Skip to main content

Full text of "Beati Petri Canisii, Societatis Iesu, Epistulae et acta"

See other formats 


d 

483 


I ',  E  A  T  I  (BC- 

PETRI  CANI8II 


SOCl  ETAT  I  s    [ESU 


EPISTULAE  ET  A(JTA 


COLLEGIT  ET  ADNOTATION  I  BUS   [LLUSTBAVIT 
OTTO  BRAUNSBERGER^ 

EIUSDEM    SOCIETATIS    SACERDOS 


VOLUMEX   OOTAYUM 

1581—1597 

CUM  APPROBATIONE  REVMI  ARCHIEP.  FRIBURO.  ET  SUPER.  ORDINIS 


FRIBURGI  BRISGOVIAE  MCMXXIII 
HERDER&Co.,  TYPOGRAPHI  EDITORES  PONTIFICII 

BEROLINI,  CAROLSRUHAE,  COLONIAE,  MONACHII,  VINDOBONAE, 
LONDINI,  S.  LUDOVICl    WO 

H  fa  *  ^* 


[mprimi  potest 

Coloniae,  17.  Maii   1922 

[mprimatur 

Friburgi  Brisgoviae,  die  16  Iulii  1923 


Bern.  Bley  S.  J. 
Praep.  Prov.  <  I-erm.  Inf. 


Dr.  Mutz,  Vic.  Gen. 


Protestatio  editoris. 

l't  legibus  ab  LJrbano  VIII.  Summo  Pontifice  13.  Maitii  1625,  5.  tunii  1 « » " >  1  etc. 
hitis  ac  decretis  Sacrae  Rituum  Congregationis  satisfiat,  editor  profitetur,  quaecumque 
in  hoc  volumine  narrantur  de  bominum  illustrium  virtutibus,  miraculis,  revelationibus, 
<'t  si  quae  alia  referuntur,  quae  naturae  vim  ei  condicionem  excedere  videantur,  ita 
se  velle  intellegi,  ut  a  privata  tantum  auctoritate  profecta  ei  bumana  tantum  fide 
digna  esse  censeantur;  nisi  a  Sancta   Ecclesia  approbata  sint. 


BOSTON  COLLEGE  LIBR  ARY 
CHESTNUT  HILL,  MASS. 


Omnia  iura  reservantur 

fypia  Hcrdcrianis,  Friburgi   Rrisgoviae 


PRAEFATIO. 

Ut  hoc  volumen  in  mediis  rei  pecuniariae  difficultatibus,  quibus 
Germania  premitur,  typis  exscribi  posset,  effectum  esi  humanitate 
ac  pietate  amicorum,  qui  ex  Hollandia,  Helvetia,  Hispania,  Brasilia, 
Statibus  foederatis  Americae  septentrionalis  stipem  mihi  providerunt. 
llis  gratias  ago  maximas;  sed  etiam  iis  ex  aninm  ago  gratias,  qui  ad- 
iuverunt  me  sive  codices  et  libros  subministrando  sive  consilia  dando.  in 
his  honoris  causa  nomino  Eminentissimum  Dominum  Cardinalem  Fran- 
ciscum  Ehrle  S.  J.  et  clar.  D.  Doctorem  Albertum  Buchi,  universi- 
tatis  quae  Friburgi  Helvetiorum  est  professorem,  item  R.  P.  Arthurum 
Codina  S.  J.  Singulari  prorsus  caritate  et  industria  me  iuvit  Friburgi 
Helvetiorum  Rev.  et  clar.  Dominus  Fr.  Ducrest,  bibliothecae  canto- 
nalis  et  academicae  director:  cui  me  plurimum  debere  gratissimo  animo 
profiteor.  Deinde  hoc  moneo:  Quia  volumen  hoc  usque  ad  Beati  JVtri 
Canisii  mortem  et  sepulturam  pervenit,  iam  totum  opus  aliqua  ratione 
dici  potest  absolutum.  Verum,  quod  in  plerisque  huius  generis  editio- 
nibus  fit,  hic  quoque  accidit  :  necesse  est  adiungi  volumen,  quo,  quae 
in  superioribus  voluminibus  desunt,  suppleantur.  Xeque  id  potest  esse 
mirum.  Incohata  enim  est  haec  editio  anno  1896.  Longo  autem  hoc 
tempore  inter  volumina  primum  et  octavum  interposito  lieri  non  poterat. 
quin  comparerent  et  epistulae  et  monumenta,  quae  antea  aut  ignota 
aut  aditu  difficiliora  fuerant.  Praeterea  errata  quaedam  corrigi  oportet. 
Addetur  denique  catalogus  bibliographicus  librorum  omnium.  qui  de 
Canisio  scripti  sunt,  sive  his  vita  eius  enarratur,  sive  laudes  celebran- 
tur,  sive  cultus  propagatur. 

Exaten.  die  3.  Aprilis  1923. 

Editor. 


I. 
CONSPECTUS 

totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistularum  eius. 

Pag 

PRAEFATIO 

I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistu- 

laruin  in  eo  positarum \ 

II.   Prooemium   voluminis  octavi xv 

III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii  ab  initio  anni   1581  ad 

exitum  a.   1597 xxvi 

1\'.  Catalogus  librorum,  cx  quibus  saepius  in  hoc  volumine  testi- 

monia  proferuntur lu 

V.   Descriptio    codicum    quorundam   manu    scriptorum,    in    hoc 

volumine  saepe  adhibitorum lvh 

VI.   Explicatio  signorum  et  notarum  (..abbreviatioiium")  saepius 

occurrentium lxvih 

VII.  Epistulae  a  Canisio  ot  ad  Canisium  datae  1581  — 1597        .  l 

2083.  Can.   to.  Franc.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  ouritio  ap.,  Lucerna  12.  fan.  158]  1 

2084.  lo.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  auntius  ap.,  Canisio,  Vercellis  24.  [an.  1581  2 

2085.  to.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nunt.  ap..  Can.,  Vercellis  26.  Ian.  1581  3 

2086.  Can.  Religiosis  Dilingae  versantibus,  Friburgo  Helv.  2.  Febr.  1581  [?]    .  6 

2087.  Can.  lo.  Fr.  Bonbomio,  ep.  vercell.,  uuntio  ap.,  Friburgo  H.  ll.Martii  1581 

2088.  Can.   P.  Paulo  Hoffaeo  S.  -I..  assistenti  praep.  generalis,  Frib.  H.  11.  Mart. 

ad  5.  Apr.   1581 8 

2089.  Can.   [o.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  Helv.  5.  Apr.  1581   .  8 

2090.  Can.  rectoribus  et  praepositis  S.  J.  in  Italia,  Frib.  H.  6.  Apr.  158]         .  9 

2091.  I<>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  uuntius  ap.,  Can.,  Vercellis  26.  Apr.  158]  9 

2092.  Can.  Claudio  Aquavivae,  praep.  gen.,  Frib.  H.  Mart.  -Iun.  1581       .         .  13 

2093.  Can.  lo.  Fr.  Bonhomio  ep.vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  sub  med.  Maium  1581  1  I 

2094.  Sebast.  Verronius,  canon.  et  paroch.  frib.,  Can.,   Roma   16.  Maii  1581       .  14 

2095.  Id.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Belinzona  24.  Maii  158]  15 
2096;  li>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Curia  Raet.  28.  Maii  1581  18 
•_;0'.»7.  Can.   Io.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  7.  lunii   1581     .  18 

2098.  Can.  Claudio  A.quavivae,  praep.  gen.  S.  J.,   Frib.  H.  8.  [unii   1581    .         .  19 

2099.  Seb.  Verronius,  canon.  et  paroch.  frib.,  Can.,   Venetiis   12.  Iunii   1581       .  -4 

2100.  [o.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Vercellis  29.  tunii  1581  "-,") 

2101.  Can.  card.  Guil.  Sirleto,  S.  R.  E.  bibliothecario,  Frib.  II.  3.  [uli.  1581  28 

2102.  P.Oliv.  ManareusS.J.visit.  PP.Can.ei  Ardreno,  Frib.  H.submed.  lul.  1581  29 

2103.  Can.  I'.  Oliv.  Manareo  S.  J.  visitatori,  Frib.  Helv.  21.     25.  lul.  1581         .  37 

2104.  Can.  [o.  IV.  Bonl do,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  II.  24.  lul.  1581  38 

2105.  Can.  Claudio  Aquavivae,  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  II.  29.  Iulii  1581  . 


vm;         I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistularum  eius. 

Pag. 

2106.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  3.  Aug.  1581       .         .  39 

2107.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  H.  27.  Aug.  1581  .         .  40 

2108.  Can.  Gregorio  XIII.  aut  cardinali  Ptol.  Gallio,  Frib.  H.  circa  Aug.  1581  40 

2109.  lo.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  ountius  ap.,  Can.,  Vercellis  15.  Sept.  1581  42 

2110.  to.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Vercellis  20.  Sept.  1581  44 

2111.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  H.  20.  Sept.  1581         .  45 

2112.  Can.  Georgio  de  Diesbacb  patricio  friburg.,  Frib.  H.  22.  Sept.  1581       .  45 

2113.  Io.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Vercellis  26.  Sept.  158]  46 

2114.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  26.  Oct.  1581      .         .  48 

2115.  Can.  Io.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  29.  <>rt.  1581  4!» 

2116.  Io.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  auntius  ap.,  Can.,  Constantia  l.Nov.  1581  49 

2117.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  H.   II.  N»>\ .  1581  .  50 

2118.  Can.  P.  Francisco  a  Rocca  S.  J.,  Romae  degenti,  Frib.  H.  24.  Nov.  1581  51 
211'.'.   Io.  Fr.  Bonhomius,  ep,  vercell.,  uuntius  ap.,  Can.,  Vindobona  8.Dec.  1581  52 

2120.  Can.   [o.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  uuntio  ap.,  Frib.  H.  13.  Dec.  1581  .  54 

2121.  <an.   Socio   Romae  «le^enti     P.  Fr.  a  Rocea?),  Frib.  II.  a.  1581         .  .  55 

2122.  Can.  Ev.  Mercuriano  vel  Cl.  Aujuavivae  praep.  gen.  S.  J.,  1573     1597       .  56 

2123.  Can.  P.  <  >ti\ .  Manareo  S.  J.  visitatori.  Frib.  H.  circa  init.  Ian.  1582         .  57 

2124.  0.  Manareus  S.  J.  visitator  Can. ,    A.ug.  Vind.  exeunte  a.  1581     -  med. 

Febr.  a.  1582 58 

2125.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma   18.  Ian.  1582       .         .  58 

2126.  Can.  Io.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  Ian.     Febr.  1582  59 

2127.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,   Frib.  H.  circa   Febr.  1582     .  59 

2128.  Io.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Posonio  9.  Febr.  1582  59 
2121».  Can.  Sacerdoti  cuidam  Helvetio,  Frib.  H.   1581  -1597  ....  66 

2130.  Io.Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Tyrnavia  26.Febr.  1582  70 

2131.  Can.  lac.  Christoph.  Blarer,  episc.  basileensi,   Frib.  H.  5.  Martii  1582      .  71 

2132.  lac.  Christoph.  Blarer  episc.  basileensis,  Can.,  Bruntruto  7.  Martii   1582  72 

2133.  [o.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,nuntiusap.,  Can.,  Vindobona  13.  Mart.  1582  73 

2134.  Claudius  A.quaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma   16.  Martii  1582  .         .  7(> 

2135.  Can.  Iac.  Christoph.  Blarer,  episc.  basileensi,  Frib.  11.  1!».  Mart.  1582     .  76 

2136.  Can.  lo.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  10.  Apr.  1582    .  77 

2137.  Can.  to.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  26.  Apr.  1582  .  7* 

2138.  Can.  P.  G.  Bader  S.  J.  praep.  prov.,  Frib.  II.  med.  Mai.       initlun.  L582  78 

2139.  I".  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,   Polna  30.  Maii  1582  80 

2140.  Hier.  Rosdracevius  episc.  vladislaviensis  Can.,  Vladislavia  1.  lunii  1582  84 
2241.  Can.  Ptol.  Gallio  cardinali  Comensi,  Frib.  H.  L  Iunii  1582  .  85 
•_M  12.   ( lan.  [o.  Vr.  Bonbomio.  ep.  veirell..  nuntio  ap..  Frib.  II.  ante  med.  Imi.  1582  87 

2143.  P.  Georg.  Bader  S.  J.  provincialis  Can.,    Monachio   circa  19.  lun.   1582 

2144.  lo.  Fr.  Bouhomius,  ep.  \  ercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  A.ug.  Vind.  24.  Iun.  1582  89 
21  15.  I<».  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Aug.  Vind.  28.  liui.  1582  89 
2146.  Can.  to. Fr. Bonhomio,  ep.  vercell.,  nunt.  ap.,  Frib.H.  [un.  Iul.1582  .  91 
1247.  Can.  to.  IV.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  11.5.  Iulii  1582  .  92 
21  18.  Can.  fo.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  II.  26.  lul.  1582  .  92 
21  .9.  lo.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  A.ug.  Vind.3.  A.ug.  1582  92 

2150.  fo.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Aug.  Vind.  10.  _ug.  1582  95 

2151.  Can.  [o.  Fr.Bonhomio,  ep.vercelL,  nunt.  ap.,  Frib.  H.  circamed.  _ug.  1582  96 
215-2.  Can.  Gerhardo  ei  Ottoni  Kaniss  fratribus,  Frib.  H.  20.  A.ugusti  L582  !>7 

2153.  Ptol.  card.  com.,  Greg.  XIII.  secret.  mai.Can.,  Roma  circa  25.Aug.1582  KM 

2154.  Can,  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,   Frib.  II.  26.  A.ug.  1582  .        .  102 

2155.  lo.  IV.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nunt.  ap.,  Can.,  A.ug.  Vind.  27.  \uu.  1582  102 

2156.  lo.  IV.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nunt.  ap.,  Can.,  A.ug.  Vind.  30.  A.ug.  1582  104 
•_M.">7.  lo.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nunt.  ap.,  Can.,  A.ug,  Vind.  19.  Sept.  1582  105 
2158.   r.  \.  Balduinus  S.  J.  <  .•  1 1 1 i ~- i i  etc.  nomine  Cl.  A.quavivae  praep.  gen.,  Fri- 

burgo  H.  7.  Nov.  1582 107 


1.  Conspectus  totius  voluminis  ei  index  chronologicus  epistularum  eius,  ix 

Pag. 

2159.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  •'..  Frib.  II.  circa  7.  Nov.  1582     .  L08 

2160.  Claudius    -quaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma   19.  Nov.  L582    .        .  108 

2161.  Can.  1".  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercelL,  nuntio  ap.,  Frib.  II.  med.  Aug,       tned. 

Sept.  1582 L09 

2162.  Can.  Lo.Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.H.Oct.     Dec.  L582    .  III 

2163.  I  .iii.  tac.  Christoph.  Blarer  <']»isr.  basileensi,  Frib.  II.  II.  Dec.  L582       .  111 

2164.  Lac.  Christoph.  Blarer  episc.  kisilrnisis  Can.,  Delsberga  29.  !><■<•.  1582  .  112 

2165.  Can.  I<>.  IV.  I '» < > 1 1 1 n m n i < > .  ep.  vercell.,  nuntio  ap..  Frib.  II.  ineunte  a.  L583  .  L13 

2166.  I<>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nunt.  ap.,  Can.,  Vindobona  •">.  fan.  L583  III 

2167.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  J'Vil>.  II.  6.  [an.  L583     .        .  L15 

2168.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  II.  initio  tan.  L583        .  116 

2169.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.  etc,  Roma   14.  Lan.   L583      .  L5. 

2170.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma   1."!.  Maii   L583    .        .  156 

2171.  Can.  Gerardo,  Ottoni,  Gisberto  Kaniss  fratribus,  Frib.  II.  16.  tun.  L583  L58 

2172.  Can.  Gisberto  Kaniss  fratri,  Frib.  II.  L6.  tun.  L583  .  .  .  .  L6. 
217.'!.  Can.  1'.  Georgio  l!;i<l<'r  S.  I.  praep.  prov.,  Frib.  H.  tun.  Inl.  L583  .  1<><> 
2174.  I<>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nunt.  ap.,  Can.,  Ensishemio  V  init.Sept.  L583  L68 
-_M7."..  Can.  P.  Georgio  Bader  S.  J.  praep.  prov.,  Frib.  H.  exeunte  Sept.  L583  .  L68 
_?  1  7 1 '> .  S.  Carolus  Borr<>mat> us  card..  archiep.  medioL,  Can.,  Mediol.  ?  Sept.  vel 

init.  Oct.  L583 L70 

2177.  Claudius  Aquaviva   praep.  gen.  S.  J.  Can.,   Roma  circa  Oct.  L583  .         .  172 

_17s.  Can.  S.  Carolo  Borromaeo  card.,  archiep.  mediol.,  Frib.  H.  18.  Oct.  1583  172 

2179.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  H.  22.  Oct.   L583  .        .  176 

2180.  S.  Carolus  Borromaeus,  card.,  archiep.  mediol.,  Can.,  Mediol.  7.  Nov.  L583  177 

2181.  Can.   to.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.,  nuntio  ap.,  Frib.  H.  25.  Nov.  L583    .  178 

2182.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib'.  II.  .'!<).  Nov.  L583  .         .  178 

2183.  Can.  Socio  alicui  collegii  coloniensis.  Frib.  H.  '?    L584  .         .         .         .  17'.» 

2184.  P.  Franc.  Turrianus  S.  J.  Can..  Roma  sub  init.  a.  1584  ....  180 

2185.  P.  [o.  Cremerius  S.  J.  poenitentiarius  ad  S.  Petri  Can.,  Roma  ineuntea.  L584  181 

2186.  P.  Franc.  a  Rocca  S.  .1.  Can.,  Roma  ineunte  a.  1584       ....  181 

2187.  Guil.  Techtermann  archigrammateus  frib.  Can.,  Frib.  H.  22.  Ian.  15S4  .  18_ 

2188.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  9.  Febr.  1584      .         .  183 

2189.  Can.  P.  Franc.  Turriano  S.  J.  Romae  degenti.  Frib.  H.  tan.  Mart.  1584  184 
-JWuy  l<>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Praga  Martio  1584   .  184 

2191.  Can.  P.Io.CremerioS.  J.,poenitentiario  a<l  S.  Petri  Rom.,  Frib.  H. Mart.  1584  185 

2192.  Can.  card.  Guil.  Sirleto  S.  R.  E.  bibliothecario,  Frib.  II.  Martio   L584     .  187 

2193.  Can.  P.  Franc.  a  Rocca  S.  .1.  Romae  degenti,  Fril>.  H.  Martio  1584         .  188 

2194.  Can.  S.  Carolo  Borromaeo  card.,  archiep.  mediol.,  Frib.  H.  5.  Apv.  1584  l!i<> 

2195.  I<>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell.,  nuntius  ap.,  Can.,  Praga  28.  Api-.  1584  .  191 

2196.  <  !an.  P.  P.  Hetzcovaeo  S.  J.  confess.  Magdal.  archid.,  Frib.  H.  2.  Maii  1584  1!).'! 
21!>7.   P.  ]<>.  Cremerius  S.  J.  poenitentiarius  ad  S.  Petri  Can.,  Roma  13.  Maii  1584  1!><> 

2198.  Can.  I.  Fr.  Bonhomio,  ep.  vercell.    nuntio  ap.,  Frib.  H.  15.  tun.  1584     .  1!><> 

2199.  S.  Carol.  Borromaeus  card.,  archiep.  mediol.,  Can.,  Med.  ?  aestate  1584  198 

2200.  I<>.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercelL,  nuntius  ap.,  Can.,  Praga  13.  Aug.  1584  .  198 

2201.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Lucerna   16.  Sept.  1584          .  200 

2202.  Can.  S.  Carolo  Borromaeo  card.,  archiep.  mediol..  Frib.  H.  27.  Sept.  1584  203 
22<)M.  < 'hiinliiis  Aquaviva  praep.  gen.  S.  -1.  Can.,  Roma  31.  0<-t.  1584  .  .  205 
2204.  to.  Fr.  Bonhomius,  ep.  vercell..  nunt.  ap.,  Can.,  Praga  sul>  finem  Nov.  1584  2<>!> 
22<>5.  Vincentius  Benoit,  regis  Galliae  Legatus  '?).  Can.,  S(>l<><l<>r<>  V  L582  -1586  2<)!> 
2206.  Can.  Claud.  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J..  Frib.  Helv.  2.  tan.  1585  .  .  209 
22<>7.  Claud.  Aquaviva  praep.  gen.  S.  .1.  Can.,   Eloma  7.  Febr.  1585         .         .  209 

2208.  Can.  etc.  Senatui  Minori  reipubl.  friburgensis,  Frib.  H.  8.  Aug.  1585     .  211 

2209.  Can.  I'.  I<>.  <'ivmrri<>  S.J.,  poenit.ad  S.  Petri  Romae,  Frib.  H.28.  Aug.  L585  215 
22K).  Can.  I'.  <.<'<>r_:i<>  Bader  S.  .1.  praep.  i>n>v..  Frib.  II.  circa  N<>v.  1585  217 
2211.  Can.   hilio  Echter  ;i   Mesp.,  episcopo  berbipolensi,  Frib.  H.   L585  .  217 


x  I.  Conspectus  totius  voluminis  ei  index  ehronologicus  epistularum  eius. 

Pag 

2212.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  H.  circa  init.  1586        .  217 

2213.  Can.   P.  Georgio  Bader  S.  J.  provinciali,  Frib.  II.  circa  init.  1586    .  .  217 

2214.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,   Frib.  H.  circa  lanuar.  1586  .  219 

2215.  Can.  amico  aliciu  friburgeEsi,  Frib.  H.  initio  a.  1586  ....  220 
221<>.  I'.  Casp.  Stauder  S.  J.  rector  collegii  balensis  Can.,  Hala  circa  Mart.  1586  220 

2217.  Can.  Magdalenae  archiducissae  Austriae,   Frib.  H.  circa  7.  Apr.  1586       .  221 

2218.  Can.  Sodalibus  collegii  virginum  halensis,  Frib.  H.  circa  7.  Apr.  1586  .  221 

2219.  Can.   I'.  Casp.  Stauder  rectori  collegii  halensis,   Frib.  H.  7.  Apr.  1586     .  242 

2220.  Can.   I'.  Ferdinando  Alber  S.  J.  provinciali,  Frib.  H.  24.  Maii   1586  244 

2221.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  3.  Iulii  1586      .  .  2443 

2222.  Melchior  Zanger  praepositus  ehingensis  Can.,  Ehinga  aestate   1586       .  _.'4*> 

2223.  Can.   tac.  Christoph.  Blarer  episcopo  basileensi,   Frib.  II.  1586        .         .  24<> 

2224.  Can.  Godefrido  Bannartz  S.  J.  fratri  laico,  Frib.  H.  25.  Iul.  1586  .  .  246 
•_'22">.  Can.   Vincentio  Benoit  Galliae  regis  legato  V.  Frib.  H.  26.  Aug.  1586  .  247 

2226.  Can.   Melchiori  Zanger  praeposito  ehingensi,  Frib.  H.   1.  Sept.  1586       .  24s 

2227.  P.  Hieron.  Torrensis  S.  J.  Can.,  Landsberga  circa  init.  1587  .         .         .  250 

2228.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  ■!..  Frib.  H.  19.  ian.  1587   .        .  250 

2229.  Can.    I'.   Hieron.  Torrensi  S.  .1.  praef.  rer.  spirit.  landsberg.,    Frib.  H. 

27.  Febr.  1587 .    •     .  250 

2230.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,   Roma   17.  Apr.  1587      .         .  252 

2231.  lac.  Christoph.  Blarer  episc.  basileensis  I  an.,  Bruntruto  ca.  24.Apr.  1587  _T>  1 

2232.  Can.  Philippo  Bav.  princ.  et  episc.  ratisb.,  Frib.H.  inter  ver  et  aest.  1">V7  255 

2233.  Can.  tac.  de  Saint-Mauris  priori,  Frib.  H.  5.  [un.  1587    ....  257 

2234.  Can.  Nicolao  de  Diesbach  patricio  friburgensi.   I-Yili.  H.  21.  Aug.  1587    .  2."><s 

l'2.'!.">.  *  rodefr.  Hannartz  S.  .1.  frater  laicus  Can.,  Aug.  Vind.  aest.  vel  autun 1587  259 

22.'5(>.  Can.  P.  Henr.  Gaugenrieder  S.  J.  rectori  coll.  augustani.  Frib.  II.  aest.  vel 

autumno   1587     ...........  259 

2237.  Can.  God.  Hannartz  S.  J.  Eratri  laico  coll. augustani.  Frib.  II.  12.  Nov.  1587  260 

2238.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  •'..  Frib.  H.  ineunte  a.  1588        .  261 

2239.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Etoma  .">.  Mart.  1588  .  .  261 
•_'-_!<>.  P.  [oach.  Miiller  O.  S.  B.  contionator  Can.,  Einsidla  m.  Maio  1588  .  .  262 
2211.  Can.  P.  Ioach.  Miiller  O.  S.  B.  contionatori  einsidlensi,  Frib.  H.l.Iun.  1588  262 

2242.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  •'..  Frib.  II.  1<>.  [un.  1588    .  .  265 

2243.  P.  [odocus  Itaeus  S.  J.  Can.,  Lucerna  ?   aestate  vel  autumno  1588       .  265 

2244.  <'lauilius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  21.  tul.  1588  .  .  265 
224.">.  Can.  Gerhardo  Kaniss  fratri,  consuli  noviomag.,  Frib.  11.  2<>.  lul.  1588  266 
2246.  Ii>.  lac  a  Staal  archigrammateus  solodor.  <  'an..  Solodoro  ca.  init.  Nov.  1588  268 
2217.  Can.  I".  todoco  [taeo  S.  J.  missionario,  Frib.  II.  sub  2:;.  Nov.  1588  .  268 
2248.  Can.  [o.  [ac.  a  Staal  archigrammateo  solodor.,  Frib.  11.  2.1.  Nov.  1588  .  268 
_2l!-'.  Can.  Sebast.  Verronio  canon.  el  parocho  friburg.,  Frib.  II.  circa  a.  1588  269 
22.">o.  [o.  [ac.  a  Staal  archigrammateus  solodor.  Can.,  Solodoro  circa  finem  1588  27fi 

2251.  Can.  Mariae  fac.  a  Sulzbach  O.S.  A.  abbatissae  secking..  BVib.  II.  lan.  1589  276 

2252.  Can.  [o.  [ac.  a  Staal  archigrammateo  solodor..  Frib.  II.  6.  lan.  1589  280 

2253.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  ^r)).  s.  .1..  Frib.  II.  6.  lan.  1589      .  .  281 

2254.  ''lainlius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Eloma  2.  Mart.   1589     .  .  281 

2255.  Octav.  Paravicinus,  ep.  alexandr.,  nuutius  ap.,  Can.,  Lucerna  ?   lul.  1589  283 

2256.  Can.  Franc.  Pfyffer  praetori  ac  senatoribus  lucern.,  Frib.H.  31.0ct.  1589  284 
-_'-_'.">7.  <  .-iii.  praetoribus  el  senatoribus  lucemensibus,  Frib.  Helv.  6.  Nov.  1589  '-".»."> 
-_'-_'."is.  P.  Arluinus  Madius  S.  .1.  Can.,  Colonia  Nov.   1589         ....  294 

2259.  Can.  I".  [ac.  a  Staal  archigrammateo  solodorensi,  Frib.  II.  circa  Nov.  1589  295 

2260.  Can.  P.  Iodoco  ItaeoS.  J.  socio  magistri  uovic.  landsb.,  Frib.  H.  ca.  fin.  1589  2'.C> 

2261.  Can.  I'.  I<>.  Heidelberger  S.  J.  subregenti  monacensi,  Frib.  II.  ca.fin.  1689  296 

2262.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  •'..   Frib.  II.  init.  lan.  1590  .  .  '-"■|7 

2263.  Can.  lo.  tac.  a  Staal  archigrammateo  solodorensi,  Frib.  H.  25.  lan.  1590  '-"'7 

2264.  [o.  Pistorius,  [acobi  march.  badens.  consiliar.,  Can.,  Frib.  Br.  3.  Febr.  1590  298 


I.  Conspectus  botius  voluminis  el  index  chronologicus  epistularum  eius. 

Pag 

2265.  Claudius  .quaviva  praep.  gen.  Can.,  Roma   15.  Febr.  1590     .        .        .  300 

2266.  Io.  Iac.  a  StaaJ  archigrammateus  solodorensis  Can.,  Solodoro  Febr.  1590  ■'!'•<' 

2267.  Can.  Socio  alicui  collegii  molshemiensis,   Frib.  H.  sub  init.  Hkfart.  L590  .  ■  !,»1 

2268.  Can.  lo.  (ac.  a  Staal  archigrammateo  Bolodor.,  Frib.  H.  2.  Mart.  L590    .  30] 

2269.  P.  Leon.  Forella  S.  J.  coll.  monac.  praeceptor  Can.,  Monachio  23.  Mart.  L590  302 

2270.  Lo.Iac.  a  Staal  archigrammat.  solodor.  Can.,  Solodoro  Mart.     init.  Apr.  L590  304 

2271.  Can.  I".  lac.  a  Staal   archigrammateo  solodor.,    Frib.  H.  6.   _pr.  1590  304 

2272.  Can.  P.  Oliv.  Manareo  S.  J.  provinciali  belgae,  Frib.  II.!».  Apr.  1590  305 

2273.  Lo.  Lac.  a  Staal  archigrammateus  solodor.  Can.,  Solodoro  Apr.  1590  307 

2274.  Can.  Lo.  lac.  a  Staal  archigrammateo  solodor.,  Frib.  II.-.  Maii  L590  .';»»7 

2275.  Can.  I'.  Ariuino  Madio  S.  J.  coll.  coloniensis  sodali,   Frib.  II.  •'!.  Lun.  1590  308 

2276.  Lo.  a  Lanten-Heid    praetor  friburgensis  Can.,    Frib.  H.  ca.  11.  fulii  1590  :il  1 

2277.  Can.  1".  ;i  Lanten-Heid  praetori  friburgensi,  Frib.  II.  1"_'.  Lul.  1590  .  312 

2278.  P.  Oliv.  Manareus  S.  J.  provincialis  belga  Can.,  aestate  a.  1590    .        .  313 

2279.  to.  lac.  a  Staal  archigraramateus  solodor.  Can.,  Solodoro  circa  a«st.  L590  .'!11 

2280.  Can.  litt.  commendatitiae  pro  S.  Verronio  dec.  frib.,  Frib.  II.  init.  Sept.  1590  314 

2281.  Can.  I".  Lac.  a.Staal  archigrammateo  solodor.,  Frib.  H.  4.  Sept.  L590  315 

2282.  Can.  P.  [od.  ttaeo  et  noviciis  Soc.  landsbergensibus,  Frib.  H.  17.  Dec.  L590  315 

2283.  Can.  I'.  I".  Heidelberger  Socio  coll.  monacensis,  Frib.  II.   17.  Dec.  1590  .'!17 

2284.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  II.  7.  [an.  L591     .        .  318 

2285.  Can.  Petro Schnewly  vic.  gen.,  E.Torin.  praep.,  clero  frib.,  Frib.  II.  tan.  1591  ">2(> 

2286.  1>>.  lac.  a  Staal  archigrammateus  solodor.  Can.,  Solodoro   L0.  Mart.  1591  '■'>-■' 

2287.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  13.  Martii   l">t)l   .         .  326 

2288.  Can.  Io.  Lac.  a  Staal  archigrammateo  solodor.,   Frib.  H.  24.  Mart.  1591  327 

2289.  P.  Georgius  Salbius  S.  J.  Can.,   Dilinga  exeunte  Apr.  1591     .         .         .  328 

2290.  Can.  P.  Georgio  Salbio  S»  J.  coll.  dilingani  sodali,  Frib.  H.  27.  Maii  1591  .•;-_"•, 

2291.  < !an.  P.  Augustino  PuttererS.  J.  Romae  degenti,  Frib.H.  vere  velaest.  1591  •'>•">! 

2292.  Can.  P.  G.  Rosephio,  cathedr.  eccl.  august.  contionat.,  Frib.  H.30.  Maii  1591  331 

2293.  P.  Al.  Hbiler  S.  J.  contionator  Can.,  Oeniponte  aest.  vel  aut.  1591   .         .  333 

2294.  Can.  P.  Franc.  a  Rocca  S.  J.  Romae  degenti,   Frib.  H.  2."».  Aug.  1591       .  333 

2295.  Can.  P.  Alex.  Holler  S.  J.  contionatori  oenipont.,  Frib.  H.  28.  Nov.  1591  33- 

2296.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  H.  initio  a.  1592  .         .  336 

2297.  Claudius  Aquaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  25.  Febr.  1592    .         .  337 

2298.  Can.  Ferdinando,  filio  Caroli  archiducis,  Stiriae  princ,  Frib.  II.  1.  <  >ct.  1592  337 

2299.  Camlo.Meier  et  Lud.abAffry  praet.et  senatui  frib.,  Frib.H.l,Febr.l593  340 

2300.  Lo.  Iac.  a  Staal  archigrammateus  solodor.  Can.,  Solodoro  Febr.  1593       .  353 

2301.  Can.  [o.  lac.  a  Staal  archigrammateo  solodor.,  Frib.  H.  7.  Mart.  1593    .  353 

2302.  P.  Georgius  Salbius  S.  J.  Can.,  Dilinga  aestate  1593     ....  354 

2303.  Can.  Socio  alicui    P.  Franc.  a  Rocca  ?    Romae  degenti,   Frib.  H.  1593     .  354 

2304.  Can.  P.  Georgio  Salbio  S.J.  coll.  dilingani  sodali,  Frib.  H.  26.  Sept.  1593  355 

2305.  Can.  Sebast.  Verronio  decano  friburgensi   ?  .  Frib.  H.  Nov.  1593  .  •'!•>' 

2306.  P.Franc.  a  Rocca  S.  J.  Can.,  Roma   Dec.  1593 358 

2307.  P.  L.  Mansonius  S.  J.  rector  coll.  germ.  Can.,  Roma  med.  1593       in.  I.">!i4  358 

2308.  <  an.  P.  I.nd.  Mansonio  S.  .1.  rectori  coll.  germ.,  Frib.  H.  circa  init.  a.  1594 

2309.  Can.  Steph.  Schwaller  praetori  et  senatorib.  solod.,   Frib.  II.  1.  Maii  1594 

2310.  P.  Lud.  Mansonius  S.  J.  rector  coll.  germanici  Can.,  Roma  21.  Maii  1594  .  366 

2311.  Can.  [o.  [ac.  a  Staal  archigrammateo  solod.,  Frib.  H.  25.  Maii  1594  368 

2312.  Can.  Steph.  Schwaller  praetori  el  senatoribus  solod.,  Frib.  II.  26.  Maii  1594  370 

2313.  Can.  P.  Franc.  a   Rocca  S.  J.  R ae  degenti,  Frib.  H.  13.  [un.   1594       .  371 

2314.  Can.  Sociis  collegii  oenipontani  S.  J.,   Frib.  H.  aestate   1594  .         .         .  372 

2315.  P.  Georg.  Salbius  S.  J.  Canisio,   Dilinga   Aug.  vel  Sept.  1594  .         .  373 

2316.  Can.  Guilielmo   V.  Bavariae  duci,   Frib.  H.  aestate  vel  autumno   1594     .  373 

2317.  Can.  !'.  Georgio  Salbio  S.  J.  sodali  coll.  dilingani,  Frib.  II.  30.  Sept.  1594  373 

2318.  Vir  quidam  eruditus  Canisio,   Friburgo  Brisgoviae  autumno  a.  ir>'.»4  374 

2319.  Can.  P.  foamii  Bargio  S.  J.  mag.  noviciorum  tornao.,  Frib.  H.  1.  Oct.  \->'^  ">7 ! 


xn  I.  Conspectus  totius  voluminis  et  index  chronologicus  epistularum  eius. 

Pag. 

2320.  Marc.  Velserus  iun.  consul  augustanus  Can.,  Augusta  Vind.  ca.  Oct.  1594  376 

2321.  Can.P.Iodoco  [taeo  S.  J.  praef.  rer.  spirit.  oenipont.,  Frib.H.  l.Nov.1594  377 
■2H-22.  Can.  Marco  Velsero  iun.  consuli  augustano,  Frib.  H.  2.  Nov.  1594           .  .'579 

2323.  Guilielmus  V.  Bavariae  dux  Canisio,  Monachio  6.  Nov.  1594         .        .  380 

2324.  Can.  Abrah.  Gemperlin  typographo,   Frib.  H.  circa  Nov.  vel  Dec.  159.    .  381 

2325.  C.  viru  erudito  Friburgi  Brisg.  degenti,  Frib.  H.  circa  Nov.  vel  Dec.  1594  381 

2326.  Canisius  Sociis  collegii  ingolstadiensis  S.  •!..  Frib.  II.  circa  a.  1595        .  382 

2327.  Canisius  Sociis  collegii  S.  -I.  monacensis,  Frib.  H.  circa  a.  L595  .  .  384 
2.">-_;s.  Canisius  Sociis  collegii  S.  -I.  pragensis,   Frib.  II.  a.  1595         .         .         .  387 

2329.  Michael   Eberlin  S.  J.  frater  scholasticus  Can.,    Monachio  initio  a.  1595  390 

2330.  P.  Io.  Heidelbenjer  S.  J.  praeceptor  Can.,   Monachio  m.  lan.  1595  .         .  390 

2331.  Marc.  Velserus  iun.  consul  augustanus  Can.,  Augusta  Vind.  ca.  Apr.  1595  390 

2332.  Can.  Michaeli  Eberlin  S.  J.  fratri  scholastico,   Frib.  H.  8.  Maii   1595  :::»1 

2333.  Can.  I'.  to.  Heidelberger  S.  J.  praeceptori  monacensi,  Frib.  H.  8.  Maii  1595  393 

2334.  Mich.  Eberlin  S.  J.  frater  scholasticus  Can.,  Dilinga  circa  Maium   1595  395 

2335.  Cari.  Maximiliano  I.  Bavariae  duci,   Frib.  II.  circa  Maium   1595       .         .  •"'.,:> 

2336.  Can.  Octav.  Sec.  Fuggero,  reipubl.  august.  duumviro,  Frib.  II.  8.  hm.  1."»!»."»  395 

2337.  Can.  Marco  Velsero  iun.,  consuli  augustano,  Frib.  II.  13.  Iun.  1595  396 

2338.  Can.  Michaeli  Eberlin  S.  .1.  fratri  scholastico,  Frib.  H.  1."..  hmii  1595  .  398 
_■.".'>!•.  1'.  to.  Busaeus  S.  J.,  theologiae  professor,  Can.,  Moguntia  ca.  aestatem  1595  .'!!,!, 

2340.  Maximilianus  L  Bavariae  dux  Canisio,  Monachio  8.  Iulii   1595      .         .  400 

2341.  S.  Franciscus  Salesius  praepositus  gebennensis  Can.,  Tonone  21.  lul.  1595  401 

2342.  Mich.  Eberlin  S.  .1.  frater  scholasticus  Canisio,    Dilinga  aestate  a.  1595  406 

2343.  Can.  Michaeli   Eberlin  S.  J.  fratri  scholastico,   Frib.  H..  8.  Oct.  i:>'.>:>       .  406 

2344.  Can.  P.  Io.  Busaeo  S.  .1.  theologiae  professori,  Frib.  H.  ca.  autumnum  1595  409 
2.'!4:>.  Mich.  Eberlin  S.  .1.  frater  scholasticus  Can.,  Dilinga  circa  m.  Nov.  1595  -09 
l'."|i'>.  Can.  I'.  [ac.  Lucio  S.  .1.  contionatori  landsbergensi,  Frib.  H.  m.  Dec.  1595  I1'!' 
•_'."17.  Can.  Socio  alicui  collegii  coloniensis,  Frib.  H.  exeunte  a.  1595  .  .  411 
l'."4s.  Canisius  Sociis  collegii  S.  J.  oenipontani,  Frib.  H.  circa  a.  1596  .  .  412 
2349.  Can.  Michaeli  Eberlin  S.  .1.  fratri  scholastico,  Frih.  H.  2.  tan.  1596  414 
l'.":>i>.  Can.  ['.  I.  Busaeo  S.  J.  theologiae  professori  mogunt.,  Frib.  II.  2.  lan.  1596  415 

2351.  Can.  I'.  Paulo  Hoffaeo  S.  .1.  visitatori,  Frib.  H.  a.  1596  ....  419 

2352.  Can.  fo.  [ac.  Staal  senatori  solodorensi,  Frib.  H.  24.  Mart.  1596       .        .  120 

2353.  Can.  I'.  [ac.  Ryswiclt  S.  -I.  tiepoti,  Frib.  II.  24.  Martii   1596     .                 .  421 

2354.  lo.  lac.  a  Staal  senator  solodoranus  Can.,  Solodoro  20.  A]>rilis  1596  423 
:'.';:>.">.  Can.  lo.  lac.  a  Staal  senatori  solodorensi,  Frib.  11.  28.  Apr.1596  .  .  425 
_."i:>i'>.  P.Georgius  Salbius  S.  J.  Canisio,  Dilinga  vere  vel  aestate  1596  .  .  427 
•_'.';.">7.  Can.  P.  Paulo  Hoffaeo  S.  J.  visitatori,  Frib.  II.  circa  Maium  vel  lim.  1596  4l'7 
•_':::>^.  Can.  lo.  Mayer  typographo  dilingano,  Frib.  II.  circa  init.  A.ug.  1596  .  130 
2359.  Marc.  Velserus  iun.  consul  augustanus  Can.,  .ugusta  Vind.  ca.  Aug.  1596  l-"11 
L':>t'>o.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J.,  Frib.  II.  1.  Aug.  1596  .  .  130 
2361.  Can.  I'.  Georgio  Salbio  S.  -I.  praefecto  dilingano,  Frib.  II.  18.  Aug.  1596  132 
•_'."('>•_'.  Can.  L.  Arecker  el  W.  Dagescher  praett.  el  senatui  solod.,  Frib.  II.  1596  .  !•">:; 

2363.  I'.  Antonius  Velserus  S.  J.  Canisio,   [ngolstadio  circa  init.  Sept.  1596  !■';! 

2364.  [ac.  Canisius  litterarum  studiosus  Can.,  Fulda  _.".'.  s.j.t.  1596  .  .  134 
L'."'i:>.  P.  Vv.  a  Elocca  S.  .1.  ixiciiitciit.  bas.  S.  Petri  Can.,  Roma  ca.  autumn.  1596  134 
•_':!(;»;.  <  lan.  I'.  I>>.  Mellino  S.  .1.  collegii  mediol.  \  icevectori,  Frib.  11.  ca.  <  lct.  1596  434 
_."i'>7.  Claudius  A«xuaviva  praep.  gen.  S.  J.  Can.,  Roma  5.  Oct.  1596  .  .  135 
l':;<;s.  Can.  Marco  Velsero  iun.  consuli  augustano,  Frib.  H.  9.  Oct.  1596  .        .  I">:> 

2369.  Can.  I'.  fac.  Lucio  S.  .1.  contionatori  landsbergensi,  Frib.  II.  2.  Nov.  L596  438 

2370.  Can.  I'.  I«>.  Bargio  S.  J.,  Frib.  II.  circa  10.  Nov.  L596      ....  L39 

2371.  Can.  I'.  Bartb.  Weldensi  S.  J.  rectori  coll.  bruntrut.,  Frib.  II.  10.  Nov.  1596  _39 
•_'.">7l'.  1'.  Th.  ( 'anisius  s.  .1.  ciill.  ingolst.  \  icerector  ( !an„  Ingolst.  ca.  finem  a.  1596  1 1 1 
l'.'!7::.  P.  [o.  Heidelberger  S.  J.  praefectus  Canisio,  Monachio  exeunte  a.  L596  11- 
2374.  Canisius  Sociis  collegii  fribureensis,  Frib.  H.  circo  a.  1597    .        .        .  442 


I.  Conspectus  totius  voluminis  el  index  chronologicus  epistularuiu  eius.  xm 

Pag 

2375.  Can.  1'.  Francisco  a  Rocca  S.  J.  Roma  degenti,  Frib.  H.  circa  finem  L596  III 

2376.  Can.Mich.EberlinS.J.fratrischolast.,  Frib.H.int.  Mai.  I595ei  Dec.  1597  146 
■J.'!77.  Etespublica  solodorana  Canisio,   Solodoro   I.  Lan.  L597     .        .        .        .  L46 

2378.  Respublica  solodorana  Canisio,  Solodoro  initio  m.  [anuarii   l.">!>7    .        .  147 

2379.  Can.  Lac.  Canisio,  Fuldae  litteris  studenti,   Frib.  11.2.  Lan.  1597     .        .  L48 

2380.  Consul  et  senatus  reip.  solodoranae  Can.,  Solodoro  6.  Lan.  L597       .        .  L50 

2381.  I<>.  Lac.  a  Staal    senator  solodoranus  Can.,   Solodoro  <i.  Lan.  l.">'.»7   .        .  L51 

2382.  Canisius  Sociis  collegii  S.  J.  lucernensis,  Frib.  H.  6.  fan.  L597       .        .  L53 

2383.  Can.  consulibus  ei  senatui  solodorensibus,  Frib.  II.  8.  Lan.  1597     .        .  L56 

2384.  Can.  Io.  Iac.  a  Staal  senatori  solodorano,    Frib.  H.  8.  Ian    L597       .  457 

2385.  P.  Barth.  Weldensis  S.  J.  rector  coll.  bruntrut.  Can.,  Bruntruto  tan.  L597  L58 

2386.  Can.  P.  Theod.  Canisio  S.  J.  vicerect.  ingolstad.,  Frib.  H.  circa  init.  a.  L597  L58 

2387.  Can.  Seb.  Verronio   praeposito  friburg.,    Friburgo  H.  circa  initium   1597  L58 

2388.  lo.  Lac.  a  Staal  senator  solodoranus  Can..  Solodoro   L2.  fan.  L597  .         .  L62 

2389.  Can.  P.  Lod.  Ltaeo  S.  J.  rectori  coll.  Lucernensis,    Frib.  II.  12.  Febr.  L597  L64 

2390.  Can.  P.  Barth.  Weldensi  S.J.rectori  coll. bruntrut.,  Frib.  II.  19.  Febr.  L597  L65 

2391.  Can.  P.  I.  Heidelbergef  S.  J.,    ftlonachii  degenti,  Frib.  II.  28.  Febr.  L597  L66 

2392.  Nobilis  femina  bavara,  adaemone  obsessa,  Canisio, sub  ineunt.  velmed.  1597  L68 

2393.  Io.  lac.  a  Staal  senator  solodoranus  Can.,  Solodoro  13.  Apr.  1597          .  I»i!» 

2394.  Can.  P.  Georg.  Schretelio  S.  J.  rect.  coll.  aug.,  Frib.  H.  in.  vel  med.  1597  L70 

2395.  Can.  P.  Theod.  Canisio  S..I..  vicerect.  coll.  ingolst.,  Frib.  II.  20.Apr.  1597  171 

2396.  Can.  1.  Lac.  a  Staal  senatori  solodorano,  Frib.  H.  20.  Apr.  L597       .        .  17:; 

2397.  Can.  P.  Greg.  Rosephio  S.  •!..  contionatori  aug.,  Frib.  II.  20.  Apr.  L597   .  471 

2398.  Lo.  lac.  a  Staal  senator  solodoranus  Can.,  Solodoro  inter  Mai.  et  Lul.  1597  475 

2399.  Can.  P.  Lo.  Etaducio  S.  J.  praef.  scholarum  lucern.,  Frib.  II.  7.  lul.  1597    .  47."> 

2400.  Can.  sacerdoti  alicui  collegii  S.  J.  coloniensis,  Frib.  H.  12.  lul.  1597        .  477 

2401.  P.  Paulus  Hoffaeus  S.  J.  Canisio.  aestate  a.  1597 478 

2402.  P.  Richardus   Haller  S.  J.  Canisio,    aestate  a.  1597         .  178 

2403.  P.  Greg.  Rosephius  S.  J.  contionator  aug.  Can.,  Iun. — Sept.  1597        .         .  17!» 

2404.  Can.  noliili  feminae  bavarae,  a  daemone  obsessae,  Frib.H.  Mart.     Dec.  1597  47!» 

2405.  P.  Gregorius  a  Valentia  S.  J.  Canisio,  aestate  a.  1597    ....  47!» 

2406.  Marc.  Velserus  iun.  consul  augustanus  Can..  Augusta  Vid.  aest.  a.  1597  479 

2407.  P.  Iulius  Priscianensis  S.  J.  Canisio,  aestate  a.  1597       .         .         .         .  179 

2408.  Can.  Io.  Lac.  a  Staal   senatori  solodorano,    Frib.  H.  2.  Aug.  1597     .         .  47!» 

2409.  I.  lac.  a  Staal  senator  solodoranus  Can.,  Solodoro  Aug.  -Sept.  1597       .  L82 

2410.  Can.  Socio  alicui  S.  J.   1'.  Greg.  Rosephio?  .  Frib.  H.  ca.  aest.  vel  aut.  1597  482 

241 1 .  Can.  P.  Georgio  Schretelio  S.  J.  rectori  coll.  august.,  Frib.  H.  30.  Sept.  1597  482 

2412.  Can.  to.  lac.  a  Staal  senatori  solodorano,  Frib.  H.  26.  Oct.  1597     .         .  483 

2413.  Can.  P.  Ant.  Velsero  S.  J.  philos.  prof.  ingolst.,  Frib.  H.  1597  (autumno?  185 

2414.  Can.  Claudio  Aquavivae  praep.  gen.  S.  J..  Frib.  H.  Oct.  vel  Nov.  1597  .  486 

2415.  Can.  P.  Ottoni  Eisenreich  S.  J.  provinciali,  Fril>.  II.  m.  Oct.  vel  Nov.  l.">!»7  486 
24K).  Can.  Lo.  Lac.  a  Staal  senatori  solodorano,  Frib.  H.  Nov.  1597.         .         .  486 

2417.  lo.  lac.  a  Staal    senator  solodoranus  Can.,    Solodoro  Nov.  L597       .         .  489 

2418.  Can.  P.  Theodorico  Canisio  S.  J..  Frib.  H.  circa   initium  Dec  1597         .  L89 

2419.  Can.  lo.  Iac.  a  Staal  senatori  solodorano,  Frib.  H.  14.  Dec.  1597      .         .  489 

2420.  Can.  P.  Theodorico   Canisio  S.  J.  fratri  suo,    Frib.  H.  20.  Dec.  L597         .  490 

VIII.  Monumenta  canisiana •       •  l'1' 

IX.   Indcx  alphabeticus  eorum,  quibus  Canisius  sciipsit     .       .  947 

X.   [ndex  alphabeticus  eorum,  qui  Canisio  scripserunt      .       •  949 

XI.   Imlrx  alphabeticus  nominum  el   rerum  huius  voluminis  951 


' 


•  ,,.„*'< 


u 


II. 
PROOEMIUM  VOLUMINIS  OCTAT. 

/.  Epistularum   et  monumentorum  numerus.     II.  Editiom  ratio.     III.  Epistulae 

ct   monumenta  notatu  digniora.    IV.  Epistulas  qui  a  Canisio  a  verint  <■/  <<>/  eum  </<■- 

derint.     V.  Praecipua  capita  rerum  in  hoc  volumine  positarum  '.   Res  <<  Canisio  pro 

Friburgensibus  gestae.     2.  Reliqua  Helvetia  ab  eo  adiuta.    ■'!.  (  naniae  salus  curata. 

4.   Utilitates    toti    ecclesiae    allatae.      VI.  Errata    biographorun  bibliographorum    etc. 

VII.  Peculiaria  quaedam:  1.  S.  Carolus  Borromaeus  et  Bonhoi  s.     2.  Commentarius 

</:■  Germania.  3.  Contiones.  4.  Exhortationes.  5.  Libri  quidam.  (  Idrersarii.   7.  Lauda- 
tores.     8.  Societas  Iesu.      VIII,  Canisii  sanctUas. 

Numeri  arabici  uncis  inclusi,  qui  a  capite  I  nngulis  fere  sen- 
tentiis  addentur,  ostendent,  quibus  libri  paginis  singu  facta  potissimuw 
narrentur. 

I.  In  hoc  volumine  continentur  epistulae   ejstularumque 
immae  338  (n.  2083 — 2420);  ex  quibus  sunt  epiulae  201,  epistu- 
quae   perierunt   summae   sive   regesta  137.     [is  accedunt  acta 
nonumenta  canisiana  353  (n.   1271 — 162!-. 
jistularum  (additis  epistularum    summis)  207     Canisio  vel  eius 
liquae  131  ad  Canisium  datae  sunt. 

II  hisce  epistulis  (de  summis  nihil  dico)  erat,  quod  equidem 
typis  vulgatae  fere  113,  integre  vulatae  55,  ex  parte 


Epistularum  earundem  sunt  183  latin; .    17  germanicae, 

monumentis  erant,  quod  sciam,  minnum  130  nondum 
ue  ex   libris  antiquis  rarisqe  exscripta  sunt. 

monumenta  explicanda  atqe  illustranda  ad- 
Inotationes   et    additiones    <;   fontibus,    quod 

romptae. 

«nenta  edendi  rationem  ecutus  sum  eam, 

^superioris  (Canisii  Epistu   'VII  xvii     xvm) 

^B  et  ad  eum  datas  posu  omnes,  quotquot 

^oarabam,  reperire  potu  easque  integras, 

I  omisso.    Volumine  iai  plene   absoluto 

Bienta    quaedam    nactn    sum ;    quae    in 

R  operis  complementui  quoddam  atque 

Bi    ut   spatio   parceren    tum    ne   rerum 

■nem  ordinemque  iamstabilitum  magno 


II.   Prooemium  voluminis  octavi.  % \  1 1 

el  Wolfgangus  Dagescher  praetores  solodorani,  Octavianus  Fugger 
civitatis  augustanae  duumvir,  Marcus  Welser  iun.  consul  augustanus, 
[oannes  [acobus  a  Staal  patricius  senatorque  solodoranus,  Guilielmus 
Teclitermann  cancellarius  rriburgensis ,  Loannes  Pistorius  consiliarius 
marchionis  badensis  (postea  viearius  gvneralis  constantiensis  el  prae- 
positus  vratislaviensis). 

V.  1.  Volumen  hoc  ultimos  17  annos  vitae  Canisii  complectitur,  Hoc 
tempus  ille  Friburgi  Helvetiorum  transegii  .  nisi  quod  a.  1584  ad  breve  tempus 
A.ugustam  Vindelicorum  et  Ingolstadium  venit  et  ex  eo  itinere  Lucernam  et  Badam 
Helvetiorum  devertit;  praeterea  a.  1581  Lucernae  et  Solodori,  a.  1584  Einsidlae, 
a.  L587  Lucernae  ei  Badae  Helvetiorum  per  tempus  brevissimum  fuit,  atque,  ut  videtur, 
inter  annos  fere  L581  et  L590  compluriens  Friburgo  ad  oppida  et  pagos  Fribuxgensium 
tmperio  subiecta  excurrit.  Canisius  Friburgum  exeunte  a.  L580  advenit  corpore  plu- 
rimis  laboribus  IVsso  atque  il>i  viribus  magis  magisque  destituebatur,  praesertim 
cimi  circa  a.  1591  morbo  gravi  correptus  esset,  Nec  tamen  umquam  quieti  se  dabat. 
MJssus  erat  Friburgum  eo  maxime  consilio,  ut  iaceret  fundamenta  collegii,  quod 
Bonhomio  nuntio  apostolico  <'t  ipsis  Friburgensibus  instantibus  Gregorius  XIII.  a 
Sociis  provinciae  Germaniae  superioris  Friburgi  constitui  iusserat.  Consilium  hoc 
Canisius  exsecutus  est  in  mediis  angustiis  rei  familiaris;  superatis  impedimentis, 
quae  et  a  protestantibus  vicinis,  ut  Bernensibus  et  Genevensibus,  <'t  a  malevolis 
quibusdam  Friburgensibus  obiecta  erant,  sua  imprimis  auctoritate  <'t  industria  effecit, 
ut  impensis  publicis  magnificum  exstrueretur  aedificium  silmlis  et  Sociorum  habi- 
tationi  destinatum.  Etsi  propter  aetatem  provectam  nec  rector  collegii  nec  scholae 
praeceptor  erat,  adulescentum  litteris  studentium  curam,  i<l  quod  ex  eius  epistulis 
cognoscitur,  diligentem  gerebat  4;">  111  -J47  -2.">7  280  303  315  356  .  collegium  et  libris 
et  reliquiis  sacris  instruere  studebat  (35  4~2  81  470  484/7  833),  eiusdem  disciplinam 
religiosara  et  exemplo  et  exhortationibus,  quas  iam  dixi,  fovebat. 

Friburgenses  paene  undique  protestantibus  cingebantur;  unde  eorum  fides  catho- 
lica  multum  periclitabatur.  Quam  corruptis  autem  moribus  haud  pauci  eorum  fuerint, 
ex  huius  voluminis  locis  multis  elucet.  Grassabantur  ebriositas,  impudicitia,  feneratjo, 
desidia,  vestium  cultus  immodicus,  superstitiones.  Canisius  queritur,  dimidiam  civium 
partem  orationes  sacras  nolle  audire;  esse  qui  dimidiae  horae  contionem  nimis 
[ongam  esse  existiment,  mensae  vero  4 — 6  horas  assideant  627/31  70"2  741  .  Com- 
phues  diebus  sacris  opera  servilia  faciebant  (631  707),  ne  semel  quidem  singulis 
annis  sacramenta  sumebant  (631),  solo  nomine  catholici  erant,  errores  pestiferos  dis- 
seminabant  'v631  666).  Parochi  quidam  rusticani  pro  sua  rerum  sacrarum  inscitia 
extra  tempus  paschale  neque  ipsi  peccata  confitebantur  neque  fidelium  confessiones 
excipiebant ;  ne  moribundis  quidem  absolutionem  vel  sacrum  viaticum  dabant  35  . 
Monachi  nonnulli  pcssime  vivebant  (17  110).  Feliciter  tamen  contigit.  ut  clero  urbis 
praeessent  duo  viri  pietate  et  doctrina  insignes :  Petrus  Scbnewly,  episcopi  lausan- 
uensis,  ad  cuius  dioecesim  Friburgum  pertinebat,  vicarius  generalis  idemque  fribur- 
gensis  capituli  collegialis  praepositus.  et  Sebastianus  Werro  sive  Verronius,  urbis 
friburgensis  parochus.  capituli  S.  Nicolai  primum  canonicus,  dein  decanus  et  ]>ia<- 
positus.  Schnewly  nil  fere,  quod  gravis  momenti  esset-,  faciebat  nisi  Canisio  con- 
sulto  72!i .  Canisius  autem  Bonhomii  et  ipsins  Gregorii  XIII.  ope  implorata 
assecutus  est,  ut  Schnewly  officium  vicarii  generalis  deponere  vetaretur  et  reipublicae 
visitator  apostolicus  constitueretur  .">;">  114.  Verronio  Canisius  se  praebebat  amicum 
et  magistrum;  eundem  exercitiis  spiritualibus  S.  Ignatii  excoluit  270  77!»  879). 
Amicitia  quoque  iungebatur  loanni  Michel,  <iui  Friburgi  ordinis  Minorum  Conven- 
tualium  insigne  erat  ornamentum  (838).  Cum  „Notas"  in  lectiones  evangelicas 
dierum  sacrorum  ederet,  id,  ut  ipse  ait.  praecipue  spectabat,  ut  clerum  rusticanum 
reipublicae  tum  ad  pie  <!<'  rebus  sacris  meditandum,  tum  ad  recte  contionandum  in- 
stdtueret  835  .  Procerum  etiam,  <[iii  rempublicam  administrabant,  ut  Ludovici  ab 
Braunsberger.  < "anisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  li 


t  !> 


1 1.  Prooemium  voluminis  octaA  i. 


\H'i\.  Loannis  Lanten-Heid,  [oannis  Meier,  Guilielmi  Techtermann  gratiam  sibi  con- 
ciliabat  el  sic  efficiebat,    ui    senatus   multa   decerneret,  quae  ad  fidem  conservan- 

dam  el  i es  emendandos  conferrent.    Pulsae  sunl   meretrices    727  7<il  7 7"»  ■.  lantiiin 

iic  in  republica  considerent,  <|iii  catholice  vivere  aollenl  617  ;  revocati  iuvenes 
puellaeque  extra  rempublicam  beris  acatbolicis  famuiantes  727  ;  poenae  propositae 
Deum  blasphemantibus  el  temere  iurantibus  866  ;  interdictum,  ae  diebus  sacris 
tempore  missarum  sollemnium  el  contionum  tabernae  patereni  vel  bomines  per  forum 
vagarentur  7 7' ">  ;  cautum,  ne  plus  quam  5%  sumerentur  727  ;  formulae  ad  recte 
paciscendum  a  Canisio  eiusque  sociis  compositae  ei  civibus  praescriptae  755).  Im- 
primis  autem  Canisio  argente  restitutum  esl  id,  quod  olim  quidem  semel  atque  iterum 
factum,  postea  \<'i<>  j><jr  multos  annos  intermissum  erat:  Omnes  tum  in  urbe  tum 
extra  eam  babitantes  a<l  fidei  catholicae  prof-essionem  sollemniter  coram 
tnagistratibus  civilibus  emittendam  adacti  sunl  635).  Simile  \<l  etiara  maius  bene- 
ficium  Canisius  Friburgensibus  praestitit,  cum  primo  iam,  quo  Friburgi  degebat, 
anno  congregationes  marianas  instituii  tres:  virorum,  adulscentum  litteris 
studentium,  feminarum  5 1 1  •"> .  Sodales  mariani  toti  urbi  praeclara  pietatis,  poeni- 
tentiae,  misericordiae  exempla  praebebant.  Canisium  imprimis  sodales  litterarum 
studiosi  velut  patrem  colebani  <'t  filialibus  obsequiis  prosequebantur  618  <;.">■'>  728 
767  824  831   840  I   863  5). 

Contionatoris  <if'fi<-i<>  Canisius  per  <><'t<>  annoe  Friburgi  functus  est,  habitis 
il>i  plus  quam  300  orationibus  sacris.  Ex  his  uberes  pietatis  fructus  collectoE 
vel  <\  eo  patet,  <|ii<kI  hisce  annis  frequentia  sacramentorum  poenitentiae  ei  euchari- 
stia<'  valde  aucta  est.  Ita  Socii  Romam' rettuleruni  a.  ir>s:i:  jn  Nativitate  Domini 
600  communicarunt,  cum  aliis  annis  vix  5  ant  6"  618).  Kt  tempore  iubilaei,  cum 
orationibus  aliquoi  indulgentiarum  ratio  |)<>|nili>  explicata  essei  i<l  <|ii<><l  antea  num- 
quam  factum  erat  .  alterum  Pascha  celebrari  videbatur;  tantus  erai  aumerus  eorum, 
<iui   sacramentis   refici  volebani    618).     li<l<'in    Socii    a.   L586   scripserunt:    l>i<'  sacro 

Pentecostes   antea  \i.\   100   homines  sacramenta  sumebant;    i lo  ad  ea  accesseruni 

plus  1000:  numquam  antea  tam  multi  gravesque  bomines  ad  ecclesiara  redieruni 
726).  Ilainl  iniriiiii  esi  igitur,  Bonhomium  ountium  apostolicum  Canisio  scripsisse: 
Priburgensibus  dicere  potes,  <|u<><l  Paulus  olim  Corinthiis  scripsii  1  Cor  1.  15  :  »Per 
l-]\ angeliura  ego  \ os  genui"    !•!  . 

Dolebai  Canisius,  Friburgum  typographia  carere.  !<!<•"  cura  A.mbrosius 
Frobenius  ex  clarissima  typographorum  basileensium  familia  ortus  catholicae  fi<l<i 
amplectendae  spem  ei  fecisset,  multum  laboravit,  ul  is  Friburgum  arcesseretur ;  quem 
etiam  curiae  romanae  comraendavii  s''> .  Atque  lii<-  quidem  <'t  Canisio  ei  |><uitifiii 
imposuit,  niliil  <le  reditu  a<l  ecclesiam  s>>lli<-itiis  70  !<2  1<)]  .  AJiquibus  tamen 
annis  ]x>st  Canisii  aliorumque  opera  factum  est,  ul  senatus  urbis  typographiara  emerei 
typographumque  <'i  praeficeret;  quem  Canisius  omni  studio  adiuvabai    211  .">  . 

2.  Reliquae  <|ii<><|ii<'  Eelvetiae  salutem  Canisius  curabat.  8.  Carolo 
Borromaeo  Helvetiae  visitatori  a|>iist<ili<-<>  atque  l!i>iili>>iiii<>.  Paravicino,  Turriano 
apostolicis  apud  Helvetios  nuntiis  consilia  subministrabal  ;">!  .">'.<  172  2s.'i  v!<2  .  l't 
episcopo  Lausannensi  bona,  quibus  spoliatus  erat,  restituerentur,  multum,  frustra  tamen, 
contendebat.  Cum  iis,  <|ni  Helvetiae  catholicae  res  ecclesiasticas  <-t  civiles  adroini- 
strabant,  ui  Loanne  Lacobo  Blarer  <'|iis<i>|ic>  basileensi,  Francisco  Pfyffer  praetore 
lucernensi,  Loanne  Lacobo  a  Staal  cancellario  solodorano,  Cdalrico  Saeni  praeposito 
solodorano,  amice  agebat.  Celeberrimum  monasterium  einsidlense  el  scriptis  com- 
mendavit,  <'t  i|is<-  imisit  2<)1  593).  Sanctorura,  qui  Helvetiae  apostoli  ei  patroni 
babebantur,  ul  Beati,  Mauritii,  Qrsi,  Fridolini,  Meinradi,  Ldae  Toggenburgensis, 
\itas  libris  germanice  scriptis  ei  a<l  rudiorum  captum  accommodatis  ]><>piil<>  oar 
ravit.  Meditationes ,  quae  cum  nomine  ll<-ati  Nicolai  a  Elupe  circumferebantur, 
primus  typis  evulgavii  698).  Quinque  loci  catholici  Helvetiae  a.  1585  <l<-  ii<-L">ti" 
quodam  arduo  ''anis-ii  sententiam  exquisierunl  687  ,  Eius  doctrinam  etiam  prote- 
stantes  suspiciebant ;  quare  in  religione  catholica  impugnanda  sibi  iam  magis  quam 


i 


■  littmni 


M.   l  rooemium   \  •  •  l ■  1 1 > 1 1 1 ■  i     octuvi 

antea  tnoderabantur ;    immo  singulis  annis  aliquol  eorum 
618  i'..".  I  728  764  787  800  814  823  881   851   865  881 


ad  eccleHiam   revertehantui 


:;.  Neque  Canisius  oblitus  esl  Germaniae,  in  qua  plurimos  annos  de  udaveral 

Claudio    Vquavivae  praeposito  generali  Societatis  Iesu  <•<> lentario  copiosissimo.  qui 

i c  primum  typis  exscribitur,  ostendit,  quomodo  Socii  hominibus,  Germanis  maxime 

utilitatem  afferre  deberenl  116  154).  <  <-ll«  ^ii  germanici,  cuius  „alter  parens"  a 
Mansonio   collegii    rectore    vocatur,   alumnos    per   litteras,    quantopcre  Germania  eo 

rum   auxilio    indigeret,   el    >\ ido   eandem    adiuvare    deberent,    docuil     3(i't       Or 

dinum  religiosorum  clericos  in  contubernio  dilingano  versantes  el  adulescentes  in 
collegio  monacensi  litteris  operam  dantes  ad  doctrinae  el  pietatis  studia  excitavil 
•  '   167).     Pbilippum  Bavariae  ducem,    „Manuale  Catholicorum "  ei  dedicans,  hortatus 

est,    ut    litteris   studendo   el    De precando  ad  officium  episcopale  administrandum 

se    pararel     256).      In    usum    Ferdinandi    Stiriae    principis     qui    futurus   erai    Ferdi 

nandus    II.   imperator     iusl :onscripsil    librum    precationum     827).      Ipso    mortii 

anno  res  usque  adhuc  ignota  Friburgi  edidil  librum  „Catholisches  Denckbtichlin", 
quo  Germaniae  sodales  mariani  iuvarentur  in  | >i> >  more  colendi  „Sanctos  menstruos" 
889).  Virgines  collegii  a  Servfl  Dei  Magdalena  Halae  <-<>n<lil  i  per  litteras  copiosas 
i"l    pietatem    instituil     -_'■_' 1  .      Doctissimus    vir    loannes    Pistorius    consiJiarius 

marchionis    badensis  Friburg venil  el   ultimas,    quibus  a  protestantismo  abiciendo 

el  catholica  religione  amplectenda  retinebatur,  difficultates  Canisio  <'.\|><>suit.    Quibus 

pemotis,    i<l    <|ii<><l    usque  adhuc  ig abatur,    Friburgi    clam    fidei  professionem  fecit, 

quam  ali<|ii<>t  niciisil.us  |>osi  Spirae  palam  emisit.  Pistorii  ad  fidem  catholicam  <<>n- 
versio  certe  una  «•.\  gravissimis  huius  aetatis  conversionibus  fuit;  nam  ill<-  post- 
modum  n<>n  solum  officium  vicarii  in  vastissimo  episcopatu  constantiensi  el  alia  of- 
ficia  ecclesiastica  gessit,  sed  etiam  scrijitis  permultis  <<<l<si;im  acerrime  defendil 
7r>."> .  Zangerura  <|ii<><|ii<-  praepositum  ehinganum  Canisius  ad  scriptionem  huius 
generis  incitavil  248).  S<><-iis  dilinganis,  quod  libellos  j.ios  <<l<-t i-n t  atque  dissemi- 
iiaicnt.  gratnlatus  esl  •'>•"><'>.  Marcum  Velserum  augustanum  valde  laudavit,  quod 
opera  quaedam  Beati  Davidis  Augustani  0.  F.  Min.  edidissel  <•(  antiquam  S.  Udalrici 
episcopi  \ 'itain  e  tenebris  eruisset,  etsi  impolita  <'ius  latinitas  fortasse  aures  <l<'li<-atas 
offensura  esset.    Eundem  admonuit,  ul   „monumenta  \ <-i<'iuin "  diligenter  investigarel 

••t    Aventini    liistoi iam    bavarican indaciis  fraudibusque    purgarel     :>7!t   .'i!t?   436). 

Aquavivara  Societatis  praepositum  generalem  obsecravit,  ut  <l<><i<>s  aliquol  theo- 
l<>_u>  libris  adversus  haereticos  componendis  destinaret;  non  dubitare  se,  quin  eius- 
nnxli  scriptio  taiitiiin  valeret,  quantum  conversio  Indorum  170  17!».  Pulcherrimae 
simt  epistulae,  (jiiilais  ('aiiisins  s<-ii<-.\ .  inorti  proximus,  <<>ll<'t;iis  ingolstadiensi,  fri- 
burgensi,  monacensi,  oenipontano,  pragensi  valedicil  <■)  sodales,  ut  !)<■<>  <•>  funda 
toribus  eorumque  heredibus  s<-  gratos  praesteni  <•(  vineam  Domici  studiose  excolant 
exhortatur.  „Patientiam  el  charitatem  vestram",  pragensibus  sodalibus  dicit,  Bnon 
catholici  modo,  sed  etiam  catholicorum  Imstcs  falsique  fratres  re  ipsa  comperiant. 
Etenim  non  solum  ad  docendum  <t  contionandum,  sed  etiam  ad  crucem  ferendam 
frt  a<l  bene  merendum  <!<•  omnibus  vos  isthuc  v<><-ains  ac  missos  esse  nunquam  n<>n 
meminisse  <lcl>ctis-  389).  Gerardo  fratri  Noviomagi  ad  dignitatem  consulis  rem 
publicam  administrantis  evecto  instat,  ue  iu  s<-li<>las  urbis  magistros  admittal  nisi 
probe  catholicos  L45).  Cum  vero  in  Neerlandia  Calvinistae  rerum  potiti  essent, 
Canisius  fratres  aliosque  propinquos  magnopere  Laudavit,  <|u<><l  patriae  fortunarumque 
quam  fidei  iacturam  facere  maluissent,  <•!  <'<>s  ad  fiduciam  in  Deo  c<ill<><au<lain. 
liberos  catholice  educandos,  asperrima  <|uac<|nc  laete  perferenda  adhortatus  est,  mar 
tyrii  |>i<>iuittciis  coronam    !'7     101    L58     L63  266     268). 

1.  K\  his  rebue  patet,  ne  Germaniae  quidem  finibus  Canisii  sollicitudinem  el 
industriam  contineri  potuisse.  Toti  ecclesiaeis  |>r<><lc^sc  cupiebat.  Sicul  monachis 
helvetiis  suadet,  ut  Sanctorum  Helvetiae  monumenta  )>cr<|uiraiit  ,-i  m  unum  locum 
eongeranl  263),  ita  optat,  coramendat,  urget,  ut  Belgae  Acta  Sanctorum  suorum 
<'<lant   :;!i7  .  el   ul  in  lucem  emittantur  eardinalis  Sirleti  scbolia  in  Sacram  Scripturam 

b* 


xvm  II.  Prooemium  voluminis  octavi. 

-ffry,  loannis  Lanten-Heid,  Ioannis  Meier,  Guilielmi  Techtermann  gratiam  sibi  con- 
ciliabat  ei  sic  efficiebat,  ut  senatus  multa  decerneret,  quae  ad  fidem  conservan- 
dam  et  mores  emendandos  conferren.it.  Pulsae  sunt  meretrices  7'J7  764  77")  ;  cautum 
ne  in  republica  considerent,  qui  catholice  vivere  nollent  »117  ;  revocati  iuvenes 
puellaeque  extra  rempublicam  heris  acatholicis  famulantes  7_"7  ;  poenae  propositae 
Deum  blasphemantibus  et  temere  iurantibus  866  :  interdictum,  ne  diebus  sacris 
tempore  missarum  sollemnium  et  contionum  tabernae  paterent  vel  bomines  per  forum 
vagarentur  77i>  ;  cautum,  ne  plus  quam  5%  sumerentur  7"_'7  :  formulae  ad  recte 
paciscendum  a  Canisio  eiusque  sociis  compositae  et  civibus  praescriptae  7.">."> .  lm- 
primis  autem  Canisio  nrgente  restitutum  est  id,  q u<nl  olim  quidem  semel  atque  iterum 
factum,  postea  vero  per  multos  annos  intermissum  erat:  Omnes  tum  in  urbe  tnm 
extra  eam  habitantes  ad  fidei  catholicae  professi onem  sollemniter  coram 
maitistratibus  civilibus  emittendam  adacti  sunt  635  .  Simile  vel  etiam  maius  bene- 
ficium  Canisius  Friburgensibus  praestitit .  cum  primo  iam,  quo  Friburgi  degebat, 
anno  congregationes  marianas  instituit  tres:  virorum,  adulscentum  litteris 
studentium,  feminarum  ">41  .">  .  Sodales  mariani  toti  urbi  praeclara  pietatis.  poeni- 
tentiae,  misericordiae  exempla  praebebant.  Canisium  imprimis  sodales  litterarum 
studiosi  velut  patrem  colebant  et  filialibus  obsequiis  prosequebantur  618  •  >•">•'!  728 
7<>7  S_4  831  840  1  863  .". . 

Contionatoris  officio  Canisius  per  octo  annos  Friburgi  functus  est,  habitis 
iln'  plus  quam  .'500  orationibus  sacris.  Ex  his  uberes  pietatis  fructus  collectos  esse 
vel  ex  eu  patet.  quod  hisce  annis  frequentia  sacramentorum  poenitentiae  et  euchari- 
stiae  valde  aucta  est.  Ita  Socii  Romam'  rettulerunt  a.  1583:  „In  Nativitate  Domini 
(500  communicarunt,  cum  aliis  annis  vix  5  aut  6"  (618).  Et  tempore  iubilaei,  cum 
orationibus  aliquot  indulgentiarum  ratio  populo  explicata  esset  id  quod  antea  num- 
quain  factum  erat  — ,  alterum  Pascha  celebrari  videbatur;  tantus  erat  numerus  eorum, 
ijui  sacramentis  refici  volebant  618).  lidem  Socii  a.  1586  scripserunt:  Die  sacro 
Pentecostes  antea  vix  100  homines  sacramenta  sumebant :  modo  ad  ea  accesserunt 
plus  1000:  numquam  antea  tam  multi  gravesque  homines  ad  ecclesiam  redierunt 
7"_'ti  .  Haud  mirum  est  igitnr,  Bonhomium  nuntium  apostolicum  Cauisio  scripsisse  : 
Friburgensibus  dicere  potes,  quod  Paulus  olim  Corinthiis  scripsit  1  Cor  4,  15  :  .lVr 
Evangelium  ego  vos  genui"    !»4  . 

Dolebat  Canisius,  Friburgum  typographia  carere.  [deo  cum  Ambrosius 
Frobenius  ex  clarissima  typographorum  basileensium  familia  ortus  catholicae  fidei 
amplectendae  spem  ei  fecisset,  multum  laboravit,  ut  is  Friburgum  arcesseretur ;  quem 
etiam  curiae  romanae  commendavit  86  .  Atque  hic  quidem  et  Canisio  et  pontifici 
imposuit,  niliil  de  reditu  ad  ecclesiam  sollicitus  ;70  !)"2  101.  AJiquibus  tamen 
amiis  pnst  Canisii  aliorumque  opera  factum  est,  ut  senatus  urbis  typographiam  emerel 
typographumque  ei  praeficeret;  quem  Canisius  omni  studio  adiuvabat    211  ."> . 

•_;.  ffceliquae  quoque  Helvetiae  salutem  Canisius  curabat.  S.  Carolo 
Borromaeo  Helvetiae  visitatori  apostolico  atque  Bonhomio,  Paravicino,  Turriano 
apostolicis  apud  Helvetios  uuntiis  consilia  subministrabat  ;">!  .">!'  172  283  892).  I't 
episcopo  lausannensi  bona,  quibus  spoliatus  erat,  restituerentur,  multum,  frustra  tamen, 
contendebat.  Cum  iis.  qui  Helvetiae  catholicae  res  ecclesiasticas  ei  civiles  admini- 
strabant,  ut  [oanne  [acobo  Blarer  cjtiscopo  basileensi,  Francisco  Pfyffer  praetore 
lucernensi,  loanne  [acobo  a  Staal  cancellario  solodorano,  Qdalrico  Haeni  praeposito 
solodorano,  amice  agebat.  Ceieberrimum  monasterium  einsidlense  et  scii|>tis  com- 
mendavit,  et  ipse  invisil  201  .">!».'!.  Sanctorum,  qui  Helvetiae  apostoli  et  patroni 
babebantur,  ut  Beati,  Mauritii,  Ursi,  Fridolini,  Meinradi,  [dae  Toggenburgensis, 
vitas  libris  germanice  scriptis  et  ad  rudiorum  captum  accommodatis  populo  oar- 
ravit.  Meditationes ,  quae  cum  nomine  Beati  Nicolai  a  Rupe  circumferebantur, 
primus  typis  evulgavit  <>!'.s .  Quinque  li"i  cathoJici  Helvetiae  a.  1585  de  uegotio 
quodam  arduo  Canisii  sententiam  exquisierunt  681  .  Eius  doctrinam  etiam  prote- 
stantes  suspiciebanl  ;   quare  in  religione  catholica  impugnanda  silii  iam  magis  quam 


1 1.   Prooemiura   voluminis  octa^  i.  kxi 

monachis  paulanis  a  se  reformatis  82),  '!<•  Rudolphi  II.  imperatoris  in  comitiis  im 
perii  augustanis  constantia,  nihil  omnino  in  ecclesiae  detrimentum  concedentis  L06). 
Dubitabam,  inquii  Bonhomius,  aum  Elrnestus  Bavariae  princeps  in  archiepiscopalem 
sedem  coloniensem  elevandus  esset,  quippe  qui  iam  tres  episcopatus  babel  aeque 
adeo  „pastoralibus  curis  atque  exercitationibus  deditus"  essevidetur;  al  quotiescum 
, I it. '  Patres  vestros  colonienses  consulebam,  in  eam  conveniebamus  sententiam,  aullum 
alium  eligi  posse,  per  quem  Coloniae  causa  religionis  melius  in  tuto  collocari  possei 

1  *  »* » .  Videbatur  quidem  Canisio  Bonhomius  nonnumquam  severjor  el  imperiosior 
esse  neque  semper  prudenter  se  gerere  13  23  ;  id  quod  multi  quoque  Helvetii  catholici 
iique  ceteroquin  probi  el  sapientes  sentiebanl  10  13  61  .  Siniul  tamen  virum  magni 
faciebal  ei  Sociis  instabat,  ne  umquam  beneficiorura  obliviscerentur  a  Bonhomio  in 
Helvetiam  el  inprimis  in  urbem  friburgensem  ei  in  collegium  suum  collatorum  1 13 
S.  Carolo  Borromaeo  scripsit:  Bonhomius,  „quum  Friburgi  coram  ageret,  aovam 
veluti  lucera  ad  caecorum  aperiendos  oculos  praebuil  ecclesiasticis  el  egregia  fidei 
catholicae  vindicandae    fundamenta  posuit,    quibus  nos  Dei  gratia  superaedificamus" 

17  1.  Summis  denique  laudibus  eius  eruditionem,  pietatem,  industriam,  labores  cum 
valetudinis  e1  rei  familiaris  dispendio,  „ingentiu  tamen  „cum  fructu"  animarum  in  Ger 
mania  el  Belgio  exantlatos  extulit  in  iaudatione  eius  funebri  751  755).  Ex  altera 
parte  Bonhomius  Canisii  epistulas  valde  desiderabat,  eius  monita  libenter  excipiebat, 
ad  Helvetios  iuvandos,  etiam  cum  ea  legatione  solutus  esset,  semper  paratissimus 
erat,  Sociis  quibus  Vercellis  collegium  condidil  amicissimum  se  praestabat.  „Fidu- 
ciam  nnnictir.  scripsil  Canisio,  „in  me  tanquam  ex  Societate  vestra  uno,  collocare 
iure  potes  ac  certe  debes"    42  . 

2.  ln  commentario  de  Germania  iuvanda,  quem  supra  dixi,  Canisius 
Socios  monet,  ut  imitentur  modestiam  et  caritatem  [gnatii  patris  sui,  qui  Germaniara 
adeo  amaverit,  ut  ex  decem  primis  sociis  suis  quattuor  ei  mitteret,  item  prudentiam 
Francisci  Xaverii,  nihil  praecipitanter  agentis,  initio  multa  „dissimulantis".  Pleros- 
que  Germanos  ex  ignorantia,  non  ex  malitia  errare.  Tlieologos  legere  debere  libros 
protestantium ,  ut  eorum  argumenta  refellere  possint.  Rationem  habendam  esse 
vitiorum,  quibus  Germani  maxime  laborent:  Frigent  in  Deo  precando  •  Nimii  sunt 
in  natione  sua  magni  facienda.  tn  clero  ignorantia.  neglectus  officiorum  divinorum 
et  breviarii,  ebriositas,  concubinatus.  Multi  laici  satis  esse  opinantur,  si  fidei  summa 
capita  credant,  ac  pontificis  auctoritatem  parvi  pendunt.  Quare  optandum  est,  ut 
pontifex  coraplures  nuntios  mittat,  controversias  inter  principes  et  episcopos  com- 
ponat,  universitates  reformandas  curet,  atque  ut  episcopi  probos  theologos  ei  cano- 
nistas  sibi  adiungant  et  seminaria  provehant.  Alumni  collegii  germanici,  antequam 
Romam  mittantur,  accurate  probandi,  et,  cum  redierint,  magnis  facultatibus  sacris 
et  sat  amplis  reditibus  instruendi  sunt    11*     L54). 

3.  Iam  ad  Canisii  orationes  sacras  accedamus!  Pontificis  infallibilitatem 
planis  ille  verbis  declarat,  ita  tamen,  ut  pontificem  peccare  atque  etiam  damnari 
posse  non  infitietur  522  6251  Calumniantur  manifeste,  ait,  catholicos  adversarii,  qui 
I!.  Mariam  Virginem  ita  ab  illis  coli  dicunt,  ac  si  dea  quaedam  esset  540  744.  Fri- 
burgenses  Canisius  reprehendit  non  solum  propter  vitia,  quae  iam  dixi,  sed  etiara, 
quod  multi  eorum  nec  mercaturam  facere,  nec  manibus  operari,  sed  tantum  prin- 
cipum  pensionibus  ali  vel  ruri  Bpraefectos"  agere,  agricolas  vexare,  ex  eorum  bonis 
Luxuriose  vivere  vclint  (652  (J75  .  item  quod  pretia  rerum  vitae  necessariarum  in- 
iuste  augeant  510  616  675  .  quod  facilius  ad  exteros  militatum  abeant,  corpora 
animosque  periculo  obicientes  liiiii  70.'}.  Semel  atque  iterum  e  sacro  suggestu  petiit, 
ut  in  urbe  domus  conderetur,  in  qua  puellae  per  virgines  vel  viduas  pias  ad  legen- 
dum,  scribendum,  suendum,  nendum  instituerentur  ei  catechismum  docerentur  686 
768).  Magistratus  civiles  saepe  vehementerque  hortabatur,  ut  Iegum  observationi 
consulerent,  crimina  punirent,  pauperum  necessitatibus  providerent.  Fidelibus  com- 
munionem  hebdomadis  singulis  faciendam  509  569  .  missae  (de  qua  multas  ora- 
tiones  habuii     frequentationem,    rosarium,    peregrinationes  sacras,    reverentiam    erga 


xxii  II.  Prooemium  voluminis  octavi. 

clerum,  auxilia  animis  mortuorum  ferenda  commendabat.  Principum  ecclesiasti- 
corum  principatus  civiles  defendebat  553  836  .  Cur,  ait,  tam  multi  inveniuntur 
sacerdotes  pravi?  Prima  quidera  causa  esi  episcoporum  negligentia.  Sed  parentes 
quoque  in  culpa  sunt,  qtiia  liberos  male  educani  et  eos  solos,  qui  curvi,  semicaeci. 
ad  niillam  artem  idonei  .snnt.  sacerdotio  destinant.  Magistratus  civiles  clero  susten- 
tationem  sufficientem  non  provident,  imrao  eum  bonis  ecclesiasticis  privant  et  epi- 
scopos  probos,  ne  pro  potestate  sua  sacerdotum  vitia  castigent,  prohibent.  Que- 
ritur  porro  Canisius,  artifices  esse,  qui  Sanctorura  iraagines  ita  pingani  vel  sculpant, 
ut  illi  homines  dissoluti,  fastuosi,  a  rebus  divinis  alieni  esse  videantur  717.  De 
strigis  quoque  sive  sagis  Eexen  Canisius  Friburgi  orationem  habuit;  id  quod  usque 
adhuc  erat  ignotum.  Similiter  atque  a.  1564  Angustae  fecerat  Can.  Epistulae  JV 
868  883 .  asseruit.  multos  fideles  daemoni  se  devovisse;  nonnulli  iusta  pactione  san- 
guine  suo  scripta  ei  se  dedunt,  Deo  et  baptismo  renuntiantes ;  daemonem  adorant, 
cum  eo  luxuriantur,  invisibiles  se  reddunt;  strigae  tempestates  excitant,  morbos  af- 
ferunt.  domos  evertunt,  partus  impediunt,  bestias  hominesque  occidunt.  Deus  id 
permittit.  quia  nunc  homines  adeo  sunt  nequara  678  .  Singularis  mentio  facienda 
esi  contionis,  quam  Canisius  a.  1586  de  remediis  caritati  annonae',  qua  urbs  preme- 
batur.  adhibendis  habuit.  Primum  remedium  precationera  esse  dixit.  Deinde,  ait. 
expediet,  nt  singulis  septimanis  domus  omnes  inspiciantur  et,  tfum  quid  cui  desit, 
exploretur.  Diebus  dominieis  stipes  colligantur.  Videndum,  annon  complures  ex 
mendicis  ad  laborandum  idonei  sint.  Immodicis  sumptibus,  quae  in  nuptiis  et  con- 
viviis  fieri  solent.  abstinendum.  Magistratus  civiles  curare  debent,  ut  frumentum, 
aedes.  pecuniae  praesto  sint.  Qui  inebriati  erunt  vel  contionem  audire  detrectaverini 
vel  in  maledicta  proruperint,  mulctentur  pecunia  in  pauperes  distribuenda  732  .  Alia 
eiusdem  anni  oratione  Canisius  vini  penuriam  commemorat  et  parentes  vituperat, 
qui  liberos  vino  bibendo  assuefaciant.  Quicumque  vinum  bibere  volet,  certam  vini 
mensurara  sibi  statuat  neve  umquam  excedat.  Divites  vini  sni  partem  cum  egenis 
communicent.  Ceterum,  ait.  etiam.sine  vino  vita  agi  potest  70!»  .  Ilaec  a  Canisio 
non  sunt  frustra  proposita.  lta  v.  g.  a.  1587  tribuni  plebis  ex  pecunia  collecta  fru- 
mentum  emerunt  et  pauperibus  dederunt.  Ex  divitibus  erant  qui  pauperes  in  domos 
suas  reciperent;  alii  liberos  parentibus  orbatos  adoptabant  vel  singulis  hebdomadis 
certam  frumenti  vel  panum  vel  nummorum  copiara  pauperibus  subministrabant  7i>."> . 
Die  24.  Martii  1597  senatus  reipublicae,  a  clero  monitus,  mandatum  promulgavit  ad- 
versus  eos,  qui  raorbos  remediis  superstitiosis  curare  conarentur,  vaticinarentur,  artes 
magicas  colerent    908  . 

4.  Ad  Societatis  Lesu  disciplinam  domesticam  cognoscendam  utiles  sunt  Canisii 
exhortationes  domesticae.  Commendabat  ille  cotidianam  recitationem  litania- 
narura  Omnium  Sanctorum  615  7.">(>  et  cultum  „patronorum  menstruorum11  615  71<> 
72;">  786).  Summi  momenti  est,  ait,  nos  hora  meditationi  sacrae  destinata  cotidie 
maxima  cum  religione  nti  <il7.  Cum  Gallia  bellis  intestinis  dilaniaretur,  Socios 
monuit,  nt  partium  studium,  curiositatem,  censuras  agendi  prurkum  vitarent  749 
840).  Gravem  omnino  exhortationem  habuit  de  examine,  quod  vocant,  particulari. 
Boc,  ait.  (|ni  non  facit  diligenter,  „non  est  bonus  filius  Patris  [gnatii"  777. 
\iniii  1587  die  anniversario  niortis  Ignatii  virum  hunc  vocat  „speculum  et  exemplar 
oiiinis  perfectionis'1  ;  eum  multa  patrasse  miracula ;  multa,  quae  in  eius  constitutioni- 
lnis  et  exercitiis  Legantur,  ei  a  Deo  revelata  esse;  imitandum  eum  Sociis  esse  raaxime 
in  amore  erga  Christura  et  in  familiaritate  cum   Deo    « * » 1  . 

.">.  Complura  in  hoc  volumen  transcripsi  ex  eo  Canisii  opere,  quod  omnium 
eruditissimum  nec  tamen  ita,  ut  meretur,  notum  est,  Commentarios  dico  de  cqr- 
ruptelis  Verbi  Dei.  Hoc  loco  tantum  commemoro  capita,  in  quibus  sacrae 
aedes  Lauretana,  einsidlensis,   Montis  Serrati  praedicantur   .">'.,.">  ;   doctores  scholastici, 

oinniiini     inaxime     S.    Thomas ,     celelirant  nr      598);     sacer    ordo     (loiiiiiiicaiius     _plnri- 

nioriiin  doctissimorumque  theologorum"  pater  vocatur  599  ;  multi  theologi  Canisii 
aequales  nominatim  el  admodum  honorifice  recensentur    586).    Notanda  est   praeterea 


II.  Prooemium  voluminis  octavi.  iu_ni 

P.  Suaresii  alioramqi ffensio,  in  quam  Canisius  bcurrii  ob  prolatam  in  hoc  opere 

sententiam  B.  Alberti  Magni  dicentis,  B.  Mariam  Virginera  omnia  Novi  Testamenti 
sacramenta,  praeter  ordinem,  suscepisse  206).  Ceterum  de  Maria  censel  Canisius 
pie  asseri  ac  fceneri,  quicquid  maiorem  ei  gloriam  afferat,  dummodo  ne  Sacrae 
Scripfcurae  adversetur  589).  Haereses  non  dissimulandas,  sed  aperte  reiciendas  esse 
scribit.  ln  fidei  rebus  non  recedendum  n  1 »  usitatis  Ibquendi  rationibus.  Testimonia 
antiquitatis  haud  ita  facile  spernenda  589  591  .  fn  „Notis"  quoque  evangelicis 
Canisii  raulta  occurruni  notatu  digna;  ut  cum  ille  scribit,  nullura  studium  nobis  carius 
cssc  vel  maioris  a  nobis  aestimari  debere  quam  „nocfce  ac  die  meditari"  in  verbo  Dei, 
quo  niliil  est  .illustrius.  augustius,  solidius,  fructuosius".  Ecclesiasticorum  defectus 
misericordiam,  non  iram  nostram  concitare  debeni  :  neque  enim  umquam  officium 
pastorum  animarum  difficilius  erat  quam  hoc  tempore.  Quare  qui  probe  catholici 
sunt.  magis  inclinanfc  ad  „cleri  abusus"  „extenuandos  efc  excusandos",  quam  ad  eos 
„perstringendos  ei  exaggerandos".  Reformatio  quam  vocanfc  perinde,  atque  tem- 
pestates  omnes,  ecclesiae  utilitates  varias  attulit.  tam  enim  debeni  episcopi  soller- 
tius  vigilare,  theologi  sacris  litteris  diligentius  studere,  fideles  fidei  verae  cognoscendae 
maiorem  operara  dare    818    820). 

(>.  Catholicae  ecclesiae  adversarii  his  annis,  sicut  antea  fecerant,  Canisium 
variis  modis  impugnaverunfc  et  insectati  sunt.  fta  scripfcis  eum  carpserunl  F.  C.  Ulmer 
658),  Georgius  Nigrinus  502),  Conradus  Wolfgangus  Platzius  502),  Samuel  Huber  802). 
Hugonotti  annis  L584  1586  Rupellis  complures  libellos  ediderunt,  quibus  Canisius 
impetebatur  658).  Iu  Eliae  Hasenmulleri  „Iesuitico  Ieiunio"  a.  1595  a  Polycarpo 
Leysero  aulae  dresdensis  contionatore  edito  Canisius  „impurus  [esuita"  efc  „Cerberus 
Lofernalis11  vocatur,  qui  in  catechismo  de  Maria  Virgine  „idololatricis  verbis"  loqua- 
tur  860  .  Paulus  Scheidlich  ex  eodem  cafcechismo  demonstravit,  [esuitas  esse  ranas 
tartareas,  a  dracone  illo  infernali  eructatas  (790).  Friburgensibus  persuadere  conati 
sunt  protestantes  quidam :  [esuitas  pecuniis  inhiare,  novitatibus  studere,  pacem  uhi- 
que  turbare,  patriam  prodere,  in  poenitentiae  tribunali  usum  matrimonii  prohibere,  in 
collegio  suo  magnam  pulveris  pyrii  copiam  abscondere  ^(>93  748  824  .  Quid  Canisius? 
In  Commentario  quidem  deVerbiDei  corruptelis  aliquando,  sui  quasi  oblitus,  Lutherum 
„porcum  subantem"  appellavit,  Brentium  quoque  et  alios  quosdam  acrius  vituperavit 
5!»!)  .  Ceterum  vero  modestiam  et  clementiam,  quibus  semper  in  protestantes  usus 
erat,  ad  mortem  usque  servavit.  In  precatorio  libello  in  usum  Ferdinandi  archiducis 
scripto  orationem  pro  haereticis  posuit,  in  qua  dicitur:  Multi  eorum  „nesciunt  quid 
faciant,  et  ex  ignorantia  potius  quam  ex  destinata  malitia  ab  ecclesiae  sanctae  uni- 
fcate  seipsos  segregant  (8W29).  Ad  protestantes,  qui  fidem  catholicam  cognoscere  cupie- 
bant,  docendos  paratissimus  erat  (799).  Anno  1593  minister  quidam  Bernensium 
zwinglianorum,  qui  ad  lesuitas  friburgenses  collegii  videudi  gratia  accesserat,  fcam 
comifcer  ab  iis  habifcus  est,  ut  deinde  Bernae  eorum  laudatorem  ageret  839  .  Vadiani, 
cum  de  bonis  aliquibus  collegii  friburgensis  cum  Sociis  consilia  contulissent,  dixe- 
runt:  Si  papistae  omnes  ita  se  gererent,  ut  illi  se  gesserunt,  eum  nullo  libentius 
quam  cum  catholicis  ageremus.  Canisium  adversus  Scbeidlichium  defenderunfc  Christo- 
phorus  Ehrhardus  sacerdos  saecularis  et  Georgius  Scherer  praeclarus  ille  Societatis 
contionator  austriacus  (791). 

7.  Magnis  laudibus  Canisium  hisce  annis  extulerunt  Cornelius  Loos  in 
,Illustrium  Germaniae  Scriptorum  Catalogo"  (498),  loannes  Engerd  in  Annalibus  aca- 
demiae  ingolstadiensis  500),  Ioannes  Molanus  in  libro  de  Canonicis  738),  Cornelius 
Schulting  in  Confessione  Hierouymiana  661  .  Stanislaus  Rescius  in  Vita  cardinalis 
Husii  739).  Maxime  autem  Friburgensium  in  Canisium  veneratio  c.t  dilectio  eluxit. 
Cum  a.  L584  rumor  pervulgatus  esset,  eum  Eriburgo  avocatum  iri,  Sebastianus  \  ei 
ronius  urbis  parochus  Bonhomio  nuntio  apostolico  scripsit :  Id  si  fiat,  „de  nobis 
actum  est"  642).  Georgium  Baderum  praepositum  provincialem  Socii  friburgenses, 
ut  ipse  Aquavivae  praeposito  generali  scripsit,  „pene  precibus  armatis"  obtestati 
sunt.  ut  Canisium  Friburgi  relinqueret;    eum  enim  a  clero,    senatu,   populo    „propter 


xxiv  II.  Prooemium  voluminis  octavi. 

sanctitatis   existimationem   et   nominis    celebritatem'1  haberi  post  Deum  „tutissimum 
reipublicae  praesidium  et  ornamentum"    677  . 

8.  Supersunt  aliqua  dicenda  de  ratione,  quae  inter  Canisium  et  Socie- 
tatem  Iesu  intercessit.  In  ipsis  collegii  friburgensis  initiis  cognitum  est,  Canisium 
ad  rem  familiarem  administrandam  parum  idoneum  esse;  quare  is  brevi  ea  cura 
Levatus  est  51  7!'  .  Aliae  etiam  querimoniae  a  Sociis  Romam  ad  Claudium  Aquavivam 
praepositum  generalem  perlatae  sunt:  Canisium  in  negotia,  quae  ad  ipsum  non 
pertinerent,  se  ingerere,  cum  externis  familiarius  et  secretius  conversari,  rectori  uv 
commodare  612  641  <>.">_ .  Aquaviva,  etiamsi  disciplinae  religiosae  in  Societate  con- 
servandae  studiosissimus  erat ,  huiusmodi  querimoniis  haud  multum  movebatur. 
Provincialem  iussit  Canisio  omnem,  quam  posset,  „consolationem  et  satisfactionem" 
exhibere  641  .  Se  ipse  offerebat  ad  concedendum,  quidquid  ei  solacio  esse  posset 
40).  Ei  gratulatus  est  pietatis  fructus  Friburgi  collectos.  Simul  eum  hortabatur,  ut 
valetudinem  curaret,  laboribus  parceret.  provincialem  consiliis  et  opera  adiuvaret, 
>iriiiu.  quicquid  in  mentem  venisset  ad  Societatis  profectum  spectans,  communicaret 
40  49  10!»  l>.">:)  262  281  300  337).  Celebritatem  quandam  merito  consecuta  est  epi- 
stula  grati  animi.  reverentiae,  oboedientiae  significationibus  plena,  quam  Canisius 
morti  proximus  ad  Aquavivam  dedit.  -Consolationum",  ait.  <|iiae  sibi  seni  suppe- 
tant.  „eam  vel  maximam  sibi  videri.  quod  pacem  integram  sentiai  cum  superioribus. " 
Erratorum  veniam  et  poenitentiam  magna  animi  demissione  petit  4:>1  .  Aquaviva 
respondit.  se  -summa  cum  animi  voluptate  ac  laetitia"  eas  litteras  legisse.  „Bene 
dictus  Deus.  qui  liaec  inspirat  Reverentiae  Vestrae,  ut  ita  sui  similis  perseveret" 
(435).  Ipse  etiam  Petrus  Michael  collegii  friburgensis  rector  Aquavivae  a.  1587 
testatus  est,  Canisium  esse  -virum  magni  ingenii  et  iudicii,  de  ecclesia  ei  Socie- 
tate  bene  meritum.  usu  rerumque  experientia  insignem,  dignum  profecto,  quem  in 
studio  virtutum  et  laboribus  imitemur"  7(>2  .  Aliis  iitteris  eidem  affirmavit,  Cani- 
sium  friburgensem  „vineam  egregie  excoluisse"  et  uberes  inde  fructus  collenisse  t>4"2  . 
Canisius  ipse  Societatem  lesu  permagni  faciebat.  ln  exhortatione  aliqua  domestica 
ait:  Ex  primis  Patribus  nostris  multi  nunc  sunt  Sancti  iu  coelo.  Horum  numerus 
quotauuis  augetur.  Semper  Sancti  aliqui  nobis  annuntiantur,  quoties  „schedula  de 
multis  mortuis  Societatis  filiis"  u<>l>is  affertur  615).  Optabai  Canisius,  ut  Ignatio 
et  Francisco  Xaverio  honores  Sanctorum  ah  ecclesia  decernerentur  44.">  .  Aliis  litteris 
Aquavivam  praepositum  generalem  valde  laudavit  et  gaudere  se  significavit,  quod 
in  Societatis  generali  congregatione  quinta  tanta  Sociorum  concordia  apparuisset, 
mirantibus  Romanis  ,'571  .  Volumen  hoc  silii  i<l  habei  proprium,  <iii<«l  in  eo  multae 
epistulae  familiares  ad  varios  Socios  a  Canisio  datae  poni  poterant.  Kx  bis  sincerus 
eius  in  Socios  anior  cognoscitur.  P.  Salbio  scripsit:  „Fratres  semper  erimus  in  hac 
praeclara  sanctaque  sodalitate"  .'>">;">.  Aliquando  petiit,  ui  omnium,  qui  novissimis 
annis  Societatem  ingressi  essent,  nomina  sibi  mitterentur;  se  enim  pro  singulis  nomi- 
natim  Deum  precari  velle.  Godefridum  Hannartz  fratrem  laicum  Augustae  aegro- 
tantem  semel  atque  iterum  per  litteras  consolatus  est.  Ne  timueris,  ait,  cum  Deus 
te  vocabit.  „Bonum  habemus  dominum."  Quanta  gratia,  vivere  <d  mori  posse  .in 
sancta  vocatione"  ista!  "_'17.  Audivii  Canisius,  Halae  gravi  morbo  correptum  esse 
P.  Paulum  Hetzcovaeum,  Magdalenae  reginae  confessarium.  Vir  ill<\  quia  multis 
in  rebus  al>  aliorum  more  discedebat,  multis  Sociis  ingratus  erai  ei  ipsi  Canisio 
provincialis  officio  fungenti  tnolestias  paraverat.  lam  autem  Canisius  litteris  suavis- 
simis  cius  animuni  ad  patientiam  ei  in  l>c<>  fiduciam  erexit.  In  coelesti  patria,  ait, 
_nos  niutiio  complectemur11  193).  P.  Gregorium  Rosephiura  cathedralis  ecclesiae 
augustanae  contionatorem  monet,  ut  valetudini  consulai  ueve  .tristi  pusillanimitati" 
locum  <l<'t  17."> .  P.  [odocum  ttaeum  novum  collegii  Lucernensis  rectorem  rogat,  ne 
animo  cadat;  expedire  etiam,  ui  initio  „naevos  dissimulet" ;  ita  futurum  esse,  ui  rec- 
torem  ameni  „magis  quam  vereantur".  I>cus.  inquit,  gratiam  tibi  tribuai  „sanctae 
discretionis" !  1-65.  Pulchrae  suni  epistulae,  quibus  Canisius  senex  novicios  Socie- 
tatis  Landsbergenses  ad  virtutis  studium  inflammat,  modu  Christum  infantem,  modo 
< 'lnistiin!  a  cruce  pendentem  iis  a<l  imitandum  proponens    ■'>li>   111   439).     Nec  quic- 


II.   Prooemium  voluminis  octavi.  \.w 

quam    saepius    in  eius   epistulis   occurrit,    quam    desiderium    vehemens   accipiendi    a 

sodalibus  stipem  precum  sacrarum.     Visites  me imine  sacras  reliquias  Qdalrici  e\ 

Afrae!     Facias   pro  me   tria    sacra    in    templo   S.  Gereonis!      \.deas    pro  me   septem 
basiiicas  urbis  romanae!     Kt  similiter. 

Vill.  Anno  1582  [acobus  Christophorus  Blarer  episcopus  basileensis 
huiusque  episcopatus  instaurator  Canisio  scripsit:  „Insignis  el  pietatis 
ct  eruditionis  laude  caeteris  anteire  te  tiun  librorum  tuorum  lectione, 
tuni  multorum  doctorum  virorum  relatione  compertum  habemus"  (73). 
Caesar  Baronius  circa  a.  1589  non  dubitavit,  in  clarissimis  illis  .. An- 
nalibus  Ecclesiasticis"  Canisium  „eruditissimum  ac  maxime  pium  virum" 
appellare,  „cuius  laus  esi  in  Evangelio  per  onnies  ecclesias"  (792). 
Sanctus  autem  Franciscus  Salesius  a.  1  .">!».">  Canisio  scripsil  :  Rebus  „pro 
Christo  factis,  dictis,  scriptis  universis  Christi  fidelibus  innotuisti"  (402). 
Neque  tamen huiusmodi  laudationcs  Canisiuni  fecerunt  superbuni.  Petrus 
Matthieu,  iurisconsultus  et  historicus  gallus,  in  magna  illa  Historia 
Galliae  uarral  (id  quod  Canisii  biographos  lugit),  se  a.  1594  Canisium 
Friburgi  invisisse  et  valde  admiratum  esse  magnam  reverentiam,  qua 
vir  ille  grandaevus  et  celeber  rectorem  Collegii,  lioniineni  natu  lou.uo 
minorem,  prosequebatur  (849).  Nunquam  magis  in  Oanisio,  quam  postre- 
mis  annis  vitae  eius.  omnis  generis  virtutes  splenduerunt.  Hae 
cognoscuntur  tum  ex  Sebastiani  Verronii  praepositi  friburgensis,  qui 
17  hisce  annis  cum  eo  familiariter  egerat,  commentario  „De  Vita  Vene- 
rabilis  Patris  nostri  Petri  Canisii  extrema  parte"  (933),  tum  ex  testi- 
moniis  multorum  et  sodalium  et  externorum,  qui  Canisium  bene  noverant 
et  annis  1(525 — 1627  in  processibus  beatificationis  eius  a  iudicibus  inter- 
rogati  erant.  Vnum  hic  nomino  P.  Iacobum  Keller  virum  et  doctrina  et 
prudentia  et  probitate  insignem.  Is  iureiurando  hoc,  praeter  alia,  aftir- 
mavit :  Tres  annos  et  septem  menses  in  collegio  friburgensi  cum  Canisio 
vixi.  Omnes  eum  censebant  esse  sanctum.  Certe,  si  hic  non  fuit 
sanctus,  ego  tota  vita  hominem  sanctum  non  vidi  (843).  Hanc  sancti- 
tatis  famam  ipse  Deus  coelestibus  signis  tum  ante  Canisii  mortem  tum 
proxime  post  eam  patratis  confirmavit  (852/6  882  893  896  899—943). 


III. 


TABULAE  CHRONOLOGICAE  VITAE  (AMSII 
ab  initio  a.  1581  ad  exitum  a.  1597. 


Quae  ad 'libros  Canisii  et  ad  similes  res  litterarias  spectant,  cursivis  sive  italicis 
litteris  descripta  sunt. 

Numeri   uncis    inclusi, 
primis  libri  paginis  singula 

< '.   —  Canisius,  <  'anisii 


(jiu   singulis  sententiis  adduntur,   ostendunt,   quibus  itn- 
facta  copiosius  narrentur. 
etc. 


1581 
1581 
1581 

1581 
1581 

1581 
L581 

1581 

1581 

1581 

1581 

1 58 1 


1581 

1 58 1 


Initio  m.  Lin. 
Sub  d.  7.  Ian. 

lau.  \-J. 


<  !irca  med.  tan. 
lan.  22. 


Toannes  Engerd,  universitatis  ingolstadiensis  professor, 

i)i  eius  Annalibus  C.  magnopere  laudat    500). 
Cornelius  L<»>s    in    „Tllustrium   Germaniae   Scriptorum 

Catalogo"   C.  /<ni</il>i<s  extollit    199). 
Platzius  minister  lutheranus  in  lil><l/<>  <-<>><t>-<i  Franckium 

<'<lito  ('.  facit  cum  L/utheranis  stantem  et  librum  Nasi 

increpantem    502). 
Georgius  Nigrinus  protestantium  „superintendensa  <-<it<- 

chismum  c.  i)>ij)tit/n<t/    502). 
C.  catechismus   >»i»<>>-   <-<litni-  /<///><<    Antverpiae  (bis?) 

et    Cracoviae,   </<i//i<-t'   Antverpiae,   germanice    lh>/>i- 

poli   496/7). 
C.  „Catechismus  abbreviatus"  Venetiis  latine  editur   4!M> . 
C.  „Evangelia  et  Epistolae11    germanice   Dilingae  edun- 

ittr    498). 
..Iloi-titlits  Animae"  <•!<»<  C.  catechismo  minore  Dilingat 

editur    197  . 
('.  Guilielmo  V.  Bavariae  duci  auctor  est,  ut  templum 

Monacliii    pro    Societate    aedificandum    S.    Michaeb' 

A.rchangelo  dedicei     191  . 

C.  Friburgi  Helvetiorum  collegio  Societatis  in- 
cohando  operam  ilat  et  orationes  sacras 
habet  (21). 

Lucernain  ad  comil  ia  pagorum  catholicorum  cum 
oratoribus  friburgensibus  proficiscitur  (1). 

Litteris  ad  Bonhomium  ountium  apostolicum  datis  i«l 
agit,  ut  Ambrosius  Frobenius  basileensis  ad  fidem 
catholicam  amplectendam  el  typographiam  Friburgi 
instit uendaro  invitetur.  [tem  Bonhomium  monet,  ut 
seminarium  clericorum  iu  Helvetia  instituendum 
curei     1  , 

Friburgum  revertitur    2  . 

Dom.  Septuag.  orationem  sacram  de  sacri  temporis 
ratione  ei  de  timore  I  >ei  bahei    503  . 


*,-»  »e< 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii   1581   Li 


Apr.  6. 


1581 
L581 


lan.  29. 
Febr.  2. 


1581 

Febr.  5. 

1 58 1 

Febr.  8. 

L581 

Febr.  LO. 

1581 

Febr.  L2. 

1581 

Febr.  L6. 

nt   \ idetur 

1581 

Febr.  17. 

ut  videtur 

1581 

Febr.  19. 

nt  videtur 

L581 

Febr.  ■-,::. 

ut  videtur 

L581 

Febr.  24. 

1581 

Febr.  26. 

L581 

Mart.  2. 

ut  videtur 

L581 

Mart.  3. 

(ut  videtur 

L581 

Mart.  5. 

ut  videtur 

L581 

Mart.  !>. 

(ut  videtur) 

1581 

Mart.  10. 

1581 

Mart.  11. 

vel  Apr.  5. 

1 58 1 

Mart.  12. 

1581 

Mart.  16. 

ut  videtur 

1581 

Mart.  17. 

(ut  videtur) 

1581 

Mart.  18. 

1581 

Mart.  19. 

L581 

Mart.  24. 

1581 

Mart.  26. 

1581 


Apr.  6. 


Dom.  Sexag.  evangelium  diei  interpretatur    503): 

Die  sacro  „Purificationis  B.  Mariae  V."  de  benedicti • 

candelarum    ei    de    cantico    _N ■    dimitt-s"    dicit. 

MEonachos  Dilingae  litteris  studentes   per  epistulam 

ad  diligentiam  ei   pietatem  exhortatur    6  503). 
Dom.  Quinquag.  de  .paucis  electis"  dicil  et,  quomodo 

bacchanalia  recte  agenda  sint,  docel    501  . 
Die  Cinerum  ex  sacro  suggestu  [eiunium  ecclesiasticum 

defendil    504). 
Feria  VI.  de  proximo  diligendo  et  stipe  Largienda  dicil 

504  . 
Dom.  I.  Quadr.  ex  evang.  diei  de  ieiunio  dicii    504 
F.  V.  in  ecclesia   B.  Mariae  V.  de    poenitentia    agenda 

contionatur   504  . 
F.  VI.  ibidem  iterum  de  poenitentia  dicil    504). 

Dom.  11.  Quadr.  ibidem  falsas  de  poenitentia  opiniones 

refellii    504); 
F.  V.  ibidem    iterum  de   poenitentia    recte   aestimanda 

dicit    504  . 
Die  S.  Matthiae  Ap.  in  templo  S.  Nicolai   auditoros  ad 

napostolica  festa"  dignius   celebranda   et    ad  poeni- 

tentiam  agendam  exhortatur    505  . 
Dom.  III.  Quadr.  daemonis    imperium    et,    quomodo   ei 

repugnandum  sit,  pro  contione  ostendit  (505). 
F.  V.  de  contritione  orationem  sacram  habet    505. 

F.  VI.  iterum  de  contritione  dicit  (505  . 

Dom.  IV.  Quadr.  de  poenitentia  contionatur    505. 

F.  V.  de  peccatorum  confessione  dicit    505  . 

F.  VI.  denuo  de  peccatorum  confessione  dicii    506  . 

Bonhomium  nuntium  apostolicum  rogat,  ut  Schneulinum 
praepositum  friburgensem  de  contionibus  extraurbem 
habendis  et  de  nimia  laicorum  consuetudine  vitanda 
moneat.  Eidem  necessitates  collegii  dilingani  com- 
mendat  (8  12). 

Dom.  Passionis  de  passione  Christi  et  de  confessione 
peccatorum  contionatur  (506  516). 

F.  V.  de  peccatorum  confessione  dicit  (506  . 

F.  VI.  ultimam  de  confessione  orationem  babet    506  . 

Die    Annuntiationis    B.  Mariae  V.  anticipato    <lc    com- 

munione  eucharistica  pro  contione  dicil     507  . 
Dom.  Palmarum  de  sacri  temporis  ratione  et  de  poeni- 

tentia  contionatur  (507). 
Die  Parasceves  de  passione  Christi  dicil    507  . 
Dom.  Paschatis  ex  evang.  diei  de  Paschate  recte  cele- 

brando  dicit     507  . 
Verronium  Friburgensium  parochum  iter  facturum  rec- 

toribus  Societatis  italis  per  litteras  commendat  (9). 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


1581 


1581 
1581 
L581 
L581 
1581 

1581 


L581 


1581 


Apr.  9. 


Apr.  25. 

Apr.  30. 
Maii  1. 
Maii  2. 
Maii  4. 

Maii   7. 


Maii  9. 


1581       Sub  med.  Maii 


581 

Circa  medium 

m.  Maium 

1 58 1 

Maii  21. 

1581 

Maii  24.  et  28. 

1581 

Maii   25. 

1581 

Maii  26. 

1581 

Maii  27.     30. 

1581 

Maii  28. 

1581  Maii  28.  -31. 

1581       Maii  29.    -Iun.  1. 


lun.   7. 


1 58 1 

lun.   11. 

1 58 1 

1  ■  1 1 1 i  2:;.     Inl.  21) 

1 58 1 

Inu.  29. 

L581 

Circa  initium 

ni.  Iulii. 

1 58 1 

lul.  3. 

1581 

Inl.  9. 

Dom.  II.  post  Pascha  ex  evang.  diei  adversus  eos,  qui 

fidem    catholicam    corrumpanl .    orationem    sacram 

habet    51)7. 
Die  S.  Marci  de  Bprocessionibus"  contionem  habet   507  . 
Dom.  V.  p.  Pascba  de  oratione  dicit    507  . 
F.  II.  Rogationum  iterum  de  oratione  dicit  [508  . 
F.  III.  Rogat.  denuo  de  oratione  contionatur    508  . 
Die    Ascensionis   Domini    de    „incredulitate    et   duritie 

cordis"   dicit    508  . 
Dom.  VI.  p.  Pascha  de  confessione  et  communione  circa 

diem    sanctum    Pentecostes    peragendis   contionatur 

508). 
Die   translationis    reliquiarum    S.  Nicolai  Friburgenses 

monet.  ut  patronum  hunc  morum  emendatione  hono 

rent    5<  18  517  . 
Bonhomio  nuntio  apostolico  iterum  necessitates  collegii 

dilingani  commendat     14  . 

Diebus  Pentecostes  Solodori  nomine  nuntii  apo- 
stolici  de  causa  quadam  religionis  agit  (519). 

Dom.  SS.  Trinitatis   Friburgi   in  templo  S.  Nicolai  de 

baptismo  et  de  „processione"  proxima  dicit    508  . 
Bonhomius  nuntius  et  vercellensis  episcopus  ei  mittit, 

quae  de  S.  Eusebio  Vercellensi  edidit. 
Die  SS.  Corporis  Christi    ('.    in    fcemplo  S.  Nicolai   -ile 

festi  utilitate"  contionatur    10   L8  . 
F.  VI.  de  fide  et  reuerentia  ss.  eucharistiae  debitis  con- 

tionatur    508  . 
Communionem  hebdomadariara  e  suggestu   commendai 

508  . 

Dom.  II.  i>.  Pent.  in  bemplo  1!.  Mariae  V.  „ad  novi  sacer- 
dotis  primam  missam"   contionatur    508). 

De  missa  magni    facienda   et   pie  audienda  dicii    509). 

De  missa  recte  et  utiliter  audienda  orationem  habet 
509). 

Bonhomium  ountium  per  litteras  rogat,  ut  senatum  fri- 
burgensem  hortetur,  ne  quemquam  in  suum  ordinem 
neve  ad  praefecturam  admittal  nisi  cathoHcam  Lidem 
professum  ;  item,  ut  varias  Sociorum  friburgensium 
necessitates  senatui  commendel    18  26). 

Dom.  IV.  p.  Pent.  ex  evang.  ili<'i  de  poenitentia  et  de 
peccato   .murmurationis"   dicii     509  521  . 

P.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  Canisium  el 
Anhciiuiu   Friburgi  \isitat    29   LO   18  7!». 

Die  ss.  Petri  ei  Pauli  A.pp.  C.  in  templo  S.  Nicolai  ex 
evang.  diei  de  primatu  romani  pontificis  contionatur 

509  521  . 

Cum  Manareo,  viris  a  senatu  designatis,  aliis  locum 
BBelsex"  collegio  condendo  oliuit  ei  de  templo,  scho- 
lis  etc.  varia  constituii    524  529). 

Cardinalem  Sirletum  n></<i/,  ut  sibi  ad  Opus  Marianum 
iterum  edendum  selectas Patrum  sententias  n<if/<</   28). 

Manareus  cum  C.  amplissimas  facultates  sacras 
communicai  (526). 


1581   Api.  9.        158]  Sept.  26, 


1 58 1 

lul.  15. 

1581 

( 

Lrea  med. 

Iu 

1 58 1 

I.il.  17. 

1581 

l.i  1.  22. 

1581 

lul.  23. 

L58J 

Iul.  24. 

158] 
L581 

L581 


1 58 1 

1581 

1 58 1 

lr.si 

L581 

1581 
1581 

1581 


l.il.  25. 
lul.  26. 

lul.  30. 


Circa  m.  A.ug. 

Aug.  1. 

A.ug.  6. 

A.ug.  10. 
Aug.  13. 

Aug.  15. 
Aug.  24. 

Aug.  27. 


1581 

Sept.  3. 

1581 

Sept.  8. 

581 

Sept.  8 

1581 

Sept.  10. 

L.581 

Sept.  21. 

1 58 1 

Sept.  22. 

1581 

Sept.  22. 

L581 

Sept,  26. 

C.  apud  VTanareum  confessionem  generalem  facil    531). 
A   Manareo  iu  officio  superioris  confirmatur    ';i 
Pro  collegio  constituendo  domum  ci.il    531 
Die  S.  Mariae  Magdalenae  in  templo  S. Nicolai  ex  evang. 

diei  de  vera  fide  veraque  poenitentia  dicil    509  . 

D V  i>.  Pent.  ibidem  conl  ionatur   509  . 

Per  Bonhomium  auntium  apostolicum  a  pontifice  petit, 

ut    quater    in    anno    communicaturis    indulgentiam 

plenariam  concedat,  ei  ut  pecuniam  subministrel  ad 

bibliotbecara    Sociis    comparandam.      Eidem    nuntio 

alias  oecessitates  commendat    •'!'.»     I.'! . 
Die  S.  [acobi  Ap.  de  operibus  misericordiae  dicil   509). 
Pro  collegio  condehdo  arcera   in  loco  Bis£e  sitam,  bor- 

tu.n.  prata  eraii    .">:!7  . 
Dom.  XI.  p.  Pent.  in  IVIonticulo  (Bourgillon,   Biirglen) 

•lie   anniversario   dedicationis   ecclesiae   de    templis 

amandis  ei  bonorandis  contionatur    ."»10. 
Gregoriura  XIII.  rogat,  ut  duo  nepotes  sui  in  collegium 

germanicum  vel  in  seminarium  roraanum  admittan- 

tur    11  . 
Friburgi  pro  Societatis  collegio  condendo  pratum  en.it 

538  . 
Dom.  XII.  p.  Pent.  orationem  sacram  adversus  fenera- 

tionem  babet   510  . 
Die  S.  Laurentii  de  feneratione  vitanda  dicit    511). 
Dom.  XIII.  p.  Pent.  de  caerimoniis  ecclesiae    ex  evang. 

diei     et  de    proximo  B.  Mariae  X.  festo   pie  agendo 

dieit    511  . 
Die  Assiunptionis  B.  Mariae  V.  in  templo  B.  Mariae  de 

ea  colenda  contionatur    512). 
Die  S.  Bartholomaei  Ap.  in   „processione    ob   acceptam 

aeris  serenitatem"  instituta  in  aede  8.  Bartbolomaei, 

quomodo    recte    gratiae    agendae  sint.    pro  contione 

docet    5 1 2  . 
Die  anniversario  dedicationis  templi  S.  Nicolai    ibidera 

de  templorum  sanctitate  et    ex  evang.  diei    de  ava- 

ritia  vitanda  dieit    512). 
Dom.  XVI.  j>.  Pent.  ex  evang.  diei  de  providentia  divina 

contionatur    512  . 
Die  Nativitatis  B.  M.  V.  de  Maria  bonoranda  orationem 

habet  (512  540. 

Congregationes  marianas  civium  et  mulierum 

instituit  (541   544). 
Dom.  XVII.  p.  Pent.  ex  evang.  diei  de  cura  mortuorum 

agenda  dieit  (512  . 
Die  S.  Matthaei   Ap.  de   variis    ^vocationibus"    divinis 

dicit    513  . 
Georgio  de  Diesliaeh    patricio   Caroli    filii   Friburgi   lit- 

teris  studentis  et  praeceptoris  eius  res   comraendat 
15). 
Die  S.  Mauritii  de  variis  vitae  generibus  ei   de  Bq.uat- 

tuor  temporibus"  contionatur   51."! . 
Bonhomius   nuntius  apostolicus  ad   imperatorem  desti- 

natus  C.  invitat.   ut  se  Lucernae  conveniat     17. 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


1581 

Sept.  29. 

1 58 1 

Oct— Dec 

1581 

Oct.  15. 

1581 

Oet.  28. 

L581 

Oct.  29. 

1581 


1581 


1581 


Nov.  1. 


Nov.  2. 


1581 

Initio 

m.  Novembris 

1581 

Nov.  24. 

1581 

Nov.  25. 

1581 

Nov.  30. 

1581 

Dec.  6. 

Dec.  13. 


1 58 1 

D 

jc.  13.  vel  15 

1581 

Dec.  17. 

1581 

Dec.  20. 

1581 

Dec.  22. 

1 58 1 

Dec.  28. 

L581 



L586 

1 58 1 


I    Die  festo  S.  Michaelis  Archangeli  C.  de  diei   sacri  ra- 

tione  et  de  angelis  dicii    513  . 
C.  Parvus  Catechismus  Caiholicorum  sumptibus  episcopi 

basUeensis  Friburgi  Helvetiorum  germanice  et  gaUice 

imprimitur    T.'l  . 
Dora.  XXII.  p.  Pent.  ( '.  ex  evang.  diei,  „quomodo  Christia- 

nus  se  habere  debeai  tempore  infirmitatis",  dicit  513  . 
Die  SS.  Simonis  et  Iudae  App.  de  „Sanctorum  feriis  ob- 

servandis"  contionatur    513  . 
Dom.  XXIV.  p.  Pent.  et   die    anniversario    dedicationis 

templi    11  Mariae  V.  ibidem    potissimum  de  evang. 

Dominicae  contionatur.    Bonhomium  nuntium  de  epi- 

scopatus    lausannensis    terris    episcopo    restituendis 

per  litteras  monet    53  513). 

Die  Onmium  Sanctorum  congregationem  ma- 
rianam  iuvenum  litteris  studentium  instituit 
(542). 

Die  Commemorationis  fidelium  defunctorum    in  templo 

S.  Nicolai,  ut  videtur    de  purgatorio  et  de  cura  mor- 

tuorum  gerenda  contionatur  (513). 
P.  Antonius   Balduinus   a   Manareo    visitatore    missus 

Friburgum    advenit,    ut  C.  loco    bona  Soeiorum   ad- 

ministret    50  . 
C.  a  P.  Franc.  Turriano  aliqua  petii  Operi  suo  Mariano 

addenda    .">•_'  . 
Die  S.  Catharinae  martyris  de  eius  laudibus  et  de  pie- 

tate  colenda  dicit    514. 
Die  S.  Andreae  Ap.  de  ieiuniis  vigiliarum  dicit  ei  evang. 

diei  explicat    514  . 
F.  IV.  p.  Dom.  I.  Adv.  et  die  S.  Nicolai  Ep.  evang.  diei 

festi    interpretatur   et  Nicolaum    in    exemplum  pro- 

ponit    514  . 
Ad  Bonhomium    apostolicum    apud  Caesarem   nuutium 

de  ratione  Germanicae  iuvandae  scribit,   significans, 

clerum  non  esse  severius  tractaudum.   Eundem  rogat, 

ut  Friburgenses  de  episcopatu  lausannensi  restituendo 

nioneat,  et  nt  impediat.  ne  Schneulinus  praepositus 

officio  vicarii  generalis  episcopi  lausannensis  se  ab- 

dicet    ;").")  .">!•     G4). 
F.  IV.  vel  VI.  ]>.  Dom.  II.  Adv.  de  si^nis  hominis  vere 

catholici  contionatur    ">14  . 
Dom.  III.  Ad\.  es  evang.  <  1  i  *  -  i  de  hominibus  in  fide  in- 

firmis  dicit  (515  . 
F.  IV.  e  sacro   snggestu    obiectiones   varias   hominum 

in  fide  claudicantium  refutal    -"il") . 
F.  VI.  de  fide  ei  de  Nativitate  Domini  pie  celebranda 

dicit    516). 
Die  SS.  Innocentiura  de  iuventute  recte  instituenda  ora- 

tionem  habel    516  . 
Senatui  friburgensi  auctor  est,  ut  collegium  templum- 

que    Societati    aedificanda    S.    Michaeli    Archangelo 

dedicei    L91  . 
S.  Hieronymi  Epistolae  u  C.  selectae   Parisiis  eduntur 

547). 


[f)81 


i.  29.        1582  Sept.  H, 


L582 

1 582 

1 582 

1 582 


Circa   m.  Febr. 


Mart.  ."-. 


1582 

Mart.  7. 

L582 

Mart.  1!». 

1 582 

Maii  .".. 

L582 

Inter   Mait. 

ei   I iin . 

1 582 

M.  Iiinio 

ut    vidctur 

L582 

liin. 

i  582 

lun.  6. 

L582 

Aug.  4. 

L582 

Aug.  5. 

1582 

Aug.  10. 

1 582 

Aug.  12. 

1 582 

Aug.  15. 

1582 

Aug.  24. 

L582 

Circa  Aug.  2."). 

1582      Int.  med.  Aug. 
■  et  med.  Sept. 


C.   „/>'>/<///-  und  Comnmnionhi\ehleinu    Dilingae    iterum 

editur    546  . 
C.  „Parvus    Catechismus    Catholicorum"    Antverpiae   et 
Duaci  gallice,    Dilingae  latint    >■/  germanice,   Leopoh 
polonice  editur    .".  lii  . 
Pro  sodalitatibus  marianis  Friburgi  institutis  C.  per  Bon 
homium  nuntium  a  pontifice  indulgentias  petit.    Bon- 
bomium  monet,  in   Helvetiam   mitti  debere  nuntium 
apostolicum    7  1  .">;>_ . 
I '.  i    litteras  lacobo  Christophoro   Blarer  episcopo  prin- 
cipi  basileensi  Christophorum   Kest    bibliopolam  fri 
burgensem  ei   Laurentium  Krdll    iuvenem  ad  sacer 
dotium  aspirantem  commendat    71  . 
Idcin  episcopus  <'.  rogat,  ut  ad  se  divertat    7.'l . 
('.  episcopo   basileensi    Laur.   Kroll    iterum  commendal 

77. 
Apuil    I'.  Georgium   Bader   provincialem    confessionem 

peccatorum  generalem  facit    7!' . 
Impensis  lacobi  Christophori  Blarer  episcopi  basUeensis 
Friburgi   Helvetiorum    catechismi   canisiani   minoris 
l.~>oo  exemplaria  germanica  (ei  /<i/i</cin  gallica?)  (<//><■•< 
describuntur    L91  <i  . 
('.  a  I'.  Manareo  visitatore  munere  consultoris  praepositi 

provincialis  levatur    7'.i  . 
(rregorius  XIII.    nLibrum   Concordiae"     Lutheranorum 

per  Canisium  refutari  cupii    552  . 

Cardinali    Comensi,    Gregorii    XIII.    secretario    maiori, 

('.  Ambrosium  Frobenium  typographum  basileensem 

et  Societatis  collegium  friburgense  commendat    86  . 

Bonhomiu.s   apostolicus   apud    imperatorem    nuntius  C. 

multos  ^Agnus  Dei"   mittit    !».">  . 
Dom.  IX.  p.  Pent.  C.  in   templo  S.  Nicolai  de   pseudo- 

prophetis  vitandis  orationem  sacram  habet    ;")47  . 
Die  S.  Laurentii,  cur  Deus  pseudoprophetis  tantam  pote- 
statem  permittat,  et   quomodo  S.  Laurentius  imitan- 
dus  sit,  dicit    5471 
Dom.  X.  p.  Pent.  ex  evang.  diei  de  cura  pauperum  ge- 

renda  contionatur    548  . 
Die  Assumptionis  B.  Mariae  V.  de   sacro   hoc  die   ilili- 
genter  servando  (contra  novatores    et  de  eius  recto 
usu   fructuque  dicit    54S  . 
Die   S.  Bartholomaei   Ap.  de    gratiis    pro    messe    uberi 
agendis  et   ex  evang.  diei    de  ambitione  contionatur 
548  553). 
Cardinalis  Comensis  nomine  Gregorii  XIII.  ('.  cum  se- 
natu    friburgensi    agere    iubet,    ut    Frobenius    t^po 
graphus  basileensis,  Romae  fidem  catholicam  fraudu- 
lenter  professus,  al.  urbe  friburgensi,  in  qua  considere 
\  nlt.  arceatur    K>1  . 

C.  petit  (et  postea  impetrat),  ut  Petrus 
Schnewly  praepositus  friburgensis  consti- 
tuatur  visitator  apostolicus  huius  reipublicae 

(110/1). 


III.  Tabulae  chronoloyicae  vitae  Canisii 


1582    I  Sept.  8. 

1582  Sept.  11. 


1582 
1582 

L582 

1 582 

1582 

1582 
1582 
1582 

1582 

1582 

1582 


1582 

1583 

L583 


1583 

L583 

1583 
1583 


Sept.  21. 
Sept.  29. 

Oct.  L8, 

Oct.  28. 
Nov.  1. 
Nov.  4. 
Nov.  25. 

Dec.  2. 

Dec.  14. 
Dec.  19. 

Dec.  25. 


1 583      lnitio  [anuarii. 


Die  Nativitatis  B.  Mariae  V.  de  septem  verbis  eius  in 
evangelio  scriptis  orationem  babet    548). 

Priburgum  advenit  P.  Petrus  Michael,  primus 
collegii  friburgensis  rector  (vicerector) ;  cuius 
adventu  C.  officio  superioris  levatur  (L02). 

Die  S.  Matthaei  Ap.  C.  de  recta  gaudendi  et  tristandi 
ratione  et  de  ieiunio  4  temporum  dicit    548  . 

Die  S.  Michaelis  Archangeli  ex  evang.  diei  de  angelis, 
puerorum  institutione,  pscandalo"  dicit  et  Societatis 
scholas  brevi  incohandas  commendat    549  . 

Sociorum  ludus  litterarius  sollenniter  aperitur. 

Socii  cum  urbis  proceribus  a   Petro  Schnewly  capi- 

tuli  praeposito  epulis  excipiuntur    ">57  . 
Dom.  XXI.  p.  Pent.  et  die  SS.  Simonis  et  Thaddaei  App. 

('.  evang.  Dominicae  interpretatur    549). 
Die  Oninium  Sanctorum  de  Sanctis  recte  colendis  con- 

tionatur    5  19  . 
Dom.  XXII.  [).   Pent,  de  evang.  diei  et  de    Sanctorum 

intercessione  «licit    549  . 
Die  S.  Catharinae  Virg.  et  Mart.  ex  evang.  diei  de  vir- 

ginitatc    et   de    catholicis  in  fide    confirmandis   dicit 

549  . 
Dom.  I.  Adv.  in  templo  B.  Mariae  V.  pro  catecheta  im- 

pedito  catechesim  de  sacro  Adventu  recte  celebrando 

habet    549  . 
Blarero  episcopo  basileensi  Laur.  Kxoll  iuvenem  iterum 

commendat    111. 
F.  IV.  p.   Dom.   III.   Adv.  de    salutatione    angelica     ex 

evang.  diei    et  >1«'    ieiimio    quattuor  temporum  con- 

tionatur    550  . 
Die  Nativitatis  Christi    orationem   sacram  babet    550). 
S.   Hieronymi    Epistolae   a    C.    selectae    Parisiis   denuo 

eduntur    .")•'.■_'  . 
Martyrologii  germanici   C.  <>]>mi   <i    Walassero    vulgati 

editio  teitia,  <<<iji/<  emendata,  Dilingae  in  lucem prodtt 

563  . 
C.  Catechismus  minor  <<////<<•  latine  <'<</<>ni<i<   (cum  ima- 

iiixiliiis).  Cracoriae  (sumptibus  archiepiscopi  gnesnen- 

sis),  I>i!in<i<i<.  Ingolstadii ;  germanice  Dilingae;  hun-> 

garice  Tyrnamae.    Commendatur a  Posserino  5.")!»  Ul  . 
C.  „Exercitamenta  christia)tat   />i</<i/is"  <<-h>h  eius  Cate- 

<-li/sii<<>  minore)  Augustae  Taurinorum  <</>nitn>-  .">iil  . 
C.  liber  .,/'>■<</>'</  r<>n  </<<<  <■'<<>■  S<>n/<i</<><  i<<<  Aduent"  <■/<■. 

iterum  <</i/>i>-  Ingolstadii    564). 
( '.  ad   collegii  Socios   tempore  „renovationis  votorum" 

de    hac    recte    instituenda    „exhortationem"    habet 

;>7 1 . 
\l>  A.quaviva  praeposito  generali  de  Germaniae 
in  rebus  sacris  iuvandae  ratione  interroga- 
tns.  longissimum  ea  de  re  commentarium 
ei  mittit :  in  <|in>  etiam  <\i>  fructu  maiore 
ex  coll>'ui>>  germanico  colligendo  agit  (1 1(>). 


1582  Sept.  8.   L583  Man.  31. 


L583 


L583 

L583 
1583 


L583 
L583 

1583 

L583 


[an.  1. 


1583 


1583 


lan.  25. 
lan.  27. 

Febr.  2. 

Febr.  L3. 
Febr.  15. 
Febr.  17. 

Febr.  2<>. 


L583 

Febr.  22. 

1583 

Febr.  "24. 

1583 

Fel>r.  27. 

1583 

Mart.  1. 

Mart.  3. 


Mart,  6. 


ln  templo  S.  Nicolai  pro  contione  el  magistratus  ei  po 
pulum  serio  reprehendil  atque  nomen  Societatis  lesu 
defendil    565  . 

Die  Conversionis  S.  Pauli  in  ecclesia,  ad  quara  „pro 
cessio"   l.nta  est,  contionatur   565). 

Dom.  Septuag.  orationem  sacram  habel    565). 

Die  Purificationis  I!.  Mariae  \'.  in  teraplo  S:  Nicolai 
ecclesiasticum  candelarura  usura  defendil  ei  fideles, 
quomodo   officiis    divinis    interesse    debeanl  ,    docei 

565  . 
Die  Cinerum  in  templo  S.  Nicolai  de   ieiunio  contiona- 

tnr    566  . 
F.  VI..  primam  ibidera  contionera  de  missa  habens,  <!<■ 

hnins  institutione  dicit    •"><!<'> . 
Dom.  I.  Quadr.  ex  evang.  diei  de  Quadragesima  recte 

transigenda  dicit;   dein,   cur   raissa   contemnatur  <■! 

profanetur,  explicai    566). 
F.  IV.  Quattuor  Temp.  de  evang.  diei  et  il<'  „Quattuor 

Temporibus"  recte  celebrandis  contionatur   •"><'><> , 
F.  VI.  de  caereirioniis  missae  dicit     ."><><>  . 
Dom.  II.  Quadr.  ei  die  S.  Matthiae  Aj>.  <!<•  Matthia  ac 

de  consecratione,  quae  in  missa  fit.  dicit;  seminarii 

institutionem  commendat  (5(>l>  . 
F.  IV.  de  Christo  in  eucharistia  praesenti  contionatur 

566  . 
F.  VI.  de  Christo  in  eucharistia  adorando  <li<it   et.    nt 

eadem    maiore    cum    honore    ad    aegrotos  deferatur, 

postulat  (566  576). 
Dom.  III.  Quadr.  ex  evang.  diei  de  diaholi  potentia  dicit; 

dciiide    de    Christo    in    eucharistia   adorando    verba 

facit  (566). 
F.  IV.  de  evang.  diei  et  de    adoratione    sacrae   eucha- 

ristiae  contionatur  (567  5771 
F.  VI.  de  evang.  diei.  deinde  de  sacerdotio  dicit    567  . 
Dom.  IV.  Quadr.  de   confessionibus  paschalibus   <t  de 

sacerdotibus    ac    (ex    evang.    diei)    de    missa    recte 

audienda  dicit  (567). 
Gregorius  XIII.  C.  rogatu  sodalitati  marianae  Friburgi 

institutae  multas  indulgentias  concedit  (578). 
F.  IV.  C.  de  evang.  diei  et  de  „ministris  missae"  <li<it 

567). 
F.  VI.  evang.  diei  interpretatur  et  auditionem  missae 

commendat  (567). 
F.  II.  p.  Dom.  Pass.  de  missa  saepe  lihenterque  audienda 

dicit  (567). 
F.  IV.  de  peccatorum  confessione  contionatur  (567  . 
F.  VI.  ohiectiones  adversus  confessionera  refellii  ct  de 

ea  recte  facienda  dicit    "><>7  . 
Dom.  Palm.  vel  F.  II.  vel  IV.  orationem  dc  confessione 

hahct    568  . 
Dom.  Palm.  vel  F.  II.  vel  IV.  de  praeparatione  ad  com- 

munionera  et  de  communione  snh  una  specie  <li<  it 

(568). 
Dom.  Paschatis  de  rcct<>  dierura    paschalium   asu  <'>>n- 

tionatur    5(>Si. 
Braunsberger,  <:ini>ii  Epistolae  el  Acta.    VIII.  c 


1583 

Mart.  S. 

1583 

Mart.  10. 

15S3 

Mart.  1-2. 

1583 

Mart.  13. 

1583 

Mart.  15. 

1583 

Mart.  18. 

L583 

Mart.  20. 

1583 

Mart.  22. 

1583 

Mart,  24.  vel  25. 

vel  27. 

1583 

Mart.  24.  vel  25. 

vd  27. 

L583 

Mart.  31. 

III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


L583 


1583 
1583 
1583 


1583 


1583 
1583 


Apr.  7. 

Apr.  14. 
Apr.  21. 
Apr.  -2-2. 

Post  m.  Apr 


1583 

Maii   1. 

1583 

Maio    inter  3 

et  31. 

1583 

Maii  6. 

1583 

Maii  9. 

1583 

Maii  19. 

1583 

Maii  30. 

1583 

lun.  22. 

1583 

lun.  29. 

1583 

Iun.  30. 

1583 

Iul.  2. 

1583 

Iul.  7. 

1583 

lul.  22. 

1583 

lul.  25. 

1583 

A.ug.  15. 

1583 

lug.  24. 

1583 

Sept.  21. 

583 

Sept.  vel 

initio  Oct. 

Sept.  29. 
Circa  m.  ( lct. 


Dom.  I.  p.  Pascha.  quomodo  evang.  diei  fides  catholica 
confirmetur  et  fidelibus  solatium  afferatur,  exponit 
568  . 

Dom.  II.  p.  Pascha  contionern,  ut  videtur,  habet    568 

Dom.  III.  p.  Pascha  contionem,  ut  videtur,  habei    568  . 

Gregorius  XIII.  Sartorio  typographo  ingolstadiensi  privi- 
legium  pro  C.  „Commentariis  de  Verbi  Dei  corrup- 
telis"  excudendis  concedit    581  . 

C  ?,  Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis 
Tomi  duou    Tngolstadii   in    lucem   prodeunt 

(581). 

Die  SS.  Philippi    et   lacobi  App.    ('.  de   gloria    coelesti 

dicit    568  . 
Ad  Socios   collegii  exhortationem  sacrani  de  usu  novi 

horti  habet    603). 
Die   anticipato  Translationis  S.  Nicolai  patroni  Pribur- 

gensium  pro  contione  eorum  vitia     desidiam,  ebrie- 

tatem,  luxuriam,  iniustitiam  reprehendit  568  579  . 
Die  Ascensionis  Christi  evang.  diei  interpretatur  569  . 
Dom.  Pentecostes   contra  nnovatores"  de   fide   vitaque 

catholica  dicit    ."»(59). 
Die  Corporis  Christi  de  eucharistia  dicens  frequentiam 

communionis  commendat    569  . 
Urbi  Willisau  remittit  miraculi  de  sacrosancto  sanguine 

ibi  facti  historias  sibi  commodatas    (><)7  . 
Die  SS.  Petri  et  Pauli  App.  primatum  summi  pontificis 

et  indulgentiarum  institutum  defendit    569  <><*<s  . 
Dom.  V\.  p.  Pent.  bullam  indulgentiae  a  Gregorio  XIII. 

propositae  promulgat  et  commendat    .">7<>  (>ll) . 
Die  Visitationis  B.  Mariae  V.  evang.  diei    explicat    et, 

cur   indulgentiae    a    multis    contemnantur,    ostendit 

570  610). 
Dom.  VII.  p.  Pent.  evang.  diei  interpretatur    .">7<). 
Die  S.  Mariae  Magdalenae  negligentiam  in  liberis  edu- 

candis  et   luxum  in  nuptiis  reprehendit    570). 
Die  S.  [acobi  Aj>.  cx  evang.  diei  de  superbia  et  ambi- 

tionc  dicit    570  . 
Die  Assumptionis  B.  Mariae  V.  et  ante   et    post   pran- 

dium   contionatur.     Cultum    B.   Mariae    defendit    et 

commendat    570  . 
Die  S.  Bartholomaei  A.p.  ecclesiasticorum  nregimen  sae- 

culare"  defendit    .">71  . 
Die  S.  Matthaci   Ap.  de    fide    confirmanda    moribusque 

emendandis  dicit    .">71  . 

S.  Caroius  Borromaeus  cardinalis  et  archi- 
episcopus  mediolanensis,  Eelvetiorum  visi- 
tator  constitutus,  C.  per  litteras  de  variis 
rebus  consulit  (170). 

Dom.  XIX.  |>.  Tcnt.  d  die  festo  S.  Mrchaelis  dv  timore 

Dei  et  de  angelis  dicit    .">71  . 
htssn    Gregorii    XIII.    C.    „Sumntaa    illgrici     (slavice) 

reddita   Bomae  i>i  lucem  prodit    <>1_. 


1583  Apr.  7.       1584. 


1583 

1583 
1583 

1583 

1583 
1583 
1583 

L583 

L583 

L583 

L583 
L583 

1583 


1 58 1 

1 58 1 
1 58 1 


Oct.  L8. 

i  ict.  18. 

Oct.  •-'•-, 

Oct,  28. 


No\ 

1. 

Nov. 

•'». 

Nov 

7. 

Nov 

s. 

Nov. 

25 

Nov. 

30 

Dec. 

1. 

Dec. 

li. 

Dec.  8. 


L583 

Dec. 

13. 

1583 

Dec. 

1."). 

L583 

Dec. 

21. 

1583 

Dec. 

■>■> 

L583 

Dec. 

25. 

L583 

Dec. 

27. 

ir>s:S       A niio  exeunte  vel 
L584  initio 


1 584 


C.  s.  Carolo  Borromaeo  Helvetiorum  visitatori 

per    litteras    varia    proponil    ad    ecclesiam 

lielveticam  iuvandam  spectantia  ilT"-'). 

Die  S.  Lucae  Ev.  C.  de  veris  ecclesiae  ministris  con- 
tionatur   .">71  . 

Aquavioam  praepositum  generalem  obtestatur. 
nt  theologos  selectos  contra  haereticos  scribere 
iubeat  1 1  7i>). 

Die  SS.  Simonis  <■(  tudae  App.  de  caritate  <•!   patientia 

el  de  animis  ad  festum  <  >mnium  Sanctorum  parandis 

<li<it    57J 
Die  Omnium  Sanctorum  de  eorum  cuitu  ei  de  „abusi- 

bus",  qui  in  oiiin  irrepserint,  dicii    ">71  . 
Dom.  \.\IY.  p.  Pent.  catholicum  mortuos  iuvandi  morem 
defendit  et,  guomodo  recte  illi  iuventur,  ostendil   572  . 
S.  Carolus  Borromaeus  a  C.  petit,  nec  fcamen  impetrat, 

nt  >-<■  visitationem  apud  Helvetios   exorsurum    con- 

vcniat     1  77  . 
\<l  Socios  collegii  exhortationem  sacram  de  cultu  Sanc- 

torum   babet    614). 
Die  S.  Catharinae  Virg.  Mart.  ex  evang.  <liei  timorem 

l><i  commendat    572  . 
Die  s.  A.udreae  Ap.  <l<-  veris  praedicatoribus  et  de  sacro 

Adventu  <li<it    .">7-_' . 
Contionatur  V     ;"><;.">  . 

Die   S.  Nicolai    patroni    reipublicae    Friburgenses,    im- 

primis  magistratus,  <!<■  ipsorum  vitiis  vituperat  <->l<; . 

Dom.  II.  Adv.  et  die  Conceptionis  B.  Mariae  V.  immacu- 

latam  eius  conceptionem  explicat  et  „novos  doctores" 

reprehendit    573  . 
F.  VI.  contionatur  V     565  . 
Dom.  III.  Adv.  contionatur  ?     565  . 
Die  S.Thomae  Ap.  de  iis.  quorum  fides  nutet,  dicit   ."<7.'l  . 
Dom.  IV.  A<lv.  fideles  monet,  ut  sacro  Nativitatis  Do- 

mini    die    sacramenta    sumant    et  a  superstitionibus 

atque  intemperantia  caveant    573  . 
Die  Nativitatis  Christi  de  Christo  parvulo  recte  colendo 

ct   imitando  contionatur    573 . 
Die  S.  Ioannis  Ap.  de  Verbo,  quod  caro  factum  est,  et 

de  Loanne  Ap.  orationem  habet    .")7."> . 
Pro  Cholino  typographo  coloniensi   litteras  dedicatorias 

editionis  omnium  Operum  cardinalis  Hosii  <></  lulium 

Echter  episcopum  herbipolensem  conscHbit  (?)     619). 
('.  Epistolae  et  Evangelia  dierum   sacrorum   cum  sum- 

mariis,    <>  Schwaygero  germanice  redditae,    Coloniae 

iterum  eduntur   621  . 
C.  catechismus  minor   editur  L<->»<>ri<i  < '.- >  </,    <«»i  a<l- 

ditamentis,   Fuldai    620 . 
Dilingae  eduntur  preces  ex  C.  .,/:<//>«<■/>"  excerptae  621  . 
Catechismus    C.    et    Opus    eius    catechisticum    <</>    l»li<< 

Echter  episcopo  herbipolensi  contionatoribus  <■<>>»»<<■»- 

dant  ii  >■   621  . 

c 


III.  Tabulae  chronolosicae  vitae  Canisii 


1584 

1584 
L584 


1584 
1584 


1 58 1 

1584 

15S4 
1584 

1584 

1584 
1584 

1584 


1584 
15S4 

1584 

15S4 

1584 

1584 

loS4 


lan.  1. 


laii.  22. 
Fel.r.  1. 


1584         Febr.  2.    kalen- 
darii  gregoriani 
Febr.  15. 


Febr.  17. 

Febr.  19. 
Febr.  22. 

Febr.  24. 

Febr.  25. 
Febr.  26. 

Febr.  26. 


Febr.  29. 
Circa  m.  M.nt. 

Mart.  2. 

Mart.  7. 

Mart.  9. 
Mart.   11. 

Mart.  (11., 
ut  videtur) 


1 58 1 

Mart.  11 

1 58 1 

Mait.  n; 

1 58 1 

Mart.  25 

l.-.sl 

Apr.  1. 

1 58 1 

Maii    1. 

EupeUae   denuo    editur    operis    „Doctrinae   Jesuitarum 

praecipua  capitau  />>-ii><<<<<'   volumen,   in  quo  C.  variis 

iiKnlis  impetitur    658  . 
C.  «  Croeselio  bibliothecario  ingolstadiensi  laudatur  5011 
Die  Circumcisionis  Domini    C.  in  templo  S.  Nicolai  de 

sacri  diei  ratione  dicit  et  Fiiburgenses  serio  ad  mores 

emendandos  hortatur    622  630). 
Fribnrgi  kalendar.  gregorianum  sequi  incipiunt     1812). 
Gregorius   XI II.    Carolo  Pesnot    l>ih/i<ip<</«i'   lugdunensi 

permittit,  «t  C.  „Commentarios  <!<■  Verbi  l><i  <■<»■>■«]>- 

telis"  typis  exscribat    •  '>•">•"> . 
Die  Purificationis  B.  Mariae  V.  C  evang.  diei  explicat 

et  de  candelarum  sacratarum   rectq  usu  dicit    B22  . 
Die  Cinerum  ex  evang.  diei  de  sacrae  Quadragesimae 

ratione  dicit    622  . 
F.  VI.  p.  Cineres  de  missa  et  maxime  de  consecratione 

di.-it     622  . 
Dom.  I.  Quadr.  ieiunii  praeceptum  commendat    623). 
F.  \\.  de  ieiuhio    Quattuor  Temporum    et  <!<•   fidelium 

oblationibus  sacris  dicit    •'>"_'•"  . 
F.  VI.  de  sacrificiis  veteribus  et  de  oblationibus  ad  altare 

dicit    623  . 
Die  8.  Matthiae  A.p.  contionatur    <;-_'■';. 
Dom.  II.  Quadr.  evang.  diei  interpretatur    623  . 

C.  praecipuo  auctore  Friburgenses  omnes  se- 

natus    iussu   professionem   fidei    catholicae 

sollemniter  emittunt  et  coram  magistratibus 

iureiurando  confirmant  (636). 
F.  IV.  ('.  de  Biteratione"   missae  dicit    I '>•_'■"  . 
C.   „Commentarii   de    Verbi    l><i   corruptelis"    Li<</</«ni 

eduntur    632  . 
F.  VI.  C  tria.    quae    protestantes   contra  missam  pro-j 

ferunt,  refellit    <'>■-'•"> . 
F.  IV.  ]>.  Dom.  III.  Quadr.  „de  vestibus  sacerdotis"  el 

missae  recte  audiendae  ratione  dicit    623  . 
F.  VI.  auditores   ad  missam  recte   audiendam  instituij 

623  . 
Dom.  1^'.  Quadr.  ex   evang.  diei  <!<•  sacramento  altaria 

dicit    623). 
C.  auctore  praecipuo  parochiarum  circum  Fri- 

burgum  sitarum  homines  professionem  fidei 

catholicae  emittunl   e\  coram  viris  a  senatu 

reipublicae    designatis    iureiurando    confir- 

manl   (636). 
F.  I\'.  ('.  <!<•  digne  et  indigne  communicantibus  <li<it  •;•_'•'{ . 
I'.  VI.  '!<•  communione  digna  eiusque  fructibus cticil   i;_l . 
I Palmarum   es  evang.  diei  <!<•  communione  sacrl 

contionatur   ('>■_'  I  . 
Dom.    Paschatis   <!<•    resurrectione   Christi    el    fideliuJ 

eius  <li<'it    62 1  . 
Die  SS.  Pliilippi  <'t   lacobi  A|»i>.  de  facobo  ei  de  evand 

diei  contionatur   624  . 


1584   lan.  I.        L584  Sept.  8. 


'  "nif 


inniime  W 


1 58 1 
1 58 1 
1 58  I 
L584  ? 
1 58  I 
1 58 1 


1584 

1584 
1584 

1584 

1 58 1 
1584 

L584 


Maii  L8.  vel 

25.   ? 

Maii   31. 

lun.  29. 


Maii   LO.  Die  Ascensionis  Domini  <!<•  recto  diei  sacri  usu   el  <l<- 

Christi  in  eucharistia  praesentia  <li<it    624  . 
M ;i i i  •_'().  Dom.  Pentecostes  <!<•  Spiritu  Sancto   < | iuki <-n<t< >   <i   in 

\  eniendo  <li<it    62 1  . 
Maii  20.  ?  A<l    Socios   collegii    „exhortationemu    <!<■   calamitatibus 

temporis  el  de  Spiritu  Sancto  habel    640). 
\il  Socios  _  <  \  h<nt  ;it  i<  >n«ni  ~  <!<•  missione  Spiritus  Sancti 

habei    (>57  . 
Die    festo   ('<>r|><>ris   Christi    <l<><'trinaiii    <!<•   Eucharistia 

defendii  contra  n<>\  atores    62 1  . 
Die  SS.  Petri  ei   Pauli  App.  li<l<'lcs  monet,  a\  sil>i  h<>- 
nori    ducant,    quoil    I'a|>ista<'   vocentur,    ac    j » • » 1 1 1  ilin- 
infallibilitatem  <l<><-<'t    624  . 

1584       Iul.  et  Aug.       C.  et   P.  Petrus   Michael    rector   friburgensis 

Augustam  Vnidelicorum  ad  Sociorum  congre- 
gationem  provincialem  proficiscuntur  inde- 
que  redeunt  Friburgum  (644). 

L584  Initio  m.  lulii        Luceraa  secum  abducunt  rectorem  collegii.   C.  Lucernae 

contionatur  ?     648  . 
L584  Initio  ni.  lulii        Badam  ttelvetiOFum    veniunt.    Vir  quidam   praenobilis 

eos  inde  Dilingam  usque  perducii    644). 
L584  Inl.  13.  C.  Augustae  Vmdelicornm  versatur   645). 

1584        Iul.  14. — 23.      Congregatioui  provinciali  Sociorum  Germaniae 

superioris  interest  (645). 
Iul.  14.  Eligitur    .deputatus"    ad    „postulatau    secernenda   etc. 

645  . 
L584  Iul.  1(>.  In  electione  procuratoris  Romam  mittendi  praepositum 

provincialem  cum  congregationis  secretario  in  legen- 
ilis    suffragiis    adiuvat.     Eligitur  Theodoricus  Cani- 
sius,  Petri  frater  ex  patre  (645  . 
1584  Iul.  In   collegio   augustano   C.  ad   Socios    -exhortationem" 

de  hora  cotidie  meditationi  religiosissime  tribuenda 
habet    (147  . 
Ingolstadii  versatur    649  . 
('.   Catechismus   minor ,    <tl>   auctore   </<>i/t<>    recognitus, 

editur  Ingolstadii    (>4!i  . 
C.  „Commentarii  </<    Verbi  Dei  ro/-/-/t/>/t'//su   Parisiis  in 
lucem  emittuntur   634). 

C.  Lncernae   magno   populi    concursu   contio- 

natur  (648). 
Die  Assumptionis  B.  Mariae  V.  PP.  Canisius  et  Michael 

Badae  Helvetiorum  50  fidelium  confessiones  sacras 

excipiunt.    C.  contionatur  (?)    (>44  . 
C.  cum  magistratibus  aliquot  friburgensibus  Staviacuni 

ad  Lacnm  venii   ?    637). 
Die    festo    dedicationis    templi  S.  Niiolai    Ki'ilnir_;i    <!<• 

templorum  sanctitate  contionatur    625  . 
Lodocum  Alex    patricium  Lriburgenseni  a<l  errores  |>r<>- 

testantium    relinquendos    adducere    frustra    <-<>natnr 

650  . 
Sept.  8.  Die  Nativitatis  B.  Mariae  V.  <!<•  Mariae  iuventute  ora- 

tionem   sairam    habet    625  . 


L584  Aug.  1. 

L584  Circa  m.  Aua;. 


Circa  m.  Aug. 

Inter  init.  Iul. 

et  med.  Sept. 

A.ue.  15. 


M.  Aug. 

post  15.    '? 

Aug.  26. 

Ausr.  27. 


111.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


1 58  1 


!  58 1 
1584 

1 58 1 

1 58 1 
1 58  I 


1 58 1 

- 

1584 

lilll.   1. 

1584 

hm.  22. 

1584 

Ki.hr.  1. 

1584 

Febr.  2.    kalen- 

darii  gregoriani 

1584 

Febr.  15. 

1584 

Febr.  17. 

L584 

Febr.  19. 

1584 

Febr.  22. 

1584 

Febr.  24. 

1584 

Febr.  25. 

1584 

Febr.  26. 

1584 

Febr.  26. 

1 584 

Febr.  29. 

1 58 1 

Circa  m.  Mart. 

1 58 1 

Mart.  2. 

1584 

Mart.  7. 

1 58 1 

Mart.  9. 

1584 

Mart.    11. 

584 

Mart.  (11., 

ut  videtur) 

Mart.  II. 
Mart.  16. 
Mart.  25. 

Apr.  1. 

Man     1. 


RupeUae   denuo    editur    operis    „Doctrinae  Jesuitarum 

praecipua  capita"  pi^imum  volumen,  in  f/i<<>  ('.  variis 

modis  impetitur    658  . 
C. ,/  Croeselio  bibliothecario  ingolstadiensi  laudatur  501  . 
Die  Circumcisionis  Domini    ('.  in  templo  S.  Nicolai  de 

sacri  diei  ratione  dicit  et  Friburgenses  serio  ad  mores 

emendandos  hortatur    622  630  . 
Friburgi  kalendar.  gregorianum  sequi  incipiunt    1812). 
Gregorius  XIII.   Cu>-<il<>  Pesnot   bibliopolae  lugdunensi 

permittit,  ><t  C.  „Commentarios  de  Verbi  Dei  cOrrup- 

telis"  typis  exscribat    633  . 
Die  Purificationis  B.  Mariae  V.  ('.  evang.  diei  explicat 

et  de  candelarum  sacratarum   recto  usu  dicit    622  . 
Die  Cinerum  ex  evang  diei  de  sacrae  Quadragesimae 

iat ione  dicit    622  . 
F.  VI.  p.  Cineres  de  niissa  et  maxime  de  consecratione 

dicit    622  . 
Dom.  I.  Quadr.  ieiunii  praeceptum  commendat    623  . 
F.  IV.  de  ieiuhio    Quattuor  Temporum    et  de   fidelium 

oblationibus  sacris  dicit    623  . 
F.VI.  de  sacrificiis  veteribus  et  de  oblationibus  ad  altare 

dicit    623). 
Die  S.  Matthiae   Ap.  contionatur    •;--':>. 
Dom.  11.  Quadr.  evang.  diei  interpretatur    623  . 

C.  praecipuo  auctoiv  Friburgenses  omnes  se- 
natus  iussu  professionem  fidei  catholicae 
sollemniter  emittunt  et  coram  magistratibus 
iureiurando  confirmant  (636). 

K.  IV.  ('.  de   Biteratione"   missae  dicit    623). 

('.   yCommentaHi   </<    Verbi    Dei   corruptelis"    laigduni 

eduntur    632  . 
F.  VI.  C  tria.    quae    protestautes   contra  missam  pro- 

ferunt,  refellit    623  . 
K.  IV.  p.  Doni.  111.  Quadr.   „de  vestibus  sacerdotis"  <-t 

missae  recte  audiendae  ratione  ili«-it    I '>•_'.' l . 
F.  VI.  auditores   ad  missam  recte   audiendam  instituit 

(623), 
Dom.  IV.  (v»ua<lr.  ex   evang.  diei  <!<•  sacramento  altaris 

<li<-it    r,-_>;, . 

C.  auctore  praecipuo  parochiarum  circum  Fri- 
burgum  sitarum  homines  professionem  fidei 
catholicae  emittunt  el  coram  viris  a  senatu 
reipublicae    designatis    iureiurando    confir- 

nijuil   (636). 

1'.  I Y.  ( '.  de  digne  <'t  indigne  communicantibus  <li<it  623  . 
K.  VI.  de  communione  digna  rius<|u<'  fructibus dicit  624  . 
Dom.   Palmarum   ex  evang.  <li<i  <l<'  communione  sacra 

<-<>iit ionatur    62 1  . 
Dom.    Paschatis   de    resurrectione   Christi   <'t    fideliurq 

eius  dicit    62 1  . 
|)i<'  SS.  Philippi  et    la<<>l>i  App.  <!<•  lacobo  <t  <!<■  evang^ 

diei  contionatur   624  . 


1584  Sept  1 1        L585  Maii  30. 


i 


1585  tan.  1.  Die  Circumcisionis  Domini  ('.  in  aede  primaria  8.  Nico- 

lai  orationem  sacram    habens  el    pro  more   „xeniau 

novi  anni  Friburgensibus  distribuens,    apes  ad  imi- 

tandum  proponil    662  673  . 
L585  Febr.  2.  Die    Purificationis    B.  Mariae  V.  de  Simeone   sene    ex 

evang.    ei   de   usu    candelarum    sacratarum     contra 

protestantes)  dicit    662  . 
L585  Marfc.  6.  Die  Cinerum    praefatur   contionibus  quadragesimalibus 

a  se  (!«•    libro   tob   et   de   coramunione   eucharistica 

babendis  (662  . 

L585  Mart.  8.  I'.  VI.  de  libro  Lob  et  de  ipso  [ob  contionatur    663). 

1585  Mart.  II).  Dom.  1.  Quadr.  de  sacri  temporis  ratione  ei  de  sacra 

communione  contionatur    663  ii<i4  . 
L585  Mart.  l.'i.  F.  IV.  sanctum    [ob   patribus    familias   ad    imitandum 

proponii    »><>4  . 
L585  Mart.  15.  F.  VI.  de  fob  contionatur    <i<;4). 

L585  Mart.  17.  Dom.  II.  Quadr.  de  communione  sub  una  specie  sumenda 

dicit    <i<i.'l  . 
L585  Mart.  2<).  F.  IV.  de  [ob  dicii    664). 

L585  Mart.  22.  F.  VI.  ex  libro  Iob  de  daemonibus  per  strigas  (Hexen 

magosque  hominibus  damna  inferentibus  dicit    ii<!4 . 
L585  Mart.  "24.  Dom.  III.   Quadr.  de  calice  laicorum  dicit    663  . 

L585  Mait.  27.  F.  IV.  de  Iob   dicit.     Iu   contione   eadem  vel   proxima 

de  strigis  et  remediis  adversus  eas  adhibendis  dicit 

et  varias  superstitiones  recenset  improbatque    Iili4. 
L585  Mart.  29.  F.  VI.  de  Iob  contionatur  (664). 

L585  Mart.  31.  Dom.  IV.  Quadr.  evang.  diei   explicans  Friburgensium 

negligentiam  reprehendit  (663). 
L585  Apr.  o.  F.  IV.  de  Iob  contionatur  (664). 

L585  Apr.  r>.  F.  VI.  de  Iob   ad   populum    dicit.     Ad    collegii    Socios 

exhortationem  de  passione  Christi  habet     l>(>4  680:. 
L585  Apr.  7.  Dom.  Passionis  de  communione  dicit  (663). 

1585  Apr.  10.  F.  IV.  de  Iob  contionatur  (664). 

L585  Apr.  12.  F.  VI.  contionatur  de  Iob  (de  uxore  Iob  peccante  et  a 

Ioli  correpta,  ut  videtur)  (664  . 
1585  Apr.  14.  Dom.  Palmarum  de  sacri  temporis  ratione  et  de  sacra 

eucharistia  contionatur  (665). 
1585  Apr.  l."i.  F.  II.    III.  ?  IV.?    de  Iob  (tribus  amicis  Iob  et  eiusdem 

(16.?  17.?)  patientia,  ut  videtur)  dicit  (664). 

L585  Apr.  21.  Dom.  Paschatis  contionatur  (665). 

1585  Apr.  25.  Die  S.  Marci  ex  libro  Iob    de    resurrectione  Christi   et 

electorum  dicit  (665). 

1585  Maio  Priburgenses,  ne  C.  Friburgo  avocetur,  vehe- 

menter  obsistunt  (677). 

1585  Maii  1.  Die  SS.  Philippi  et  lacobi  App.  C.  ostendit,  quam  multi- 

plicem  consolationem  Christus  in  evang.  diei  fidelibus 

afferat  (666). 
1585  Maii  9.  Die    Translationis    S.  Nicolai    Ep.    Nicolaum    cum    lob 

patriarcha  comparat,  et,  qui  Nicolao  displiceant,  ex- 

plicat    liiiii . 
1585  Maii  12.  Dom.  III.  p.  Pascha  contionatur  (666  . 

1585  Maii  .'50.  Die  Ascensionis  Domini  de  apostolis  ascensionem  liane 

recto  colentibus  dicit    litlti . 


111.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


1584 


Sept.  14. 


1584 


1 585 

1585 

1 585 


1584 

Sept.  16. 

1584 

Sept.  29. 

1584 

Oct.  18. 

L584 

Oct.  28. 

1 58  1 

Circa  init.  Nos 

1584 

Nov.  1. 

1584 

Nov.  2. 

1584 

Nov.  30. 

1584 

Dec.  6. 

1584 

Dec.  8. 

1584 

Anno 

exeunte 

Dec.  9. 


1584 

Dec.  21. 

L584 

Dec.  -2.".. 

1584 

Dec.  27. 

1 58 1 

Dec.  28. 

1 58 1 

I  >ec.  exeunte 

28.     31. 

1 58 1 

Circa  20.  Maii  ve 

1 585 

circa  9.  Iuuii 

1585 

L585 

1 585 

KiTini  15.  Mariae  (Einsiedeln)  sollemnitati  dedicationis 

templi    rEngelweihe"    interest    201. 
Lncernae  in  collegio  Societatis  versatur    202. 
Die  S.  Michaelis  Archang.   Frifourgi    ex  evang.  diei  de 

„scandalisu  dicii    625  . 
Die  S.  Lucae  Evang.  orationem  sacram  habet  in  templo 

S.  Nicolai    626  . 
Die  festo  dedicationis  ecclesiae  I!.  Mariae  V.  ibidem  de 

norati ■  et  oblatione  pro  defunctis"  contionatur  626  . 

Exercitia  spiritualia  S.  [gnatii  peragit    652  . 

Die  Omnium   Sanctorum    in    templo  S.  Nicolai  de   octo 

beatitudinibus  ex  evang.  diei    et  de  cultu  Sanctorum 

dicit    626  . 
Die  Commemorationis  fidelium  defunctorum  ibidem  de 

iis  iuvandis  <lint    627  . 
Die    S.  Andreae  A|>.  de    oboedientia    el    de    recentibus 

erroribus  reiciendis  contionatur    <«27  . 
Die  S.  Nicolai  patroni  urbis,    quae    bic  Friburgensibus 

praestet  et  quae  in  iis  desideret,  explical  ei  inaxime, 

ut  contiones  frequentius  audiant.   urget    i>27  . 
Die  Conceptionis  I!.  Mariae  V.  de  cultu  eius  et   de  of- 

ficiis  parentum  dicit    628 
C.  Cateckismus  minor   bohemia    redditus   urgente  Bon 

homio  nuntio  apostolico  <>   Sociis   pragensibus  editur 

655  . 

C.  auctore   praecipuo    praefecturarum  fribur- 

gensium    homines   (paucis    praefecturis  ex- 

ceptis)    iussn   senatus   fidei   catholicae  pro- 

fessionem  emittunt  et  coram  viris  a  senatu 

delectis  iureiurando  confirmant  (636). 

Die  S.  Thomae  Ap.  C.  contionatur    629). 

Dic  Nativitatis  Christi  de  triplici   eius  nativitate  dicit 

629  . 
Die  S.  Inaiiiiis  Evang.  <li-   c\<-ni[il< «    vitae   eius   ct    im- 

primis  de  virginitate  dicit    630  . 
Die  SS.  [nnocentium  de  pueris   recte    instituendis  con- 

tionatur    630). 
\<l  Socios  collegii   „exhortationem''   <lc  \<<tis   religiosis 

renovandis  habei    656  . 
Circa  diem  sacrum  Pentecostes  a<l  collegii  Socios  „ex- 

hortationem"  de  Spiritu  Sancto  habet    «i.">7  . 
('.  „Parvus  Catechisimis  Catholicorum"  latine  Cracoviae, 

gernianice  Tngolstadii,  lettia    Vilnai   editur   <>•>!• . 
C.   nOpus  catechisticum"    Parisiis  editur    660). 
Ingolstadii    libellus    precutn    <>'    C.    Hbris   excerptarum 

ndgatur    <>•>(>  . 
Ttupellae  ab  Hugonottis  in  tertio  volutnim   operis  ,./'<»- 

trinae  iesuiticae  praecipua   capita"  duo  libelli  ■■ 

lnr,  in  quibus  C.  itnpugnatur    658 
C.  suasu    Antonii  Cordub  nsis  0.  Min.  liber  de  Indul- 

gentiis  Ingolstadii  editur    <>i>1  . 
Schultingus   in  „Confessione  Hieronj^miana"  C.  laudai 

660). 


1585  lun.  9.   1586  Febr.  24. 


L585 
1585 

1 585 
1585 
1586 

1586 

1586 

1586 

1586 
1586 

1586 
1586 
1586 


Dec.  6. 

Dec.  10. 

Dec.  21.,  25.,  27. 
Dec.  exeunte 

Circa  initium 


1586 


Ian.  1. 


1586 

lan.  17. 

1586 

Ian.  26. 

1586 

Ian.  31. 

1586 

Febr.  2. 

1586 

Febr.  9. 

1586 

Febr.  19 

1586 

Febr.  21 

Febr.  24. 


Die  S.  Nicolai  Ep.  de  hoc  reipublicae  patrono  recte 
colendo  dicii    672  . 

Quinque  pagi  catholici  Eelvetiae  C.  <ie  negotio 
quodam  gravissimo,  religionem  catholicam 
spectante,  consulere  statuunl  (687). 

Diebus  S.  Thomae  Ap..    Nativitatis  Christi,   S.  loannis 

A|i..  ('.  infirmitate  a  contionando  impeditur   672  688  . 
\d  Socios  collegii  Bexhortationemu  de  renovatione  vo- 

torum  habet   692  . 
C.  „Evangelia  et  Epistolae"  totius  anni  denuo  eduntur 

DUingae  (cum  „Parvo  Catechismo  Catholicorum" )  et 

Antverpiae. 

Meditationes,  precationes  etc.  B.  Nicolao  a  Rupe 
attributae  etc.  a  C.  adornantur  et}  iiridiiis 
Nicolai  et  SS.  Beati  et  Meinradi  vitis,  Fri- 
burgi  vulgantur  (698). 

('.   „Summa"  latine  Venetiis,    „Parvus  Catechismus  Ca- 

tholicorum"   latine   et  germanice  (?)  DUingae   edun- 

tur    695  . 
Dilingae  „Hortulus  Animae.    Der  Seelen  Garten*  iterum 

editur    701  . 
„Opus  catechisticum"    Coloniae  <l"nno  nlitur    6!*5  . 
Coloniae   denuo   eduntur  S.  Hieronymi  epistolae   a    C. 

selectae  et  distributae  (698). 
RupeUae  a  Calvinianis    in    IV.  volumine   operis  „Doc- 

trinae  JesuUicae  praecipua  cupUa"  libellus  evulgatur, 

in  quo  ('.  impugnatur    658). 
/.  C.  Ulmerus,  protestantium    minister  scaphusanus,   in 

opere  „New  JesuuMspiegel"  duos  libros  denuo  vulgat, 

iii  ijifiinis  ('.  impugnatur    658). 
Die  Circumcisionis  Domini  C.  in  aede  primaria  S.  Ni- 

colai  e  suggestu    sacro    dicens,    Friburgensibus    pn> 

more  ^xenia"  distribuit  (701  710). 
Ad    Socios    collegii    „exhortationema    de    rebus    a  Deo 

sperandis  et  de  S.  Antonio  abbate  habet  (716). 
Dom.  111.  p.  Epiph.  pro  contione  dicens,  misericordiam 

in  fajnulos  et  pauperes  commendat  (701). 
Ad  Socios    collegii    „exhortationemu    de    recta   ratione 

sperandi  in  Deo  habet  (716). 
Die  Purificationis  B.  Mariae  V.  contionatur  (701). 
Dom.    Sexag.    de    abusibus    ad    auditionem    contionum 

spectantibus  dicit  (702). 
Die  Cinerum  sacram  Quadragesimam  laudat  et,  cur  per 

eam  de  Iona  propheta  dicere  velit,  explicat  (702). 
F.  VI.  misericordiam  erga  pauperes,  qui  magna  annonae 

caritate    premantur,    vehementer   commendat  et  de 

lonae  persona  tficit.     Eodem  die,  ut  videtur,  ad  So- 

cios  collegii  exhortationem  de  Quadragesima  et  de 

virtute  spei  habet  (702  716. 
Die  S.  Matthiae  Ap.  de  satana   ieiunii    hoste  contiona- 

tur  (703). 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


1586 

Febr.  28.  (26.? 

1586 

Mart.  2. 

1586 
1586 
1586 
1586 
1586 

Mart.  5. 
Mart.  7. 
Mart.  9. 
Mart.   12. 
Mart.  14. 

1586 

A  16.  ad  28.  Mart. 

1586 

Mart.  30. 

1586 
1586 

Mart.  31. 
Apr.  2. 

1586 

Apr.  ('). 

1586 
1586 

Circa  7.  Apr. 
(ut  videtur) 

Apr.  13. 

1586 

Apr.  20. 

1586 

Apr.  25. 

1586 

Miiii  !». 

1586 

Maii  15. 

1586 

Maii  25. 

1586 
1586 

Int.  Mart.  et  Aug., 

ut  videtur 

lun.  5. 

1586 

lun.  <>. 

L586 

lun.  29. 

L586 

Inl.  6. 

1586 

Vere  vel 
aestate 

L586 

A.ug.  io. 

1586 

A.ug.  15. 

1586 

Sept.  1_. 

F.  VI.    IV.?  j).  Dom.  I.  Quadr.  de  Iona  e  suggestu  dicit 

(708  . 
Dom.  11.  Quadr.  de  ieiunio,  oratione,  peccatis  enormibua 

dicii    7o:;. 
F.  IV.   rde  fuga   fonae"   contionatur    703). 
F.  VI.  iterum  de  fuga  lonae  dicit    703  . 
Dom.  III.  Quadr.  evang.  diei  interpretatur    70.'!. 
F.  IV.  de  Iona  in  fuga  a  Deo  punito  dicit    70.'!  . 
F.  VI.  de  iis.  (|ui  cum  Iona  navigabant,  a  Deo  .fiagel- 

latis"   dicit    704. 
Inrirma    valetudine    a    contionibus    habendis    impeditur 

(704. 
Dom.  Palmarum  de  eucbaristiae  exeellentia  et  de  eius 

sumptione  indigna  dicit    704. 
F.  II.  de  eucharistiae  sumptione  digna  dieit    704  . 
F.  IV.  de  communione  sub  utraque    specie  contionatur 

(704. 
Dom.  Pasehatis  de  festo  lioc  recte  celebrando  dicit    705  . 

Sodalibus  collegii  virginum  halensis  copiosam 
ad  pietatem  institutionem  mittit(222 — 242). 

Dom.  I.  p.  Paseha  ex  evang.  diei  contra  protestantes  et 

peccatores  contionatur    705  . 
Dom.  II.  p.  Pascba  ex  evang.  diei  catbolicos  animarum 

pastores  defendit    705  . 
Die  S.  Marei  catholicas  processiones  et    litanias  e  sacro 

suggestu  defendit    705  . 
Die   Translationis    S.  Nicolai    variorum    ordinum   vitia 

reprehendit    706  . 
Die  Aseensionis  Domini    in    templo    S.  Nicolai    contio- 

natur   et    domi    vota    scholasticorum   a   Fr.  Egolpho 

Altbeer  emissa   excipit    706   788  . 
Dom.   Pentecostes  ostendit,    „quomodo  boc  festum  nos 

consolari    debeat    in    praesenti    caristia    et    tribula- 

tione"     707  . 
Ad  Socios  collegii  "_'  vel  .'>  nexhortationes"  de  charitate 

Dei  habet    71!». 
Die  Corporis  Christi  de    recto    usu    sacramenti  eucha- 

ristiac  dicii     707  . 
Ad  collegii  Socios  „exhortationema  de    sacramento  al- 

taris  habei    720). 
Die  SS.  IVtri  et  Pauli  <lc  evang.  diei  catholicos  in  ve- 

teri  fide  confirmante  dicit    707  . 
Dom.  VI.  |>.  Pent.  de  annonae  caritate  populum  premente 

dicil    707. 

Novo  Socictatis  collegio  exstruendo  primus 
lapis  sollenniter  ponitur.  C.  collegii  ..fimda- 
menta  benedicil "  (44.'>  721 ). 

Die  s.  Laurentii  de  fide  confirmanda  ei  vita  emendanda 

dicit    70S. 
Die  Assumptionis  B.  Mariae  V.  festum  hoc  contra  por- 

testantes  defendil  el  evang.  diei  interpretatur    ?08). 
Ad  Socios  collegii  .cxliorlalioncm''  de  cultu  I!.  Mnriac  V. 

habel    725  . 


1586  Febr.  28.    26.? 


L587   Febr.  11. 


Sept.  14. 

Sept.  21. 

Sept.  28. 

Sept.  29. 

Sept.  vel  Oct. 

1 1 1   videtur 

Oct.  .">. 

Oct.  28. 

Nov.  1. 


Nov 

7. 

Nov. 

23. 

Nov. 

25. 

Initio  n 

.  Dec 

Dec. 

G. 

Dec. 

8. 

Dec.  exeunte 

1587 

1587 


Ian.  1. 
Febr.  11. 


Dom.  XVI.  p.  Pent.  el   festo  Exaltationis  S.  Crucia  ra- 

tionem  diei  festi  ei  evangelium   Dominicae  explical 
708  . 
Die   8.  Matthaei  Ap.  contra    fenerationem    contionatur 

708  . 
Dom.  XVIII.  p*Pent.  praeceptura  de  „sabbato  sanctifi- 

cando"  explicat    708  . 
Die   Dedicationis  S.  Michaelis   de   angelis   contionatur 

(709). 
Ad  Socios  collegii  .'!  „exhortationesu  i\v  charitate  habet 

(719). 
Dom.  XIX.  p.  Pent.  praeceptum  caritatis  explical    70'.):. 
Die  88.  Simonis  et  ludae  A\y.  de  morum  doctrinis  ex 

vini    penuria,   qua  Friburgenses  laborent,  capiendis 

dicit    701». 
Die  Omninm  Sanctorum  de  ratione  diei    festi  dicit  et, 

quomodo  et  protestantes  et  catholici  in  Sanctos  pec- 

cent,  ostendit  (7091 
Ail  Socios  collegii  „exhortationem"  de  cultn  8anctorum 

habet    725  . 
Ultima    Dom.  p.  Pent.    ostendit,    quomodo    fames  Hel- 

vetiam  premens  pellenda  vel  mitiganda  sit  (730). 
Die  S.  Catharinae  Mart.  de  impedimentis  saluti.s  aeternae, 

castitate,  virginitate  dicit  (7101 
Ad  Socios   collegii  rexhortationem"   de   sacro  Adventu 

hahet  (733). 
Die  8.  Nicolai  de  huius  cultu  contionatur  (710). 
Die  Conceptionis  B.  Mariae  V.  de  eius  immaculato  con- 

ceptu  dicit  (710). 
Ad  Socios  collegii  „exhortationemu  de  renovatione  vo- 

torum  religiosorum  hahet  (734). 
Io.  Molanus  professor  lovaniensis  C  laudat  eiusque  Cate- 

chismum  in  paedagogiis  lovaniensibus  explieari  testa- 

tur    738  . 
C.  „Summa"    latine   Antverpiae,    „Parvus    Catechismus 

CathoMcorum"  latine  Antverpiae  et  Parisiis,   germa- 

nice  Dilingae  eduntur    734     7.*».~> . 
C.  ^Erangelia  et  Epistolae"  cum  eius  „Parvo  Catechismo 

('ittl)<>lie<>rin>ia  /<itin<>  Posnaniae  eduntur    735). 

B.  Nico/ai  a  Rupe  ( Flne)  meditationes  etc.  a  C.  iterum 
adornatae  et  recognitae  cum  vitis  SS.  Beati  <t  Mein- 
radi  lngolstadii  eduntur  .737). 

C.  Friburgi  Helvetiorum  edit  „Manuale  Catho- 

Mcorum" .  Idem  editur  Lngolstadii  cum  C.  litteris 
dedicatoriis  ad  Philippum  Bavariae  principem  et  epi- 
scopittn  ratisbonensem  (255  7.'!t'> . 

Vir  doctissimus  Ioannes  Pistorius  Nidanus  a 
C.  ad  lidem  catholicam  instituitur  et  cum 
ecclesia  reconciliatur  (298  765). 

Die  Circumcisionis  C.  e  sacro  suggestu  .xenia"  dis- 
tribuit  (739  . 

Die  Cinerum  de  ieiunio  Quadragesimae  et  de  lonae 
prophetia  contionatur  (739). 


III.  Tabulae  chronologieae  vitae  Canisii 


1587 

Febr.  14. 

1587 

Febr.  15. 

1587 

Febr.  18. 

1587 

Febr.  20. 

1587 

Febr.  24. 

1587 

Febr.  27. 

1587 

Mart.   1. 

1587 

Mart:  4. 

1587 

Mart.  6. 

1587 

Mart.  8.    - 

1587, 

Mart.  11. 

1587 

Mart.   13. 

1587 

Mart.  22. 

1587 

Mart.  29. 

1587 

Mart.  31. 

1587 

Circa  .">.  Apr. 

1587 

1587 

1587 
1587 

1587 


Apr.  25. 

Inter  ver 

et  aestatem 
Maii  7. 
Maii  9. 

Maii   17. 


1587 

lun.  29. 

1587 

Vere  vel  aestate 

1587 

lul.  2. 

587 

Aestate 

(ante  m.  Aug.) 

1587 

Inter  3.  n  21.  Iul. 

L587 

lul.  22. 

1587 

Iul.  25. 

1587 

lul.  26. 

1587 

lul.  31. 

1587 


A.estate 


Sabbato  de  Iona  dicit    740  . 

Dom.  I.  Quadr.  de  sacro  hoc  tempore  recte  peragendo 

et  de  Iona  dicit    740  . 
F.  IV.  de  Iona  contiouatur    740  . 
F.  VI.  de  Iona  contionatur    740. 

Die  S.  Ma,tthiae  Ap.  de  evang.  diei  et  de  Iona  dicit    740  . 
/'.    Hieronymum    Torrensem    vehementer    hortatur,    ut 

P.  Franci.sci    Turriani   libros    castiget    et    denuo    in 

lucem  emittat    251  . 
Dom.  III.  Quadr.  de  evang.  diei  et  de  lona  dicit    711  . 
F.  IV.  de  Iona  contionatur    741  . 
F.  VI.  <le   Iona  contionatur    741  . 
Dum.  IV.  Qiiadr.  de  misericordia  in  pauperes  et  de  lona 

dicit    711  . 
F.  IV.  de  lona  contionatur    741  . 
F.  VI.  de  lona  contionatur    741  . 
Dom.  Palmarum  de  ,historia  diei"  et  de  externis  poeni- 

tentiae  operibus  dicit     742  . 
Dom.  Paschatis  de  Christi  resurrectione  dicit    742  . 
F.  III.  de  resurrectione  mortuorum  contionatur    742  . 
Ad  Socios    collegii    exhortationem  de  futura    resurrec- 

tione  habet    74!'  . 
Die  S.  Marci    ad    Socios   collegii    de    Litaniis  Omnium 

Sanctorum  dicit    74!»  . 
Philippo  Bavariae  principi  et  episcopo  ratisbonensi  „M<i- 

nuale  Catholicorum"  suum  dedicat    255. 
Die  Ascensionis  Domini  evang.  diei  explicat    712. 
Die  Translationis  S.  Xicolai   -de  ficu  infructuosa"   con- 

tionatur    742  . 
Dom.  Pentecostes  de  gratiis  Spiritus  Sancti  comparandis 

dicit    742. 
Die  SS.  Petri  et  Pauli  contionatur    742  . 
Laudes  Bonhomii  nuntii  apostolici  celebrat  in  contione 

funebri,  qua   Friburgenses  illi   parentant     751  . 
Die  Visitationis  B.  Mariae  V.  de  cantico  „Magnificat" 

dicit    742. 

C.  (aliique  Sociiy)  in  usuni  reipublicae  fribur- 
gensis  „scriptmn  de  legitimis  contrahendi 
niodis",   imprimis  de  .">",,.  c-ontk-iunt    (755). 

Socios  collegii,   quomodo   belli   tempore  se   gerere   de- 

beant,  „exhortationeu  domestica  instituii    759). 
Die  S.  Mariae  Magdalenae  „processionem"  propter  tem- 

poris  calamitates  institutam  commendat    et   Magda- 

lenae  poenitentiam  ad  imitandum  proponit    7  1.*!. 
Die  S;  tacobi  A.p.  de  apostolis  et  de  filiorum  educatione 

contionatur    7  13  . 
Dom.  X.  p.   Pent.    Monticuli   (Bourgillon)   de    infirmis 

stipe   iuvandis   et  de  dedicatione  templi  dicit    760). 
Die  anniversario  tnortis  S.  [gnatii  Loiolae  Friburgi  ad 

Sotios  collegu  de  Ignatn  gratus  et  vurtutibus  di<  it 

760  . 
Ail  Socios  collegii  exhortationero  de  renovatione  voto- 

l-iiiii  habet    759  . 


1587   Febr.  1  I.        tnter  hm.  1587  ei   Nov.  1588. 


158*3        Paulo  ante  med. 
A.ug. 


L587 

L578 
L587 


L587 
L587 
L587 

1587 
1587 

L587 


1587 


L587 


Circa  med.  Aug. 

Aug.  20. 
Sept,  8. 


Sept.  21. 

Si>pt.  29. 

Oct.  4. 

Oct.  11. 
Oct.  25. 

Oct.  28. 


L587 

Nov.  1. 

1587 

Nov.  2. 

L587 

Nov.  11 

L587 

Nov.  22 

1587 

Nov.  29 

Dec.  8. 


Dec.  21. 


1587 

Dec.  25. 

1587 

Dec.  27. 

1587 

Dec.  exeunte 

L587 

Inter  lun.  1587 

vel  1588 

et  Nov.  1588 

1588 

— 

1588 

— 

1588 


Cum  Petro  Michael  collegii  friburgensis  rectore  Au- 
gustam  Vindelicorum  versus,  ul  congregationi  „pro 
vinciae  <  rermaniae  superioris  Societatis  Lesu"  intersit, 
proficiscitiir.  Ex  itinere  virum  aobilem  eiusque  con 
iugem  consiliis  adiuvai    258     _">9). 

Badae  Helvetioram  confessiones  excipit.  tnfirmitate 
cogitur,  nt  inde  domum  redeai    259  . 

Friburgum  advenil    259 . 

Die  Xativitatis  I!.  Mariac  \'.  in  eiusdem  tcm|)lo.  in  „pro- 
cessione"  propter  aerumnas  publicas  Lnstituta,  quo 
liKnlii  fideles  in  iis  se  gerere  debeant,  dicit  ei  cultum 
1!.  Virginis  adversus  protestantes  defendit  (744). 

Die  S.  Matthaei  Ap.  evang.  diei  interpretatur    745). 

Die  S.  Michadis  de  angelis  et  _de  scaiulalis"  dicit    7 4;">  . 

Dom.  XX.  p.  Pent.  ex  evang.  diei,  quomodo  bomo  tem- 
pore  infirmitatis  se  gererc  debeat,  ostendit  (745). 

Dom.  XXI.  p.  Pent.  evang.  diei  explicat    745  . 

Dom.  XXIII.  }).  Pent.  evang.  diei  explicato  de  animis 
ad  proximas  sollennitates  praeparandis  dicit    74;")  . 

Die  SS.  Simonis  et  Iudae  in  templo  B.  Mariae  V.  eccle- 
siam  festum  Omnium  Sanctorum  et  Commemora- 
tionem  fidelium  defunctorum  agentem  adversus  pro- 
testantes  defendit  (745). 

Die  Omnium  Sanctorum  de  recta  Sanctos  colendi  ratione 
dicit    74.")  . 

Die  Commemorationis  fidelium  defunctorum  de  iis  iu- 
vandis  dicit  (746  . 

Die  S.  Martini  Ep.  evang.  diei  explicat  (746). 

Dom.  ultima  p.  Pent.   „de  fine  mundi*   dicit    746). 

Dom.  I.  Adv.  de  sacro  hoc  tempore  rite  celebrando 
dicit  (7461 

Die  Conceptionis    B.  Mariae  V.  pro   contione 

commendat,    ut   domus   puellis   per   viduas 

probas  pie  instituendis  condatur  (74(3  768). 
Die  S.  Thomae  Ap.  de  vera  et  falsa  fide  et  de  animo- 

rum   ad    festa    natalitia  Christi    praeparatione    dicit 

741 ;. 
Die  Nativitatis  Domini  de  pastoribus  ad  Christum  ac- 

cedentibus  dicit  (746). 
Die  S.  Ioannis  Ev.  evang.  diei  explicat  et  virginitatem 

laudat    746  . 
Ad  Socios  collegii  exhortationem  de  renovatione  voto- 

rum  religiosorum  habet  (770. 
Ad  Socios  collegii  duas  .exhortationes  domesticas*   de 

voto    paupertatis   et  unam  de  voto   castitatis   habei 
770. 
C.  „Summa"   Leodii  yallice  editur.     Eadetn  <il>  Ail<nn<> 

King  *<■<>//<■<>  reddita  Parisiis  <j<Iit«i-    771  . 

Oenipoiifr   rinii    Cutrrliisiuo    itiinorr    ('.'   iilitnr    <nl inon it in 

de  doctrinae  christianae  tradendae   utilitate,    necessi- 
tntr,  modo    77_  . 
C.  Catechismus    minor    ^abbreviatus"    cum    Thomae    n 
Chaves  0.  /'.  Summa  Sacramentorum  Venetiis  iterum 

nlitiir     771   . 


III.  Tabulae  chronqlogicae  vitae  (anisii 


i  r.s,s 


1588 

1588 

1588 

Ian.  1. 

1588 
1588 

C 

Febr.  25. 

rca  2.  Mart. 

Mart.  25. 


1588 

\jirca   mii.  .\j 

Apr.  10. 

1588 

\|ir.  17. 

1 588 

Initio  Maii 

1588 

Post  ni.  Api 

1588 

1 1111.  16. 

1 588 

Iul.  2. 

1588 

lul.  21. 

[588 

Aug.  30. 

ad  Sept.  3 

L588 

\<state  vel 

autumno 

1 588 

Sept.  11. 

1588  Oct.  21. 

L588  Nov.  1. 


1 588 
1 588 
L588 

1589 

L589 

L589 


Nov.  S. 

Dec.  25. 

Dec.  exeunte 


C.  „Manuale  Catholicorum"  latine  Antverpiae,  germa  nia 

Ingolstadii  editur    77.'!  . 
S.   Hieronymi   Epistolae   >/    C.  seleetae   rursus   eduntur 

Parisiis    77.'!  . 
Die  Circumcisionis  Domiui  C.  in  templo  S.  Nicolai  ora- 

tioncm  habens  Bxeniau   sacra  distribuit    77::. 
Die  S.  Matthiae  Ap.  de  eodem  apostolo  contionatur  771  . 
Ad  Socios  collegii  exhortationem  de  ieiunio  quadragesi- 

mali  habei    776  . 
Die  Annuntiationis  1!.  Mariae  V.  de  animis  ad  commu- 

nionem  paschalem  parandis  contionatur    771. 
Ail  Suciiis  collciiii  . cxliortationem"  de  „examine  parti- 

culari"  conscientiae  habet    77(i  . 
Dominica  Palmarum    de   hebdomade  .sancta".   confes- 

sione.  communione  contionatur    774  . 
Dominica  Paschatis  de  fide  resurrectionis  Christi  et  de 

tempore  paschali  recte  peragendo  contionatur    77."i  . 
Ad  Socios  collegii  exhortationem  habens,   „comprecatio- 

inMii    maiorem"    a    magistratibus    praeceptam    com- 
.mendat    777  . 
Paulus  Scheidlich   sacrorum  minister  lutheranus  Smal- 

caldae  edit  refutationem  minoris  Catechismi  canisiani 

789). 
C.  Aquavivae  praeposito  generali  instat,  ut  opera  quae- 
dam  PP.  Sa  et  Bellarmini  in  lucem  emittenda  curet  265  . 
Die  Visitationis  11.  MariaeV.  ad  Socios  collegii  de  Maria 

colenda  atque  imitanda  dicii    77!' . 
Aquaviva  praepositus  generalis  raonet,  ui  C.  contionandi 

Labore  Levetur    783  . 

C.    Sebastiano    Verronio     urbis    friburgensis 

parocho  exercitia  S.  Ignatii  fcradil   (779). 

Ail  C.  consulendum  venit  ex  Geldria  Theodorus  Cani- 

sius  cius  ucpos    785  . 
Doin.  XIV.   p.  Pent.    C.   ex    evang.  diei    de   erroribus 

quibusdam   protestantium    ei  de  caritate  exercenda 

dicit    777)  . 
Ad  Socios  collegii    exhortationem  de  precatione  habei 

786  . 
Die   Omnium    Sanctorum    de    protestantibus    honorem 

Sanctis  detrahentibus  ei  de  iisdem  Sanctis  honoran- 

dis  imitandisque  contionatur    77."> . 
Ail  Socios  collegii  exhortationem  de  „octo  beatitudini- 

lills"    liiilnt     7si; . 

Die  Nativitatis  Christi  de  hoc  die  cum  fructu  agendo 

contionatur    7  77»  . 
Ad  Siicins  collegii  exhortationem  de  renovatione  voto- 

iiiiii  religiosorum  habel    788  . 
^Summa"    C.   iterum  latiiu    editur   Antverpiat     l'J'J  . 
C.   ,,1'iimis  Catechismus    Catholicorum     latine  Antver- 

piae,    Braunsbergae,    Zaigduni,   germanice    Friburgi 

Helvetiorum,  italice  Bergomi  editur    l'.<-<  . 
C.  nManuale   CathoJicorum"    et   latinum,   et    vlamice  et 

gallice  redditum   Antverpiae  editur    7!Ci  . 


1588   l.ui.  1. 


ir>90. 


1589 

1589 

589    e1 

1588? 

1589 

Circa  m.  Ian 

1589  Post  ni.  hui. 

1589  Circa   med.  EPebr. 

L589  Apr.  2. 

L589  Circa  aestatem 
1589 

L589 

L589  tul.  22. 

1589  Initio  m.  Nov. 

15811  Exeunte  Dec. 
1590 


15!  Hi 
1590 

1590 
L590 
L590 


/;  ()()o  Catech isinorum    ininorum   < '.  typis  describuntur, 

/></■   Msiiiitiin  distribuenda     794). 
Sti iitiiil  Huber   lutheranus    iti   libro   Tubingae   edito  C. 

•  iil iiiiiii idt nr    802  . 

Caesar  Baronius  C,  in  „Aiiitalibus  Ecclesiasticis  lau- 
i/ihiis  extollii    792  . 

Friburqi  primum  editur  Vita  S.  Fridolini  ab- 

batis  (i   C.  conscripta  (795). 

Christophorus  Ehrhard  libro  Monachii  edito  C.  Catechis- 

illlllli  uilri  i-siis  Srln  iillirliiiiin  I illlirrti  11  ilui  ilt  frmlil    7!tl   . 

('.  jhI  Socios  collegii  exhortationem  de  ieiunio  habel   796). 
Dominica   Paschatis  de  gaudio  paschali  ei  de  tempore 

pascluili    rcftc   |icrjii;i'ii(lu   cuiit iiiiuit iii-    7!'<i  . 
Doctrina  christiana  ad  C.  „Parmm  Catechismum  Catho- 

licorum"  Antverpiae  figuris  aeneis  exprimitur    793). 

Paravicinus  apostolicus  apud  Helvetios  nun- 
tius  C.  de  gravibus  reformationis  negotiis 
per  litteras  consulit  (2S3). 

C.  ministri  calviniani    heidelbergensis   filium  in  eccle- 

sijun  recipit    800  . 
('.  die  S.  Mariae  Magdalenae    domi  vota   simplicia  co- 

adiutorum    temporalium    S.  J.    ji    Stephano    Stauder 

cinissji  excipit    788  . 

In  lucem  proriif  C.  liber  „Zwo  Historien.    Die 

erste  von  S.  I>e<it<>.    I>i<  ander  von  >\  Frido- 

lino"  (Friburgi  Helvetiorum  1590)  (284  809). 
( '.  ;iil  Socios  collegii  friburgensis  exhortationem  de  votis 

renovandis  habei    803  . 
C.   „Manuale  Ca.tholicorumu   Friburgi  Helvetiorum  ger- 

iiiniiirr  editur.    Ibidem  eius  cura  Formula  confitendi 

peccata  et  Cantiones  catecheticae  eduntur   811  . 
C.  libei' precationum  germanicus  („Betbiychu)  cum  <i/<s 

Catechismo  minimo  iterum  <</ifi<r  Dilingae    806). 
Catechismus    C.    „abbreviatus"    iterum    cum    Thomae  << 

Chaves  0.  I'.    „Summa  S<irr<n>iriifi>riti>iH    editur   Ve- 

netiis   805  . 
C.   „Epistolae  et  Emngelia"   dierum  sacrorum  cum  <ii<s 

/>(</■/■<>  Catechismo  latine  eduntur  Posnaniae    806). 
C.    „Parvus    Catechismus    Catholicorum"    latine    editur 

Herbipoli   805  . 
/'.    Henricus    Garnetus    S.  J.    „Summama    C    anglice 

rrt/t/i/,    compluribus   tractatibus  duget,    Londini  edit 

803). 
C.  Catechismus   minor,    iu   genus   linguae  groningense 

translatus,  Steenwicae  iterum  editur   805  . 
C.  rogatu  abbotis  fischingensis  0.  >'.  B.  vitam 

S.  Tdae  rr<></</rn/>/ir</<'iisis  Friburgi  <<<if  (806). 

Augusta  Vuidelicorum  vir  quidam  illustris  ad 
C.  venit  et  per  eum  ad  fidem  eatholicam 
convertitur  (814). 


1590 
1591 
1591 
1591 
1591 
1591 

1591 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 

Dec.  exeunte  C.  ad  Socios  collegii  exhortationem  de  renovatione  vo- 

torum  habet    815  . 
C.  Catechismus   minor  latine   editur   Coloniae,   Leodii, 

Turnone   815). 
C.  „Evangelia  et  Epistolae"   cum  eius  Catechismo  niixorc 

I>ilin<i<ii'  latine  eduntur   817). 
Explicatio  Catechismi  canisiani  in  dioecesibus  augustanm 

et  olomucensi  praescribitur    816  . 
nHortulus  <<xi>x<i<u  germanicus,  primum  V.  opera  a.  I56w 

editus,  Dilingae  iterum  <j</ifi<r    817  . 
„Hortuli   <ixi»i<i<u    dilingani    < nt    videtur)    nova    <-<litio 

/iifixn  Vesontione  in  lucem  emittibur  (817). 

Ian.  C  „Notae  in  evangelicas  lc<iioii<-su  dierum  <l<>- 

minicorum  Friburgi  Helvetiorum  primum  in 
lucem  prodeunt  (817). 
C.  effigies,  ipso  non  animadvertente,  a  pictore  exprimi- 
tur   822). 

C.  per  aliquot  hebdomadas  graviter  aegrotat 

(821). 

Die  Assumptionis  B.  Mariae  V.  dialogo  adest  a  sodali- 

bus  marianis  de  B.  Maria  habito    823  . 
Michael  Eberlin    coram  C.  vota    scholasticorum   Socie- 

tatis  primuin  emittit    789  . 
('.  ad  Socios  collegii  exhortationem  de  votis  renovandis 

habet    824). 
C.  Summa  <<  Niniano  Winzet  scotice  redditur   825). 
C.  Catechismus  minor  /<itix<   editur  Leodii    825). 
C.  Catechismus  „abbreviatusu  <■)<>»  Thomaea  Chaves  O.P. 

nSumma    Sacramentorum"    latine    editur   Barcinone 

825  . 
C.   „Institutiones  et  Exercitamenta  Christianae  /'ictntis" 

if<-riDx  eduntur  Antverpiae    826). 
C.   nManuale    Catholicorum"    Antvetpiae   editur  gallick 

versum    826  . 
C.    nChrisUiche    Predigen"    iterum    eduntur    Ingolstadim 

827  . 
loachim   Landolt  partem   Operis  Marialis  C.  germanici 

versam   Dilingae  edit    829). 
Wolfg.   Betulanus  C.  Catechismum  minorem    in    verstA 

lntixos  transfusum  (Constantiae?)  edit    826 . 
Antonius  Welser  S.  J.  a  C.  ad    templum   I!.  Mariae  V. 

i:i   Monticulum  ductus  convalescil    830). 

C.  Enchiridii  pietatis  in  usum  principum  <<  sk 
compositi   exemplum   manu  scriptum   Fcrdi- 
iiiiiuli)  iuniori,  jilio  Caroli  archiducis  Stiriae- 
</i<<   principis,  dedicat  et  mittit  (337  827). 
Dec.  •'!!>.  \<l  Socios  collegii    exhortationem  de  votis  renovandn 

habel    832  . 

Summa  <'.  s/<>><  nice  rel  illyrice  versa  iterum  eilitnr  (?) 
833  . 

c.  Catechismus  minor  /<i/ix<  Antverpiae,  germanice  Salisk 
burgi  editur    83  1  . 


15!  )1 

1591 

Aestate   (inter 

Iun.  et  Aug.) 

1591 

Aug.  15. 

1591 

Sept.  29. 

1591 

Dec.  exeunte 

15!  H' 



159-2 

1592 

1592 

L592 

1592 

1592 

15!  »2 

15!  12 

1.5112       Circa  m.  ( )ct. 


1592 
1593 
1593 


1590  Dec.  exeunte       1595  circa  initiuni  anni. 


1593    !  Circa  ra.  Febr 


Circa  m.  Apr. 
Circa  init.  Nov. 

Exeunte  m.  Dec. 


1593  C.  Catechismus  ^abbreviatus"  cum  Thomaea  Chaves  <>.  /'. 

nSumma    Sacramentorum"     iterum    editur     Venetiis 
834). 
/'.  Antonius  Possevinus  S.  J.    in    „Bibliotheca   selecta" 
Catechismum  ('.  commendat    834). 

C.   „Notae    in     evangelicas     lectiones    dierum 

festorum"  Friburgi  primum  in  lucem  emit- 

tuntur  (834). 
Senatus  friburgensis  C.  opera  S.  Augustini  donat  (352). 
C.  ad  Socios  collegii  exhortationero  de  Sanctorum  cultu 

habet  (838  . 
Ad  Socios  exhortationem  de  votis  proxime  renovandis 

habet  (839). 
C.  Catechismus  per  dioecesim  bamb  rgensem  aNeithardo 

de  Thilngen  episcopo  distribuitur  (839). 
('.  Catechismus  minor  latine  Antverpiae,   laline  gallice- 

que  Lemovid  editur  (845). 
Catechismus  minor  ('.  aliquantum  immutatus  et  auctus 

editur  in  monasterio  Thierhaupten    845  . 

Psalmus  „Miserere"  a  C.  per  modum  preca- 
tionis  explicatus  primum  editur  Tngolstadii 
et  Monachii  (846). 

C.  „Christenliche  Predig"   iterum    vulgantur  Ingolstadii 

(847). 
C.    „Catholisch   Handbilchlein"    Friburgi    Helvetiorum 

tijpis  exscribitur  (847). 
Ingolstadii  editur  germanica  doctrina  de  confessione  et 

communione  ex  C.  libris  excerpta  !X-S4(> . 

Friburgi  primum  in  lucem  prodit  C.  „War- 
hafte  Christliche  Histori  von  Sanct  Moritzen 
vnd  seiner  Thebaischen  Legion ,  auch  in 
sonderheit  von  Sanct   Urso"  (847). 

C.  libellum  ad  consolandos  catholicos  a  protestantibus 
rr.ratos  ( ' „Trostbuchleu )  scribere  et  „Paradisum  ani- 
mae"  germanice  reddere  incipit  (869). 
Circa  init.  anni  C.  a  Guilielmo  V.  Bavariae  duce  calix  argenteus  et 
alia  ad  supellectilem  sacram  pertinentia  donantur 
(856  . 

('.  Notae  in  evangelicas  lectiones  dierum  dominicorum, 
Friburgi  Brisgoviae  typis  exscriptae,  Friburgi  Hel- 
vetiorum   iterum  vulgantur    <S60). 

C.  „BeUbuchu  cum  Catechismo  minimo  Dilingae  iterum 
editur  (859). 

('.  „Summa"    Venetiis  iterum  latine  editur   857  . 

C.  Catechismus  minor  editur  vlamice  (cum  opuscido 
B.  Io.  de  Arila)  Antverpiae,  latine  Duaci,  graeco- 
latine  (per  P.  G.  Mayr)  Ingolstadii,  germanice  (cum 
additionibus)  in  monasterio  Thierhaupten,  „abbre- 
ria/u.s"  Venetiis,  in  versus  germanicos  transfusus 
(per  Betulanum)  Constantiae   857     858). 

Brann  sberger,  Ganisii  Epistulae  et  Acta.    VIII  d 


1593 
1593 

1593 

1591 

ad  1598 

1594 

1594 
1594 


1594 

1594 
1594 

1594 


1590 
ad  1597 

1595 


1595 

1595 

1595 

1595 


M.  Maio 


III.  Tabulae  chronologicae  vitae  Canisii 


1595 
1595 

1595 

1595 

1595 


1596 


1596 


Iul.  21. 


1595 

Circa  21.  Dec 

1594? 

1596 

1596 

1596 

1596 

1596 

1596 

31596 

1596  Aestate 

(ante  m.  Aug. 


Aug.  5. 


Oct.  :». 


1596  Oct.  7.     14. 


1595       Exeunte  I  lec.  vel 

aestate  1597 
1595 
ad  1597 


C.   „Manuale  Catholicorum"   latine   iteruni    editur  Ant- 

verpiae  (860). 
Meditationes  Catechismo  minori  C.  additae  eduntur  ger- 

manice    (cum    precationibus)    in    monasterio    Thier- 

haupten    859  . 
C.  in  Hasenmulleri  „Iesuitico  Ieiunio"   conriciis   uffiri- 

tur    860). 
Thermipolitani  C.  per  legatos  de  femina    obsessa  <on- 

sulunt    866  . 

Sanctus  Franciscus  Salesius  Chaballicensilius 
ad  fidem  reducendis  operam  navans  C.  per 
litteras  gratias  agit  eumque  de  quaestione 
quadam  biblica  consulit  (401). 

Guilielmus  Krummenstoll  senator  friburgensis  ex  magno 

vitae  discrimine,   invocata  C.  intercessione,  emergit 

852). 
Editio  canisiana    epistularum  S.  Hieronymi  Parisiis  et 

Lovanii  iterum  in  lucem  emittitur    875  . 
C.  Evangelia  et  Epistolae  dierum   sacrorum    cum  eius\ 

</<'in  Catechismo  minore  eduntur  Posnaniae    875). 
C.    Catechismus    Parvus    Catholicorum    editur     Nissai 

(874. 
Friburgi  Helvetiorum   <'.,  ut  videtur,   curante  cantionei 

ecdesiasticae   eaeque  </ei-in<inie<i<j   cum   C.  Catechismo 

minimo  eduntur    S77  . 
DUingae  in  rudiorum  commodum  Catechismus  C  figuris 

cupro  inrisis  exprimitur    *74  ■ 
Vita  S.  Id/tr  Toggenburgensis  </  C.  r</if<i  Friburgi  iterum 

typis  exscribitur   877  . 

C.  nSpeculum  militum"  („Kriegsleut  Spiegel") 
sive  vitam  SS.  Mauritii  et  sociorum  <i  se 
conscriptam  Friburgi  Helvetiorum  edit  (S7G). 

C,  intirmitate  obrutus.  relicta  vita  conimuui, 
in  cubiculo  cibum  capere  et  in  sacello  pri- 
vato  tnissae  sacrificium  offerre  incipit  (431). 

Socii  in  novum  collegium  sollemniter  im- 
migrant.  C.  in  eius  sacello  ultimam  vitae 
contionem  habet  (880). 

C.  Marcum  Welserum  iuniorem  hoHatur,  ut  historiaw 
Bavariae  ab  Aventino  scriptam    fraudibus  sordibus- 

</<<<    <.r/ii<r</<-t      \:W<  . 

Sebastianus  Verronius,   decanus  capituli  S.  Nicolai,  C. 

duce  in  Societatis  rullcijio  exercitiis  S.  Ignatii  vacat 

879  . 
C.  ad  Socios  collegii  exhortationem  de  renovatione  vo- 

loi -mii  habet    882  . 
<'..   quod  minimo  Catechismo  suo  r«ri<<<'  quaestiones  <<li 

dliis  admisceantur,  editionem,  quae  soln  habenda  sit 

verus    catechismus    suus      vulgandam    (1596     1598) 

curai    872  . 


1595  lul.  21.       1597  exeunte  m.  Dec 


1597 


Initio  Ian. 

Circa  initium 
Mart.  5. 

Ineunte  vel 

medio  Aug. 

Sub  initium 

m.  Sept. 

M.  Nov. 

Nov.  vel  Dec. 

Circa  med.  Dec. 
Circa  17.  Dec. 

Dec.  21. 
Dec.  21. 

Dec.  21. 

Dec.  22. 
Exeimte  m.  Dec. 


C.  „Catechismus  Parvus  Catholicorum"  editur  latine 
Antverpiae,  Duaci,  Paderbornae,  yraeco-latine  Ingol- 
stadii,  germania  (immutatus)  Coloniae    887). 

C.  Catechismus  minimus  Moguntiae  inssn  archiepiscopi 
editur,  eiusque  usus  praescribitur    888  . 

C.  „Manuale  Catholicorum"  iterum  vlamice  editur  Ant- 
verpun    889  . 

Epistolae  et  Evangelia  dierum  sacrorum  cum  C.  sum- 
mariis  italice  eduntur   890  . 

Friburgi  Helvetiorum  <t  ('.  editur  „Catholisches 
DenckbuchUn"  ad  patronorum  menstruorum 
cultum    «}>n<(    sodales    marianos    fovendum 

(889). 

Constantixn   editur  liber  precum  ex  C.  aliorumque  libris 

vxcvrptai-mii     SS!t  . 
C.  Catechismus    in    dioecesibus   basileensi   et   coloniensi 

praescribitur. 
Respublica  solodurana  C.  pro  vitis  SS.  Mauritii  et  Ursi 

in  sui  gratiam  scriptis  opera  SS.  Hieronymi  et  Am- 

brosii  donat    450  . 
C.  efficit,    ut   digitus    S.  Polycarpi    sibi    olim    donatus 

Friburgum  transferatur    471  . 
C.  nomen  Soloduri  gratitudinis  ergo  in  album  fraterni- 

tatis  S.  Ursi  refertur  (470). 

Ioannes  Turrianus  nuntius  apostolicus  C.  con- 

venit  (892). 
C.  aquae   intercutis  morbo    corripitur,    ita  ut 

nec    sacrum    facere ,    nec    cubiculo    egredi 

possit  (484). 

A  capitulo  et  senatu  reipublicae  soloduranae  reliquias 

SS.  Ursi    et  Sociorum    eius    martyrum    pro    collegii 

friburgensis  aede  impetrat    487). 
Ante  mortem  „Manuale  Catholicorum"    suum  germanir 

cuin  recognoscit  et  amplificat.     (Juotf  a.   1~>!)S  editur 

(891). 
Avicula  mire  pascitur  (893  . 
Duo  Capucini  C.  consilii   capiendi   causa  adeunt  (904). 

C.  summo  mane  sacrum  Viaticum  accipit, 
circa  horam  3.  postmeridianam  extrema 
unctione  munitur  (909 — 910). 

Hora  33/4  post  meridiem  sancte  moritur  (912). 

Supra  cubiculum  C.  modo  vita  functi  mira  lux  splendet 

(91»; . 
C.  in   templo    S.  Nicolai   magno   populi   con- 
cursu  sepelitur  (910 — 916). 

Cbristophorus  Reiff  senator  frilmrgensis  gravi  morbo 
per  C.  intercessionem  mire  levatur  (854  '.•4.'!  . 


IV. 

CATALOGUS  LIBRORUM, 

ex  quibus  saepius  in  hoc  volumine  testimonia  proferuntur. 

Propter  spatii  ahgustias  fieri  non  poterat,  ut  omnium,  quotquot  Intir 
volumini  componendo  adhibiti  sunt,  librorum  tituli  hic  ponerentur;  <nl- 
hibiti  enitn  suntplusquam  700  libri;  quare  ii  fere  soli  hic  memorabuntuf, 
qui  saepius  adhibebuntur ;  reliqui  in  ipso  volumine  suis  locis  nominabuntur. 

Numeris  maioribus  titulo  libri  vel  nomini  auctoris  adiciendis  n<>>)  capita  nee 
paragraphi  significabuntur,  sed  paginae  vel  columnae.  Cum  autem  primum  numer% 
/ntiiii,  deinde  ardbici  ponentur,  primis  volumina  sive  partes  operis,  alteris  paginae  vel 
columnae,  minoribus  numeris  et  litteris  adnotationes  indicdbuntur. 

Libri,  qtti  operum  manu  scriptorum  instar  sunt  neque  apud  bibliopolas  venalei 
sunt  vel  erant,  praeposito  signo  f  notantur. 

[Abschiede,  eidgen.]  Die  Eidgenossischen  Abschiede  aus  dem  Zeitraum  von  1556  bis 

1586,  bearb.  von  Joseph  Karl   Kiiitli  [Abschiede  Bd.  IV.  Abt.  2],  Bern  1861. 
Agricola,    Ignatius,    S.  J.,    Historia    Provinciae   Societatis    Iesu  Germaniae   superioris 

quinque  primas  annorum  complexa  decades.      Aimustae  Vindelieorum    17"J7. 
Agricola,    Ignatius,    S.  J..    Historia    Provinciae  Societatis  lesu  Germaniae    superioris, 

Pars  secunda.     Ab  Anno  1591.  ad  1600.     Augustae   Vmdeltcorum   1  T^! ». 
Alegambe,  Philippus,  S.  J.,  Bibliotheca  Scriptorum  Societatis  tesu.    Antverpiae  lt!4.'i. 
Alet,  P.  V.,  S.  J.,  Le  Bienheureux  Canisius  ou  PApotre  de  L'Allemagne  au  XVIe  siecle, 

Paris  1865. 
[Allard]  Leven  van  den  gelukzaligen- Petrus  Canisius  S.  J.  door  Pater  E.  Seguin  S.  J. 

In  't  Hollandsch  overgezet.   vermeerderd  en  verbeterd  door  P.  Bongaerts  S.  J. 

Opnieuw   bijgewerkt    en    met   een  Voorrede    voorzien    door    II.  .1.  Allard  S.  J. 

Nijmegen  [1897]. 
Analecta  Bollandiana.     Tome  I.     XXXIII.  Paris-Bnvxelles  1882     1914. 
[Antonius,    Nicolaus]  Bibliotheca  Hispana  nova  sive  Hispanorum  Scriptorum,  q\ii  ab 

auuo  MD.  a<l    MDCLXXXIV.  Horueve.    Notitia.     Auctore    I>.  Nicolao    Antomo 

hispalensi  1.  C.  Ordinis  S.  Iacobi  equite;  patriae  Ecclesiae  canonico,  Regiorum 

negotiorum  in  Urbe  et  Romana  curia  procuratore   generali,    consiliario  Regio. 

Nunc   primum    prodit    recognita    emendata   aucta   ab   ipso  Auctore.     Tomi    "2. 

Matriti    1783    1788. 
Aretin.    ('.   M.  Freiherr   von,    Geschichte    des   bayerischen    Herzogs   und    Kurfursten 

Maximilian  <les  Ersten.     Erster  Band.     Passau   1842. 
Astrain.  Antonio,  S.  J.,  Historia  de  la  Compania  de  Jesiis  en  la  Asistencia  de  Espafia, 

Tomo  I.    Sau  [gnacio  de  Loyola  1540     1551).    Madrid  1902.   Tomo  11.    Lainez 

Borjia   1556     lo7"_'.    Madrid   1905.    Tomo  111.    Mercurian     Aquaviva   [primera 

parte]   1573     1615.     Madrid   1909. 

Backer  v.  .!><■  Backer". 

Berthier,    Pr.  J.-J.  |<».  Praed.],    Lettres   <!<■  Jean^Francois  Bonomio  Nonce  apostolique 
i'ii  Suisse  a  Pierre  Schnewly  Pr«_v6i  de  Saint-Nicolas  de  Priboure,  aux  Maeni- 


IV.  Catal.  libror.,  ex  quibus  saepius  in  hoc  volum.  testimonia  proferuntur.       i.iii 

fiques  Seigneurs   de  Fribourg   et    ;i    d'autres   personnages    L579     1586).     Fri- 

bourg  1894. 
JBertigny]  l^e  Bienheureux   Pierre  Canisius,   Prfitre  <!»■   La  Compagnie  de  J^sus,    Fon- 

dateur  <lu  College  de  Fribourg.    I';u-  H^liodore  Raemy  de  Bertigny.    Fribourg 

en  Suisse  L865. 
Biographie,  Allgemeine  deutsche,  Band  1     56.     Leipzig  1*7"»     L912. 
Boero,  Giuseppe,  S.  .)..  Arita  del  Beato  Pietro  Canisio  della  Compagnia  di  Gesu  detto 

1'Apostolo  della  Germania.     Roma   L864. 
gBovet,  Pierre,  0.  Min.  Conv.]  Le  Bienheureux   Pere  Pierre  Canisius  et  le  Canton  de 

Fribourg.     Par  P.  P.  C.  C.    Proprie^te  de  la  maison-mere  des  soeurs  <le  Sainte- 

Croix  a   Lngenbohl.     L865. 
Braunsberger,    Otto,   S.  J.,    Entstehung  und  erste  Entwicklung  der  Katechismen  <les 

seligen  Petrus  Canisius  aus  der  Gesellschaft  Jesu    r>7.  Erganzungsheft  zu  den 

„Stimmen  aus  Maria-Laach"  .    Freiburg  i.  Br.  L893. 
Braunsberger,  Olto,  S.  J.,  Petrus  Canisius.     Ein  Lebensbild.    Freiburg  i.  Br.  1917. 

KJiaconius-Oldoinus]  Vitae,  el  res  gestae  Pontificum  Romanorum  et  S.  R.  E.  Car- 
dinalium,  Alphonsi  Ciaconii  0.  Pr.  et  aliorum  opera  descriptae,  ab  Augustino 
Oldoino  S.  J.  recognitae.     Tomus  tertius.     Romae  1  *>77. 

t  Constitutiones  Soietatis  lesu  cum  Declarationibus.  Auctore  S.  Ignatio  de  Loyola 
Societatis  eiusdem  Fundatore.     Roma  1908. 

Daurignac,   J.  M.  S.,    Histoire    <lu  Bienheureux  Pierre  Canisius  de  la  Compagnie  de 

Jesus.  Apotre  de  lAllemagne.     Paris  1866. 
De  Backer.    Augustin,    S.  J.,    Bibliotheque    des  ecrivains  de   la  Compagnie  de  Jesus. 

Nouvelle    edition.     Tome  I.     Liege-Paris    L869.     Tome    II.     Liege-Lyon  1872. 

Tome  III.     Louvain-Lyon  L876. 
Degli  Oddi  v.  ^Oddi^. 
Dellion,    P.  Apollinaire,    Ord.  Cap.,   Dictionnaire  historique,    statistique  des  paroisses 

cathoiiques  du  Canton  tle  Fribourg.     Sixieme  Volume.     Fribourg  1888. 
HDorigny,    Jean,    S.  J.]    La  vie  du  Reverend  Pere  Pierre  Canisius,    de   la  Compagnie 

de  Jesus.     A  Paris  1707. 
Duhr,   Bernhard,    S.  J..    Die  Jesuiten    an    den    deutschen  Furstenhofen    des  16.  Jahr- 

hunderts.  Auf  Grund  ungedruckter  Quellen.  Freiburg  i.  Br.  1901  (Erlauterungen 

und  Erganzungen  zu  Janssens  Geschichte  des  deutschen  Volkes.  Herausgegeben 

von  Ludwig  Pastor.     II.  Band,  4.  Heft). 
Duhr,    Bernhard,    S.  J.,    Geschichte    der  Jesuiten    in    den    Landern    deutscher  Zunge. 

I.  Band:  Geschichte  der  Jesuiten  in  den  Landern  deutscher  Zunge  im  XVI.  Jahr 

nundert.     Freiburg    i.  Br.  li>07.     11.   Band :    Geschichte    der   Jesuiten    in   den 

Landern  deutscher  Zunge  in  <1<t  ersten  Halfte  des  XVII.  Jahrhunderts.    1.  Teil. 

Freiburg  i.  Br.  1913.     2.  Teil  ebenso. 

[Faber,  Petrus]  Fabri  Monumenta.  Beati  Petri  Fabri  primi  Sacerdotis  e  Societate 
Iesu  Epistolae,  Memoriale  et  Processus  ex  autographis  aut  archetypis  potissimum 
deprompta.  Matriti  1914.  In  opere:  „Monumenta  historica  Societatis  Jesu  a 
Patribus  ejusdem  Societatis  edita"  . 

Feller,  Richard,  Ritter  Melchior  Lussy  von  Unterwalden,  seine  Beziehungen  zu  Italien 
und  sein  Anteil  an  der  Gegenreformation.     2  Bde.     Stans  1906  1909. 

Flotto,  Adamus,  S.  J.,  Historiae  Provinciae  Societatis  Iesu  Germaniae  superioris  a 
P.  Ignatio  Agricola  S.  J.  p.  m.  olim  coeptae ,  nunc  continuatae  Pars  tertia. 
Ab  Anno  1601.  ad  1610.     Augustae  Vindelicorum  1734. 

[Fontaine,  Carolus  Aloisius]  Notice  historique  sur  la  chambre  des  Scolarques  de  la 
ville  de  Fribourg,  depuis  son  origine  jusqu"au  XIX'"e  siecle,  par  M.  le  Chanoine 
Fontaine.     Editee  par  le  Dr  Berchtold.  Scolarque.     Fribourg  1850. 

Fouqueray,  Henri.  S.  J..  Histoire  de  la  Compagnie  de  Jesus  en  France  des  origines 
a  la  suppression    1528 — 1762);    Tome   I.     Les  ori.yines  et  les  premieres  luttes 


liv         IV.  Catal.  libror..  ex  quibus  saepius  in  hoc  vol.  testimonia  proferuntur. 

(1528—1575).     Paris  1910.    Tome  II.    La  Lii?ue  et  le  Bannissement  (1575  ad 
1604).     Paris  1913. 
Fuligatti,    Giacomo,    S.  J.,    Vita    del    P.  Pietro    Canisio    della    Compagnia    di    Cliesu. 
Roma  1649. 

Garcia,  Ramon.    S.  J..    Vida  del  Beato  Pedro  Canisio.    sacerdote    profeso  de  la  Com- 

pania  de  Jesus.     Madrid  1865. 
Genoud.  J..  Le  Bienheureux  Pierre  Canisius.     Fribourg  1915. 

Haller.  Gottlieb  Emanuel  von,  Bibliothek  der  Schweizer-Geschichte  und  aller  Theile, 

so  dahin  Bezug  haben.     Dritter  Theil.     Bern  1786. 
Hansen.    Joseph.    Nuntiaturberichte    aus  Deutschland  1572 — 1585    nebst  erganzendea 

Actenstiicken.    II.  Bd :  Der  Reichstag  zu  Regensburg  1576.    Der  Pacifications- 

tag    zu    Kiiln    1579.     Der   Reichstag    zu    Augsburg    1582.      Tm    Auftrage    des 

k.  preufiischen  historischen  Instituts  in  Rom  bearbeitet.    Berlin  1894  (Nuntiaturl 

berichte  aus  Deutschland  nebst  erganzenden  Actenstiicken.    3.  Abteilung.   1572 

ad  1585). 
Heinemann,  Franz,  Geschichte  des  Schul-  und  Bildungswesens  im  alten  Freiburg  bis 

zum  17.  Jahrhundert.  Freiburg  1895. 
Hirn.  Joseph,    Erzherzog  Ferdinand   II.  von  Tirol.     Geschichte   seiner  Regierung  und 

seiner  Lander.     2  Bande.     Innsbruck  1885  1888. 
Hurter.  Friedrich  von.  Geschichte  Kaiser  Ferdinands  II.  und  seiner  Eltern.    11  Bande. 

Schaffhausen  1850  1850  1851   1851  1852  1853  1854  1857  1858  1861  1864. 
Hurter,  H..  8.  J..  Nomenclator  Literarius  Theologiae  Catholicae.    Theologos  exhibens 

aetate,  natione,  disciplinis  distinctos.    Tomi  5.  Editio  tertia.    Oeniponte.    Tom.  I. 

1903:  II  1906:  III  1H07:  IV  1910:  V  Pars  I  1911:  Pars  II  1913. 

Janssen.  Johannes,  Geschichte  des  deutschen  Volkes  seit  dem  Ausgang  des  Mittel- 
alters.  Freiburg  i.  Br.  I.  Bd.  19.  u.  20.  Aufl.,  besorgt  von  Ludw.  v.  Pastor 
1913:  II.  Bd..  19.  u.  20.  Aufl..  besorgt  von  L.  v.  Pastor  1915:  III.  Bd.,  19.  u. 
20.  Aufl..  besorgt  von  L.  Freih.  v.  Pastor  1917. 

Ignatius  de  Loyola.  S.,  v.  ,Constitutiones"  et  „Institutum1'. 

t  Institutum  Societatis  Iesu.     3  voll.  Florentiae  1892  1893  1893. 

Iuvencius,  Iosephus.  S.  J.,  Historiae  Societatis  [esu  Pars  Quinta.  Tomus  posterior. 
Ab  anno  Christi  MDXCI.  ad  MDCXVI.     Romae  1710. 

Kalin.    .1.,    Franz  Guillimann,    in   „Freiburger  Geschichtsblatter"   XI,    Freiburg  i.  Ue. 

1905,  1—223. 
Kapp,  Friedrich,  Geschichte  des  Deutschen  Buchhandels  bis  in  das  siebzehnte  .lahr- 

hundert.     Leipzig  1886. 
[Kirchenlexikon]  Wetzer  und  Welte's  Kirchenlexikon.    2.  Aufl.,  begonnen  von  Josepli 

Cardinal    Hergenr5ther ,    fortgesetzt    von    Dr.  Franz    Kaulen.     12    Bde.     Frei- 

burg  i.  Br.  1882—1901. 
[Kohler,  Xavier]  Le  Bienheureux  Canisius  et  ses  rdcents  biographes.    Porrentruy  1866, 
Kratz.  Wilhelm.    S.  J.,    Aus  alten  Zeiten.     Die  Marianischen   Kongregationen    in  den 

Landern  deutscher  Zunge.     Iln-  Werden  und  Wirken  von  157")  l>is  1650.    Inns- 

bruck-Wien-Miinchen  f  1 1*1  T  ]    Sodalenbiicher.    Herausgegeben  von  der  Zentral- 

stelle  fiir  Mar.  Kongregationen.    Bd.  •"> . 
KrSss,  Aiois,  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius  in  Osterreich.     Wim  1898. 
Kroess.    Alois.    S.  J.,    Geschichte    iI<t    bShmischen    Provinz    der    Gesellschaft    Jesu. 

[.  Geschichte   der   ersten  Kollegien    in  Bohmen,    Mahren   und  Glatz  von  ihrer 

Griindung   l»is  zu  ihrer  AuflSsung  durch  die   bohmischen  Stande  L556     0>1!'. 

Wien   L910    Quellen  und  Forschungen  zur  Geschichte.    Literatur  und  Sprache 

Osterreichs  und  seiner  Kronlander.     Durch  die  Leogesellschaft  herausgegeben 

von  Dr.  J.  Birn  und  Dr.  J.  E.  Wackernell.    XI  . 
Kropf,    Franciscus  Kaverius,    S.  J.,    Historia    Provinciae    Societatis    [esu    Germaniae 

superioris,   Pars  quarta.    Al>  A.nno  M.  DC. XI.  ad  Annum  M.DCNXX.     Mona- 


IV.  Catal.  libror..  ex  quibus  saepius  in  hoc  vol.  testimonia  proferuntur.        lv 

chii  L746.     Pars  quinta.     Ab  Anno  1631.  ad  Annum   1640.     Augustae  Vinde- 
licorum  1754. 
Kriitli  v.  „Abschiedett. 

t  Litterae  Apostolicae,  quibus  tostitutio,  confirmatio,   et  varia  Privilegia  continentur 

Societatis  Lesu.     Antverpiae  1635. 
Liitolf,  Alois.  Die  Glaubensboten  der  Schweiz  vor  St.  Gallus.     Luzern  1871. 

Kanareus,    Oliv.,   S.  J.]   De   rebus   Societatis   Iesu   Commentarius  Oliverii  Manarei. 

Florentiae    1886.  .        .'  _ 

layer.  Joh.  Georg,  Das  Konzil  von  Trient  und  die  Gegenreformation  in  der  bcnweiz. 

2  Bde.     Stans  1901  1908.  ,  4  r  17M 

fcederer,  Io.  Nep..  Annales  Ingolstadiensis  Academiae.  Partes  4.    Ingolstadn   1782. 
leister,   Karl  Severin,   Das  katholische  deutsche  Kirchenlied   in    seinen  Singweisen. 

2  Bde.     Freiburg  i.  Br.  1862  1883. 
lichel    L     SJ,    Vie  du  Bienheureux  Pierre  Canisius.  Apotre  de  1'Allemagne  et  de 

Fribourg,    d'apres    le  P.  J.  Boero  et  des  documents  inedits,    illustree    de  nom- 

brenses  ^ravures.     Societe  de  Saint-Augustin  1897. 
Migne.    J.-P.,    Patrologiae    Cursus    completus.     Series    Latina.     Tomi    221.     Pansns 

1844-1864.     Series  Graeca.    Tomi  161,  Parisiis  1857—1866. 
Missale  ad  vsum  Lausannensem  de  nouo  impressum  .  .  .  reuisum  per  .  .     Sebastianum 

de  monte  falcone  episcopum  Lausannensem  et  pnncipem.     Lugduni  1522. 
lulinen,    Egbert   Friedrich    von,    Helvetia  Sacra,    oder    Reihenfolge    der   kirchhchen 

Obern  und  Oberinnen  in  den  ebemaligen  und  noch  bestehenden,  mnerhalb  dem 

c^enwartisen    Umfange    der    schweizerischen     Eidgenossenschaft    gelegenen 

Bisthumern,  Collegiatstiftern  und  Klostern.  1.  Tb.  Bern  1858.  2.  Tb.  Bern  1861. 

[Oddi]  Vita  del  Venerabil  Servo  di  Dio  il  Padre  Pietro  Canisio  della  Compagnia  di 
Gesii  'scritta,  e  dedicata  alP  Altezza  Serenissima  di  Clemente  Augusto  Arci- 
vescovo  di  Colonia,  del  S.  R.  1.  Principe  Elettore  .  .  .  da  Longaro  degli  Oddi 
della  medesima  Compagnia.     In  Napoli  1755. 

Pacbtler  G  M  S  J  Ratio  Studiorum  et  Institutiones  Scholasticae  Societatis  Iesu 
per  Germaniam  olim  vigentes.  Tomi  4.  Berlin  1887  1887  1890  1894  (Monu- 
menta  Germaniae  Paedagogica.  herausgeg.  von  Karl  Kebrbach.    Bd.  2  5  9  16). 

Pastor.  Ludw.  Freih.  v.,  Geschichte  der  Papste.    Bd.  JX.    Freiburg  i.  Bi^  1922. 

f  [Positio  a  1734]  Sacra  Ritnum  Congregatione  Emo,  et  Rmo  Dno  Card.  de  Oentihbus 
Lausannen.  Beatificationis,  et  Canonizationis  Ven.  Servi  Dei  Petn  Canisij 
Sacerdotis  Professi  Societatis  Iesu  Positio  super  dubio  An,  et  quomodo  sit 
signanda  Commissio  in  casu  etc.  Romae,  M.  DCC.  XXXIV.  Ex  Typographra 
Reu.  Cam.  Apost.     Superiorum  facultate. 

t  [Positio  a.  1833]  Sacra  Rituum  Congregatione  Emo.  et  Rmo  Dommo  Cardinali 
Pedicini  Episcopo  Praenestino  Sacrorum  Rituum  Congregatiom  Praefecto  Kela- 
tore  Lausannen.  Beatificationis  et  Canonizationis  Ven.  Servi  Dei  Petri  Canisn 
Sacerdotis  Professi  e  Societate  Iesu.  Positio  super  virtutibiis.  Romae 
MDCCCXXXIII      Ex  Typographia  Reverendae  Camerae  Apostohcae. 

Possevinus.  Antonius,  S.  J..  Apparatus  sacer.    Tomi  2.    Coloniae  Agrippinae  1608. 

Python  Petrus  S.  J..  Vita  R.  P.  Petri  Canisii  S.  J.  Gallico  idiomate  scnpta  a 
R.  P.  Ioanne  Dorigny.  nunc  latinitate  donata  et  multarum  rerum  accessione 
aucta.     Monachii  1710. 

[(tuetif-Ecbard]  Scriptores  Ordinis  Praedicatorum  recensiti.  notisque  historicis  et  cn- 
ticis  illnstrati.  Inchoavit  R.  P.  F.  lacobus  Quetif,  absolmt  R  P.  lacobus 
Echard  O.  Praed.  Tomus  I.  Lutetiae  Parisiorum  1719.  TomusII.  Lutetiae 
Parisiorum  1721. 


lvi         IV.  Catal.  libror.,  ex  quibus  saepius  in  hoc  vol.  testimonia  proferuntur. 

Raderus,  Matthaeus.  8.  J.,  De  Vita  Petri  Canisii  de  Societate  Iesu.  Sociorum  e  Ger- 

mania  primi,    religiosissimi  et  doctissimi  viri,    bono  rei  Catholicae  nati,    Libri 

tres.     Monachii  1<514. 
Rapp,  Ludwig.  Konigin  Magdalena  von  Oesterreich,  Stifterin  des  koniglichen  Stiftea 

zu  Hall  in  Tirol.    Ein  Lebensbild  aus  dem  sechzehnten  Jahrhundert.    2.  Auffl 

Brixen  1899. 
Reiffenbergius,    Fridericus,    S.   J..    Historia    Societatis    Iesu    ad    Rlienum    inferiorenS 

Tomus  I.     Ooloniae  Agrippinae  17t>4. 
Reusch,    Fr.  Heinrich,    Der  Index  der  verbotenen  Biicher.     Ein  Beitrag  zur  Kirchen- 

und    Literaturgeschichte.      I.   Bd.     Bonn    1883.     II.   Bd.,    1.  und    2.  Abteilung. 

Bonn   1885. 
Rirss.  Florian,  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius  aus  der  Gesellschaft  Iesu.    Aus  deu 

Quellen  dargestellt.     Freiburg  i.  Br.  1865. 

Sacchinus,    Franciscus,    S.  J.,    De  Vita  et  Rebus  gestis  P.  Petri  Canisii  de  Societate 

Jesu,  Commentarii.     Ingolstadii  1616. 
Sacchinus,    Franciscus,    S.  J.,    Historiae    Societatis    Iesu  Pars  Quinta    sive  Claudius. 

Tomus   prior.     Res  extra  Europam  gestas,    et  alia  quaedam  suppleuit  Petrtuj 

Possinus  S.  J.     Romae  1661. 
Schaller,  H.,  Institutions  politiques  de  la  ville  et  republique  de  Fribourg  sous  Tancien 

r^gime.  in  „Revue  de  la  Suisse  catholique1'  Vol.  18..  Fribourg  en  Suisse  1887J 

561—574. 
Schlosser,  Georgius,  S.  J.,  Beati  Petri  Canisii  S.  J.  Exhortationes  domesticae  collectae 

et  dispositae.     Ruraemundae  1876. 
Schmidl,    [oannes,    S.  .!.,    Historiae   Societatis  Jesu  Provinciae  Bohemiae  Pars  prima 

ab  anno  Christi  MDLV.  ad  aimum  MDXCII.     Pragae  1747.     Pars  II.  ab  anno 

Christi  MDXCIII.  ad  aimiim  MDCXV.     Pragae  1749. 
S^guin,  Eugene,  S.  J..  Vie  du  Bienheureux  Pierre  Canisius  de  la  Compagnie  de  .lcsus. 

Paris  1864. 
Seguin-Allard  v.  „AUard". 
Sommervogel,  Carlos.  S.  J.,  Bibliotheque  de  la  Compagnie  de  .Jesus.    Nouvelle  edition 

Bibtiographie.     T.   I     IX.     Bruxelles-Paris    1890   1891    1892    1893   1894   1895 

1896  1898  1900.     T.  X.  par  Pierre  Bliard.     Paris  1909. 
Sotvellus,  Nathanael,  S.  J.,   Bibliotheca  Scriptorum  Societatis  Iesu.     Romae   1676. 
Specht,  Thomas,  Die  Matrikel  der  Universitat  Dillingen,  in  nArchiv  fftr  die  Geschichte 

des  Hochstifts  Augsburg",  II.  Bd.     Dillingen  a.  D.  1909     1910.  . 
[Steffens-Reinhardt]    Nuntiaturberichte   aus   der  Schweiz  seit  dem  Concil   von  Trient. 

I.  Abteilung.  Die  Nuntiatur  von  (Jiovanni  Francesco  Bonhtmiini  157!*  15S1. 
Documente,  I.  Bd.:  Aktenstlicke  zur  Vorgeschichte  der  Nuntiatur  1570  1579. 
Die  Nuntiaturberichte  Bonhomini's  und  seine  Correspondenz  mit  Carlo  Borromeo 
aus  dem  Jahre  1579.  Bearbeitel  von  Franz  Steffens  und  Eeinricb  Reinhardt. 
Solothurn  1906.  Dokumente,  II.  Bd. :  Die  Nuntiaturberichte  Bonhomini's  und 
scinc  Correspondenz  mit  Personlichkeiten  der  Schweiz  aus  dem  Jahre  1580. 
Bearbeitet  von  Franz  Steffens  und  t  Heinricb   Reinhardt.     Solothum   1!M7. 

Steinhuber,  Andreas,  Cardinal,  S.  J.,  Geschichte  des  Kollegium  Germanikum  Hungari- 

kiim  in  R,om.     2.  Aufl.     2  Bde.     Freiburg  i.  Br.  1906. 
Stiickelberg,    II.  A.,    Geschichte   der  Reliquien  in  der  Schweiz.     I.  Bd.,  Zurich   1902; 

II.  Bd.,  Basel   1908. 

[Theiner]  Annales  Ecclesiastici,  quos  |mst  Caesarem  S.  K.  E.  Card.  Baronium  Odoricum 
Raynaldum  ac  [acobum  Laderchium  Presbyteros  Congregationis  Oratorii  <!<' 
Qrbe  al>  an.  MDLXXII.  ad  nostra  usque  tempora  continuat  ^.ugustinus  Theiner 
eiusdem  Congregationis  presbyter.     Tomus  tertius.     Romae  1856. 

Zeitschrifi   fur  katholische  Theologie.     1.     44.  Jahrgang.     (nnsbruck   1.^77     1!M'.*. 


V. 

DESCRIPTIO  CODICUM  MANU  SCRIPTORUM 

in  hoc  volumine  adhibitorum. 

Ad  liuius  voluminis  epistulas  actaque  colligenda  et  illustranda  ad- 
hibiti  sunt  220  fere  codices,  fasciculi  etc.  manu  scripti,  qui  in  variarum 
terrarum  archivis.  bibliothecis  etc.  asservantur : 

Augustae  Vindelicorum  (Augsburg)  in  archivo  familiae  fug- 
gericae  (1) ; 

Basileae  (Basel)  in  archivo  reipublicae  (2); 

Bernae  (Bern)  in  archivo  reipublicae  (3): 

Bruntruti  (Porrentruy,  Pruntrut)  in  bibliotheca  urbis  (1): 

Bruxellis  (Bruxelles)  in  bibliotheca  regia  (1): 

Carolsruhae  (Karlsruhe)  in  archivo  generali  reipublicae  (1); 

Coloniae  Agrippinae  (Koln  a.  Rh.)  in  archivo  studiorum  funda- 
torum,  quod  in  archivo  historico  urbis  asservatur  (2) : 

Dilingae  (Dillingen  a.  D.)  in  bibliotheca  studiorum  (2); 

Einsidlae  (Einsiedeln)  in  bibliotheca  monasterii  benedictini  (2); 

Eystadii  (Eichstatt)  in  archivo  curiae  episcopalis  (1); 

F r i b  u  r  g i  H e  1  v e t i  o r  u m  (Fribourg  en  Suisse)  in  archivo  episcopali  (2), 
in  archivo  reipublicae  (35).  in  archivo  congregationis  marianae 
civium  (1),  in  archivo  congregationis  marianae  feminarum  (1),  in 
archivo  familiae  Techtermann  de  Bionnens  (1),  in  bibliotheca  rei- 
publicae  et  universitatis  (12),  in  bibliotheca  Patrum  Minorum  Con- 
ventualium  (1),  in  bibliotheca  familiae  Techtermann  (Brouch)  (1), 
in  bibliotheca  familiae  Reynold  (1); 

Guelpherbyti  (Wolfenbuttel)  in  bibliotheca  publica  (1); 

Halae  Tirolis  (Hall  in  Tirol)  in  archivo  urbis  (1): 

Hunfeldiae  (Hiinfeld  prope  Fuldam)  in  bibliotheca  PP.  Oblatorum 
Mariae  Immaculatae  ( 1 ) : 

Leopoli  (Lwow,  in  Polonia)  in  bibliotheca  ossolinsciana  (Ossolinski)  (1); 

Londini  (London)  in  museo  britannico  (2); 

Lucernae  (Luzern)  in  archivo  reipublicae  (2): 

Mediolani  (Milano)  in  bibliotheca  ambrosiana  (3); 

Monachii  (Miinchen)  in  archivo  curiae  archiepiscopalis  (1):  in  archivo 
ecclesiae    S.    Michaelis    (1):    in    archivo    maiore    status    LReichs- 


Lvrn  V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum.    1.  Codex  dilinganus. 

archiv" )  (4) :  in  provinciali  (Kreisarchiv)  (1) ;  in  bibliotheca  reipublicae 

bavaricae  (Staatsbibliothek)  (6);  in  bibliotheca  universitatis  (2); 
Oeniponte  (Innsbruck)  in  archivo  praefecturae  (Statthalterei-Ai cliiv) 

(2);  in  museo  ferdinandeo  (1): 
Romae  in  archivo  vaticano  (11);   in  archivo  brevium  (1);    in  archivo 

collegii   germanici  (3) ;    in   bibliotheca  vaticana  (4) ;    in  bibliotheca 

nationali  (1);  in  bibliotheca  casanatensi  (1);  in 
Societatis  Iesu  variis  archivis,  bibliothecis  etc.  (93); 
Solodori  (Solothurn)  in  archivo  reipublicae  (4);  in  bibliotheca  urbis  (1); 
Treveris  (Trier)  in  bibliotheca  urbis  (2); 
Vercellis  (Vercelli)  in  archivo  capituli  metropolitani  (2); 
Vesontione  (Besancon)  in  bibliotheca  publica  (1); 
Vindobonae  (Wien)  in  bibliotheca  palatina  (2). 

Variis  locis  epistulae  aliave  scripta  mihi  occurrerunt,  quae  nec 
certo  codici  vel  fasciculo  coniuncta  nec  numeris  signata  erant:  quare 
separatis  his  foliis  codicem  ascribere  non  poteram. 

Codices  omnes  describere  longum  est.  Ideo  hoc  loco  aliquos  tantum 
nominatim  recensebo,  quibus  saepius  in  hoc  volumine  utar.  Reliquos 
vero,  ubi  iis  utar,  nominabo  et,  quantum  res  feret,  describam.  Ceterum 
vide  „Indicem  alphabeticum  nominum  et  rerum"  in  postrema  huius 
voluminis  parte  ponendum;  ibi  enim  nominibus  urbium.  in  quibus  co- 
dices  illi  (exceptis  codicibus  Societatis  Iesu)  asservantur,  ultimo  loco 
addetur  v.  g.  ..archivum  reipublicae",  „bibliotheca  universitatis",  et 
adscribentur  paginae  eiusdem  voluminis,  quibus  archivi  vel  bibliothecae 
illius  codices  (vel  libri  antiqui)  erunt  commemorati. 

Codices  omnes  cbartacei  sunt.  et.  exceptis  codicibus  Societatis  Iesu,  ab  urbibua 
denominabuntur,  in  quibus  nunc  asservantur.  In  descriptione  singulorum  codicum 
verba  prima,  signis  -  "  inclusa,  nomen  sive  notam  significabunt  illam,  quae  in  hoc 
ipso  volumine,  post  nomen  urbanum,  codici  designando  adbibebitur. 

Ubi  a  u  t  e  m  cuiuscumque  codicis  riomini  vel  notae  nullum 
praepositum  erit  nomen  urbanum  (ut  „f  riburg.",  jnonac*  .  eo  ipso 
significabitur,   Societatem  I  e s  u  i  n  c o d i  c i s  p  o s s e s s i o n  e  e s s e. 

1.  Codex  dilinganus. 

Dilingae  Dillingen  a.  D.,  in  Bavaria  in  bibliotheca  studiorum: 
„Schmalzgr."  [nscriptio  antiqua  in  dorso:  „Schmalz  grueber".  Codex  in  _". 
conglutinatus  charta  densa;  nec  folia,  nec  paginae  numeris  signatae  sunt;  totum  tamen 
opus  per  786  paragraphos  distinctum  est.  fncipil  in  pagina  priore  folii  secundi: 
„Societatis  [ESU,  seu  Civitatis  Friburgi  Helvetiorum  Beatificationis  Ven.  DEl  Servi 
Petri  Canisij,  ejusdem  Societatis  Presbyteri."  Terminatur:  „ab  eo,  qui  glorificantes 
se  glorificat,  concedi  quam  proxime".  Paginae  interiori  involucri  anterioris  affixa 
est  schedula,  in  qua  manu  antiqua  scriptum  est:  „Processus  hic  Beatificationis  ven ! 
Dei  Servi  Petri  Canisii  est  ;i  P.  Francisco  Schmalzgrueber  conscriptus"1.  Haec  verba 
confirmantur  epistulis,  quas  commemorai  Sommemogel,  Biblioth.  \"ll.7!'7  798.  Codex 
igitur  continei  opustypis  non  exscriptum  P.  Francisci  Schmalzgrueber  ltit'..".  17."..  >  S.J., 
qui  diu  in  universitatibus  dilingana  el  ingolstadiensi  docuil  el  scientiam  imis  canonici 
insignibus  libris  illustravit.    Liber  incipit  a  compendio  quodam  vitae  Canisii   n.  1     63). 


Codices:  2.  friburgenses]  .'!.  monacensis;  4.  romanus;  5.  Societatis  tesu.       lix 

Sequuntur  quaestiones  de  processibus  beatificationis  vel  canonizationis  ab  episcopis 
instituendis ;  quarum  responsionos  ad  processus  de  Canisio  institutos  applicantur 
>n.  <>4  123).  Deinde  ostenditur,  quae  sint  signa  virtutum  heroicarum,  el  quomodo 
probandum  sit.  eas  in  servis  Dei  exstitisse  (n.  124  238),  atque  demonstratur  in 
Canisio  vere  eas  effulsisse  (n.  239  367).  Porro  huius  mors  describitur  el  doctrina 
laudatur.  Postea  quid  de  eo  senserint  tum  clari  eius  aetatis  viri,  tum  vulgus  homi- 
num.  ac  <|ui  ei  cultus  sit  exhibitus,  enarratur;  dicitur  etiam,  sub  quibus  condicionibus 
sperari  possit  proeessum  apostolicum  incohatum  iri  n.  368  461).  Ostenditur  tandem, 
quid  sit  miraculum,  et  qui  eius  usus  in  processibus  canonizationum ;  Canisii  autem 
miracula  permulta  proferuntur. 

2.  Codices  friburgenses. 

a)  Friburgi  Helvetiorum  (Fribourg  en  Suisse)  in  archivo  reipublicae : 
,,Epp.  ad  Sclni."  Codex  in  2°,  vestitus  membrana.  Inscriptio  recens  in  pagina 
priore  involucri  anterioris :  „Lettres  Du  R.me  Eveque  de  Verceil  Jean  Francois  Bon- 
homij,  Nonce  apostolique,  adressees  au  Prevot  de  St  :  Nicolas  du  2.  8.bre  1579  •  au 
mois  d'Aout  1586  •  Pierre  Schneuwly."  Signatura  recens  :  Nr.  449/  Folia  numeris 
signata  83.  Accedunt  complura  folia  non  signata  eaque  fere  vacua.  Codex  continet 
70  fere  epistulas  archetypas  a  Ioanne  Francisco  Bonhomio  episcopo  vercellensi  et 
apostolico  apud  Helvetios,  Germanos,  Belgas  nuntio .  datas  ad  Petrum  Schnewly, 
capituli  atque  ecclesiae  collegialis  S.  Nicolai  apud  Friburgenses  Helvetios  prae- 
positum  et  Antonii  de  Gorrevod  episcopi  lausannensis  vicarium  generalem.  Ac- 
pedunt  epistulae  duae  ab  eodem  Bonhomio  ad  senatum  friburgensem  datae.  Tn 
plerisque  epistulis  subscriptio  tantum  manu  ipsius  Bonhomii  facta  est.  Praepositus 
iis  est  index  rerum.  a  Schneulino  ipso  scriptus ,  et  instructio  quaedam  ad  visi- 
tandas  parochias. 

Codicis  epistulas  primus  edidit  et  adnotationibus  illustravitP.  J.-J.  Berthier  0.  Pr. 
in  „Eevue  de  la  Suisse  catholique"  Vol.  XXIV.  XXV.  (Fribourg  1893  1894),  et  in 
„Lettres  de  Jean-Francois  Bonomio  nonce  apostolique  en  Suisse"  (Fribourg  1894). 
Codice  usi  sunt  etiam  Fr.  Steffens  et  H.  Reinhardt,  Nuntiaturberichte  aus  der  Schweiz 
seit  dem  Concil  von  Trient.  I.  Abteilung.  Dokumente.  I.  Band.  Solothurn  1906, 
II.  Bd.,  Solothurn  1917. 

b    Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  reipublicae  et  universitatis : 
„Cod.  iur.  COll."     Descriptus  in  vol.  VII,  p.  lxx. 
..Hist.  coll.  Fl'ib."     Descriptus  in  vol.  VII,  p.  lxxi. 

3.  Codex  monacensis. 

Monachii  in  bibliotheca  reipublicae  (Staatsbibliothek'  : 
.Lat.  1606".     Descriptus  in  vol.  I,  p.  LVII. 

4.  Codex  romanus. 

Romae  in  archivo  collegii  germanici: 

.AII.  coll.  Germ/    Descriptus  in  vol.  I.  p.  LVII — LVIII. 

5.  Codices  Societatis  Iesu. 

Non  repetam,  quae  Can.  V  lxx  dixi  de  veteribus  Societatis  historicis  (ut  Fran- 
cisco  Sacchino  S.  .1.  .  qui  his  codicibus.  etiamsi  fortasse  eos  planis  non  commemorabant 
verbis.  saepe  usi  sunt  ad  enarrandas  res  a  Sociis  temporibus  illis  gestas.  Ego,  si 
quem  ex  recentibus  huiusmodi  codice  usum  esse  noverim.  eius  nomen  hoc  loco  ponam, 
facile  confitens.  ne  hos  quidem  omnes  mihi  in  notitiam  venisse.  Ceterum  eorundem 
in  singulis    quoque  epistulis  monumentisque,    quantum  res  feret.    mentionem  faciam. 


lx  V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum. 

1.  „1  36."  Inscriptio  recens  in  dorso :  „ACTA  |  COLLEGII  FRIBURG  |  I.  | 
1580—1773.  |  Prov.  Ger.  |  Arch.  |  I.  j  36".  Codex  in  2",  conglutinatus  charta  densa, 
ff.  numeris  signatorum  197,  non  sign.  2  in  initio  et.l  in  fine.  Incipit  in  f.  2"  uun 
sign. :  „Exemplar  literarum  apostolicarum  de  vnione."  Terminatur  f.  197a:  „tutatur 
utramque.  A.  S."  Continet  multa  variaque  monumenta  ad  collegii  Societatis  Friburgi 
Helvetiorum  instituti  historiam  pertinentia,  eaque  alia  archetypa,  alia  apographa  : 
Epistulas  praepositorum  generalium  et  provincialium,  rectorum  collegii,  senatorum 
friburgensium :  litteras  annuas  collegii ;  commentarios ;  alia  scripta  :  quae  annos  fere 
1580 — 1773  complectuntur  et  ad  collegii  ministeria  sacra,  disciplinam  domesticam, 
aedificia,  bona  pertinent. 

.  Litteris  huius  codicis  usi  sunt  Flor.  Riess,  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius, 
Freiburg  im  Breisgau  1865,  et  Bern.  Duhr  S.  J.,  Geschichte  der  Jesuiten  in  den 
Liindern  deutscher  Zunge  I,  Freiburg  im  Breisgau  1907. 

2.  „11.  42."     Codex  descriptus  in  Can.  V,  lxxv. 

3.  ,,VI.  35."     Codex  descriptus  in  Can.  VII,  lxxiii. 

4.  ..Iloilli.  1."  Codex  in  2",  charta  densa  vestitus.  Inscriptio  recens  in  dorso 
.„Mons.  |  Bonomi  |  Minute  |  Epistolari  1582  et  8.  .  ."  Incipit  f.  1"  signato :  „Capitulo 
et  Canonicis  Ecclesiae  Vercellensis."  Terminatur  f.  2081':  „300.  Episcopo  Wratis- 
laviae."  Codex  habet  ff.  sign.  208  et  praeterea  in  initio  et  in  fine  1  non  sigc£ 
Continet  commentaria  (brouillons,  minute,  Concepte)  epistularum,  quas  Ioannes  Fian- 
ciscus  Bonhomius  (Bonhomini)  apostolicus  apud  Rudolphum  II.  imperatorem  nuntius 
et  episcopus  vercellensis  a  d.  14.  Decembris  1581  ad  d.  24.  Iulii  1582  ex  Austria. 
Bohemia,  Hungaria,  Suebia  dedit  ad  multos  viros  ecclesiasticos  et  saeculares.  velut 
ad  S.  Carolum  Borromaeum  cardinalem  et  archiepiscopum  mediolanensem.  B.  Petrum 
Canisium,  cardinalem  Claudium  de  la  Baume  archiepiscopum  vesontinum  (Besancon\ 
archiepiscopos  Gebhardum  aWaldhurg  coloniensem,  ( reorgium  Drascovitium  coloczensem 
(Kalocsa,  Martinum  Medek  pragensem,  episcopos  Stephanum  Radetium  agriensem 
(Erlau),  Marquardum  a  Berg  augustanum,  Martinum  ab  Eyb  bambergensem,  lacobum 
Christophorura  Blarer  a  Wartensee  basileensem.  Antonium  a  Gorrevod  lausannensem, 
Lambertum  Gruter  neostadiensem  (Wiener-Neustadt),  Stanislaum  Pawiowsky  olomu- 
censem,  Urbanum  a  Trennbach  passaviensem.  Nicolaum  Telegdium  quinqueeccle- 
siensem  (Fiinfkirchen,  Pecs),  Casparem  Neubeck  vindobonensem,  Martinum  Gerstmann 
vratislaviensem  (Breslau),  Balthasarem  a  Dernbach  O.S.  B.  abbatem  principemque 
fuldensem.  abbates  monasteriorum  benedictinorum  S.  Galli  et  melicensis  (Melk),  prae- 
positum  canonicorum  regularium  O.  S.  Aug.  neoburgensium  EQosterneuburg),  IVtrum 
Schnewly  praepositura  friburgensem,  Henricum  Blyssemium  praepositum  provinciae 
austriacae  Societatis  Iesu,  rectores  collegiorum  S.  J.  augustani ,  lucernensis,  oeni- 
pontani,  pragensis,  vindobonensis,  Ioannem  Michel  0.  Min.  Conv.,  Martinum  Dumium 
consiliarium  ecclesiasticum  ducis  Bavariae,  item  ad  Carolum,  Ernestum,  Ferdinan- 
dum  II.,  Maximiliauum  archiduces  Austriae,  Guilielmum  V.  ducem  Bavariae,  Marcum 
Fuggerum,  Georgium  Ederum,  alios  episcopos,  abbates,  canonicos,  consiliarios  etc. 
Haec  epistularum  commentaria  omnia  vel  paene  omnia  ab  Ioanne  Antonio  Caresana 
Bonhomii  secretario  ei  canonico  vercellensi  '  scripta.  ab  i]>su  autem  Bonhomio  iiliuimis 
locis  emendata  et  amplificata  sunt. 

Codice  nsiis  cst  Ios.  Hansm,  Nuntiaturberichte  aus  Deutschland  1572  1585, 
2.  Bd.  Berlin   1894. 

5.  ..('iiii.  .'{('»."  Codex  in  I"  minore,  vestitus  membrana  alba.  Signatura  n»- 
vissima  in  pagina  priore  folii  secundi  non  signati:  „Canisiana  ."iii."  Signaturae  paulo 
antiquiores  :  ln  dorso:  „Scripta  H.  P.  Canisii  X.  M.  a" ;  iu  pagina  priore  folii 
primi  oon  signati:  BScripta  V.  P.  Canisii  35.  Gorheim  22.  Sept.  1860";  numerus 
tamen   .'i.">   et  quae  se(|iiuntur,    lincis    transmissis    oblitterata    siint.      Incipit    in    |>;ii;iiia 


'  Fr.  Steffens  u.  //.  Reinhardt,  Nuntiaturberichte  aus  der  Schweiz,  Dok.,  2.  Bd., 
Solothurn    1917.   x. 


5.  Codices  Societatis  lcsu.  lxi 

gversa  involucri  anterioris:  „De  tnerito  Christi  ut  thesauro  maximo" ;  terminatur  in 
bagina  adversa  involucri  posterioris'  „celum  ascendere  nisi  Christus  potest."  Habet 
tf.  signata  200  et  praeterea  in  initio  2  non  sign. 

Continet  commentaria  contionum  a  Canisio  Frihurgi  Helvetiorum  in  templis 
S.  Nicolai  et  Beatae  Mariae  Virginis  ah  L8.  Decemhris  1580  ad  30.  Aprilis  1581 
lahitarum  et  duas  Bexhortationesu  sacras  ab  eodem  aliquanto  posl  ad  collegii  fri- 
burgensis  Socios  habitas.  Contioniini  maior  pars  a  P.  Roberto  Ardreno  S.  J.,  qui 
Canisii  socins  et  adiutor  erat,  scripta  est;  Canisins  reliquas  contiones  scripsit  et 
Anlreni  scripta  emendavit  atque  anxit.  In  primis  illis  foliis  duobus  duo  contionum 
indices  scripti  sunt,  alter  mann  ipsins  Canisii,  alter  manu  recenti. 

Codice  usus  est  G.  Schlosser  S.  J.,  Beati  Petri  Canisii  S.  J.  Exhortationes 
domesticae,  Ruraemundae  1876. 

0.  „Can.  37."  Codex  in  4",  vestitus  memhrana  alba.  Signatura  novissima  in 
pagina  priore  folii  primi,  nonsignati:  „Canisiana  37."  Signaturae  paullo  antiquiores : 
ln  dorso:  „Scripta  |  B.  P.  Canisii  |  X.  N,  a."  In  pagina  priore  folii  secundi,  non 
mgnati:  „Scripta  V.  P.  Canisii  13.  |  Gorhemi  22.  Sept.  1860":  numerus  tamen  13 
et  quae  sequuntur,  lineis  transmissis  oblitterata  sunt.  Incipit  in  pagina  aversa  in- 
volucri  anterioris :  „Conciones  Dominicales.  Dominica  1  Aduentus  18.":  terminatur 
in  pagina  priore  involucri  posterioris :  „mehr  des  gallen  bittern.  denn  defi  honig 
sufien."     Habet  folia  numeris  signata  252  et  praeterea  in  initio  3  non  signata. 

Continet  conimentaria  orationum  sacrarum  a  Canisio  Friburgi  Helvetiorum  in 
ecclesiis  S.  Nicolai  et  Mariae  Virginis  a  d.  28.  Octobris  1582  usque  ad  7.  Iunii  1584 
habitarum  :  ex  commentariis  tamen  ad  a.  1584  pertinentibus  aliqua  priores  tantum 
illarum  orationum  partes  continent;  posteriores  autem  partes  in  codice  „Can.  38" 
exstant.  His  orationibus  contio  a.  1589  habita  et  duae  exhortationes  sacrae  ad  col- 
legii  frilmrgensis  Socios  habitae  accedunt.  In  quattuor  postremis  codicis  paginis 
Canisius  varia  ad  fidem  et  mores  spectantia  notavit.  Longe  maximam  commentari- 
orum  partem  Canisius  sua  manu  scripsit.  Reliqua  tribus  manibus  ignotis  scripta  et 
a  Canisio  recognita  sunt. 

Codice  usus  est  Schlosser,  Beati  Petri  Canisii  Exhortationes  domesticae. 

7.  ,,('ail.  38."  Codex  in  4°,  vestitus  membrana.  Signatura  novissima  in  pagina 
priore  folii  primi  non  signati :  „Canisiana  38."  Signaturae  paullo  antiquiores :  In 
dorso:  „Scripta  |  B.  P.  Canisii  |  X.  0,  a."  Tn  pagina  priore  folii  secundi,  non  signati : 
.Scripta  V.  P.  P.  Canisii  45.  Gorheim  22  Sept.  18(i0"  ;  numerus  tamen  45.  et 
quae  sequuntur,  litteris  transmissis  deleta  sunt.  Incipit  in  pagina  aversa  involucri 
antcrioris:  „Jn  festo  S.  Andreae."  Terminatur  f.  269a :  „Sophon.  3  Nugas  qui  a  lege 
recesserant.  congregabo."  Habet  folia  numeris  signata  269,  et  praeterea  in  initio 
ff.  4  non  signata. 

Continet  commentaria  longe  maximam  partem  latina  orationum  sacrarum  a 
(anisio  Friburgi  Helvetiorum  in  variis  ecclesiis,  maxime  autem  in  aede  primaria 
S.  Nicolai,  germanice  babitarum  a  d.  17.  Februarii  1584  ad  21.  Decembris  1585. 
Orationes  tamen  complures  primis  mensil>us  a.  1584  habitae  ex  parte  tantum  in  hoc 
codice  sunt  positae ;  reliquae  autem  eariim  partes,  sicut  etiani  complures  orationes 
integrae  ad  idem  tempus  pertinentes  exstant  in  cod.  „Can.  37"  ;  vide  supra  n.  6. 
Accedunt  exhortationes  aliquot  a  Canisio  ad  Socios  friburgenses  inter  a.  1584  et 
1589  hahitae,  „colIectanea"  et  excerpta  ex  Sacra  Scriptura,  „MaIdonato".  „Ruardo 
Tappero".  „Granata"  (Ludovico  de  Granata  0.  Pr.\  notata  alia.  Maximam  codicis 
partem  Canisius  sua  manu  scripsit.  Reliqua  tribns  fere  manibus  igriotis  scripta  et 
a  Canisio  recognita  sunt.  In  primis  duabus  codicis  paginis  3  indices  dierum  sacro- 
riun  et  rerum  tractatarum  exstant,  quorum  duos  primos  Canisius.  tertium  P.  Her- 
niannus  Hafner  S.  J.  (t  1914    scripserunt. 

Codice  usus  est  Schlosser  I.  c. 

8.  „Can.  39."  Codex  in  4°  minore,  vestitus  membrana  alba.  Signatura  no- 
vissima  in  pagina  priore  folii  primi,  non  signati :    „Canisiana  39."     Signaturae  paulo 


lx  V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum. 

1.  ,.1  36."  Inscriptio  recens  in  dorso :  „ACTA  COLLEGII  FRIBURG  |  I.  | 
1580  1773.  j  Prov.  Ger.  |  Arch.  J  I.  j  36".  Codex  in  2°,  conglutinatus  charta  densa, 
ff.  numeris  signatorum  197,  non  sign.  2  in  initio  et  1  in  fine.  Incipit  in  f.  2a  non 
sign. :  „Exemplar  literarum  apostolicarum  de  vnione."  Terminatur  f.  U*7a :  „tutatur 
utramque.  A.  S."  Continet  multa  variaque  monumenta  ad  collegii  Societatis  Friburgi 
Helvetiorum  iiistituti  liistoriam  pertinentia,  eaque  alia  archetypa,  alia  apographa  : 
Epistulas  praepositorum  generalium  et  provincialium,  rectorum  collegii.  senatorum 
friburgensium  :  litteras  annuas  collegii :  commentarios ;  alia  scripta  :  quae  annos  fere 
1580 — 1773  complectuntur  et  ad  collegii  ministeria  sacra,  disciplinam  domesticam, 
aedificia,  bona  pertinent. 

Litteris  huius  codicis  usi  sunt  Flor.  Riess,  S.  J.,  Der  selige  Petrus  Canisius, 
Freiburg  im  Breisgau  1865,  et  Bern.  Thihr  S.  J.,  Geschichte  der  Jesuiten  in  den 
Landern  deutscher  Zunge  I,  Freiburg  im  Breisgau   1!»07. 

2.  „11.  42."     Codex  descriptus  in  Ccni.  X.  i.xxv. 

3.  „VI.  35."     Codex  descriptus   in  Can.  VII.  lxxiii. 

4.  „8onh.  1."'  Codex  in  2",  charta  densa  vestitus.  Inscriptio  recens  in  dorso 
.„Mons.  j  Bonomi  j  Minute  |  Epistolari  J  1582  et  S.  .  ."  Incipit  f.  1°  signato :  „Capitulo 
et  Canonicis  Ecclesiae  Vercellensis."  Terminatur  f.  208b :  „300.  Episcopo  Wratis- 
laviae."  Codex  habet  ff.  sign.  208  et  praeterea  in  initio  et  in  tine  1  non  sign. 
Continet  commentaria  (brouillons,  minute,  Concepte)  epistularum,  quas  loannes  Fran- 
ciscus  Bonhomius  (Bonhomini)  apostolicus  apud  Rudolphum  II.  imperatorem  nuntius 
et  episcopus  vercellensis  a  d.  14.  Decembris  1581  ad  d.  24.  Iulii  1582  ex  Austria, 
Bohemia,  Hungaria,  Suebia  dedit  ad  multos  viros  ecclesiasticos  et  saeculares,  velut 
ad  S.  Carolum  Borromaeum  cardinalem  et  archiepiscopum  mediolanensem,  B.  Petrum 
Canisium,  cardinalem  Claudium  de  la  Baume  archiepiscopum  vesontinum  Besancon), 
archiepiscopos  Gebhardum  a  Waldburg  coloniensem,  I  reorgium  Drascovitium  coloczensem 
(Kalocsa  .  Martinum  Medek  pragensem,  episcopos  Stephanum  Radetium  agriensem 
(Erlau),  Marquardum  a  Berg  augustanum,  Martinum  ab  Eyb  bambergensem,  lacobum 
Christophorum  Blarer  a  Wartensee  basileensem,  Antonium  a  Gorrevod  lausannensem, 
Lambertum  Gruter  neostadiensem  (Wiener-Neustadt  .  Stanislaum  Pawlowsky  olomu- 
censem,  Urbanum  a  Trennbach  passaviensem.  Nicolaum  Telegdium  quinqueeccle- 
siensem  Fiinfkirchen,  Pecs),  Casparem  Neubeck  vindobonensein.  Martinum  Gerstmann 
vratislaviensem  (Breslau),  Baltbasarem  a  Dernbach  O. S.B.  abbatem  principemque 
fuldensem.  abbates  monasteriorum  benedictinorum  S.  Galli  et  melicensis  Melk  .  prae- 
positum  canonicorum  regularium  0.  S.  Aug.  neoburgensium  Klosterneuburg),  Petrum 
Schnewly  praepositura  friburgensem,  Henricum  Blyssemium  praepositum  provinciae 
austriacae  Societatis  tesu,  rectores  collegiorum  S.  J.  augustani,  lucernensis,  oeni- 
pontani.  pragensis,  vindobonensis,  [oannem  Michel  0.  Min.  Conv.,  Martinum  Dumium 
consiliarium  ecclesiasticum  ducis  Bavariae,  item  ad  Carolum,  Ernestum,  Ferdinan- 
dum  II..  Maximilianum  archiduces  Austriae,  Guilielmum  V.  ducem  Bavariae,  Marcuin 
Fuggerum.  (!eorn'ium  Kilerum.  alios  episcopos,  abbates,  canonicos,  consiliarios  etc. 
Haec  epistularum  commentaria  omnia  vel  paene  omnia  ab  loanne  Antonio  Caresana 
Bonhomii  secretario  et  canonico  vercellensi  '  scripta,  ab  ipso  autem  Bonhomio  plurimis 
locis  emendata  el  amplificata  sunt. 

Codice  iisus  est  Ios.  Hansen,  Nuntiaturberichte  aus  Deutschland  1572  L585, 
2.  Bd.  Berlin   1894. 

5.  „Can.  ;{(»."  Codex  in  4"  minore,  vestitus  membrana  alba.  Signatura  no- 
vissima  in  pagina  priore  folii  secundi  non  signati:  „Canisiana  36."  Signaturae  paulo 
antiqiiiores  :  In  dorso :  ^Scripta  B.  P.  Canisii  X.  M.  a" :  in  pagina  priore  folii 
primi  uon  signati:  BScripta  V.  P.  Canisii  35.  Gorheim  22.  Sept.  1860°;  numerus 
tanien   35  et  <|iiiie  se(|iiunt ur.    lineis    i ransinissis    olditteiata    sunt.      Ineipit    in   pagina 


1   /  V.  Steffens  u.  //.  Eeinhardt,  Nuntiaturberichte  aus  der  Schweiz,  I'ok..  2.  Bd., 
Solothum   1917,  x. 


5.  Codices  Societatis  lesu.  i.xi 

aversa  involucri  anterioris:  „De  merito  Cbristi  ut  thesauro  maximo" ;  terminatur  in 
pagina  adversa  involucri  posterioris!  „celum  ascendere  nisi  Christus  potest."  Habet 
tf.  signata  200  ei  praeterea  in  initio  2  non  sign. 

Continet  commentaria  contionum  a  Canisio  Friburgi  Helvetiorum  in  templis 
S.  Nicolai  et  Beatae  Mariae  Virginis  ab  18.  Decembris  1580  ad  30.  Aprilis  1581 
habitarum  et  duas  nexhortationes"  sacras  ab  eodem  aliquanto  posl  ad  collegii  rri- 
burgensis  Socios  habitas.  Contionum  maior  pars  ;i  P.  Roberto  Ardreno  S.  J.,  qui 
Canisii  sociue  et  adiutor  erat,  scripta  est;  Canisius  reliquas  contiones  scripsrl  el 
Ardreni  scripta  emendavii  atque  auxit.  In  primis  illis  foliis  duobus  duo  contionum 
indices  scripti  snnt.  alter  manu  ipsius  Canisii,  alter  manu  recenti. 

Codice  usus  est  G.  Schlosser  S.  .1.,  Beati  Petri  Canisii  S.  J.  Exhortationes 
domesticae,  Ruraemundae   1S7(>. 

(>.  ,,Can.  .'57."  Codex  in  4",  vestitus  membrana  alba.  Signatura  novissima  in 
pagina  priore  folii  primi,  nonsignati:  „Canisiana  37."  Signaturae  paullo  antiquiores : 
ln  dorso:  „Scripta  |  B.  P.  Canisii  |  X.  N,  a."  In  pagina  priore  folii  secundi,  non 
signati:  „Scripta  V.  P.  Canisii  13.  i  Gorhemi  22.  Sept.  1860";  numerus  tamen  13 
et  quae  sequuntur,  lineis  transmissis  oblitterata  sunt.  Incipit  in  pagina  aversa  in- 
volucri  anterioris:  „C'onciones  Dominicales.  Dominica  1  Aduentus  18.":  terminatur 
in  pagina  priore  involucri  posterioris :  „mehr  des  gallen  bittern,  denn  defi  honig 
sufien."     Habet  folia  numeris  signata  27)2  et  praeterea  in  initio  3  non  signata. 

Continet  commentaria  orationum  sacrarum  a  Canisio  Friburgi  Helvetiorum  in 
ecclesiis  S.  Nicolai  et  Mariae  Virginis  a  d.  28.  Octobris  1582  usque  ad  7.  Iunii  1584 
habitarum;  ex  commentariis  tamen  ad  a.  1584  pertinentibus  aliqua  priores  tantum 
illarum  orationum  partes  continent :  posteriores  autem  paites  in  codice  „Can.  38" 
exstant.  His  orationibus  contio  a.  1589  habita  et  duae  exbortationes  sacrae  ad  col- 
legii  friburgensis  Socios  babitae  accedunt.  In  quattuor  postremis  codicis  paginis 
Canisius  varia  ad  fidem  et  mores  spectantia  notavit.  Longe  maximam  commentari- 
orum  partem  Canisius  sua  manu  scripsit.  Reliqua  tribus  manibus  ignotis  scripta  et 
a  Canisio  recognita  sunt. 

Codice  usus  est  Schlosser,  Beati  Petri  Canisii  Exbortationes  domesticae. 

7.  ,,Can.  38."  Codex  in  4°,  vestitus  membrana.  Signatura  novissima  in  pagina 
priore  folii  primi  non  signati :  „Canisiana  38."  Signatnrae  paullo  antiquiores:  In 
dorso:  „Scripta  j  B.  P.  Canisii  |  X.  O.  a.u  Tn  pagina  priore  folii  secundi,  non  signati : 
„Scripta  V.  P.  P.  Canisii  45.  Gorheim  22  Sept.  18(iOtt  :  numerus  tamen  45,  et 
quae  sequuntur,  litteris  transmissis  deleta  sunt.  Incipit  in  pagina  aversa  involucri 
anterioris :  „Jn  festo  S.  Andreae.11  Terminatur  f.  269a:  „Sophon.  3  Nugas  qui  a  lege 
recesserant.  congregabo. "  Habet  folia  numeris  signata  269,  et  praeterea  in  initio 
ff.  4  non  signata. 

Continet  commentaria  longe  maximam  partem  latina  orationum  sacrarum  a 
Canisio  Friburgi  Helvetiorum  in  variis  ecclesiis.  maxime  autem  in  aede  primaria 
S.  Nicolai,  germanice  habitarum  a  d.  17.  Februarii  1584  ad  21.  Decembris  1585. 
Orationes  tamen  complures  primis  mensibus  a.  1584  babitae  ex  parte  tantum  in  hoc 
codice  sunt  positae ;  reliquae  autem  earum  partes,  sicut  etiam  complures  orationes 
integrae  ad  idem  tempus  pertinentes  exstant  in  cod.  „Can.  37"  :  vide  supra  n.  6. 
Accedunt  exhortationes  aliquot  a  Canisio  ad  Socios  friburgenses  inter  a.  1584  et 
1589  habitae,  ^collectanea"  et  excerpta  ex  Sacra  Scriptura,  „Maldonato".  „Ruardo 
Tappeio".  „Granata"  (Ludovico  de  Granata  0.  Pr.  ,  notata  alia.  Maximam  codicis 
partem  Canisius  sua  manu  scripsit.  Reliqua  tribns  fere  manibus  ignotis  scripta  et 
a  Canisio  recognita  sunt.  In  primis  duabus  codicis  paginis  8  indices  dierum  sacro- 
rum  et  rerum  tractatarum  exstant,  quorum  duos  prinios  Canisius,-  tertium  1'.  Her- 
mannus  Hafner  S.  J.  (f  1914)  scripserunt. 

Codice  usus  esl  ScMosser  1.  c. 

8.  ,,Can.  39."  Codex  in  4"  minore,  vestitus  membrana  alba.  Signatura  no- 
vissima  in  pagina  priore  folii  primi.  non  signati :    „(  'anisiana   '.Y.K"     Signaturae  paulo 


Y.  Descriptio  cedkam  maan  scriptHum. 


I 


itifi«T~-  Ib  dmse:  TS-ripta    B.  P.  Cankai      X.  F.  s."  :  in  pasina  prk-te  iaTohcri 
adrer.         -        X_  F__-_t  Ps^  :i»ir  ^ut» :  TScripia  T.  P.  Canisii  12.     \ortK_i____ 

I  i.   •>  -  -  .  -  -  .... 

sshl.     -ncip-t  £.   ll   siga. :    Jfn  ITaaagelinm  Drarinicae  16"1" :   te-rnrinatnr  in  p**™* 

pnm  m-_tucri  aTarsi:  ,-De  uoi__-_tkBiib_-       1  '     Hsie.  ff.  s_§__.  lStD  et  praeie-rea  in 
mitM  1  if.  nt  sosn- 

mn_-______aria  emtkaam  a  Caaisk  Fiifecrsf  He_retkiiuni  in  ecclesns 

_    -i  B.  Maiinc  Titsinis   et  in  -Ifoatkulo  piepe  Fribnr^nm  sfto    s  Kaleadis 
Ifams  15 -*1  usque  a  _  fL*r-_  I*rc___ "* r_s  I _•_ 1  et  _  d.  10.  Ansnsd  15__l  usqne  _ _  _ 
r  .*>2  ____■______!     H___b_  pms  kase  __--_-_-  ipsins  Cai_I-_i  manu  sair : 

Bdi-qam  mmm  F  .  Bofcaii  A_r_-_ci  S.  JL  -Se  qu»  supra  p.  _____  dkttum  esl 

et  trifcns  n__i__L  .  -■     IL2 _  l-__      - :iipt*  aiqne  _  C_nis»o 

ips*  leeegE-t-  __■_     .l_irx'  osuntkaum  leeeus  es____t  in  £.  1  non  s_2el:  ipse  aufcem 

_a_3i__=c_s  e^ftkaum  indkullias  j-;_c__h  C.  !"_*?' — _  -  7l  et  in  pasina  prime  m-X»_neri  a  v  £__si- 
J      - _  .  »____ _s  c  -U_meut-_rium  i._s_i-.  quem  sk  ntscripsh :  TA  neutralibus  et 

___>_-ii_ir^r_t_p-  »B_iiTr_w-f  ea-__-_udnm'".     Praeteiea  in  pa=«treniis  codiris   pasriris    -____  v__ 


-___L    _♦.-     C 


•-- 


:•:    —- —' 


:  - ;    >:  -  _. 


-  _      "    . 
_-6-__a  -_».*     SisnatBiae  paullo   anii- 
Q.  ■_*     _n  parina  prieie  involucri 

-  -    ..:.  __.---_      -       .  >. : .-.  - 
aous  tamen  45  et  qnae  sequimiur 
a  aTtarsa  inTolncri  anterieris:    TDe 
tsna  adreisa  inrolncri  >: _. _ri«>ris : 
«  folia  numeris  sisnata  271  et  in 

jartem  latina  r_-iq_a  ser- 
quas  C  a__ii_-ar_ts  Fribursi  He-hretk-um  a 
talmit  tc-1  sakem  iia__i_  Tolnit:  aliqnas 
bas  cansas  kabere  non  potnit.  «Jratk  _____ 
k «e _s"  SM-rae.  a.  1->_»S  a  Cai_ia«>  a _  Sorios 
.  qnaedam  ab  eo  notata.  M-lta  txmauea- 
.  :_____;  -  "  -  "  :-...:_.  ". ;  _. '  -:'-_•. 
E_r_d__-_a  et  ampl____cai_a  snnt.  0-do  tcanpmis 
-      -  -  -  _ 


-         -  -  .      "      ■   -    '    --.  .;--.:._. 

-     '      -   _      "  "  - 

X.  B.  a      _■-.."     In  pagina  prioie  inroln-ri  an- 
t  pa^i-a  frioie  1 1  si^nati :  TScripta  V.  P.  Carisa  ~ 

T-     -  "  -  ":       ------      --- 

•  :.  _    _.~T_"-._i    ._"    .  -  :'.    --'-'-   :-      ._  ■    ""."--■    '-- 

p»»»»*  adreisa  inrolncri  postericns :  Tdeeoia-re  nouum 
--_--"  "        1    .     :         -  -     ■ "    .".      '.    '- 

-__     :  :  -  "      .-"::•        :_'  --::   -_-    -:"__"-      .    -  - 

a  d.  29L  I_r_i  l_*-7   ad  25.  Deeonbris  1588  babuh. 
Texbmta-_i_a-_s'"  sacrae.  qnas  iDe  ibidem  ______   ". 

labmL  Aecednnt  panca  aba.  t.Sui  f.  18?*  TDas  Be- 
tjtbimJtifiTT-  T«n  d_m  ^  Jabr.'"  _M_a_-inam  codk-S 
E-5_n_-r  S.J.  Beiiqna  Tei  a  Cankio  ipso.  Tel  a  tei_io 
msi.  Cansaas  commeataria  omnia  irecog-DO-it.  emea- 
.    -     .--_;_-    ..      .;_       --       ;.-.;.-      ---:.:.    :'._:.    i'.r 


•/0*_s_r  J.  c 


11.  ..Ul.  *3." 

''.    :-::   ::.   _  - 


Hehr__ioram  anno  1<S5  institBtL  pnce9_aam  einsdera  i 
a.  1  ._S  ir_-titflt0rara  apogsapka  eodera  fexe  temjmn.  £ 
in  p-oeessa  heau&catkmis  Fru^rs  HeiretMram  r_t__3 
P.  Petro  Hngor  :p*a.  pwfriypi  a.  1 

mstitniflram  m_a_-_--nta  pmrinaa.  qneram  alia  art&esrj* 
smrt:  in  qmbns  snm  decxeta  et  .rastractkmes'  nmt 
ksei  et  Yineemii  Carafiae  graeposrtoram  gmeraifma.  I 
_»:■  ri  BosaeL   Lamentii  Forer.    Geor^ii  Gokai  e_e.    _a 
xeeems  momnnenioram  codkis. 

Mo_n___-____s  farms  ->>_____  nsss  esr  Petrtu  Pfdum  S. 
Monackii     V 

^  odex  descriptns  in   _ 

S         .         _nsciiptio  recens  in   d 
EPISl 

Codex  hk  ___..___  C-nstitnehat  partem  ___a_omam  . 
erat:  -  15. 

Tocam.  conslminatBS  e&arta  densa.  __  nsmeris  in  ________ 

non  S-gn.  1  in  initk»  et  1  m  rr-..     Continet  resistrmn 
viva   praeposito   2  ____r__I  S  .<-_-___-  Ieso  a  1 

-     ietatis  pro~inc______  -Ge__n_a___e  _np_rk__s~.  qnae  I 

Trrolim  eomplectehatnr.  ____&______.    Epistnlaimi  n_a__ 

iMRmnes.   imprimis  ad  PaBrnm  Hoftaemn   Tiaatorem. 
Ottonem  FJsenmdr  praepcatos  proxineiaks-  ad  eoGea 
snperi.r____     Aecedmit   epistnlae    ad   GnilielmKr 

dnces.   Ferdrnandmn   H.   ard_tdaeera   AHStriaeqoe   sap 

Pmlippmn  Bavariae  principem  episcopBmQBe  lansBOBea 

;    -:  ...1-     -.:  ::   '£-.--::   -  v:r.    _   ______--     Tr  ~i 

ne_s_e___   Iacobmn  fwii  inphmam   B^arer  epaseopara  ■ 

_■___. :•  _    >~  ,7- ■.-,.,-  - 
-.1  : ".::.   _    -.       -     : 

Lixteris  codkis  bsbs  est  l»mkr.  Jes  -rpra  p.  i___ 


-       -     - 

- 


_T    L-~rz 


"  -,':     _.     ?— .    . 


-  •  : '. 

7_.-- 
_r  :  - ._ 

- 


-    ■ 


- 
*  Amta- 

.•__•   ;•' 


data  est 


-  - 


.  Die  ._-.__. -r  aa  den 
dentschen  Fm^enkofen  des  16.  Jakiknnd-rts~.  Frakar«  L  Br.  1 

1-L  -C  Sip.  IS.~     Inseriptio  reeens  in  dacso:  _GL  Sbj  lawiiipii     ~rrr- 

-     -    -  .      " 
et  1 — ir-  et  pp.  Bmneris  sagaai  v   *e  f.  non  sisn.  8.   ^aae  per  Tarias  cndkss 

-    drsposita   sant.     Inripit  tl      -  s  1t.±  :.■■■- 

M    .pxaeapais  coadratorara  ofr  _:  : -:  ..-^         -rr~_.___.iiT   - 

catalosos  trie___aks.  srre  prir    -  __«_■:«_.  qai  ~~oeaBtnr    ci.  Im&maswm  Saca-tai-S 

IesnllL  Floxentiae:-  __e«rra  : "--  _sara  ad  CJaBdrara  At___- 

viv__n  faacp-atmn  acnoalera  tsi.  -  a 

*Xf.  44."    I__-_rip_k>  r_-e_-_  in  4er.        .        ^  JJL"     __S-S_j-5:~  paali 

anteri  :  Bscriprio  ~-__as  in  ■_«_»:•:  -G<_r_e 

Catal 

-«Bg_-__na-BS  ckarta  deesa.  _L  _.5__>_r_-  ia  raargV-ifcBS  ralirai' 
-isruiionim  15>X  non  sisn.  1  in  initto  et  1  in  ___e.  __-__»_-  i  1~  __r__:  .'.-___«_. 
patrvm  et   fratrmn  CoUesij  Sorietatis  IESV  M:___-i_;.*     Te-ra_Batcr  _Pto- 

oineiae  Scqperioris  G-rmaniae.   An.  I J  i  :■_:__&-.  -s-urii  s-B-ris  caialoeos  «Vraarara 


lxii  V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum. 

antiquiores:  In  dorso  :  .Scripta  |  B.  P.  Canisii  |  X.  P.  a.":  in  pagina  priore  involucri 
adversi:  „Ser.  X.  Fasc.  Pa."  :  in  f.  la  signato :  „Scripta  V.  P.  Canisii  12.  Gorheim 
12.  Sept.  18(50"  :  numerus  tamen  12  et  quae  sequuntur  lineis  transmissis  oblitterata 
sunt.  Incipit  f.  1"  sign. :  „In  Euangelium  Dominicae  16"  :  terminatur  in  pagina 
priore  involucri  aversi :  „De  uocationibus  104."  Habet  ff.  sign.  190  <t  praeterea  in 
initio   1  f.  non  sign. 

Continet  commentaria  contionum  a  Canisio  Friburgi  Helvetiorum  in  ecclesiis 
S.  Nicolai  et  B.  Mariae  Virginis  et  in  Monticulo  prope  Friburgum  sito;  a  Ealendis 
Maiis  1581  usque  ad  28.  Decembris  1581  et  a  d.  10.  Augusti  1582  osque  ad  21».  Sep- 
tembris  15s-_>  habitarum.  Horum  pars  longe  maxima  ipsius  Canisii  manu  scripta  est, 
Reliqua  manu  P.  Roberti  Ardreni  S.  J..  de  quo  supra  p.  lxi  dictum  esi  f.  •'!' -33a), 
et  tribus  manibus  ignotis  (f.  85a— 87a  118a— 120''  183"— 184"  scripta  atque  a  Canisio 
ipso  recognita  sunt.  „lndex"  contionum  recens  exstat  in  f.  1  non  sign. ;  ipse  autem 
Canisius  contionum  indiculos  posuit  f.  186''— 187a  et  in  pagina  priore  involucri  aversi. 
F.  184b — 185a  Canisius  coramentarium  posuit,  quem  sic  inscripsit :  _A  neutralibus  et 
mediatoribus  maxime  cauendum".  Praeterea  in  postremis  codicis  paginis  varia  vel 
latine  vel  germanice  notavit. 

9.  ,,Can.  411."  Codex  in  4",  vestitus  membrana.  Signatura  novissima  in  pagina 
priore  folii  primi  (recentis),  non  signati :  TCanisiana  40."  Signaturae  paullo  anti- 
quiores:  ln  dorso :  „Scripta  |  B.  P.  Canisii  j  X.  Q.  a."  In  pagina  priore  involucri 
anterioris :  „Ser.  X.  Fasc.  Qa."  In  pagina  priore  folii  secundi.  non  signati :  „Scripta 
V.  P.  Canisii  44.  Gorheim  22.  Sept.  1860''  ;  numerus  tamen  45  et  quae  sequuntur 
lineis  transmissis  deleta  sunt.  Lncipit  in  pagina  aversa  involucri  anterioris:  „De 
regula  ad  uictum  temperandum."  Terminatur  in  pagina  adversa  involucri  posterioris : 
„placent  Deo  et  pro  sacrificio  acceptantur. tt  Habet  folia  numeris  signata  271  et  in 
initio  2  non  signata.  Continet  commentaria  maximam  partem  latina  reliqua  ger- 
manica  sunt  contionum  gennanicarum  .  quas  Canisius  Friburgi  Helvetiorum  a 
d.  21.  Decembris  1585  ad  17.  Maii  1587  habuit  vel  saltem  habere  voluit;  aliquas 
enim  vel  propter  infirmitatem  vel  propter  alias  causas  habere  non  potuit.  Orationibus 
bisce  intermixtae  sunt  complures  ^exhortationes"  sacrae.  a.  1586  a  Canisio  ad  Socios 
collegii  friburgensis  habitae.  Accedunt  alia  quaedam  ab  eo  notata.  Multa  commen- 
taria  vel  integra  vel  ex  parte  ipsius  Canisii  manu  scripta  sunt :  reliqua  duabus  fere 
manibiis  ignotis  scripta,  a  Canisio  autem  emendata  et  ainplificata  sunt.  Ordo  temporis 
in  inscribendis  commentariis  saepe  non  est  servatus.  In  folio  primo  non  signato 
exstal   index  contionum  et  exhortationum  recens. 

Codice  usus  est  Schlosser  1.  c. 

II).  „Can.  41."  Codex  in  4°,  vestitus  membrana.  Signatura  novissima  in  pagina 
priore  folii  primi  recentis  nonsignati:  „Canisiana  41."  Signaturae  paullo  antiquiores : 
In  dorso:  „Scripta  |  B.  P.  Canisii  X.  R.  a  11."  In  pagina  priore  involucri  an- 
terioris  :  „Ser.  X.  Fasc.  R.  a.u  In  pagina  priore  f.  1  sigriati :  „Scripta  V.  1'.  Canisii  1!'  [?] 
Gorheim  Scj)t.  1860";  numerus  tamen  t9  [?]  <'t  quae  sequuntur  lin<'is  transmissis 
oblitterata  sunt.  [ncipil  in  pagina  aversa  involucri  anterioris:  „Dominica  vltima  de 
abominatione."  Terminatur  in  pagina  adversa  involucri  posterioris :  „decorare  nouum 
Satanismum."  Habet  folia  numeris  signata  188  <'t  in  initio  1  f.  n<>n  signatum.  Con- 
tinct  commentaria  partim  Latina  partim  germanica  contionum  germanicarum,  quas 
(':inisius  Friburgi  Helvetiorum  a  d.  2!».  lunii  1587  ad  25.  hrccmliris  1588  habuit. 
Ilis  Lntermixtae  sunt  complures  Bexhortationes"  sacrae,  quas  ille  ibidem  annis  L587, 
1588,  1589  ad  S<x-i<<s  collegii  habuit.  .\<«««hnit  pauca  alia,  \<'lut  f.  I87b  J>as  Be- 
dencken  der  Astronomen  vnd  Mathematicern  \<>n  dem  88  .laln-."  Maximam  <-.<<li<is 
partem  scripsit  P.  Sigismundus  Ilsung  S.  J.  Reliqua  vel  a  Canisio  ipso,  vel  a  tertio 
aliqini.  enqiie  i^iKito.  sciipta  sunt.  Canisius  commentaria  omnia  recognovit,  emen- 
<la\it.  amplificavit.  In  initio  codicis  exstanl  duo  indices  contionum  ei  exhortationum 
nianu  Canisii  scripti  atque  eiusdem  generis  indez  recens. 

Codice  usus  esi   SeMosser  I.  <-. 


5.  I lodices  Societal Is  tesu.  i.xv 

epistulas  easque  autographas  vel  archetypas  el  ordine  bemporum  dispositas,  quas 
a  Kalendis  lanuariis  L584  ad  30.  Maii  1584  Societatis  sodales,  imprimis  Oliverius 
Ifanareus  visitator,  praepositi  provinciales,  rectores  collegiorum  ex  Austria,  Belgio, 
Bohemia,  Germania,  Helvetia,  Sungaria,  Lithuania,  Polonia,  locis  aliis  ad  Claudium 
Aquavivam  Societatis  praepositum  generalem  dederunt.  Accedunl  epistulae  aliquol 
externorum,  velui  Baltbasaris  a  Dernhach  0.  S.  B.  abhatis  fuldensis,  et  alia  quaedam 
monumenta  eiusdem  anni.     Im  initio  et  in  fine  codicis  sunl  duo  indices  recentes. 

Epistulis  codicis  nsi  sunt:  Duhr,  „Gesch.  d.  Jes."  I.  „Jes.  an  Fttrstenh."; 
Kroessl.  c;  Veress,  Epistolae  et  Acta  Jesuitarum  etc.;  v.  supra  p.-Lxrv  II  Kolozsvar- 
Budapest   L913). 

19.  „Germ.  163."  Lnscriptio  recens  in  dorao:  „Germ.  163  GERMANIA  EPI- 
STOLAE.  L584  Luni  Dec"  Codex  antea  constituehal  partera  alteram  codicis  signati 
_<;.  Ep.  XXV.  Est  in  2°,  conglutinatus  charta  densa,  ff.  numeris  in  marginibus  in- 
ferioribus  signatorum  .'Hi".  non  signatorum  in  initio  3  ei  in  fine  1.  tncipii  f.  L'  sigh. : 
,t  Pax  Christi.  Admodum  Reuerende  in  Christo  pater.  tn  Septembri  ultimas  ad 
I'.  T.  scripsi".  Terminatur  f.  360b:  .Magistris  emeret .  .  .  praefectus  studiorum". 
Continet  epistulas  plurimas,  easque  autographas  vel  archetypas  et  ordine  temporum 
ilis]K»sitas,  quas  a  Kalendis  lunii  L584  ad  27.  Decembris  L58.I  ex  Anstria.  Belgio, 
Bohemia,  Germania,  Helvetia,  Sungaria,  Lithuania,  Polonia,  Transsylvania,  locis  aliis 
Societatis  lesu  sodales,  imprimis  Oliverius  Manareus  visitator,  praepositi  provinciarum, 
rectores  collegiorum,  ad  Claudium  Aquavivara  praepositum  generalem  dederunt.  Ex 
illorum  numero  sunt  Hobertus  A.berkromby,  Franciscus  Costerus,  [oannes  GibbonuSj 
Robertus  Personius,  Leonardus  Rubenus,  Hermannus  Thyraeus,  Hieroivymus  Tor- 
rensis,  Gregorius  de  Valentia,  Stanislaus  Varsevicius.  Acceduni  alia  eiusdem  fere 
temporis  scripta,  ut  apographa  litterarum  binarum  [oannis  Francisci  Bonhomii  nuntii 
apostolici,  commentarii  ad  Societatis  bona,  ministeria,  disciplinam  spectantes.  Iu 
initio  codicis  esi  epistularum  index  chronologicus,  isque  recens. 

Epistulis  codicis  usi  sunt  Duhr,  BGesch.  d.  Jes."  I.  BJes.  an  Fflrstenh.",  et 
Syganshi  I.  c. 

20.  „6erm.  104."  Inscriptio  recens  iu  dorso:  BGerm.  !  104  !  GERMANIA  EPI- 
STOLAE".  Codex  antea  constituebat  partem  priorem  codicis  signati  BG.  Ep.  XXVI." 
Est  in  2°,  conglutinatus  charta  densa,  ff.  numeris  in  marginibus  inferioribus  signa- 
torum  •'>.']•>,  non  signatorum  2  in  initio  et  3  in  fine.  Incipit  f.  la  (sign.):  rMolto 
Reuerendo  in  Christo  Padre  colendissimo.  Potrebbe  essere".  Terminatur  f.  336b: 
.Praeposito  Generali  Societatis  Jesu  Romae".  Continet  epistulas  a  d.  5.  Ianuarii  ad 
31.  Augusti  1585  ex  Austria,  Belgio,  Bohemia,  Gallia,  Germania,  Helvetia,  Hungaria, 
Lithuania,  Livonia,  Polonia.  Transsylvania  etc.  Romam  ad  Claudium  Aquavivam 
Societatis  lesu  praepositum  generalem  a  Sociis,  maxime  a  provinciarum  praepositis 
et  collegiorum  rectoribus,  missas,  easque  ordine  temporum  dispositas  et  maximam 
partem  autographas  vel  archetypas.  Accedunt  aliquot  alia  eiusdem  temporis  scripta. 
velut  epistulae  principum  et  magistratuum.  In  f.  2  non  sign.  initii  codicis  exstat 
index  epistularum  chronologicus.  In  duobus  postremis  foliis  est  index  ad  codicem 
BG.  Sup.  XXA'1".  qui  iam  non  exstat,  pertinens. 

Epistulis  codicis  usi  sunt  Dnhr,  Jes.  I,  Kroess  1.  c.    Veress  I.  c,  Syganski  1.  c. 

21.  „6em.  165."  Inscriptio  recens  in  dorso:  BGerm.  165*|  EPIST.  (xERMAN.  ! 
L585     L586." 

Codex  antea  constituebat  partem  alteram  codicis  rG.  Ep.  XXVI"  et  partem 
priorem  codicis  J'<.  Ep.  XXVII."  Est  in  2".  conglutinatus  charta  densa,  ff.  numeris 
in  marginihus  inferioribus  signatorum  380,  non  signatorum  2  in  initio  et  4  in  fine. 
Imipit  f.  l;i  signat.  :  -t  Reuerende  Domine  et  frater  charissime.  Salutem  in  Domino*. 
Terminatur  f.  3801' :  .generalj  Romae".  Continet  epistulas  ab  L.  Septembris  1585  ad 
29.  Aprilis  lC>8i;  datas,  quae,  sive  quod  ad  personas  sive  quod  ad  loca  et  scriptionem 
attimt.  eiusdem  fere  generis  sunt,  atque  epistulae  codicis  BGerm.  164.  Accedunt 
alia  quaedam  scripta  ad  scholas,  seminaria,  missiones,  bona  etc.  Sociorum  spectantia, 

Braunsberger,  I  :niisii  Epistulae  el  Acta.    VIII.  e 


lxvi  V.  Descriptio  codicum  manu  scriptorum. 

cum  epistulis  aliquot  externorum,  velut  (ieorgii  cardinalis  Radzivillii.  In  f.  2  non 
sign.  initii  codicis  est  index  epistularum  chronologicus.  In  3  foliis.  quae  f.  380  se- 
quuntur,  est  index  ad  codicem   „G.  Ep.  XXVII".  qui  iam  non  exstat.  pertinens. 

Epistulis  codicis  usi  sunt  Duhr,  Jes.  I  et  Jes.  an  Furstenh.,  Ki-oess  I.  c,  Veress  1.  c. 
Syganski  I.  e. 

22.  „Germ.  166."   Inscriptio  recens  in  dorso:  BGerm.     166     EPIST.  |  GERMAN. 

1586/ 

Epistolae  codicis  antea  constituebant  paxtem  alteram  codicis  BG.  Ep.  XXYII*. 
Codex  est  in  2".  conglutinatus  charta  densa,  ff.  numeris  in  marginibus  inferiori- 
bus  signatorum  376.  non  signatorum  2  in  initio  et  1  in  fine.  Incipit  f.  la  (sign.-): 
.  Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater.  Pax  Christi  etc.  Accepi  datas  a  P  V 
19  Martij."  Terminatur  f.  376b:  -della  morte  de'  nostri  in  Transiluania"-  Continet 
epistulas  a  3.  Maii  ad  29.  Decembris  1586  datas.  quae  eiusdem  fere  rationis  sunt, 
atque  epistulae  codicis  „Germ.  165".  Accedunt  scripta  complura  similis  rationis. 
In  f.  2  non  sign.  initii  codicis  est  index  clironologicus  epistularum. 

Litteris  codicis  usi  sunt  Duhr,  Jes.  I,    Veress  1.  c,  Sygatishi  1.  c. 

23.  „Germ.  167."     Inseriptio    recens    in    dorso:    „Germ.     1(17      EPIST.     GER- 

MAN.  |  1587." 

Epistolae  huius  codicis  antea  eonstituebant  partem  maiorem  eodicis  .<<.  Ep. 
XXVIII."  Codex  est  in  2°,  conglutinatus  charta  densa,  ff.  numeris  in  marginibua 
inferioribus  signatorum  372,  non  signatorum  2  in  initio  et  1  in  fine.  Incipit  f.  1" 
(sign.):  -Admodum  Reuerende  in  Christo  Pater.  Pax  Christi.  Jn  literis  14  Decem- 
bris  ad  P.  V.  datis".  Terminatur  f.  3721' :  -sed  aulam  nobis  fauere.  P.  C."  Continet 
epistulas  a  30.  Decembris  1586  ad  30.  Septembris  1587  datas,  quae  eiusdem  fere 
rationis  sunt  atque  epistulae  codicis  BGerm.  165".  Accedunt  scripta  nonnulla  ad 
nuntios  apostolicos,  universitates.  rem  familiarem  spectantia.  In  foUo  2.  non  sign. 
initii  est  index  chronologicus  epistularum. 

Litteris  codicis  usi  sunt  Dtthr,  Jes.  I  et  Jes.an  Fiirstenh.,   Veress  I.  c,  Syganshi  I.  c 

24.  „Germ.    169."      Inscriptio    recens    in    dorso:    BGerm.        169        EJPIST. 

GERMAN.  |  1591." 

Codex  antea  signatus  erat  r(i.  Ep.  XXX."  Est  in  2",  conglutinatus  charta 
densa.  tf.  numeris  in  marginibus  infnnis  signatorum  408,  non  signatorum  4  in  initio 
et  3  in  fine.  Incipit  f.  1"  (sign  :  f  Admodum  Reuerende  pater  in  clnisto.  I'ax  christi. 
Precor  V.  P.  huius  anni  foelicissimum  auspicium."  Terminatur  f.  408b:  „De  ad- 
tnittenda  Domo  Professa  Oetingae  in  Bauaria.  <•."  Continet  epistulas  a  Kalendis 
lanuaiiis  ail  31.  Decembris  1591  datas,  quae  eiusilem  fere  rationis  sunt  atqiie  epistulae 
codicis  nGerm.  Ki7."  Accedunt  alia  quaedam  tnonumenta  eiusdem  fere  temporis. 
In  Ibliis  2  4  non  sign.  initii  est  index  alphabeticus  eorum,  qjai  epistulas  dederunt, 
isque  recens. 

Epistulis  codicis  usi  sunt  Duhr,  Jes.  I  et  Jes.  an  Fiirstenh.,  et   Kroess  I.  c. 

25.  „Proc.  Ap.  I."     fnscriptio  antiqua    in   dorso    verba  uncis  quadratis  inclusa 
paene   aut    omnino    evanuerunt  :    „[Sacra]    Hituuni    Congregfatione.]       Lausannen. 
\r.  Ser.   Dci    1'etii   Canisij  J  Sacerd."   prof.1   Soc.tas   Jesu      Copia  Proeiis  Apostolici 
Romani  Remlis  &.    Comp."  I  Super  Sanctit.'  Vitae,  uirtutib.      &  miraculis  in  specie 
Friburgen.    hoc    verbum    manu    posteriore  scriptum   est       [Cosmus  Ant.  de  BJernar- 
ilinis  |not.|" 

Codex  in  2".  vestitus  membrana,  ff.  771.  Encipit  f.  1':  „Eminentissimi,  ei 
Reverendissimi  Domini  mei  Obugatissimi."  Continei  processus  Romae  a.  1740  1743 
auctxtritate  apostolica  de  Canisii  sanctitate,  virtute,  miraculis  Bin  specie"  instituti 
apographum  eodem  fere  bempore  Etomae  scriptum.  Processui  buic  inserta  sunt  apo- 
grapha  processuum  de  Canisii  sanotitate,  virtutibus,  miraculia  Frisingae  a.  1626  ei 
Friburgi    rlelvetiorum    a.    1<'>'_'7   auctoritate  episcoporum    frisingensis  <■(    lausannensts 


i).  Codex  solodoranus.    7.  Codex   vercellensis.  i.wn 

bstitutorum.  In  extremo  codice  Cosmus  Antonius  de  Bernardinis,  Sacrae  Rituum 
Congregationis  notarius,  cancellarius,  archivista,  13.  Martii  17-11  sua  manu  testatur, 
apographum  boc  cum  romano  processu  archetypo,  ex  quo  descriptura  sii.  a  se 
collatum  esse. 

6.  Codex  solodoranus. 

Solodori    Solothurn,  in  Helvetia    in  bibliotheca  urbis. 

„Stal".  Titulus  recentior  in  dorso:  „EPISTOLAE  I.  I.  A  STAL  Ali  A 
1561      VSQVE  AD  1597." 

Ineipit  p.  1  :  „Yisns  .!(>.  Jacoho  suo  S.  I).  P.  Litcras  tuas  quarto  Maij  datas." 
Terminatur  p.  367  :  „Salod.  ipso  die  Theophaniae  1579.  K.  P.  T.  etc.  Jo.  Jae,  de  Staal." 
Codex  iu  2°,  conglutinatus  charta  densa,  pp.  sign.  367.  Continei  apographa,  eaque 
magnam  partem  ab  ipso  auctore  scripta,  epistularum,  quas  Johannes  Jacobus  vom 
staal  patritius  solodoranus  a.  1562  1597  dedit  ad  Petrum  Canisium,  cardinalem 
Octavium  Paravicinum,  episcopos  tacohum  Christophorum  Blarer  a  Wartensee  basi- 
leensera  ei  Hildehrandum  a  Riedmatten  sedunensem,  Petrum  Schneulinum  praepositum 
friburgensem,  Patrem  Angelum  Capucinorum  per  Helvetiam  provincialem,  P.  toannem 
Kiirlicrum  Fratrum  Minorum  Conventualium  per  provinciam  argentinensem  provin- 
cialem,  Odalricum  Wittweiler  0.  S.  B.  abbatem  Eremi  B.  M.  V.,  Odalricura  Arastein 
0.  Cist.  abhatem  S.  Orbani,  Eodocum  Pfifferum  et  Renwardum  Cysatum  lucernenses, 
[oannem  Meierum  praetorem  friburgensem,  loannem  Conradum  Sfeyerura  consulem 
schaffhusianum,  Franciscura  Guillimannum,  alios.  Aliquas  ex  illis  epistolis  Staalius 
nomine  senatus  solodorensis,  ceteras  suo  nomine  scripsit.  Accedunt  alic^uoi  epistulae 
autographae  ad  Staalium  scriptae. 

7.  Codex  vercellensis. 

Vercellis    Vercelli  in   Italia  superiore    in  archivo  capituli  metropolitani. 

„Mons".  Codex  in  2°,  vestitus  charta  densa.  Inscriptio  recens  in  dorso:  BMons. 
Bonomi  |  Minute  |  Epistolarie  |  1582  et  1584."  Ihcipit  f.  2*  non  sign. :  „Episcopo 
Basileensi.  Reiierendissime  in  Christo  Pater  atque  Illustrissime  Domine.  D.  Amice.1' 
Terminatur  in  folio  paenultimo,  non  sign. :  „1799.  Ad  Decanum  Ultraiectensem." 
Neque  paginae,  neque  folia  codicis  numeris  signata  sunt.  Posita  sunt  in  hoc  codice, 
ordine  temporis  non  seniper  servato,  commentaria  (brouillons,  minute)  epistularum, 
quas  loannes  Franciscus  Bonhomius  (Bonhomini)  episcopus  vercellensis  atque  aposto- 
iicus  primum  apud  Helvetios  catbolicos,  deinde  apud  Rudolphum  II.  imperatorem, 
postea  apud  Colonienses  et  in  Belgio  nuntius  annis  1581,  1582,  1584  dedit  ad  Beatnra 
Petrum  Canisium,  Rudolphum  II.,  Ferdinandum  et  Ernestum  Austriae  archiduces, 
Havariae  ducem,  archiepiscopos  et  episcopos  agriensem ,  basileensem,  bremensem, 
coloniensem,  curiensem,  herbipolensem,  olomucensem,  pragensem,  quinqueecclesiensem, 
vindobonensem,  vratislaviensem,  abbates  benedictinos  fuldensem,  mellicensem  (Melk), 
sangallensem,  capitula  coloniense,  olomucense,  osnaburgense,  decanos  budissinum, 
einsidlensem ,  uraniensem,  praepositnm  provinciae  austriacae  S.  J.,  rectores  colle- 
giorum  S.  .T.  augnstani,  coloniensis,  dilingani,  ingolstadiensis,  lucernensis,  monacensis, 
olomucensis,  pragensis,  Ioannem  Michel  0.  Min.  Conv.,  praepositum  ac  parochum 
et  senatum  urhis  friburgensis,  Victorem  Augustum  Fuggerum,  Georgium  Ederum, 
alios.  Bonhomius  aliqua  ex  his  commentariis  ipse  scripsit;  reliqua  diligenter  reco- 
jgnovit.  Maxima  eorum  pars  ab  Ioanne  Antonio  Caresana  Bonhomii  secretario,  pauca 
ab  aliis  scripta  sunt.  Accedunt  epistulae  aliquot  Rudolphi  II.  caesaris  et  alia  quae- 
dam  scripta. 

Codice  usi  sunt  ./.-./.  Berthier  0.  Pr.,  „Revue  de  la  Suisse  catholique"  Vol. 
XXIV.  XXV.,  Frihourg  1893,  1894,  et  „Lettres  de  Jean-Francois  Bonomio",  Fribourg 
1894,  item  Fr.  Steffens  ei  II.  Fehiharrlt,  Nuntiaturbcrichte  aus  der  Schwei/.  seit  dem 
Concil  von  Trient,  1.  Alith..  1.  Band,  Solothurn  1906  cf.  supra  p.  i.vi  .  <t  Rom. 
Paste,  in   .Archiviu  ddla  Socictii  Vcrccllcsc  di  Storia  e  d'  Artc.   A.  ]\ .  Vercelli   1912. 


VI. 

FAPLNATIO  SIGNORIIM  KT  NOTARUM  („ABBREVIATIONUM") 

saepius  occurrentium. 

Sicubi  signum*  in  adnotationibus  ei  explicationibus  comparebit,  indicabit, 
editorem  fonte  uti  nondum  quod  ipse  quidem  norit  edito.  Si  quae  autem  ex  ipsis 
litteris  monumentisque  canisianis  nunc  primum  m  lucem  erunt  emissa,  id  ex  hoc 
ipso  intellegi  poterit,  quod  post  exempla  manu  scripta,  ex  quibus  sunt  typis  exscripta, 
liber  non  erit  indicatus,   quo  iam  vel  integra  vel  ex  parte  vulgata  sint. 

Notabitur : 

Signo  -     — ,  aliquid  in  ipso  fonte  deesse; 

punctis  appositis  (.  .  .),  aliquid  ab  editore  omitti: 

uncis  quadratis  [  ].  aliquid  ab  editore  suppletum  vel  additum  esse; 

typis  latius  dispositis,  Canisium  aliosve  non  suis.  sed  ipsius  Sacrae 
Scripturae  verbis  loqui. 

„  Autographum  *  =  quod  auctor  sua  niann  scripsit. 

„Archetypumu  ==  quod  auctore  dictante  vel  mandante  scriptum  est. 

BCommentariumB  =  scriptum,  quo  epistula  vel  contio  etc.  primum  esi   praeparata  vel 

adumbrata  (Konzept,  brouillon,  minnta). 
rLibrarius"  =  qui  epistulam  etc.  vel  auctoris  mandatu  eodemve  dictante  scripsit,  vel 

ex  autograpbo,  archetypo  etc.  transcripsit  (secretarius,  scriptor,  scriba,  eopista  . 
2°  =  in  folio;  &  =  etc. ;  <&-=  =  et,  vel  etc.    %  =  pro  centum. 

Notae  quaedam  a  Canisio  aliisque  ad  complura  et  satis  diversa  vocabula  signi- 
ficanda  adhibentur;  attamen,  quid  singulis  locis  significent,  ex  ips;i  oratione  atque 
ex  iis  maxime,  quae  notas  illas  proxime  tum  aritecedent,  tum  sequentur,  dignosci 
poterit.  Similiter  intelligetur,  utrum  v.  g.  J'."  significet  „Pater"  an  .1'atiis"  etc. 
Hic  verba  fere  solo  casu  recto  quem  vocamus  ponentur. 

a.  =  an,  annus.  1».  =  beatus. 

A.  =  Aiinns.  Altezza,  Augustinus.  B.  =  Beatus,  Benedictus. 

Act        Actus  Apostolorum.  B.  M.  V.  =  Beata   Maria   Virgo. 

adn..  adnot.    -  adnotatio.  B.  P.  N.  =  Beatus  Pater  Noster. 

Agg       Prophetia  Aggaei.  Bar       Prophetia  Baruch. 

Ain        Prophetia  Amos.  Bd        Band. 

Ant.  =  Antonius.  Br.       Breisgau. 
ap.  =  apographum. 

Ap.       Apostolus.  c.  =  caput,  citatus. 
Apc  =  Ajiocalypsis  B.  loannis  Apostoli.        C.  =  Canisius,  Caput,  Celsitudo. 

apogr.       apographum.  C.  \.       Celsitudo  Vestra. 

\|ip.        Apostoli.  CaJ.       Calendae. 

arch.,  archet.       archetypum.  can.       canon. 

art.       aiticnlns.  Can.       Canisius,  Canon. 

Autl.       Auflage.  Can.  I,  II  etc.        Beati   Petri   CanisiiS.J. 
aug.  =  augustanus.  Epistulae   ei    Acta,    Volumen   primum, 

autogr.       autographum.  secundum  etc. 


VI.  Explicatio  signorum  el  notarum    „abbreviationumu    saepius  occurrentium,     i.xix 


Can.  30       Codes   manu  scriptus,  qui  si- 

gnatus  esi  .( !an.  30" ;  el  sic  de  similibus 

indicationibus. 
Cant,   Ci        Canticum  Canticorum  Salo- 

inonis. 
cap.       caput. 

Card.       Cardinale,  Cardinalis. 
Cart.       ( iartusianus. 
Catal.       Catalogus. 
CC.  W.       Celsitudines  Vestrae. 
Cels.  —  Celsitudo. 
cf.  =  confer. 
chariss.  =   charissimus. 
Chr.  —  Christus. 
clar.  =  clarissimus. 
Cod.       Codex. 

Col  =  Epistula  P>.  Pauli  Ap.  adColossenses. 
col.  =  columna. 
colon.  =  coloniensis. 
Cong.,  Congr.  =  Congregatio. 
Congr.  Or.  =  Congregatio  Oratorii. 
1  Cor,  2  Cor  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad 

Corinthios  prima,  secunda. 
corr.  =  correctum. 
Coss.  =  Consules. 

D.  =  Divus,  Doctor,  Domina.  Dominatio, 
Dominus,  Dottore. 

d.  =  das,    decretum,    der,    die,   dies,    di- 
stinctio,  divus,  dominus. 

D.  D.  =  Dat  Dedicat.   Doctores,   Domini, 

Dominus  Doctor.  Dono  Dedit. 
D.  N.  =  Dominus  Noster. 

D.  V.  =  Dominatio  Vestra. 
DD.  =  Doctores.  Domini. 

DD.  VV.  =  Dominationes  Vestrae. 

Dec.  =  Decas,  December. 

decr.  =  decretum. 

dil.,  diling.  =  dilinganus. 

dist.  =  distinctio. 

Dn  =  Prophetia  Daniel. 

Doc,  Doct.  =  Doctor. 

Dom.  =  Dominatio.    Dominfca,    Dominus. 

Dr.  =  Doctor,  Dottore. 

Dt  =  Liber  Deuteronomii. 

Dt.  =  Durchlaucht,  Diirchleucht. 

E.  =  Ecclesia,  Ewer. 

E.   Ew.  =  Ewer  Erwurden. 
E.  F.  D.  =  Ewer  Furstliclie  Dfirchleucht. 
E.  F.  G.  =  Ewer  Furstlicbe  Gnaden. 
E.  G.  =  Ewere  (inaden. 

e.  g.  =  exempli  gratia. 
E,  L.  =  Ewer  Liebden. 

E.  V.  =  Excellentia  Vestra. 


Eccle       Ecclesiastes. 

Eccli        Ecclesiasticus. 

ed,       edidit,  editio,  editus. 

ed.  nov.       « ■<  1  i  t  i <  >  uova,  novissima. 

edd.       ediderunt. 

eiusd.       eiusd. 

el.  =  electio. 

eod.  --    eodem. 

E|>.       Episcopus,  Epistula, 

ep.  =  epist  ula. 

Epb  =  Epistula  B,  1'anli  Ap.  ad  Ephesios. 

Epp.       Epistulae. 

1  Ksr,  2  Esr  -    Liberprimus  Esdrae,  Liber 

secundus  Esdrae. 
Est  =  Liber   Esther. 
etc.  =  et  ceteri. 
Ex  =  Liber  Exodus. 
Ex.  =  Examen. 
Ew.  =  Ewer,  Erwurden. 
excl.  =  exclusive. 
Ez  =  Prophetia   Ezechielis. 

F.  =  Frater,  Furstlich. 

f.  =  folium. 

Fasc.  =  Fasciculus. 

fer.  =  feria. 

FF.  =  Fratres. 

tf.  =  folia. 

il.  =  florinus. 

frib.,  friburg.  =  friburgensis. 

Frt,,  Frtl.  =  Furstlich. 

Gal  =  Epistuia  B.  Pauli  Ap.  ad  Galatas. 
Gio.  =  Giovanni. 
(in  =  Liber  ( lenesis. 
Gn.  =  Gnadcn. 

H.  =  Heilig,  Herr,   Heylig. 

Hebr  =  EpistuIaB.  Pauli  Ap.  ad  Hebraeos. 

Heil.  =  Heiligkeit,  Heilig. 

Hist,  =  Historia. 

I.,  J.  =  lesus,  Jesus. 

i.  =  im,  in. 

i.  e.  =  id  est. 

lac  =  Epistula  catbolica  B.  lacobi  Ap. 

Id.  =  Idus. 

Idc  =  Liber  ludicum. 

Idt  =  Liber  ludith. 

Ier  =  Prophetia  leremiae. 

III.  =  lllustris,  Illustrissimus. 

incl.  =  inclusive. 

ingolstad.  =  ingolstadiensis. 

inscr.  =  inscriptio. 

Io  =  Evaneelium  secundum  loannem. 


lxx     VI.  Explicatio  signorum  et  notarura    „abbreviationum"    saepius  occurrenth 


Io.  =  Ioannes. 

1  Io.  2  Io  etc.  =  Epistula  B.  loannis  Ap. 

prima,  secunda  etc. 
To.  B.  =  loannes  Bapstista. 
lon  =  Prophetia  Ionae. 
Ios  =  Liber  Iosue. 
Ir  =  Prophetia  Ieremiae. 
Is  =  Prophetia  Isaiae. 
Iud  =  Epistula  catholica  B.  ludae  Ap. 

L.,  1.  =  liber.  Licentiat,  Lieb,  Liebden. 

I.  c.  =  loco  citato. 

Lc  =  Evangelium  secundum   Lucam. 

Lev  =  Liber  Leviticus. 

lib.  =  liber. 

libr.  =  librarius. 

Lv  =  Liber  Leviticus. 

M.  =  Maestro,    Magister,    Maximus,  Me- 
dicina. 

m.  =  mensis. 

M.  S.  =  Manu  Scriptus. 

1  Macb,  2  Mach  =  Liber  primus  Macha- 

baeorum,   Liber  secundus  etc. 
Mai.  =  Maiestas. 
mai.  =  maior. 

Mal  =  Prophetia  Malachiae. 
Mant.  =  Mantissa. 
marg.  =  margine. 
Max.  =  Maximus. 
May.  =  Mayestet. 

Mc  =  Evangelium   secundum   Marcum. 
me.  =  memoria. 
med.  =  medius. 
Mich  =  Prophetia  Michaeae. 
Min.  =  Minores. 
min.  =  minor. 

mon.  =  monacensis,  monumentum. 
monac.  =  monacensis. 
monum.  =  monumentum. 
ms.  =  mann  scriptus. 
Mt  =  Evangelium  secundum  Matthaeum. 

N.  =  Noster,  Nostro. 

i).  =  numerus. 

N.  P.  G.  =  Nostro  Padre  Generale. 

N.  S.        Nostro  Signore. 

Nm       Liber  Numeri. 

nn.  =  numeri. 

No.  —   Numero. 

nr.  =  iiiiincriis. 

Num.       Liber  Numeri. 

0.  =  Omnis,  Ordo. 

'  '■  <  !arm.       I  >rdo  Carmelitanus, 


0.  Cart.  =  Ordo  Cartusianus. 

0.  Cist.  =  ( hdo  Cisterciensis. 

0.  Er.  S.  Aug.  =  Ordo  Eremitarum  Sancti 

Augustini. 
0.  F.  M.,    0.  Fr.  Min.  =  Ordo    Fratrum 

Minorum. 
0.  Min.  reg.  obs.  =  Ordo  Minorum  regu- 

laris  observantiae. 
0.  P„  0.  Pr.,  0.  Praed.  =  Ordo  Praedi- 

catorum. 
0.  Praem.  =  Ordo  Praemonstratensis. 
0.  S.  A.  =  Ordo  Sancti  Augustini. 
0.  S.  B.  =  Ordo  Sancti  Benedicti. 
oblitt,  =  oblitteratus. 
om.  =  omissus,  omittit. 
Os  =  Prophetia  Osee. 

P.  =  Padre,  Pars,  Pater,   Paternitas,   Pe- 

trus,  Pontifex. 
p.  =  padre,  pagina,  pars,  pater,  post. 
P.  D.  =  Padre  Dottore,   Pater  Doctor. 
P.  gr.  =  Patrologia  graeca. 
P.  lat.  =  Patrologia  latina. 
P.  M.  =  Pontifex  Maximus. 
p.  m.  =  piae  memoriae. 
P.  N.  =  Padre  Nostro,   Pater  Noster. 
]'.!'.  =  Patres. 
P.  R.  =  Padre   Reverendo,    Pater    Eteve- 

rendus.  Paternita  Reverenda,  Paternitas 

Reverenda. 
P.  T.  =  Paternitas  Tua. 
P.   V.  =  Paternita    Vostra,     Paternitas 

Vestra. 
P.  V.  R.  =  Patemitas  Vestra  Reverenda, 
pag.  =  pagina. 
1    Par,  2  Par  =  Liber   primus    Paralipo- 

menon,  Liber  secundus  etc. 
Pent.  =  Pentecoste. 
1    Petr,   2  Petr  =  Epistula    B.  Petri  Ap. 

prima,  secunda. 
pg.  --   pagina. 
Phil    =  Epistula  B.   Pauli  A.p.  ad  Philip- 

penses. 
Pont.  Max.  =  Pontifex  Maximus. 
PP.        Padri,   Papa,  Patres. 
pp.  =  paginae. 
Prv        Liber  Proverbiorum. 
Ps  =  Liber  Psalmorum. 

(|..  qii.  =  quaestio. 

R,  r.  =  responsum.  Reverendo,  Eteveren- 
dus,  Reverentia,  Reverenza,  Ritus, 
Romanus. 

I».  I>.  Eleverenda  Dominatio,  Reveren- 
dus  Dominus. 


VI.  Explicatio  signorum  ei  ootarum    r)abbreviationum1')  saepii 


i'CclllTclltlll!l). 


R.  r.       Reverenda   Paternita,R  veerenda 

Paternitas,  Reverendo  Padre,  Reveren- 

ilus  Pater. 
R.  p.  D.       Reverendus  Pater  Doctor. 
R.  P.  X.       Reverendo  Padre  Nostro,  Re- 

verendus  Pater  Noster. 
R.  P.  T.       Reverenda   Paternitas  Tua. 
K.   |'.  V.  =Eeverenda    Paternita  Vostra 
Vestra  .  Reverenda  Paternitas  Vestra. 
R.R.       Reverendi. 
R.  T.  =  Reverentia  Tua. 
R.  V.  =  Reverentia  Vestra    Vostra  .   Re- 

verenza  Vostra    Vestra  . 
R.  V.  P.       Reverenda  Vestra  Paternitas. 
ref.       reformatio. 
Reg.,  reg.  =   Reges,  regula. 
Resp.  =  Responsum,  Respublica. 
I  Rg,  2  Rg  etc.  =  Liber  primus  Regum, 

Liber  secundus  Regum  etc. 
Rom  =  Kpistula  P>.  Pauli  A.p.  ad  Romanos. 
Rom.,  roni.  =  Romanus,  romanus. 
Rom.  =  Romiscb. 
RR.  =  Reverendi. 
RR.  PP.  =  Reverendi    Padri,    Reverendi 

Patres. 
RR.  VV.  =  Reverentiae   Vestrae,    Reve- 

rentie  Vestre,  Reverenze  Vostre. 

S.,  s.  =  Sacer,  Sanct,  Sanctissimus.  Sancti- 

tas,    Sanctus,     Sant',     Santita,    Santo. 

Sectio,  Sessio,  Signore,  Signoria,  Socie- 

tas,  Suo,  Suus. 
s.  a.  =  sine  anno. 

S.  C.  R.  =  Sacra  Congregatio  Rituuin. 
S.  D.  =  Salutem  Dico,  Servus  Dei. 
S.  D.  N.  =  Sanctissimus  Dominus  Noster. 
S.  D.  P.  =  Salutem  Dico  Plurimam. 
S.  J.  =  Societas  Iesu. 
s.   I.  =  sine  loco. 
s.  I.  et  a.  =  sine  loco  et  anno. 
S.  P.  =  Salutem  Plurimam,  Sanctissimus 

Pater,  Sanctus  Pater,  Summus  Pontifex. 
S.  P.  D.  =  Salutem  Plurimam  Dico. 
S.  R.  =  Sua  Reverentia,   Sua  Reverenza. 
S.  R.  ('.  =  Sacra  Rituum  Congregatio. 
S.  R.  E.  =  Sancta   Romana  Ecclesia. 
S.  R,  M.  =  Sacra  Regia  Maiestas. 
S.  S.  =  Sanctitas  Sua,    Santita   Sua.    Sua 

Santita,  Sua  Signoria. 
saec.    =  saeculum. 
Sal.   =  Salus. 
Sap  =  Liber  Sapientiae. 


Schw.  =  Schweiz. 

Ser.       Series. 

Sereniss.       Serenissimus. 

Sess.       Sessio. 

sig.  =  sigillum. 

sign.       signatus. 

Soc.  =  Societas. 

sq.  =  sequens. 

s<|(|.  =  sequentes. 

SS.       Sancti. 

Summar.    =  Siiniiiiariiini. 

T.,  t.  =  Tomus,  tuus. 

T.  P.     ---  Tua  1'atcrnitas. 

T.  R.  =  Tua  Reverentia. 

T.  R.  P.  =  Tua  Reverenda   Paternitas. 

temp.  =  tempus. 

Th.  =  Tbeologia. 

1  Thess,  2  Thess  =  Epistula  B.  Pauli  Ap. 

ad  Thessalonicenses  prima,  secunda. 
Thr  =  Threni.   i.  e.  Lamentationes    tere- 

miae  Prophetae. 
1  Tim,  2  Tim  =  Epistula  B.  Pauli  Ap.  ad 

Timotheum  prima,  secunda. 
Tit  =  Epistula  B.  Pauli    Ap.    ad   Titum. 
tit.  =  titulus. 
Tob  =  Liber  Tobiae. 
Tom.  =  Tomus. 
tract,  =  tractatus. 

u.  =  und. 

V.,  v.  =  Venerabilis,  verbum,  vester,  vide, 

Virgo,  von,  vostro. 
V.  C.  =  Vestra  Celsitudo. 
v.  g.  =  verbi  gratia, 
V.  P.  =  Vestra  Paternitas,  Vostra  Pater- 

nita. 
V.  R.,  v.  r.  =  Vestra  Reverentia,  Vostra 

Reverenza. 
V.  R.  P.  =  Vestra  Reverenda  Paternitas, 

Vostra  Reverenda  Paternita, 
V.  S.  =  Vostra  Signoria. 
Ven.,  vener.  =  venerabilis. 
vers.  =  versus. 
Vol.  =  Volumen. 
VV  =  Vestri,   Vostri. 
vv.  =  verba. 
vv.  sqq.  =  vcrba  sequentia. 

Zach  =  Prophetia  Zachariae. 


VII. 

EPISTULAE  V  CANISIO  ET  VI)  CANISIUM  DATAE 

1581—1597. 


8083.        CANISITJS    lOAIOI   FRAKCIKCO    BOIVHOMIO,   apostolico 
apud  Eelvetios  nuntio  et  episcopo  vercellensi. 

Lucema  \m2.  [anuarii   1581  '. 

Ex  huius  Litterarum  partis  apographo,  a  Bonhomii  secretario  scripto  et  sic  in- 
scripto:  .Kx  literis  patris  Petri  Canisij  ad  Episcopum  Vercellensem  etc.  Datis 
Luceriae   12  Januarij  1581."    Cod.  rom.  „Germ.  Vol.  103"  p.  430. 

Efficiendum,  nt  Frobenius  Basilea  Friburgum  transmigret  ibique  catholieam 
religionem  amplectatur  et  tupographiam  instituat. 

Addam  et  de  d.  Frobenio  '-',  cui  uehementer  optarim,  ut  Romae 

sui  uoti  compos  fiat,  Celsitudine  T.  intercedente.  Fortasse  is  con- 
ditionem  acciperet,  si  Pontiiicis  max:  nomine  moneretur  amanter  mutare 
locum,  et  migrare  Friburgum.  ubi  et  catholicam  religionem  profiteretur, 
et  typographiam  instrueret  magna  cum  sui  nominis  apud  catholicos 
omnes  commendatione.  Nec  dubium,  quin  Friburgenses  illum  fauen- 
tibus  animis  complecterentur,  ac  de  illius  typographia,  et  officina  sibi 
multum  gratularentur.  Verum  haec  sapientia  tua  rectius  diiudicabit: 
certe  Friburgenses  de  typographo  aduocando  cogitant3.  ■ 

Reliqua  epistulae  huius  pars  perisse  videtur.  Quid  autem  Canisius  scripserit, 
colligi  potest  ex  Bonhomii  litteris  26.  Ianuarii  datis ;  per  has  enim  Bonhomius  ad 
Canisii  epistulam  respondit. 

Amhrosius  et  Aurelius  Frohenii  (Frohen,  Froben)  Basileae  typographiam  hahe- 
hant  a  Ioanne  Frobenio  avo  (f  1527)  conditam.  Hic  complures  patres  ecclesiasticos 
(ut  Ambrosium,  Augustinum.  Hieronymum  etc.)  et  veteres  scriptores  latinos  (velut 
Tacitum    et   Senecam)   pulcherrimis    typis    admodum    castigate    ediderat:    quibus  ac- 


1  Canisius  10.  Decembris  1580  ex  Cermania  Friburgum  Helvetiorum  ad  col- 
legium  Societatis  incohandum  venerat.  Cum  autem  oratores  septem  pagorum  catholi- 
corum  Helvetiae  circa  d.  10.  Ianuarii  1581  Lucernae,  quomodo  iniuriae  a  Bernensibus 
Bonhomio  illatae    v.  Can.  VII  853)  occurrendum   esset,    deliberaturi  essent.    Canisius 

-  id  quod  Bonhomius  ab  eo  petierat  —  cum  oratoribus  friburgensibus  Lucernam 
petierat;  v.  Can.  VII  594.  In  eodem  conventu  pagi  illi  auctore  Bonhomio  de  con- 
cubinatu  sacerdotum  abolendo  egerunt  (J.  G.  Mayer,  Das  Konzil  von  Trient  und  die 
Gegenreformation  in  der  Schvveiz  II,  Stans  1903,  '2(>  . 

2  Ambrosium  Frobenium,  typographum  basileenseni.  significat.  Aride.  quae  post 
ipsas  has  litteras  dicentur. 

3  Urbs  friburgensis  eo  tempore  typographo  carebat. 

B  raunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII  1 


2        2084.    Ioannes  Franciscus  Bonliomius  Canisio.    Vercellis  24.  Ianuarii  1581. 

cesserant  Novum  Testamentum  graecum,  grammatica  hebraica.  lexica  hebraicum  et 
chaldaicum,  alii  libri.  Ita  Ioannes  per  totam  Europam  magnam  gloriam  consecutus 
et  „typographorum  rex"  appellatus  erat  (Io.  Janssen,  Greschichte  des  deutschen  Volkes 
I  ">-*>,  Freiburg  i.  Br.  1913,  14  21  23;  VII1-12  619—620  625;  Friedr.  Kapp,  Ge- 
schichte  des  deutschen  Buchhandels  I,  Leipzig  1886,  121  839).  De  Ambrosio  Frobenio 
qui  in  rebus  religionis  cum  protestantibus  stabat)  Ioannes  Franciscus  Borihomius 
Bonhomini)  episcopus  vercellensis,  qui  ab  a.  1579  apostolicum  apud  Helvetios  visita- 
torem  et  nuntium  agebat,  Vercellis  27.  Ianuarii  1581  Guilielmo  Techtermann  Fri- 
burgensium  archigrammateo  scripsit:  ,Se  libros  quosuis  ad  exactissimae  Romanae 
correctionis  praescriptum,  in  loco  etiam  catholico  impressurum  recepit,  atque  spo- 
pondit"  (ex  archetypo,  Bonhomii  manu  subscripto.  Cod.  „1  37"  f.  149 a.  Frobenium 
et  Bonhomius  et  Canisius  cognovisse  videntur  Friburgi  m.  Decembri  a.  1581 ;  nam 
Bonhomius  Vindobona  7.  Martii  1582  ad  Ptolemaeum  Galli  cardinalem  Comensem, 
qui  Gregorii  XIII.  secretarius  maior  erat,  scripsit:  „Bonissima  nuoua  e  stata  quella 
che  V.  S.  lllustrissima  mi  da  che  il  Frobenio  habhia  fatta  la  profession  della  fede, 
ma  che  egli  sia  stato  sempre  cattolico,  non  lo  direbbe  a  me,  credo,  che  quando  fii 
a  Friburgo  a  trouarmi  mostro  il  contrario  al  Padre  Canisio,  et  a  me,  et  a  altri  an- 
chora.  se  ben  pigliammo  speranza.  come  fin  d'  all'  hora  scrissi  ;i  Y.  S.  Illustrissima 
che  si  potesse  guadagnar  facilmente  per  esserci  parso  di  buona  natura"  ex  arche- 
typo,  quod  est  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.   104.  p.  110 — 115). 

Caput  illud  litterarum  Canisii,  quod  supra  positum  est.  Bonhomius  Vercellis 
(quo,  ut  episcopatus  sui  res  curaret.  ad  tempus  se  receperat  ad  cardinalem  Comensem 
misit  una  cum  epistula  29.  Ianuarii  1581  ad  eundem  cardmalem  a  se  data:  in  qua 
haec  de  Frobenio  et  de  Canisio  petebat:  ,Io  supplico  S.  Beatitudine  che  si  degni 
fargli  scriuere  nella  maniera  da  detto  padre  ricordata :  che  se  si  potesse  ritirar  quell, 
huomo  a  Friburgo,  et  farlo  diuentar  catolico.  stimarei,  che  di  cio  si  fusse  fatto  maggior 
acquisto  per  la  sede  apostolica  et  per  la  religione  catolica,  che  di  quante  altre  opere 
si  siano  fatte  in  questi  duoi  anni  in  quelle  parti"  (ex  archetypo;  Cod.  rom,  „Germ. 
Vol.  103"  p.  429—430). 

Ad  haec  cardinalis  Comensis  Roma  11.  Februarii  1581  Bonhomio  respondit : 
„Con  tutto  che  paresse  poco  conueniente  di  scriuer  al  [Frobenio]a  stampatore.  non- 
dimeno  hauendo  uisto  quel  che  V.  S.  piu  uolte  ha  scritto,  et  il  capitolo  de  la  lettera 
del  Padre  Canisio,  se  li  e  scritto  una  lettera  qual  sara  con  questa  insieme  con  la 
copia,  accioche  uedutala,  seli  parera  bene,  la  mand[i  et  la  acjcompagni  con  una  sua" 
(ex  apographo  eiusdem  temporis :  Cod.  rom.  „Nunziat.  di  Germ.  12."  f.  63 — 64). 

Bonhomius  Canisio  respondit  26.  Ianuarii   1581. 

a)  Hoc  vocabulum  vn  apographo  deest, 

2084.         IOANXES  FRAXCISCXS  BOXIIOMIVS,   apostolicus   apud 
Helvetios  visitator  et  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Vercellis  24.  lanuarii    1581. 
Ex  imagiiie  photographica  apographi  eodem  fere  tempore  sciipti  et  sic  inscripti : 
J'atii  Canisio".    Cod.  rom.  B693u  (antea  „D  II  36")  p.  590. 

Profectio  lucemensis.    Nummi.    „Agnus  Dei".     /'.  Ardreni  epistulae. 

Reuerende  admodum  Pater,  atque  vti  frater  in  Domino  charissime. 
Ex  Lucerino  Secretario l  intellexi  Paternitatem  tuam  Comitiorum  tem- 
pore  Luceriam,  vna  cum  1)1).  Friburgensibus  Legatis2  venisse,  i|)si(|iit" 


1  Dubitari  vix  potest.  (|iiin  a  Uonliomio  significetur  clarissimus  Ule  Kcnwardus 
Cysal    1545     1614),  Lucernensium  archigrammateus    „StattschryberB). 

-'  Legati  erani  [oannes  a  Lanten-Heid  reipublicae  praetor  ei  Pancratius  \\ild 
quaestor  ac  senator  I  >ic  EidgenOssischen  A.bschiede  aus  dem  Zeitraum  von  L556  bia 
L586,  bearb.  von  Joseph  Karl  KruUi  [Abachiede  Bd.  IV.  Al.t.  2|.  Bern  1861,  730). 


2085.    Eoannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Vercellis  26.  [anuarii   1581.      3 

binos  literarum  fasciculos  ad  nic  porforendos  dcdissc.  (|iios  o,u<>  t;mion 
hactenus  n<>n  vidi;  quamobrem  doleo  vehementer,  quamquam  illos 
perijsse  nequaquam  suspicor.  Eisce  inclusi  erunt,  aut  agglutinati  octo 
coronati  aurei  nummi,  quos  Secretarius  pro  accepto  vino  Collegio 
vestro '  debere  nos  affirmauit;  citius  fnisissem,  si  auncij  oporl  unitas  oblata 
esset;  A.dieci  praeterea  quatuor  A.gnos  Dei2  Patri  Ruperto8  reddendos, 
vt  nulla  excusatione  vti  possit,  si  pollicitationi  niilii  factae  defuorit, 
atque  in  singulos  saltem  menses  literas  de  Friburgicis  rcbus  ;id  nie 
non  dederit.  Valete  in  DominOj  ac  pro  me  omnium  peccatorum  miser- 
rimo,  praepotentem  Deum  assiduc  vt  deprocomini ,  luunilitcr  [>ct<>: 
Datiun  Vercellis  IX.  Cal.  Februarrj.  MDLXXXI. 

20JS5.        IO  A>\i:s  FRAJTCISCUS   ItOMIO.HIl  S,   apostolicus  apud 
Kelvetios  visitator  ei  auntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

\\  srcellis  26.  [anuarii   L581. 
Ex  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  et  sic  inscripto:  „Eidem  P.  Canisio." 
Cod.  rom.  B693"  p.  591     593. 

Iniuria  bemensis.  Clerid  petulantiores.  Seminarium.  Difficultates  ex  mona- 
stcrhi  Marsens.    Frobenius.    Diploma.    1'.  Haivodi  appettatio  ad  pontificem. 

Reuerende  admodum  Pater,  atque  vti  frater  in  Domino  charissime. 
Scripseram  iam  nudiustertius  supcriores  literas,  hesterno  autem  die 
perlatae  sunt  ad  me  vestrae,  xij?  huius  mensis  Luceria  datae;  quae 
quidem  me  ab  omni  molestia  et  moerore  jam  concoepto  eripuerunt, 
atquc  exhilararunt  mirum  in  modum;  Ita  enim  vidi  me  illius  memoria 
non  excidisse;  quamuis  autem  vt  ipsa  optime8  existimat,  Catholici 
Heluetij  Religionis  causa  non  admodum  sint  laboraturi,  attamen  spero 
non  leuem  fructum  Deo  aspirante  ex  barbaro  illo  facto  ad  Diaboli 
confusionem  percipiendum,  sed  vere  opus  est,  et  frequentibus,  et  feruen- 
tibus  piorum  hominum  precibus4;  Quod  clericos  attinet  petulantiores, 
qui  perpetuo  inspectore  ac  monitore  indigerent,  Deus  ipse  omnium  lar- 
gitor  in  tempore  suo,  nondum  enim  matura  est  Heluetiae  reformatio, 
viam  aperiet  (non  diffido  equidem)  qua  Ecclesiastici  ordinis  viri  in  of- 
ficio  continebuntur ;  De  Seminario  erigendo  non  postrema  fuit  mihi 
cura   qui  ab  ipso  meae   legationis   initio,    nil  fere  magis  cogitaui,   sed 

a)  optima  <tj>t>t/?-. 

1  Societatis  collegio  lucernensi. 

2  De  cereis  figuris  sacratis,  quos  „Agnos  Dei"   vocant,  v.  Can.  I  7718. 

3  P.  Roberto  Ardreno  S.  J.,  qui  cum  Canisio  Friburgum  venerat:  v.  Ca».  Vli  592. 

4  Septem  cantones  sive  pagi  catholici  (Lucerna,  Urania,  Suitium,  Subsilvania, 
Tugium,  Friburgum,  Soiodorum)  Lucernam  congregati  ad  Bernenses  litteras  dederunt. 
quibus  apud  illos  de  iniuriis  et  ignominiis  10.  Decembris  1580  Bonhomio  per  Beruam 
transeunti  illatis  (v.  ('<<■».  VII  853)  vehementer  conquerebantur  et,  ut  in  posterum 
Bonhomio  per  Bernensium  fines  liber  esset  transitus,  postulabant.  lpsa  eorum  verba 
posuit  May  r  1.  c.  I  283 — 284.  Iidem  pagi  Bonhomio  ipsi  10.  Ianuarii  1581  scripse- 
runt,  se  in  generalibus  Helvetiorum  comitiis  proxime  Badae  Ergoviae  habendis  de 
Bernensibus  questuros  et  serio  contra  eos  acturos  esse  [Aug.  Theiner,  Annales  Eccle- 
siastici  III,  Romae  1856,  277). 

1* 


4  2085.    loannes  Franciscus  Bonliomius  Canisio. 

obstiterunt  multa,  animique  ipsi  Dominorum,  antehac  non  satis  erga 
me  clericorum  suasu  atque  impulsu  affecti * :  Sed  pone  erectum  iam 
Seminarium,  quis  erit  Adolescentum  instructor,  ac  Eector?  nisi  hanc 
prouinciam  vestra  Societas  suscipiat?  quid  vero  mihi  hac  de  ope  pol- 
liceri  possim,  Paternitas  vestra  longe  melius  meipso  nouit2:  Yerum 
iuuante  Christo  sequenti  anno.  si  in  Heluetiam  rediero.  hoc  mihi  pro- 
positum  est  praecipue  ad  exitum  perducendum  negotium ;  Quod  autem 
ad  Friburgicum  Collegium  spectat,  scribo  fusius  ad  M.  Rupertum3:  Sed 
Paternitati  etiam  Vestrae  hoc  vnum  subticere  non  debeo,  existimare 
me,  quo  peius,  et  insolentius  se  gerunt  Marsenses  Monachi4,  eo  melius 
et  rectius  Collegij  res  ipsas  (Deo  ita  ob  illorum  crimina  permittente) 
paulatim  dirigi  atque  disponi.  neque  adeo  longa  est  [mora]  [?] a  hinc 
ad  reditum  vsque  meum  (si  tamen  per  Bernates  me  Friburgum  reuerti 
amplius  licuerit)  et  Prouincialis 5  aduentum,  quin  differri  possit  in  illud 
tempus,  rerum  prope  onmium  deliberatio:  Tunc  vero  Paternitas  tua 
omnino  contidat.  facultatem  mihi  a  Sanctissimo  Domino6  concessam, 
Collegij  ipsius  commodis,  ac  vtilitati  me  onmem  collaturum,  aut  pro- 
fusurumb  [?]  potius;  Sed  consilio  meo  acquiescat  rogo:  minime  expedit 
nunc  eleemosinas  tollere 7,  aut  alio  monachos  ablegare ;  De  Burgundico 
Sale  agam  diligenter,  et  quoad  eius  fieri  poterit,  recte  perficiam  nego- 
cium8;    Scripsi   iam  Romam    accurate   de   Frobenij    votis,    et    iudicio 

a)  //'"•  vel  simile  v.   in  apographo  supplendutn   esse  videtur.        b)  Obscurius  scriptuv*. 

1  De  pravis  multorum  clericorum  helvetiorum  moribns  v.  Can.  VII  538. 

2  Societati  non  suppetebat  is  sodalium  numerus.  qui  plurimis  illis.  quae  ab  ipsa 
petebantur,  officiis  praestandis  sufficeret:  cf.  Can.  VII  837  840. 

3  P.  Robertum  Ardrenum. 

4  Bonhomius  in  monasterio  Marsens.  quod  (iregorius  XIII.  senatu  friburgensi 
consentiente  ab  ordine  praemonstratensi  ad  Societatis  collegium  friburgense  trans- 
tulerat,  tres  Praemonstratenses  reliquerat.  certo  victu  iis  assignato  ei  certa  vivendi 
ratione  praeseripta.  De  horum  vivendi  liceutia  v.  Can.  \\\  866  869  et  Frann 
Steffens  u.  Heinr.  Jteinhardt,  Nuntiaturbericbte  aus  der  Schweiz  seit  dem  Concil  von 
Trient,   1.  Aht..  Dokum.  2.  Bd..  Solothum   1917,  319  6361. 

5  P.  Paulus  Hoffaeus,  Germaniae  superioris  praepositus  proviucialis.  Romae 
congregationi  generali  Societatis  intererat.  Constitutum  autem  erat,  ut  in  reditu  per 
Friburgum  transiret;  cf.  Can.  \'ll   f>!i7.  ,;  Gregorio  XIII. 

7  Ex  *relatione,  quam  I'.  Oliveritts  Manareus  S.  J.  de  Bvisitatione"  m.  lunio  e< 
lulin  1581  Friburgi  a  se  habita  Elomam  ad  praepositum  generalem  misit,  haec  intel- 
letjuiitur:  Mouasterium  Marscus  _siuc  ex  fuudatioiic  siue  c\  pia  consuetudine  quotidie, 
potissimum  uero  duobus  statis  diebus  in  anno  solennes  eleemosvnas  in  egenos  con- 
ferebat" ;  atque  .illis  duobus  diebus  erogabant  panes  ct  carnes  vnde  ingens  «•<>  con- 
currebal  multitudo  ex  varijs  locis".  Hoc  ergo  onere  Canisius,  qui  rei  familiaris 
angustda  premebatur,  ve\  se  Liberare  volebat,  vel  |pntius  id  quod  ex  eadem  illa 
relatione  colligi  potesi  se  Liberatum  esse  putabai  per  sedem  apostolicam,  „cun_ 
dicti  Monasterij  onera  conuertil  ac  transtulit  iu  ministeria  ei  officia  Priburgi  per 
Societatem  obeunda"    ex  archetypo;  nG.  Sup.  98"   I'.  HO). 

8  lu  bibliotheca  monasterii  marsensis  a  Sociis  repertae  erani  litterae  a.  1259 
iu  membrana  scriptae,  quibus  „Ioannes  comes  Burgundiae"  promittebat,  se  ex  bur- 
gundicis  salinis  suis  quotannis  *>i)  mensuras  nsould^es  >;i li^  religiosis  marsensibus 
pro   sti]ir   daturum    esse     Rich.   FeUer,    Etitter    Melchior    Luss\  vou  Qnterwaldeu  II. 


Vercellie  26.  tanuarii   1581,  f> 

meo  obuijs  vlnis  accipiendis  conditionibus,  nunc  iterum  scribam  in  eam, 
quam  Paternitas  tua  monet,  sententiam,  \t  humanis  illum  Sanctissimus 
D.  literis  ad  Typographiam  Friburgi  erigendam  inuitct,  atque  horte- 
tur1:  quod  si  impetrauerimus,  vel  hoc  vno  crediderim,  etiamsi  niliil 
aliud  commodi  aut  vtilitatis,  Catholicae  Religionis  rebus  attulero,  ne- 
quaquam  futuram  infructuosam  legationem  apud  Haereticos  meam; 
Jnstrumentum  quod  Paternitas  tua  petit.  in  hoedina  carta  descriptum 
niitto-.  neque  enim  in  incertum  illud  mittere  decuerat;  tabellarioque 
Lucerino  tradidi,  illius  Ciuitatis  Archiscribae  tradendum,  cuius  praeterea 
tidei  fasciculum  ad  Paternitatem  tuam  directum,  credidi ;  Rerum  mo- 
bilium  Coenobij  Marsensis  inuentarium  ex  D.  Petro  Antonio :)  repetere 
non  potui;  Cum  is  nondum  Constantia,  quo  illum  Friburgo,  non  leiiis 
negocij  causa,  vt  meminisse  potest  Paternitas  tua,  adlegaui,  ad  nos 
reuersus  sit;  Vbi  is  primum  redierit,  curabo  vt  illud  diligenter  per- 
quiratur,  atque  ad  Paternitatem  tuam  mittatur  primo  quoque  tempore; 
Committere  non  possum,  quin  Paternitati  tuae  signiticem,  Patrem 
Gasparem  Eiuodum4  a  Prouinciali  vestro  Luceriam  abire  iussum  ad 
Sanctissimum  Dominum  appellasse,  ac  Mediolanum  ante  duos  fere 
menses  ad  Jllustrissimum  Sanctae  Praxedis  Cardinalem5  cum  Serenis- 
simi  Bauariae  Ducis6  literis,  ijsque  non  vulgarem  commendationem 
continentibus,  peruenisse,  indeque  Romam  profectum;  Tragediam  vero 
hanc  omnem  ipsa  optime  nouit,  nullam  aliam  ob  causam,  quam  ob 
benedictum  illum  Germanicum  contractum  esse  excitatam 7 ;  Deus  opt. 
max.  pro  sua  immensa  bonitate,  onmium  mentes  ad  sui  honorem,  et 
gloriam,  atque  ad  animarum  salutem,  nihil  praeterea  cogitandum  dirigat, 
atque  inducat;  Atque  hic  quidem  quamplurimis  occupationibus,  quibus 
sane  distringor,  ac  prope  obruor,  impeditus,  finem  scribendi  facio,  non 
tamen  Paternitatem  tuam  deprecandi,  vt  mei  in  quotidianis  suis'  precibus 
ac  sacrificijs  sit  memor8;  Dat.  Vercellis  vij.  Cal.  Februarij  •  MDLXXXI. 

Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  11.  Februarii  1581. 


Stans  1909.  141  :   J.-J.  Berthier  0.  Pr.,  Lettres  de  Jean-Francois  Bonomio,    Fribourg 
1894,  67).  "  Vide  supra  p.  1. 

2  Significanturne  litterae  illae  publicae,  quae  Canisium  in  possessionem  mona- 
sterii  Marsens  missum  esse  testabantur?    Has  vide  Can.  VII  867 — 868. 

3  Bonhomii  „auditorem"  in  legatione  illa  helvetica  agebat  „Petrus  Antonius 
de  Advocatis",  iuris  utriusque  doctor  et  cathedralis  ecclesiae  vercellensis  canonicus 
{Steffens-Reinhardt  1.  c.  II  312  631.    Cod.  rom.  „693"  p.  513  518). 

4  Haivodum. 

5  S.   Carolum  Borromaeum,  archiepiscopum  mediolanensem. 

6  Guilielmi  V. 

7  Haivodus,  homo  bonae  quidem  voluntatis.  sed  mentis  perturbatae,  a  Societatis 
praepositis,  quodin5%  permittendis  nimium  indulgentes  essent,  ad  (rreu;orium  XIII. 
appellaverat :  quae  appellatio  Canisio  valde  displicebat.    Plura  v.  Can.  VI l  578 — 590. 

8  Vercellis  24.  Martii  1581  Bonhomius  Schnewlino  praeposito  scripsit :  „Vene- 
rabili  Patri  Canisio,  et  Magistro  Ruperto  plurimam  salutem  dices  meo  noinine.  eorum- 
que  assiduis  precibus  me  etiam  atque  etiam  commendabis"     lirrthicr,  Bonh.  74). 


(J  2086.    Canisius  Iuvenibus  Religiosis. 

2086.         CANISIUS    HJVEXIBI7S    BEXIGIOSIS    variorum    ordinum    et 
monasteriorum  in  universitate  dilingana  litterarum  causa  versantibus. 

Friburgo  Helvetiorum  2.  Februarii  1581  ['?]. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripto  et  sic  inscripto :  „Ad  Religiosos, 
qui  Dilingae  student."  Cod.  monac.  „Lat.  1606'1  f.  123.  Maiorem  aliquam  barum 
litterarum  partem  posuerunt  germanice  (ex  eodem  apographo  F/or.  Biess  S.  J.,  Der 
selige  Petrus  Canisius,  Freiburg  i.  Br.  1865,  504 — 505,  et  gallice  (ex  Riess,  puto" 
V.  Alet  S.  J.,  Le  Bienheureux  Canisius,  Paris  1865,  290—291. 

Pro  „xeniis"  gratias  agit.  Monet  eos,  ui  Deo  pro  roeatione  religiosa  et  institu- 
tione  dUingana  gratias  agentes  in  litteris  ac  pietate  profieiant. 

Pax  Christi  nobisa  [?]  aeterna,  Patres  et  Fratres  in  Domino  Religiosi. 

Et  debeo  et  habeo  gratiam  charitati  vestrae,  quae  me  nuper  suis 
Xenijs  locupletauit  ac  singulari  Sanctaque  liberalitate  expectationem 
meam  facile  superauit l.  Amo  sane  et  laudo  haec  pietatis  vestrae  vota, 
nec  dubito  ea  Diuinae  Maiestati  grata,  mihique  salutaria  fore,  vt  propter 
multorum  coniunctas  preces  ego  in  hac  aetate  Christum  mihi  magis 
propitium  sentiam.  Non  possum  interim  praetermittere,  quin  vos  omnes 
ego  iam  senex  moneam,  de  quibusdam,  quae  ad  vestrum  institutum 
prouehendum,  ni  plane  fallar,  momenti  aliquid  possunt  adferre.  Et 
sane  si  me  fertis  monitorem,  gratos  Deo  Optimo  Maximo  animos  ex- 
hibetis,  qui  vos  a  mundi  vanitate  conuersos,  ad  hoc  religiosum  vitae 
genus  praeter  omne  meritum  vestrum  traducit,  atque  in  eodem  hucus- 
que  conseruat,  ut  obedientiae  Sanctae  Filij2  vero  dici,  ac  haberi 
possitis.  Deinde  non  sine  singulari  Diuini  Numinis  prouidentia  factum 
putabitis,  quod  ex  maiorum  authoritate  Dilingam  perueneritis.  ubi 
vestros  animos  honestis,  ac  liberalibus  artibus  excoleretis,  et  ea,  quae 
vocationi  vestrae  non  parum  congruunt,  commodius  ac  diligentius 
cognosceretis.  Proinde  maiorem  in  modum  curabitis,  ut  [~non  | b  sine 
magno  fructu  tempus  hoc,  quod  ad  doctrinam  ac  pietatem  vobis  au- 
gendam  tribuitur,  prouide  ac  fructuose  transigatis,  quemadmodum  ab 
optimis  vestris  maioribus,  qui  de  vobis  exspectant  non  vulgaria,  merito 
desideratur.  Pergite  igitur  sicut  in  Christo  coepistis,  quod  antea  neglec- 
tum  est,  id  studio  quodam  compensare  Dilingae,  eamque  vobis  rt  sapien- 
tiam  et  industriam  comparate,  vt  aliquando  de  vestri  ordinis  hominibus 
atque  monasterijs,  imo  et  de  alijs  christi  ouibus  bene  pascendis,  ac 
iuuandis,  bene  mereri  possitis.  Habetis  istic  non  paucos  qui  vos  ad 
mcliora  tutn  docendo,  fcum  viuendo  provocent  ac  exhortentur :  uec  igno- 
ratis  fcam  corruptos  huius  mundi  vere  immundi  esse  mores,  multis  ut 
praesidijs  et  armis  aduersus  communem  illum  piorum  hostem  indigeatis. 
Quare  Diuinam  opem  imploro  vestra  vt  Studia  ad  sui  Nominis  gloriam, 

a    8ie  apogr.;  corrigendumne  1 1  ■ « 1  >  i  s  ;J         b)  Hoe  vel  Bimile  v.  supplendum  esae  rea  ipaa  oetendU. 


1  „XeniorumM  sacrorum  nomine  significabantur  pia  quaedam  opera:  Missarum 
sat-iificia,  olihitiones  niissanun  ei  saciaiiun  communionum,  recitationes  „rosarii"  ei 
r litaniannn",  prccatinnes  aliae:  quibus  nonnumquam  acoedebanl  opera  pocnitcntiac 
ct  caritatis.  \clnt  icinnia,  flagellationes,  stipis  Largitiones  etc.  *  1   Petr  1.  14. 


Friburgo  Belvetiorum  2.  Februarii   L581  [?].  7 

et  Ecclesiae  Catholicae  vtilitatem  magis,  magisque  prospeiet,  neque 
vos  tantmn  doctiores,  sed  et  meliores,  Sanctaeque  Reli^ionis  obseruan- 
fciores  facial  in  hoc  religionis  afflictissimo  statu.  Diuino  timore,  et 
amore  nihil  antiquius  habeatis,  et  quae  potissimum  vocatiom  vestrae 
quadrant.  queinadinodum  Apostolicam  Paupertatem,  Angelieam  casti- 
tatem,  et  Christo  dignam  obedientiam,  omnibus  mundi  opibus  atque 
copijs  anteponatis.  Hoc  ununi  superest,  ut  me  vestris  onmium  precibus 
Christo  commendari,  meamque  senectutem  vestra  pietate  fulciri.  ac 
iuuari  cupiam  vehementer.  Dominus  IESVS  nosc|?|  in  utroque  homine 
incolumes  tueatur.  Yalete  in  Christo  Charissimi  Fratres.  Datum  Fri- 
burgi  Heluetiorum  n  Februarij. 

Vester  in  Christo. 

Petrus  Canisius. 

Aimus  non  est  aseriptus  his  litteris.  Riess  et  Alet  aiimun  „1;")!)?"  iis  aseripse- 
runt.  Quae  certe  Lnter  annos  1581  et  1597  datae  sunt;  neque  enim  aliis  aimis  Ca- 
nisius  diem  2.  Februarii  Friburgi  Helvetiorum  transegit.  Dilingae  autem  Canisius 
eum  alias  saepe,  tum  a.  1580  ab  ineunte  fere  mense  Octobri  usque  ad  d.  21.  Novembris 
versatus  est;  quo  die  in  Helvetiam  versus  discessit.  Sub  initium  igitur  a.  1581  Di- 
Lingae  recens  eius  erat  memoria  apud  iuvenes  in  universitate  illa  litteris  studentes. 
Facile  ergo  fieri  poterat,  ut  illi  Friburgum  „xenia"  illa  mitterent,  pro  quibus  Cani- 
sius  in  bis  litteris  gratias  egit.  Quo  diutius  vero  ille  Dilinga  aberat,  eo  magis  eius 
memoria  ibi  evanescebat.  Ideo  maxime  verisimile  est,  eum  has  litteras  a.  1581  scrip- 
sisse.  Neque  obstat,  quod  Canisius  (natus  m.  Maio  a.  1521)  se  „iam  senem"  esse 
scribit;  constat  enim.  eum  cito  senuisse. 

Biess  et  Alet  litteras  datas  esse  affirmant  ad  Societatis  Iesu  iuvenes  Dilingae 
degentes,  qui  litteris  studebant  ideoque  „scholastici"  vocabantur.  At  Canisius,  si 
Societatis  seholasticis  scribere  voluisset,  eos  non  „Patres  et  Fratres  religiosos",  sed 
„Patres  et  Fratres  carissimos"  in  ipso  litterarum  exordio  appellasset,  neque  —  id 
quod  maximum  momentum  habet  —  eos  monuisset:  Sic  vos  comparate,  ut  „aliquando 
de  vestri  ordinis  hominibus  atque  monasteriis  bene  mereri  positis";  neque  enim 
unquam  ille  Societatis  domos  „monasteria"  vocabat. 

Monasteriorum  praepositi  iuvenes  suos  litterarum  studiis  addicere  solebant,  cum 
anno  tirocinii  peracto  vota  religiosa  sollenniter  nuncupassent.  Cardinalis  autem 
Otto  Truchsess  in  synodo  dioecesana  a.  1567  Dilingae  habita  praepositos  eosdem 
monuit,  ut  iuvenes  suos  „professos"  universitati  dilinganae  traderent  ad  litteras  et 
pietatem  instituendos.  Id  quod  illi  sedulo  praestabant.  Ita  in  universitate  et  in  con- 
victu  S.  Hieronymi  a.  1574  religiosi  30,  a.  1586  religiosi  52  morabantur  (B.  Duhr  S.  J., 
Geschichte  der  Jesuiten  in  den  Litndem  deutscher  Zunge  I,  Freiburg  i.  Br.  1907,  500). 
Hi  ad  varios  pertinebant  ordines.  maxime  autem  ad  Benedictinos,  Praemonstratenses. 
Canonicos  regulares  S.  Augustini.  Eorum  alii  litteris  et  humanitati.  alii  philosophiae. 
alii  theologiae  studebant  Thom.  Speckt,  Die  Matrikel  der  Universitat  Dillingen,  Dil- 
lingen  a.  D.  1913,  1177  1178:  Alfr.  SchrMer,  Die  Matrikel  der  Universitat  Dillingen. 
Registerband,  Dillingen  a.  D.  191-4—1915,  416—417). 

Sin  autem  quaesieris,  quibusnam  religiosis  Canisius  scripserit,  respondeo :  Matri- 
culae  universitatis  dilinganae  a.  1576—1580  hi  (praeter  alios,  quorum  ordo  religiosus 
cognosci  nequit)  inscripti  sunt :  Ex  canonicis  regularibus  S.  Augustini :  FF.  Ioannes 
Fauserus  (1576)  et  Ioannes  Endris  (1578),  canoniae  S.  Crucis,  quae  erat  Augustae 
Vindelicorum ;  ex  Benedictinis :  FF.  Ioannes  Guilielmus  Kant  (1576)  et  Petrus  AValter 
(1579),  monasterii  ottenburani  (Ottobeuren) ;  FF.  Bernardus  Miller  (1577),  Othmarus 
Frisch  (1579),  Adamus  Zeyeller  (1579),  Ioannes  Fock  (1579).  monasterii  ochsenhusani 

a)  Sic;  legendumne  uos? 


8     2087.  Can.  Bonhomio.  2088.  Can.  Hoffaeo.   2089.  Can.  Bonhomio.  Mart  —  Apr.  1581. 

Ochsenhausen) ;  FF.  Caspar  Straus  (1576)  et  Georgius  Zechetmaier  (1576),  mona- 
sterii  schyrensis  (Scheyem);    FF.  Christophorus  Bachius  (1577)   et  Ieremias  Nehems 

1577),  monasterii  nerisheimensis  (Neresheim  . :  FF.  Georgius  Frey  (1577  et  Benedictus 
Fusel   (1580),    monasterii    wihlingensis   (Wiblingen);    F.  Christophorus    Weisenfelder 

1  ~> 7 7  .  monasterii  S.  Udalrici,  quod  erat  Augustae  Vindelicorum  :  ex  Praemonstraten- 
sihus:  F.  Franciscus  Wittweyller  (1579\  canoniae  Augiae  minoris  ( Weissenau) ;  ex 
ordine  S.  Spiritus :  F.  Michael  Koler  (1576) ,  coenobii  memmingani  Memmingen) ; 
v.  Specht  1.  c.  106  108  112  113  115  121  124  126  127  129.  His  ergo  vel  compluribus 
eorum  Canisius  scripsit.  Multi  ex  monachis  Dilingae  institutis  postea  monasteriorum 
suorum  abbates,  praepositi,  priores,  magistri  facti  sunt  et  ad  disciplinam  religiosam 
instaurandam  atque  augendam  plurimum  adiuverunt  (Duhr  1.  c.  500 — 501 :  Thom. 
Specht,  Geschichte  der  ehemal.  Universitat  Dillingen,  Freiburg  i.  Br.  1902.  424 — 425  . 

2087.  CANISIUS   IOAJTNI   FRAXCISCO    ItOMIOMiO.    apostolico 
apud  Helvetios  visitatori  et  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum  11.  Martii  1581. 

Epistula  perisse  videtur;  de  <p<«  vide  infra,  ep.  2091. 

Bonhomius  m.  Februario  a.  1581  in  episcopatum  suum  vercellensem  rediit;  ne- 
que  vero  legatione  helvetica  tunc  cessit ;  in  Helvetiam  redire  volebat.  et  reapse 
m.  Maio  et  lunio  Curiae  fuit  (Mayer  I  286  287). 

2088.  CANISIUS  P.  PAFXO  IIOFFAEO  S.  JM  uni  ex  Claudii  Aqua- 
vivae  praepositi  generalis  S.  J.   „assistentibus". 

Friburgo  Helvetiorum  inter  d.  11.  Martii  et  5.  Aprilis  1581. 

Ex  litterarum  a  Bonhomio  ad  Hoffaeum  et  ad  Canisium  datarum  apographis 
eodem  fere  tempore  scriptis.    Cod.  rom.  „693"  p.  645  (553. 

Bonhomius  Hoftaeo,  qui  Romae  congregationi  generali  Societatis 
intererat,  Mediolano  16.  Aprilis  1581  scripsit:  „Proxime  elapsis  diebus 
cum  Vercellis  essem,  literas  a  Beuerendo  P.  Canisio  accepi,  quibus  de 
foelicibus  ad  salutem  animarum  ac  diuinum  cultum  promouendum  pro- 
gressionibus,  deque  Marsensis  tnonasterij  rebus  me  certiorem  facit;  Tjs 
vero  adiunxit  alias,  quas  ad  Patemitatem  tuam  perscriptas,  mihique 
diligenter  <d>  eo  commendatas,  nunc  mitto."  fd<»i  Bonhomius  Vercellis 
26.  Aprilis  1581  Canisio  Friburgi  moranti  scripsit:  „Hi)i<i<-  mihi  quibus 
respondere  debeo,  literae  ina<>,  et  V."  Jd.  Martij,  et  Nonis  Aprilis 
datae,  vtraeque  <ti<t<'n>  mihi  vno  fere  tempore  redditae.u 

Hae  Canisii  ad  Bonhomium  et  ad  Hoffaeum  epistulae  perisse  videntur  omnes. 
Quid  autem  Canisius  scripserit,  ex  Bonhomii  Litteris,  quas  tnodo  dixi.  cognosci  potest. 
K.\  iisdcm  colligi  hocpotest:  Canisius,  cum  Eoffaeo  scriberet,  aondum  aoverat,  eum 
iam  niiii  esse  praepositum  provinciae  Germaniae  superioris.  Die  enim  5.  Martii  1581 
a  Sucictat.is  congregatione  generah  Hoffaeus  electus  est  Claudii  Aquavivae  novi  prae- 
positi  generalis  „assistens  pro  partibus  septemtrionalibus" :  Decreta  Congregationis 
generalis  IV.  decr.   16    Institutum  Societatis  tesu  II.  Plorentiae  1893,  250). 

2089.  CANISIUS  I.  FB.  BONHOMIO,  auntio  apostoUco. 

Friburgo  Eelvetiorum  5.  A.prilis  1581. 
Epistula  //<<<<•  kiiii  non  exstare  videtur.    /><  qua  ri</<  infra,  </>.  2091. 


2090.  Can.  Rectoribus  Coll.  S.  1.  [taliae.    2091.  Bonhomiua  Can.    A.pr.  L581.     9 

8090.         CAMSIUS    KK(  TOItlltl  S   COIXEGIORUM      t    IMtAi:- 

POSITIS   DOHORVM  Societatis  tesu  in  italia  sitarum. 

Friburgo  Eelvetiorum  6.  Aprilia  L581. 

Kx  apographo  saeculo  XVIII.,  ut  videtur,  scripto.  Cod. nac.  nLat.  L606"  f.  L04». 

\'i rronium  parochum  frtburgensem  commendat. 

R-ectoribus  Collegiorum,  et  praepositis  domorum 

Societatis  IKSY  in  Italia  vcrsantibus, 
salutem  in  Christo  perpetuam. 
Qui  has  literas  reddet,  Reverendus  et  eruditus  est  vir,  I).  Sebasti- 
amis  \Yerro,  Friburgensis  Ecclesiae  in  Helvetia  Parochus  vere  Catho- 
licus.  ainicus  noster  in  Domino  singularis,  Religionis  ergo  in  Italiam, 
fortassis  ad  venerandum  quoque  CHRISTI  Redemptoris  sepulchrum, 
se  conferens  l. 

Quapropter  etiam  atque  etiam  vos  omnes  et  singulos  Patres  oro, 
ut  quum  idem  venerit  ad  vos,  huius  testimonij  nostri  fructum  sentiat, 
ac  de  meliore  nota  vestrae  charitati  commendatus  sit  in  Christo  IESV 
Domino  nostro.  Ita  rem  Deo  gratam,  vobisque  dignam,  nec  minus  illi 
iucundam  quam  nobis  acceptam  praestiteritis.  Vestris  autem  sacriticijs 
ac  precibus,  quod  a  [?  |  maxime  possum,  Summo  Deo  me  cupio  commen- 
datum  esse.  Datum  in  nova  Domo  Friburgi  Neutoniae  apud  Helvetios 
Catholicos,  anno  post  Virgineum  partum  sesquimillesimo ,  octuagesimo 
primo,  die  Aprilis  sexto. 

Petrus  Canisius  Societatis 
IESV,  manu  propria  scripsi. 

2091.        IOAXXES  FRAtfCISCUS  BOXHOmiTS,   episcopus   vercel- 

lensis,  apostolicus  apud  Helvetios  visitator  et  nuntius,  CANISIO. 

Vercellis  26.  Aprilis  1581. 
Ex    apographo,    eodem    fere    tempore    scripto    et  sic    inscripto  „Patri  Canisio". 
Cod.  rom.   „(i93tt  p.  <>53 — 657.    Particulam  epistulae  posuit  Feller  1.  c.  II  145 2. 

Catholicorum  in  comitiis  segnities.  Aliqui,  ne  Bonhomius  in  Helvetiam  rennt- 
tatur,  petentes.  Huius  profectio  curiensis  et  desiderium  iuvandi  Friburgenses.  Messis 
friburgensis.  Seminarium.  Hoffaeus.  Difficultates  marsenses;  res  pecuniaHa  non  ita 
Urgenda.  Frobenius.  Verronii  iter.  Praepositus  monendus  et  iuvandus.  Dilinga. 
Pontificis  sententia  de  •>"/„. 

Reuerende  admodum  Pater,  atque  vti  frater  in  Domino  charissime. 
Binae   mihi   quibus   respondere  debeo,    literae  tuae,    et  V.°  Jd.  Martij, 

a)  Sic;  corrigendumne  quam? 

1  Sebastianus  Werro  sive  Verronius  (1555 — 1614)  friburgensis  belvetius,  a.  1574 
Friburgi  Brisgoviae  magister  artium  creatus,  a.  1577  Vesontione  (Besancon)  sacer- 
dotio  initiatus  et  Friburgi  Helvetiorum  canonicus  ecclesiae  S.  Nicolai  constitutus, 
7.  Februarii  1580  urbis  friburgensis  parochus  nominatus  erat  {R.  Werro,  Notice  sur 
la  vie  et  les  ecrits  de  Sebastien  Werro,  Fribourg  en  Suisse  1841,  1 — 4.  Berfhier, 
Bonh.  lxiv — lxvi).  „Neben  Propst  Schneuwlin",  inquit  Eduardus  Wymann,  „darf 
Sebastian  Werro  als  der  bedeutendste  und  verdienteste  Repriisentant  der  katholischen 
Gegenreform  in  Freiburg  bezeichnet  werden":  Zehn  Briefe  des  Stadtpfarrers  Seba- 
stian  Verro,  in  „Zeitschrift  fiir  schweizerische  Kirchengeschiclite"  1916,  119-  120. 
Verronius  Friburgo  in  Italiam  profectus  est  b".  Aprilis  1581. 


10  2091.    Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

et  Nonis  Aprilis  datae,  vtraeque  autem  mihi  vno  fere  tempore  red- 
ditae;  De  Comitiorum  Thermipolitanorum  exitu  non  est,  quod  multa 
scribam,  quando  res  ipsa  apertissime  ostendit,  parum  illum  fuisse 
Catholicis  Dominis  honorificum J ;  Sed  quod  peius  est,  Catholicorum  et 
Dominorum  nomine,  quamquam  non  credo  authoritate  (non  enim  lite- 
rarum  exemplum  vidi)  petitum  est  a  Sanctissimo  Domino  quam  maxime 
enixe,  vt  ne  me  amplius  in  Heluetiam  redire  sinat,  cum  id  non  absque 
manifesto  vitae  meae,  et  totius  regionis  tumultus  periculo  [fieri  possit] a  2 ; 
scilicet  tanti  est  mea  mula,  vt  belli  terrorem  secum  aiferat;  Quamuis 
autem  omnia,  quaecunque  ex  eo  Bernensis  contumeliae  fonte  prodeunt, 
mihi  maxime  honorifica  esse  existimem,  vt  tamen  vere  fatear,  ea  re 
nonnihil  affectus  sum,  non  mea  quidem  causa,  qui  potius  ex  eo  non 
leuem  animi  consolationem  capere  debeo,  sed  Catholicorum  ipsorum 
causa,  qui  (si  tamen  id  eorum  nomine  scriptum  est)  hac  ratione  magis, 
quam  in  Comitijs  ipsis  Bernatum  furori  assentiri,  ac  fauere,  praeter- 
quam  quod  nullam  reformationis  curam  sibi  esse  hoc  vnico  officio 
testari  viderentur;  Quicquid  sit,  omnia  Dei  ipsius  nutui  et  voluntati 
tanta  animi  quiete,  ac  tranquillitate  commisi,  vt  quicquid  mihi  a  Sanc- 
tissimo  Domino 3  mandabitur,  illud  sim  alacri  animo  executurus ;  Quod 
si  illius  Sanctitas  onmem  de  reditu  in  Heluetiam  meo  deliberationem 
arbitrio  meo  reliquerit,  ego  tamen  Friburgum  redeundi  nunquam  a 
Bernatibus  securitatem  petam,  id  enim  indignum  nimis  mihi  futurum 
putarem ;  Hoc  vero  tuam  Paternitatem  scire  volui.  vt  si  forte  Fribur- 
genses  Domini  aduentum  meum  cupiuerint,  quid  facto  opus  sit,  ipsi 
intelligant;  Curiam  repetam  Deo  bene  iuuante,  ad  Sanctissimi  Corporis 
Domini  Comitia 4 ;  Ibi  si  quid  ex  literis  tuis  accepero,  quod  per  Summi 

a)  Haec  vel  similia  supplenda  esse  res  ipsa  ostendit. 


1  Comitiorum  illorum  tabulae  haec  habent :  Septem  locis  catholicis  cum  Kerna- 
tibus  convenit,  ut  arbitri  constituerentur  loci  Tigurum,  Glarus,  Basilea,  Scaphusum, 
Abbatiscella.  Qui  statuerunt:  Quod  ad  Bonhomii  per  Bernatiuin  finea  transitum 
attineret,  eum  tranquillitatis  et  concordiae  causa  loci  septem  catholici  hortarentur, 
ne  reliquos  locos  lacesseret.  Sin  autem  eum  ad  clerum  reformanduni  yel  alia 
negotia  gravia  loco  aliquo  catholico  peragenda  iterum  per  Bernatium  fines  transire 
oporteret,  locus  ille  transeundi  licentiam  a  Bernatibus  peteret  et  comitem  loci  colo- 
ribus  vestitum  ei  adiungeret :  Bernates  id  non  denegaturos,  immo  populum  admoni- 
turos  esse,  ut  eum  securum  incolumemque  transire  pateretur.  Pontificis,  cardinalium, 
aliorum  principum  legatis  transitum,  sicut  antea  fuisset,  ita  in  posterum  quoque  fore 
liberum  et  securum ;  ipsos  autem  commode  (ngleitHch")  se  gerere  debere.  Haec 
utrique  parti  placuerunt  (Krutti,  Eidgen.  Abschiede  IV2  733—734;  cf.  etiam  Mayer 
I  285:  FeUer  II   145). 

2  Vide,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur.  3  Gregorio  XIII. 

4  Circa  hanc  sollennitatem  (25.  Maii  Grisones  (BGotteshausbundB)  Curiae  Rae- 
tiorum  (Chur)  conventum  habituri  erant.  Liti,  quae  iis  cum  Heato  a  Porta  episcopa 
curiensi  crat,  componendae  Bonhomius  iam  multum  operae  impenderat  Cum  autem 
Beatus  iam  semel  atque  iterum  episcopatum  abdicasset,  novus  episcopus  eiigendua 
erat.  Cui  electioni  Bonhomius  interesse  volchat  Luc.  Burgius,  lo.  Francisci  Bonliomii 
Borromeis.  Mediolani  1589,  102  104:  Mayer  1  248  24i>  265—280  285—286;  Theiner 
III    19  50  L65     167  . 


Vercellis  26.  Aprilis  1581.  1  ] 

Pontiticis  iussa  praestare  mihi  liceat  vestro,  et  Friburgensis  Reipub. 
vsui,  commodoue,  nihil  equidem  laboris,  curae,  aut  etiam  periculi  (testis 
Deus  non  me  mentiri)  subterfugiam ;  Laetatus  suiu  vehementer  fructum 
tam  concionum  ac  laborum  vestrorum  extare  maximuin,  c(K|uc  magis 
laetatus  sum,  quod  Friburgonsom  messem  cxistimaui  semper  non  ad- 
mochun  difficilem,  atque  vberrimam  futuram;  Faxit  Deus  optimus,  vt 
illa  augeatur  magis,  ac  magis  in  dies;  Seminarium  in  Heluetia  erigen- 
dum  cogitaui  semper,  idque  prope  vnum  mihi  proposueram  negocium 
tertio  legationis  meae  anno  conficiendum;  sed  non  leues  obijciuntur 
diflicultates,  quas  tamen  iactis  iam  superiori  anno  haud  leuibus  fun- 
damentis  superare  omnes,  Dei  auxilio  fretus,  sperabam;  Nunc  quid 
futurum  sit,  ignoro;  precibus  autem  apud  Diuinam  Maiestatem  pro 
Heluetiis  rebus  agendum  est  feruentissimis.  De  nouo  Antistite  deli- 
gendo  \  quod  ego  profecto  maxime  expedire  censueram,  si  Catholici 
viri  cordati  esse  vellent,  rerumque  suarum  ad  Religionem  pertinentium. 
quam  deberent,  curam  gerere,  certe  iam  deliberatum  esset,  ac  sine 
belli  seditionisue  periculo;  Coeterum  transeat  cum  reliquis;  satis  mihi 
erit,  nihil  me  praetermisisse,  quod  illorum  commodo,  dignitati  ac  gloriae 
conducere  cognouerim.  Patrem  Hoffaeum  non  est  quod  expectes  amplius 
cum  iam  vnus  ex  assistentibus  Reuerendissimi  vestri  Generalis  decla- 
ratus  sit2;  De  Generalis  vero  ipsius  electione,  qui  est  Claudius  Aqua- 
uiua,  vos  iam  esse  certiores  factos  reor ;  Quod  de  eleemosynis  Marsen- 
sibus  scribit  Paternitas  tua,  id  mihi  fuit  quam  gratissimum.  Ecce  igitur 
onere  illo,  quod  graue  adeo  existimabamus,  collegium  leuatum  nullo 
negocio  aspicitis,  quod  si  ego  tollere  voluissem,  id  certe  non  sine 
maxima  omnium  oftensione  fieri  tunc  potuisset 3 ;  Quod  autem  ad  bonorum 
conductores  attinet,  doleo  non  mediocriter  de  vafris  illorum  in  Collegij 
detrimentum  consilijs ;  Sed  Paternitas  tua  meminerit  velim,  vix  acquie- 
scere  me  voluisse,  tam  repentinae  illi,  ac  fere  praecipiti  locationi,  at 
ipsam  ac  praesertim  D.  Guilhelmum  vrsisse  adeo  negocium,  vt  si  re 
infecta  tunc  abijssemus  prope  omnia  ruitura  essent4,  sed  quando  omnia 
bona  voluntate  peracta  sunt,  nihil  erratum  reor,  succurret  Deus ;  verum 
Paternitatem  tuam,  et  Magistrum  Rupertum5  admonebo,  quod  quidem 
multum   interesse   puto  ad  optimam  et  Dominorum,    et  populi  Fribur- 


1  Episcopum  curiensem  significare  videtur;  v.  supra  p.  104. 

2  Vide  supra  p.  45. 

3  Ex  *  litteris  a  Bonhomio  26.  Aprilis  1581  Fribmrgum  ad  P.  Robertum  Ardre- 
num  S.  J.  missis  colligitur,  apud  Friburgenses  effectum  esse,  ut  in  monasterio  mar- 
sensi  iam  non  cotidie  (cf.  supra  p.  47),  sed  bis  tantum  in  anno  stipem  pauperibus 
distribui  oporteret  (apogr.  eiusd.  temp. ;  Cod.  rom.  ,693"  p.  658 — 659). 

4  Bonbomius  exeunte  a.  1580  bona  marsensia  ad  sex  annos  elocaverat,  urgen- 
tibus  Francisco  Gurnel,  Guilielmo  Krummenstoll,  Bartholomaeo  Renaiit,  quos  senatus 
friburgensis  Bonbomio  in  monasterio  illo  ad  Societatem  transferendo  adesse  iusserat. 
Canisius  autem  elocationi  illi  aegre  tandem ,  ne  reliquis  „omnibus  repugnaret", 
consenserat.     Ita  quidem  ipse  rem  narravit;  v.  Can.  VII  599. 

5  P.  Robertum  Ardrenum. 


12       "2091.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Vercellis  '2C).  Aprilis  1581. 

gensium  erga  vos  voluntatem  tuendam,  ac  conseruandam,  vt  non  nimis 
temporalibus  bonis  inhiare  vos  ostendatis;  itaque  singula  nimis  exacte 
persequi.  vnde  multi  ofiendi  possunt.  hoc  praesertim  initio,  non  probo ; 
Melius  autem  per  laicos  viros  qui  ex  animo  Collegio  fauent,  eiusmodi 
officia  praestari  poterunt:  Literas.  quas  ad  Frobenium  a  Sanctissimo 
D.  petieras  vtcunque  impetraui ! :  verum  licet  mihi  visae  eiusmodi  non 
sint.  vt  illius  animum  commouere  valeant,  cum  eum  Religionis  Catho- 
licae  studio  incensum  asserant  (quod  ego  equidem  nequaquam  scripsi) 
eas  tamen  cum  exemplo  adiuncto  ad  Paternitatem  tuam  mittere  volui, 
vt  si  expedire  iudicauerit,  ad  eum  dirigere  illas  possit  suo  arbitratu, 
cui  totum  hoc  negocium  committo.  Quod  ad  Parochum  spectat,  multum 
diuque  laboraui,  vt  illum  a  coepto  consilio  sacrum  Domini  sepulchrum 
inuisendi  auocarem:  Tandem  victus  cessit2:  Romamque  tantum  profi- 
ciscetur,  cui  ego  officijs  omnibus  nulla  ex  parte  deero:  Ad  R.  autem 
Praepositum3  mihi  nihil  scribendum  esse  nunc  duxi,  vel  de  concionibus 
extra  Ciuitatem  habendis,  vel  de  consuetudine  laicorum  fugienda :  cum 
ipse  nunc  aliud  suspicari  non  posset,  quam  quod  tuo,  vel  Parochi  im- 
pulsu  haec  scriberem:  alias  vti  spero  commodius  ac  fortasse  vtilius 
id  officij  praestiturus ;  De  opulentiori  beneficio  libenter  illi  prouidissem ; 
Sed  quando  quaecunque  ab  ipso,  alijsque  Canonicis  a  me  petita  sunt, 
ex  ipsorum  voto  impetrata  atque  expedita  sunt  onmia.  quid  amplius 
a  me  iure  desideretur  non  video:  si  tamen  aliqua  mihi  proponeretur 
ratio,  qua  illius  officium,  et  authoritas  iuuari  possit,  onmia,  quae  in 
mea  potestate  erunt,  concedam,  et  praestabo  quam  promptissime. 
Collegij  vestri  Delingani  necessitatem  accepi.  idque  officij  quod  a  me 
petit  tua  Paternitas  non  denegabo4,  vtinam  non  inane  illud  sit:  De 
contractu  illo  Germanico,  deque  Patre  Gasparo5  nihil  aliud  accepi, 
quam  quod  Patres  vestri  multum  hactenus  laborarunt,  vt  is  licitus 
declaretur 6 ;  Sed  Sanctissimum  Dominum  scribitur  eorum  deliberationi 
nondum  acquieuisse,  remque  esse  magni  momenti  censuisse  Suam  Beati- 
tudinem  atque  ideo  maturius  consilium  antequam  contractum  probet, 
adhibituram.    De  reliquis  ita  statuat.  volo,  Collegij  Friburgi  commoda 

1  Vitle  supra  p,  1 — 2. 

2  Sebastianus  Verronius  urbis  friburgensis  parocbus  v.  supra  p.  9  Vercellis 
26.  Apriiis  1581  Petro  Schnewly  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  praeposito  scripsit: 
„Cautum  est,  ne  quis  presbyter  ad  SS.  Sepulchrum  sine  Summi  Pontificis  aut  illius 
Legati  licentia  iter  suscipiat,  sult  excommunicationis  poena."  Bonhomium  autem, 
quem  ipse  primum  Mediolani  repperisset,  dein  Vercellos  euntem  comitatus  esset, 
sibi,  accedente  auctoritate  S.  Caroli  Borromaei  et  duorum  presbyterorum  vercellen- 
siuni  integritate  et  doctrina  pnllentium  persuasisse,  ut  peregrinationis  hierosolymi- 
tanae  consilium  deponerel     Wymann^  Zehu  Briefe  etc.  L20  L24). 

J  Petrum  Schnewly,  qui  Antonii  de  Gorrevod  episcopi  Lausannensis  ad  huiufl 
episcopatum  Friburgenses  pertinebani    vicarium  generalem  agebat, 

4  Vide  infra,  ep.  2093.  5  Haivodo;  ^i'.  supra  p.  •">. 

6  PP.  Paulum  Eoffaeum  ei  Gfregorium  de  Valentia  poiassimum  significare  videtur. 
Quid  tandem  a  delectis  Societatis  viris  constitutum  et  a  Gregorio  XIII.  approbatum 
sii.  vide  <'<ni.  \'M  590. 


2092.  Canisius  Claudio  Aquavivae.    Friburgo  Eelv.  inter  m.  Mart.  el  tun,  L581.     13 

jfctque  iricrementum  mihi  esse  cordi  quammaxime,  verum  ille  Comitiorum 
exitus.  literaeque  illae  de  meo  reditu  Romam  perscriptae,  vereor  vehe- 
menter,  ne  meis  votis  ac  cogitationibus  obicem  ponant  liaud  leuem, 
praesertim  autem  Summi  ipsius  Pontificis  iininmni  aonnihi]  auertant, 
aut  saltem  aliquanto  tepidiorem  reddant ;  Deus  pro  sua  Lmmensa  erga 
nos  pietate  bene  vertat  omnia,  cui  vos  omnes,  ei  Collegium,  Ciuita- 
temque  istam,  ac  Rempublicam  vniuersam  feiuentioiilms  preeibus  meis 
niuinae  Maiestati  semper  commendo.  Datum  Vereellis  VI.  Cal.  Maij. 
MDLXXXI. 

Eodem    illo   d,  26.  Aprilis  1581    Bonhomius   etiam   ad   P.  Robertum    Ardrenuna 

Canisii  socium  *litteras  dedit;  in  quibus:   „Laetatus  sum",  inquit,   „vehe nter  in  ijs, 

quae  ;i   Reuerendo    Parocho  '    dicta    mihi    sunt,    tibique    et  Reuerendo    P.  Canisio  ex 
■nimo  gratulor,  de  Laboribus  a  vobis  susceptis,  ex  quibus  vberrimus  iam  in  ista  IYi 
bnrgensi    vinea    colligitur    fructus11     ex    apogr.    eiusd.    temporis;    Cod.  rom.   „693" 
p.  t\:>s     659  . 

Ceterum  haec  iuverit  notari:  Bonhomius,  vir  sanctissimus  et  doctissimus,  im- 
periosius  nonnumquam  et  severius  agendo  -un  saint  parfois  terrible1',  inquit  Berthier, 
Bonh.  li>7  et  propriae  sententiae  nimis  inhaerendo  etiam  complurium  Helvetiorum  vere 
featholicorum  animos  a  se  alienaverat  Can.  VII  538  599;  Mayer  I  262  288—289). 
„Das  Unternehmen  Bonhominis  in  der  Schweiz",  ait  L.  R.  Sehmidlin  antistes  romanus, 
.war.  weil  neu,  schwierig  und,  weil  er  zu  rasch  vorging,  kein  ganz  gluckliches" : 
Bolothurns  G-laubenskampf  und  Reformation  im  1(!.  Jahrhundert,  Solothurn  19U4,  371. 
Similiter  Alb.  Buchi:  BUebereifer  und  allzu  grofie  Strenge  machten  seiner  Wirksam- 
keit  bald  ein  Ende":  Zeitschrift  fiir  schweizerische  Kirchengeschichte,  1.  Jahrg.,  Stans 
1907,  16 — 17.  Caesar  Spetianus  Roma  3.  Iunii  1581  S.  Carolo  Borromeo  scripsit,  sibi 
a  cardinali  Marco  Sittico  haec  de  PP.  Martino  Leubenstain  rectore  lucernensi,  Canisio. 
Hoffaeo  narrata  esse  :  TUn  Padre  Giesuita  rettore  di  Lucera  che  fu  qua  alla  crea- 
tione  del  loro  generale,  disse  che  il  vescovo  di  Vercelli  haveva  fatto  tanto  danno  in 
quei  paesi  che  vi  bisogneranno  molti  anni  a  riacquistare  quanto  vi  e  perso  et  che 
del  medisimo  parere  era  anche  il  padre  Canisio  et  quel  provinciale  che  hora  e  as- 
sistente"  FeUer  II  147 '  .  Attamen  haec.  saltem  quod  ad  Canisium  attinet,  veritatem 
nonnihil  egrediuntur.  Nam  P.  Oliverius  Manareus  S.  J.,  cum  m.  Iunio  a.  1581  visi- 
tator  venisset  Friburgum,  inde  2.  Iulii  1581  Aquavivae  geiierali  de  rebus  a  Bonhomio 
apud  Friburgenses  gestis  *scripsit:  „Li  ha  molto  confirmati,  et  revera  ha  fatto 
grande  frutto,  et  ha  molto  edificato,  con  la  sua  pieta.  zelo,  et  modestia"  (v.  infra. 
monum.  1289).  Haec  autem  Manareum,  magna  saltem  ex  parte,  ex  Canisio  audivisse 
satis  certum  est.  Atque  ipse  Canisius  Bonhomium  et  in  oratione  funebri  a.  1587 
habita,  et  in  litteris.  quas  circa  a.  1597  testamenti  loco  ad  Socios  friburgenses  dedit, 
magnis  extulit  laudibus;  v.  infra,  ep.  2374  et  monum.  1435. 

Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  sub  medium  m.  Maium  1581  :  v.  infra. 
ep.  2093. 

2092.        CANISIUS  CI<AUI>IO  AQVAVIVAE  praeposito  generali  Societatis 
Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  inter  m.  Martium  et  Iunium  1581. 

Gratulatur  ei,  quod  praepositus  aeneralis  electus  *it.  De  missione 
sua  friburgensi  ei  scribit.  Preces  sacras  promittit.  Plura,  quoniam 
t-jiistnhi  haec  periit,  ri<I<>  in  litt<>ri*  3.  Augusti  1581  <l<(lis,  </i/i/>ns  A<j/i<t- 
viva  <i<(  hanc  epistulam   r<'Sjxm<Ht. 

Fortasse  Canisius  hanc  epistulam  adiunxit  relationi,  quam  8.  lunii  1581  ad 
Aquavivam  misit ;  v.  infra,  ep.  2098. 

1  Verronio. 


14    2093.  Can.  Bonhomio.  Sub  med.  Mai.  1581.    2094.  S.  Verronius  Can.  16.  Maii  1581. 

Claudius  Aquaviva  ex  Hatriae  (Atri)  ducibus  ortus,  a.  1567  Societatem  ingressus, 
cum  provinciis  eius  neapolitanae  et  romanae  praefuisset,  a  congregatione  generali 
quarta  19.  Februarii  1581,  annos  tantum  37  natus,  praepositus  generalis  electus  est. 
Qui  longissimo  illo,  quo  Societatem  rexit,  tempore  (f  1615)  eam  mediis  in  tempe- 
statibus,  quarum  aliae  in  ipsa  ortae,  aliae  ab  externis  excitatae  erant,  summa  pru- 
dentia  constantiaque  conservavit  et  amplificavit.  Disciplinam  religiosam  multis 
epistulis ,  ordinationibus ,  decretis  stabilivit.  Ipsius  quoque  cura  et  „Directorium 
Exercitiorum"  conscriptum  est,  et  „Ratio  Studiorum"  composita  est,  et  sacrae  ad 
infideles  expeditiones  magnum  incrementum  ceperunt. 

3093.         CANISIUS   IOAtfXI    FRAXCISCO   BOXHOMIO,    apostolico 
apud  Helvetios  visitatori  et  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum  sub    medium  m.  Maium  1581. 

Ex  litterarum  ad  Canisium  datarum  apographo,  quod  est  in  cod.  rom.  „693" 
p.  1574,  et  ex  epistula  ad  cardinalem  Comensem  archetypa,  quae  est  in  cod.  rom. 
„Nunz.  di  Germ.  103"  f.  466—467. 

Inopiae  collegii  </i/iii</<nii  succurrendum  esse. 

Bonhomius  Canisio  scripsit  „Belinzonaa  24.  Maii  1581:  „Nouis\ 
simis  tuae  Paternitatis  literis  breuiter  respondeo."  Hae  iam  non  ex- 
stare  videntur.  Ad  eas  autem  haec  spectare  videntur,  quae  in  epistulq 
eodem  die  a  Bonhomio  Romam  ad  cardinalem  Comensem,  Gregorii  XIII. 
secretarium  maiorem,  data  Ipguntur:  „11  padre  Canisio  mi  ha  scritto 
piu  di  una  uolta,  chc  il  coJlcgio  di  Dilinga  patisce  assai  per  /</  morte 
del  Cardinal  Morone  di  buona  mem:  che  gJi  daua  200  scudi  V  anno, 
et  mi  ricorda,  chc  sarebbe  opera  ueramente  molto  jn'a,  se  si  continuasse 
di  souuenire  a  quel  collegio  di  questa  somma;  Et  non  hauendo  io  uoluto 
scriuerne  per  Je  prime,  Jiora  che  esso  padre  me  lo  r<pli<-<(  con  instanzat 
ne  faccio  questo  motto  a  V.  S.  Illustrissima,  Ja  qu<iJ<'  saprd  molto  bene 
di  quanta  importanza  sia,  che  si  conserui  quel  coJJegio,  et  conforme  al 
Insogno  ne  fara  ufficio  appresso  d  S.  Santitd.u 

Cardinalis  Ioannes  Moronus,  qui  ab  a.  1576  collegio  dilingano  ad  magnam  eius 
inopiam  sublevandam  quotannis  200  scutata  sive  300  florenos  dederat  (cf.  Can.  VII 
353  371),  Romae  Kalendis  Decembribus  a.  1580  mortuus  erat.  Gregorius  XIII.  Canisii 
precibus  indulgens  hanc  pecuniam  usque  ad  mortem  (f  1585)  solvit  Germ.  118 
f.   51a— 52a). 

2094.         SKBASTIAtfUS  YERROMIS,    collegialis  ecclesiac  S.  Nicolai 
friburgensis  canonicus  et  urbis  friburgensis  parochus,  CANISK). 

Roma   16.  Maii   1581. 

Kx  epistulae  apographo  vel  commentario,  quod  Verronius  sua  nianu  scripsit  in 
codice  „Itinerarium  Hierosolymitanum  Sebastiani  Verronis  Friburgensis  Heluetij, 
Anno  Dominj.  CID  O  LXXXT,  in  d.  16.  Maii.  Qui  codex  exstat  Friburgi  Helvetio- 
ruiii  in  hil)liotheca  rcipublicae.  Epistulani  <'\  eodem  codice  edidit  etiam  Wymann 
I.  c.  L26. 

De  lihro  <i«o<I<iih,  sacris  reliquiis,  visitatore,  aliis  Sociis. 

Ven:  Patrj  •  Petro  Canisio  Sal: 
Venetias  sj  recta  petijssein,  venerabilis  Pater,  misisseni  illuni  (|iicin 
petebas  libellum:  sed  aberravj  multum  remosque  per  aridum  egj.    1'lures 


2095.  loannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Belinzona  21.  Maii  1581.        lf> 

Romae  Hierosolymitanas  sacras  reliquias  jam  vidj ':  optarem  ad  tempus 
tantum  sufficeret  [?] a,  et  nihilominus Hierosolymitana  loca  cernere liceret. 
Eteuerendum  patiem  Paulum  Hoffaeuni  ex  Assistentibus  Konianis  ;il- 
locutus  sum  de  promovendo  Friburgensj  collegio2,  intellexique  T).  Mar- 
tinuiii:i  cum  socio  apud  vos  Friburgj  Visitatorein '  expectare:  ipsum 
wn>  visitatorem  jam  jam  Friburgum  petiturum :  quapropter  non  potuj 
non  dare  literas  ad  tuam  paternitatem.  Friburgum  vellem  tibj  arri- 
deret;  et  collegium  pro  amore  Dej  et  plebis  Christianae  juvares:  in- 
coinnioditates  quies  sequetur.  D.  Robertum5  plurimum  salutes  rogo. 
fTale  in  Iesu  Domino.    Romae   [tertia  Pentecostes   solennitate   1581]b. 

Eaec  epistula  aliquantom  illustratur  ex  altero  illo  Verronii  *  Jtinerario",  quod 
ipsius  manu  scriptum  vidi  Friburgi  in  bibliotheca  societatis  oeconomicae  („Socie^te 
■Bonomique"  ;  il>i  enim  Verronius  haec  narrat:  „16  Maij  [1581]  •  Habend  \\ir  .  .  . 
ngetroffen  den  H.  Paulum  Hoffeum  einen  Assistentem  der  Jesuitern,  so  zuvor  zu 
gillingen  Provincial  gewesen  war,  imme  angetzeigt,  wie  das  Collegium  der  Jesuitern 
in  unserm  Vatterland  keinen  Ftirgang  hette,  bifi  zur  ankonfft  des  Provincialen,  Vnnd 
als  er  vormals  zu  Dillingen  sich  gewiderigett,  also  hatt  er  sich  jetz  zumal  willig 
ertzeigett"  („Itinerarium.  Von  der  siiligen  Reyfi  gen  Rom  vnd  Hierusalem  .  .  .  be- 
schrihen  durch  Sebastiann  Werro  .  .  .  Jm  Jar  1581"  p.  114). 

2095.        IOAMES  FRAtfCISCUS  BOXIIOMIUS,   apostolicus   apud 

Helvetios  visitator  et  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Belinzona  24.  Maii  1581. 
Ex  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  et  sic  inscripto :   „Patri  Petro  Canisio". 
Cod.  rom.  „693"  p.  674—676. 

De  Frobenio.  Purgat  se  de  monitione  quadam.  De  reditu  in  Helvetiam.  Aliqua 
a  se  edita  mittit.    D  ■  translatione  S.  Eusebii  et  praepositi  profectione  vercellensi. 

Reuerende  admodum  in  Christo  Pater,  atque  vti  frater  dilectissime. 
Nouissimis  tuae  Paternitatis  literis  breuiter  respondeo,  cum  in  itinere 
sim  Curiam  profecturus 6 ;  De  Frobenio  nihil  est  quod  amplius  scribam, 
quem  equidem  de  contumacia  sua  nihil  cessurum  prorsus  existimo; 
neque  ego  sane  ad  illum  mittere  eas  Cardinalis  Comensis  literas  ausus 
vnquam  essem7;  Cum  de  vitanda  auaritiae,  aut  tenacitatis  suspicione 
scripseram,    nihil  minus  profecto   innuere  volui,    quam  de  petitis  a  M. 

a)  Legendumne    sufftcerent?    Jta   certe    Wym.  bj   Uaec  supplevi   ex  Htterarum   ad  Petrwm 

Wchnetcly  datarum  apograpko,  <jita</  in  codice  anteeedit  apographum  huius  epistolae;  huic  etiim  ascrxp- 
Ikiii  est:  Romae,   ut  supra. 


1  Ex  harum  numero  erant  columna,  cui  Salvatorem,  antequam  flagellaretur, 
alligatum  esse  ferunt,  et  sudarium,  quod  ei  crucem  haiulanti  Veronicam  ohtulis.se 
tradunt;  Verronius  enim  in  ipso,  quod  supra  dixi,  „Itinerario"  ad  diem  10.  Maii  non 
solum  verbis  haec  duo  monumenta  sacra  descripsit,  sed  etiam  eorum  imagines  penna 
delineavit.  -  Vide,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

3  Significatur  P.  Martinus  Leubenstain  collegii  lucernensis  rector ;  is  cum 
P.  Hoffaeo  provinciali  et  P.  Gregorio  Rosephio  rectore  collegii  augustani  Romae  con- 
gregationi  generali  Societatis  interfuerat,  quae  22.  Aprilis  1581  absoluta  est.  Romam 
cum  iis  negotiorum  causa  venerat  P.  Gregorius  de  Valentia  S.  J.,  professor  universi- 
tatis  ingolstadiensis. 

4  P.  Oliverium  Manareum  ;  de  quo  multa  infra  dicentur.  5  Ardrennm. 
6  Vide  supra  p.  10.              7  Vide  supra  p.  12. 


1(j  2095.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

Ruperto  *  pecunijs  •  quid  enim  hanc  ob  causam  ego  conquerer?  an  non 
potius  ei  maximas  haberem  gratias,  qui  meis  onmibus  Friburgo  discedens 
mandaueram  districtissime,  vt  nihil  prorsus  de  vino  Collegij  non  esset 
persolutum :  sed  illud  tantum  cauendum  esse  censueram,  ne  temporali- 
bus  lucris  inhiare  nimis  apud  laicos  homines  videremini;  Si  quid  vero 
liberius,  quam  fortasse  par  erat,  scriptum  iudicabitis,  at  certe  amanter 
prolata  onmia  ego  affirmabo,  atque  eo  quidem  animo,  quo  summopere 
cuperem  Collegium  istud  ita  onmi  virtutum  genere,  ac  splendore  nite- 
scere,  ut  nihil  esset  quod  vel  inuidia  ipsa  carpere  vnquam  posset. 
Quicquid  vero  sit,  non  leuiter  dolerem,  si  quid  vnquam  Pater  Canisius 
a  me  dictum,  factumue  praesertim  in  Collegij  Friburgensis  negocio  non 
boni  consuleret.  Quod  ad  reditum  in  Heluetiam  meum  attinet,  videbit 
Paternitas  tua  ex  inclusa  schaedula  quid  Jllustrissimus  Cardinalis  Co- 
mensis  ad  me  rescribat  Summi  ipsius  Pontificis  nomine 2,  quam  tamen 
tibi  ita  seruari  volo,  vt  nulli  alij  pateat:  quamquam  eius  sententia 
Praeposito :i,  atque  etiam  Sculteto  Eydio 4,  si  videbitur,  vt  communices, 
non  abnuo:  Ego  enim  hunc  Sanctitatis"  suae  animum  coelare.  quantum 
licuerit,  enixe  studebo ;  et  promptissime  quibuscunque  licuerit  rationibus 
Helueticas  Religionis  res,  vel  absens,  iuuabo;  Mitto  ad  Paternitatem 
tuam  quaecunque  hactenus,  ob  solenmem  Sancti  Eusebij  reliquiarum 
translationem 5,  typis  euulgari  iussi,  Gratissimumque  mihi  erit,  si  Pater- 
nitas  tua  et  Epistolam  meam  Jtalico  sermone  exaratam  Praeposito. 
aliquibusque  alijs  pijs  amicis  interpretabitur  6,  et  quid  de  tabella  Dyptica 

a)  Sanctitati  apogr. 


1  P.  Roberto  Ardreno. 

2  Haec  schedula  perisse  videtur.  Nomine  Gregorii  XIII..  cui  catholicorum  in 
conventu  illo  badensi  segnities  atque  ignavia  valde  displicebat,  cardinalis  Comensis 
Roma  29.  Aprilis  15S1  Bonhoinio  scrijiserat,  in  Helvetiam  modo  ne  reverteretur ; 
negotia  tamen  cum  Grisonibus  tractari  coepta  absolveret  et  imprimis  electioni  episcopi 
curiensis  adesset  (Fdler  11  147  . 

3  Petro  Schnewly.  '  [oanni  Heid  sive  de  Lanthen-Heid. 

5  Die  18.  Februarii  158]  Vercellis  ossa  S.  Eusebii  primi  episcopi  vercellensis 
el  martyris  t  circa  .'>70  reperta  erant  Gius.  Colombo,  Notizie  e  documenti  inediti 
sulla  vita  di  M.  Giovanni  Francesco  Bonomi,  Torino  1879,  .'!7  .  Plura  de  bac  re  infra, 
post  ijisas  has  litteras,  dicentur. 

,;  Bonhomius  edidit  opus:  „Antiquorum  Patrum  Sermones,  ei  Epistolae  de 
S.  Kuseliio  K|»is.  Vercellensi  et  Martyre,  c\  Codice  MS.  veteri  Tabulari  Ecclesiae  Ver- 
cellensis:  Priscorum  ittni  P.P.  et  aliorum  Auctorum  Testimonia  de  eodem."  His 
testimoniis  accedit  Eusebii  vita  .cx  antiquissimis  recteque  exaratis  Ecclesiae  Ver- 
cellensis  Tabulis    ei  praecipue  Maximi  Taurinensis  Ep.  <|ui  floruil  anno  400  "  el  omni 

monu atorum  „genere    luculenter   contexta.     Quae   omnia  ob  solemnem  illius  Mar- 

tyiis  translationem  accurate  conquisita  :  Jo  :  Francisci  Bonhomii  Episcopi  jussu  edita 
sunt.  Greg.  XIII.  P.  M.  An.  Chr.  Nat.  1581.  Mediolani  apud  Paulum  Gotardum  Pon- 
tiiiin.  1581."  Hoc  opus  continei  etiam  Bonhomii  „Literas  pastorales  ad  Clerum 
populumque  Vercell.  scriptas,  de  S.  Eusebii  Episcopi  ei  Martyris  translatione"  :  Ita 
Franciscus  Arisius,  Cremona  Literata  II.  Parmae  1705,  363.  Bonhomius  ipse  9.  Martij 
1581  Schnewlino  scripsit:  _.\il  sacrum  eius  sepulcrum  in  marmore,  sed  uetustissimo 
Charactere   sculpta    reperimus    haec  carmina,    quae  statim   praelis  imprimi  mandaui, 


Belinzona  24.  Maii  L581.  17 

VerceUensium  Antistitum,  multis  quidem  vigilijs  ac  laboribus  composita 
sentiat1,  ad  me  ingenue  perscripserit:  hacposito  autcni '  uon  dissuadere 
velim,  quinVercellas  eo  translationis  tempore2  veniat,  siquidem  illum 
spero  aliqua  auctum  pietate,  ac  reformationis  zelo  accensum,  Friburgum 
facile  reuersurum;  optime  valeat  in  Domino  Paternitas  tua  cum  M.  I»u- 
perto,  shnulquc  iunctis  precibus  me  huius  opis  maxime  indiginn.  pro 
sua  ipsorum  charitate,  magis,  quam  pro  meritis  vllis  meis  adiuuare 
non  desinant  rogo,  quoad  saltem  Curiense  hoc  negocium  longe,  quam 
vnquam  antea,  (lifticilius.  ac  periculosius  perficiatur ;  Datum  Belinzonae 
IX.  Cal.  Junij   1581. 

Eodem  die  Bonhomius  ad  Sclinewlinum  praepositum  epistulam  dedit,  in  qua: 
„Mitt<>  ;id  te",  inquit,  „Episcoporum  omnium  vercellensium  Dypticam  tabellam,  non 
sinc  inultis  quidem  laboribus  a  me  nuper  confectam,  tum  vero  literas  quasdam  pa- 
storales,  quas  ego  ad  clerum,  populumque  meum  vercellensem  dedi,  quas  Italico 
idiomate  conscriptas  declarare  tibi,  et  amicis  poterit  Reuerendus  P.  Canisius.  De 
Augustinianorum  Capitulo8,  non  est  quod  multum  miremur,  eorum  enim  mores  iam 
nouimus.  sed  volente  senatu  pulcherrime  instituerentur,  si  eiectis  illius  ordinis  IVatri- 
lius,  postquam  terram  occupant,  nullumque  fructum  reddunt4,  eorum  Ecclesia  et 
tnonasterium  in  Collegij  vsum.  et  commodum  verteretur ;  Diaboli,  eiusque  sectatorum 
minas,  Deo  aspirante,  non  timeo;  Sed  De  reditu  Friburgum  moo  nunc  cogitare  non 
licet,  ob  translationis  diem,  cui  me  non  interesse  nefas  est,  aliquid  autem  praeterea 
aperire  tibi  poterit  Pater  Canisius ,  cuius  fidei  banc  ad  rem  spectantia  commisi 
omnia.  .  .  .  Te  vero,  cum  pio  aliquo  ex  nobilibus  istis  Curiae,  aut  Vercellis  expecto" 
fex  imagine  photograpbica  apographi  eodem  fere  tempore  scripti;  Cod.  rom.  „693" 
p.  674.  Epistulam  integram  posuit  Berthier,  Bonh.  74 — 761  De  translatione  autem 
illa  Bonhomius  iam  7.  Martii  1581  Vercellis  ad  Gregorium  XIII.  scripserat:  „Proxime 
elapsis  diebus  Sancti  Eusebii  .  .  .  corpus,  ob  novam  Ecclesiae  nostrae  Cathedralis 
fabricam  seu  instaurationem,  detectum  patefactumque"  est,  „non  enim  inventum 
dicam,  quantum  eodem  ipso  loco,  quo  nunc  conditum  apparet,  boc  est  sub  ipso  majore 
altari  supra  omnem  hominum  memoriam  totus  Vercellensis  populus,  Clerusque  uni- 
versus  ac  praesertim  Cathedralis  ecclesiae,  quin  sacrum  illud  [ibi]b  corpus  jaceret, 
nihil  unquam  dubitavit,  ibique  perpetuo  tum  piis  precationibus,  tum  accensis  lumini- 
bus  religiose  veneratus  est".  Iam  igitur  se  cum  cardinali  Carolo  Borromaeo  metro- 
polita  suo  constituisse ,  ut  translationi  S.  Eusebii  omnes  ecclesiasticae  provinciae 
mediolanensis  episcopi  adessent.  A  pontifice  autem  se  petere,  ut  ampla  indulgen- 
tiarum  concessione  sollemnitatem  illam  ornaret  {Theiner  1.  c.  303). 

Canisius  Bonhomio  respondit  7.  Iunii   1581. 

a)    Vel  hic  vel  post  v.  dissuadere  fortasse  supplenduni  est  fce.   Vide,  <i«<t'j  ex  Bonhomii  epistula  ad 
Schnewlinum  data   post    has  litteras  ponentur.  b)  Hoc  vel  simile  v.  supplendum  esse   ostendnmt  ea, 

quae  hunc  locum  antecedunt  <t  sequuntur. 


eruntque  his  literis  adiuncta ;  ex  ijs  si  priores  carminum  literas  auferes,  Eusebij 
Episcopi .  et  Martyris  nomen  confici  uidebis"  (ex  epistula  archetypa ,  Bonhomii 
nianu  subscripta :  Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn."  f.  44a.  Etiam  apud  Berthier,  Bonh. 
71     1-2  . 

1  Bonhomius  omnium  episcoporum  vercellensium  catalogum  significare  videtur: 
iiiius  partem  aliquam,  puto.  ex  sacris  illis  ecclesiae  vercellensis  tabulis  hauserit, 
quae  proprio  nomine  .Diptvchae"  vocabantur. 

-  Bonhomius  eam  '23.  Aprilis  1581  sive  Dominica  I V.  posi  Pascha  celebrare 
statuerat  {Berthier  1.  c.  12  . 

3  Eremitas  ordinis  S.  Augustini  dicit,  qui  Friburgi  monasterium  habebant. 

4  Cf.  Lc  13,  7. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei   A.eta.    VIII.  2 


18     2096.  Bonhomius  Can.    28.  Maii   1581.     2097.  Can.  Bonhomio.    7.  Iunii  1581. 

3096.  I0A2OTES   FRAJTCISCUS   BOXHOMHS,    apostolicus   per 
Helvetiam  visitator  et  nuntius.  episcopus  vercellensis.   ( 'AXISIO. 

Curia  Baetiorum  28.  Maii  1581. 
Ex  imagine  photographica  apographi  eoclem  fere  tempore  scripti  et  sic  inscripti: 
.  Patri  Canisio".    Cod.  rom.  ,693"  p.  679  780. 

De  electione  episcopi  curiensis.    TJbrum  mittit. 

Reuerende  admodum  Pater,  atque  vti  frater  in  Domino  charissime. 
Etsi  paucos  ante  dies  ad  Paternitatem  tuam,  simulque  ad  Reuerendum 
Praepositum  l  literas  dedi,  easque  per  famulum  meum  Lucerino  Archi- 
grammateo2  reddi  curaui,  oblata  mihi  tamen  hac  tabellarij  in  Galliam 
proficiscentis  occasione,  intermittere  non  possnm  quin  eidem,  et  M.  Ku- 
berto3,  necnon  Reuerendo  Praeposito.  simulque  omnibus  Canonicis 
salutem  dicam.  vestrisque  omnium  precibus  me,  negociumque  hoc 
Curiense  difficillimum  enixe  commendem4:  Agimus  iam  Curiae  duos 
ferme  dies;  quanquam  autem  necdum  coeptum  est  de  rebus,  quaium 
causa  huc  veni.  pertractari.  perturbationes  tamen  haud  leues  sentio5; 
Deus  ipse,  qui  nouit  omnia6,  quod  bonum  est  in  oculis  suis 
faciat7,  mihi  vero,  quamuis  mdignissimo,  notam  facieta[?]  viam, 
in  qua  ambulem8;  Sanctissimam  enini  illius  voluntatem  exequi 
uiaxime  cupio1';  sed  quid  expediat,  non  satis  ob  peccata  mea  (vereor) 
interdum  diiudicare  possum. 

Hisce  adicio,  quae  solemnis  translationis  nostrae  causa  edi  Vercellis 
curaui.  quanquam  vna  cum  literis  superioribus  eadem  misi9,  vt  si 
fortasse  eae  Kterae  serius  Friburgum  perferantur,  his  Paternitas  tua 
diutius  non  careat,  quae  sane  illi,  etiamsi  duplicia  acceperit,  non  in- 
grata  futura  existimo;  Optime  valeat  in  Domino.  deque  rebus  Collegij 
me  faciat  saepius  certiorem;   Datum  Curiae  V.  Cal.  Junij.  MDLXXXI. 

Canisius  Bonhomio  respondit  7.  lunii  1581. 

3097.  CANISIUS    IOAXXI    FRAJTCISCO    BONHOMIO,   apostolico 
apud   Eelvetios  visitatori  et  auntio,  episcopo  vercellensi. 

Fi-ilnir.no   Helvetiitruin   7.  lunii    L581. 

Epistula  haec  perisse  videtur.  De  qua  vide  infra,  litteras  a  Bon- 
komio  29.  Tunii  1581  datas;  per  has  enim  Bonhomius  Canisio  respondit. 

Hoc  loco  hoc  solum  aoto:  Quod  Canisius  7.  [unii  1581  Bonhomium  rogavit,  m 
senatoribus  friburgensibus  scriberet,  „ne  quenquam  in  suum  ordinem  cooptarent,  aut 
ad  praefecturas,  uisi  facta  Catholicae  fidei  professione,  admitterent",  aotanda  sunt, 
quae  P.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  Friburgo  2.  tulii   1581   ad  A.quavivam 

a)  Sic  apogr.;  sed  corrigendum  essi    videtur  Faciat.  b)  oapiai  apogr. 


1   Petrum  Schnewly.  '  Renwardo  Cysat.  Ardreno. 

'  De  rebus  a  Bonhomio  iu  episcopi  curiensis  electione  gestis  v.  Joh.  Georg  Mayer, 
Geschichte  ilcs  Bistums  Chur  II.  Stans  1914,   171     177. 

'  Bonhomius  protestantibus,  el  maxime  eorum  contionatoribus,    qui  terrae  Gri- 

so ii  veri  eranl  domini,  exosus  erat;  praeterea  de  aovo  episcopo  eligendo  catholici 

ipsi  inter  se  dissidebani  ;  <i.  Mayer,  Das  Kmi/.il  etc.  I  265     281   285     287. 
1  to  3,  20;   Esth   13,   12;  Dn   13,  42  etc.  '  1  Rg  3,   18. 

Ps  1  12,  8.  \  ide  Bupra  p.  16. 


2098.  Canisios  Claudio    ^.quavivae.    Friburgo  Helvetiorum  8.  [unii   L581.       |  ;i 

praepositum  generalem  rettulil    v.  infra,  monum.  L289  :  Se  :.'.'!.  I L581    Friburgum 

advenisse;    „trouai    tutta    La    republica    in   moto,    perche  si    iii aui li  gouerni  ei 

ufficiali,  ei  tutto  il  popolo  doueua  rinouare  il  giuramento  d'  ubbedienza  el  fedelta". 
Die  Nativitatis  S.  [oannis  Baptistae  sive  24.  lunii  eligi  solebant,  qui  de  senatu  minore 
lii  rem  publicam  administrabani  ei  qui  de  consilio  „60  virorum"  futuri  esseni 
//.  Schatter,  [nstitutions  politiques  de  la  ville  H  republique  <!«•  Fribourg  sous  l' ancien 
E&gime,  in  „Revue  de  La  Suisse  catholique"  vol.  KVIII,  Fribourg  en  Suisse  L887, 
561     574  . 

8098.  CANISIUS  CLAUDIO  AQI  A VIVAi:.  praeposito  generali  Socie- 
batis  [esu.  Friburgo  Helvetiorum  8.  lunii   L581. 

K\  relatione  Canisii  autograpba  2°;  I  pp.),  quae  esi  in  BGerm.  184"  f.  72«  73b, 
el   ex  commentario  Litterarum   A([iiavivac,  « i m m  1  <>st   in   „(1.  Sup.  I"   f.  60a. 

Bonhomius  Hi<»tii<s  <■/  Schnewlinus  praepositus  constituunt,  /</  Friburgi  cottegium 
condatur  et  bonis  canoniae  marsensis  sustentetur.  Consensus  senatus  <■/  pontificis. 
Ecclesia  S.  Mariae.  Amici.  ><<><■<'/  <«/  cottegium  suscipiendum  coguntur,  Canisius 
humanissime  excipitur.  Frttctus  laborum.  Administratio  bonorum,  /«<<■/</,  onera.  <//'/'- 
ficultates;  aes  alienum.    Canisii  gratulatio. 

De  initio  collegij  Friburgensis  in  Heluetia. 
Anno  post  Christum  natum  1  :~>7S  et  sequenti  Nuntium  Apostolieum 
apud  Heluetios  egit  Reuerendiss.  Dominus  Joanues  Franciscus1,  Ver- 
cellensis  Episcopus.  magnamque  familiaritatem  cum  Clero  et  populo 
Friburgensi  contraxit,  et  praesertim  cum  R.  D.  Petro  Schnewlin  tunc 
Ecclesiae  apud  D.  Nicolaum  Friburgi  praeposito.  Jnter  hos  duos  primum 
habita  sunt  consiha  de  Societate  JESV  in  hoc  oppidum  introducenda. 
potissimum  ut  ("atholicae  religionis  negotio1  aduersus  potentes  haere- 
ticos  undique  imminentes,  in  hac  ipsa  Rep.  nonnihil  in  ueteii  fide  con- 
cussa  idoneisque  operarijs  destituta,  rectius  succurreretur.  Ad  quam 
rem  probe  conficiendam  ne  subsidium  temporale  deesset,  venit  illis  in 
mentem  Abbatia1'  oppido  uicina  Praemonstratensis  ordinis.  vulgo  Mar- 
cens  -  dicta,  et  male  hactenus  gubernata,  nec  non  a  paucis  monaehis 
non  optime  uiuentibus  habitata.  quam  putabant  ex  Pont.  Max.  autho- 
ritate,  etc  per  consensum  Senatus  Friburgensis  tanquam  Protectorum 
loci,  prorsus  extingui,  extinctamque  nouo  societatis  Jesu  collegio  Fri- 
burgi  statim  erigendo  applicari  atque  incorporari  posse.  Actum  est 
deinde  cum  Senatu  Friburgensi,  hoc  consilium  approbante,  sicut  et 
fJomae  Pont.  Max. 3  libenter  illud  confirmauit.  Neque  sine  diuina 
prouidentia  contigit,  vt  non  multo  ante  incendium  oriretur  fortuitum, 
igne  totam  fere  monasterij  et  templi  fabricam  absumente.  Sed  et 
postremus  Abbas4  ex  hac  uita  migrauit,  relictis  quinque  dumtaxat  illic 
fratribus.     Etsi  uero  idem  Senatus   in   priore   sententia   uutare   coepit 

a)  Sequitur  in.  oblitteratum.  10  Sequitur  uicina,  oblitt.         e)  Sequitur  a  S.  obliti 


1  Bonhomius    Bonhomini  . 

-  Ex  loco  seu  vico.  prope  quem  situm  erat,  „Marsens"  vodabatur.  Propriura 
tamen  eius  nomen  erat  nMonasterium  Beatae  Mariae  de  llumili  monte"     Humilimoni  . 

;  (iregorius  XIII.:  v.  Can.  VII   866. 

4  Ioannes  Chollet,  mortuus  Kalendis  luliis  L580  /•.'.  Fr.  von  MiUinen,  Helvetia 
sacra   I.  Bern  L858,  ^21  . 


•>()  20!is.   Canisius  Claudio  A.quavivae. 

postea,  et  impedimenta  quaedam,  quae  collegij  institutum  impedirent, 
inciderunt,  dictique  monachi  nouum  Abbatem  eligere  contenderunt, 
tamrii  Reuerendisshni  DomimNuntij  authoritas,  simulque  D.  Praepositi 
sedulitas,  e1  quorundam  amicorum  fauor  ac  studium  apud  Senatum 
tantum  ualuerunt,  vt  prior  deliberatio  de  Abbatia  illa  in  collegium 
conuertenda  penitus  obtineret.  Vnde  Senatus"  totum  collegij  institutum 
dicto  Reuerendissimo  NTuntio  conficiendumb  tradidit,  hac  tantum  adiecta 
conditione,  vt  in  collegium  nouum  conferre  sumptus  minime  obligaretur, 
sicut  idem  D.  Nuntius  uicissim  fore  promisil  '.  Postea  literis  Romam 
datis  ab  eodem  I).  Nuntio  effectum  fuit,  vt  Pont.  Alax.  accederet  autho- 
ritas,  quantum  ad  supradictam  Abbatiae  extinctionem  et  bonorum 
eius  omnium  in  Friburgense  collegiumc  translationem  ac  vnionem  per- 
petuo  duraturam  attinet.  Quibus  <lo  rebus  Apostolicae  literae  solem- 
uiter  confectae,  gratis  expeditae2,  ac  nobis  demum  a  Reuerendissimo 
Domino  Nuntio  traditae  adhuc  asseruantur.  .In  his  uero  tit  mentio 
de  Ecclesia  S.  Mariae  Frilxn.m'  eideni  colle^io  applicanda  <'t  vnienda, 
sicut  dictus  luiicrciKlissiiiius  '  ante  nostroruni  aduentum  constituerat s. 
Sed  obtulerunt  se  deinceps  impediinenta  quaedain,  ob  quae  mutanit 
Qle  sententiam,  sicut  uostris  exposuit  coram,  ne  sibi  ius  in  talem 
Kcclcsiani  vendicarent.  Ainici  uero  praecipui,  quibus  cura  tiiit  collegij 
causam  apud  Senatum  promouere,  posi  praepositum  extitere  Dominus 
Gruilhelmus  Krommerstol6  Senator ',  1).  Petrus  Kuntzis  ciuis  et  Doctor 
medicus5,  ac  Christophorus  Reiff  nobilis. 

Caeterum  quod  ad  societatis  nostrae  Patres  attinet.  niultum  ac  diu 
Laboratum  est  tum  a  Keuerendo  1'atre  Knerardo  Mercuriano  lYaeposito 
generale,  tum  a   K.  P.  Paulo  Boffaeo  superioris1  Grermaniae  Prouintiale, 

.1     Hoc  v.  supra    versum   scriptum   est.         1"   Sequitur  Senatus,  oblitt.  c)   Friburgensis  ool- 

lcuij.  autogr  il  V.  supra  versum  scriptum.  e)  Sic  C.  ipse,  iti  videtur,  corri  rit  ex  Krommenstol 
i    s  quitui    proui,  '•iiiiu . 

'  Cf.  Can.  VII   837  866  el   Steffens-Beinhardt  II  300.        -  Cf.  Can.  VII  866. 

;  _.\li  Ecclesia  B.  Virginis  quoscunque  illius  Capellanos  sen  Altaristas  et  bene- 
ficiatos,  1 1  *  - 1  alias  quomodolibet  nuncupatos,  aec  non  omnes  dictae  Ecclesiae  fructus, 
redditus,  prouentus  ac  exceptis  domibus  et  aedificijs  illi  adiacentibus  et  contiguis  ad 
eam  spectantibus  e\  pertinentibus ,  alia  iura,  offensiones,  emolumenta,  oblationes. 
boi  ores,  onera  et  officia,  sacristiam,  suppellectilem,  ornamenta,  paramenta,  calices, 
patenas  ei  ;ili;i  sacra  uasa  ad  collegiatam  uel  aliam  .  .  .  oppidi  [friburgensis]  Eccle- 
siam  per  .  .  .  [oannem  Eranciscum  [Episcopum  Vercellensem  modemum]  et  pro  tem- 
pore  existentem  Nuncium  .  .  .  eligendam  et  designandam  .  .  .  transferimus  .  .  .  Eccle- 
siamque  B.  Mariae  buiusmodi  cum  «lirtis  domibus  et  aedificijs.  .  .  .  Praeposito  el 
Societati  [Iesu]  ad  effectum  inibi  .  .  .  collegium  iuxta  priuilegia  ^postolica  eis  conci  3sa 
construendi  et  aedificandi  .  .  .  concedimus  et  assignamus"  ex  bullae  Gregorii  XIII. 
Etoma  25.  Februarii  1580  datae  apographo  ;i  Canisio  Friburgo  Elomam  ad  Claudium 
\i|n;i\  i\  ;iiu  praepositum  generalem  misso,  <;.  Sup.  !>>s  l'.  102*  W)5a.  Etianj  : i j > i ■  < I 
Berthier,  Bonh.  226     227  . 

'  De  <  hiilielmo  ECrummenstoIl  \.  supra  p.  II'. 

1  Petrus  Kiiiii/li  kiiiii/lc.  Kuentzes,  Quentzi  ;il>  a.  1575  unus  ex  Bcholarchis 
urbis,  ;ili  ;i.  1579  unus  de  reipublicae  consilio  maiore  eral  Chan,  Fontaine,  Notici 
historique  8ur  la  chambre  des  Scolarques  de  l;i  ville  de  Fribourg,  Fribourg  1850,  55  56  . 


Friburgo  Belvetiorum  8.  Eunii   1581,  21 

vt  Societas*  istius  collegij  tam  procul  di^siti  onere  Liberaretur,  prae- 
scrtiin  (|iiiiin  el  idonei  operarij  Friburgum  mittendi  aon  suppeterenl 
«•t  v.-iii.-i  loci  incommoda,  nouaeque  conditiones  a  Senatu  _brsitanb  ex- 
igendae,  Patrum  animos  deterrerent.  At  uero  mire  feruens  Reueren- 
dissimus  Nuntius  quum  suis  litcris  apud   1'.   IVouintialem    parum    pro- 

ficeret,  Pont.  quidem  Maximo*persuasit,  \t   is  aon  semel  aostris  l> ae 

mandarii  collegij  lmius  curam  suscipere,  e\  aliquos  Friburgum  ad 
fundamenta  eius  iacienda  mittere.  Quocirca  P.  Petrus  Canisius  e  pro- 
uintia  superioris  Germaniae,  et  P.  Robertus  Ardrenus  Anglus  huc  missi 
fuere0,  ac  oppidum  inurossi  sunt  doeinio  Doccinbris  anno  Christi  1580, 
quum  ambo  in  comitatu  essent  Reverendiss.  Nuntij.  eo  ipso  die  a 
Bernensibus  male  ei  ignominiose  accepti.  lortasse  vt  non  sine  cruce 
initiiim  Collegij  linins  niaiorcin  Domini  bcncdictionem  perciperet,  atque 
ita  solidius  fundaretur.  A.C  illi  quidem  Priburgi  Inunanitc!'  aecepti 
fuerunt1,  quibus  et  Canonici  domum  Cantoris-.  nti  uocani,  piinuiin 
assignauerunt.  Ab  cisdcin  dcinde  conciones  apud  D.  Nicolaiun,  quae 
primaria  est  1'rbis  aedes,  et  apud  D.  Virginem  habitae  sunt,  sicut  et 
in  templis  quibusdam  ruralibus.  Mensam  illis  vicinus  I).  Parochus3, 
et  post  huius  in  Jtaliam  discessum,  D.  Praepositus4  praebuit,  quanquam 
non  gratis.  Sacra  sua  tum  in  B.  Nicolai,  tum  in  Deiparae  Virginis 
aede  obtulerunt.  Populi  fauor  ac  beneuolentia  illis  non  detuit:  unde 
complures  quaedam  ad  usum  altaris  et  supellectilem  domus  pertinentia 
donauerunt.  Creuit  paulatim  et  numerus  bonorum  ad  Missas  eoruni, 
et  confessionis  communionisque  sacrae  gratia  venientium,  vt  faterentur  et 
alij,  frequentiorem  contitentium  et  communicantium  numerum  Friburgi 
non  extitisse.  Auctus  praeterea  numerus  est  auditorum,  quum  publicae 
conciones  tum  ordinarie  tum  extraordinarie  ab  illis  instituerentur5.  Sed 
et  Catechismmn  simplicioribus  tradendum  susceperunt G.  Noua  interim 
sedilia  ditiores  parari  iusserunt,  ut  rectius  perciperent  eos  pro  con- 
cione  docentes. 

Jamuero  quod  ad  collegij  locum  designandum  spectabat,  quoniam 
quidam  e  nostris  ad  hoc  delecti  coram  adesse  non  poterant,  res  omnis 
in  P.  Prouintialis  post  Pascha  ex  urbe,  ut  sperabatur,  aduentum7  reiecta 

a)  Sequitur  ab,  oblitt.        b)  Woc  v.  supra  versum  scriptum  est.        c)  .1  C.  correctum  ex  fuerunt. 


'  In  1'ttnrrtttii  Wihl  (juaestoris  tVibur^onsis  *('<i<lici'  dati  <'t  ;i<'<-<'|iti  ;<!<  initio 
a.  L581  ad  d.  24.  Iimii  L581  pertingente  notatum  est,  eum  dedisse,  _ \  tn l>  wijn  bo  man 
<lcn  JfsuitiTii  vfi-cei-t  III  libras  x  p"  (nHerren  Pankratzen  wil<l  achte  Rechnung" 
f.  33<>.    Friburgi  Helvetiorum  in  archivo  reipublicae  . 

'-'  Francisci  Garin,   .canonici  cantoris"  ecclesiae  S.  Nicolai;  v.  Can.  VII  858. 
Sebastianus  Verronius,  canonicus  ecclesiae  S.  Nicolai  <-t  parochus  nrbis. 

'   Petrus  Schnewly,  praepositus  ecclesiae  S.  Nicolai. 

5  De  Canisii  contionibus  v.  infra,  monum.  L282. 

8  I  i  <  ><-  officium  Ardrenusin  templo  11.  Mariae  administrabat  ;  v.  infra,  monum.  L294. 

7  llotfaeus  komam  a<l  Societatis  congregationem  ^eneralem  venerat :  a  qua 
").  Martii  158_  electus  est  praepositi  generalis  „assistens  pro  Beptemtrionalibus  par- 
tibus" ;  v.  supra  p.  8. 


•)•>  2098.   Canisius  Claudio  A.quavivae. 

est:  interea  domus  dicta  Cantoris  nostris  habitanda  relinquebatur. 
Suinptus  autem  nullos  in  Societatem  fecit  Senatus,  sed  hi  capiebantur 
ex  bonis  siue  prouentibus  Marcensis  monasterij,  quorum  procurator  et 
administrator  aliquandiu  fiierat  D.  Guilhelmus  Krommerstol,  ab  ipso 
Reuerendissimo  constitutus.  Js  multa  vini  dolia  in  aduentum  nostrorum 
ex  eiusdem  monasterij  bonis  '.  et  alia  quaedam  conseruarat.  Ac  licet 
Reuerendissimus  idem  Xuntius  ante  nostrorum  aduentum  nouam  ad- 
ministrandi  monasterij  rationem  instituisset,  et  veterem  illam  paucis 
residuis  monachis  ademissetbl,  tamen  caueri  uaria  incommoda  non 
potuerunt.  quod  residui  fratres  inquieti,  et  veteris  libertatis  amantes 
difnculter  in  ordinem  redigerentur.  Vnde  illi  rem  suam  domesticam 
adeo  infeliciter  instituerunt,  vt  paucis  mensibus  florenos  octingentos 
consumpserint,  ac  plura  etiam  breui  ex  bonis  dilapidaturi  uiderentur. 
Huic  malo  vt  obuiam  iret  Reuerendissimus  Nuntius,  re  tota  cum  Senatu 
prius  collata,  et  acceptis  ab  illo  tribus  Commissarijs -.  ad  monasterium 
illud  Marcense  contulit  sese.  ubi  nostris  praesentibus  duo  potissimum 
fecit.  Alterum  quod  P.  Petrum  Canisium  tanquam  Societatis  nomine' 
procuratorem  in  possessionem  bonorum  et  iurium  onmium  monasterij 
miserit,  et  tanquam  legitimum  possessorem,  adhibitis  solemnibus  cere- 
monijs,  publice  promulgarit,  sicut  et  suis  literis  notarij  manu  subscriptis 
confirmauit3.  Haec  solenmis  possessio  in  monasterio  praedicto'1  tradita 
et  accepta  fuit  die  uigeshna  prima  Decembris  anno  1580.  monachis 
ipsis  qui  aderant,  Missam  de  Spiritu  sancto  decantantibus. 

Alterum  a  Reuerendissimo  Nuntio  patratum  illud  erat.  quod  ante 
huiusmodi  possessionem  nostris  traditam  contractum  inijt  cum  ciue  uno 
Friburgensi  eiusdem  loci  Castellano,  Erardo  Garnisuil.  et  Francisco 
Gapan  eiusdem  loci  Commissario,  contractum  inquam  elocationis  bonorum 
eiusdem  monasterij  ad  sexennium  duraturae,  sicut  etiam  visum  tuit 
tribus  tlictis  Senatus  Commissarijs.  Ac  in  isto  quidem  contractu  dicti 
duo  conductores  sub  graui  poena6  se  obligant.  quod  quotannis  collegio 
Societatis  Friburgi  libere  et  integre  pendent  nongentos  coronatos, 
mediain  partem  ad  paschatis  festum,  et  alteram  ad  D.  Andreae  ferias  ' 
persoluturi.  Promittunt  insuper,  ea  quae  monasterio  iam  ante  a  varijs 
dcbcbantur,  rocupcrare,  ac  eidem  collegio  restituere.  Caetei  um  monasterij 
domus  iam  a  paucis  fratribus  habitata,  e\  tota  uallis,  iu  qua  mona- 
sterium  ipsum  esi  situni.  ad  commodam  ipsorum  inhabitantium  susten- 
tationem  reseruantur.  Suntque  tres  illi  fratres,  ut  decreuii  Reueren- 
dissimus,  quamdiu  uixerint,  ei  illic  manserint,  ducentis  fere  collegij 
coronatis  alendi  quotannis,  ac  Interea  Praeposito  Friburgensi  in  spiri- 
tualibus  esse '  subiecti,    ac   Missas  aliipias  cclcbrarc  dcbcbunt.      I\cli(|iii 

a     //  gic  corrigatur  ex  eisdem  monaBterij  bona  (quai   sunt  in  autogr.),  txigen   res  ipsa  videtur 
,t,i,-  i.nii  vel  i  ain  vel  simili    v  .  oblitt.  c)  Sequitur  hoc  loco,  oblitt.  <\<  praedicta  autogr. 

I b  autogr.        !)   V.  supra  versutn  scriptum. 


\i.lr  Can.  \\\  599.  a  Vide  Can.  \\\  599. 

Ilas  vide  Can.  VII  867     868.  '   A.d  d.  30.  Novembru 


Friburgo  Belvetiorum  8.  [unii   L581.  23 

liero  fratres  Walterus  ac  Antonius1,  uelut  magis  inquieti,  ab  eodem 
Reuerendissimo  ablegati  fuerunt,  data  illis  potestate,  vi  ad  ordinem 
secularium  sacerdotum  descenderent.  Collegio  autem  reseruatur  i>p>- 
prietas  dicti  uionasterij,  el  vinearum,  ex  quibus  uasa  uini  quindecim 
anno  proximo  fuere  collecta.  Visum  est  |»i  ;ul  11  ci  Kcut  rendissimo 
Nuntio,  gratiam  facere  famulis  monastorij  el  alijs  uelul  do  i 1 1 •  >  hene 
meritis,  ac  munus  aliquod  honorarium  petentibus.  Vnde  quid  quan- 
tumque  singulis  numerandum  ac  donandum  esset  constituit,  licel  plures 
accesserinl  postea,  quilms  aliquid  ex  gratia  pendendum  a  uostris  fuerit, 
vt  honeste  dimitterentur.  Summa  pecuniae  in  istos  collatae,  et  a  nobis 
numerandae  ad  trecentos  triginta  tres  coronatos  fere  peruenit. 

His  rebus  ita  constitutis,  Reuerendissimus  Xuntius  ad  suum  Ver- 
cellensem  redijt  Episcopatum,  ad  quem  ualde  properans,  minus  mature 
ac  seduloa  confecisse  uidetur,  quae  ad  supradictum  contractum  sexenua- 
lis  elocationis  pertinebant.  Etenim  ut  postea  deprehensum  est,  onniia 
monasterij  bona  non  satis  rite  supputata  ac  aestimata  fuerant,  prius- 
quani  conductoribus  traderentur.  Hi  uero  ut  antea  nobis  fuerunt  ignoti, 
sic  etiam  post  eiusmodi  contractum,  ad  rem  suam  gerendam  plus  aequo 
uidentur  intenti,  ut  maiorem  in  illis  fidem  desiderare  cogamur.  Monitus 
est  ergo  Senatus,  vt  hos  conductores  ad  reddendam  rationem  accerseret, 
simulque  cogeret  eos  tum  pacta  et  conuenta  seruare,  tum  collegij  con- 
sulere  indemnitati.  Praeterea  rogarunt  nostri,  vt  liceret  ipsis  rescindere 
contractum,  si  sic  expedire  putarent,  praemonitione  sex  ante  mensibus 
facta,  quemadmodum  ipsis  qiiidem  licet  conductoribus.  Verum  Com- 
missarij  Senatus  hoc  solum  responderunt,  nihil  modo  innouandum  uideri, 
meliora  de  conductoribus  quos  ipsi  admonuissent,  nobis  esse  speranda, 
nec  tempestiuum  esse,  ut  iuxta  rigorem  iuris  nuncb  procederetur.  Hoc 
aegre  impetrauimus,  vt  literas  de  bonis  et  iuribus  monasterij,  quas 
persaepe  reddi  nobis  postulauimus,  ab  ipsis  conductoribus  acciperemus. 
Demum  bonorum  omnium  quae  ex  monasterio  percepimus,  summa  se 
porrigit  ad  sexcentos  coronatos.  Expensarum  uero  et  debitorum,  quae 
persoluimus,  summa  superat  quingentos  coronatos.  Soluenda  uero  debita 
supersunt  ad  septingentos  coronatos  et  amplius.    Friburgi  8.  Junij  1581. 

Haec  relatio  a  Canisio  Romam  «d  Claudium  Aquavivam,  novum 
Sodetatis  -praepositum  generalem,  missa  est.  Atque  una  cum  ea,  puto, 
Ganisius  litteras  misit,  de  quibus  ei  Aquaviva  Roma  3.  Augusti  1581 
*scripsit:  „Valde  me  delectauit  Reuerentiae  V.  caritas,  quam  eius  lit- 
teris  atque  ea  gratulatione,  quam  ad  me  misit,  sdtis  expressam  iiirfi." 
Hac  tamen  lUterae  iam  non  videntur  exstare. 

Prima  huius  relationis  (cuius  exemplum  Friburgi  asservatum  esse  satis  certum 
est  parte  usus  est,  atque  etiam  fere  acl  verbum  eam  expressit  P.  Petrus  Michad, 
primus  collegii  friburgensis  rector,  in  „Historia  Collegii  Friburgensis"  manu  scripta 
Cod.  frib.  Jlist.  coll.  Frib."  p.  1—2). 

a)  Sequuntur  vv.  confecta   uidentur  ea,  oblitt.        b)    V.  supra  versum  scriptum. 

1   Waltcrus   Dudinus  et  Antoniu.s  a    Pascuis :   v.  Can.  \'ll   SGS. 


24  2099.  Sebastianus  Verronius  Canisio.    Venetiis  12.  Iunii  1581. 

2099.        SEBASTIAXUS  VERROMIS,  ecclesiae  S.  Nicolai  friburgensis 

canonicus  et  urbis  friburgensis  parochus,  CANISIO. 

Yenetiis  12.  Iunii  1581. 

Ex  epistulae  commentario,  quod  ipse  Verronius  scripsit  in  pagina  adversa  in- 
volucri  posterioris  codicis  .Itinerarium  Hierosolvinitanum"  etc,  de  quo  supra  p.  14. 
Epistulam  ex  eodem  codice  ediderunt  etiam  E.  Werro  1.  c.  v.  supra  p.  9'  28  et  Wy- 
mann  1.  c.  129-130. 

Collegium  commendat.  St  kalendarii  emendationem  a  pontifice  petisse;  hanc  in 
lucem  prodituram  esse.    Se  Hierosolymam  petere. 

Ven:  Patrj  P.  Canisio  .S. 

Non  dubito,  Pater  venerande,  quin  Collegium  Friburgense  tandem 
fundamentis  jactis  initium  coeperit,  faxit  Deus  ut  bonis  artibus  insti- 
tuenda  juventute  felices  progressus  faciat.  Tuam  Paternitatem  quam 
possum  maxime  obsecro ;  ut  taedia  illa  quae  primo  anno  ob  subitam  muta- 
tionem  accidunt  non  ita  gravjter  suscipiat,  verum  laetiorj  paululum 
animo  rusticitatj  ignoscat. 

Ego  cum  Romae  essem ;  Summum  Pontificem  rurj  inter  eundum  al- 
locutus  praeter  alia  quae  illius  Sanctitudinj  proposuj,  rogavj  quoque  ut 
apud  Imperatorem  et  Christianos  principes  reliquos  de  emendanda  Annj 
ratione  ageret J :  neque  enim  unquam  illi  malo  subvenirj  posse,  nisi 
ipse  rem  aggrederetur,  quandoquidem  totum  ab  ejus  autoritate  depen- 
deret;  Ipse,  interrogato  prius  me,  num  Mathematicus  essem,  respondit 
se  jam  ea  de  re  ad  primates  scripsisse,  negotiumque  totum  Cardinalj 
Syrleto2  qui  inter  doctiores  hujus  saeculj  habetur,  commissum  esse:  a 
quodam  deinde  Prothonotario,  I).  Spetiaho  audivj  decimum  jam  aimum 
esse,  ex  quo  illj  emendationj  incumbat,  proximoque  anno  in  publicum 
egressuram :  quae  cum  doctis  viris  gratissima  futura  sit,  T.  Reveren- 
tiam  de  ea  prius  certiorem  reddere  voluj :  Opportunitatem  meae  devo- 
tionj  Deus  credo  tandem  obtulit:  Hierosolymam  igitur  sanctam  per- 
egiinj  statu  visitabo,  ipso  benigne  favente.  Ipse  quoque  T.  Paternitatem 
meae  patriae  diu  cum  multo  fructu  incolumem  servet.  Vale  .  Venetijs 
pridie  id:  Iunij.   L581. 

Verronius  hanc  epistulam  in  ipso  .Itinerario".  quod  dixi.  commemorat.  Post- 
qiiam  enim  se  kalendarii  emendationem  a  pontifice  petisse  notavit,  baec  addit:  „De 
hac  autem  re  fusius  seiipsi  postea,  cum  Venetiis  essem,  ad  Petrum  Canisium,  Theo- 
loguni :1.  sinijularem  meum  fantorein  ac  amicum"     Wymann   l.  c.    127. 

In  eodem  „Itinerariou  Verronius  aarrat,  se  peregrinationis  hierosolymitanae 
licentiam  Vcnetiis  ali  apostolico  apud  Venetos  nuntio   impetrasse ;   ct   sc.   ciiin  navcin. 

'  Verronius  Gregorium  XIII.  Monte  Draconis  Mondragone  prope  Tusculum 
Prascati  rusticantera  allocutus  esl  17.  Maii  „vesperij  cum  ad  preces  e  domo  egrede- 
ntni",  ct  18.  Maii  inane.  ciun  missae  audiendac  cansa  ail  templum  Capuccinorum 
ailirct.  Petiii  aiitcin  al>  eo  aliqua,  quae  ad  breviarium  Lausannense,  facultates  prae- 
posito  friburgensi  concedendas,  ^.ugustinianos  friburgenses,  episcopum  Lausannensem 
pertinebant;  item  eum  sententia  denuo  mutata  rogavit,  ut  sibi  peregrinationem  biero- 
solvinitanain  permitteret,  eique  commendavit,  nt  kalendarium  iulianum  tandem  emen- 
dandum  curaret.     tta  ipse  Schnewlino   praeposito   scripsil     Wymann  l.  c.   126     127. 

Guilielmo  Sirleto;  de  quo  Can.  III    L341;  \ll  28. 

I .  c.  t  heolosiae  doctorem. 


2100.  Lbannes  Franciscus  Bonhomiua  Canisio.    Vercellis  •_'!•.  Iunii   L581. 


j?:> 


qua  ad  terram  Banctam  vehendua  erat,  conscenderet,  secum  detulisse  „Epistolas  Paulj 

cum  Euangelijs  .  .  .  ei    libellum    Meditath i   B.  _ugustinj  '    que _   consilio  Re 

verendj  patris  D.  Petrj  Canisij  emeram,  quo  praesentj  semper  animo  essem,  siquando 
procellae  aul  tempestates  diutius  perseverarent"  ex  autogr. .  ad  8.  [un.  ei  ad  v. 
BVenetiae"  . 

Peregrinationem  Verronii,  cum  Blasio  Ziegler  famulo  6.  Aprilis  L581  Friburgo 
profecti  el  I.  Decembris  L581  eam  urbem  iterum  ingressi,  .1/.  de  Diesbach  ex  eius 
itinerariis  descripsii  in  „Archives  de  la  Soci^te"  (THistoire  <lu  Canton  de  Pribourg"  X. 
Pribourg  L893,  230    245. 

8100.  EOAJOTES  li:A\(  IS«IS  ISOMIOMHS.  apostolicus  apud 
Helvetios  visitator  et  nuntius,  CANISIO.  Vercellis  29.  tunii   1581. 

K.\  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  et  sir  inscripto:  „Patri  Canisio." 
Cod.  rom.  „693"  p.  807—809. 

Translatio  S.  Eusebii.  Tabulae  episcoporum  vercellensium.  Electionis  curiensis 
exitus.  Reditus  in  Helvetidm.  Comitia  infausta.  Canisii  desideria  et  consilia.  Pro- 
fessio  fidei.     \'it<t  S.  Eusebii. 

Reuerende  admodum  vti  frater  in  Domino  charissime.  Literas  Pater- 
nitatis  tuae  die  VII.  Junij  scriptas  a  Reuerendo  Friburgi  Cantore2  accepi, 
quibus  respondere  quidem  statim  volui,  sed  nulla  id  mihi  ratione  licuit, 
testes  appello  Reverendos  Decanum :!  et  Cantorem,  qui  meas  plurimas 
occupationes,  quanquam  non  omnes  cognoscere  vtcunque  potuerunt ;  Ex 
eisdem  intellexisse  iam  debuit  Paternitas  tua  solemnem  hanc  Sancti 
Eusebij  corporis  translationem  hoc  tempore  peractam  non  fuisse4; 
sed  in  Septembrem  mensem,  vel  in  Octobris  initium  reiectam;  Cau- 
sas  dilationis  scribere  longum  esset,  neque  certe  id  necesse  arbitror; 
Summopere  sum  gauisus,  laborem  illum  meum  in  Dypticaa  Episcoporum 
Vercellensium  tabella  conficienda,  a  tua  Paternitate  probari ;  spero  breui 
posse  me  historiam  integram  componere,  cum  magna  ex  parte  iam 
conquisita  sint '' :  Curiense  negocium  satis  feliciter,  vt  presens  rei  patie- 
batur  status,  confectum  est5;  incredibili  certe  cum  animorum  consen- 
sione,  necnon  haud  leui  Sanctissimi  ipsius  Domini6  laetitia,  quando- 
quidem  iure  et  merito  tumultus  ne  exoriretur,  subuerebamur ;  qua  sane 
in  re  preces  vestras  non  modico  fuisse  adiumento  existimo ;  Quid  opis 
Heluetiae  afferre  posset  reditus  meus,  iudicare  non  ausim ;  Verum  haud 
dubitem  quin  Sanctitas  Sua  peculiari  Spiritus  Sancti  numine  ducta  sit; 
quamobrem  in  vtranque  aurem  dormio,  Sanctitatis  suae  mandatis  omni 

a)  Dytica  apogr.;   cf.  supra  p.  17'.  b)  Supplenda  esse  videntttr  vv.:  vetera  monumenta  vel 

documcnta  necessaria  vel  sintilia. 


1  Pium  hunc  librum  non  esse  Augustini  iam  inter  omnes  convenit :  qui  medio 
aevo  compositus  esse  videtur. 

2  Francisco  Garin ;  v.  supra  p.  21'2. 

:!  Decanus  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  erat  Erhardus  Thorin  (Apoll.  Del- 
fion  0.  Cap.,  Dictionnaire  historique,  statistique  des  paroisses  catholiques  du  Cantoo 
de  Fribourg  VI,  Fribourg  1888,  330—331). 

4  Primum  ad  d.  18.  Iulii  dilata  erat  (Berthier,  Bonh.  75). 

5  D.  3.  Iunii  episcopus  electus  est  Petrus  Rascher,  cathedralis  ecclesiae  cano- 
nicus.  Plura  vide  apud  J.  G.  Mayer,  Geschichte  des  Bistums  Chur  II,  Stans  1914, 
174—178.  "  GTegorii  XIII. 


2Q  2100.  Loannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

cum  aninii  tranquillitate  obtemperaturus;  Paratissimum  autem  me  semper 
profiteor,  ad  vniuersae  Heluetiae  spiritalibus  commodis,  quoad  eius  fieri 
poterit,  inseruiendum;  Noui  enim  omnes  quas  pie,  ac  prudenter  com- 
memorat  Paternitas  tua,  istius  regionis,  ac  gentis  aecessitates ;  sed  qui 
absens  prouideam,  qod  satis  video.  Jnfelix  ille  Badensium  Comitiorum 
euentus1,  auimum  Summi  Pontificis  nou  dicam  immutauit,  sed  vere 
remissiorem  reddidit,  qui  certe  prius  erat  erga  Helueticam  gentem,  ac 
Rempublicam  ardentissimus ;  quod  tamen  vni  tibi  dictum  cupio;  Sed 
optimus  Deus,  qui  nouit  omnia2,  ex  his  etiam  seminibus,  bonum 
fructum  eliciet,  spero,  iu  temporesuo;  si  Praepositus 8  ad  nos  venisset, 
acturus  cum  illo  eram,  quacciinque  Paternitas  monuit  tua;  At  fortasse 

comi lius   cum   aestiui   calores   praeterierint ;   non  enim  diffido,   quin 

celebritati  huic  nostrae4  interfuturus  sit;  Patrem  Oliuerum5  accepi 
Prouincialis  loco  ad  vos  profectum  esse;  Vtinam  Collegij  fundamenta 
egregia  iacta  iam  sint,  ac  breui  fabrica  vniuersa  perficiatur,  quibus  de. 
rcbus  oinniltus  cupio  vcliementer,  ac  peto,  Paternitatis  tuae  literis 
instrui :  Magno  siquidem  me  beneticio  affectum  puto,  quoties  ipsa  ali- 
quam  ttiilii  proponit  Religionis  iuuandae,  ac  pietatis  promouendae 
rationem;  tantum  abest,  vt  illa"  tnihi,  vel  insipiens,  vel  garrula  vide- 
atur;  quo  vero  certius  hoc  mihi  est  illius  lmmilitatis  argumentum,  eo 
pluris  tacio  illius  monita,  ac  consilia;  eique  gratias  ago  quam  niaximas: 
Quod  aliqua  ex  ijs,  quae  ipsa  scribit,  in  literis  ad  Senatum  datis  non 
attigerim,  quas  ((uidcm  IVaepositus  antc(|Ui»ut  Senatui  reddat  1'aternitati 
tuae  ostendet,  ea  ratus  sum  melius  cum  Praeposito  ipso  coram  tractari 
posse,  deinceps  meo  nomine  Senatui  exponenda'5,  si  cnini  praescribere 
Scii;it(tril)iis  ininc  velim,  ne  quenquam  in  suum  ordinem  cooptent,  aut 
;i(l  praefecturas,  nisi  facta  Catholicae  tidei  professione,  admittant,  vereor 
ne  magis  praesentiam  abhorreani  meam;  quod  vel  absens  ill<»s  ita 
vexare  audeam;  Reliqua  vero  fere  onmia  attingam,  vt  in  ipsis  litcris 
mcis  facile  animaducrtct  • :  Optime  valeat  in  Domino  Paternitas  tu.i. 
Iioitis  (inuiiliiis  ;t  diuiiii»  clcincntiit.  vt  ego  niiixiiuc  cupio,  tnagis  in  dies 
cumulata;  meique  nunquam,  rogo,  sii  in  suis  quotidianis  precibus  ac 
sacrificijs  immemor;  Huius  enim  spiritalis  opis  sum  maxime  indigus, 
magnamque  mihi  spem  ac  fiduciam  in  mirifica  tua  erga  me  charitate 
positam  existimo;  Gratissimum  mihi  eritb,  quale  de  Sancti  Eusebij  vita 
latino   sermone  a   D.   Petro  Galesinio8  exarata0,   sii    Paternitatis   tuae 

b    Sic  vel  similiter  (ib\.&?)  corrigendum  esst   censeo  i  c  \\\;\.  ./».»/  ,.s7  iti  apogr.        I>>  Supplendum 
ietur  intelligere  vel  cogno  ceri     -    simile  v.        c)  exerata  apogr. 


1  Vide  Bupra  p.  L0.  '  1  I"  •">.  20  etc;  v.  supra  p.  L86. 

1  Petrus  Schnewly.  '  Translationi  corporis  S.  Elusebii. 

■  I'.  Ohveriua   Manareus    Manare;   de  quo  v.  Can.  I  95s    a  Claudio  A.q.uaviva 
praeposito  generah  in  Germaniam  missus  esl  Societatis  visitator, 

'■  Vide  su|>r,i  p,  L8.  '   Vide,  quae  sub  ipsas  bas  Litteras  dicentur. 

Petrus  Galesinus,  anconitanus,  protonotarius  apostoiicus,  banc  vitam  posuisse 
videtur  aul  in  suis  BTabulis  diptycis"  episcoporum  vercellensium,  aut,  id  quod  tnihi 
tnagis  probatur,  in  suis  \  iiis  Sanctorum,   de  quibus  in  ecclesia  medioLanensi  mentio 


Vercellis  29.  [unii   1581.  27 

iudicium;  Deque  alijs  scri|>tis,  quae  Reuerendia  Decano  el  Cantori  hin< 
abeuntibus  tradidi  Paternitati  tuae  peculiariter  communicanda.  Datum 
Vercellis  llj.  Cal.  Quintiles.   MDIAXXI. 

Bonhomii  litterae  ad  senatum  friburgensem,  quas,  antequam  senatui  tradantur, 
a  Schnewlino  praeposito  ostendendas  Canisio  esse  Bonhomius  scribit,  Vercellis  30.  Iunii 
158]  datae  sunt.  Bonhomius  senatum  monet:  l't  de  sale  burgundico  Societatis  col- 
legio  friburgensi  el  ordinis  cisterciensis  monasterio  altaripensi  Alta  Ripa,  Hauterive, 
Utenryff  restituendo  ad  Pompeium  ;i  Cruce  Philippi  II.  Hispaniae  regis  in  Heivetia 
legatum  scribat;  ut  collegii  fundamenta  bene  iaciat;  ut  Societatis  privilegia,  immuni- 
tates,  laudabiles  consuetudines  observei  ei  tueatur;  ut  Sociis  in  bonis  marsensibus 
administrandis  per  virum  aliquem  idoneum  opem  ferat  ex  apogr.  eiusd.  temp.;  Cod. 
rom.  „693"  p.  812    814;   integras  litteras  posuii   Berthier,  Bonh.   L72     L75). 

Quod  ad  salem  illum  burgundicum  attinet,  iam  2.  [anuarii  L581  senatus  frifour- 
gensis  ipsi  Philippo  II.  regi  * scripserat :  Patres  Societatis  Lesu,  „cum  monasterii 
Humilismontis,  vulgo  Marsens,  in  ditione  nostra,  oostro  adminiculo  possessionem  ar- 
riperent,  inter  alia  ejusdem  mOnasterii  documenta  ei  tabulas  repereruni  Literas  jam 
olim  a  Joanne  Burgundiae  comite  super  donatione  salariae  pensionis  concessas,  qua 
luni  tenorem  bisce  adjectum  Majestati  Y.  Celsissimae  humiliter  offerimus,  ona  cum 
literis  monasterio  Altaeripae,  in  eodem  agro  nostro,  pro  ;ili;i  salis  pensione  concessis, 
iioii  jam  primum  ab  ipso  Abfoate  ei  conventu  Aitaeripae  aobis  commonstratis.  Quae 
iinliis  causa  fuit,  ut  salis,  quod  urfos  nostra  quotannis  percipere  solet,  curatores  ali 
quoties  cum  salinae  administratorifous  pro  monasterio  Altaripensi  egerint,  sed  frustra. 
Quanquam  Marsenses  Reiigiosos  hac  in  parte  mera  incuria  et  negligentia  quae  aostro 
quidem  arfoitratu  uniendi  monasterii  causa  non  levis  fuit)  sihi  ipsis  defuisse  fatendum 
sit.  in  confesso  tamen  est,  utriusque  monasterii  religiosos  annuam  eam  pensionem, 
Licei  miiltis  abhinc  annis  percepisse.  Quare  Celsissimam  Majestatem  vestram  siij>- 
pliciter  rogatam  atque  adeo  obsecratam  voiumus,  quatenus  ea  praedicto  Coilegio 
ejusque  Ileverendi.s  1'atrilnis.  (juorum  pietas,  sanctimonia  et  eruditio  Christiano  gregi 
passim  magno  esL  adjumento,  hac  iu  parte  consultum  et  apud  salinae  administratores 
sive  Senatum  dicti  Comitatus  Burgundiae  pro  adeptione  dicti  salis,  ul  etiam  Abfoatis 
et  conventus  Altaeripensis  necessitati  provisum  velit,  decernereque  dignetur,  ne  ipsi 
hoc  dudum  concesso  beneficio  careant"  (ex  apographo,  quod  est  Londini  in  museo 
britannico,  Egerton  MS  1090  p.  597     598  . 

Die  27.  lunii  1581  Bonhomius  Litterulis  Thorino  decano  vel  Garino  cantori  fcra- 
ditis  se  excusaverat,  quod  ad  Canisii,  Ardreni,  aliorum  epistulas  niliil  in  praesens 
responderet :  se  superioribus  quindecim  diebus  occupatissimum  fuisse,  sed  primo  quo- 
que  tempore  responsurum  esse.     Litterulas  posuit  Berthier,  Bonh.  209     ~2\0. 

Una  cum  cpistulis  Canisio  et  Schnewlino  destinatis  Borihomius  Friburgum  misit 
Litteras  30.  Iunii  1  r>8 1  ad  P.  Robertum  Ardrenum,  Canisii  socium,  a  se  datas;  in 
quifous:  -T)e  reditu",  inquit,  Bin  Heluetiam  meo,  quem  tantopere  cupere  te  ostendis, 
satis  scripsi  ;ul  Reuerendum  P.  Canisium;  id  unum  adijciam,  non  aeque  afo  alijs, 
quantum  mihi  Licet  conijcere,  meam  praesentiam  expeti.  .  .  .  (iratulor  et  tifoi,  <iuod 
tain  utiliter,  et  alacriter  operam  tuam  naues  iuuentuti  excolendae;  sed  doleo,  quod 
duriter  adeo  ab  ijs  Marseiisilius  monachis  exerccaris:  Miror  autem  Reuerendum  Prae- 
positum  eos  dignis  poenis  non  afficere;  Quid  ni  Lubeat  omnino,  quando  corrigi  nolunt, 
prouincia  uniuersa  exulare?  quemadmodum  ad  illum  perscrifoo;  cum  iam  uon  modo 
COntumaces,  sed  fures,  sed  seductores,  ac  contumeliosi  appareant  :  K^o  sane,  (jiii 
alioquin  mitissimus  cum  illis  lui.  si  adessem,  tantam  illorum  contumaciam  diutius 
ferre  non  possem  ;  Si  in  aliud  eiusdem  religionis  coenofoium  relegarentur,  profoarem 
ego  quoque  summopere ;   sed  ul>i  coenofoitas  inueniemus,   qui  illos  recipiant,  non  co- 


fit;  quae  vitae  a.  1582  in  breviario  mediolaneusi  editae  sunt  .\ul.  I'nsscrinus  S.  J., 
Appaiatus  sacer  II.  Coloniae  Agrippinae  L608,  254  255;  ET.  Hurter  S.  J.,  Nomen 
clator  Literarius  III  ;.  Oeniponte  1907,  'Vl-2    323). 


28        2101.  Canisius  card.  Guilielmo  Sirleto.    Friburgo  Helvet.  3.  Iulii  1581. 

acti  ?  atleo  sunt  uirtutibus,  scientia  bonisue  moribus  praediti,  ut  quocunque  perrexe- 
rint.  oinniiim  animos,  quibuscum  uixerint,  sibi  concilient;  De  Missae  sacro  in  Mar- 
sennio  uou  amplius  faciendo  \  si  Domini  senatores,  si  uicini  populi  non  contradicent, 
aut  conquerentur,  ego  etiam  non  abnuam;  immo  uero  si  oportuerit  autboritatem 
Sanctissimi  Domini  accedere.  curabo"  (ex  archetypo;   rCod.  I.  37"   1'.  151  . 

De  marsensiltus  illis  monachis  Borihomius  Schnewlino  praeposito  Vercellis  30.  Iunii 
scripsit :  .Marsenses  monaclios,  qui  quotidie  tibi  et  patribus  facessunl  negocium, 
neque  ullum  poenitentiae  argumentum  onquam  praeseferunt,  ...  in  exilium  ab  omni 
ditione  Friburgensi  eijciendos  iudico"  ex  epistula  arcbetypa,  a  Bonhomio  subscripta. 
Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Scbn."   f.48b;  etiam  apud  Berthier,  Bonh.  80). 

Canisius  Bonhomio  respondit  24.  lulii   L581. 

2101.        CANISIUS  cardinali  Gl  IlilEI.JIO  SIRX.KTO,  Sanctae  Romanae 

Ecclesiac  bibliothecario.  Friburgo  Helvetiorum  3.  Inlii  1581. 

Kx  apographo,  quod  a.  L896  D.  Vincentius  Nardoni  exscripsit  ex  apographo, 
quod  exstat  Romae  in  bibliotheca  vaticana,  Cod.  Vatic.  6194  f.  98. 

Eum  rogat,  ut  sibi  ad  opus  Marianum  iterum  edendum  selectas  Patrum  sen- 
tentias  mittat. 

t 
Pax  Christi  Iesu  nobis  aeterna. 

Reuerendissime  et  Hlustriss.  Domine  patrone. 
Venit  ad  nos  Reuerendus  Pater  Oliuerius2,  cuius  aduentus  huic 
prouintiae  nostrae3  non  potest  non  esse  pergratus,  magnamque  mihi 
voluptatem  in  eo  attulit,  quod  narraret  de  constanti  Dlustriss.  ampli- 
tudinis  tuae  in  me  quamuis  indignum  amore  et  beneuolentia  singulari. 
Deinde  testatus  est,  non  paucas  easque  selectas  patrum  sententias 
isthic  a  dignitate  tua  seruari,  quae  ad  causanr'[?|  Deiparae  Virginis'' 
matris  gloriam  '  |  ?  |  illustiandam  pertinerent,  et  quae  Mariali  operi  nostro. 
([uuui  recudetur,  commode  inseri  possent4.  Quocirca  etiam  atque  etiam 
oro,  vt  hisce  diu  exoptatis  opibus  talis  tantique  Patroni  iYui  liceat 
tandem,  quarum  sane  conspectu  nihil  milii  gratius,  et  ad  sanctiss. 
Virginem0  commendandam  utilius  adferri  posse  putarim.  Dominus  IESVS 
Celsitudinem  tuam  diu  nobis  et  Ecclesiae  incolumem  seruet,  quae  Canisij 
sui  studium  in  Dei  ac  domini  nostri  matrea[?]  confirmet  ac  prouehat 
quaeso.  Quo  citius  uero  sarcinulam  librariam  nostris  Romae  Patribus 
tradiderit,  eo  rem  nobis  et  typographo  gratiorem  effecerit  pro  sua 
suinma  in  nos  benignitate.    Friburgi  3  lulij    L581. 

Seruus  in  Christo  indignus 
Petrus  Canisius. 
Rcuorondiss.  in  Christo  patri  el    Qlustriss.    Domino  Cardinah'  Sir- 
leto,  Patrono  amplissimo  humanissimoque 

Romae  ad  manus  proprias. 

;t  i  8ic  autoffr.;  verum  <uit  p.  causam  aui  v.  gloriam  Canisio  oblitterandum  fuiase  vidttur. 
i"  Verginis  autogr        c)  Verginem  autogr.        il    Supplendumm   gloriflcanda  "/  «i'mi7<   v.f 


1  Dc  linc  sacro  \.  infra,  ep.  2102.  '-'  Oliverius  Manareua  visitator;  v.  snpra  |t.  L5. 
Societatis  „provinciae  Grermaniae  superioris". 

1  De  doctissimo  viro  Sirleto  cf.  Can.  III  L341  ei  de  opera,  quam  ille  ad  Canisii 
liltiiim  .Dc  Maria  Virgine  incomparabili,  el  I >«-i  genitrice  sacrosancta"  primum  lnyol- 
stailii  a.  I."t77  editum  contulerat,  v.  Can,  VII  487    488. 


•_'1(>2.  Manareus  PP.  Petro  Canisio  ei  Rob.  Ardreno.    Circa  med.  m.  Lul.  L581.    29 

Canisius  hanc  epistulam  festinantius  scripsii  fortasse  ea  de  causa,  quod  tabel- 
larii.  <|iii  eam  Romam  secum  allaturus  erat,  profectio  proxime  instabat.  Missa  autem 
eo  esl  una  cum  Litteris  Friburgo  "_'.  Lulii  L583  a  Manareo  ad  Aquavivam  datis,  m 
quibus  ill<'  haec,  praeter  alia,  de  Canisio  referebat:  „Egli  anche a  mia  instanza  scriue 
all'  Lllustrissimo  Cardinaie  Sirleto  sopra  <li  certe  belle  authorita  della  Madonna  ch'egLi 
li:i  raccolte  da  diuersi  authori  anticbi,  Lequali  S.S.  LLLustrissima  piu  uoite  tni  disse 
di  uolermi  dare  pro  LocupLetatione  operis  Mariani  di  detto  padre,  ilquale  hora  si 
manda  a  ristampar'  in  DiLinga  come  sa  il  p.  offeo  ',  eL  mai  si  sonno  possuto  hauere, 
per  Le  infirmita  »•'  ha  hauute  detto  Signore,  ei  le  molte  sue  occupationi,  sia  sup- 
plicata  V.  P.  K.  <li  fargli  dare  detta  Lettera  con  una  caLda  raccommandatione"  ex 
autogr.;  Germ.  L59  f.  72).  Aquaviva  Etoma  3.  Augusti  L581  Manareo  * rescripsit : 
„Litteras  P.  Canisij  ad  ILlustrissLmum  Sirletum  iussimus  ei  reddi,  aec  desistemus  eum 
et  urgere,  quando  Licebit,  ut  suarum  iliarum  additionum  tandem  copiam  faciat,  cum- 
primum  eas  dederit,  mittentur"    ex  commentario;  G.  Sup.  1   f.  60b). 

2102.        I».  OI.IVS  l£ll  S  MAMREUS  S.  J.  visitator  PP.  PETRO  CA- 
NISIO  ei  ROBERTO  AJRDRENO  S.  J. 

Fribnr.no   Hclvetiorum   circa   mediiun   ni.  lulium    L581. 
Kx   apographo     I":   5^2  pp-1   Friburgi  a   P.  Georgio  Bader  S.  J.  scripto,   quod 
Manareus  a   se  recognitum  et  variis  ailnotaiioiiilms  amjiliricatuni  Homam  a<l  ('iaudium 
Aquavivam  Societatis  praeposittrm  generalem  misit.    G.  Sup.  98  p.  410* — 412b. 

Praefatiuncnla  editoris:  P.  Oliverius  Manareus  S.  J.  (de  quo  v.  Can.  I  952  a 
Claudio  Aquaviva  praeposito  generali  visitator  in  Germaniam  missus  a  d.  2.'5.  lunii 
iid  20.  lulii  L581  Friburgi  Helvetiorum  PP.  Canisium  et  Ardrcnum  visitavit.  Qui  <lc 
iis  Lucerna  -?r>.  lulii  lficSl  Aquavivae  scripsit:  ^Jo  ho  lassato  loro  alcuni  ordini,  liquaii 
V.  R.  P.  si  degnara  essaminar'  et  rimandarli  corretti  come  N.  S.  V  ispirara  accio  sene 
possino  ualere"  v.  infra,  monum.  12941  Has  ^ordinationes"  iis  Manareus  ita  dedit: 
Respondit  scripto  ad  varias  corum  quaestioncs :  quas  quaestiones,  si  non  omnes,  certc 
uiaximam  partem  a  Canisio  propositas  esse  satis  certum  est.  Superest  autem  horum 
responsorum  exemplum  Friburgi  a  P.  Georgio  Bader  (de  quo  v.  Can.  V  359\  quem 
Aquaviva  visitatoris  socium  sive  adiutorem  constituerat  (v.  infra,  monum.  1289,,  scrip- 
tum  et  a  Manareo  cum  adnotationibus  a  se  scriptis  Lucerna  Romam  missum. 

Ad  varias  quaestiones  respondet,  quae  spectant  ad  publicas  supplieationes,  stipem 
dandam  et  petendam,  sacra  facienda,  sacellum  parandum,  sodalitatem  instituendam, 
catechesim,  contiones,  lectiones,  convivia  externorum,  disciplinam  domesticam,  bonorum 
administrationem,  aedificationes,  excursiones,  famulum. 

Conueniatne  Sacerdotes  nostros  hoc  loco  in  processione  solenni. 
ut  in  die  corporis  Christi,  cum  Clericis  alijs  progredj  •  quoniam  Canonicj 
ad  proximi  aedificationem  id  postulant? 

Videbatur  petenda  facultas  a  P.  N.  Generali  iuxta  Can.  69.  3  Con- 
gregationis2  quoniam  Friburgum  ab  haereticis  undique  circundatum 
talem  fidej  actum  et  testimonium  quodammodo  requirat :  et  pauci  sunt 
Canonicj :    quorum   numerum   in   habitu    clericali    conuenienter    augeni 


1  Paulus  Hoffaeus. 

2  „Processiones  a  uostris  deinceps  ne^fiant,  liberam  tamen  habeai  Praepositus 
Generalis  facultatem  dispensandi  circa  eas  retinendas,  <t  instituendas,  vbi  ad  Dei 
gloriam,  et  proximorum  aedificationem,  praesertim  vlu'  \su  receptae  sunt,  eL  maxime 
intcr  haereticos,  et  vbi  conuersioni  infidelium  opera  datur,  expedire  vidorit.  Dili- 
genter  autem  priuiiegium  a  summo  Pontifice  impetrandum  curetur,  quo  a  pubiicis 
Ordinariorum  processionibus  eximantur1':  Canon  „69.  Ex  '■'>.  cong.  d.  57":  Canones 
tiiuiu  Congregationum  generalium  Societatis  Iesu.  Auctoritate  tertiae  Congregationis 
confecti,  Elomae   L573,  23    24. 


30       2102.  P.  Oliverius  Manareus  PP.  Petro  Canisio  et  Roberto  Ardreno  S.  J. 

nostrj  non  sine  totius  oppidi  aedificatione,  et  ad  quorundam  offensionem 
euitandam.  Ex  altera  parte  non  uidebatur  introducendus  usus  eundi 
ad  eiusmodi  processiones,  qui  constituto  semel  collegio  fortassis  ab- 
rogandus  esset l. 

2.  An  obligemur  in  Monasterio  Marsensi  iam  fere  desolato.  et  in 
collegium  Friburgense  translato,  sacerdotem  unum  alere  qui  saltem 
festis  diebus  in  residuo  illic  templo,  aut  potius  Sacello  •  sacrificet  ? 

Non  uidebatur  nos  ad  tale  onus  obligari  quoniam  liberauit  Col- 
legium  S.  Sedes  apostolica,  cum  dictj  Monasterij  onera  conuertit  ac 
transtulit   in   ministeria    <'t   offieia  Friburgi   per  Societatem   obeunda2. 

3.  An  obligemur  ad  eleemosynas  pauperibus  erogandas,  quia  sumus 
baeredes  bonorum  dictj  Monasterij :  quod  siue  ex  fundatione  siue  ex 
pia  consuetudine.  quotidie,  potissimum  uero  duobus  statis  diebus  in 
anno  solennes  eleemosynas  in  egenos  conferebat  ? 3 

Videbatur  hic  quoque  ob  rationem  dictam  nostros  non  obligari. 
etiamsi  consultum  esset.  ut  quod  ad  statos  dies  illos  duos  attinet. 
quaedam  pecuniae  summa  in  studiosos  pauperes  erogaretur  Friburgi, 
(piando  placebit  superiori  seruata  interim  aliqua  proportione  eorum 
quae  duobus  illis  diebus  dispensari  solebant. 

4.  Quando  nostrj  his  primis  annis  premuntur  debitis  Monasterij 
et  fabricae  ratione  contractis,  possintne  aliquid  subsidij  ab  amicis 
petere  et  accipere?1 


1  Manareus  sua  manu  in  margine  haec  adnotavrl  :  -Ysus  iam  a  nostris  est  intio- 
ductus,  ego  sum  in  ea  sententia,  quod  nostris  magis  conueniat  non  procedere  cum 
alijs.  sed  p.  Canisio  debui  in  responsione  me  accommodare. "  Gregorius  XIII.  litteris 
apostolicis  Etoma  L6.  tulii  L576  «latis  Societatis  homines,  ne  „a  stmliis.  lectionibus, 
praedicationibus,  confessionibus  audiendis,  ei  aliis  verbi  Dei  ministeriis,  ac  pietatis 
operibus"  distraherentur,  „ab  interessentia"  publicarum  supplicationum  sive  proces- 
sionum  exemerat:  Idtterae  apostolicae,  quibus  institutio,  confirmatio  et  varia  Privilegia 
continentui    Societatis   lesu.    Autverpiae    H>.'Sr>,    15-i      155. 

2  Manareus  iu  margine  sua  manu:  „Monasterium  quasi  totum  fuit  exustum 
tiegligentia   monachorum." 

Manareus  iu  tnargine:    .illis  duobus  diebus  erogabanl    panes  el  carnes  vnde 
ingens  eo  conueniebai  multitudo  ex  varijs  Locis".    Cf.  supra  p.  II8. 

'  .lii  iis  Collegiis,  quae  duodecim  Scholasticos  praeter  praeceptores  ex  propriis 
reditibus  alere  possunt,  ob  maiorem  populi  aedificationem  nec  petantur  eleemosynae, 
nec  illae  aut  dona  ulla  oblata    admittantur.     Si  reditus  minores    fuerint,    quam  huic 

numero  alendo  sufficiant,   admitti  quidem,   autem  peti  aliquae  eleemosynae  pos- 

sent;  nisi  tanta  paupertate  Collegium  premeretur,  ut  etiam  petere,  saitem  a  quibus- 
dam,  essel  Qecessarium" :  Constitutiones  Societatis  Lesu  P.  I.  c.  2,  u.  •'>.  lu  tertia 
autem  Societatis  congregatione  a.  ir>7.'!  habita  „quaesitum  fuit:  de  intelligentia  el 
usii  Constitutionis  2  cap.  i\  part.  §  i>.  iu  qua  dicitur:  oec  eLeemosynas  nec  dona 
iilla  admittenda  in  iis  CoLlegiis,  quae  duodecim  Schoiasticos,  praeter  Praeceptores,  ex 
propriis  reditibus  alere  possunt.  Et,  quoniam  fiuis  illius  Constitutionis  esl  populi 
aedificatio,  declaravii  Congregatio:  ad  buius  finis  normam,  tam  intelligentiam  quam 
praxim  Constitutionis  exigendam  esse;  iudicio  autem  el  arbitrio  R.  P.  GeneraLis  re- 
linquendum,  ut,  habita  ratione  finis  ei  Constitutionis,  usum  praescribere,  e<  inter- 
pretari  eamdem,  et,  si  opus  esset,  dispensare  etiam  posset":  Decr.  25  InstUutum 
Societatis  Lesu   1 1  "_''_'l  . 


Eriburgo  Helvetiorum  circa  medium  m.  [ulium   1581.  ;j| 

Videbatur  dextre  ei  cum  debita  prudentia,  ac  semoto  scandalo 
ahquid  peti  el  accipi  posse,  quandiu  aecessitas  ita  postularet. 

5.  An  gratificari  possimus  Sacerdotibus  qui  ut  se  liberenl  ob- 
ligatione  certis  diebus  sacrificandi,   cupiunl    nos  suo  loco  sacrificare?1 

V^idebatur  sacra  ex  obligatione  dicenda1,  uon  facile  concedenda 
esse;  de  alijs,  Superior  pro  tempore  iudicabit,  habita  semper  praecipua 
ratione  nostrj  sacelli  ut   in  eo  dicantur  fylissae  ordinariae. 

i).  Conueniatne  posthac  ut  nostrj  in  uno  el  proprio  sacello  alter 
post  alterum  statu  tempore  sacrificent?2 

Sacellum  habeatur  separatum  in  quo  nostrj  iusto  interuallo  inter- 
posito  pro  ratione  auditorum,  Missas  offerent,  ac  reliqua  etiam  munia 
obibunt  ad  populi  aedificationem. 

7.  An  expediat  hic  paulatini  instituj  fraternitatem ? 3 
Videbatur  utile  fore,   ut  populus  ad  deuotionem  et  frequentiorem 

Confessionis   et    communionis   usum,   hac   et   qualicunque   ratione   ex- 
citaretur. 

8.  Sitne  procurandum  ut  catechismus  commodiore  hora  diebus 
festis  in  templo  ac  saepius  per  hebdomadam  in  schola  per  nostros 
tradatur  pro  captu  paruulorum? 

Videbatur  id  operepretium a  fore,  et1'  ut  catechista  omnino  ad  captum 
et  exercitationem  rudium  et  puerorum  utriusque  sexus  sese  accommodet4. 

9.  Quoties  nobis  concionandum  et  in  Theologica  lectione,  ut  de 
Sacramentis  uel  Casibus,  publice  uersandum  sit? 

Videbatur  ex  consilio  Praepositi5  nos  pendere  debere,  quamdiu 
proprium  templum  non  habemusc  et  missio  durabit6. 

10.  Quid  si  contribuentes  ad  noui  templi  structuram  a  nobis  requi- 
rant  aliquas  conditiones,  ut  ius  sepulturae,   sacella,  altaria  etc.  ? 

Videbantur  huiusmodj  conditiones  minime  nobis  admittendae,  ut 
sua  constet  libertas  instituto,  et  huiusmodi  prohibita  onera  non  sus- 
cipiamus  '. 

a)  Sic;  corrigendum  esse  videtur  operaepretium.  b)  Hoc  v.  a  Man.  supra  versum  scriptum  est 
ri  Tria  w.  sqq.  nb  ipso  Man.  addita  sunt. 


1  Manareus  in  margine:  „Fere  alter  nostrorum  Patrum  occupabatur  in  hac 
charitate  praestanda. " 

2  Manareus  in  margine:  ,Viuis  sacrum  faciebat  in  vno  templo  quotidie,  alter 
in  altero." 

3  Fraternitatem  sive  sodalitatem  congregationemve  B.  .Mariae  V.  significari 
intellegetur  ex  monumentis  infra  ponendis ;  v.  infra.  monum.  1302. 

4  Manareus  25.  Iulii  1581  Aquavivae  praeposito  generali  de  P.  Ardreno  scripsit  : 
„Catechisa  le  feste  in  Chiesa  et  li  Venerdi  nella  Schola  della  terra,  ina  il  tutto  con 
tanta  confusione  che  non  e  inteso,  et  non  so  se  s'  intende  lui  •  fa  pero  assai  ma  uuole 
essere  troppo  vniuersale  et  dotto"    ex  autographo,  de  q[uo  infra,  monum.  1294  . 

5  Petri  Scbnewly.  praepositi  ecclesiae  collegialis  S.  Nicolai. 

6  Manareus  in  margine:  „Jam  conuenit  inter  eos  \t  vnus  iil  esi  p.  Canisius 
diebus  festis  •  Alter  id  est  l'i';ie|»o.situs  dominicis  diebus  concionetur.  Casus  uero 
puto  esso  [hoc  v.  dbscurius  scriptum  estj  bis  in  bebdomada." 

7  ,In  Collegiis  Societatis  oec  curae  animarum,  aec  obligationes  ad  Missas  cele- 
brandas,   neaue  aliae  huiusmodi  admittantur,   qu&e  a  studiis  distrahere  admodum  et 


32       2102.  P.  Oliverius  Manareus  PP.  Petro  Canisio  et  Roberto  Ardreno  S.  J. 

1 1 .  Quid  de  conuiuijs  cum  inuitamur  ?  et  possitne  alter  solus  illuc 
acced ere  ? 

Videbatur,  ut  adductis  commodis  ratiombus,  quare  id  minime  con- 
ueniat,  nos  difficiles  praebeamus  ad  conuiuia  adeunda.  Quod  si  iudicio 
superioris  aliquando  honeste  recusari  non  possit.  duo  saltem  et  non 
unus  solus  amicorum  praecipuorum  mt>nsas  petant. 

ll\  An  debeantur  Missar  tres  benefactoribus  siue  fundatoribus 
monasterij.  in  cuius  possessionem  uenimus.  ut  illae  per  totam  Socie- 
tatem  recitentur? 

Videbatur  id  referendum  ad"R.  P.  N.  Generalem,  qui  ut  ita  tieret 
constituere  posset.  Interim  singulis  septimanis  pro  ijsdem  benefactoribus 
Missam  unam  Friburgi  nobis  offer.endam  esse1. 

13.  Quid  de  Candela  quotannis  offerenda  pro  ijsdem  benefactoribus ? 

Videbatur  satis  esse  candelam  in  altari  nostro  ardentem  sine  in- 
signibus  ponere  in  memoriam  benefactorum  praesertim  quo  tempore 
accepta  nobis  fuit  possessio 2. 

a)  et  archet 

ea,  quae  in  illis  ad  divinum  obsequium  quaeruntur,  impedire  solent" :  Constitutiones 
Societatis  [esu  P.  4.  c.  2,  n.  4.  Atque  prima  Societatis  congregatio  generalis  statuii 
decr.  134):  „Non  expedire.  ut  in  Societatis  ecclesiis  erigerentur  cappellaniae,  quibus 
inservirent  clerici  saeculares,  quos  Socii  possent  eligere."  Item  decr.  121  :  Posse  ([iii- 
dem  aliquibus  externis  sepulturam  in  ecclesiis  Societatis  concedi;  sed  curandum  esse. 
_ iic  ius  sepulturae  posteri  eorum  acquirerent"     Institutum  Soc.  lesu   II    184    L86). 

1  „Cum  primum  Societas  in  collegii  alicuius  possessionem  venerit,  Praepositus 
Generalis  curet  indici  per  universam  Societatem,  ut  quilibet  Sacerdos  ter  Sacrum 
faciai  pro  superstite  fundatore  ipsius  Collegii  ac  benefactoribus.  .  .  .  Etursus,  cum  ex 
hac  vita  illi  excesserint,  curabit  idem  Praepositus  Generalis,  ubi  primum  resciverit, 
ut  per  fcotam  Societatem  singuli  Sacerdotes  ter  Sacrum  pro  auimabus  illorum  t'a- 
ciant."  ...  _ln  quovis  nostrae  Societatis  Collegio,  perpetuo,  singulis  hebdomadibus, 
Missa  semel  pro  eius  fundatore  et  benefactoribus  vivis  et  mortuis  celebretur."  .  .  . 
„Quod  attinet  ad  Missas,  praeter  eas,  quae  pro  fundatoribus  dicuntur,  una  vel  duae 
aul  plures  |>ni  numero  Sacerdotum,  ei  prout  convenerit,  singulis  hebdomadis  pro 
benefactoribus  vivis  aut  defunctis  offerentur" :  Constituiiones  P.  4,  c.  1.  n.  1  4:  P.  7, 
c  I.  M.  I.  Manareus  in  margine  luiius  responsi  notavit :  „putamus  praestare  ut  fun- 
datores  Abbatiae  retineantur  et  Collegii  fundatores  lialieautur  si  ita  V.  \\.  V.  seutiet 
aobiscum  et  cum  Praeposito  el  aliis".  Franciscus  Reichlen  monasterii  illius  origines 
scrutatus:  „La  fondation",  inquit,  „du  monastere  de  Humilimoni  esi  encore  entour^e 
d'ipliscmiti;."  Kxstat  quidem  monumentum  quoddam,  in  quo  asseritur,  fcres  fratres 
eosque  l<>ci  Marsens  dominos  ^Anserme,  Guy,  Borcard"  a.  1139  id  praesfcifcisse.  K\ 
alio  taincii  monumento  coliigendum  esse  videtur,  saltem  una  cum  illis  etiam  Gui- 
lielmum  comitem  Grueriae  Gruyere  ei  Radbodum  fratrem  eius  in  fundafcorum  numero 
haberi  debere:  Notice  sm-  l'abbaye  de  Humilimont,  in  BRevue  <\r  la  Suisse  Catho- 
lique"   XXIX.  Fribourg  1898,  159     L64. 

•'  „Singulis  annis.  eo  die,  quo  Collegii  cuiusque  possessio  Societati  fcradifca  est, 
.  .  .  candela  cerea  fundafcori  offeratur,  aul  oni  ex  suis,  <|ui  ipsi  sit  cognatione  proxime 
coniunctus,  aul  illi  demum,  quem  ipse  fundator  designaverit :  in  qua  candela  armo- 
iuia  fundatoris,   aut  devofcionis    insignia  exstent.  .  .  .   Si  in  loco,    «il>i  huiusmodi  Col- 

Legium  instituti sst,  fcemporis  successu  n< >n  essel  ali(|iiis  de  posteritate  fundatoris, 

mitti  candela  poterit  alio,  ubi  ex  eius  progenie  aliquis  inveniretur,  vel  in  altari  oui- 
stiiui  poterit,  ubi  divinum  Sacrificium  celebratur,  n<>iiiiii<'  <-t  l<><"  [fundatoris  huius- 
modi":   Constitutiones  P.  1.  <•.  I.  n.  2  3  l>. 


Friburgo  Helvetiorum  circa  medium  m.  Inlium   1581.  ;})} 

14.  Quando  pmicj  uno  atque  altero  anno  hic  uelul  in  missione 
degunt,  quam  disciplinam  illi  domi  obseruaturj  sintV 

Prinuini  separatam  domum  habeanl  e\  quoad  eius  fierj  potesl  a<l 
oollegialem  disciplinam  proxime  accedant1  •  ideoque  Societatis  more 
saltciii  a<l  orationem  pulsent  campanulam  donec  in  hac  Cantoris  domo 
fuerint.  Cum  uero  commodiorem  domum  inhabitauei •int,  iuxta  regulani 
quantum  fieri  potest,  pulsabunt2.  Cibus  coctus  aliunde  adferatur8.  Sil 
locus  Archiuio  et  libris  prohibitis  includendis,  ac  litteris  maioris  [mo- 
menti]*  custodiendis  proprius  dosignatus.  Interea  sit  usus  arcae  quae 
duabus  clavibus  aperiatur. 

15.  Sitne  opus  in  mensa  lectione  continua? 

Videbatur  satis  esse  caput  unum  scripturae  aut  Gersonis  donec 
auctior  sit  nostroriun  numerus,    ut  sit  qui   legere    continenter  possit  ' 

16.  Quomodo  nos  cum  bonorum  Monasterij  conductoribus  et  ad- 
niinistratoriltus  '  geremuS? 

Agendum  de  his  uidebatur  cum  dominis 6  ut  praesentibus  difficul- 
tatibus  subuenirj  possit.  Sed  et  constituendus  Procurator,  qui  caussam 
Collegij  ageret  fideliter,  nobisque  ad  manum  esset  in  multis  Gallica 
lingua  transigendis.  Tres  fratres  Monachi  residuj  quamdiu  in  Monasterio 
degent,  nobis  alendi7.    Fabrica  sicut  perscripsit b  [?]  architectus8  con- 

a)  Hoc  v.  supplendum  esse  res  ipsa  ostendit.        b)  Sicj  corrigen&umne  praescripsit  ? 


1  Manareus  in  margine :  „Nunc  degunt  in  vna  domo  et  edunt  in  alia  a  dozena." 
Hoc  tempore  Schnewlini  praepositi  victu  utebantur ;  v.  infra,  monum.  1299.  Martinm 
Gottromv  reipublicae  friburgensis  quaestor  in  *  codice  dati  et  accepti  a  d.  24.  Iunii 
1581  ad  finem  anni  pertingenti  notavit:  Se  dedisse  (m.  Iulio  vel  Augusto,  puto)  „Dem 
wiirt  zum  Kramern  vmb  Zeerung  der  Herren  Jesuitern  LI  libras  .  .  .  Ieronymus 
Landijsen  vmb  arbeit  in  H:  Canisij  hufi  IX  libras"  (Erste  Rechnung  des  Herren  Marti 
Gottrouw  f.  28*  35b,  Friburgi  in  archivo  reipublicae). 

-  „Signo  campanae,  constitutis  boris  audito,  omnes  statim  vel  imperfecta  litera 
relicta  ad  id,  ad  quod  vocantur,  se  conferant:  Regulae  communes,  n.  15  {Begulae 
Societatis  Iesu,  Romae  1580,  19). 

3  Manareus  in  margine :  „Quia  dicunt  sumptus  futuros  multo  maiores  si  domi 
coquant  et  cibos  male  paratum  iri  «111111  tam  pauci  sunt,  agere  vero  vt  nunc  non 
expedit." 

4  „Initio  lectionis  in  prima,  et  secunda  mensa  prandij,  et  coenae  legatur  unum 
caput  de  scriptura  sacra  noui,  vel  ueteris  testamenti,  cui  succedat  semper  aliquis 
liber  pius,  et  facilis."  ...  „In  celebrioribus  festis  legatur  aliquid  .  .  .  ex  Patrum 
homilijs,  et  tractatibus*  etc.  „Cum  afferuntur  literae  annuae,  et  indicae,  quampriiiiuni 
legantur."  „Initio  cuiuscunque  mensis  Summarium  constitutionuin.  regulae  communes. 
et  epistola  P.  N.  Ignatij  de  obedientia  legantur."  „Vesperi  absoluta  lectione,  seu 
praedicatione  legatur  martyrologium  vulgare  sequentis  diei :  quo  uero  die  fit  abs- 
tinentia.  caput  unum  ex  libro  de  imitatione  Cbristi,  cum  niartyrologio"  etc. :  Regulae 
praefecti  lectorum  ad  mensam,  regg.  5  6  7  8  9  {Regulae  [ut  supra,  adnot.  2]  !!•.'!  194 
Nomine  „(rersonisli  a  Manareo  significatur  Tbomae  a  Kempis  libellus  De  Imitatione 
Christi:  v.  Can.  IV  2516. 

5  Erhardo  Garmisvil  et  Francisco  Gapanio;  v.  supra  i>.  '22. 
''  Senatores  friburgenses  dicii  ;  cf.  supra  p.  22 — 23. 

7  Manareus  sua  manu  in  margine :  „Speratur  quod  breui  duobus  exonerabuntur." 
H  Pancratius  Wild;  v.  infra,  monum.  1294. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei  A.cta.    VIII  .'! 


;-$4       '2102.  P.  Oliverius  Manareus  PP.  Petro  Canisio  et  Roberto  Ardreno  S.  .T. 

trahenda,  ut  multa  in  monasterio  et  templo  deijciantur  et  uetera  ligna 
distrahenda. 

17.  Quid  de  futuris  aediticijs  Collegij.    templi,    scholae,    Friburgi? 

Cureinus  architectum  a  Senatu  designatum,  aduehere  ligna.  saxa. 
calcem,  lapides,  arenam  .etc.  sicut  ipsi  uisum  fuerit  hoc  anno  facere. 
Nec  impediamus  si  uelit  illorum  sequi  sententiam  qui  putant  a  domo 
dej  initium  aedificij  faciendum  esse.  Mittatur  autem  Romam  delineatio 
loci,  in  quo  Collegium  et  templum  exstruentur  sicut  et  scholae  uelut 
in  pede  montis  ue]  horti  cxsti uendae  idea  mittenda  est.  Mitti  quoque 
poterit  Romam  quomodo  Friburgenses  putauerint  futuram  fabricam 
erigendam  esse.  Seruetur  autem  aedificandi  modus  quemcunque  P.  N. 
Generalis  probauerit  aut  praescripserit.  Nostrum  autem  erit,  sicut  iam 
fieri  coeptum  est,  ut  collegij  potius  quam  templi  aut  scholae  fabricam 
vrgeamus  ■  licet  dominis  obsistere  non  debeamus  qui  suis  sumptibus 
scholam  et  ex  eleemosynis  collectis  templum  aediiicare :  et  pro  collegio 
quidem  non  nisi  partem  aliquam  sumptuum  nobis  suppeditare  consti- 
tuerunt.  Quique  consenserunt  ut  duobus  aut  tribus  ab  hinc  annis 
schola  non  aperiatur,  et  interea  collegij  debita  dissoluantur.  simulque 
prouentus  monasterij  ad  collegij  fabricam  applicentur. 

L8.  Quae  officia  inter  nostros  distribuenda  ? 

R.  P.  Canisius  pergat  in  officio  superioris  et  ex  Regulis  Rectoris 
eas  obseruet,  quae  in  hoc  collegio.  hoc  quidem  tempore  obseruarj  possunt 
peculiaritei  autem  quae  de  ratione  scribendi  ad  N.  P.  Generalem  et 
alios.  in  formula  praescribuntur *.  P.  autem  Robertus  Procuratoris 
officium  et  libros  huic  praescriptos  habeat,  praesertim  rationum  datj 
et  acceptj,  quas  iuxta  easdem  reg.  superiori  dabit2.  Pecuniae  in  cista 
reponantur,  cuius  vnam  clauem  Superior,  alteram  distinctam  Procu- 
rator  habeat. 

19.  Quac  circa  altare  potissimum  obseruanda? 

Primum  nitidiores  et  perfectiores  hostiac  adhibeantur.  Deinde  viuum 
pro  sacrificio  iuxta  reg.  Sacristani '.  recens  sit3  et  non  aliunde  quam 
e  nosti-o  penario  depromptum.  tum  ornamenta  sint  munda  quae  ad 
altare  pertinent,  praesertim  ut  hebdomadatim  mutetur  amictus. 

.?(>.  Possitne  parari  sigillum  grandius  ad  confirmandas  btteras  in 
caussis  alicuius  momentj  ratione  bonorum  uel  subditorum  monasterij 
Marsensis,  nostro  collegio  vniti? 

a)  Sequitur  recrens  vel  aitnili    v  .  obliti 


1  Significatur  BFormula  scribendi  auctoritate  tertiae  congregationis  confecta", 
quae  typis  exscripta  esi   in   Regulis  etc.   138     L42. 

-'  Procurator  „singulis  mensibus  dati,  ei  accepti  rationem  Etectori  reddet,  debita- 
<  1 1 1  <  ■ .  e\  credita  Collegij  indicabit,  quo  ipse  domue  statum  prorsus  intelligaf :  Eiegulae 
Procuratoris  Collegij,  e\   Domus  Probationis,  reg.   I    Regtdae  etc.   L85). 

Manareus  in  margine:  „Hoc  adiectum  esi  quia  aon  semel  accidii  \t  ei  aquam 
•  ■t  \iiiiini  |Jiis  iusto  dilutum  \>w  mero  consecrandum  vsurpauerint."  In  „Regulis 
\'ilitui"  autem  praescriptum  est :  „Curet,  ut  vinum,  quod  in  sacrificium  paratur,  sii 
bonum,  e\  merum,  ;\c  mundum,  [ue  ipso  die  haustum":  Elegula  8    Regulat  etc.  201 


Friburgo  Eielvetiorum  circa  medium  m.  [ulium   1581.  ,")t"> 

Videbatur  posse  fieri  ad  instar  caeterorum  religiosorum  cum  vsus 
regionis  id  requiral    [?]. 

21.  Sitne  corrigendum  aliquid  circa  contractus  ei  census  Monasterij 
veteris  ob  suspectas  in  litteris  clausulas? 

Ktsi  uideantur  posso  oxcusarj  propter  consuetudinem  quod  ti;it 
expressa  mentio  emptionis  ei  uenditionis  census  perpetuj,  quia  tamen 
fundamentum  census  ex  litteris  uidetur  tantum  habere  rationem 
pignoris,  videbatur  in  posterum  mutanda  formula  iu  meliorem  ei  legitti- 
inain :  Sed  in  antiquis  niliil  mouendum  modo  nisi  maior  lux  possil 
adferri  aliunde:  el  consulendus  amicus  peritus quomodo  possint  quaedam 
sine  nostro  damno  et  incommodo  aut  etiam  periculo  litium  corrigi  si 
qua  corrigenda  essent  in  antiquis. 

22.  An  liceat  ad  parochos  excurrere? 

Videbatur  plane  necessarium  propter  ignorantiam  pastorum  et 
plebis.  Sed  quando  aderunt  plures  Sacerdotes  praesertim  iiero  <|iii 
calleant  linguam  Gallicam1. 

23.  An  ferijs  Quartis  uescendum  sit  piscibus? 

Videbatur  cum  hic  non  sit  communis  vsus  abstinentium  a  carnibuS 
ni'  ecclesiasticorum  quidem,  etsi  multi  sint  qui  abstineant2,  non  esse 
inducendum  quod  alioquin  in  Societate  consuetum  non  est. 

24.  Possitne  peti  et  accipi  pecunia  censum  pendendo  ? 
Yidebatur  tantum  posse  accipi  mutuo  ab  vno  uel  duobus  quantum 

sufticiat  dissoluendis  ijs  quae  debentur  •  quod  si  mutuum  haberi  non 
potest  aut  dilatio  a  creditoribus  obtinerj,  petendam  esse  a  P.  N.  facul- 
tatem  pro  constituendo  censu  50  ducatorum  uel  circiter,  ad  ea  debita 
vrgentia  dissoluenda  :!. 

25.  An  quis  solus  exire  possit  sine  socio  ?  ' 

Videbatur  posse  permitti.  quamdiu  tam  paucj  hic  degunt.  ut  usque 
ad  domum  Dominj  Praepositi,  uel  ad  scholam  ut  catechismum  doceant, 
soli  eant. 

26.  An  possit  P.  Canisius  excurrere  Lugdunum  si  commoditas 
offerat  sese  ut  libri  magis  necessarij  coemantur? 

Videbatur  id  permittendum  •  Et  quidem  facta  est  potestas  ibidern 
commorandi  ad  20.  diem. 

27.  Quid  agendum  cle  Monasterio  si  Monachi  non  adessent? 

a)  Vel:  requiret. 


1  Manareus  in  margine :  _Ea  est  ignorantia  vt  putent  pastores  nefas  esse,  si 
;iiiii  tempore  [supplendum  esse  videtur:  quam  PaschatisJ  cum  ipsi  tum  alij  confitean- 
tur  vt  nolint  etiam  morituros  audire,  inulto  minus  viaticum  dare." 

'-'  Eam  abstinentiam  servabant,  ut  exemplum  8.  Nicolai  patroni  civitatis  suae 
imitarentur;  v.  infra.  monum.  1285- 

:;  .Est  penes  Praepositum  Generalem  omnis  facultas  .  .  .  imponendi  ac  redimendi 
quoslibet  census  super  bonis  stabilibus  ipsorum  Collegiorum  in  eorundem  utilitatem 
ac  liomim" :   Constitutiones   P.  9,  <•.;{.  n.  5. 

4  .Nullus  domo  egrediatur,  nisi  quando,  et  cum  guo  socio  Superiori  visum 
fuerit":  Regulae  communes,  n.  4-2    Regulae  etc  "2'5 . 

3 


3(j     2102.  Manareus  PP.  Petro  Canisio  et  Rob.  Ardreno.    Circa  med.  m.  Iul.  1581. 

Videbatur  relinquenda  habitatio  famulo  seu  molitori  a  Superiore 
huius  missionis  uel  futuri  Collegij  designando  cum  praeter  monasterium 
nullae  sint  aliae  ibi  familiae  et  nulla  cura  animarum.  Teneantur  tamen 
clausae  habitationes  nostris  vsibus  designatae,  et  supellex  a  monachis 
relicta,  colligatur  in  vnum  locum. 

28.  An  famulus  retinendus  cum  egeamus  perito  Gallicae  linguaeV 
Et  quoties  is  confiteri  debeat  et  qualibus  subesse  Regulis? 

Videbatur  posse  retineri  adolescens  donec  suffecerint  <  'oadiutores *. 
Habeatur  uero  institutionis  eius  in  spiritualibus  magna  ratio.  ut  pro- 
ficiat.  Et  saltem  semel  quolibet  mense  confiteri  et  communicare  as- 
suescat.  Oret  pariter  mane  et  vesperi  quantum  Superior  sufficere  iudi- 
cabit.  Cum  dimittetur,  nihilominus  iuuetur  etiam  in  temporalibus  et 
in  prosequendis  suis  studijs,  applicando  eum  ad  hypocausta  scholae 
calefacienda  et  uerrendis  scholis  uel  alio  quouis  meliori  modo  ut  euadat 
idoneus  Christi  minister2  si  Dominus  gratiam  dare  dignabitur. 

Aquarira  Manareo  * respondit  Roma  31.  Augusti  1581:  .Quae  Reuerentia  V. 
Friburgi  statuit,  et  ad  me  misit,  ea  eeleriter  uidebuntur."  Et  Canisio  13.  Octobris 
ut  videtur.  1581:  rDe  ijs  quae  P.  Visitator  istic  seruanda  statuit.  quoniam  adhuc 
quidem  ea  considerare  non  licuit,  fiet  quam  primum,  et  remittentur  istuc"  ex  com- 
mentariis  harum  epistularum;  G.  Sup.  1  f.  61a  62a).  Exstat  huius  * recognitionis  sive 
„Ordinationis"  apographum  saeculo  XVI.,  ut  videtur.  Romae  scriptum :  ex  quo  intel- 
legitur.  Manarei  responsa  magnam  partem  ab  Aquaviva  confirmata  esse;  haec  tamen 
ab  eo  sive  immutata,  sive  suppleta  et  amplificata  sunt :  „'1.  Conueniatne  Sacerdotes 
nostros  hoc  loco  in  processione  corporis  Christi  cum  Clericis  alijs  progredi :  Respondit 
noster  Pater:  uideat  P.  Visitator  et  si  iuxta  Canones  dispensandum  censuerit,  nostra 
authoritate  dispenset.  2.  An  teneamur  externum  alere  in  Marcensi  Monasterio  qui 
in  cii  saltem  festis  diebus  celebret.  Respondit  noster  Pater:  uideatur  unio,  et  con- 
sulantur  periti.  3.  [De  stipe  in  monasterio  marsensi  distribuenda]  Respondit  noster 
Pater.  Si  constaret  eleemosinam  solitam  fieri  ex  debito  fundationis  aut  donationis 
alicuius,  moneat  nos  ut  petatur  commutatio  a  S.  Pontifice:  alioquin  placet  ut  com- 
mutetur  in  pauperes  studiosos.  .  .  .  5.  Respondit  P.  Visitator  sacra  ex  obligatione 
dicenda  [Sacerdotibus  ea  obligatione  se  liberare  volentibus]  inm  facile  concedenda 
esse.  Addit  noster  Pater.  Petentibus  modesta  excusatione  satisfiet.  ...  7.  Potest 
institui  fraternitas.  Adiec.it  noster  Pater :  Curetur  tamen  ue  quid  fiat  contra  Consti- 
tutiones.  .  .  . 3  !'  Durante  missione  sequantur  consilium  praepositi  circa  numerum 
Concionum  et  lectionis  de  Sacramentis.  10.  [De  iis,  m1"  'lls  sepulturae,  sacella,  al- 
fcaria  in  Societatis  fcemplo  requirant]  Respondit  Visitator  huiusmodi  onera  non  esse 
admittenda.  Adiecil  uoster  Pater.  Omnino  necesse  esi  seruari  ei  reddere  eis  suauiter 
rationem  aostri  instituti  ae  offendantur.  11.  Adiunctis  rationibus  difficiles  nos  prae- 
beamus  ad  conuiuia  adeunda.  Quod  si  iudicio  superioris  honeste  recusari  non  pnssit, 
ilini  saltem  et  non  uniis  solus  eat.  12.  An  debeantur  Kfissae  fcres  benefactoribus  siue 
fundatoribus  Monasteiij  in  cuius  possessionem  uenimus,  ut  illae  per  totam  societatem 
dicantur.    Etespondil   aoster  Pater  aegatiue;  illi  enim  fundatores  aon  sunl  fundatores 


1  ls  erat  [acobus  Stut/. :  qui  postea  de  senatu  maiore  reipublicae  el  tribunus 
eius  luit.  el  aliquam  cx  eius  praefecturis  administravit,  el  a.  L627  in  actione  Canisii 
in  allniiii  Beatorum  referendi  gratia  instituta  auditus  esi  fcestis;  \.  infra,  monum.  1615. 

'  2  Cor.  3,  ii. 
-Nmi    convenii  Societatem  ve\  eius  Domos   aut  Collegia   cum  aliq.ua  Congre- 
gatione  misceri:    aec  in  ea  ulli  conventus  agantur,  nisi  qui  ad  earumdem  Domorum 
\i'l  Collegiorum  finem  in  divino  obsequio  fient" :  Constitutiones  P.  7.  c.  1  '■. 


2103.  Canisius  Oliverio  Manareo.    Friburgo  Belvet.  Lnter21.  el  25.  Iulii  1581.     )57 

Collegij  •  significenl  tamen  nostri  an  aliqua  constel  memoria  fundatorum  Monasterij, 
el  uidebitur  an  aliquid  debeai  fieri  pro  eis.  .  .  .  13.  .  .  .  Nusquara  babetur  in  con- 
stitutionibus  ut  pro  benefactoribus  ponatur  candela:  quare  uon  esl  cur  buiusmodi 
candela  ponatur  in  altari.  ...  II....  Optandum  uidetur  a\  domi  aostrae  per  aliquem 
fratrem  e  aostris  cibi  parentur  si  fieri  possit,  alioquin  probatur  illa  ratio  ut  domura 
deferantur  ...  L8.  .  .  .  uult  esse  duas  clauea  ad  cistam  pecuniae.  Addit  pater  aoster. 
Pro  boc  tempore  aon  esi  ualde  urgendum  quod  dicitur  de  duabus  clauibus.  .  .  . 
20.  .  .  .  Poterunl  titi  sigillo  grandiori  [in  causis  alicuius  momenti]  quci  etiam  utantur 
in  literis  patentibus.  21.  Agii  de  litteris  contractuum  e\  censuum  ueteribus  ob 
suspectas  in  litteris  clausulas.  Respondil  aoster  Pater.  Consulantur  Jurisperiti  e\ 
prouideatur  securitati  Collegij  e\  conscientiae,  ac  moneanl  nos  paulo  clarius,  quaenam 
sit  ratio  dubitandi  in  «•asu  proposito.  .  .  .  Juuentur  Parochi  ea  tamen  prudentia  el 
circumspectione  ne  auertantur  a  nobis,  e\  aostra  ministeria   miutis  ^rata  fiant.    ~2'.i  |De 

piscibus    feriis   quartis   edendis]    Respondii   P.  Visitator  negatiue ^diecii   noster 

Pater  ■  uideat  P.  Visitator  in  re  praesenti  quomodo  aedificatioui  consulatur.  24  [Dc 
petenda  a  praeposito  generali  facultate  constituendi  censum]  Si  facultas  petenda  est, 
seruetur  in  ea  petitione  formula  ex  urbe  transmissa" !    Cod.  „Instit.  58"   f.  22a     24a). 

210«.  CANISIUS  1*.  «LIVERIO  5IAMRKO  S.  .1.  visitatori  Lucernae 
moranti.  Friburgo  Belvetiorum  inter  21.  et  25.  lulii   L581. 

K.\  Manarei  autographo;  Germ.  L59  f.94a.  Epistula  usus  estFranc.  Sacchinus  S.  J., 
Bistoriae  Societatis  Fesu  Pars  quinta,  Tomus  prior,  Romae  L661,  I.  1.  u.  H>7     169. 

Frtburgensibus  Manareum  Lucernam  versus  comitatis  aliquantulum  altercationis 
cum   Bemattbus  ortam  esse. 

P.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  Lucerna  2(1.  Julii  1581 
ad  Claudium  Aauavivam  praepositum  generalem  de  rehus  Friburgi  Hrl- 
vetiorum  a  se  gestis  haec,  praeter  alia,  rettulit:  „Hieri  non  dissi  per 
I((  fretta  che  ci  diede  I<i  partenza  del  portatore,  come  quei  di  Friburgo 
ci  hanno  trattato  con  tanta  cortesia  et  amoreuolezza  c' habbiamo  hauuta 
buona  materia  di  confunderci.  Tre  di  auanti  partire,  il  Capitolo  ci 
uolse  fare  un  banchetto,  doue  furono  inuitati  /i  principali  del  Senato. 
Jl  di  seguente  il  Senato  ne  uolse  far'  un'  altro,  doue  con  noi,  fu  inuitato 
tutto  i/  ( 'apitolo,  et  alcuni  altri  religiosi,  et  il  tutto  con  tanta  modestia, 
ordine  et  beneuolenza,  che  restassimo  molto  edificati.  Nel  partire  ci 
mandarono  un  suo  Caualiero  per  accompagnarci  a  loro  spese  fin  a  Lu- 
cerna,  <>.  almeno  se  non  uoleuamo  tanto,  fin  alla  prima  terra  del  stato 
Lucernense,  accib  fossimo  piu  siguri  et  liberi  nel  */<</<>  delli  Bernesi  per 
liquali  doueuamo  passar',  et  insieme  con  /<</  ufficio  honorati,  Sendo  che 
portaua  Vinsegne  <■/  liurea  della  terra  loro.  Et  non  contenti  di  questo, 
sotto  mano  fecerb  che  tredici  altri,  parte  gentilhuomini  principali,  parte 
del  Capitolo,  <-io<j  i/  Preposito,  Decano,  et  Cantore2  ci  aspettassero,  sul 
partire  nostro  in  decliuo  Vrbis,  con  li  Cauali,  per  accompagnarci  fin 
a  «><    miglio   incirca  <</  di  la  <li  Berna,    ilche  uolsi  per  ogni  modo  ri- 


1  Ordinatio  „de  celebrandis  contractibus  iuxta  morem  et  privilegia  Societatis" 
a.  1581  ab  Aquaviva  in  Societatis  provincias  missa,  cuius  altera  pars  inscribitur: 
„Modus  informandi  R.  P.  Generalem  circa  alienationes  faciendas",  exstai  in  libro 
nOrdinationes  Praepositorum  Generalium,  Communes  toti  Societati",  Antverpiae  L635, 
138—143,  et  in  InstUuto  Societatis  Eesu  III  311—314. 

2  Petrus  Schnewly,   Erhardus  Thorin,  Franciscus  Garin. 


38      -104.   Canisius  Ioanni  Francisco  Bonhomio.    Friburgo  Helvet.  _4.  [ulii  1581. 

fiutare  et  ne  feci  molta  instanza,  ma  non  ci  fu  ordine,  et  cusi  uscessimo 
di  Friburgo  15  Caualli  et  un' altro  che  s' aggionse  fuori  con  seruitori 
et  laquei  a  jii<<li.  et  cusi  passassimo  il  </i  seguente  Berna,  ma  Jddio 
ci  fece  gratia,  chealVhora  stauano  li  bernesi  alla  predicha  loro,  et  che 
la  pompa  nostra  fu  mancho  uista.  .11  padre  Canisio  m'  acenna  <■//'<><■- 
corse  nel  ritornare  loro  qualche  poco  di  rumore  con  li  bernesi,  ma  non 
mi  scriue  particolarita  ueruna  ■  penso  che  li  Bernesi  liquali  sonno  stati 
molto  mortifipati  et  capitulati  da  tutti  li  Cantoni,  per  V eccesso  fatto 
contra  di  Monsignor  Vercelli1  habbino  hauuto  opinione,  che  li  Fribur- 
gensi  non  si  fidassero  <li  loro,  et  che  dolendosene  con  alcuni  particolari, 
si  sara  detta  qualche  parolla.  Ma  mi  pare  che  li  Friburgensi  hanno 
hauuto  piu  presto  Vocchio  a  dargli  da  pensare,  et  a  monstrare  loro 
quanto  lontani  siano  da  lassarsi  tirare  da  loro  in  errore,  facendo  tanta 
dimonstratione  d}  amore  et  honore  uerso  li  Gesuiti,  liquali  essi  non  pos- 
sono  uedere." 

Manareus  in  ..punctis"  circa a.  1600 Romam  missis:  BEgo"j  inquit,  „cum  egressus 
ex  civitate"  friburgensi  „cernerem  .  .  .  turmam  .  .  .  virorum  gravissimorum"  qos  com- 
itari  volentium,  „totus  confusus,  deprecatus  sum  ne  id  facerent  et  ne  comitarentur : 
sed  nihil  profuit  deprecatio.  Volumus,  inquit  Praetor  supremus2,  vos  liberos  esse  ab 
iniuriis  quae  nuper  illatae  fuerunt  Domino  Legato  Apostolico  et  bono  P.  Canisio, 
volumusque  nt  intelligant  haeretici  nostri  Bernates  quanti  nos  faciamus  nostros  Patres 
et  sacerdotes.  Fnit  obsequendum ;  cum  autem  venissemus  prope  Bernam  distat  illa 
Friburgo  tribus  leucis  .  ita  disposuerunt  suos  equites,  ut  Longa  serie  ingrederentur. 
Ego  in  medio  Decani  et  unius  nobilis  collocatus,  socius  similiter  in  medio  duorum, 
interiecto  aliquo  spatio  notabili  inter  nos  et  ipsos  equites  cpmitantes.  Cum  hunc 
honorem  multis  precibus  deprecarer,  non  fui  auditus,  una  vox  omnium  fuit:  sic 
oportet  fieri.  Ingredimur  civitatem;  cives  fere  omnes  intererant  concioni,  quod 
grave  fuit  Friburgensibus,  et  pertransivimus  totam  civitatem  paucis  iws  sjicctantilius. 
licet  dies  esset  npeiaiius.  .  .  . 8  Cuin  revertissent  post  horam  unam  atque  alteram 
Friburgenses,  et  se  Bernae  reficerent,  valde  questi  suni  Senatores  Bernates,  quod 
lKin  fuisscnt  a  Frilmrgensibus  praemoniti:  exhibuissemus  etenim,  aiebant,  vobis  de- 
bitum  honorem;  hoc  silentium  aestimamus  summam  iniuriam  et  diffidentiam.  Re- 
sponderunt  Friburgenses  se  libenter  caruisse  illo  honore,  voluisse  autem  suos  sacer- 
dotes  a  se  honorari  et  vindicari  a  contumeliis  nupcr  illatis  suo  P.  Canisio.  <|iii  praestat, 
aiunt,  omnibus  vestris  ministris.  tndoluerunt  Bernates,  sed  oihilominus  exhibuerunt 
illis,  quam  potuere  ad  illam  horam,  caritatem" :  De  rebus  Societatis  tesu  Commen- 
tarius   Oliverii  Manarei,  Florentiae   L886,   L69. 

3104.        CAMSIUS    lOAXXI   FRAIVCISCO    BONHOMIO,   apostolico 
apud  Helvetios  nuntio  et   visitatori,  episcopo  vercellensi. 

Priburgo  Helvetiorum  •_' I.  tulii   L581. 

I.\  imagine  photographica  apographi  Litterarum  a  Bonhomio  ad  Canisium  da- 
tarum,  de  qua  infra,  ep.  _1()!».  et  ex  Bonhomii  ad  cardinalem  Comensem  Litteris 
archetypis,  quae  sunt   Romae  in  archivo  vaticano,  BNunz.  di  Germ.  1<).">"   f.  L-81. 

Negotium  coUegii  condendi  prospere  succedere.    Indulgentiam  /></i/  etc. 

Bonhomius  Vercellis  15.  Septembris  /"'s/  Canisio  scripsit:  „Tam 
sero  </</  me   peruenerunt   literae   tuae  in  Sancti  Jacobi  Apostoli  ri</ili</ 


1  Contra   Loannem  Franciscum  Bonhomium  nuntium  apostolicum    Can.  \ll  853). 
Ludovicus  al>  Atl'r\.  ;  Erat  dies  Lovis. 


2105.  Can.  A.quavivae.   29.  Iulii  L581.    2106.  A.quaviva  Can.   3.  Aug.  L581.     ;;'.i 

datae,  vt  nihil  mirum  Patemitati  tuae  videri  debeat,  si  responsum  seHus 
multo  quam  sperabat,  accipiet.  Easdem  Canisii  litteras  Bonhomius 
significavit,  >■»///  Vercellis  29.  Augusti  1581  ad  Ptolemaeum  cardinalem 
Comensem}  Gregorii  XIII.  secretarium  maiorem,  scripsit:  ,Jl<<in  »</<> 
riceuuto  hoiin  noiht  del  Collegio  di  Friborgo  mi  e  parso  debito  mio  </i 
<l<t )■//<■  r<i<///<i<//io  <)  X.  Signore  per  mezo  di  V.  S.  Tllustrissima  sapendo 
<■//<■  S.  Santita  /!<■  riceuera,  <■  iii<jrif<ii»<»/>',  </r</»  consolatione,  et  perche 
possa  meglio  V.  S.  Tllustrissima  intenderne  il  successo,  //<>  rissoluto  </i 
mn»i/<ir<'  <)  V.  S.  Tllustrissima  <'<>/>'/</  </i  quanto  mi  s<-r'n<<'  sopra  </'/  <■'/<> 
il  Preuosto  </i  Friborgo,  et  il  /'<!</>■<'  ('<i>iisi<>,  il  </iin/i-  supplico  a  -s'.  Beati- 
tudine  <■<>»  ix/ni  humilta,  <l  <fj"<<-<ici<i  possibile,  <■//<■  sia  essaudito  /><r 
quelle  indulgenze,  ch' egli  <tiiii<n></<ix ;  <■/  parmi  bene,  <•//<■  si  concedano 
/><  r  i/ii  />r<n<-  <)  parte,  e  se  nostro  Signore  !'<!<■<■**<■  difficulta  <)  <■<>»- 
cederlo  i»  perpetuo,  puotria  <ilni<iio  concederlo  <)  <!'/<■<■<■  <>»»/',  <■//<■  son 
sicuro  sara  </i  grandissimo  profitto  i»  </!<<■!  popolo,  </</  <■»'/  //<>  sii»/>r<- 
</<//<>,  <■/><■  si  />»o  aspettare  <></»/'  /><>»  progresso  nelle  cose  della  religione, 
<>  della  riforma,  purche  »<>»  si<i»<>  abandonati."  Tpsae  ('<i»isii  litterae 
atque  etiam  <-<ir»i»  apographum  <-<ir<ti»<ili  Comensi  missni»  perisse  vi- 
itiii/ar;  </<■  quibus  ri</<-  />l»r</  i»  Bonhomii  <'/>isl»i<i  </</  Canisium,  </t<<n» 
supra  <//'.<■/'. 

Petro  Schnewly  praej)osito  friburgensi  Bonhomius  scripsit  BClavaxio"  Cara- 
vaccio?  6.  Augusti  1581:  „Rogo  ut  Patri  Canisio.  atque  illius  quotquot  istic  sunt 
Fratribus  salutem  plurimam  meis  uerbis  dicas,  eorumque  precibus  me  quam  maxime 
enixe  commendatum  facias.''  Et  Vercellis  19.  Augusti  1581:  „Reuerendum  Patrem 
Canisium  mihi  officiosissime  salutabis  in  Domino.  quanquam  ad  ipsum  etiam  fortasse 
dabo  litteras"  ex  archetypis  a  Bonliomio  subscriptis;  Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn." 
f.  4!»  50»;  etiam  apud  Berthier,  Bonh.  82  83). 

2105.  CANISIUS    CliACMO    AQUAVITAE   praeposito    generali    Socie- 
tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  29.  Iulii  1581. 

Epistula  haec  perisse  videtur.  De  q»a  vide  Aquavivae  litteras 
26.  Octobris  1581  ad  Canisium  datas;  per  has  enim  A<//i</rir</  Canisio 
respondit. 

2106.  (XAI!DIIS  AQCAVIVA    praepositus  generalis   Societatis   lesu 
CANISIO.  Roma  3.  Augusti  1581. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   .Friburgi  P.  Petro  Canisio."    G.  Sup.  1  f.  60a. 
G/ratias  agit.    I>>  Sociorum  virtute  confidit.    Preces  sacras  petit,  semper  Canisio 
gratificari  paratus.     Laborum  prosperitatem  ei  gratulatur. 

Valde  me  delectauit  Reuerentiae  V.  caritas  quam  eius  litteris  atque 
ea  gratulatione,  quam  ad  me  misit,  satis  expressam  uidi.  Jtaque  etsi 
sane  ita  mihi  antea  persuaseram,  quod  et  in  dies  magis  experior  nihil 
esse  posse  difficilius  aut  grauius  quam  talein  gubernationem  tantae 
Societatis   tamen  hoc  quoque   sentio,    et  fateor   quicquid  id  est  oneris 


1  Ex  litteris  9.  Februarii  1582  a  Bonbomio  ad  Canisium  datis  colligi  pntcst. 
Canisium  petisse  indulgentiam  plenariam  pro  iis,  qui  quater  in  anno  apud  Socios 
sacram  eucharistiam  sumpturi  essent :   v.  intra.  ep.  2128. 


40     2107.  Can.  Aquavivae.    2108.  Can.  Gregorio  XIII.  aut  Ptol.  Gallio.    Aug.  1581. 

alleuari  magna  ex  parte,  cum  talem  nostrorum  uirtutem,  tamque  promp- 
tam  obedientiam  perspicio :  quod  ita  existimo.  non a  posse  Deum b  eius- 
modi  pietati,  ac  desiderijs  deesse,  ac  proinde  ipsius  bonitatem  quicquid 
mihi  defuerit,  quod  est  certe  multum  abundec  per  se  suppleturam.  Atque 
hoc  et  ab  Reuerentia  V.  maiorem  in  modum  postulo  pro  eo  zelo  quem 
habet  Societatis  nostrae  de  qua  tam  multos  annos'1  et  scribendo,  et 
agendo  tam  [?]e  bene  merita  est.  ut  mei  assidue  meminerit  in  suis 
precibus,  quo  mihi  gratiam  ac  Dei  subsidium'  impetret  pro  illius  diuino 
obsequio  fratrumque  nostrorum  utilitate L'  ac  profectu  •  Praeterea  si  quid 
unquam  erit  quod  Reuerentia  V.  pro  sua  consolatione  in  Domino  sibi 
expedire  iudicet,  gratum  mihi  faciet  si  onmi  fiducia11  ac  libertate  ad 
nos  deferet1;  semper  enim  gratum  nobis  erit  ei  in  Domino  gratificari, 
atque  hoc  ipsum  debitum  existimabimus  illius  laboribus  ab  ea  pro 
Christi  honore,  et  ipsa  Societate  nostra  toleratis  •  Nunc  quod  ad  Fri- 
burgensem  istam  missionem  attinet,  de  qua  Reuerentia  V.  scribebat, 
nihil  est  quod  in  praesenti  respondeam,  cum  istuc  iam  uenerit  P.  Visi- 
tator,  quem  Reuerentia  V.  expetebat  \  et  a  quo  ampliorem,  quam  ille 
nobis  promisit,  rerum  omnium  informationem  expectamus.  Jllud  mihi 
uehementer  gratum  fuit  quod  ex  eiusdem  P.  Visitatoris  litteris  intellexi 
quam  Reuerentiae  V.  labores  istic  frugiferi  atque  utiles  fuerint,  cum 
ad  alia,  tum  ad  popularium  animos  Societati  nostrae  conciliandos,  quos 
antea  falsik  haereticorum  sermones  a  nobis  alienarant-  •  itaque  danda 
erit  etiam  deinceps  opera  ut  qui  mittantur  tales  sint,  qui  opinionem 
istam  tueri,  ac  conseruare  possint  ad  Dei  gloriam  et  honorem.  Jn  quo 
ut  spero  Reuerentiae  V.  nos  et  consilia,  et  in  primis  preces  quas  pollicita 
est  adiuuabunt:  egoque  illi  uicissim  et  multam  in  utroque  homine  sani- 
tatem.  et  amplum  in  altera  uita  praemium  exopto.  Romae  3°  Aug.  1581. 
Canisius  A.quavivae  respondit  14.  Novembris  1581. 

2107.        CANISITJS   CLIVDIO   AQUAYIYAE  praeposito   generali   Socie- 

tatis  lcsu.  Friburgo  Helvetiorum  27.  Augusti   1581. 

Epistula  perisse  videtur.    De  qua  vide  litterarum  26.  Octobris  1581 
ab  Aquaviva  datarum   „postscriptumu ,  quo  is  Canisio  respondit. 

3108.        CANISIUS  GREGORIO   XIII..  summo  pontifici,  aul    ITOLK- 
MA I0O  <«  AlililO.  cardinab'  Comensi,  pontificis  secretario  maiori. 

Friburgo  Eelvetiorum  circa  m.  Augustum  a.  L581. 

Ex  commentariis  epistularum  Auuavivae.    G.  Sup.  1   f.  58*  62a. 
/'<///,  ut  propinqui  quidam  sui  in  collegium  germanicum   vel  in  seminarium  ro- 
manum  admittantur. 

;i    Sic  in  iiiiidii.  correetutn  est  ex  neque  b)  Sequitur  tali,  oblitt.  c    Duo  w.  eqq.  supra 

versum   scripta  sunt.  'I'  Sequuntur  vv.  tam    bene  merlta  est,  oblitt.  i-1  //•■•■  v    obscurius  scrip- 

luin  est.  \'<  ii<t  in  riniuii.  correctum  est  ex  ac  lumen  diuinum.  ^1  Correctum  ex  consolatione. 

ln  Correetum  ex  confldentia         i    Correctum  ex  libertate  scripto  patefaciat,  quia  nos  sempei   promptos 
ac  paratos  in  k>  Correctum  ex  inimicorum. 


1  r\\  Can.  VII  540  542  593.  '  Cf.  Can.  VII  lioi 


2108.  Can.  Gregorio  XIII.  aul  Ptol.  Gallio.    Friburgo  Helvet.  ca.  m.  ^.ug.  a.  L581.    41 

Claudius  Aquaviva  Societatis  praepositus  generalis  Roma  19.  Tunii 
1581  /'.  Theodorico  Canisio  S.  J.,  rectori  collegii  dilingani,  scripsit:  „De 
!<>'  quod  R.  V.  scribebat,  ui  locus  suis  quibusdam  propinquis  in  Col- 
legio  Germanico  daretur,  quoniam  sane  et  P.  Petro1,  et  Reuerentiae  V. 
hoc  beneficij  ab  Societate  nostra  deberi  intelligimus ,  atque  etiam  ob 
iuuenum  ipsorum  seu  indolem,  seu  conditionem,  quippe  qui  pro  catholica 
religione  exules  sint2,  fiet  <<  nobis  quicquid  poterit:  et  quiab  in  Collegio 
quidem  Germanico  nulla  ratione  Pontifex  nationi  isti  aditum  uult  aperivi, 
idque  alias  saepe  rogatus  constanter  semper  negauit,  facilius  credimus 
nos  aliquid  impetraturos  de  Seminario3;  nam  in  eo  et  in  alios  liberalis 
solet  esse  summus  Pontifex.  Sed  in  ea  re  magnum  momentum  habebunt 
/'.  Petri  litterae,  sic  ad  Jllustrissimum  Comensem,  aut  ad  ipsam  <s'.  Sancti- 
tatem  scriberet  •  quod  ut  faci&t  H.  V.  eum  hortabitur  •  nos  enim  eas 
litteras  exspectabimus,  vt  simul  cum  eis  negotium  agamus." 

Dubitari  non  potest,  quin  Canisius  pro  maxima  sua  in  praepositos 
oboedientia  et  in  propinquos  caritate  litteras  hasce  scripserit;  id  </<tot/ 
etiam  colligi  potest  ex  litteris  Roma  26.  Octobris  1581  ab  Aquaviva  ad 
cii iii  datis;  in  his  <,ni<<t  Aquaviva,  ad  Canisii  epistulas  27.  Augusti  et 
20.  Septembris  datas  respondens:  „De  nepotibus",  inquit,  nReuerentiat  V. 
agemus  diligentissime  cum  Jllustrissimo  Comensi,  et  statim  quid  sii 
impetratum  Reuerentiae  V.  significabimus.u  Httht  12.  lanuarii  1582 
P.  Oliverius  Manareus  visitator  Aquavivae  *scripsit:  Se  iam  rogatu 
cancellarii  comitatus  tirolensis,  „optimi  Collegij  patroniu ,  per  litteras  car- 
dinali  Comensi  commendare  illius  nepotem,  qui  „contendat  cooptari 
inter  Alumnos  Collegij  Germanici  .  .  .;  ijsdem  commendo  Nepotem  P.  Ca- 
nisij  .  .  ."   (autogr.;  Germ.  159  /'.  271*). 

Quomodo  hi  conatus  successerint,  non  constat.  Recepti  sunt  in  collegium  ger- 
manicum  a.  1588  Theodorus  Canisius,  a.  1594  Wolfgangus  Henricus  a  Langenmantel, 
tilius  sororis  Henrici  Canisii ,  quem  P.  Petri  Canisii  patruelem  fuisse  Possevinus 
Apparatus  I  724)  asserit,  et  Ioannes  Canisius,  cui  B.  Petrum  Canisium  patruum 
magnum  fuisse  tradunt  {Andr.  Steinhuber  S.  J.,  Gescliichte  des  Kollegium  Germani- 
kum  Hungarikum  in  Rom  I2,  Freiburg  i.  Br.  1906,  263  285  369).  Neque  tamen  hos 
a.  1581  a  Canisio  commendatos  esse  puto ;  Ioannes  enim  Canisius  tunc  10  fere  anno- 
rum  erat:  Langenmantel  5 — 7  annos  natus  erat  (Cod.  rom.  „A11.  coll.  Germ."  p.  177 
178).  Quod  autem  ad  seminarium  romanum,  quod  Aquaviva  commemorat,  attinet, 
constat  quidem.  in  seminarium  illud,  a  Pio  IV.  urbis  romanae  clero  instituendo  con- 
ditum  et  Societatis  curae  commissum  (v.  Can.  IV  316  554),  a.  1581  et  1582  receptos  esse 
adulescentes  aliquot  ex  ( rermania  et  Helvetia  ortos ;  neque  tamen  equidem  in  eorum 
Qumero  propinquos  Canisii  (saltem  eos,  qui  et  ipsi  „Canisii"  vocarentur)  repperi  (Cod. 
.Aminli  ilil  Seminario  II"  a  P.  Hieronymo  Nappi  S.  J.  conscripti,  p.  272  292. 

a)  In  ntiniii.  correctum  ex  altero.  b)  ln  comm.  correctum  ex  quum.  c)  Sequuntur  vv.  i-;i 

de  hac  re,  oblitt. 


1  Petrus  Canisius  Theodorici  frater  ex  patre  erat. 

2  Urbe  Noviomago  per  Calvinianos  in  Philippum  II.  regem  rebelles  occupata 
complures  ex  civibus  catholicis  vel  in  exsilium  eiecti  sunt  vel  sua  spontc  es  urbe 
exierunt;  cf.  Can.  VII  5062  568. 

3  Vide.  quae  sub  ipsas  has  Litteras  dicentur. 


_\_2  2109.    Ioannes  Fiancisciis  Bonhomius  Canisio. 

210!).        IOAXXKS    FRAJTCISCUS  BONHOMIUS,   apostolicus   apud 

Eelvetios  visitator  et  nuntius.  episcopus  vercellensis.   CANISIO. 

Vercellis  15.  Septembris  1581. 
K.\  imagine  photographica  apographi  eodem  fere  tempore  scripti  et  sic  inscripti 
„Patri  Canisio."     Cod.  rom.  „(i!i.'i"   p.  SI>;S     S!>.">. 

Gaudet  coUegium  incohari.  De  bibliotheca  et  ipst  •■  et  Cardlus  Borromaeus  pontifici 
scribunt.     VerceUense  coUegium.    Praepositi  „pia  audacia" .    Sal  burgundicum. 

Reuerende  admodum  in  Christo  pater  atque  vti  frater  charissime. 
Tain  sero  ad  me  peruenerunt  literae  tuae  in  Sancti  Jacobi  Apostoli 
vigilia1  datae,  vt  nihil  mirimi  Paternitati  tuae  videri  debeat,  si  respon- 
sum  serius  multo  quam  sperabat.  accipiet;  Loetatus  autem  sum  vehe- 
menter  de  felici  adeo  Collegij  istius  exordio,  quod  certe  iamiam  exaedi- 
ficatum  iri  spero,  vt  hoc  ipso  anno.  vel  ad  summuni  proxime  sequenti, 
illius  fructus  aliquos,  neque  etiam  praecoces  extare  videamus;  Deo 
optimo  omnium  bonorum  largitori  sit  laus.  et  honor  in  seculorum 
secula;  Gratias  egi  Senatui,  vt  Paternitas  monuit  tua :  ipsi  autem  agere 
debeo  non  vulgares,  quod  tam  diligenter  me  de  Collegij  rebus  certum 
reddiderit ;  Vna  tantum  spes  me  fefellit.  quod  Scultetum  Eydium  hortum 
illum  cum  aedibus  suis  donaturum,  si  ibi  Collegium  exaedificandum 
fuisset,  speraueram2;  Sed  Deus  ipse,  in  quo  vno  gratulor  P.  T.  cogitatus 
suos  onmes  iactasse,  onmibus  necessitatibus  vestris  prouidebit3;  Ego 
sane,  quod  Praepositus4  a  me  petijt  (quanquam  miror  P.  T.  id  idem 
suis  literis  mihi  non  significasse,  cum  fiduciam  omnem  in  nie.  tanquam 
ex  Societate  vestra  vno,  collocare  iure  possit,  ac  certe  debeat)  prae- 
stabo  diligentissime,  statimque  Romani  scripsi,  atque  Jllustrissimum 
Cardinalem  Sanctae  Praxedis  eandem  ob  causam  enixe  scribere  curaui5; 
nempe,  vt  Sanctissimus  Dominus  pecuniani  subministret,  ad  libros  pro 
Biblioteca  comparanda  necessariam ;  vtinam  quemadmodum  ego  maxime 
cupio.  illius  Sanctitas  benignitatis  suae  manus  largiter  aperiat6;  Spe- 
raueram  ego  equidem  aliquot  meae  Bibliothecae  libros,  quos  praesertim 
duplices  habeo  Collegio  isti  vestro  dono  dare;  Sed  cuiu  nuper  Dei 
gratia  Collegium  aliud  vestrae  societatis a  [?]  erigendum  sit,  huic  debere 

a)  Supplendum  eaae  videtur  VerceUis  vel  in  bac  iirbe  vel  aliquid  simih  ;  cf.  infra  p.4Sx. 


'  Die   24.  Inlii. 

2  Joannes  a  Lanten-Ilcid  arcem  cum  horto  pratoque  2100  florenis  Canisio  ven- 
(Ihlit  :  \ .  inlVa.  monum.  L297. 

::  Cf.   I's  54,  23;    1    Petr  5,  7.  '  Petrus  Schnewly. 

'■'  Sanctum  Carolum  Borromaeum  significat.  Ls,  nt  Bonhomius  L5.  Septembris 
L581  Schnewlino  scripsit,  ea  in  re  apud  G-regorium  XIII.  „enixe  admodum  se  Lnter- 
cessurum  recepit"  ex  archetypo;  Cod.  frib.  nEpp.  ad  Schn."  f.51  ;  etiam  apud  Berthier, 
Bonh.  51  .  -II  ne  paraii  pas",  Lnquii  Berthier  I.  c.  871  .  „que  les  d^marches  du  Nonce, 
iii  tnfime  celles  de  Saini  Charles  a   Rome,  aienl  abouti  a  un  resultat." 

8  Maitiini  Leubenstain  S.  J.  coilegii  Lucernensis  rectori  Everardus  Mercurianus 
prac|nisitiis  generalis  Roma  m.  Maiu  a.  L578  de  Gregorio  XIII.  "scripsit:  nD.  Capi- 
taneus  Eeluetiorum  hic  a  Summo  Pontifice  impetrauii  summam  ciuadringentorum 
aureorum  ad  amplificandam  bibliothecam"  collegii  vestri  es  epistulae  commentario ; 
i;ii.  Lnf.  1.  II   r.  21b). 


Vercellis  L5.  Septembris   L581,  4.'} 

nic  magis,  (|ii;iin  isli  cxisliniaui :  (Vnsus  illius  ;iiiiiiins  i ■  1 1 1  niillc  niim- 
nuini  aureorum,  octingentis  videlicel  ex  fundis  ab  JUustrissimo  Cardinali 
Vercellensi  assignatis  percipiendis ' ;  centum  autem  a  Serenissimo  Duce2, 
centumque  alijs  ab  Episcopo  perpetuo  persoluendis,  quod  T.  I'.  signi- 
ficare  volui,  \t  pro  summo  hoc  a  Deo  accepto  beneficio  gratias  diuinae 
illius  Maiestati  pro  me  agal  perpetuas,  quando  ego  frigide  nimis  Diuinae 
bonitatis  munera  agnoscere  me  sentio.  Quod  autem  Praepositus  virum 
cordatum,  el  Religionis  zelo  accensum  se  esse  ostenderit3,  id  mihi  aouum 
minime  visum  est,  qui  probe  noui  illius  pirtateni,  ct  sinccium  quoddain. 
constansque  in  Religione  tuenda,  ac  reformatione  promouenda,  atque 
aduersariorum  consilijs  ac  viribus  retundendis,  studium,  atque,  vt  ita 
dicam,  piam  quandam,  cum  opoitet,  audaciam,  vtinam  ita  esset  in  lai- 
corum  consuetudine  fugienda  sedulus,  et  accuratus. 

DeBurgundico  sale  Marsensi,  ct  Altaripae  monasterijs  restituendo 4, 
respondil  Jllustrissimus  Cardinalis  Comensis,  scriptum  iam  esse  semel 
atque  iterum,  et  Sanctissimi  Doinini  nomine  mandatiun  Apostolico  apud 
Catholicum  Regem  Xuncio5,  vt  negocium  illud  diligenter  suscipiat, 
tractet,  ac  perfici  omnino  studeat,  ad  vota  nostra:  verum  vti  negocia 
fere  omnia  llispanica  sero  nimis  confici  solent,  ac  frigide  admodum, 
nisi  praeter  intercessorem  adsit  etiam,  qui  eorum  expeditionem  curet, 
ideo  cogitaui  e  re  esse,  vt  aliquibus  ex  societate  fratribus  in  Regis 
curia  negocium  committatur,  qui  iuxta  Reuerendissimi  Nuncij  senten- 
tiani.  et  monita,  opportuna  praestare  possint  officia;  Maxime  etiam 
conducet,  si  Jllustres  Domini  Consul,  et  Senatus,  ad  Jllustrem  D.  Pom- 
peium  de  Cruce,  Catholicae  Maiestatis  in  Heluetijs  Legatum,  qui  vraniae <; 
commoratur,  liac  de  re  literas  dederint ;  Noui  enim  hominem  officiosum 
admodum.  et  Reipublicae  Friburgensis  studiosissimum ;  Scire  causam 
cupio.  cur  M.  Rupertus 7  ad  me  literas  non  dederit,  vt  olim  promisit. 
eiusque  precibus  commendatus  esse  vehementer  cupio ;  Tua  vero  Pater- 
nitas   bene   valeat   in   Domino    onmium    coelestium    gratiarum    cumulo 


1  Guido  Ferrerius  cardinalis  fundum  praepositurae  S.  Stephani,  quara  ipse  com- 
mendatam  habuerat,  a  pontifice  pro  hoc  Societatis  collegio  impetraverat  (Sacchinus, 
Hist.  S.  J.  V1.  1.  1.  n.  85).  Ferrerius  (f  1585),  civis  vercellensis,  a.  1562  huius  urbis 
episcopus  factus.  postea  hunc  episcopatum  cum  abbatia  S.  Silvestri  de  Nonantula  com- 
mutavcrat  Alph.  Ciaconius  0.  Pr.  et  Aug.  Oldoinus  S.  J.,  Vitae  et  res  gestae  Ponti- 
ficum  Romanorum  et  S.  R.  E.  Cardinalium  III,  Romae  1677,  965 — 967). 

2  Carolo  Emmanuele  I.  duce  Sabaudiae. 

3  Ex  Bonhomii  ad  Schnewlinum  litteris,  quas  supra  dixi,  colligitur.  hunc  ad- 
versariis  collegium  impedire  conantibus  fortiter  restitisse ;  atque  ex  iisdem  Litteris 
cum  epistula  30.  Iunii  1581  a  Bonhomio  ad  Schnewlinum  data  collatis  conici  potest, 
Schnewlinum  senatui  friburgensi  serio  institisse,  ne  in  posterum  (id  quod  sacris  ca- 
uonibus  graviter  prohibebatur)  „Causas  matrimoniorum  coram  se  per  viam  appella- 
tionis  agi"  pateretur  {Berthier,  Bonh.  7!»  84  86).  4  Vide  supra  p.  1. 

5  Apud  Philippum  11.  Hispaniae  regem  nuntium  tunc  agebat,  uisi  fallor,  Ludo- 
vicus  Taberna,  episcopus  laudensis  (Lodi  .  CL  Berthier,  Bonh.  L83,  el  A.  AstrainS.  J., 
Histnria  de  la  Compafiia  de  Jesiis  cn  La  Asistencia  de  Espafia  III.  Madrid  L909,  273. 

G  Uri.  '  P.  hnliiitiis  Anliviiiis  S.  .1. 


44       2110.  [oannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Vercellis  20.  Sept.  1581. 

luiinita.  quam  rogatam  volo,  vt  ad  me  frequentius,  et  de  Collegij  pro- 
gressionibus  diligentius  perscribat;  Datum  Vercellis  xvij.  Cal.  Octobris. 
Canisius  Bonhomio  respondit  29.  Octobris  L581. 

2110.        IOAXXI1S    FRAJTCISCUS   BONHOMIUS,   apostolicus   apud 
Eelvetios  visitator  ei   auntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Vercellis  20.  Septembris  1581. 
Kx  apograpbo  eiusdem  fere  temporis,  quod  sic  inscriptum  est :  „Patri  Canisio." 
C.d.  rom.  „693"  p.  873    874. 

De  oblatione  a  Frobenio  facta  et  eodem  ad  ecclesiam  reducendo. 

Reuerende  admodum  vti  frater  in  Domino  charissime.  Meminisse 
debet  Paternitas  tua  negocij  illius,  quod  tua  Paternitate  adhortante 
cum  D.  Ambrosio  Frobenio  Friburgi,  de  impressoria  in  Catholico  loco 
per  ipsum  erigenda,  tractari  coeptum  esl  ':  Atque  is  quidem  qui  nun- 
quam  amplius  ad  me  rescripsit,  proxime  elapsis  diebus  dedit  literas, 
quarum  exemplum,  vna  cum  responsione  mea,  hisce  adiunctum  eam 
ob  causam  mitto,  vt  Paternitas  tua  de  omnibus  instructa  possit  com- 
modius,  prout  res  tulerit,  negocium  totum  cuin  ipso  Frobenio  transigere; 
Summa  liaec  sit,  vt  si  ipse  Catholicam  Hcligionem  suscipere  vellet, 
onmia,  et  quam  facillime  perfectum  iri;  alioquin  vix  spero  illum  ali- 
quid  Romae  impetraturum ;  Nunquam  enim  illius  oblationis2  certum 
vllum  potui  ex  Romana  Curia  responsum  obtinere;  praeter  literas  illas 
Cardinalis  Comensis  ad  ipsum  Probenium  datas,  quas  ad  Paternitatem 
tuam  direxi;  Quamobrem  satis  liquido  perspexi,  Romae  non  tanti  fieri 
hoc  negocium,  quanti  nos  ipsi  aestimaueramus.  Quod  si  omnino  Pater- 
nitas  tua  vrgendum  esse  ad  Dei  honorem,  et  Catholicae  Religionis  in- 
crementum  iudicauerit,  id  expedire  existimo.  vt  ipsa  ad  .Illustrissimiun 
Cardinalem  Comensem  liac  de  re  literas  scribat,  postquam  meis  non 
admodum  commoti  sunt,  fortasse  arbitrantes,  me  pro  Basiliensi  homine 
intercedere.  \t  eos  mendacij  aiguam.  <|iii  me  illorum  aliorumque  pro- 
testantium  exitio  studere  criminati  fuerant,  quanquam  si  possem  equidem 
eorum  perditissimam  sectam  euertere,  id  certe  sanguine  etiam  fuso, 
quam  promptissime  exequerer;  Tuae  vero  Paternitati  me  plurimum 
commendo.  (juam  itidetn  optiine  valere  semper  in  Domino  cupio,  spiri- 
tiialiiiin  omnium  gratiarum  cumulo  magis,  ac  magis  auctam  in  dies; 
Datum   Vercellis  xij"  Cal.  Octobris.   MDIAXXI. 

Canisius  Bonhomio  respondit  29.  Octobris  1581. 

loannes  Christophorus  Blarer  a  Wartensee  episcopus  basileensis  BBrisaccij" 
Breisacb    1!*.  Iulii   1581    Bonbomio    ^scripsit:    Ambrosius  Frobenius  mihi   affirmavit, 

se  paratum  esse  _  I i I »r« >s  Hebraicos  ;i  Sanctae  sedis  apostolicae  censoribus  approbatos 

ei  eiusdem  priuilegio  donatos  excudere":  oeque  vero  se  Basileae  id  posse  praestare. 

Harum  litterarum  apograpbum  Bonhomius  Riomam  ad  cardinalera  Comensem  misii 
es  eodem  apograpbo,  quod  esl  Romae  in  arcbivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ,  103  f.  189). 

liiim  Pruntruto  27.  Octobris  Mediolanum  ad  8.  Carolum  Borromaeum   "litteras  misit, 

1  Vide  Bupra  p.  1     2. 
Vide  supra  p.  2  I-  ei  ea,  quae  Bub  ipsae  bas  litteras  dicentur. 


8111.  Can.  A.quavivae.  20.  Sept.  1581.    2112.  Can.  G.  de  Diesbach.  22.  Sept.  1581.    4f> 

in  quibua  aiebat:  RAmbrosius  Frobeniua  ciuis,  el  typographus  Basiliensis  dou  igno- 
bilia  proximis  dieb.  mihi  supplicauit.  Quoniam  al>  aliquol  iam  annis  libroa  Thal 
mudicos  ;i  Marco  Marino  Brixiensi  Canonico  Elegulari  S.  Saluatoris,  iuxta  tnentem 
S.  Concilij  Tridentinj  dudum  expurgatos,  correctos,  ei  approbatos  magnis  impensia 
excuderit,  ac  citra  contumeliam  S.  Christianae  religionis  bypia  euulgarii  suis:  quatenua 
luuic  suam  operam  S.  I>.  N.  alijsque  Ecclesiae  Catholicae  proceribus  per  literas  com 
mendarem,  quo  sua  Sanctitas  diplomate  quodam  Apostolico  editioni  factae  ei  prouidere, 
et  ut  in  Italia  distrahi  exemplaria  impune  liceret,  concedere  dignaretur,  Facturum 
se,  nt  ct  alia  quaedam  a  praedicto  Marco  Marino  repurgata  Eebraica,  in  communem 
utilitatem  e  sua  officina  in  <lics  in  lucem  prodeant."  Rogal  cardinalem,  ut  pontifici 
iil  commendet,  „futurum  sperans  dictum  Ambrosium  hoc  Catholicorum  procerum 
beneficio  eo  magis  ad  Catholicam  Ecclesiam  incensum  iri"  ex  archetypo,  Blareri 
manu  subscripto,  quod  est  Mcdiolani  in  bibliotlieea  ambrosiana,  Cod.  ..  K.  88-*  inf."  f.546  . 

8111.        CANISIUS  CliAUDIO  AQI  V VIVAi:  praeposito  generali  Societatis 
[esu,  Friburgo  Helvetiorum  20.  Septembris  1581. 

llai'  litterae  iam  non  videntur  exstare.  De  quibus  vide  epistulae  26.  Octobris  1581 
<>/>  Aquaviva  datae  npostscriptumu ,  quo  is  Canisio  respondit. 

2112.        CANISIUS  GrEORGIO  DE  DIESBACH,  patricio  friburgensi. 

Friburgo  Helvetiorum  22.  Septembris  1581. 
Kx  litterarum  autographarum  Bfacsimili",  quod  vocamus,  eoque  posito  in  „Pr4cis 
bistoriques"  T.  XXVII,  Bruxelles  1888,  .'5<>!»  .'571.  [bidem  litterarum  versio  gallica 
exstat.  Exstat  idem  „facsimile"  et  textus  germanious  communi  modo  positus  in 
opere  TLc  Chartrier  de  la  Maison  de  Diesbach",  Gand  1H89,  18-1.  Item  Jacsimile" 
posuit  Otto  Pfiiif  S.  J..  Der  selige  Petrus  Canisius,  Einsiedeln-Waldshut-Koln  a.  K'h. 
KS!t7.  41:  cf.  ibid.  12-1     125. 

Praefatiuiicnla  editoris:  Circa  a.  1532,  cum  respublica  bernensis  iam  zwinglia- 
nismum  amplexa  esset,  Sebastianus  et  Ioannes  Rochus  de  Diesbach,  nobiles  et  sena- 
tores  bernenses,  catholicam  fldem  deserere  nolentes,  civitate  bernensi  dimissa,  Fri- 
burgum  transmigrarunt  ibique  in  civitatem  recepti  sunt.  Ioannis  Rochi  unicus  eral 
filius  Georgius  ille,  cui  Canisius  scripsit.  Is  complurium  locorum  ((xrancour,  Pran- 
gins,  Heitenried,  Tremblieres,  (irenollier,  dominus  erat  et  auctoritate  ducis  de  Longue- 
villc  comitatum  neoburgensem  (Neuenburg,  Neuchatel;  regebat.  t'ui  Maigarcta  Wciiv 
coniux  <!  tilios  ct  •!  filias  genuit. 

Ttogat  cti»i,  nt  praeceptOri  Caroli  fi/ii  certas  condiciones  proponat  et  anibobus 
res  hieme  necessarias  suppeditet. 

Jesu  Christi  vnsers  liebsteri  herren  gnad  vnd  frid,  auch  niein  gebetl 
gegen  Gott  dem  almechtigen  sampt  meinem  geliissnen  willigen  diensl 
allzeit  zu  uor.  Edler,  Gestrenger,  fursichtiger  weiser,  sonders  gunstiger 
vnd  gnadiger  herr.  Was  den  angenommnen  newen  Caroli  Praeceptorcm 
betrifft,  kan  ich  E.  G.  auf3  grof3em  vertrawen  nit  verhalten,  das  der 
selbig,  meines  erachtens,  seinem  obliggenden  officio  vnd  ampt  bis  hieher 
trewlich"  nachkommet,  vnd  einem  solchen  iungen  edelman  wol  anstaht 
in  der  lehr  vnd  gubernation.  So  ist  aber  sein  ernstlich  begheren  au6 
wichtichen  vrsachen,  das  E.  G.  sicb  resoluieren  vnd  schrifftlich  antworl 
geben  wolte,  ob  sie  ihn  lenger,  dann  bi6  auff  Osteren  in  diser  gegent- 
wertigen  Condition  zubehalten  gcdencke,  aueh  was ''  salarium0  er  zu- 
gewarten  habe  fur  seiner  arbeit  •  dweil   jlmi   sonsl    andere   guite   con- 

a)  l>i  autogr.  sequitur  liack  vel  simili  v.,  oblitt.  ^>  Sequuntur  vv.  tnr  ein,  oblitt.  c)  Sic  C. 
eorrexit  ex  salaria. 


4(J  2113.  [oannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

diciones  angetragen  werden,  also  das  er  neben  dem  Tisch  XXX  gulden 
jarlich  haben  niogte.  Furs  ander  hielte  ichs  fast  fur  rhatsam  das 
E.  6.  ein  aufitrucklichen  befelch  bakl  schickken  wolte,  der  haufihaltung 
belangend.  Es  mangelt  ibnen  am  holtz,  deeken,  dienerin  vnd  anderer 
notturfft,  vnd  wie  micb  beduncket,  iniif.B  da  bessere  ord|  n  |un.u gehalteu 
werden,  soll  es  in  folgendem  winter  wol  zugabn.  DerDoctor1  bat  bift 
hieher  mit  Carolo  nichts  angefangen,  villeich[t]  dweil  man  nichts  von 
ihm  darumb  ernstlich  begheret  hat.  Jch  bitte  aber  gantz  freundlich, 
E  G  wolle  vnbescbwert  sein,  ihre  intention  vnd  meynung  uber  die 
obgemelten  puncten  vnd  stuckken  schrifftlich  zu  erkleren,  domit  so  wol 
E.  G  lieben  son,  als  seinem  Praeceptori  geniig  geschehen,  vnd  alle 
sachen  besseren  fortgang  gewinnen  mogen.  Gott  den  berren  bitte  ich 
von  hertzen,  er  wolle  E  G  in  langwirigen  wolstandt,  vnd  in  der  Gatho- 
lischen  religion  bestendig  vnd  gluckselig  erhalten.  Datum  Friburg  den 
22  Septembris  Anno  1581. 

E  G. 

Dienst  vnd  guttwilliger 
Petrus  Canisius  Societatis  JESV. 

Kodem  lioi-  anno ,  cum  Canisius  sodalitatem  marianam  instituisset ,  Carolus 
a  Diesbach  electus  est  unus  ex  duobus  praefecti  „assistentibusu  Tgn.  Agricola  S.  J., 
Historia  Provinciae  Societatis  Jesu  Germaniae  Superioris  I.  Augustae  Vindelicorum 
17l;7.  Dec.  5,  n.  7).     Optimus  ille  adolescens  praematura  morte  abreptus  est. 

211«.        IOAIOTCS    FRAXCISCCS    BOKHOMIUN,   apostolicus   apud 
Rudolphum  II.  imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Vercellis  26.  Septembris  1581. 

K.\  epistulae  a  Bonhomio  ad  Canisium  datae  apograpbo  eodem  fere  tempore 
scripto  et  -Patri  Canisio"  inscripto,  quod  est  in  Cod.  rom.  .693"  p.  878  879,  et  ex 
Bonbomii  ad  Schnewlinum  epistula  archetypa,  quae  est  in  Cod,  friburg.  „Epp.  ad 
Schn."  f.  54  56.  Hanc  epistulam  ex  eodem  archetypo  edidit  etiam  Berthier*, 
Bonh.  88     94. 

Bonhomius  n</  imperatorem  mittitur.  Tndulgentia.  BiMiotheca.  Canisium  L/u- 
cernae  videre  cupit.    Nimia  tenacitas  vitanda. 

Reuerende  admodum  in  Christo  Pater,  atque  vti  frater  charissime. 
Cum  essem  iamiam  Nouariae,  nobis  quidem  finitimae  Ciuitatis,  eiusque 

Dioecesis  visitationeni  obiturus.  repentino  quodani  casu,  aut  potius  tur- 
bine   in   longinquam    regionem    impellor,    quousque  in  Pannoniam3  vbi 

1  Petrus  Kiintzli:  v.  supra  |».  205. 

'-'  Berthier  ipse  Canisium  bis  verbis  depinxit  :  „Cet  homme  admirable  .  .  .  ('Vt.iit 
une  ame  d'e*lite,  caracteris^e  par  one  intelligence  perspicace  et  droite,  iine  volonte" 
^nergique  et  constante;  et  par  une  piete*  profonde  et  "JclaireV    Bonh.  p.  i.xn  . 

1  Bonhomius  lapsu  quodanl  calami  vel  memoriae  „Pannoniamu  pro  „Bohemiam" 
scripsisse  videtur.  Qui  eodem  hoc  die  Schnewlino  praeposito  scripsit:  ..  Me  Summus 
Pontifex  jubet  Pragam  ounc  petere,  ibique  apud  Caesarem  residere,  el  Nuncii  kpo- 
stolici  personam  gerire,  quod  qiiidem  quam  molestum  mihi  hoc  tempore  acciderit, 
discere  utcumque  poteris  ex  Patre  Canisio,  cni  hac  de  re  scribo  fusius  aliquanto. 
\ngustia  sii|iiiilcin  temporis  prempr,  nec  possum  plura  in  hanc  sententiam  contexere" 
Berthier  I.  c.  87  . 


Vercellis  26.  Septembris  1581.  17 

A.postolici  Legati  munere  Summi  Pontificis  mandato  fungi  me  oportet; 
Quid  hoc  sit.  quantumque  onus  meis  humeris  imponatur,  e\  quam  magno 
meo,  Ecclesiaeque  meae  incommodo  nunc  sim  discessurus,  fcamque  diu 
abfuturus,  Deus  aouit,  quem  enixe  rogo,  vt  pro  sua  pietate  mei  mise- 
reatur,  diuinaque  sua  gratia  el  imbecillitatem  meam  confirmet,  <t 
Ecclesiae  meae  aecessitatibus  succurrat;  Eeluetica  sane  legatio  per- 
difficilis  interdum  mihi  visa  est,  sed  cum  possem  quotannis,  breuique 
itinere  Vercellas  repetere,  absentiae  meae  incommoda  vix  sentiebam; 
Nunc  autem  auelli  a  Rachelis  amplexibus '  non  ad  menses,  sed  ad 
annos,  eosque  fortasse  multos,  qui  possim  absque  summo  (si  sapiam) 
animi  dolore?  Veh  inihi.  si,  vt  maxime  timeo,  ob  peccata  mea  oborta 
esl  haec  tempestas2;  Prolixior  esse  non  possum,  sed  rogo  Paternitatem 
tuain  quam  maxime  possum  enixe,  vt  me  praesentem  quotidie  in  suis 
sairiticijs  habeat,  pijsque  suis  precibus  assidue  iuuet;  Jndulgentiam, 
quam  tuo  nomine  ab  illius  .Sanctitate  petieram,  impetraui3;  speroque 
otiam  ad  bibliothecam  comparandam  non  defuturam  nobis  eiusdem 
Largissimam  charitatem,  vel  potius  effusam  erga  omnes,  praecipue  autem 
erga  Societatem  vestram,  liberalitatem ;  Si  quid  reliquum  esse  cognoscet 
Paternitas  tua,  quod  ego  deinceps  praestare  possim,  vel  longa  locorum 
intercapedine  disiunctus,  nunquam  deero,  quoad  eius  fieri  poterit,  Col- 
legio  isti,  ac  toti  Reipublicae  Priburgensi,  cuius  quidem  pietati,  ac 
beneuolentiae  plurimum  debere  me  semper  protitebor,  o  si  Paternitatem 
tuam  Luceriae  qua  pertransire  omnino  constitui,  vt  valedicam  Heluetiae, 
et  Hl.  Catholicorum  Cantonum  Dominos  etiam  suae  Sanctitatis  nomine 
salutem,  videre  possem,  atque  amplecti,  me  prope  beatum  existimarem; 
crederemque  faustam  et  foelicem  deinde  futuram.  et  profectionem,  et 
legationem  hanc  meam:  neque  vero  dubito  fore,  quin  tua  Paternitas 
modo  hasce  in  tempore  accipiat,  id  breuis  itineris  incommodum  libenter 
mei  gratia  suscipiat :  Quantum  autem  coniectura  assequi  possum,  Luceria 
non  excedam,  ante  Cal.  Nouembris:  Vale  mi  Pater  humanissime  ac 
delitiae  meae  in  Domino;  Datum  Vercellis  vi.  Cal.  Octobris  MDLXWI. 

Nescio  num  Bonhomius  huic  epistulae  addiderit  „Postscriptumu, 
quod  in  codicem  rom.  „693"  relatum  non  sit.  Ita  certe  ille  Mediolano 
10.  Octobris  1581  Schnewlino  praeposito  friburgensi  scripsit:  „1)<-  Mar- 
sensibus  rebus,  deque  nimia  Patrum  tenacitate  (ut  scribis)  nonnihil  attigi 
in  litteris  ad  P.  Canisium  datis,  nescio  qua  oblata  in  scribendo  occa- 
sione,  nt  nulla  suspicari  is  possit  ratione,  querelarum  eiusmodi  <</it//ti't 
me  nuper  «  te,    uel  ab  alio   accepisse,   speroque  id  non  xiiK1  fructu  fu- 


1  Cf.  Gn  29.  28.  -  Cf.  lon  1.  12. 

:i  Vide  supra  p.  391.  Cardinalis  Comensis  16.  Septembris  1581  Bonhomio  "scripsit: 

.('on  questa  occasione  faro  risposta  a  le  due  Lettere  di  V.  S.  di  29.  del  passato,  <  i 
i).  di  questo  dicendole  che  S.  Santit-i  si  i>  contentata  di  conceder  l'  Indulgentia  che'l 

Padre  Canisio   ricerca    per  i|ii<'lli  di  Friburgo,    et  si  dara  ordine  che  se  oe  spedisca 

il  Breue*  ex  huius  epistulae  commentario  ve\  apographo,  quod  est  in  archivo  rati- 
cano,  Nimz.  di  Germ.  12  f.  81"     83^  . 


48  2114.  Claudius  Aquaviva  Canisio.    Roma  26.  Octobris  1581. 

turum.  Verum  tua  interest,  non  solum  illos  re  ipsa  iuuare,  sed  etiam 
illorum  culpas,  si  quae  essent  interdum,  apud  omnes  enixe  excusare; 
quando  optime  nosti,  eos  non  sibi  marsupia  plena,  ut  pecunias  Friburgo 
asportent,  paraturos,  sed  omnia  uestris,  totiusque  Beipublicae  commodis 
cessura." 

\n  eadem  epistula  Borihomius  Schnewlinum  paterne  et  vehementer  admonuit 
sicut  eum  iam  antea  coram  monuerat  .  .ut  a  secularium  hominum  consuetudine,  ;u- 
praesertim  conuiuijs,  nisi.  ubi  id  charitas  postularet,  abstineres;  imprimis  autem 
compotationes  uitares,  guibus  sane  baud  pariun  te  tuamque  existimationem  loedi. 
atque  imminui  perspectum  est.  .  .  .  Quod  si  Patris  Canisij  operam  atque  auxilium 
adhibere  ad  hanc  tui  morbi  spiritalem  curationem  tibi  esset  in  animo,  hasce  ei  lit- 
teras,  ut  ostendas,  permitto,  illiusque  arbitrio  te,  meque  ipsum  hac  in  consultatione 
subijcio".     Plura  vide  apud  Berthier  1.  c. 

Canisius  Bonhomio  respondit  ±K  Octobris  1581. 

2114.  <XAl'I>HS    A«*I  AVIVA    praepositus    generalis    Societatis    Iesu 

CANISIO.  Roma  26.  Octobris  L581. 

Ex  commentario,  sic  inscripto:   .Friburgi  P.  Petro  Canisio."    G.  Sup.  1   f.  62*. 

Manarei  visitatoris  opera  salutaris.  Scholarum  praeparatio.  Aedificiorum  ^ideae". 
Sodalitas.    Difficultates  marsenses.    Nepotes. 

Ex  litteris  Reuerentiae  V.  datis  29  Jul.  quod  mihi  iucundum  in- 
tellectu a  fuit  cognoui  quam  grata  istic,  et  utilis  fuerit  P.  Oliuerij ' 
opera,  quamque  multa,  et  quam  commoda  effecerit  pro  Collegio  insti- 
tuendo,  et  Dominj  honore  propagando.  Atque  illud  etiam  libenter  in- 
tellexi,  quod  pluribus  Reuerentia  V.  commemorabat,  qui  fructus  ex 
nostrorum  laboribus  ex  isto  Dominj  agro  sperari  debeant,  et  quantum 
contra  detrimentum b  factum '  |  ?]  esset  catholicae '  |  ?  |  religioni c  |  ?  |  si 
non  ad  eam  cum  Dominj  gratia  fulciendam  eiusdem  Dominj  benignitas 
famulos  suos  aduocasset.  Jtaque  quoniam  illius  opus  fuit,  confidere' 
debemus  illius  etiam e  [?]  uobis  affuturum  auxilium,  et  quamquam  onus 
est,  tamen  quia  ab  ipso  impomtur  leuius  fore  ad  ferendum,  ipso1  uobis 
et  operarios,  et  cetera  necessaria  suppeditante8.  Et  tamen  prudentei  . 
atque  omnino  ex  sententia  nostra  factum  est  a  I».  Oliuerio  ui  nonnisi 
post  liicimuim  scliolas  permitteret,  quo  spatium  haberemus  ad  nos  com- 
modius  praeparandos.  Jnterea  Reuerentia  V.  quasi  praecursor  uiam 
alijs  qui  postea  aduenicnt.  muniet  et  cum  diuino  auxilio'  talemkSocie- 
tatis  nostrae  praegustationem  omnibus'  dabit  ut  aliosni  ct "  auidc  ex- 
pectent,  ci  libenter  accipiant.  Quod  autem  attinel  ad  scholarum  ei 
templi  aedificationem,  expectabimus  idaeam  quam  Reuerentia  V.  polli- 
cetur,   nani   domus   [idaeam]0  iam   ad   nos   miseral    I'.   Oliuerius2,   ei 

a)  Sie  m  ,;,,„,„.  eorrectum  est  ■  *■  mihi  gratissimum.         b)  Sequitur  p;lss;i.  oblitt  o)    l»'  sie 

aut  passa  essel  catholica  rehgio  corrigendu i  ex  factum  essel  catholica  reUgio,  quod  eet  ,,, 


,;,,),  »i 


'''  '"'■'■■' •   sperare.         e)  Aui  esee;  v    hoc  supra  versum  scriplum  est.        t    Corr    ex  ipsumque 

"  '  ""    "   Buppeditaturum.         h)  Sequitur  factum,  oblitt.        i)  Corr.  ea   praecursor  ea  semina  serel 

'l""n""   P0Btea    fructus   sine  suo  lahore  capturi  si„i  Dei  [?]  gratia  {?]  qui  postea  aduenient. 

talemque  l)    y,,\,„„,  supfa  versum  ecriptum.         m)  Corr.  -.-•  aliquos.  n)  Bequitur 

uoente,  oblitt.        o)  II, „   ,-.  supplendum  esst   res  ipsa  ostettdit. 

Manarei  visitatoris.       •'  Cf.  infra,  monum.  1294   1295. 


2115.  Can.  Bonhomio.   29.  Oct.  L581.    2116.  Bonhomiua  Can.    L.  Nov.  1581.     4<i 

paulo  ante  ad  eum  remissa  esl  .  etsi  <iiim  ul  Reuerentia  Y.  scribil 
iKin  multa  in  ea  immutanda  fueruntb,  iuuif  tamen  eam  ipsam  quae- 
cunque  esset*3  uidere.  !><•  ijs  uero  quae  P.  Visitator  istic  seruanda 
statuit,  quoniam  adhuc  quidem  ea  considerare  non  licuit,  fiei  quam 
primum,  e1  remittentur  istuc1.  E1  quoniam  aliud  niliil  occurril  quod 
scribam,  restai  ul  me  Reuerentiae  V.  precibus  ei  sanctis  sacrificijs 
commendem,  eique'  ego  uicissim  et  socijs  eius  omnem  gratiae  pleni- 
tudinem  exoptem.  26  octob.  1581. 

Cum  haec  a  nobis  essent  scripta  redditae  sunt  aliae  Eteuerentiae 
V.  litterae  27  A.ug.  el  20  Sept.  datae  simulque  cum  ijs  instrumentum 
rundationis  Friburgensis  •  Gauisus  auteni  sum  de  templo  proprio  quod 
iain  habent2,  deque  congregatione  inchoata3,  et  reliquo  fructu  quem 
narrabat.  Placuit  ctiam  quod  incumbi  scribebat  ad'  uetera  inonasterij1 
debita  dissoluenda,  molestias  autem  illorum  fratrum  superstitum  soio 
Reuerentiam  V.  partim6  patientia,  partim8  etiam  industria  sua1'  facile 
superaturam.  \)v  P.  Oliuerio  cuius1  Reuerentia  V. k  mansionem  proro- 
gari  postulat  uidebimus  suo  tempore  •  adhuc  enim '  ratio  ipsa  uisitationis 
non'"  parum  eum  istic  detentura  est.  De  nepotibus  Reuerentiae  V.  agemus 
diligentissime  cum  Jllustrissimo  Comensi,  et  statim  quid  sit  impetratum 
Reuerentiae  V.  significabimus  '. 

Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  circa  initium  a.  1582. 

3115.         CANISIUS   IOAXNI   FRAXCISCO    ItOMMMIIO  nuntio  apo- 
stolico.  Friburgo  Helvetiorum  29.  Octobris  1581. 

Hae  litterae  iam  non  exstant.  De  quibus  vide  Bonhomii  epistulam  8.  Decembris 
1581  datam,  per  quam  is  Canisio  respondit. 

2116.        IOAXXES    FRAJTCISCUS   BOXIIOMIFS.   apostolicus  apud 
Rudolphum  II.  imperatorem  uuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Constantia  1.  Novombris  1581. 
Ex    commentario,    quod  ab  lo.  Ant.  Caresana   Bonhomii    secretario    scriptum  et 

.1'atri  Canisio"  inscriptum  exstat  in  Codice  vercellensi  ,Mons."  f.  non  sign.  Litteras 
ex  eiusdem  commentarii  apograpbo  recenti"  edidit  etiam  J.-J.  Berthier  0.  Pr.  in  „Revue 
de  la    Suisse    catbolique"  XXV,    Fribourg  1894,    304—305,    et   in  „Lettres  de  Jean- 

9  '  orr.  ex  pollicetur  ccin  qua  niliil  nocebit  si  etiam  mittatur  i)isius  domus  descriptio.  Nam. 
b    Corr.  ex  nihil  in  ea  immutandum  sit-.  c)  Carr.  e.r  iuuabit.         d)  Sequitur  in,  oblitt.        e)  Corr 

■  .r  eiusque.  f)  Sequitur  <lcliit;i,  oblitt.  g)  Corr.  ex  qua.  ln   Verbum  supra  versum  seriptum. 

ii  c<,fr.  ex  quem.  k,i  Seguitw:  petii  ad  du,  oblitt.  1)  Sequuntur  m).  nulla  res  cogii  ut  tam  cito 
discedat,  oblitt.  m)  Sequitur  breuiter  vel  simile  v.,  oblitt.  n)  Apographa  vercellensia,  quibus  Ber- 
thier  in  edendis  compluribus  epistulis  Bonhomii  usus  est,  cum  ipsis  epistularum  commentariis,  ex  quibus 
exscripta  sunt,  haud  semper  plem  congruunt;  neque  id  mirum  est;  commentaria  enim  illa  festinanlius 
•  t  obscurius  scripta  sunt,  et  multa  in  iis  deleta,  carrecta,  addita  sunt.     ll<«   semel  dixisse  sat  fuerit. 


1  Vide  supra.  p.  29     36. 

-  Fortasse  Socii  lioc  tempore  iam  babebant  sacellum  quoddam  domesticum; 
templum  proprium  certe  non  habebant.  Aquavivae  animo  fortasse  obversabatur  i~e- 
clesia  illa  B.  Mariae  Virginis,  quam  Gregorius  XIII.  iu  littcris  fundafionis  25.  Februarii 
1580  datis  Societati  attribuerai  :  neque  tamen  haec  fundationis  pars  ad  effectum  de- 
dncta  cst    v.  supra  p.  20  . 

3  Congregationem  marianam  dicii  :  de  qua   v.  infra,  mbnum.  1302   1303. 

4  Marsens.  ''  Vide  supra  p.  41. 

Braunsberger,  Canisii  Epiatulae  ei  Acta.    VIII.  4 


;")()      2117.  Canisius  Claudio  Aquavivae.    Friburgo  Helvetiorum   14.  Nov.  1581. 

Francois  Bonomi<>".    Fribourg  is;i{.    i:»i     L95 ;    cf.  BLettresa  etc.  p.  xi     xin.     Com- 
mentarium  inscriptum  est:  „Patri  Canisio." 

Sociis  per  Balduinum  oeconomum  operam  suam  offeri  precesque  petit. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  Charissime.  Pater  An- 
tonius1  istius  Collegij  Oeconomus  destinatus,  quem  hic  in  Petrusiano 
Ooenobio-  roperi,  me  ad  scribendum  adigit  quanquam  equidem  sim  toi 
itineris  occupationibus  (listentus.  ut  uix  mihi  ad  lias  litteras  exarandas 
ociuin  supersit  :  Quam  etiani  ob  causam  breuior  erit  haec  praeter  soli- 
tum  Epistola :  Xani  etsi  aliqua  niilii  essent  ad  tuani  Paternitatem 
fortasse  perscribenda.  tamon  idem  ipse  Pater  Antonius,  quocum  multa 
coram  pertractaui,  poterit  quaecunque  I'.  T.  libuerit,  commode  referre. 
Deus  optinuis  uobis  prospera  omnia  ad  illius  gloriam,  et  salutem  ani- 
niaruni  oueniro  concodat.  niilii  uoro  facultatem,  atque  occasionem,  qua 
res  uestras  iuuare,  ac  promouere  queam,  uobisque  solitae  meae  erga 
uos  beneuolentiae,  magnaque[?]a  uoluntatis  argumenta  exhibere.  Rogo 
interea  Paternitatem  tuain.  sociosque  omnes,  lit  mutua  me  charitate 
perpetuo  prosequantur,  gerentemque  in  humeris  adeo  infirmis  prope 
totius  Germaniae  pondus  assiduis  precibus  iuuent.  Vale  in  Domino. 
Coustantiae  Cal.  Nouembris.   MDLXXXl. 

Oha  cum  liis  litteris  Bonhomius  Friburgum  misit  epistulam  eodem  die  ad 
Petrum  Schnewly  praepositum  datam,  qua  ei  ramicissimumu  sibi  „patrem  Antonium 
exJesu  societate,  <|iii  istuc  ji  iiaticOliutTio  |Manai-<'»i  visitntnre]  mittitur,  ut Oeconomum 
Collegij  Friburgici  agat",  quam  maxime  commendabat;  „hominem  agnoscere  milii 
uisus  suiii.  iiiin  minori  prudentia,  a<-  rerum  gerendarum  usu,  quam  pietate,  et  consilio 
praestantem"  ex  archetypo  a  Bonhomio  ipso  subscripto;  Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn." 
I'.  ."iT:i  ;  etiam  apud  Berthier,  Bonh.  95).  Kx  litteris  autem  A.quavivae  praepositi  ^«lit- 
ralis  18.  [anuarii  1582  ad  Canisium  datis  cognoscitur,  <'i  missum  esse  P.  Antonium 
Balduinum  de  quo  v.  Can.  VJ  s-_':'-.  \'|l  587).  Is  cum  a.  1576  in  universitate  ingol- 
stadiensi  philosophiam  fcradidisset,  inde  in  dilinganam  a<l  casus  conscientiae  <'X]>li- 
candos  missus  erat;  nlii  etiam  a.  ir>77  praefectus  studiorum  luit  To.  Nep.  Mederer, 
Annales  Ingolstadiensis  Academiae  II.  tngolstadii  1782,  i*;»:  Specht,  Univ.  Dill.  281). 
Ceterum  cf.  infra,  monum.  1294. 

2117.  CAMSirs  CLAVDIO  AQIMVIVAI-:  praeposito  generali  Socie- 
tatis  [esu.  Friburgo  Helvetiorum  14.  Novembris  1581. 

K\  commentariis  epistularum  Aquavivae,  Aquit.  1   I'.  100"  <'t  G.  Sup.  1   f.  65b. 

Aquaviva  Eoma  i.  Februarii  1582  Lugdunum  <i<l  /'.  Edmundum 
Augerium  S.  J.  epistulam  misit,  in  </<"i  ait:  „Plusculas  per  hos  dies 
accepimus  Reuerentiae  V.  literas}  ad  quas  responsum  distulimus,  ouod 
nullam  rem  grauioris  momenti  continereni  ■  accepimus  etiam  eas  /'.  Ca- 
nisij  literas  quas  istiix-  Reuerentia  V.  </</  nos  misit,  idque  i/>si  /'.  Canisio 
significatum  est  ut  Reuerentia  V-.  postularat.  Canisio  autem  Aquaviva 
Roma   18.  Tanuarii  1582  scripserat:  .. /'.  Edmundus  Augerius  misit  ad 

:\    Si   :  eon  ig<  ndumm  :  magn  ■<■ 


'  Balduinus  S.  J.    !><•  hoc  piura  sub  i|isas  bas  litt<T.is  dicentur. 
Petershausen ,   abbatia    ordinis   benediotini,    in    ipsa    urbe   constantiensi    sita. 
iniii"  saeculi   XIX.  suppressa. 


2118.  Canisius  P.  Francisco  ;i  Rocca  S.  J,    Friburgo  rlelvetiorum  24.  Nov.  1581.    ."»| 

nos  ex  Aquitania  Reueretitiae  I.  litteras  <///<is  scripserat  14  Nouemb." 
Quae  cum  /<<ih  non  exstent,  vide  Aquavivae  epistulam,  </"<iin  niodo  dixi: 
hac  <'iiin/   Aquaviva   ('<tuisi<>  respondit. 

8118.       CANISIUS  I».  FRANCISCO  A   BOCCA  S.  .1..  Etomae  degenti. 

Friburgo  Helvetiorum  24.  Novembris  1581. 

K\  apographo  saeculo,  m  videtur,  KVII.  vel  XVIII.  scripto  el  sic  inscripto: 
„Exemplar  Literarum  manu  ipsius  l>.  I'.  Petri  <';niisij  ad  \i.  I'.  Franciscum  de  Rocca 
exaratarum   Friburgi  Heluet.  24   Nou.   L581."    Cod.  monac.  „Lat.  1606"   t'.  153. 

Labores  sacri.  CoUegium  Helvetiis  utUissimum.  Socii  mortui.  Tempestas  romana- 
CoUegia  germanicum  et  romanum.    Manareus  visitator.     Aedes  lauretana. 

t 

Pax  Christi  nobis  aeteraa  Chariss.  frater. 
Xon  possum  committere,  quin  ad  P.  Franciscum  mihi  semper  <li- 
lectissimum  scribam,  eumque  ueteris  nostrae  necessitudinis  adiiioiioan)  '. 
Confid'»  [iiitisus.  eum  Canisij  sui  uou  obliuisci,  praesertim  iu  Sacrificio, 
et  quuin  sacra  iu  vrbe2  loca  religionis  ergo  inuisere  solet.  Grratum 
feceris,  si  aliquando  scribes  Priburgum,  ubi  nunc  amplae  messis  cogor 
cssc  operarius,  et  quasi  praeeursor  ad  Collegium  instituendum.  Nec 
procul  a  Gallia  distat  hic  locus.  uicinior  autem  Geneuensibus,  qui  suum 
virus  iu  hanc  viciniam  longe  lateque  profuderunt,  ita  ut  tmminentes 
Lupos  hoc  nostrum  ouile  habeat  circumquaque.  Nec  dubium,  quin  ex 
hac  uelut  arce  Catholici  Heluetiam  uehementer  armare,  atque  contra 
iuuuaucs  hustes  defendcrc  commodissime  possint,  rebus  quidem  Collegij 
probe  cuustitutis.  Bonum  P.  Lanoium  et  P.  Joannem  Cuuillonium  a 
Domino  uocatos,  Romaeque  sepultos  esse  audio3.  Vtiuam  et  nos  ut 
illi.  uocationem  nostram  feliciter  absuluamus,  ac  uere  matureque  in 
Dumiuu  moriamur4.  Oramus  Dominum.  ut  excitata  Komae  tcm- 
pestas  in  maius  Collegij  commodum  exeat,  ac  sancta  Pont.  Max.  desi- 
deria  compleantur,   neque  Satan  bonos  conatus  impedire  permittatur 5. 


1  P.  Franciscus  a  Rocca  italus  ab  a.  1562  usque  ad  a.  1569  vel  1570  in  Ger 
mania  superiore  versatus  erat.    De  quo  vide  plura  Can.  VJ  357  360  724     730. 

-  Urbem  Romam  dicit. 

:1  P.  Nicolaus  Lanoius  Delanoy,  Lanoy  .  de  quo  plurima  in  huius  operis  volu- 
iiiinilins  superioribus  dicta  sunt,  Romae,  ubi  unus  ex  poenitentiariis  basilicae  S.  Petri 
fuerat,  in  domo  professa  Societatis  (>.  Se])tenibris  1581  mortuus  erat.  P.  toannes  autem 
Cuvillonius  Covillonius,  Couvillon),  qui  ei  ipse  in  voluminibus  I  V  saepissime  com- 
memoratus  est,  in  collegio  nniiano  17.  Augusti  1;")S1  diciu  supivinum  obiii  Sacchinus, 
Hist.  S.  .1.  V.  I.  1.  ii.  56).  4  Apc  14,  13. 

'  Cum  Gregorius  XIII.  Sociis  magnam  pecuniam  dedisset,  qua  vicinas  aliquol 
domos  emerent  ei  aedificando  collegium  romanum  amplificarent,  aliquantum  querela- 
iiiin   fuit  et  ab  iis.    (|iii  se    avitis    sedibus  pelli   dnlebant.    et   ab   iis,   qui   viis  duabus 

inaedificatis  urbem  deformari  iactabant.    Quare  ex  consilii  publici  sententia  ad  i ti 

fieem  delata  est  expostulatio.  Is  vero  respondit,  urbem  ornatum  iri  tum  magnifico 
aedificio,  quod  moliretur,  tum  uobili  academia,  quae  omnibus  aationibus  commu- 
nis  esset  futura.  Pecunia  quoque  delinitus  esi  migrantium  dolor  Sacchinus  l.  c. 
I.  1.  ii.  52). 

1 


DZ 


2119.   [oannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 


Gennanici  Collegij  staturn  florere  cupio.  ex  quo  utinam  in  Germanicam 
messem  complures  boni  et  idonei  operarij  extrudantur J. 

A.ugebitur  spero  et  numerus  nostrorum  in  rlomano  Collegio,  quod 
Pontificia  liberalitas  ita  prouexit,  ul  merito  gratias  agamus  et  Christo 
et  eius  Vicario2.  Commendes  me  quaeso  RR.  PP.  Assistentibus  et 
Rectori  Germanici  Collegii3,  alijsque  notis  mihi  Patribus  E-omae,  ut 
pro  me  Dominum  orare  dignentur.  Ytinam  I».  1'.  Oliuerium4  in  hac 
prouincia  diu  retineamus,  quiCollegia  uostra  in  optimum  statum  redigat, 
ut  iuxta  germanum  Societatis  nostrae  spiritum  domi  forisque  uersemur. 
Marianum  opus  breui  fortasse  recudetur  •  P.  Turrianus5  mihi  promiseral 
quaedaiu  ad  aedeui  Lamvtanam  pertinentia  mittere  •  Vide  ut  procura- 
torem  apud  illum  agas  meo  nomine,  quem  reuerenter  ex  me  cupio 
salutari.  Friburgi  24.  Nouemb.  1581.  Dominus  Jesus  in  utroque  nos 
homine  tueatur,  ut  et  ipsi  ei  proximo  rite  seruiamus,  nostramque 
vocationem  in  hoc  exilio  rite  perficiamus. 

211«>.         IOAWKS    FRAtfCISCUS    ISOMHMIII  S.   apostolicus   apud 
Etudolphum   II.  imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Vindobona  8.  Decembris  L581 . 

l-.\  commentario,  quod  Io,  Ant.  Caresana  Bonbomii  secretarius  scripsii  ei  Bon- 
bomius  ipse  correxit;  qui  idem  sic  inscripsit:   „Viennae  VI0  [d. Decembris  1582  ■  39 

Patri    Canisio."     Exstai    in    Co<l.  vercdl.    rMons."    I'.  i   simi.     Litteras   ex    huins 

commentarii  recenti   apographo   edidit   Berthier  in  „B,evue  de   la   Suisse  catholique" 
I.  c.  305     307  el    in   nLettres  de  J.-Fr.  Bonhomio1'   195     197. 

Rumores  de  Carolo  Borromaeo  in  Uelvetiam  legando.  Tniuria  bernensis.  Biblio- 
theca.  Litteras  caesareas  de  episcojpatu  lausannensi  restituendo  <i  Bonhomio  in  Helve- 
t  ;,nii  missas  cantones  catholici  silentio  transeundas  esse  censuerunt. 

Reuerendc  admodum  uti  frater  in  Domino  Charissime.  Beri  uesperj 
atl  me  peruenerunt  Paternitatis  Tuae  litterae  mj"  Cal.  Nouembris  |>n>- 
ximc  praeteriti  Friburgo  datae;  eaequeipsae  Pragam  (ubi  adhuc  moratur 
sacra  Caesarea  Maiestas,  breui  fcamen  Viennam  uentura),  prius  perlatae 
fuerunt,  quod  sani'  subtioendum  non1'  putaui,  ut  intelligat  I'.  tua  posse 
\\  dierum  spacio  Friburgo  Viennam  litteras  peruenire,  quamobrem 
longo  Locorum  interuallo  minime  deterreri  debet,  quin  ad  me,  ut  iam 
postulaui,  singulis  mensibus  de  Collegij  istius,  totiusque  spiritalis  aedi- 
litij  rebus  diligenter  perscribat ;  Quod  Luceriam,  ut  ego  ualde  cupieram, 
imn  ueneritis,  optima  sane  uos  uti  excusatione  satis  perspectum  habeo, 

e  Bonh    corri  cit  ■  i   uespere  b    Sequitur  esse,  oblitt. 

'  Cf.  Mt  9,  38:  Lc  L0,  2. 
Gregorius  collegio  romano,  quod  fundatione,    quam  dicimus,   carebat,   praeter 
pecuniam   aedibus  exstruendis  destinatam  reditum  annuum  6000  aureorum  aummum 
atl  lilmit    S  tcchinus  I.  c.  d.  51  . 

Claudii  Aquavivae  praepositi  generalis  „assistentes"  eranl  praeter  Eoffaeura 
\.  supra  p.  8  P.  Laurentius  Magius  pro  [talia,  Garzia  Alarconius  pro  Hispania, 
Emmanuel  Rodericius  pro  Lusitania.  Collegii  autem  germanici  rectorem  iam  inde 
ab  a.  1573  agebai   P.  Michael   Lauretanus.  '   Manareum. 

De   P.  Francisco  Turriano    Torres    v.  Can.  II  ■_,!'7':  VII  5928. 


Vindobona  8.  Decembris  L581.  .",;; 

neque  ideo  opus  fueral  plura  in  hanc  sententiam  contexere1.  Tantum 
uereor,  dignum  me  non  fuisse,  qui  uestris  colloquijs  paulum  recrearer. 

Rumorem  quem  istic  sparsum  scribit  I*.  T.  omnino  esse  inanem 
existimo,  de  Qlustrissimi  Cardinalis  Sanctae  Praxedis2  in  Heluetiam 
aduentu,  <,hii<l  enima  Sanctissimus  Dominus3  Legatum,  amplissimum  ac 
sanctissimum  uirum,  praecipuum  Cardinalium b  decus,  ei  ornamentum, 
illuc  mittat?  unde  paulo  ante  Nuncium  reuocauit  suum4?  tum  quod 
modica  subesse  uideretur  spes  spiritualis  fructus,  tum  quod  Indigne 
adeo,  atque  inhumaniter  is  ab  Eereticis  tractatus  esset5?  Catholicis 
etiam  ipsis  ferine  in  pnblico  conuentu  barbaras  < ontumelias  confirman- 
tdbus?6  quas  sane  ob  causas  subuereor  etiam,  oe  fortasse  Sua  Sanctitas 
manum suam benignissimam,  inCollegij  uestri  subsidio7  contrahat,  quan- 
quam  hac  de  re  nullum  adhuc  posteriorum  litterarum  mearum  habeo 
responsum;  cupioque  <>x  intimo  pectorc  snspicionem  hanc  meam  in  auras 
abire,  quasi  omnino  uacuam,  atque  inanem. 

Quod  ;ul  Ecclesiae  Lausanensis  restitutionem  attinet  (nam  de  Ge- 
neuensi  rceupcranda,  et  Sedunensi  in  liile  retinenda0  aliae  essent  profecto, 
ac  longe  diuersae  rationes  ineundae)8  piget  f'cr<-  scribere,  <piando  tot 
labores  et  incommoda  (ut  <lc  suinptibus  taceani)  frustra  uideo  me  sus- 
tinuissc:  Dicani  tamen,  nic  in  proxime  praeteritis  Thermipolitanis  (Vmi- 

a)  l.oitlt .  correxit  enim  ex  sic  vel  simili  v.  b)  Sic  Bonh.  correxit  ex   Cardinalem ,  c)  Sic 

liuiili.  correxit  ex  restituenda. 

1  Bonhomius  optaverat,  ut  Petrus  Schne-wly  praepositus  et  Canisius  se  Lucernae, 

per  quam  urbem  in  itinere  germanico  transiturus  erat,   convenirent.     At         i<l  q I 

<'.\  <'ius  epistula  8.  Decembris  1581  a<l  Schnewlinum  clata  intellegitur  lilterae. 
ciuibus  eos  de  itineris  ratione  et  transitus  illius  tempore  certiores  faciebat,  sero  iis 
allatae  sunt;  v.  supra  p.  47  ei    Berthier,  Bonh.  96. 

'-  S.  Caroli  Borromaei  archiepiscopi  mediolanensis. 

3  Gregorius  XIII.  '   Ijisum   Bonhomium. 

5  De  contumeliis,  quibus  Bonhomius  m.  Decembri  1580  Bernae  atliM-tus  est. 
v.  Can.  VII  853—858  et  Steffens-Reinhardt  II   555     558. 

0  Severius  haec  <licta  sunt  de  ratione.  <juam  eantones  catholici  in  badensi  ill<> 
confoederatorum  helvetiorum  conventu  ineundam  esse  censuerunt;  v.  supra  p.  101. 

7  Subsidium  ad  bibliothecam  parandam  Canisius  petierat;  v.  supra  p.  42  47. 

s  Episcopi  genevenses  (Geheve,  Genf)  principes  imperii  romani  erant;  quae 
tamen  potestas  in  gratiam  principum  Sabaudiae  valde  circumcisa  erat.  Anno  vero 
1532  cives  genevenses  in  protestantismum  delapsi  episcopum  Bernensium  <>p<>  sede 
puleruni ;  in  iirbem  deinde  dominatus  est  Calvinus.  Vicinae  quoque  regiones  ad  reli- 
gionem  catholicam  deserendam  coactae  suut :  hae  tamen  ex  pactione  Lausannae  a.  1564 
facta  ducibns  Sabaudiae,  qui  probe  catholici  erant,  traditae  sunt.  Eodem  tempore 
protestantes  in  Valesiam  (Valais,  Wallis.  ubi  episcopi  sedunenses  (Sion,  Sitten  etiam 
eivilem  aliquam  potestatem  habebant,  invadere  studebant.  Lausannenses  Lausanne 
quoque  episcopi  erant  principes  imperii;  quorum  imperio  et  urbs  lausannensis  cum 
l<«'is  propiiHjuis  rt  alia  njipida  |ianii|uc  suhiecta  erant.  At  a.  1  .">•'!';.  cum  episcopus 
ducem  Sabaudiae  cum  Bernensibus  bellum  gerentem  adiuvaret.  Bernenses  eo  nomine 
terras  illius  occuparunt,  ecclesiae  cathedralis  thesaurum  Bernam  asportaverunt,  eius 
capitulum  dissolverunt,  eidem  ecclesiae  aliisque  templis  sacra  zwingliana  obtruserunt, 
episcopum  exsulare  coegerunt.  Cf.  A.  Buchi,  Die  katholische  Kirche  in  der  Schweiz, 
Munchen   L902,  57     58. 


54     2120.  Canisius  Francisco  Bonhomio.    Friburgo  Helvetioruni   13.  Dec.  L581. 

itijs  misisse  A.uditorem  meum  '  cum  litteiis  Sacrae  Cacsareae  Maiestatis2 
ad  uniuersos  Heluetiorum  Cantones  (quas  certe  qua  sollicitudine,  aut 
iiiijtoitunitatc  potius  cxtorscrim,  Deus  uouit)  facultateque  etiam"  mea 
fruentem"  [?]  pontificia,  quib  consilio  prius0  cum Catholicis  Legatisdcom- 
municato,  Summi  Pontificis  e\  Jmperatoris  uomine,  peteret  Ecclesiam 
Lausanensem  Episcopo  restitui,  et  iustitiam  super  ea  re  ministrari; 
quando  Ecclesia  illa.  Ciuitasqiie  ct  illius  bona  in  Heluetico  foedere 
nequaquam  sunt  comprehensa;  Omnes  uero  Catholici  in  eam  concordibus 
notis  ucncriinl  sententiam,  ut  nc  uerbum  quidem  ea  de  causa  fteret, 
itaque  ille'  re  infecta  cum  Jmperatorijs  litteris,  quas  adhuc  apud  me 
retineo,  Vercellas  redijt;  An  illius  Sanctitas,  quae  officia  omnia  hactenus 
se  frustra  in  hac  re  praestitisse  animaduertit,  rursus  ad  idem  negocium 
manum  admotura  sit.  iudicare  non  aushn;  Quod  si  certius  quidpiam 
ad  mc  scripseril  I'.  T.1  iterum  negocium  promouebo,  pro  mea  illa.  qua 
semper  fuig  in  Heluetia  iuuanda,  propcnsione;  Sed.  ut  ucre  fatear, 
uehementer  fcimeo,  ne  peccata  istius  prouinciae  nimium  excreuerint,  ut 
1,'iin  facile  non  sit  cius  rebus  cadentibus  opem  ferre;  Deus  omnipotens 
pro  sua  immensa  pietate,  oportune  succurrat  isti  regioni  atque  adeo 
uniuersae  Germaniae,  tam  foede  corruptae,  ei  contaminatae;  Mihi  uero 
hiincn.  ac  uires  necessarias h  subministret1,  quibus  possim  in  tam  peri- 
culosa.  ac  tcncbricosa  tcnipcstatc,  tain  uaria.  tamque  difficilia  negocia 
rcctc  disceincrc,  atquc  ad  optatuin  tincm  contra  uentoruin  adiicrsantiiiin 
rabiem  perducere,  quam  sane  opem  si  ab  ullius1"  pii.  ac  religiosi  uiri 
precibus  mihi  impetrari  posse  sperandum  est,  1*.  T.  ferme  una  illa 
praecipua  est,  a  qua  coeleste  hoc  auxilium1  mihi  afferri  posse  confidam; 
Valeat  in  Domino,  meique  uiiiat  perpetuo  memor;  ut  ego  equidem 
uicissim  omnibus  officijs,  quaecunque  a  me  proficisci  poterunt,  res 
uestras  adiuturum  me  perpetuo  recipio,  acpolhceor;  Viennae  Austriae 
\i.   ldns  Decembris  MMAWI. 

Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  m,  [anuario  vel  Februario  l").'s!'_):  vidc 
infra,  ep.  "21"Jii. 

2120.        CANISIUS  FRANCISCO  BONHOMIO,  apostolico  apud  impera- 
torem  auntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum   L3.  Decembris  1581. 

Iv\    c mentario    litterarum   ;i   Bonhomio  ad  Canisium    datarum,   de  quo  infra, 

i'p.  2128,  el  ex  Bonhomii  ;i<l  cardinalem  Comensem  epistula  archetypa,  quae  esi  in 
archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  104,  p.  65     71. 

Schnewlinum  praepositum  impediendutn  esse,  m  <>/'/ici<>  vicarii  generalis  st  <ii»/i<-</. 
Friburgen&es  de  episcopatu  lausannensi  vestituendo. 

.<     Hocv    ■>  Bonh    supra   versum  aeriptum  eai        I.1  Sic  Bonh.  correxit  ex  ul  vel  eimili  v.       C     Bb< 

u   ./  /..,.//    ,,,/<iii«,ii  eat.       <l     //...    v    Bonh    ctddidii        <■    //...    /-.  aupra  vereum  scriptum  <*t.       i     ffoi 
8  <■<•.  <<  Bonh    addita  autit.        g)  Sic  /;..»//    corr.  •<   qua  Bum,        li1    i   Bonh.  correctum  <  .<■  oportunas. 

i     //•■-    v   ..  /;.././.     ./.   ./ tdditum  eat,         k)   Tria   <■>■.  aqq.  <<  Bonh.  addita  aunt  I      i  Bonh.  <•>>- 

>■<  <■(«><<  <  .<■  coeleatem  hanc  opem. 

1  Nescio,  iiii iii  i>  fueril  Marcus  Uitonius  Bellino,  canonicus  mediolanensis.  Hic 
certe  in  legatione,  qua  Bonhomius  a.  1579  fungebatur,  i<l  officium  administravil 
Steffens-Reinhardt  l.  c.   II    \  5858).  '  Rudolphi   II. 


2121.  Canisius  Societatis  homini.    Friburgo  rlelvetiorum  a,  1581,  55 

Bonhomius  Posotiio  (Pozsony,  Pressbnrg,  Hungariae  urbs)  9 .  Ft  bruarii 
1582  Canisio  scri/tsit:  .. /'.  tuae  litteras  \m  Decembris  die  </</  me  per- 
scriptas  accepi.u  De  iisdem  litteris  Bonhomius  l'<>s<>iu<>  13,  Februarii 
1582  cardinali  Comensi  scripsit:  .,  II  Padre  c<u/isi<>  m' auisa  di  Fri- 
burgo  di  due  particolari,  et  desidera  <•/«•  se  /i  proueda  <///<ui/<>  prima, 
/'  niio  <' ,  <■//<■  il  Preuosto  </i  </ii<II<i  ( '<>//<</i<t/« ',  '•//'■  <'■  /'//  somma  il  piu 
idoneo  s<irrr<l<>t<'  <■//<■  sia  in  quelle  /><irli  per  /'</>■  questo  ufficio,  non  <"><>/ 
/>in  essere  Vicario  Generale,  come  e  stato  sin  hora,  et  perb  mi  chiedeua, 
<■//<  se  gli  comandasse  <■<>)/  «<i//«>ii/«  Apostolica,  che  s<</«iss<'  <li  fare 
</nis/<>  ufficio,  '•'////'  //')  fatto  sin  <il  />rfs<'nt<- ;  <»«/''«>  sul>i/<>  </li  //<'>  s<-ritl<>, 
comandandogli  espressamente,  <■//<■  proseguisse  </i  farlo.'  A<l<lii  Bon- 
homius,  fortasse  /><>t<st«tr  sua  s</<-r</  regionem  '///<////  '/<////  //<>//  comprehendi 
(in i< //<•/■<■  apostolici  <//>//</  Helvetios  ////i/tii  '/<////  fere  levatus  erat) ;  ideo 
expedire,  ut  /><>titi/<.r  ipse  per  litteras  idem  Schneuiino  mandet  <■/  /</<•///- 
tates  apostolicas,  si  opus  sit,  denuo  ei  tribuat.  „L' altro  particolare  e 
<■/><•  i/ini  signori  di  Friburgo  </' alcuni  giorni  i//  qua  /<'i»/<>i«>  prattiche 
/>iii  strette  </<■/  solito  <■<>»  i  Bernesi;  <'f  si  </u/>i/«,  <■/)<■  non  siano  per  fare 
i/ ii  <///<//<■//<■  accordio,  <>,  per  dir  meglio  iiit/>i<<str<>  </i<tl><>/ir<>  s<>/>r<t  il  Vesco- 
nifo  </i  Losana2,  perb  ricorda,  <■//<■  s</ri</  /><■»<-,  S.  Beatitudine  scriuesse 
<)  quei  signori  <■<>//  </<>l<rsi  </<■//<<  prattica  sudetta,  et  si  /><>tr'/<t  aggiungere, 
<■//<■  haueria  piu  tosto  s/>fr«t<>  il  r<>»tr«ri<>,  </<>/><>  la  ri/'<>n//«  introdutta, 
rt  f<>ii</</f<>  i/  Collegio  </<•  Padri  Gesuiti,  et  <•<>//  essortargli,  <■//<■  //<><//i<i)t<> 
hormai  pensare  «11«  recuperatione  </i  <//tr/l<t  Chiesa  </i  L<>s<tn«,  tanto 
ingiustamente  occupata  </«  quei  di  Berna,  quanto  essi  /i«>it<>  /><•//  sanno." 
Plura  </<■  his  Canisii  litteris,  quae  perisse  videntur,  vide  ii/  r/>is////« 
!>.  Februarii  1582  «</  Canisium  </«/«;  per  hanc  <■//'////  Bonhomius  <■'< 
respondit. 

2121.      CANISITS  SOCIETATIS  HOMINI  alicui,  Romae  degenti  (P.  Fran- 
cisco  a  Rocca?).  Priburgo  Helvetiorum  a.  1581. 

Kx  cod.  „Vitae  123",  Canisiana,  I'.  non  sign.  Eadem  fere  sunt  apud  /•'/•"/"■. 
Sacchinum  s.  .1..  De  Vita  ei  Rebus  gestis  P.  Petri  Canisii,  tngolstadii   1616,  339. 

/'.  Franciscus  Sacchinus  S.  ./.,  cum  Canisii  vitam  pararet,  haec  sua 
mttiiii  exscHpsit  ex  litteris  quibusdam  Canisii;  significans  eas  „ex 
<itiii<>  1581"  esse:  Ceterum  de  (icrmanicis   rebus   niliil   scribam, 

quia  tota  fere  prouincia  semotusa  et  in  liunc  extrenumi  quasi  angulum 
retrusus  uideor,  sed  non  sine  praesenti  consolatione,  quam  sancta  nobis 
obedientia  merito  praebet.  - 

Ditteras  basce  7,Friburgou  datas  esse  Sacchinm  in  < 'anisii  Vita  I.  '■.  affirmat. 
Datae  sunt  fortasse  ad   I'.  Franciscum  a   Rocca,  <!<•  <juo  supra  p.  51. 

a)  quia  <!<■  tota  Prouincia  Bemotus:  Saeehinua,  D<    Vita  etc 

1  rctriis  Schnewly,  ecclesiae  c<>ll<\^ialis  s.  Nicolai  praepositus  <'t  <]>is<<>|>i  lau- 
sannensis  vicarius  generalis.  '  Vide  supra  p.  •>•'!. 


56    2122.  Canisius  Everardo  Mercuriano  vel  Claudio  Aquavivae.   Inter  a.  1573  et  1597. 

2122.         CANISIUS    EVERABDO    MKIUIRIIXO    vel    CLU I>IO 

AQIAVIYAE  praepositis  generalibus  Societatis  Iesu. 

Inter  a.  1573  et  1597. 

Kx  autoin-apho.  sic  inscripto  :   .Xotata  quaedam  ex  Constitution."   Can.  27  f.  I58b. 

Petitf  ut  novus  aliquis  „Magister  Sententiarum0  in  lucem  emittatur. 

-  Parte  4.  c.  14  in  declarat.  dicitur.  Praelegetur  etiam  Magister 
sententiarum.  Sed  si  uideretur  temporis  discursu  alius  author  studen- 
tibus  utilior  futurus,  ut  si  aliqua  summa  Theologiae  uel  liber  con- 
ficeretur,  qui  his  nostris  temporibus  accommodatior  uideretur,  graui  cum 
consilio  et  rebus  diligenter  expensis  per  viros,  qui  in  uniuersa  societate 
aptissimi  existimentur,  cumque  Praepositi  Generalis  approbatione  prae- 
legi  poterit  *.  etc.  Constat  autem,  dictum  Magistrum  sententiarum,  qui 
hactenus  in  scholis  Theologicis  obtinet,  nec  Petro  Soto 2,  nec  alijs  qui 
nostri  temporis  controuersias  cum  laude  tractant*,  ac  uigentes  haereses 
refutant,  satisfacere,  longeque  alium b  de  sacramentis  et  sacramentalibus 
ordinem  ac  methodum  nuncc  in  docendo  requiri.  sed  et  post  synodum 
Tridentinam  editam  plaeraque  Catholicae  doctrinae  de  iustiticatione  et 
sacramentis  capita  non  parum  illustrata  esse,  ac  demum  in  eodem 
Magistro  sententiarum  plurima  non  attingi'1  quaee  aduersus  anabapti- 
stasf,  sacramentarios  et  alios  sectarios  in  fide  potissimum  confirmanda 
atque  defendenda  sunt.  Quare  maiorem  in  modum  oro,  ut  ex  nostrae 
societatis  Theologis,  quos  multos  diuina  bonitas  nobis  excitauit,  pauci 
saltem  a  P.  T.  deputentur,  quig  id  quod  sanctae  mem.  P.  X.  Jgnacius 
non  obscure  significauit  fore,  suas  operas  ad  nouum  Magistrum  senten- 
tiarum  obh  [?]  utilitatem  tum  societatis,  tum  Ecclesiae  publicam*  con- 
scribendumk  et  publicandum1  serio™  conferant.  Sic  enim  habent "  P.  X. 
uerba. 

Haec  post  concilium  tridentinum  alicui  ex  Societatis  praepositis  generalibus 
scripta  esse  ostenduni  ipsa  Canisii  verba.  Scripta  igitur  sunt  inter  a.  1564  et  a.  L597, 
quo  Canisius  mortuus  est.  Puto  autem  eum  scripsisse  aut  Everardo  Mercuriano 
1573  1580  aut  Claudio  Aquavivao  1581  — 1615).  Sub  bis  enim  niaximo  inter  So- 
cietatis  sodales,  quam  rationem  in  docendo  sequi  deberent,  actum  esl  ;  cf,  G.  M. 
PachUer  S.  •'..  Elatio  Studiorum  Societatis  Iesu  II,  Berlin  1887,  »>  !».  Aecoilit.  quod 
reliqua,  quae  in  codice  illo  scripta  sunt,  fere  annis  15»!»!     158.)  scripta  sunt, 

.i  Sequitur  satisfacere,  oblitt.  b)  Sequuntur  vv.  in  docendo  rt  concionando,  oblitt.  c)  Si< 
Can    eorrexit  ex  atq  vel  alio  v.  d)  Sic  ''"».  eorrexit  ex  plura  praetermitti  quae.  i     3ie  Can. 

■  i  i  r  aunc  vel  alio  v.         f)  II",-  v.  n  C.  in  margine  additum  est  -    Sic  C    eorrexit  ex  pauci 

suas  npiras  Imc  nnilcnv  iuhcantur  h)   Wot  v.  obscurim  scriptum  >  si  .■   primum  C.  scripserat  ad. 

i    Sequitur  eden,  oblitt.       ki  Sequitur  suscipere,  oblitt.       1    «'■>».  primutn  sic  scripserat:  fore  de  nouo 
Uagistro  sententiarum  ad  utilitatem  Ecclesiae  publicam   conscribendo  el  publicando.  m)  Sequitur 

sc,-  ijintii  et  ipsum  a  C.  oblitterandum  fuiss<   patet.        o.)  Sequitur  uerba,  oblitt. 

1  S.  Ignatius  haec  constituil  in  declaratione  B,  quam  capiti  x i \ .  Partis  tv. 
Constitutionum  Societatis  addidit.  CJbi  tamen  dicitur:  „temporis  decursu"  ei  „aliqua 
surnina  w\  Liber  Theologiae  scholasticae".  ln  ipso  autem  capite  illo  [gnatius  prae- 
ceperat:  „In  Theologia  Legetur  vetus  e\  aovum  Testamentum,  et  doctrina  scholastica 
divi  Thomae;  ei  in  ea,  quam  positivam  vocant,  eligentur  ii  auctores,  qui  ad  scopum 
Qostrum  magis  convenire  videbuntur.'1  De  Petro  Lombardo  f  circa  a.  II»!»'.  auctore 
operis  „Sententiarum  Libri  quattuor",  cf.  Can.  \\  y>--2. 

I)c  IVtro  dc  Soto    t  L563),  ordinis  dominicani  ornamento,  qui  in  trniversitate 
dilingana  docuerat,  v.  Can.  I  39B;   III  282;  IV  218* 


2123.  Canisius  P.  Oliverio  Manareo.    Friburgo  Helvet.  ca.  init.  m.  [anuarii  L582.    .">7 

212:*.        CANISIUS  P.  OlilTERIO   >l\\\ICIO  S.  .1.  risitatori. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  m.  tanuarii   1582. 
I'.\   Manarei  autographo.    Germ.  L59  f.  300b. 
Aedium  exstfuctio.    I'.  Balduini  catecheses  et  lectiones. 

Manareus  Augusta  Vindelicorum  l7.Februarii  1582  Claudio  Aqua- 
vivae  praeposito  generali  scripsit :  .,/'.  Canisius  mihi  scribit  I'.  V.  jussisse 
ne  quicquam  fabricetur  antequam  '//>*</  de  aedificijs  excitandis  statuerit ', 
quod  non  satis  assequor  intellectu}  quoniam  a  V  R  P.  designationem  et 
typum  aedificiorum  omnium  accepimus,  atque  ad  eam  rationem  nobis 
illic  fabricandum  ut  pdr  est  statuimus,  proinde  cupimus  voluntatem 
v  r  i>  melius  intelligere.  (J«<></  si  de  Scholis  quaestio  esset  putarem  id  et 
patronis2  et  nostris  esse  concedendum,  <//  sequantur  typum  <f  formam 
</</  quam  //<//»•///  '///  //</<■  prouintia  suas  scholas  pulcherrime  iuxta  </<■ 
commodissime  aedificatas,  cum  praesertim  neque  locus  </<////<<'  omnino  sit 
paratus  a  Dominis,  et  ij>si  omnes  impensas  sint  facturi,  //<■  dicam  </><<></ 
cum  rrhs  tota  sit  '///  vallibus  et  montibus  praecipitibus  collocata,  et  /><•/■- 
/)<(/•)/ m  habeat  planiciei,  noster  autem  mons  /'//  quo  habitabimus3  ex- 
teris"  [?]  dominetur,  et  pueris  </</  superiorem  partem  hyeme  sit  futurus 
accessus  ualde  periculosus  propter  glaciem,  uidebatur  etiam  id  conceden- 
<1ni»  i/t  in  <]//</  parte  vrbis  m</li//t  et  </</  montis  )'<i<lir<,in  illas  extruant, 
cum  <//>  eis  </</  nostras  aedes  debeant  gradus  <,/<n)  corritorio  tecto  ducere 
<t</  praeceptorum  commoditatem,  ut  <//i/>i  facient  qua  parte  ad  Collegium 
et  feiiiji/inii  venietur.  Ex  eo  colliget  V  E  P  praecipitia  oppidi  <jiio<I 
plateae  etsi  sint  latae  et  pulcherrimae,  non  potuerint  tavnen  ita  accommo- 
dori,  i/t  iioii  habeant  i//  singulis  domibus  exterius  hastas  longas  parie- 
ti/)i/s  affixas  utb  ijs  innitentes  facilius  ascendant  et  descendant  per  eas- 
dem  plateas  Ciues,  ut  habemus  in  domesticis  gradibus  uel  funes  uel 
ferrum  <////  hastas  similes.  Vt  autem  nostri  //'///'//  mutent  de  delineatione 
a  v  r  />  transmissa  serio  per  litteras  mandaui,  et  per  instructionem 
/).  Antonio4  datam  et  alteram  p.  Rectori  Lucernensi5,  quem  eo  non  ita 
pridem  misi  <<d  res  illius  Collegij  de  nouo  recognoscendas  et  melius  con- 
stituendas  «t  ex  ipsis  instructionibus  v  r  j>  intelliget.  F/iif  enim  bonus 
P.  Canisius  liberandus  ab  oeconomia,  quam  sic  administrabat  «/  omnes 
perturbaret,  <-/  sua  perderet,  num  ut  totus  abstractus  est,  it</  etiamsi 
maxinir  velit,  noii  potest  <i</  res  externas  incumbere,  et  nt  faciat,  non 
potest  eas  intelligere,  multo  minus  certe  ordinare.  Mirum  tamen  est 
plurimum,  bonum  patrem  hac  aetate,  etiam  earum  tractatione  recreari, 
arbitrarique  reliquos  prae  se  eas  non  intelligere,  ~ut  mihi  quos  habet 
patres6  scribunt.  .  .  .    P.  Martinus   Lembenstein"  primo  Januarij   Fri- 

a  i  llnc  r.  obscurius  scriptum   est.       b)   Tria  w.  sqq.   in  margine  additd  sunt.       c)  Sic;  scriben- 

iiiim  fuii .-  Leubenstain. 


'  Cf.  supra  p.  48.  -  Sonatui  reipublicae  friburgensis. 

:1  Belsex  sive  Bisee ;  -v.  tnfra,  monum.  1289. 

4  Balduino.  missionis  friburgensis  oeconomo :  v.  supra  \>.  50. 

0  Martino  Leubenstain. 

8  Robertus  Ardrenus  et  Antonius  Balduinus. 


58     2124.  Manareus  Can.   Inter  a.  1581  et  1582.    2125.  Aquaviva  Can.  18.  Ian.  1582. 

burgum  mihi  a  />.  Ministro  '  scribitur  profectus  •  spero  eius  operam  et 
prudentiam  fore  ei  Missioni  ualde  frugiferam,  ut  autem  v  r  p  quid 
agant  melius  perspiciat  mitto  literas  p.  Antonij  his  alligatas,  />.  Cani- 
sius  confirmat  magnum  esse  concursum  ad  Catechismum  et  lectiones2 
p.  Antonij." 

2124.  P.  OLIVERHS  MAXiRElS  S.  J.  visitator  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  ?    inter  exeuntem  a.  1581 
et  medium  m.  Februarium  a.  1582. 
Kx  apographo,  de  quo  supra  p.  57. 

Mniiiini/s  Ani/i/sfii  Vindelicorum  17.  FebruaHi  1582  Claudio  Aqua- 
vivae  praeposito  generali  de  missionis  friburgensis  Sociis,  quibus  Ca- 
nisius  praeerat,  scrvpsit:  „Vt  nostri  nihil  mutent  de  delineatione  [aedi- 
ficiorumj  u  r  r />  transmissa  serio  per  litteras  mandaui.b     Plura  vide 

sit/ifu,  i/>.  2123. 

2125.  C1LiAUI>UTS    Ai|lTAVIVA    praepositus    generalis    Societatis    Lesu 
CANISIO.  Roma  18.  [anuarii  1582. 

Ex  commentario  sic  inscripto:  .Friburgi  P.  Canisio."    G.  Sup.  1  f.  65b — 66a. 
PP.  Manarei  et   Balduini  virtus.    Librorum  de  S.  loanne  et  de  />'.  Maria  V.  re- 
cognitio.    Canisii  nepotes  collegium  germanicum  petentes.    Primus  lapis  coUegii  romani. 

P.  Edmundus  Augerius3  misit  ad  nos  ex  Aquitania  Reuereutiac 
V.  litteras  quas  scripserat  14  Nouemb.  m  quibus  primum  gauisus  sum( 
de  fructu  quem  P.  Visitatmis1  prudentia  et  uirtus  prouinciae  isti"' 
afferebat.  quem  precor  ut  quotidie  maior\  ac  deinde  perpetuus  illi  sit. 
Probaui  etiam  quod  ad  Reuerentiam  Y.  °  in  laboribus  istis  iuuandam 
missus  esset  P.  Antonius  Balduinus6,  cuius'1  hominis  opera.  ut  intelligo, 
boni,  et  religiosi,  non  dubito  quin  Reuerentiae  uestraee  utilis,  et  oppor- 
tuna  futura  sit.  De  Mariano  autem  opere,  et  altero  d.  Joannis  Bap- 
tistae  recognoscendo 7  laudo  Reuerentiac  V.  cunsilium  '.  nequeBuereor 
quin  gratius,  hominibus  praesertim  ductis.  proditurum  sit.  cum  Ivcuc- 
rentia  V.  istum  delectuui  rerum  adhibuerit:  ac  nos  quoque  quam  habel 
facultatem  confirmamus  ut  in  prouincia  censeantur  a  duobus  quos  P. 
Visitatur  designarit.  A  b  Syrleto  si  quid  haberj  poterit,  curabit  P.  Hnf- 
feus8:  sed  uix  speramus,  praesertim  cum  his  diebus  aegrotarit,  sed  si  is ' 
in  tempure  nun k  misciit.  non  essem  Reuerentiae  V.  autor  ut  editionem 
amplius  prolataret '.    Quud  attinet  ad  neputes  Reuerentia  V.  iaiu  credo"' 

;i  Sequuntur  w.  eo  testimonio,  oblitterata.  1>  Sequitur  >it.  oblitt.  c)  Sequitur  iunandam, 
obliti  d)  Sequuntur  w,  operam  ea   vel  similia,  oblitt.         <■    Sie  in  comm    correctum  est  •  r  i|iiin  ei. 

t  Sequuntur  vv.  atque  r.\m  quam  habei  facultatem  conflrmo  ut  in  prouincia  censeatur  a  duobus  quoa 
P    Visitator   designarit,   oblitt.  g)  Sequitur  dubi,   oblitt.  \\    Corr.  ea   Cum,  i    Corr    ex  iUe. 

k    Sequitur  mittet,  oblitt.        1)  Corr.  ex  Buatinerel   retardaret.  m)  Corr    ex  De  aepotibua  ^uis  iam 

credo  Eteuerentia   V. 


1   Michaele  Mario  ministro  collegii  Lucernensis. 

BLectiones"  significari  videntur,  quibus  clero  Eriburgensi  rcasus  conscientiae' 
ei  aliae  res  theologicae  explicabantur.  Vide  supra  p.  50.         '  Oliverii  Manarei. 

Societatis  provinciae  „Germaniae  superioris".  '    Viie  supra  p.  50  57, 

7  Cf.  Can.  VI  712     714;  VII  77»;     777.  B  7ide  Bupra  p.  28. 


2126.  Can.   Bonhomio.    2127.  Can.   A.guavivae.    2128.   Bonhomius  Can.        59 

acceperil  Rectoris  nostri  iitteras  de  informatione  mittenda1  •  ea  cum 
ueneril  non  deerimus,  ac  si  aliqua  etiam  dispensatio  uecessaria  fuerit, 
eam  tamen  omnibus  uijs  obtinere  conabimur.  Ceterum  quod  scriberem 
nihil  occurrebal  nisi  (|iin<l  hebdomada  praeterita,  die  1 1  huius  mensis 
primus  denique  lapis  Collegio  '  Romano  aedificando  positus  esl  ab  Jllu- 
strissimo  Cardinali  Boncompagno2  ita  mandante  Summo  Pont.  magna 
omnium  nostrum  gratulatione,  quare  et  illud  opus  e1  nos  ipsos  com- 
mendo  sacrisb  Reuerentiae  V.  et  sociorum  eius  precibus  quibus  ego 
uicissim  magnam  codestis  gratiac  copiam  ac  hcnedictionem  cx  animo 
precor.    18  Jan.   1582. 

Canisius  A.quavivae  respondisse  videtur  m.  Februario  a.  L582. 

212«.  CANISIUS    IOA2TOI   FRANCISCO   BONHOMIO   apostolico 

apud  imperatorem  nuntio. 

Friburgo  Eelvetiorum  m.  Ianuario  vel  Februario  1582. 

Epist itlii  perisse  videtur.  De  qua  vide  litteras  Bonhomii  13.  Martii  1582  datas; 
per  has  enim   Bonhomius  Canisio  respondit. 

2127.  CANISIUS    CXAIDIO   AOCAVITAE   praeposito  generali  Socie- 
tatis  [esu.  Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Februarium   L582. 

Harum  litterarum,  quae  iam  non  exstant,  mentionem  fecit  Aquaviva  in  epistula 
1<>.  Martii  1582  ad  Canisium  data;  v.  infra,  ep.  2134. 

2128.  IOAXXES   FKAXCISCCS   BOXHOMHS.   apostolicus  apud 
imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Posonio  9.  Februarii  1582. 

Ex  commentario  ab  lo.  Ant.  Caresana  Bonhomii  secretario  scripto  et  sic  inscripto: 
_  1'atii  Canisio.":  quod  commentarium  Bonhomius  sua  manu  correxit  et  amplificavit. 
Cod.  ..Bonh.  1"  f.  44*— 46». 

Canisii  litterae  „monitionibus<l  plenae.  Epistula  ad  Frobenium.  Contumelia  Ber- 
nensis  Thermipoli  confirmata.  Friburgensium  ignavia.  Pontifex  rogatus,  ne  Bonhomium 
remitteret.  Episcopatus  lausannensis.  Indulgentia.  Bibliotheca.  Praepositus  in  vicarii 
generalis  officio  perstare  iussus;  eius  errata.  Definitio  de  contractu  germanico.  Seve- 
ritas  (ii  clero  curando.    Collegia. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  charissime.  P.  tuae 
litteras  xiij.  Decembris  die  ad  me  perscriptas  accepi,  serius  multo 
quidem,  quam  priores  alteras,  quae  XX c  dierum  spacio  Friburgo  Pra- 
gamd  perlatae  fuerant,  sed  tamen,  ut  semper  alias  ita  gratae  fuerunt ' . 
ut  certe  superflua  omnino  fuerit1  excusatio,  quam  in  fine  litterarum 
subijcit,  quasi  de  prolixitate,  deque  audacia  sua  ueniam  petens;  Ego 
uero  magni  beneficij  loco  ponam  semper,  quoties  P.  tuae  litteras,  uel 
monitionibus  fraternis  plenas,  legere  mihi  licebit;  Jtaque  ommissis  uarijs 

a)  Corr.  e.r  primum  lapidem  Collegij.  b)  Corr.  ex  de  qua  quoniam  plura  seribo  P.  Oliuerio 

quae  cum  Reuerentia  V.  communicabit,   flnem  hic  faciam   commendane  me.  c)  Sequitur  ferme,  o 

Bonh.  oblitteratum.  d)  Sie  B<mh.  correxit  ex  spacio  ad  me.  e)  Sic  B.  correxii  ex  fueruni    ad- 

modum  gratae;  sequuntur  vv.  immo  uero  quo  prolixiores  eo  etiam  gratiores,  a  B.  oblitterata.  t  i  /•' 
correctum  ex   fuit. 


1  P, Michael Lauretanus. rector  collegii germamci, significari  videtur;  v.supra  p.41. 
-  Philippo  Boncompagno,  cardinali  S.  Sixti,  ex  Gregorii  XIII.  fratre  orto. 


gQ  2128.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

huiusmodi  excusationibus,  fac,  quaeso  mi  Pater  Reuerende  ut  frequenter 
ad  me  de  hisce  ijsdem.  de  quibus  ad  me  nunc.  scribis  rebusa,  quo 
tusiiis1' per  occupationes  licuerit.  perscribas:  De  litteris  ad  Frobenium 
non  mittendis  Praepositi  consilium  non  improbo  \  quanquam  id  mihi 
tunc  propositum  fuit.  ut  non  Catholicis,  qui  sane  aliqua  ex  parte0  contra- 
dixerunt,  sed  haereticis  ipsis  praesertimque  Basiliensibus  contumeliam 
illam  exprobrarem  -.  non  tam  (uere  fateor)  ut  ego  amaritudinis  aliquid 
ostenderem,  quam  ut  ipsi  Frobenio  os  (ut  aiunt)  obstruerem,  ne  me 
amplius  de  eiusmodi  postulationibus  d,  quibus  Roma  iam  acceperam  nihil 
concessum  iri  molestaret3.  Vt  ut  sit,  uestro  consilio  acquiesco ;  Verum, 
si  ex  rei  ueritate  perpendere  uelimus  omnia,  an  non  ego  dicere  iure 
possum,  contumelias  illas  in  ijsComitijs6  generalibus 4,  quasi  confirmatas 
esse,  ipsis  etiam  Catholicis  consentientibus  ?  Vellem  omninof  R,  P.  [T.] 
el  Reuerendo6  Praeposito5  iudicibus  certare,  si  hac  de  re  esset  disputan- 
dum:  Vtinam  nobis  uerba  ipsa  in  Comitijs  illis  descripta  proponere 
liceret;  Cerheretis  profecto,  eadem  omnia,  quae  antea  Bernates  niilii 
iniquissime  imponebant,  de  machinationibus,  de  iniurijs,  de  belli  semi- 
nibus.  et  si  quid  peius  excogitarih  potuit,  repetita:  Jn  mei  uero  honoris 
excusationem ,  aut  tuitionem,  ne  uerbum  quidem  a  Catholicis,  quod 
sCriptum  apparuerit',  dictum,  sed  tantum  pro  Legato  Apostolico  in 
genere  actum,  ut  admitti  debeat  a  Bernatibus  per  eorum  fines  trans- 
iens;  sed  qua  conditione?  ut  petatur  ante  securitas  ab  illius  Cantonis 
Helueticj  [?  | k  Dominis,  qui  illum  ad  se  redire  uoluerint.  quasi  manifesto 
innuerent  ipsi  etiam  Catholici,  nolle  se  illum  amplius  ad  ipsos,  nisi 
uocatum,  reuerti:   Quid1,  si  unum  adliuc  subijcerem?  quod  tamen  tibi 

;i  >'•'<■  /;.  correxit  ex  w  bisce  ipsis  rebus,  i/hu,  posuerai  pro  liis  rebus,  guat  Cares  scripserat. 
b)  Sic  Car.  correxit  ex  fusiores.  c)  sic  />'.  cnrrcrii  cr  alii(ua  in  n>.  d)  ,1  />'.  correctum  ex  huius- 
iiniili  flagitationibus.  e)  .1  />'.  correctum  ex  in  Comitija  illis.  f'i  Hoc  c.  B.  inseruit.         1:     1    />' 

n,rr.   ,.r   />.  ]i)  A    H.   corr.   c.c  lielli    niiiiorilms,    ei    i|iiiil    peius    amplius  ilrsidcniri.  i'   Sic  B.   COr- 

rcxil   ,  c  i(iiod   apparcat.  k:   Sic  c,  I  siniilitcr   />'.   corrc.rit  c.r  Caiitiinis   llcluctij.  I1   Sequitur  ucro. 

>'    /.'    oblitt. 


1  Bonhomius  Posonio  '.».  Februarii  1582  Petro  Scnnewliii  praeposito  scripsit: 
,Tuo,  ct  IvfiiciciHli  1'atris  Canisij  consilio  uV  non  mittendis  ad  Probenium  litteris 
meis  acquieui,  quanquam  ego  rationibus,  atque  argumentis  multis  sententiam  meam 
tucri  facilc  milii  jiosso  nidoliar"  cx  archetypo,  Cod.  frib.  „Epp.  ad  Schn."  I'.  59";  etiam 
apud   Berthier,  Bonb.  98  . 

Contumeliam  dicii  sibi  comitibusque  m.  Decembri  1581    Bernae  illatam;  nde 
Can.  VII  853    858. 

;  De  Ambrosio  Frobenio  v.  supra  p.  1  scribit  Aug.  Theiner:  „Cum  Basileae 
libros  Thalmudicos  summa  cura,  magnisque  sumptibus  fcypis  excudisset,  tudaeis  vero, 
i|ni  hoc  oi  negotium  mandaverant,  pecunias  expensas,  nt  receperant,  solvere  oegan- 
tilms,  a  Pontifice  petiit,  nt  res  suas  ei  Caesari  ei  Ferdinando  Archiduci  commen- 
daret."  Reapse  Gregorius  XIII.  per  Litteras  Ealendis  Februariis  a.  1582  datas  Ferdi- 
aandum  II.  Austriae  superioris  principem  rogavit,  curaret,  ut  i>«t  iinum  ex  tudaeia 
illis.  <|iii  in  fcerram  Ferdinandi  Lmperio  subiectam  cum  oxore  ei  bonis  emigraverat, 
„Frobenio  satisfieret" :  Annales  III  333  334.  Neque  tamen  hoc  unum  Frobenius  a 
pontifice  petierai ;  v.  supra  p.  44. 

4  Comitia  Thermipoli   Baden    L9. Februarii  L58L  habita  significat;  v.  supra  p.  I'1'. 
Petro  Schnewly. 


Posonio  9.  Februarii   L582.  C,l 

uni  pater  ad  aures  dicturn  uolo;  Miraberis  fortasse,  ;it  ego  ex  fide 
dignis,  quos  me  fallere  uoluisse  credere  aulla  ratione  debeo,  certo 
accepi;  Priburgenses  legatos3  primos  fuisse,  <|iii  de  concordia  cum 
Bernatibus  ineunda  tunc  fecerunt  uerbum";  cum  iam  ardenter  ab  utra- 
que  parte  contenderetur  ei  periculum  aliquod  subesse  uideretur  <lc  belli 
deliberatione,  quemadmodum  plerique  ex  quinqueh  Cantonibus  Catholicis 
Legati  in  mandatis  expresse  habebant,  nisi  exacte  honori  meo  fuissel 
a  Bernatibus  satis  factum.  Sed  quae  ratio  contumeliae  mihi  irrogatae 
habita  sit.  iudicent,  qui  adfuerunt,  quique  uerba  illius  (ut  uocant) 
recessus0  diligenter  scrutati  suntd;  Summa  haec  tandem  fuit,  ut  <>in- 
liiiuu  fere  legatorum  nomine  a<l  Summum  Pontificem  scriberetur  (uti 
scriptum  est,  sed  uon  publicis  quideme  litteris,  neque  illorum  sigillis 
obsignatis)  ne  me  ampKus  in  Eeluetiam  redire  permitteret,  si  pacatam 
prouinciam  illani '  uellet,  quod  ipsum  aperte8  fuit,  me  tanquam  sedi- 
tiosimi.  et  pacis,  ac  quietis  publicae  perturbatorem  declarare,  ac  quasi 
in  exilium  abigere2;  Haee  sane  omnia  paulo  fusius,  quam  putaram,  sed 
tamen  in  1'.  tuaeb  sinum  effudi  omnia,  ea  certe  animi  fiducia,  ut  niliii 
inde  capiat  ipsa  ofi'< 'usionis  \  sed  imo  boni  consulat  omnia;  An  haec1 
autem  ego  cum  ulla  aniini  amaritudine,  aut  uindictae  propriae  desi- 
derio  commemorem,  testis  sit1  Deus,  coram  quo  saepe  sum  ex  animo 
testatus'",  me  nullo  unquam  tempore  maiorem  honorem  aut  gloriam 
consecutum  fuisse;  At  uero  querelam  illam  ipsam,  quam  in  Frobenianis 
litteris  tetigi,  experimento  iam  didiceram,  aliquibus  ex  quodani  prae- 
cipuo  Cantone  Dominis  insinuatam  magnum  fructum  peperisse  in  Senatu 
illo.  ad  res  Religionis  diligentius  tuendas,  decretaque  mea  exactius 
obseruanda,  et  custodienda.  Quare"  omnia  ex  diuina  uolimtate,  aut 
permissione  (si  crimen  meum  aliquod  admixtum  est)  euenisse  arbitror0; 
Deus  enim  (qui  praecordia,  et  renes  scrutatur)3  optime  nouit. 
quo  animo,  qua  uoluntate  sim  erga  Heluetios  omnes  ac  praesertim 
Friburgenses  affectus;  Scribam  propediem  ad  Illustrissimum  Comensem 
Cardinalem  de  omnibus,  quae  cupit  P.  V.  nempe,  ut  Sanctissimus  D. 
hoitatorias  litteras  det1'  ad  Senatum  Friburgensem,  deque  Episcopatus 
Lausanensis  restitutione  cogitet4.  Jndulgentiaque  illa  plenaria'1,  quam 
iam  tum'  [?]  abs  ineunte  Octob.  mense   petierat5  P.  T.  pro   quater  in 

a)  A  H.  corr.    ex   ineunda  uerbum    fecerunt.      Quae  sequuntur,    usqui    qd  Sed    quae  ratio  exc, 
«  B.  in  flne  commentarii  addita  auni  eo  consilio,  ni  hi<-  insererentur.         b)  Hoc  v.  supra  versum  scrip- 
tum  est.  c)  -l   />'.  corr.  ex  v.,  quod  iam  non  potest  legi.  d)  A  Jt.  corr    ex  fuerunt,  e)  Roc  < 

a  li  i  11.11  ri ii iii  est.  f)  A  It.  corr.  ex  Heluetiam.  g)  A  /•'.  corr.ex  expresse.  h)  A  H.  corr.ex~V. 
i    Quinque  vv.  .i<iij.  a  li.   in  maraint  addita  s«nt.  k)  B.  sic  (vel  bec,)  correxit  ex  hoc.  I1  Sic  /' 

correxit  ex  propriae  cupiditate  proferam,  testis  est.  m)  .1  />'.  corr.  ex  professus.  d)  .1  B.  corr. 
<■'■  Sed.         o)  //>>>■  v.  <i  /:    i ii.k  rt n iii  <  .i/ .  p)  Sic  B.  correxit  ex  Iitteras  ad  Senatum   Friburgensem 

Bcribat.  q)  .1  C.  corr.  ex  Jndulgentiam  illam  plenariam.  r)  />'.  tum  ex  tunc  correxissi    videtur 

b)   Tria  rr.  sqq.  a  B.   inserta  suni 

1  Hi  erant  Ioaniifs  a  Lantcn-Hcid  et  Pancratius  Wild  Eidg.  Abschie&e.  \\'  733; 
v.  supra  p.  "_'-' .  -  Vide  tamen,  quae  dicta  sunt  supra  p.  •"••'!". 

3  -Scrutans  corda  et  renes,   Deus":   Ps  7.   10.    Cf.   ter   17.   10;   Apc  2,  23. 

1  A"i<l<-.   quac  sttli   ipsas  ltas   littcras   tlicciitur. 

5  Eam  iam  petierat  m.  [ulio;  sed  eius  litterae  Bonhomio  sero  traditae  erant: 
v.  supra  ]>.  39. 


g2  2128.   (oannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

anno  apud  uos  communicantibus  \  Friburgum  mittetur  literis  pontificijs 
exarata,  fateor  tamen1,  subuereri  me  uehementer,  ne,  dum  nullus  est 
Episcopus  Vercellensis,  qui  sollicitet,  atque  etiam,  ciim  opus  est,  pecu- 
nias  eroget1,  optima  interdum  illius  Sanctitatis  uoluntas  in  uentos 
abeat:  De  eleemosina  ad  bibliothecam  comparandam  necessaria  non  adhuc 
despero;  et  nisi  citius  illam  consequamur.  spero  Sanctae  Praxedis  Car- 
dinalem,  qui  Romam  hoc  ipso  anno,  Deo  bene  iuuante.  Concilio  prouin- 
ciali  VI'.'  absoluto,  profecturus  est,  omnino  impetraturum  -':  Gratulor 
D.  Parocho  de  foelici  reditu,  de  quo  tamen  iam  eram  Mediolanensibus 
litteris  certior  factus3;  Quod  Praepositus4  Vicariatus  officio  se  ab- 
dicauerit'.  illum  arguo  peculiaribus  litteris5,  eique  mando  auctoritate 
apostolica,  ut  munus.  quod  hactenus  cum  laude  gessit.  ne  relinquat. 
quod  certe  cum  non  ab  Ordinario  solum,  sed  etiam  a  Nuncio  Aposto- 
lico6  suscepisset,  non  debuit  illud  quidem  sine  utriusque  consensu 
abijcere;  Nihil  uero  cumd  is  ad  me  scripserit.  existimo  sane  id  eam 
ob  causam  euenisse',  quod  nunquam  ad  monitiones  illas  meas.  de  nimia 
cum  laicis  consuetudine.  deque  frequentibus  compotationibus  '  respon- 
derit,  pudeatque  illum  hanc  materiam  attingere8;  quamobrem  etiam 
fortassef  taedio  quodam  affectus  potuit  ad  Ep.  Lausanae  in  eam  sen- 
tentiam.  quam  P.  T.  scribit.  litteras  dedisse;  Quoniam6  autem  P.  T.  se 
nunquam  ostendit,  quae  de  Contractu  Germanico  Romae  diffinita  iam 
dudum  ad  illam  misi.  accepisse,  ideo  iterum  capita  illa  hisce  adijcere 
uolui9,    ex  quibus  non  leuem.    scio,    capiet   animi  consolationem,    niiii 

a)  Quinque  w.  sqq.  a  Ji.   in  maroine  addita  sunt.  )>>  A   B.  corr.  ex  Sed    fateor.  c     .1    A' 

<■<»■>•.  ex  offlcio  renunciauerit.  d     Hbc  v.  a  Car.  supra   versum  acriptum  eat.  e)  A  h.  eorr.  ex 

euenire,         f)  Hoc  v    a   l'<    insertum  esi  g)  .1   !'•    corr.  ex  <.^ 1 1 < ><  1 . 


'  Pecuniae  illae  non  pro  indulgentia  ipsa  dandae  erant,  sed  pro  Labore  eorum, 
quorum  officium  erat  plurimas  eiusmodi  litteras  „exarare"  et  expedire;  ex  <|tn> 
officio  illi  vivebant. 

2  Concilium  provinciale  mediolanense  VI.  a  S.  Carolo  Borromaeo  archiepiscopo 
in  concilio  provinciali  V.  anno  l">7!t  habito  indictum  erai  in  d.  10.  Maii  L582;  atque 
eodem  tempore  Mediolani  habitum  est  Acta  Ecclesiae  Mediolanensis.  ed.  oova,  T.  I. 
Lugduni  1683,  2:5!»  -2M) .  S.  Carolus  24.  Octobris  L582  Romam  advenil  Ch.  St/lmin, 
Histoiic  (lc  Saint   Cliarles  Borromiie  III.  Soci^te'  Saint-Augustin   L884,   L35     14'2  . 

:;  Sebastianus  V^erronius  parochus  urbis  friburgensis  ex  peregrinatione  hiero- 
solymitana    1.  Decembris  L581  Friburgum  redierai     Wymann  I.  c.   L24). 

'  Petrus  Schiicwlv.  Antonii  de  Gorrevod  episcopi  lausannensis  vicarius  gene- 
ralis:  v.  supra   p.  55.  Has  posuit   Berthier,  Bonh.  !»7     98. 

"  Ali  ipso  Bonhomio.  '   Vide  supra  p.  48. 

a  At  Bonhomius  paullo  posl  L0.  Maitii  L582),  acceptis  Schnewlini  Litteris,  eidem 
scripsit:  „Monitiones  meas  te  boni,  aequique  consuluisse  uehementer  Laetor.  .  .  .  Si 
paulo  acriores,  quam  par  erat,  tilii  suni  uisae,  imprudentiae  meae,  ei  uimio  fortasse 
zcld.  .  .  .  potius  triliiic  (piaiii  (jikhI  ab  nllo  alio  niihi  eas  putes  uuper  insinuatas." 
Putabat  aiitoni  Schnewly,  uisi  fallor,  a  Canisio  eas  Binsinuatas"  esse.  De  quo  Bon- 
homius  in  eadem  epistula  Schnewlino  scripsit :  nQuod  de  matrimonialibus  causis 
attingis,  intellexi  aliquando  fusius  ex  Parochi,  uon  ex  Patris  Canisij  litteris"  ex 
archetypo,  manu  Bonhomii  subscripto;  Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn."  I'.  60;  etiam 
apud   Berthier  I.  c.  LOO     10]  . 

Vide,  quae  sub  ipsas  has  Litteras  dicentur. 


Posonio  9.  Februarii   1582.  63 

animaduertet,  Deum  optimum  iustas  causas*  suas  non  dereliquisse,  sci\ 
sublatis  t;iii(lciii  Diaximis  quibusqueb  difficultatibus  atque  impedimentis 
tueri,  ac  ueritatem  in  lucem  emittere";  Quae  porrod  <\<'  ratione  iuuandae 
Grermamae,  cuius  mores  optime  nouit  P.  T.  monet0,  quasi  subuerita,  ue 
ego  seuerius  acturus  essem  in  curandis  clericorum  morbis,  ac  uulneri- 
hus.  mi lla  quidem  ex  parte  fuerunl  uecessaria;  quando  uullum  aliud 
fere1  munus  meum  hic  est,  quam8  aulam  Jmperatoris  inuisere,  cum 
illius  Maiestate  <\r  incidentibus  rebus,  ac  negocijs,  quae  praesertim 
Romanis  litteris  niilii1'  iniunguntur,  agere,  ac  praeterea  noua  quotidie 
expiscari  qiiae  Etomam  scribantur;  Neque  uero  is  ego  sum  tam  im- 
prudens,  tamque  praefracti  ingenij,  qualein  me  in  Ileluetia  eonsent,  ul 
uelim  contra  Caesaris  uoluntatem  uisitationem  aggredi,  et  omnia  statim 
innouare;  sed  illud  ne,  rogo,  uidetur  esse  officium  Episcopi,  concioni- 
bus.  uisitationibus,  curisque '  pastoralibus,  et  animarum  lucro  iani  pri- 
demk  assueti?1  dicam  uero  etiam,  Episcopi  apostolicam  personam  sus- 
tinentis?  Vereor  eerte.  ue  ob  peccata  meam  hac  corrupta  tempestate  huc 
missus  sim.  ubi  niliil  praestare  possim,  et  uel  ocio  consumar,  uel  alio- 
rum  more  ego  quoquen  seculi  curis  inuoluar,  quasi  Episcopalis  uitae 
oblitus;  Quod  autem  Grermanus  clerus  absque  aliqua  seueritate  ad 
meliorem  frugem  reduci  non"  facile  queatp,  conijci  aperte  potest,  ex 
Bauariae.  aliarumque  prouinciarumq  Carinthiae,  et  Styriae  exemplo,  ibi 
enim.  cum  uisitatio  per  Reuerendissimum  D.  Scalensem'  et  Reuerendis- 
simum  D.  Malaspinam  apostolicos  Nuncios  rigidiuscule  instituta  sits, 
aliqua  certe  ratione  mutata  illius  Cleri  facies  uidetur  ' :  Vbi  uero  tan- 
tum  monitionibus  actum  est,  nihil  prorsus  de  ebrietate,  nihil  de  con- 
cubinarum    consuetudine    remissum :    ( !ollegiorum  *    equidem    usum   tam 

a)  Quattuor  vv.  sqq.  ii  />'.  supra  versum  scripta  sunt.  b)  Hoc  r.  u  B  supra  versum  scriptum 
est,  c!  .1  B.  rnrr.  ex  ueritatem  defendere.  il)  Ifm-  v.  n  H.  insertum  est.  e)  llm-  v.  />'.  inseruit. 
li  Ibnr  3  rr.  ii  />'.  supra    rirsiim  srrl/iin  snnt.  iL  <  Hoc  v .   I: .   inseruit.  li     llnr  r.  B.  inseruit 

i)  A   h.  rnrr.  ex  sacrisque.  k)  B.  primum  ex  perpetuo  correxit  diutius,-  deinde  pro  ilimius  posuit 

iain  pridem.  li  B.  7  vv.  sqq.  infine  commentdrii  posuit,  /mr  loco  inserenda.  nn  Trin  w.  sqq.  a  B. 
sujiru    rtrsinii  scripta  smit.  n  i  Sic  />'.  correxit  ex  etiam;  dein  rr.  mei  oblitus   addidit,   sed  postea 

oblitteravit.  o)  Sic  B.  correxii  ex  v.,  quod  iam  non  potest  legi.  p)  /•'.  haec  2  vv.  posuit  pro  i>ossit. 
<[  iriu  rr.  ></./.  a  B  in  margine  addita  sunt.  r)  Sex  vv.  sqq.  <i  B.  in  nwrgine  addita  sunt.  s)  A  B. 
corr    •  i   est.        t)  A  B.  corr.  ex  Collegij. 


1  De  visitationibus  a  Feliciano  Ninguarda  0.  Pr..  c[iii  a.  li)77  episcopus  scalensis 
Scala  factus  est,  in  Bavaria.  Stiria,  Carinthia,  archiducatu  Austriae.  Tiroli  potissimum 
a.  1572 — 1580  magno  cum  fructu  habitis  scripserunt:  Theiner,  Annales  III  28—40 
138 — 147  254  ;  ./.  ScMeckt,  Felician  Ninguarda  und  seine  Visitationsthatigkeit  im  Eich- 
stattischen,  in  .Romiscbe  Quartalschrift  fiir  christliche  Altertumskunde  und  fiir 
Kjrchengeschichte"  V.  Rom  1891,  62  -81  124—150;  Car.  Schellhass,  Akten  zur  Re- 
formthatigkeit  Felician  Ninguarda's,  in  TQuellen  und  Forschungen  aus  italienischen 
Arcbiven  und  Bibliotheken,  herausgeg.  vom  k.  preuss.  historischen  tnstitul  in  Rom" 
I.  Rom  1898,  39—108  204  -260;  [I,  Rom  1899,  41  —  115  223  284;  III.  Rom  1900, 
21  68161  194;  IV,  Rom  1902,  95  137  208  235 ;  V,  Rom  1903,  35  59  175  206. 
Germanicus  Malaspina,  a.  1580  nuntius  apostolicus  apud  Carolum  archiducem,  Stiriae, 
Carinthiae  etc.  principem,  qui  Graecii  Graz  sedem  habebat,  constitutus,  multa  mona- 
steria  reformavit  et  cleri  vitia  severe  correxii  Rob.  Reichenberger,  Nuntiaturberichte 
aus  Deutschland  1585  [1584]  1590,  II.  1.  Paderborn  1905,  xm  xrv;  Leop.  Schuster, 
Fttrstbischof  Martin  Brenner,  (o-az  u.  Lcipzig  1898,  644     (>45  . 


04.  2128.  Ioannes  Franciscus  Bonliomius  Canisio. 

pie,  ac  sancte  a  Sanctissimo  Domino  introductum,  in  quibus  noui  ope- 
rarij  paulatim  succrescunt,  non  improbo.  immo  onmino  salutarem,  ac 
plane  necessarium  existimo l ;  sed  mihi  credat  P.  T.  haud  sufficit  ad 
sanandos  tam  inueteratos  Cleri  Germani  morbos,  de  his  tamena  et  huius- 
modi  alijs  ut  ad  me  b  quid  sentiat.  libere,  ac  frequenter  scribat,  a  P.  V. 
etiam,  atque  etiam  peto,  meque  in  suis  precibus,  ac  quotidianis  sacri- 
ficijs  semper  praesentem  habeat  •  Possonij  V°  Idus  Februarij  MDLXXXII. 

1.  Bonhomius  Canisio  misii  tina  cum  his  litteris.  id  quod  ex  ipsis  intellegitur, 
ea  quae  de  „contractu  germanico",  (jui  de  5  pro  100  quotannis  dandis  fiebat,  Romae 
paullo  ante  definita  erant.  Huic  definitioni  causam  praebuerat  controversia  anno 
potissimum  1580  agitata.  In  pecunia  mutua  danda  5%  licite  sumi  posse  affirma- 
verat  I'.  Gregorius  a  Valentia  S.  .1..  theologiae  professor  in  universitate  ingolstadiensi, 
atque  eo  auctore  omnes  eiusdem  universitatis  professores  theologiae  et  iuris  atque 
etiam  ipse  I'.  Paulus  Hoffaeus  praepositus  provincialis;  cum  quibus  Marquardus  a  Berg 
episcopus  augustanus  ei  plerique  ex  consiliariis  Guilielmi  V.  ducis  Bavariae  sentie- 
bant.  Contrariam  vero  sententiam  tenebant  PP.  Petrus  Canisius,  Theodoricus  Canisius 
colleyii  dilingani  rector.  Ilieronymus  Torrensis  theologiae  in  universitate  dilingana 
professor,  alii  S<><-i i.  Singulari  autem  quodam  studio  pro  ea  pugnabat  I'.  Gasparus 
Haivodus,  perturbatae  mentis  homo.  qui  et  ipse  Dilingae  docucrat.  Is  una  curo  Mar- 
tino  Dhumio  Guilielmi  V.  ducis  consiliario  eeclesiastico  ipsum  ducem  in  hanc  partem 
traxit.  Etes  tandem  eo  devenit,  ut  Haivodus,-  Canisio  ceterisque  Soriis  omnibus  rem 
improbantibus,  Gregorium  XIII.  appellaret,  et  Guilielmus  V.  eundem  rogaret,  ut  ad 
quaestiones,  quas  ea  de  re  ei  proponebat,  responderet.  Haivodus  auteni  ijise  Wom.un 
profcctus  est;  eodem  Hoffaeus,  cni  ad  novum  Societatis  praepositum  generalem  eligen- 
dum  Romam  eundiun  erat,  Valentiam  secum  duxit  Can.  VII  571  587;  />'.  Dnhr,  Die 
deutschen  Jesuiten  im  5%-Streit  des  16.  Jahrhunderts,  iu  „Zeitschrift  1'iir  katholische 
Theologie"  WIY.  [nnsbruck  1900,  228-239:  Sigm.  Riezler,  Geschichte  Bayerns  VI, 
Gotha  1903,  L76).  Roma  igitur  28.  ianuarii  1581  cardinalis  Comensis  Bonhomio 
"scripsit:  „Con  l1  occasione  di  tanti  Padri  ualent'  huomini  de  la  Compagnia  del  Giesu 
ucnuti  qua  per  far  il  generale  Nostro  Signore  liii  pensato  di  far  trattar  seriamente 
il  negozio  de  li  cinque  per  cento  che  da  tanta  molestia  ad  li  bueni  di  Germania. 
IVro  di  ijiicl  che  seguira  si  dara  poi  auuiso  a  V  S."  ex  commentario  vel  eiusdem 
fcemporis  apographo,  quod  est  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  12  f.  57"  59a). 
Videtur  igitur  a  cardinale  Comensi  ad  Bonhomium  et  a  Bonhomio  ad  Canisium  tnissus 
cssc  illc  ■  ..'1'ractatus  circa  contract uin  quinque  pro  centiim  ex  communi  consensu 
Patrum  ad  id  in  4"  Congregat.  generali  Societatis  [ESV  deputatorum 2,  confectus 
mense  Aprili  1581  .Romae",  qiiem  Canisius  sua  manu  fcranscripsii  in  codicem  nCan.  I" 
f.  9b  I7b.  Kuin  integrum  btic  ponere  nonvac.it.  neque  etiam  uecessarium  est;  quid 
eniin  fcheologi  illi  e  quorum  numero  Valentia  erat  ad  „casumu  a  Bavariae  duce  mis- 
siun  ei  ad  27  BconclusionesM  ei  adiunctas,  quas  ab  Haivodo  scriptas  esse  sat  certum 
cst.  responderint,  cojiiose  enarrat  Fnuic.  Zech  S.  J.  in  Libro  „Rigor  moderatus  doc- 
trinac  pontificiae  circa  usuras"  a.  17."»2  [ngolstadii  ei  saepius  edito,  dissert.  2,  c.  2, 
sect.  8,  art.  3    •/.-/'.  Migne,  Theologiae  Cursus  completus  XVI,   Dutetiae    Parisiorum 

;i     'l'r'fi  vv.  stjq    ii   /•'.  snpra  veraum  scripta  sunt.  b)  Quattuor  ir.  eqq.  n   />'.   iu   margim   ml 

(litfl      sinil 


.  '  Significari  videntur  potissimum  collegium  germanicum  a  Gregorio  XIII.  Romae 

lilioralissinic  dotatuin.  et  scininaiia   pont  iiicia.  <|iiae  iilem   pontifex   \'iiidol»oiinc.    (iiaecii. 

iiloniutii    oliinit/ .    Braunsbergae    iam    instituerat,   el    quae  Diliugae  ei   Fuldae  erat 
condiiiniis:  v.  Duhr,  Jes.  I  300    315. 

.  1  l'  aui  II.  Doctores  Societatis"  deputatos  esse  P.  Paulus  Hoffaeus,  qui  oon- 
gregationi  quartae  interfuerat,  circa  a,  1587  sua  manu  aotavil  Cod.  „Opp.  NN.  158 
159"   p.  101  . 


Posonio  9.  Februarii    1.~>S2.  65 

1841,  975  978  ;  cf.  etiam  Duhr  I.  c.  240  "542.  Eoc  tantum  noto:  ln  responso  „con- 
clusiones"  illae  magnam  partem  approbantur;  attamen  identidem  affirmatur,  eorum 
auctorem  falli,  cum  „putai  omnem  contractum  quinque  pro  centum  cum  assecuratione 
summae  capitalis  et  lucri  esse  illicitum.  Non  enim  est  illicitus,  nisi  babei  rationem 
mutui,  nec  illam  neqessario  babet,  nisi  qui  lit  sine  delectu  personarum" ;  si  enim  fii 
.ciiiii  mercatore,  aut  aotabilis  industriae  homine,  aut  saltem  cum  babente  bona  fructi- 
fera",  potest  „habere  rationem  societatis  licitae  u<'l  census  alicuius  tolerabilis".  Se- 
([iiiintur  in  theologorum  romanorum  opusculo  „12  aliae  quaestiones  <!<■  quinque  pro 
centum";  in  quibus  haec,  praeter  alia,  dicuntur:  „Factum  commune  omnibus.  Circum- 
stantiae  particulares,  quibus  hic  aut  ille  contrahit,  sciri  priusquam  singuli  exami- 
aentur,  non  possunt.  Quod  uero  sine  differentia  commune  est  omnibus,  itasehabet: 
Titius  centenaria  summa  Sempronio  tradita  cum  <■<>  paciscitur  <l<'  quinario  lucro 
quotannis,  securo  Capitali  et  lucro,  potestate  utrique  parti  relicta  rescindendi  con- 
fcractum,  modo  a<l  semestre  spacium  praemoneat  ea  de  re  socium."  Quaeritur, 
„quid  sit  extra  controuersiam".  Respondetur :  „Quantum  commode  li<'ri  possit,  aliam 
lucrandi  rationem  hominibus  illis  persuadendam  esse.  2°  licitum  esse  i<l  lucrum, 
si  a<l  illud  suppetat  aliquis  titulus  ex  certioriluis,  ut  damni  emergentis,  lucri  ces- 
santis  etc.  3  Manifeste  iniquum  esse  id  lucrum,  si  acquiratur  L°  aut  ex  ui  mutui, 
2°  aut  in  mutuo  sine  praetextu  ullius  probabilis  tituli.  3"  aut  ob  id  solum,  quod 
etiam  sine  mutni  specificatione  centenaria  summa  traditur  similiter  sine  praetextu 
alicuius  probabilis  tituli.  4°  aut  et  multo  magis,  si  etiam  omnis  alius  titulus  obs- 
tinata  quadam  intentione  excludatur.  5°  aut  si  titulus  aliquis  praetexatur  falso,  re- 
pugnantibus  videliceta  ipsius  facti  circumstantijs."  Deinde  haec,  praeter  alia,  quae- 
rantur:  „Vtrum  generalis  notitia,  quae  de  facto  communi  omnibus  citra  examen 
particularium  circumstantiarum,  cum  quibus  hic  aut  ille  contrahit,  habetur,  sufficiens 
sit  ad  omnes  absolute  sine  ulla  conditione  damnandos  uel  probandos?"  Respondetur: 
„Generalis  notitia  huius  facti  in  genere  sumpti  non  satis  est  ad  ullum  damnandum 
uel  probandum,  quia  nullus  facit  rem  in  genere,  sed  generalis  notitia  facti  in  parti- 
culari,  quando  contractus  iste  fit  sine  personarum  delectu,  etiamsi  nulla  specialis 
ratio  mutui  uel  alterius  contractus  exprimatur,  sufficiens  est  ad  omnes  damnandos, 
qui  ita  contrahunt.  Quia  tunc  nisi  contractus  mutui  esse  non  potest,  et  est  intrinsece 
malus."  „Vtrum  lucrum  illud  quinarium  sit  tolerabile,  quod  scilicet  probabiliter 
defendi  possit,  si  fiat  per  contractum  societatis  cum  pacto  assecurationis  Capitalis, 
et  lucri  minoris  certi."  Respondetur  a  theologis  :  rTolerabile  est  illud  lucrum,  quando 
tres  illi  contractus  concurrunt,  societatis,  assecurationis  lucri  et  Capitalis,  ita  vt  nec 
obligandi  siut  ad  restitutionem,  qui  iam  ex  contractu  lucrum  reportarunt,  neque  ne- 
ganda  sit  absolutio  his,  qui  tali  modo  contrahere  voluerint."  '  Tres  autem  illas 
pactiones  et  „expresse"  et  rimplicite"  ac  „virtualiter"  fieri  posse  theologi  illi  iam 
ante  dixerant.  Quaeritur  item:  „Vtrum  lucrum  illud  sit  ex  natura  rei  tolerabile,  si 
fiat  per  emptionem  census  legitimi,  nempe  ex  re,  vel  etiam  (ut  multorum  opinio  est 
ex  persona  fructifera  cum  pacto  assecurationis  et  redimendi  utrinque."  Respondetur: 
„Tolerabilis  est  ex  natura  rei  census  super  bona  frugifera  utrinque  redimibilis,  etiam 
cum  pacto  assecurationis,  censu  tamen  propter  tale  pactum  diminuto,  sed  non  con- 
sulendus.  Census  autem  personalis  super  persona  non  fructifera,  non  est  tolerabihs. 
Et  licet  super  persona  fVuctifera  propter  notabilem  aliquam  industriam  ex  natura   rei 

a)  Itu  huius  npusrnli  exnnpium,  tjuoil  rsi  iu  „Opp.  NN.  158  159"  /'■  67  I n  exemplo,  ■i«'"1  *'" 
nisiits  crsrri/isit ,  hoc  v.  siglo  quodam  sive  aohheviatione  geriptum  fuisse  videtur;  dt  cuius  signiftcatiom 
^ubitans  C.  in  margine  scripsit:  uniuersaiiter  aut  videlicet. 

1  Ciuiisiii.s  in  margine  haec  notavit  quae  in  exemplo  Eloma  misso  fortasse 
posita  non  erant;  desunt  certe  in  altero  illo  exemplo,  quod  supra  dixi  :  „Sic  fcenel 
Joannes  Maior  in  1.  dist.  18  et  49;  Tenei  et  Gabriel  Biel  quaest.  11,  dubio  10.  Tum 
Corradus  quaest.  97.  Et  Sylvester  v.  Societas  §  lJ-J.  Nauarrus  etiam  c.  17  Num.  jr'.">. 
Demum  Corruu.  Resol,   lib.  3,  c.  2,  concl.  3." 

Braunsberger,  Canisii  Bpistulae  ei  Acta.    VIII.  o 


64 


2128.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 


pie,  ac  sancte  a  Sanctissimo  Domino  introductum.  in  quibus  noui  ope- 
laiij  paulatim  succrescunt,  non  improbo.  immo  omnino  salutarem,  ac 
plane  necessarium  existimo * ;  sed  mihi  credat  P.  T.  haud  sufficit  ad 
sanandos  tam  inueteratos  Cleri  Germani  morbos.  de  his  tamen"  et  lmius- 
modi  alijs  ut  ad  me '' quid  sentiat.  libere.  ac  frequenter  scribat,  a  P.  V. 
etiam,  atque  etiam  peto,  meque  in  suis  preeibus,  ac  quotidianis  sacri- 
ficijs  semper  praesentem  habeat  •  Possonij  V'.'  Idus  Februarij  MDLXXXII. 

1.  Bonhomius  Canisio  misit  una  cum  his  litteris,  id  quod  ex  ipsis  intellegitur, 
ea  quae  de  „contractu  germanico*,  qui  de  5  pro  100  quotannis  dandis  fiebat.  Romae 
paullo  antc  definita  erant.  Buic  definitioni  causam  praebuerat  controversia  anno 
potissimum  1580  agitata.  In  pecunia  mutua  danda  5%  licite  sumi  possc  affirma- 
verat  P.  Gregorius  a  Valentia  S.  J.,  theologiae  professor  in  universitate  ingolstadiensi, 
atque  eo  auctore  omnes  eiusdem  universitatis  professores  theologiae  et  iuris  atque 
etiam  ipse  P.  Paulus  Boffaeus  praepositus  provincialis ;  cum  quibus  Marquardus  a  Berg 
episcopus  augustanus  et  plerique  ex  consiliariis  Guilieimi  V.  ducis  Bavariae  sentie- 
bant.  Contrariam  vero  sententiam  tenebant  PP.  Petrus  Canisius,  Theodoricus  Canisius 
collegii  dilingani  rector,  Hieronymus  Torrensis  theologiae  in  universitate  dilingana 
professor,  alii  Socii.  Singulari  autem  quodam  studio  pro  ea  pugnabat  P.  Gasparus 
Haivodus.  perturbatae  mentis  homo,  qui  et  ipse  Dilingae  docuerat.  Is  rina  curo  Mar- 
tino  Dhuniio  Guilielmi  V.  ducis  consiliario  ecclesiastico  ipsum  ducem  in  hanc  partem 
traxit.  Res  tandem  eo  devenit,  ut  Haivodus,-  Canisio  ceterisque  Sociis  omnibus  rem 
improbantibus,  Gregorium  XIII.  appellaret,  et  Guilielmus  V.  eundem  rogaret,  ut  ad 
quaestiones.  quas  ea  de  re  ei  proponebat,  responderet.  Haivodus  autem  ipse  Romam 
profectus  est:  eodem  Hoffaeus,  cui  ad  novum  Societatis  praepositum  generalem  eligen- 
dum  Romam  eundum  erat,  Valentiam  secum  duxit  Can.  VII  ."»71  587 :  H.  Duhr,  Die 
deutschen  Jesuiten  im  f>  ",/,,-Streit  des  1<>.  Jahrhunderts,  in  „Zeitschrift  fur  katholische 
Theologie"  XXIV.  Lnnsbruck  1900,  228—239;  Sigm.  Riezler,  Geschichte  Bayerns  VI. 
Gotha  1903,  17ii.  Roma  igitur  28.  lanuarii  1581  cardinalis  Comensis  Bonhomio 
"scripsit:  „Con  1"  occasione  di  tanti  Padri  ualent' huomini  de  la  Compagnia  del  Giesu 
uenuti  qua  per  far  il  generale  Nostro  Signore  ha  pensato  di  far  trattar  seriamente 
il  negozio  de  li  cinque  per  cento  che  da  tanta  molestia  ad  li  bueni  di  Germania. 
Pefo  di  quel  che  seguira  si  dara  poi  auuiso  a  V.  S."  ex  commentario  vel  eiusdem 
temporis  apographo,  quod  est  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  12  f.  57a  59»). 
Videtur  igitur  a  cardinale  Comensi  ad  Bonhomium  ei  s  Bonhomio  ad  Canisium  missus 
esse  ille  "BTractatus  circa  contractum  quinque  pro  centum  ex  communi  consensu 
Patrum  ad  id  Ln  \-'  Congregat.  generali  Societatis  LESV  deputatorum 2,  confectus 
mense  A.prili  1581  .Romae",  quem  Canisius  sua  tnanu  transcripsii  in  codicem  BCan.  4" 

f.  9b     I7b.     Knni  integrum   bic  ponere  aon  vacat,  ikmj tiain   niM-cssariiiin  cst  :  i|iiid 

cnim  theologi  illi  e  quorum  numero  Valentia  erai  ad  ncasum"  a  Bavariae  duce  mis- 
suin  ct  ad  "J7  _ciinclusioncs"  ci  adiunctas,  quas  ab  Eaivodo  scriptas  esse  sai  certum 
est,  responderint,  copiose  enarrai  Franc.  Zech  S.  J.  Ln  Libro  „Rigor  moderatus  doc- 
trinae  pontificiae  circa  asuras"  a.  1752  Lngolstadii  ei  saepius  edito,  dissert.  2,  c.  2, 
sect.  8,  art.  :;    ./.-/'.  Migne,  Theologiae  Cursus  completus  X\'l.   Lutetiae    Parisiorum 


.i     Tria  ii-.  nqq    ii  ]:.  siiprrt  versum  scripta  sunt. 


ii    Quattuor  vv.  sqq.  a   /•'.   in   matgim   ad- 


.  l  Signifipari  ^identur  potissimum  collegium  germanicum  a  Gregorio  XIII.  Elomae 
Liberalissime  dotatum,  ei  seminaria  pontificia,  quae  idem  pontifex  Vindobonae,  Graecii, 
Olomutii  tMimitz.  Braunsbergae  iam  instituerat,  el  quae  Dilingae  e<  Fuldae  erai 
conditurus ;  \.  I>nhr,  Jes.  I  300    315. 

_Il'  aut  II.  Doctores  Societatis"  deputatos  esse  P.  Paulus  Hoffaeus,  qui  con- 
gregationi  qUartae  interfuerat,  circa  a,  1587  sua  manu  notavil  Cod.  ,Opp.  NN.  158 
159"  p.  101  . 


Posonio  9.  Februarii   L582. 


65 


1841,  975    978  ;  cf.  etiam  Duhrl.  c.  240    242.    Il"<    tantum  noto:  ln  res] bo  „con- 

clusiones"  illae  magnam  partem  approbantur;  attamen  identidem  affirmatur,  eorum 
auctorem  falli,  cum  nputa1  omnem  contractum  quinque  pro  centum  cum  assecuratione 
summae  capitalis  et  lucri  esse  Qlicitum.  Non  enim  esi  Qlicitus,  oisi  habei  rationem 
mutui,  nec  Qlam  uecessario  habet,  aisi  qui  lit  sine  delectu  personarum" ;  Bi  enim  fit 

.iimi  mercatore,  auj  uotabQis  industriae  bomine,  aui  saltem  cum  babente  I a  fructi- 

fera",  potesi  „habere  rationem  societatis  Licitae  uel  census  alicuius  toierabilis".  Se- 
quuntur  in  theologorum  romanorum  opusculo  „12  aliae  quaestiones  de  quinque  pro 
centum";  in  quibus  baec,  praeter  alia,  dicuntur:  „  Factum  commune  omnibus.  Circum- 
stantiae  particulares,  quibus  bic  aut  Qle  contrahit,  sciri  priusquam  singuli  exami- 
nentur,  non  possunt.  Quod  uero  sine  differentia  commune  esi  omnibus,  itasehabet: 
Titius  centenaria  summa  Sempronio  tradita  cum  eo  paciscitur  de  quinario  lucro 
quotannis,  securo  Capitali  et  lucro,  potestate  utrique  parti  relicta  rescindendi  con- 
tractum,  modo  ad  semestre  spacium  praemoneat  ea  de  re  socium.11  Quaeritur, 
.t|uiil  sit  extra  controuersiam".  Respondetur:  nQuantum  commode  fieri  possit,  aliam 
Lucrandi  rationem  hominibus  Qlis  persuadendam  esse.  2°  licitum  esse  id  lucrum, 
si  ad  Qlud  suppetat  aliquis  titulus  ex  certioribus,  ut  damni  emergentis,  Lucri  ces- 
santis  etc.  •">  Manifeste  iniquum  esse  id  lucrum,  si  acquiratur  1"  aut  ex  ui  mutui, 
2°  aut  in  mutuo  sine  praetextu  ullius  probabilis  tituli.  3°  aut  ob  id  solum,  quod 
etiaiu  sine  mutui  specificatione  centenaria  summa  traditur  similiter  sine  praetextu 
alicuius  probabilis  tituli.  4"  aut  et  multo  magis,  si  etiam  omnis  alius  titulus  obs- 
tinata  quadam  intentione  excludatur.  5°  aut  si  titulus  aliquis  praetexatur  falso,  re- 
pugnantibus  videlicet"  ipsius  facti  circumstantijs."  Deinde  haec,  praeter  alia,  quae- 
rnntur:  .Vtrum  generalis  notitia.  quae  de  facto  communi  omnibus  citra  examen 
particularium  circumstantiarum,  cum  quibus  hic  aut  ille  contraliit,  habetur,  sufficiens 
sit  ad  omnes  absolute  sine  ulla  conditione  damnandos  uel  probandos?"  Respondetur: 
Jieneralis  notitia  huius  facti  in  genere  sumpti  non  satis  est  ad  ullum  damnandum 
uel  probandum,  quia  nullus  facit  rem  in  genere,  sed  generalis  notitia  facti  in  parti- 
culari,  quando  contractus  iste  fit  sine  personarum  delectu,  etiamsi  nulla  specialis 
ratio  mutui  uel  alterius  contractus  exprimatur.  sufficiens  est  ad  omnes  damnandos, 
qui  ita  contrahunt.  Quia  tunc  nisi  contractus  mutui  esse  non  potest,  et  est  intrinsece 
malus."  .Vtrum  lucrum  illud  quinarium  sit  tolerabile,  quod  scilicet  probabiliter 
defendi  possit,  si  fiat  per  contractum  societatis  cum  pacto  assecurationis  Capitaiis, 
et  lucri  minoris  certi."  Respondetur  a  theologis  :  „Toierabiie  est  iUud  lucrum,  quando 
tres  illi  contractus  concurrunt,  societatis,  assecurationis  lucri  et  Capitalis,  ita  vt  nec 
obligandi  sint  ad  restitutionem,  qui  iam  ex  contractu  lucrum  reportarunt,  neque  ne- 
ganda  sit  absolutio  his,  qui  tali  modo  contrabere  voluerint."  '  Tres  autem  ilias 
pactiones  et  „expressea  et  .implicite"  ac  .virtualiter1'  fieri  posse  tlieologi  illi  iam 
ante  dixerant.  Quaeritur  item :  .Vtrum  lucrum  illud  sit  ex  natura  rei  tolerabile,  si 
fiat  per  emptionem  census  legitimi,  nempe  ex  re,  vel  etiam  (ut  multorum  opinio  est 
cx  persona  fructifera  cum  pacto  assecurationis  et  redimendi  utrinque."  Respondetur: 
.Tolerabilis  est  ex  natura  rei  census  super  bona  frugifera  utrinque  redimibiLis,  etiam 
cum  pacto  assecurationis,  censu  tamen  propter  tale  pactum  diminuto.  sed  non  con- 
sulendus.  Census  autem  personalis  super  persona  non  fructifera,  non  est  tolerabiiis. 
Et  licet  super  persona  fructifera  propter  notabilem  aiiquam  industriam  ex  natura  rei 

a)  li'/  hiiins  opusculi  exemplum,  quod  est  in  „Opp.  NN  158  159"  p.  67.  1  n  exemplo,  quod  Ca- 
,  is  us  exscripsit,  hoc  v.  siglo  qttodam  sive  abbreviatione  scriptum  fuisse  videtur;  di  cuius  significatione 
dubitans  C.   in  margine  scripsit:   uniuersaliter  aut  videlicet. 


1  Canisiuq,  in  margine  haec  notavit  (quae  in  exemplo  Roma  misso  fortasse 
posita  non  erant:  desunt  certe  in  altero  illo  exemplo,  quod  supra  dixi  :  „Sic  tenei 
Joannes  Maior  in  4.  dist.  48  et  49;  Tenet  et  Gabriel  Biel  quaest.  11.  dubio  L0.  Tuni 
Corradus  quaest.  97.  Et  Sylvester  v.  Societas  §  92.  Nauarrus  etiam  c.  17  Nmn.  255. 
Demum  Corruu.  Resol.  lib.  3,  c  2,  conci.  .'>." 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    \'lll  5 


(3(5  2129.  Canisius  Sacerdoti  cuidam  Helvetio. 

sit  fcolerabilis,  tamen  quia  periculosissimum  est,  ne  debitae  circumstantiae  seruentur. 
communiter  non  est  tolerandus." 

Gregorius  XIII.  igitur,  cum  haec  et  reliqua  capita  a  Societatis  theologis  com- 
posita  considerasset.  Guilielmo  V.  respondit.  nec  dubium  est,  quin  Bonhomius  hoc 
responsum  Canisio  miserit;  cuius  apographum  Canisius  in  Cod.  „Can.  4"  f.  18"  sua 
manu  apographo  .Tractatus".  quem  modo  dixi.  adiunxit,  sic  inscriptum :  .Definitio 
Sanotiss.  D.  N.  Gregorij  13,  de  Contractu  Germanico  supra  centum  pro  quinque  ad 
Guilhelmum  Bauariae  ducem  anno  1581."  Sequitur  definitio:  .Titius  in  Germania 
pecuniam  habens.  eandem  Sempronio  cuiusuis  conditionis  homini  ad  nullum  certum 
iismu.  sed  pro  arbitrio  debitoris  distrahendam  ea  lege  tradit.  vt  Titius  ex  pacto  et 
ciuili  obligatione,  quae  aliquando  in  eisdem  literis,  interdum  in  alijs  adijcitur,  ius 
halieat.  quamdiu  eadem  pecunia  apud  Sempronium  relinquitur,  accipiendi  quotannis 
ah  eodem  Sempronio  quinque  florenos  pro  singulis  centenarijs,  et  postea  totam  quo- 
que  summam  capitalem.  De  tempore  autem  quo  restitutio  capitalis  fieri  debeat.  licet 
interdum  certi  aliquid  determinetur,  ut  plurimum  tamen  nihil  statuitur:  sed  tam 
Titio  quam  Sempronio  plena  potestas  relinquitur,  vt  quandocunque  voluerit  utilitate 
interim  percepta  in  partem  sortis  non  computata  contractum  rescindere  possit,  dum- 
modo  is  qui  contractum  rescindit.  alterum  ante  sex  menses  praemoneat.  Ex  ui  autem 
contractus  aut  pacti  adiecti,  Titius  annui  lucri.  aut  summae  capitalis  perdendae  nul- 
lum  periculum  subit,  sed  siue  Sempronius  fructificet,  siue  non.  ius  habet  ab  eo 
exigendi  lucrum  quinarium  annuum  pro  omni  centenario,  et  siue  uiuat  Sempronius, 
siue  moriatur,  Titius  ab  illo  uiuente.  uel  illo  mortuo  ab  eius  haerede  summam  capi- 
talem  recuperat,  nihil  quod  interim  recepit  restituens.  RESPONSIO*.  Contractus 
modo  et  forma  praedictis  celebratus  usurarius  est.  Neque  enim  ad  aliam  speciem 
quam  mutui  cum  conuentione  lucri  ex  eodem  mutuo  accepti  reduci  potest.  Ex  quo 
consequitur,  quodb  per  nullain  consuetudinem  patriaec  aut  Legem  humanam'1.  neque 
vlla  contrahentium  etiam  bona  intentione  excusari  possit  aut  defendi ".  quum  sit 
de'  iure  diuino  et  naturali  prohibitus.  Qua  quidem8  ex  causa  nemini  siue  diuiti. 
siue  pauperi,  et  quantumuis  miserabili  personae  huiusmodi  contractum  celebrare, 
lucrumue  ex  eo  acquirere  aut  retinere  licet.  Si  tamen  in  Germania  aliquis  est  con- 
traetus.  in  quo  quinque  pro  centum  accipiantur,  aliis  modo  et  forma  a  praedictis 
celebratush,  non  per  haec  [talem] '  damnare  aut  probare  intendimus.  donec  specialis 
fiat  de  eo  expressio  autk  [?]  consideratio,  ut  quid  de  eo  sit  sentiendum  decernatur, 
sicut  de  proposito  decretum  est."     .Responsionem"  hanc  posuit  etiam  Zech  I.  c.  979. 

Canisius  Bonhomio  respondit  10.  Aprilis  lf)<s-_>. 

212!>.        CANISIUS  SACERDOTI  CIJIDAM  HEI/VETIO. 

Friburgo  Helvetiorum  inter  a.  1581    et   ir>i)7. 

Ex  apographo  saeculo  fere  XYII.  manu  ignota  scripto  et  sic  inscripto:  „Pre- 
candi1  modus  Heluetico  Sacerdoti  traditus"  1":  .'!'  B  pp.  ;  quod  apographum  P.  Petnts 
llin/ii  S.  .1.  prelo  paravit,  verborum  compendia  resolvendo  ac  pauca  vel  addendo  vel 
immutando.  Can.  13,  ff.  non  sign.  Typis  exscriptum  esl  in  libello  ,.  A'.  /'.  Petrus 
Canisius  Societatis  [esu  Theologus,  elogiis  Magnorum  virorum  mirifice  illustratus, 
Friburgi  Helvetiorum  1  <>;")<>.  f.  S)5b    S)8b.     Eodem  apographo  usus  est   Riess  495. 

„.\i/>itiiiirn/ti"  bonae  precationis:  Cavendum  n  festinatione  et  levitate  in  horis 
canonicis.  Piis  libris  utendum.  Oratio  vespere  praeparanda.  Curae  imtnodicae  ab- 
iciendae.    Christi  Sanctorumque  memoria  frequentanda.    SS.  TrinUas  colenda. 

Constat  hipriinis  precandi  munus  nulli  non  Christiano  praeceptum, 
utile,  ac  necessarium  esse,  quod  nnlli  ordini  Catholicorum  magis  quam 

a  ihiins  rrs/niiixiiiiiis  praeter  exemplum  canimanum  (A)  S  alia  exstani  exempla  (B  C D)  Romai 
eodem  fere  tempore,  sed  diversis  manibus  scripta  (C  ei  D  t  idem  manu  neripta  sunt)  in  „"/'/>.  .V.\  i-^ 
;...•'"  p    97  //"  //:'  b)  vi   BCD.         c)  //'»•  v,  non  esi  m  l<r  l>  >\    ln  VCD  aequitur  excusari 

ii  iiii.iiii ■  defendi  possil    /.•''/'         t<  Hoc  v    non  est  in  BCD.         g)  etiam   BCD.        b)  l'i  reeti 

liri>;  celebratie  .1  i)  Supplevi  ex  l<  <  l>  k    ei    BCD,  idqut    rertius,  ut  videtur.  I)  .1»/' 

redunt  hot    verbum  hnec  vv    a  P.  Petro  Hugom   seripta:  R    P    Petri  Canieij 


Friburgo  Helvetiorum  inter  a.  158]  el  1  r»i >T.  gQ 

rum,  Angelique  Sancti;  Addenda  et  singularis  quaodam  rcucmitia  his 
iiere  sublimibus  personis  coelique  principibus  debita,  ut  cum  Propheta 
dicere  queas;  Jn  conspectu  Angelorum  psallam  tibi1.     Jnprimis 

autem  .issuctai  icntlus  aniinus,  ut  quotidie  cogitet  ac  meditetur  illud: 
Respice  in  faciem  Christi  tui2,  Ghristi,  inquam,  Nati,  Circumcisi, 
Magis  ostensi,  miracula  operantis,  Euangelium  praedicantis,  Crucifixi, 
mortui,  resuscitati,  et  in  coolum  assunipti,  quemadmodmn  Fcclesiae 
ordt»  nos  pulcherrime  admonet,  ac  Euangeliorum  sibi  succedentium  de- 
cursus  ostendit. 

Adminiculum*  erit  Dominico  die  singularem  tribuere  cultum  sacro- 
sanctae  Trinitati,  et  singulas  in  ea  honorare  personas  non  suo  tantum. 
sed  et  fidelium  onmium  nomine ,  iuxta  illud :  Benedicamus  Patrem 
et  Filium  cum  Sancto  Spiritu  •  laudemus  et  superexaltemus  eum  in 
saecula8.  Tunc  Sacerdotis  est  Angelicum  obire  munus,  et  ex  animo 
suas  preces  eo  referre,  ut  Sanctus,  Sanctus,  Sanctus4  dicere  uel 
cantare  uideatur.  Ac  pie  faciunt,  qui  toties  uel  caput  inclinant,  uel 
genua  inrlectunt.  quoties  in  tine  cuiusque  psalmi  repetitur  illud :  Gloria 
Patri  et  Filio  et  Spiritui  Sancto,  diebus  maxime  Dominicis,  qui  pecu- 
liarem  exigunt  laudem  et  gratiarum  actionem  pro  ineffabili  beneficio 
creationis  mundi  et  redemptionis  homimim,  et  iustiticatione b  [?|  fidelium. 
Maiorque  tunc  animi  laetitia  cum  Diuino  cultu  conjungenda  est,  ut  cum 
Discipulis  ob  nouam  Christi  resurrectionem  exhilaratis  gaudere 5,  atque 
promissam  regni  coelestis  gloriam  cum  fiducia  et  alacritate  cupere  et 
expectare  uideamur.  Vnde  duos  illos  fidei  articulos :  Carnis  resurrectionem 
et  uitam  aeternam,  saepe  multumque  considerare  expediet  ac  decebit. 
Omnia  ad  maiorem  DEI  gloriam. 

Inscriptioni  huius  commentarii,  quam  supra  posui,  P.  Peti-tts  Hugo  S.  J.  haec 
superscripsit :  „R.  P.  Petri  Canisij."  Hugo  autem,  patria  lucernensis  (f  1657),  histo- 
riam  diligenter  colebat  et  rerum  Canisii  peritissimus  erat  (Bernh.  Fleischlin,  Aus  tlen 
Annalen  des  Gymnasiums  zu  Luzern,  in  „Monat-Rosen"  XXVI,  Luzern  1882,  448,  et 
XXX,  Luzern  188(3,  561).  In  libello  quoque  Friburgi  Helvetiorum  a.  1656  edito, 
quem  dixi,  commentarius  ille  nomini  Canisii  addicitur.  Atque  et  res,  quae  in  eo 
dicuntur,  et  dicendi  genus  canisiana  sunt.  Facile  quoque  credi  potest,  sacerdotem. 
cui  Canisius  scripsit,  Helvetium  fuisse.  Quem  neque  curam  animarum  gessisse  neque 
in  numero  canonicorum  divinum  officium  in  choro  recitantium  fuisse  conicio  eo,  quod 
Canisius  neque  curae  animarum  neque  chori  mentionem  fecit.  Unde  mihi  quidem 
probabile  non  est,  commentarium  a  Canisio  destinatum  esse  Sebastiano  Verronio, 
parocho  canonicoque  friburgensi,  quem  ille  simili  commentario  ad  studia  theologica 
recte  colenda  instituit ;  cf.  infra,  ep.  2249. 

a)  II.  huic  v .  praeposuit:  VI.  b)  Sic;  sed  vv.  antecedentia   exigere    videntur,   «t   corrigatur: 

iustiflcationis. 


1  Ps  137,  1. 

2  Ps  83,  10.  Haec  verba  hoc  loco  sensu.  ut  dici  solet.  accommodato,  non  lite- 
iali  ponuntur. 

:'  Haec  verba  Br&riarium  romanum  in  Laudibus  Dominicae  cantico  Trium  pue- 
rorum  (Dn  3,  57 — 88)  adiungit  et  in  „Precibus"  Completorii  ponit.  Eadem  in  aliis 
quoque  officiis  divinis,  ut  in  „processione  pro  gratiarum  actione"  et  in  exsequiis 
parvulorum  dicuntur.  4  Ts  6.  3.     Apc  4,  8.  5  Cf.  lo  20,  20. 


70       2130.  Ioannes  Franciscus  Bonliomius  Canisio.    Tyrnavia  26.  Pebr.  1582. 

2130.        IOAXXES   FRAXCISCFS   BOJNHOMIUS,   apostolicus  apud 

imperatorem  nuntius.  episcopus  vercellensis,   CANISIO. 

Tyrnavia  26.  Februarii  1582. 
Ex  commentario  ab  Io.  Ant.  Caresana  Bonhomii  secretario  scripto  et  sic  inscripto: 
„Ad  Patrem  Canisium1' ;  quod  commentarium  Bonhomius  sua  manu  correxit  et  ampli- 
ficavit.    Cod.  „Bonh.  1"  f.  59a. 

Frobenius  caiholicam  fdem  professus  esi  et  Waros  romanos  excudet.  JJbri  fltaJ- 
mudici. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  charissime.  Ex  Dlustris- 
simi  Cardinalis  Comensis,  et  nostri"  Frobenij  litteris  nouissime  Roma 
datis  accepi1.  Ambrosium  ipsumb  Probenium c  fidei  Catholicae  profes- 
sionem  ad  formulam  a  Pio  IIIJ.  praescriptam 2  in  manibus  Reuerendi 
Sacri  Palatij  Magistri3  edidisse,  et  Summo  ipsi  Pontifici'1  Sanctique" 
Officij  Cardinalibus4  spopondisse.  libros  se  omnes,  quos  a  Romana  curia 
imprimendos  acceperit,  bona  fide,  omnique  studio  in  Catholico  loco 
praelis  excussurum ' :  Cuius  sane  rei  uolui  statim  Paternitatem  Tuam 
facere  certiorem,  quod  illam  scirem.  maximam  indeg  animi  uoluptatem 
percepturam;  Recte  igitur  Reuerendus  Praepositus3  iudicauerat,  non 
mittendas  ad  illum  esse  litteras  meas h ;  non  tam  ob  eam,  quam  scrip- 
sistis,  causam  °,  quam  ut  ne  ex '  meis  illis  literis  aliquam k  conquerendi 
occasionem  acciperet,  quando  Catholica  etiam1  religione  iam  suscepta 
facultatem  impetrare  necdum  potuit,  Thalmudicos  libros,  quod  praecipue 
petebat,  in  Italia  diuendendi7.  Atque  hic  quidem,  cum  nullas  uestras 
habeam,  quibus  respondeam,  litteras,  finem  scribendi  facio ;  Sed  nun- 
quam  Deum  Optimum  exorandi.  ut  toti  Heluetiae,  istique  praesertim 
Ciuitati  uerae  sapientiae  lumen  infundat,  uobisque  fidelibus,  ac  sedulis"' 
in  ista  uinea  excolenda  operarijs  uires  oportunas.  omniaque  Spiritus 
Sancti  Charismata  largiatur. 

Ternauiae8,  quae  est  Strigoniensis  Ecclesiae  Metropolitanae  in 
Hungaria  sedes",  IIIJ.  Cal.  Martij  MDLXXXIJ. 

Cardinalis  Comensis  *litterae,  quas  Bonhomius  commemorat,  Roma  27.  lanuarii 
L582  datae  sunt;  in  quibus  ille  Bonhomio  haec  narrat:  Frobenius  Romam  venit  et 
a  summo  pontifice  benigne  exceptus  est.    „H;i  poi  trattato  de  le  cose  sue  con  questi 

a)  Sic  Bonh.   ipsi    correxii  ex  ipsius.         b    //■><■  v,  a  /•    additum  est.         c)  Sequitur  ipsum,  '/»»i/ 
/(.  primum  <  .<■  Qostrum  eorrexit,  deindt   oblitteravit.        d)  Sequitur  c-t.  oblitt.         e    .1    B.  correetum  ex 
Sancti.      f)  .1    />'.  rom-fliiin  <  .*■  locu  iuiprcssunini.       g)  Sic  B.  correxit  ex  ex  eo  iiuixiniam.       b 
sequuntur,  usqut   ad  [talia  diuendendi   incl.,  a   />'.  in  margine  inferion   addita  sunt.  i)  Sic  B.  cor- 

rexit  ■'   Oatholicam   Religionem  iam  suscepturus,  aliqua  ratione.         k)  .1  />'.  corr.  ex  sil>i.  I    //■■■ 

•  '   /;.  supra  versum  seriptum  est.  m    Sequitur  <'liristi.   oblitt.  q)  Sic  Cares    correxit  •  i    l.\ 

Castro  noito  Strigoniensis^Ecclesiae  in  Hungaria,  dum  iter  agimus. 

1  De  cardinalis  Comensis  ei  Frobenii  litteris  vide,  quae  sub  ipsam  banc  epi- 
stulam  dicentur.  -  De  hac  v.  Can.  \\  653     654. 

Magistri  illi,  praeter  alia  officia,  pontificum  theologos  aulicos  agebanl  et  libro- 
iiitii.  i|iii  Romae  edebantur,  censores  erant.  A.  1580  1583  Sixtus  Fabri  0.  Pr.  boc 
munere  functus  esi  Gaet.  Moroni,  Dizionario  <ii  erudizione  storico-ecclesiastica  XIjI. 
Venezia   1846,  214).  '  Cardinalibus  Inquisitoribus. 

■  Petrus  Schnewly.  '    \ ride  supra  p.  II  <i().  7  Vide  supra  p.  45. 

a  Tyrnan  sive  Nagyszombath,  iirbs  hungarica.  Ajchiepiscopi  strigonienses  il»i 
sedem  habebant,  <|nia  Strigonium    Esztergom,  Gran    a  Turcis  occupatum  erat. 


2131.  Canisius  [ac.  Christoph.  Blarer  a  Wartensee.   Friburgo  ttelv.  5.  Mart.  L582.     71 

Signori  del  Santo  officio,  ei  mostra  non  solo  di  uoler  esser'  catholico,  tna  di  esser'stato 
sempre,  ei  m  segno  di  cio  ha  fatto  La  professione  de  La  fede  in  mano  del  Sacrista  ' 
in  ottima  forma,  el  I' ha  sottoscritta  <li  sua  mano."  Nunc  Romae  de  rebus  typo 
graphicis  diligenter  agit  ex  commentario  vel  apographo  eiusdem  temporis,  quod  esi 
in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  12  f.  99°  L00b).  I>e  Litteris  autem  illis  a  Fro- 
benio  ad  Bonhomium  datis  Bonhomius  ipse  Frobenio  *scripsit:  „Magnam  animi  con- 
solationem  mihi  attulerunt  Litterae  Dom.  V.  <j nas  ad  me  Calendis  Februarij  dedit, 
eam  praesertim  ob  causam,  quod  me  de  uestra  cum  Kcclesia  Romana  reconciliatione, 
fideique  Catholicae  professione  coram  Sacri  palatij  Magjstro  edita  certum  reddide- 
runt.  .  .  .  Cum  primum  Viennae  fuero  cum  Sacra  Caes:  Maiest.  de  uestro  hoc  negocio 
agam  diligenter  ei  omni  studio  curabo,  ut  Litterae  statim  ad  Francfordiensem  Senatum 
Lmperatoris  nomine  dentur,  quibus  id  expresse  iubeatur,  ut  ex  contractu,  inter  I».  V.. 
et  Judeos  Francfordianos  inito,  illos  compellat  ad  Libros  iam  impressos  redimendos" 
ex  commentario;  Cod.  „Bonh.  1"  f.  58a). 

Canisius  Bonhomio  respondit  10.  Aprilis  1582. 

2131.  CANISIUS    IACOBO    CIIRISTOPHORO    BLARER    A 

WARTEXSEE  episcopo  principi  basileensi. 

Friburgo  Helvetiorum  5.  Martii  1582. 
Ex   autographo  (2°;  1   p.;  in  p.  4  inscriptio   et  particulae  sigilli),    qnod  exstai 
Bernae  in  archivo   reipulicae,   in  foliis  separatis.     Epistulae  partem  gallice  reddidit 
Fr.  X.  Kohler  in  libello    sine   suo  nomine   (in  fine  posuit  „X.  K.u)   edito :    .Le  Bien- 
heureux  Canisius  et  ses  recents  biographes",  Porrentruy  1866,  14. 

Christoph.  Kest  bibliopolam  et  Laur.  Groll  liMerarum  studiosum  commendat. 

t 

Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna, 

Reuererendiss.  in  Christo  Pater, 

et  Jllustriss.  Princeps2. 

Etsi  difficile   niihi  ac  uerecundum  est,  ad  talem  tantumque   anti- 

stitem  literas  dare,  cui  neque  notus  sim,   neque  commendatus:   tamen 

laudatiss.  Praesulis  humanitate  confisus,  et  amicorum  uotis  precibusque 

commotus  efficere  non  potui,  quin  ad  amplitudinem  tuam  aliquid  scri- 

berem.     Venit   isthuc   Christophorus   noster,    quem   spectatae   fidei,    et 

Catholicae  religionis  bonaeque  frugis  esse  ciuem  nouimus,    quique  ad- 


1  In  cardinalis  Comensis  *litteris  1.  Februarii  1582  ad  Bonhomium  datis  liic 
vocatur  „Sacrista  del  palazzo".  Erat  autem  is  praelatus  ille.  qui  in  aedibus  ponti- 
ficiis  sacra  ministrabat  iis.  qui  ad  pontificis  familiam  sive  domum  pertinebant.  Ab 
a.  1574  usque  ad  Clementis  VIII.  tempora  id  officium  tenebat  Augustinus  Molari  de 
Fiviziani  0.  Er.  S.  Aug.  {Moroni  1.  c.  LIX  187). 

2  lacobus  Christophorus  Blarer,  a.  1542  in  arce  Wartensee  ex  nobili  familia 
Snebiae  ortus,  cum  Friburgi  Brisgoviae  in  universitate  litteris  studuisset,  a.  1575 
episcopus  princeps  basileensis  electus  est.  Qui  episcopatus  per  protestantes  misere 
divexatus  erat.  Iacobus  Cbristopborus  igitur,  ut  vires  augeret,  a.  157!»  cum  septem 
pagis  catholicis  Helvetiae  foedus  pepigit.  Item,  cum  decreta  concilii  tridentini  pro- 
mulgasset,  a.  1581  in  synodo  Delsbergae  habita  leges  saluberrknas  tulit,  Postea 
libros  liturgicos  emendate  edendos  curavit,  multos  tum  suis,  tum  Capuccinorum  et 
Iesuitarum   contionibus   ex  haeresi   ad  fidem    catholicam   reduxit,   a.  1591    Bruntruti 

Porrentruy  .  ubi  sedem  habebat,  collegium  Societatis  fundavit,  a.  15;»2  typographiam 
condidit.  Ita  dignus  habitus  est,  qui  dioecesis  basileensis  instauratof  appella- 
retur  (f  1608  . 


I 


72    2132.  Iac.  Christoph.  Blarer  a  Wartensee  Canisio.    Bnmtruto  7.  Martii  1582. 


■ 


modum  cupit,  iu  libellis  tum  excudendis,  tum  procurandis  et  aduehendis 
dignitati  uestrae  ac  eius  Ecclesijs  suam  operam  dare,  fidumque  omne 
ministerium  exhibere x.  Quare  et  Rectori  Lucernensi  -.  et  mihi  uisus 
est  ille  cumprimis  idoneus,  qui  praestantiae  tuae  commendaretur,  et 
in  Basilaeensi  ecclesia  restaurando  Catholicismo  cui  sane  plurimum  in 
Domino  gratulamur,  vtiliter  inseruiret.  Quibus  autem  rationibus  id 
perfici  queat,  ex  eo  ipso  facile  cognoscet  sapientia  tua,  cui  me  et  So- 
cietatem  hanc  Jesu  exiguam  etiam  atque  etiam  in  Christo  commendo. 
Paulo  post  veniet  studiosus  quidam  et  pius  adolescens  Laurentius 3,  qui 
sibi  proposuit  breui  sacris  ordinibus  initiari,  ac  propterea  nescio  qua 
fide  ductus,  meas  ad  Celsitudinem  tuam  literas  sibi  prodesse  posse 
putauit.  Sed  ut  uerum  fatear,  ego  inuitus  saepe  in  hoc  commendandi 
officio  uersor,  et  tam  leuiter  nolim  occupatissimum  Praesulem  inter- 
pellare,  neque  satis  tutum  arbitror  de  alijs  iudicium  ferre.  Sed  huic 
in    scribendo    audaciae ,    praesertim    quum    ignotus    ad    ignotum   haec 

etiam     precor    ignosci.      Friburgi    Xeutoniae 


mittam ,     etiam 
5  Martij  1582. 


atque 


Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius  Societatis  Jesu. 

f  Reuerendiss.  in  Christo  Patri  et  Jllustriss.  Principi,  Domino 
Christophoro  Basilaeensi  Episcopo  et  Patrono  obseruandissimo.  Ad 
proprias  manus. 

In  pagina  4.  epistulae  manu  eiusdem  temporis  notatum  est:  „D.  Petrus  Canisius 
commendat  Christophorum  Bibliopolam  Friburgensem  etc.  Responsum  est  6.  Martij 
1582.''     Vide  tamen  infra.  ep.  2132. 

Bruntruto  7.  Februarii  1582  Christophorus  episcopus  P.  Martino  Leubenstain 
collegii  lucernensis  rectori  *scripserat:  „Wir  haben  auss  Euerm  schreiben  vom  ersten 
Decembris  verschinen  81.  Jars  verstanden,  AVelcher  massen  Christoff  Kast  buehfierer 
zu  Freyburg  den  Druckh  Theuscher  vnd  Welscher  Catechissmen  abgeschlagen." 
Postea  se  cum  alio  quodam  typographo  egisse,  sed  in  hoc  quoque  varias  difficultates 
expertum  esse.  „Jst  demnach  an  Euch  vnser  gnedigs  begern,  Jr  wellen  von  dem 
buchdruckher  zu  Tillingen  erkhiindigen,  Wass  Er  von  Teiischen  exemplaren  vff  die 
fiinffzehundert,  doch  ohne  die  figuren  zu  druekhen.  vnd  dieselbige  gehn  Basel.  dohin 
Jme  dass  Gelt  alss  dan,  ohne  fehlen  geliiffert  werden  solte.  nemmen  wolte,  daruber 
vnss  entlichen  haben  zu  resoluieren;  Was  dann  die  FranzSssischen  Catechissmis  be- 
triff,  wellen  wir  aucli  vernere  fiirsehung  tluin,  wie  dieselben  jn  Drnckh  miigen  fiirder- 
licli  gebrachi  werden"  ex  apographo  eiusdem  temporis,  quod  est  Bernae  in  archivo 
reipublicae    bernensis;    Cod.  [basil.]    „Missiuae   de  Annis  1582   et   1583"    |>.  63     64). 

Christophorus  Blarer  Canisio  respondit  7.  Martii  1582. 

2132.       EACOBUS  CIiniSTOPIIOKI  S  BLABEB  1  WABTM- 

SEK  episcopus  princeps   basileensis  CANISIO. 

Bruntruto  7.  Martii  1582. 
Ex  apographo   eiusdem    temporis,    quod  est  Bernae    in  archivo  reipublicae,    in 
codice,   (|ui   olim   erat  in    archivo   episcoporum    basileensium   ei  sic  esi    inscriptus: 

1  Significatur  Christophorus  Kest  sive  Kiist.  bibliopola  friburgensis ;  vide,  quae 
sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

2  P.  Martino  Leubenstain,  qui  haud  multo  ante  Friburgum  ad  Canisium  iuvan- 
(Iiiiii   venerat  :   v.  supra   p.   15  57. 

Is  eral   Laurentius  <in"»ll  a   Lauffenberg    Kohler  I.  c.  15     16). 


••  6,  lliirtij 
bdifierei 


\]  IKTK\- 


2133.  foannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Vindobona   13.  Martii   L582.     73 

„Missiuae  de  Annis  L582  et  L583",  |>.  94  !'.">.  Apographo  manu  eadem  in  tnargine 
ascriptum  est :  „Domino  Petro  Canisio."  Epistulam  ex  parte  gallice  reddidit 
.V.  KoMer  1.  c    v.  supra  |>.  71     15. 

Cum  bibliopola  de  catechismis  egit.    Canisiutn  lumlat  et  invitat. 

Jacobus  Christophorus  etc. ' 

Reuerende  doctissimeque  uobis  in  Cliristo  plurimum  dilecte,  tuis 
perlectis  literis,  quibus  Christophorum 2  Friburgensem  ciuem  Biblio- 
polam"  nobis,  commendas,  ne  uel  uulgare  apud  nos,  eaedem  tuae  literae 
ponderis  habuisse,  uel  ipsi  ut  nobis  certe  videtur  hominj  probo  atque 
sincero  denegatum  quid  videretur  •  statim  eum  ipso  ratione  excuden- 
dorum  Catechismorum  plane  transegimus ;i,  fore  sperantes,  ut  fidelem 
et  utilem  ea  in  re,  quam  religionis  nostrae  catholicae  iuuandae  et  pro- 
pagandae  studio,  instituimus,  operam  nobis  ecclesiaeque  nostrae  sit 
praestaturus.  Ad  te  porro  quod  attinet,  cum  insignis  et  pietatis  et 
eruditionis  laude,  caeteris  anteire  te,  iam  ante  tum  librorum  tuorum 
lectione,  tum  multorum  doctorum  virorum  relatione,  compertum  habea- 
mus,  gratum  sane  nobis  erit,  si  quando  in  has  partes  proficiscendi1' 
data  occasione  nos  inuisere  apudque  nos  diuertere"  uolueris  omnem 
tibi  beneuolentiam  et  amorem  exhibiturid  [?].  Imo  uero,  si  per  oc- 
casionem  licuerit  et  de  eo  certiores  facti  fuerinms,  equos  et  alia  ad 
profectionem  necessaria,  libentissime  subministrabimus  ut  commode  ad 
nos  uenire  queas  deque  ad  Ecclesiae  statum  pertinentibus,  alijsque 
rebus  amice  conferre  possimus.  Vale  •  ex  arce  nostra  Bruntrutensi 
7.  Martij  Anno  1582. 

Blareri  cum  Kestio  „transactionem"  illam  de  catechismis  prospere  successisse 
intellegitur  ex  *litteris  Delsbergio  9.  Iunii  1582  a  Blarero  ad  Kestium  datis.  „Wir 
haben\  inquit  ille,  „Ewer  schreiben  der  Cathechissmus  halber  gestrigen  abent  em- 
fangen  vnd  seines  Jnhalts  vernommen,  Darauff  vnser  gnedigs  begern,  dass  Jr  die 
angeregte  Cathechissmus,  zum  furderlichisten  wollen  gehn  Basel  in  vnsern  Hoff 
liiefem,  Dann  wir  vnserm  Schaffner  daselbsten  beuelch  gethan.  zu  welcher  zeit  Jr 
dieselbe  daselbsthin  bringen  werden,  Dass  Er  Euch  die  ordenliche  bezallung  .  .  .  er- 
statten  sollett  (ex  apographo  eiusdem  temp. ;  Cod.  bern.  ^Missiuae"  etc.  [ut  supra] 
p.  225 — 226).  Dubitari  autem  vix  potest,  quin  typis  descriptus  sit  Canisii  catechis- 
mus  minor  sive  „Parvus  Catechismus  Catholicorumu. 

Haud  recte  igitur,  puto,  C.  Holder  negavit,  Priburgi  typographiam  iam  exstitisse 
ante  eam,  quam  a.  1585  Gemperlinus  ibi  instituit  (Melanges  d'Histoire  Fribourgeoise 
I,  Fribourg  1896,  3 — 9).     Nec  tamen  Kast  diu  Friburgi  fuisse  videtur. 

Canisius  Blarero  respondit  19.  Martii  1582. 

2133.         IOAXXES  FRAXCISCES   BOXHOMIIJS,  apostolicus  apud 
imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Vindobona  13.  Martii  1582. 
Ex  commentario  a  Caresana  Bonhomii  secretario  scripto  et  sic  inscripto :   „Patri 
Canisio":    quod    commentarium    Bonhomius    ipse    emendavit    et    amplificavit.      Cod. 
-Bonh.  1"  f.  93. 


a)  Bibliopoletn  apogr, 
corrigendumne  exhibituiis  ? 


b)  2)roficiscenti  apogr. 


c)  Vel  diuerti;  apogr.:  diuerte.        d)  Sie; 


1  I.  e. :    Dei  et  Apostolicae  Sedis    gratia    Episcopus   Basiliensis   etc. ;    cf.  infra, 
ep.  2164.  2  Kest ;  v.  supra  p.  72.  :1  Cf.  supra  p.  72  et  infra,  monum.  1272. 


72     2132.  Iac.  Christoph.  Blarer  a  Wartensee  Canisio.    Bruntruto  7.  Martii  1582. 

modum  cupit,  in  libellis  tum  excudendis,  tum  procurandis  et  aduehendis 
dignitati  uestrae  ac  eius  Ecclesijs  suam  operam  dare,  fidumque  onme 
ministerium  exhibere1.  Quare  et  Rectori  Lucernensi -,  et  mihi  uisus 
est  ille  cumprimis  idoneus,  qui  praestantiae  tuae  commendaretur,  et 
in  Basilaeensi  ecclesia  restaurando  Catholicismo  cui  sane  plurimum  in 
Domino  gratulamur.  vtiliter  inseruiret.  Quibus  autem  rationibus  id 
perfici  queat,  ex  eo  ipso  facile  cognoscet  sapientia  tua.  cui  me  et  So- 
cietatem  hanc  Jesu  exiguam  etiam  atque  etiam  in  Christo  commendo. 
Paulo  post  veniet  studiosus  quidam  et  pius  adolescens  Laurentius 3,  qui 
sibi  proposuit  breui  sacris  ordinibus  initiari,  ac  propterea  nescio  qua 
fide  ductus,  meas  ad  Celsitudinem  tuam  literas  sibi  prodesse  posse 
putauit.  Sed  ut  uerum  fatear,  ego  inuitus  saepe  in  hoc  commendandi 
officio  uersor,  et  tam  leuiter  nolim  occupatissimum  Praesulem  inter- 
pellare,  neque  satis  tutum  arbitror  de  alijs  iudicium  ferre.  Sed  huic 
in  scribendo  audaciae .  praesertim  qimm  ignotus  ad  ignotum  haec 
mittam,  etiam  atque  etiam  precor  ignosci.  Friburgi  Neutoniae 
5Martij  1582. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius  Societatis  Jesu. 

f  Reuerendiss.  in  Christo  Patri  et  Jllustriss.  Principi,  Domino 
Christophoro  Basilaeensi  Episcopo  et  Patrono  obseruandissimo.  Ad 
proprias  manus. 

In  pagina  4.  epistulae  manu  eiusdem  temporis  notatum  est:  „D.  Petrus  Canisius 
commendat  Christophorum  Bihliopolam  Frihurgensem  etc.  Respousum  est  (>.  Martij 
1582/     Vide  tamen  infra.  ep.  2132. 

Bruntruto  7.  Fehruarii  1582  Christophorus  episcopus  P.  Martino  Leubenstain 
collegii  lucernensis  rectori  *scripserat:  „Wir  haben  auss  Euerm  schreihen  vom  ersten 
Decembris  verschinen  81.  Jars  verstanden,  Welcher  massen  Christoff  Kiist  buchfierer 
zu  Freyburg  den  Druckh  Theuscher  vnd  Welscher  Catechissmen  abgeschlagen." 
Postea  se  cum  alio  quodam  typographo  egisse,  sed  in  hoc  quoque  varias  difticiiltates 
expertum  esse.  ,Jst  demnach  an  Euch  vnser  gnedigs  begern,  .lr  wellen  von  dem 
buchdruckher  zu  Tillingen  erkhtindigen,  Wass  Er  von  Teiischen  exemplaren  vtf  die 
funffzehundert,  doch  ohne  die  figuren  zu  druckhen,  vnd  dieselbige  gehn  Basel,  dohin 
Jme  dass  Gelt  alss  dan,  ohne  fehlen  geliiffert  werden  solte,  nemmen  wolte,  daruber 
vnss  entlichen  hahen  /,u  rcsoluicren  :  Was  dann  die  Franzossischen  Catechissmis  he- 
triff.  wellen  wir  auch  vernere  fursehung  thun,  wie  dieselhen  jn  Druckh  mSgen  fiirder- 
lich  gehracht  werden""  ex  apograjdio  eiusdem  temporis.  quod  est  Bernae  in  archivo 
reipublicae    hernensis;    Cod.  [basil.]    .Missiuae    de  Annis   1582    et    1583"    p.  G3 — 64). 

Christophorus  Blarer  Canisio  respondit  7.  Martii  1582. 

3133.      IACOBUS  CHBISTOPHOBVS  BLAREB  1  WiBTEN- 

8EE  episcopus  princej)s  Itasileensis  CANISK). 

Bruntruto  7.  Martii  1582. 
Ex  apographo   eiusdem    temporis,   quod  esi   Bernae    in  archivo  reipublicae,    in 
codice.    (jui   olim    erat    in    archivo   episcoporum    basileensium   el  Bic   esl    [nscriptus: 

1  Significatur  Christophorus  Kest  sive  Kast,  bibliopola  friburgensis ;  vidc,  quae 
suli  ipsas  has  litteras  dicentur, 

-  P.  Martino  Leubenstain,  qui  haud  multo  ante  Friburgum  ad  Canisium  iuvan- 
•  liiiu  venerai ;  \ .  supra  p.  15  57. 

Is  crat   Laurentius  Gr6ll  a   LaufPenberg    Kohler  I.  c.  15     16). 


Yimlolmna    1."..   Marlii    L582.  75 

omnia  eadem  priuilegia,  el  indulgentiae  concedantur,  quae  hic  Viennae, 
et  alibi  in  Germania  eiusmodi  Sodalitati  concessae  iam  sunl  ':  De  A.po- 
stolico  Nuncio  in  Helvetiam  rursus  mittendo  niliil  esse  sperandum 
existimo  hoc  tempore  •  causas  uero  cura[?]  attexam,  necessarium  non 
cxistiiiio1'.  Jn  Vngaria  habebimus  Deo  bene  iuuante  Societatis  Col- 
Legium,  et  satis  spero  opulentum,  quod  uescio  qua  ratione  ego  in  magna 
negociorum  perturbatione  impetrauerim  -:  pro  cuius  Collegij  ac  pro 
meae  legationis  optimo'  successu,  P.  T.  oro,  ut  apud  Diuinam  Maie- 
statem  perpetuo  intercedat;  Vereor  enim  maximopere,  ue  peccata  mea 
multa  bona  impediant;  egoque  tandem  pastoralis  prope  officij  oblitus, 
seculares  mores  induam;  Jn  Augustanis  Comitijs  proxime  futuris  iure 
timendum  est,  ue  Catholica  Religio  non  leuem  iacturam  faciat3,  nisi 
Diuina  pietas  dexteram  suam  potentisshnam  inimicorum  audaciae  ob- 
iecerit ;  Quare  iterum,  atque  iterum  assiduis,  ijsque  feruentibus  precibus 
opus  esse  repeto,  atque  inculco;  Viennae  Austriae  IIIa  Idus  Martij 
MDLXXXII. 

1.  Bonhomius,  quae  de  scholis  Oanisio  scripsit,  auctore  Schnewlino  praeposito 
scripsisse  videtur.  Huic  enim  10.  Martii  1582  scripsit :  „De  diuersis  construendi 
Collegij  rationibus  proferre  uon  audeo  sententiam  meam  .  .  . ;  scholas  porro,  quam 
primum.  etiam  non  expectata  totius  operis  absolutione,  institui  probo,  patrique  ipsi 
Canisio  meum  significabo  hac  de  re  iudicium  ac  desiderium"  (ex  commentario  a  Bon- 
homio  ipso  recognito,  Bonh,  1  f.  69b;  etiam  apud  Berthier,  Bonh.  101). 

2.  Eodem  die  Bonhomius  P.  Roberto  Ardreno  8.  J. .  qui  eum  de  collegii  fri- 
burgensis  prosperis  initiis  certum  reddiderat.  *scripsit:  „  Jd  mihi  ualde  placuit,  quod 
e  conductorum    istorum    manibus.    uel   potius    famelicis  faucibus  bona  illa  Marsensia 

a)  Sic;  corrigendumne  ut?  b)  A  Car.  corr.  ex  duco.  c)  si<-  ]'..  correxii  ex  ]>ro  eius  [?] 

meaeque  legationis  foelici. 


n'  e  benignamente  contentato"  (ex  apographo  eiusdem  temp..  quod  est  in  archivo  vati- 
cano,  „Nunz.  di  Germ.  12"  f.  116). 

1  In  cod.  „Instit.  196"  f.  48 lb — 482a  exstat  apograpbum  eodem  fere  tempore 
scriptum  *  litterarum  Romae  29.  Martii  1580  datarum,  quibus  Gregorius  XIII.  congre- 
gationi  marianae  Pragae  in  contubernio  iuvenum  litteris  studentium  a  Sociis  institutae 
varias  indulgentias  tribuit.  Cui  apogi-apho  manu  eadem  adnotatum  est,  easdem  lit- 
teras  sodalibus  „Viennensibus''  concessas  esse.  Breve  simile  10.  Decembris  1578 
a  Gregorio  XIII.  sodalitatibus  marianis  Dilingae,  Monachii.  Halae,  Lucernae,  Lngol- 
stadii,  Augustae,  Landsbergae  constitutis  concessum  est  (Synopsis  Actorum  S.  Sedis 
in  causa  Societatis  Iesu,  Florentiae  1887  et  Lovanii  1895,  519).  Breve  sodalitati 
friburgensi  tributum  ponetur  infra.  monum.  1325. 

2  P.  Henricus  Blyssemius  provinciae  austriacae  S.  J.  praepositus  Praga  5.  Iunii 
1582  Aquavivae  praeposito  generali  de  Bonhomio  *scripsit:  „Diu  multumque  trac- 
tauit  cum  ipso  Caesare  et  cum  quibusdam  Episcopis  Hungariae,  vt  Collegium  Socie- 
tatis  erigatur  Tyrnauiae,  vbi  antea  fuerat  .  .  .  et  sicut  ipse  narrat.  uidetur  aliqualem 
consensum  licet  necdum  efficacem  nec  confirmatum  obtinuisse.  Mitto  R.  P.  V. 
exemplum  de  loco  et  redditibus  quibus  Collegium  ille  a  Caesare  fumlandum  de- 
sideraf  (exautogr.;  Germ.  160  f.  73a.  „Exemplum"  illud  exstat  ibidem  f.  315  316). 
Collegium  tyrnaviense  circa  a.  1560  incohatum,  a.  1567  dissolutum  erai ;  aeque  hoc 
tempore  instauratum  est. 

:;  Haec  imperii  comitia  in  diem  22.  Aprilis  indicta,  exeunte  funio  incohata  sunt. 
Guilielmus  Cliviae  dux  Gregorio  XI II.  scripsit,  protestantes  Augustae  Blibertatem 
religionis"   petituros  esse     Thfinrr  III   .'511      ;S17. 


76      2134.  Aquaviva  Can.    16.  Mart.  1582.    2135.  Can.  Blarer.    19.  Mart.  1582. 

eripueritis.  ex  totius  Senatos  decreto,  necnon  ipsorum  etiam  assensu  accedente ; 
Magnam  quoque  ex  eo  consolationem  coepi,  quod  et  Pater  Canisius  solitas  conciones, 
et  P.  Antonius  lectiones  prosequuntur,  tanto  cum  spiritali  fructu.  et  Friburgensium 
applausu  et  frequentia"    ex  commentario  per  Bonhomium  recognito:    Cod.   .Bonh.  1" 

f.     l!7a. 

In  *  Tabidis  senatus  frihurgensis  haec  notata  sunt  de  sessione  1G.  Fehruarii 
1582  habita:  ,Vss  nachlass  myner  Herren  ist  Loys  grimaud  von  Marsens.  zu  einem 
weibel  vnd  vffseher  des  gottshuss  marsens,  vnnd  sijner  giitern  .  .  .  geordnet,  der  hatt 
ein  eid  gethan,  wie  die  statthalter  vff  den  vogtyen  thund"  („Manuall<  consilii  cotidiani 
ab  1.  Ianuarii  ad  24.  Iunii  perductum;    Friburgi  in  archivo  reipublicae  . 

Canisius  Bonhomio  respondit  26.  Aprilis  1582. 

2134.  CTiAI'I>IVS    ACIUAYIYA    praepositus    generalis    Societatis    Iesu 
CANISIO.  Roma  16.  Martii  1582. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   .Friburgi  P.  Canisio."     G.  Sup.  1  f.  69b. 

Manareum  visitatorem  rebus  friburgensibus  prospecturum.   Dc  Canisii  nepotibus. 

De  negotijs  istis  etsi  quanturrT  [?]  Reuerentia  V.  ad  me  postremo 
scripsif'  libenter  cognoui,  tamen  quid  respondeam  non  habeo,  cum 
P.  Visitator x  qui  ea  certius  explorata  habet,  facilius  statuere  de  omni- 
bus  possit.  Atque  idem  etiam  non  deerit  pro  sua  caritate  et  prudentia 
quin  locum  istum  onmi  ope  subleuet,  et  si  ita  expediens  iudicetur. 
etiam  denuo  uos  reuisat.  Jtaque  ego  unum  illud  admonere  uolebam 
Reuerentiam  V..  si  forte  neque  a  P.  Rectore  Collegii  Germanici2  neque 
ab  alio  ut  putabamus  admonita  fuisset,  ut  cum  libebit,  nepotes  suos 
Romam  mitteret,  quia  non  deerit  eis  locus  uel  ut  contidimus  in  Col- 
legio  uel  certe  in  Seminario  nostro  3.  Ac  utrouis  in  loco  fuerint,  Reue- 
rentia  V.  dubitare  non  debet  quin  nobis  tantae  curae  futuri  sint  quan- 
tum  postulat  caritas  quam  Reuerentiae  V.  meritis  et  laboribus  Societas 
debet.  Nunc  Reuerentia  V.  salutet  nostro  nomine  P.  Antonium  Balduinum 
comitem  istius  missionis  suae.  cuius  epistolae  respondebimus  cum  pri- 
mum  uacabit  •  sed  interea  intelligere  illum  uolui  eam  nobis  et  redditam 
fuisse,  et  gratam  extitisse.  Dominus  autem  sit  cum  Reuerentia  V.  et 
socijs  eius  eosque  omnes  impleat  gratia,  et  benedictione  sua  •  Amen. 
Romae  16  Martij   1582. 

Canisius  Aquavivae  respondisse  videtur  26.  Augusti  1582. 

2135.  CANISIUS  IACOBO  CHRISTOPHORO  BIARER,  episcopo 
principi  basileensi.  Priburgo  Helvetiorum  1!'.  Martii   L582. 

Kx  nutograpbo  2":  '/•.>  P'-  iU  P •  4  inscr.  et  particulae  sigilli),  quod  esl  Bernae 
in  archivo  reipublicae,  infolio  separato.    Epistulae  partes  gallice  reddidii  Kohler  l.c. 

v.  supra  p.  71)  15. 

Episcopi  humanitas  in  bibliopolam  frHburgemsem.  Canisius  ab  episcopo  invitatus. 
Tuvenis  ad  sacerdotium  aspirans. 

a)   Vel  quae.        b)  Sequitur  gratum  vel  grata,  oblitt. 

1  Oliverius  Manareus.  -  Michaele  Lauretano. 

:1  Vide  supra  p.  11  4!». 


2136.  Canisius  Loanni  Francisco  Bonhomio.    Friburgo  Helvet.   LO.  Apr.  L582.    77 

t 
Pax  1KSV  CHRISTi  nobis  aeteraa, 
Reuerendissime  Domine  el  Jllustriss,  Princeps. 

Quas  ad  me  Celsitudo  tua  literas  dedit,  Christophorus  noster1  his 
diebus  reddidit,  meamque  commendationem  non  parum  isthic  sibi  pro- 
fuisse  testatus  est.  Ego  uero,  uti  par  est,  ingentes  ago  gratias  tantae 
humanitati,  quae  in  illum  ample  collata  est,  atque  ut  fidem  datam  iu 
Basilaeensis  Mcelesiae  comniodum  praestet,  lihenter  urgebo.  Abijt  autem 
modo  Lugdunum,  vnde  huc  redire  statuit  ante  Paschales  ferias-  Christo 
auxiliante.  Quod  uero  eadeni  benignitas  tua  me,  ut  ad  se  ueniam. 
clementer  inuitat,  singularem  optinii  Praesulis  beneuolentiam  et  officio- 
sam  charitatem  agnosco,  etsi  doleam  me  tantis  promissis  et  oblatae 
numiticentiae  Patroni  gratiam  referre  non  posse.  Christum  Opt.  Max. 
ex  animo  precor,  vt  pietatis  tuae  conatus  insignes,  qui  ad  statum  Catho- 
licae  religionis  promouendum  spectant,  ad  sui  nominis  gloriam  magis 
magisque  prosperet. 

Venit  autem  •  isthuc  Laurentius  adolescens.  cuius  et  antea  memi- 
neram :!,  et  sacris  cupit  ordinibus  initiari.  bonus  et  Catholicus  ille  qui- 
dem,  sed  meliore  fortuna  dignus  tum  ad  curandam  ualetudinem  tum 
ad  studia  prouehenda,  in  quibus  nescio  quantum  hactenus  profecerit. 
Caetera  ex  illo  ipso  coram  intelliget.  quisquis  amplitudinis  tuae  nomine 
illum  examinauerit.  Vehementer  sane  optarim  idoneos  et  fidos  opera- 
rios  in  hoc  Episcopatu  suppetere,  quorum  ministerijs  ad  Ecclesias 
plaerasque  tum  conseruandas  tum  restituendas  passim  egemus.  Do- 
minus  IESVS  Celsitudinem  tuam  nobis  et  Ecclesiae  diu  sospitem  seruet. 
Friburgi  19  Martij   1582. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

t  Reuerendiss.  in  Christo  Patri  ac  Jllustriss.  Principi,  Domino 
Iacobo  Christophoro  Episcopo  Basilaeensi,  Patrono  benigniss.  Ad  manus 
proprias. 

2136.        CANISIUS   IOAKXI   FRAXCI8CO    BOXHOHIO,   apostolico 
apud  imperatorem  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum  10.  Aprilis  158'2. 
Ex  epistularum  a  Bonhomio  ad  Canisium  et  ad  Schnewlinum  datarum  commen- 
taiiis  ab  ipso  Honhomio  recognitis.    Cod.  „Bonh.  1"  f.  158a — 161b.    Bonhomii  litterae 
ad  Schnewlinum  exstant  etiam  apud  Berthier,  Bonh.  104 — 106. 

Controversiae  inter  praepositum  senatumque  atque  inter  Socios  canonicosque  ortae. 

Bonhomius  „Polnij  in  Bohemid"  (Polria)  30.  Maii  1582  Canisio 
scripsit:  „Quas  ad  me  dedit  I'.  Tua  X'  Aprilis  proxime  elapsi  die,  paulo 
ante  quam  Vienna  discederem,  accepi."  Neque  dubitari  potest,  quin 
Bonhomius  easdem  Canisii  litteras  significaverit,  cum  eodem  </.  30.  Maii 


1  Christophorus  Kest,  bibliopola  et  civis  friburgensis ;  v.  supra  |).  72. 
Pascha  futurum  erat  15.  Aprilis.  :;  Laurentius  Grdll;  v.  supra  p.  72. 


7,K     2137.  Can.  Bonhomio.  26.  Apr.  1582.    2138.  Can.  G.  Bader.  Inter  Mai.  et  Iun.  1582. 

1582  „Thaischenprotij  in  Bohemia"  (Deutsch  Brod)  Petro  Schneivlino 
praeposito  friburgensi  scriberet:  „Non  sine  magna  animi  molestia,  ex 
Patris  Canisij  litteris  accepi,  nescio  quas  tibi  motas  a  Senatu  de  i/iris- 
dictione  Ecclesiastica  controuersias ;  Quamobrem  ego,  qui  de  rebus  uestris, 
maxime  uero  de  fundamentis  istis  per  me  iactis,  ne  pereant,  et  absens 
sollicitus  esse  debeo,  ad  Senatum  ipsum  scribere  constitui,  quemadmodum 
ex  adiectis  litteris  cognoscere  poteris;  quas  ideo  ad  te  mitto,  apertas, 
nt  una  r/im  Patre  Canisio  deliberetis,  expediat  ne  illas  reddere,  necne." 
Ad  easdem  Canisii  litteras  spectare  videntur  <'ti<nn  haec,  <in<i<'  Bon- 
homius  Schnewlino  scripsit:  „Audiui  laeto  animo  Marsensium  bonorum 
conductores  cessisse  locationis  contractui,  liberumque  monasterium  patri- 
bus  esse  iam  dimissum,  jir<<<'t<r  <ln<>s  illos  fratres  qui  impensis  mona- 
sterij  (di,  ct  sustentari  debent,  de  quibus  libenter  scirem,  an  regulam 
seruent,  an  in  monasterio  celebrent,  <<>(  pro  libito  uagentur  tabemasue 
frequentent,  et  huiusmodi  alia,  ad  quae  pronos  se  esse  iampridem  osten- 
derunt.  Illtid  quoque  mihi  esset  gratum  intelligere,  quid  de  parochiali 
illa  ecclesia  Capitulo  unita,  de  </n<i  initio  animaduerteram  nescio  quam 
difficultatem  incidisse,  inter  Capitulum,  et  Patres  deleta  iam  locatione 
conuenerit;  Siquidem  cxpio  uehementer,  i/t  i/il/il  unquam  inter  uos  dis- 
sidij,  simultatis,  aut  etiam  suspicionis  intercedat.11  Pluradehis  Canisii 
litteris  vide  in  epistul-a  a  Bonhomio  ad  eum  data,  quam  supra  dixi; 
per  hanc  ciiiii/  Bonhomius  ei  respondit. 

His  verbis  haec  inverit  adnotare :  1.  Litterae  illae  a  Bonhomio  ad  senatnm 
friburgensem  datae  exstant  adlmc  Friburgi  in  archivo  reipublicae,  Cod.  „Epp.  ad  Schn." 
f .  63 ;  quibus  Sclmewly  ascripsit :  „Has  Senatni  non  reddidi.  quod  his  aduenientibus 
res  iam  erant  compositae."  Litteras  posuit  Berthier,  Bonh.  178  1*0.  2.  Bonhomius 
Fribnrgi  20.  Augnsti  1580  capitulo  S.  Nicolai  ad  inopiam  eius  levandam  quinque 
parochiales  ecclesias  extra  urbem  sitas  cum  earum  bonis  .perpetua  unione"  adiunxeral 
ea  condicione.  ut  vicariis  ibidem  curam  animarum  gerentibus  certae  pecuniae  sol- 
verentur.  Kx  liaiinn  numero  erat  ecclesia  .Sancti  Vincentii  in  Farvaimv"  Berthier 
1.  c.  233  :  in  qua  parochia  monasterium  Marsens  sacellum,  aedificia  alia,  agros 
habebat;  v.  infra,  monum.  1309. 

21S7.        CANISIUS   IOAXXI   FRAJTCISCO    BONHOMIO,   apostolico 

apud  Caesarem  nuntio.  Friburgo  Helvetiorum  26.  A])iilis  1582. 

!><■  his  litteris,  quae  iam  non  exstare  videntur,  vide  epistulam  28.  I/oiii  1582 
ii   Bonhomio  ad  Canisium  datam  (</>.  :'li~>);  hac  enim  ille  Canisio  respondit. 

2138.         CANISIUS   P.  GEORGIO    BAR£R    praeposito   provinciae   Ger- 
maniae  superioris  Societatis  tesu. 

Friburgo  Helvetiorum  inter  medium  fere  m.  Maium  et   ineuntem 

m.  Iiiiiiiini    1582. 

Ex  Baderi  Litteris  autographis;  Germ.  L60  f.  87. 

De  /'.  Balduino  procuratore  queritur,     Difficultates  proponit. 

/'.  Georgius  Bader  Germaniae  superioris  praepositus  promncialis 
Monachio  20.  Tunii  1582  ('l<tii<H<>  Aquavivae  praeposito  generali  scripsit: 
„Ante paucos  dies  ex  Heluetia  reuersus"  sum.   „Postquam  <<  V.  R.  /'.  Pro- 


2138.  Canisius  Georgio  Bader.    Friburgo  Eelvet.  inter  m.  Maium  ei  [unium  1582.     7i) 

uincialis  sum  renuntiatus  ',  statim  in  Heluetiam  proficisci  necesse  habuif 
ob  quasdam  Friburgensis  collegij  difficuUates.  .  .  .  Postrema  et  non 
minima  est  de  Superiore  istius  loci,  <///'/  est  P.  Petrus  Canisius,  omnium 
etiam  suo  i//</i<-i<>  huic  munerj  impar.  quam  ob  caussam  post  multas 
admonitiones,  instructiones  ei  reprehensiones  frustra  adhibitas,  coactus 
fnit  R.  P.  Visitator*  ej  <//i/iiii  adiungere,  qui  omnium  externarum  seu 
temporalium  rerum  curam  et  potestatem  haberet  absolutam,  sola  con- 
sultatiua  uoce  in  ijs  relicta  P.  Canisio,  i//  spiritualibus  uero  definitiua 
et  absoluta  •  is  est  P.  Antonius  Balduinus  •  Verum  nec  sic  res  successum 
habuit:  cum  et  duorum  i//  eadem  domo  capitum  constitutio,  non  solum 
ipsis  inter  se  capitibus,  sed  etiam  reliquis  membris  cum  snis  capitibus 
confusionis  materiam  subministrare  uideretur,  et  I'.  Antonius  nt  est  i// 
omnibus  rebus  praeceps,  proprij  i//</irij  <nn</ns  et  tenax,  imperiosus  deni- 
<//(<',  et  /'//  rebus  parum  uersatus,  omnium  spretis  consilijs  multa  faceret 
inconsiderate  ac  parum  modeste,  et  cum  Superiore  parum  ageret  reue- 
renter.  Ttaque  r<i</rt/<s  sum,  </r/iii<>  ej  manus  ligare,  relicta  ej  lectione 
catechistica  et  <'<isii/ini:  procuratione  etiam  /><>)i<>r/n>i  temporalium  mona- 
sterij  tantum,  et  cura  fabricae:  //</<■  conditione,  ut  itil/il  uel  domi  //<■/ 
foris  mutet  //<■/  <'ti<iin  tractet,  nisi  res  prius  in  consultatione  domi  tr</<-- 
t<>tur,  in  qua  i/t  </  P.  Visitatore  fuit  constitutum,  ij>s<>  definitiuam  //<//><'<// 
uocem ;  executionem  tamen  possit  suspendere  Superior,  si  res  <//i<-/(ii/s 
momenti  tantam  /xitintnr  moram.  Verum  nec  sic  satis  rebus  consultum 
uidetur  •  neuter  enim  eorum  quiescet,  nt  expertus  sum  uix  digressus 
Friburgo,  cum  uterque  <<</  me  literas  querelarum  et  difficultatum  />/<'ii<(s 
dedit.  Quare  si  /></<■'/  et  tranquillitati  domesticae;  si  aedificationi  ex- 
ternorum;  si  denique  /><»iis  temporalibus  (quorum  procurationi  parum 
sr  <(/>/>/ir<(t  I*.  Antonius)  consultum  uelimus,  necesse  erit  />riin<>  quoque 
tempore  cogitare  de  uno  aliquo  idoneo  Superiore  <//<rni  expediret  linguae 
Gallicae  non  imperitum  rssr,  cum  maior  /xirs  ciuitatis,  pagani  uero 
uicini  omnes,  praesertim  bonorum  nostrorum  possessores ,  ea  lingua 
utantur.  Consultores  <(</  tempus  assignaui  P.  Antonium  Kaut,  </ni  et 
minister  est,  et  P.  Antonium  Balduinum,  <///'/  <■/  Admonitor." 

Aquaviva  Badero  Roma  19.  Iulii  1582  ::  respondit :  „Quod  attinet  ad  Superiorem 
sine  dubio  aliquis  constituendus  est.  quando  bonus  P.  Canisius  illi  curae  nequaquam 
sufflcere  potest.  .  .  .  P.  Canisius  etsi  aliorum  cura  uacuus  ibidem  tamen  ad  tempus 
subsistere  posset  ad  conciones.  et  cetera  proximorum  exercitia"  ex  commentario; 
G.  Sup.  1   f.  7P>  . 

In  eadem  epistula  Bader  Aquavivam  certiorem  fecit.  a  Manareo  visitatore  Ca- 
nisium,  „quod  is  longius  abesset"1.  munere  consultoris  praepositi  provincialis  levatum 
et  in  eius  locum  P.  Ferdinandum  Alber  substitutum  esse. 

In  *  libello,  quem  supra  p.  64  dixi.  Canisms  notavit.  se  „1582  5  Maij  coram 
P.  Badero  Prouint/  Friburgi  confessionem  generalem  de  peccatis  a  confessione  gene- 
rali  anni  superioris  commissis;  v.  Can.  VII  511 2  instituisse  „cum  proposito  liu- 
milit[atis]u. 

1  Renuntiatus  cssc  videtur  circa   iuitium  m.  Aprilis   L582    G-erm.  lii<>  f.  30a). 

2  Oliverius  Manareus. 


gQ  2139.  Ioannes  Pranciscus  Bonhomius  Canisio. 

2139.        IOAMfES  FRAXCISCIS   BOXHOMIHS,  apostolicus  apud 

imperatorem  nuntius.  episcopus  vercellensis,   CANISIO. 

Polna  30.  Maii  1582. 

Ex  commentario  ab  Caresana  secretario  scripto  et  sic  inscripto:  .Patri  Canisio" ; 
quod  commentarium  Bonhomius  sua  manu  correxit  et  amplificavit.  Cod.  „Bonh.  1" 
f.  158»— 16(k 

Controcersia  inter  praepositum  et  senatum.  Nuhtius  in  Helvetiam  mittendus. 
Ecclesia  lausannensis.  Bioliotheca.  Comitiorum  augustanorum  pericula.  Guiiielmus  V. 
Bacariae  dux.  Pietas  Friburgensium.  Palaeologus  captus.  Visitatio  Paulanorum. 
Collegium  in  Hungaria.    Plurimi  ex  haeresi  educti.     Eeditus  in  episcopatum. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  Charissime.  Quas  ad 
me  dedit  P.  Tua  X°  Aprilis  proxime  elapsi  die,  paulo  ante  quam  Vienna 
discederem  \  accepi:  Jtaque  plurimis  ut  eram  occupationibus  impeditus. 
non  statim  respondi:  Nunc  uero  in  Augustano  itinere  aliquid  ocij 
nactus,  dicam  primo  dolore  me  non  mediocri  ex  eo  affectum  fuisse. 
quod  inter  Senatum,  et  Praepositum  de  iurisdictione  Ecclesiastica 
magnam  ortam  controuersiam  intellexerim  \  quam  ego  sane.  si  prae- 
sens  adessem,  sedare  me  posse  nullo  negocio  confiderem :  Sed  haec,  et 
multa  alia  incommoda  uereor,  ne  in1'  istam  miseram  prouinciam  in- 
ducantur  maiora  in  dies.  Quamobrem  facile  cognoscent.  qui  oculos 
habent.  et  aliquid  sapiunt.  quanti  intersit  presentem  habere  Nuncium 
Apostolicum;  Scriboc  equidem  ad  Senatum  hac  de  re  litteras,  quas  ad 
Praepositum  ipsum  apertas  mitto.  ut,  si  ita"1  expedire  iudicaueritis. 
eas  obsignet,  ac  reddat  ipse,  uel  ab  alio  reddi  curet 2 ;  Quid  tamen  sim 
assecuturus,  non  satis  scio:  Egi  diligenter  Romae.  ut  iterum  Sedis 
Apostolicae  nomine  Praelatus  aliquis  Nuncius6  istuc  mittatur,  ne  pars 
adeo  nobilis  Germaniae,  ex  qua,  si  colatur,  ut  coeptum  est,  non  con- 
temnendos'  fructus  collectum  iri  sperare  possumus,  omnino  uideatur 
negligiB;  Sed  quid  futurum  sit,  iudicare  non  audeo.  quando  parum 
honorifice  tractatum  constat1',  qui  missus  ante  fuerat,  ab  haereticis,  et 
a  Catholicis  ipsis1  quasi  expulsus3;  De  Ecclesia  item  Lausanensi  scripsi 
Romam  iamdudumk,  et  spero  aliquem  in  Comitijs  Thermipblitanis  ad- 
futurum.  qui  et  Sanctissimi  D.  et  Jmperatoris4  nomine  restitutionem 
illius  Ecclesiae  petat5;  Bene  omnino  sperare  debet  Paternitas  Tua  de 
Collegio  isto,  cuius  tam  praeclara  iacta  sunt.  si  recte  meminit1,  funda- 
tnenta,  nempem,  Bernensi  illa  mirifica,  ei  mihi  semper  admodum  re- 
colenda    accepta"    contumelia6,    e1    litteris    illis   Apostolicis    tam    cito, 

;i i  sir  liiinii.  correxii  ex  iter  inirein.  b)  //<»•  o.  supra  versum  scriptum  est.         c)  .1   /•'     —- 

rectum  ei  Scribam.  d)  //■»•  v.  a  />'.  supra  versutn  seriptum  est.  e)  Car.  scripserat  iterum  :ilii|iiis 
Nuncius,  /;.  nrn.  deleto  v.  ;i l i < 1 1 1 i ^ .  in  flm  cammentarii  siffniflcavit,  ita  scribendum  esse,  >a  supra  imxi- 
iiim  est.  f)  .I  /•'.  corr.  <-.<•  egregios.  ii]  Sic  />'.  correxit  ex  possumus,  negligatur.  h)  Sic  />'  cor- 
■  cit  i  r  tractatus  uidetur.  i)  .1  B.  corr.  ex  <•(  Catholicis,  k'  .(  />'.  corr.  ex  diligenter.  I)  .(  /•' 
<■«>•'•.  <-.<•  liicniinisti.  ni    Sequitur  cum,  oblitt.  1 1  ■   //.<■•  v.  <<   />'    additum   est, 

1   Vide  supra  p.  43.  a  Cf.  supra  |>.  1_     !•'!. 

Significatur  tpse  Bonhomius;  v.  supra  p.  53.  '  Rudolphi   II. 

1  lil  factum  neque  vero  quicquam  effectum  est. 

Vide  supra  p.  53. 


Polna  30.  Maii   1582.  Sl 

tamque  improuiso  ad  qos  in  Marsensi  monasterio  postea*[?]  perlatis1, 
Quod  niliil  uactenus  uobis  ad  comparandam  bibliothecam  a  Sanctissimo 
Domino2  collatum  sit,  illud  potius  meis  peccatis,  quam  illins  Sancti- 
tatis  tenacitati  tribuendum  puto,  quando  sancta  illins  liberalitas  non 
adeo  exiguis  terminis  concluditur,  ut  mille  aureos  nummos  Collegio 
isti.  unde  fructum  maximum,  ad  Catholicae  Religionis  incrementum 
expectare1'  iure  debet.  largiri  non  uelit,  acc  non  incommode a  [?]  possit; 
Cardinalem  autem  Sanctae  Praxedis,  <|iii  hac  aestate  liomam  pi'ofec- 
fcurus  »st  ;.  rogabo,  et  quantum  potero,  urgebo,  ut  lioc  honestum  sub- 
sidium  uestro  isti  Collegio  omnino  a  Sanctissimo  Domino  nostro  im- 
petivt':  Neque  diffido  fore,  ut  honestissima  uota  nostra  non  oinnino 
inania  euadant.  De  Comitijs  Augustanis,  quid  boni  exitus  sperandum 
sit,  aliorum  esto  iudiciuni ;  Ego  autem,  quanquam  potiores  partes  lllu- 
strissimi  Legati  erunt4,  nulla  ex  parte  ofticio  meo,  Deo  auxiliante, 
deero :  Sed  uere  Catholiei  pauci  sunt,  ex  ijsque  tepidi,  aut  claudicantes 
potius,  multi;  Aduersarij  autem  nostri,  et  feruentiores,  et  audaciores, 
atque  adeo  sunt  potentiores:  Jtaque  agenda  est  Religionis  nostrae 
causa  magis  precibus,  quam  humano  consilio ;  Augustae  erimus,  Christo 
annuente,  paulo  post  Sanctissimum  Corporis  Dominici  diem5,  quem 
quidem  Monachij  agere  cogitaui,  ut  Serenissimum  illum,  ac  pijssimum 
Principem6,  mihi,  quae  nimia  est  illius  charitas,  atque  humanitas,  in 
Domino  coniunctissimum  inuisam.  Jbi  spero  frequentiores  me  a  uobis 
accepturum  litteras;  De  rebus  uestris  peculiaribus  scribo  ad  P.  Ruper- 
tumf  7,  atque  ad  Reuerendumg  Praepositum8  fusius,  ut  e  re  esse  cogi- 
tani  '•'.  patremque  ipsum  Rupertum  certiorem  feci,  de  ijs  omnibus,  quae 
ad  Collegium  uestrum  pertinentia  ad  Praep. h  scripsi,  quamobrem  nihil 
hisce  attexam;  Tantum  gratulor  de  Marianae  Congregationis  spiritali 
progressu,  deque  Friburgensis  populi  ad  sacram  Synaxin  frequentia; 
Haec  enim  est  fere  una,  ac  praecipua  ad  pietatem,  et  castissimos  mores 
inducendos  semita;  Quid  porro  ego  in  his  partibus  hactenus1  praesti- 
terim,  Deus  nouit,  qui,  si  quid  mea  opera,  aut  ministerio,  ad  Ecclesiae 
suae  commodum,  aut  exaltationem  confert,  id  etiam  omnek  mihi  aperte 
satis  ostendit,  ex  sua  potius  benignitate,  quam  ex  ulla  mea  industria, 

:i  i  Hoc  v.  >i  B.  in  margine,  obscurius  tamen,   ascriptum  est.       b)  A  B.  corr.  ex  sperare.       c)  Duo 
vv.  sqq.  ii   B.  iiililitn  simt.  d)  Sic;  sed  scribendum  fuisse  videtur  commode.         e)   Undecim  rv.  sqq. 

ii  I:  iin  fine  commentarii)  addita  sunt.  Car.  primum  scripserat:  speroque  uota  nostra  futura  non 
inania;  guae  H.  primum  sic  immutavit:  Nec  difiido  uota  nostra  futura  non  omnino  inania;  deinde  Jmer 
nli/itti  rurit.  f)  Snjnitiir  fusius,  u  B.  oli/itteriif iim .    Jdem  vv.  sqq.,   usque  ad  Tantum  gratulor  excl., 

hni;  loco  iiiIiIiiiiIii  esse  significavit  in  fine  commentarii.  g)  Sequitur  ipsum,  oblitt.  h)  A  B.  corr,  ex 
illum.        i)  Sic  B.  corr.  e.c  Quid  autem  e^o  hoc  anno.        k)  A  B.  corr.  e.c  ex  ratione. 


1  Litteras  dicit.  quibus  monasterium  illutl  collegio  Societatis  friburgensi  trade- 
batur;  v.  Can.  VII  866.  -  Gregorio  XIII. 

3  S.  Carolum  Borromaeum,  archiepiscopum  mediolanensem ;  v.  supra  p.  (52. 

4  Cardinalis  Ludovici  Madrutii.  episcopi  tridentini,  a  pontifice  ad  haec   imperii 
comitia  legati. 

5  Is  futurus  erat  14.  Iunii.  6  Gruilielmum  V.  Bavariae  ducem. 

7  Robertum  Ardrenum  S.  J.  8  Petrum  Schnewly.         y  Vide  supra  ]>.  78. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  6 


g2  2139.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio. 

aut  uirtute  procedere:  quando  me  assidue"  illius  Maiestatem  quotidianis 
peccatis  prouocantem  \  aliqua  impetrare  uoluit,  quae  mira.  atque  in- 
audita  prorsus  onmibus.  qui  intellexerunt,  uisa  sunt;  Siquidem  illo 
aspirante  Palaeologum,  ordinis  Dominicani  Apostatam,  qui  septies  uinc- 
tus  e  carcere  elapsus  est,  quique  inter  Haereticos,  imo  Haeresiarcas 
onmes  primas  obtinere  uidetur.  (non  enim  tantum  diuinitatem  Christi 
negat0,  sed  illum  etiam  in  precibus  inuocari  non  debere  asserit)  mihi 
Jmperator  concessit  Romam,  quo'1  iam  uinctum  dimisi,  ablegandum1: 
quanquam  quietas  noctes  non  omnino  agam,  donec  insignem  hanc 
praedam6  Romam  adductam  fuisse  intelligam;  Quid,  quod  eiusdem 
Maiestatis  rogatu  uisitare  me  oportuit,  Sancti  Pauli  primi  Haeremitae 
Regulares,  quod  nulli  sane  unquam  predecessorum  meorum,  uel  enixe ' 
summi  ipsius  Pontiticis  id  petentium  verbis  concessum  fuisse  certum 
est  -'.  Mitto  Collegium  Societatis  Vestrae  in  Vngaria  *  iam  iam  eiusdem 
Dei  gratia  adiutrice6  instituendum ;  Mitto  multa  alia,  quae  sacra  illius 
Maiestas  haud  obscura  pietatis  suae.  ac  propensionis  mihi  exhibuit 
argumenta,  Vnum  illud  sit  Paternitati  tuae  admirationi  potius,  quam 
consolationi,  quodh  post  aduentum  in  has  partes  meum,  centum  circiter 
animarum  millia  (sed  non  omnes  quidem,  ut  uere  fatear'  me  curante. 
instanteue)  e  faucibus  Haereticorum k  ereptae  sunt,  et  Catholicis  Con- 
cionatoribus  instruendae  creditae14.    Quae"'  etsi  non  statim  Catholicam 

a)  A  /•'.  eorr.  ex  quotidie.  b)  Sequuntur  vv.  ipsc  tamen,  a  Jl.  oblitt.  c)  A  /.'.  corr.  ex  ne- 
gatam.  d)  A  H.  corr.  ex  concessit,  ut.  e)  A  B.  corr.  ex  donec  incolumem.  f)  Seguitur  j)etenti, 
oblitt.     Sex  vv.  sqq.  hir  addenda  esse  B.   in  fine  commentarii  significavit.  g)  Hoc  v.  a  H.  additum 

est.  li)  A  B.  corr.  ex  quam.  i)  Sic  /•'  correxit  ex  quanquam  ut  uere  fatear,  non  omnes.  k)  Sfe- 
quitur  erepta,  oblitt.         1)  Sequitur  sunt,  oblitt.        m)  Sequitur  quidem,  oblitt. 

1  Iacobus  Massillara,  qui  se  Palaeologum  vocabat,  circa  a.  1520  ex  imperatorum 
byzantinorum  genere,  ut  ipse  quideni  aiebat,  in  insula  Cbio  ortus,  cum  in  ltalia  lit- 
teris  studuisset,  inde,  quia  in  Lutberi  partes  transierat,  in  Germaniam  aufugit:  Postea 
ad  Antitrinitarios  transgressus  et  Claudiopoli  Kolozsvar  in  Transsylvania  rector 
effectus  est  (1569).  In  Moravia  captus,  Romae  22.  Martii  1585,  scelerum  poenitens, 
securi  percussus  est  (Ces.  Cantil,  Les  Heretiques  cFItalie  III,  Paris  1870,  42-1—425: 
L.  v.  Pastor,  Geschichte  der  Papste  IX.  Freiburg  i.  Br.  1923,  221  . 

'2  Ordo  Pratrum  Eremitarum  S.  Pauli.  qui  regulam  S.  Augustini.  additis  severis 
quibusdam  constitutionibus,  sequebatur,  in  Hungaria  circa  a.  1250  institutus,  hoc  tem- 
pore  ilii  sat  niulta  monasteria  habebat  indeque  in  vicinas  quoque  terras  inductus  erat. 
Lamberto  Gruter  episcopo  neostadiensi  Wiener - Neustadt  Bonhomitts  Yindobona 
22.  Mnitii  1582  *scripsit:  [mperator  _nniltnm  se  cupere  ostendit,  ut  aliqua  per  me 
Generali  ordinis"  illius  .Praeposito  ratio  praestitueretur,  qua  rectius  quam  hactenus 
illin.s  Religionis  bona  a<-  monasteria  administrarentur,  quae  sane  iam  uidentur  proxime 
ad  interitum  declinare,  ac  laln'"  ex  commentario ;  „Bonh.  1"  f.  82a).  Decreta  reforma- 
tionis  Paulanorum  ipso  hoc  anno  1582  a  Bonhomio  facta  exstanl  in  cod.  „Bonh.  1" 
f.  l."i()'     L51a.  :|  Tyrnaviae;  v.  supra  p.  7."). 

'  Bonhomius  Tyrnavia  25.  Pebruarii  L582  Marco  Fuggero  "scripsit,  „Nicolaum 
Palphium  [Palffy]  Caesaris  cubicularium,  el  Possoniensis  ditionis  Comitem,  oouissime 
al>  illins  Maicstatc  impetrasse  ut  ex  nillis  omnibus  ad  arcem  Possoniensem  pertinen- 
tilnis  Haereticos  concionatores  expellat.  .  .  .  Quamobrem  cum  III.  V.  Dominatio  in 
eodem  Comitatu  Possoniensi  Arcem  Vereschi  [Vere^cze?  Verdczehid ?]  obtineat,  in 
cnins  oppidis,  ac  nillis  plerosque  concionatores  Haereticos  esse  certo  comperi,  illam 
ctiani.   atque   etiam  hortari,   atque  in   Domino    rogare   statui,    nt  eandem   petitionem 


Polna  30.  Maii   1582.  83 

Religionem  amplectentur,  sperandum  est  tamen,  ut  ad  ueritatis 
agnitionem1  a  Catholicis  Magistris  eruditae  paulatim  conuertantur. 
Deo  omnipotenti  sit  laus,  et  sempiterna  gloria,  ({iii.  ut  illius  potentia, 
et  gloria  magis  elucescat,  interdum  infirmiores  mundi  homines  elegil a, 
quorum"  opera  ad  maximas  res  conficiendas  uteretur.  Paternitatem 
Tuam  obnixeb  rogo,  ut  me,  miserijs  maximis  undique  afflictatum,  suis 
secretioribus  precibus  adiuuet,  quo  possim  sine  ull.-i  diuinae  ipsius 
Maiestatis  offensa,  ministerium  meum  implere3,  el  sanctam  eius- 
dem  uoluntatem  perfectissime  exequic.  Illud  ueroa  praecipue  quod  ego 
sane  impetrare  non  sum  dignus,  a  Deo  patre  misericordiarum4 
petat,  atque  efflagitet6,  rogo,  utmihi1  ab  hoc  exilio8  reuocatoh  redire 
liceat  quam  primum '  ad  ecclesiam  meam  quae  profecto  non  leuia  ex 
absentia  mea  accipit  incOmmodak.  Polnij  in  Bohemia  IIJ.  Cal.  Junij 
MDLXXXII. 

Ratisbona  (Regensburg)  10.  lunii  1582  Bonhomius  S.  Carolo  Borromaeo  *scripsit: 
„Scrissi  questi  giorni  adietro  al  padre  Canisio,  con  occasione  di  rispondere  ad  una 
sua  lettera,  il  sommario  delle  gratie,  ch'  Jddio  mi  hauea  fatte  quest'  anno  in  questa 
legatione.  Se  ben  dall'  altro  canto  io  conobbi  hauere  grande  occasione  di  morti- 
ficarmi,  e  di  humigliarmi,  et  ho  uoluto  mandar  copia  medesimamente  a  VS.  Illustris- 
sima  del  medesimo  capitolo,  cbe  parlaua  di  questa  materia,  parendomi,  che  non  sia 
persona,  con  la  quale  mi  debbia  piu  ragioneuolmente  allargarmi,  che  con  lei,  la 
quale  so  certo,  ch'  oltre  tanti  oblighi  ch'  io  le  tengo,  mi  ama  nel  Signore  oltre  ogni 
merito  mio"  (ex  apographo  totius  epistulae,  saeculo,  ut  videtur,  XVIII.  exscripto  ex 
,Tom.  19,  p.  6,  a  fol.  263"  [epistularum,  puto,  ad  S.  Carolum  datarum),  quod  est  in 
bibliotheca  yaticana,  Cod.  lat.  Ottobon.  3171  f.  00— 61). 

Epistula  ad  P.  Ardrenum.  ad  quam  Bonhomius  Canisium  in  his  litteris  remittit, 
eodem  die  data  et  satis  brevis  est:  cui  tamen  Bonhomius  apograpbum  illorum  capitum 
epistulae  eodem  die  ad  Schnewlinum  a  se  datae  adiunxit,  quae  Socios  spectabant 
vBonh.  1  f.  161b— 162a);  quae  capita  vide  supra  p.  78.  Ceterum  Ardrenus,  cum  Bon- 
homii  litterae  Friburgum  afferrentur,  iam  ibi  non  erat  •  Die  enim  19.  Maii  1582  Lu- 
cernam  rediit:  ubi  „praefectus  studiorum"  constitutus  est  (Cod.  „Liber  Historiae  Col- 
legii  Societatis  Iesu  Lucernae  anno  MDCXVIII  scribi  coeptus"  T.  I  p.  59).  P.  Oliverius 
Manareus  visitator  Augusta  Vindelicorum  17.  Martii  1582  Claudio  Aquavivae  prae- 
posito  generali  *scripsit:  .Misi  Friburgensibus  quem  obtuleram  Antonium  Kaut  bis 
proximis  4  temporibus  factum  sacerdotem,  uirum  omnibus  probatum  et  fere  Heluetum, 
ut  in  officium  P.  Roberti  Angli  succedat  procuratoris :  spero  illi  missioni  bene  satis 
esse  modo  prospectum,  Auide  expecto  cognoscere  quid  P.  Martinus  Rector  Lucernensis 
ibi  fecerit,  sed  tam  parum  est  commertij  inter  hanc  gentem  Sueuicam  et  illam,  ut 
rarissime  habeamus   literas,   praesertim  Hyeme"  (ex  autogr. ;  Germ.  160  f.  14°).    An- 

a)  Sic  B.  eorrexit  ex  ut  eorum.  b)  A  B.  <■<>>■>■.  ex  enixe.  c)  Sequitur  possim,  oblitt.  Quae 
seguuntur,  usque  ad  Polnij  excl.,  />'.  ma  manu  addidit.  d)  Hoc  v.  B.  supra  versum  srripsit.  e)  B. 
primum  scripserat:  Illud  uero  praecipue  a  Deo  patre  misericordiarum  petat,  atque  efflagitet,  quod 
ego  sane  impetrare  non  sum  dignus.  f)  Hoc  r.  B.  supra  versum  scripsit.  g)  Sequitur  quam  pri- 
mum  reuisere,  ohlHt.  h)  A  B.  <-<>r>-.  ex  reuocatus.  i)  Haec  <!«<>  vv.  supra   versum  scripta  sunt. 

k)  Sequuntur  vr.  quae  [?]  uon  omnes  accidereirt  [?]  egoque  ipse  mihi,  oblitt. 


Caesari  offerre  quam  primum  uelit".  Fuggeros  Bonhomio  morem  .gessisse  et,  irl  ex 
hungaricis  terris  suis  contionatores  haeretici  expellerentur,  mandasse  intellegitur  ex 
Bonhomii  *litteris  Vindobona  11.  Maii  1582  ad  Georgium  Drascovitium  Drascovics) 
episcopum  iaurinensem  (Gy6r,  Raab  datis  (ex  commentariis,  quae  sunt  in  „Bonh.  1" 
f.  57  141b). 

1  1  Tim  2,  4.  -  Cf.   1   Cor  1,  27.  :i  2  Tim  4,  5.  '  2  Cor   1,  3. 

6* 


34  "2140.   Hieroiiymus  Rosdracevius  Canisio.    Vladislavia  1.  Iunii  1582. 

tonium  „Kautt"  (ita  ipse  scripsit)  a.  1576  Dilingae  a  se  in  Societatem  admissum  esse 
P.  Hoffaeus  sua  manu  notavit  (Cod.  „VI.  35 '  f.  52a;.  Ipse  autem  Kantt  in  „*Libro  pro- 
fessionum"  dilingano  testatus  est,  se  29.  Maii  1578  Landsbergae  simplicia  Societatis 
vota  emisisse  (Cod.  „11.  42"  p.  74.  In  „*Libro  professionum "  collegii  ingolstadiensis 
(de  quo  Can.  VI  514)  notatum  est  (f.  37b  .  circa  a.  1578  vota  simplicia  Societatis 
nuncupasse  „Antonium  Kauth  Vberlingensem"  (Uberlingen.  oppidum  badense  Helvetiae 
vakle  vicinum). 

2140.         IIIKROXYJII  S   ROSMCACEYIITS    episcopus  vladislaviensis 
cuiaviensis)  CANISIO.  Vladislavia  1.  Iunii  1582. 

Ex  apograpbo,  quod  R.  P.  J.  SygansTcy  S.  J.  exscripsit  ex  apographo  saeculo  XVI 
scripto  et  sic    inscripto :    „Ad    patrem  Canisium";    quod    apographum    exstat  Leopoli 
Lwow,  Lemberg)  in  bibliotheca  ossolinsciana  (Ossoliriski)  Cod.  156  f.  150v. 

Praefatiuncula  editoris:  Hieronymus  Rosdracevius  (Rozdrazewsky)  ex  illustri 
Poloniae  maioris  comitum  familia  ortus.  aliquamdiu  Ingolstadii  litteris  opefam  dedit. 
Anno  1565  exercitiis  sacris  S.  Ignatii  a  Sociis  monacensibus  excultus  est  et  exemplum 
Stanislai  fratris  sequi  statuit,  qui  a.  1560  Vindobonae  Societati  nomen  dederat  et 
postea  per  complures  annos  Societatis  collegium  pultoviense  (Pultusk)  rexit.  Hiero- 
nymus,  scripsit  Canisius  a.  1565,  „homo  est  prudens.  utcumque  doctus,  in  aulis 
uersatus  et  non  uulgaribus  Dei  donis  praeditus11.  At  varia  impedimenta  obstiterunt, 
ne  Societatem  ingrederetur  [Can.  IV  794:  V  18  441  Huic  tamen  egregium  se  prae- 
stitit  amicum  et  fautorem.  Anno  1568  ecclesiae  cathedralis  vratislaviensis  (Breslau^ 
praepositus  a  S.  Pio  V.  constitutus  esse  videtur  (W.  E.  Schwarz,  Briefe  und  Akten 
zur  Geschichte  Maximilians  II.  1,  Paderborn  1889,  77  108).  Ab  a.  1581  usque  ad 
mortem  episcopatum  rexit  cuiaviensem  sive  vladislaviensem  (Vladislavia,  WJoclawek, 
Leslau,  urbs  Poloniae).  Anno  1585  Sociorum  missionem  gedanensem  (Dantiscum, 
Danzig,  Gdahsk)  instituit,  quae  postea  collegium  facta  est  (cf.  Dnhr,  Jes.  I  436 — 438), 
Romae  a.  1600  mortuus.  ibidem  in  Societatis  templo  sanctissimo  nomini  Iesu  sacro 
sepultus  est. 

Polonos  nobiles,  DUingae  litteris  operam  daturos,  commendat. 

Reverende  in  Christo  pater! 
Cum  ab  eo  tempore,  quo  ex  Galliis  a  serenissimo  rege  Henrico ' 
rediens  Dilingam  diverteram,  nullam  prorsus  veteris  nostrae  notitiae 
renovandae  habuerim  occasionem,  plurimum  mihi  sane  gratulor,  eam 
tandem  me  consequutum  esse,  qua  rupto  illo  silentio  antiquae  consue- 
tudinis  memoriam  licet  refricare.  Proficiscentibus  nimirum  ipsuc '  |  ?  ] 
studiorum  causa  nobilissimis  iuvenibus,  magnitici  domini  castellani  plo- 
censis  viri  clarissimi  et  ornatissimi  ac  regii  senatoris2  filiis,  cuius  equi- 
dem  consilium,  quo  in  pueris  suis  ipsucb[?]  mittendis  usus  est,  cum 
niilii  non  possit  n<m  vcliciiicntcr  probari,  faciendum  etiam  mihi  fuit. 
ut  eos  ipsos  iuvenes  paternitati  vestrae  commeinlfin,  inni  modo  tan- 
quam  claris  apud  nos  parentibus  natos,  sed  quorum  eciam  afnnes  cum 
meis  necessitudine  sint  coniuncti.  (^uil)us  quicquid  amoris  et  bene- 
volentiae  vel   ob   hanc   commendationem    meam    paternitas  vestra  <x- 

:i    8ic  ii/ini/r.  Syg.;  \s\\h-  *        b)  Bic;  istuc  ? 


1  Henricus  Valesius  Valois  a.  157.'!  Poloniae  rex  electus  es< ;  sed  iam  a.  1  r> 7 4 
inde  in  Galliam  revocatus  est,  ut  |iosl  Carolum  IX.  eo  anno  mortuum  Galliae  cnm 
nomine   Senrici   III.  imperaret, 

A.dalberti  Wilkanowski;  de  ijuo  plura  sub  ipsas  Ims  litteras  dicentur. 


2241.  Canisius  Ptolemaeo  Galli.    Friburgo  Helvetiorum    I.  [unii   1582.        sf> 

hibebit,  id  tam  erit  milii  gratum,  quam  quod  gratissimum.  Ego 
totum  id  post  reditum  meum  ex  (ialliis  tempus  in  serenissimi  regis ' 
aula   contrivi,   anno   autem   superiori,    Domino  l><'i>  sic   ordinante,   ad 

episcopatus  Wladislavicnsis  ex"  Pomeiania  curain  et  sollicifudincni 
sum  vocatus,  cuius  functionis  meae  pastoralis  ratio,  ut  tanto  et 
milii  sit  cxpcditior  et  ad  maiorem  Dei  laudem  ecclesiaeque  cedat 
utilitatem  suis  nie  ac  suorum  orationilms  iuvari  patcrnitas  vcstra 
curabit,  quam  bene  in  Domino  valere  cupio.  Datuin  Wladislaviac  1  die 
Iunii   L582. 

P.  Theodoricus  Canisius,  Petri  Canisii  frater  ex  patre,  a.  l">(>r>  1585  collegii 
et  universitatis  dilinganae  rector  erat.  Neque  tamen  Theodorico  hanc  epistulam 
missam  esse  existimo.  Nam  in  antiquo  illo  codice  leopoliensi,  qui  fortasse  (ut  ex 
R.  P.  Sygarisln  accepi)  ipsum  „registrum"  est  epistularum  a  Rosdracevio  datarum, 
apographum  hoc  inseriptum  est  „Ad  Patrem  Canisium* :  liis  autem  verbis  semper 
et  ubique  significabatur  notissimus  ille  et  clarissimus  P.  Petrus  ( Janisius :  alter  vero 
ille  Canisius,  ut  a  Petro  fratre  probe  distingueretur,  „P.  Theodoricus"  vel  „P.  Tbeo- 
doricus  Canisius"  vocabatur.  Rosdracevius  Petrum  Canisium  iam  inde  ab  a.  1565 
noverat,  et  si  a.  1573  vel  aliquot  annis  post  ex  Gallia  rediens  per  Dilingam  transiit, 
fieri  potuerit.  ut  Petrum  Canisium  ibi  inveniret.  Item  facile  fieri  poterat,  ut  Rosdra- 
cevius  medio  a.  1582  nondum  novisset,  Canisium  exeunte  a.  1580  Dilinga  Friburgum 
transmigrasse :  Polonia  enim  longe  distat  a  Suebia  neque  inter  has  terras  multum 
commercii  erat.  His  de  causis  mibi  quidem  probabile ,  immo  etiam  probabilius 
esse  videtur,  Rosdracevium  Petro  Canisio,  non  Theodorico  scripsisse. 

Adalberto  Wilkanowski,  castellano  plocensi  (Plocia,  Plock,  urbs  Poloniae;,  cuius 
filios  ad  universitatem  dilinganam  profecturos  Rosdracevius  his  litteris  commendat, 
tres  fuisse  filios :  Petrum,  Nicolaum,  Stanislaum,  affirmat  Caspar  Niesiecki  S.  J.  in 
praeclaro  illo  opere  „Herbarz  Polski",  Lipsk  1839—1844,  IX  339.  In  Matricula 
autem  universitatis  dilinganae  etiam  nunc  legitur :  Die  12.  Augusti  1582  inscripti  sunt 
„Generosi  domini  barones  Poloni  D.  Joannes,  D.  Nicolaus,  D.  Stanislaus" ;  simul  signi- 
ficatur.  iis  idem  esse  nomen  gentilicium :  hoc  vero  nomen  in  codice  paene  evanuit, 
ita  ut  iam  legi  non  possit  {Specht,  Matrikel  140).  Iam  igitur  satis  certum  est.  olim 
nomen  „Wilkano\vski"  scriptum  esse.  In  eo  tamen  erratum  est,  quod  „D.  Joannes" 
scriptum  est  pro  „D.  Petrus" ;  nisi  forte  adulescens  ille  „Ioannes  Petrus"  vel  „Petrus 
Ioannes''  vocabatur.  Petrus  Wilkanowski  postea  Societatem  Iesu  ingressus  est  (Scrip- 
tores  Rerum  Polonicarum  XIV,  Cracoviae  1889,  184). 

2141.       CANISIUS  PTOLEMAKO  UAIilil  cardinali  Comensi,  Gregorii  XIII. 

summi  pontificis  secretario  maiori. 

Friburgo  Helvetiorum  4.  Iunii  1582. 

Ex  autographo  1,2":  1  p.:  in  p.  4  inscr.  et  pars  sig.),  quod  est  in  archivo  vati- 
cano,  „Nunz.  di  Svizzera  1.  A"  p.  111  et  3  sqq.  non  signatis.  Epistulam  ex  eodem 
autographo  !„Helvetia  Vol.  1.  fol.  111")  edidit  Theiner2  III  334.  Epistulae  particulas 
ex  Theinero  posuit  Berthier,  Bonh.  236. 

Frobenium  typographum  Friburgi  vel  alio  loco  catholico  de  fide  catholica  behe 
mereri  veUe.     CdUegium  commendat. 

a)  Sic;  norrigendumne  in  '< 


1  Stephani  Bathorii  (T575 — 1586  . 

2  Theiner  ipse  Canisium  dicit  „de  re  catholica  optime  meritum,  sancthnonia  ei 
doctrina  clarissimum" :  Annales  III  .'!.'!4. 


gg         2141.  Canisius  Ptolemaeo  Galli.    Friburgo  Helvetiorum  4.  Iunii  1582. 

t 

Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna, 

Illustriss.  et  Reuerendiss.  Domine. 
Nouit  amplitudo  tua  Illustrissima  Joannem  Frobenium  l  typogra- 
phum  Basilaeensem .  qui  superiore  hyeme  quum  Romae  uersaretur, 
S.  D.  X.  Pont.  Max.  tidem  dederit,  se  aliquod  fidei  suae  specimen  post 
menses  exhibiturum  esse.  Is  nuper  vocatus 2  ad  Catholicum  hoc  Helue- 
tiae  oppidum  venit,  ac  suam  paratam  obtulit  operam  ad  typographiam 
Catholicam  hic  erigendam.  Nondum  quidem  transacta  res  est,  quae  ut 
inaxime  non  succedat.  desiderat  is  tamen  sedem  sibi  certam  apud 
Catholicos  figere,  ac  suis  typis.  ut  affirmat,  quoad  fieri  poterit.  de  fide 
Catholica  bene  mereri.  Ego  uero  ea  de  re  non  monerem..et  occupa- 
tissimum  Praesulem  hoc  scripto  non  interpellarem.  nisi  vt  scriberem 
amanter  ab  illo  prouocatus  et  impulsus  fuissem.  Caeterum  de  me  ac 
Friburgensis  huius  collegij  primordijs,  quae  S.  D.  N.  tam  multum  de- 
bent,  et  non  male  succedunt,  hoc  unum  dicam,  quod  ex  animo  per- 
cupiam,  conatus  nostros  in  hac  Rep.  dignitati  tuae  amplissimae,  et  per 
illam  ipsam  .Pont.  Max.  nostraeque  Societatis  Patrono  clementissimo 
semper  commendatos  esse.  Dominus  JESVS  et  illius  Beatitudinem  in 
terris  diu  incolumem,  et  celsitudinem  tuam  nostris  rebus  fauentem  usque 
custodiat  ad  communem  Ecclesiae  Catholicae  vtilitatem.  Friburgi  Helue- 
ticorum  4  Junij   1582. 

Jllustriss.  Celsitud.  uestrae 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius  de  JESV  Societate. 

f  Reuerendiss.  in  Christo  Patri  et  Jllustriss.  Domino  Cardinali 
Comensi,  Patrono  amplissimo.     Romae. 

In  *  Tabulis  senatus  (minoris)  friburgensis  baec  notata  sunt  de  rebus  25.  Maii 
1582  gestis:  Frobenius  typographus  basileensis  aliquot  virorum  ecclesiasticorum  8 
litteris  permotus  („vff  ettlicher  geistlicher  Herren  schryben1'  huc  venit  et  coram 
senatu  affirmavit,  instituturum  se.  si  iil  sibi  permitteretur,  Friburgi  typographiam : 
cui  privilegia  et  pontificia  et  caesarea  esset  impetraturus.  Hoc  ei  concessum  est. 
quia  civitati  futurum  est  „zu  grossem  nutz.  beftirderung  vnnd  reputation,  auch  vff- 
nung  vnnsers  waivn  allten  Catholischen  gloubens".  ttem  ei  et  domesticis,  quos 
missurus  est,  permissum  est,  ut  urbem  incolerent  in  eaque  negotia  domestica  cura- 
rent,  „soueer  sv  myner  lierren  mandat  wie  briichlich  schweren  zehallten"  sive,  dum- 
modo  iureiurando,  ut  moris  esset,  promitterent,  si  secundum  fidei  catholicae  profes- 
sionem  a  senatu  praescriptam  vitam  instituturos  esse  Cod.  „Rathsmanua]  nr.  123.", 
iu  25.  Maii:  (jiii  codex  est   Friburgi  in  archivo  reipublicae). 

Et  senatores  et  Canisium  et  ipsitm  summum  pontificem  a  Frobenio  deceptos 
esse  paulo  infra  patebit. 

1  Canisius  lapsu  calami  ve\  memoriae  hic  pro  Ambrosio  Frobenio  posuit  claris- 
simum  illum  Ambrosii  patrem  toannem,  cuius  typographiam  Ambrosius  et  Aurelius 
eius  frater  Basileae  habebant;  v.  supra  p.  1. 

-  Vide,  (|iiac  suli  ipsas  lias  litteras  dicentur. 

:;  Significari  puto  Petrum  Schnewly  praepositum,  cui  eiusmodi  typographiae 
institutio  cordi  eral     Berthier,  Bonh.  235),  ac  fortasse  facobum  Christophorum  Blarex 


■_'11"J.  Canisius  lo.  EV.  Bonhomio.    EYiburgo  Helvet.  ante  med.  fere  m.  lnn.  1582.     s7 

2142.        CANISIUS    [OAIfZVl    FRA2VCISCO    BONHOMIO,   apostolico 
apud  imperatorem  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum  ante  medium  fere  m.  tunium   1582. 

Canisium  ante  medium  fere  m.  Tunium  1582  Friburgo  litteras  ad 
Bonhomium  dedisse  intellegitur  ex  exordio  epistulae  28.  lunii  1582 
n   Bonhomio  ad  Canisium  datae  (v.  infra,  ep.  2145). 

Ex  Bonhomii  cpistula  < •  < >  1  ] i __, i  potest,  Canisium  ei  de  rebus  collegii  friburgensis 
scripsisse ;  aeque  tamen,  quid  de  iis  scripserit,  Bonhomius  planius  significat.  Si  quis 
autem  ea,  quae  Bonhomius  13.  Martii  1582  de  collegii  scholis  Canisio  scripsii  v.  supra 
p.  7  I  .  consideraverit,  vix  dubitare  poterit,  quin  Canisius  Bonhomio  sub  mcdiuin  fere 
lunium  magna  ex  parte  ea  rescripserit,  quae  P.  Georgius  Bader*  praepositus  pro- 
vincialis  Monachio  20.  lunii  1582  de  scholis  friburgensibus  ad  Aquavivam  praepositum 
generalem  *rettulit.  -Postquam",  inquii  ille,  „a  V.  R.  P.  Prouincialis  sum  renun- 
tiatus"  rcnuntiatus  autem  esse  videtur  circa  initium  m.  Aprilis  a.  1582  .  -Statim 
in  Heluetiam  proficisci  necesse  habui,  ob  quasdam  Friburgensis  collegij  difficultateS. 
Earum  prima  fuit,  de  scholis  aperiendis,  pro  quibus  Senatus  insignem  domum  com- 
modo  loco  sitam  magno  sumptu  cum  aniplo  hortu,  ab  eius  Senatoris  relicta  uidua 
emit,  qui  dum  uiueret  nostris  conatibus  ucl  in  primis  restitit2.  Haec  doinus,  unius, 
uel  summum  duorum  mensium  spatio  scholis  habendis  accommodari  facile  poterit. 
Quare  senatus  per  quatuor  primarios  uiros  serio  mecum  egit,  de  ijs  saltcin  circa 
festum  Michaelis  aperiendis,  argumentis  undique  ductis,  ab  amicorum  et  patronorum 
expectatione ;  a  dcsiderio  bonorum  omnium  :  a  necessitate  ciuium  et  uicinorum  catholi- 
coruni.  ab  exultatione  haereticorum  .etc.  Et  quia  in  eadem  domo  non  satis  commode 
omnes  nostrj  habitare  possunt,  Senatus  adhaerentem  domum  offert,  donec  nostrj  pro- 
priam  habitationem  habeant.  His  tamen  omnibus  adductus  non  fuissem,  ut  assentirer. 
(quia  nec  supellex,  nec  bibliotheca  adhuc  instructa  est,  nec  pecunia  praesens,  ut 
instruerentur  suppetebat)  nisi  et  R.  P.  Visitator 3  disertis  uerbis,  contra  id  quod  antea 
cum  Senatu  de  triennali  scholarum  dilatione  transegerat.  nomine  V.  R.  P.  dominis 
promisisset,  fore,  ut  quam a  [?]  primum  scholae  paratae  essent,  praeceptores  darentur : 
et  nostrj  ibidem  praesentes4  una  cum  Rectore  Lucernensi 5  iudicassent,  petitionem 
honeste  ac  sine  offcnsione  recusari  non  posse.  Itaque  assensus  sum.  Etsi  enim  non 
ea  sint  nostrj  habituri  supellectilis  et  librorum  commoda,  quae  habcnt  in  bene  in- 
stitutis  collegijs;  habebunt  tamen  ea,  et  maiora  etiam,  quam  plaeraque  initio  ha- 
buerunt.  .  .  .  Altera  difficultas  erat.  de  futuro  aediticio  •  qui  enim  templi  aedificandi 
cx  eleemosynis,  curam  in  se  receperunt,  cum  sint  praecipui  patroni  nostrj.  affirmant, 
intra  10.  annos,  in  loco  destinato  erigendi  spem  nullam  esse  ■  dein  nec  nobis,  nec 
eiuibus  consultum  esse,  id  in  loco  tam  alto,  tamque  ab  omni  populi  consuetudine 
remoto ''.  erigi  •  cum  praetcr  loci  difficultatem,  parum  honestum  uideatur,  in  tam  re- 
motum  ciuitatis  angulum  honestas  faemtnas  religionis  causa  ad  templum  se  conferre: 
camque  occasionem  arrepturos,  praesertim  qui  nobis  minus  fidimt  aut  fauent,  ut  suos 
ad  nos  uenire  non  permittant  •  Quare,  iuxta  scholas  duabus  coemptis  domibus,  quod 
fieri  facile  potest.  templum  erigi  suadent,  qui  locus  et  celebris  est,  et  nullum  uicinum 
templum  habet.  Quod  consilium  etsi  mihi  cum  reliquis  e  nostris  probetur,  in  eo 
tamen  ab  ijs  dissentio,  quod  affirmarint,  id  minime  faciendum,  nisi  ibidem  erigatur 
collegium  •  ferendum    enim    non    esse,    ut  haec  duo    separentur,    cum   nostrj    mallent 

a)  Sie;  quum  ? 


episcopum  basileensem  (cf.  supra  p.  44    et  Canisium  ipsum   vel  Bonhomium  nuntium 
apostolicum. 

1  De  P.  Georgio  Bader  v.  Can.  V  359. 

'-'  Ioannis  Ruginet  {Berthier,  Bonh.  "2.").")  .  3  Oliverius  Manareus. 

4  PP.  Canisius,  Balduinus,  Kautt.  5  P.  Martino  Leubenstain. 

'''  Belsex  vel  Bisee. 


8g  2143.   P.  Georgius  Bader  Canisio.    Monachio  circa  19.  lunii  1582. 

collegium  in  loco  prius  assignato  aedificari ;  quod  is  et  quietior,  et  forte  sit  salubrior. 
Nihil  tamen  ea  de  re  cum  patronis  est  actum,  nec  consultatum  qua  ratione  id  fieri 
posset;  sed  cum  post  reditum  meum,  consilium  hoc  R.  P.  Visitatori  probaretur,  scrip- 
tum  est  nostris,  ut  cum  peritis  uideant  an  et  qua  ratione  iuxta  scholas  et  templum 
et  collegium  possint  extrui.  Vbi  scripserint  mox  V.  R.  P.  de  omnibus  faciam  certiorem. 
Tertia  est  de  bonis  temporalibus  istius  collegij.  quae  certe  grauis  est,  et  multiplex. 
Sed  quia  intelligo  V.  R.  P.  mandasse  Reuerendo  P.  Visitatori,  ut  de  ijs  tractet  cum 
Reuerendissimo  Vercellensi.  nihil  hic  addam,  donec  cum  eodem  fuerit  tractatum"  (ex 
autographo ;  Germ.  160  f.  M7  . 

Ad  haec  illustranda  et  amplificanda  valent  ea.  quae  in  *  .  Hisiaria  collegij  fri- 
burgensis"  sic  narrantur:  „Ne  Friburgensis  Juuentus  usque  ad  illud  tempus,  quo 
nostris  sumptibus  exstrueretur  Collegium  (hac  siquidem  conditione  nostri  in  Vrbem 
admissi  sunt)  instructione  careret,  idcirco  anno  Dominj  1582  Martij  uero  mensis 
die  XIJ  coempta  est  aere  publico  ad  scholas  conficiendas  domus  Rugonetti  sita  in 
platea  Lausannica,  quae  deinde  ita  ab  operarijs"  aestate  sequenti  accommodata  est, 
ut  mense  Octobri  proximo.  tres  scholas  habuerit,  ac  in  superiori  contignatione b  Sa- 
cellum  seu  potius  Aulam,  cuiusmodi  per  id  tempus  et  praeceptorum  et  discipulorum 
nostrorum  numerus  postulabat.  Eodem  anno  mense  Julio  die  XV  empta  nobis  qlioque 
a  Senatu  est  domus  nobilis  Dominj  Ludouici  Cleri  contigua  scholis,  quam  mox  in- 
habitare  coepimus.  Horum  porro  aedificiorum  pretium  una  cum  reliquo  sumptu,  qui 
ad  scholas  sacellumque  instruendum  apparandumque  necessario  fieri  debebat,  pene 
trium  millium  aureorum  summam  conficit.  Quo  gratior  esse  debet  apud  posteros 
nostros  huius  beneficij  memoria,  quod  Senatus  initio  propter  aerarij  tenuitatem,  non 
alia  nostros  conditione  se  suscepturum  constituerit,  quam  nequid  de  aerario  publico 
detraheretur"  (Cod.  frib.  „Hist.  coll.  Frib."   [cf.  supra  p.  23]  p.  3     4  . 

R.  P.  Canisius  Boret,  Minorita  friburgensis,  haec  notat:  „Si  l'on  jette  un  coup 
d'ceil  sur  un  plan  de  la  ville  de  Fribourg  au  XVIe  siecle,  on  voit  a  la  rue  de  Lau 
sanne,  a  Tendroit  a  peu  pres  ou  se  trouve  1'auberge  de  l'Autruche,  une  grande  maison 
de  style  gothique  avec  un  clocher;  la  tradition,  affirmee  par  quelques  historiens, 
pretend  que  c'etait  un  couvent  abandonne  et  que  ce  fut  la  la  premiere  demeure  des 
Jesuites"  (Vie  et  Apostolat  du  Bienheureux  Pierre  Canisius,  Paris-Fribourg  1881,  164;. 
Addidit  a.  1915  haec  J.  Genoud  professor  friburgensis :  Domus  illa  .presentait  une 
belle  facade  et  donnait  acces  a  un  grand  verger  en  communication  avec  la  colline 
du  Belsex.  .  .  .  Vers  le  milieu  du  siecle  dernier,  on  voyait  encore  le  chiffre  de  la 
Compagnie  sur  quelques  portes.  Plus  anciennement  ...  on  v  apercevait  aussi  une 
petite  cloche  qu'on  agitait  a  l'epoque  des  classes"  (Le  Bienheureux  Pierre  Canisius, 
Fribourg  1915,  89  . 

Bonhomius  Canisio  respondit  24.  Iunii  1582. 

£113.        P.  OEOltdiUS  BADER  praepositus  provinciae  Germaniae  supe- 
rioris  Societatis  lesu  CANISIO.  Monachio  circa  L9.  lunii   L582. 

Ex  Baderi  autographis  ad  Aquavivam  litteris.    Germ.  H'«<)  f.  87a. 

/'.  Georgius  Bader,  Germaniae  superioris  praepositus  provincialis, 
Monachio  20.  Tunii  1582  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  haec, 
praeter  alia,  de  Sociis  friburgensibus  (/'1'.  Canisio,  Balduino,  Kautt) 
scripsit:  },Scriptum  est  nostris,  nt  cum  peritis  uideant  an  et  qua  ratione 
iuxta  scholas  et  templum  et  collegium  possint  extrui.  )'l>i  scHpserint 
mox  I.  /'.  R.  de  omnibus  faciam  certiorem.u 

Cum  Canisius  Sociorum  friburgensium  superior  fuerit,  epistula  ipsi  inscripta 
esse  videtur.  Ceterum  vide  ea,  quae  ex  epistula  illa  ad  A.quavivam  data  posui  supra 
j».  79.    De  collegii  IViljiugensis  institutione,  dotatione,  exstructione  scite,  additis  variis 

a)  operia  Uist.        b)  contingnatione  Hist 


2144  et  21  15,    I".  Fr.  Bonhomius  Canisio.    A.ugusta  Vindel.  24.  ei  28.  Iimii  1582.     89 

imaginibus  ligno  incisis,  scripsii  Dr.  loannes  Kreienbuhler,  Die  Grttndung  des  Jesuiten- 
kollegiums  zu  Freiburg  in  der  Schweiz,  in  „Festschrift  zur  vierten  Jahrhundertfeier 
der  Geburi  des  seligen   Petrus  Kanisius",  Freiburg,  Schweiz,   1921,  60     72. 

3144.         1.  FI«.  i;0\HOMIIS  ountius  apostolicus  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  24.  Junii   1582. 
De  his  litteris,    quae  iam    non    exstant,    vide   exordium  epistulae  28.  lunii  1582 
a  Bonhomio  ad  Canisium  datae. 

2145.        lOAXXKS  FRAWCISCCS   BOXlIOJIll  S.  apostolicus  apud 
Rudolphum  II.  caesarem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  28.  lunii   1582. 

Ex  conimciitario.  al>  I.  A.  Carcsano  sccrctario  scripto  et  sic  inscripto :  „Patri 
Canisio"1:  quod  commentarium  Bonhomins  sua  manu  emendavit.  Cod.  „Bonh.  1"  f.  187. 
Particulam  epistulae  ex  eodem  commentario  posuit  Jos.  Hansen,  Nuntiaturberichte 
aus  Deutschland  L572     1585,  2.  Bd.,  Berlin  1894,  4432. 

Restitutio  episcopatus  lausannensis.  Pericula  religionis  in  comitiis  augustanis. 
Res  collegii  friburgensis.  Possevinus  Moscovia  redux.  Friburgensium  pietas.  Episcopus 
basUeensis.    Collegium  tyrnaviense.    Palaeologus. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  charissime.  Quas  ad  me 
P.  T.  litteras  XXVI  Aprilis  mensis  die  dedit,  eas  nunc  primum  accepi, 
hoc  est,  heri  sub  noctem:  Jtaque  mirari  haud  quaquam  debet  de  re- 
sponsionis  tarditate,  quando  ad  alias  mihi  per  P.  Vestrum  Prouincialem l 
allatas  ante  quatuor  dies  iam  respondi;  Qui  uero  has  litteras  Badam 
usque  afferet,  et  Friburgensibus  legatis  reddet,  is2  ad  Comitia  ista 
Heluetica  mittitur  ab  Hlustrissimo  Legato3,  qui  Sanctissimi  Domini, 
et  Caesaris  nomine,  cum  ipsorum  litteris,  Ecclesiam  Lausanensem  in 
integrum  restitui  petat4;  qui  quidema  inter  caetera  id  in  mandatis 
habet,  ut  prius  Catholicos  consulat;  sed  ipsis  etiam  dissuadentibus 
nihilominus  petitionem  suam  proponat,  et  restitutionem  urgeat;  Cura- 
bitur  praeterea  Decretum  Jmperiale  ut  superioribus  litteris  scripsi, 
neque  ullum  officij  genus  praetermittam,  quo  possit  miserrima  ista  Ec- 
clesia  tandem  aliqua  ex  parte  subleuari. 

a)  Tria  vv.  sqq.  a  Bonh.  additct  sunt.  Seqmtur  praecipue  vel  s-imile  v.  <t  h.  additum  et  deitt 
oblitteratum. 


1  Georgium  Bader;  v.  supra  p.    78 — 79. 

-  Is  erat  nobilis  vir  Ludovicus  Grotta  (Hansen,  Nunt.  II  4771). 

3  A  cardinali  Ludovico  Madrutio,   a  Gregorio  XIII.  ad   comitia    imperii  legato. 

4  Gregorius  XIII.  litteris  Roma  12.  Maii  1582  datis  omnes  „pagos  Helvetiorum" 
appcllavit,  scribens,  sperare  se,  forc,  ut  ipsi  pro  sua  iustitia  episcopo  Iausannensi 
auxilio  csscnt,  ut  libere  et  secure  in  civitatem  suam  redire  posset  {Casp.  Wirz,  Bullen 
und  Breven  aus  italienischen  Archiven  1116 — 1623,  Basel  1902,  422;  Theiner  III  332). 
Alteris  litteris,  Roma  25.  Maii  1582  datis,  pontifex  septem  pagos  catholicos,  „in  con- 
ventu  generali  Badae  congregatos"  monuit:  Curate,  ut  episcopus  lausannensis  „suae 
Civitati,  unde  eiectus  est,  restituatur" ;  et  hanc  causam  „omni  cum  caritate11  iuvate; 
de  qua  vobiscum  ille  aget,  qui  has  litteras  vobis  traditurus  est  (Archiv  fiir  <lic 
schweizerische  Reformationsgeschichte  II.  Freiburg  i.  Br.  1872.  60—61).  Bonhomius 
ipse  et  ad  scptem  illos  pagos.  et  seorsim  ad  Friburgenses  ea  de  re  scripsit  Berthier, 
Bonh.  180  208  . 


90       2145.  lo.  Fr.  Bonhomius  Canisio.    Augusta  Vindelicorum  28.  funii  1582. 

Quod  Comitia  Augustana  attinet,  eo  res  redacta  est,  ut  nisi  ma- 
gnum  aliquod  uulnus  accipiat  Catholica  Religio,  uon  modicum  lucri  nos 
facturos  existimemus';  tantum  abest,  ut  de  cleri  reformatione,  uel  de 
Seminariorum  institutione  impetrari  posse  aliquid  spexemus;  Conten- 
demus  tamen  impiorum  uotis.  et  conatibus  obsistere  l,  atque  ego  equi- 
dem  quanquam  praecipuas  partes  Mustrissimus  Legatus  hic  obtinetb, 
meas  desiderari  prudens  patiar  nunquam  uel  si  oportuerit  rerum  om- 
nium  mearum,  et  uitae  ipsius  iacturam  facere;  Sed  opus  est,  mihi 
credat*  pijs  precibus  quam  humanis  rationibus  magis,  ut  alias  itidem 
scripsi;  Jtaque  IV  Tua  unad  cum  fratribus  suis,  uobis,  et  causae  publicae 
suppetias  quas  potest  maximas,  ferat. 

De  rebus  Collegij  uestri  iuuandis  satis,  superque  scripsi;  Curabo- 
que  quantum  in  me  erit,  ut  res  etiam  ipsa  subsequatur.  Egi  hac 
eadem  de  re  conquerentis  in  modum  cum  Reuerendo  Patre  Posseuino, 
qui  Rege  Poloniae  et  Magno  Moscouiae  Duce  conciliatis,  Etomam 
reuertitur2,  quasi  triumphum  agens,  ut  istius  Collegij  necessitates 
Sanctissimo  D.  proponat,   atque   omnino   aliquid   opis   elicere   studeat, 

a    .i   /.'    rorrectum   .  ..••   existimamus.  1>    Sequitur  partes,  a  />'.  oblitt.         c)  Sequitur  r.  a  B. 

additutn  tt  p  -  •atum.        il     Hoe  tutn  gst.         <•    //•"•  r.  n  S,  supra  cersum  aerip- 

1 11 III     I  st. 


1  Mnlti  ordines  protestantes,  imprimis  Ludovicus  VI.  princeps  elector  palatinus, 
postulabant,  ut  comites  liberique  barones  protestantes  ad  capitula  cathedralia  eorum- 
que  similia  admitterentur,  ut  hominibus  principum  catholicornm  imperio  subiectis 
libertas  religionis  tribueretur,  at  recessui  comitiorum  BB,eichtagsabschied"  insereretur 
sdeclaratio  ferdinandea",  qua  Ferdinandus  l.  a.  l.">.">.")  A.ugusto  principe  electore  Saxo- 
oiae  instante  «declaraverat'',  equites,  orbes,  communitates  principum  ecclesiasticorum 
imperio  subiectas,  si  iamdiu  confessionem  augustanam  secutae  essent,  ;ul  eam  de- 
serendam  cogi  uou  posse.  Quae  si  non  concederentur,  se  imperatori  subsidia  ad- 
versus  Turcas,  quae  Qle  petebat,  non  esse  praebituros.  Item  impedire  conabantur, 
ae  iu  posterum  imperator  solos  catholicos  viros  tum  iudices  camerae  tum  .commis- 
sarios"  suos  constitueret  neve  liberae  civitates  catholicae  protestantes  sive  a  guberna- 
culis  sive  al>  aliorum  magistratuum  honore  excluderent,  oe  cathedralium  ecclesiarum 
canonici  a  pontifice  ad  iusiurandum  adigerentur  Joh.  Jttnssen,  Greschichte  des  deutschen 
Volkes  \         .  Preiburg  i.  Br.  1886,  13     l.'< . 

-  Cum  hvauus  IV.  [oannes  Basilii  magnus  Moscorum  dux  Graecorum  schismati 
addictus  a.  1580  per  Legatum  a  Gregorio  XIII.  petisset,  m  inter  se  et  Stephanum 
Bathorium  Poloniae  regem  pacem  conciliaret,  Gregorius  sperans  ita  catholicae  religioni 
aditum  in  eas  regiones  aperiri  posse,  P.  Antonium  Possevinum  S.  J.  cum  legato  illo 
ad  Moscovitas  ire  iussit.  Qui  m.  [anuario  a.  1582  effecit,  ut  inter  duos  illos  principes 
l>ax  in  decem  annos  sanciretur;  item  ab  Iwano  complura  impetravit,  quae  catholicis 
iu  commodum  et  utilitatero  cessura  erant.  A.ugustam  autem  Possevinus  cum  [wani 
oratoribus  ~2~i.  luuii  1582  venit,  ut  pacem  illam  imperatori  probaret.  Ibidem  Budolpho 
persuasit,  ut  pontificem  in  controversia  inter  se  et  Bathorium  de  terris  quibusdain 
hungaricis  orta  arbitrum  sumeret,  t-t  cum  Augusto  Saxoniae  principe  electore  atque 
cuiu  lulio  Bchter  episcopo  herbipolensi  aegotia  tractavit  Ant.  Possetimts  S.  J.,  Moscovia, 
Vilnae  1586,  166  186;  Sacchinus,  Hist.  S.  J.  V '.  1.  1.  n.  109  110;  1.  2,  n.  67  68 
74  T."> :  '.'.  Feii  s.  .1..  Padagogische  Schriften  von  Antonio  Possevin,  in  ,Bibliothek 
der  katholischen  Padagogik"  XI.  Preiburg  i.  Br.  1901,  326  331;  PieriingS.  J.,  Papcs 
ei  Tsars,  Paris  ls!'n.  293  294  330  335;  /..  Kartunnen,  Antonio  Possevino,  Lau- 
sanne  1908,   189     202;  Hansen,  Nuntiaturber.  11  443   168     169\ 


2146.  Canisiue  [o. Fr. Bonhomio.   Friburgo  Eelvet.  ra.  Iunio  ve\  ineunte  [ulio  1582.     ',i| 

quod  sane*  diligenter  is1,  se  facturum  recepit;  Gratissimum  fuit,  quod 
sctiliit  de  foelici  Friburgensium  in  pietate,  e\  in  uia  Domini  progressu, 
e\  P.  T.  rogo,  ut  me  de  liis  frequenter  certiorem  faciat.  A.d  Basiliensem 
Episcopum  sciip^i  iam  ter,  aul  quater,  neque  ullum  unquam  habui 
responsum,  postquam  in  aula  sum  Jmperatoris x.  Vl>i"  autem  tiouero, 
posse  me  pia  illius  uota,  ei  studia  promouere,  faciam  profecto  quam 
promptissime ;  Collegium  Eungaricum2  nnnc  '  paulisper  dormit,  culpa- 
que  fortasse  uestrae  potius  Societatis  Patrum,  quam  aliorum;  Sed  ex- 
citabitur,  spero,  atque  omnino  ad  optatum  exitum  Deo  fauente,  per- 
ducetur.  I>c  Palaeologo  scripsi  iam  ad  P.  V.  sed  postquam  iterum 
petit,  dicam,  mihi  traditum  fuisse  Jmperatoris  mandato,  ut  illum  Romam 
uinctum  mitterem8,  in  officio  Sanctae  Jnquisitionis  Romanae  iudican- 
dum.  Vcnmi  tranquillo  animo  esse  non  possum,  quoad  illum  Romae, 
aut  in  Jtalia  saltem  esse  intellexero;  Tanta  fuit  superioribus  diebus, 
ct  imbrium/,  el  procellarum  uis.  ut  nauis,  qua  ille  uehebatur,  trahi 
non  potuerit6  adverso  Ocni1'  flumine;  Quamobrem sistere  oportuit  aliquol 
dies,  in  Bauaria  tamen,  ubi  minus  esse  timendum  ab  Haereticorum 
insidijs  puto;  Tantum  equidem  fateor  me  percepisse  gaudij,  atque  in- 
discreti  fortassis,  nt  metuerim  .  uoti  non  omnino  compos  fieri;  Jtaque 
inter  spem,  et  metum  uersor,  non  sine  magna  animi  sollicitudine,  atque 
anxietate;  Bene  ualere  in  Domino  P.  T.  uehementer  eupio,  et  mei 
beneuolam  memoriam  semper  conseruare.  AugustaeVindelicorum mj.Cal. 
Quintiles  MDLXXXII. 

Canisius  Bonhomio  respondit  _"i>.  Iulii  1582. 

211«.         CANISIUS   IOAXM   FRAKCINCO    ISOXIIOMIO.   apostolico 
apud  imperatorem  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum  m.  Iunio  vel  ineunte  Iulio  1582. 
Ex  Bonhomii  epistula  archetypa,  quae  est  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  104 
l>.  269     270.     Maiorem    partem    huius   capitis   ex   eodem   archetypo   posuit    Hansen 
I.  c.  II  492-. 

De  Frobenii  typoC/raphi  perfidia,  Friburgensium  piefai  ,  collegii  inopia. 

Bonhomius  Augusta  Vindelicorum  31.  Iulii  1582  Ptolemaeo  cardi- 
nali  Comensi,  Gregorii  XIII.  secretario  maiori}  scripsit:  „Ho  riceuuto 
<lal  Padre  Canisio  un  raguaglio  del  Frobenio,  che  non  mi  e  piacciuto 
punto,  come  la  uederd  per  V  alligata  copia;  sopra  <li  che  parmi  di  ri- 

a)  A  J<.  corr.    ex   quidem.  \><  Hoe  v.  <>   />'.    additum  est.  c)  A   li.  eorr.  ex  Vbicunque. 

>l,  II,-    ,     a   /•'    additum  est.  e)  8ie  l:    eorr.  ex  ablegem   vel  simili  v.         f)  Hoc  v.  a  /•'    ipso  .siri/>- 

tum  est  g)  .1   /.'.  corr.  ex  poterit.         h)  Hoe  v.  J<.  n>l>ii>tit.        i)  JI>»-  v.  a   K.  scriptum  est. 


1  Bonhomius  Tyrnavia  26.  Fehruarii  1582  [acobo  Christophoro  Blarer  episcopo 
principi  basileensi  de  Ambrosio  Frobenio  fidem  catholicam  professo  aliisijuc  rehus 
scripsit;  haec  quoque  notavit :  ,Ex  Romanis  litteris  accepi,  Sanctissimum  Dominum 
Reuerendissimae  V.  Ampl.  pietatem,  ac  diligentiam  maxime  commendasse,  quam  in 
suhditis  illis  suis  ad  Catholicam  Religionem  perducendis  superioribus  mensibus  ad- 
hihuit."  Die  autem  <>.  Aprilis  1582  Bonhomius  eidem  litteras  dispensationis  ad  matri- 
monium  quoddam  spectantes  misil  et  operam  suam  omnem  "obtulil  ex  commentariis 
a  Bonhomio  ipso  recognitis.     „Bonh.  1"   f.  ')'•■*'   I12b). 

-  Tyrnaviense;  v.  supra  j).  7.")'.  ;  \'iil<-  supra  p.  s"_'. 


92    2147  et  214S.  Can.  Bonhomio.  5.  et  26.  Iulii  1582.   2149.  Bonhomius  Can.3.  Aug.  1582. 

cordare,  che  saria  bene  a  scriuere  un  Breue  quanto  prima  al  Senato 
<//'  Friburgo,  perche  non  admetta  in  modo  alcuno  detto  Frobenio  per 
stampatore  in  quella  Cittd,,  non  uolendo  uiuere  da  Catholico;  et  appresso 
mandargli  fede  autentica  della  professione  della  fede  che  ha  fatta  ultima- 
mente  in  Boma,  accioche  uedessero  meglio,  qual  sorte  <li  uomo  egli  sia, 
II  tutto  perb  giudico  spediente  che  si  mandi  in  mani  <li  deito  Padre  Ca- 
nisio,  perche  egli  secondo  uedra  essere  opportuno,  </'/</,  b  non  dia,  b 
faccia  dare  in  senato  il  Breue;  del  quale  perb  si  mandi  1«  copia  in- 
sieme;  Nella  copia  sudetta  ho  fatto  scriuere  anchora  un  altro  Capitolo, 
perche  ueda,  che  in  <j//et  loco  si  fa  qualche  progresso  nella  pietd,,  et 
diuotione,  se  ben  quanto  al  Collegio  stanno  i  Padri  con  molta  strettezza, 
et  angustia.u 

Cardinalis  hudovicus  Madrutius  legatus  pontificius  Augusta  4.  Augusti  1582 
cardinali  Comensi  de  Frobenio  scripsit :  „Io  concorro  nel  parere  di  monsignore  de  Ver- 
celli  et  del  padre  Canisio.  che  sia  bene  escluderlo  nel  modo  da  loro  proposto,  in  che 
pero  mi  rimetto  alla  molta  prudenza  di  V.  S.  Illustrissima"     Hansen  II  4922). 

Ex  Brevi  Gregorii  XIII.,  de  quo  in  ep.  2158  dicetur.  intellegitur,  Ambrosium 
Frobenium  typographum  basileensem,  protestantismo  addictum,  Friburgi  haec  tandem 
professum  esse :  Postulare  se,  ut,  si  Friburgi  sibi  considendum  esset,  sibi  et  toti 
familiae  suae  concederetur  „liber  suae  religionis  cultus  atque  arbitrium,  velle  autem 
in  ea  manere  sine  ulla  Catholicorum  offensione"     Theiner  III  334\ 

Cardinalis  Comensis  Roma  18.  Augusti  1582  Bonhomio  *respondit:  _Da  la  Lettera 
del  Padre  Canisio  qual'  era  aggionta  a  le  di  V.  8.  di  24.  et  ultimo  di  Luglio  et  de  li 
3.  del  presente.  s'  e  uista  la  mala  riuscita  del  Frobenio,  et  quel  che  egli  dissegnaua 
di  fare  in  Friburg,  non  hauendo  altra  mira  che  al  guadagno.  Pero  Nostro  Signore 
si  e  contentato  che  si  scriua  a  li  Signori  di  Friburg  il  breue  ricordato  in  questa 
materia ;  il  che  si  fara  con  quest'  altro  ordinario,  et  si  mandera  in  mano  del  Padre 
Canisio,  insieme  con  la  copia  de  la  profession  de  la  fede,  ch'  esso  Frobenio  fece  qui 
solennemente"  (ex  commentario  vel  apographo  eiusdem  temp.,  quod  est  in  archivo  vati- 
cano,   „Nunz.  di  Germ.  12"  f.  139). 

2147.         CANISIUS   IOAXM  FRAXCISCO  BOXIIO^IIO    nuntio   apo- 
stolico.  Friburgo  Helvetiorum  5.  lulii  1582. 

Episttda  haec  perisse  videtur.  De  qua  vide  Bonhomii  litteras  10.  Augusti  1582 
<n/  Canisium  datas;  Jiis  enim  Bonhomius  ei  respondit. 

2118.         CANISIUS   IOAXXI   FRiXCINCO  BOXIIOMIO   nuntio  apo- 
stolico.  Friburgo  Helvetiorum  26,  lulii  1582. 

Ilm  Utterae  yerisse  videntur.  De  quibus  vide  Bonhomii  epistulam  ■>.  Augusti  1582 
<nl  Canisium  <l«t«m ;  pvr  hanc  enim  itte  Canisio  respondit. 

3149.        IOAXXKS   FRAJVCISCAS    BOXHOMHJS,   apostolicus  apud 
Rudolphum  II.  imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  .'!.   Lugusti   1582. 

lv\  commentario  ab  I.  A.  Caresana  secretario  scripto  et  „Patri  Canisio  Rectori 
Collegij  Friburgensis11  Lnscripto,  quod  Bonhomius  ipse  correxit  n  „318  Patri  Canisio" 
(in  pa,i,r.  -I.  commentarii  Lnscripsit.  Commentarium  exstai  in  Cod.  vercell.  ,Mons.tt, 
f.  non  sign.  Epistulam  ex  eiusdem  commentarii  apographo  recenti  edidii  Berthier, 
Kev.ie  de  la  Suisse  <atholi«|.ie  XXV  307     .'!()!».  et   Bonh.  I'.t7     2i)(i. 

Canonicus  friburgensis.  Manareus.  Nova  </<'  rebus  bellicis.  M<ir<ln<>  branden- 
burgensis.  Palaeologus.  Facultates  sacrae,  Pietas  Friburgensium.  Episcopatus  !«<<s<iii- 
nensis.     /><«i«  marsensia. 


2149.  I".  Fr.  Bonhomius  Canisio.    Augusta  Vindelicorum  3.  Uigusti  1582.     93 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  chariss.  Litterae  ue- 
strae  vn  ante"  Cal.  luiius  mensis  die  datae  cum  redditae  mihi  essent 
nudiustertius,  Patris  Oliverij  '  nomine,  mirabar  uehementer,  quod  tam 
cito  Friburgo  huc  aduolassent;  Sequenti  autem  mane,  dum  ad  uestrum 
Collegium  celebrandi  causa  prodirem  obuiam  habui  Psalten  Friburgen- 
sem2,  cmu  Senatus,  Capituli,  et  Praepositi3  litteris1;  Setl  praetcrea 
dolui,  quod  uix  amplius  hominem  uidere  licuit,  licet  ad  hospitium  meum 
semel,  atque  iterum  inuitauerim;  Patrem  Oliuerium  allocutus  sum  hoc 
mane  facto  sacro,  ut  certius  Paternitati  Vestrae  responderem;  sed 
distulit  enucleatius  mihi  narrare  omnia,  cupiens  me  hodie  conuenire, 
et.secum  scripta  omnia  afferre ;  si  uenerit,  respondebo  illi,  quaecumque 
opportuna  esse  iudicauero 5 :  Quae  Paternitas  tua1'  scribit  de  obsidione 
Geneuensi  6,  deque  foedere  cum  Galliarum  Rege  7  inito,  ac  de  milite  in 
illius  fratris  Alanzonij  subsidium  conscripto 8,  de  ijs  gratias  ago,  pium- 
que  istum  laborem,  ut  quoties  tulerit  occasio,  libenter  suscipiat,  rogo ; 
quem  ego  sane  pro  rerum  incidentium  opportunitate  compensare  stu- 
debo ;  sed  nunc  nihil  fere  est,  quod  scriptu c  dignum  sit,  post  Brande- 
burgensis  abitum 9,  nisi  unum  subijcere  uelim,  de  quo,  licet  constans  fama 

a)  Hoc  v.  a  Bonh.  supra  versum  scriptum  est.  b)  Ilaec  2  vv.  a  Hmt/i.  addita  sunt.  c  Sic 
correctiim  est  ex  scriptura. 


1  Oliverii  Manarei  visitatoris  S.  J. 

-  Franciscum  Garin,  qui  Friburgi  in  capitulo  S.  Nicolai  officium  „cantoris 
maioris"  habebat;  cf.  supra  p.  21.  3  Petri  Schnewly. 

4  Litteras  senatus  posuit  Berihier,  Bonh.  254 — 256. 

5  Ex  huius  epistulae  fine  cognoscitur,  potissimum  de  bonis  marsensibus  alie- 
nandis  actum  esse ;  ceterum  vide,  quae  de  hac  re  sub  ipsas  has  litteras  in  n.  1  dicentur. 

0  Carolus  Emmanuel  Sabaudiae  dux  tunc  eam  obsidionem  parabat  {Alex.  Daguet, 
Geschichte  der  schweizerischen  Eidgenossenschaft,  Aarau  1867,  301).  In  eius  exercitu, 
cui  Bernardinus  Sabaudus  comes  de  Raconis  praeerat,  1500  Helvetii  catholici  fuisse 
feruntur.  Neque  tamen  gravius  quicquam  contra  urbem  Genevam  ab  eo  tentatum 
est,  et  m.  Septembri  bellum  finitum  est  (Jac.  Spon,  Histoire  de  la  Ville  et  de  FEstat 
de  Geneve  II,  Lyon  1680,  49—52).  7  Henrico  III. 

8  Franciscus  dux  alanconius  (d'Alencon),  qui  tamen  hoc  tempore  potius  dux 
,d'Anjout'  vocabatur,  Belgas  contra  Philippum  II.  regem  rebellantes  adiuvabat;  qui 
m.  Februario  a.  1582  Antverpiae  salutatus  erat  „dux  Brabantiae". 

9  Ioachim  Fridericus  marchio  brandenburgensis,  qui  archiepiscopatus  magde- 
burgensis  administrator  a  capitulo  electus  erat,  ipse  quidem  Augustae  pro  Ioanne 
Georgio  principe  electore  brandenburgensi  patreque  suo  coetui  principum  electorum 
intererat ;  praeterea  autem,  quoniam  olim  archiepiscopi  magdeburgenses  coetui  prin- 
cipum  praefuerant,  postulaverat,  ut  orator  suus  coetui  principum  non  solum  interesse, 
sed  etiam  praeesse  posset.  Catholici  vero  eum  coetui  principum  interesse  posse 
negarunt,  quod  Ioachim  Fridericus  (qui  uxorem  iam  duxerat)  neque  a  summo  pontifice 
confirmatus  esset,  neque  ab  imperatore  archiepiscoporum  magdeburgensium  regalia 
accepisset.  Lis  ad  Rudolpbum  imperatorem  delata  est.  Atque  aliqui  ex  principibus 
electoribus  proposuerunt,  ut  Ioachim  administrator  illis  quidem  .comitiis  interesse 
sineretur  neve  vero  id  in  posterum  ei  permitteretur,  nisi  connrmationem  pontificiam 
impetrasset ;  atque  ea  de  re  loachimo  per  litteras  ab  Augusto  electore  Saxone  sub- 
scribendas  cautionem  praestandam  fore.  Cum  vero  imperator  eum  nulla  ratione  ad- 
mittere  vellet.  Augustus  efficit ,  ut  Augusta  abiret  (Janssen  I.  c.  V'  1L'  12  13; 
Hansen  1.  c.  II  451—452  455—456  474—475  478—479;   Theiner  III  ."»11     :;17). 


94      2149.  Io.  Fr.  Bonhomius  Canisio.    Augusta  Vindelicorum  3.  Augusti  1582. 

non  sit  nunc  tamen  increbuit,  abeuntem  illum  curru  in  nescio  quo 
flumine  everso  uix  quin  submergeretur  euasisse ;  Quocl  Paleologus ' 
Romam  peruenerit,  nondum  constat.  Verum  cum  iam  Bononiam  in- 
columem  appulisse  intellexerimus,  nihil  fere  est,  quod  dubitetur  amplius. 
Summa  facultatum,  quas  Summus  Pontifex  Illusti  issimo  ac  Reueren- 
dissimo  D.  Legato-  concessit,  ut  petit  R.  Tua  hisce  erit  adiuncta; 
Loetatus  sum  uehementer  in  ijs,  quae  scripta  sunt  mihi  de  Fribur- 
gensibus  meis  a  R.  Patre  Canisio,  qui  illis  potest  frequenter  tanquam 
tilijs  suis  ea  uerba  apostolica  repetere,  p  e  r  E  u  a  n  g  e  1  i  u  m  e  g  o  u  o  s 
genui3.  Deus  optimus  ita  uestros  labores  fecundet,  ut  maiorem  in 
dies  fructum  ex  uineaa  ista  Dominica  colligi  uideatis1'.  De  Lausanensi 
negocio,  quid  scribamc  non  satis  scio,  quando  studium.  operam,  curam. 
ac  soUicitudinem,  conatusque  omnes  meos  ita  frustratos  uideo4,  ut  ne 
audeam  quidem  amplius  aliquid  hac  de  re  cogitare,  ne  dicam  moliii. 
Pudet  me  profecto  bis  tam  apud  Summum  Pontificem.  et  apud  Cae- 
sarem,  nunc  uero  etiamd  apud  Illustrissimum  D.  Legatum  uisum  esse 
si  non  mendacem,  leuioris  saltem  consilij  uirum.  Tua  Pat.  ad  me  per- 
scribit  unius,  aut  alterius  Friburgensis  consilium,  sed  cum  res  in  de- 
liberationem  ueniunt,  audio  Legatos  Friburgensium  longius,  quam  alios 
Heluetios,  ab  hac  consultatione  resilire,  ut  pacem  cum  suis  charis 
Bernatibus,  uel  minimum  perturbent;  quam  sane  fortassis  ob  causam 
non  parum  timeo,  Summum  Pontificem  aliquantisper  oifensum,  haud 
facile  Collegio  isti  (uti  sperabam  fore  Cardinalis  Sanctae  Praxedis 5 
intercessione)  suppetias  laturum.  Dum  scriberem,  uenerunt  ad  me 
Reuerendj  Patres0  Oliuerius.  et  Provincialis  uester6,  deque  bonis  Mar- 
sensibus  alienandis  sententiam  meam  dixi  quae  quidem  a  Reuerendi 
Patris  Prouincialis  sententia  paulum  discedebat;  Optime  ualeat  P.  T. 
meique  sit  perpetuo  in  suis  secretioribus  precibus  memor.  Augustae 
Vindelicorum  IIJ  Non.  Sextiles  MDLXXXII. 

1.  De  bonis  hisce  marsensibus  P.  Georgitts  Bader  provincialis  Augusta  1  l.  \u- 
gusti  1582  Aquavivae  praeposito  generali  *scripsit:  „De  bonorum  temporalium  uendi- 
tione,  cum  quotidie  aouae  emergant  difficuLtates,  actum  est  auper  cum  Reuerendissimo 
Vciccllciisi.  qni  probat  eorum  consilium  <|iii  existimant  non  quidem  omnia,  sed  quae 
maioribus  molestijs  et  periculis  sunt  obnoxia,  aendenda,  ei  pro  eorum  pretio  censum 
annuum  esse  emendum.  Quare,  nisi  fallor,  iam  cum  tllustrissimo  Card.  Legato  a 
Reuerendo  I'.  \'isitai<»ic  est  actum  i\<~  cousensu  Sedis  apostolicae  in  eiusmodi   uendi- 

tionem.     Sed  is  ut  puto,    i lum  esl    impetratus"     ex  autogr. ;    Germ.   160   f.   L32'). 

Cardinalis  Ltidovipus  Madrutius,  pontificis  ad  imperatorem  et  universam  Germaniam 
Legatus,    litteris    Augusta  \rindelicorum    L0.  Septembris  L582   datis   facultatem    bona 

:i    Sequitnr  uestra,  oblitt.  \><  .1    Bonh    eorr.  ex  cernatis,  c)  Sequuntur  vv.  amplius,  aon 

uiilro,  oblitt.        (1  >  Sex  '•'•.  siji/.  ii  linnii.  in  margine  addita  sunt.        v  Sic  Bonh.  corr,  ex  uenil  ad  nae 

Ri  ii.  ii mliis. 


1   Vide  supra  p.  82.  '  Cardinali   Ludovico  Madrutio.  :1  1  Cor   I.   1"'. 

'  \  iilc  supra  p.  89.  Die  II.  lulii  L582  Bonhomius  „Dominis  Quinque  Cantonum'' 
catbolicorum  Belvetiae  "scripsit:  nDD.  \\.  sane  iustis  causis  adductae  Lausanense 
aegocium  promouere  aoluerunf    ex  commentario  epistulae;  Bonh.  1   I'.  L99b). 

'  S.  Caroli   Borromaei.  ,;  1'.  Georgius  Bader. 


2150.  Id.  Fr.  Bonhomius  Canisio.    Augusta  Vindelicorum   10.  A.ugusti  L582.     95 

marsensia  certis   cum    condicionibus  vendendi  Sociis    friburgensibus   tribuii    es  apo 
grapho  eiusdem  temp. ;  Ep.  Ext.  2  f.  180). 

2.  Eodem  illo  die  .">.  Augusti  1582  Bonhomius  ad  Petrum  Schnewrj  praepositum 
friburgensem  litteras  dedit,  in  quibus  eum  haec  monebat:  „Non  alienum  quidem  a 
feententia  mea  consilium  coepistis  Pater  Canisius  tuaque  Reuerentia  cum  litteras  illas 
meas  quas  ad  Senatum  de  causarum  matrimonialium  controuersia  dederam,  inni  esse 
reddendas  statuistis1.  Litteras  al>  [llustrissimo  Domino  Legato  Cardinale,  quas 
petitis,  confici  curabo,  de  parochialibus  istis  Capitulo  uestro,  iure  unionis,  quo  ego 
tempore  Priburgi  eram,  adiunctis2;  sed  de  illa  a  Lausanensi  Decano,  oequaquam; 
ut  ad  Capitulum  ipsum  rescripsi." 3  Postridie  eius  diei  Bonhomius  alteram  ad  Schncw 
linum  epistulam  dedit,  cui  sua  manu  hoc  adiunxit  ^Postscriptum" :  „Mitti>  praeterea 
quindecim  agnos  l>ci  paruulos  osseis  capsulis  circumseptos,  aliosque  praeterea  decem 
serico,  uel  auro  inuolutos;  quorum  omnium  tertiam  partem  tibi  retinere  poteris,  alijs 
omnibus  Patri  Canisio  redditis"  ex  archotypis;  Cod.  frihurn-.  „Epp.  ad  Schn."  I'.  66  <>7  ■. 
etiam  apud  Berthier,  Bonh.  108     110). 

Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  circa  medium  m.  Augustum  a.  1582. 

2150.        IOANNES  FRAJRTCISCUS  llOXIIOMirs.  apostolicus  apud 

imperatorem  nuntius.  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  10.  Augusti  1582. 
Ex  commentario  ab  I.  A.  Caresana  secretario  scripto  et  „Patri  Canisio"  inscripto, 
quod  Bonhomius   sua  mami    correxit.     Exstat  in  Cod.  vercell.   BMons.tt,    f.  non  sign. 
Epistulam  ex  eiusdem  commentarii  apographo  recenti  vulgavit  Berthier,    Eievue  etc. 
XXV  361-362  et  Bonh.  200-   202. 

Tndulgentiae  pro  sodalitatibus.     Obsidio  genevensis.     Civitatum   Uberarum  moli- 
tiones.    Comitia  parum  faustd.    Canisio  labores  egestasque  ferenda. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  Charissime. 
Cum  ad  posteriores  uestras  litteras  mihi  per  Friburgicum  psalten  l 
allatas  ante  octo  ferme"  dies  iam  responderim,  nihiP  essetc  quod  ad 
alteras  uestrasd  quinto  Julij  die  datas,  quas  proxime  accepi,  nunc  re- 
scriberem e :  eoque  magis,  quod  nihil  continere  uidentur,  quod  mea  re- 
sponsione  indigeat;  Ne  tamen  ullas  P.  Tuae,  sine  responsione'  dici 
unquam  possit  me  reliquisseg  litteras,  paucis  dicam;  Marianas  Jndul- 
gentias  mihi  cordi  esse,  ut  in  singulas  prope h  hebdomadas  meo  negocio- 
rum  gestori  districte  earum  expeditionem  mandem:  Speroque  fore,  ut 
breui  rite  recteque  confectae  Friburgum  perferantur,  atque  inde  magnas 
faciat,    fauente    Ohristo,    et   Beatissima   illius   genitrice,    progressiones 

;i    Hoc  v.  ii  Bonh.  additum  est.      )>'  A  B.  correetum  ex  Don.      c)  Sequitur  fere,  oolitt.       d)  A  Tt. 
corrertum  e.r  quod  alteris  uestris.         e)  A   H.  correctum  ex  responderem.  f)  B.  ex  quibus  non  re- 

spondeam  correxit  primum:  quibus  non  statim  responderim,  deinde:  >\nr  responsione.       g)  AB.cor- 
rectum  ex  accepisse.         h)  Sic  li.  correxit  ex  ut  quasi  in  singulas. 


1  Vide  supra  p.  43:!  628.  L'  Vide  supra  p.  78. 

:;  Canonicis  ecclesiae  S.  Nicolai  Bonhomius  eodem  die  scripsit,  ecclesiae  illius 
parochialis  donationem  sive  renuntiationem  a  decano  lausannensi  factam  „omnino 
simoniaca  labe  infectam"  fnisse,  ideoque  eos  fructus  ex  ea  porceptos  restituere  deliere: 
,nisi",  inquit,  „opportunam  a  Sede  Apostolica  dispensationem  impetraueritis ;  ... 
qua  tamen  in  re  ego  equidem  pro  mea  antiqua  erga  m>s  charitate  conscientiae  uestrae 
tranquillitati  consulere  omni  studio  curabo"  (ex  commentario  epistolae,  quod  esi  in 
Cod.  vercell.  BMons.u,  f.  non  sign.).  Canonici  tamen  ei  responderunt,  se  ecclesiam 
illam  numquam  j)ossedisse  {Berthier,  Bonh.  111   187). 

4  Franciscum  (iarin.  canonicum  cantorem  capituli  friburgensis ;  v.  supra  p.  93. 


90     2151.  Canisius  Io.  Fr.  Bonhomio.    Friburgo  Helvet.  circa  med.  m.  Aug.  1582. 

Mariana  Sodalitas1.  Vtinam  ita  facile  opem  etiam  pecuniarianT  im- 
petraremus,  qua  maxime  Collegium  istud  indiget,  quamque  ego  uobis 
omni  studio,  ac  sollicitudine  procuro.  De  Geneuensi  obsidione  si  quid 
noui  erit,  cupio  uehementer  fieri  certior :  quanquam,  ut  uere  dicam,  uix 
euentum  aliquem  bonum  sperare  audeo,  ita  exigentibus  peccatis  nostris 
et  infoelicis  luiius  seculi  miserijs;  Nihil  fere  est,  quod  scribam  de 
Comitijs  nostris,  post  illam  de  Maddeburgensi  sessione  uictoriam2; 
praeterquam  quod  omnes  Jmperij  Ciuitates  conspirarunt,  ut  aliquid 
contra  Catholicam  Religionem  moliantur3,  Sed  hactenus  Caesar  eis 
uiriliter  obsistit,  speramusque  omnia  ita  compositum  iri.  ut.  si  minus 
Catholica  Religio  incrementum  non  recipiet,  nouum  saltem  aliquod 
damnum  liaud  accipiat;  quod  ipsum  tamen  est  (meo  sane  iudicio)  non 
parum  illi  detrahj  [?] b,  quemadmodum  aegrotum  grauiter  laborantem, 
nisi  ad  sanitatem  uergat,  in  maximo  periculo  uersari  manifestum  est. 
Sed  haec  Dei  optimi  maximi,  cuius  iudicia  abyssus  multa4,  curae, 
ac  prouidentiae  relinquenda ;  nobis  autem  quae  possumus  omni  diligentia 
et  sollicitudine  praestanda.  Verum,  quoniam  et  nos,  quibus  maxime 
mcumbit,  hoc  restituendae  Religionis  studio  non  admodum  flagramus, 
ideo  assiduis  precibus  agendum  esse  existimo,  ubi  humanae  certe  ra- 
tiones  non  sufficiunt.  Bene  ualeat  in  Domino  Paternitas  Tua,  et  in 
messe  ista  uberrima  labores,  et  paupertatem  suam  aequiori  animo 
toleret  pro  Christi  Domini  nostri  amore,  et  gloria.  Non  enim  poterit" 
benignissimus.Pater  suis  ndelibus  seruis  necessaria  nond  subministrare. 
qui"  coeli  aues,  et  pecora  campi  tam  admirabili  cura  alit,  atque  sus- 
tentat5.  Augustae  Vindelicorum,  IIJof  Idus  Sextil.  M.D.LXXXII. 
Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  post  medium  m.  Augustum  1582. 

2151.         CANISIUS   IOA\XI   FRAXCINCO    BONHOMIO,   apostolico 

apud  imperatorem  nuntio. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  medium  m.  Augustum  1582. 
/;./•   Bonhomii   epistula   27.  Augusti   1582   Augusta   Vindelicorum   ad    Canisiutn 
data   (vide   infra,    ep.  2155)   cognoscitur,    Canisium  eo  mense  per  Franciscum  Garin 
capituli   friburgensis    „cantoremu    maiorem    Bonhomio    „prolixiores    litteras"    misisse. 

a)  Haec  S  vv.  a  U.  addita  sunt.        b)    Vel:  detrahere.    is.  v.  alterum  ex  altero  eorrexit;  primum 
autem  scriptum  erat,  ut  videtur:  detractum  iri.  c)  A  li.  correctum  ex  deerit.  .1     Uoc  r.  a  X 

additum  est.  e)  ,1   B.  correctum  ex  quando.         f)  Sic.  ut  videtur,  B.  correxit  ex  1111     . 

1   Vidc  supra  p.  1\.  -  Vide  supra  p.  939. 

Liberarum  imperii  civitatum  pars  longe  mazima  protestantismum  sequebatur. 
Jli.  interpretationem  pacis  religionis  augustanae  prorsus  novam  proferentes,  postu- 
labant,  iit,  si  qui  cives  in  civitatibus  imperii  catholicis  protestantismum  amplecti 
vellent.  his  publicum  religionis  huius  exercitium  permitti  deberet;  ac  cum  imperator 
senatus  aquisgranensis  Aachen),  <|iii  vi  ac  fraude  se  intruserat  ac  commissarios  or- 
«linis  repaiandi  causa  a  caesare  raissos  cum  ignominia  repulerat,  oratores  Augustam 
missos  actionibus  comitiorum  intefesse  vetuisset,  civitates  liberae  suffragii  ius  iia 
concedebanl  simulque  exigebant,  ae  in  posterum  imperator  decreta  neve  commissarios 
sibi  mittere  possei  oisi  actione  forensi  prius  instituta;  quod  nisi  concederetur.se 
imperatori  subsidia  adversus  Turcas  aon  esse  praebituras  Janssen  I.  c.  V    '-  16     21). 

'   Ps  35,  7.  '  Cf.   Ps  L03,   11     ir>  26     28;  Mt    LO,  i'!»    :il  :  Lc  12,  24. 


2152.  Canisius  Gerhardo  el  Ottoni  Kaniss.    Friburgo  Helvet.  20.  A.ugusti  1582.    (,)7 

Qucte  quoniam  perisse  videntur,  vide  epistulam  Bonhomii,  quam  <li.ri ;  hac  enim  Bon- 
homius  Canisio  respondit.  Confer  etiam  Bonhomii  epistulam  30.  Augusti  1582  ad 
Canisium  datam. 

2152.  CAMSIUS  GERHARDO  ei  OTTOXI  KAMSS  fratribus  ex 
patre.  Friburgo  Helvetiorum  20.  A.ugusti   1582. 

Ex  apograpbo  I":  3  pp.  saeculo  XVIII.  exeunte  vel  XIX.  ineunte,  ut  videtur, 
scripto  A  .  Cum  autem  Canisium  ipsum  lingua  Germaniae  superioris  propinquis 
scripsisse  certum  sit  v.  Can.  VII  32),  hoc  exemplum  versionem  quandam  praebet; 
lingua  enim  neerlandica  saeculi,  ut  videtur,  XVI II.  eaque  colore  vlamico  multum 
[mbuta  scriptum  est.  Exstat  praeterea  apographum  Lingua  aeerlandica  tnedii  fere 
saeculi  XIX.  ab  ignoto  scriptum  I!  ;  item  apographum  manu,  ut  videtur,  I*.  tacobi 
Herraets  S.  J.  t  1876  scriptum  eadem  lingua,  qua  apographum  A  scriptum  est  C). 
Particulam  epistulae  ex  eodem  edidii  /..  van  Miert  S.  .)..  Canisiana  ArIIf.  in  „De 
Stu<li«;u"   I>.  LXXV,  Nijmegen  1911,  716. 

Fratribus  solacium  et  animum  addit  in  persecutionibus,  <j«il«/s  cutholici  i«  se- 
dicione  neerlandica  affliguntur.  l)<}<<<«  !<<<<■<■  permittere,  <<t  hominum  peccata  puniat 
eosque  ad  timorem  I>< i  et  pirt<it<<<<  excitet.  Fratres  hoHatur,  ut  et  ipsi  /i</<'in  catholicam 
teneant  </  liberos  i«  <■<<  confirment  neve  «ll<>  paupertatis  vel  aliorum  «<«l<«-«<«  metu 
ad  haereses,  quarum  radix  superbia  sit,  deficiant.  Precandi  studium  eis  commendat. 
Eorum  i«  fide  constantiam  et  alacritatem  laudat.  Parentum  aliorumque  maiorjim 
pxempla  iis  i«-<tp<>«it. 

De  genade  en  dena  vrede  onzers ''  Heere u  Jesu  Christi  sterke  onze 
herten ''  in  alle  goed  en  bewaere6  ons  van  alle  quaed'.    Amen. 

Myne  lieve  Broeders.  alhoewel  ik  nu  in  langen  tyd  van  u  niets 
gehoord  en  vernoomen?  heb,  zoo  kan  ik  u  dogh  niet  vergeeten',  ja 
draegek  voor  u  alle  sorge1.  daer  gy  met  veele"1  andere  vroome",  stand- 
vastige  katholyken  in  de  groote  gemeene0  vervolgingep  in  en  uitwendig 
eeii  zwaei'1  kiuis  en  allerley  aenvegtingen  lyd1'1.  T'  is  ook  geen  wonder. 
nademael  gy  weet  en  met  uwe  groote  schade  voor  'oogen  ziet,  wat 
verargernissen  en  ellendige  veranderinge  in  korte  jaeren  voorgevallen 
zyn  in  u  lieve  Vaderland  met  uwe  vrienden  en  nabueren,  ja  zelfs  in 
uwe  eige  huizen.  Ik  geloof,  dat  gy  met  droevige  en  bedrukte  herten 
daer  aen  denkt,  hoe  de  oude  eenigheid  in  't  Christen  geloof  zelfs  ge- 
scheurd  en  alles  in  eene  grauzaeme  oneenigheid,  in  haet,  nyd,  trouu- 
loosheid,  bitterheid  en  valscheid  geraekt  is.  Waer  op  dan  veele  vroo- 
men.  en  godzaelige  menschen  verstooten,  verjaegd,  beroofd,  vervolgd 
en  in  goed    en  eer,   lichaem   en   leven   zyn   beschaedigd  worden;    aen 

a)  de  B.  b)  onzes  B.  c)  heeren  Ji.  d)  harten  B.  e)  beware  V.         f)  kwaad  B. 

g)  vernomen  B  C.         h)  toeh  B.         i)  vergeten  B.        k)  draag  B.         1)  allen  zorg  B  ,■  alle  zorge  C. 
m    vele  B  w  vrome  B.  o)  algemeene  B.  i>i  vervolging  B.         q)  zwaar  />'.        r)  allerlei 

aanvechtingen   lydt   H.     h>   posterum    illat    t<<,,t",,i    lectionex   variantes   huius   epistulai   />■■„•  ,<t>ir.   ,i)<<<< 
,,,<<  '.,,,■;<  ,,,,,,,,,  ,,i ;  sunt 


1  Cum  a.  1579  Noviomayi  loanne  Nassovio  auctore  tres  ecclesias  Calvinianis 
tradidissent,  Gerardus  Canisius  cum  multis  ecclesiasticis  t-t  aliis  proceribus  catholicis 
urbe  exierat;  qui  lioc  tempore  Calcariae  Kalkar  habitasse  videtur.  Otto  autem 
Canis,  cum  a.  L568  a  duce  Albano  Allia  urbis  arnhemiensis  scabinus  constitutus 
esset  ei  a.  L57.6  ibidem  consul  fuisset,  [oanne  Nassovio  rerum  potito  urbe  exulare 
a.  1579  coactus  erat  et  in  oppido  Huissen,  baud  procul  ab  Amhemio  sito,  consederat, 
\.  Can.  VII  5631  568. 

Brannsberger,  Canisii  Epistulae  ei   Acta,    VIII.  < 


()X  2152.    Canisius  Gerhardo  et  Ottoni  Kaniss. 

welke  bittere,  onchristelyke  en  'ergerlyke  vrugten  d'  onevangelische 
boomen  zig  genoeg  tegenwoordig  kenbaer  maeken l.  Welaen  dan. 
d 'argernissen  m o e t e n  geschieden2,  d e  valsche  Pr o p h e t en 
moeten  opstaen,  en  veele  luiden  misleiden3,  volgens  cle 
voorzegginge  Christi :  Gy  hebt  het  beleefd  en  ondervind  het  nog  van 
dag  dota  dag,  en  deze  laetste  dwaelende  en  ellendige  tyden :  Waer  by 
gy  dan  ock  herkennen  moet  't  streng  oordeel  van  den  Almoogenden 
God,  die  d'  ondankbaere  Katholyken  in  Nederland  daerom  bezoekt  en 
straft.  om  dat  zy  zoo  lang  in  haer  oud  waeragtig,  katholyk  geloof 
luy,  nalaetig  en  ongehoorzaem  zyn  geweest,  en  de  regte  genadereicke 
bezoekinge   op   hunnen  tycl  niet  herkend   hebben4. 

Ten  tweeden  toont  God  met  dezen  geessel,  hoe  lief  Hy  heeft  zyne 
zondige  kinderen'1.  die  Hij  aldus  kastyd  en  tydelyk  straft5,  op  dat  zy 
tot  d' opregte  vreeze  Gods  worden  aengedreven,  ook  zig  zelve  beter 
kennende.  verneederen,  en  zig  beeteren  en  deze  wederwaerdigheit,  en 
alzoo  door  tfkruis  tot  hunne  zaeligheid  zig  spoeden?. 

Ten  derde.  Dit  is  de  regte  heilzaeme  medecyne  voor  d'  arme 
blinde  werelds  kinderen.  die  alleen  met  huiine  schade  moeten  wys 
worden.  en  als  met  de  hairen  moeten  getrokken  worden,  om  te  leeren 
de  booze  valscheid  der  godlooze  wereld  te  veragten,  t'  tydelyk  te  ver- 
laeten,  en  het' eeuwig  te  zoeken  en  te  beminnen.  Zoo  dat  gy  met 
&'andere  vervolgde  Katholyken  geene  rede  hebt  van  te  morren  en  te 
klaegen;  maer  veel  meer  van  Gods  genade  te  herkennen0  en  van  herte 
te  zeggen.  T' is  ons  goed  en  voordeelig,  dat  wy  zoo  verootmoedigd 
en  beproefd  worden  als  het  goud  in  t  vuer7.  Merito  haec  pati- 
mur8  •  en  gelyk  God  met  ons  handelt,  is  niet  alleen  goed  en  regt, 
maer 't  dient  ook  aen  de  Godminnenden  tot  hun  eeuwig  welzyn. 

Geeft  daerom,  Allerliefste,  geen  plaets  aen  de  kleinmoedigheid, 
die  uit  de  zwakheid  des  fleeschs  voor  koomt,  en  heft  uwe  hoofdend 
tol  dien,  die  bereid  is  zyne  sterke  hand  uit  te  stecken,  uwe  zugten 
cn  Begeerten  te  verhooren,  de  bedrukte  en  bevogten  te  troosten,  en 
uwe  droefheid  in  d'  eeuwige  vreugden  te  veranderen.  T  stryden  is 
hier  nodig,  op  dat  gy  op  den  weg  des  kruis  niet  bezwykt  en  de  hope 
opgeeft,  maer  u  onder  malkander  in  den  geesl  sterkt  en  de  korten 
fcyd  ii  niVt  te  lang  laet  worden.  Gy  weel  de  waerschouwinge  des 
Heere:  I  n  de  wereld  zult  gy  angsl  en  nool  lyden,  maer 
betrouwt.  Jk  heb  de  wereld  overwonnen9:  Hebben  zy  niy 
vervolgd,  zoo  zullen  zy  u  vervolgen10;  maer  vreesi  <lr  geenen 

,i  tol  /■'  C  b  //'  C.  omissa  sunt,  quai  sequuntur,  usqm  ad  die  alleen  mel  liiiiinr  excl.  c  /" 
/.    omissa  sunt,  quat   sequuntur  usqut    ud  <-n  beproofd  excl.  <\    oogerj  l 


Cf.   Mt   7.   i:.     20;   12,  33;   Lc  6,    i:i   !  I. 

Mt   18,  7:  cf.   Mt  21.   10;   Lc   17.   1.  Mt   24,   11:  cf.   Mc   13,  22. 

Lc  19,    II.  I  i    IVh\   3,   12;  Hebr  12,  6;   kpc  3,   1!'. 

([.   [ac   1.   10;   1    Petr  5,  6. 

<T.   Pr\    17.  3:  Sap  3,  6;   Eccli  2.  5;  Zach   13,  9.  "  Gn    12,  21. 

to  1(5,  33:  to  15,  20. 


Friburgo  Helvetiorum  20.  Augusti   L582.  <i;i 

niet,  die  1  lichaem  konnen  dooden1.  Die  zyn  kruis  nict 
opneemt  en  my  volgt,  is  my  niet  waerdig2.  Die  tol  hel 
einde   volhard,   zal   zaelig  zyn3. 

Dog  t  is  niel  nodig,  dal  ik  u  veele  spreuken  uit  het  Heilig  Evan- 
gclie  voor  houde,  maer  myne  zonderlinge  vermaeninge  en  bede  aen 
u  allen  iu  t  gemeen  en  gezamentelyk  is.  dat  gy  met  een  sterk  geloof 
Christo  den  Heere  en  zyne  Katholyke  Kerk  standvastiglyk  aenkleeft, 
ook  uwe  liefe  kinderen"  in  d'  eenigheid  en  de  gehoorzaemheid  van 
dezelve  Katholyke  Kerk  opvoed  en  behoud,  al  zouden  zy  na  t  lichaem 
in  ellende  en  armoede  Leven.  Eene  ziel  is  ja  edelder  en  kostbaerder 
dan  alle  de  reikdommen  en  de  wellusten  van  deze  wulpze  wereld,  die 
vol  leugens  en  bedriegeryen  is.  Een  Godvreezend  mensch  is  beter  aLs 
duizend  godloozen.  Geen  pand  zoo  duer,  geen  schal  zoo  groot  dan 
als  opregte  Katholyke  Ouders  aen  lmnne  lieve  kinderen  nalaeten  het 
onvervalscht,  zuiver  Katholyk  geloof.  Daerb  't  zelve  niet  is  en  blyft, 
daer  is  geen  grond,  waer  op  men  bouwen  kan  '.  Wat  God  behaeglyk, 
aen  de  zielen  voordeelig  en  aen  de  menschen  heilzaem  hier  en  daer 
kan  zyn. 

Daerom  wee  en  wee  in  eeuwigheid  den  geenen,  die  uit  vreeze 
van  de  wereld,  of  om  hunne  goideren  en  vrienden  van  hun  oud  katholyk 
geloof  afwyken,  en  de  nieuwe  tegenstrydige,  onbestendige  Secten  aen- 
hangen.  Dat  is  niets  anders  dan  met  Thomas5  zig  van  't  Apostolyk 
Huis  afscheiden.  en  daernaer  eigezinnig,  twyffelagtig  en  twistig  worden. 
ook  nit  meer  gelooven.  dan  dat  de  mensch  volgens  zyn  hoofd  en  goed- 
dunken  zig  voorstelt  of  volgens  de  menschelyke  rede  oordeelt.  Thomas 
wilde  uiet  gelooven  voor  dat  hy  't  van  te  vooren  had  gezien,  en  met 
zyne  uituendige  zinnen  gevat.  ja  met  zyne  hand  en  vinger  had  aen- 
geraekt  •  zoo  gaet  het  ock  met  onze  nieuwe0  Sectarissen  en  dwael- 
geesteu  :  Zy  willen  niet  met  ons  Katholyken  gelooven,  dewyl  zy  zig 
op  d'  enkele  en  doodmakende  letter6  't  eenemael  verlaeten  en 
hun  zwak  hoofd  meer  dan  de  Leeraers  der  Kerke  betrouwen,  en  wat 
zy  van  de  Hoogwaerdige  Sacramenten  end  de  gewigtige  Geheimen 
Uods  niet  begrypen  konnen,  dat  verwerpen  en  bespotten  zy,  gelyk  de 
Joden  en  de  Turken.  Ei  (Jods  woord  bestaet  in  de  woorden  niet, 
maer  de  Goddelyke  Wysheid  word  aen  de  kleinen  openbaert, 
en  niet  aen  de  wyzen7  en  lovensgierigen e,  die  van  hunne  lieve 
godzaelige  voorouders  en  van  de  gansche  Katholyke  Kerk  zoo  quaelyk 
spreeken  en  oordeelen;  ook  geene  ootmoedige  schaepen  Christi  willen 
zyn,  maer  zig  zelve  als  Regters  en  harders  boven  alle  wettige  oude 
Regters  en  geestelyke  herrenf[?]  stellen  en  houden.    Daerom  zoo  lief 

;i  i.ok  nwe  liefde  }'..  b)  Waar  C.  c)  //•>'•  v.  deesi  in  /;.  d)  in  C.  e  nieuwsgierigen 
J:  i  .         f)  Corrigendum  esst    videtur  harders,  •jiimi  est  in  <'.     1'.  habet:  herders. 


Mt  10.  28;  Lc  12,  4.         2  Mi  10.  38;  cf.  Lo  14.  27.  Mt   10.  22:  21.  1:;. 

Cf.   Mt   7.   24     27:    1C.    ls.  ■'■  Cf.    to   20.   21   2.").  "  2   Cor  3,   6. 

Mt    11.  25;   L<-   10.  21. 


1(X)     2152.  Canisius  Gerhardo  et  Ottoni  Kaniss.  Friburgo  Helvet.  20.  Augusti  1582. 

als  u  is  (T  eeuwige  Waerheid  en  de  zaeligheid,  1  a  e  t  u  d  o  o  r  nieuwe 
vremde  en  meenigerlei  leere  niet  verleiden1,  wagt  u,  zoo 
veel  immer  moogelyk  is.  van  de  valsche  Propheten2,  volhard  in 
d'  eenige  Arke  Gods,  hoort  de  moiderlyke  stim  van  de  Kerk,  op  dat 
gy  getrouwe  en  gehoorzaeme  kinderen  Gods  blyft.  De  grooten  afval 
moet  geschieden.  gelyk  S.  Paulus  voorzeid  ''  en  is  alreeds  voor  oogen. 
T  uitverkoore  geloof  moet  openbaerd  en  beproefd  worden.  Weinige 
laeten  zig  vinden  op  den  engen  smallen  weg,  die  alleen  tot  het  eeuwig 
leven  leidt l.  Veele  zyn  geroepen,  maer  weinige  uitverkooren. 
gelyk  ons  het  Evangelie  met  klaere  woorden  aentoont5.  Daerom" 
moeten  zy  blind  en  uitzinnig  zyn,  die  uit  ligtvaerdigheit  of  om  het 
tydelyk  haer  heilig  en  alleen  zaeligmakende  oud  katholyk  geloof  ver- 
loochenen  of  verranderen,  uit  het  oud  bestendig  huis  Gods  wegloopen. 
't  loffelyk  gebruik  van  't  Hoogwaerdig  Sacrament  veranderen  en  Gods 
woord  by  de  geenen  hooren.  die  in  de  leer  nimmer  overeen  koomen 
en  geene  magt  hebben,  t  woord  Gods  naer  hunne  nieuwe  Glossen  te 
prediken.  en  eene  nieuwe  verdigte,  ja  ook1,  lang  te  vooren  gedoemde 
Religie  op  te  regten  en  te  verdedigen. 

Maer  dewyl  het  opregte  en  alleen  zaeligmakende  geloof  eene  by- 
zondere  en  heerlyke  gave  is  en  genade  Gods.  dog  hedendaegs  veel 
verminderd  en  by  veelen  zeer  klein  en  zwak  gevonden  word.  zoo 
vermaent  ons  de  noot.  dat  wy  meenig  mael  en  ernstelyk  met  het 
gebed  aen  houden.  op  dat  God  ons  en  't  Katholyk  geloof  behoude  en 
sterke,  al  zouden  wy  met  vrouw  en  kinderen  in  allerlei  gevaeren, 
schade  en  schande  geraeken  :  want  zaelig  die  Christum  en  hun  Christe- 
lyk  geloof  geheel  en  gansch  en  niet  stukwys  beleiden,  ook  en  zulke 
beleidenis  vervolging  en  veragting  lyden.  Aen  zulke  koomt  toec  de 
Martelie  kroon.  die  wy  zonder  bloidstorting  tegenwoordig  konnen  ver- 
krygen.  als  wy  ons  vast  en  gehoorzaem  by  d'  oude  Katholyke  Kerk 
houden,  en  daerom  van  de  vianden  der  Kerke  allerlei  onregl  en  ge- 
weld  verduldiglyk  aen  en  in  neemen.  'T  is  ook  mynen  raed  ende  ver- 
maeninge,  die  ik  u  geve  lieve  broeders,  dai  gy  van  dag  tot  dag  God, 
den  waeren  Bron  van  alle  genade,  lof  en  dank  zegt,  dewy]  Hy  u  als 
zyne  uit  verkoore  kinderen  zulk  eene  standvastigheid  in  t  geloof,  ge- 
duld  in  lyden,  iever  in  d'  aenvegtingen,  vriendelykheid  tegen  de  vyanden 
wonderbaerlyk  mede  deelt,  waer  over  ik  my  billyk  van  herte  verblyde 
rn  daerom  ook  het  dankofter  gaerne  opdraege  aen  den  AJlerhoogsten 
die  Hemd  ou  acrdo  lieefl  geschaepen6.  Ik  laete  my  voor- 
staen,  wy  zulleu  ons  eens  by  malkanderd  alle  zien  en  verblyden  met 
onze  lieve  Godzaelige  Ouders7  en  Vrienden,  die  in  de  eehigheid  van 't 

.■i.  Waorom  C         b)  //"<■  '•.  deest  in  c         c)  !<■'   B  C;    »   .1.  deesi  toe         <1    elkander  /•' 

1   Hebr  L3,  9.  \li   7.   1."..  I  I.  2  Thess  2.  3   I. 

1  Cf.   Mt  7.   i:;:  L<-  l:;.  24.  '  Mt  20,   L6;  22,   11.        "  Gn   1.   1:  Dn   11.    1. 

■  [acobum  Canis  eiusque  uxores  V.egidiam  vran  Houweningen  <■!  Wendelinam 
\;in  ilcn   Bergh  significat. 


2153.  Ptolemaeus  card.  Comensis  Canisio.    Roma  circa  d.  25.  Augusti   1582.    101 

Katholyk  geloof  zoo  eerlyk  op  aerde  geleeft,  zoo  ridderlyk  gestreden, 
en  zoo  heerlyke  voorbeelden  na  hun  gelaeten"  hebben,  dat  wy  ons 
billyk  ninuner  over  hun  moeten  schaemen.  En  dewyl  ik  met  eeu  by- 
zonder  groot  betrouwe,  <><>k  volgens  myne  pligt,  alz  uwen  oudsten 
broeder  dit  alles  getrouwlyk  en  vriendelyk  schryve,  zoo  hope  ik  vaste- 
lyk  dat  gy  deze  myne  broederlyke  meeninge  ende  Christelyke  ver- 
maeninge  in  't  goed  zult  aen  neemen  en  behertigen,  ook  in  u  Katholyk 
wfezenb  zoo  veel  te  ieveriger  en  standvastiger  tot  'u  einde  zult  vol- 
harden.  Hier  toe  wensche  ik  u  allen  en  een  ieder  genade,  vrede, 
sterkte,  wysheid,  geduldc,  maetigheid  en  liefde  in  Ghristo  Jesu 
onzen  zaligmaker1. 

Groet  alle  vrienden  en  bloetvrienden.  byzonderlyk  die  geenen  de 
in  elend  Verstrooit  zyn.  Datum  te  Freyburg  in  Switzerland  den 
20.  Augusti  15*2. 

Uwen  bekenden  oudsten  Broeder 
Doctor  Petrus  Canisius. 

Den  Eerzaemen  Gerritt  en  Ott  Canisius  Borgers  te  Nimmegen,  en 
myne  byzondere  lieve  Broeders  in  eige  handen. 

In  apographo  A  notatum  est,  inscriptioni  epistulae  archetypae  ascriptum  esse: 
„Ontfangen  den  18.  November  1582 ,1." 

2153.  FTOtEJIAEUS  cardinalis  €OMEXSIS,  Gregorii  XIII.  secre- 
tarius  maior,  CANISIO.  Roma  circa  d.  25.  Augusti  1582. 

Ex  epistulae  ad  Bonhomium  datae  commentario  vel  apographo  eodem  tempore 
scripto,  quod  est  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  12  f.  140. 

De  Frobenio  typogra/pho  i»  civitatem  friburgensem  non  admittendo. 

Cardinalis  Comensis  Roma  25.  Augusti  1582  Ioanni  Francisco 
Bonhomio,  apostolico  apud  imperatorem  nuntio,  qui  31.  lulii  1582  eum 
de  Ambrosii  Frobenii  typographi  basileensis  perfidia  certiorem  reddi- 
derat  (v.  si/pra  p.  01),  haec  respondit:  „Si  manda  questa  scr<(  al  Padre 
Canisio  il  breue  j>cr  il  Senato  di  Friburg  contra  il  Frobenio,  ct  con 
esso  la  copia ,  et  anco  la  professione  dc  la  fcdc  fatta  qui  da  esso 
Frobenio,  dc  la  quale  s<tr<t  anco  qtti  copia  accio  V.  8.  ueda  tanto 
meglio  la  sua  perfidia.  Nel  resto  si  scritte  al  Padre  (_'<t)iisi<>  quel  che 
bisogna.u 

Cardinalis  epistula  ad  Canisium  perisse  videtur.  Breve  autem  illud  eodem  illo 
die  25.  Augusti  datum  est.  Pontifex  se  a  Frobenio  fidem  catholicam  Romae  professo 
mirifice  deceptum  esse  scribit.  Quare  senatum  friburgensem  monet.  ut  hominem 
illum  eiusque  familiam  omnino  a  civitate  arceat:  timendum  enim  esse,  ne  religioni 
catholicae  magnum  damnum  inferat ;  proinde  praestare,  ut  Friburgenses  emolumentis 
careant,  quae  se  ex  eius  arte  consecuturos  esse  sperent  Wirz,  Bullen  u.  Breven  etc. 
422:   Theiner  III  334—3351 

a)  voorbeelden  achtergelaten  B.         b)  zijn  H.        c)  Hn<-  v.  deest  in  C.        <1 [  Anno  82  />'  C. 


Tit  1,  4:  3.  6:  2  Petr  1.   1  :  3.    18. 


K>2     2154.  Can.  Aquavivae.  26.  Aug.  1582.    2155.  Bonhomius  Can.    27.  Aug.  1582. 

2151.         CANISIUS    CLAITDIO  AQUAVIVAE   praeposito   generali    Socie- 
tatis  [esu.  Friburgo  Helvetiorum  26.  Augusti   1582. 

Canisium  26.  Augusti  1582  Aquavivae  scripsis.se  intellegitur  ex 
litteris  19.  Novembris  1582  ab  eo  ad  Canisium  datis  (v.  infra,  ep.  2160). 
Ad  hanc  Canisii  epistulam  referendum  etiam  esse  videtur  i</.  quod 
Sacchinus  (Can.  307 — 308)  narrat:  „Canisius  .  .  .  supplex  <<  Praeposito 
Generali  .  .  .  <-<>>if<>i</it,  vti  se  praefecturae  munere  liberaret.  Optimus 
senex  ad  id  vnum  excusatione,  ac  beneficio  vtebatur  <<<t<ifis.  vt  subiectiis 
omnibuSf  ab  <ili<>i<>  totus  nutu  /><'>i</<r<t.1' 

P.  Georgius  Bader  praepositus  provincialis  Augusta  Vindelicorum  14.  Augusti 
1582  Aquavivae  kscripsit :  Collegii  Friburgensis  „superior  designatus  est  a  R.  I'.  Yisita- 
tore"  Oliverio  Manareo  rmultorum  et  meo  iudicio,  reliquis  < j it i  proponebantur  aptior, 
et  ad  hoc  munus  satis  idoneus  I'.  Petrus  Michael,  (jiii  propediem  cum  duobus  co- 
adiutoribus  mittetur,  ut  Praeceptoribus  locum  et  caetera  praeparet.  ...  P.  quoque 
Canisius  sine  praecipuorum  fautorum  graui  offensione  inde  aufcirj  non  posset.  v\ 
uix  uideo,  ubi  uel  ipse  libentius  esse  uel  utilius  collocari  possif  ex  autographo; 
Cerm.  160  f.  132a  . 

In  * Indiculo  quodam  Sociorum,  qui  a.  1580  1595  Friburgi  cum  Canisio  fuerunt, 
Friburgi  circa  a.  17.'i()  conscripto  in  quo  tamen  nonnulli  Socii  nniissi  sunt  aotatum 
est,  P.  Petnun  Michael  BRectorem"  11.  Septembris  1">S2  Friburgum  advenisse,  atque 
eodem  anno  accessisse  rP.  Joannem  Huletum  Praefectum.  M.  Stephanum  Schonium 
supremae  Gramm.  M.  Joannem  Raducium  Mediae.  M.  Joannem  Molitorem  infimae. 
Michaelem  Sabaudum  Coadjutorem"  sive  fratrem   laicum    Can.  47  p.  89). 

Petrus  Michael  hie  distinguendus  est  a  Petro  Michael  sive  Michaelis  coloniensi, 
vulgo  Brillmacher  vocato  de  quo  Diihr,  Jes.  1  149  154).  „Petrus  Michael  Silesius 
Novoforen^is"  Neumarkt,  nune  Silesiae  borussicae  civitas  -  ita  eius  „Elogiumu 
saeculo  XVI.  vel  XVII.  conscriptum  «Jesuitica  •  Fasc.  11  No  VM\\-  y.  7  8,  Monachii 
in  archivo    praecipuo   reip.  bav.  Monachii    1.  Septembris    a.   1568    in  Societatem 

admissus  est,  ut  I'.  Paulus  ll<</f<<</<s  provincialis  sua  manu  notavit  Cod.  VI.  35  i'.  •">;;  . 
Eiun  a.  1570/71  Dilingae  rhetoricae  operam  dedisse  intellegitur  t-x  *  Catalogo  huius 
collegii  1.  Novembris  1570  dato  Germ.  Sup.  44  f.  l)7:i  .  Manareus  visitator  Augusta 
8.  ^.ugusti  1582  A.quavivae  *scripsit:  Designatus  est  nVicerector"  friburgensis 
..P.  Petrus  Michael  qui  jam  Dilingae  absoluit  lectiones  Cursus  pliilosophiae.  theo- 
logus  trium  annonvm,  quera  sperabam  me  posse  mittere  in  Vrbem  ut  4"11  Annum 
Theologiae  audiret  ac  melius  praxim  et  spiritum  Societatis  imbiberet.  .  .  .  Rector 
mpit"  eum  „retinere,  quod  rationes  Conuictorum  habeat  omnes  perspectas,  com- 
moratur  enim  il>i  ab  aliquot  annis,  et  praestat  autoritate  apud  totam  juventutem 
propter  cursiun  philosophiae  quem  vtiliter  et  fructuose  in  ea  Vniuersitate  docuif 
ex  autogr.;  Germ.  160  f.  125»).  Michael  professionem  quattuor  votorum  fecit  Fri- 
burgi  in  aede  S.  Nicolai  coram  P.  Ferdinando  Alber  provinciali  6.  [ulii  1588  ex  pro- 
fessione  autographa;  Germ.  l'  f.  98a  <•!  collegium  friburgense  magna  cum  laude 
rexit  usque  ad  d.  4.  Novembris  1596,  quo  supremum  diem  obiit,  annos  uatus  17 
Elogium,  ni  supra;  Ign.  Agricola  S.  J.,  Historia  Provinciae  Societatis  [esu  Ger- 
mania  •  Superioris.  I'ars  secunda,  Augustae  Vindelicorum  L729,  u.  .">.".!•:  Joh.  Kdlin, 
Notizm  ril»«!  P.  Petras  Michael,  in  ^Freiburger  Geschichtsblatter",  8.  Jahrg.,  Frei- 
burg  i.  Qe.   1901,  90    92  . 

3155.         IOIWIS  FRANCIfSCUS    ISOMI4MIH  S.   apostolicus   apud 
imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Anuit>ia  Vindelicorom  27.  Augusti   1582. 

Y.\   coi sntario  ab  [.  A.  Caresana   secretario   scripto  <•!   sic   inscripto:    „Patri 

Canisio";  quod  commentarium  Bonhomius  sua  manu  emendavit.    Cod.  „Bonh.  2U   l.  1 


2155.   I".  Fr.  Bonhomius  Canisio.   Augusta  Vindelicorum  27.  A.ugusti   1582.     |()3 

iinii   sign..    quod   esl    in    initio   codicis.     Particulam    ex    eodem    commentario    posuil 
Hansen  I.  c.   II    L-922. 

Visitationes,  Episcopatus  lausannensis  restitutio.  Eius  bona  <<■  Fribwgensibus 
occupata.  Horae.  canonicae.  Indulgentiae.  Tarditas  romana.  Frobenius.  Turlxa 
aquisgrant  nses.     Principes  brandenburgenses.    <  Hvitatum   „impudentiau . 

Reuerende  admodum,  uti  frater  in  Domino  charissime.  Prolixiori- 
bus  uestris  litteris,  mihi  a  Cantore  Friburgensi1  redditis,  paucis  re- 
spondebo,  ne  illum  hodie  a  prandio  discessurum  diutius  detineam;  Cum 
ipso  Cantore  egi  de  foranearum  parochialiuma[?],  deque  monasteriorum 
uisitatione,  ut  Praepositum2  meis  uerbis  ad  illud  munus  obeundum 
sedulo  impellat;  Erubesco  autemb,  ut  ;ilias  scripsi,  aperire  os  amplius 
de  Lausanensis  Ecclesiae  restitutione 3 ;  quod  si  mihi  persuadere  possem 
aliquid  in  hoc  negocio  posse  ab  Heluetijs  impetrarj'.  quorum  ingenia 
satis  me  nouisse  iam  reor,  deposita  equidem  uerecundia,  tertio  experiri 
non  recusarem,  quanquam  non  satis  uideo,  quis  iam'1  praeter  Epi- 
scopum  Vercellensem  impensas  facere  non  graueturc.  Cogitabo  tamen 
si  ad  proxime  futura  Comitia  allegari  aliquis  possit'  idem  officium, 
quod  paulo  ante  tentatumg  est,  rursum  praestiturus 4 ;  Vicarium  eum 
aliquot  Ecclesiae  ipsius  Lausanensis  prouentibus,  quos  Friburgenses 
possident,  constitui  probarem  utique.  sed  tractandum  esset  prius'1  nego- 
eium  cum  Senatu  isto.  qui  quidem  nescio  qua  conscientia  detinere 
possit  Ecelesiae  bona:  qua  de  re  Paternitas  Tua  posset  cum  aliquibus ' 
ex  Senatorum  numerok  grauioribus  uiris  serio  tractare;  atque  ad  me 
deinceps  rescribere,  si  ulla  spes  restitutionis  subesse  uideretur5:  Ego 
enim  curarem  statim  a  Summo  Pontilice  ad  Senatum  dari  opportunas 
litteras,  De  Canonicis  horis  ex  Romani  ritus  praescripto  in  Collegiata 
Ecclesia  recitandis6,  deque  Marianae  sodalitatis'  indulgentijs,  ego  sane1" 

.i  Sir;  con-igendumm  paroehiarum  vel  ecclesiarum  parochialium  ?  b)  Sic  Bonh.  r.orrexit  ex 
equidem.  c)  .1   Car.  correctum  ex  impetrare.  d)  //</<•  v.  a  B.  additum  est.        e)  Sic  B.  correxit 

ex  deinceps  uelit.        f)  .-l   />'.  cowectum  ex  debeat.        g)  Slc  />'.  correxit  ex  concessum  non.       h)  Hu,- 
,-.  ]:.  addidit.  i    Sequitur  grauioribus,  oblitteratum.     Quae  sequuntur,  usque  <<<l  uiris  <,<<■/..  «  B.  in 

/>'//.    comnientarii  <«l<lii<<  sunt.         1;)  S<<j«ii<<>-  uiris,  oblitt.        1)  A   B.  corr.  <-.<■  societatis.       ui'  Sic  cor- 
rectum  est  ex  equidem. 


1  Francisco  Garin.   „canonico  cantore"  capituli  S.  Nicolai;  v.  supra  p.  '.»•'!. 

-  Petriun  Schnewly,  qui  etiain  vicaiius  generalis  episcopi  lausannensis  erat : 
v.  supra  p.  ;">;").  3  Vide  supra  ]>.  53  94. 

1  Schnewlino  Bonhomius  eodem  die  "21.  Augusti  scripsit:  ,.De  Lausanensis 
ecclesiae  restitutione  ad  Reverendum  Patrem  Canisium  fusius  perscribam.  Ilhnl 
subticere  aolo,  11011  facile  uidere  me.  qua  fronte  Sanctissimum  Dominum,  Caesareamue 
Maiest:  amplius  de  hoc  negocio  sollicitare  audeam,  in  quo  se  iani  semel,  atque  iterum 
a  me  fuisse  delusos  conqueri  iure  possunt;  Minus  uero  Illustrissimum  Cardinalem 
[Ludovicum  Madrutium],  qui  magno  cum  incommodo,  atque  impensa  Auditorem  suuiu 
ad  Thermopolitana  Comitia  frustra  miserif  ex  archetypo,  a  Bonhomio  ipso  subscripto, 
Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn."  f.  69a;  etiam  apud  Berthier,  Bonh.  11l'  11.'!.  Ceterum 
vide  supra  p.  89  et  Steffens-Reinhardt  II    142. 

Eodem  fere   tempore,   quo  Bernates   episcopo  Lausannensi    ex  sua  urbe  pulso 

Lausannam  vicinasque  regi ss  eripiebant,  Friburgenses  terras  in  republica  sua  sitas, 

quae  in  ipsius  ditione  erani    Bulle,  Albeuve,   La  Roche    occuparani    Mayer  1.  c.  I  104. 

,;  Breviarium  Lausannense  baud  multuni  quidema  breviario  romano  perS.  Pium  \  . 
refonnato  discrepabat,    Lectiones  tamen  apocryphas  habebat  wv  iam  venale  erat  nec 


104    2156.  Io.  IV.  Bonhomius  Canisio.    Augusta  Vindelicorum  30.  Augusti  1582. 

sum  uehementer  sollicitus.  scriboque  his  de  rebus  Rouiam  frequentius, 
sed  crucior  interdum,  et  sane  uehemeutius.  quod  tam  sero.  tamque 
segniter  ibi  omnia  expediantur ' :  Doleo  Frobenij  miseriam  -.  sed  post- 
quam  Catholicus  esse  noluit,  abeat.  quo  uelit,  mihi  enim  de  illo  iam 
non  erit  cura  amplius:  Quod  ad  Comitia  nostra  attinet.  non  leues" 
turbae  fuerunt  deinceps  ab  haereticis  excitatae,  quae  nec  dum'  sedatae 
sunt.  Aquensium  causa ;! :  Magdeburgicusque  ipse.  uel  potius  eius  Pater 
Elector,  Comitia  in  sua  ditione  conuocauit.  nihilque  non  molitur.  ut 
iniuriam  sibi  illatam,  ita  enim  appellant  ipsi.  quacunqUe  licuerit  ratione 
uindicet4:  Speramus  tamen  non  longe  abesse  Comitiorum  exitum;  sed 
an  foelicem  satis,  nondum  constat.  ob  Ciuitatum  Liberarum.  quae 
Aquensem  seditionem  per  fas.  et  nefas  tueri  uolunt  non  ferendam  con- 
tumaciam"  atque  impudentiam  inauditam.  praesentemque  rerum  Catho- 
licarum'1  statum",  hoc  est  miserabilem  admodum.  ne  peculiares  rationes 
attingam.  Quapropter  Paternitatem  Tuam  cum  Fratribus  enixe  rogo 
ut  assiduis  precibus  omnipotentem  Deum  pro  Catholicae  Religionis 
rebus  admodum  periclitantibus  sollicitare  non  intermittant .  meique 
praecipue  miseriarum  pleni  iugem  memoriam  conseruent:  Datum  Au- 
gustae  Vindelicorum  VI  Cal.  Septembris  MDLXXXII. 

Canisius  Bonhomio  respondisse  videtur  ante  medium  m.  Septembrem  1582; 
vide  infra.  ep.  2161. 

2156.        IOAIVIVES  FRAJTCISCUS  BOXIIOMH  S.   apostolicus   apud 
imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  30.  Augusti   1582. 
Ex   commentario   al>    I.  A.  Caresana    secretario    scripto   et    .Patri  Canisio"  in- 
scripto,  quod  Bonhomius  sua  manu  correxit.     Exstat  in  Cod.  vercell.  _Mons."    I'.  non 
sign.,  n.  358.    Epistulam  ex  eiusdem  commentarii  apographo  recenti  vulgavit  Berthier, 
Revue  etc.  XXV  363—364  et  Bonh.  -202    -203. 

Non  expedire,  ut  ad  Helvetios  denuo  quis  episcopatus  lausannensis  gratia  legetur, 
De  comitiorum  exitu. 

a)  A  B.  corr,  ex  modicae.  I"  Sic  />'.  corr.  ex  excitatae,  aeque.  c)  Tria  vt  sqg  ■<  /•'.  »«6 
ipsum  comtnent,  addita  sunt.  d)  Hoe  v.  a  B.  additum  est.  e)  <,'"'"  sequuntur,  usqui  ad  attingam 
incl.,  ii  B.  snh  ipsum  commentarium  addita  sunt. 


denuo  imprimi  oisi  magno  cum  sumptu  poterat ;  quare  Bonhomius  id  egerat,  m  clerici 
omnes  ad  breviarium  romanum  recitandum  adigerentur  Berfhier,  Bonh.  L8  .  Seba- 
stianus  autem  Verronius  parochus  canonicusque  friburgensis  a.  1581  capituli  Domine 
Gregorium  XIII.  rogavit  ita  ipse  notavit  .  .nt  Breviarii  Lausannensis  officia, 
i|iiao  partim  particularia,  partim  diiferentia  cum  Romano  Breviario  sunt,  approbare 
dignaretur,  ut  in  choro  saltem  antiqua  officia  manerent".  Pontifex  autem  breviarii 
Lausannensis  emendationem  et  approbationem  cardinali  Guilielmo  Sirleto  commisit 
Wymann  I.  c.  126  127.  Ac  Bonhomius  m.  Augusto  a.  1582  Friburgensibus  semel 
atque  iterum  promisit,  curaturum  se,  ut  breviarium  recognosceretur  et  „ad  vota  ve9tra 
et  mea"   restitueretur    Berthier,   Bonh.   110   L88). 

1  Litterae    indulgentiarura    pro   sodalitate  mariana    datae  suni   12.  Martii   1583. 
Quas  vido  infra,  monum.  L325.  2  Vide  supra  |».  l'M. 

De  turbis  bisce  aquisgranensibus  vide  supra  p.  968. 

1   De  hac  re  \iil<'  supra  i>.  '.'•'!''  et  /..  c  Pastor,  Geschichte  der  Papste  IX.  Prei- 
bure  i.  Br.   L923.  588     594. 


2156et2157.  to.  Fr.  Bonhomius  Canisio.  A.ug. Vindel.  30. Aug.  el  l9.Sept.  L582.     105 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  charissime.  Etsi  cogi- 
taueram  Paternitatis  Tuae  desiderio  aliqua  ratione  satisfacere,  de  Lau- 
sanensi  negocio,  uisum  tamen  esl  Cardinali  Qlustrissimo '  graues  ;ili- 
quas  ob  causas,  quas  opus  uon  est  nunc  commemorare,  niliil  aliud  hoc 
anno  ea  de  re  innouandum  esse2.  Eoque  magis  ego  etiam  in  illius 
iui  sententiam,  quod  si  uere  Catholici  Heluetij  cupiunl  Ecclesiae  Lau- 
sanensis  causam  promouere,  id  profecto  facile  ipsi  poterunta;  si  litteras 
tum  Pontificias,  tum  Caesareas,  quas  etsi  hactenus  suppresserunt,  ac- 
ceperunt  tamen,  in  Comitiis  iuturis '' :!  proferant,  ut  quid  Sanctissimo 
Domino,  quidque  Jmperatori  ipsi  respondendum  sitc,  cum  omnibus  Le- 
gatis  consultent,  ac  deliberent4.  Sed  nihil  spero  hoc  tempore  in  Ec- 
clesiae  fauorem  deliberatum  iri,  etiamsi  rursus  aliquis  ab  Illustrissimo 
l).  Legato.  uel  ab  Jmperatore  etiam  ad  Heluetica  Comitia  mitteretur: 
Eaec  uero  pauca  significare  uolui  P.  Tuae,  ut  ne  fortasse  de  hac  causa 
nunc  esset  inaniter  sollicita,  aut  animo  suspensa.  Bene  ualeat  in  Do- 
mino.  ac  preces  fundere  ne  desinat  pro  foelici  Comitiorum  successu, 
quorum  iam  finem,  Deo  annuente,  proximum  spectamusa  si  non  eum. 
quem  sane  cupiebamus,  at  non  omnino  infoelicem,  nisi  Diabolus  nouas 
adhuc  machinas  struat:  Augustae  Vindelicorum.  IIJ.  Cal.  Septembris 
MDLXXXII. 

Bonhomius  lianc  epistulam  significasse  videtur,  cum  26.  Septembris  1582 
Schnewlino  praeposito  scriberet:  „Ex  Patre  Canisio  de  negocio  illo  grauiori,  de  quo 
rettulit  Cantor.  aliquid  intelligere  poterit:  quamobrem  eadem  non  repeto"  (ex  epist. 
archetypa.    Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn."  f.  72a;  etiani  apud  Berthier,  Bonh.  116). 

Epistula .  qua  Bonhomio  Canisius  respondit,  fortasse  circa  mediuni  m.  Sep- 
tembrem  1582  data  est;  v.  infra,  ep.  2157. 

2157.        IOAXXES  FRAJTCISC1TS   BOXHOMIIS,   apostolicus  apud 

imperatorem  nuntius.  episcopus  vercellensis,   CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum   li».  Septembris  1582. 
Ex    commentario    ah    I.  A.  Caresana    secretario    scripto    et   .1'atri  Canisio"    in- 
scripto,  quod  Bonhomius  ipse  correxit,     Exstat  in  Cod.  vercell.  „Mons."   f.  non  sign.. 
n.  385.     Epistulam   ex   eiusdem    commentarii   apographo    recenti    vulgavit    Berthier, 
Revue  etc.  XXV  364—365  et  Bonh.  203-204. 

Restitutio  episcopatus  lausannensis.  Censura  oiHentalis  errorum  lutheranorum. 
Civitatum  in  comitiis  contumaeia.     Imperatoris  constantia. 

Reuerende  admodum  uti  frater  in  Domino  charissime.  Jterum  ex- 
periemur  de  Lausanensi  restitutione,  quid  sperari ,!  possit  in  Heluetia  •' : 
tantumquef  cum  Jllustrissimo  Domino  Legato6  effeci,   ut  rursum6  niit- 

a)  Sic  Bonh.  correxit  ex  facile  possvint.         b)  A  Bonh.  correctum  ex  i|>*i.  e)  Sic  Hmtli.  cor- 

rexit  ex  respondeant.  d    Septem  vv.  sqq.  a   Hmili.  addita  sunt.  e)  Bonh.  pro  sperari  aerip»U 

efflci;   deinde   autem  deleto   efflcii    priorem   acriptionem    reatituit.  I)  Hmih.  ex  tantumque  correxit 

tantum  siquidem/  deinde  primcim  acriptionem  reatituit.  g)  //"••  v,  a   Bonh.  additum  eat. 


1  Ludovico  Madrutio.  Gregorii  XIII.  in  comitiis  imperii  legato. 

2  Vide  supra  p.  53  94  103. 

:i  In  comitiis  confoederationis  belveticae,  Badae  sive  Thermipoli  habendis. 

4  Vide  supra  p.  54  89. 

5  Vide  supra  p.  103.  ,;  Cardinali   Ludovico  Madrutio. 


]()<;      2157.   Io.  Fr.  Bonhomius  Canisio.    Augusta  Vindelicorum  11».  Sept.  1582. 

tatur  Thermopolim,  qui  litteras  Pontificias,  et  Caesareas  uniuerso 
Heluetiae  conuentui  reddat,  et  Ecclesiae  Lausanensis a  restitutionem 
petat :  Ytinam  non  incassum  cedat  tertio  haee  mea  cura.  et  sollicitudo. 
Patre  Posseuino  suadente,  Censurae  Orientalis  libellum  de  integro 
typis  excudi  curauimus,  cuius  sane  duo  exempla  Patemitati  Tuae  nune 
mitto,  ut  alterum  ipsi  Praeposito1  tradat.  Quanto  autem  usui  is  fu- 
turus  sit  ad  facile  conuincendas  sectariorum  nostri  temporis  fraudes, 
atque  imposturas,  facile  ex  libelli  lectione  cognoscet  Paternitas  Tua2: 
Quamobrem  prolixior  non  <t<>''.  ubi  dixero  tamen,  ad  Comitiortun  exituiu 
nos  tandem  foeliciter  peruenisse,  si  iuuictum  Caesaris3  animum.  qui 
nihil  prorsus  detrimenti  Catholicae  Religioni  inferri  passus  est.  uel' 
maximis  difficultatibus,  atque  incommodis  circumuentus d,  sique  infractas 
aduersariorum  uires,  et  audaciam,  delusasque  fraudes.  ac  machinationes 
respiciamus' :  Xam  alioquin  liberae  Ciuitates  nondum  acquieuerunt, 
neque  decreto  de  Contributionibus  subscribere  uoluerunt ' :  quapropter1 
quieta  eertes,  aut  pacifica  dici  non  potest  Comitiorum  conciusio;  sed 
Caesari  certe  gloriosa,  atque  honorificentisshna,  si  ulla  unquam  alia 
fuit;  Siquidem  Sac:  illius  Mai:  omnia  commoda  sua.  nempe  auri  Mii- 
riades,  potius  amittere  se  uelle  ostendit.  quam  aliquid  Haereticis  con- 
cedere,  quod  uere  Catholico  Principe  dignum  non  esset;  Quamobrem 
sperandum  est  Deum  opt:  maximum  summis  illam  muneribus  magno 
cum  foenore  cumulaturum :  Recte  ualeat  Paternitas  Tua.  et  pro  Ger- 
maniae  rebus,  ualde  fluctuantibus,  Deum  precari  assidue  ne'1  desinat 
rogo.    Augustae  Vmdelicorum  XIIJ.  Cal.  Octobris1  MDLXXXH. 

Bonhomius  Canisio  misit  una  cum  his  litteris,  ut  ex  ipsis  cognoscitur,  „Cen- 
suram  Orientalem".  Cuius  haec  fuit  origo:  Jacobus  Andreae  et  Martinus  Crusius, 
Lutherani  tubingenses,  iam  inde  ab  a.  l.~>74  missis  ad  Jeremiam  II.  patriarcham  con- 
stantinopolitanum  t  circa  a.  1595  litteris,  orationibus  sacris,  Confessione  Augustana 
id  magno  studio  moliebantur,  ut  ille  se,  quod  romanae  ecclesiae  inimici  essent,  pro 
amicis  haberet  et  in  summis  religionis  christianae  capitibus  cum  ecclesia  graeca 
convenire  profiteretur  Leo  AUatius,  De  Ecclesiae  Occidentalis  atque  Orientalis  per- 
petua  consensione,  Coloniae  Agrippinae  L648,  I.  3.  c.  <s.  a.  3,  1010  L014;  ('../.  Hefele, 
Beitrage  zur  Kirchengeschichte   I.  Tubingen   L864,  44»;     U>'.\ . 

Sed  [eremias,  cum  iam  a.  1576  ei  l.">7!»  epistulas  ad  eos  dedisset,  quibus  Con- 
fessionem  A.ugustanam  plane  improbabat,  a.  L580  1  per  Theodosium  Zygomalam  alios- 
que  theologos  rCensuram"  componendam  curavit,  qua  uomine  ecclesiae  orientalis 
Lutheranorum  de  iustificatione,  sacramentis,  Sanctorum  invocatione,  monachorum  or- 
dine,  Sancti  Spiritus  processione  doctrinae  vehementer  vituperabantur ;  simul  Tubin- 
ganos  rogavit,  ue  in  posterum  eiusmodi  litteris  mittendis  sibi  molesti  essenl  K.  Wemei; 
Geschichte  der  apologetischen  und  polemischen  Literatur  der  christlichen  Theologie 
III.   Schaffhausen   L864,    204     208).     Hanc    igitur    „Censuramu  Stanislaus  Socolovius 

;\     II,:-,    ■;  ,  ,■    a   Bonh    additu  sunt.         I"  Sic  Bonh    correxii  ex  finem  scribendi   Facio          i     Sfi 

qititur  in.  >'   r.,,„h.  oVlitteratum.          d)  .1   Bonh.  correctum  i  •   constitutus  e    Sex  vv.  sqq.  a   Bonh. 

uctditu  s,i,,i        I'1  Sic  Botth.   correxii  ea    quamobrem        g)    i  Bonh    correclum  ex  qnidem        b      I 
ectitm  ■  .i    ii.. ii          i     Berthier  habet:  XIII    Octobris. 

1   Pel iii  Schnev  l\ . 
Vide,  quae  de  hoc  libro  sub  ipsas  has  Litteras  dicentur. 
Rudolphi   II.  '  Cf.  p.  Pastor  IX  590. 


2158.  Balduinus  suo,  Canisii,  aliorum  Sociorum  aomine  Aquavivae.   1.  Nov.  L582.     1  ( )7 

Stephani  Bathorii  Poloniae  regis  theologus  ;i<-  canonicus  cracoviensis  latine  Cracoviae 
primum,  deinde  Dilingae  ita  in  lucem  emisit,  ui  simul  varios  leremiae  errores  con 
futaret.  Prodiit  igitur  „Censura  Orientalis  Ecclesiae  de  praecipuis  nostri  saeculi 
Haereticorum  dogmatibus:  Hieremiae  Constantinopolita.no  PatHarchae,  iudicii,  ei 
mutuae  communionis  caussa,  ab  Orthodoxae  doctrinae  adversariis,  non  it;i  pridem 
oblatis.  Ali  eodem  Patriarcha  Constantinopolitano,  ad  Germanos  Graece  conscripta: 
A  Stanislao  autem  Socolovio,  Serenissimi  Stephani  Poloniae  Regis  Theologo,  ex  graeco 
in  latinum  conuersa,  ac  quibusdam  annotationibus,  ad  proprias  Graecorum  opiniones 
respondentibus ,  illustrata.  Ail  Gregorium  XIII.  Pontificem  Maximum,  Loannis  Y. 
Vos  misistis  ad  loannem:  et  testimonium  perhibuit  veritati.  Cum  facultate  Superio- 
rum.  l>iliiiL:;i<-  Excudebat  l<i;inii<'s  Mayer.  CD.  U.  XXCII."  21.":  pp.  sign.  399: 
in  initio  8  ff.  non  sign.;  libri  exemplum  exstat  Monachii  in  bibliotheca  oationali). 

3158.         P.   A.NTONIUS  BALDUINUS  S.  J.  suo,    CANISII,   aliorum  Sociorum  no 
mine  CI..AI  IHO  A<fclTA  VI  YAl->   praeposito   generali   Societatis  Eesu. 

Friburgo  Helvetiorum  7.  Novembris  L582. 
Ex  Hoffaei  autographo.    G.  Sup.  98  f.  L08a. 
De  bonis  quibusdam  monasterii  marsensis  alienandis. 

!'.  Paulus  Hoffaeus,  Claudii  Aquavivae  praepositi  generalis  „as- 
s/sfnis"  pro  Germania,  in  commentario  quodam,  quem  ]><>st  medium 
ii.  1584  vel  aliquanto  post  scripsit  et  „De  alienatione  bonorum  Fribur- 
gensium  variae  Jnformationes11  inscripsit,  notcivit,  /'.  Antonium  Bal- 
duintim  S.  ./.,  qui  Friburgi  bona  monasterii  marsensis  c<>U<'<ju>  Societatis 
attributa  administrabat ,  de  iis  27.  Augusti  1582  scripsisse:  „Omnes 
vnanimiter  suadent  vendendas  <]<<«t/<or  rilhis  Moletes,  Bude,  Pij>i>/,  <i 
superiorem  grangiam  cum  S//I«<<  Bosat l  •  1"  ob  molestias  et  fraudes 
colonorum  et  possessorum  <-<>nt<,niiin<>rii/n  •  V  quia  ad  «7</><'i/<'u</<ts  has 
moJestias,  <-<>q<'i//«r  s<i<'i«'  molestare  Senatores  nt  <>/><'///  ferant  '•>  s<<r/>r 
villae  visendae  et  s<oi<i  tecta  seruanda  sed  I/i  discursus  distrahunt 
spiritum ,  et  huiusmodi  i/r</<>tijs  >/<>//  s/n/iiis  assueti  •  4.  Sylua  <'/'/<</// 
tribus  horis  ab  oppido  distat  et  iti //<'/■<>  difficili."  Deinde  Hoffaeus 
)/<>i<it.  eundem  Balduinum  „nomine  Rectoris  <■/  <-<)us///t<>riniiu  7.  Novembris 
1582  hanc  addidisse  rutiounu :  „5  />r<(<'t<jr  domesticum  Procuratorem, 
o/i/is  est  ulio  externo  </«<'//>  difficile  est  idoneum  reperire,  et  nunc  illi 
</iio  vtimur,  cogimur  iu  annum  sol uere  30.  taleros  Philippicos/'  Hucr 
<-<'rtr  ratio,  si  Hoffaeum  recte  intellegimus,  nomine  rectoris  et  consulto- 
ruui.  r  i/iioru/u  iiuinrro  Canisium  fuisse  sat  certum  est,  proposita  est; 
fortasse  <//</r/u  Hoffaeus  significare  volebat,  reliquas  quoque  rationes 
eorundem  nomine  7.  Novembris  propositas  esse;  /u'*////'  enim  scripto  su<> 
luiri-  satis  clare  expressit. 

De  eadem  alienatione  et  I*.  Petrus  Michael  collegii  rector  <•!  Canisius  A^quavivae 
seorsim  scripserunt,  idque  eodem  tempore  factum  esse  videtur;  v.  infra,  ep.  2169. 

Quantae  innlrstiai'  S<><-iis  friburgensibus  ex  bonis  ortae  sint,  colligitur  <-.\ 
P.  Georgii  Bader  praepositi  provincialis  *litteris  Hala  27.  Lanuarii  1583  ad  Aquavivam 
datis.     ..Scrilmnt".    in<|iiit   ille,    ..niistrj  Friburgenses,  villicum  nostrum,    qui  mercede 


1  Molletes  praedium  erat  monasterii  marsensis;  Budaz  aunc  viculus  est  p;iu<-is 
constans  domibus;  Posat  a.  1586  100  fere  im-olas  habebai  Dictionnaire  ge*ogra- 
phique   .  .  .  du  Canton   ile   Friliouri;-.    FriUour^   1SSU.  24;"i  ;.1S  .",11. 


[08     2159.  Can.  Aquavivae.   Ca  7.  Nov.  1582.   2160.  Aquaviva  Can.  19.  Nov.  1582. 

conductus,  monasterium  cum  quibusdam  adiunctis  praedicolis  custodit  et  colit,  grauis- 
simas  in  uaccis,  porcis  et  alijs,  accipere  iniurias  a  vicinis  suis,  eo  tantum  nomine  : 
quod  Jesuitarum  sit  famulus  •  estque  odio  omnibus  hominibus  propter  nos  •  quod  etsi 
aequo  animo  ferre  sit  paratus,  eoniecturam  tamen  inde  facere  licet,  quo  animo  sint 
in  nos;  et  quid  oblata  occasione  in  nos  aliquando  macbinaturi  sint  bomines  Calui- 
nistae"  ex  autograpbo;  Germ.  161  f.  3(K.  Et  Petrus  Michael  collegii  friburgensis 
rector  Augusta  23.  Iulii  1584  Aquavivae  *  questus  est.  quod  homines  quidam  non 
„nostris  solum.  uerumetiam  Jnquilino  eiusdem  Monasterij  insidientur,  illiusque  peco- 
ribus  uehementer  iam  pridem  obfuerint:  nam  Equo  Linguae  partem  amputarunt, 
bouem  ueneno  sustulerunt.  et  unam  ex  vaccis  per  medium  dissecuerunt"  ex  autogr. : 
Germ.  163  f.  91»). 

215«.         CANISIUS    CLAVDIO    AQUAVITAE    praeposito   generali  Socie- 

tatis  lesu. 
Friburgo  Helvetiorum  sub  exeuntem  a.  158'2    circa  7.  Novembris  1582  . 

Canisium  sub  exeuntem  <t.  1582  „de  alienandis  quibusdam  bonis 
Monasterij  Marcensis"  Aquavivae  scripsisse  intellegitur  ex  Aquavivae 
litteris  14.  lanuarii  1583  datis,  per  quas  ///<■  Canisio  respondit.  Vide 
infra,  ep.  2169.  Canisium  autem  litteras  illas  circa  7.  Novembris  1582 
dedisse  conicitur  ex  epistula  Balduini,  quae  posita  est  supra  p.  107. 

Canisius  unus  ex  Petri  Michaelis  rectoris  friburgensis  nConsultoribus"  erat.  Sic 
enim  ille  Friburgo  ~2\.  lunii  15S4.  collegii  visitatione  per  Georgium  Bader  provin- 
cialem  facta,  Aquavivae  praeposito  generali  *scripsit:  „Consultores  ijdem  marient 
qui  hactenus,  nimirum  Reuerendi  P.  P.  Petrus  Canisius,  Robertus  Ardrenus  Anglus, 
et  Petrus  Louaniensis,  qui  omnes  cum  reliquis  in  sua  uocatione  constantes  diuino 
obsequio  proximorumque  saluti  sese  liberaliter  impendunt"   ex  autogr.;  Germ.  163  f.  14i, . 

21«iO.  C  LH  IIIIS    AQUATTVA    praepositus    generalis    Societatis    lesu 

CANISIO.  Roma  19.  Novembris  (kalendarii  gregoriani    1582 '. 

Ex  commentario  A  sic  inscripto:  „Friburgi  P.  Petro  Canisio."  G.  Sup.  1  f.  79. 
Epistulae  pars(„Spero" —  „adiumento  fore"  incl.  posita  esi  Latine  ex  eodem  comm., 
ut  videtur  a  Sacchino,  Can.  308  B  et  ex  archetypo  \<1  ex  Sacch.;  in  libello  (' 
.K.  I'.  Petrus  Canisius  elogiis  illustiatus"  v.  supra  p.  •)<>  I'.  H  8b,  et  in  nPositioneu 
a.  17M4.  Summ.  p.  4~J.  et  in  „Positione"  a.  1833,  Summ.  p.  79,  gallice  a  L.  Michel  S.  -'.. 
Vie  du  Bienbeureux  Pierre  Canisius,  Soctete"  de  Saint-Augustin  L897,  393,  germanice 
,i  Eiess  I.  c  475,  italice  a  Gius.  Boero  S.  .1..  Vita  del  Beato  Pietro  Canisio,  Roma 
1864.  385     386. 

Canisius  regendi  onere  levatus.  Eius  auctoritas  <ipi<<!  Friburgenses.  Horum 
benecolentia.    Scholae.    Incommoda.     Venditiones. 

Kx  Reuerentiae  V.  litteris  datis  26  A.ugusti,  cognoui  Reueren- 
tiae  \ .  statum,   itemque   sociorum   eius,   ac  totius   istius  Friburgensis 


1  Gregorius  XIII.  a.  1582  usum  kalendarii  a  se  reformati  ita  incohari  iussit,  ut 
mense  Octobri  diem  4.  proxime  sequerentur  Idus  sive  dies  15.,  omissis  K>  diebus 
intermediis.  Atque  ita  Romae  factum  est  :  itcni  iu  reliqua  Italia.  iu  Hispania  et 
Lusitania.  Secuti  >uut  brevi  post  tialli  et  Belgae  imperio  hispanico  subiecti.  Ru- 
dolpbus  II.  imperator  iussrl  1.  Septembris  1583  kalendarium  uovum  tum  in  terris  suis 
hereditariis  tum  in  toto  imperio  K>.  ( lctobris  1583  admitti.  Id  vero  protestantes 
recusarunt.  Guilielmus  V.  Bavariae  dux  9.  lannarii  1583  pontifici  scripsit,  i|>siu>  ka 
lendarium  post  d.  10.  Februarii  1584  in  totam  Bavariam  inductum  iri  Theiner  III 
379  H8  421;  Pastor  IX  205  215).  Priburgi  Helvetiorum,  id  quod  intVa  ostendetur, 
22.  lanuarii   1584  i ti  coeperunt. 


2161.  Canisius  I".  Fr.  Bonhomio.   Frib.  Helv.  inter  med.  dug.  ei  med.  Sept.  1582.     ]i)\) 

stationis,  cepique  haud  paruam  in  Domino  consolationem,  quod  omnia 
bene  ad  Dominj  honorem  procederent.  Etsi  spom  ;il»  <•<»  tempore  rcs 
istas  non  modicum  incrementum  accepisse  scholarum  initio  tam  feliciter 
facto1,  uti  ex  alijs  accepi  :  c-ui  initio  Dominum  rogo  nl  etiam  successus 
rtspondeat.  Spero  etiam  hoc  tempore  istuc  aduenisse"  «pii  Reueren- 
tiam  V.  ista  gubernationis  cura  de  qua1'  dudum  dolebat,  alleuarit ' -. 
ut  iain  sese  totam1  proximorum  salutje  promouendae  impendere  possit, 
quam  ad  rem  confido  sane1  non  solum  talenta  quae  a  Deo  accepit, 
uerum6  etiam  opinionein1'  et  auctoritatem  quam  per  eiusdem  gratiam j 
in  ciuitate  ista,  ut  audiui.  lioc  totok  tempore  sibi  comparauit,  plurimo 
ei  adiumento  fore,  et  ut  ita  sit  diuinam1  bomtatem  ex  animo  precor. 
Valde  autem  gauisus  sum  quod  Reuerentia  V.  istius  ciuitatis  bene- 
uolentiam.  ac  liberalitatem  etiam  in  nostros  commemorabat,  pro  qua' 
Christus  Saluator  exorandus  est,  ut  aeterna  eis  praemia  retribuat, 
atque  etiam  ut  pro  retributione  quadam  praesenti  nostrorum  labores 
ita  prosperare,  et  adiuuare  dignetur  ut  ipsis  et  ipsorum  iuuentuti  quam 
maxime  utiles.  ac  salutares  sint.  Incommoda  porro  illa  quae  scribit 
paitim  iam  adesse,  partim  timeri  Collegio  non  dubito  quin  Dominj 
prouidentia.  et  P.  Prouincialis ::  diligentia  sublatura  sit.  eumque  etiam 
Reuerentia  V.  pro  sua  parte  consilio,  et  opera  adiutura.  Nos''  etiam 
<ji  quod  Reuerentia  V.  grauissimum  iudicabat0  in  bonorum  administra- 
tione,  ex  parte  occurrimus,  qui  iam  potestatem  fecimus  P.  Prouinciali 
ut  aliquae  ex  uillis  uendantur.  quas  difficillime  curari1'  posse  au<li<'- 
liamus1.  Quare  nihil  mihi  restat  aliud  quocl  scribam  msi  ut  Reueren- 
tiam  V.  horter  ut  nouum  istum  agrum  de  quo  adhuc  Reuerentia  V. 
adeo  bene  merita  est,  deinceps  etiam  pro  uiribus  fouere,  atque  in  me- 
lius  promouere  pergat.  simulque  nostri  in  suis  precibus,  ac  sanctis 
saciiticijs  meminisse.     Romae  19  Novemb.   1582 q. 

Qui  commentarium  hoc  scrvpsit,  eius  fini  in  margine  haec  ascrijysit: 
„Additum,  ut  Romam  mitteret  suos  nepotes."5 

2161.         CANISITJS   IOAJOTI   FRANCISCO    BOXHOMIO.   apostoUco 
apud  imperatorem  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Fribnrgo  Helvetiorum  inter  medium  fere  m.  Augustum 
et  medium  m.  Septembrem   L582. 
ExBonhomii  epistula  archetypa,  quae  est  in  archivo  \aticano,  Nunz.  di  Germ.  104 
p.  322     324. 

Expedire,  nt  Petrus  Schnewly  praepositus  constituatur  visitator  apostolicus   rei- 
publicae  friburgensis. 

pero    iam    advenisse  B  C.  1"  Tta  in  A.  correctum  est  ex  cura  quam.  c)  allevarei   < 

,1    i. .iiiiu  c.        <■    Corr.  in  J.  ix  in  proximorum  salutem.        f)  Corr.  in  A.  ex  rem  spero.        g)  sed  <  . 
I,     /;,/,,  !     supra   versum  seripta  sunt.  i1   Quingui    vv.  sqq.  desunt  in  C.  k)   II 

deesi  in  C.         I    Corr.   in  .1    ex  ipsius.         m)  In  A.  seguitur  Dominus,  oblitt.      _  n)  /'«"  vv.sqq.  in  A. 
supra    versum   scripta    sunt.  o)  Tn   A.  sequitur  de,  oblitt.  p)  1><  A.  corr.  ex   aegre  procurari. 

q    Quai   sequuntur,  in  A.  in  maroine  ad&ita  sunt. 


1  Hoc  factum  est  18.  Octobris;  v.  infra,  monum.  1313. 

-'  ]'.  Petrus  Michael,  primus  rector  collei-ii  friburgensis ;  v.  supra  p.  102. 

'•  Georgii  Bader.  4  Vide  supra  p.  107.  ''  Vide  supra  p.  76. 


]  10     2161.  Canisius  lo.  Fr.  Bonhomio.   Erib.  Helv.  intermed.  Aug.  et  med.  Sept.  1582. 

Bonhomius  Fridberga  (Friedberg ,  oppidum  Bavariae  superioris 
Augustae  Vindelicorum  vicinum)  28.  Septembris  1582  Ptolemaeo  cardinali 
Comensi,  Gregorii  XIII.  secretario  maiori,  scripsit:  „11  Padre  Canisio 
mi  auuisaua,  <■//<■  uolessi  ottenere  una  facoltd  di  Visitatore  Apostolico 
per  i/  Preposito  di  Friborgo1,  con  una  lettera  appresso  del  Legato^, 
che  gli  commandasse  di  uisitare  <//<<■/  Cantone,  perche  //<'  sjicr<in</  gran 
frutto;  perb  essendo  gid  partito  M&nsignor  Tllustrissimo  Legato,  uengo 
<l<(  V.  S.  Illustrissima  supplicandola,  <■//<■  si  degni  far  ispedire  /n/  Breue, 
che  gli  incarichi  questo  ufficio;  etlasi  ricordi,  che  si  deue  tenere  gran 
conto  di  quel  Cantone,  et  <li  quel  Clero,  <■//'<■  di  </r</n  longa  il  migliore, 
<■//  io  li<il)l)i</  trouato  in  Heluetia;  s<iri</  bene  dargli  per  aggiunto  Visita- 
tore  i/  Padre  Fra  Giouanni  Michaele,  <■//'<■  dell' ordine  di  S.  Francesco 
conuentuale,  //<//<'!//<'  huomo,  et  <li  buonissimi  costumi3,  con  dar  loro 
facoltd  <li  uisitare  tutto  il  Clero  secolare,  <■  regolare;  /)oi<-//<'  quei  Rego- 
lnri  uiuono  malissimo  et  danno  ogni  <li  grauissimi  scandali '.  con  peri- 
colo,  <■//<'  il  Magistrato  secolare  non  ritorni  <//  uomito5,  <li  castigare 
esso  i  frati,  et  i  preti." 

Cardinalis  Comensis  2.' 5.  <  >ctnliris  1582  Bonhomio  *respondit:  „Quanto  al  de- 
putar  i!  Proposto  ili  Friburgo  \Tisitator  Apostolico  in  quel  cantone,  secondo  la  pro- 
posta  del  padre  Canisio,  S.  Santita  si  contentera  <li  farlo,  con  il  compagno  cbe  \".  S. 
dice,  et  fara  come  saremo  in  Roma"  ex  commentario  ve\  apographo  eiusdem  temp., 
i|in'd  est  in  archivo  vaticano,   ..Xnnz.  di  Germ.   12"   1'.  150). 

Bovet  I.  c.  150  scribit:  Anno  1582  nles  comptes  de  1'Etat  tnentionnent  un  sub- 
side  alloue  au  1'.  Jean  Michel  [0.  Min.  Conv.]  et  an  P.  Canisius  pour  faire  nn  voj'age 
i|iii  avait  pour  but  le  bien  de  la  religion  et  de  leurs  ordres  respectifs".  Fateor  tamen, 
me  in  huius  anni  et  multorum  aliorum  annorum  codicibus  dati  et  accepti,  qui  Fri- 
burgi  in  archivo  reipublicae  servantur,  eam  commemorationem  frustra  quaesivisse; 
neque  in  aliis  liuius  temporis  monumentis  iter  illud  Canisii  narratum  repperri.  For- 
tasse  Bovetii  haec  scribentis  vel  eius,  ex  quo  haec  accepit,    animo  obversabatur  id, 

1   Petro  Schnewly.  2  Cardinalis  Ludovici  Madrutii;  v.  supra   p.  94. 

[oannes  Michel  sive  Michaelis,  in  reipublicae  friburgensis  oppido  BBulle"  circa 
;i.  1558  natns.  ibidem  ordinem  Fratrum  Minorum  Conventualium  ingressus,  in  litte- 
rarum  studia  sub  Societatis  disciplina  et  Spirae  et  Parisiis  incubuit  et  in  universi- 
tate  parisiensi  magister  artium  et  doctor  theologiae  creatus  est.  ts  Friburgi  in 
ordinis  sui  ecclesia,  nt  senatus  desiderio  satisfaceret,  multas  egregiasque  orationes 
sacras  gallico  sermone  habuit.  Anno  1579  „commissarius"  provinciae  argentinae  or- 
«linis  sni  a<l  <|iiani  monasterium  friburgense  pertinebat  constitutus  et  a.  1585  Roniam 
legatus  est.  Dein  a.  1586  1589  provinciae  illius  minister  provincialis  et  a.  L589  1598 
monasterii  friburgensis  guardianus  fuit,  vir  eruditione,  prudentia,  pietate  praestans 
it  disciplinae  religiosae  restituendae  studiosissimus.  Qui  a.  1597  ab  loanne  Turriano 
Della  Torre  nuntio  apostolico  in>-ns  est  dioecesim  lausannensem  una  cum  Seba- 
stiano  Verronio,  qui  tunc  praepositus  capituli  S.  Xi<-<<lai  erat,  ei  Martino  Licio  S.  J. 
collegii    rectore    administrare    atque    m.   lanuario    a.    1598    vita    excessil     Nicolaus 

Baedle  0.  Min.  Conv.,   Le  Couvent  <ios  RR.  PP.  Cordeliers  de  Fril g,  in  „Revue  de 

la  Suisse  catholique"  Xl\'.  206     "_M.">:   Conr.  Eubel  0.  M.  Conv.,  Geschichte  der  ober- 
deutschen  [Strassburger]   Minoriten-Provinz,   Wiirzburg   lssii.   186  •';.">'.1 . 

1   l',t  A.ugustiniani   Eremitae  Minoresque  Conventuales,  qui  Friburgi  monasteria 
habebant,   et  Cistercienses  monasterii    altaripensis    Hauterive     prope  Friburgum  siti 
parum  religiose  vivebant    Mayer  I.  c  II    17:;   181;    Berthier,  Bonh.  6  7:'     80  90   !!'l  . 
Prv  2»;.   U;  2  Petr  2.  22. 


2162.  Can.  Bonhomio.  Oct.  Dec.  1582.   2163.  Can.  Blarera  Wartensee.  Dec.  L582.      l  l  l 

quod  in  Liittris  annuis  collegii  friburgensis  notatum  est:  Amm  1584  I'.  Petro  Mi- 
chael,  collegii  rectori,  ei  Canisio  Monachium  ad  congregationem  provincialem  ordinis 
Bui  profecturis  a  senatu  20  coronatos  pro  viatico  datos  cssc :  v.  infra,  monum.  1359. 

8162.        CANISIUS    IOA\M    IBWCISCO    BOMIOJIIO.   ■. stolico 

;i])inl  imperatorem  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Priburgo  Helvetiorum  inter  m.  Octobrem  et  Decembrem   1582. 
K\  Bonhomii    epistula    archetypa,    quae   est    in  archivo  vaticano,    .Nunziat.  ili 
Germania   105"   p.  20     "_'■'!. 

Bonhomius  in  litteris  Vindobona  II.  I<i>ii<nrii  1583  <<<l  cardinalem 
<  'omensem  Gregorii  XIII.  secretarium  ui</i<>r<'i>i  datis  //</<■<■  monuit  </< 
Petro  Schneioly  praeposito  friburgensi  ad  <>,fi<-it/ni  vicarii  generalis  <'/>i- 
scopi  lausannensis  administrandum  adigendo  et  visitatore  apostolico  rei- 
j)iihH<-</<'  friburgensis  cu  ni<t/>tis  fartt/tatihi/s  constituendo  (v.supra  p.  //<>): 
„Bicordo  d  V.  -s'.  Illustrissima  di  far  espedire  il  Breue  per  il  Vicariato, 
<t  facoltd  apostolica  <li  uisitare,  nella  persona  del  Preposito  <li  Friborgo, 
<■<>//  V  aqgiunto,  secondo  che  gid  scrissi;  perche  il  Padre  ('<//iisi<>  V aspetta 
con  diuotione,  come  cosa  molto  utile  <tl  seruitio  di  Dio  in  <///<'/  Cantone, 
t-  giuriditione." 

Bonhomius  Canisio  respondisse  videtur  .">.  lanuarii  1583    kalendarii  emendati). 

216».  CANISIUS    IACOBO    CHRISTOPIIOBO     BLAREK    A 

WARTEXSEE.  episcopo  principi  basileensi. 

Friburgo  Helvetiorum  14-.  Decembris  1582. 

F.x   autographo     2°;   '  ._.  p.;   in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),   quod    est  Bfirnae 

in  archivo  reipublicae,  in  folio  separato.     Epistulam  gallice  reddidit   Kohler  I.  c.   16. 

Litterae  dimissoriales.     Scholae  Sociorum  fauste  incdhatae. 

i 
I 

Pax  Christi  JESV  nobis  aeterna, 

Reuerendiss.  Domine  et  Jllustriss.  princeps. 

Reclit   isthuc  Laurentius,    de  quo   antea   scripseram x,    cum   literis 

meis.  atque  lianc  solam  impetrare  gratiam  cupit,  vt  per  amplitudinem 

tuam  liceat  ei,  ubicunque  uoluerit,  sacris  ordinibus  iniciari.    Hac  enim 

gratia  impetrata,  suum  fauorem,  suosque  sumptus  pollicentur  amici  ad 

eius  studia   promouenda.     Quocirca  etiam  atque  etiam  rogo,    ut  celsi- 

tudo  tua  dimissoriaies  quasvocant-.  illi  benigne  concedat,  qui  se  hac- 

t<jniis  Catholicum  et  syncerum  adolescentem  praestitit,  cui  et  firmiorem 

valetudinem  et  meliorem  fortunam  ex  animo  desideramus.     De  nostri 

collegij  rebus  nihil  habeo  dicere,  nisi  quod  ludum  literarium  aperuimus 

iuuentuti3,  et  bonorum  fonti  Christo  gratias  agimus,  qui  haec  Fribur- 

gensium   studiorum   primordia   magis  magisque   prosperat,    vt  conatus 

nostros    ad    diuinam   ipsius    gloriam    multis    profuturos    esse   confidam. 

1  Laurentius  Groll  a  Lauffenberg;  v.  supra  p.  7_?  77. 

2  Per  litteras  dimissoriales  episcopus,  cui  sacrorum  ordinum  in  aliquem  con- 
ferendorum  ius  competit,  eidem  permittit,  ut  eosdem  a  certo  alio  episcopo  vel  a 
quocumque  alio  in  se  conferendos  curet. 

:;  Apertus  est   18.  Octobris;  \.  infra,  monum.  1313. 


212     2164.  lac.  Chr.  Blarer  a  Wartensee  Canisio.    Delsberga  29.  Decembris  1582. 

Precamur  omnes  a  Deo  Opt.  Max.  ut  pietas  tua  et  huius  anni  finem, 
et  noui  sequentis  ingressum  sibi  suaeque  Ecelesiae  salutarem  omnino 
sentiat.     Friburgi  14  Decemb.   1582. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius  manu  propria. 

f  Reuerendiss.  in  Christo  Patri,  Domino  Jacobo  Christophoro  Epi- 
scopo  Basilaeensi.  Principi  Jmperij,  Patrono  suo.    Ad  manus  proprias. 

Inscriptioni  hnins  epistulae  manu  antiqua.  quae  videtur  esse  secretarii  vel 
arcbivistae  episcopalis,  ascriptum  est :  rR.  P.  Petrus  Canisius  Soc.  JESV.  Ad  nihilum 
hae  litterae  asseruatae  fuerunt,  nisi  pro  memoria  dicti  Reuerendi,  et  Pij  Patris  Canisij." 

Blarer  Canisio  respondit  29.  Decembris  1582. 

>W  I.       IACOBUS  (HRISTOPHORIS  BLARER   1  1VARTEX- 

SEE.  episcopus  princeps  basileensis,  CANISIO. 

Delsberga  29.  Decembris  1582. 
Ex   apographo    eiusdem    temporis,    quod    est    in    codice   bernensi  -Missiuae  de 
Amiis  1582.  et  1583"    v.  supra  p.  7_"    ]>.  4s4.     Apographo   manu    eadem  in   margine 
ascriptum  est:   „An  Herren  Canisium.1'    Epistulam  gallice  reddidit  Kohler  li>  -17. 
Litteras  dimissoriales  concessit.    Gaudet  de  schola  incohata.    Dioecesim  reformabit. 

Jacobus  Christophorus  Dei  et  Apostolicae  sedis  gratia 

Episcopus  Basiliensis  etc. 
Quod  a  nobis  per  literas  nuper  petiisti.  ut  Laurentio  Groil  dimis- 
sorium.  ut  vocant,  ex  nostra  Curia  largiremur,  haud  grauate,  pro  nostra 
in  te  beneuolentia,  certis  conditionibus  annuimus.  quas  in  ipso  Dimis- 
sorio  conceptis  uerbis,  exprimere  iussimus,  Quod  reliquum  est  Scholae 
uestrae  fundamenta  foeliciter  iacta  esse,  uehementer  laetamur;  Deum- 
que  Opt:  Max:  praecamur,  ut  ad  illius  gentis  salutem,  Ecclesiaeque 
Catholicae  ornamentum.  et  nostram  quoque,  uicinorumque  utilitatem 
foelicissime  procedant.  Speranius  enim  ex  isto  uestro  Juuentutis  semi- 
nario.  ad  istam  etiam  quam  molimur  religionis,  in  nostris  ditionibus 
ref ormationem ,  non  parum  adiumenti  accessurum  cuius  prosequendj 
non  quidem  poenitus  spes  sublata,  sed  ad  tempus  tantum  multis  uarijs- 
que  difncultatibus  impedita  est  •  quas  cum  aliquando  perfringet,  lae- 
tiores  multo,  uberioresque  fructus,  quae  Dei  benignitas  est,  uou  dubi- 
tamus,  dabit.  Datum  ex  oppido  nostro  Thelemontij  XXLXa  Decembris. 
Anno  in  Salute  humano  generj  recuperata  M.D.  LXWII. 

Eae  litterae  illustrantur  *epistula,  quam  Blarer  Delsberga  26.  Decembris  l"»s"_' 
Altkirchium  Altkinh  ad  officialem  suum  tnisit.  In  qua  eum  monet:  „Ess  wiiidt 
Euch  vnzweyfels  aoch  vvohl  bewusi  sein,  <lass  zeuger  diss  Lorenz  KriWl  vonn  Lauffen- 
berg,  alss  Er  sich  hieuor  bey  vuss  hatl  w6llen  ordinieren  Lassen,  vnd  damaln  weyl 
Er  zuo  solchen  sachen,  Jn  _nsehung  Er  aichi  genug  gestudierl  vndaugenlich  er- 
funden  worden,  von  vnns  Rettardierl  worden  etc.  Dieweyl  vnd  aber  Er  yetzmaln 
beyligende  rurschrifften,  vom  Herren  Petro  Canisio,  gleichsfahls  vori  der  Stal  BVey- 
burg  in  Vechtlandl  vnd  von  vnserm  Schwagern  den  von  Landen1,  die  jr  vnss  zu 
Ewerer  gelegenheil   wider  zuschickhen  sollen,  aussbracht,  darin  wir  ersuchl  vnd  ge- 


'   toannes  ;i   Lanthen-Heid ?    Cf.  supra  |». 


2165.  Canisius  [oanni  Francisco  Bonhomio.   Friburgo  Helvet.  ineunte  a.  L58S.     113 

betten  werden,  Jme  ein  dimissorium  mitzutheylen,  Dohaben  wir  in  erwcmini;  doren, 
aucli  il;iss  Er  Gt611  sich  l»iss  an  hero  erbarlich  vnd  wohl  gehaltten  weyl  zuuermuten 
Er  gehn  Bisanz1,  da  dann  Er  etwas  Ringer,  weder  bey  vnss  durchkhummeii  mag, 
zichcn,  vinl  sich  alda  Ordinieren  lassen  werde,  vnd  wir  Jhneii  in  Beinera  furnemmen 
niclit  gern  verhindern  wolten,  Jme  sein  begern,  nicht  verweygern  khunden,  derwegen 
vnscr  gnedigs  begeren  an  Euch,  Jr  wSllen  mehr  gemeltem  GrSllen  ein  dimissorium, 
Doch  dass  darin  wan  es  breuchig  ist  •  dass  Er  bey  vnss  nit  gnugsam  qualificieri  noch 
taugenlich,  vnd  aber  durch  bilff  bey  den  Patribus  mehr  zustudieren,  vertrOstung 
empfangen  gesagt  werde,  damit  man  sehe,  dass  wir  die  dimissoria  nicht  so  Leuchl 
lich  hingeben,  Derwegen  wOllen  wir  dessen  Conscientz  der  Jnen  weyen  wurdt,  damii 
beschwert  haben,  wie  Jhr  dann  solliches  wol  zuuerfertigen  werden  wnsscn"  cx  apo- 
grapho  eiusdem  temp.;  Cod.  bern.  „Missiuaeu  etc.  [ut  supra]  p.  479  480.;  epistulae 
brevem  summam  posuit  Kdhler  1*! . 

2105.  CANISIUS   IOAXXI    FRAltfCISCO    BOMIOMIO.   episcopo 

vercellensi  et  apostolico  apud  Rudolphum  II.  caesarem  nuntio. 

Friburgo  Helvetiorum  ineunte  a.  1583. 

Ex  huius  litterarum  partis  apographo  (2°;  1  p.)  ab  I.  A.  Caresana  Bonhomii 
secretario  scripto  et  „Ex  literis  Patris  Canisij"  superscripto  atque  ab  ipso  Bonhomio 
Romam  ad  Ptolemaeum  cardinalem  Comensem  misso,  quod  est  in  archivo  vaticano, 
..  Nunz.  di  Svizz.  1.  A"  p.  117.  Item  ex  Bonbomii  litteris  archetypis,  quae  sunt  ibidem. 
.Nunz.  di  Germ.  105"  p.  81— 83.  Epistulae  particula  posita  est  germanice  in  libro 
.Petrus  Canisius.  Ein  Lebensbild.  Von  Otto  Braunsberger  S.  J.u,  Freiburg  i.  Br. 
1917,  273. 

Multitudo  scholastieorutn.  Sacramentorum  frequentia.  Favores.  Aes  alienum. 
Frobenius.    Pontifex. 

-  Nos  Friburgi,  quae  nostri  sunt  muneris,  tum  in  templo, 
tum  in  schola  exequimur,  et  diuinae  bonitati  merito  gratias  agimus, 
quae  conatus  nostrorum  egregie  prosperare  dignatur  :  Admirantur  omnes 
tam  frequentem  esse  conuentum  scholasticorum,  ut  numerus  eorum 
superet  nostram,  et  amicorum  expectationem  :  Augustana,  et  Luceriana 
schola  pauciores  habent  discipulos 2,  multoque  plures  ad  futuram  aesta- 
tem  nobis  promittuntur.  Apud  d.  Nicolaum  tam  frequens  fuit  populus 
in  accipienda  sacra  synaxi,  ut  nihil  tale  uisum  antea  fuerit3,  ac  ipsi 
Canonici  nostrorum  laborem  praedicant.  Friburgensis  senatus,  et  po- 
pulus  de  empta  scholae  domo,  deque  constituto  collegio  sibi  non  parum 
gratulantur,  etsi  antea  multi  parum  huic  instituto  fauerent;  Praecipue 
nos  angit  sacelli  angustia,  quae  multos  accedere  ad  sacra  prohibet, 
nosque  in  sacramentorum  administratione  impedit  uehementer.  Colligit 
interea  Praepositus4  pecuniam,  quae  ad  nouae  aedis  constructionem 
conferatur;  sed  non  uideo  multis  annis  rem  inchoari  posse,  uel  perfici, 


1  Vesontionem  sive  Besancon. 

2  Societas  scholas  aperuerat  Lucernae  autumno  a.  1577.  Augustae  Vindelicorum 
m.  Octobri  a,  1582  (Duhr,  Jes.  I  '204  215). 

3  Schnewlino  praeposito  friburgensi  Bonhomius  6.  Martii  1583  scripsit:  „Loe- 
tatus  sum  mirum  in  modum  de  tanto  tamque  insperato  eorum,  qui  ipso  Natiuitatis 
Dominicae  festo  die  communicarunt,  numero"  (ex  archetypo,  ipsius  Bonhomii  manu 
subscripto;  Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn."  f.  73a;  ctiam  apud  Berthier,  Bonh.  120). 

4  Petrus  Schnewly,  praepositus  capituli  S.  Nicolai. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  el  Acta.    VIII.  S 


114     2166.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Vindobona  .">.  Ianuarii   1583. 

nisi  Deus  praepotenti  manu  sua  nobis  assistat.  Jn  monasterij l  pro- 
uentibus  haerent  maximae  difficultates,  quibus  utinam  finem,  aut  mo- 
dum  imponat  R.  P.  Prouintialis  -.  cum  huc  accesserit.  Duorum  milium 
coronatorum  debitis  premimur,  solaque  spes  coelestis  auxilij  nostros 
sustentat  animos  in  hac  penuria,  quae  Christi  pauperibus  non  male 
congruit.  Ex  alma  Vrbe  nihil  hactenus  adfertur.  nisi  quod  scripsi  de 
causa  Frobeniana,  quam  urgere  noluimus  sine  fructu3.  Audio  Ponti- 
ficem  max.  non  optime  ualere,  ut  pote  in  hac  aetate  decrepita,  sed 
rogandus  est  sane  Deus.  ut  talem  ecclesiae  suae  pastorem  diutius  con- 
seruet1.  —  — 

Id  quoque  Canisius  in  hac  epistula  denuo  ursisse  videtur,  t/f  Petrus 
Schnewly  a  pontifice  visitator  apostoliciis  reipublicae  friburgensis  con- 
stitueretur.  Bonhomius  enim  in  *litteris  Augusta  2.  Martii  1583  ad 
cardinalem  Comensem,  Gregorii  XIII.  secretarium  maiorem,  </<<fis.  qui- 
buscum  hoc  epistulae  canisianae  apographum  Romam  misit:  „Ricordo" , 
inquit,  „a  V.  S.  lllustrissima  il  Breue  per  il  Preposito  di  quel  Cantone 
da  poter  uisitare  authoritate  Apostolica  si  come  scrissi  gia.u 

Quid  praeterea  Bonhomius  spectaverit,  haec  earundem  litterarum  verba  osten- 
dunt :  „H6  fatto  anco  trascriuere  dalla  lettera  del  padre  Canisio  alcuni  particolari. 
de'  quali  ho  creduto,  che  N.  Signore  debbia  e  pigliar  consolatione,  et  muouersi  ;i 
soccorrere  alle  necessita  di  quel  collegio,  quale  spero.  che  sia  per  rendere  ogni  di 
frutti  maggiori." 

Die  4.  Martii  1583  Bonkomius  aut  ipsam  hanc  Canisii  epistulam  aut  apographum 
eius  (sive  integrum,  sive.  id  quod  maxime  probabile  est.  non  integrum  S.  Carolo 
Borromaeo  archiepiscopo  mediolanensi  misit;  quem  simul  sic  monuit:  „Le  racco- 
mando  di  novo  il  Collegio  di  Friborgo,  il  quale  ha  digia  maggior  numero  di  Scholari 
che  non  ha  quello  di  lucera  e  questo  di  Agosta  ma  si  trova  in  [debito]a[?]  di  2000 b, 
com  ella  vedra  da  quello  che  mi  scriue  il  padre  Canisio"  Etl.  Wymann}  Aus  der 
schweizerischen  Correspondenz  mit  Cardinal  Carl  Borromeo.  in  .Der  Geschichtsfreund11 
LIV,  Stans  1899,  34). 

2166.        IOANNES  FRAHTCISCIJS  BONHOMIUS,   episcopus    vm.l 

lensis  et  apostolicus  apud  imperatorem  nuntius,  CANISIO. 

Vindobona  5.  Ianuarii  1583    kalendarii  emendati  . 
Ex   Bonhomii    ad    Schnewlinum    epistulis   archetypis,    quae    sunt    in    cod.  frib. 
„Epp.  ad  Schn."  f.  73  7(1.     Easdem  posuit   Berthier,  Bonh.  118     120. 
Canisium  Friburgi  manere  debere. 

Bonhomius  „Ghinsburgi  Burgpuiae"  (Giinzburg  an  der  Donau) 
6.  Martii  1583  „<(</  Gregoriani  Calendarij  calculum"  J'<'tr<>  Schnewly, 
praeposito  <-«/>ittt/i  S.  Nicolai  friburgensis,  scripsit:  „Scripsi  equidem  <<</ 
te,  af<//<<'  <<</  Reuerendum  Patrem  Canisium  Nonis,  tti  fa/for,  Januarij." 
Epistula  a</  Canisium  praesto)  non  est.  Quid  autem  Bonhotnius  scri- 
pserit,  ex  parte  <-<>lli</i  potest  ex  Bonhomii  litteris  Vindobona  5.  Tanuarii 

a)  Hoc  r.  ri  l  ximili  supplendum  esse  intellegitur  ex  ipsa  Canisii  epistula  supra posita  b)  Sup- 
pleniliim  esst    videtur  ex  Canisii  epistula:  coroiif. 


1  Monasterium  marsense  collegio  Societatis  attributum  significat. 

2  Georgius  Bader.  '  ('('.  supra  i».  101. 

*  Gregorius  XIII.  natus  eral  kalendis  [anuariis  a.  1502    Pastor  IX    11 


2167.  Canisius  Claudio  Aquavivae.    Friburgo  Helvetiorum  6.  [anuarii   1583.      [15 

1583  ad  Schnewlinum  datis.  Ubi  sic  ait:  „Quae  de  Patre  Canisio 
Reuerentia  Tua  monet,  <-<>rdi  mihi  erunt;  sed  rogare  Deum  oportet,  /<<■ 
superiores  <tli<>  miti \ere  hominem  decernant;  Siquidem  uix  Summi  Ponti- 
ficis  mandata  sistere  TPriburgi  illum  possent;  Coeterum  neque  illos  de 
mutando  bono  seni  /<><■(>  cogitare  arbitror,  neque  ego  sane  in  praecauendo 
<■>■(>  segnis.u  Et  i/i  litteris  6.  Martii  1583  </</tis,  quas  supra  dixi,  Schnew- 
linum  monet:  „Uti  rogaueras,  egi  cum  Beuerendo  Patre  Oliuerio* 
Generali  per  Germaniam  Visitatore,  /if  Patre  Canisio  ne  Friburgum 
careat;  erimusque  //<>fi,  Deo  aspirante,  compotes ;  \ros  iam  curare  debetis 
ik'  frustra  S</)i<-f//iu  istum  uirum  apud  uos  tamdiu  habeatis." 

Schnewli/  S.  Carolum  Borromaeum  Friburgo  .14  [unij  secundum  antiquum 
Calendarium"  158.'}  *monuit:  „Neque  enim  parum  situm  in  oppido  <■(  ditione  Fri- 
burgensj,  ut  uideatur  plerisquc,  ea,  in  re  catholica,  sana,  Pagos  caeteros  Heluetiae 
in  eadem  religione  subsistere  posse,  periclitari  uero  omnes  caeteros,  Fribiugo  Hel- 
uetiorum  corrupto,  quod  timendum  erat,  nisi  Collegium  multis  inuitis,  studio-  et  opera 
Reuerendissimj  Vercellensis  fuisset  erectum,  multum  hodie  iuuante  praeter  caeteros 
bonos  Patres  Societatis,  domino  Petro  Canisio  Theologo  [qui]  si  niliil  ageret,  cum  sit 
infracti  laboris,  tamen  tacens  omnes  contineret  in  officio.  Dici,  multo  minus  scribi, 
potest,  quam  nostrae  Patriae  fuerit  hoc  Collegium  necessarium"  (ex  autogr.,  quod  est 
Mediolani  in  bibliotheca  ambrosiana,  Cod.  VF.  175.  infer."  f.  101"     102b  . 

2107.  CANISIUS  CTi AVDIO.  AQX  AVIVAK  praeposito  generali  Societatis 
Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  6.  lanuarii  1583. 

Ex  commentario  litterarum  Aquavivae.  quod  est  in  (i.  Sup.  1  f.  93a,  et  ex  Sac- 
chino,  Can.  309—310. 

De  Sodetatis  prgfectu,  Calvinianorum  successu,  precatione  />r<>  Sadeele  facienda. 

A<[//aoioa  Boma  13.  Maii  1583  Canisio  scripsit:  „JiJj>isfo/a  Reueren- 
tiae  V.  quam  ad  inc  dedit  6°.  Jan.  sero  quidem  ad  me  /if  ferme  solent 
istinc  liffcrac,  peruenit,  sed  tamen  grata  n/i/ii  f//i/.u  Ca//isii  epistula 
i((in  non  exstat.  Quid  tamen  is  scripserit,  ex  parte  cognosci  /><>tcsf  <■./■ 
Aquavivae  litteris,  quas  modo  di.ri.  Ex  iisdem  intellegitur,  Franciscum 
Sacchinum  epistulam  hanc  significare,  cum  de  rebus  a.  1583  </  Canisio 
(/cs/is  agens  scribit:  Multa  ad  Generalem  Praepositum  de  Societatis 
curando  profectu,  quod  ille  postulauerat,  scripsit:  iu  q//i/>//s  dum  per- 
fectam  Euangelici  operarij  formam  ex  institutis  nostris  exequitur;  se 
ipsc  tiobis  nec  sentiens  expressum  reliquit."  Huic  narrationi  Sacchinus 
proxime  et,  itt  ita  dicam,  /ttio  eodemque  /enore  Jtaec  addit  verba,  quae 
proinde  et  ipsa  ad  eandem  Canisii  epistulam  pertinere  videntur:  .,!><■- 
ploraba/  in/erim  succcssuni  Caluinianae  jiestis  omnibus  circa  locis:  nec 
solum  inductos  in  fraudem  simplices,  sed  ipsos  etiam  corruptores,  ac 
circumscriptores  miscrabatur.  Et  quoniam  inter  omnes  eminebat  Antonij 
Sadeelis  astitta  procacia,  quem  electum  satte  Organum  Satanae  vocat, 
pro  eo  itoiniita/im  cupiebat  a  Societate  preces  fieri,  quod  <<tm  siue  sciens 
ille,  siue  nesciens  petulantissimc  incesseret.u 

De  Antonio  Sadee/  (Chandeo,  Chandieu)  eiusque  scriptis  vide  Can.  VII,  572'. 
Is  in  praefatione  libri  „De  unico  Christi  sacerdotio  et  sacrificio,  aduersus  commentitium 

1  Manareo. 


11(3  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

Missae  sacrificium1'  a  se  compositi  sic  de  Societatis  homiuibus  scribit:  -Quo  minus 
ferenda  est  Monacborum  Pseudonymorum  audacia  :  qui  Romanae  Ecclesiae  corruptelas 
omnes,  quamquam  absurdissimas,  praefracte  tamen  defendere  statuerunf  :  Antonii 
Sadeeles  Chandei  Opera  tbeologica.  Ed.  2*,  s.  1.  1593.  39. 

2168.         CANISIUS    CLATDIO    AQUAYTfAE    praeposito    generali  Socie- 
tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  Ianuarii  1583. 

Kx  arcbetypo  (2°;  34  pp.  ,  quod  librarius  aliquis  latinae  linguae  haud  ita  peritus 
ex  commentario  a  Canisio  scripto  vel  dictato  exscripsisse  videtur ;  Canisius  multos 
liiiius  scripti  locos  sua  manu  emendavit.  In  summo  margine  paginae  primae  manu 
antiqua  scriptum  est:  rR.  Pater  Petrus  Canisius."  Germ.  181  f.  122a — 138b.  Litte- 
rarum  partem  illam,  quae  de  collegio  germanico  est,  in  compendium  redactam 
posuit  germanice  Steinhuber  \-  156.  Varias  earundem  partes  posuit  germanice  et 
unam  latine  Janssen  IV1  V1  382;  V1-1-  182—185  206  530.  Particulam  germanice 
posuit  0.  Braunsberger,  Petrus  Canisius 2,  Freiburg  i.  Br.  1921,  288.  Usus  est  iis 
etiam  Al.  Kross  S.  .T.,  Der  selige  Petrus  Canisius  in  Oesterreich,  Wien  1898,  140. 
Mentionem   earum  fecerunt  Sacchinus,  Can.  309,  et   Boero,  Can.  389— 390. 

Praefatiuncula  editoris.  Litteris  hisce,  quibus  de  ratione  religionis  cum  alibi 
tum  maxime  in  Germania  per  Socios  eorumque  discipulos  iuvandae  agitur,  neque  ad 
quem  neque  quando  neque  unde  a  Canisio  datae  essent,  ascriptum  est.  Ex  ipsis 
tamen  intellegitur,  eas  Romam  ad  Societatis  praepositum  generalem  missas  esse.  cum 
P.  Paulus  Hoffaeus  ibidem  eius  adiutorem  ageret  et  Gregorius  XIII.  ecclesiam  guber- 
naret.  Hoffaeus  autem  Aquavivae  adiunctus  est  .assistens"  5.  Martii  L581,  et  Gre- 
gorius  XIII.  vita  functus  est  10.  Aprilis  1585.  Porro  Franciscus  Sacchinus  S.  J., 
vir  in  tabulario  Societatis  romano  versatissimus,  cum  de  rebus  a.  1583  a  Canisio 
gestis  agit,  boc,  praeter  alia.  narrat:  „Tempore  eodem  in  Vrbem  misit  commentarium 
nouum,  (multa  enim  talia  saepe  ante  miserat)  de  ratione  religionis  in  Germahia 
subleuandae"  (Can.  309).  Atque  ipse  Aquaviva  Roma  13.  Maii  1583  Canisio  scripsit: 
„Epistola  Reuerentiae  V.  quam  ad  me  dedit  6."  Jan.  .  .  .  grata  mibi  fuit.  .  .  .  Scrip- 
tum  quoque  Reuerentiae  V.  de  Germania  iuuanda  libenter  accepimus,  speroque 
aliquid  utilitatis  allaturum"  (v.  infra,  ep.  2170).  Quare  dubitari  non  potest,  quin  Ca- 
uisius  litteras  hasce  sive  commentarium  adiuuxerit  epistulae  li.  Iauiiarii  1583  ad 
Aquavivam  a  se  datae. 

Quae  Canisius  iu  hoc  scripto  de  Germaniae  episcopis,  clero,  populo  sive  catho- 
iico  sive  acatbolico,  atque  etiam  de  collegii  germanici  alumnis  in  patriam  reversis 
et  de  hominibus  Societatis  refert,  cum  grano  salis  accipi  oportet;  nain.  ut  iam  semel 
atque  iterum  notatum  est,  solebat  ille  res  coloribus  valde  atris  depingere  et,  ut  in 
se  ipse  valde  severus  erat,  ab  aliis  quoque,  saltem  a  clericis  ei  a  Societatis  sodalibus, 
praeclara  exigere.  Ceterum  i<l  quod  Sacchinus  de  aliis  eius  litteris  monet  I.  c.  309 
ad  310),  de  his  quoque  <li<-i  potest:  „Dum  |in  iis]  perfectam  Euangelici  operarij 
formam  .  .  .  exequitiir,  se  ipse  nobis  n<'<-  sentiens  expressum  reliquit." 

Aquavivae  iussu  respondet:  I.  De  Sociorum  „officio  ad  conversandum  cum  pro- 
.riin/s".  Cura  animarum  magni  facienda.  Animus  Deo  iungendus.  Exetnplo  Petri 
Fabri  scmcti  angelique  invocandi.  Cavendum,  ne  animi  offendantur.  Modestia  et 
caritas  Ignatii  imitanda.  Homines  exemplo  Francisci  Xaverii  yrudenter  tractandi. 
Fortitudine  spiritus  opus  est.  },Procuratores  Deiu.  ht  itineribus  caute  et  pie  agendum, 
exemplo  Fabri.  2.  !>>•  Sociorum  „officio  ad  haereticos,  praesertim  Germanos,  adiu- 
vandos" .  Difficultates.  Fiducia  in  Deo.  Suavitas  in  agendo.  Non  disputandum. 
Plurimi  ex  ignorantia,  non  ex  malitia  errant.  Aliqua  dissimulanda.  Quid  collegia 
germanica  iam  praestent.  Catechesis.  Professio  fidei.  Errores  refutandi.  Socii  ad 
iil  melius  instiiuendi.  hibri  haereticorum  non  neglegendi.  Magnates.  Haereticorum 
sedulitas  imitanda.  TAbri  boni  disseminandi.  Gregorii  XIII.  in  Germaniam  liberalitas. 
Ignatii  in  eam  amor.  Societatis  fautores.  Protestantium  discordia.  Vitia  Gertnanorum, 
imprimis  episcoporum,  principum,   cleri,  laicorum.     Episcopi  adiutores  sibi  adiungani 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  fanuarii   1583.  117 

et  seminaria  foveant.  Pontifex  libros  /in>  religione  scribendos  curet,  nuntios  germanes 
mittat,  universitates  reformet,  dissidia  componat,  eum  caesare  de  bonis  ecclesiae  cow- 
servandis  agat,  Canonici  haeretici  peUendi.  Episcopis  novis  aliqua  singulariter  iniun- 
genda.  Confirmationis  et  extremae  unctionis  usus  restituendus.  Contionatores  probe 
instituendi.  Missiones  in  terris  haereticorum  non  habendae.  ■>'.  ,,/v  alumnis  collegii 
germanici",  ut  „rectius  de  sua  patria  mereantur".  Pauci  eam  strenue  adiuvant. 
Iuvenes,  antequem  Eomam  mittantur,  diligenter  examinandi  et  probandi.  Cum  no- 
bUibus,  quod  ad  litteras  attinet,  clementius  agendum.  Romae  alumni  ad  studium  sal- 
vandi  animas  inflammentur,  in  contionibus  et  sacris  caerimoniis  exerceantur.  Curetur, 
nt  ecclesiae  patriae  operam  per  maiores  sibi  committendam  praestent.  Facultatibus 
sacris  et  victu  commodo  instruantur. 

PAX  CHKISTI  IESV  AETERNA, 
REUERENDE  ADMODVM  PATER. 

Mense  proximo  scripsit  ad  me  R:  P:  Hoffaeus,  P:  T:  nomine  postu- 
lans,  ut  et  ego  quamuis  inter  alios  exiguus,  ad  hasce  quaestiones 
responderem,  primum,  quibus  modis  se  Societas  nostra  cum  maiore 
fructu  proximo  communicaret.  Deinde,  qua  ratione  idem  fieri  posset 
non  solum  apud  Catholicos,  sed  etiam  in  partibus  haereticorum,  prae- 
sertim  in  Germania.  Postremo,  quibus  modis  efnciendum  sit,  ut  Colle- 
gium  Germanicum  maiorem  utilitatem  Germaniae  adferat,  et  ut  eius 
alumni  melius  in  Germania  in  officio  possint  contineri.  Atque  ita  quidem 
P.  Hoffaeus,  nisi  quod  ego  ex  prima  quaestione  ab  eo  proposita  duas 
feci,  ut  sicut  distinctior,  ita  et  luculentior  esset  onmis  illarum  tractatio, 
quam  ad  tria  capita  referre  curaui.  Peto  autem  ineptijs  meis  ueniam 
dari,  quoniam  plaeraque  uerbosius  ac  imprudenter  effudi,  quemadmodum 
P:  T:  ac  sapientes  alij  facile  iudicabunt:  his  autem  ego  me  per  onmia 
corrigendum  offero  atque  permitto  i  n  C  h  r  i  s  t  o  J  e  s  u  d  o  m  i  n  o 
n  o  s  t  r  o  ' . 

CAPVT  PRIMVM  DE  OFFICIO  NOSTRORVM 
ad  conuersandum a  cum  proximis  ubique  locorum. 

Responsurus  ad  arduas  et  late  patentes  quaestiones,  ut  obedientiae 
sanctae  pro  meo  modulo  satis  faciam,  quasi  fundamenti  loco  id  unum 
assumam  ac  statuam,  unumquemque  nostrum,  qui  Societati  Jesu  nomen 
dedit,  ita  sese  comparare  debere,  ut  peculiarem  Christianae  charitatis 
affectum  cum  ardenti  animarum  zelo  coniunctum  in  se  sentiat,  ac  oblata 
occasione  proximo  suo  re  ipsa  declaret.  Hoc  enim  officium  nostris 
manet  semper  proprium,  qui  non  alium  sibi  scopum  ac  finem  propo- 
situm  tenent,  nisi  ut  non  modo  suae,  sed  etiam  proximorum  saluti  ac 
perfectioni  duce  Dei  gratia  consulant  et  incumbant2.  Quare  iubemur 
etiam,  omnes  omnium  nationum  homines  communi  et  syncero  desiderio 

a)  conseruandum  archet. 


1  Rom  6.  11  23;  8,  39;    1  Cor  1;").  31;    Eph  3.  11. 

2  „Finis  huius  Societatis  est,  non  solum  saluti  et  perfectioni  propriarum  ani- 
marum  cum  divina  gratia  vacare,  sed  cum  eadem  impense  in  salutem  et  perfec- 
tionem  proximorum  incumbere":  Constitutiones  S.  J.  Ex.  c.  1,  n.  2.  Haec  ad  verbum 
transcripta  sunt  in   ^Summarium  Constitutionum"  S.  J.,  reg.  2. 


118  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

amoreque  complecti1,  et  citra  exceptionem  in  charitate  non  ficta"- 
bene  mereri  de  quibuslibet.  atque  omnia  fieri  omnibus3  ad  omnes, 
quoad  eius  fieri  potest,  Christo  conciliandos  atque  lucri  faciendos.  Ad 
hanc  eximiam  et  salutis  alienae  semper  auidam  charitatem  multa  nos 
excitant  et  inflammant,  potissimum  uero  Christus  ipse  dominus  et 
magister4.  qui  nobis  factus  est  uia,  ueritas  et  uita5 .  quique 
illum  secuti  sunt  Apostoli.  uere  hominum  piscatores6,  sed  et  primi 
patres,  qui  una  cum  Societatis  nostrae  antesignano  beato  Ignatio,  munus 
cum  proximis  uersandi  ualde  sibi  familiare  fecerunt,  atque  ut  pulcherri- 
mum  et  utilissimum,  ita  Societatis  maxime  proprium  nobis  commen- 
dauerunt.  Nec  est  dubium  sane,  inter  alia  misericordiae  et  charitatis 
officia  hoc  unum  excellere.  Deo  et  Angelis  eius  acceptissimum  opus 
esse,  quod  et  summam  laudem  Societati,  et  utilitatem  alijs  maxiinam 
adferat.  Haec  praefari  uisum  est,  ut  propositae  quaestionis  argumentum. 
quod  non  nisi  Christianam  et  Apostolicam  charitatem  spirat  et  continet, 
Societatis  nostrae  hominibus  sit  et  maneat  summopere  commendatum. 
Nunc  ad  rem  ipsam  propius. 

1.'  Quisquis  Deo  humanae  salutis  cupidissimo ''  ad  salutem  ani- 
marum  per  medium  conuersationis  est  cooperaturus,  non  sat  habebit, 
si  hoc  ipsum  opus  diuinissimum,  et  in  Societate  nostra  maximi  ponderis, 
suaequae  uocationi  congruentissimum  esse,  persuasum  habeat,  sicut  iam 
diximus.  uerum  etiam  ad  hoc  ipsum  praestandum  uehemens  in  se  desi- 
derium  crebro  excitare  atque  sentire  debet,  spe  ac  tiducia  omni  rei 
bene  gerendae  non  in  se  ipso,  sed  in  Dei  authoris  ac  redemptoris  sui 
auxilio  firmiter  collocata.  Etenim  sicut  Propheta  dixit.  nisi  Do- 
minus  aedificaueri t  domum,  in  uanum  laborauerunt  qui 
aedificant   eam7. 

2.  Deinde  alijs  utilis  in  conuersatione  futurus  sibi  uacare  curet, 
eaque  media  quae  operarium  ipsum,  ut  instrumentum,  cum  artitice 
summo  precipue  coniungunt  ac  disponunt,  huc  uigilanter  applicet  ne- 
cessum  est.  Ea  media  sunt.  uirtutum  solidarum  rerumque  spiritualium 
iuge  studium,  diuini  seruitij  pura  intentio,  peculiaris  cum  Deo  in  spiri- 
tualibus  exercitijs  familiaritas,  syncerus  animarum  zelus,  ac  praecipue 

;n  J>t  archetupo  numeri  1  2.  etr..  positi  suni  in  margine.  l>  //<»<■  v.  a  Can.  ipso  supra  versum 
scriptum  est. 


1  Jii  ipsa  Socictatc  mr  sit,  ncc  sciitiatnr  animorum  propensio  ad  partem  alter- 
iitram  factionis,  quae  esset  fortassis  inter  Principes  vel  Dominos  christianos:  sed 
sit  potius  quidam  universalis  amor,  qui  partes  omnes,  licet  sihi  invicem  contrariae 
sint.  in  Domino  aostro  amplectatur" :  Constittttiones  S.  J.  P.  10,  n.  11.  Eadem  sunt 
in  nSummario  Constitutionum" ;  in  quo  olim  ^Regtdae  Societatis  Lesu,  Romae  L580, 
p.  II    haec  regula  eral    II..  ounc  autem  est  43. 

-  2  Cor  •;,  6.  :i  1  Cor  !),  22.  '  to  1."!,   11.  "'  I<>  14.  6. 

0  iMt    1,   1!):  Mc  1,   17;  cf.  Lc  T.,   10;  ter  16,   L6. 

•  l's  L26,  1.  Canisius,  ut  videtur,  hunc  psalmum  a  Davide  rege  <t  propheta 
censebai  esse  conscriptum;  qui  et  in  textus  hebraici,  <'t  in  versionis  vulgatae  in- 
scriptione  Salomoni  tribuitur. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  lanuarii   L583.  ni) 

charitas1,  qua  utique  debet  ardere,  [qu]i  alios  cupil  incendere.  Nihil 
enim  uerius,  quam  quod  Christus  ipse  affirmauit:  Qui  manet  in  me, 
ei  ego  in  eo,  hic  fert  fructum  multum2.  Huc  autem  ualde 
conferet,  Deum  in  rebus  omnibus  praesentem  cernere,  mentemque  siiaiii 
non  in  oratione  tantum  attollere,  sed  etiam  res  atque  actiones  omnes 
in  Deum  referre,  nec  minorem  deuotionis  spiritum  in  actione,  quam  in 
ipsa  meditatione  sentire,  sicut  pater  noster  Ignatius  praeclare  et  fecit 
el  docuil  ;. 

3.  Ad  haec  peculiaris  et  frequens  orationis  usus  adhibendus  est, 
ut  et  ipse  qui  seminat,  et  bonum  semen  excepturus,  gratia  Dei  prae- 
ueniente  et  cooperante  et  subsequente  iuuetur  •  hac  enim  tanquam 
eoelesti  pluuia  terra  quanuiis  sterilis  perfusa  et  irrigata,  non  raro 
salutares  fructus  exhibet.  Quare  Apostoli  sancti.  et  in  liis  Paulus, 
precationem  cum  suo  ministeiio  assidue  coniungebant,  atque  illani  ab 
alijs  fidelibus  ad  Deum  fieri  solicite  procurabant '.  Etenim  omne  datum 
optimum,  et  omne  donum  perfectum,  quod  a  patre  illo 
luminum5  tribuitur,  per  sacram  orationem  non  solum  accipitur,  sed 
et  conseruatur  et  augetur,  suamque  perfectionem  consequitur.  Petite 
et  accipietis,  inquit  Veritas,  ut  gaudium  uestrum  sit  plenum6. 

4.  Docuit  autem  P.  Petrus  Faber  inter  alios  primos  patres,  cuius 
memoria  in  benedictione  est7,  non  modo  Deum,  sed  et  sanctos 
eius  in  hunc  finem  inuocari  oportere,  et  singularem  inuocandi  modum 
his  uerbis  ostendit8:    Cum  desiderarem  inquit,    conuersationem  habere 

1  „Ad  assecutionem  finis,  quem  [Societas]  sibi  praefigit  auxilii  animarum  ad 
ultimum  et  supernaturalem  suum  finem  consequendum,  media  illa,  quae  cum  Deo 
instrumentum  coniungunt  ac  disponunt,  ut  a  divina  manu  recte  gubernetur,  effica- 
ciora  sunt,  quam  qui  illud  disponunt  erga  homines.  Huiusmodi  est  probitas  et  virtus, 
ac  praecipue  cbaritas,  et  pura  intentio  divini  servitii,  et  familiaritas  cum  Deo  in 
spiritualibus  devotionis  exercitiis,  et  zelus  sincerus  animarum.  .  ■.  .  Videtur  itaque  in 
universum  curandum  esse,  ut  omnes,  qui  se  Societati  addixerunt,  in  virtutum  solida- 
rum  ac  perfectarum  et  spiritualium  studium  rerum  incumbant" :  Constitutiones  S.  J. 
P.  10,  n.  2.    Cf.  Summarium  Constitutionum,  reg.  16  17  (olim  17  18). 

-  lo  15,  5. 

3  Hoc  Ignatius  docuit  et  in  libro  Exercitiorum  (Contemplatio  ad  amorem  spiri- 
tualem  in  nobis  excitandum,  punct.  2),  et  in  Constitutionibus  (P.  3,  c.  1.  n.  4  26). 
Ceterum  Canisius  bis  verbis  ad  amussim  refert  ea,  quae  P.  Petrus  Ribadeneira  S.  J. 
de  Ignatio  narrat:  „Hoc  familiare  nostris  optabat  esse,  ut  Deum  in  rebus  onmibus, 
praesentem  cernerent :  et  mentes  suas,  non  in  oratione  tantum,  ad  coelestia  attolle- 
rent :  sed  uniuersas  res.  atque  actiones  singulas,  in  Deum  referrent :  neque  minorem 
deuotionis  spiritum  in  actione,  quam  in  ipsa  meditatione  sentirent" :  Vita  Ignatii 
Loiolae  1.  5.  c.  1  iNeapoli  1572,  f.  1711  In  eodem  capite  Ribadeneira  ostendit,  quam 
diligenter  et  perfecte  Ignatius  haec  ipse  fecerit.  Canisius  ipse  a.  1547 — 1548  per 
complures  menses  Romae  ab   lgnatio  ad  pietatem  institutus  est  (Can.  I  254—2(1!»  . 

4  Cf.  Act  3,  1:  6,  4;  10,  9;  Rom  1,  8—10:  15,  30—32;  Eph  6.  17—20:  Phil 
1.  :;  4;  Col  1,  3:  4.  3  4.  etc. 

5  lac  1,  17.  "  lo  16.  24.     Cf.  Mt  7,  7  8 :  Lc  11,  5). 
7  Eccli  45,   1.    Cf.  Eccli  46,  14:   1   Mach  3,  7. 

M  Ex  sententiis  sequentibus  hoc  intellegitur :  Canisio  hunc  commentarium  con- 
cinnanti  praesto  erat  exemplum   C    .Memorialis"  a  Beato  Petro  Fabro  S.  .1.  compositi 


J20  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

cum  Decano  Spirae *  ad  utilitatem  eius  in  exercitijs  spiritualibus,  nec 
possem  opere  consequi  quod  uolebam,  in  oratione  'l  habui  quandam  de- 
uotionem,  quam  hactenus  non h  senseram,  orando  °  scilicet  primo  Patrem 
ipsumd  coelestem,  quasi  qui  ambiat,  secundo  matrem  Dei  et  dominam 
meamc,  tertio  ipsius  cum  quo  agendum  est  magistrum  et  tanquam 
poedagogum f  Angelum  custodem,  quarto  Sanctos  et  Sanctas  ad  eundem 
specialiter e  affectos  ad  modum  fratrum  et  sororum.  Haec  mihi  uide- 
batur  bona  ambitio  ad  captandam  cuiuslibet  amicitiam :  offerebaturque 
mihi  recitandum  pro  prima  dicta  [?] h  persona  Pater  noster,  pro  secunda 
Aue  Maria,  pro  tertia  Deus  qui  miro  [ordine] '  Angelorum2  etc.k,  pro 
quarta1  Omnes  sancti  tui  quaesumus3  Domine"1.  Offerebatur  etiam 
ualde  necessarium n  ad  habendam  cuiuslibet  beneuolentiam  inter  |  ?] " 
ea  quae  per  opera  fieri  possunt,  habere  deuotionem  ad  Angelos  homi- 

a)  volebam,  sed  sola  oratione    Ml;  volebam,   nisi   sola   oratione  H. ;   eon  la  obra,   sino  con  la 
oracion  M  S.     Vidt   supra  p.  110K.  b)  non  bactenus  M  1.  B.        c)  orandi  III.  B. ;  id  quod  rectius 

ea.se  videtur;   de    rogar  M  2.  d)  ipsius  M  1.   B.;  atque  !<<ter  lectio  praeferenda  est  propter  ea,  <ji«t< 

paullo  infra  dicuntur  de  ipsius  magistro  ei  Sanctis  ad  eundem  affectis.  /f<<  etiam  M  2:  ;i  su  Padre 
celestial.  e)  eius  Matrem  et  Dominam.  Matrem  Dei  M  1.  H..  i<i<i><<-  rectius,  propter  rationem,  <]«<<<« 
dixi  supra,  <<<l«<ii.  <i.     Jt«   etiam  M  2:  su  madre  y  senora,  la  Madre  de  lesv.  f)  eius  magistrum, 

tanquam  paedagogum  M  1.  B.  Su  maestro  y  como  pedagogo  M  2.  g)  ad  ipsum  spiritualiter  37  1 : 
ad  ipsum  specialiter  B. ;  que  le  tienen  espceial  affecion  spiritual   .V?.  b)  //;  C.  Iil>r<<ri><s  scripsit; 

pro  praedirta;  quod  certe  perperam  positum  est.  Propterea  huic  verbo  in  C.  <«<<««  posteriore  super- 
scriptum  est :  prima.     Recte,  ut  videtur,  Ml<t  B.:  prima  dicta;  .1/:'.-  la  primera  dicha.  i)  Hoc  r 

suppletum  <si ,  quia  et  iti  M  1.  B.  M2,  et  in  ipsa  oratione  (r.    infra,  <<</«<>f.  2>  est.  k)  etc,  deest   '•> 

M  1.  1)  hi  M  1.  B.  sequitur  autem  B.  h<<}><  t  quarto.  m)  /»  H  M  2  sequitur:  ete.  n)  Offere- 
baturque  mihi  tanquam  necessarium  valde  M  l.  Offerebaturque  tanquam  necessarium  valde  /■' 
Tanbien  se  me  oftrecia  como  cosa  muy  necessaria  M  2.  <>i  Corrigendum  essi  videtur  ultra;  f<l  quod 
et  /<<<l««t  M  1.  B.  (similiter  M  2:  alende  de^,  et  res  ij<s-<<   videtur  exigen 


idque,  quod  ad  verba  attinet,  aliquantulum  diversum  tum  a  duobus  illis  Memorialis 
exemplis  (M  1,  M  2),  quae  editores  ^Monumentorum  historicorum  Societatis  Iesu" 
transcripserunt  in  „Fabri  monumenta",  Matriti  1914.  489  '>i>i;  856  -886,  tum  ab 
eo  (B),  quo  P.  MarceUus  Bouix  S,  J.  ad  idem  ^Memoriale"  edendum  Lutetiae  l'ari- 
siorum  1873)  usus  est.  Loci,  quos  Canisius  profert.  exstant  in  .Fabri  monumentis" 
p.  507  867  (n.  34).  500  862  (n.  21),  691—693  (n.  433—435)  et  in  „Memorialiu  a 
Boui.r  edito  (editione  minoris  formae  usus  sum)  p.  33 — 34  20. 

1  Mense  lunio  1542,  quo  Faber  Spirae  hoc  desiderabat,  decanus  capituli  catbe- 
dralis  erat  Ioannes  Saal  AV.  X.  Remling,  Geschichte  der  Bischofe  zu  Speyer  II. 
Mainz  1854,  835  . 

-  Diebus  S.  Michaeli  archangelo  sacris  (8.  Maii  et  29.  Septembris  „collectau 
missae  et  Boratio"  horarum  canonicarum  sic  habet:  nDeus,  qui  miro  ordine  Ange- 
loium  ministeria  hominnmque  dispensas:  concede  propitius,  ut  a  quibus  tilii  mini- 
strantibus  in  caelo  semper  assistitur,  ab  his  in  terra  vita  nostra  muniatur:  Per  Do 
miuum  nostrum  lesum  ('hristum'  etc.  Eandem  collectam  habet  missa  votiva  de 
Ajigelis. 

'  Etiamnunc  in  ^Officio  parvo  Beatae  Mariae  Virginis1'  ad  Laudes,  in  Bcom- 
tnemoratione  de  Sanctis"  recitatur  oratio:  „Omnes  Sancti  tui,  quaesumus  Domine. 
nos  ubique  adiuvent:  ut,  <lum  eorum  merita  recolimus,  patrocinia  sentiamus;  e\ 
pacem  tuam  nostris  concede  temporibus,  ei  ab  Ecclesia  tua  cunctam  repelle  nequi- 
tiam:  iter,  actus,  ei  voluntates  nostras,  et  omnium  famulorum  tuorum,  in  salntis 
tuae  prosperitate  dispone :  benefactoribus  nostris  sempiterna  bona  retribue,  ei  omnibus 
fidelibus  defunctis  requiem  aeternam  concede.  Per  Dominum  nostrum  tesum  Christum, 
Filiuin  tuum,  qui  tecum  vivit  et  regnat  in  unitate  Spiritus  Sancti  Deus  per  omnia 
saecula  saeculoium.     Amen." 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  [anuarij   1583.  121 

num  custodes",  qui  possunt  nobisb  praeparare  personas  multis  modis, 
et  uiolentiam  inimicorumque  tentationes c  reprimere.  Sic  illenon  disertus 
quidem  orator,  sed  ergau  Deuni  ct  Sanctos  eius'  deuotus  precator,  H  in 
conuersando  piscator  hominum1,  quum  oiueret,  mire  fructuosus. 
5.  Nec  uerebor  plura  suhijeere  ah  codciu  patro  tradita.  ((iiac  nobis 
ctiaiu  peregrinantibus  ei  cum  proximo  uersantibus  magno  usui  esse 
possint.  Cum  transirem  inquit,  montes,  agros  aut  uiucas.  oilerehantur 
milii  multi  modi  orandi  pro  multiplicatione  talium  bonorum,  agendique 
gratias  uice1  et  loco  possossorumc,  aut  postulandi  pro  ipsis  ueniani  \ 
qui  nesciunt  in  spiritu  ea  bona  recognoscere ' ,  neque  illurn  a  quo  talia* 
procedunt.  Inuocabam  similiter  Sanctos,  quibus  curae  sunt  huiusmodi1 
loca,  orans  ut  ipsi  facerentm,  quod  habitatores  illi  facere  nesciunt", 
nimirum  ut  pro  ipsis  agerent  gratias,  ueniam  postularent,  ac  necessaria 
peterent".  Pia  certe  et  praeclara  isthaec,  modo  ad  spiritum  deuotionis, 
cultumque  Dei  et  Sanctorum  exercitandum,  sedulo  applicentur.  Eodem 
pertinent  et  illa,  quae  ab  hoc  ipso  patre  accepimus,  in  quouis  regno, 
principatu  vel  Dominio,  praesertim  cum  recens  eo  aut  ad  quodcumque 
oppidum  acceditur,  obseruanda.  Monebat  ille  tunc  Angelicos  atque 
Archangelieos  [spiritus]  \  sed  et  celebriores  illic  Sanctos  inuocare,  et 
inuocando  uenerari,  nostrosque  in  conuersatione  seu  piscatione  conatus 
istiusmodi  commendare  patronis2,  per  quos,  sicuti  per  Moysen,  Dauid, 
Stephanum,  Deus  haud  dubie  multa  et  magna  immerentibus  saepe 
concedit.  Ex  qua  fide  Jacob  patriarcha  cum  i  n  u  a  1  u  i  t  a  d  A  n  g  e  1  u  m 
et  confortatus  est,  fleuit  et  rogauit  eum\  ut  Oseae  uerbis 
utamur.  et  de  Joseph  tilijs  magna  cum  fiducia  dixit:  Angelus  qui 
eruit  me  de  cunctis  malis,  benedicat  pueris  istis4.  Sint 
autem  ista  ueluti  praeparatoria  quaedam,  tanto  magis  Deo  et  Sanctis 
placitura,  quanto  synceriorem  sui  submissionem ,  et  ardentiorem  in 
orando  fiduciam  habebunt  adiunctam.  Vt  si  cum  illa  Cananaea,  quae 
filiae  suae  negotium  apud  Christum  procuratura  uenerat,  post  Apo- 
stolos  importune  clamemus5,  et  una  cum  Centurione  res  nostras  per 
selectos  amicos  Christo  commendatiores  reddereG  studeamus. 

a)  dcvotionem  habere  ad  omnes  angelos  cnstodes  M  1.  B;  ser  muy  deuoto  de  todo  los  angeles 
custodios  M  2.         b)  nobis  possunt  M  1.  B.  c)  inimicorum  tentationesque  B.         d)  Sic  Can.  ipse 

rorrexit  ex  in.  e)  Sequitur  precando,  oblitt.  f)  Duo  vv.  sqc/.  non  sunt  i»  M  1.  B.;  en  lugar  de  M 2. 
g)  possessoris  B. ;  de  los  peccadores  M  2.  h)  postulandi  veniam  pro  ipsis  M  1 ;  postulandi  veniam 
pro  illis  B.  i)  recognoscere  ea  bona'  M  1.  B.  k)  Hoc  v.  deest  in  M  1.  B.  1)  talia  M  1.  B. 

m)  orans  facerent  id  M  1 ;  orans  ut  facerent  B.  n)  quod  nesciunt  facere  tales  habitatores  M  1.  B. 
o)  postulantes  veniam  scilicet  pro  ipsis  gratias  agentes  et  necessaria  ipsis  petentes  M  1;  postulantes 
gratiam,  sanctitatem,  pro  ipsia  gratias  agentes,  et  necessaria  ipsis  petcntes  B.  p)   Ut  hoc  v.  sup- 

pleatur,  exigere  videtur  res  ipsa. 

1  Vide  supra  p.  118G. 

2  Hacc  ex  variis  „Memorialis"  locis  intelleguntur :  v.  ^Fabri  monumenta"  p.  500 
503 — 505  630.  Eadem,  quod  ad  angelos  attinet,  de  Fabro  testatus'est  S.  Franciscus 
Salesius  in  „Philothea"  1.  2,  c.  16.  Cf.  etiam,  quae  de  Fabro  rettulit  P.  Ioannes  Co- 
vttlonius  S.  J.  [cf.  supra  p.  51]  in  suis  „Confessionibusu  {Pietro  Tacchi-Venturi  S.  J.. 
Storia  della  Compagnia  di  Gesu  in  Italia  II,  Roma  1922,  4081 

:i  Os  12.  4.  4  Gn  48.   16. 

5  Cf.  Mt  15.  22-28:  Mc  7.  24—30.  '    Cf.  Lc  7.  1      10. 


]  22  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

6.  Sed  iam  ea  uitia  detegamus,  quae  proximum  adiuturus  tauto 
magis  fugere  debet,  quanto  facilius  ea  proximum  in  communi  congressu 
offendere,  et  a  nobis  abalienare  consueuerunt.  Offendunt  quaecumque 
dicuntur"  ac  fiunt  cum  grauiore  mentis  impetu  aut  perturbatione,  cum 
specie  quadam  arrogantiae  siue  superbiae,  cum  inditio  leuitatis,  auda- 
tiae,  timiditatis,  inciuilitatis,  immodestiae,  uanitatis,  et  quicquid  demum 
religiosae  simplicitati,  moderationi  ac  maturitati  aduersatur.  Haec  enim 
licet  per  se  peccata  sint  leuia,  tamen  futuri  fructus  grauia b  saepe 
praebent  impedimenta.  Offendunt  uerba  sine  circumspectione  liberius 
dicta,  multoque  magis  contentiosa,  uel  cum  spiritu  illo  contradictionis 
effusa  atque  mordacia,  in  quibus  absentes  uel  leuiter  perstringuntur. 
Offendunt,  quaecumque  de  uitijs  utriusque  Magistratus,  de  uisitandis 
monasterijs,  de  reformandis  personis  Ecclesiasticis  inter  familiaria  col- 
loquia,  multoque  magis  in  contionibus  et  exhortationibus  a  nostris  inter- 
ponuntur.  Offendunt,  in  quibus  significationem  damus  nos  nouis  rumo- 
ribus  nimium  affici,  et  de  secularibus  negotijs  solicitos  atque  curiosos, 
tum  aliorum  potius  austeros  censores,  quam  candidos  et  modestos  boni 
communis  amatores  esse.  Huc  demum  spectant  leges  modestiae  \  et 
aliae  plures  a  patre  nostro  Ignatio c  sapienter  editae,  sed  quae  a  nobis 
neglectae  magna  saepe  detrimenta  solent  adferre,  potissimum  si  in 
refectione  corporis  temperantia,  modestia  et  decentia  interius  exterius- 
que  non  obseruetur 2,  et  rursus  cum  loquendum  est,  si  sermo  in  circum- 
spectione  et  aedificatione  uerborum,  et  modestia  uultus,  ac  maturitate 
incessus,  motuumque  omnium,  sine  ullo  impatientiae  ac  superbiae  signo :i 
non  habeatur. 

7.  Vbi  non  modo  aequum  Legis  latorem,  sed  et  uiuum  uelut  spe- 
culum  et  praeclarum  exemplar  se  nobis  idem  pater  egregie  praestitit. 
qui,  ut  plurimi  norunt,  loquentes  alios  libenter  usque  ad  finem  audiebat 
sine  interpellatione,  qui  de  alienis,  immo  et  publicis  uitijs  in  sermone 
quotidiano  nihil  attingebat,  qui  proximi  reprehensores  ac  obtrectatores 
inuitus  ferebat,  et  aliorum  praua  facta  si  narrarentur,  eleuabat  ac 
excusabat  candide.  Idem  in  communi  consuetudine,  negotijsque  cum 
alijs  contrahendis  parce  et  considerate  loquebatur,  in  laudando  modicus, 
in  uituperando  autem  parcissimus,  et  qui  singularem  prudentiam  cum 
rara  modestia  coniunctam,  et  in  dicendo  et  in  agendo  admiscebat, 
summa   semper   animi   tranquillitate  seruata,   quam  frequenti  examine 

a">  dicimt  archet.        b)  .1  Can.  ipeo  correctum  ».<■  gratia.        c)  //"••  v.  a  C    ipuo  additum  est. 

1  Regulae  modestiae  in  BRegulis  Societatis  [esu"  Romae  a.  1580  typis  descriptis 
exstant  p.  123-124. 

'-'  „In  refectione  corporis  curandum  est,  ut  temperantia,  modestia  «t  decentia 
interius  el  exterius  in  omnibus  observetur" :  ConstUutiones  S.  J.  P.  3,  <•.  1.  n.  5.  Eaec 
inde  transcripta  suni   in   „Summarium  Constitutionum"  reg.  30  (olim  31). 

:;  Eaec,  incipiendo  al>  „in  circumspectione",  ad  verbum  exscripta  sunt  ex  ('<>>i- 
stitutionibus  S.  .1.  P.  3,  c.  1.  n.  4  <-t  „Summario°  reg.  29,  olim  30  :  oisi  <)iiocl  ibi 
|in>   .ac  superliiac  si^no"    lei;itiir   .aut  superbiae  signo". 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  [anuarii   1583.  |  ->;; 

eonscientiae  magis  ac  magis  communiebat  *.  Quod  si  huius  beati  patris 
intogritatem,  modestiam,  prouidentiam,  grauitatem,  charitatem  praestare 
non  possumus,  saltem  sine  querela2  et  irreprensibiles3  esse, 
atque  ah  omni  specie  mali  apud  alios  abstinere4  conemur. 

8.  Sicut  autem  ad  proximi  animum  rite  tractandum  satis  non  esl 
columbina  simplicitas  '.  ob  quam  ueminem  offendas  aut  Loedas,  ita 
praeter  hanc  serpentina  prudentia"'  desideratur.  ex  qua  primo  te  ipsum, 
ac  deinde  proximum  rite  perspectum  habeas.  Prudentis  enim  medici 
Laudem  amittit,  qui  curaturus  alios,  seipsum  non  respicit,  sueque  naturae 
proprios  foedosque  morbos.  et  immoderatos  affectus  negligit,  ita  ut 
merito  audiat  •  Medice  cura  te  ipsum6,  in  his  uidelicet,  quae  uti 
diximus,  spectantium  oculos  feriunt.  Nec  minima  prudentiae  pars  in 
eo  sita  est,  ut  proximi  quo  cum  agitur,  indolem,  conditionem,  mores", 
utcunque  cognoseas,  et  uelut  tidus  medicus  cognitis  aegroti  morbis  apta 
attemperes  pharmaca,  quae  suo  loco  et  tempore  porrigere  noris.  Cae- 
terum  a  lenioribus  remedijs  inchoanda  est  curatio,  ne  in  ohliuionem 
ueniat  unquam  Apostolicus  ille  canon  •  Debemus  nos  firmiores 
imbecillitates  infirmorum  sustinere7.  Prudentissimus  ergo 
erat  P.  Franciscus  Xauerius,  qui  tanto  cum  fructu  Indis  euangelizauft, 
et  in  tractandis  etiam  sceleratorum  animis  plurimum  ualuit:  quoniam 
naturam  et  hahitudinem  illius  quocum  uersahatur,  solerter  initio  ex- 
plorabat,  mox  non  inuitus  illius  uoluntati  ac  morihus  sese  accomodahat. 
ideoque  multa  in  eo  non  probanda  callide  dissimulabat  ad  tempus, 
quoad  hominis  animum  et  beneuolentiam  utcunque  sibi  conciliasset : 
paulatim  deinde  plusculum  exigebat,  ut  grauiora  criminum  onera  illi 
adimeret,  tum  quae  saluti  essent  uiciniora8,  tideliter  simul  et 
amanter  suggerebat,  ueterisque b  uitae  odium  illi  magis  ac  magis  in- 
stillabat,  quoad  tandem  integre  perfecteque  poenitentem  redderet,  ac 
uelut  ex  medijs  vndis  et  fluctibus  erutum,  in  salutari  uitae  statu  tan- 
quam  portu  collocaret 9.    Vtinam  uero  multos  id  genus  medicos  habe- 

a)  Seqiiitur  patriam,  oblitt.         b)  A   C.  ipso  ( ut  videtur)  corr.  ex  aerisque. 

1  Haec   confirmantur   S.  Ignatii   vita  a  Ribadeneira   conscripta    1.  5,  c.  1   5  6; 

ubi  Ribadeneira  aliqua  iisdem  fere  verbis  atque  Canisius  narrat ;  v.  g.  1.  5,  c.  0 : 
llgnatius]  „in  laudando  parcus  fuit,  in  uituperando  parcissimus.  .  .  .  De  alijs  nunquam 
detraxit:  detrahentibus,  aures  nunquam  patefecit.  Alienorum  uitia,  etiam  publica. 
et  quae  in  ore  omnium  uersarentur,  in  sermone  quotidiano,  ipse  non  usurpabat :  et 
in  illa  ne  alij  incurrerent,  cauebat.  Si  quid  tamen  alijs  excidisset,  ipse  uel  eleuabat. 
uel  etiam  excusabat  factum,  aut  animum  certe,  et  uoluntatem.  ...  Jn  communi  con- 
suetudine,  negocijsque  cum  alijs  contrabendis,  parce  loquebatur,  et  considerate :  pro- 
lixe,  ac  libenter  usque  ad  finem  audiebat,  sine  interpellatione" :  Vita  Ignatii  Loiolae, 
Auctore  Petro  Ribadeneira,  Neapoli  1572,  186^-188. 

-  Phil  %  15.    Cf.  Sap  10,  15;  18,  21;  1  Tbess  5.  23  etc. 

3  1  Tim  3,  2.    Cf.  Phil  2,  15;  Col  1,  22.  4   1  Thess  5,  22. 

5  Cf.  Mt  10,  16.  8  Lc  4,  23.  7  Rom  15,  1.  8  Hebr  6,  9. 

9  Haec,  si  rem,  non  verba  spectes,  vulgata  sunt  in  Emmanuelis  Acostae,  laici 
lusitani,  commentario  „Rerum  a  Societate  Iesu  in  Oriente  gestarum"  per  Ioannem 
Petrum  Maffeium  S.  J.  recognito  et  iatine  reddito,  qui  a.  1571  Dilingae,   1572  Parisiis, 


124  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

remus,  qui  cum  P.  Xauerio  non  humana  solum,  sed  et  diuina  instructi 
prudentia,  cum  hominibus  et  sanis  et  aegrotis,  cum  flagitiosis  et  perditis 
ad  salutem  eorum  perpetuam  dextre  uersari  uellent  ac  possent. 

9.  Neque  prudentia  solum,  sed  et  fortitudo  spiritus  hic  induenda 
et  sedulo  retinenda  erit,  ut  in  rebus  aduersis  aeque  ac  prosperis  animi 
magnitudo  ac  aequabilitas  demonstretur,  ne  quis  fortasse  uentis  frigidis 
ac  asperis  undecunque  afflantibus  se  a  uero  animarum  zelo  ac  studio 
dimoueri  patiatur.  Ventos  dixerim  humanos  illos  affectus  tum  a  carne. 
tum  a  daemone  excitatos,  prauaque  consuetudine  confirmatos,  qui  saepe 
bonas  mentes  ex  uero  itinere  huc  illuc  impellunt,  neque  solum  a  fide. 
spe,  pace  gaudioque  spirituali  abducunt,  sed  etiam  timorem.  pusill- 
animitatem  ac  diffidentiam  concitant,  planeque  segnes  et  difticiles  ivd- 
dunt  homines  ad  sanctum  piscationis x  officium  prosequendum.  ut  victi 
taedio  saepe  illud  intermittant.  Sed  enim  Apostoli  Petri  sumendus 
animus,  ne  locum  demus  Satanae2,  bonis  piscatoribus  ualde  ad- 
uersanti,  et  cum  eodem  Petro  dicendum  illud:  In  nomine  tuo  Jesu 
1  a  x  a  b  o  r  e  t  e  3 :  m  a  r  e  a  c  u  e  n  t  i  o  b  e  d  i  u  n  t  t  i  b  i ' .  i  n  m  a  n  u  t  u  a 
onmes  sortes  meae5.  Nostrum  enim  est,  si  sapimus.  electos  et  puros 
Angelos  imitari,  qui  nullum  de  pessimis  etiam  mortalibus  bene  merendi 
finem  faciunt,  nullum  uerae  charitatis  offitium  die  ac  nocte  indignis 
etiam  exhibere  praetermittunt.  Tum  quantumuis  optatae  conuersionis 
fructu  se  frustratos  intelligunt,  non  tamen  anguntur,  aut  impatientiam 
ullam  capiunt,  sed  postquam  pro  uirili  suum  munus  expleuerint,  euentum 
et  finem  Deo  summo  secure  permittunt.  Quapropter  ut  ut  cadet  pis- 
catio,  quae  Apostolorum  quoque  uotis,  meritis  et  expectationi,  quum 
in  huius  seculi  pelago  piscarentur,  saepenumero  non  respondit,  nulla 
re  magis  quam  constanti  charitate  nos  communiemus a ,  quae  si 
patiens  et  benigna  sit,  si  omnia  sufferat,  omuia  credat, 
omnia  speret,  omuia  sustineat6,  obiectae  quidem  difficultates 
ac  saeue  tempestates  omnes  in  bonum  diligentibus  coopera- 
buntur7,  uirtusque  in  infirmitate  perf icietur s:  et  in  pa- 
tientia,  quae  perfectum  opus  habet9,  fructus  fiet''  auctior  "'. 

10.  Praeter  haec  omnia  mirifice  ad  proximum  iu  Christo  iuuandum 
ualet,  si  crebro  et  serio  memineris,  munus  procuratoris  tibi  plane 
obeundum,  quod  non  modo  superior,  sed  et  Christus  ipse  iniunxerit: 
procuratorem  autem  frugi  non  ad  otium,  sed  ad  heri  sui  negotium 
bona  fide  transigendum  deputari,   quocumque   loco  el  tempore  occasio 

a)  A  c.  corr.  ex  ch&ritate  indigebimus.         b)  .1   C    corr    ex  liat 


1573  Neapoli,    1574  Coloniae   editus  est  in   editione   coloniensi    p.  17     L8).     Deinde 

eadem  fere  (ex  Acosta ,  puto)  narravit  Uibadeneira  in  \'ita  S.  [gnatii  I.  4,  c.  7 
I.  c.  i».  352). 

1  Cf.  supra  p.  lis".            J  Epb   1.  27. 

:1  Lc  5,  5;  ubi  pro  rnomine"  Vulgata  habet:  „verbo*. 

4  Mt  8,  27:  Mc  4.   10:  Lc  8,  25.  '  Ps  30,  16.          "  1  Cor  L3,  4  7. 

7  Rom  8,  28.          s  2  Cor  12.  9.  "  Lac  1.  4.           '"  C(.  Lc  8,   15 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m,  [anuarii   L583.  125 

se  ofiVrat  rei  ad  heri  sui  gloriam  et  commodum  administrandae *.  [gitur 
inter  alia  hoc  etiam  praeclare  docuit,  suorumque  animis  infixum  tnanere 
uoluit  pater  [gnatius,  ut  illi  sese  quum  in  mundo  uersarentur,  per- 
egrinos  ei  Christi  domini  procuratores  constitutos  esse  putarent,  ac 
sedulo  quidem  sibi  attenderent,  et  in  maxima  custodia  supra  se  per- 
petuo  uigilarent,  qui  praeterea  sensus  omnes,  el  uisum  inprimis  re- 
frenarent,  tempus  autem  omne  siue  in  prosperis,  siue  in  aduersis  eodem 
loco  ducerent,  ac  denique  mentem  a  terrenis  abductam,  et  ad  spiritualia 
erectam,  atque  cum  Deo  suo  coniunctam  retinerent.  <t>uis  uero  dubitet, 
mdustrium,  fidum  uereque  utilem  fore  procuratorem,  qui  haec  aurea 
uostri  patris  mandata  siue  monita  ubique  locorum  circumferret,  atque'1 
ad  ipsam  praxim  conuerteret ? b  Talis  utique  procurator  fuisse  uidotur 
pater  Petrus  Faber0,  ut  de  illo  iterum  dicam,  qui  per  uarias  nationes 
obedientia  duce  sic  est  peregrinatus,  ut  Christi  bonus  odor  esset2 
in  oumi  loco,  et  secundum  Apostolicam  regulam  proximo  suo  in 
bonum  ubique  placeret  ad  aedificationem1.  Hanc  enim  illi 
gratiam  contulerat  Deus,  ut  in  omni  conuersatione,  adeoque  in  conuiuijs 
atque  diuersorijs  et  aulis  principum  bonus  ille  homo  de  bono 
thesauro  cordis  sui  bona  proferret4,  et  quum  de  rebus  pijs 
more  suo  dissereret,  profanos  etiam  auditores  sancte  recrearet,  Christi- 
que  negotium  sine  cuiusquam  taedio  et  molestia  iucunde  ageret  ac 
promoueret5.  Sed  hunc  gratiosum  simulque  utilem  Christi  procuratorem 
de  se  suisque  peregrinationibus  loquentem  audiamusd.  In  diuersorijs 
inquit.  semper  dabatur  spiritus  ad  aedificandum  in  doctrina  ete  exhor- 
tatione :  et  hoc  ualde  bonum  est  apud  Christum  et '  curiam  eius,  relin- 
quere  uidelicet  in  onmibus  diuersorijs  et  domibus,  ubi  contingit  nos 
diuersari,  aliqua  uestigia  sanctae  et  bonae  conuersationis.  Vbique  enim 
aedificandum 6,  et  ubique  aliquid  plantandum 7  aut  colligendum 8  est. 
Debitores  enim  sumus  omnibus  hominibus 9  in  omni  statu,  in  omni  loco, 
sicut  ubique  nos  respicit  et  confortat  altissimus  dominus  noster,  cuius 

a)  linr  r.  supra   versum  (a  C?)  scriptum  est.  b)  Qucie  sequuntur,   usque  mJ  iucunde  agerel 

ac  promoueret  incl.,  manu  posteriore  inclusa  sunt  uncis  quadratis.  c)  Quinque  vv.  sqq.  manu  poste- 
riore  linea  subducta  est.  d)  Iu  li.  et  M2  otnnia,  quae  sequuntur,  desunt;  codices  enim  illi  mancisunt. 
ci  I>/  M  1  sequitur  in.         f)  7«   M  1  sequitur  apud. 


1  Doctrinae  sequentes  excerptae  sunt  ex  „B.  P.  N.  Ignatii  viatico,  guingue 
puncta  memorabilia  exituris  continenti",  quod  flex  manuscripto  R.  P.  Petri  Cahisii" 
olim  in  codicem  quendam  romanum  transcriptum  atque  ex  hoc  apographo  primum 
in  vActis  Sanctorum  lulii"  T.  VII.  De  S.  Ignatio,  Commentario  praevio  n.  867,  et 
deinde  in  Monumentis  Tgnatianis  Ser.  I.  T.  XII,  Matriti  1911,  682  vulgatum  est.  „Mahu- 
scriptum"  illud  Canisii  perisse  videtur.  Cf.  etiam  Ribadeneiram  I.  c.  1.  5,  c.  10,  et 
Constitutiones  S.  J.  P.  3,  c.  1,  n.  4  5  26. 

2  2  Cor  2,  15.  3  Rom  15,  2.  4  Lc  6,  45;   Mt   12.  35. 

5  Cf,   Can.  I  76  et  Fabri  Monumenta  484. 

6  Cf.  Ier  1,  10;  1  Thess  5,  11;  Rom  14,   19;  1  Cor  14.  26  etc. 

7  Cf.  Ier  1,   10;  1  Cor  3,  6-8.  s  Cf.   Lc  11,  23. 
"  Cf.  Rom  1,  14. 


12(5  2168.  (anisius  Claudio  Axjuavivae. 

nos  sumus  coadi  utores' '.  Nihil  enimb  frustra  debet*  uenire  ad 
conspectum  ac  noticiam  nostram'1,  quia  Jesus  Christus  dominus  noster 
nihil  unquam  ociosum  permisit ".  non  aspectum  rerum,  non  auditum 
ullius  uocis.  Sed  nec  illud  ociosum  fuit.  quod  ad  loca  quaedam  diuer- 
teretf,  quod  ad  liomines  quosdam  oculos  dirigeret6,  quod  nunc  in  terra, 
nunc  in  mari 2,  nunc  domi.  nunc  foris.  nunc  inter  homines,  nunc  solus 
esse  uellet1'.  Ipsius  stare.  ipsius  sedere,  ipsius  ambulare,  ipsius  com- 
edere '  et  dormire k  ociosa '  non  fuerunt.  Nos  igitur  non  sinamus  ociosum 
esse,  quod  ad  unumquemlibet  uel  praetereundum,  uel  uidendum  qua- 
cunque  occasione  acccsserimus. 

11.  Sic  ille  pater  non  modo  suum,  sed  et  Christi  domini  proponit 
exemplum,  ut  gnaui  ac  fidolis  procuratoris  officium  nobis  commendet, 
quod  minime  ociosos.  sed  ubique  uigilantes,  industrios  et  ad  spirituale 
lucrum  attentos,  sanctoque  zelo  incensos.  atque  ad  piscandum  paratos 
Dei  ministros  exigit,  ut  qui  non  quae  sua,  sed  quae  aliorum  et  Jesu 
Christi  sunt  propria  !.  siue  apud  multos.  siue  apud  paucos,  onmi  posito 
metu  ac  pudore,  spectent  ac  prouehant.  Hoc  nimirum  est.  quod  Christus 
dominus  talenta  inter  suos  seruos  distribuens  dixit  atque  mandauit: 
N  e  g  o  t  i  a  m  i  n  i  d  u  m  u  e  n  i  o  4  •  Hoc  est,  accepta  talenta  cum  foenore 
Domino  creditori  reddere  et  superlucrari r> :  hoc  est  supra  pauca 
fidelem  esse,  ut  super  multa  constituaris6.  Ybi  nec  illud 
reticebo,  quod  idem  pater  Faber  ualde  utiliter  annotauit.  imbecillitati 
atque  tentationi  nostrorum  consulens.  qui  quum  ad  publica  diuertunt 
hospitia,  in  praesentes  uiros  et  mulieres  incidunt  saepe.  et  ex  aspectu 
personarum  secularium  impura  quaedam  phantasniata  facile  colligunt, 
unde  nonnunquam  et  carnis  aculei  uel  inuitis  oboriuntur.  Talibus™  maxime 
prodest",  et  remedium  est  efficacissimum  (dicti  patris  uerbis  utar)  quod 
statim  in  ipso  introitu  domus,  et  in  ipso  aditu  quarumlibef  personarum 
non  solum  dicant.  Pax  huic  domui7,  sed  etiam  ostendanl  se°  professores 
esse  pietatis  ac  ueritatis  ad  aedificationenrs.  Hoc  autem  fietp,  si 
continuo  loqui  coeperis'1  uerba  aedificationis  cum  illis  personis,  quae 
tecum  sunt  conuersaturae.  Jta  uiam  tibi  occluseris  ad  peccatum  uel 
ad  ea,  quae  ad  coinquinationem  aliquani  tcndere  possunt'.  Vnde  porro 
idem  pater  et  illud  colligit,    non   imitandos  nobis   illos  cssc  rcligiosos, 

;i    in  Mem.  huic  sententiae  >i  sequenti  interposita  sunt  w  :  Bic  agnoui  multas  negligentias  quas 
hactenus  admisi  in  aariis   el    multiplicibus  itineribus  meis,  el  eas  maxime  quae  fuerunt  circa  erudj 
tionem  aut  correctionem,  admonitionem  aut  consolationem  earum  personarum,  <)ii;is  conuersari  contigil 
mecum,  uel  quas  contigit  me  alloqui  aui  etiam  oidere.        b)  etenim  M  /.       c)  deberel  M  l.      d)  ad 
conspectum  nostrum  au1  ad  aostram  aotitiam  M  l  e)  nihil  otiosum  permisii  rssr  M  i.        f)  ad 

quadam   loca   deuerterei  .1/  /-  g)  quosdam   liomines  oculos  direxeril   M  /  ii    aoluerii   M  l 

i'  commedere  C  k<  comedere,  dormire  etc.,  M  l.  \<  ln  M  l  sequitur  enim.  m)  Hie  incipiuni 
vv,  Fabri.  ln  M  i  sequitur  aamque.  a)  Quattuor  vv.  sqq.  desunt  i«  .V  7.  o)  al  incipianl  osten- 
dere  se  esse  M  l.         \<\  Corr    ex  f'i;ii  q)  Boc  fiel  ^i  statim  mceperis  loqui  H  i         r)  Hoc  enim 

pacto  tn>i  tiiam  occluseris  ad  peccatum  coinquinationis  tendentem  M  l. 

1  l  ('ur  :;,  :t. 

In  lacu  Genesareth,  (|tii  etiam  „mare"  vocabatur;  cf.  Mt  I.  18;  8,  •")■-':  l<>  <!.  1  etc. 

Cf.  1  Cor  10.  24;   13,  ."»:  1'liil  2,  21.  '  Lc  l!'.  L3.        s  Mt  ■_'."».  20. 

'    Mt  2."».  21  23.  '■  Mt   lo,  12:  Lc  lo.  5.  s  l  Cor  11.  3  12  26. 


Friburgo  Belvetiorum  initio  tn.  ianuarii   1583.  127 

(|iii  cum  secularibus  nimium  seculariter  conuersantur,  ita  ut  ;i  tnundanae 
uanitatis  ac  leuitatis  uerbis,  operibus  el  signis  minime  sese  abstineant, 
suamque  uocationem  dedecoreni  potius  quam"  ullos  aedificent.  Tu  uero, 
inquil  ille,  operam  da,  ut  no1,  <|iiis  apud  te,  uel  coram  te  audeat  effun- 
dere  proposita  sui  mali  spiritus  ad  peccandum. 

L2.  Xuuc  ad  illos  ueniamus,  quibus  tanta  dexteritas,  el  in  con- 
uersando  gratia  industriaque  forte  non  < ►  1 » t i ^ i t ,  ut  boni  promptique 
procuratores  et  in  conuersando  frugiferi  esse  possint.  His  ego  suaserim, 
ut  suos  explorent  animos,  qua  de  causa  degenerent  a  germano  illo 
spiritu  Societatis,  qui  praeceptum  Apostolicum  nobis  commendat  maxime: 
Ynusquisquo  sicut  accepit  gratiam,  in  alterutrum  illam 
administrantes.  Si  quis  loquitur,  quasi  sermones  Dei1. 
Sunt  enim  quos  subrusticus  quidam  pudor  ac  timor  lmmanus  ab  hoc 
sancto  exercitio  auocat,  aut  in  eo  uersantes  retardat.  Alijs  nunquam 
fere  libet  de  spiritualibus  rebus  cum  domesticis  colloqui.  atque  ita 
partini  tlissuetudine,  partim  ariditate  quadam  spiritus  impediti,  uix  tria 
uerba  aediticationis  proferre  possunt,  quantumuis  et  locus  et  tempus 
ad  aediticandum  eos  inuitent,  nec  prohibeat  obedientia,  quae  forte  nostros 
nouitios,  sed  non  perpetuo  hic  loqui  uetat.  Quam  uero  miseranda  et 
deploranda  illorum  sors  est,  qui  ad  procuratoris  munus  obeundum  uocati 
atque  missi,  mutos  pisces  potius  quam  bonos  piscatores  exhibent.  Id 
quod  plane  pugnat  cum  regula  Societatis  maxime  propria,  qua  sic 
definitum  est2:  Omnes  pro  ratione  sui  statusc,  data  commoda  occasione. 
enitantur  pijs  colloquijs  proximum  ad  meliora  prouocared,  et  consilio 
ac  exhortatione  ad  bona  opera,  praesertim  ad  confessionem  excitare. 
Tum  alia  regula  iubet  onmibus  et  singulis:  Si  loquendum  fuerit,  me- 
minerint  modestiae  et  aedificationis,  tum  in  uerbis,  tum  in  ratione  et" 
modo  loquendi 3.  Verum  si  quibusdam  deest  non  tam  uoluntas  quam 
facultas  exteris  loquendi  extemporanea,  quae  nostros  pulchre  commen- 
dat,  et  alijs  grata  esse  solet,  hi  recte  sibi  prospicient,  aliunde  collecta 
rerum  spiritualium  farragine,  ut  quum  feret  loquendi  oportunitas,  in 
promptu  habeant,  quae  ad  aedificationem f  proponant,  praesertim  ex 
libro  spiritualium  exercitiorum,  ex  Cathechismo,  e  sacris  probatisque 
historijs,  aut  ex  alijs  piorum  authorum  monumentis. 

13.  Postremo  ut  paucis  multa  complectar,  adiuturus  in  conuersatione 
proximum  sedulo  curabit,  si  sapiet,  exercitiorum  ac  operum  in  quibus 
uersatur  rectum  habere  delectum,  et  cuncta  ordine  disponere :  tum  quae 
maioris  erunt  momenti,    et  a  maioribus   onmino  praescripta  sunt,    illis 

a)  Duo  rr.  sqq.  a  C.  ipso,  ut  videntur,  in  lacuna,  </«<<di  librarius  reliquerat,  posita  sunt.  b)  Tu 
«peram  dato,  ut  ne  uel  M  1.  c)  Regula  habet:  gradus.  d)  Begula  habet:  promouere.  e)  Begula 
habet :  ac.         f)  Sequitur  et  sicut  piorum  decot  institutum,  oblitt. 


1  1  Petr  4,  11. 

2  Regula  sequens  est  una  ex  ^Regtdis  communibus" :  quae  in  earum  editione 
Romae  a.  1580  facta  (1.  c.  p.  23)  locum  XLI.  tenebat,  nunc  est  regula  42.  Deprompta 
autem  est  ex  nC<mstitttti<>nibusu  S.  J.  Ex.  c.  6  n.  4:  P.  7,  c.  4,  n.  8. 

:|  Haec  est  in  ^Ber/utis  modestiae"  reg.  13. 


128  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

primas  tribuere,  ab  humilioribus  autem  ad  altiora  uiam  sibi  munire, 
ac  demum  notis  proprijsque  societatis  nostrae  ministerijs,  quemadmodum 
Regulae  missionum  admonent,  ad  maiorem  Dei  gloriam  et  proximorum 
utilitatem  constanter  insistere  l.  Atque  haec  satis,  imo  ut  uereor,  plus 
satis  de  communibus  medijs  ac  remedijs  quae  mihi  ad  proximos  recte 
tractandos  in  proposita  quaestione  notanda  sese  offerebant. 

CAPVT  SECVNDVM  DE  OFFICIO  NOSTRORVM  AD  HAERE- 
TICOS,  PRAESERTIM  GERMANOS.  ADIVVANDOS. 

Si  difficile  est  nostris  de  Catholicis  bene  mereri,  ita  ut  qui  e  Dei 
gratia  exciderunt2,  a  morte  peccati  resurgant,  et  a  carne  ad 
spiritum.  a  mundo  ad  Deum  ueramque  cum  Deo  reconciliationem  et 
aeternam  animae  salutem  perducantur,  multo  sane  difficilius  erit,  haere- 
ticos  ea  dexteritate  tractare,  uta  a  Deo  Deique  Ecclesia  prorsus  alieni 
siue  excommunicati,  ab  erore  ad  fidei  ueritatem  redeant,  nec  solum 
Ecclesiasticae  unitatis,  sed  etiam  perpetuae  salutis  in  Christo  participes 
fiant.  Hoc  enim  est  leprosos,  immedicabili  et  contagioso  morbo  labo- 
rantes  mundare :  hoc  est,  ex  petulantibus  et  spurcis  hoedis,  nonnunquam 
et  ex  immanibus  lupis,  electas  Christi  oues  efticere :  quod  non  humanis 
quidem  uiribus,  sed  sola  praepotentis  Dei  uirtute  fieri  posse  uidetur, 
ideoque  ex  multis  haereticis  paucos,  ex  haeresiarchis  uix  ullos  ad  ueram 
poenitentiam  adduci  uidemus,  audimus  et  legimus.  Quod  quum  ita  sit, 
graue  ac  arduum  in  primis  hoc  negotium  habendum  est.  quod  in  con- 
uertendis  Christoque  lucrifaciendis  haereticis  consistit.  illudque  cum 
timore  aggredi,  et  sedula  precatione  prosequi  conuenit:  tum  quae  ad 
sanandos  prauos  orthodoxos  media  et  remedia  conferre  diximus,  ea 
multo  acuratius  hic  notanda  et  applicanda  sunt,  ut  haeresis.  pestis  una 
omnium  nocentissima  ex  animis  hominum  eijciatur  ac  profligetur. 

1.  Illud  uero  sit  caput  omnis  curationis,  ut  siue  in  Germania,  siue 
alibi  nostri  cum  haereticis  congressuri  sunt.  magnopere  sibi  ab  eo 
spiritu.  qui  et  P.  Fabrum '',  et  pios  alios  non  leuiter  diuexauit,  caueant, 
spiritu  inquam  timoris  ac  diffidentiae,  perinde  ac  si  operam  suam  in 
haereticis  adiuuandis  frustra  locare,  et  Aethiopem  ut  inquiunt.  dealbare 
uelle  uideantur.  Vt  enim  Apostolus  fcradidit,  debet  in  spe  qui  ai.it 
arare,  et  qui  triturat,  in  spe  fructus  percipiendi8  hoc 
facere,  nulloque  frangi  labore,  qui  propter  Christi  amorem,  propter 
proximi  utilitatem,  propter  obedientiae  institutum  a  nobis  suscipi,  ac 
perferric  potest.  Caeterum  de  secretis  irati  Dei  iudicijs  et  flagellis, 
siue  ;ul  certas  personas,  siue  ad  integras  prouincias,  ac  nationes  per- 
tinentibus  uiderint  alij,  qui  sensum  Domini  paucissimis  reuelatum*,  ei 

:i    Sequitur  qui,  aiblitt.        b)  Fabrem  archet.        c)    i   C    corr.  ex  perfrui. 


1   Haec  c()|)i(>sc  proponuntur  in  „Regulis  eorum,   qui  iu  missionibus  vcrsantui " 
Uegulae  Societatis  [esu,  Romae  1580,   172     L80).  s  Gal  ."..    I. 

l  Cor  9,   10.         '  Cf.  Sap  '.»,   17;  Rom   11.  :;i ;   1  Cor  •_'.  16. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  Ianuarii  1583.  ]v>«l 

imperuestigabiles  uias  eius1  curiosius  quam  utilius  perscrutan- 
tur,  quique  non  satis  expendunt  illud :  Altiora  te  ne  quaesieris, 
et  fortiora  te  ne  scrutatus  fueris,  sed  quae  praecepit 
tibi  Deus,  illa  cogita  semper:  et  in  pluribus  eius  operibus 
ne  fueris  curiosus2.  Nos  prudentem  ac  peritum  medicum  recte 
imitabimur,  qui  quum  in  morbo  amici  grauissimo  curando  uersatur, 
quaecumque  sui  muneris  et  artis  propria  esse  intelligit,  solicite  adhibet 
ac  pertentat,  nihil  ut  studij  ac  operae  die  ac  nocte  praetermittat : 
euentum  uero  curationis  authori  naturae,  et  salutis  humane  principi 
Deo  permittit,  illius  opem  implorat,  ac  alios  implorare  iubet,  ac  licet 
se  ipsum  sedulum  Dei  cooperatorem  et  naturae  ministrum  exhibeat, 
tamen  diuinae  potentiae  ac  misericordiae  semper  primas  defert,  ex 
cuius  nutu  uitae  humanae  momenta,  et  spem  incolumitatis  omnem 
pendere  constat.  Proinde  ut  firma  sit  basis,  cui  cum  haereticis  con- 
gressuri  superstruemusa  [?],  non  modo  pusillanimitatis  atque  diffidentiae 
consilia  omnia  repudiabimus,  uerum  etiam  de  adfutura  nobis  immensa 
Dei  bonitate  ingentem  fiduciam  concipiemus,  ut  qui  solus  ex  lapidibus 
etiam  filios  Abrahae  suscitat3,  et  mortuos  uiuificat,  et 
ea  quae  non  sunt,  tanquam  ea  quae  sunt  uocat4,  praesertim 
ubi  cum  patre  Abraham  contra  spem  in  spem  credimus5,  ac 
magnanimiter  ex  ipso  gratiae  omnis  authore*  pendemus.  Hac  ergo  spe 
fiduciaque  suffulti,  successum  nostrae  piscationis  Domino  messis6 
committemus,  et  humanae  rationis  argumentis  non  tantum  tribuemus, 
ut  in  orando,  exhortando,  urgendo  nostrum  laborem  ac  studium  unquam 
praetermittamus.  Quod  si  negotium  aegre  succedat,  et  uaria  se  offerant 
impedimenta,  nobis  etiam  dictum  illud  putabimus:  Patientes  estote 
fratres,  ecce  agricola  expectat  preciosum  fructum  terrae, 
patienter  ferens  donec  accipiat  temporaneum  et  sero- 
tinum7.  Si  enim  apud  morosos  aegrotos  ullos,  uel  inprimis  apud 
haereticos  a  teterrimo  Satana  fascinatos,  immo  et  uinctos,  singulari 
longaque  opus  est  patientia,  quoad  eorum  oculi  diuinitus  aperiantur 
et  uincula  ferrea  dissoluantur,  quoad  praeterea  ex  corrupto  et  horrido 
agro  euellantur  zizania8,  et  bonum  semen  inspersum  radices  agat,  et 
succrescens,  maturum  proferat  fructum9  in  templo  Ecclesiae  sanctae 
offerendum10.  Vbi  patientiae  laudem  insignem  retulit  D.  Dominicus, 
qui  cum  apud  haereticos  Albigenses  multis  annis  laborasset,  uerbo, 
conuersatione  et  exemplo  nihil  tamen  efficere  potuit11,  quoniam  propria 

ai  SHc;  sed  corrigendum  esse  videtur:  superstruamus. 

1  Rom  11,  33.  -  Eccli  3,  22.  3  Mt  3,  9;  Lc  3,  8.  4  Rom  4,  17. 

5  Rom  4,  18.  6  Mt  9,  38;  Lc  10,  2.  7  Iac  5,  7. 

8  Cf.  Mt  13,  24—30.  9  Cf.  Mt  13,  3—23 ;  Mc  4,  3—20 ;  Lc  8,  5—15. 

10  Cf.  Ex  23,  19;  34,  26;  Lv  33,  10  11;  Dt  18,  3  4  etc. 

11  His  verbis  fortasse  res  aliquantum  exasperatur.  Verumtamen  constat,  per 
aliquot  annos  conatus  viri  sanctissimi  magnam  vel  etiam  maximam  partem  irritos 
fuisse.  Cf.  Theodorici  de  Appoldia  0.  Pr.  Vitam  S.  Dominici  c.  2.  n.  29—36 ;  c.  3. 
n.  39— 45,  in  ^Acta  Sanctorum  Augusti*  T.  I,  Antverpiae  1733,  569     570. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulac  et  Acta.    VIII  9 


13()  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

haereticorum    nota    est    peruicacia .    quae    ipsos    persepe   incorrigibiles 
reddit. 

2.  Xunc  superest  ea  explicare  incommoda.  quae  nisi  amoueantur, 
nostros  cum  haereticis  congredientes  facile  impedient  ac  retardabunt, 
omnemque  illorum  conatum  reddere  irritum  possent.  Incommodum  est 
sane,  illos  primum  accedentes  dure  excipere  aspereque  tractare.  quod 
nihil  sit  aliud.  quam  contra  Christi  exemplum  arundinem  quassa- 
tam  confringere,  et  linum  fumigans  extinguere1.  Quos 
enim  haeresis  amarulentos.  suspicaces  et  ab  orthodoxis.  praesertim 
autem  a  nostris  alienos  efficit,  eos  in  spiritu  lenitatis  perpetuo 
i  n  s  t  r  u  i 2  oportebit.  quoad  omni  caritate  et  beneuolentia  eorum  nobis 
animos  in  Domino  conciliemus.  Incommodum  est,  contentiose  agere, 
ac  de  fidei  rebus  cum  illis  disceptare,  qui  spiritu  contradictionis  imbuti, 
suapte  sponte  ad  contentiones  procliues  et  praecipites  esse  solent,  eoque 
magis  non  uerbis  tantum,  sed  exemplo  etiam  ad  fidei  simplicitatem 
alliciendi  ac  reuocandi  sunt.  Incommodum  est,  cristas  et  supercilium 
eorum  deprimere  uelle,  qui  sensu  carnis  inflati3,  sibi  nihil  non 
arrogare,  et  Catholicis  derogare  doctoribus  non  uerentur.  praesertim 
in  causa  religionis  onmium  difficillima,  quae  non  nisi  a  paruulis  per 
angustam  humilitatis  uiam  ingredientibus4,  et  proprium  intellectum 
captiuantibus5  rite  percipi  atque  iudicarj  potest.  Xon  possunt 
autem  sibi  non  placere*6,  et  contra  praeceptum  Apostolicum  altum 
s  a  p  e  r  e  " .  quos  infoelix  haereticorum  mater  superbia  et  genuit  et 
educauit.  Incommodum  est,  mentionem  earum  rerum  illis  ingerere, 
quas  de  more  sectae"  habent  inuisas,  et  in  quibus  libenter  obstrepunt 
orthodoxis,  utpote  cum  audiunt  de  confessione,  satisfactione,  ieiunio, 
purgatorio,  indulgentijs,  uotis  monasticis.  peregrinationibus.  Etenim 
quoniam  instar  febricitantium  illis  palatum  infectum  est.  de  huiuscemodi 
cibis  probe  iudicare  non  possunt,  et  tanquam  paruuli  lacte  indigenl  \ 
paulatim  ad  controuersa  illa  dogmata  prouehendi.  Incommoduni  est, 
apud  eos  in  excusandis  Ecclesiasticorum  abusibus  multum  laborare, 
quoniam  publica  uitia  eleuare  non  attinet,  et  de  Catholicis  praepostere 
iudicant  multiplici  errorum  trabe5'  impediti.  atque  a  suis  nouis  magi- 
stris  ita  instituti.  ut  piorum.etiam  sanctorum  praeclara  merita  et  bene- 
facta  libenter  calumnientur.  Incommodum  est,  de  uero  scripturae  sensu 
cum  illis  altercari,  qui  commune  iudicium  Ecclesiae  et  patrum  authori- 
tatem  subterfugiunt,  et  in  eadem  causa  simul  actores  et  iudices  esse 
contendunt,  atque  ad  solam  scripturae  diuinae  literam  prouocant  impu- 
denter.    Quare  Tertullianus  cuin  his  inire  certamen  prohibet10,  et  Apo- 

:i  i  secte  ■</./,.  t 

1  Mt  12,  20;  cf.  Is  42,  3.  !  Gal  6,  1.  ;  Col  2,  18. 

'  Cf.  Mt  7.  II:  18,  3  4;  Mc  10,  15;  Lc  10,  21.         '  2  Cor  10,  5. 
"  2  Petr  2,   10;  cf.  Etom   15,  3.  7  Rom  11.  20;   12,   16. 

■  Cf.  Hebr  5,   12  13;  1  Cor  3,  1  2.         "  Cf.  Mt  7.  3  4;  Lc  6,   11  42. 
"'  BScripturas  obtendunt,   <t  bac  sua  audacia   statim  quosdam  movent;    in  ipso 
vero  congressu  firmoa  quidem  fatigant,  infirmos  capiunt,  medios  cum  scrupulo  «limit- 


EViburgo  Helvetiorum  initio  m.  lanuarii   1583.  ],'>] 

stolus  haereticos  deuitare1  iubet,  qui  nempe  posl  auditum  Eccle- 
siae  iudicium  suos  tuentur  errores  obstinate.  [ncommodum  est,  haereticos 
omnes  eodem  ueluti  pede  metiri,  neque  discrimen  statuere  inter  seductos 
et  seductores,  inter.  discipulos  ei  magistros  errorum.  Certe  si  de  Ger- 
manis  loquamur,  infinita  illorum  turba  est,  qui  nouis  adhaerenl  sectarijs, 
et  circa  religionis  doctrinam  errant,  sed  ita,  ut  illorum  errores  ex 
ignorantia  potius  quam  malicia  proficiscantur.  Errant  inquam,  sed  sine 
contentione,  sine  peruicacia  ei  obstinatione :  erranl  ul  plaerique  Ger- 
mani,  uatura  simplices,  rudes,  faciles  ad  ea  imbibenda,  quae  iu  haeresi 
Luterana  uati  et  educati,  partim  in  scholis,  partim  in  templis,  partim 
iu  striptis  haereticis  didicerunt.  Quare  hi  longe  facilius  atque  utilius. 
quam  alij  doctiores,  et  in  cathedra  pestilentiae  uel  irrisorum 
sedentes2,  tractari,  instrui  atque  conuerti  possunt.  Postremo,  ut 
semel  finiam,  incommodum  est,  ea  uitia  in  haereticis  reprehendere, 
quae  in  Catholicis  etiam  ut  plurimum  haerent.  et  mori  recepto  patriae. 
aut  educationi  ab  plurimis  imputantur.  Vbi  quaedam  siue  apud  Catho- 
licos,  siue  apud  haereticos  dissimulare  praestat,  quam  acrius  attingere 
hulcera,  quae  si  nimium  urgeas,  facilius  augeri  quam  sanari  posse 
uideantur.  In  hoc  genere  sunt  commessationes.  ebrietates,  luxus,  de 
sacris  disputandi  legendique  libertas,  et  quae  ad  commuuis  uitae  li- 
centiam  nimium  inueteratam.  nec  minus  a  Clero  quam  populo  corro- 
boratam  pertinent. 

8.  Iam  uero  media  et  remedia  quaerenda  suut.  quorum  salutaris 
usus  esse  possit  in  haereticis  nostrorum  opera  utcumque  curandis, 
summo  coelestique  medico  Christo  in  primis  suam  diuinam  impertiente 
gratiam.  ut  coeci  in  tenebris  pessimis  uersantes  illuminentur 3.  Vbi 
probanda  in  primis  illa  dixerim  antidota,  quae  in  eollegijs  nostris  iam 
pridem  aduersus  haereticam  pestem  recepta.  et  laudabili  collegiorum 
nostrorum  usu  comprobata  sunt,  nimirum  quocl  et  pueri  et  simplices 
in  scholis  et  templis  Catholicum  uere  Catechismum  a  nostris  ex  pro- 
fesso  docentur.  simulque  in  eo  aduersus  haereticae  doctrinae  uirus 
praemuniuntur.  Deinde  quod  scholasticorum  albo  non  inscribuntur,  nisi 
qui  aut  uere  sint  Catholici,  aut  Catholicismum  amplecti,  seque  alijs  in 
fide  ac  religione  conformare  promittant*4.  Tertio  quod  ex  haeresi 
redeuntes   suum  e  nostris    accipiunt  Cathechistam.    a    quo    ad    tempus 

;i  |   Vide  infra,  adnot.  i'. 


tunt.  Hunc  igitur  potissimum  graduna  obstruimus  non  admittendi  eos  a<l  ullam  de 
scripturis  disputationem."  Id  quod  variis  rationibus  probat  et  explicat;  deinde  sic 
concludit :  .Constat  ratio  propositi  uostri  definientis  non  esse  admittendos  liaereticos 
ad  ineundam  de  scripturis  provocatiunem" :  Teriidlianus,  De  praescriptione  haereti- 
corum  c.  15  37    Migne,  P.  lat.  II  33  -34  &1). 

1  Tit  3.  10.  -  Ps  1.  1.  Of.  Lc  1.  7M:  Is  9,  2. 

4  Huic  .remedio"  sive  consilio  manu  antiqua  eaque  ignota  in  margine  ad- 
notatum  est :  .hoc  multos  a  conuersiont'  impediret,  qui  primo  tolerati  postea  uisis 
aliorum  conuersionibus  conuertu&tur  et  ipsi". 


132  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

instituti,  in  formulam  illam  professionis  fidei,  quam  Pius  Quartus  edidit  \ 
iurare  monentur.  Quarto  quod  peculiaris  absolutio  illis  confertur,  qui 
in  casum  haeresis  inciderunt,  aut  libros  damnatos  ac  prohibitos  legerunt 
uel  habuerunt.  Quinto  quod  aba  absoluendis  postulatur,  ut  eiusmodi 
libros  abijciant,  uel  nostris  eos  examinandos  tradant.  Sexto  quod  nostri 
concionatores  subinde  docent  ea  populum,  quae  adb  Catholicam  fidem 
confirmandam,  atque  contra  haereticorum  insana  dogmata  uindicandam 
spectant.  Septimo  quod  in  scholis,  praesertim  ubi  traditur  Theologia, 
theses  contra  haereticorum  uigentes  errores  disputandae  proponuntur 
et  excutiuntur.  Octauo  quod  a  nostris  libelli,  tractatus,  Apologiae  scri- 
buntur  et  eduntur,  quibus  haeretici  partim  communiter,  partim  in  specie 
redarguantur,  ut  eorum c  artes  ac  fraudes  detectae,  minorem  plaerisque 
perniciem  adferant.  Nono  quod  in  familiaribus  colloquijs,  et  commu- 
nibus  congressibus  datur  a  nostris  opera,  ut  errantes  in  fide  Catho- 
licam  doctrinam  agnoscant,  et  circa  illam  vacillantes  in  ea  religione 
quam  S.  Romana  Ecclesia  tenet,  magis  magisque  confirmentur  atque 
promoueantur. 

4.  Haec  aliaque  id  genus  plura  remedia,  quae  in  prouintijs  et 
collegijs  Aquilonaribus  usum  frequentem  obtinent,  haud  dubie  ad  grauem 
et  laetalem  haereticorum  pestem  arcendam  atque  curandam,  non  paucis 
fuerunt  et  sunt  salutaria,  remque  se  dignam  fecerint  superiores,  si  illa 
ipsa  magis  magisque  mandari  exequutioni  curarint.  Quanquam  non  abs 
re  fuerit.  ut  arbitror,  si  quaedam  in  his  plenius  constituerentur,  et 
exactius  obseruarentur,  ut  Catholicae  doctrinae  puritas  hoc  tam  pesti- 
lenti,  ac  periculoso  tempore  grauiter  oppugnata  rectius  uindicaretur. 
Vbi  quod  ego  quidem  sentio  ingenue  dicam,  sed  saluo  iudicio  sapien- 
tum.  Optarim  in  primis,  formulam  illam  professionis  fidei,  quam  a 
Pont:  Max:  editam  nouimus 2,  ita  nostris  commendatam  esse,  ut  quot- 
annis  in  illam  iurarent  onmes  et  singuli :  sic  enim  eorum  animi  i  n 
medio  nationis  prauae3  de  magnis  illis  oppugnatae  fidei  articulis 
noii  inutiliter  et  renouarentur  et  stabilirentur.  Optarim  nostris  etiain 
laicis,  quibus  ex  communis  patriae  sordibus  aliquid  impuri  dogmatis 
uel  communis  erroris  facile  adhaerere  posset,  Patris  nostri  Ignatij  regulas 
aliquoties  proponi  et  explicari,  regulas  inquam,  praeelare  traditas,  ut 
cum  orthodoxa  Ecclesia  recte  sentiamus  '.  Optarim,  in  Collegijs  maiorem 
dari  operam  nostris  Germanis,  Polonis,  Belgis  et  alijs  inter  haereticos 
commorantibus,  ut  subinde  ad  matris  Ecclesiae  lac  tanquam  paruuli 
reuocarentur 5.    Hoc  est,  ut  in   fundamento  Catholicae  doctrinae  et  in 

a)  Verbutn  <<    libr.    aupra    veraum   scriptum.  I>>  //■»•  /\  </  ('.   ipso   («t  videtur)   insertutn   est. 

•  i  /<<  an  Itt  i    corr.  i  .<   eorumque. 

1  De  hac  „fidei  professione  tridentina"  v.  Can.  IV  653    <>r>4. 
-  Fidei  professionem  tridentinam;  v.  supra,  adnot.  1.  3  Phil  2,  15. 

'  Hae  ;i  S.  [gnatio  in  extremo  lil>r<>  BExercitiorum  spiritualiumu  traditae  sunt. 
Cf.   TnstUtttum  S.  .1.  III  498     501. 

8  Cf.  1  Cor  :>.  1  2:  Hebr  r>.   12  L3. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  [anuarii   L583.  133 

Gathechismo  alijsque  salutaris  doctrinae  capitibus,  praesertim  in  dicta 
illa  professione  comprehensis,  magis  magisque  confirmarentur.  Optarim, 
in  nostris  non  tantam  reperiri  sacrarum  rerum  ignorantiam,  ut  saepe 
miuus  quam  laiei  externi,  de  sua  fide  Catholicis  uel  haereticis  rationem 
reddere  possint,  fortasse  quod  raro  aut  nunquam  de  Catholica  lide  et 
confessione,  quae  totius  nostrae  salutis  est  basis,  domi  admoneantur, 
cibumque  spiritualem  ipsorum  captui  et  instituto  congruentcm  dicbus 
tcstis  aut  alijs  minus  percipiant.  Optarim  eosdem  diligentius  iiistrui". 
ut  maiorem  usum,  immo  et  aliquam  dexteritatem  haberent  et  se  con- 
firmandi ,  et  errantes  simplices  informandi  circa  communes  baereti- 
corum  errores,  quibus  omnia  in  bis  regionibus  propeinodum  referta  et 
infecta  sunt,  ita  ut  necessitas  ipsa  cogat,  nos  uelut  in  medio  armorum 
et  hostium  strepitu  non  prorsus  inermes  incedere  \  An  uero  indignum 
aut  pudendum  non  est,  nostros  etiam  sacerdotes  (non  de  omnibus  loquor) 
tamc  imperitos  reperiri,  ut  rogati  de  fidei  controuersijs  respondere  non 
possint,  saepe  laicis  alijs  contra  haereticos  audacter  disputantibus  in- 
doctiores.  Optarim  rationem  aliquam  excogitari,  ut  Tbeologiae  pro- 
fessores  hisce  temporibus  et  locis  conuenientiora,  et  minus  subtilia, 
nostrorum  autem  captui  magisd  congruentia  proponerent  atque  incul- 
carent,  potissimum  uero  ut  causam  Ecclesiae  contra  haereticos  tuendam 
urgerent,  meliusque  nostros  ad  salutarem  concionandi  usum  disponerent 
ac  praepararent.  Optarim  Theologos  nostros  pro  facultate  sibi  concessa 
nouos  haereticorum  libros  et  eorum  argumenta  saepius  legere,  dili- 
gentius  ponderare,  fortius  confutare,  maioremque  ex  aduersarijs  fructum 
ad  ueritatem  Catholicam  illustrandam,  et  ad  fraudes  istorum  detegendas 
atque  confringendas  capere,  alijsque  communicare:  ita  enim  hostium 
castra  non  tam  oscitanter,  ac  uelut  aliud  agentes  praeterirent,  et  ex- 
cubias  agente  nobisque  insidiante  Juda,  Petrus  non  tam  secure  dormiret  *. 
Optarim  nostros  in  his  regionibus  longe  aliter  degere,  quam  e  nostris 
alij  apud  Siculos,  Hispanos,  Lusitanos,  Indos  degere  solent,  qui  quanto 
sunt  ab  haereticis  remotiores,  tanto  minus  de  illis  curant  et  cogitant, 
utpote  sua  praesente  messe  contenti,  quae  ipsis  inter  Catholicos  ex- 
colenda  contigit :  qui  si  haereticis  tam  uicini  uti  nostrates  essent,  nihil 
dubito,  quin  pro  ardenti  charitate  sua  foro,  ut  inquiunt,  uterentur,  et 
perditissimis  nocentissimisque  Christi  et  Ecclesiae  aduersarijs  se  pro 
uirili  opponerent,  nihilque  sibi  parcerent  in  summa  tot  animarum  per- 
nicie  atque  strage,  quam  quotidie  uiderent  atque  experirentur.  Optarim, 
nostros  contra  haereticorum  agmina  pugnaturos  melioribus  armis  instrui, 
ut  in  utraque  lingua  Latina  et  uernacula,  immo  in  pluribus  etiam, 
sicut  Graeca  et  Hebraica,  diligentius  exercitarentur ,  neque  hac  in 
parte  haereticis  ipsis  essent"  inferiores,  neque  adeo  in  humanioribus  et 

a)  Hoc  v.  a  C.  in  lacuna  a  libr.  relicta  positum  est.  h)  A  C.  corr.  ex  esse.  c)  Hoe  v. 

a  C.  ipso,  ut  videtur,  insertum  est.  d)  8ie  C.  correxit  ex  nostrorum  captui  male.  e)  A  ('.  eorr. 

tx  sint. 


Cf.  Mt  26,  40—50;  Mc  14,  37-45;  Lc  22,  45—48;  Io  18,  3. 


[34  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

Rhetoricis  studijs  passim  negligerentur a,  ut  Latine  scribere  et  decla- 
mare  pauci  norint.  Optarim  illos  in  locis  communibus  Eckij l,  ac  simi- 
libus  Catholicorum  propugnaculis  esse  uersatos.  ut  rectius  de  alijs  in 
fide  uacillantibus,  totaque  patria  mereri,  seque  ad  concionandi  et  con- 
uersandi  munus  mature  praeparare,  atque  laboranti  Ecclesiae  maiores 
suo  tempore  suppetias  ferre  possent.  Optarim  in  annuis  collegiorum 
uisitationibus  singularem  a  superioribus  rationem  haberi  eorum,  qui 
Catechismum  rudioribus,  ac  etiam  prouectioribus1,  tradunt,  et  simul 
explorari,  an  illi  sese  auditorum '  captui  accommodent,  et  quanam  docendi 
forma  et  methodo  uti  soleant.  Optarim  ab  eisdem  superioribus  inquiri 
sedulo,  quid  proximo  anno  circa  haereticos  eftectum  sit,  quam  multi 
ad  saniorem  mentem  reducti,  ac  Ecclesiae  aggregati'1,  quomodo  neophyti 
a  nostris  instituantur,  antequam  in  sacramento  confessionis  absoluantur, 
et  iam  absoluti  quo  pacto  in  fide  confirmentur,  demum  quam  fideliter 
suum  obeant  munus,  qui  ad  haereticos  conuertendos ,  examinandos, 
absoluendos  et  roborandos  deputati  sunt.  Optarim  et  illud  a  superioribus 
animaduerti.  quid  nostri  non  modo  per  se,  sed  etiam  per  alios  amicos, 
Patronos  et  Magistratus  in  fauorem  religionis,  et  ad  extirpationem 
haeresum  efficere  ac  assequi  possent.  Etenim  saepe  possunt  scandalis 
publicis  ire  obuiam,  cultum  diuinum  in  Ecclesijs  promouere,  haeresi 
inualescenti  resistere ,  contemptores  Ecclesiasticarum  obseruationum 
deterrere,  damnatos  authores  ac  libros  amouere,  haereticos  ac  eorum 
fautores,  ne  Catholicis  praef erantur e  ac  officiant,  impedire.  Quibus  in 
rebus  tanto  plus  nostri  effecerint,  quanto  maior  eorum  erit  authoritas 
apud  Catholicos  principes  uel  magistratus,  praesertim  si  illis  erunt  a 
confessionibus  aut  concionibus,  aut  si  qualibet  ratione,  gratia,  uel 
familiaritate  interposita  reni  Catholicam  in  Republica  tueri  aut  prouehere 
posse  uidebuntur.  Optarim  certas  conscribi  regulas  nostris  in  agendo 
cum  haereticis  obseruandas,  siue  illi  doctiores  siue  rudiores  accesserint, 
maior  ut  cura  neophytorum  habeatur,  in  quibus  nisi  firma  fidei  fun- 
damenta  iaciantur2,  saepe  tanquam  arundines  uento  agitatae3 
huc  illuc  facile  impelluntur,  et  fiunt  nouissima  eorum  peiora 
prioii  bus '.  Optarim  nostros  Catechistas  cum  iudicio  deligi,  ea  ni- 
mirum  doctrina  prudentiaque  pollentes,  ut  neophytis  rogantibus  ac 
disputantibus  commode  respondere,  haereticorum  argumenta  dissoluere, 
et  de  una  sancta  Catholica,  A.postolica  et  Komana  Kcclesia,  extra  quam 
nulla  homini  iusticia  et  salus  existit,  rationem  reddere  possintf.  Optarim 
a  nostris  diligenter  expendi,  non  sine  singulari  Diuini  numinis  proui- 
dentia  factum  esse,  ut  quo  fcempoiv  smnmum  Ecclesiae  tlagclluin  baeresis 
authore    satana    per    Martinuni    Lutherum    aliosque    eiusdem    satanae 

:i      i   C    corr.  ex  acgligantur  b)  .1  C.  (ui  videtur)  nnr.  ex  profectioribns.         c)  .1  C.  eorr. 

ix  adiutorum.       d)  Sequilur  *int.  oblUi         c)  Vuo  w.  aqq.  "  C.  addilti  mnt.        f)  .1  C.  corr.  ex  possii 

1  De  Loannis  Ecl?    Mair    professoris  ingolstadiensis  nLocis  communibus  adversus 

Luthen s"   \.  Can.  II  771  ;  IV  618. 

'  Hebr  6,   1.  :;  Lc  7.  24.  '   Mi    12.    15:  Lc  11.  26. 


Friburgo  rlelvetiorum  initio  m.  [anuarii   1583.  135 

ministros  Europam  inuasit  atque  distraxit,  eodem  tempore  Societas 
Jesu,  noimm  uelut  Ecclesiae  contra  haereticos  propugnaculum ,  per 
[gnatium  Loyola  instituta,  atque  a  S.  Sede  Apnstnlica  < onfirmata  suas 
dotes,  uires  ac  facultates  omnes,  si  in  ullos  alios,  tum  in  haereticos 
et  infideles  impenderet,  atque  hoc  miserrimum  hominum  uvmis.  in  quo 
maxime  laborel  '.  sibi  uelut  proprium  uendicaret.  Optarim  el  illam  Dei 
gratiam  ac  prouidentiam  peculiariter  a  nobis  obseruari,  quod  sicul 
Societas  Jesu  per  Lusitaniae  Regem  Joannem x  primum  in  Indiam  accersita 
peruenit,  fructumque  deinde  uberrimum  tot  aethnicorum  myriadibus1'  at- 
tulit.  Christo  nostris  mirabiliter  cooperante2:  Ita  eandem  Societatem 
per  uarios  principes  in  Septentrione c  uersantes  magis  magisque  hac- 
tenus  desiderari,  et  ex  illa  colonias  uarijs  in  Regionibus  Aquilonaribus 
collocari cl,  praesertim  ut  se  ipsi  et  subditos  aduersus  haereticos  tueantur. 
Optarim  eximiam e  Dei  bonitatem,  qua  gratitudine  par  est,  nobis  prae- 
dicari,  quod  ingens  ostium,  ut  antea  nunquam,  nobis  apertum3 
habeamus,  ad  haereticos  etiam  longe  dissitos  et  proficiscendi  et  per- 
ueniendi,  imo  inter  illos  morandi  atque  laborandi,  atque  adeo  ad  san- 
guinem  usque4  pugnandi,  quemadmodum  nostri  terra  marique  pro 
Christi  fide  atque  Ecclesia  non  modo  praesentibus,  sed  et  authoribus 
haereticis  non  ita  pridem  sancte  pugnarunt r>.  Alioquin  nisi '  uocaret 
ac  mitteret  nostros  Dominus  in  messem  haereticam ,  in  qua  fidem 
Catholicam  lingua,  moribus,  sudoribus,  et  sanguine  testaremur  atque 
uindicaremus ,  qui  obsecro  fieri  posset,  nostros  a  Polonis,  Lituanis. 
Russis,  Pruttenis,  Massouiensibus,  Liuonibus,  Hungaris  admitti  immo 
et  expeti  ?  quomodo p  in  Hiberniam,  Angliam,  Scotiam,  et  ad  Moscouiam 
usque  societas  penetraret?  quo  pacto  et  magni  urgerent  principes,  e 
nostris  institui  missiones  ad  ea  loca,  in  quibus  causa  religionis  ob 
summam  haereticorum  uim  hactenus  fuit  deplorata?  Optarim  superiores 
eo  spiritu  commoueri,  quo  Christus  dominus  commotus,  quum  intinitam 
fere  multitudinem  hominum  pane  destitutam  cerneret'1  in  deserto  dixit. 
Misereor  super  turbam,;,  et  e  uestigio  Apostolos  ad  turbam  in 
deserto  pascendam  constituit,  ne  quisquam  ob  panis  penuriam  in  uia 
deficeret7  ac  periclitaretur.  Optarim  non  solum  ex  uicinioribus,  sed 
etiam  ex  remotioribus  prouintiis  ad  conuertendos  haereticos  mitti  eos. 
qui  diuino  quodam  instinctu  ad  eam  missionem  adspirant,  aut  sese  in 

a)  A  C.  corr.  ex  laboraret.  b)  Hoc  v.  <<  c.   in  lacuna   positum  est,   ut  supra  /i.  133a. 

c)  Septendrionem  archet.  d)  11«  archet.;  sed  leges  grammaticae  exigebant,   i/t  poneretur  ita  eadeni 

Societas  .  .  .  desideratur,  et  ex  illa  coloniae  .  .  .  collocantur.  e)  eximia  archet.         f)  A  C  corr.  ex 

rasi.         g)  Sequitur  ijdem,  oblitt.         I » >  1>i<<>  vv.  -s<j<j.  <<  c.   ipso  <i<l</:t<<  si<><>. 


1  Ioannem  III.  -  Mc  1(5,  20.  :|  1  Cor  16,  9:  2  Cor  2.   12. 

4  Hebr  12.  4. 

5  Iam,  ut  e  multis  paucos  recenseam.  martyrium  subierant  I'.  Antonius  Crimi- 
nalis  in  India  orientali,  P.  Cronsalvus  Sylveira  in  Africa  meridionali,  PP.  Edmundus 
Campion,  Alexander  Briant,  Thomas  Cottam  in.Anglia,  Ignatius  Azevedo  cum  ■'!!•  sociis 
in  mari  prope  insulas  canarias,  P.  Petrus  Diaz  cum  11  sociis  in  mari  prope  Gubam. 

0  Mc  8,  2.    Cf.  Mt  15,  32.  7  Mt  15,  32;  Mc  8,  3. 


136  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

charitate  non  ficta1  offerunt,  quod  fortasse  non  temere  cogitent, 
in  his  regionibus  nouam  uereque  horrendam  et  desolatam  Jndiam 
reperiri  tantoquea  maiorem  patientiae,  charitatis  et  uirtutis  onmis  exer- 
citandae  occasionem  offerri,  quanto  difficilius  atque  praestantius  est  ex 
haereticis  Catholicos  quam  ex  aethnicis  Christianos  in  Christo  formare. 
Optarim  superioribus  etiam  atque  etiam  commendari,  ut  pro  nostris 
siue  missis,  siueb  mittendis  ad  haereticorum  loca  operarijs  Deum  saepe 
ac  sedulo  precari  mandarent,  utque  sanctum  hoc  et  necessarium  mis- 
sionis  institutum  commendando  nostris  gratius  redderent,  eorumque 
animos  ad  eiuscemodi  pugnam  quodam  modo c  incitarent,  ut  si  quando 
obedientia  duce  ad  hasce  uastissimas  prouintias  mitterentur,  eo  magis 
instructi  accederent,  nostrisque  necessariam  consolationem  adferrentd, 
qui  ex  animo  petunt  subsidia,  et  subleuari  profecto  merentur,  qui 
praeterea  si  collegas  atque  cooperatores  haberent,  infinita  haereticorum 
milia  Christo  et  Ecclesiae  non  ita  magno  negotio  lucrifacere  posse 
uiderentur.  Nec  refert,  si  uernacula  lingua  loqui  nequeant,  quia  Hispani 
sunt  aut  Lusitani,  aliarumque  nationum  externarum  homines :  quoniam 
et  horum  non  exiguus  esset  usus  in  legendo  atque  docendo,  et  in  alijs 
collegiorum  officijs  domesticis  obeundis.  Optarim  demum  (cur  enim 
longius  morer?)  nos  qui  per  Dei  gratiam  filij  Lucis2  et  Christi 
ministri:!  sumus,  in  generatione  nostra  filijs  huius  seculi4 
et  ministris  satanae  nec  imprudentiores,  neque  segniores  esse.  Hi  uero 
blandiloqui  sunt  oratores,  indefessi  procuratores,  assidui  doctores  atque 
scriptores,  qui  nec  sumptibus,  nec  laboribus,  nec  uigilijs  parcunt  in 
disseminandis  erroribus  atque  in  sectis''  propagandis.  Multos  illi  ad 
se  miris  artibus  pelliciunt,  et  pellectos  atque  seductos  mordicus  retinent 
blandiloquentia  siue  mellitis  sermonibus,  libellis  .nouis  eleganter  con- 
scriptis,  suauium  cantionum  usu,  selectis  quibusdam  ex  uerbo  Dei  sen- 
tentijs  ac  praeceptis,  facili  ac  perspicua  docendi  methodo,  quae  ad 
communem  populi  captum  sit  accommodata.  Ex  his  igitur  alijsque  id 
genus  medijs  multa  sumi  possunt,  quae  Catholica  prudentia  in  meliorem 
usum,  hoc  est,  ad  fidei  negotium  contra  haereticos  procurandum  sancte 
conuertat.  Permultum  autem  hoc  aeuo  iuuerit,  si  commoda  scripta  subinde 
nostri  ediderint  et  in  uulgus  sparserint,  imo  et  alijs  nonnunquam  do- 
narint  ex  diuitum  liberalitate,  si  praeterea,  tum  latina  tum  uernacula 
Hngua  editos  adferri,  uendi  legique  curarint  eos  libros,  quibus  maxime 
Catholica  doctrina  illustratur,  et  praesentes  haereticorum  errores  eli- 
duutur.  Nam  in  tauta  hominum  curiositate,  quae  ad  legendum  et  de 
fide  disputandum,  cunctos  praocipitos  agit.  Catholici  libri  uelut  cibi 
famelicis  quaerendi  et  proponendi  sunt,  ut  eo  minus  ad  uenena  a  uicinis 
oblata  decurrant. 

a)  A  C.  corr.  ex  tanqaam  vel  tanque.      I>)  siuae  archet       c  A  C.  eorr.  tx  quomodo.      'I'  ad 
ferrerrent  arrhet.         e)  Sequitur  satnnar,  oblitt 


1  2  Cor  (5,  6.  ■  Lc  16,  8;  Io  12,  36;  Eph  5,  8;   1  Thess  5,  5. 

3  Rom  15,   16;   1  Cor4,  1;  2  Cor  11,  23;  Col  1,  7;   1  Tim  4,  0.  *  Lc   L6,  8. 


Friburgo  Helvctiorum  initio  m.  lanuarii    1;")83.  1^7 

Sint  autem  ista  quae  diximus,  priuati  hominis  uota,  ei  insipientis 
non  satis  concocta  desideria,  de  quibus,  uti  par  est,  liberuiu  niaioribus 
iudicium  onme  permitto.  Fortassis  hinc  sument  et  alij  occasionem  de 
re  tanta  exactius  cogitandi,  quo  tandem  modo  id  effectum  reddi  queat, 
ut  nostri  ubique  gentium  cum  haereticis  sine  offensione,  et  cum  fructu 
uersari,  ac  de  illis  in  Domino  bene  mereri  possint.  Nunc  de  Germania 
proprie  dicendum  est,  quoniam  proposita  quaestio  sic  a  me  postulat, 
et  hoc  officium  ego  debeo  nationi,  in  qua  tot  annos  consuino,  ut  in 
hac  prouincia  senior  habear.  Omittam  uero  grauem  et  tristem  potius 
quam  utilem  tractationem  de  praesenti  statu  Germaniae,  olim  floren- 
tissimae  ac  potentissimae  prouinciae,  sed  si  ante  hac  unquam  in  reli- 
gione,  nunc  quidem"  affiictae''  maxime,  et  propter  haereticos  miserandum 
in  modum  exagitatae  atque  dilaceratae.  Vtinam  utinam  de  illa  non 
uere  dicatur,  Perit  Respublica  quia  perit  religio.  Sunnna  uero  nostrae 
tractationis  in  eo  uersabitur,  ut  ostendamus  prinium,  quicquid  alij 
metuant  ac  male  ominentur,  nostris  tamen  in  Germaniae  uinea  labo- 
rantibus  conuenire,  ut  magnos  adferant  animos,  multumque  fructum 
de  restituenda  hic  religione  sibi  in  Domino  polliceantur.  Initio  huc  eos 
insigniter  animare  debet,  qui  Christi  Domini  uerus  et  supremus  in 
terris  est  Vicarius  Pont:  Max: x  Huius  enim  nisi  firma  fides  et  certa 
foret  expectatio  de  Germanis  haereticis  Ecclesiae  suo  tempore  recon- 
ciliandis,  non  ille  ad  Germanicum  Collegium  Romae  fundandufn  tot  iam 
annis  adiecisset  animum,  ut  in  eo  Germanicae  messi  opportuni  ac 
necessarij  operarij  praepararentur 2,  neque  tot  alumnos  in  uarijs  Ger- 
maniae  locis  fouendos  curaret3,  neque  tantis  impensis  paternam  suam 
liberalitatem  Germanis  omnibus  testatam  faceret,  utique  non  humano, 
sed  diuino  spiritu  ad  haec  praeclara  Apostolicae  pietatis  opera  incita- 
tus,  quae  nostram  etiam  in  Germanis  complectendis  fiduciam  merito 
excitant  atque  confirmant.  Deinde  si  Societatis  nostrae  parentem  ac 
authorem  spectemus  Jgnatium,  in  cuius  fide  ambulare  filios  decet,  de 
hac  natione  iuuanda  et  restituenda  tanto  magis  sperare  debemus,  quanto 
feruentiore  mentis  affectu  ille  Collegium  Germanicum  inde  ab  initio 
amplexus  est,  quantoque  syncerius c  eiusdem  tum  excitandi  tum  pro- 
uehendi  rationem,  licet  nullus  adhuc  Moecenas  appareret,  semper  habuit, 
suisque  posteris  habendam  quoque  censuit4.  Qui  suam  erga  Germanos 
beneuolentiam  et  charitatem  non  obscure  prodidit,  quum  ex  primis  illis 
decem   patribus   quatuor    operarios    in   Germanicam    messem    extrusit, 

a)  A  C.  eorreetum   ex  quidum  nunc.  b)  afflicto   archet.  e)  A  C.  corr.  ex  syncerus  vel 

syncrus. 


1  Gregorius  XIII.  -'  Vide  Can.  VII  136  461  et  r.  Pastor  IX  172—176. 

3  In  seminariis  pontificiis,  a  se  conditis  Vindobonae.  Pragae,  Graecii,  Bruns- 
bergae,  Olomutii ;  v.  Duhr,  Jes.  I  300—303  307—308,  et  Al.  Kroess  S.  J.,  Geschichte 
der  bohmischen  Provinz  der  Gesellschaft  Jesu  I,  Wien  1890,  516 — 526. 

4  Vide  Steinhtcber  P  5 — 37  et  Frid.  Schroeder  S.  J.,  Monumenta  quae  spectant 
primordia  Collegii  Germanici  et  Hungarici ,  Romae  1896,  2 — 28  33—38  49 — 74 
119-274. 


1  3s  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

utpote  P.  Petrum  Fabrum,  P.  Claudium  Jaium,  P.  Nicolaum  Bobadillam, 

et  P.  Alphonsum  Salmeronem.  qui  ueluti  praecursores *  a  Deo  missi. 
seminarunt  apud  Germanos  in  lachrymis,  quod  posteriores  hac- 
tenus  non  sine  exultatione  metunt2,  et  in  posterum  metent 
Domino  cooperante3.  Sed  et  eidem  patri  Jgnatio  aeeeptum  ferre 
debet  Germania,  quod  praecipua  eius  collegia,  quae  pulcherrimis  fruc- 
tibus  decorata,  in  hunc  usque  diem  florent,  erecta  fuerint,  nimirum 
Coloniense,  Louaniense,  Viennense,  Pragense,  Ingolstadiense. 

Praeterea  cur  non  conndamus  Deum  in  Germania  nobis  peculiariter 
adfuturum,  qui  pro  sua  mirabili  simul  et  amabili  prouidentia  dicti  patris 
Ignatij  sobolem,  nouum  uelut  exercitum,  tunc  Ecclesiae  donauit,  quo 
malorum  onmium  author,  et  errorum  sator  ille  Satanas  suos  ministros 
in  Germania  potissimum  excitauit,  atque  grassantes  induxit,  nimirum 
uta  tanquam  praesidiarij  milites  in  medio  hostium  sua  castra  figerent, 
ex  quibus  non  modo  maximi  aduersariorum  impetus  frangi,  uerum  etiam 
reliquiae  Israelis  saluae4  conseruari  possent.  An  non  eximia 
quaedam  Domini  uirtutum5  benedictio  fuit,  ingentem  collegiorum 
accessionem  paucis  annis  in  Germania  fieri,  quo  tempore  omnis  religio 
eultusqe  diuinus  in  templis  et  monasterijs  maxime  collaberetur,  solaque 
zizania  uigere,  et  omne  Germanicum  triticum  obruere  uiderentur?6  Quam 
praepotens  d  e  x  t  e  r  a  e  e  x  c  e  1  s  i T  operatio  emicuit  partim  in  principibus 
Germanis.  qui  in  uiedio  nationis  p r a u a e 8  nostrorum  operam  uotis 
tam  ardentibus  expetiuerunt,  gratisqueb  animis  exceperunt,  partim  in 
populis  semihaereticis.  qui  nouos  concionatores  et  religiosos,  externarum 
nationum  etiam  homines,  tam  libenter  quam  frequenter  audire,  colere 
et  sequi  non  dubitarunt.  partim  in  tot  milibus  studiosorum,  qui  ex  tota 
fere  Germania  confiuentes,  se  nostris  tum  in  fide,  tum  in  literis  insti- 
tuendos  cupide  tradere,  seque  illorum  doctrinae  et  ferulae  onmino 
subijeere  pergunt?  Benedictus  Deus  JsraeP,  qui  per  hanc  mini- 
mam  societatem  Germanos  ita  uisitare  dignatur.  ut  boni  et  sibi  et 
patriae  ob  nostrorum  aduentum  plurimum  gratulentur.  ingenueque  con- 
fiteantur,  in  Germania  de  religione  actum  fuisse,  nisi  a  Jesuitis  suc- 
cursum  fuisset.  Ac  res  ipsa  testatur,  non  modo  Catholicis,  sed  et 
haereticis  el  schismaticis  nostrorum  operam  maxime  salutarem  esse, 
ut  Deo  et  Ecclesiae  reconcilientur  in  hac  horribili  sectarum  et  errorum 
confusione.  Qui  uero  sunt  in  haeresi  pertinaces,  uel  inuiti  fatentur, 
se  tantum  nostris.  quantum  alijs  nullis  Catholicis,   tum  ob  uitae  inte- 

:i  |  Sequuntur  w.  noui  uelut  medici,  nouis  et  grauissimis  Germanorum  morbis  curandis  ad- 
hiberentur,  utque,  oblitt.        b)  Ita  in  archet.  eorreetum  est  ex  gratiasque 


1  Vide  Duht;  Jes.  1  3    32  53    55.         a  Ps  125,  5.  Mc  L6,  20. 

1   [er  31,  7.    Cf.  2  Par  34,  !»  21;   Kz  i».  S :   11.   13;  Micl.  2,   L2;  Soph  3,   13. 

Ps  23,  10;  45,  8  12:  47.  9;  83,  2  etc.  °  Cf.  Mt  L3,  24     30. 

Ps  76,   11.  s  IMiil  2,   L5. 

"  1   Rg  •_'."».  :;l'-.   ::  Rg  1.  48;  8,   15;    1  Par  16,  :;i>:   2  Par  6,  4;    Pa  40,  14: 
18  etc. 


Friburgo  Hervetiorum  initio  m.  [anuarii   L583.  i;V.l 

gritatem,  iuni  ob  doctrinae  praestantiam,  tum  ob  multorum  magnatum 
existimationem  tribuere,  neque  ab  ullis  Theologis  sibi  suaeque  sectae 
metuunt  magis.  Eam  si  bellum  haereticorum  pax  esl  Ecclesiae,  cuius 
praecipua  dos  unitas  omnibus  aetatibus  perseuerat,  cur  <lc  rcstitucnda 
Grermania  tanto  magis  non  speremus,  quanto  grauiores  dissidiorum 
flammae  inter  ipsos  haereticos  flagrant,  illique  in  tot  sectas  dissecti, 
sine  finea  mutuo  se  lacerani  atque  conficiunt,  uulgo  ctiani  Germanico 
ob  doctrinae  inconstantiam  ct  uitae  improbitatem  haud  parum  exosi, 
ut  hinc  etiam  complures  ex  haereticis  orthodoxi  efficiantur?  Xiininmi 
omne  regnum  in  sc  diuisuni  desolabitur x.  Quot  uero  illorum 
supcrsunt  milia,  quorum  genua  ante  Baal,  id  est,  coram  nouis 
errorum  idolis,  incuruata  non  sunt2,  quoniam  Catholicam  tidcni 
constanter  ac  integre  per  Dei  gratiam  retinent,  ac  uelut  prudentes 
oues  in  suo  manentes  ouili,  ab  innninentibus  undique  lupis  sese  tuentur 
incolumes3.  Ex  horum  numero  sunt  frequentissimi  populorum  greges, 
illustrissimi  principes,  amplissimi  magistratus,  percelebres  ciuitates. 
nobilissimi  Comites,  Barones,  et  equestris  ordinis  homines,  ut  Eccle- 
siasticos,  eorumque  antistites  uarios  praetermittam.  Quocirca  siuc 
Catholicos,  siue  liaereticos  in  Germania  intueamur,  de  instauranda  reli- 
gione  praeclaram  spem  concipere,  et  nobis  confirmare  debemus,  prae- 
sertim  qui  obedientia  duce  huc  missi  peruenimus,  et  hanc  amplissimain 
dominicae  uineae  partem  excolendam  accepimus,  neque  sine  summorum 
hominum  fauore  et  beneuolentia  conseruamus.  Cur  demum  de  fructu1' 
subsecuturo  dubitemus,  qui  et  paucis  ab  hinc  annis  uberem  in  Christo 
messemc  collegimus,  et  praesentem  magis  magisque  ob  oculos  uigere 
cernimus,  tantoque  ampliorem  successum  merito  expectamus,  quanto 
auctior  fit  in  dies  numerus  operariorum  ? 

Neque  uero  sat  erit  firmum  hoc  fundamentum  iecisse,  ut  sine 
timore  et  diffidentia,  magnaque  cum  fiducia  nosd  in  Germania  utiliter 
laboraturos  esse  credamus,  sed  in  ipso  etiam  labore  quaedam  obseruare 
sit  operae  precium,  ut  is  foeliciorem  progressum  et  exitum  in  Domino 
consequatur.  Ac  prima  quidem  sit  cautio  in  Germanorum  natiuis,  aut 
ut  plurimum  usitatis  uitijs  annotandis,  ut  futuri  medici  eiusmodi  morbos 
non  prorsus  ignorent,  imo  in  se  ipsis  etiam  nonnunquam  obseruent,  in 
alijs  uero  patienter  potius  ferre,  quam  facile  reprehendere  annitantur. 
Commune  Germanicae  gentis  est  uitium,  ingenij  ac  iudicij  crassitudinem 
et  ruditatem  potius  quam  subtilitatem  et  perspicacitatem  adferre :  unde 
pauci  ad  abstrusiora  et  sublimiora  studia,  quae  magnum  acumen  re- 
quirunt,  habiles  aptique  uidentur,  et  si  in  illis  diu  exercitentur,  tempus 
fere  et  operam  perdunt.  Quam  uero  praeclare  cum  Germanis  ageretur. 
si  natiua  illa  simplicitate  cum  in  uitae  actionibus,  tum  in  sanctae  fidei 

a)  Sequitur  liostilias,  <>}ilitt.        b)  Sequitur  hic,  oblitt.        p)  //<«■  v.  <<  C.  additum  est.       d)  A  ( 
eorr.  e.r  nobis. 


1  Mt  12,  25;  Lc  11,  17.  -  3  Rg  19,  18. 

:i  Cf.  Mt  18,  12;  Lc  15,  4:   Io   10,  1—28  etc. 


140  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

negotio  recte  uterentur,  semperque  candidi  et  Germana  charitate  con- 
iuncti,  simulque  in  obedientia"  synceri,  se  uere  Germanos  reipsa  com- 
probarent'?  Ad  uitium  quoque  pertinet,  quod  sicut  multi  cibi  ac  potus 
ob  frigidam  regionem  appetentiores,  ita  etiam  plaerumque  intempe- 
rantiores  existunt,  ut  hinc  quoque  Germani  passim  ob  receptam  uino- 
lentiam  male  audiant.  Et  quoniam  inde  a  primis  annis  uentri  sic  satis 
indulgent,  multoque  cibo  non  sine  parentum  culpa  sese  ingurgitant, 
minus  ego  miror,  paucos  reperiri  Germanos  supra  modum  abstinentiae 
deditos,  et  sibi  circa  uictum  ac  potum  austeros,  sed  qui  cont.ra  potius 
corpori  laxent  habenas,  et  plusculum  sibi  permittere  soleant,  a  corporis 
castigatione  et  ieiunijs  caeterisque  poenitentiae  operibus  utcumque  alieni. 
Habent  hoc  etiam  sibi  peculiare,  quod  suae  gentis  amore  capti,  de 
exteris  non  optime  sentiant,  aut  certe  ab  illis  sese  gubernari  aegre 
patiantur,  perinde  ac  Germani  a  Germanis  duntaxat  recte  cognoscantur 
legitimeque  tractentur:  hinc  aliquando  suspiciones  et  murmurationes 
et  conspirationes  non  leues  contra  superiores,  si  Germani  non  fuerint, 
exoriuntur,  ac  obedientiam  admodum  labefactant.  Ad  haec  frigidae  et 
Aquilonares  regiones  nescio  quid  spiritualis  frigoris'1  secum  adferunt, 
ut  Germanos  experiamur  aridos,  frigidos  et  torpidos  in  his,  quae  ad 
uerum  ac  ardentem  deuotionis  spiritum,  et  ad  exercitia  spiritualia 
mentaliaque  spectant:  tum  ex  multis  pauci  ad  meditandi  atque  con- 
templandi  usum  satis  idonei  esse  uidentur.  Hic  profecto  illi  non  freno, 
sed  calcaribus  indigent,  eoque  magis  quod  in  medio  nationis 
prauae1  instituti,  parum  aut  nihil  didicerint  de  ceremonijs  ecclesiasticis 
et  externo  Dei  cultu,  qui  certe  magnam  uim  ad  alendos  in  Catholica 
pietate  animos  obtinet,  ac  ueluti  lac  est  paruulorum  Ecclesiae,  sine 
quo  non  ita  multi  in  Christo  grandescunt 2.  Haec  propterea  repeto  ut 
non  solum  de  alijs,  sed  de  nostris  etiam  Germanis  iuuandis  moneam. 
potissimum  uero  ut  Magistri  nouitiorum  hic  sedulo  aduigilare  norint, 
utque  superiores  omnes  in  hisce  collegijs  suum  officium  faciant  in 
natiuis  huiusmodi  Germanorum  morbis  curandis  atque  profligandis. 
Tanto  enim  illi  aptiora  diuinae  gratiae  organa  fient  ad  haereticos  con- 
uertendos,  quanto  sese  ab  hisce  maculis  puriores  domi  forisque  con- 
seruabunt,  ita  ut  coram  Deo  et  hominibus  uere  sancti,  et  Germana  illa 
quae  olim  uigebat  simplicitate  innocentiaque  conspicui  inueniantur. 

Quoniam  uero  de  minoribus  et  fere  natiuis  uitijs  diximus,  ad 
grauiora  et  praecipua  nunc  accedamus,  in  quibus  alteram  cautionem 
Germanis  nostris  operarijs  scitu  obseruatuque  necessariam  constituo. 
Ea  est  ut  nostri  uelut  salutares  medici,  quibusdam  antidotis  praemu- 
niti,  commode  dextreque  tractent  Germanos  potestate  et  authoritate 
praestantes,  qui  tametsi  professione  sunt  Catholici,  tamen  loetales  morbos 
suos  excusare  malunt  quam  agnoscere,  omnis  fere  curationis  impatientes. 

a)  Itd  in  archet.  eorr.  est  ex  simul  inobedientiac.  b)  C.  supra  versutn  rr.  torporis  ac  pi^ri- 
tiac  primum  scripsit,  deinde  oblitteravit. 


Phil  2,  15.  2  Cf.  1  Cor  3,  1  2;  Hebr  5,  12  13. 


Friburgo  Helvetiorum  iuitio  m.  Iauuarii   1583.  141 

Laborant  in  primis  grauiter  antistites  et  praelati  Germanici,  genere  ut 
plurimum  nobiles,  sed  fere  perperam  a  primis  annis  in  Germanico  luxu 
educati,  rerum  sacrarum  ualde  imperiti,  aulicae  pompae  et  seculari 
potentiae  maiorem  in  modum  dediti,  et  quia  se  principes  potius  imperij 
quam  pastores  ouium  Christi  esse  meminerunt,  circa  temporalia,  non 
spiritualia,  tempus,  operam  opesque  consumunt.  Igitur  neque  per  se 
ipsos,  neque  per  idoneos  alios  Episcopalem  functionem  exercent,  paruni 
ut  soliciti  sint  de  uisitatione  et  reformatione  Ecclesiarum  et  monasteri- 
orum,  de  celebrandis  synodis,  de  examinandis  clericis  tempore  sacrae 
ordinationis ,  de  censuris  Ecclesiasticis  aliqua  ex  parte  obseruandis. 
Laborant  deinde  grauiter  Principes,  Magistratus,  Consiliarij  et  capita 
populorum,  quod  saepenumero  rebus  Ecclesiasticis  et  ad  Episcopalem 
iurisdictionem  pertinentibus  sese  immisceant,  ac  immunitatem  spiritualem 
siue  Ecclesiasticam  uiolare  non  uereantur,  adeoque  semi  Lutheranos 
hic  potius  quam  Catholicos  praestent,  nullis  interim  poenis  et  censuris 
Ecclesiasticis  deterriti,  quoniam  illae  nec  publicantur,  nec  ponderantur. 
Nec  est  sane  quicquam,  quod  me  in  collegijs  Germanicis  magis  offen- 
dat,  quam  principum :l,  magistratuum b  et c  Consiliariorum  peccatis  nostros, 
ut  uereor,  communicare  Confessarios,  nescio  quam  peritos  et  aptos,  ut 
idcirco  timeam,  ne  pars  quaedam  diuinae  maledictionis  ab  istis  Eccle- 
siasticae  libertatis  oppressoribus  atque  contemptoribus  in  societatis 
nostrae  corpus  magis  magisque  deriuetur  l.  Laborat  et  grauiter  totus 
ordo  clericorum,  tot  tantisque  uitijs  in  Germania  conspurcatus,  ut  mirum 
uideri  possit,  tam  multos  adhuc  Catholicos  sub  talibus  pastoribus  ac 
ministris  passim  extare  atque  durare,  in  quibus  tam  altas  radices  iecerit 
summa  rerum  diuinarum  et  Ecclesiasticarum  ignorantia,  horarum  Cano- 
nicarum  et  diuini  cultus  quotidiana  intermissio,  censurarum  Ecclesiae 
omnisque  disciplinae  neglectus  et  contemptus,  assidua  fere  crapula  et 
communis  ebrietas,  foedus  et  publicus  concubinatus,  recepta  simonia, 
ut  reliquas  id  genus  corruptelas  impune  publiceque  in  Clero  uigentes 
praetermittam.  Qualis  enim  in  Germania  populus,  talis  quoque  sacer- 
dos,  omni  nempe  luxui  deditus,  et  ad  carnalem  licentiam  onmem  effusus : 
quia  commixti  inter  nouos  filios  Belial,  didicerunt  opera 
e o r u m 2 ,  onuris  iam  fere  iugi  impatientes,  et  coeci  coecorum 
duces3,  qui  propemodum  id  quod  libet,  etiam  sibi  licere  in  sua  fide 
Catholica  arbitrantur,  et  propter  quos  nomen  Dei  et  uera  religio 
inter  haereticos  uel  maxime  blasphematur4.  Laborat  demum  grauiter 
populus  Germanicus,  partim  sacerdotum  suorum  uitijs  uehementer  offen- 
sus,  partim  imminentium  haereticorum  uenenatis  erroribus  non  parum 

a)  Sequitur  et,  oblitt.         b)  magistratum  archet.        c)  Hoc  r.  a  ('.  additum  est. 

1  S.  Pius  V.  tamen  a.  1568  constituerat :  In  Germania  laicos,  qui  ecclesiae 
iuvandae  causa  in  iurisdictionem  ecclesiasticam  se  ingererent,  poena  ecclesiastica 
non  teneri  et  a  confessariis  absolvi  posse ;  v.  Can.  VI  197. 

2  Dt  13,  13;  lud  19,  22;  1  Rg  2,  12  etc;  Ps  105,  35. 

3  Mt  15,  14.  4  Is  52,  5;  Rom  2,  24. 


]  42  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

infectus,  ac  uelut  arundo  uentis  agitata1.  huc  illuc  impellitur, 
utque  plaerique  sane  quid  credant,  et  utri  parti  adhaereant  se  nescire 
profiteantur.  Ita  ergo  uiuunt '  Catholici,  ut  satis  putent  principalia 
fidei  Catholicae  capita  retinere.  parum  interimb  aut  nihil  soliciti  de 
praeceptis  Ecclesiae  obseruandis,  de  Pont:  Max:  authoritate  agnoscenda, 
de  plaerisque  dogmatis  recipiendis,  quae  humanarum  traditionum  nomine 
comprehensa,  et  uulgo  Germanico  prorsus  exosa  sunt  reddita  fraudibus 
haereticorum.  Omitto  de  usuraria  prauitate,  quae  prorsus  apud  populum 
inualuit.  et  publicis  legibus  confirmata  est,  dicere:  Neque  manifesta 
opera  carnis2  adiungam,  quae  passim  Germanis  usitata,  et  cum 
frequentibus  istorum  commessationibus  non  possunt  non  esse  coniuncta. 

Atque  ex  his  onmibus  uel  coeci  possunt  cernere.  quanti  referat 
nostros  in  collegijs  diu  multumque  probatos,  magnaque  prudentia,  et 
in  conscientiae  casibus  iudicandis  solida  doctrina,  usuque  rerum  instruc- 
tos  esse,  priusquam  in  messem  Germanicam  uere  spinosam  et  horridam 
destinentur,  maxime  si  cum  Principibus,  et  utriusque  ordinis  primarijs 
uiris  agere,  uel  a  collegijs  remotius  abesse  debeant. 

Et  sane  quod  ad  Episcopos  ac  Archiepiscopos  attinet,  consultum 
ego  nostris  putarim.  ut  illis  non  essent  a  confessionibus,  nisi  Patris 
Greneralis  accedente  eonsensu0  speciali.  quoniam  perpaucos  habemus 
idoneos  medicos,  qui  talibus  aegrotis  utcumque'1  mederi,  et  ab  illis 
mediocria  impetrare  possint.  Magnumque  est  periculum.  ne  plus  damni 
et  odij  quam  fructus  capiat  societas  ex  huiusmodi  confessarijs,  si  ea 
quae  debent,  ab  hisce  confitentibus  exigant.  Quod  si  extra  confessionem 
cum  praecipuis  Praelatis  nostri  tractabunt,  quoniam[?]e  aliqua  cum 
illis  familiaritas  intercedit,  uel  commoda  eos  alloquendi  monendique 
occasio  sese  offert,  suaderem  ego.  ut  quae  dicturi  sunt,  cum  suo  su- 
periore  diligenter  conferant  prius.  Tria  uero  Episcopis  maxime  commen- 
data  esse  uellem,  quoniam  et  a  plurimis  illa  merito  desiderantur, 
nimirum  ut  consiliarios  et  aulicos  suos  non  nisi  Catholicos  habeant, 
qui  in  formulam  professionis  fidei  sint  iurare  parati,  deinde  ut  ijdem 
praeter  alios  bonos  Officiales,  Vicarium  ac  Theologum.  qui  suo  muneri 
satis  facere  possint,  quibuscunque  tandem  sumptibus1  sibi  procurent 
atque  ad  manum  teneant.  Postremo  ut  seminarijs  Clericorum  erigendis, 
aut  saltem  in  Vniuersitate  Catholica  primo  quoque  tempore  instituendis 
omnem  operam  nauent.  Nisi  eniin  ad  huiusmodi  seminaria  ueniant, 
grauissimam  religionis  pestem,  miserandam  uidelicet  sacerdotum  penu- 
riam.  arcere  non  poterunt,  et  indignos  plane  impurosque  Parochos 
perpetuo  ferre  cogentur,  quia  desunt  quos  illis  reiectis  substituant, 
atque  ita  uelut  serpentes  in  sinu  semper  ferent,  et  neque  per  se,  neque 
per   alios   pereuntibus    ouibus   in  Germania  prouidebunt.    Praeterea   si 

a)  A  C.  rorr.  e.c  uiunt.  b)  A   C.  rorr.  ex  dereni   vel  itrrem.  c)  A  C.  cnrr.  e.c  concessu. 

d)  utrumque  arehet.        e)  8ic;  sed  corrigendum  esst   dixerim:  quando.         t'<  Sequitur  illos,  ohlitt. 


1  Mt  11,  7;  Lc  7,  24.  '  Gal  5,   19. 


Priburgo  Selvetiorum  initio  m.  ianuarii   L583.  14.'i 

nostri  gratia  uel  familiaritate  apud  spirituales  uel  seculares  principes 
ualeant,  diligenter  explorenl  ueliin,  quibus  in  locis  Catholici  grauius 
ab  haereticis  oppugnentur,  magisque  in  fide  uacillent,  \\i  praesenti 
operariorum  industria  prorsus  indigere  uideantur.  Quanto  autem  plus 
periculi  erit  in  mora,  tanto  diligentius  urgere  conueniel  missionem,  si 
non  per  nostros,  saltem  per  alios  aut  alium  externum  ad  tempus  in- 
stituendam.  Certe  miserandus  Ecclesiarum  est  status  in  Vestphalia, 
in  Episcopatu  Bambergensi,  Hildesimmensi,  et  Halberstatensi,  in  Anstria, 
Carinthia,  Stiria,  Slesia,  Morauia,  quantoque  longius  a  pastoribus  in 
summo  discrimine  stertitur,  tanto  latius  grassantur  lupi  rapaces1, 
ac  uineam  Domini  passim  demoliuntur2,  iUudque  tandem  efficiunt, 
ut  homines  non  modo  sine  sacerdote  et  sacrificio,  sed  etiam  sine  Deo 
esse,  atque  ad  merum  ethnicismum  relabi  uideantur.  Deus  Germaniae 
misereatur,  priusquam  regnum  ab  illa  suum  prorsus  transferat3. 

Quod  si  fas  est  mihi  loqui  de  Pon:  Maxim:  quem  ueteres  illi 
Germani,  ut  summum  Ecclesiae  principem,  et  Christi  domini  uicarium 
singulari  reuerentia  et  obedientia  merito  sunt  prosecuti,  multis  quidem 
modis  potest  et  ille  prodesse  Germanis.  ut  rectius  habeant  in  religione. 
Sed  optandum  in  primis  eos  accedere,  qui  gentem  Germanicam  diligant, 
eiusque  patrocinium  suscipiant,  et  causam  sedulo  agant  apud  S.  D.  N. 4 
quantumuis  erga  illum  ingrati  Germani  esse  plurimi  uideantur.  1.  Iuuerit. 
si  eius  sanctitas  uti  praeclare  coepit,  ita  porro  pergat  germanum  Christi 
uicarium  paterna  praestare  clementia,  et  sicut  Romae.  sic  etiam  in 
ipsis  Germaniae  uisceribus  certum  alumnorum  numerum  sustentare,  qui 
sub  fidis  praeceptoribus  pie  docteque  instituti,  et  sacris  ordinibus  mitiati, 
ad  uineam  Germanicam  excolendam  distribuantur.  Hac  enim  ratione 
non  solum  operarij  noui  ad  messem  praeparantur.  sed  et  multorum 
Germanorum  animi  magis  magisque  S.  Romanae  Ecclesiae  conciliantur. 
et  exemplum  ipsum  ad  Episcopos  e  somno  excitandos  mirifice  confert. 
Verum  de  his  alumnis  plura  sequenti  capite  disseremus. 

2.  Iuuerit  Nuntijs  Apostolicis  per  uarias  regiones  dispersis  eam 
dari  prouintiam,  ut  praestantium  Theologorum  colligant  nomina.  qui 
contra  haereticos  eorumque  errores  per  totam  Europam  fere  grassantes 
cum  laude  scribere,  atque  ita  doctrinam  Catholicam  et  S.  Sedem  Apo- 
stolicam  pro  dignitate  propugnare  posse  uideantur.  Horum  enim  scrip- 
torum  exiguus  est  plane  numerus,  usus  uero  tum  ad  Catholicorum 
consolationem,  tum  ad  errantium  correptionem  nunc  in  Septentrione 
necessarius.  Saltem  ex  multis  nationibus  pauci  ad  hoc  sanctum  scri- 
bendi  munus  obeundum  prouocentur,  eorumque  libri  probati  postea  in 
ipsa  Germania  typis  excudantur,  ne  Juda  quidem  excubias  agente,  et 
post  se  trahente  ministros  satanae,  Petrus  nimium  dormitare,  bonamque 
causam  neeligere  uideatur5. 


1  Mt  7,  15.  2  Ct  2.  15.  3  Cf.  Mt  21,  48. 

4  Gregorium  XIII.  5  Cf.  supra  p.  1331. 


144  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

3.  Iuuerit  plures  quam  unum  Germanis  adesse  Nuntios  Apostolicos, 
qui  subinde  Archiepiscopos  et  Episcopos  moneant,  excitent,  animent 
atque  confirment,  qui  cum  principibus  etiam  Catholicis  multa,  quae 
scribi  uix  possunt  conferant,  et  ab  illis  uicissim  audiant,  ad  causam 
fidei  et  Ecclesiarum  utilitatem  rectius  promouendam.  Nam  qui  nunc 
Nuntium  Apostolicum  agit  in  Germania  \  in  extrema  eius  parte  uersatur, 
et  Caesari  uelut  alligatus,  parum  habere  commercij  potest  cum  Prae- 
latis,  Principibusa  et  ciuitatibus  procul  dissitis,  estque  admodum  difficile 
et  molestum,  ad  hunc  Nuntium  ex  tot  Germaniae  locis  referre  omnia. 
Quod  si  Germanus  mitteretur  Nuntius,  quemadmodum  in  proximis  Au- 
gustae  Comitijs  res  ipsa  docuit2,  multo  is  quidem  Germanis  gratior, 
et  ad  res  tractandas  utilior  fore  uidetur,  praesertim  quod  ab  exteris 
utcumque  Germani  abhorreant,  et  in  latina  lingua  tum  Nuntij,  tum 
Germani  saepe  minus  esse  soleant  exercitati. 

4.  Iuuerit,  a  S.  D.  N.  deputari  aliquem,  qui  Germanicas  Vniuersi- 
tates  uisitari  ac  reformari,  ipsarum  Patronis  siue  protectoribus  per- 
suadeat.  Hoc  si  obtineri  posset,  praesertim  in  ipsa  uisitatione  praesente 
Nuntio  Apostolico,  iuuentuti  Germanicae  optime  consuleretur,  et  studia 
quae  nunc  passim  iacent,  praesertim  Theologica,  pulchre  restitui,  ac 
plaerisque  Ecclesiasticis  et  eorum  seminarijs  tum  in  fide,  tum  in  morum 
disciplina  instituendis,  imo  et  sustentandis  certa  iniri  ratio  posset.  Nam 
ex  bonis  ecclesiasticis,  quae  in  prauos  saepe  usus  transeunt,  difficile 
non  esset  partem  aliquam  sumptuum  corradere,  unde  boni  sacerdotes, 
immo  et  religiosi  quidam  in  ipsis  Vniuersitatibus.  quando  alibi  non 
licet  saepe,  magno  cum  fructu  alerentur. 

5.  Iuuerit,  eiusdem  pontificis  authoritate  aliquem  constitui,  qui  ad 
Episcopos  et  principes  catholicos  missus,  onmem  interponat  operam 
ad  tollenda  eorum  dissidia,  quae  propter  Ecclesiasticam  iurisdictionem 
inter  Ordinarios  et  principes  siue  magistratus  frequenter  incidunt,  neque 
solum  Episcoporum  functionem  impediunt,  sed  et  Ecclesiasticae  liber- 
tati  praeiudicant,  et  religioni  sunt  perniciosa.  Quod  si  malitia  tem- 
porum  et  cupiditas  hominum  prohibet,  quo  minus  huiusmodi  simultates 
et  altercationes  e  medio  tolli,  et  discordes  ad  optandam  concordiam 
reuocari  possint,  tamen  magnam  sibi  beneuolentiam  Pont :  Max :  apud 
partes  conciliauerit,  quod  se  uerum  et  pastorem  et  mediatorem  illis 
uoluerit  exhibere. 

6.  Iuuerit  cum  Caes :  Mai :  salutaria  conferre  consilia  de  his,  quae 
ad  summam  haereticorum   petulantiam   refrenandam,    et   ad   iusticiam 

a)  In  archet.  rorr.  ex  Principatibus 


'  loannes  Franciscus  Bonhomius  episcopus  vercellensis,  a  Gregorio  XIII.  ad  Ru- 
dolphum  II.  imperatorem  legatus.  Cuius  exstant  litterae  Vindohona  5.  lanuarii  L583 
datae  apud  Berthier,  Bonh.  118 — 119. 

-  In  his  imperii  comitiis,  a.  1582  hahitis.  canlinalis  Ludovicus  Madrutius  epi- 
scopus  tridentinus  legatum  pontificis  magna  cum  laude  egerat :  vide  p.  Pastor  IX 
587-594. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  [anuarii   L583.  14") 

Catholicis,  praesertim  indigne  oppressis,  administrandam  spectant.  Quod 
si  impetrari  non  potest,  ut  amplissimi  Ecclesiarum  prouentus,  imo  et 
integri  Episcopatus  per  summam  uim  haereticorum  erepti,  Catholicis 
restituantur,  saltem  prouideri  possit,  qua  rationc  futuris,  iamque  im- 
minentibus  id  genus  prophanationibus  et  sacrilegijs  sit"  occurrendum. 
Ad  haec  quo  pacto  uacantia  Ecclesiarum  bona  et  beneficia  Ecclesi- 
astica,  quae  ex  Pontiticis  collatione  uel  nominatione  pendent l ,  ad 
salutares  usus  conuerti  queant,  priusquam  ab  Harpijs  uel  haereticis 
abrepta,  obsint  potius  quam  prosint  Ecclesiae,  et  Antichristianae 
seruiant  synagogae. 

7.  luuerit,  certam  a  Pont:  Max:  rationem  iniri,  re  forte  collata 
cum  Caesare,  quo  modo  Canonici  haeretici,  quamuis  illustres  et  nobiles, 
e^  Cathedralibus  Ecclesijs  profligentur,  vt  excitare  grauissima  scandala 
desinant,  quae  totum  deinde  clerum  inficiunt  et  conspurcant,  sed  et 
toti  Germaniae  flagella  irae  diuinae  concitare  et  augere  cernuntur ''  maxima. 
Nec  potest  cum  his  Ecclesijs  non  agi  pessime,  in  quibus  ex  talibus 
( lanonicis  Decani,  Praepositi,  immo  et  Episcopi  eliguntur,  quorum  tanta 
coepit  esse  audacia,  ut  fere  quatuordecim  a  S.  Sede  Apostolica  con- 
iirmationem  petere  nolint,  utque  et  Caesarem  contemnere  uideantur.  Nisi 
autem  hoc  ostium  rebellibus,  schismaticis  ac  haereticis  obstruatur, 
integros  Episcopatus  magis  magisque  collabi,  et  ab  haereticis  occu- 
pari,  nec  sine  irrecuperabili  damno  prophanari  et  uastari  breui  ad- 
modum  sentiemus. 

8.  Iuuerit,  cum  nouis  Episcopis  et  Archiepiscopis,  quum  hi  Romae 
suam  electionem  coniirmari  petent,  nouam  aliquam  rationem  obseruare, 
proposita  nempe  formula,  secundum  quam  in  posterum  examinentur. 
In  ea  formula  non  solum  de  legitima  electione  facta,  et  circa  pro- 
fessionem  fidei,  et  de  obedientia  S.  Sedi  praestanda,  sed  et  de  alijs 
serio  admonendi  uidentur,  exacto  etiam  iuramento.  Nimirum  ne  sinant 
quenquam  in  suis  Ecclesijs  ordinari,  et  ad  Canonicatum  uel  dignitatem 
aut  beneficium  promoueri,  non  Consiliarium,  Officialem  aut  Ludimagistrum 
effici,  nisi  in  dictam  fidei  professionem  a  Pio  Quarto  editam  diserte 
iurauerit6.  Deinde  ut  in  suis  aulis  et  Ecclesijs  omnibus  haereticos 
apertos,  et  sub  utraque  specie  communicantes  excludant,  talesque  de- 
functos  in  consecratis  locis  sepeliri  uetent.  Tum  ut  peritum  Theologum, 
et  Vicarium  eo  munere  dignum  apud  se  foueant.  quorum  opera  po- 
tissimum  in  uisitandis  Ecclesijs  ac  monasterijs  suo  tempore  diligenter 
utantur.  Praeterea  ubi  confirmationis  et  extremae  unctionis  sacramenta 
exoleuerunt,  illic  usum  eorum  restitui  curent:  postremo  ut  aliquem 
Romae  procuratoivm  constituant,  per  quem  tertio  saltem  quoque  anno 

;i     //.-.-  v.  aupra  versum   seriptum  est.         b)  A  C.  corr.  ex  possunt.         c)  -i   C.  corr.  <  .<•  iurauit. 

1  Ex  rConconlatis"  Germaniae  a.  1418  Constantiae  et  a.  144S  Vindobonae 
Aschaffenburgi }  sancitis  collatio  beneficiorum  ecclesiasticorum  (aliquibus  exceptis), 
cum  baec  mensibus  Ianuario,  Martio,  Maio,  Iulio,  Septembri,  Novembri  vacare  coepis- 
sent,  ad  romanum  pontificem  pertinebat;  v.  Can.  V  116-1. 

Braunsberger ,  Canisii  Epistulae  ct  Acta.     VIII.  10 


141)  2168.   Canisius  Claudio  Aquavivae. 

rationem  aliquam  S.  Sedi  Apostolicae  reddant,  quo  pacto  haec  aliaque 
id  genus  similia  praescribenda  obseruent,  potissimum  uero  quae  ad 
decreta  concilij  Trideutiui  si  non  per  omnia  in  moribus,  saltem  in  fide 
promulganda"  et  exequenda  spectant. 

9.  Iuuerit  demum,  unum  atque  alterum  praelatum  in  Germania 
deputatum  esse,  cuius  sit  officium  saepe  Romam  perscribere  de  statu 
Ecclesiarum,  et  religionis  maxime,  de  conatibus  nouis  aduersariorum. 
ac  de  omnibus  quae  ad  morbos  Germaniae  sanandos  facere  uidebuntur. 
Quod  si  uicissim  ex  Vrbe  ad  hosce  deputatos  crebro  scribetur.  maior 
ueritatis  lux  utrinque  apparebit,  multaque  iucommoda,  quae  ex  per- 
uicioso  silentio  consequuntur,  rectius  cauebuntur,  et  praecipue  curabitur. 
ut  mater  filiam  syncerius  amare,  et  filia  quoque  suam  matrem  libentius 
reuereri  uideatur,  illudque  prouerbium  e  medio  tolletur,  Negligimus. 
quia  neglighnur.  Verum  isthaec  saluo  semper  honore  S.  Sedis  Aposto- 
licae  dixerim.  quam  si  alia  ulla  prouintia  transmontana,  certe  Germania b 
in  primis  uti  matrem,  matricem  et  magistram  multis  nominibus  amplecti 
debet  ac  uenerari,  nisi  uelit  ingratissima  esse.  Sed  quoniam  haec  filia 
tam  aegre  habet,  ut  uis  morbi  ordinariam  respuat  medicinam.  materna 
quaedam[?]c  indulgentia  opus  erit,  praesertim  ut  obseruetur  illud. 
Arundinem  quassatam  non  confringet,  et  linum  fumigans 
non  extinguet1.  Atque  haec  de  summo  clementissimoque  Germaniae 
et  pastore  et  medico  pontifice  satis. 

Vt  ad  nostros  redeam,  atque  longam  hanc  de  Germanis  iuuandis 
tractationem  semel  absoluam,  magni  sane  momenti  fore  duco,  si  pro- 
uinciales  dederint  operam  multis  bonis  concionatoribus  mature  formandis 
et  expoliendis,  qui  in  spiritu,  literis  ac  uirtutibus  diu  ac  multuni  pro- 
bati  et  exercitati,  in  Germanicam  messem  cum  fructu  extrudi  atque 
distribui  possint.  Horum  enim  concionatorum  opera  in  primis  desi- 
deratur,  horum  authoritas  apud  Principes,  magnates,  et  populos  plurimum 
ualet,  siue  Catholica  fides  confirmanda,  siue  haereticorum  impietas 
retundenda,  siue  mores  hominum  corrigendi,  siued  societatis  nostrae 
existimatio  ad  Dei  gloriam  retinenda  et  augenda  sit.  Pit  autem,  nescio 
quo  arcano  iusti  Dei  peccata  nostra  uindicantis  iudicio,  ut  ex  multis 
Germanis,  quos  in  collegijs  fouemus,  ualde  pauci  concionatores  insignes 
emergant,  et  quorum  usus  esse  possit  in  longis  atque  difficilibus  mis- 
sionibus.  Xam  et  suas  adferunt  imbecillitates,  ob  quas  illis  multum 
fidere  uix  possint  superiores,  praesertim  si  cogitent,  quam  incommoda 
et  periculosa  hospitia  nostris  adeunda  siut.  in  quibus  Germanicus  Qle 
luxns  abundat,  el  commessandi  diuque  considendi  et  bibendi  consuetudo 
inueterata  durat,  ac  multae  illecebrae  carni  adblandiuntur  el  fortes 
etiam    animos   facile   frangunt.    Habet   praeteiva   mos  Germanieus,    ut 

a)  promulgenda  archet,         l>>  In  arehet.  corr.  ex  Germaniam.  c)  Sic;  sed  corrigendum  esse 

videtur:  quadam.        d)  siuae  archet. 


Is   12,  3:   Mt    12,  20. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  [anuarii   1583.  147 

festis  duntaxal  diebus  uerbum  I>ei  in  templis  praedicetur,  et  populus 
ad  rem  diuinam  se  colligat.  Quare  sic  existimo,  frequentes  el  Longin- 
quas  missiones,  quas  uecessitas  nion  exigit,  nostris  in  Germania  non 
conuenire,  praesertim  quamdiu  in  collegijs  ipsis  boni  e1  solidi  satisque 
instructi  concionatores  non  suppetunt.  Cum  uero  aliqui  mittendi  erunt, 
expedit  prorsus,  eos  cum  selectis  socijs,  atque  conuenientibus  instruc- 
tionibus  niitti  ad  Catholica  loca.  in  quibus  fauentes  amicos  et  patronos, 
si  fieri  potest,  experiantur.  Caeterum  ut  ipsi  uel  excurranl  uel  mittan- 
tur  ad  ea  loea.  quae  ab  haereticis  magistratibus  gubernantur  non 
suaserim.  Quid  enini  nisi  crabrones  irritabunt,  et  se  uelut  in  aliena 
Rep.  curiosos.  innno  et  seditiosos,  aut  certe  quidem  suspectos  declara- 
bunt.  daturi  etiain  ansam  haereticis,  nostros  accusandi,  quod  pacem 
religionis  ab  Jmperio  sancitam  uiolent l,  falcemque  mittant  suam  in 
messem  alienam.  Faxit  Deus  Opt:  Max:  multos  ut  praestantes,  nec 
minus  humanis  quam  diuinis  dotibus  commendatos  concionatores  habe- 
amus,  qui  longe  lateque  per  totam  Germaniam  utiliter  et  secure  ita 
mitti  possint.  ut  praetextu  procurandae  salutis  Germanorum,  et  prae- 
sertim  haereticorum,  suae  uocationis  ac  propriae  perfectionis  nunquam 
obliuiscantur. 

CAPVT    TERTIVM    DE    ALVMNIS    COLLEdL!    GERMANICI,     VT 
PRAESERTIM  HI  REDEuntes  ex  vrbe,  rectius  de  sua  Patria 

mereantur. 
1.  Notus  est  Germanici  collegij  fundator  ac  Moecenas  in  urbe, 
nimirum  Gregorius  XIII.  uere  GermanicuS  Pont:  Max:  cuius  permulta 
et  eximia  in  Germanos  collata  beneficia,  merito  a  Germanis  tum  prae- 
sentibus,  tum  futuris  celebrabuntur.  Notus  praeterea  collegij  huius 
foelix  hucusque  successus,  in  quo  multi  ex  Germanica  iuuentute  illu- 
stres.  nobiles,  praeclari  et  bonae  indolis  magnaeque  spei  adolescentes 
liberaliter  educati*,  uerae  tidei  et  doctrinae  uirtUtisque  uaria  de  se 
indicia  praebuerunt.  Vnum  autem  hoc  a  pijs  et  sapientibus  uiris.  adeo- 
que  a  Germania  ipsa  desideratur,  ut  qui  ex  dicto  collegio  in  patriam 
redeunt,  studiorum  suorum  quae  Romae  non  sine  magnis  sumptibus 
atque  laboribus  didicerunt,  specimen  apertius  edant,  fructumque  uberi- 
orem  Germanis  adferant  hoc  tempore,  quo  ipsorum  patria.  uelut  uastis- 
sima  et  incultissima  messis,  fidis  et  idoneis  operarijs  maxime  destituta 
est.  Etenim  ex  quinquaginta  uix  unus  atque  alter  emergit,  qui  post 
absoluta  Romae  studia  uitam  ita  instituat'',  ut  in  Germanica  uinea  sibi 
strenue  laborandum,  et  cum  haereticis  patriae.  Christi  Ecclesiaeque 
nocentissimis  hostibus  fortiter  pugnandum  esse  arbitretur.  Haeccine 
gratia  tot  acceptis  Romae  beneficijs  digne  respondens ?  uel  ubi  demum 
praeclara  illa  et   sancta  Pontificis  Maximi  expectatio,    qui  hoc  Romae 

;i    .1   C.  wrr.  >./•  aduocati;  sequuntur  vv.  non  obscura,  ohliit.        b)  Coii-t  ei  ex  inslituant,  prae- 
sertim  guia  sequitur:  arbitretur. 


De  hac  pace,  a.  1  r>~>T>  Augustae  sancita,  vide  Can.  V  2301  '2A\     •J47. 

10* 


14X  2168.   Cahisius  Claudio  Aquavivae. 

collegium  sic  instituit  ac  dotauit,  ut  extaret  illustre  seminarium  istius- 
modi  Germanorum,  qui  religioni  orthodoxae  propugnandae  se  totos 
dicarent,  Ecclesiastica  ministeria  libenter  obirent,  uerbum  Dei  fideliter 
disseminarent1,  omniumque  studiorum  suorum  fructum  in  utilitatem 
patriae  Germanicae  gnauiter  conuerterent,  ut  quae  tot  errorum  atque 
sectarum  spiculis  dire  conuulsa,  si  antehac  unquam,  nunc  uel  maxime 
probos  medicos,  hoc  est,  salutares  magistros,  parochos,  concionatores, 
Theologos,  sacerdotes,  Catholicaeque  fidei  defensores  ac  uindices  onmino 
requirit?  Hinc  igitur  iustissime  quaeritur,  quibus  rationibus  effici 
queat,  ut  misera  Germania  ex  hisce  suis  filijs  Romae  institutis  op- 
tatum  fructum  capiat,  eorumque  reditum  et  laborem  sibi  magis  salu- 
tarem  experiatur. 

2.  Mihi  quidem  eonsultum  uidetur,  uta  e  Germania  Romam  pro- 
fecturi  adolescentes,  in  Germania  ipsa  primum  a  quibusdam  ad  hoc 
destinatis  examinentur.  Ita  enim  caueri  poterit,  ne  turba  quaedam 
hominum  ineptorum  Romam  accurrat,  quos  deinde  tanquam  indignos 
reijcere,  aut  sine  fructu  alere  necessum  sit,  etiamsi  principum  aut 
amicorum  commendatitias  literas  adferant.  Neque  paucos  curiositas 
Romam  inuisendi,  aut  paupertas  in  studijs  prosequendis,  ad  hanc  tam 
longam  quam  difficilem  peregrinationem  extrudit.  Pauci  uero  inde  ab 
initio  intelligunt  uel  secum  cogitant,  quis  huius  sit  collegij  scopus,  et 
quo  consilio  in  illo  uersari,  quasque  conditiones  ac  leges  praestare 
debeant.  Ac  tanto  magis  referet  eos  ante  discessum  tempestiue  moneri 
ac  instrui,  quales  Romae  in  collegio  Germanico  admittantur,  et  quae 
studiosis  illis  maxime  obseruanda  sint.  Examinandi  autem  ius  et  po- 
testas  nescio  penes  quos  rectius  esse  possit,  quam  penes  duos  Rectores 
collegiorum  Societatis  Jesu  in  Germania,  sicut  Moguntiae  et  Dilingae, 
si  pater  noster  Generalis  ita  permittat,  aut  penes  alios  duos  nostrae 
Societatis  non  uulgares  amicos  in  duabus  Vniuersitatibus  designandos, 
quemadmodum  Rhenensis  et  nostrae  prouintiae  praepositi  statuent.  Qui 
quidem  examinatores  iuxta  praescriptam  sibi  formulam  singulos  explo- 
rabunt,  qui  Romae  Germanici  Collegij  membra  fieri  desiderarint.  His 
proponent,  quid  commodi  Romae  in  collegio  expectare,  quas  praecipue 
conditiones  et  leges  praestare,  quales  etiam  post  absoluta  studia  sese 
gerere  debeant.  Quisquis  autem  hoc  examen  subire,  ei  literas  testi- 
moniales  ab  ipsis  examinatoribus  accipere  detrectarit,  Romae  non  ad- 
mittatur,  sed  Pontificiae  liberalitatis  beneficio  careat,  nisi  singulari 
quadam  S.  D.  N.  dispensatione  fruetur. 

3.  Atque  ut  hoc  munus  examinandi  felioius  instituatur,  magnasque 
molesti;is  Gcrmanico  collegio  adiinat,  utiliter  futurum  arbitror,  si  duae 
in  Germania  sedes,  aut  duo  collegiola  in  conuictorum  uostrorum  aedibus 
constituantur,  atque  in  illis  eiusmodi  studiosi  annum  saltem  unum  atque 

a    8>  quitur  qui,  oblitt. 
\.t    i:i.    19. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  [anuarii   1583.  141) 

alteriun  detineantur.  Hac  onim  ratione  de  illorum  ingenijs,  studijs  el 
moribus  experimentum  non  fallax  capietur,  certiusque  constabit,  qui  ex 

illis  tuin  a<l  profectionem  instituendam,  tuin  a<l  stutlia  prosequoml.i. 
tum  ad  Grermaniam  iuuandam*  aptiores  merito  uideantur.  Quod  uero 
ad  sumptus  studiosis  in  istis  collegiolis  rite  fouendis  necessarios  attinet, 
aut  Germanicum  collegium  Romanum,  cuius  utilitati  consulitur,  sumptus 
illos  refundere  poterit,  aut  summus  Pontifex  sicut  Viennae,  Obnutzij, 
Pragae,  Braunspergae,  sic  etiam  in  liisce  duobus  locis  se  uere  Moece- 
natem  non  grauatim  ostendet,  suaque  munificentia  praesentem  studio- 
sorum  inopiam,  ut  sperandum  est,  facile  subleuabit,  si  monitus  intelligat, 
hoc  leui  sumptu  ingentem  collegij,  adeoque  Germaniae  profectum  redimi 
atque  coinpensari  posse.  • 

4.  Etsi  uero  nihil  dubito,  certas  leges  Romae  scriptas  et  sapienter 
conditas  asseruari,  quae  Germanis  in  suo  collegio  commendentur '.  tamen 
nihil  obfuturum  spero,  si  pauca  quaedam,  ut  melius  illi  in  officio  con- 
tineantur,  maioremque  Germanis  fructum  adferant,  hic  obiter  annotauero. 
Ego  uere  Germanos,  tamque  probe  in  literis  uersatos  mitti  ac  recipi 
desiderarim.  qui  in  Grammatica  et  Rhetorica  iam  ante  tirma  funda- 
menta  iecissent,  ut  ad  Philosophiam,  aut  etiam  Theologiam  audiendam 
essent  idonei.  Hinc  enim  fieret,  ut  illi  cum  suae  ualetudinis  offensione 
Romae  non  diutius  uersarentur,  quia  Romanus  aer  plaerisque  Germanis 
parum  est  propitius,  utque  grauioribus  studijs  absolutis,  maturius  in 
patriam  remitterentur.  Deinde  ab  illis  qui  Romae  alendi  sunt,  exigen- 
dum  in  primis  putarim,  ut  promittant  se  sacris  ordinibus  iniciaturos  [?] b, 
quique  non  sine  uoluntate  Pont:  aut  superiorum  discessuri,  ac  libenter 
etiam  parituri  sint,  ad  quaecunque  loca  forte  destinentur.  Excipio 
autem  illustres  ac  nobili  genere  natos  adolescentes,  non  ut  immunes 
sint  ab  obligatione  sacris  initiandi.  atque  in  Collegio  permanendi,  sed 
ut  rudes  etiam  ac  parum  in  literis  uersati,  locum  inter  coeteros  alumnos 
accipere  possint.  Etenim  collegiali  disciplina  uehementer  indigent,  ut 
corruptae  tum  in  fide  tum  in  moribus  educationis  suae  uitia  corrigant, 
utque  propius  ad  Ecclesiasticae  et  Canonicae  uitae  rationem  inde  a 
primis  annis  assuefiant.  Ita  enim  .maior  illorum  usus  esse  poterit  in 
Ecclesijs  Cathedralibus,  in  quibus  totius  Cleri  capita,  et  praecipui  Ger- 
maniae  antistites  ac  maximi  religionis  uerae  tutores  ac  uindicesc,  ex 
quibus  tam  multa  dependent  ad  utrumque  forum  pertinentia,  consti- 
tuuntur  '. 

5.  Caeterum  ut  de  alijs  Germanis  eiusdem  collegij  dicere  pergam, 
quanto  illi  spectatioris  indolis,  et  praestantioris  ingenij,  atque  ad  uir- 

a)  iuuendam  arehet.  b)  Sic;  sed  ant   acribendum  fuisse    videtur:   initiandos,   aut   addendum 

sese         c)  Sequitur  reperiuntur,  a  C.  «tiiit/.        d)  Hoc  v.  «  C.  «<t<titt<in  est. 


1  Collegii  constitutiones  a  8.  Ignatio  a.  1552  conscriptas  posuit  Schroeder  I.  c. 
(50 — 74.  ln  harum  locum  a.  1  f> 7 4  iussu  Gregorii  XIII.  novae  substitutae  sunt.  <|iias 
P.  Michael  Lauretanus  8.  .T.  collegii  rector  condiderat.  Do  iis  vide  Steinhuber  I2 
106— 108. 


]50  2168.  Canisius  Glaudio  Aquavivae. 

tutem  et  doctrinam  percipiendam  generosioris  naturae  fuerint.  tanto 
magis  ornabunt  collegium,  suorumque  maiorum  et  praeceptorum  animos 
iustius  sibi  conciliabunt,  ut  ab  eis  indies  magis  ac  magis  amentur  atque 
promoueantur.  quoniam  insignem  spem  et  expectationem  concitent  de 
gente  patriaque  sua  praeclare  merendi.  Proderit  autem  per  omnem 
occasionem  illis  in  memoriam  saepius  reuocare.  quanti  sit  momenti  ac 
meriti,  eos  Christi  Ecclesiaeque  milites  ex  hoc  prodire  collegio,  qui 
contra  nocentissimos  aduersarios  g  1  a d  i  o  S pi r i t u s  *  pugnare,  et  uelut 
periti  animarum  medici,  tot  Christianarum  ouium  milibus  quotidie  per- 
euntibus  contra  lupos  grassantes  assistere,  et  lapsam  in  tot  prouintijs 
religionem  erigere  atque  restituere  uelint  et  possint.  Commendanda 
etiam  illis  Ecclesiastica  et  sacerdotalis  ordinis  dignitas,  utpote  qua  nihil 
fere  apud  Germanos  contemptibilius  et  abiectius  uideri  solet:  prae- 
dicanda  sublimitas  et  utilitas  concionatorum,  quoniam  ab  hoc  laborioso, 
sed  necessario  munere  complures  abhorrent:  nec  minus  inculcanda 
necessitas  praesens  et  inopia  pastorum  atque  ministrorum.  quae  non 
paucos  a  sacerdotali  functione  deterret:  quandoquidem  ad  ocium,  ho- 
norem  et  uoluptatem  magis  quam  ad  laborem  pro  Christi  nomine  et 
ob  proximi  dilectionem  exantlandum  aspirant,  suaque  studia  referunt. 
Optarim  praeterea  illos  in  concionandi  munere,  non  raro,  festis  prae- 
sertim  diebus,  exercitari.  atque  in  his  quae  ad  iidei  coniirmationem. 
et  haereticorum  insectationem  faciunt,  subinde  uersari,  atque  ante  omnia 
supra  Petrarn  totius  Ecclesiae  basim,  quam  inferorum  portae 
nunquam  possunt  euertere,  probe  solideque  fundari2.  Id  uero  futurum 
opinor.  si  ad  diuinum  timorem .  et  Catholicae  deuotionis  sacraeque 
confessionis  et  communionis  usum  frequentem  et  ardentem  sese  assue- 
faciant,  tum  si  a  studio  uentris  ac  molliore  educatione  ad  maiorem 
temperantiae  cultum  reuocentur,  et  demum  si  ad  Ecclesiasticae  dis- 
ciplinae  sacrarumque  ceremoniarum,  quae  in  Germania  suum  pondus 
amiserunt.  amorem  ac  studiiun  serio  excitentur,  atque  assidue  pro- 
uehantur. 

6.  Iam  uero  ut  de  illis  agamus,  qui  absolutis  Romae  studijs  redi- 
tmn  in  Grermaniam  parant,  in  his  ego  tria  uel  maxime  desiderarim, 
nimiriun  synceram  intentionem,  promptae  obedientiae  studium,  et  forti- 
tudinis  atque  constantiae  spiritum3.  Etenim  ut  rem  clarius  ex- 
plicem,  Germanis  in  patriain.  eamque  afflictissimam  redituris,  nulla  re 
magis  est  opus,  quani  pura  et  syncera  intentione,  sua  studia  quae 
tractarunt,  suaque  talenta  diuinitus  accepta  eo  referendi,  ut  pro  uirili 
cupiant  et  nitantur,  se  1  >eo,  Pontifici  et  patriae  gratos  exhibere,  nullum- 
que  laborem  subterfugere,  quem  pro  data  sibi  gratia  tumultuantibus 
in  religione  Grermanis  possini  impendere.  Caeterum  hanc  piam  sanctam- 
que  uoluntatem  magis  confirmauerint,  si  ante  suum  ex  urbe  discessum 
colligent  animos,  et  spiritualibus  exercitijs  ad  tempus  uacabunt.   Probarim 

1   Eph  6,   17.  -  Mt   7.  25;   16,   18;   Lc  6,    18.  :;  ls  11.  2. 


Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  tanuarii   L583.  jf)l 

etiam  illos,  quemadmodum  initio  collegium  ingredientes  ita  quoque  dis- 
cedentes,  generalem  peccatorum  suorum  exomologesim  instituere,  ul 
gratiae  diuinae  semen  in  se  uberius  et  efficacius  exporiantur.  Probarim 
itidem,  quoniam  scriptum  est,  Consilium  semper  a  sapiente 
perquire1,  nt  cum  Confessario  aut  alio  prudente  uiro  conferrent, 
quae  ad  rationem  uitae  suae  in  Germania  instituendae  raaxime  con- 
gruere  uidebuntur.  Demum  expedit  fortasse,  ut  ad  messem  operarij, 
e1  iu  bellum  milites  profecturi,  armis  legitimis  non  careant,  hoc  est, 
ut  si  digni  fuerint  sacerdotes  in  urbe  ordinentur,  et  cum  ordinatione 
potestatem  eam  accipiant,  quae  ad  Grermanos  hoc  tempore  iuuandos, 
et  ad  haereticos  absoluendos  in  primis  est  necessaria.  Vnde  et  illud 
commodi  reportabunt,  ut  quae  ad  Breuiarium  recitandum,  et  ad  cere- 
monias  Missae  aliorumque  Sacramentorum  decenter  obseruandas  per- 
tinent.  Romae  multo  purius  ac  religiosius,  quain  in  ipsa  Germania 
discant,.  sibique  familiaria  reddant. 

7.  Iam  uero  praeter  synceram  intentionem,  quam  in  pijs  actionibus 
onmibus  ante  omnia  requirit  Deus,  promptum  obedientiae  studium 
nostros  Germanos  in  patriam  redituros  maxime  commendabit.  Quae 
obedientia  Pont:  Max:  debebitur,  si  ad  certa  loca,  uel  acl  certos  Epi- 
scopos,  suosue  Nuntios  Apostolicos,  uel  ad  certa  negotia  procuranda 
eos  mittere  dignabitur.  Sed  ordinariae  missiones  erunt,  ut  ex  illorum 
uoluntate  et  authoritate  pendeant,  quos  Pontifex  in  ipsa  Germania 
ueluti  suos  Nuntios  designabit,  ut  redeuntibus  ex  urbe  Germanis,  prae- 
sertim  doctioribus.  certam  Germanicae  uineae  partem  excolendam  as- 
signent.  Quomodo  enim  praedicabunt,  aut  quod  legitimum  in 
Ecclesia  munus  exercebunt.  nisi  conuenienter  uocentur  atque  mit- 
tantur?2  Certe  non  expedit.  istorum  alumnorum  uoluntati  permitti 
liberum.  ut  quo  ipsi  uelint  concedant,  et  quoduis  uitae  genus  pro  suo 
arbitratu  deligant  atque  sectentur.  Hinc  quippe  factum  uidemus,  ut 
tam  multi  absolutis  Romae  studijs  non  ad  laborem,  sed  ad  otium  sese 
contulerint,  et  s  e  ip s o s  quam  Christi  oues  p a s c e r  e 3  maluerint,  utque 
ad  rem  familiarem  augendam  et  dignitatem  obtinendam  adspirantes. 
curam  onmem  Ecclesijs  ministrandi.  uerbum  Dei  praedicandi  et  Ger- 
maniam  adiuuandi  abiecerinta,  sordida  interim  uitae  conditione  contenti. 
nihil  aiitem  de  religione  uindicanda  soliciti.  ld  uero  nihil  est  aliud. 
praeterquam  a  praestituto  scopo  plurimum  aberrare,  optimi  pontilicisb  et 
bonorum  expectationem  fallere,  ac  foedo  ingratitudinis  crimine  sese 
contaminare,  ac  demum  parentem  ipsam  in  summo  discrimine  deserere, 
quum  illi  suppetias  ferre  maxime  debeas.  Quocirca  duo  ut  minimum ' 
Episcopi  Germanici.  quos  Pont:  Max:  nominet,  constituendi  uidentur, 
penes  quos  cura  sit  eiusmodi  Germanos  adolescentes,  quoruni  ministerium 
Ecclesijs  Germanicis  debet  esse  dicatum,    per   certa   loca  distribuendi. 

a)  A  C.  corr  >'.r  adiecerint.         b)  Sequitur  est,  oblitt.         c)  -I   C.  corr.  ex  nimirum. 

1  Tob  4.  19.  J  Rom   10,  5.  :;  Ez  34,  2  8;   tud   12. 


152  2168.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

Vt  autem  hos  operarios  rite  distribuant ,  non  parum  referet,  Ger- 
maniae  [?] a  prouintias  et  in  his  Episcopatus,  tum  in  illis  ipsis  oppida 
utcunque  habere  perspecta,  iustum  ut  delectum  eorum  locorum  faciant, 
in  quibus  bonorum  doctorumque  concionatorum  ac  ministrorum  inopia 
maxime  laboratur.  Communis  autem  omnium  fere  magistratuum ''  quae- 
rela  est,  se  fidis  et  idoneis  pastoribus  atque  doctoribus  destitui,  quos 
amplis  etiam  salarijs  propositis  impetrare  ac  retinere  non  possint.  Quare 
cum  plurimorum  Theologos  et  concionatores  expetentium  uotis  non 
possit  satis  fieri,  hoc  saltem  curent  designati  illi  duo  Episcopi,  ut  quos 
mittere  possunt,  si  eos  prius  probauerint,  cum  suis  literis  commendatitijs 
ad  loca  magis  necessaria  mittant.  Quanto  autem  plures  id  genus 
missiones  fient,  tanto  magis  Pont:  Max:  Germanorum  sibi  deuinciet 
animos,  et  rursus  Catholici  antistites  ac  principes  tanto  laetius  et  sibi 
et  Ecclesiae  gratulabuntur,  quoniam  probe  intelligunt,  et  re  ipsa  com- 
periunt,  uerae  fidei  religionisque  conseruationem  ac  instaurationem  ex 
bonis  magistris  atque  pastoribus  pendere  maxime,  horumque  raritatem 
praesentis  Ecclesiae  grauissimam  in  Germania  pestem  esse.  Atque  hic 
cautionem  illam  dicti  Episcopi  adhibebunt,  ut  antequam  istiusmodi 
alunmos  mittant,  etiam  atque  etiam  secum  expendant,  quibus  maxime 
dotibus  illi  sint  praediti,  sicut  Germanici  Collegij  Rector  suis  etiam 
literis  poterit  significare.  Sunt  enim  quidam  ad  docendum  in  scholis 
potius  quam  ad  concionandum  in  templis  aptiores.  Tum  quidam  ex- 
imium,  alij  mediocre  talentum  ad  concionandi  munus  adferunt.  Quidam 
pastorale  onus  omnino  refugiunt,  alij  ad  Ecclesiasticam  dignitatem 
adspirant,  uel  Canonicatum  aliquem  expetunt,  aut  inter  suos  domi 
tantum  uiuere  gaudent,  nullamque  grauem  in  Ecclesia  functionem 
suscipere  cogitant. 

8.  Ego  uero  cum  cuncta  mecum  reuoluo.  dubitare  prorsus  cogor, 
an  Episcopus  in  Germania  ullus  hoc  tantum  onus  subire  uelit  et  possit, 
quantum  illa  tot  alumnorum  disparitas  secum  adferet,  si  onmibus  quidem 
et  singulis  ex  urbe  redeuntibus  utcumque  debeat  prouideri.  Et  cui- 
cumque  demum  hoc  munus  et  onus  a  Pontifice  Maximo  demandeturc, 
certe  sumptuosum,  laboriosum.  arduum  ac  periculosum  esse  animaduerto, 
in  quo  nisi  Societas  nostra  suppetias  ferat,  et  aliquam  in  huiusmodi 
operarijs  distribuendis  curam  suscipiat,  uereor  equidem,  ne  res  tota 
sicut  hactenus,  exiguum  successum,  et  infoelicem  exitum  assequatur. 
QihmI  si  ne  hoc  quidem  placet,  ut  penes  nostros  ulla  cura  sit  in  istis 
alumnis  distribuendis,  age  cordatus  aliquis  uereque  Catholicus  princeps, 
quemadmodum  Bauaricus  uel  Austriacus1  constituatur,  cui  hanc  piam 
solicitudinem  et  solicitam  pietatem  demandet  Pont:  Max:,  ut  missos 
ad  se  huiusniodi   ininistios  amantcr  complectatur.  ct  uel   in  sua.   ucl   in 

:i    Sic  vi  1  Germanicae  corrigendtmt  eat  ex  Germanicae,  </'""'  ,sl  '"  opogr.  b    .1   <'.  «>»•>•.  ex 

magistratum.         c)  .1  C.  corr.  > .,■  tnandetur. 


1  Guilielmus  \'.  Bavariae  dux,  Rudolphus  M.  imperator,  Ferdinandus  II.  A.ustriae 
superioris  princops,  <';inilns  Stiriae.  Carinthiae  etc.  princeps. 


Friburgo  Eelvetiorum  inltio  m.  [anuarii   1583.  153 

uicina '  dicioneb  distribuendos  qualicunque  ratione  procuret.  Xisi  forte 
quis  putat,  uon  principis  tantum,  sed  et  Vniuersitatis,  ut  [ngolstadiensis 
ac  Vienensis  iudicium  hic  adhibendum  esse,  praesertim  si  multi  <w  iirbe 
sinml  in  Germaniam  destinarentur.  Nec  sane  dubitarim,  eiusmodi  ob- 
lationem  a  pontifice  factam  dicto  principi  adeo  gratam  l'<>i<\  ut  nou 
grauatim  etiam  uiatica  uenturis  promitteret,  etc  singularem  Qlorum 
curam  susciperet,  quorum  nempe  opera  indigenl  passim  Ecclesiae.  Qua 
in  re  tanto  niinus  anxij  esse  debemus,  quanto  pauciores  <x  collegio 
Germanico  redeunt  hactenus,  quorum  aduentus  et  usus  in  Germania 
sit  ualde  fructuosus. 

9.  Deest  plaerisque  singularis  illa  fortitudo  aniini,  quani  in  hisce 
studiosis  merito  desideramus,  ut  in  medio  nationis  prauae1,  et 
in  tanta  communis  uitae  corruptione  atque  licentia  Germanica  se  a 
seculo  nequam-  puros  integrosque  conseruent.  Quid  enim  syncerum 
ac  sanctum  non  dicam  apud  populum,  sed  apud  Ecclesiasticos  etiam 
homines.  ipsosque  monaehos  uidere  ac  audire  possunt?  immo  quid  illos, 
quocunque  uertant  oculos,  non  uehementer  offendat?  Religio  neglecta 
et  quasi  proculcata  iacet,  sacramenta  et  sacramentalia  quae  uocant. 
in  minimo  praecio  habentur,  sacra  frigent  studia  imino  exulantd,  Eccle- 
siasticae  disciplinae  obedientiaeque  uix  umbra  superest,  simonia,  crapula. 
ebrietas,  luxus  et  concubinatus  regnant,  omniaque  fere  sacra  deuastant. 
Quare  nihil  mirum,  nouos  operarios  quum  ex  urbe  remittuntur,  si  quidem 
sapiant,  ualde  sibi  metuere,  et  abhorrere  a  communibus  grauissimisque 
patriae  morbis,  quos  ubique  inueteratos,  et  quasi  immedicabiles  expe- 
riuntur.  Ac  tanto  magis  non  uulgari,  sed  heroico  quodam  et  inuicto 
animi  robore  opus  habent,  quia  durissimam  prouinciam  subeunt,  seque 
maximis  periculis  obijciunt,  quodcunque  in  Ecclesijs  ministerium  am- 
plectantur.  Nam  ad  Germanos  etiam  illud  Pauli  uaticinium  spectat: 
Erit  tempus  cum  sanam  doctrinam  non  sustinebunt,  sed 
ad  sua  desideria  coaceruabunt  sibi  magistros  prurientes8 
auribus3.  V a e  autem  soli,  quia  cum  ceciderit,  nonhabet 
subleuantem  se4.  Sed  quo  difficilior,  calamitosior  magisque  mise- 
randa  istorum  doctorum  est  conditio,  qui  non  solum  alienae,  sed  et 
propriae  saluti  probe  consultum  uolunt,  et  inter  malos  bene  uiuere, 
suumque  officium  in  Germania  cum  fructu  obire  contendunt,  eo  sane 
laudabiliores,  omnique  bonorum  uirorum  fauore,  amore  et  defensione 
digniores  illi  ipsi  censendi  sunt.  Hos  pont:  Max:  ea  gratia  merito 
prosequetur,  ut  amplas  et  in  Germania  fere  necessarias  facultates  illis 
impertiat.  nimirum  ad  libros  prohibitos  legendos,  ad  haereticos  quum 
resipiscunt  in  foro  interiore  absoluendos,  et  ad  ploerasque  censuras 
Clericis  in  Germania  relaxandas.  Merentur  illi  insuper  non  modo  bene- 
uolentiam.    sed   et   liberalitatem   singularem   eorum   Magistratuum ,    in 

a)  uicinia  archet.         b)  In  archet.  corr.  ex  dictione.  n  Sequitur  singularem,  et,   oblitt. 

d)  Corr.  ex  exultant.  e)  A  C.  eorr.  ex  punientes. 

1  Phil  2,  15.  -  Gal   1.  4.  :;  2  Tim  4.  3.  '  Eccle   I.   10. 


154     •   2169.  Claudius  Aquaviva  P.  Michaeli,  P.  Canisio,  P.  Balduino,  S.  J. 

quorum  Ecclesijs  laborabunt,  ut  ubi  seminabuut  spiritualia, 
temporalia  quoque  metant1,  suamque  decentem  et  commodam  susten- 
tationem  habeant,  quum  dignus  sit  operarius  mercede  sua2, 
et  qui  catechizatur  uerbo.  ei  qui  se  eatechisat,  in  omni- 
bus  bonis  debeat  communicare3,  Apostolo  teste.  Ad  extremuin 
coetera,  quae  hic  et  in  superioribus  onmibus  ad  pleniorem  tractationem 
desiderantur,  aliorum  peritiorum  sapientia,  et  diuina  in  primis  Christi 
domini  gratia  suppleri.  nostraeque  insipientiae  et  loquacitati  ueniam 
dari,  ex  animo  petimus.  atque  p  e  r  D  e  i  m  i  s  e  r  i  c  o  r  d  i  a  m  o  b  s  e  c  r  a- 
111  u  s1.     Pax  super  Israel5. 

Si  quis  cum  postrema  huius  commentarii  parte  contulerit  novas  nConstitutiones", 
quas  Gregorius  XIII.  1.  Aprilis  1584  per  bullam  „Ex  Collegio  Germanico"  eidem 
collegio  dedit.  facile  deprehendet.  in  iis  multas  ex  rebus  a  Canisio  commendatis 
praescribi.  Ita.  quod  attinet  ad  delectum  iuvenum  Romam  mittendorum  ubi  hoc. 
praeter  alia,  statuitur,  ut  omnes  philosophiae  vel  theologiae  audiendae  maturi  esse 
debeant,  praeter  nobiles  quosdam  cathedralium  capitulorum  canonicos);  item  quod 
attinet  ad  confessionem  generalem,  caerimonias  sacras,  exercitia  spiritualia,  frequcn- 
tiam  sacramentorum ,  susceptionem  ordinum  sacrorum,  reditum  in  patriam.  Vide 
Steinhuber  1.  c.  I-  155—  164. 

2169.  CL.AIJMXS   AQVAVIVA    praepositus   generalis    Societatis    Lesu 

P.  PETRO  MICHAELI  vicerectori  collegii  friburgensis,  P.  PETRO  CAMSIO, 

P.  ANTONIO  BALDUINO,  S.  J.  Roma  14.  Ianuarii   L583. 

Ex  commentario  sic  inscripto :  «Friburgi  P.  Petro  Michaeli,  V.  R."   •'.  Sup.  1  f.82. 

Quomodo   bona    marsensia   alienari   conveniat.     De    „castro     retinendo ,    collegii 

fjrosperitate,  Canisii  cura  habenda. 

Accepi  litteras  Reuerentiae  V.  unaque  P.  Canisij,  et  1'.  Antonij 
Balduini  quae • quod  eodem  argumento  essent,  simul  omnibus  respon- 
debo.  Agebant  enim  de  alienandis  quibusdam  bonis  Monasterij  Mar- 
censis,  quod  cum  antea  mecum  a  P.  Oliuerio  Visitatore  et  P.  Pro- 
uinciali"6  tractatum' essetb,  atque  in  eandem  sententiam  istinc  saepius 
ad  me  scriptum,  nihil  iam  dubij ''  remanserat  quin  ea  uenditio  ualde 
expediens  futura  esset,  ideoque  |  ?] cl  etiam  eam  potestatem  patentibus 
scriptis6  feceramus,  quas  spero  ad  Reuerentiam  V.  peruenisse.  Nunc 
tamen  cum  rem  melius  ex  ista  Reuerentiae  V.  narratione  cognouissemus, 
ac  praesertim  duosf  ab  Jllustrissimo  Legato7  deputatos  ad  eam  alie- 
nationem  faciendam,  multo  id8  commodius  uisum  est,  quam  ut  per 
nostra    priuilegiah8   fierei   •  primum   enim    uerendum   est',   ne  illi  duo 

;i  i  Seguuntur  vv    atqne   etiam,   oblitterata.  b)  Sequitur  ac  de  eodem,  <ii>i:tt.  <•    Sequitur 

nobis,  obliti  A)   Ih»1  v.  obscurius  seriptum  est.        e)  Sic  in  comm.  correetum  est  ex  scripto.       i    Se- 

quitur  ad  id,  "i>ntt.  l."  //",•  p.  supra  versum  seriptum  est.  h)  Coii:  ex  per  aostros  i)   V. 

supra  versum  scriptum. 

1  1  Cor  9,   11:  <•!'.  Etom   L5,  27.         '-'  Lc   LO,  7:   1  Tim  .">.   18;  cf.  Mt   10,   10. 

:t  Gal  6,  6.  '  h'oiii   L2,   1.  ''  Ps  L24,  5.  ,;  Georgio  Bader. 

'  Cardinali  Ludovico  Madrutio,  a  Gregorio  XIII.  ;iil  comitia  imperii  augustana 
Legato ;  \ .  supra  p.  89. 

s  Gregorius  XIII.  litteris  apostolicis  Roma  L8.  Decembris  l">7(i  ei  constitutione 
Roma  5.  Augusti  L582  datis  concesserat,  ut  Societatis  praepositus  generalis,  „informa- 
tione  accepta"  quaecumque  domorum  e1  collegiorum  bona  -in  evidentem  eorum  utili- 


Koma   II.  lanuarii   L583.  | 55 

Dominj  nempe  Decanus  Friburgensis l ,  el  Officialis  Lausanensis  si 
iios  eorum  operam  refugere  uiderint,  offendantur,  aut  etiam  suspicentur 
aliquid  caussae  subesse,  ac  uel  ipsi.  uel  alij  m  deteriorera  parteni 
interpretentur  quod  externos  testes  deuitemus.  Vi\  etiam  uidemur' 
rationem  reddere  posse  cur  si  nos  anteab  facultatem  habebamus,  1.«'- 
gati  auctoritatem  requisierimus,  uel  postquam  eam  obtinuimus,  ipsac 
uti  nolimus.  Praeterea  accedil  etiam  illud  quod  ut  fere  odiosae  simt 
religiosorum  alienationes  praesertimd  m  Grermania,  ubi  multa  eccle- 
siastica  bona  dilapidata  sunt,  nos  facilius  id  odium  doclinabimus  si  ex 
apostolica  auctoritate,  et  per  externos  hanc  uenditionem  instituamus, 
quam  ex  priuilegijs  nostiis:  quod  si  bene  succederet,  pergi  posset,  siu 
minus  Reuerentia  V.  qos  moneret,  ut  facultatem  denuo  daremus0.  Si 
uero  non  modo  non  adiuuent  negotium  deputati,  sed  potius  retardent, 
et  fortasse  ipsi  etiam  grauate  id  oneris  ac  molestiae  subeant,  neque 
ulla  timeatur  ciuium  offensio  si  per  nostra  priuilegia  fiat  alienatio,  tum 
permitto  ut  re  cum  Consultoribus  agitata  Reuerentia  V.  utatur  ea 
racultate  quam  iam  misimus.  Sed  hoc  tamen  intelligat  non  licere  per 
Societatis  priuilegia  bona  in  perpetuam  emphyteusira  dare  sed  ad  tres 
tantuni  aetates;  ut  propterea  de  emphyteusi  perpetua  cogitandum  non 
sit.  Ceterum  quod  attinet  ad  Castri  uenditionem.  etsi  iam  dudum  de 
hoc  eodem  scripsimus  ad  P.  Prouincialem  tamen  quia  denuo  huius 
mentio  istinc  mota  est,  ita  iudicauimus,  fore  operae  pretium.  si  ante- 
quam  uendatur.  experiantur  nostri  ad  unum  saltem  annum.  quomodo 
eis  succedat  habitatio  inferioris  domus  quae  iam  empta  est,  ne  si  in- 
salubris  situs  iudicetur.  uel  aliquod  aliud  in  eo  emergat  incommodum. 
non  possint  amplius  ad  Castrum  remigrare.  Simul  etiam  interim  pro- 
spiciant  an  ad  nostrorum  relaxationem  facile  possit  inueniri  locus 
prope  moenia  Friburgi,  ac  si  is  non  inueniatur  Reuerentia  V.  uideat 
an  expediat  Castrum  in  eum  finem  retineri  nosque  moneri,  si  uenden- 
dum  sit.  quanti  uendi  possit.  et  an  ciuium  offensio  timenda  sit  si  ob 
eam  causam  adeo  Collegio  necessariam  Castrum  i  etineamus.  Nam  quod 
ad  pecuniani  domus  emptae  pertinet,  posset  ea  ad  censum  accipi  donecB 
illius  situs  commoditatem  experti  fuerint.  Atque  liec  nobis  de  rebus 
isiis  occurrebant  •  nam  praeterea  quae1'  de  bono  Collegij  statu  Re- 
uerentia  V.  referebat,  ualde  mihi  grata  fuere,  Deumque  precor  ut  sua 
in  uobis  beneficia  conseruet  et  quotidie  augeat.  Neque  est  iam  aliud 
quod  scribam  nisi  quod  me  Reuerentiae  V.  et  omnimn  suorum  precibus 
lt  sanctis  sacrificijs  commendo.    et  nominatim  V.  Cariisij,    cuius  curam 

a    Sequitur:  effugere  iiosso  inconstantiae  notam,  si.  ob'.itt.         b)  Sequitur  aut,  oblitt.         c)  St 
guitur  ea  vel  simile  v.,  obiitt.       d)   V.  supra   versum  scriptum.       e)  Sequitur  Quod,  oblitt.       f)  Sequitur 
fle,  oblitt.  v.  i  Sequitur  sitimi.  oblitt.  h)  Corr.  e.r  quod. 


tatem  vendere,  alienare,  permutare.  in  emphyteusim  seu  libellum  ad  tres  generationes 

\i'\  in  aliud  longum  tempus  dare"  posset  Babsque  ;ilia  licentia  petenda  vel  obtinenda" 
Institutum  S.  J.  I  (58—71   81-    84). 

1  Eduardus  Thorin  a.  l.~>7")     1588  capituli  S.  Nicolai    decanus    fuil     l><!Hmi   \'| 
330    331  . 


]5(j  2170.  Claudius  Aquaviva  Canisio. 

in  illa  aetate,  et  laboribus  actis  Reuerentiae  V.  ualde  commendo :  sa- 
lutet  etiam  illum  nomine  meo,  nam  ad  litteras  nihil  habeo  quod  re- 
spondeam  cum  de  unico  hoc  negotio  agerent  de  quo  ad  Reuerentiam  V. 
seripsi.    Grratia  Dominj  nostrj  etc*     Roma  14.  Jan.  1583. 

2170.  C-LAUDIUS    AQUAUIVA    praepositus    generalis    Societatis    Iesu 

CANISIO.  Roma  13.  Maii  1583. 

Ex  commentario  sic  inscripto:   .Friburgi  P.  Canisio."     G.  Sup.  1  f.  93\ 
Vicerector.     Scriptum  de  Gertnania   iuvanda.     Quaestio  de  '>'%.     „Dissolutiones 

recreationis" .    Batio  conscientiae.     Vita-  S.  Ignatii. 

Epistola  Reuerentiae  V.  quam  ad  me  dedit  6."  Jan.  sero  quidem 
ad  me  ut  ferme  solent  istinc  litterae,  peruenit,  sed  tamen  grata  mihi 
fuit,  et  consolationem  in  Domino  non  paruam  attulit  ex  ijs  quae  de 
rebus  istis  significabat.  Ac  quod  ad  P.  Petrum  Michaelem l  attinet, 
gaudeo  eius  uirtutem  ac  diligentiam  ab  Reuerentia  V.  commendari : 
nam  de  cetero  si  quid  fortasse  desit,  id  ut  spero  et  dies1,  ipse,  atque 
usus  afferet,  et  P.  Prouincialis 2  admonitiones  facile  supplebunt.  ac 
Reuerentiam  quoque  Vestram  pro  sua  parte  ei  minime  defuturam  con- 
fidimus.  Scriptum  quoque c  Reuerentiae  V.  de  Germania  iuuanda ::  li- 
benter  accepimus,  speroque  aliquid  utilitatis  allaturum,  quod  Reuerentiae 
quoque  Yestrae  ab  Domino  orandum  erit.  De  quaestione  quinque  pro 
centum  iam  antea  respondimus  P.  Prouinciali  quid  obseruari  debeat. 
ex  quo  cum  Dei  gratia  conformitas d  quam  Reuerentia  V.  merito  de- 
siderat,  praesertim  in  re  tanta.  consequatur  inter  nostros  '.    Jn  ceteris 

a)  Supplendum  esse  videtur  Jesu  Ohristi  vobiscum.    Amen  il  Cor  16,  23;  1  Thess  5,  28)  vel  .losu 

Christj  sit  cum  onmibus  vobis.    Amen  (Rom  16,  24)  vel  Jesu  Cbristi  cum  spiritu  vestro.    Amen  (Phil 

4,  23;  Philem  25)  vel  aliquid  simile.  b)  Sic  in  comm.  correctum  est  ex  usus.  c)  //<"■  i».  sitpra 
versum  scriptum  e.st.        d)  Sequitur  in  prouincia  uestra,  oblitt. 


1  Is  erat  collegii  friburgensis  vicerector.  Dubitari  vix  potest,  quin  Canisius 
unus  ex  eius  „Consultoribus"  fuerit  et  epistula  6.  Ianuarii  ad  Aquavivam  data  satis 
facere  voluerit  officio,  quotl  in  „Regulis  Consultorum"  n.  !»  10  his  verbis  effere- 
batur:  .Consultores  Rectorum,  et  Praepositorum  localinm  literas  .  .  .  dabunt  .  .  .  a»l 
Generalem  singulis  annis  mense  Januario.  ...  lis  literis  sincere,  ac  sine  amplifica- 
tione  omnique  priuato,  aut  humano  respectu  semoto  significabunt,  quid  sibi  de  Superiorib. 
quorum  sunt  Consultores.  et  de  eorum  administratione,  ac  rerum  statu  scribcndum 
in  Domino  uideatur,  oratione  tamen  praemissa,  ei  re  prius  diligenter  considerata" : 
Regulae  Societatis  fesu,  Romae  1580,   135. 

Georgii  Bader.  :;  Hoc  vide  supra  \>.  117     1  .")<>. 

'  Aquaviva  Roma  ~1\.  Februarii  1583  Badero  :  scripseral  :  _.ln  opinionibus  scri- 
bitur  mihi  magnam  esse  licentiam.  .  .  .  Hoc  Reuerentiae  V.  uere  dicere  possum  totum 
hoc  opinionum  oegocium  esse  mihi  cordi  inter  praecipua  quae  suni  in  Societate  cum 
non  solum  per  se,  sed  etiam  ob  ea  quae  facile  couse(|ui  ])ossunt.  probe  intelligatur 
quantopere  sit  in  eo  uigilandum.  Sed  nos  quidem  quantura  se  nostra  uigilantia  ex- 
tendere  potuit,  i<l  nobis  prouidisse  uidemur  ea  ordinatione,  quam  ad  Reuerentiam  V. 

imiii  ita    dudum    misimus Ftaque    ualde   moneo  Reuerentiam  V.  ut  cum  ubique, 

tuiii  Jngolstadij  maxime  ita  totam  rem  hanc  ordinet,  ut  quantum  a<l  banc  partem 
attinet,  animo  deinceps  quieto  esse  possimus,  a<-  nobis  etiam  deinde  signifioei  quid 
effecerit,  el  praecipue  quisnam  exitus  fuerit  illius  quaestionis  de  usura  quincunce 
siue  quinque  pro  centum,    ac  num  ea    seruentur,    quae  Romae  decreta    ruerant"    ex 


Roma   L3.  Maii  1583.        •  [57 

quae  Reuerentia  V.  proponit  libenter  uidi  eius  zelum,  et  cognoui 
quantopere  cordi  habeat  Societatis  nostrae  profectus,  quam  ego  curam 
ac  studium  in  omnibus  nostris  uehementer  desiderarem.    Jtaque  quod 

primo  remedium  pctebat  atl  dissolutiones  recreationis  \  id  quidem  fa- 
cile  et  proinptum  est  primum  in  Superioribus  si  in  ea  quoque  parte, 
ut  est  lKin  leuis  momentia  satis  uigilabunt,  deinde  in  subditis  ipsis,  si 
uidelicet  orationi  et  rebus  interioribus  ita  dediti  fuerint  quemadmodum 
oportet  •  nam  ut  Reuerentia  V.  notauit  grauitas  cordis  n<m  fert  uerborum 
leuitatem.  Laxioribus  autem  et  liberioribus  ingenijs  succurrendi  illa 
uel  praecipua,  ac  facillima  uia  est,  ut  praepositi  prouinciales  officio 
suo  circab  eiusmodi  homines  fungantur0  tum  per  se  in  uisitationibus, 
tiuu  per  Rectores,  et  praefectos  rerum  spiritualium,  quos  utique'1  hac 
de  causa  bonos  ipsos,  et  prudentes,  et  bene  uersatos  in  huiusmodi 
rebus  esse  oporteret.  De  ratione  reddenda  conscientiae  satis  uidetur 
prospectum  hac  instructione  quae  nuper  in  regulas  inserta  est 2,  prae- 
sertim  si  superiores  eam  et  in  exhortationibus"  quantum  opus  est  ex- 
plicabunt,  et  in  praxim  etiam  deduci  curabunt.  Non  enim  ualet  ar- 
gumentum  ut  quoniamf  bis  in  anno  Prouinciali  se  manifestaturi  sintR, 
propterea  toto  anno  superioribus  immediatis  occulti  esse  debeant: 
neque  hunc.  sensum  hactenus  audire  contigit  ex  ulla  alia  prouincia. 
Spero  autem  ne  in  ista  quidem  communem  esse;  sed  si  esset,  libenter 
sciremus,  ut  de  remedio  cogitare  possemus.  Postremo  quod  addit  de 
uita  P.  N.  Jgnatii  sanctae  memoriae,  ea  quidem  nobis  curae  est,  ac 
fortasse  breui  unam  quae  iussu  P.  N.  Euerardi  meliore  stylo,  ac  non- 
nullis'1  etiam  rebus  additis  composita  fuerat,  edi  curabimus  quam  Re- 
uerentiae  V.  et  alijs  consolationi  fore  speramus3.  Quare  non  restat 
mihi  aliud  quod  scribam  nisi  ut  me  Reuerentiae  V.  precibus  et  sanctis 
sacririeijs  ex  animo  commendem,  ut  in  eo  quoque '  Reuerentia  V.  sin- 
gularem  illam k  caritatem  erga  me  exerceat  quam  ex  onmibus  eius  lit- 
feeris  cum  mea  magna  consolatione  semper  cognoui.  Romae  13  Maij  1583. 

Quae  Aquaviva  in  his  litteris  Canisio  de  5%  scribit,  illustrantur  *epistula  a 
Badero  provinciali  Augusta  29.  Aprilis  1583  ad  Aquavivam  data.  „De  vsura  quin- 
cunce",  inquit  illo.  -communicauit  nobis  R.  P.  Visitator  Tractatum  quendam  Romae  a 

a)  Sequitur  niauis,  i>h/:/t.        b)  Seguitur  eos,  oblitt.       c)  Segruitur  pcr,  nblitt.       d)  Triu  vv.  «/r/. 

•lersum  scripta  sunt.  e)  Sequitur  quantum  vel  simile  r.,  oblitt.  f)  Sequitur  tantum  \u>st, 

ablitt.        g)  Sic  in  comm.  correctum  est  ex  manifestare  debeant.         h)  Corr.  ex  nmltis.  i)  />n<>  vv. 

sqq.  supra   versum  scriptq  sunt.  k)  Hic  vv.  Reuerentia  V.  supra  versum  scripta,  sed  postea  oblitte- 

rata  sunt. 


commentario;  (i.  Sup.  1  f.  85a).    Quid  a.  1581  Romae  de  5%  decretum  sit,   v.  supra 
p.  (54  -66. 

1  rA  prandio.  et  a  coena  hora  vna.  diebus  autem  ueneris  post  collationem 
vespertinam  dimidia  recreationi  religiose  impendatur,  idque  in  vno  loco,  si  commode 
fieri  poterif:  Regulae  Rectoris,  n.  54  {Regulae  etc.  91). 

2  .Instructio  ad  reddendam  conscientiae  rationem  iuxta  morem  Societatis"  : 
tB.egulae  Societatis  Jesu.  Romae ,  In  Collegio  eiusdem  Societatis.  MDLXXXII." 
p.  33—36. 

3  „DE  VITA  ET  i  MORIB.  IGNATII     LOIOLAE  |  QVI  SOCIETATEM  IKSV 
FVNDAVIT.  LIBRI  III.  |  Aitetorc  loanne  Petro  Maffeio,  presbytero      Societatis  eius- 


[58  2171.  Canisius  Geiardo,  Ottoni,  Gisberto  Kaniss. 

doctoribtis  confectum  1".  Verum  noluit  eum  nomine  R.  P.  V.  publicari  aut  tanquam  ab 
ea  approbatum  ab  omnibus  seruari :  quamquam  dixerit.  omnes  posse  tuto  eum  sequi. 
Qua  libertate  proposita,  non  omnium  fuit  eadem  de  eo  sententia.  .Tam  uero  V.  R.  1'. 
voluntate  intellecta,  scripsi  duobus  collegijs,  ut  quicquid  in  eo  difficultatis  tam  quoad 
speculationem  quam  quoad  praxim  occurrit,  ad  me  scribant  •  qua  de  re  quod  ef- 
fectuiri  fuerit  ad  R.  V.  P.  mox  scribam"  ex  autogr.;  Germ.  1(51  f.  1 04,,\  Ad  baec 
Aquaviva  Roma  1.  lunii  1583  *  rescripsit :  .Quod  attinet  ad  quaestionem  de  usura 
quincunce.  ea  quidem  ut  Reuerentia  V.  nouit  perquam  diligenter,  et  mature  a  plu- 
ribus  doctoribus  bic  agitata,  et  tractata  est,  et  cum  a  Pontitice  etiam  deinde  quantum 
ad  praecipuum  caput  definita  sit,  non  uidere  possum  rationem  cur  istic  ab  omnibus 
recipi,  et  probari  non  debeat.  Quare  superfluum  pene  existimaui  quod  Reuerentia 
V.  dicebat  se  ad  nostros  scripturam,  ut  si  quas  babeant  in  eo  ditficultates  ad  se  re- 
ferant :  non  enim  ullae  difficultates  eius  quod  ita  definitum  est  exequutionem  impe- 
dire  debent,  idque  Reuerentiam  V.  omnino  curare  uelim.  ut  tandem  hac  in  parte  con- 
fonnitas  aliqua  inter  nostros  appareat,  maxime  cum  nulla  noua  dubitatio  atferri  possit. 
quae  non  antea  prouisa.  ac  prolata,  et  suo  pondere  aestimata  sit*  ex  comment. ; 
G.  Sup.  1  f.  93"— 94a). 

2171.         CANISITJS   GERARDO.   OTTOXI,   GISBKRTO   KAXISS 

fratribus  suis2.  Friburgo  Helvetiorum  16.  Iunii  1583. 

Ex  apographo  (2°;  pp.  3)  saeculo  XVI  exeunte  vel  saeculo  XVII  in  Neerlandia 
scripto;  in  initio  et  in  fine  apographi  manu  librarii  scriptum  est  „Copiau  a.  Epistulae 
partem  ex  eodem  apographo  edidit  L.  van  Miert  S.  J..  Canisiana  VIII.  in  „l)e  Studien" 
D.  LXXV  71G — 717.  Integra  epistula  —  nescio  ex  quo  fonte  gallice  versa  est 
in  ^Collection  de  Precis  historiques"  XXV,  Bruxelles  1876,  81  84 ;  ubi  tamen  per- 
peram  annus  1585  ei  ascriptus  est. 

Laudat  eos,  quod  exsulare  et  rei  famUiaris  detrimenta  facen  quani  a  religione 
caiholica  deficere  malint.  Eos  m  fide  confirmat.  Novatores  Cliristi  in  eucharistia 
praesentiam  negare,  praepositis  ecclesiasticis  >><»>  oboedire,  Patrum,  doctorum,  concUio- 
rum  auctoritatem  spernere,  novas  caerimonias  inducere,  in  doctrina  inconstantes  <i 
discordes  esse,  haereticos  veteres  sequi,  ex  sedicionibus  <t  superbia  <»i<>s  esse,  morum 
disciplinam  evertere.     Fratres  exemplis  Sanctorum  et  spe  praemii  caelestis  solatur. 

T 

Jesu  Christi  vnsers  Lieben  Herren  gnad,  frid  vnd  trost  allzeii 
zuvor,  ihr  meine  geliebte  Brudern. 

Es  schreibt  der  Apostel  .S.  Joannes,  sein  hochste  Freud  sey 
in  dem.  das  er  von  seinen  geistlichen  Kindern  vernehme,  wie  sie 
in  der  warheit  wandlen3,  Also  halt  iclis  auch  ftir  grofie  sonder- 

a)  Si  quis   •■«iii  Conisii   litteris   ad   fratres  datis,   quae  autographae   supersunt,   apoffraphum  hoe 
iniii n/i  )-ii .  videbit,   librarium,   linguae  Germaniae   superioris  parum  peritum,    in  i/ii.iht/u   transwibenda 
liberiorem  nonnumquam   fuisse.     Ego  tamen  in  eo  corrigendo   parcior  quam    nimius  esst    malui.      \ 
enim  ita  facile  definiri  potest,  qualis  ea  aetaU    lingua  Qermaniae  superioris  fuerit  vel  quomodo  C 
i  nDi  scripserit. 


tl,»t.  i:.\  AVCTORITATE  SVPERIORVM.  ROMAE,  Apud  Franciscum  Zar 
aettum.  |  M.  D.  IAXXY."  I".  pp.  srgn.  200,  noii  sign.  4  in  initio  c\  12  in  fine.  Opus 
ab  auctore  Aquavivae  ipsi  dedicatum.  Quam  editionem  deinceps  fere  25  aliae  secutae 
sunt  (/'.  Sommervogel  S.  J.,  Bibliotheque  de  la  Compagnie  <lc  Je"sus  V,  Bruxelles-Paris 
1894,  296     297;  IX.  Paris-Bruxelles  1900,  627). 

1  Vidc  supra  p.  6 1     66. 

'-'  Gerardus  ei  Gisbertus  Noviomago,  Otto  Arnhemio  exsulare  propter  saam  in 
fidc  catholica  constantiam  el  in  legitimum  principem  fidelitatem  a  Calvinianis  re- 
bellibus,  <|ui  eas  civitates  occuparant,  coacti  erant;  cf.  supra  ]>.  971. 

8  2  to   I. 


Priburgo  rlelvetiorum   1C>.  lunii   1583.  [59 

liche  hertzliche  Freude,  danck  auch  billig  darumb  dem  almechtigen 
Gott,  das  ihr  zur  diser  zeit  defi  grossen  abfals  in  der  erkanten  Christen- 
lichen  vnd  Catholischen  warheit  der  maften  wandlet,  das  ewer  glaub 
vnd  gedult  auch  beij  den  frembdeu  gherhumbt1,  vnd  ewere  dapffere 
bestendigkeit  weit  zu  Gottes  loff  auSgebreitel  wirdt2.  Derhaluen 
gleich  wie  .S.  Paulus  ftir  seine  frommen  Thessalonicenser  Goti  gebetten, 
also  bitte  ich  von  Hertzen,  der  selbig  Gott  wolle  an  euch  sein  werck 
erfullen,  vnd  euch  seiner  beruffung  wirdig  machen,  Do 
mit  ye  lenger,  ye  mehr  sein  nam,  krafft  vnd  macht,  sein  gnad  vnd 
geist  an  euch  vnd  an  die  eweren  geheiliget  vnd  erkleret  werde3, 
Bif.i  hie  her  habt"  ihr  den  waren  alten  Catholischen  vnd  allein  selig- 
machenden  glauben  im  Hertzen  getragen:  itzunder,  ist  die  zeit  den 
selbigen  nit  allein  mit  dem  nmndt,  sonder  auch  mit  dem  werck  \«nd 
warheit  offentlich  zu  bekennen»,  Jhr  safeet  zu  Nimmegen  in  guiten 
Frieden,  da  het  ihr  freudt  vnd  lusten  mit  den  freundten  vnd  nacht- 
bawren,  war  auch  dar  beij  kleine  sorg  vnd  frocht[?]b  von  wegen  der 
zeittlichen  narung:  Ja  wir  liefien  vns  beduncken,  es  wurde  vns  vnd 
den  vnsern.  am  gelt  vnd  gut  nimmer  mangelen,  Nun  kompt  aber  der 
ewig  Gott,  vnd  wolle  euch,  wie  den  grossen  Vatter  Abraham,  pro- 
bieren  vnd  versuchen  in  dem  glauben  vnd  gehorsam,  Dem  nach  mufit 
der  gewaltig  vnd  reiclie  Patriarche  sein  liebe  vatterlandt  verlassen, 
auch[?]c  seiner  Freuntschafft  in  die  Frembde  reijsen4,  Ja  auch  seinen 
enigen  son  Jsaac  Gott  auffopfferen5,  Wir  hetten  die  alten  netzen  zu 
lieb t;,  suchte  das  zeittlig  zu  vil,  wolten  mit  Christo  essen,  trincken  vnd 
frolocken,  aber  nit  mit  ihm  das  Creutz  tragen  vnd  vnft  selbs 
verleugnen7,  Sihet  wie  es  dan  Gott  so  wunderbarlich  schicket,  vnd 
aufi  sonderlicher  lieb  euch  erwelet,  dafs  ihr  seinen  bittern  kelch 
sclimecket 8,  seinen  glauben  mit  ewerem  zeitlichen  schaden,  vnd  ewigen 
gewin  bekennet,  in  der  ellend  vmb  seinet  willen  lebet,  auch  als  recht 
( latholische  bestendige  Christen  von  der  newen  verkerten  welt  veracht, 
verfolget  vnd  belaidigt  werdet,  Das  thut  ia  wee  der  natur  vnd  sinlig- 
keit.  darumb  dan  so  wenig  durch  disen  engen  schmalen  weg!) 
wandlen  wollen :  der  grofi  hauff  aber  bleibt  sorglofi,  liebet  vnd  suchet 
das  zeittlich  mehr  dan  das  geistlich  vnd  ewig,  bekennet  Christum  wie 
der  Nicodemus  l0,  verleugnet  ihn  bey  der  verfolgung  wie  Petrus  u,  hoffet 
(jott  vnd  der  welt  mit  ein  anderen  zu  gefallen,  wie  es  dan  der  alt 
welt  brauch  ist.  vnd  Christus  in  dem  Euangelio  vom  Samen  anzeiget 12, 

a)  hab  apoffr.  b)  Sic;  sed  legendum  esse  dixeris;  forcht.  c)  Sic;  corrigendum  tamen  esse 

oidetur:  aufi. 


1  Cf.  Rom  1.  8.  -  Vide  Can.  VII  50(3  563  et  supra  p.  97 '. 

•  -1  Thess  1,  11   \±        4  Cf.  Gn  12,  1-4.        5  Cf.  Gn  22,  1—18;  1  Mach  2.  ."-2. 
l!  Cf.  Mt  4,  21  22;  Mc  1.  18  20;  Lc  5,  11.  '  Mt  16,  24*;  Lc  9,  23. 

s  Cf.  Mt  20,  22  23:  26,  39  42:  Mc  10  38  39  etc.  9  Mt  7,  14. 

10  Cf.  Io  3,  1  2. 

11  Cf.  Mt  26.  69     74:  Mc  14.  66     71;  Lc  22,  55     (il  :   1«.   18,  25     27. 
'-  Cf.  Lc  8.  13:  Mt  13.  21. 


1(30  2171.  Canisius  Gerardo,  Ottoni.  Gisberto  Kaniss. 

Selig  seind,  welche  nit  wie  ein  Rhur  auff  dem  weld,  sich  vmbweijen 
vnd  verfuiren  lassen1,  sonder  mit  den  H.  Joanne,  als  ein  feste  mawr2, 
in  rechter  bekantnufi  verharren 3,  vnd  darumb  in  der  verfolgung  lieber 
alles  thun  vnd  leiden,  als  dat  sie  den  newen  vnbestendigen  verkerten 
secten  anhangen,  vnd  beywohnen  wollen, 

Wann  sie  nu  aber  fragete,  warumb  ihr  Lieber  dar  aufien  in  der 
armut  sterben,  dan  beij  innen  in  freuden  vnd  lusten  leben  ghedenckt 
vnd  begeret,  so  mocht  ihr  also  antworten,  Es  ist  Christi  befelch,  das 
ein  ijder  so  nijt  ewiglich  verloren  sein  weill,  dafi  aug,  welches  im 
argnufi  gibt  und  bringt,  aufireijse,  und  von  ihm  werffe4, 
Nun  kan  ein  rechter  Catholischer  beij  den  newen  Sectischen  nit  wohnen, 
er  nehme  vilerleij  ergernufi  vnd  schaden  an  seiner  armen  Seelen, 
welche  allein  fur  alle  schetze  der  welt  zu  achten  ist5,  Wer  soll  sich 
nit  dar  an  ergeren,  das  sie  ihre  verfelschste  predig  fur  das  lauter  wort 
Gottes  dem  einfeltigen  volh  verkauffen,  wan  sie  schon  die  helle  klare 
wort  Christi  in  dem  letzten  Abendmala  gesprochen,  verkeren  vnd  von 
dem  heiligsten  Fronleichnam  dess  Herren,  nur  ein  figur,  zaichen  oder 
beckenbrott  machen?  Wer  soll  sich  nit  darob  ergeren,  das  si  wider 
die  aiU3  gedruckte  geschriff,  mehr  auff  den  giauben,  dann  auff  die 
Christliche  Lieb  vnd  gehorsam  weijsen  vnd  dringhen  ? 6  Wer  soll  sich 
nit  ergern,  das  sie  wider  Gottes  wort  alle  geisteliche  oberigkeit,  autho- 
ritet  vnd  gewalt  abthun  vnd  verwerffen,  ia  das  sie  sich  selbs  in  die 
geisteliche  empter  vnd  guiter  eintrincken,  auch  sich  fur  vnd  vber  die 
alte  bewerte  heiligge  Doctores,  Vetter,  Bischoff,  Prelaten  vnd  Concilia 
setzen  vnd  iudicieren?  Wer  soll  sich  nit  ergeren,  das  sie  eben  wie 
vor  zijten  die  auffrurigen  Dathan  vnd  Abiron  sich  von  der  Kirchen 
Gottes  absonderen7,  ein  newe  synagoga  vnd  Gottes  Dienst  nach  ihiem 
gefallen  anrichten,  auch  darbeij  ihre  selsame  newerdichte,  zugeflichte, 
vnbestendige  gebreuche  vnd  Ceremonien  ein  vnd  absetzen,  vnd  nach 
ihrer  eigen  sinnigkeit  verenderen?  Wer  soll  sich  nit  ergeren,  das  sie 
wollen  so  ganfi  rein  vnd  Euangelisch  ghehalten  sein,  vnd  nimmer  beij 
einer  bestendiger,  gegrundter  confession,  lehr  vnd  religion  bleiben 
kundten.  Ja  einer  von  den  Sectenmaistern  verdampt  den  anderen, 
schreiben  so  hefftig  wider  ein  anderen,  die  zuinglianer  wider  die  Lutheri- 
schen,  vnd  diseb  wider  die  Schwenckfeldische,  die  Caluinisten  wider  die 
Brentianern,  die  newen  wider  die  alte  Confessionisten?  Wer  soll  sich 
nit  darob  ergeren,  das  alle  newe  Lehrer  mit  den  alten,  vnd  vor  tausent 
Jaren  verdampten  irthumben  den  armen  gemeinen  man  so  iemmerlich 
verblenden  vnd  verfuren.    Jhr  newes  Euangelium  haben  sie  gelehrnel 

a)  A.belmal  apogr         b)  diser  <ij»>in-. 

1  Cf.  Mt    11,  7;  Lc  7.  24.  2  Cf.  ler  15,  20;  Ez   l.  3. 

:;  [oaiiBem  Baptistam  significat;  cf.  Mt  11,  2     12;   14,3     11:  Mc  6,  17     28  ete. 

'   Mt  5,  29;   18,  9;  Mc  9,    I»-..  5  Cf.  Mt   16,  26. 

"  Cf.  Mt   7.  21;  Lc6,    16     !!•:  Elom  2,   13;  1  Cor  13,   1     13;  lac  2,  11     26  etc. 

7  Cf.  Nm  16,   1     33;  26,  9   10. 


Friburgo  Helvetiorum   L6.  Iunii   l.">.^.">.  J(J1 

von  dem  Ertzketzer  Simone  Mago,  in  dem  sie  sagen  der  mensch  habe 
keinen  freijen  wyll1,  Sie  folgen  den  Gottlosen  Eunomianern [?] °  und 
AJEtianer  [?] b,  dweil  sie  allein  den  glauben  zur  seligkeit  nottturfftig  er- 
forderen2,  Sie  haltens  mit  den  argen  Vigilantianern  vnd  Eustathianern0, 
do  niit  sie  den  lieben  Heiligen  Gottes  ihre  geburliche  ehr  abschneiden 
vnd  entziehen3,  Der  verfluchte  Arius  sampt  seinen  heilosen  hauff,  hat 
si  gelehrt,  das  sie  nielits  annehme  wollen,  es  seij  in  der  bibel  ge- 
schrieben4,  ob  schon  Paulus  vns  weiset  auff  der  kirchen  ordnung  vnd 
satzungen5,  vnd  Christus  die  kirche  vnd  ihre  diener,  an  seine  stat 
wolle  gehort  vnd  geehret  haben6,  Wer  soll  sich  nit  ergern,  das  dise 
newen  Christen  wollen  vns  Catholischen  mit  ghewalt  zwingen  nit  freij 
zu  glauben,  sonder  ihre  falsche  glossen  vnd  newe  phantaseijen  fur  das 
wort  Gottes  an  zu  nehmen,  auch  ihre  Sacrament  zu  gebrauchen,  ob 
sie  schon  kein  gewalt  haben  ein  Sacrament  zu  handlen  vnd  zu  wandlen? 
wer  wolt  sych  dan  auch  nit  ergeren,  der  sein  funff  sinn  hat,  vnd  recht 
bedenckt   den  anfang,    den  lauff,   vnd  das  end   diser  newen  Christen? 

a)  Fortasse  Canisius  scripsit  Antinomianern ;   r.  infra,  adnot.  S.  h)  Probabile  est,    Canisium 

seripsisse    vel  scribere   voluisse  AErianSr   v.    infra,  adnot.  2.  c)  Eustachianern   apogr.;    v.   infra, 

adnot.  3. 

1  Simonem  Magum  planis  verbis  lioc  docuisse  fortasse  certo  demonstrari  nequit : 
deduci  tamen  dixeris  hanc  doctrinam  ex  toto  contextu  atque  complexu  errorum  eius 

in  quibus  enarrandis  Patres  non  ita  plene  inter  se  conveniunt).  Canisius  in  libro 
quoque  de  S.  Ioanne  Baptista,  quem  recognitum  hoc  ipso  anno  edidit,  „novatores" 
dicit  discipulos  esse  Simonis  Magi,  „primi  et  pessimi  haeresiarchae11  (Commentario- 
rum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Tom.  I,  Ingolstadii  1583,  1.  1,  c.  5,  p.  57).  Ad  quod  pro- 
bandum  verba  profert  Theodoreti  Cyrensis,  scribentis :  Iubebat  ille  discipulos  „bono 
esse  animo,  nec  legis  minas  pertimescere,  sed  tanquam  liberos,  ea  quae  vellent  facti- 
tare.  Non  enim  per  bonas  actiones ,  sed  per  gratiam  eos  salutem  consecuturos 
"  cf.  Theodoreti  Haereticarum  Fabularum  Compendium  1.1,  c.  1  :  Migne,  P.  gr. 
IAXXIII  346). 

2  Mirum  est,  hoc  attribui  Eunomianis  et  Aetianis.  Horuin  certe  praecipuus 
error  in  eo  erat,  quod  Christum  Patri  dissimilem  esse  affirmabant,  id  quod  ne 
Semiariani  quidem  asserere  audebant.  Aeriani  vero  eos  perperam  agere  dicebant, 
qui  precationes  stipemque  Deo  pro  mortuis  offerrent  et  ieiunia  ex  praecepto  servarent. 
Horum    similes    esse   Lutheranos   ait  Canisius  in   opere,    quod    supra  (adnot.  1)  dixi 

1.1,  c.  4,  p.  40).  Antinomismus  porro  ulla  lege  evangelica  Christianos  teneri  negabat, 
Fortasse  igitur  Canisius  ipse  scripsit  vel  scribere  voluit  „Antinomianer"  et  „Aerianer". 

3  Vigilantius  a  S.  Hieronymo  vehementer  reprehendebatur,  quod  cultum  Sanc- 
fcorum  et  reliquiarum  sacrarum  reiceret.    Eustathiani  cultum  martyrum  improbabant. 

4  In  opere,  quod  supra  dixi  (1.  1,  c.  11,  p.  154)  Canisius,  ut  ostendat,  Arium 
„praeter  Scripturas  expressas  nihil  admittere",  narrat  Maximinum  episcopum  aria- 
num,  cum  congressurus  esset  cum  Augustino,  hanc  ei  disputandi  legem  praescripsisse : 
„Si  quid  de  diuinis  Scripturis  protuleris,  quod  commune  est  cum  omnibus,  necesse 
est  vt  audiamus.  Hae  vero  voces,  quae  extra  Scripturam  sunt,  nullo  casu  a  nobis 
suscipiuntur."     Deprompta  sunt  haec  ex  Augustini  „Collatione  cum  Maximinou  n.  1 

Migne,  P.  lat.  XLII  710).  Constat  etiam,  Arianos  saepe  conquestos  esse,  quod 
synodus  nicaena  ad  doctrinam  de  Christo  stabiliendam  verbis  usa  esset,  quae  in 
Scriptura  non  exstarent  J.  v.  Kefele,  Conciliengeschichte  I2,  Freiburg  i.  Br.  L873,  30*i  . 

5  Cf.  Act  15,  41;  16,  4;  1  Cor  11,  2;  14,  37;  2  Thess  2.   11. 
8  Cf.  Mt  10,  40;  18,  17;  Lc  10,  16. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  11 


1(32  2171.  Canisius  Gerardo,  Ottoni,  Gisberto  Kaniss. 

Der  anfang  ist  gemeinlich  auffrur,  vngehorsam,  stoltz,  gewalt  vnd 
vermessenheit,  sie  wollen  in  der  Schrijfft  allein  witzig  vnd  gelehrt 
sein,  kundten  auch  mit  dem  Satan  disputieren  vnd  sagen,  Es  ist 
also  geschrieben1.  Das  mittel  vnd  der  lauff  der  itz  schwebenden 
Secten  steht  in  freijheit  des  fleisches,  dweil  sie  weder  auff  Gottes  noch n 
der  kirchen  gebott  vil  halten,  Dan  Gottes  gebott  sein  ihnen  vns  vn- 
moglich,  und  durch  dem  glauben  wollen  sie  allein  gerecht  vnd  selig 
werden,  was  ist  dan  das  end  der  newen  verkerten  religion  anders, 
dann  das  sie  ausserthal b  [?]  der  eijnigen  Arch  Gottes  liaben  vnd  machen 
ein  Babilonische  vnordnung  vnd  confusion  bey  allen  Stenden,  vermehren 
die  grewliche  Rotten  vnd  Secten,  ia  die  schendtlich  verwustung  aller 
Gottseligkeit  vnd  alterc[?]  ehrberigkeit,  verursachen  die  verderbliche 
zerstorung  der  alter  Christenlichen  Disciplin,  Policeij  vnd  zuchten,  so 
die  gantze  Christenheit  bifi  hie  herr  angenommen  vnd  fridlich  ge- 
halten?  Was  bedarffs  aber  lengher  auMurung?  es  sey  gnug,  das  ich 
mit  dem  heiligen  Paulo  beschlieJ&e  vnd  sage,  Jch  bitte  euch  lieben 
bruder,  Das  ihr  auff  sehet  auff  die,  so  da  zertrenung  vnd 
ergernufi  an  richtenwider  die  lehre,  die  ihr  gelernt  habt, 
vnd  weichet  von  den  selben2,  Jasoiemandeuch  prediget 
anders  denn  ihr  (in  der  Catholischen  kirchen)  empfanget  habtd, 
der  seij  in  Bann3,  vnd  an  eijnem  anderen  ort  gebiet  diser  Apostel, 
d  a  s  i  h  r  e  u  c  h  e  n  t  z  i  e  h  e  t  v  o  m  e  i  n  i  e  g  e  1  i  c  h  e  n  b  r  u  d  e  r ,  d  e  r  d  a 
wandlet  wider  die  ordnung,  vnd  nit  nach  Christlichen  vnd 
kirchischen  satzungen  vnd  vbungen4,  wehen  den  armen  verfurten 
leuten,  welche  allein  umb  das  zeittlig  gut,  ihre  seelen  verderben  lassen. 
dweil  sie  das  verfelsche  wort  Gottes  lioren,  kein  rechtes  Sacrament, 
kein  hailsamen  Gotts  dienst  finden  mogen,  ausserthalb  der  Catholischen 
kirchen,  dar  innen  allein  vergebung  der  sund,  Christi  verdienst.  vnd 
des  H.  Geists  gnad  zum  ewigen  leben  erlangt  werden  von  den  ge- 
horsamen  Christglaubigen,  Der  gutig,  milte  vnd  getrewe  Vatter  in 
Heijmmel  lebet  noch,  vnd  seiner  verheissung  nach,  wirdt  er  eueh  sampt 
den  eweren  nit  verlassen".  ob  ihr  schon  lebet  vnd  wofiet  beij  den 
fremden,  vnd  in  dem  ellend.  Solches  leben  haben  auch  mit  grofien 
lob  gefuirt  die  edle  vnd  herrliche  patriarchen  \  Das  aufeerwelt  volck ' 
Gottes  mufi  aufe  Egipten  fliehen,  vnd  durch  die  wusten  reijsen  zu  dem 
rechten  Vatterlandt,  Weychet  au6  der  Sundtflufi6,  folget  Gottes  be- 
tuiffung,  vnd  dem  heiligen  Eugel,  der  euch.  als  den  frommen  Loth, 
sampt   den   seinen,   von  den   feinden  Gottes  wil  absunderen7,   Trostet 

a)  iKicli  noch  apogr.  b)  Corrigendum  esse  videtur:   ausserthalb;   sic  eerti   aliquanto    inferius 

scriptum  est,        e)  Sic;  legendumne  aller?         d)  hab  apogr.        e)  verlassel  apogr.        l'i  wolck  apogr. 


1  Mt    \.  6;  Lc   1.   10.         -  Rom   16,   17.         ;  Gal   1.  8.         '  2  Thess  3,  6. 
5  Ita   A.braham    Gn  12,   1     10  etc),  Isaak    Gn  26,  1     6),  facob    Gn  27,  42     16 
28,  1     6;  47,   1     6),  [oseph    Gn  39,   1  . 

0  Diluvium  significat;  cf.  Mt  24,  38  39;  Lc  17.  26  27. 

■  Ct.  Gn   1!».   15     22. 


Friburgo  Eelvetiorum  16.  Innii   1583.  163 

euch  sampt  den  heiligsten  Kheluten  Maria  vml  Joseph,  in  dem  elleud. 
dweil  Christus  beij  eucli  ist,  vnd  bleibet.  aueh  fur  eucli  wachet  vnd 
sorget.  wie  grausam  der  Herodes  tobet  vnd  wutet ',  Jch  setze  aber, 
das  ein  Creutz  vber  das  ander  konnne,  das  weib,  kijndera  vnd  freundt 
sterben,  vnd  allerleij  trubsal,  anxt  vnd  nott  eucli  vberfallen,  Bij 
lieben  brudern.  dweil  eucb  Gott  liebet,  so  musset  ihr  von  im  haim- 
gesuicht  vnd  gezuchtdget  werden2:  Uancket  ihm,  das  er  euch  wirdig 
machet  dises  kampffs.  dar  auff  die  edele  vnd  kostbare  kron  defi 
ewigen  lebens3  erfolgen  wirdt,  haben  wijr  nijt  etwas  bitters  vnd 
schwerlichers  zu  leiden,  vor  langes  verdienet  ?  seind  die  waren  freundt 
Christi  nit  vor  vns  mit  dem  Creutz  gangen?  war  nit  alle  ihr  freud  im 
leijden  vnd  sterben?  Wehe  den  gluckseligen  weltkindera,  welche  mit 
dem  reijchen  Man4  ihren  trost,  luste,  freud,  vnd  frieden,  ia  auch 
ihren  Paradifi  auff  erden  haben,  Nos  filij  sanctorum  s.umus5, 
vvir  haben  hie  keine  bliuende  stattfi,  sein"  nur  fremdling7, 
haben  vns  nur  zu  trosten  vnd  zu  verlassen  auff  das  zukunfftighe 
und  ewighe  Vatterlandt,  so  Christus  den  bestendigen  und  gedultigen 
Catholischen  so  theur  erkaufft  vnd  verheifien  hat.  Der  Vatter  vnd 
Gott  alles  trostens8  erhalte  vnd  stercke  vns  im  waren  glauben, 
vermehr  vns  auch  in  dem  Creutz  gedult,  vnd  frijmutigkeit  also,  das  wir 
alles  von  seiner  vatterlichen  handt  danckbarlich  annehme,  er  schickke 
vns  zu.  was  er  wolle,  hije  mit  seijet  alle  dem  Gottlichen  segen  be- 
folhen:  haltet  euch  eintrechtig,  fridsam,  trewhertig,  mitleijdend  vnd 
freundtlich  gegen  en  anderen,  grusset  mijr  auch  Egidiam,  vnsere 
liebe  schwester9,  sampt  alle  anderen  freundten  vnd  blutuerwandten, 
Dominus  uobiscum10,  Datum  zu  Friburg  am  .10.  Junij  1583. 

Ewer  eltister  bruder  petrus  Canisius 
manu  propria. 
Den   Ehrsamen  Namhafften  Gerardo,  Otthoni  vnd  Gisberto  Kanis, 
meinen  in  sonderen  lieben  freundtlichen  brudern  vnd  burgern  zu  Nim- 
megen 

zu  eighen  Handen. 

Frandscus  Haraeus  Noviomagi  a.  1585  quindecim  ex  catholicis  de  comite  Nue- 
nario  eiusque  praesidiariis  calvinianis  urbe  eiciendis  consilium  inisse  eorumque  conatus 
prospere  successisse  narrat  illosque  quindecim  singulatim  nominat;  in  quibus  com- 
paret  etiam  „Canisius":  Annales  Ducum  seu  Principum  Brabantiae  totiusque  Belgii 
T.  III,  Antverpiae  1623,  375—376. 

a)  sir  apogr.  ;  cf.  Can.    VI  395. 


1  Cf.  Mt  2,  13-23. 

J  Cf.  Tob  12,  13:  Prv  3,  12:  Hebr  12.  6:  Apc  3.  19. 
•  lac  1,  12;  Apc  2,  10.  Cf.  1  Cor  9.  25;  2  Tim  7,  8. 
4  Cf.  Lc  16.  19     25.  :'  Tob  2,  18.  "  Hebr  13.  14. 

7  1  Par  29,  15:  Ps  38,  13:  cf.   1  Petr  2,  11.  s  2  Cor  1.  3. 

'■'  Haec  a.  1560,    si  non  ante,    Theodoro  van  Kijswijk    t  1592),    qni  Noviomagi 
muis  ex   .scabinis"  erat.  nupserat    t   1598).     Cf.  Can.  V  335:   VI  425. 
"'  2  Par  15.  2. 

11* 


j^()4  2172.  Canisius  Gisberto  Kaniss. 

2172.        CANISIUS  GISBERTO  KAXISS  fratri. 

Friburgo  Helvetiorum  16.  Iunii  1583. 

Ex  apographo  saeculo  XIX.,  ut  videtur  (vel  exeunte  XVIII),  scripto  et  manu 
librarii  sic  inscripto :  .Copie  van  een  brief  van  Petrus  Canisius  warvaan-  bet  Ori- 
ginaal  benevens  het  Protrait  zicli  bevind  by  de  familie  de  Neree  van  Babberich  ten 
Huize  Babberich  by  Zevenaar".  Alterum  apographum  ex  eodem  illo  exemplo  bab- 
bericensi  (quod  non  archetypum.  sed  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  in  Neerlandia  ex 
archetypo  exscriptum  est)  exscriptum  est  circa  a.  1921  a  R.  P.  Victore  Spauwe  S.  J. 
Epistula  ex  babbericensi  fllo  exemplo  primum  vulgata  est  a  N.  C.  Kist  iqui  illud 
censebat  esse  autographum)  in  „Archief  voor  Kerkelijke  Geschiedenis,  inzonderheid 
van  Nederland",  verz.  door  N.  ('.  Kist  en  H.  J.  Royaards,  XV.  D..  Leiden  1844. 
365 — 368.  Epistulam  item  typis  exscripsit  H .  J.  AllardS.  J..  Leven  van  den  gelukzaligen 
Petrus  Canisius  S.  .1.  door  Pater  E.  Seguin.  8.  J..  Nijmegen  [1897],  265—268.  Eius 
partem  posuit  L.  van  Miert  S.  J.,  Canisiana,  VIII,  in  „De  Studien"  D.  LXXV. 
Nijmegen  1911,  8 — 9.  Gallice  reddita  est  epistula  in  vCollection  de  Precis  historiques. 
1864.  XIII0  Annee",  Bruxelles-Paris  1864,  551 — 553  (ubi  haud  recte  dicitur,  exempluni 
babbericense  esse  Canisii  autographum  et  iam  primum  typis  exscribi).  Ex  „Precis" 
eam  transcripsit  Alet  277 — 281.  Eius  partes  varias  linguae  germanicae  nostri  tem- 
poris  accommodatas  posuit  Riess  1.  c.  500 — 501. 

Antiquus  ille  librarius,  qui  litteras  hasce  transcripsit,  linguae  Germaniae  su- 
perioris,  qua  Canisius  in  iis  scribendis  usus  est,  ignarus  fuisse  videtur;  certe  multa 
earum  verba  ad  sermonem  Germaniae  inferioris  vel  Neerlandiae  accommodavit.  Inter 
duos  illos  librarios  recentiores  et  Kistium  bene  quiilem,  quod  ad  res  ipsas  attinet. 
convenit.  In  verboi"um  vero  scriptione  illi  saepe  inter  se  discrepant,  ita  tamen.  ut 
hae  variationes  admodum  parvi  smt  momenti ;  quare  hanc  editionem  iis  onerare  nolui. 
Secutus  sum  apographum,  quod  primo  loco  posui;  illud  tamen,  ubi  ita  expedire  cen- 
sebam,  ex  altero  apographo  et  ex  Kistio  emendavi. 

Fratrem  uxoris  morte  afflictum  monet,  ne  tristitiae  nimis  indulgeat,  sed  Dei  ro- 
luntati  obtemperet.  Uxor  in  vera  maiorum  fide  mortua  atque  ita  multis  periculis 
subtracta  est.  Deus  Gisberto  liberisque  providebit,  dummodo  ipsi  exemplo  Tobiae  Deo 
fidetn  servent  neve  ^nomim  munduma  curent,  nil  nisi  smi  sensa  sequentem. 

f 

Jesu  Christi   unsers   liebsten  Herren   genad  und   frid  bewar 
uns  am  lieb  und  seele  lieber  getrewer  bruder  Gisbert. 

Jch  hab  newlich  vernommen,  wie  Gott  der  allmechtig  ewer  liaul.i- 
fraw  auft  disem  jammerthal  erfordert  hat ' :  deshalben  ihr  uit  wenich 
trawren  und  euch  bekummeren  sollet.  Und  wiewol  es  ja  naturlich  ist. 
das  ein  guter  freund  den  anderen  ungern  verliret,  das  auch  der  grofie 
Vattei'  Abraliam  seine  abgestorbene  ehfraw  Saram  beweinet  und  be- 
klaget2,  yedoch  stehe  es  den  frommen  rechten  Christen  iibel  an.  das 
sie  ilue  freundt  und  hauJ&genossen  nach  ihrem  leibKchen  todt  uber  die 
mafeen  und  unbescheidelich  beklagen  und  beweinen  sollen;  soUichen 
unchristlichen  ia  heidenischen  brauch  straffel  der  heiliger  A.postel 
Paulus  offentlich  imd  ermanet  die  Christglaul)igen,  das  sie  ihrer  lieben 
frund  todlichen  abgang  nur  fur  ein  schlaff  achten  und  halten  sollen8. 
Waruiul»  wolte  dari  ihr  so  fast  in  disem  fall  bekummert  sein?     Was 

1  liiitgardis  \lclcn.  (iisberti  uxor,  iam  m.  Novembri  a.  1581  in  mortis  discrimine 
versabatur    L.  van  Mieri  I.  c.  IAW  718). 

'  Cf.  Gd  23,  2.  ;  c\\  1  Thess   I.   12     17. 


Fiiburgo  Helvetiorum   16.  Iunii  1583.    ,  L65 

bedarff  es  aufi  einem  Creutz  zwei  machen?  Kunnen  und  wollen  wir 
dem  gewisseii  befelch  und  urthaiJ  Gottes  widersprechenr1  Mit  solcher 
unordenlichen  trawrigkeit  kundet  ihr  euch  am  lieb  und  seelen  be- 
schedigen,  keinen  aber  nutzen;  es  isi  ja  weder  euch,  noch  der  ge- 
storbenen  frawen  damii  geholffen,  wan  ihr  schon  tag  und  aacht  ja 
durch  das  gantze  jar  weinel  und  heulet.  Sie  war  euch  1  i* *1  >  in  ihre 
Leben.  Goti  aber  und  sein  gottlicher  wil  und  gesatz  sol  euch  uoch 
vil  liber  sein,  dem  selbigen  seyei  ihr  Christenlichen  gehorsam  schuldich, 
er  mache  es  mit  unseren  eltern,  bruidern,  schwestern,  weiber  unde 
kinder,  nach  seinen  guiten  gefallen,  und  keiner  kan  und  sol  ihm  auch 
widerstreben.  Bedenck  liebe  bruder  wie  S.  Joan  bezuget:  selig 
die  in  dem  Herren  sterben1,  verstehe  mit  dem  waren  Catho- 
lischen  und  bewerten  glauben,  darinnen  unsere  frommen  Gottseligen 
gehorsamen  vorelteren,  Welt,  flaiseh,  Teufel  und  alle  pforten  der 
h  c  1 1  e  n  ii  b  e  r  w  o  n  d  c  n  -.  und  autf  dem  rechten  felsen  Christum :!  in 
der  eynigheit  und  gehorsam  der  alden  bestendigen  Kirchen,  die  ware 
gerechtigheid  gewircket  und  endlich  die  verheifsene  seligheit  durch  den- 
selbigen  Christum  gewisselich  erlanget  haben.  Jn  solche  unbefieckten 
( Jatholischen  glauben,  welche  die  heilige  martyres  Christi  mit  ihre  ver- 
gossenen  blut  versiegelet  haben,  seind  unsern  ehrbaren  elteren4  und 
vorfaren  bestendig  blieben,  darauff  sie  auch  nach  ihrem  loblichen  ge- 
trcwen  lauff,  die  Kron  der  gerechtigheit5  empfangen  haben. 
Derhalben  habt  ihr  dan  mher  ursach  euch  zu  erfrewen  dan  zu  weinen, 
in  bedenckung  Gott  hab  sie,  ewre  hausvraw,  aute  diesem  jammerthal 
beruifft  und  von  der  gottlosen  welt  abgesondert  und  aufs  gewisser 
gefhar  und  sundtfluus  sie  zu  dem  ewigen  vatherlandt  gefuiret,  ehe 
das  sie  in  ihren  bewerten  glauben  irrig  oder  verfuiret  wurde.  Was 
nun  die  verlassenen  kinder  und  haufs-sorge  belanget,  habt  ihr  ja  nit 
zu  zweifeln,  der  liebe  getrewe  Vatter  werde  auch  fiir  euch  sorgen 
und  wachen,  seiner  verhaisung  na,  auJB  seiner  ewigen  angeborenen 
genaden  und  guitem.  Schauet  nur,  dai3  ihr  ihm  nit  weniger  als  die 
vogeln6  vertrawet,  ohn  alle  kleimnutigheit :  suchet  zum  ersten  das 
geistlich  und  ewig,  halt  euch  wie  Loth  mitten  under  den  bosen 
auffrecht  und  unbeweglich  T,  wan  man  vom  alten  bewerten  weg  euch 
wil  abfuiren  und  meineidig  machen.  Lasset  euch  mehr  das  ewig  als 
das  zeittlich  angelegen  sein  und  gedencket  offt  wie  sich  der  fromme 
alte  Tobias  in  seiner  gefangnuss  und  bey  den  unglaubigen  feindt  ge- 
halten  hadt:  der  liat  ja  den  weg  der  erkanten  w a r h e i t  nit  ver- 
lassen8,  er  war  in  allen  seinen  wandel  Gottsfrochtig,  hausete  mit  grofier 
fiirsichtigheit,  fioch  alle  geselschafft  der  abtrunigen  und  falschen  bruidern; 
hielt  sich  steiff  bei  dem  alten  tempel  und  Gottesdeinst  zu  Hierusalem, 


1  Apc  14,  31.  -'  Mt  16,  18.  :l  Cf.  1  Cor  10,  4:  Mt  7.  25;  Lc  6,  48. 

4  Hornm  nomina  v.  supra  p.  1007. 

5  -2  Tim  4,  7  8.  °  Cf.  Mt  10,  29     31  ;  Lc  12,  6  7. 
7  Cf.  Gn  1!).  1—29;  2  Petr  2.  7.  8  Tob  1.  2. 


1(3(5  2173.  Canisius  P.  Georgio  Bader  S.  .1. 

wolt  nit  wichen  von  der  alten  Kirchenordnung,  laistete  seine  schuldige 
gehorsam  gegen  den  obristen  des  tempels,  in  dem  selben  ehret  Gott 
zu  geburlicher  zeit,  lehrt  auch  die  seinen  im  haufis  Gott  frochten, 
alle  sund  meyden1,  nach  Gottes  und  der  Kirchen  gesatz  leben 
und  wandlen1'  Das  was  Tobie  werck,  und  dweyl  er  von  gantzen 
hertzen  Gottes  so  trewlich  eingedenck  war,  gab  ihm  Gott 
gnad:!  auch  bey  den  feindt  und  gotlosen  Hayden,  wie  die  heilige 
Schryfft  anzeiget,  Es  bedarff  aber  nit,  das  ich  ferhner  euch  vermane 
und  troste.  Der  ewig  almechtig  Gott  mache  uns  wurdig,  das  wir 
umb  des  Catholischen  glaubens  willen  von  der  newen  welt  veracht 
und  verfolget  werden  zu  diser  ellendig  zeit,  darinne  gewalt  mehr 
dan  recht  gilt,  und  schir  ein  yeder  na  seinen  kopff  von  der  Religion 
disputieret  und  zancket,  ja  sich  iiber  alle  Doctores,  Prelaten  und 
Bisschoff  vermesseglich  setzet,  judicieret,  verbannet  und  verdammet. 
Das  hat  aber  weder  Christus  noch  Paulus  gelehrt  und  vil  weniger 
gethan  und  befolhen,  ja  es  ist  aller  Christlichen  und  Apostolischen 
Ordnung  zu  wider,  das  ein  yeder  seine  meinung,  irthumb  und  sect 
vnder  dem  schein  des  gottlichen  Worts  schmucken  und  vertedigen, 
auch  keine  rechtsinnigen  Richter  und  Obersten  in  glaubs  sachen  horen 
und  dulden  wil.  Gott  erberm  sich  uiber  uns  und  das  gansse  vader- 
land,  verliehe  auch  den  'altglaubigen  die  ware  gedult  und  geburlichen 
eyfer,  domit  sie  Gottes  ehr  und  ihre  Seelen  hail,  fiir  alle  lieb,  furcht 
und  pein  der  Welt  freimutig  setzen.  Amen,  Datum  in  Friburg  am 
16.  Junij  nach  Christi  geburt  anno  1583. 

Ewer  eltester  und  getrewester  bruder  Doctor  Petrus  Canisius. 

217».         CANISIUS  P.  GEORGIO  BiDER  S.  J.    praeposito  provinciali 

Germaniae  superioris. 

Friburgo  Helvetiorum  m.  lunio  vel   lulio   1583. 

Ex  commentario  litterarum  Aquavivae.    G.  Sup.  1  f.  100°. 

Friburgensibus  indtdgendum,  «t  Socii  die  Corporis  Christi  processioni  intersint. 

Claudius  Aquaviva  Societatis  praepositus  generalis  Roma  7.  Sep- 
tembris  1583  P.  Georgio  Bader  praeposito  provinciae  Germaniae  su- 
perioris  ad  litieras  15.  Augusti  1583  ab  eo  sibi  missas  haec,  praeter 
alia,  respondit:  „Vidimus  scriptum  P.  Canisij  de  processione  •  a  quo 
iio>!  </<//</<■  discrepat  quod  </  nobis  nuper  decretum  erat,  <jtto</  puto  iam 
Reuerentiam  V.  uidisse;  et  si  </tti</  discrepat,  ut  </<■  pluuiali,  i<l  exiguum 
est  )<<'<■  putamus  quicquam  innouandum." 

Canisius  Badero,  non  Aquavivae  scripsisse  videtur.  Bader  enim,  ut  videtur, 
scriptum  illud  A.quavivae  misit.  Sin  autem  Canisius  A.quavivae  i]>si  scripsisset, 
Litteras  recta  ad  eum  misisset.  et  Aquaviva  ipsi  Canisio  aliquid  respondisset. 

Canisii  scriptum  iam  non  est  praesto.  Quid  autem  ille  scripserit,  colligitur 
ex  * epistulis.  quas  Bader  Lucerna  8.  lunii  1583,  collegio  huius  urbis  visitato,  el 
Augusta  (>.  Iulii  1583,  collegio  friburgensi  visitato,  ad  Aquavivam  dedit.  In  priore 
epistula  Bader   haec  oarrat :    rQuinto  die  .tnnij   tabellarium  cum  literis  ad  me  misit 

1  Tob  1.  10.  '-'  Cf.  Tob  1.  11    12.  a  Tob  1.  13. 


Friburgo  Helvetionim  m.  Iuni<>  \cl    lulio   1583.  1(57 

Lucernam  Vicerector  Friburgensis  *,  eam  solam  ob  causam  ut  ex  me  intelligeret  quid 
in  festo  Corporis  Christi  de  processione  faciendum  esset  •  addebat  se  cum  suis  con- 
dusisse,  ut  discipuli  ordine  a  pracccptoribus  suis  dediicerentur,  sicui  alterius  Scholae 
pueri  a  suis;  reliquos  uero  nostros,  inter  Clericos,  pluuialibus  ctiain  indutos  ituros: 
nec  aliter  fieri  posse  propter  superioris  anni  exemplum  '-'.  Respondi  omnem  niilii  re- 
spondendi  aditum  praeclusum  Can.  10.  Congregationis  3**  quem,  nulla  inducta  noui- 
tate,  seruare  oporteat,  donec  V.  R.  P.  de  tota  re  edocta  aliter  statuat  .  .  . :'  Vixdum 
tabellarius  a  me  discesserat,  cum  allatae  sunt  V.  R.  P.  optatissimae  Litterae  12.  Maij 
datae 4  •  quarum  sententiam  postridie  per  alium  tabellarium  illis  jierscripsi."  Lucer- 
nenses  autem  Socii  sic  agunt:  1"  Supplicationibus  Rogationum  intersunt  discipuli 
cum  praeceptoribus,  et  sequuntur  Senatum,  nullo  certo  ordine,  sed  turmatim,  et  quidem 
alijs  permixti  ciuibus  sicut  etiam  alij  e  nostris.  2°  In  festo  corporis  Christi,  discipuli 
bini  et  bini.  clcrum  praecedunt  •  eosque,  ut  sint  modestiores,  a  latere  deducunt 
praeceptores  ■  reliqui  nostrj,  cum  ciuibus  permixti  .  .  .  omnia  dicuntur  ab  initio  col- 
legij,  conscio  et  non  repugnante  P.  Prouintiale5  obseruata  fuisse  •  putat  autem  Rector" 
omnia  ad  nutum  nostrum  mutari  posse,  absque  aliqua  graui  offensione,  quamuis 
aedificentur  plurimum  hac  nostrorum  diligentia."  In  posterioribus  autem  litteris  de 
rebus  friburgensibus  Bader  haec  scribit:  „Supplicationes  publicas,  praesertim  eam 
quae  in  festo  corporis  Christi  habetur,  et  alias  cerimonias  Ecclesiae  solennes,  ut 
quae  in  benedicendis  Ramis,  Candelis  etc.  exhiberi  solent,  satis  importune  plaerique. 
praesertim  qui  filios  in  nostris  scholis  habent,  priuatis  sermonibus  urserunt  •  qui 
tamcn  iam  pene  conticuerunt  •  solus  superest  D.  Praepositus  7,  praecipuus  fautor  et 
patronus  noster,  qui  adhuc  instat,  argumento  sumpto  a  populi  deuotione  et  aedificatione. 
Putant  nostrj  illum  non  parum  confirmari  a  P.  Canisio,  qui  omnibus  modis  in  eam 
rem  propendet.  Hoc  anno,  a  me  ex  V.  R.  P.  literis  pridie  praemoniti,  solos  discipulos 
binos  et  binos  miserunt  •  nostrorum  iuit  nemo,  praeter  P.  Canisium  qui  pluuiali  in- 
dutus.  Sacerdotem  Venerabile  Sacramentum  gestantem  cum  Praetore 8  deduxit,  ut  et 
sUperiore  anno,  me  inscio  factum  est.  Cupio  intelligere  quid  in  posterum  faciendum 
sit.  nostrj  putant,  sine  graui  scandalo  fieri  non  posse,  ut  eant,  nisi  inter  clerum, 
locum  sibi  assignandum  teneant  •  cum  tamen  Lucernae  sine  cuiusquam  offensione 
Senatum  sequantur  cum  turba"  (ex  autographis;  Germ.  1G1  f.  14.0a  157b).  Ad  duas 
hasce    epistulas  Aquaviva  Roma  10.  Augusti   1583  Badero  respondit:    _Quod  quaerit 


1  P.  Petrus  Michael. 

-  Eo  anno  Canisius  Sociorum  friburgensium   .superior"   fuerat. 

:i  „Processiones  a  Nostris  deinceps  ne  fiant.  Liberam  tamen  habeat  Praepositus 
Generalis  facultatem  dispensandi  circa  eas  retinendas  et  instituendas,  ubi  ad  Dei 
gloriam  et  proximorum  aedificationem  (praesertim  ubi  usu  receptae  sunt,  et  maxime 
inter  haereticos,  et  ubi  conversioni  infidelium  opera  datur)  expedire  viderit.  Quod  si 
Nostri  ad  publicas  supplicationes  procedere  cogantur,  superpelliceis  utantur;  ut,  sicut 
in  vestitu  sequi  debemus,  ita  etiam  in  huiusmodi  processionibus  communem  honesto- 
rum  clericorum  habitum  sequamur.  De  loco  tamen  et  ordine  procedendi  statutum  est 
relinquendum  id  esse  arbitrio  et  dispositioni  eorum,  a  quibus  Nostri  ad  processionem 
vocantur"  (Institutum  Societatis  Iesu  II  589.  Quomodo  Gregorius  XIII.  Societatem 
„ab  interessentia"  processionum  liberaverit,  vide  supra  p.  301. 

4  Friburgo,  inquit  Aquarica,  „scribunt  nostri  urgeri  se  a  ciuibus  ad  processiones 
una  cum  scholasticis  nostris ,  idque  exemplo  Lucemensium  •  quod  nobis  ualde 
nouum  fuit  Lucernae  fieri  ac  propterea  si  uerum  est  scire  cuperemus  quomodo  intro- 
ductum  sit.  .  .  .  Interim  .  .  .  nihil  in  hac  parte  concedat  Friburgensibus,  cum  potius 
cogitandum  sit  quomodo  Lucernae,  si  tamen  haec  molestia  suscepta*est,  ea  liberemur 

ex  commentario ;  G.  Sup.  1  f.  92*> — 93°). 

5  Paulo  Hoffaeo.  °  P.  Martinus  Leubenstain. 

7  Petrus  Schnewly,  praepositus  capituli  S.  Nicolai. 

8  Praetor   sive    .Schultheiss"    a.  1583    erat    Ioannes  a  Lanthen.    dictus  BHeid" 
Berthier,  Bonli.  217). 


1(38     2174.  Bonhomius  Canisio.    Sept.  1583.    2175.  Canisius  G.  Bader.    Sept.  1583. 

[Reuerentia  V.]  de  processione  Friburgensi,  ut  aliquid  illi  loco,  et  consuetudini  con- 
cedamus,  uisum  est  nobis  posse  eadem  fieri  quae  Reuerentia  V.  scribebat  fieri  Lu- 
cernae a ;  quapropter  quod  amplius  est  tollendum  erit,  sed  tamen  cum  suauitate,  ita 
ut  ciues  doceantur  non  esse  id  instituti  nostri,  cum  alia  babeamus  ministeria  quibus 
deesse  non  possumus,  nec  debemus  •  ad  quod  etiam  profuerit  ut  intelligant  quidquid  illud 
est  quod  conceditur,  indulgentiam  esse  et  dispensationem,  ut  aliqua  ratio  habeatur 
loci,  et  necessitatum  eius.  Oportebit  etiam  ante  omnia  boc  ipsum  nostris  persua- 
deri,  ut  bene  atque  efficaciter  ipsi  alijs  persuadeant  ■  itaque  eos  Reuerentia  V.  quantum 
oportebit  capaces  efficiet  rationibus  petitis  ex  instituto  nostro,  et  modum  etiam  do- 
cebit  quo  id  quam  suauissime,  ut  dixi,  et  sine  ciuitatis  offensione  effici  possit"  (ex 
comment. ;  G.  Sup.  1  f.  96b). 

2174.  IOAIOTES  FRANCISCIJS  BOXHOMIIS.   episcopus  vercet 

lensis,  Gregorii  XIII.  apud  caesarem  nuntius,  CANISIO. 

Ensishemio  ?    initio  m.  Septembris  1583. 
Ex   Berthier,  Bonh.  122. 

Boit/winiits  Ensishemio  (Ensisheim  in  Alsatia)  8.  Septembris  1583 
Petro  Schneivly  praeposito  friburgensi  scripsit:  „Ego  <le  me  aliqua  ad 
Reverendum  Patrem  Canisium  scripsi,  quem  tibi  omnia  communica- 
turum  noii  dubitarim;  idcirco  eadem  non  repeto.u  Epistula  haec  per- 
isse  videtur, 

Tacobus  Christophorus  Blarer  episcopus  basileensis  Delsberga  '.'.  Aprilis  1  r>s;; 
Bonhomio  ad  litteras  Friburgo  Brisgoviae  1.  Aprilis  1583  ad  se  datas  *respondens: 
aLitterae",  inquit,  „Reuerendissimae  Dom.  Vestrae  [litteris]  adiunctae,  cum  istis  nouis 
Casimirianis,  iam  P.  Canisio,  uti  petijt,  transmissae  sunt"  (ex  apographo  eiusdem 
temp.,  quod  est  in  Codice  bernensi  „Missiuae"  etc. ,  de  quo  supra  p.  72.  p.  687  . 
Blarero  Bonbomius  scripserat,  se  ad  ipsum  venire  voluisse.  sed  .uiultifariis  Casimiri 
[Palatini,  calviniani]  insidiis  a  coepto  itinere  repulsum  esse." 

2175.  CANISIUS  P.  GEORGIO  BiDER  S.  J.,  praeposito  provmciae 
Germaniae  superioris. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  finem  m.  Septembris  1583. 
Ex  commentariis  epistularum  Aquavivae.    G.  Sup.  1  f.  105''  110b. 
De  libris  quibusdam   /'.  Posseoini  iudicat. 

Claudius  Aquaviva  praepositus  generalis  Societatis  Tesu  Botna 
17.  Novembris  1583  P.  Georgio  Bader  provinciali  Germaniae  superioris 
ad  eius  epistolas  2.,  20.,  24.  Octobris  ad  se  datas  haec,  praeter  alia, 
rescripsit:  „Qitod  attinet  ad  libellos  P.  Posseuini,  uidi  iudicium  P.  Ca- 
nisij,  <(<•  propterea  uelim  ut  Reuerentia  V.  unum  aut  alterum  eorum 
exemplum  ad  nos  mittat,  <//<<>  certius  iudicare  possimus  quid  «  nobis 
fieri  debeat:  adhuc  enim  nullum  ex  eiusmodi  opusculis  legimus."  Fpsi 
autem  Canisio  Aquaviva,  <<</  eius  litteras  22.  Octobris  1583  <l<it<is  re- 
spondens,  Roma  ?>.  Februarii  1584  sic  scripsit:  .,/><  Ubris  /'.  Posseuini 
quoniam  istud  Reuerentiae  V.  i/<</i<$i/>)ii  i<n>>  antea  ex  quibusdam  /'.  Pro- 
nincialis  litteris  cognitum  nobis  erat,  iudicauimus  omnino  esse  ipsummet 
Patrem  admonendum;  <//<<i</  iam  fecimus.u 

Bader  iudicium  hoc  cum  Aquaviva  communicasse  videtur  24.  Octobris  15<s-'>: 
iiam  in  epistulis  2.  et  20.  Octobris  datis  nullam  eius  facit  mentionem;  epistula  vero 
diei  24.  Octobris  periit. 

:i)  Sequuutur  vv  :  i <1  eei  nt  discipnli  ordine  eant,  aostri  autem,  oblitterata. 


2175.  Canisius  P.  Georgio  Bader.   Priburgo  Helv<  circa  finem  m.  Sept.  1583.      [69 

P.  Antonius  Possevinus  S.  J.  sub  exeuntem  a.  1582  denuo  iuvandae  religionis 
caiisa   a    Gregorio  XIII.  in    terras   septentrionales,   et   inprimis  in  Poloniam  ad  Ste- 

phanum  Bathorium  regem,   missus,  Mhnachio  27.  Maii   1583  ad  nunti apostolicum 

Varsaviae  degentem  scripsil  :  BSpedite  qui  le  cose  ui  questi  tre  giorni,  ander5  iu 
Jngolstadio  doue  lasciando  ano  de'  Padri  miei  compagni  per  attender1  alla  stampa 
ili  diuersi  libri  necessarij  alle  Prouincie,  alle  quali  soglio  andare,  mi  imbarcherd  alla 
uolta  di  Vienna"  ex  apogr.  eiusd.  temp. ;  Opp.  N.  N.  329  I'.  L54b  I55a).  Bader  autem 
provincialis  Augusta  Vindelicorum  6.  lulii  L583  Aquavivam  sic  de  Possevino  monuil  : 
.Ex  litteris"  1'.  Bonaventurae  Paradinas  rectoris  ingolstadiensis  „intelligo  ipsum  Rectore 
et  omnibus  alijs  iuscijs.  cum  typographo1  egisse,  ut  libellos  quosdam  iu  lucem  sub 
ipsius  inscriptione  ederet,  qui  partim  noui  erant,  partim  superiore  anno  sub  cuius- 
clam  celebris  Doctoris9  nomine  editi  fuerant  •  ego  ea  turpitudine  motus,  praesertim 
cum  iu  Austria,  ubi  iam  est  R.  I'.  Visitator8,  et  in  prouincia  Polouica,  uon  desii 
praeli  commoditas,  scripsi  Rectori,  ut  illos  saltem  qui  sub  alieno  nomine  iam  antea 
prodierant,  supprimeret;  reliquos,  si  separari  possint,  et  mali  nihil  contineant,  ei 
Societatis  nomen  possint  sustinere,  permittat  transire,  donec  admonita  V.  R,  1'.  quid 
Beri  debeat  rescribat.  Qua  in  re  si  peccaui,  non  ueniam  sed  paenitentiam  peto" 
cx  autogr.;  Germ.  161  f.  157b-  158a).  Ad  liaec  Aquaviva  Roma  10.  Augusti  L583 
Badero  *rescripsit:  .Quod  [R.  V.]  scribit  de  libro  impresso  a  P.  Possevino.  primum 
qnidem  si  scrupulum  habet  de  impressione,  id  nihil  est;  nos  enim  ei  licentiam  de- 
dimus  generatim  de  huiusmodi  utilibus  libellis.  Sin  ob  id  mouetur  quod  alias  alterius 
nomine  editus  sit.  expediet  ut  Reuerentia  V.  ad  ipsum  met  scribat,  eumque  amice 
moneat.  non  bene  eam  rem  istic  accipi  •  nam  is  ut  est  prudens  difficultatem  uti  par 
est  aestimabit"  (ex  comment. ;  G.  Sup.  1  f.  97").  Neque  tamen  Bader  eo  responso 
acquievit.  Propterea,  ut  videtur,  Canisii  iudicium  de  Possevini  libellis  exquisivit 
et  Aquavivae  misit.  Postea  ipsos  quoque  libellos  misit,  Aquaviva  enim  Roma 
9.  Februarii  1584  ei  *scripsit:  „Accepimus  ternas  Reuerentiae  V.  litteras  datas 
30  Novemb.  2.°  et  7"  Januarij,  et  cum  ijs  aliquot  libros  P.  Posseuini"  (ex  comment. : 
(..  Sup.  1   f.  110,  . 

Agebatur  de  quinque  libellis  Possevini.  Ex  his  duo  primuin  vulgati  erant  sine 
nomine  Possevini  atque  ita,  ut  in  titulo  diceretur,  eos  „opera  Nicolai  Mylonii  Theo- 
logi  Germani"  editos  esse.  Mylonius  brigantinus  (Bregenz),  Romae  in  collegio  ger- 
manico  institutus,  a.  1579  cum  Possevino  aliquamdiu  in  Suetia  versatus,  deinde 
Gedani  (Danzig")  parochus  et  episcopi  vladislaviensis  vicarius  constitutus  erat,  ubi 
catholicis  optimam  operam  praestabat  {Steinlmher  I2  347  357 — 358).  En  librosillos: 
1.  nResponsiones  Ad  Viri  cuiusdam  pij  Septentrionalis  4  interrogationes :  Qui  de  sa- 
lutis  aeternae  comparandae  ratione,  ac  de  vera  Ecclesia  cupiebat  institui"  Vilnae  1581. 
et  Ingolstadii  (excudebat  David  Sartorius,  12°,  ff.  72)  1582.  2.  Davidis  Chytraei 
Ludimagistri  Rostocbiensis  imposturae,  quas  in  oratione  quadam  inseruit,  quam  de 
statu  Ecclesiarum,  hoc  tempore  in  Graecia,  Asia,  Africa,  Uhgaria,  Boemia,  inscriptam 
edidit ,  et  per  Sueciam  ac  Daniam  disseminari  curavit.  Addita  est  Epistola  ad 
Serenissimum  Stephanum,  Poloniae  Regem.  in  qua  de  vero  statu  Ecclesiarum  per 
Universum  Orbem  Christianum  verissime  agitur  .  .  .  Cum  licentia  Superiorum."  Ingol- 
stadii.  ex  officina  Davidis  Sartorii  1582.  8°.  De  priore  illo  libello  Possevinus  ipse 
postea  notavit :  Possevini  auctoris  nomen  in  eo  positum  non  esse,  „quoniam  negocium 
illud,  de  quo,  Gregorij  decimi  tertij  Pontificis  Maximi  nomine  cum  Ioanne  Tertio. 
Suietiae  Rege  Antonius  Posseuinus  agebat,  nondum  expediebat,  vt  tunc  ab  omnibus 
sciretur;  expediebat  autem  vt  aduersus  haereticos,  qui  oblatrabant,  illud  scriptum 
prodiret"  (Apparatus  II,  153).  Agebat  autem  Possevinus  de  rege  regnoque  Sueciae 
ad  fidem  catholicam  reducendis  (cf.  Can,  VII  212  800—802).  Hic  igitur  liber  a.  L583 
lngolstadii  ex  typographia  .Wolfgangi  Ederi"  prodiit  magnopere  auctus:  „Antonii 
Possevini   de    Societate  lesv  :    Responsiones    ad  nobilissimi  viri  Septentrionalis  inter- 


1  Wolfgango  Kder.  '-'  Nicolai  Mylonii.  3  Oliverius  Manareus. 

4  loannes  III.  Sueciae  rex  sisnificari  videtur. 


|7()  2176.  Sanctus  Carolus  Borromaeus  Canisio. 

rogationes :  Qui  [etc,  ut  supraj,  Additus  est  modus,  quo  verbum  Dei  et,  Patrum 
libri  legendi,  ac  legitima  Concilia,  ab  illegitimis  discernenda  sunt.  Catalogus  item 
Autorum,  qui  aduersus  haereses  adhibendi  sunt,  Opera  Nicolai  Mylonii  in  lucem 
edita".  8°;  pp.  126.  Ex  eadem  typographia  eodem  a.  1583  prodiit  opusculum  ad- 
versus  Chytraeum,  idque  sic  inscriptum :  vAntonii  Posserini  de  Societate  Iesv  ad- 
versvs  Davidis  Chytraei  Haeretici  imposturas,  quas  [etc,  ut  supra].  Opera  Nicolai 
Mylonii  Theologi  Germani  in  lucem  edita.L  Cum  litteris  dedicatoriis  ad  Ioannem  III. 
Sueciae  regem.  16°,  105  pp.  Praeterea  ex  eadem  typographia  eodem  aimo  in  lucem 
emissi  sunt  hi  libri :  3.  „Interrogationes  et  Responsiones  de  Processione  Spiritvs 
Sancti  a  Patre  et  Filio :  Desumptae,  ac  breuiore  et  dilucidiore  ordine  digestae,  ex 
libro  Gennadii  Scholarii  Patriarchae  Constantinopolitani  '  :  ab  Antonio  Possevino  de 
Societate  Iesv :  In  gratiam  et  vtilitatem  Ruthenorum".  16°,  pp.  57.  Libellus  hic  iam 
antea.  sine  nomine  tamen  Possevini  et  sine  anno,  editus  erat  Vilnae.  4.  vAnt<>nii 
Possevini  de  Societate  lesv  Epistola  de  necessitate ,  vtilitate,  ac  ratione  docendi 
Catholici  Catechismi."  Cum  Canisii  Catechismo  parvo.  De  hoc  libro  plura  dicentur 
infra,  mon.  1315.  5.  Antonii  Posserini,  de  Societate  lesv,  Epistola  ad  Stephanvm 
Priinvm  Poloniae  Regem  Serenissimum.  Adversvs  qvemdam  Volanvm  Haereticum 
Lituanum.  Eivsdem  Antonii  Possecini  Scriptvm  Magno  Moscoviae  Dvci  traditvm, 
cum  Angli  mercatores  eidem  obtulissent  librum,  quo  Haereticus  quidam  ostendere 
conabatur  Pontif.  Maximum  esse  Antichristum."  1(5"  pp.  91.  „Scriptum"  illud  eodem 
anno  cum  Possevini  nomine  Nissae  (Neisse,  in  Silesia)  typis  exscriptum  est.  Quae 
editio  ingolstadiensem  illam  antecessisse  videtur.  Quid  Aquaviva  et  Canisius  de  his 
libellis  senserint,  non  plane  constat.  Vtrique  aliquid  vel  in  rebus  ipsis  vel  in  editionis 
ratione  displicuisse  ex  verbis  supra  positis  constat.  Ncque  tamen  id  ita  magni  mo- 
menti  fuerit.  Certe  Polanus  hos  commentarios  aut  oinnes  aut  paene  omnes  postea 
denuo  in  lucem  emisit    Sommervogel  VI,  1066—1069). 

2176.  SAHTCTUS    CAROIiUS    BORROJIAFXS.   cardinalis,   archi- 

episcopus  mediolanensis,  CANISIO. 

Mediolano  (?)  m.  Septembri  vel  ineunte  m.  Octobri   L583. 
Ex  commentario  sic  inscripto :   „Patri  Petro  Canisio",  quod  est  Romae  in  biblio- 
theca    vaticana ,    Cod.  Barb.  5795   (antea   bibliothecae    barberinianae    Cod.  LXII.  55 
f.  292a — 293a.     Epistula   usus  est  Socchinns,  Can.  309.     Eandem    commemoraverunt 
,U/ricoht  II  n.  784  et  Michel  392. 

Visitator  Helvetiorum  constitutus,  Canisium  de  rebus  a</  altaria,  absolutionem 
haereticorum,  libros  prohibitos,  lacticinia  spectantibus  consulit. 

Admodum  Reuerende  Pater.  Paternitatis  tuae  caritas,  rerumque 
omnium,  que  ad  istarum  Regionum  spiritalem  editieationem,  spectant 
notitia,  atque  vsus,  sunt  in  causa.  Quare  ego  propter  non  nullam 
rlacluetiae  gentis  curam,  milii  a  Pontifice  Maximo  demandatam  -,  et 
in  presentia,  et  inposterum,  litteris.  eam  compellare  cogar.  Quae  in 
presentia,  occurrunt  sunt  haec.  Praepositus  Ecclesiae  Fnburgcnsis  ;, 
litteris  mihi  signiticavit,  magnas  istliic  esse  Altarium  consecrandorum, 
propter  diuturnam  Episcoporum  absentiam,  difficultates4,   quare  velim 

1    De  hoc  libro  v.  Can.  VII  569. 

-'  Gregorius  XIII.  litteris  Roma  27.  Novembris  L582  datis  Carolum  „visitatorem, 
reformatorem  et  delegatum"  apud  Helvetios  ei  Grisones  constitueral  Mayer  I 
L92     L93;  Pastor  IX  531). 

:;  Petrus  ScIhhwIy.  episcopi  lausannensis  vicarius  generalis  ei  capituli  S.  Ni- 
colai   praepositus. 

1  [ure  canonico  sancituro  erat,  ut  altaria  consecrarentur  per  episcopos  Decre 
1 1 1 tii  Gratiani  c.   1    Dist.  LXVIII;  c  25  Dist.  I   De  cons.).     Poteranl  autem  episcopi 


Mediolano  (?    m.  Septembri  vel  ineunte  m.  Octobri  1583,  171 

paternitatem  tuain,  niihi  signiticare,  quanain  ratione,  huic  necessitati, 
succurri  possit".  An  ita,  ut  uel  Lausanensis,  Ordinaiius  '  cuius  id 
esset  muneris,  uel  alius  quispiain  Episcopus  istuc  sese  conferat  ad 
eiusmodi  ofticiuni  praestandum,  an  vero  ita,  ut  ad  lios  ipsos  Episcopos, 
uel  alium  quempiam  mittantur  Lapides  consecrandi1'.  Jtem  [postulat 
potestatem  sibi  concedi|c  eos,  qui  in  haeresim  lapsi  sunt,  ad  loci  De- 
canum,  uel  ad  propiium  Parochum,  pro  personae,  et  rei  qualitate  re- 
mittendi,  ut  ab  ijs  absolvantur.  Quia  inquit  nulla  ratione  hucusque  ad 
eam  disciplinam,  qua  in  haeresi,  seu  alijs  casibus  reservatis,  in  Con- 
fessione  deprehensi,  remitti  ad  superiorem  debeant,  adigi  potuerint'1. 

Sebastianus  Verro  Ecclesiae  Friburgensis  Curatus,  petit  facultatem 
sibi  concedi  libros  Haereticorum  legendi,  et  absoluendi  Poenitentes  ab 
Haeresi,  cum  praesertim  asserat,  et  patribus  societatis  graue  esse  quod 
soli  fere  sustineant  hoc  onus  tempore  Quadragennarij  Jeiunij  et  ipsis 
etiam  poenitentibus  incommodum2.  Jtemque  totius  Civitatis  nomine, 
rogat,  ut  LacticiniorumT  esus,  per  totum  Annum,  etiam  in  Hebdomada 
sancta  (quae  in  Raimundi  Cardinalis  litteris3,  excipitur),  propter  Re- 
gionis  asperitatem,  atque  olei,  mitiorumque  fructuum  inopiam,  et  comu- 
nem  consuetudinem  Populorum,  istis  Gentibus  concedatur  '. 

A  paternitate  ergo  tua  peto,  ut  haec  omnia  capita  diligenter 
expendat.    et  quam  primum,    quid  expedire   censeat  ad  me  perscribat. 

a")  Quae  sequuntur,  usque  ad  Lapides  consecrandi  incl.,  a  librario  textui  inserta  atque  addita 
sunt.     Pritnum  autem  similia  alia  manu   (ipsius  8.  Caroli  ?)  in  margine  his  verbis  expressa  erant:  An 

ut  mittatur  isthuc  Episcopus  aliquis,  qui  id  munus  obeat,  An  uero,  ut  ad  episcopum  aliquem  potius 
mittatur  multitudo  aliqua  altarium  portatilium  quae  ab  eo  consecrentur.  Haec  postea  oblitterata 
snnt.  b)  Sequuntur    ri\:   Jtem    postulat,    facultatem    sibi   prorrogari,    uel    in    perpetuum    concedi, 

potestatem  Calices  consecrandi,  oblitterata.  In  archetypis  quoque  litteris  Jiaec  omissa  esse  videntur; 
neque  enim  Canisius  in  epistula,  qua  S.  Carolo  respondebat ,  huius  potestatis  mentionem  fecit 
c)  Commentarium  habet  tantum:  Jtemque.  Sed  qnia  vv.  superiora  (v.  adnot.  b)  in  commentario  ob- 
litterata  et  i>i  archeti/pa  oinissa  suiit,  censendnm  est,  in  archetypo  rv.,  quae  hic  nncis  sunt  inclusa,  vel 
similia  positu  esse.         d)  Sequuntur  rr.  nisi  cum  maximo  periculo,  oblitt.         e)  Laticiniorum  comm. 

dioecesani  sive  ordinarii  alios  episcopos  consecratos  ad  id  delegare.  Sacerdos  vero 
simplex,  ut  altare  valide  consecraret,  summi  pontificis  indulto  vel  privilegio  indigebai 
(F.  X.  Wernz  S.  J.,  Ius  Decretalium  III,  Komae  1901,  4^). 

1  Antonius  de  Gorrevod,  a  Calvinianis  sede  exsulare  coactus. 

-  Absolutio  ab  haeresi  per  „Bullam  Coenae"  summo  pontifici  reservata  erat. 
Concilium  tridentinum  haereticorum  rin  foro  conscientiae"  absolvendorum  potestatem 
episcopis  solis  tribuerat  ita,  ut  hi  ne  cum  vicariis  quidem  generalibus  eam  communi- 
care  possent  (sess.  24  de  ref.  c.  6).  Ampliores  tamen  facultates  postea  a  sede  apo- 
stolica  variis  episcopis  concessas  esse  constat,  v.  Can.  VI  785  598 — 599.  Socii  fri- 
burgenses  ex  privilegiis  Societati  per  summos  pontifices  tributis  haereticos  in  foro 
conscientiae  absolvere  poterant;  v.  Can.  IV  472  492  533;  VI  189;  VII  G75  81l'>. 

3  Raimundus  Perauld  sive  Peraudi  (1435 — 1505\  gallus,  cardinalis  gurcensis, 
episcopus  sanctonensis,  et  a,  1487  ab  Innocentio  VIII.,  et  a.  1500  1503  ab  Alexandro  VI. 
legatus  in  Germaniam  missus  erat.  Qui  in  utraque  legatione  ex  sacro  suggestu  po- 
pulum  acl  indulgentias  sibi  comparandas  et  ad  bellum  pro  re  christiana  suscipiendum 
fxcitabat  (Ciaconius-Oldoinus  III  172).  Eum  in  Helvetia  quoque  laborasse  intellegitur 
ex  E.  A.  Stuckelberg,  Geschichte  der  Reliquien  in  der  Schweiz  I,  Zurich  1902,  85 — 86. 

4  Iure  communi  lacticinia  (lac,  butvrum,  caseus)  per  totam  Quadragesimam 
prohibebantur  (Decretum  Gratiani  c.  6  Dist.  IV;  S.  Thomas  Aq.,  Smnma  theologica 
2,  2,  q.  147,  a.  8  ad  3  . 


172     2177.  Aquaviva  Can.    Ca.  m.  Oct.  1583.    2178.  Can.  Borromaeo.    18.  Oct.  1583. 

Quod  si  quid  est  aliud,  quod  quidem  .P.  T.  existimet,  ad  Catholicam 
Fidem,  atque  antiquam  Disciplinam  in  istis  locis  restituendam .  uel 
promouendam  pertinere.  id  si  mihi  signiiicauerit  rem  gratissimam  faciet. 
Bene  vale  etc. 

Commentario  huic  nec  locus  nec  tempus  ascripta  sunt.  Canisius  auteni  S.  Carolo 
respondit  18.  Octobris  1583.  In  qua  epistula  dicit,  Caroli  iitteras  .ante  paucos  dies" 
sibi  traditas  esse.  Hae  igitur  m.  Septembri  vel  initio  m.  Octobris  datae  esse  videntur, 
Cui  tempori   congruit  locus,   quo  commentarium  hoc  in  codice  vaticano  positum  est, 

2177.  C'L<AlTI>II'S   AQVAYIVA    praepositus   generalis   Societatis    tesu 
CANISIO.  Roma  circa  m.  Octobrem  1583. 

Vide  Canisii  litteras  30.  Noventbris  1583  ad  Aquavivam  datas,    infra,  ep.  2182. 

2178.  CANISIUS    SAWTO    CAROLO    BOBROMAEO ,   cardinali, 
archiepiscopo  mediolanensi.  Friburgo  Helvetiorum  18.  Octobris   1583. 

Ex  autographo  2°;  2]  \.  pp.;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sig.),  quod  exstai 
Mediolani  in  bibliotheca  ambrosiana,  Cod.  -F  inf.  175"  f.  139a — 140h.  Epistulae 
brevem  summam  posuit  E.  Wymann  in  „Der  Geschichtsfreund"  54.  Bd..  Stans  1899, 
104,  et  „Der  beilige  Karl  Borromeo  und  die  schweizerische  Eidgenossenschaft", 
Stans  1903,  244.  Epistulam  commemoravit  AgHcola  II  n.  7S4.  Eadem  usus  sum  in 
.Petrus  Canisius"   285. 

Respondet  de  altaribus,  peccatis  reservatis  eorumque  remissione,  libris  prohibitis, 
lacticiniis,  Clementiam  commendat.  Schnewlinum  praeposUum  et  Bonhomium  nuntium 
laudat.    De  cleri  populique  morbis  horumque  curatione. 

t  Pax  Jesu  Christi  nobis  aeterna, 

Reverendiss.  pater  et  Jllustriss.  Domine. 

Amplitudinis  tuae  literas  ante  paucos  dies  redditas  ego  quamuis 
indignus  reuerenter  accepi,  Deoque  Opt.  Max.  gratias  egi,  quod  per 
suum  in  terris  Vicarium1,  singularem  Heluetiae  curam  tali  tantoque 
Patrono  demandasset,  qui  de  illa  hoc  tempore  hene  inereri  uellel  ac 
posset2.  Etsi  uero  parum  in  me  ingenij,  iudicij  ac  prudentiae  sit.  ut 
de  grauissimis  et  intiicatissimis  huius  prouintiae  negotijs  pronuntiare. 
ac  Celsitudinis  tuae  expectationi  satisfacere  possim:  tamen  quoniam 
obedientiae  maioribus  praestandae  sum  et  esse  debeo  1'ilius  ;.  pro 
mea  quidem  tenuitate  dicam  quod  sentio,  et  ad  proposita  mihi  capita 
duce  Christo  aliquid  respondrbo.  Jd  ueio  quale  qualt1  fuerit,  in  bonain 
partem  quaeso  accipiatur. 

Vt  praesenti  ac  siimil  l'ni|iuiiti  necessitati,  quae  in  templorum 
altaribus  consecrandis  passim  sese  hic  offert,  rite  consulatur,  equideni 
non  uideo,  quid  praesidij  uel  Ordinarius  Lausanensis4,  uela  ex  uicinis 
Episcopis  aliquis  suppeditare  possit.  Procul  enim  absunt  a  ditione 
Friburgensi,  ut  propemodum  sex  dierum  iter  ad  eundum1'  ac  redeundum 
sit  emetiendum  proficiscentibus,  ac  uereor,  ue  illis  ingratum  molestum- 

a)  //(  aut.  sequufttur  w.:  ael  ex  uicinie  Episcopis   aicinis  commode  accipi,  nblitt  b    eun 

«letn  autoffr. 


1  Gregoriura  XIII.  Vide  supra  i».  170'-'.  :;  1  Petr  1.   11. 

'  Antonius  de  Gorrevod  episcopus, 


2178.  Canisius  S.  Carolo  Borromaeo.    Friburgo  Helvet,   L8.  Octobris  1583.     17)5 

qiie  sit,  ad  benedicendos  altaris  Lapides  a  nostris  toties  interpellari. 
Optarim  igitur  ac  suaserim,  Praeposito  uostro1,  <  1 1  ■  i  Lausanensis  Epi- 
scopi  generalem  agil  Vicarium,  ut  in  alijs  plaerisque,  ita  hic  etiam 
tantum  facultatis  donari,  quantum  ad  huiusmodi  Lapides  consecrandos 
in  hac  urgente  necessitate  sufficiet,  si  ullo  quidem  modo  admitti  potesl 
dispensatio.  Siu  minus,  ad  vicinum  aliquem  Episcopum  eatur,  et  res 
quantumuis  sumptuosa  tentetur  ad  tempus,  si  dignitati  tuae  ita  ui- 
suui  fuerit. 

Jamuero  quod  ad  absolutionem  excommunicatorum  attinet,  esi  ita 
prorsus,  ut  qui  propter  casum  haeresis  in  confessione  excommunicati 
deprehenduntur.  aegerrime  ferant,  se  a  Confessario  ad  superiorem  alium 
renritti,  atque  ita  denuo  laborent  ad  absolutionis  beneficium  obtinendum. 
Nec  niirum  hanc  obedientiam  illis  pergrauem  uideri,  quibus  nihil  per 
omnem  uitam  de  casibus  reseruatis,  de  bulla  coenae  domini.  de  cen- 
suris  Ecclesiasticis  propositum  ac  denuntiatum  fuit,  quoniam  illorum 
Parochi  in  harum  rerum  ignorantia  summa  uersentur.  et  Ordinarius 
annis  quadraginta  et  amplius  exulet,  Clero  interim  sine  duce  et  pastore 
in  tenebris  et  corruptelis  grauissimis  perseuerante.  Existimarim  ego, 
Amplitudinem  tuam  recte  facturam.  si  a  Praeposito  nostro  impetrare 
possit,  primuiu  ut  summa  quaedam  de  casibus  reseruatis  succincte 
colligatur,  deinde  ut  ea  collecta  sacerdotibus  omnibus  publicetur,  postremo 
ut  ratio  ineatur  eosdem  casus,  in  quibus  ad  superiorem  eundum"  est. 
populo  denuntiandi  atque  persuadendi  •  Praeterea  quum  Ordinarius 
omnem  sacrorum  curam  vni  Praeposito  Friburgensi  permittat,  huic 
etiam  committendum  putarim.  ut  ex  authoritate  Apostolica  subdelegare 
possit  in  hac  ditio;  iburgensi  Decanos  et  Parochos,  quos  ipse  dignos 
iudicauerit.  ad  ha  os  non  manifestos  in  foro  interiore  absoluendos. 

quum  hi  uerae  conut  ionis  specimen  praebuerint  in  posterum.  Nam  et 
praesens  et  euidens  necessitas  quodam  modo  postulat  cum  illis  agi 
clementius.  qui  in  medio  haereticorum  versantes,  saepe  et  praefectis 
haereticis  subiecti,  Ecclesiae  Catholicae  cupiunt  reconciliari.  Vt  omittam 
recepta  foedera  Heluetiorum  quae  vtriusque  religionis2  vt  vocant,  liber- 
tatem  permittunt  omnibus1',  et  vetant  Ecclesiasticas  censuras,  sicut  in 
Jtalia  et  Hispania,  legitime  in  haereticos  exerceri.  Cum  uero  in  hac 
Friburgensi  dition  septem  Decani  et  Parochi  fere  octoginta  numeren- 
tur.  non  Confessarijs  quidem  omnibus,  sed  selectis  et  a  Vicario  tanquam 
dimiioribus  in  hoc  deputandis  potestas  fieri  posset,  ut  subiectos  sibi  a 
nota  haeresis  liberarent.  Miseranda  certe  conditio  tot  pereuntium  ouiiim 
in  hac  tanta  utriusque  fori  apud  Heluetios  confusione:  sed  magis 
etiam    deploranda    est    pastorum    imperitia    et   oscitantia ,    qui    uelut 

a)  eundein  autogr.         I'1  Sequuntur  vv.   nec  permittunt,  oblitt. 


1  Petro  Schnewly. 

-'  Religiuncm    dicit   catholicam    et   confessiones    protestantium    Zvinglianorum, 
Calvinistarum,  Lutheranorum  . 


174  2178.  Canisius  S.  Carolo  Borromaeo. 

coeci  coecos  in  foueam  ducuntal,  aut  certe  in  tenebris  uersantes  re- 
linquunt. 

De  Parocho  Friburgensi2  sic  statuo.  dignum  illum  uideri  gratia. 
ut  ab  haeresi  resipiscentes  absoluere  possit.  neque  cogatur  eiusmodi 
omnes  ad  nos  ablegare,  sicut  multorum  imbecillitas  ferre  non  posse 
uidetur.  Dubitant  quid[amj,  an  lex  de  prohibitis  libris  non  legendis 
tam  seuere  ab  illis  exigenda  sit  quibus  nunquam  promulgata  fuit,  ut 
pro  excommunicatis  haberi  debeant  qui  eam  transgrediuntur.  Qua  de 
re  moneri  Praepositus  posset3.  An  uero  indulgendum  sit  Parocho,  ut 
haereticos  libros  legat  et  iudicet,  dubito  nisi  fortasse  de  quibusdam 
uulgaribus,  uti  precatorijs  libellis  censendis  aliquid  illi  permittendum 
uideatur4. 

Etsi  Cardinalis  Ixaymundus  piae  mem.  usum  lacticiniorum  tempore, 
ut  vocant,  prohibito  Friburgensibus  ita  concesserit,  ut  hebdomadam 
sanctam  exceperit 5,  tamen  non  placet  quod  petit  Parochus,  vt  in  hac 
parte  noua  dispensatio  propter  eandem  hebdomadam  impetretur  aut 
donetur.  Jlla  enim  Cardinalis1'  exceptio,  ut  idem  Parochus  fatetur,  nec 
promulgata,  nec  hominum  memoria  intellecta  fuit,  ut  idcirco  lex  illa 
nullam  habuerit  executionem  •  Proinde  sicut  in  alijs  plaerisque  fieri 
solet,  inueteratam  hanc  uictus  consuetudinem.  quae  per  totam  Ger- 
maniam  ui[ge]re  uidetur,  et  ab  Episcopis  hactenus  toleratur,  prudenter 
potius  dissimulandam,  quam  noua  et  infrugifera,  ut  arbitror,  dispen- 
satione  tegendam  iudico.  Nam  et  huius  infelicis  aeui  torpor  ac  tepor 
uetat.  maiorem  uictus  rigorem  exigere,  quam  Helvetij  prae  caeteris 
Germanis  praestare  uidentur  tempore  Quadragesimae. 

Haec  habui  Reuerendiss.  et  Jllustriss.  Domine.  quae  ad  proposita 
capita  pro  mea  simplicitate  responderem:  nec  dubito.  quin  de  ijsdem 
consultus  Reuerendissimus  Dominus  Vercellensis  multo  et  uberius  et 
prudentius  suam  dicere  sententiam  possitt;.  Js  quum  Friburgi  coram 
ageret,  nouam  ueluti  lucem  ad  coecorum  aperiendos  oculos7 
praebuit  Ecclesiasticis,  apud  quos  uetus  illa  disciplina  misere  collapsa 
iacebat,    et    egregia    tidei    Catholicae  uindicandae  fundamenta    posui.  8, 

a)  Sex  rv.  xqq.  a  c.  postea  addita  sunt.  b)  Sequitur  di,  ciblitt. 


'  Cf.  Mt  15,  14;  Lc  G,  39.  '  Sebastiano  Verronio    Werro). 

1  Rectissime  hi  dubitabant.  Statuerai  Iam  Bonifacms  17//.:  _l"t  animarum 
periculis  obvietur,  sententiis  per  statuta  quorumcumque  ordinariorum  prolatis,  ligari 
nolumus  ignorantes:  dum  tamen  eorum  ignorantia  crassa  non  fuerit,  aui  supina" 
I.  1,  tit.  2,  c.  2  in  VI  . 

4  Verronius  optimae  quidem  voluntatis,  sed  aetatis  baud  ita  maturae  erat, 
Eum  illo  tempore  rerum  theologicarum  scientia  aondum  plene  imbutum  tuisse  in 
tellegitur  ex   Litteris  a  Canisio  circa  a.  1588  ad  eum  datis;  v.  infra,  ep.  2249. 

5  Vide  supra  p.  171. 

'■  [oannes  ETranciscus  Bonbomius,  <|iii  in  Helvetia  a.  l.")7'.i  1581  apostolicum 
imiiii iiiin  ei   visitatorem  egerat.  7  ls  :!.">.  5;    I-.  7:  cf.   Mt  !».  .'»<>. 

Bonhomius    Priburgi    synodum  m.  Decembri    l.">7!»   habuerat;    praeterea    cum 
clero  el  senatu  multa  praeclare  constituerat ;  v.  Mayer  I  :.'">.'>     256;  II  95     !|!'. 


EViburgo  Helvetiorum   18.  Octobris  1583.  175 

quibus  nos  Dei  gratia  superaedificamus.  Wniin  idem  fere  nobis  quod 
cuidam  aurigae  usuuenit,  qui  quum  veterem  maleque  compaginatum 
currum  per  aspera  spineta  ducturus  esta,  lente  festinat,  nec  sine  multo 

labore  difficultates  obiectas  uincere,  suumque  currum  |>r >uere  potest. 

Diei1'  ac  scribi  difficile  sit,  quam  grauibus  et  exulceratis  morbis  laborei 
Seluetia,  ad  quam  utcumque  curandam  si  amplitudo  tua  venire  non 
potest,  vtinam  Nuntius  aliquis  a  S.  D.  N,  missus  saltem  ad  tempus 
coram  adesset.  Is  profecto  quae  calamo  committi  nequeunt,  multa 
cognosceret,  ut  de  Lausanensi  Ecclesia  restituenda  \  de  Episcopo"  Se- 
dunensi2,  qui  a  suis  Valesijs  maxime  infestatur,  et  haereticis  multa 
largiri  cogitur  conseruando,  de  Lucernatibus'1  ex  quibus,  alij  Catholici 
fere  pendent,  ad  Ecclesiasticam  iurisdictionem  tuendam  animandis,  de 
seminario  Clericorum  instituendo3,  de  Solithurnensibus '  in  fide  confir- 
mandis,  de  sacerdotibus  et  regularibus  ad  meliorem  disciplinam  reuo- 
candis.  de  praecipuis  Cantonibus  ad  uerae  pietatis  officia  prouocandis, 
de  conatibus  haereticorum  impediendis,  de  Lausanensi  Episcopo  Fri- 
burgum,  ubi  resideat5  et  Cathedralem  Ecclesiam  erigat,  reducendo,  de 
Praeposito  nostro'  etiam,  qui  de  hac  tota  Friburgensi  ditione  praeclare 
meretur,  et  Ecctesiae  Lausanensi  tot  annis  fideliter  ac  gratis  inseruit, 
consolando  et  honorando.  Jgitur  in  his  alijsque  id  genus  pluribus 
ofticijs.  quae  cum  loco  et  tempore  congruent,  dictum  Nuntium  Aposto- 
licum  apud  Heluetios'  suam  ponere  operam  maxime  referet,  sig  in  ortho- 
doxah  religione  saluam  retinere  et  promouere  Heluetiam  cupiamus.  Sed 
pecco  fortasse,  qui  de  arduis  et  publicis  rebus  tam  multa  profundo, 
meaeque  professionis  quasi  oblitus,  aliena  curo.  Veniam  igitur  peto 
tum  audaciae,  tum  temeritatis,  aut  certe  in  scribendo  libertatis  meae, 
tuamque  Celsitudinem  ex  animo  precor,  ut  hoc  qualecumque  scriptum 
boni  consulere,  et  communem  Helueticae  gentis  utilitatem  ad  summam 
summi  Dei  gloriam  usque  promouere  dignetur.  Dominus  Jesus  Illustriss. 
dignitatem  tuam  cliu  nobis  et  Ecclesiae  incolumem  seruet,  ac  donis 
uere  spiritualibus  augeat  semper.  Friburgi  Heluetiorum  die  .S.  Lucae 
Euangelistae <;.  anno  Christi  1583. 

Jllustriss.  amplitudinis  tuae 

Seruus  in  Christo  exiguus 
Petrus  Canisius  manu  propria. 

a    Sic  Can    correxit  e.r  esset.  b)  Sequuntur  vv.  uix  potest,  oblitt.  <•)  Sic  C.   ipse  corr    ex 

Axchiepiscopo.  d)  Sex  vv.  sgq.  a  C.   in  margine  <i<l<lit<t  sunt.  e)  Sic  C.  corr.   ex  Friburgensi 

fi  A  c.  correctum  ex  Heluetiam.         g)  Sequitur  eam,  oblitt.        h)  A  C.  correctum  ex  orthodoxim. 

1  Vidc  supra  p.  r>.'i  10(5.  -'  Hildebrando  a   Riedmatten. 

r>.  Iulii  1583  Schnewly  praepositus  aliique  viri  ecclesiastici  senatui  rriburgensi 
aliqua  proposuerunt,  quae  seminarium  clericis  instituendis  condendum  spectabant. 
Senatores  autem  fcempus  ad  deliberandum  sibi  postularuni  Jos.  Schneuwly  et  J.-J. 
Berthier  0.  Pr.,  Projets  anciens  de  bautes  ^tudes  catboliq_ues  en  Suisse,  Pribourg 
1891,  42.  +  Rempublicam  dicit  soloduranam    Solothurn). 

5  Ex   episcopis    Lausannensibus   primus   sedem   Friburgi    tixit   [oannes  Baptista 
de  Strambino    1662     1684  .  "   18.  Octobris. 


1  76     2179.  Canisius  Claudio  Aquavivae.   Friburgo  Helvetiorum  22.  Octobris  1583. 

f  Reverendiss.  in  Christo  Patri  et  Jllustriss.  Domino.  D.  Carolo 
S.  Praxedis  Cardinali,  Archiepiscopo  Mediolanensi.  Patrono  singulari. 
Ad  manus  proprias. 

Haud  recte  Sacchinus  (Can.  309)  affirmat,  Cauisium  consulto  prius  Claudio  Aqua- 
viva  praeposito  generali  has  litteras  ad  S.  Carolum  dedisse;  vide  infra,  ep.  2188. 
Canisius  S.  Carolum,  ut  Helvetios  clementer  tractaret,  haud  frustra  hortatus  est. 
S.  Franciscus  Salesius  episcopus  gebennensis  (t  1622)  in  .  Introduction  a  la  Vie  de- 
vote"  (P.  3,  chap.  34)  scripsit:  „  J'  ay  este  console  d' avoir  leu  en  la  vie  de  saint 
Charles  Borromee  qu'il  condescendoit  avec  les  Suisses  en  certaines  choses  esquelles 
d' ailleurs  il  estoit  fort  severe"  :  (Euvres  III,  Annecy  1893,  253. 

2179.  CANISIUS  CliAUMO  AQUATITAE  praeposito  generali  Socie- 
tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  22.  Octobris  1583. 

Ex  commentario  litterarum  Aquavivae,  quod  est  in  G.  Sup.  1  f.  110\  et  ex 
Sacchino,  Can.  309  361.  Quae  Sacchinus  habet,  ex  eo  transcripta  sunt,  perperam 
ascripto  a.  1587,  in  Cod.  monac.  „Lat.  1606"'  (v.  Can.  I  lyii  f.  160".  Eadem  ;integra 
vel  ex  parte)  posita  sunt  latine  a  Petro  Pyihon  S.  J.,  Vita  R.  P.  Petri  Canisii,  Monachii 
1710,  350,  gallice  a  Michel  371.  germanice  ;i  Janssen  IV    '-  386  et  Duhr,  Jes.  I  646. 

Theologos  adversm  haereticos  scribere  debere;  id  idem  valere  atque  conversionem 
paganorum.    Epistula  ad  S.  Carolum  Borromaeum. 

Aquaviva  Roma  9.  Februarii  1584  Canisio  scripsit:  „Accepi  .  .  . 
Reuerentiae  V.  Utteras  .  .  .  22  octob.  datas".  Hae  perisse  videntur.  Quid 
autem  Canisius  Aquavivae  scripserit,  cognoscitur  ex  epistula  illa  Aqua- 
vivae.  Inprimis  ex  <<t  intellegitur,  ad  has  Canisii  litteras  pertinere 
caput  illud}  quod  posuit  Sacchinus,  Can.  361,  sic  praefatus:  Canisius 
„egit  cum  Praepositis  Generalibus,  vt  haberent  in  societate  homines  vni 
aduersus  Haereticos  scriptioni  operatos.  Quod  cum  saepe  egisset  ante, 
vt  <(  nobis  quoque  swpra  est  indicatum,  affirmans  L>i<tur<>  se  vix  <j//i<:- 
quam  rectius,  ac  praeclarius  ad  comti  vem  Ecclesiae  profectum  ab  socie^ 
tate  institui,  ac  peragi  posse,  permansit  in  iis  votis  <<</  extremum  vsque; 
et  anno  iertio,  et  octogesimo  seculi  eadem  Praeposito  ('!<</<dio  Aquavivai 
liis  verbis  exposuit.u 

-  Quoniam  diuina  bonitas  ex  variis  nationibus  multos  prae- 
stantes,  solideque  doctos  Theoloi;<>s  huic  suae  societati  suppeditat,  quo- 
rum  quidem  vsus  aduersus  Haereticos,  grauissimas  lurlesiae  pestes, 
ltodie  grassantes  maximus,  ac  vtilissimus  esse  potest,  etiam  atque  etiam 
Paternitatem  tuam  indignus  licet  iilius  rogo,  ac  obsecro,  vt  ex  multis 
huiusmodi  Theologis  non  Germanis,  vel  paucos  seligendos,  atque  in 
matura  contra  hos  pestilentissimos  Ecclesiae  Catholicae  aduersarios 
scriptione  occupandos  curare  dignetur.  Nam  et  Christi  honos,  et  com- 
mimis  Ecclesiae  profectus,  ei  peculiaris  ratio  societatis  lmius.  quae  a 
pluribus,  el  petulantioribus  hostibus,  vt  arhitror.  appetita  nunquam 
1'nit :  ac  demum  plurimorum  imbecillitas,  <pii  uostrorum  silentio  non 
parum  offendernitur.  quodammodo  flagitare  videtur,  vt  delecti  quidam 
■e  nostris  non  viua  voce  tantum,  sed  el  calamo  veritatem  Catholicam 
publice  tueantur,  seque  huic  seculo  prudenter  accomodent,  ac  suorum 
ingeniorum,  ei  studiorum  fructum  <»h  praesentem  Ecclesiae  necessitatem 


2180.   S.  Carolus  Borromaeus  Canisio.    Mediolano  7.  Novembris  1583.       177 

e  sancto  zelo  declarent.  Nec  dubito  hanc  praeclaram  operam  instituto 
nostro  vel  maxime  consentaneam  esse,  neque  ininus  valcre  hoc  ob- 
edientiae,  et  caritatis  officinm,  quam  illud,  quod  nostri  Barbaris  Jndiae 
ad  fidem  Christi  conuertendis  impendunt.  Dominus  [esus  ad  sui  Qominis 
gloriam  dirigat  omnia.  • — 

Ex  eodem  Sacchino  (I.  c.  309)  hoc  quoque  colligi  potest:  Canisius, 
cii iii  Aquavivae  significaret,  quomodo  S.  Carolo  Borromaeo  de  rebus 
quibusdam  ecclesiasticis  Helvetiae  respondisset  (v.  supra  />.  172),  simul 
notavit,  se  „consilio  cum  aliis  Patribus  habito"  cardinali  illi  scripsisse. 

2IS0.        SAWCTUS    CAROLIS    BORROMAEIS,   cardinalis,   archi 
episcopus  mediolanensis,  CANISIO.  Mediolano  7.  Novembris  1583. 

Ex  commentario  sic  inscripto  „A1  P.  Canisio",  quod  est  in  bibliotheca  vaticana 
olim  bibliothecae  barberinianae  Cod.  BLXII.  55"  f.  99). 

Rogat  eutn,  ut  se,  visitationem  apud  Helvetios  exorsurum,  conveniat  et  sacerdotem 
aliquem  secum  adducat. 

Molto  Riuerendo  Padre  •  Per  la  cura.  che  .N.  S.  m'ha  commesso, 
di  coteste  Genti  de  Grigioni,  et  Suizzeri l ;  io  fo  pensiero,  cli  mettermi 
in  viaggio,  a  quella  volta,  domani.  Hora,  per  seruitio  del  comun 
Signore  et  per  piu  piena  informatione  mia,  circa  quello,  che  si  potra 
fare,  a  benefitio  spirituale  di  quei  populi,  desidero,  et  prego  V.  Ri- 
uerentia  che  sia  contenta,  di  venirme,  a  trovare,  quanto  prima  li  sara 
possibile.  con  sua  commodita.  .V.  Riuerentia  mi  trouera,  ne  i  con- 
torni  di  Belenzona 2,  6  di  Roueredo :!.  Hauero  a  caro  meni  seco. 
qualche  sacerdote  della  Compagnia  6  secolare  buono,  per  far  essorta- 
tioni,  et  vdir  confessioni,  et  quando,  il  Preuosto  di  Friburgo4  fosse  a 
proposito  sia  desso  •  mando  1'  apportatore  della  presente,  a  posta  per 
far  compagnia  a  V.  R.  et  non  essendo  questa  per  altro,  non  mi  stendero 
piu,    che  di   pregarle  dal  Signore  Dio  pienezza  delle  diuine  gratie.  - 

His  litteris  nec  locus  nec  tempus  ascripta  sunt.  Quodsi  S.  Carolus  id,  quod 
sibi  propositum  esse  in  iis  significavit  —  se  postridie  ad  Grisones  iturum  —  reapse 
exsecutus  est,  litterae  Mediolano  7.  Novembris  1583  datae  sunt;  nam  8.  Novembris  1583 
Mediolano  ad  Grisones  versus  profectus  est  {Mayer  I  194).  Cum  anno  1583  con- 
gruit  etiam  locus,  quo  hae  litterae  in  codice  positae  sunt.  Quae  enim  eas  3.,  4.. 
5.  locis  antecedant  (quae  1.  et  2.  locis  antecedunt,  sine  tempore  sunt),  et  quae  eas 
proxime  sequuntur,  ad  a.  1583  pertinent. 

His  litteris  perinde  atque  superioribus  illis  (n.  2176)  refutantur,  qui  S.  Carolum 
Borromaeum  Societati  lesu  infensum  fuisse  asserunt;  id  quod  prorsus  falsum  esse 
optime  ostendit  Franciscus  Rodrigues  S.  J.  in  libro  lusitanice  scripto  „Jesuitophobia". 
Porto  1917,  249 — 272.  Melchiori  Lussy.  locorum  catholicorum  Helvetiae  oratori. 
Carolus  m.  Ianuario  1582  scripsit:  „Ho  procurato  per  aiuto  della  gioventu  di  quella 
natione  la  fondatione  de  i  collegii  de'  Giesuiti  di  Lucerna,  et  Friburgo".  Litteras 
integras  posuit  Thcod.  von  Liebenau  in  „Monat-Rosen"  29.  Jahrg.,  Luzern  1885,  74—75. 


1  De  S.  Carolo  per  Gregorium  XIII.  Helvetiorum  et  Grisoimm  visitatore  atque 
reformatore  constituto  v.  supra  p.  170'2. 

-  Bellinzona,  oppidum  cantonis  ticinensis  (Tessino  . 
8  Pagus  cantonis  Grisonum,  oppido  Bellinzonae  vicinus. 
4  Petrus  Schnewly. 
Braunsberger,  Canisii  Epistnlae  < -t  Aca.  VIII.  12 


178     2181.  Can.  Bonhomio.    25.  Nov.  1583.    2182.  Can.  Aquavivae.   30.  Nov.  1583. 

nGeorgius  Baderus,  superioris  Germaniae  Provimialis".  S.  Carolo  Borromaeo 
Oeniponte  3.  Decembris  1583  *scripsit:  „Quod  P.  Canisium  non  mittam,  facile.  ut 
spero,  a  Vestra  Illustrissima  Celsitudine  mihi  ueniam  impetrabit  ipsa  necessitas, 
cum,  quod  is  longius  absit,  quam  ut  tempestiue  adesse  possit :  tum  quod  ea  sit  aetate 
et  uirilms.  ut  lioc  praesertim  anni  tempore.  expectationi  satisfacturus  minime  uideatur. 
fcum  denique,  quod  Friburgensibus  ita  sit  carus,  ut  sine  graui  eorum  offensione. 
eiusmodi  ualetudinis  periculo  exponi  non  possit"  (ex  autogr.,  quod  est  Mediolani 
in  bibliotheca  ambrosiana,  Cod.  _F  105  infer."  f.  161"  .  Deinde  idem  Bader  Hala 
4.  Decembris  1583  ad  Claudium  Aquavivam  praepositum  generalem  haec  *rettulit: 
,Ante  biduum  accepi  litteras  ab  Illustrissimo  Card.  Borromaeo.  quibus  rogat,  ut 
quandoquidem  regionem  Grisonum,  Heluetijs  vicinam,  visitaturus  atque  in  moribus 
et  religione  reformaturus  est,  statim  ad  se  mittam  P.  Canisium,  uel  aliquem  alium. 
cuius  opera  in  audiendis  confessionibus  et  concionibus  babendis  ad  mensem  vnum 
plus  minus  vti  posset.  P.  Canisium  et  per  aetatem,  et  per  anni  tempus.  et  quod 
longius  absit,  quam  vt  teiupestiue  uenire  possit,  excusaui.  Rectori  uero  Lucernensi l 
mandatum  dedi,  ut  si  ulla  ratione  fieri  possit,  ipse  statim  eo  se  conferat,  uel  certe 
aliquem  alinm  qui  idem  praestare  possit,  mittat  •  nec  enim  patrono  tam  singulari. 
in  re  tam  propria  nostro  instituto,  tamque  per  se  salutari,  operam  nostram  omnino 
negare  posse  uidebar,  nec  tamen  eam  prouinciam,  praesertim  initio,  nisi  ualde  pro- 
bato  committendam  putaui"  (ex  autogr. :  Germ.  161  f.  345b  346a).  Aquaviva  Roma 
12.  Ianuarii  1584  Badero  *respondit:  rDe  missione  in  Grisones  quam  petijt  Jlustris- 
simus  Cardinalis  Sanctae  Praxedis,  placuit  mibi  quod  Reuerentia  V.  ei  de  P.  Leuben- 
stain  commodarit:  sed  tamen,  ne  Collegio  eius  diuturna  absentia  damnum  faciat,  erit 
suo  tempore  ab  Reuerentia  V.  reuocandus"    ex  comment. ;  G.  Sup.  1  f.  109a\ 

2181.        CANISIUS   IOAJTNI   FRAJTCISCO   BOXHOMIO   nuntio  apo- 

stolico.  Friburgo  Helvetiorum  "25.  Novembris  1583. 

Ejpistula  Jw.ec  commemoratur  in  litteris  28.  Aprilis  1584  <t  Bonhomio  ad  Cani- 
sium  ddtis  (infra,  ep.  2195).     Quae  iam  n<»i  exstare  videtur. 

3182.        CANISIUS  CLAVDIO  AQUAVIVAE  praeposito  generali  Societatte 

Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  30.  Novembris  1583. 

Kx  autographo  ._"':  1  p.:  in  p.  4  inscr.  et  pars  sigA   Hist.  Soc.  58  f.  79»— 80b, 
CoUegium  seguritanum   dissolvendum,   friburgense  adiuvandum.     Inbri  adversus 
haereticos  scribendi. 

f  Pax  Christi  Jesu  et  felix  amius  Admodum  reuerende  Pater. 

Jussus  meam  explicare  sententiam  de  collegio  Segurensi  aut  trans- 
ferendo  aut  dissoluendo,  breuiter  in  Domino  expedire  puto,  ut  Societas 
nostra  tot  tantisque  incommodis,  oneribus  et  impedimentis,  quae  in 
hoc  collegio  ex  parte  loci,  fundatoris  et  conditionum  sese  otferunt, 
onmino  liberetur,  utque  futuris,  litibus  querelis  et  contentionibus,  quae 
probabiliter  imminere  uidentur,  ianua  praecludatur :  atque  idcirco  idem 
collegium  shnpliciter  dissoluatur  potius  quain  transmutetur,  aut  in 
melius  commutetur 2.     Rationes  addere  supersedeo,   quas  nec  a  [me]* 

a)  llne  v.  sn/i/i/i  hiIkih  esse  uiiiiiiiiii  videtur. 


'   Martino  Leubenstain. 

-'  Societatis  provincia  toletana  collegium  seguritanuni  Segura  <le  la  Sierra 
a.  1569  ingressa  erat,  quod  Christopborus  Elodriguez  de  Moya,  oobilis  huius  civitatis 
vii-,  tnonitu  Beati  toannis  Avilae  condiderai  Sacchinus,  Eist.  S.  J.  111.  1.  5,  d.  1!'.'!  1  * ** * : 
Astrain  II  231  240).  Anno  158]  Congregatio  generalis  Societatis  qiuut a.  declarando, 
quae  S.  Ignatius  in  Constitutionibus  i'.  -1.  c.  "_'.  A  statuerai   \.  Cun.  \  ld!i.  decreverat, 


2183.  Canisius  Socio  alicui  coll.  S.  J.  coloniensis  ?).    Friburgo  Eelv.  a.  L584(?).     J79 

requiri  arbitror,  Deum  autem  tanto  magis  huic  Societati  adfuturum 
spero,  quanto  purius  atque  syncerhis  illa  iuxta  suum  institutum  pro- 
codot,  minusque  de  bono  utili"  promouendo  suspecta  eril  apud  exteros 

atque  solicita. 

R.  P.  Prouintialis  nostri '  aduentum  expectamus,  ut  afflictas  col- 
legij  huius  rationes  iu  meliorem  locum  adducat,  sinmlque  Senatui 
gratificetur  qui  de  noua  collegij  sede,  et  de  scliolae  templique  structura 
coepit  serio  deliberare.  P.  Rector  2  non  potest  non  sub  tanta  sarcina 
gemere,  quum  tantis  debitis  oneretur,  neque  a  P.  T.  uel  a  P.  Pro- 
uintiale  multis  mensibus  quicquam  aecipiat,  quod  illi  subsidium  uel 
consolationem  adferat  in  his  angustijs,  ipsumque  aes  alienum  indies 
augeatur.  Contidimus  interim  eum,  qui  auxiliator  est3  in  tem- 
p o r e  oportuno4,  suorum  necessitatibus  non  def uturum. 

Postremas  dedi,  quas  isthuc  peruenisse  spero,  de  Jllustriss.  Car- 
dinale  S.  Praxedis,  et  de  libellis  P.  Posseuini  multis  iam  in  lucem 
editis,  ut  coetera  praetermittam,  maxime  de  Societate  nostra  et  Catho- 
lica  fide  contra  haereticos  defendenda 5,  ne  propter  nos  plaerique  sim- 
plices  in  errorem  et  scandalum  inducantur (i.  Dominum  Jesum 
ex  animo  precor,  ut  nouum  hunc  annum  P.  T.  ac  vuiuersae  Societati 
nostrae  felicem  et  salutarem  esse  concedat.  Friburgi  Heluetiorum 
ferijs  D.  Andreae  Apostoli  1583. 

P.  T. 

filius  indignus 

Petrus  Canisius. 

t  Admodum  reuerendo  in  Christo  Patri  nostro,  P.  Claudio  Aqua- 
uiua,  Societatis  Jesu  Praeposito  generali.         Romae, 
Aquaviva  Canisio  respondit  9.  Februarii  1584. 

2183.         CANISIUS  SOCIO  ALICITI  collegii  S.  J.  coloniensis  (?). 

Friburgo  Helvetiorum  (?)  a.  1584. 

Ex  archetypo  (4°;  2  pp.)  manu  ignota  scripto  et  Canisii  manu  emendato.  Cod. 
colon.  „1.  A.  17"  (antea  „Litt.  Epp.  var.u:  v.  Can.  I  liv)  f.  225. 

a)  Sequitur  suspee,  oblitt. 


ut,  cum  de  collegio  aliquo  dissolvendo  extra  congregationem  generalem  ageretur,  a 
praeposito  generali  non  solum  assistentium,  provincialium,  procuratoris  generalis. 
secretarii  Societatis,  sed  etiam  „duorum  antiquissimorum  Professorum  cuiusque  Pro- 
vinciae  sententiae  per  litteras  peterentur"  (decr.  27;  Institutum  S.  J.  II  253  254  . 
Canisius  autem  provinciae  Germaniae  superioris  professus  erat  antiquissimus.  Col- 
legium  illud  seguritanum  dissolutum  non  est  (Astrain  III  499:  los.  Iuvencius  S.  J.. 
Historia  Societatis  Iesu.    Pars  Quinta.    Tomus  posterior,  Romae   1710,  958\ 

1  Georgii  Bader.  '2  Petrus  Michael. 

3  2  Par  32,  8;  Esth  14,  3;  Is  50,  7  9.  '   Ps  31.  6;  144,  15. 

5  Litteras  significare  videtur  22.  Octobris  1583  ad  Aquavivam  datas;  quarum 
ea  tantum  pars  superest,  quae  de  libris  adversus  haereticos  scribendis  est;  v.  supra 
p.  17G.    Ceterum  de  cardinali  Borromaeo  et  de  libris  Possevini  v.  supra  j).  168   170. 

6  Mt  24,  24. 

12* 


180       2184.  P.  Franciscus  Turriamis  S.  J.  Canisio.    Roma  sub  init.  a.  1584. 

Jhesus. 

Media  quaedam  ad  impetrandam  Dei  gratiam  et 

Contra  Turcam  uictoriam. 

Praelati,  Pastores,  et  concionatores  admoneant  saepe  subditos  et 
auditores  ad  preces  offerendas  Deo  Opt.  Max.  pro  conseruatione  et 
defensione  Caesareae  Maiestatis l  et  sacri  Jmperij  aduersus  Turcam 
et  eius  exercitum  nobis  magis  ac  magis  imminentem. 

Sacerdotes  in  sacriticijs  suis  interponant  saepe  collectam  in  hunc 
ipsum  tinem.  ut  collectam  pro  Imperatore.  pro  Romano  Imperio.  contra 
persecutores  -. 

Singulis  hebdomadis  dicatur  uel  cantetur  potius  Missa  solemnis 
contra  Turcas  nimirum  feria  sexta:i  cum  processione  :.  Quotidie  post 
eleuationem  ultimi  officij ''  uel  in  meridie  fiat  pulsus  in  templis  ut  ex- 
citentur  omnes  ad  inuocandum  et  placandum  nobis  Deum,  qui  suam 
iram  et  flagellum  Turcicum  auertat  a  nobis.  Moneant  concionatores. 
de  uero  usu  huius  pulsus. 

Contineatur  populus  a  magistratibus  in  officio,  praesertim  ne  diebus 
Dominicis  et  festis  exerceantur  tot  leuitates,  saltationes,  comessationcs. 
Impudiciciae  et  reliqua  carnis  opera1.  quibus  grauiter  offenditur 
Deus,    et  Christianismus  hodie  passim  corrumpitur  atque  prophanatur. 

In  summa  pagina  priore  liuius  scripti  tertia  quadam  manu  antiqua  notatum  est : 
„P.  Canisij  manus.  1584."  In  altera  autem  pagina  ipse  Canisius  scripsit:  -Contra 
Turcas  orationes  in  Superiore  Germania  Institutae."  Canisium  scripti  auctorem  esse 
verisimile  cst  tuiu  cx  genere  loquendi,  quod  in  eo  apparet,  tum  ex  emendationibus 
ab  eo  factis.  Ad  Socium  autem  aliquem  coloniensem  illud  missum  esse  colligo  es 
codice,  in  quo  exstat.  hi  lmnc  enim  circa  medium  saeculum  XVI II.  si  non  ante, 
congestae  sunt  litterae  ad  collegii  illius  homines  missae. 

2184.         P.  FRANCISCUS  TIRRIAXIS  S.  J.  CANISIO. 

Roma  sub  initium  a.  1584. 

Haec  /'.  Francisci  Torres  sive  Turriani  ^.  -I.  (<!<■  <//<<>  v.  Can.  VI 
31 — 32)  epistula  commemoratur  in  litteris  m.  Martio  <i.  1584  a  Canisio 
<id  P.  Franciscum  Roccam  <s'.  J.  </<>f/s;  v.  infra,  <■/>.  2193.  Equidem 
existimo,  Turrianum  Canisio  </<■  sacra  <<<</<■  lauretana  scripsisse;  v.  supra 
/>.  52.     Anno   1584   Tngolstadii   in    lucem   prodiit    „Francisci    Turriani 

a)  Sic  Canisitia  sua  manu  covrexit  &x  secuilda.  li'  Tria   w,  sqq.   ipsius  C.  ntanu  addita  sunt. 


1  audolpbJ  II. 
Etiam  nunc  in  ^Missali  Romano"  inter  „Orationes  diversas"  apparent  Col- 
lectae  -|»ni  linperatore",  -contra  pcisccutores  Ecclesiae",  ncontra  persecutores  ct  male 
agentes";  ei  „Missa  Praesanctificatorum"  in  „Feria  \'l.  in  Parasceve"  babei  oratio- 
ncni :  „Omnipotens  sempiterne  Deus,  in  cuius  manu  suni  omnium  potestates  el  om- 
nium  iina  regnorum :  respice  ad  Romanum  benignus  [mperium"  etc.  Oratio  huic 
similis  exstai  etiam  v.g.  in  „Missali  ad  vsum  Lausannensem'*,  Lugduni  1522,  I'.  iaimi 

:;  ln  „Missali  Romano"  hodie  quoque  Legitur  .Miss;i  contra  paganos".  In  Ger- 
mania  autem  a  nicilio  fere  saeculo  XV.  „Missam  contra  Turcas"  celebrare  solebant, 
De  qua  v.  Ad.  Franz,  Die  Mcssc  im  deutschen  Mittelalter,  Preihurg  L  Br.  1902, 
209    210.  '  Gal  5,  19. 


2184,  Turrianus  Can.    2185.  Cremerius  Can.    2186.  Rocca  Can.,  1584.      lsi 

Societatis  Iesv,  ad  Capita  argumentorum  Petri  Pauli  Vergerii  Haeretici, 
ex  Libello  eius  inscripto:  De  idolo  lauretano,  misso  ad  Ottonem  Hen- 
Hcum  Palatinum  Rheni  inferioris  Bavariae  Ducem  destinatum.  Re- 
sponsio  Apologetica  />r<>  sja/ncta  domo  Lauretana.  Libellus  antehac  nun- 
quam  in  lucem  editusu   (Sommervogel    17//,   121). 

3185.  1».  IOIXMIS  CREMEREtJS  S.  J.  poenitentiarius  CANISIO. 

Etoma  ineunte  a.  L584. 
Epistula  iaiii  ikiii  exstat.     Vidc  litteras  m.  Martio  <<.  1584  datas,   /><■>■  quas  Ca- 
nisius  Cremerio  respondit,  infra,  </>.  2191. 

ln  „*Catalogo  Patrum,  et  Fratrum  Collegij  Minorum  Poenitentiariorum  [ba- 
silicae  S.  Petri  romanae]  1584  Mense  Octobri*  conscripto  haec  sunt:  _P.  Joannes 
Cremerius  Juliacensis  Coloniensis  dioecesis,  natus  anno  L545,  Societatem  ingressus 
anno  1564,  in  Societate  et  extra  Philosophiae  et  Theologiae  5.  annis  studuit,  Doctor 
in  Theologia,  fuit  Minister,  Professor  Philosophiae,  Theologiae  posit.  et  Casuum, 
Professus  .'>""'  votorum  anno  1571"  (Rom.  53  f.  85b).  Superest  adhuc  professionis 
Treveris  15.  Augusti  1571  ab  eo  factae  *  formula  ipsius  manu  scripta  (Germ.  1 
f.  358a).  In  „*  Catalogo  Patrum  ac  Fratrum  Societatis  Jesu  qui  sunt  in  Germanicis 
Collegijs  Prouinciae  Rbeni  1."  Aprilis  1574"  dicitur,  eum  esse  „bonae  sanitatis", 
-boni  ingenij  et  iudicij",  «ad  omnia  ministeria  Societatis  talentum  habere",  modo  in 
collegio  coloniensi  officium  Lectoris  Philosophiae"  tenei'e  (Hist.  Soc.  41  f.  179a).  De 
Creinerio  cf.  etiam  Can.  VII  485. 

3186.  P.  FRAXCISCl  S  ROCCA  S.  J.  CANISIO. 

Roma  ineunte  a.  1584. 
Epistula  perisse  videtur.     De  qna   vide  litteras  m.  Martio  1584  datas,   per  quas 
Canisius  Roccae  respondit,  infra,  ep.  2193. 

3187.  GCrLIEEMCS  TECHTERMANX  patritius  friburgensis  et  eius- 
dem  reipublicae  arcbigrammateus  '  CANISIO. 

Friburgo  Helvetiorum  22.  Ianuarii  (kalendarii  gregoriani)  1584 2. 
Ex  apographo  manu  ipsius  Techtermann  scripto  in  pagina  altera  involucri 
anterioris  BCommentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis",  de  quibus  infra,  sub  ipsum 
hoc  carmen,  plura  dicentur.  Duodecim  versus  eiusdem  postremos  posuerunt  Raemy 
de  Bertigny,  Le  Bienheureux  Pierre  Canisius,  Fribourg  en  Suisse  1865,  195,  et  Tobie 
de  Raemy,  Le  Chancellier  Techtermann,  Fribourg  1914,  48. 

Sicut  Hercules  Caci  rapinas  detexit  et  sustulit,  sic  doctores  catholici,  inprimis 
Canisius,  haereticorum  fraudes  aperiunt  tolluntque. 


'  Guilielmus  Tecbtermann  (1551 — 1618)  Friburgi  Brisgoviae  in  universitate 
magister  artium  factus,  Friburgi  Helvetiorum,  in  patria  sua,  a.  1570  vicecancellarius 
(aStadtschreiber"),  a.  1579  cancellarius  sive  arcbigrammateus  reipublicae  factus  est; 
a.  1593—1598  Grueriae  (Gruyere)  praefectum  (^baillif")  egit.  A.  158G— 1G18  unus 
ex  scholarchis,  a.  1600 — 1618  de  senatu  minore  fuit.  Vir  erat  et  litterarum  latina- 
rum  graecarumque  et  iuris  peritissimus  ac  pietatis  laude  insignis,  qui  de  republica 
friburgensi  optime  meruit  (Tobie  de  Raemy  1.  c.  3  1G — 17). 

2  In  pagina  priore  involucri  anterioris,  quo  senatus  friburgensis  *  „Liber  ma- 
nualis"  ad  priorem  pai-tem  a.  1584  pertinens  coopertus  est  („Ratbsmanual  nr.  127 ", 
Friburgi  in  archivo  reipublicae)  Guilielmus  Techtermann  cancellarius  notavit:  „Kalen- 
darium  Gregorianum  hoc  anno  apud  Neuthoniae  Fryburgum,  jpsa  D:  Vincentio  sacra 
die,  Mense  lanuario  seruari  coeptum."  Servari  igitur  coeptum  est  (id  quod  ex  ipso 
etiam  libro  illo  confirmari  potest)  22.  lanuarii  1584. 


182     2187.  Guilielmus  Techtermann  Canisio.    Friburgo  Helvet.  22.  Ianuarii  1584. 

Ad  keyerendvm  in  christo  patrem 

d.  petrvm  canisivm  societatis 

iesv  theologvm  c  :  J  wil- 

HELMI    TECHTERMAN. 

Cacvs  erat  quondam  speluncae  habitator  opacae 

AEtnaei  proles  sanguinolenta  fabri, 
Finitimos  rapiens  aliena  armenta  per  agros 

Fraude  noua,  et  tectas  arte  per  insidias. 
Auersas  pertraxit  enim  in  sua  tecta  rapinas, 

Dum  manifesta  timet  signa,  notasque  doli 2. 
Nec  magni  Alcidae  pecori  improbus  ille  pepercit, 

Justa  sed  intrepidum  mouit  in  arma  Ducem. 
Ille  etenim  monstrum  latebris  et  fraude  retecta 

Insequitur  clauae  robore,  datque  neci :i. 
Tum  patuit  specus  horrendum,  patuere  rapinae 

Inque  vda  monstri  turpe  cadauer  humo. 
Heu  quot  monstra  caput  miserum  erexere  per  orbem 

Christigenum  in  terris  insidiosa  gregi. 
Ante  ferunt  hominis  faciem,  sed  foeta  veneno 

Pectora  Cerberea  linguaque  tincta  lue. 
Obliquata  ferunt  sacri  vestigia  verbi 

Haereseuuv  patres  •  carniuorique  lupi. 
Sic  animas  (miserum)  recto  de  tramite  ductas 

Tartarei  tradunt  in  Phlegetontis  aquas4. 


'  I.  e.  Carmen. 

-  Cacus  (Kcxkoc;)  filius  fuisse  ferebatur  Vulcani  (Vergilius,  Aen.  1.  8,  v.  193 — 198> 
quem  in  Aetna  monte  cum  Cyclopibus  suis  Iovi  fulmina  fabricari  dicebant  (Cicero, 
De  divinatione  1.  2,  c.  19,  n.  43;  VergUius,  Greorg.  1.  1,  v.  471—473). 

Vergilius  ait:       .  Spelunca  fuit  vasto  submota  recessu, 

Semihominis  Caci  facies  quam  dira  tenebat, 

Solis  inaccessam  radiis ;  semperque  recenti 

Caede  tepebat  humus."  (Aen.  1.  8,  v.  193     196. 

:;  De  Herculis,  qui  ex  Alceo  avo  BAlcides"  vocabatur  -  VergUius  1.  c.  1.  6,  v.  123: 
1.  8,  v.  21!»:  Horatius,  Carm.  1.  1,  carm.  12,  v.  25),  bobus  quibusdam  haec  nar- 
rantur:  Hercule  dormiente  „Cacus,  ferox  viribus,  captus  pulchritudine  boum  cum 
avertere  eam  praedam  vellet,  quia,  si  agendo  armentum  in  speluncam  compulisset, 
ipsa  vestigia  quaerentem  dominum  eo  deductura  erant,  aversos  boves.  oximium 
quemque  pulchritudine,  caudis  in  speluncam  traxit.  Hercules  ad  primam  auroram 
sonmo  cxcitus  cin:i  grogcm  pcrlustrassct  oculis  et  partem  abesse  numero  sensisset, 
pergii  ad  proximam  speluncam,  si  forte  eo  vestigia  ferrent.  Quae  ubi  omnia  foras 
versa  vidit  nec  in  aliam  partem  ferre,  confusus  atque  incertus  animi  cx  loco  infesto 
agere  porro  armentum  occepit.  I inb-  cum  actae  boves  quaedam  ad  desiderium,  ut 
fit.  relictarum  mugisscnt,  rcddita  incliisaium  cx  spclunca  boum  vox  Herculem  con- 
vniit.  Quem  ciim  vadentem  ad  speluncam  Cacus  vi  prohibere  conatus  esset,  ictus 
clava  .  .  .  morte  occubuit":  Ita  lAvius  I.  1,  c.  7. 

1  Phlegethon  dicehatur  esse  fluvius  tartareus,  <|iii  loco  aquarum  ignes  hahebat. 
Moenia  nrapidus  flammis  ambii  torrentibus  amnis,  Tartareus  Phlegethon" :  Vergilius, 
Acii.  I.  6,  \.  550  551. 


2188.  Claudius  Aquaviva  Canisio.    Roma  9.  Fehruarii  ir>84.  J^;-, 

Haud  tamen,  haud  desunt  sacri  gregia  auspice  Christo 

Doctores  casta  relligione  viii, 
Diuina  qui  luce  dolos,  technasque  recludant 

Et  pandant  verae  dulce  salutis  iter. 
Quos  inter  sununo  CANISI  magne  labore 

Desudas,  ingens  dum  tibi  cura  subest, 
Vt  rectum  seruet  Christi  plebecula  eallem, 

Nec  sacrum  saeuus  captet  ouile  lupus  '. 
Hoc  tua  scripta  probant,  quae  tu  mihi  dona  tulisti 2 

Magne  vir,  et  multis  concelebrande  modis. 
Pro  quo  Nestoreos  tribuat  tibi  maximus  annos 

Regnator,  faustos  et  sinat  ire  dies. 
XI  CAL  :  FEBR  :  M  •  D.  XXCIIII. 

Exemplum  BCommentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis",  in  quo  hoc  carmen. 
ut  supra  dixi,  scriptum  est,  Techtermanno  donavit  ipse  Canisius.  Hic  enim  in  mar- 
gine  inferiore  paginae  prioris  folii  titularis  sua  manu  haec  scripsit:  „Humaniss. 
uiro  .  D.  (iuilhelmo  Tochtermannio,  Reip.  Frihurgensis  apud  Heluetios  Archigrammataeo 
Xenij  et  amoris  ergo  Author  D.  D.u  Exemplum  idem  vidi  a.  1891  apud  clariss. 
D.  Arthurum  Techtermann  colonellum  in  eius  praedio  „Au  Brouch"  prope  Frihmgum 
Helvetiorum  sito.     Mentionem  illius  fecit  Genoud  1331. 

2188.  C1IjAIiDIIt8    A<fclTAVI\rA    praepositus    generalis    Societatis    lesu 

CANISIO.  Eoma  9.  Fehruarii  1584. 

Ex  commentario  sic   inscripto :    „Friburgi  P.  Petro  Canisio."     Gr.  Sup.  1  f.  110b. 

Epistula  ad  Borromaeum.  Ab  offensionibus  cavendum.  Bossevinus  admonitus. 
Scriptores  contra  haeveticos  constituendi.  Opits  Marianum  Barisiis  edendum.  Difftcul- 
tates  domesticae. 

Accepi  binas  Reuerentiae  V.  litteras  alteras a  22  octob.  datas 3, 
alteras  30  Nouembris ;  quibus  posterioribus  cum  suffragium  tantum  de 
Collegio  Seguritano  contineretur 4,  nihil  aliud  occurrit  respondendum  • 
Prioribus  igitur  quod  se  ab  Illustrissimo  Cardinali  Sanctae  Praxedis 5 
rogatum1'  significabat,  ut  aliquid  scriberet  de  rebus  Heluetiorum,  pla- 
cuit  mihi  quod  Reuerentia  V.  tanto c  Praesuli,  et  Societatis ,!  nostrae 
adeo  amico  morem  gesserit (i,  maxime  cum  ea  modestia  quam  se  ser- 
uasse  affirmat6.  Hoc  uero  Reuerentia  V.  etiam  in  posterum  si  quid' 
eiusmodi  postulabitur e,  retinere  debebit,  ut  quam  maxime  abstineat 
ab  omnibus  quae  in  lucem  prolata  ullum  offendere  possint,  idque  prae- 
cipue  cum  de  Cleri  moribus  ei  loquendum  erit. 

De  libris  autem  P.  Posseuini  quoniam  istud  Reuerentiae  V.  iudicium 7 
iam   antea   ex  quibusdam  P.  Prouincialis   litteris  cognitum  nobis  erat, 

a)  Sequuntur  w,  -'2  octob.  paulo  uetustiores,  oblitterata.  b)  Sequitur  scribebat,  oblitt,  c)  Se- 
quitur  uini,  oblitt.  d)  Sic;  corrigendumne  Societati  ?  e)  Sequitur  Valde  enim  ual,  nblitt.  f)  Se- 
guitur  sinvile,  oblitt.  g)  Sequitur  fac,  oblitt. 

1  Cf.  Mt  7,  15;  Io  10,  12;  Act  20  29. 

2  Vide,  quae  suh  ipsum  hoc  carmen  dicentur  . 

:!  Vide  supra  p.  17G.  4  Vide  supra  p.  178. 

°  Sancto  Carolo  Borromaeo,  archiepiscopo  mediolanensi  et  apostolico  per  Hel- 
vetiam  visitatore.         8  Has  Canisii  litteras  v.  supra  p.  172.         '  Vide  supra  p.  1G8. 


184     2189.  Can.  Turriano.    lan./Mart.  1584.    2190.  Bonhomius  Can.  Mart.  1584. 

iudicauimus  omnino  esse  ipsummet  Patrem  admonendum;  quod  iam" 
fecimus.  Sed  non  ab  re  erit  ut  Reuerentia  V.  si  quid  simile  notarit\ 
nobis  significet,  ut  si  opus  sit  eo  uti  possimus.  Atque  illud  etiam 
Reuerentiae  V.  consilium  de  aliquibus  theologis  deputandis  ad  scri- 
bendum  contra  haereticos  non  potui  non  probare,  itaque  cogitabimus 
de  eo  diligentius,  et  cum  Dei  gratia  aliquid  constituemus. 

Quod  attinet  ad  opusc  Marianum,  concedimus  Reuerentiae  V.  ut'1 
supplementum  illud  de  quo  scribebat  conficiat,  eoque  confecto  nos 
deinde  admonere  debebit,  ut"  Parisijs  ubi  recudendum  est,  aliquos 
designemus  qui  id  iuxta  Constitutiones  nostras  examinent x.  Placuit 
autem  mihi  haec  cogitatio  eius  in  Francia  imprimendi,  idque  spero' 
fore  ad  Dei,  et  ipsius  Virginis  gloriam,  et  multorum  consolationem. 
Postremo  quod  attinet  ad  domesticas  Collegij  difficultates,  sperandum 
est  Christum  Dominum  eis  pro  sua  misericordia  subuenturum.  Aderit 
etiam  cito  P.  Prouincialis  mandato  nostro  L>  ad  eas  pro  sua  parte  ex- 
plicandas,  cui  Reuerentia  V.  quicquid  sibi  occurret  pro  Collegij  utilitate 
exponere  poterit.  Quare  non  aliud  mihi  restat  scribendum  nisi  quod 
me  Reuerentiae  V.  precibus  et  sanctis  sacrificijs  plurimum  commendo. 
Romae  9°  Febr.  1584. 

Mandatum,  quod  Aquaviva  se  P.  Georgio  Bader  provinciali  de  difficultatibus 
collegii  friburgensis  dedisse  scribit,  continetur  in  eius  *  litteris  Roma  12.  Ianuarii  1584 
ad  Baderum  datis:  „De  Friburgensibus  bonis,  quando  tam  uariae  sunt  nostrorum 
sententiae,  omnino  necessarium  iudicamus,  quod  se  facturum  scribebat  ut  Reuerentia  V. 
eo  se  quam  primum  conferat,  reque  inspecta,  et  bene  consultata  tandem  aliquid  certi 
ad  uos  scribat,  ut  semel  decernere  possimus  quid  sit  agendum.  Atque  inter  caetera 
illud  uelim  ut  Reuerentia  V.  diligenter  consideret  an  bona  illa  per  externum  aliquem. 
industrium  ac  fidelem  administrari  possint :  quamuis  enim  minorem  fructum  reddant 
bona  stabilia,  quam  redderet  eorum  pretium  si  ex  eo  emerentur  census,  tamen  mnlto 
securiora  sunt  quam  sint^  census,  qui  facile'1  ...  et  mutationis  periculis  expositi 
sunt.  Quare  etiam  si  illa  bona  uendenda  essent,  praestaret  alia  bona  stabilia  uici- 
niora,  et  tutiora  inuenire.  Denique  Reuerentia  V.  rem  totam  uidebit  cnm  consultoribus 
et  ad  nos  plenam  informationem  mittet"(ex  comment. ;  G.  Sup.  1  f.  108'". 

21*9.        CANISIUS  P.  FRANCISCO  TURRIAXO  S.  J.  Romae  degenti. 
Friburgo  Helvetiorum  inter  m.  Ianuarium  et  Martium  1584. 
Vide  Canisii   epistulam    >».  Martio   a.  1584   ad   /'.  Franciscum    Eoccam   datam, 
infra,  <'/>.  2193. 

21«M>.        IOAWES  FRANCISCUS  RONIIOJIIl  S  nuntius  apostolicus 

CANISlo.  Praga  m.  Martio  L584. 

Bonhomium  hanc  epistulam  <nl  Canisium  dedisse  intellegitur  ex  eius  litteris 
28.  Aprilis  1584  m/  Canisium  <l<ttis;  ex  quibus  etiam,  quid  m.  M<n-ti<>  ('<uiisi<>  scripserit, 
ex  parte  cognosci  potest;  v.  infra,  </>.  2195. 

:i    Sequitur  cura  velcxxm  vel &imil<  v  .  <'i>r<tt.         b)  8equitur  id,  oblitt.  c)  (<>>■>■.  ex  ad  Bene- 

rentaae  V.        d)  Sequitur  ad,  oblitt.       <•)  Sequitur  in  Francia,  oblitt.       [)  Sequitur  actura  vel  <</<«<!  v  . 

oblitt.        g)  sit  <■<>»< »<t- »t .         Ii)  Sequitur  v.,  <i»<«l  legi  »<>»  potest. 


1    De   parisicnsi   editione  .Conimcntaiioiuni  de  Vcrbi  Dci   corruptelis"    vidc  inlVa, 
inonum.   1353. 

-  De  hoc   mamlatu   vidc   <|iiac  sub   ijisas   lias   littcras  dicentur, 


2191.  Canisiua  P.  [oanni  Cremerio  S.  .1.    Friburgo   Holvet.  m.  Martio   1584.      1  S.~> 

81»1.        CANISIUS   P.  IOJJOn   CREMERIO    S.  .1..   basilicae   8.  Petri 
romanae  poenitentiario.  Friburgo  liclvctioi-um  m.  Martio  1584. 

Ex  autographo  (2°;  1  p.;  in  p.  2  inscr.  et  reliquiae  sig.).  Germ.  184  f.  74. 
Partem  epistulae  gallice  reddidit  Eaemy  de  Bertigny  93. 

Beneficia  in  ingratum  collata.  Irvegularitas.  Germani  canones  neglegunt.  TJber 
Ninguardae.  Casus  conscientiae.  I»i>ni<i.  Professio  fidei.  Colonia.  Calvinismus. 
Septem  ecclesiae. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater. 

Redijt  ad  nos  tandem  Osualdus,  uestrasque  et  suas,  id  est,  dis- 
pensatorias  literas  attulit,  tum  de  rebus  Romae  gestis  non  pauca 
commemorauit.  Ingenium  hominis  feri  et  agrestis,  quod  est  prope- 
modum  indomabile,  nos  etiam  satis  experti  sumus.  Arbitror  illum  ex 
uere  miseris  atque  pauperibus  esse,  quos  Christus  indicans  dixit. 
Pauperes  semper  habebitis  uobiscum1.  Exercuit  uestram  et 
patientiam  et  charitatem.  Quid  autem  gloriosius,  quam  uta[?]  non 
modo  de  minimis  istis  fratribus2,  sed  et  immerentibus  et  in- 
gratis  hospitibus  bene  mereria[?]  Vestram  agrfbsco  humanitatem. 
quod  meo  etiam  nomine  tantum  laborum  atque  molestiarum  sustinueritis, 
multisque  beneficijs  affeceritis  hunc  neophytum,  qui  huc  reuersus  nobis 
etiam  parum  se  gratum  ostendit.  Fortasse  uexatio  tandem  in- 
sipienti,  quia  seipsum  ignorat,  d  a  b  i  t  i  n  t  e  1  le  c  t  u  m  3 ,  vt  de  suis  rebus 
statuat  rectius  quam  hucusque  fecit.  Dominus  Jesus  et  nostri,  et  mi- 
serorum  omnium  misereri  dignetur. 

Gratum  nobis  fuit  quod  scripsisti  de  facultate  dispensandi  circa 
irregularitatem,  nondum  autem  uidere  contigit,  quae  de  hoc  argumento 
scripsit  uenerandus  antistes  B.  Foelicianus 4.  Recte  autem  dixit  Pont. 
Max.,5  Germanos  non  curare  Canones,  nimirum  ob  communem  Cleri 
Germanici  ac  foedam  imperitiam.  Fortasse  in  futuro  conuentu  pro- 
curatorum  aliquid  Romae  statuent  Patres 6,  quod  ad  certiorem  et  ple- 
niorem  Jrregularitatis  cognitionem  faciat,  praesertim  in  hisce  prouintijs 
Aquilonaribus  tam  grauiter  laborantibus,  et  in  quibus  extraordinaria 
remedia  saepe  desiderantur. 

a)  Aut  lioc  ut  oblitterandum ,  aut  paulo  inferius  pro  mereri  scribendum  fuit  mereremini. 

1  Mt  26,  11;  Mc  14,  7;  lo  12,  8.  '  Mt  25,  40.  :!  ls  28,  19. 

4  Felicianus  Ninguarda  (f  1595)  O.  Pr.  Morbinii  (Morbegno)  in  Valle  Tellina 
natus.  episcopus  fuit  primum  scalensis  (1577),  deinde  Sanctae  Agathae  Gotborum 
(1583),  tandem  novocomensis  (1588).  Exstat  „Enchiridion  de  censuris,  irregularitate 
et  priuilegiatis :  non  solum  curam  animarum  gerentibus  necessarium :  verumetiam 
iudicium  Ecclesiasticum  exercentibus  admodum  vtile  et  commodum.  Ad  instantiam 
RR.  DD.  Metropolitani  et  Coepiscoporum  Prouinciae  Salisburgensis  Fr.  Feliciano  Epi- 
scojw  Scalensi  Authore.  4.  Ingolstadij  apud  Dauidem  Sartorium.  1583" :  Ita  Catalogus 
novus  nundinarum  autumnalium,  Franckfurt  am  Mayn   1583,  f.  A  4n-. 

5  Gregorius  XIII. 

B  „Congregatio  Procuratorum"  ex  Societatis  instituto  (v.  Can.  VI  Ki4)  ipso  hoc 
anno  habenda  erat.  P.  Georgius  Bader  provincialis  Augusta  Vindelicorum  5.  Apiilis 
1584  Aquavivae  praepositd  generali  *scripsit:  „Congregationcm  nostram  |provincialem| 
celebrabimus  deo  uolente  14.  Julij."  (ex  autogr. ;  Genn.  162  f.  224b). 


186     2191.  Canisius  P.  Ioanni  Cremerio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  m.  Martio  1584. 

Deo  gratias  ago,  quod  Romam  ueneris  obedientia  duce,  ubi  cum 
optimis  doctissimisque  patribus  quotidie  uersari,  et  in  conscientiae  ca- 
sibus  Romanam  praxim  addiscere  multi  nostrorum  exoptant,  sed  pauci 
hoc  beneficium  assequuntur.  Quod  si  ratioue  commoda  fieri  poterit, 
uideas  quaeso,  an  Bullam  Coenae  Domini  postremo  editam  huc  destinare 
possis:  munus  hoc  nobis  gratissimum  foret. 

De  nostris  rebus  quid  scribam  nescio.  Circumcingunt  nos  ardentes 
Caluiniani  undique,  et  Jesuitas  petunt  uirulentissime,  uelut  hostes  alios 
magis  capitales  ignorent.  Conatus  noster  in  hac  uinea  excolenda  non 
est  frustraneus,  sed  proxime  hunc  etiam  fructum  in  Domino  attulit, 
vt  tota  Resp.  in  fidei  Catholicae  professionem "  non  sine  magna  ciuium 
consensione  iurarit  ciuili  magistratui.  Idem  iuramentum  ab  omnibus, 
qui  sunt  huius  ditionis,  exigitur  atque  praestatur:  illa  uero  80  paro- 
cliijs  constat  *.  Archiepiscopi  Coloniensis  D.  Ernesti  res  meliore  quam 
antea,  loco  esse  gaudemus2,  Caluinismum  autem  sub  Casimiro  principe 
dolemus  inualescere  3,  indeque  magis  ac  magis  Jmperium  Germanicum 
labefactari  cerninnfs.  Rogemus  Dominum,  ut  multos  et  peritos  £  Ger- 
manis  operarios  accipiamus  in  hac  uasta  et  deserta  messe,  quam  tot 
syluestrae h  [?]  bestiae  obruunt  atque  uastant.  Cupio  necessitudinem 
inter  nos  arctam  ac  perpetuam  esse  frater,  ut  alter  alterum  suis  apud 
Deum  sacrificijs  et  precibus  fideliter  iuuet.  Friburgi  Heluetiorum  anno 
Christi  1584  mense  Martio.  Vtinam  pro  Canisio  tuo  septem  et  cele- 
bres  illas  Romae  Ecclesias  semel  inuisas4.   Jn  Domino  Jesu  iterum  uale. 

Frater  in  Christo  Petrus  Canisius. 

f  Reuerendo    in   Christo   Patri   Joanni   Cremerio   Societatis  Jesu, 
apud  D.  Petrum  Poenitentiario  Romae. 
Cremerius  Canisio  respondit  13.  Maii  1584. 
a)  Sequitnr  publiee,  dblitt.        b)  Sic;  corrigendumne  syluestres  ? 


1  De  hac  fidei  professione  v.  infra,  monum.  1354. 

2  Gebhardo  Truchsessio  archiepiscopo  in  apertam  libidinem  et  haeresim  pro- 
lapso  et  per  summum  pontificem  excommunicato  atque  ab  officio  remoto,  Ernestus 
Bavariae  princeps  a.  1583  a  capitulo  electus  erat  archiepiscopus.  At  cum  Gebhardus 
locum  ei  cedere  recusaret  atque  archiepiscopatum  illum  in  principatum  civilem  con- 
vcrtcic  conaretur.  Krnestus,  copiis  bavaris  et  hispanis  stipatus  „bellunj  colonienseB 
^ereret  necesse  erat.  Gebhardi  autem  res  in  deterius  vergere  coeperunt,  cum  exeunte 
a.  1583  exercitus  palatinus  ab  eo  recessit.  Atque  exeunte  m.  Ianuario  a.  1584  Er- 
nestus  Bonnam,  quod  erat  praecipuum  Gehhardi  praesidium,  occupavit. 

:;  Ludovico  principe  electore  Palatino,  qui,  Calvinismo  abrogato,  Lutheranismum 
in  Palatinatum  induxerat,  L2.  Octohris  L583  vita  functo,  Loannes  Casimirus  eiua 
frater,  eam  terrain  suseepit  administrandam,  ac,  cum  Calvinismo  addictus  esset,  statim 
homines  \i  adigere  coepit,  ut  ad  Calvinismum  reverterentur. 

'  Septem  praecipuas  urbis  romanae  dicit  ecclesias:  S.  [oannis  in  Laterano, 
S.  Petri  in  Vaticano,  S.  Pauli  extra  muros,  S.  Mariae  maioris,  S.  Laurentii  extra  muros, 
S.  Crucis  in  Jerusalem,  S.  Sehastiani.  Quas  pie  obire  iam  olim  fideles  et  romani  ei 
peregrini  consueverant.  Cf.  ■/<>*.  Hiigers  S.  •'..  I>ic  A.blasse  I".  Paderborn  1915, 
528     529. 


21!»2.  Canisius  card.  Guilielmo  Sirleto.    Friburgo  Helvet.  m.  Martio  1584.     1K7 

2192.  CANISIUS  cardinali  GUIMEIiMO  MIM.I  TO.  Sanctae  Romanae 
Ecclesiae  bibliothecario.  Friburgo  Eelvetiorum  m.  Martio   1584. 

Ex  apographo,  quod  a.  1896  D.  Vincentius  Nardoni  exscripsit  <'.\  autographo, 
(|iio(l  cxstiit  Romae  in  bibliotheca  vaticana,  Cod.  Vatic.  (>l!)f>  f.  413. 

I>>  testimoniis  Patrutn  Operi  Mariano  adiungendis  et  de  Sirleti  adnotationibus 
in  Scripturam  edendis. 

t 

Pax  Christi  Iesu  nobis  aeterna,  Hlustriss.  Domine  Cardinalis. 

Duo  sunt  quae  scribam  amplitudini  tuae :  alterum  ut  me  ingratitu- 
dinis  uitio  ac  suspicione  liberem :  alterum,  ut  optimi  Patroni  studium 
de  Catholica  fide  bene  merendi  confirmem.  Essem  enim  uehementer 
ingratus,  nisi  constantem  erga  me  beneuolentiam,  et  officiosam  chari- 
tatem  toties  declaratam  doctissimi  Cardinalis  agnoscerem  ac  prae- 
dicarem.  Benedictus  author  et  fons  bonorum  onmium,  qui  tam  locu- 
pletem  et  munificum  mihi  patronum  excitauit,  cuius  opera  et  praesidio 
Deiparae  Virginis  causam  magis  ac  magis  illustrem  ac  proueham  J  uel 
inuitis  Antidicomarianis  [?] ' 2  onmibus.  Bene  est  quod  pietas  tua  meo 
nomine,  quantumuis b  impediant  aliae  curae,  interpellatur,  nec  moleste 
fert  toties  rogari  ac  moneri,  ut  e  suis  thesauris  ueterum  [?] c  monu- 
mentis[?]c  porrigat  aliquid,  quod  Mariano  argumento  pertractando  ser- 
uiat.  Versamur  enim  in  Aquilone,  unde  malum  omne  pan- 
d  i  t  u  r  3,  et  selectis  Patrum  testimoniis  quae  ad  tantae  Virginis  glo- 
riam  tuendam  spectant,  misere  destituimurd  uti  sapientiae  tuae  ignotum 
esse  non  potest.  Nihil  autem  huic  instituto  quod  multis  iam  annis 
promouemus,  utilius,  nihil  nobis  gratius  esse  potest,  quam  eiusmodi 
ueterum  sententiis  Catholicam  ueritatem  stabilire,  et  haereticam  falsi- 
tatem  euertere  atque  profligare. 

Memini  sane  cum  Romae  aliquando  agerem,  intelligere  [?]  °,  II- 
lustriss.  dignitatem  tuam  in  uotis  habere,  ut  non  pauca  diuinae  scrip- 
turae  loca,  quae  iam  pridem  obseruasset,  scholiis  quibusdam  explicata 
ederet,  eoque  studio  seruiret  posteritati.  Ego  uero,  si  cum  tanto  Pa- 
trono  fidenter  agere  par  est,  etiam  atque  etiam  rogo  et  obsecro  Celsi- 
tudinem  tuam,  vt  hoc  praeclarum  sanctumque  lucubrandi  institutum 
pro  uirili  urgeat  et  absoluat4.    Ita  enim  laboris  sui  praemium  a  Christo 

a)  Corriffendumne  Antidicomarianitis  ?  It<i  eerte  Canisius  in  Opere  Mariano,  l.  2,  c.  8  10  (l.  c. 
p.  171  185).     Cf.  infra,  aduot.  2.  b)  quantuisuis  autogr.  c)  Sic;  scribendum  fuisse  videtur  aui 

ueterumque  monumentis,  nnt,  id  guod  mifii  magis  probatur:  uetenim  monumentorum.       <1)  destituimus 
apogr.  e)  Sic  apogr.;  corriffendumne  intellexisse  me  ? 


1  Sirletus  ex  bibliotheca  sua  complures  Patrum  graecorum  sententias  cum  Ca- 
uisio  Opus  Marianum  parante  communicaverat ;  v.  Can.  VII  487 — 488. 

-  'AvribiKoiaapiaviTiJuv  nomine  a  S.  Epiphanio  haeretici  quidam  designantur.  qui 
B.  Mariam  Christo  nato  S.  Ioseph  coniugi  concubuisse  dicebant :  Adversus  haereses 
I.  2.  tom.  2.  liaer.  58  sive  78  (Migve,  P.  gr.  XLII  700). 

8  Ier  1,  14;  cf.  4,  6. 

4  Sirletus,  gravioribus  negotiis,  ut  videtur,  distractus,  laborem  hunc  absolvere 
non  potuit.  Attamen  a  P.  Hildebrando  Hbpfl  0.  S.  B.  anno  1908  Friburgi  Brisgoviae 
typis    exscripta   sunt:    rKardinal  Wilhelm  Sirlets   Annotationen    zum  Neuen  Testa- 


1  gg  2193.    Canisius  P.  Francisco  a  Rocca  S.  J. 

amplissimum  referet,  ac  de  rep.  Christiana  optime  merebitur,  ac  fidem 
aeterno  numini  fortasse  datam  pulcherrime  liberabit.  Christum  omnis 
sapientiae  fontem  et  principem ° [?]  ex  animo  precor,  ut  nos  electae 
u  i  n  e  a  e  *  suae,  quoad  uiuimus,  fidos  et  idoneos  operarios  reddat  - : 
u e n i t  enim  nox,  quando  nemo  potest  operari3.  Quod  super- 
est  amplitudini  tuae  et  me,  et  procuratorem  p.  Franciscum  a  Rocca  4 
commendo  maxime.  Friburgi  Heluetiorum  anno  post  Christum  natum 
1584,  mense  Martio. 

Illustriss.  dignitatis  tuae 

Seruus  indignus 
Petrus  Canisius. 

Hlustriss.  et  Reuerendiss.  Domino,  Domino  Guilhelmo  Sirleeto1' 
Bibliothecario  Apostolico,  patrono  amplissimo.         Romae. 

2103.        CANISIUS  P.  FRAXCISCO  A  ROCCA  S.  J.  Romae  degenti. 

Friburgo  Helvetiorum  m.  Martio  1584. 

Ex  autograpbo  (2°;  1  p. ;  in  p.  2  insciO.    Germ.  183  f.  29-4. 

Sacrae  reliquiae  in  templum  Societatis  romanum  il/atae.  Cardinalis  Sirletus. 
Collegii  germanid  prosperitas.  P.  Turrianus.  Gregorius  XIII.  Eosariton  Beati  Ed~ 
mundi  Campiani.    Germani  in  Societate.    Bulla  Coenae.    Martyres  angli. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  frater  chariss. 

Tandem  ad  nos  redijt  Osualdus,  de  quo  bene  meriti  estis,  ut  uobis 
et  Patribus  multum  ambo  debeamus.  Sed  et  pergratae  fuerunt  literae 
uestrae,  multisque  consolationem  adferent,  praesertim  ob  descriptum 
illum  ut  pium,  ita  insignem  apparatum,  quemc  sacris  Martyrum  reli- 
quijs  transferendis  tota  urbe  loete  spectante  tribuistis.  Benedictus 
Deus,  qui  nouum  templum  tanto  thesauro  decorauit,  talesque  Patronos 
dedit  Societati,  quorum  singularis  et  immortalis  memoria  latissime 
uigeat,  et  qui  nunc  primum  ex  obscuris  abditisque  locis  eruti,  quodam- 
modo  in  orbe  renati  esse  uidentur5.  Habes  ut  optasti,  meas  ad  Jllust. 
Cardin.  literas,  in  quibus  te  meum  ueluti  procuratorem  nomino :  utinam 
plura  mittat  ueterum  elogia,  quae  ad  Deiparamd  illustrandam  faciant6". 
Non  impedio  quin  reserentur. 

a)  Corrigendumne  principium  ?         b)  Sic  autogr.;  scribendum  fuit:  Sirleto,  e)  Ita  <<   C    eor- 

reetum  est  ex  quae.         d)  Seqtiitur  causam,  oblitt.         e)  Quattuor  <<•.  sij.j.  n  r    postea  inserta  sunt. 


ment.    Eine  Verteidigung  der  Vulgata  gegen  Valla  und  ESrasmus.    NacL  ungedruckten 
Quellen  bearbeitet"  (Biblische  Studien  XIII  2).  '  Ier  2.  21. 

2  Cf.  Mt  20.    1      lC:  21,  28     31:   Mc   12,    1      !»:    Lc  20.  !t      16. 

3  Io  9,  4.  4  Vide  intra.  ep.  2193. 

'  Sanctorum  Ahundii  et  Aliundantii,  q.ui  Romae  sub  Diocletiano  martyrium 
obierant,  corpora  a.  1582  in  ecclesia  SS.  Cosmae  et  Damiani  sub  altari  quodam  re- 
prita  (iregorius  XIII.  ecclesiae  sanctissimi  Nt)ininis  lesu  apud  domum  profeSSam 
Societatis  cura  Alexandri  cardinalis  Farnesii  paullo  ante  funditus  erectae  donavit; 
in  (jiiiuii  1;").  Septemliiis  1;")S.'}  sollenniter  translata  sunt  Acta  Sauctontiit.  Septembris 
Tomus  quintus,  Antverpiae  17;");"»,  308    310). 

''  Ihis  litteras  ad  Gnilielmum  cardinalem  Sirletum  «liitiis  v.  supra  \k  187. 


Friburgo  Helvetioruija  m.  Martio  15N4.  ls(.) 

Gratulor  Germanico  collegio  tales  fructus  adferenti,  qui  ad  Ger- 
maniam  restituendam  spem  nobis  amplissimam  in  Doinino  praolxmt. 
Oonfirmet  Christus  quod  coepit  in  hoc  praeclaro  seminario,  unde  mi- 
seranda  totque  modis  deprauata  natio  non  innnerito  praosidia  prope- 
modiun  extrema  suis  morbis  applicari  desiderat  et  expectat.  Gratulor 
et  collegij  huius  Rectori ',  qui  inter  spinas  asperas  iam  colligit  rosas, 
ut  suorum  laborum  hunc  dulcem  quoque  fructum  experiatur.  Adeo 
uerum  est  illud:  Ecce,  agricola  expectat  preciosum  fructum 
terrae,  patienter  ferens,  donec  accipiat  temporaneum 
et  serotinum-.  Salutem  illi  ex  me  dici  plurimam  uelim,  sicut  et 
R.  P.  Bobadillae.  et  P.  Hoffaeo,  alijsque  p.  Assistentibus ;:.  quos  diu 
superstites  nobis  bonitas  diuina  conseruet. 

Ad  P.  Turriani  literas  respondi:  mirum  sane  Patrem  illum  hac 
aetate  tam  multa  scribendo  praestare4:  sed  potentia  Dei  nostram 
uincit  imbecillitatem,  et  zelus  domus  Dei6  multum  etiam  in  seni- 
bus  ualet. 

Bene  sit  Gregorio  XIII.  Pont.  Max.  et  Romani  Collegij  fundatori, 
nostraeque  societatis  alteri  Moecenati  atque  parenti,  cui  tam  multa 
ubique  gentium  debent  orthodoxi.  Recte  factum,  quod  mei  memoriam 
non  deponas  in  septem  Ecclesijs  et  apud  sanctos  Martyres  nuper  in- 
uentos,  quorum  historiam  uidere  percupio'5.  Dictis  Patribus,  ut  pro 
me  dominum  rogent,  ualde  cupio  commendari.  Dominus  Iesus  felix 
nobis  pascha 7  tribuat.    Friburgi  Heluetiorum  mense  Martio  anni  1584. 

Tuus  in  Christo  frater  Pet.  Canisius. 

Rosarium  Emundicum  ualde  gratum  apud  me  munus  fuit 8.  Vtinam 
Catalogum   habeam   Germanorum,    qui   proximis   annis   uocati   sunt   a 


1  P.  Michaeli  Lauretano  S.  J.  '-'  Iac  5,  7. 

:1  Claudio  Aquavivae  a.  1581  a  Societatis  congregatione  generali  hi,  praeter 
Hoffaeum,  adiuncti  erant  „assistentesu :  Laurentius  Magius  pro  Italia,  Carcias  de 
Alarcon  pro  Hispania  et  Indiis  ad  eam  pertinentihus,  Georgius  Serranus  pro  Lusi- 
tania,  Indiis  Orientalihus,  Brasilia  {Institutnm  S.  J.  II  251). 

4  P.  Franciscus  Turrianus  S.  J.  (natus  circa  a.  1509)  a.  1583  Ingolstadii  in  lucem 
emisit  „Posteriorem  defensionem  locorum  Scripturae  de  una  Ecclesia  Catholica  in 
terris  visibili,  et  de  Episcopo  eius>  Pontifice  Romano"  contra  Antonium  Sadeelem, 
item  „Epistolam  ad  quemdam  in  Cermania  Theologum  contra  Ubiquistas,  Arianistas". 
Anno  autem  1584  ibidem  praeter  defensionem  sacrae  domus  lauretanae,  quam  supra 
(p.  181)  dixi,  edidit  adversus  Sadeelem  „'E\eYKOv  buauixnpiKov  sive  .  .  .  deprehensionem 
confessionum  et  mendaciorum  eiusdem",  et  Romae  vulgavit  „Epistolam  ...  de 
redditibus  Ecclesiasticis  et  ratione  iis  utendi".  Titulos  integros  posuit  Sommervogel 
VIH  120—121.  5  Ps  68,  10;  Io  2,  17. 

0  Anno  1584  a  P.  Fidvio  Cardulo  S.  .1.  Romae  editus  est  liber  (auctoris  nomine 
in  titulo  non  ascripto):  „Sanctorvm  Martyrvm  Abvndii  Presbyteri,  Abvndantii  dia- 
coni,  Marciani,  et  Ioannis  eius  filij,  Passio  Ex  tribus  vetustissimis, '  et  manu  scriptis 
Codicibus  deprompta,  Cui  additae  sunt  Inuentiones,  et  Translationes.  et  ad  historiam 
Notae"  {Sommervogel  II  744). 

7  Hoc  futurum  erat  1.  Aprilis  (kalendarii  gregoriani  . 

H  Ea,  quae  Canisius  paullo  inferius  scribit,  ostendunt,  Canisio  missum  esse 
losarium  sive  sertum  precatorium,  quo  usus  erat  Edmundus  Campion  sive  Campianus. 


190     2194.  Canisius  S.  Carolo  Borromaeo  card.    Friburgo  Helvet.  5.  Aprilis   L584. 

Domino  ad  societatem.  et  in  eadem  uocatione  persistunt,  cupio  enim 
eorum  et  Germaniae  nomine  gratias  uocanti  Deo  singulares  agere, 
omnibusque  precari  sanctam  in  accepta  gratia  constantiam.  Praeterea 
si  quae  mutatio  in  Bulla  coenae  Domini  facta  est,  siue  hoc,  siue  su- 
perioribus  aliquot  annis,  eam  nobis  exponas  quaeso.  Nihil  audimus  de 
novis  Martyribus,  qui  post  b.  P.  Emundum  suum  pro  fide  sanguinem 
fuderint,  nostraeque  societatis  uineam  irrigarint  \  Colligat  sibi  Christus 
euidentem  fructum  ex  praecipuis  missionibus,  praesertim  in  oriente 
factis  ad  Catholicae  fidei,  quae  apud  nos  adeo  labefactatur,  propa- 
gationem.  Habes  iam  quod  respondeas,  si  sit  ocium:  nihil  enim  uereor 
amicissimo  fratri  scribere,  cuius  apud  Dominum  non  obliuiscar.  Iterum 
in  Christo   cum  Germanis  onmibus  uale.    Salutabis  ex  me  quoque  P. a 

Reuerendo  in  Christo  Patri  Francisco  Rocca.  Societatis  Jesu  sacer- 
doti  ualde  dilecto.        Romae. 

2194.  CANISIUS    SANCTO    ( AROLO    BORROMAEO.    cardinali, 

archiepiscopo  mediolanensi. 

Friburgo  Helvetiorum  ;">.  Aprilis   L584    kalendarii  gregoriani  . 

Ex  autographo  [2°;  »/,  p.;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.  .  quod  exstat  Medio- 
lam  in  bibliotheca  ambrosiana.  Cod.  _F.  inf.  L75"  f.  198a  2041'.  Epistulae  summa 
brevis  posita  est  ab  E.  Wymann  in  _Der  Geschichtsfreunda  54.  Bd.,  Stans  1899.  109, 
et  in  .Der  heilige  Karl  Borromeo  und  die  schweizerische  Eidgenossenschaft",  Stans 
1903,  250.  Idem  eam  commemoravit  in  .Kardinal  Karl  Borromaeo  in  seinen  Be- 
ziehungen  zur  alten  Eidgenossenschaft",  Stans  1910,  150. 

Fomerii  legatio.    S.  Carolus  in  Helvetiam  venturus. 


a)  Si 


Hic.  a.  1539  Londini  natus.  cum  aliquamdiu  ecclesiae  anglicanae  diaconum  e_;isset, 
a.  1569  ad  ecclesiam  catholicam  rediit,  a.  1573  Romae  Societati  Iesu  nomen  dedit^ 
deiude  per  aliquot  annos  in  collegio  pragensi  docuit,  anno  denique  1580  in  Angliam 
tnissus  est,  ubi  catholicis  egregiam  operam  praestitit,  donec  proditoris  ope  captus 
1.  Decembris  1581  Londini  Elisabetha  regina  iubente  perduellionis  praetextu  per 
suspendium  necatus  et  in  quattuor  ]iartes  distractus  est.  Ei  atque  Alexandro  Briant  S.  J.. 
qui  eius   et    laborum    et   passionis   socius   fuerat,  Leo  XIII.  a.  L886    beatorum    mar- 

,.vnini    ll( res   decrevii    ./.   Ungard,   The   History   of   England   VI6,   Dublin    1S74, 

164     L68;   Jos.  SpiUmann  S.  .1..    Die   englischen  Martyivr  unter  Heinrich  VIII    und 
Elisabeth,  II'.  Freiburg  i.  Br.   1900.  363    379:  Pastor  IX  -_'s|     294). 

1  P.  Thomas  Cottam,  8.  Aprilis  L579  Romae  in  Societatem  Eesu  admissus, 
20.  Maii  L582  Londini  eodem  supplicii  genoiv.  at«iue  I'P.  Kdnmndus  Cjunpioii  ct 
Alexander  Briant,  interemptus  est.  Hos  praecesserant  duo  alii  Societatis  sacerdotes: 
Thomas  Woodhouse  i'!».  tunii  L573,  foannes  Nelson  3.  Februarii  L578  pro  fide  catho- 
lica  mortem  obierant.  llis  accesserunt  a.  L582  ei  L583  Rohertus  Johnson,  alumnus 
collegii    germanici,   .'t   sacerdotes   aliquot,    qui  Romae    in  collegio  anglico  Societaiaa 

•ll"""li  fuerant.    Horum  <| tue  omnium  cultum,  iam  Ghregorii  XIII.  auctoritate  pro- 

batum,    Leo   XIII.    a.   L886   confirmavii     Lingard  VI    168;    Spilh„«><»   II-   i;:s     \\\ 
L89   -190  217  224  392     394405     413 ;  Steinhuber  P  85     86;   WiUuim  Cardinal  AUen, 

A   Uru'u'  Histor f  the  glorious  Martyrdom  of  twelve  reverend  Priests,  K.itlin-  Ed- 

munil  Campion    and    his  Companions,    edited  by  the  Rev.  J   II   Pollen  S  .1      London 
L908,  20    •_'!  47     55  62    66  77     ss  m     117'. 


2195.  loannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Praga  28.  Aprilis  1584,      1J)1 

t 
Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 

Jllustriss.  et  Reuerendiss.  Domine. 
LVrgratus  nobis  aduentus  fuit  Ambrosij,  qui  et  suo  munere°[?]  prae- 
plare  satisfecit,  quum  apud  nos  in  Heluetia  egil  '.  Etsi  uero  multa  cum 
illo  egi  familiariter,  tamen  quum  huc  accesserit  amplitudo  tua,  multo 
de  his  certius  poterit  iudicare.  Deo  gratia,  qui  non  A.postolico  Nuntio, 
sed  tali  Cardinali  et  Eeluetiae  Protectori2  hanc  tanti  momenti  lega- 
jbiOnem  iniunxit3.  Nec  dubito  Diuinam  bonitatem  ut  saepe  alias,  ita 
hic  etiam  pietatis  tuae  conatibus  clementer  adfuturam,  quantumuis 
haeretici  nobis  uehementer  obsistant.  De  alijs  quae  antea  perscripsi, 
et  ad  Catholicam  Heluetiam,  siue  Clerum",  siue  populum  spectant,  nihil 
est  opus  repetere,  ut  mihi  persuadeo.  Speramus  in  Domino  forec,  ut 
non  multo  post  Pentecosten4  Celsitudo  tua  se  adiungat  Heluetijs, 
magnumque  fructum  in  hac  messe  praebeat.  Dominus  Jesus  ampli- 
tudinem  tuam  diu  nobis  et  Ecclesiae  incolumem  servet.  Friburgi 
Heluetiorum  anno  1584  5  Aprilisd. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius. 

f  Jllustriss.  et  Reuerendissimo  in  Cbristo  Patri  ac  Domino,  D. 
Carolo  S.  Praxedis  uirg.  Cardinali,  Archiepiscopo  Mediolanensi ,  et 
[Heluetiae]  Protectori,  patrono  amplissimo. 

2195.        IOAJOrES  FRAtfCISClTS  BONHOMIUS,   apostolicus   apud 
imperatorem  nuntius.  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Praga  28.  Aprilis  1584. 
Ex  commentario  ipsiusBunhomii  manu  tum  scripto  (2°;  2'/2PP-)  tum  sic  inscripto: 
„Ad  P.  Canisium.    1325."     Cod.  „Bonh.  2"  p.  171     173. 

Detts  collegium  iuvabit.  Pontifex  Germanis  magnam  pecuniam  misit,  Ab  eo 
subsidia  peti  poterunt    Optandum,  ut  Borromaeus  in  Helvetiam  veniat.    Sodalitas. 

a)  Corrigen&umne :  muiieri  ?  b)  Sequitur  spectant,  ohlitt.  c)  Sequitur  fere  rrl  simile  v., 

nhlitt.         d)  Sequitur  158,  ohlitt. 


1  Grisones  magistratus  pagi  roboretani  (Roveredo)  imperio  suo  subiecti  in  vin- 
cula  coniecerant.  quod  8.  Carolum  Borromaeum  ad  se  invitassent,  secretas  pactiones 
cum  eo  fecissent,  ei,  ut  collegium  Societatis  Rohoreti  conderet,  permisissent,  harum 
rerum  Curiae  praetori  urhis  rationem  reddere  recusassent.  Eorum  adiuvandorum 
causa  Borromaeus  circa  initium  a.  1584  Amhrosium  Fornerium  sive  Fornarium  virum 
laicum  qui  Friburgo  Helvetiorum  ortus  esse  et  Borromaei  cuhicularium  egisse  videtur 
ac  m.  Novembri  1584  Mediolani  procurator  collegii  helvetici  fuit)  ad  septem  pagos 
Helvetiae  catholicos  misit;  quorum  opera  Rohoretani  illi  liherati  sunt  (Mayer  1 
198—199:  cf.  179:  Wymann,  Der  heilige  Karl  etc.  186  259  263).  Litteras,  quilms 
Lucas  Dakh  praetor  Rohoretanos  4.  Decembris  1583  (styli  veteris)  iusserat  Curiam 
ad  rationem  reddendam  venire,  edidit  Theod.  v.  Liebenau  in  „Katholische  Schweizer- 
felatter"  3.  Jahrg.,  Luzern   1887,  308. 

2  Carolus  iam  a.  1560  a  Pio  IV.  Helvetiae  apud  Sedem  Apostolicam  „protector" 
constitutus  erat    Mayer  I    171  . 

:!  S.  Carolus  a.  1584  in  Helvetiam,  atque  etiam  Friburgum,  venire  ibique  visita- 
toris  apostolici  munere    v.  supra  p.  1702)  fungi  volebat  {Berthier,  Bonh.  125     1l'7  . 
4  Dominica  Pentecostes  futura  erat  d.  20.  Maii  kalendarii  gregoriani. 


192      2195.  Ioannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Praga  28.  Aprilis  1584. 

Admodum  Reuerende  pater,  uti  frater  in  Domino,  et  amice  Cha- 
rissime.  Non  satis  mirari  possum  tantam  literarum  uestrarum  tardi- 
tatem,  quod  trimestri  spatio  Friburgo  Pragam  peruenire  non  potuerint. 
Si  tamen  deincepsa,  ut  ante  monui,  mittentur  Mediolanum  ad  Hlustrissi- 
mum  D.  Cardinalem  Sanctae  Praxedis  \  multo  expeditius  iter  hoc  con- 
ficient,  cum  inde  XV  circiter  dierum  spacio  ad  nos  aduolare  soleant. 
Neque  uero  minus  sum  miratus  meas  Ensishemij  datas2,  atque  ad 
Reuerendissimum  Episcopum  Basileensem 3  missas  ipsique  eiusdem  Epi- 
scopi  suffraganeo 4  per  meb  ipsum  Friburgi  Brisgouiae  traditas  tam 
sero  Friburgum  Heluetiorum  perlatas  fuisse. 

Caeterum,  quod  necessitates  uestras  attinet,  doleo  ex  animo,  non 
posse  me  hoc  tempore,  quam  cuperem,  opem  afferre;  sed  non  ideo 
abbreuiata  est  manus  Domini5:  neque  diffido,  fore,  ut  diuina 
benignitate,  cum  minus  fortasse  cogitaueritis.  uobis  succurratur;  imo* 
quo  maiores  fuerint  istius  Collegij  angustiae ,  eo  uberiorem  exinde 
fructum  perceptum  iri  equidem  spero;  spem  igitur  uestram  exercere 
uult  Deus  optimus  absque  dubio,  opportunum  uobis  auxilium  laturus  in 
tempore  suo;  Summum  Pontificem(;  nunc  pro  subsidio  sollicitari  haud 
probo11,  cum  multa  hoc  anno  praeter  solitum  impenderit;  centum  scilicel 
millibus'  Jmperatori7  pro  finium  Ungaricorum  defensionef  totidemque 
et  amplius  Coloniensi  Archiepiscopo 8  ad  arcendum  Apostatam  ;\  recu- 
perandaque  ecclesiae  illius  bonae  rogatis  10.  Iterum fc' [?]  sedatis  paulis- 
per  his  turbis  Coloniensibus,  ineunteque  proxima  hieme  non  ab  re  fore 
putarem,  si  Senatus  ad  Romanum  Pontificem  literas  daret  deprecatorias, 
proque  ecclesiae,  et  Collegij  fabrica,  atque  itidem  pro  biblioteca  in- 
struenda  aliquid  conferri  ab  illius  Sanctitate  enixe  peteret:  Nulla  porro. 
meo  sane  iudicio,  certior1'  efficaciorue  esset  impetrandae  opis  ratio1, 
quam  quod  Illustrissimus  ac  Reuerendissimus  Sanctae  Praxedis  Cardi- 
nalis  coram  uestras  necessitates   inspiceret,    spemque  maximam  incre- 

a)  Tria  vv.  sqq.  supra  versum  seripta  sunt.  b)  Sie  Bonh.  correxii  '.'••■  miratus  P.  '1'.  XXII  Ia- 
nuari.j  die  conqueri,  nullas  meas  [eorreetum  ex  mearum/  aestate,  autumnoue  istuc  perlatas  ^si1.  cmn 
antea  scripserit  tamen,  c)  A  bonh.  eorreetum  e.r  imo  uero.  d)  A  Bonh.  correetum  e.r  probarem 
o)  A  Bonh.  correctum,  nt  videtur,  ex  millia.  i'i  8ic  in  comm.  correctum  est  ex  pro  finibus  [Jngaricis. 
g)  Hoe  r.  obseurius  «criptum  est.         h)   //"•■  /-.  supra  versum  seriptum  est.         i)  Sequitur  esset,  oblitt. 


1  S.  Caroluni   B<>in>m;icuui  archiepiscopuin  niediolancnsem. 

Bonhomius  initio  m.  Septembris  1583  Ensishemii  fuit :  v.  supra  p.  L68. 
:i  Iacohum  Christophorum   Blarer  a  Wartensee. 

'  Kpiscopus  suffra^aneus  liasileensis  fuit  a.  15(>(5  1600  Mareus  Tegginger  Hciiir. 
Schrcihrr,  (leschiclite  <ler  Alliert-Linlw -i^s-l  'ni\  ersit&i  ZU  Freiburg  im  Breisgau  II, 
Freiburg  i.  Br.  1868,  302  -305).  Qui  alibi  Steffens-Reinhardi  II  L60s;  Stuckdberg  II 
.~>5    BTettingeru  vocatur. 

5  ls  5!),  1.  '■  GTegorium  XIII.  ;  Rudolpho  11. 

Ernesto  Bavariae  principi;  v.  supra  )>.  L862  et  cf.  Theiner  III  .'i'.i7     .'>;•!». 
Gebhardum  Truchsessium. 
10  Tantas  pecunias  Rudolpho  ei  Ernesto  a  pontifice  datas  esse  Borihomius  etiam 
Petro  Sclmewlv  praeposito  friburgensi  27.  Aprilis  L584  *scripsit,  addens:  „de  quibus 
ego,  si  quisquam  alius,  testari  aere  possum"   ez  commentario;  Cod.  „Bonh.  2"  ]>.  L69). 
cr.  etiam  Pastor  IX  657. 


2196.  Canisius  P.  Paulo  Hetzcovaeo  S.  J.    Friburgo  Helvet.  -_;.  Maii  1584.     193 

pibilis  fructus  in  regione  ista  percipiendi  non  modo  ipse  conciperet,  sed 
etiam  summo  Pontifici  sua  authoritate  et  facere  et  inijcere  posset  haud 
dubiam:  verumenimuero,  ut  superiore  quoque  mense  scripsi,  dum  ad 
uestras  ipso  Sanctae  Catharinae  sacro  die1  datas  responderem,  dignam 
istam  prouinciam  non  existhno,  tali  tantoque  Duce,  Medico,  et  Doctore, 
qui  unus  certe,  ex  ijs  onmibus,  quos  ego  liac  tempestate  nouerim, 
Inueteratis "  Heluetiorum,  Cleriqur  praesertim,  niorbis,  salutaria  adhibere 
posset  remedia  - :  Quod  si  illum  satrapae :!  admiserint,  fatebor  equidem 
toto  me1'  coelo  aberrare:  Quas,  rogo,  bone  Deus,  rationes  excogitabunt, 
quibus  illumc  a  finibus  Heluetiae  arceant,  aut  saltem  honested  ne  in- 
grediatur  impediant?  Tandem"  autem  consilia  impiorum  interibunt, 
Domini  uero  consilium  manebit,  immo  in  aeternum  manet4; 
qui  si  statuerit  hoc  tempore  misero  isti  prouinciae  succurrere,  optimum 
Cardinalem  mittet,  ipsis  etiam  Satrapis  inuitis :  ad  quem  rogo  etiam, 
atque  etiam  Paternitatem  Tuam,  ut  frequentes  literas  dare  uelit,  quo' 
illum  de  rebus  Heluetiorum  diligenter  certiorem  faciat.  Si  enim  consilia, 
et  uota  uestra '  simul  contuleritis,  contido  plane,  et  Diuinam  Maiestatem 
precibus,  et  homines  consilijs  cessuros :  Marianae  sodalitati  uniuersae, 
fratribus.  collegisque  uestris  et  amicis  omnibusg  plurimam  dico,  pre- 
corque  salutem  a  Domino,  omniumque  precationibus h  me,  quam  maxime 
possum,  obnixe  commendo1,  hominem  quam[?]k  plurimis  miserijs  re- 
fertum,  bonorumque  omnium  spiritualium  egentissimum.  Pragae  mj" 
Cal.  Maij  MDLXXXIIII. 

2196.  CANISIUS   P.  PAHLO   HETZCOVAEO    S.  J. ,   confessario 

Magdalenae  archiducissae  Austriae. 

Friburgo  Helvetiorum  2.  Maii  1584. 

Kx  apographo  saeculo  XVII.,  ut  videtur, '  scripto.  Cod.  monac.  „Lat.  Ki06" 
f.  154.  Epistulam  germanice  reddidit  Riess  502 — 503;  gallice  eam  posuerunt  Alet 
282 — 285  et  Michel  404—408 ;  qui  tamen  omnes  eius,  ad  quem  data  est ,  nomen 
non  noverunt. 

Aegrotantem  consolatur  et  ad  patientiam  exhortatur. 

Fuit  apud  nos  R.  P.  Prouincialis 5,  ac  de  ualetudine  tua  nobis 
exposuit  ea,  quae  non  sine  animi  molestia  percepimus,  quemadmodum 

a)  A  Bonh.  correctum  ex  inueteratos ;  seguitur  morbos,  oblitt.  b)  .SVe  Bonh.  rorre.rit  ex  me  toto. 
c)  Sequitur  arcere  vel  xiotite   r.,  ohlitt .  d)  Duo  vv.  sqq.  suprn   rersum  srriptti  stiut.  e)  A  Bonh . 

rorrectunt   ex  quibus  eum.  f)  Sic  Bonli .   rorrexit  ex  preces  uestras.  g)  Sic  Bonh .  rorr.  ex  omni- 

lius  amicis.        li)  Sic  Botth.  corf.  ex  precibus.        i)  Vuo  rr.  sqg.  supra  versum  scripta  sunt.       k)  Hor 
v.  obscurius  scriptum  est. 


1   25.  Novembris. 

-'  S.  Carolus,  visitator  apostolicus  Helvetiae  a  Cregorio  XIII.  constitutus,  eo 
anno  ad  id  munus  obeundum  in  Helvetiam  venire  statuerat;  v.  supra  p.  1913. 

:i  Helvetiorum  et  protestantium  et  catholicorum  magistratus  civiles  significat ; 
v.  infia,  ep.  2200. 

1  Ps  32,  11. 

5  P.  Georgvus  Bader  praepositus  provincialis  Oenjponte  (i.  lunii  1584  Aquavivae 
generali  *scripsit:  ^Post  illas"  litteras,  Bquas  12.  Apr.  dedi"  ad  V.  R.  P.,  recta  me 
in  Heluetiam,  ad  duo  illa  collegia,  friburgense  et  lucernense,  „uisitanda  contuli"  (ex 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  13 


1  94  2196.  Canisius  P.  Paulo  Hetzcovaeo  S.  J. 

grauiter,  et  multis  morbis  obnoxius  laborares.  Vtinam  uero  aegroti 
omnes  agnoscant,  aegritudinem  non  inferiore  loco,  quam  sanitatem 
habendam,  ac  utrumque  summum  Dei  donum  existimandum  esse1, 
multoque  melius  in  cruce  uersari  mortales,  quam  huius  mundi  uolup- 
tatibus  perfrui. 

Audisti  saepe,  non  decere,  ut  sub  spinoso  et  cruentato  capite  membra 
esse  clelicata  uideamur  -.  Imo  nihil  homini  Christiano  conuenientius  et 
pulchrius,  quam  ut  Christo  Domino  Crucifixo,  et  in  grauissimis  crucia- 
tibus  pendenti  atque  uulnerato  se  se  conformet.  Haec  piorum  et  elec- 
torum  sors  est,  ac  gloria,  ut  Christum  eadem  crucis  uia,  quam  pressit 
ille,  et  feliciter  nobis  praeparauit,  non  grauatim  sequerentur,  atque  ita 
in  cruce  Domini  sui  constanter  glorientur 3.  Hoc  dum  faciunt, 
non  Adae,  sed  Dei  tilios  se  esse  contirmant,  et  uero  Christi  spiritu 
renouati  \  non  in  carne,  sed  in  Spiritu  Sancto  fiduciam  locant5, 
et  cum  Paulo  dicunt:  Libenter  gloriabor  in  infirmitatibus 
meis,  ut  inhabitet  in  me  uirtus  Christi.  Cum  infirmor, 
tunc  potens  sum".  Quare  per  communem  Dominum,  qui  pro  nobis, 
et  ad  nos  in  cruce,  imo  et  in  morte  contirmandos  tam  multa  et  acerba 
pertulit,  etiam  atque  etiam  te  rogo  Frater  Paule,  ut  in  his  doloribus, 
quasi  mortis  praenuntijs,  aeternaeque  uitae  anteanibulonibus  te  ipsum 
erigas,  ac  spiritu  fortissime  inclames.  Vbi  es  Domine  Jesu?  Respice 
filium  ancillae  tuae7,  imo  sponsae  tuae,  quae  me  tibi  peperit, 
Ecclesiaes,  seruus  tuus  sumn,  pretio  sanguinis  hic[?]a  magno 
redemptus  ln,  et  regno  tuo  aggregatus,  imo  et  corporis  tui  mem- 
brum11  me  facere  uoluisti,  meque  non  modo  fratrem,  sedet  cohaere- 
dem  elegisti12,  in  utraque  Ecclesia  militante  atque  triumphante.  Scio 
nihil  nisi  poenas  et  flagella  mihi  ut  inutili  seruo13  deberi.  Veiuin 
hic  ure,  hic  seca,  ut  in  aeternum  parcas  l4.    Virga  tua  et  baculus 

a)  Sic  apogr. ;  legendumne  sic  ? 

autographo;  Germ.  163  f.  16a).  Baderum  29.  Aprilis  Friburgi  fuisse  intellegitur  ex 
senatus  friburgensis  *litteris  publicis  30.  Aprilis  1584  datis,  de  quibus  infra  plura 
dicentur. 

I  S.  Ignatius  monuit:  „Curent  omnes  ex  morbis  corporis  fructum  capere;  .  .  . 
ostendant   aegritudinem    acceptari,    ut  donum,    de  manu  Creatoris  ac  Domini  nostri; 

'quandoquidem  Qon  minus  donum  est  quam  sanitas":  Constitutiones  P.  3,  c.  1,  n.  17. 
Eadem  infirmis  praecipiuntur  in  9Summario  Constitutionum"  reg.  50. 

„Pudeai  sub  spinato  capite  membrum  fieri  delicatum":  S.  Bemardus,  ln  festo 
Omnium  Sanctorum  sermo  5,  n.  !•  (Migne,  P.  lat.  CLXXXIll  480). 

•  Gal  6,  14.  4  Cf.  2  Cor  4,  16;  Eph  4,  23.        5    JMiil  3.  3. 

•  2  Cor  12,  9  10.  7  Ps  85,  16;  115,  16. 
-  Cf.  to  3,  29;  Eph  5,  25  32;  Apc  21,  2  9. 
'■'  Vs  115,  16;   118,  125;  142,  12;  Sap  9,  5. 

10  1  Cor  6,  20;  cf.  7,  2:5:   1  Petr  1.   18   19. 

11  Eph  5,  .'50;  cf.  4,  15  16;  1  Cor  6,  15.         '-'  Cf.  Rom  8,   17  29. 
"  Mt  25,  30;  Lc  17,  10. 

II  Verba  „Hic  mv.  hic  seca"  etc.  S.  Augustino  attribui  solent,  sjcut  etiam  Ca- 
nisins    fecit   in    exhortatione    quadam    sacra   ad   Socios   hahita     G.  Schlosser  S.  J., 


Friburgo  Helvetiorum  2.  Maii  1584.  1  <  >  r> 

fcuus,  ipsa  me  consolata  sunt1.  Xisi  diligeres,  non  corriperes, 
bo n u ni  ni ihi,  quia  humiliasti  me,  ut  mundi,  carnis,  et  mei 
ipsius  oblitus  discam  iustificationes  tuas2,  et  ex  te  solo  pen- 
deam,  qui  nobis  factus  es  uia  ueritas  et  uita3.  Atque  haec  eo 
spectant,  mi  Frater,  ut  manum  Domini  te  clementer  paternoque  animo 
uisitantis  agnoscas,  deinde  ut  cogites,  cuique  portam  angustam, 
et  uiam  arctam1  ad  salutem  consequendam  aeternam  deputari,  tibi 
uero  hanc  portam  et  uiam,  in  qua  modo  uersaris,  inde  ab  aeterno 
praestitutam  esse,  per  quam  gradi  et  transire  debeas  ad  iucundissimam 
illam  beatitudinem,  quae  omnes  huius  uitae  labores  et  angores  cum 
summa  et  perenni  uoluptate  commutat.  Animo  ergo  esto  uirili,  nec 
trepida;  Christum  Crucifixum  ob  oculos  positum  tene;  illius  uulneribus 
praeteritas  animae  sordes  immerge,  ex  illo  fonte  hauri5,  quidquid  tibi 
deesse  sentis  ad  dignos  poenitentiae  fructus6  exhibendos,  et 
ad  complenda  uota  religionis  et  uocationis,  cui  te  totum  consecrasti. 
Neminem  praeterita  peccata  laedunt  aut  nocent,  si  praesens  dolor 
accedat,  quoniam  contritio  delet,  ac  abstergit  omnia:  Rogo  sane 
Christum,  et  rogabo  libens,  ut  sanctam  patientiam,  quae  medicina  tibi 
nunc  maxime  necessaria  est,  in  te  augeat,  utque  malorum  horum  exitum 
felicem  ad  salutem  animae  tuae  perpetuam  largiatur.  In  Christo  certa, 
propter  Christum  uince  ac  triumpha  dilectissime  Frater,  te  uidere  cupio 
in  patria  coelesti,  ubi  nos  mutuo  complectemur.     Friburgi  2.  Maij. 

Frater  ex  animo  tuus 

Petrus  Canisius. 

Apographum  librarius  sic  inscripsit:  ,1584.  Paulum  N.  /  Ad  quendam  Socie- 
tatis  Iesu  Consolatoria  in  aegritudine".  Quis  autem  ille  fuerit,  intellegitur  ex  *litteris 
Augusta  Vindelicorum  5.  Aprilis  1584  a  P.  Georgio  Bader  praeposito  provinciali  ad 
Claudium  Aquavivam  praepositum  generalem  datis ;  in  quibus  ille  de  P.  Paulo  Hetz- 
covaeo  Magdalenae  reginae  et  feminarum  in  pio  eius  sodalitio  viventium  confessario 
cf.  Can.  VII  545)  *scripsit:  „Halae  P.  Paulus  grauiter  decumbit,  vt  uideatur  in- 
firmitas  ad  mortem.  Scribit  tamen  Rector 7,  infirmitatem  hanc  effecisse  iam  quod 
diuersi  superiores  hactenus  efficere  non  potuerunt  •  ea  collegio  ob  hanc  causam  mo- 
lestior  est  quod  Serenissima  eius  sedulam  curam  gerens,  obtrudat  nescio  quos  ho- 
mines,  qui  ej  seruiant  die  ac  nocte.  Sed  ferenda  sunt,  quia  aliter  fieri  non  possunt" 
(ex  autogr. ;  Germ.  162  f.  2241').  Hetzcovaeus  Halae  10.  Ianuarii  1585  vita  functus 
est  (Cod.  „Hist.  Soc.  42"  Deff.  Germ.  Sup.,  in  a.  1585). 

Peati  Petri  Canisii  Exhortationes  domesticae,  Ruraemundae  1876,  18).  Prudenter 
tamen  ille  ea  attributione  hic  supersedit.  Vix  enim  dici  potest,  quo  loco  librorum, 
qui  vere  Augustini  sunt,  legantur.  Quare  etiam  Cornelius  a  Lapide  S.  J.,  cum  in 
Habacuc  3,  16  S.  Augustinum  haec  dicentem  inducit,  ubi  ille  ita  dicat,  non  prodit 
(Commentaria  in  Prophetas  minores,  Venetiis  1703,  410  .  Attamen  simile  aliquid  est 
in  Augustini  Enarratione  II.  in  Psalmum  XXI,  n.  4:  „Sub  medicamento  positus 
ureris.  secaris.  clamas:  non  audit  medicus  ad  voluntatem,  sed  audit  ad  sanitatem" 
(Migne,  P.  lat.  XXXVI  173). 

1  Ps  22,  4.         -  Ps  118,  71.         ;!  lo  14,  6.         4  Mt  7.  13  14:  Lc  13,  24. 

5  Cf.  Is  12,  3.  ,;  Lc  3,  8;  Mt  3,  8. 

7  P.  Henricus  Arboreus    Didir,  Jes.  I  1941  . 

13* 


196     2197.  Cremerius  Can.    13.  Maii  1584.    2198.  Can.  Bonhomio.   15.  Iimii  1581. 

2197.        P.  IOAIOTES  CREMERIIS  S.  J..  poenitentiarius,  CANISIO. 

Roma  13.  Maii  1581. 
Cremerius   inscHptioni  litterarum    >».  Martio   1~>H4   a    Canisio  ad  se  datarum 
ascripsit:  „Accepi  mense  Aprili  ■  Rescripsi  13.  Maij."    Cremerii  epistula  perisse  videtur. 

2108.         CANISIUS   IOANNI   FRAXCISCO    BONMOJIIO.   apostolico 

apud  imperatorem  nuntio,  episcopo  vercellensi. 

Friburgo  Helvetiorum  15.  Iunii  1581. 
Ex    apographo    partis   harum    litterarum    eodem    tempore    scripto,    quod  est  in 
archivo  vaticano,   „Nunz.  di  Germ.  106"  p.  273 — 271,  et  ex  apographo  epistulae  Bon- 
homii,  de  quo  plura  dicentur  infra,  ep.  2200. 

Sodalitas.  Scholae.  Professio  fidei.  Bematium  pagi  obruti.  Teiunium  <<  Gene- 
vensibus  indictum.    Aedificia  nova. 

Bonhomius  litterarum  Friburgo  Helvetiorum  15.  Tunii  1584  a  Ca- 
nisio  ad  se  datarum  (v.  infra,  ep.  2200)  hanc  ad  cardinalem  Comensem, 
Gregorii  XIII.  secretarium  maiorem,  misit  partem,  suo  iussu  ex  arche- 
typo  exscriptam: 

-  Jam  vero  nostris  de  rebus  parum  habeo  dicere,  nota  sunt 
societatis  ministeria,  in  quibus  christo  duce  progressum  facimus,  de 
Mariana  inprimis  sodalitate  bene  merentes,  quae  his  etiam  diebus 
patrono  suo  D.  Vercellensi  incolumitatem  a  summo  Deo  precata  est. 
Noua  breui  classis  accedet  \  ut  scholae  studia  prouehantur,  eaque  Fri- 
burgi  magis,  quam  Lucernae  laudari  solent.  Senatus  nouam  Catholicae 
hdei  proiessionem  conscribi  curauit,  et  in  eam  formulam  iurare  iubet 
ciues,  et  subditos  omnes  suae  ditionis,  Ut  religionis  puritas  ubique 
vendicetur  -.  Testantur  fide  digni,  cum  clero,  senatu,  et  populo  rectius 
agi,  quam  ante  nostrorum  aduentum.  Deo  semper  gloria,  qui  suam 
nobis  gratiam  augeat  ad  bene  merendum  de  hac  Rep:  tantopere  a 
vicinis  haereticis  oppugnata. 

Audierit  pietas  tua  de  duobus  pagis  Bernatum,  quos  ad  initium 
Quadragesimae  horrendus  terraemotus  inuasit,  et  uicini  montis  arena 
mirum  in  modum  texit,  et  oppressit,  nihil  ut  aedificiorum,  homiuum, 
uel  iumentorum  superesset,  quod  non  terra  operiret,  uel  flamma  deuo- 
raret:!.  Magnus  hinc  terror  ad  uicinos  peruenit;  omnes  hoc  euidens 
diuinae  uindictae  exemplum  esse  fatentur,  uterque  pagus  a  multis  in- 

1  Antiqua  collegii  * Historia  haec  habet  in  a.  1581:  .Ad  tres  classes  ( Irainma- 
tices  adiecta  est  initio  Septembris  schola  humanitatis  et  studiorum  renouatio  facta": 
Cod.  friburg.  Jlist,  coll.  Frib."  j>.  5     (1. 

-'  Canisio  auctore  haec  professio,  quae  per  21  annos  intermissa  erat,  instaurata 
est,  ipsa  professiouis  formula  nonnihil  Lmmutata;  v.  infra,  monum.  1354. 

'•  ld  accidit  1.  Martii  1581  pagis  Corbeyrier  et  Yvorne,  in  ea  parte  terrae  val- 
densis  Vaud,  Waadt  sitis,  quam  Hernates  10  iVre  annis  ante  vi  occujiaverant  et 
ad  Zwinglianismum  am|il<Mtcinlmn  coegerant.  Perisse  homines  122,  domos  69, 
horrea  L26  »'t<-.  oarrat  Michael  StetUer,  Chronicon  oder  Grtindtliche  Beschreibung  der 
denckwurdigesten  sachen  vnnd  thaten,  welcho  in  den  Holvetischen  Landen  sich  zu- 
^•otra.noii.  II.  1'x'i'ii  K)2(i,  2D2.  Videntur  tamen  ex  ruina  evasisse  homines  complures 
et  pars  aedificiorum  yvornensium  Geographisches  Lexikon  der  Schweiz,  herausgeg, 
von  Ch.  Knapp,  Maxr.  Borel,    V.  Attimger,  VI.  Neuenburg  1!»1().  71.'i. 


2198.  Canisius  Ioaniii  Francisco  Bonhomio.    Friburgo  Helvet.  15;  lunii  1584.     197 

uisitur,  testantibus,  nihil  tale  unquam  in  his  regionibus  apparuisse. 
Coecorum  oculos,  qui  oculos  habent,  et  uidere  nolunt ',  illuminet2 
Christus,  ne  in  suis  tenebris  pereant  obstinati.  Greneuenses  tam  prae- 
postere  sunt  religiosi,  ut  qui  alias  Ecclesiastica  ieiunia  prae  se  superbe 
coutemnunt,  etiam  die  Paschatis  nouam  ieiunandi  formam  populo  in- 
dicere,  et  ad  uesperam  usque  seruare  coeperint,  magno  etiam,  ut  aiunt. 
terraemotu  perterrefacti.  —  - — 

Kx  litteris  13.  Augusti  1584  datis,  per  quas  Bonhomius  ad  kanc 
Canisii  epistulam  respondit,  intellegitur  eam  15.  Tunii  1584  datam  esse, 
et  Canisium  in  ea  cum  de  scholarum  atque  aedium  collegii  aedifican- 
darum  consilio  a  senatu  friburgensi  liberaliter  capto  ad  Bonhomium 
rettulisse,  tum  de  compluribus  aliis  rebus  cum  ro  egisse;  has  vide  in 
Bonhomii  litteris,  quas  dixi,  infra,  cp.  2200. 

De  hoc  consilio  Georgius  Bader  praepositus  provincialis  Oeniponte  6.  Iunii  1584 
haec  ad  Aquavivam  praepositum  generalem  *rettulit:  „Friburgi  percupide  fuit  et  a 
nostris,  et  ab  externis  meus  expectatus  aduentus  propter  fabricam  in  cuius  situ,  diu 
multumque  a  diuersis  serio  laboratum  est.  .  :  .  Ad  primum  locum,  hoc  est,  ad 
arcem,  communibus  et  nostrorum  et  externorum  suffragijs  (pauculis  quibusdam  ex- 
ceptis)  est  reditum.  .  .  Jtaque  senatus  suis  sumptibus  et  collegium  et  scholas  aedi- 
ficabit  ea  forma  quam  cum  his  mitto  .  .  .  dabitque  operam,  ut  ante  hyemem  funda- 
menta  iaciantur.  Scholas  uero  et  domum  ab  ipsis  emptam  ac  scholis  adiunctam, 
atque  etiam  illam  domum  quam  nostri  emerunt,  nondum  tamen  soluerunt;  una  cum 
adiunctis  pulcherrimis  hortis,  ipsi  sibi  cum  oneribus  repetunt.  Haec  omnia  literis 
Senatus  confirmata  sunt;  quarum  exemplum  Germanicum  cum  his  mitto.  .  .  .  Templum 
uero  ex  eleemosynis  aedificabitur.  Ex  parte  septentrionali  et  occidentali  sunt  ampli 
horti  usque  ad  ciuitatis  moenia,  qui  exiguo  pretio  nostris  alioqui  ualde  amplis,  fa- 
cile  adiungi  poterunt  (ex  autogr. ;  Germ.  163  f.  16a).  Senatus  autem  litterae  ger- 
manicae,  quas  Bader  dicit,  30.  Aprilis  1584  datae  sunt.  In  iis  haec,  praeter  alia. 
dicuntur :  Scholasticorum  et  friburgensium  et  externorum  numerus  brevi  adeo  auctus 
est,  ut  collegii  scholae  eos  capere  non  possint.  Propterea  29.  Aprilis  P.  Georgius 
•Baderus  provincialis  et  alii  de  eodem  collegio  („andere  des  Collegij  Verwandte")  cum 
Ioanne  a  Lanten  sculteto,  Bartholomaeo  Reynauldt  praefecto  („Statthalteru),  Martino 
Gottraw  quaestore,  Francisco  Gurnel,  Guilielmo  et  Antonio  Krummenstoll  senatoribus, 
Guilielmo  Techtermann  cancellario  locum,  quem  „Bisee"  vocare  solemus,  et  arcem 
ibi  sitam  inspexerunt ;  quibus  inspectis  hoc  inter  omnes  convenit,  ut  ibi  et  collegium 
et  scholae  et  ecclesia  aedificarentur.  Haec  cum  30.  Aprilis  senatui  proposita  essent, 
hic,  ut  omnis  controversia  semel  dirimeretur,  et  collegium  et  scholas  suis  impensis 
et  absque  ullo  Sociorum  onere  loco  illo  exstruere  opusque  hoc  statim  aggredi  statuit 
(ex  apographo  circa  medium  saec.  XVII.  facto.  Cod.  friburg.  „Cod.  iur.  coll."  p.  461 
ad  464).  Mutata  igitur  est  in  Sociorum  gratiam  commodumque  sententia  senatus. 
Hic  enim  21.  Februarii  1584  *statuerat:  Senatus  solas  aedificare  debet  scholas. 
Collegium  vero  et  ecclesiam  Socii  suis  impensis  exstruere  debent.  Atque  hi  in  ani- 
mum  induxerunt  collegium  in  valetudinario  postico  („im  hintern  Spital")  aedi- 
ficare  (ex  codice  „Rathsmanual  nr.  127",  qui  est  Friburgi  in  archivo  reipublicae,  in 
21.  Febr.  1584). 

Haec  illustrantur  antiqua  illa  collegii  friburgensis  *  Historia  ;•  quae  sic  habet: 
„Cum  de  loco  Collegij  nostri  futuro  deligendo  diu  multumque  hoc  anno  1584  con- 
sultaretur  alijsque  ad  plateam  Moratensem  animum  adijcientibus,  alijs  plateam  quae 


1  Cf.  Ier  5,  21 ;  Ez  12,  2 ;  Mc  8,  18. 

-'  1  Esdr  9,  8;  Ps  12,  4;  18,  9;  145,  8;  Eccli  34,  20  etc. 


198     2199.  Borromaeus  Can.    Aestate  a.  1584.    2200.  Bonhomins  Can.  13.  Aug.  1584, 

post  hospitale  uulgo  appellatur  magis  approhantihus.  tandem  sub  initio  Martij  Senatu 
hac  de  re  hahito,  uisum  est  ah  Arce  quae  primum  ad  hoc  assignata  erat  minime 
discedendum.  Sed  cum  de  tanti  aedificij  fabrica  magna  restaret  difficultas,  quod 
tanto  sumptui  nullo  modo  pares  essemus  et  Senatus  aerarium  suum  saluum  esse  cu- 
peret,  industria  nostrorum  et  ope  clarissimi  optimique  Viri  D.  Casparis  de  Baty,  qui 
hic  eodem  tempore  Ducis  Allobrogum  Legatum  egit,  aliorumque  amicorum  conatu 
id  tandem  perfectum  est,  ut  R.  P.  Prouinciali  praesente  Senatus  tum  scholas,  tum 
Collegium  sumptu  publico  anno  insequenti  se  aedificaturum  reciperet ;  dissoluturum 
praeterea  aes  alienum  quod  pro  domo  Fritag  debehamus  quod  etiam  praestitit  ea 
tamen  lege,  ut  omnis  prior  nostra  hahitatio  ad  ciuitatem  rediret  (Cod.  friburg.  „Hist. 
coll.  Frib."  p.  5). 

Bonhomius  Canisio  respondit  13.  Augusti  1584. 

219».       S.  CAROLITS  BORROMAEUS,  cardinalis,  archiepisc,  CANISIO. 

Mediolano  (?)  aestate  anni  1584. 
De  hac  epistula,  quae  perisse  videtur,  vide  initium  litterarum  27.  Septembris  1584 
a  Canisio  ad  S.  Carolum  datarum;  infra,  ep.  2202. 

2200.         IOAMES  FRANCISCITS  BOXIIOMHTS,   apostolicus   apud 
imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Praga  13.  Augusti  1584. 

Ex  commentario  ipsius  Bonhomii  manu  satis  obscure  scripto,  quod  est  Ver- 
cellis  in  archivo  capituli  metropolitani,  Cod.  „Corrispondenze  di  Mons.  Gio.  Fran- 
cesco  Bonomi"  p.  199 — 202.  Bonhomius  commentarium  sic  inscripsit:  „Praga  Idibus 
Sextilibus  1584  •  1597.  Ad  P.  Canisium."  Litterarum  partem  maiorem  ex  eiusdem 
commentarii  apographo  recenti  edidit  Berthier  „Revueu  etc.  xxv,  365 — 367,  et  Bonh. 
204     206. 

Collegium.  Senatus  liberalitas.  Borromaei  adventus  in  Helvetiam.  Pagi  obruH. 
Germaniae  necessitates.  Cur  Ernestus  Bavarus  archiepiscopus  coloniensis  eligi  de- 
buerit.     Officiales  romani  ei  non  adiungendi.     Procerum  desidia. 

Admodum  Reuerende  uti  frater  in  Domino,  et  amice  Charissime. 
Expeditior  sane  mittendi  ad  me  literas  ratio  erit,  ut  alias  scripsi, 
literas  Mediolanensibus  ueredariis  committere.  Quod  autem  posteriores» 
Pat.  Tuae  ipsis  sancti  Viti  feriis l  dataeL>  non  ita  celeriter '  ad  me 
perlatae  sint,  egoque  ad  illas1'  itidem  tardius"  rescripserim  '\  illud  in 
causa  fuit;  quod"  aliquibus  ex  meis  huc  se  conferentibus :!,  non  uere- 
dario  traditae  sunt,  cumque  ij  Pragam  peruenere,  ego  ob  quorumdam 
monasteriorum  uisitationem  ab  urbe  aberam;  Sed  deinceps  et  citius 
uestrae  literae  ad  me  perferentur,  et  ego  absque  ulla  mora  respondebo. 

Quod  igitur  ex  diuina  prouidentia  pendere  statueritis f,  non8  autem 
summum  Pontincem,  Cardinalemue  sanctae  Praxedis,  aut  Senatum'14  de 
rebus  uestris  sollicitare,    id  niihi  uehementer  probatur;    Quod  si'  Car- 

a)  Bonh.  /iriiun iii  scripsit:  sero,  iirimh  eorrexit:  tardius;  postea,  his  verbis  oblitteratis :  non  ita 
celeriter;  Berth.  habet:  nec  ita  celeriter.  b)  Sie  Bonh,  correxii  ex  illasque.  c)  Sie  Bonh.  corr.  ek 
ikiii.  ili  Sequitur  statim,  oblitt.  e)  Sequitur  non  Blediolani,  oblitt.  t'1  Sic  Bonh.  eorrexH  e» 

statneris.  g)  nondum  Berth.  h)  Tria  w.  sqq.  in  margine  addita  sunt.         i)  fiTtc  Bonh.  corr.  tx 

si  tamec 

1   D.    15.  luuii.  -'  Has  viilc  supra   p.  196. 

Hi,  Vercellis  venientes,  per  Mediolanum  transierani ;  v.  Berihier,  Bonh.  L89; 
'  (iregorium  XIII..  S.  Carolum  Borromaeum,   senatum  rriburgensem ;   cf.  supra 
p.   L97. 


•2-200.  toannes  Franciscus  Bonhomius  Canisio.    Praga  13.  Augusti  1584.     199 

dinalis  sanctissimus  istuc  ueniret",  non  dubito,  quin  ipse  sua  sponte 
quaecumqueb  uestris  neccessitatibus  congrua  iudicauerit  officia  uobia 
apud  illius  sanctitatem ,  maioreque  cuni  fructu,  quani  milii  unquam' 
licuerit,  essetd  praestiturus.  Senatum  adeo  proinpte,  ac  liberaliter  non 
inodo  scholas  sed  collegij  etiam  domum  exaedificare  decreuisse*1,  uehe- 
menter  sum  laetatus,  eoque  nomine  gratias  illi  egi,  ut  P.  T.  monuit, 
oblata  praesertim  ad  illius  literas1  respondendi  occasione  [a  domino 
Cardinali]  [?]*;  de  cuius  aduentu  tamen  quid  dicam  amplius  non  habeo, 
nisi,  quod  scripsi  alias,  iterum  repetere  uelim,  nempe  timere1'  me  a 
Catholicis*  satrapis  magis,  quam  ab  Haereticis  ipsis,  ne  impediant. 

De  duobus  Bernatum  pagis  submersis,  oppressisque  iam  nuper  ex 
Reuerendo  Praeposito k  2.  Vtinam  illi  ad  quos  pertinet  uideant,  et  intel- 
ligant;  sunt  enim  praeludia  quaedam,  ac  futurae  Dei  uindictae  pro- 
gnostica1. 

Quae  mihi  fidenter,  libereque  proponit  Pat.  tuam,  ut  praesentibus 
Germaniae  necessitatibus  succurratur n,  gratissima  fuerunt",  neque  dubi- 
tare  potest,  quin  omnia  semper  ab  illa  in  bonam  accipiam  partem ;  sed 
Caluinianorum  studium  pestilentissimum  iam  dudump  praeuidimus,  et 
quoad  eius  fieri  potest,  obuiam  ire  non  intermittimus q ;  Eorum  autem, 
quorum  magis  interest,  oculi  non  ita  quidem r  .  .  .  sunt,  ut  non  uideant, 
sed  quasi  praestigijs  quibusdam  ita  perstricti,  ut  non  curare  uideantur; 
De  comprimendis  porro,  et  exantlandis  Hereticis  neque  id  quidem  neces- 
sarium  fuit  me  admonere,  quando  huiusmodi  officia  praestare  ego  non 
destiti  frequentibus  literis,  neque  adeo  sine  fructu,  ut  mihi  uideor,  apud 
eorum  [?]  unum s  atque  alterum ;  Quod  uero  peculiariter  Coloniensem 
attinet,  sibi  persuadeat  Pat.  Tua,  cum  ego  Coloniam  superiore  anno 
essem  profecturus  \  cumque  Coloniae  essem3,  frequentius  in  eum  me 
incidisse  scrupulum;  quod  non  bene  consultum  Coloniensi  Ecclesiae 
dubitarem"  si  ei  praeficeretur  Antistesv,  qui  trium  aliarum  ecclesiarum 
Cathedralium    administrationem    teneret,    quique    praeterea   non    adeo 

a)  Sic  Bnnh.  corr.  ex  uenerit.  b)  Sic  Bonh.    correxit  ex  eiusmo.  c)  Hoc  v.  supra  ver- 

sum  scriptum  est.  d)  Sic  Bonh.  corr.  ex  sit.  e)  Sic  Bonh.  corr.  ex  exaedificandam  statuisse. 

f)  Sic  Bonh.  corr.  ex  praesertim   illius  literis.  g)  Bonhomium    haec  supplere  voluisse,   et  signum, 

quoil  iinte  de  cuius  posuit,  et  res  ipsae  suadent.  h)  Sic  Bonh.  corr.  ex  iterum  dicam,  timere.  i)  Sic 
Bonh.  corr.  ex  Catholieorum.  k)  Sic ;  supple :  accepi  vel  sitnile  v.  1)  Sic  Bonh.  corr.  ex  praemoni- 
tiones.  m)  Haec  2  vv.  supru  versutn  scripta  sunt.  n)  Sic  Bonh.  corr.  ex  imminentibus  Germaniae 
ruiuis    occurratur.  o)  Sic  Bonh.  corr.  ex  fuere.  p)  Hnc  v.  supra  versutn   scriptum  est.         q)  Se- 

ijuitiir  Caeterum,  oblitt.  r)  Sequitur  v.  ohscurius  scriptum.         s)  Hoc  v.  supra   versutn  scriptum  est. 

t)  Sic  Bonh.  corr.  ex  Coloniam  peterem.  u)  Sie  Bonh.  c.orr.  ex  uideretur.  v)  Sic  Bonh.  corr.  ex 

ei  praeticere  Antistitem. 


'  Vide  supra  p.  197. 

-  Petro  Schnewly,  praeposito  capituli  ecclesiae  S.  Nicolai. 

3  Bonhomius  a.  1583  Coloniam  a  pontifice  missus  erat,  ut  obsisteret  Ioanni  Geb- 
hardo  a  Waldburg  archiepiscopo,  qui  exeunte  a.  1582  ab  ecclesia  palam  defecerat 
confessionisque  religiosae  libertatem  Coloniensibus  obtulerat,  atque  etiam  2.  Februarii 
1583  Bonnae  cum  Agnete  Mansfeldiensi  nuptias  fecerat.  De  hac  legatione  cf.  Jos. 
Hansen,  Nuntiaturberichte  aus  Deutschland  1572—1585,  1.  Bd.,  Berlin  1892,  300—306 
331—702,  et  Pastor  IX  651—660. 


200     •  2201.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

uideretur  pastoralibus  curis  atque  exercitationibus  deditus  ] ;  Sed  quoties 
patres  uestrosa  hac  de  re  consului.  toties  in  eam  uenimus  sententiam, 
non  potuisse1'  alium  plane  eligi c,  quam  hunc  ipsum  qui  electus  est 
Ernestum  Bauarum  quo  melius d  atque  adeo  tutius  Colonienssibus  rebus 
prospiceretur 2.  Vicarios  seu  Officiales  Romanos  illi  adiungere  non  adeo 
facile  fuerit,  milii  credat  P.  T..  non  enim  facile  etiam  [?]  Romae  inue- 
muntur,  integri,  docti,  atque  incorrupti  moribus  uirj'\  quales  si  non 
essentf.  destruerent  potius,  quam  aedificarent  sine  dubio;  tum  uero, 
etiamsi  inuenirentur,  accepti  non  essent  GermamV.  qui  uix  Italos  Nuntios 
ferre  possunt,  praeter  alia  sexcenta  incommoda,  quae  hic  commemorare 
necesse  non  est\  Ad  pias  igitur  orationes  confugiendum  \  siquidem 
lmminentem  miserae  huic  prouinciae*  uniuersae  ruinam  sentio1,  neque 
satis  uideo,  qui  uitari  facile  queat"1:  cum  ij,  qui  praecipue  possent, 
sohdas  iuuandi  rationes  amplecti 3  non  curant,  aut  quasi  fascinati  non 
audent;  Ego,  quod  Dei  gratiae  est  singularis,  meas  partes",  implere 
pro  mea  tenuitate  non  intermitto  equidem,  sed  lauare  plerumque  la- 
terem4,  mihi  ipse  uideor ;  quamobrem"  ut  uestris,  et  fratrum  quos  sane 
omnes  ac  praecipue  P.  Rupertum 5  mihi "  salutari  diligenter  peto,  pre- 
cibus,  et  sacrificijs  iuuetis  etiam  atque  etiam  rogo.  Pragae  Idibus 
sextilibus  1584. 

2201.         CANISIUS    CLAUDIO  AQI  AVIVAE,   praeposito   generali  Socie- 
tatis  Iesu.  Lucenia  16.  Septembris  1584. 

Ex  autographo  (2°;  1  p.;  in  p.  4  inscr.  et  reliquiae  sig.).  Germ.  183  f.  295a— 296b. 
Epistulae  particula  germanice  posita  est  in  „Canisitts-Stimmen"  26.  Jahrg.,  Freiburg 
(Schweiz)  1903,  258.  Commemorantur  hae  litterae  in  „Studien  und  Mitteilungen  zur 
Geschichte  des  Benediktiner-Ordens  und  seiner  Zweige"  Bd.  33  (N  F  3)  Salzbure 
1912,  510—511. 

a)  Tria  vv.  sqq.  o  Bonk.   in  margine  addita  sunt.  b)  Sic  Bonh.  eorr.  ex  posse  c)  Oeto 

vv.  sqq.  a  Bonh.  in  margine  addita  sunt.  d)  Tria  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt 

quuntur  w.  et  hoc  ipsum  fuit  [eorrectum  ex  estj,  quod  me  saepe  [sequitur  impulit,  obUtteratum]  maeno 
tinu.rL'  percuht.     Quae  tamen  postea  a  Bonh.  deleta  sunt.        f)  A  Bonh.  correctum  ex  forent 
vv.  sqq.   ,u  margine  addita  sunt.        h)  Sic  Bonh  corr.  ex  nccessarium  esse  [<1  haud  /<-/  duco         i)  A 
Bonh.  correctum  ex  Ad  orationes  igitur  confugiendum.       k)  ,1  Bonh.  corr.  ex  imminentem  Germaniae 
I)  A  Bonh.  eorr.  ex  uideo.  m)  A  Bonh.  rorr.  ex  possit.  n)  A  Bonh.  corr.  ex  quae  meae  sunt 

partes.        o)  Sequitur  rogo,  dblitt.        p)  Sic  Bonh.  corr.  ex  fratrum  omnium.  quos  mihi. 

1  Erne.stiis  Bavariae  princeps  iam  habebat   administrationem  episcopatuum  fri- 
smgensis,  hildesiensis,  leodiensis.    De  eius  moribus  ac  de  rebus  ab  eo  pro  fide  catho- 
hca  gestis  cf.  Can.  VI  105  et  Ad.  Bertram,  (Jeschichte  des  Bistums  Hildesheim  II 
Hildeshenn   u.  Leipzig  191(1.    I  l'.i. 

2  Archiepiscopi  colonienses  simul  principes  erant  imperii.  Eo  autem  tempore 
Coloniensis  archiepiscopus  fortibus  indigebat  a.ixiliis,  quibus  et  Gebhardum  apostatam 
archiepiscopatu  pellere  et  ecclesiae  sua  bona  adversus  protestantes  vicinos  tueri 
posset.  Ad  eiusmodi  auxilia  praeben.la  omnium  et  aptissimus  et  promptissimus  erai 
Guihelmus  V.  Bavariae  dux  et  Ernesti  frater,  vir  potens  ac  singulariter  pius; 
cf.  supra  p.  1862. 

8  Rudolphum  II.  imperatorem  ac  principes  quosdam  catholicos,  eosque  et  saecu- 
lares  et  ecclesiasticos,  significare  videtur. 

I.  e.  triistia   laborare.     ^Purgem  me?    laterem  lavem":    P.  Terentii  Phormio 
v-  18(5.  ■  Elobertum  Ardrenum. 


Lucerna  16.  Septembris  1584.  201 

Canisius  Eremi  B.  Mariae  \'.  (ISinsiedeln).  Rectores,  provincialiSf  huius  nsociusu\ 
Borromaeus  visitator  Helvetiorum.  Horum  imbeciUitas.  fosserini  libri  et  missio. 
/'.  Valentia.     Optts  Marianum. 

f  Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 
Admodum  reuerende  Pater. 

Quoniam  beatiss.  Virginem  in  Einseitel,  vt  uocamus '.  inuisi,  ad 
hoc  diuerti  collegium,  sed  mox  Friburgum  duce  Christo  reuertar.  De 
alia  profectione  et  concilio  Patrum  Augustae  Julio  mense  celebrato, 
cui  etiam  interfui,  modo  nihil  attingam2.  Delectus  procurator:!  quum 
isthuc  per  dei  gratiam  accesserit,  de  totius  prouintiae  statu  corain 
exponet.  Optarim  ego  sane  maiorem  cum  P.  Prouintiale4  Rectorum 
consensionem ,  atque  ut  is  maiorem  onmium  beneuolentiam  sibi  in 
Domino  conciliaret.  Fortassis  eidem  et  collegijs  maiorem  pacem  ad- 
ferret,  si  tempore  uisitationis  vnum  e  professis  collegam  uel  socium 
sibi  adiunctum  haberet  qui  P.  Simone  nondum  professo  gratior  fideque 
dignior  foret5.  Verum  dari  ueniam  mihi  uelim,  quod  iniussus  aliena 
tractem,  summoque  medico  huiusmodi  nostrorum  imbecillitates  tanquam 
senior  detegam,  praeserthn  vt  communi  prouintiae  rectius  in  Domino 
consulatur. 

Non  respondi  hactenus  P.  T.  literis  mense  Februarij  datis.  Nam 
quod  ad  Jllustriss.  Card.  Borromeum  attinet(!,  is  nondum  huc  accessit, 
atque  ut  maxime  accedat,  habet  abunde  qui  eum  excipiat  atque  comi- 
tetur  in  uisitatione  P.  Rectorem  Lucernensem 7 :  ego  ab  illo  abesse 
malo,  quam  illi  esse  familiaris,  quem  credo  satis  exactum  fore  medicum 
Heluetiorum,  qui  mihi  satis  teneri  et  imbecilles  uidentur,  praesertim 
si  hulcera  eorum  modice  attingantur. 

Jam  uero  P.  Posseuinus,  uti  spero,  in  hisce  regionibus  erit  cautior, 
et  quia  publice  cum  illo  pugnat  Dauid  Chytraeus,  in  scribendo  et  ipse 

1  Significatur  monasterium  benedictinum  Eremi  Beatae  Mariae  Virginis  sive 
Einsiedeln,  quod  nunc  quoque  unum  ex  maximis  Helvetiae  omamentis  est.  Quotannis 
die  14.  Septembris  ibi  magno  cum  populi  concursu  dies  anniversarius  agitur  dedica- 
tionis  ecclesiae.  Tradunt  autem,  Christum  ipsum  angelis  stipatum  eo  die  ecclesiam 
consecrasse  („Engelweiheu).  Satis  igitur  certum  est,  Canisium  huic  sollennitati 
interfuisse.  Ad  eam,  puto,  fideles  friburgenses  ipse  adduxit.  His  sacra  haec  peregri- 
natio  valde  grata  et  cara  erat ,  et  Canisius  eam  valde  commendabat;  cf.  infra. 
monum.  1331. 

2  Interfuit  congregationi  provinciali  Sociorum  Germaniae  Superioris  a  14.  ad 
23.  Iulii  1584  habitae;  de  qua  v.  infra,  monum.  1360. 

3  P.  Theodoricus  Canisius.  4  Georgio  Bader. 

5  In  *  Catalogo  collegii  monacensis  a.  1587  Romam  ad  Aquavivam  misso  apparet 
,P.  Simon  Hiendl  Jngolstadiensis,  Annorum  37,  in  Societate  Annis  17.  Scholasticus 
approbatus  •  Boni  iudicij  et  industriae ,  bone  praeterea  et  secure'  conuersationis'' 
(G.  Sup.  19  f.  16).  Hiendl  (Hunelius)  postea  rector  collegiorum  ratisbonensis  et  mona- 
censis  fuit  (Duhr,  Jes.  I  210  629).  Monachii  18.  Augusti  1591  sollennem  professionem 
quatuor  votorum  emisit  (Cod.  „Jes.  71m"  f.  lb.  Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae 
bavaricae). 

0  Vide  supra  p.  1913  192.  '  Martinum  Leubenstain. 


202  2201.  Canisius  Claudio  Aquavivae.    Lucerna  16.  Septembris  1584. 

maiorem  cautionem  adhibebit l.  An  uero  expediat  eundem  in  h[o]e 
peregrinationis  genere  diutius  versari,  P.  T.  iuditio  deliberandum 
relinquo 2. 

De  P.  Gregorio  Valentino  quid  futurum  sit  nescio :  illud  ualde 
opto,  vt  cum  bona  Principis  Bauarici  venia  discedat,  si  in  Poloniam'1 
discedere  debet:  deinde  ut  P.  T.  expectationi  in  hac  missione,  quae 
mihi  difficilis  uidetur,  satisfaciat,  et  Societatis  authoritatem  tueatur:!. 
Postremo  ad  me  mitti  cupio  literas,  quae  Prouintiali  Lugdunensi4  tra- 
dantur,  ut  opus  meum  Mariale  recognitumfc  in  Gallia  recudatur  cum 
eo  supplemento,  de  quo  scripsi  antea5. 

Me  uero  totum  P.  T.  precibus  commendo  plurimum  in  Domino. 
Lucernae  16  Septemb.   1584 

Jndignus  filius  Pet.  Canisius. 

f  Admodum  Reuerendo  in  Christo  Patri  nostro,  P.  Claudio  de  aqua 
uiua,  Societatis  Jesu  Praeposito  Generali  Romae. 

Quae  Canisius  in  Badero  provinciali  suaviter  reprehendit,  ea  Simoni  quoque 
Hiendl  Baderi  socio  emendatione  indigere  visa  sunt.  Hic  enim  Ingolstadio  1.  Sep- 
tembris  1584  Aquavivae  *scripsit:  „Quo  tempore  cum  Reuerendo  P.  Prouinciali  fui, 
animaduerti  semper  inter  ipsum  et  Superiores  locorum  non  bene  conuenire,  adeo,  ut, 
quicquid  ab  vna  parte  fiat,  id  alterum  affligat.  .  .  .  Reuerendus  P.  Prouincialis  vir 
alioquin  bonus,  naturam  videtur  habere  aliquantulum  austeram,  eoque  modo  agit, 
vt,  quemadmodum  communiter  dici  solet,  non  appareant  in  illo  viscera.  .  .  .  Omnes 
illi  et  magis  Superiores  suspecti  sunt,  idque  ab  ijsdem  notatur.  De  Superioribus 
non  videtur  eam  prudentiae  et  perfectionis  habere  existimationem  quam  deberet; 
sensui  vero  suo  multum  tribuere,  in  quo  tamen  fere  a  communi  aliorum  iudicio  dis- 

a)  Polonia  autogr.        b)  A  Can.  correctum  ex  rocognetum. 

1  Vide  supra  p.  168  183.  David  Chytraeus  sive  Kochhafe  (1531—1600)  ingelfin- 
gensis,  suebus,  theologiae  Lutheranorum  professor  erat  in  universitate  rostochiensi 
(Rostock).  Possevinus  rationibus  quibusdam  in  spem  adductus  erat,  fieri  posse  ut 
Chytraeus  ad  fidem  catholicam  converteretur.  Huius  rei  causa  Lincopia  m.  Maio 
a.  1580  longam  secretamque  ad  eum  dederat  epistulam ;  quam  edidit  Aitg.  Theiner, 
Schweden  und  seine  Stellung  zum  heiligen  Stuhl  II,  Augsburg  1839,  213 — 219. 

'-'  Possevinus  Gregorii  XIII.  mandatu  in  terris  septentrionalibus.  imprimis  in  Po- 
lonia,  rebus  religionis  iuvandis  operam  dabat.  Vilnae  a.  1584  Ioannes  Lasicius  (Lasiekil 
paedagogus,  Calvinianorum  et  Lutheranorum  fautor,  edidit  „Pro  Volano  et  puriore 
religione  defensoribusque  eius,  adversus  Ant.  Possevinum  scriptuin  apologeticum" 
./.  Sygansky  S.  J„  Listy  Ks.  Piotra  Skarqi  T.  J.,  Krakmv  1912,  227—228).  Vide 
etiam,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

Stephani  Batliorii  Poloniae  regis  rogatu  Gregorius  XIII.  Aquavivae  mandaverat, 
ut  „idoneum  aliquem  operariuma  in  eam  regionem  mitteret.  Hic  Gregorium  de  Va- 
Lentia ,  qui  in  universitate  ingolstadiensi  theologiam  tradebat,  eo  ire  iussit.  At 
Guilielmus  V.  Bavariae  dux  vehementer,  litteris  etiam  ad  Aquavivam  datis,  instabat, 
ut  Valentia  Jngolstadii  relinqueretur.  Id  quod  Aquaviva,  cuius  arbitrio  pontifex  rem 
permisit,  concedendum  esse  censuit  *  Aquaviva  Guilielmo  duci,  Roma  24.  Augusti 
1584.    G.  Sup.  1  f.  122'  . 

4  Arnoldo  Voisin  sive  Vicino  (//.  Fouqueray  S.  J.,  Histoire  de  la  Compagnie  de 
Jesus  en  France  II,   Paris  1913,  66). 

5  Circa  m.  Martium  a.  1584  Lugduni  editi  erani  Canisii  BCommentariorum  de 
Verhi  Dei  corruptelis  Tomi  duou:  quorum  tomorum  secundus  est  Opus  Mariale: 
v.  infra,  monum.  1353. 


2202.  Canisius  S.  Carolo  Borromaeo.    Friburgo  Belvet.  27.  Septembris  1584.     203 

iprepat.  ...  In  Visitationibus  .  .  .  dimittit  fere  Superiores  ei  si  qui  alij  sunt,  qui  grauius 
ali([uid  habent,  perturbatos"  (ex  autogr.;  Germ.  1<>.'5  f.  166). 

Neque  temere  Canisius  optabat,  ut  P.  Possevinus  ex  Legatione  polonica  revo- 
earetur.  Ferebant  enim,  eum  in  lite  inter  Rudolpbum  JI.  caesarem  et  Stephanum 
Bathorium  Poloniae  regem  orta,  ad  quam  componendam  missus  erat,  Stepbano  magis, 
quam  aequum  esset,  favere.  P.  Toannes  Nicolaus  S.  J.  Aquavivae  Yindobona  11.  Pe- 
bruarii  1585  *scripsit:  „Hic  in  Aula  narrantur  mira,  vtinam  talsa,  aut  certe  non 
omnia  vera.  de  P.  Posseuino,  quod  videlicet,  Jmperij  vicecancellarius  eum  Schelm, 
id  est  nequam,  et  Suae  Maiestatis  traditorem,  nec  non  hominem  inconstantem,  men- 
(laccin,  hodie  aliquid  aftirmantem,  et  altera  die  negantem,  uocauerit  •  dicitur  etiam 
Jmperator  Pontiricj  scripsisse,  vt  alterj  negotium  polonicum  committere  vellet,  quam 
P.  Posseuino  •  istis  rumoribus  aula  hic  plena  est,  et  vnus  Haereticus  alteri  pro  bonis 
nouis  scribit"    ex  autogr. ;  Germ.  164  f.  66a), 

Exstat  praeterea  *  epistula,  quam  „Marcus  Sytiensis"  S.  J.,  nec  loco,  nec  tem- 
pore  ascriptis,  ad  P.  Henricum  Blyssemium  Austriae  provincialem  dedit  hicque  Romam 
ad  Aquavivam  misit.  Marcus  de  Georgio  Drascovitio  archiepiscopo  colocensi  scripsit: 
„Ille  multa  mihi,  sex  circiter  diebus  ante  audita,  de  P.  Posseuino,  narrare  coepit". 
Sequuntur  querelae  variae  aulicorum  Rudolphi  II.  caesaris.  „Et  quia  P.  Posseuinus 
est  homo  uehcmentis  ingenij,  ut  non  possit  res  aliquas  dissimulare,  sed  mox  omnia 
prodere  ut  qui  os  habet  in  corde,  et  cor  in  ore".  Timere  Drascovitium,  ne  Posse- 
vinus  discordias  inter  principes  seminet,  quae  Hungariae  perniciem  afferant.  „Spargi 
etiam  de  P.  Posseuino.  eum  metuere  Refectorium  et  conuictum  Fratrum,  item  esse 
eum  cuiusdam  Judaei  filium.  „Timeo  ego,  inquit  Reuerendissimus  Drascouitius,  ne 
odio  personae,  etiam  Suae  sanctitati,  a  qua  missus  est,  aliquid  derogetur"  (autogr. ; 
Germ.  165  f.  161a).  Vix  opus  fuerit  notare  rumores  hosce  atque  timores  magnam 
saltem  partem  vanos  fuisse. 

Aquaviva  Canisio  respondit  31.  Octobris  1584. 

2202.         CANISIUS   SAXCTO    CAROLO    BORROMAEO,   cardinali, 

archiepiscopo  mediolanensi.       Fribufgo  Helvetiorum  27.  Septembris  1584. 

Ex  autographo  (2°:  2  ff. ;  1  p.;  in  p.  4  inscriptio  et  sigillum),  quod  est  Medio- 
lani  in  bibliotheca  ambrosiana,  Cod.  „F  inf.  175"  f.  233a  252b.  Epistulae  pars  edita 
est  ab  E<7.  Wymann  in  „Der  Geschichtsfreund",  54.  Bd.,  114,  et  in  „Der  heilige  Karl 
Borromeo"  etc.  254. 

Excusat  se,  quod  ei  operam  praestare  nequeat.  Bectorem  lucernensem  hanc  prae- 
stare  iussum.    Ahunnum  commendat.    Acta  ecclesiae  mediolanehsis. 

t 

Pax  Jesu  Christi  nobis  aeterna. 

Jllustriss.  et  Reuerendissime  Domine. 
Postremis  amplitudinis  tuae  literis  ad  me  datis  non  respondi,  quod 
illas  mihi  non  reddiderit  P.  Franciscanus  \  cuius  fidem  vnice  commen- 
dabant.  Qui  praeterea  Lucernae  cum  Rectore  nostro  Lucernensi2  con- 
silia  sua  contulit,  remque  omnem  ita  confecit,  vt  idem  Rector  suam 
promiserit  operam  in  Jllustriss.  Celsitudine  tua,  simulatque  in  Hel- 
uetiam  venerit,  deducenda,  ac  si  opus  fuerit,  in  concionatore  Germanico 

1  Verisimile  est,  significari  Franciscum  Panigarolam  (1548 — 1594),  insignem 
illum  oratorem  et  controversistam,  qui  postea  episcopus  astensis  (Asti)  fuit.  Is  certe 
exeunte  a.  1583  S.  Carolum  apud  Grisones  visitatoris  apostolici  munere  fungentem 
adiuvit  (Mayer  I  194  195)  et  postea  aliquamdiu  in  ea  terra  mansit.  Cf.  Pastor  IX 
152  798.  2  Martino  Leubenstain. 


204     2202.  Canisius  S.  Carolo  Borromaeo.    Friburgo  Helvet,  27.  Septembris  1584. 

exliibendo l.  Nam  et  Reuerendo  patri  nostro  Generali2  recte  visum 
est,  hoc  concionandi  et  digniss.  Legatum  Apostolicum  comitandi  munus 
eidem  Rectori  imponere,  et  inutilem  fere  senem  Canisium  eo  labore 
liberare  ad  quem  sustinendum  sciebat  alterum  et  uegetiorem  et  expe- 
ditiorem  Heluetijsque  gratiorem  fore.  Quare  siue  maiorem  Dei  gloriam, 
siue  bonum  publicum,  siue  nostrum  ofncium  Jllustriss.  Dignitati  tuae 
debitum  spectem,  gaudeo  equidem  dictum  Rectorem  designatum  esse. 
qui  onus  meis  infirmis  humeris  impar  apud  Heluetios  subire  uelit  et 
possit,  praesertim  quum  idem  in  hac  prouintia  multis  ab  hinc  annis 
cum  laude  uersetur,  multoque  rectius  quam  ego,  in  munere  concionatorio 
ac  idiomate  Heluetico  intelligatur.  Meum  uero  omniumque  nostrum  hoc 
munus  proprium  erit,  Deum  ut  Opt.  Max.  sedulo  precemur,  qui  ampli- 
tudinis  tuae  in  Heluetiam  ingressum  simul  et  progressum  tum  Clero, 
tum  populo  ualde  salutarem  esse  concedat.  Jd  quod  tanto  magis  fore 
confido,  quanto  planius  intelligo,  satrapas  Heluetios  Lucernae  ac  Fri- 
burgi  talem  Legatum  Apostolicum  expetere  ac  desiderare. 

Qui  has  reddet,  Jacobus  est  Haberkorn  Friburgensis,  iam  ante 
notus  isthic  studiosus  et  alumnus,  de  cuius  in  literis  profectu  non 
immerito  Friburgenses  nostri  et  sibi  et  patriae  gratulantur,  quem 
praeterea  Jllustriss.  dignitati  tuae  magis  magisque  commendatum  esse 
percupiunt,  ut  sub  tanto  Patrono  sacris  porro  studijs  operam  dare, 
et  sacris  initiari  pergat  Christo  auxiliante 3.  Pergratum  nobis  fuit 
munus  quod  nobilis  Dominus  Antonius  Krommerstal a  4  nuper  Mediolano 
attulit,  de  actis  nimirum  Ecclesiae  Mediolanensis 5,  eoque  nomine  gratias 
debemus  et  agimus  Jllustriss.  amplitudini  uestrae,  quam  diuina  aeter- 
naque  bonitas  donis  vere  spiritualibus  ac  perpetuis  cumulare  dignetur. 
Friburgi  Heluetiorum  27  Septembris,  anno  post  Christum  natum  1584. 

Seruus  indignus  ■ 
Petrus  Canisius  propria  manu. 

f  Reuerendiss.  et  Jllustriss.  Domino  D.  Carolo  S.  Praxedis  Car- 
dinali,  Archiepiscopo  Mediolanensi,  S.  Sedis  Apostolicae  ad  [Heluetjios 
Legato,  Patrono  amplissimo  Mediolani  ad  manus  proprias. 

a)  Sic  apogr. ;  scribendum  fuit:  Ttrummenstoll ;  v.   infra,  adnot.  4. 

Carolus  autumno  hoc  apud  Friburgenses,  Lucernenses,  alios  Helvetios  visita- 
fcorem  apostolicum  agere  statuerat.  A  quo  consilio  exsequendo  prohibitus  est  morte, 
quam  Mediolani  3.  Novembris  1584  sanctissime  obiit;  cf.  supra  p.  201. 

Claudio  Aquavivae. 
;  Is  iam  a.  1581—1583,  erat  alumnus  „collegii  helvetici",  quod  S.  Carolus,  Gre- 
gorii  XIII.    liberalitate   adiutus,    a.  l.">7!i  Mediolani    condiderat;    25.  Septembris  1584 
S.  Carolo  commendatus  erat  a  Petro  Schnewly  praeposito   Mayer  II  (>0    (14:  Wi/num», 
Borromeo  253  274-280). 

4  Significatur  certe  Antonius  Kxummenstoll ;  qui  24.  Iunii  1582  unus  de  „senatu 
minore"  factus  erat  {Berihier,  Bonh.  219). 

5  Synodorum  a  S.  Carolo  habitarum  decreta  a.  15S2  Mediolani  a  Pctro  Cah- 
siuin,  uno  ex  Caroli  familiaribus,  cum  titulo  „Acta  Ecclesiae  Mediolanensis",  primuin 
edita  sunt  (De  vita  et  rebus  gestis  Sancti  Caroli  Borromaei,  auctore  /.  P.  Glussano, 
ed.  Balth.  Otrocchi,  Mediolani   1751.   L65;   Uurter,  Nomenclator  III8  357. 


2203.  Claudius  A.quaviva  Canisio.    Eloma  31.  Octobris  1584.  20;") 

jio:5.  CI.Al  I>US  4QUAYIYA,  praepositus  generalis  Societatis  tesu, 
CANISIO.  Roma  81.  Octobris  L584. 

Ex  commentario  sic  inscripto:  BFriburgi   P.  Canisio."    G.  Sup.  1   I'.  128'. 

Sodus  praepositi  provincialis.  Nova  editio  Operis  Mariani.  Mi<i«<t  in  <■<>  emen- 
danda.    P.  Theodorius  Canisius. 

I\x  litteris  Reuerentiae  V.  datis  Friburgi  16  Sept.  cognoui  quotl 
mihi  gratum  fuit,  bonum  Reuerentiae  V.  statum,  quein  precor  ut  ei 
Dominus  perpetuo  conseruet.  De  prouincia  autem  quantum  nos  monuit 
libenter  cognouimus,  et  praecipue  quod  attinet  ad  socium  1'.  Prouin- 
cialis '.  Sciat  nos  quoque  saepe  de  hoc  cogitasse,  et  quaesisse,  sed 
omnino  adhuc  nullum  repertum  idonoum  qui  quidem  uacuus  sit  '  alijs 
necessarijs  occupationibus  et  praesertim  gubernatione.  Sed  tamen  non- 
dum  eam  cogitationem  deposuimus,  et  fortasse  Dominus  nobis  uiam 
aliquam  eius  exequendi ''  ( "? j  ostendet0.  Litteras  quas  requirit  ad  P. 
Prouincialem  Lugdunensem  pro  suo  Mariali  imprimendo  una  cum  his 
mittimus2,  ijsque  Reuerentia  V.  cum  ei  placebit  uti  poterit''.  Qua  occasione 
uisum  est  suggerere  Reuerentiae  V.  quiddam  quod  hic  ab  aliquibus" 
notatum  est,  quod  iudicabatur  paulo  planius  declarandum,  quoniam  ut 
sonat,  aliquos  offenderat  •  id  autem  qualecunque  este  scripto  separato 
exponi  iussimus3.  De  cetero  sciat  P.  Theodoricum4  hesterna  die  huc 
per  Dei  gratiam  appulisse  melius  quidem  habentem  quam  nos  uereremur 
ex  casu  quem  Reuerentia  V. '  intellexerit.  Quare  speramus  cum  Dei 
gratia  nihil  onmino  fore,  quamquam  periculum  euidens  fuit,  ut  certe 
magnas  Dei  prouidentiae  in  illo  custodiendo  gratias  debeamus.  Nec  iam 
aliud  occurrit  nisi  quod  commendemus  etc.  Romae  ultimo  octob.  1584. 

1.  Una  cum  hac  epistula,  ut  ex  ipsa  intellegitur,  Aquaviva  Canisio  misit  has 
*  litteras  ad  P.  Arnoldum  Vicinum  provinciae  S.  J.  lugdunensis  praepositum  a  se  datam  : 
_(.'um  P.  Canisij  Mariale  Lugduni  cum  aliquo  supplemento  recudendum  esset,  etsi 
non  dubitaham  quin  Reuerentia  V.  rem  per  se  diligenter  adiutura,  et  promotura 
esset,  tamen  faciendum  putaui  ut  ego  quoque  nostram  ei  uoluntatem,  ac  desiderium 
indicarem.  Gratum  igitur  erit  mihi,  si  Reuerentia  V.  iuxta  instructionem  quam  ah 
ipso  P.  Canisio  recipiet,  hoc  negocium  dirigere  curabit,  et  nostris  etiam  Lugdunensibus 
peculiariter  commendare  •  nam  et  ipsum  opus  ad  Christi  Domini,  et  Beatae  Virginis 
gloriam  plurimum  collaturum  speramus,  et  certe  bonus  P.  Canisius  dignus  est  cui 
omnem  que  a  nobis  possit  consolationem  impendamus.  De  cetero  commendanius  etc. 
Rome  2.°  Nouemb.  1584"  (ex  commentario;  G.  Sup.  I.  f.  129a).  Altera  haec,  quam 
Canisius  desiderahat,  editio  lugdunensis  Operis  Mariani  in  lucem  prodisse  non  videtur. 

2.  Simul  missum  est  Canisio,  ut  Aquaviva  ei  scribit,  „scriptum  separatum". 
quo  ipsius  iussu  Canisio  .exponebatur",  quid  in  eius  Opere  Mariano  rpaulo  planius 
declarandum"    esset.     Quod   scriptum    quo    melius    intellegatur,    haec   videntur   esse 

a)  Sic  i>i  {-01)1111.  correctum  est  ex  est;  sequitur  aliud  v.  (guod  iam  le</i  nequit),  dblitt.  b)  Sic ; 
*ed  corrigendum  essr  videtur  exequendae.  c)  Sequitur  Quod  ad,  oblitt.       d)  Quae  sequuntur,  usgur 

ad   exponi   iussimus  incl.,    in  margine    inferiore   <nt<litn  s«nt.  e)  ITaec  2  vv.  supra   versum  script« 

sunt.         f)  Sequitur  ab  alijs,  oblitt. 


1  P.  Simonem  Hiendl ;  v.  supra  p.  2015. 

-  Hae  litterae  sub  ipsam  hanc  epistulam  priore  loco  (n.  1)  ponentur. 
:1  Vide,  quae  sub  ipsam  hanc  epistulam,  in  n.  2,  dicentur. 

4  Theodoricus  Canisius,  a  provincia  S.  .1.  Oermaniae  superioris  .procuratoi •"   ad 
praepositum  generalem  missu.s:  v.  infra,  monum.  1360. 


206  2203.  Claudius  Aquaviva  Canisio, 

praefanda  :  Canisius  in  Operis  Mariani  libro  1.  capite  9  (in  editione  altera,  ab  auctore 
recognita,  quae  tpmum  alterum  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis"  a.  15H3 
Ingolstadii  editorum  constituit,  p.  72)  scribit :  „Haudquaquam  vulgaris  author  est 
Albertus,  qui  cognomen  Magni  promeruit,  ac  diserte  scripsit,  omnia  Ecclesiae  Sacrai 
menta,  si  Ordinis  tantum  excipiamus,  a  sacrosancta  Virgine  fuisse  suscepta,  eiusque 
rei  confirmandae  multas  et  graues  rationes  adducit."  Quibus  verbis  in  margine  haec 
adnotat:  „De  laudibus  Virginis  ca.  81".  Sunt  autem  haec  non  in  opere.  quod  in 
editione  nova  Operum  Beati  Alberti  Magni  ab  Augusto  et  Aemilio  Borgnet  facta  vo- 
lumen  XXXVI  constituit  (Parisiis  1898)  et  „De  Laudibus  Beatae  Mariae  Virginis 
libri  duodecim"  inscriptum  est,  quodque  „certo  non  esse  Alberti  Magni"  iidem  edi- 
tores  monent  {Alberii  M.  Opera  I,  Parisiis  1890,  xlviii),  sed  exstant  in  operis.  quod 
ab  iisdem  in  tomo  XXXVII.  cum  titulo  „Mariale,  sive  Quaestiones  super  Evangelium 
,Missus  est  Angelus  Gabriel'  etc."  vulgatum  est  quodque  olim  etiam  „De  Laude 
B.  Virginis'1  vocabatur  (1.  c.  I  xlviii),  Quaestione  43,  solut.  §  1  2  (pg.  82 — 87). 
Sive  autem  „Mariale"  hoc  reapse  ab  Alberto  compositum  est,  sive  alius  cuiusdam 
est  auctoris,  Canisii  aetate  Alberto  attribuebatur ;  idem  sensisse  videtur  P.  IMrus 
Jammy  0.  P.,  qui  Alberti  opera  a.  1651  Lugduni  edidit,  neque  editores  novissimi  ab 
eo  dissentire  videntur  (1.  c.  I  xxxiii.  xlvii.  xlviii).  Immo  „Mariale"  vere  ab  AlbertO 
Magno  conscriptum  esse  affirmatur  etiam  in  doctissimorum  virorum  Iacobi  QuetifO.  Pr. 
et  Iacobi  Echard  0.  Pr.  opere  „Scriptores  Ordinis  Praedicatorum",  T.  I,  Lutetiae 
Parisiorum  1719,  176—177.  Idem  censet  Ioach.  Sighari,  Albertus  Magnus,  Regens- 
burg  1857,  292.  Alberti  igitur  auctoritate  Canisius  movebatur.  ut  haec  poneret  et 
approbaret.  Id  vero  aliquibus  magnopere  displicebat.  Displicebant  etiam  alia  quae- 
dam;  quae  tamen  hic  explicare  nolo,  quia  et  minoris  momenti  sunt  et  in  commen- 
tariis  proxime  ponendis  satis  declarantur. 

Sic  igitur  P.  Robertus  Ardrenus  S.  J.  Aquavivae  *  scripsit  Friburgo  Helve- 
tiorum  4.  Iulii  1584:  Jam  7.«s  agitur  annus  cum  notaram  in  libro  Reuerendi  p.  petri 
Canisij  de  Beatissima  M.  V.  lib.  1.  cap.  9  extremo ,  hanc  sententiam :  B.  M.  V. 
omnia  ecclesiae  sacramenta  praeter  ordinis  sacramentum  suscepit  •  videbaturque  mihi 
haeresim  continere,  si  intelligat  illam  poenitentiae  sacramentum  suscepisse  •  et,  si 
pie  interpretando  intellexerimus  illam  exceptionem,  quam  fcamen  apposuisse  oportuit 
ipraeter  illa  quae  in  suscipiendo  peccatum  necessario  praesupponunt) :  quamuis  posset 
forsan  haeresin  sic  et  scandalum  euitare ;  quia  tamen  non  apposita  est,  haeresin 
videtur  sapere  •  vti  enim  verba  proprie  accepta  sonant,  videtur  dicere  illam  poeni- 
tentiae  suscepisse  sacramentum :  quod  est  contra  fidem  catholicam  in  concilio  tri- 
dentino  declaratam  et  promulgatam  •  sess.  6.  can.  23  vbi  ab  omni  peccato  actuali  Bea- 
tissima  dei  genitrix  libera  declaratur  •  materiam  vero  huius  sacramenti  esse  peccatum 
(actuale  intelligo)  sess.  14  '  cap.  3  et  4  satis  clare  definitur,  cum  contritionem  ma- 
teriae  illius  praecipuam  partem  esse  declarat,  et  hanc  esse  detestationem  de  peccato 
commisso  etc.  sic  igitur  dicerem :  omnis  qui  suscipit  sacramentum  poenitentiae  habet 
peccatum  actuale.  B.  M.  V.  nunquam  habuit  peccatum  actuale,  nunquam  igitnr  sus- 
cepit  hoc  sacramentum  •  constat  syllogismi  modus  et  figura  •  hoc  mihi  videtur  •  cupio 
me  deceptum  vt  bonus  pater  ne  sit  deceptus  •  cur  vero  tam  tarde  ad  Reuerendam 
p.  tuam  hac  de  re  scribo  in  causa  est  •  quod  ante  multos  annos  hoc  Reuerendo 
p.  paulo  Hoffaeo  significarim,  dum  ageret  nostrum  prouincialem  •  ante  annos  iteni 
fcres  iilem  Reuerendo  p.  oliuerio2  visitatori  sufficienter  credo  insinuaui  •  sed  ei  Re- 
uerendo  p.  prouinciali  nostro  praesenti 3  hoc,  quantum  memini  indicaui  •  quia  tamen 
jam  video  tribus  in  locis  idem  opus  recudi ',  nec  correctionem  vllam,  quantum 
aduertere  possum,  adhibitam  •  putaui  omnino  ad  Reuerendam  p.  tuam  hac  de  re  essa 
scribendum  •  De  Matrimonio  vero  Josephi  et  B.  M.  V.  asserere,  quod  fuerit  ecclesiae 
sacramentum  maxime  qui  tenet  illum   ante  christmn  passum  a  viuis  discessisse,   vt 


1    Addendum  fuit:   „de  poenit."  !   Manareo.  ;  Georgio   Hader. 

4  Ingolstadii,  Lugduni,   Parisiis;  v.  infra.   nuitium.  1327   1353, 


Roma  81.  Octobris  1584.  207 

tifo.  2  •  cap.  13-  1'at'it  |i.  Canisius1,  videtur  satis  fcemerarium:  multo  maxime  si  hoc 
tiat  propter  Alberti  raagni  autoritatem,  \t  hic  lit.  cum  ille  I.  s.  d.  2  art.  2  ad  q.  pen 
altimam2  sic  dical  •  tiori  dico  quod  totum  effectum  matrimonij,  in  quantum  est 
sacramentum,  babuerinl  ante  passionem,  antiqui  •  et  ibid.  d.  3,  art.  3.8ne  baptismum 
quidem  ante  christi  passionem  fuisse  vt  sacramentum  nouae  legis  institutum  ■  taceo 
de  sacramento  extremae  vnctionis.  Addendum  puto  quod  Lib.  5,  cap.  5.  S  ordiemur4 
babetur,  iu  cuius  fine  sic  dicitur.  llis  omnibus  haud  male  respondet,  quod  vidua 
Sancta  Birgitta  coelitus  illustrata  monet,  duo  fcantum  corpora  christi  videlicet  et 
Mariae  glorificata,  in  coelesti  patria  reperiri :  hic  laudat  vt  coelestem  reuelationem 
graod  duo  fcantum  corpora  glorificata  sint  in  coelis:  et  tamen  eodem  lib.  et  <ap.  §  Scri- 
liit  ibidem  ftfatthaeus,  probat  eos  quos  matth.  cap.  27  dicit  cum  domino  resurrexisse 
in  coelum  vna  cum  suis  corporibus  domino  ascendente  fuisse  assumptos  5 :  sed  videtur 
illius  exclusiuae,  tantum  vel  dumtaxat,  non  habuisse  rationem.  Alia  hinc  inde  in 
nostrorum  quorundam  lihris  et  dictatis  notaui,  sed  nihil  hoc  de  poenitentia  B.  M.  V. 
sidebatur  esse  grauius:  maxime  cum  Albertus,  si  tamen  liber  est  alberti  in  ipsomet 
cap.  81  •  ex  quo  haec  citat  Reuerendus  p.  Canisius  sic  dicat.  Item  3  est  confessio 
id  est  accusatio  peccatorum  2  recognitio  incongruitatis  vel  ingratitudinis  beneficiorum 
3  confessio  insufficientiae  meritorum :  et  haec  vltima  fuit  proprie  B.  M.  V.  confessio 
qua  confitebatur  Deo  quod  tantam  gratiam  recepit  quam  nunquam a  cum  condigno 
meruit  licet  de  congruo  meruerit,  haec  et  similia  fuit  confessa  B.  Johanni  euangelistae 
vt  proprio  confessori  •  haec  ibi G :  ex  quibus  colligitur  fcantum  virum  non  debere 
intelligi  de  omnibus  ecclesiae  sacramentis  •  et  haec  quidem  hactenus. "  7  (ex  autogr. : 
Germ.  163  f.  61). 

Ad  haec  Aquaviva  Roma  2.  Novembris  1584  Ardreno  *respondit:  „Ex  Re- 
uerentiae  V.  literis  datis  mense  Julio  cognoui  eius  iudicium  de  quibusdam  locis  Ma- 
rialis  P.  Canisij,  ac  praesertim  quantum  ad  sacramenta  a  B.  Virgine  recepta.  Qua 
in  re  etsi  certum  est,  P.  Canisium  ex  mente  Alberti  loqui,  qui  se  ipsum  ita  exponit, 
ut  id  dictum  nullam  haeresim  aut  etiam  falsitatem  contineat,  uisus  est  tamen  mo- 
nendus  P.  Canisius.  quod  fecimus,  ut  quando  iam  denuo  illud  opus  recuditur,  paulo 
melius  eam  doctrinam  declaret,  ne  cuiquam  offensioni  esse  possit"  (ex  commentario ; 
G.  Sup.  I  f.  128b). 

En  *monitionem  Canisio  missam :  „Quod  dicitur  in  Mariali  P.  Canisij  lib.  primo 
c.  9."  B.  Virginem  habuisse  omnia  ecclesiae  sacramenta  praeter  ordinem,  uidetur  dif- 
ficultatem  habere  ratione  poenitentiae  quae  ut  sacramentum  est  habet  pro  materia 
peccatum  actuale.  Et  quanquam  P.  Canisius  id  teneat  ex  mente  Alberti,  Albertus 
autem  se  ipsum  declaret  quod  B.  Virgo  accepit  omnia  sacramenta  uel  proprie  uel 
modo  aequiualenti,  u.  g.  in  sacramento  poenitentiae  pro  contritione  habuit  perseueran- 
tiam  innocentiae.  pro  confessione  peccatorum,  confessionem  diuinorum  beneficiorum,  pro 
satisfactione  opera  supererogationis ;  licet  inquam  Albertus  ita  exponat,  tamen  hic  modus 
sacramenta  recipiendj  adeo  improprius  et  abusiuus  est,  ut  fere  idem  sit  dicere  accepit, 
et  non  accepit,  praesertim  cum  nulla  sit  necessitas  ac  ne  utilitas  quidem  dicendi  haec  de 

a)  Ardrenus  perperam:  unquam. 


1  In  editione  ingolstadiensi  anni   1583  p.  208. 

-  Commentarii  in  Librum  IV.  Sententiarum,  dist.  2,  art.  2,  in  editione  borgne- 
tiana,  quam  supra  dixi,  Vol.  XXIX.  p.  4(5.  3  Ibid.  p.  tii». 

*  In  editione  ingolstadiensi  anni  1583,  p.  619.  5  Ibid.  625. 

i;  Mariale  q.  43,  §  2  (Opera  Vol.  XXXVII  p.  84). 

7  Rigidus  iste  Canisii  censor  vitae  erat  haud  ita  austerae.  Quare  mirum  non 
est,  Friburgi  inter  ipsum  et  Canisium  non  semper  bene  convenisse;  vide  infra. 
monum.  1294.  Ardrenum  postea  a  Societate  defecisse  testatus  est  Olir.  Manareus  S.  J. 
(t  1614),  De  rebus  Societatis  Iesu  Commentarius,  Florentiae  1886,  170.  Atque  etiam 
Otto  Eysenreich  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris  praepositus  in  *  literis  Friburgo- 
Helvetiorum  6.  Iulii  1594  ad  Claudium  Aquavivam  praepositum  generalem  datis  eum 
vocavit  .dimissum  a  Societate-1  ((rerm.  172  f.  278a). 


208  2203.  Claudius  Aquaviva  Canisio.    Roma  31.  Octobris  1584. 

B.  Virgine  cum  nec  ei  desint  aliae  laudes  longe  maiores,  quam  haec  quae  quantum  ad 
istud  sacramentum,  proprie  est  hominis  lapsi,  nec  ullus  locus  sit  scripturae,  uel  doctoris 
antiqui  quod  B.  Virgo  receperit  ista  sacramenta,  ad  quem  saluandum  necesse  sit  con- 
fugere  ad  talem  doctrinam.  Denique  si  modo  hoc  relinquendum  esset  in  libro  P.  Canisij : 
saltem  oporteret  apertius  declarare  ne  aliquibus  ut  iam  accidit  admirationem.  aut 
offensionem  praebeat.  Similiter  libro  5°.  c.  5°.  uidetur  esse  nonnulla  contrarietas, 
cum  uno  loco  dicatur  duo  hominum  esse  in  coelo  corpora  nempe  Christi  et  B.  Vir- 
ginis,  alio  autem  probetur  opinio  dicentium  eos  qui  cum  Christo  resurrexerunt,  ascen- 
disse  etiam  cum  corpore  in  coelum.  Et  quanquam  illud  prius  dicatur  ex  sententia 
D.  Brigittae,  hoc  autem  secundum  ex  mente  aliorum,  tamen  quia  P.  Canisius  utrum- 
que  uidetur  probare,  esset  aliqua  maior  declaratio  adkibenda"  (ex  commentario : 
G.  Sup.  I  f.  128b). 

Canisius  has  monitiones  boni  consuluit.  Huic  rei  argumento  est  exemplum 
quoddam  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis"  (quorum  alterum  tomum  Opus 
Marianum  recognitum  constituit)  Ingolstadii  a.  1583  editorum  vel  potius  pars  illa 
huius  exempli,  quod  apud  Societatem  asservatur  (Can.  62).  Canisius  in  eo  modo 
sua  manu,  modo  aliena  plurima  emendavit  addiditque  atque  ita  novam  operis  editionem 
praeparavit.  Ibi  igitur  verba  illa  „Haudquaquam  vulgaris"  etc.  (v.  supra  p.  206) 
Iineis  transmissis  deleta  in  eorumque  locum  haec  substituta  sunt :  „Etsi  autem  Al- 
berto  magno  visum  est  \  omnia  Ecclesiae  Sacramenta,  si  Ordinis  tantum  excipiatur. 
a  sacrosancta  Virgine  fuisse  suscepta,  nos  tamen  missam  facimus  hanc  opinionem, 
tum  quia  doctis  quibusdam  non  temere  displicet,  maxime  propter  Poenitentiae  Sacra- 
mentum,  tum  quia  solidis  caret  fundamentis,  et  ad  veram  Deiparae  laudationem 
non  pertinet"  (Can.  62,  p.  72).  Scripta  sunt  haec  manu  librarii  illius  (externi  ? 
v.  supra  p.  116)  qua  multa  in  exemplo  illo  correcta  et  addita  sunt.  Neque  vero  dici 
potest,  ea  Canisio  mortuo  vel  inscio  ita  immutata  esse;  nam  Canisius  nonnunquam 
sua  manu  additiones  illas  emendavit  vel  amplificavit ;  velut  p.  20  •  30  •  128  •  246. 
Ouod  porro  ad  „contrarietatemu  in  numero  corporum  in  caelum  assumptorum  notatam 
attinet  (supra  p.  207),  ex  exempli,  quod  dixi,  parte  illa,  quae  Friburgi  Helvetiorum 
in  bibliotheca  cantonali  asservatur,  intellegitur,  Canisium  ea  in  re  nihil  immutare 
voluisse.  Dolendum  autem  est,  quod  opus  illud  correctum  nunquam  prelum  subisse 
videtur.  Certe  hae  correctiones  praesto  non  erant  Joanni  Jacobo  Bourassee,  metro- 
politanae  ecclesiae  turonensis  canonico,  cum  Canisii  Opus  Mariale  ederet  in  „Summa 
aurea  de  Laudibus  Beatissimae  Virginis  Mariae"  T.  VIII.,  Parisiis  1866,  613 — 1450. 
et  T.  IX,  Parisiis  1866,'  9—408. 

Operae  quoque  pretium  fuerit,  haec  notasse :  Franciscus  Suarez  S.  J.  in  ea 
.disputatione",  in  qua  B.  Mariam  Virginem  neque  sacramentum  poenitentiae.  neque 
sacramentum  ordinis,  neque  sacramentum  matrimonii  suscepisse,  neque  etiam  certo 
constare  de  sacramento  extremae  unctionis  ab  ea  suscepto  ostemlit,  haec  monuit: 
„Canisius  lib.  1  de  B.  Maria,  c.  9  .  .  .  laudat  Albertum  .  .  .  dicentem  B.  Virginem 
omnia  sacramenta  novae  legis  suscepisse,  praeter  Ordinem  :  quod  verbum,  vel  cor- 
rectione,  vel  pia  aliqua  interpretatione  indiget,  ut  ex  dictis  patel :  debuisset  enim 
matrimonium  et  poenitentiam  excipero"  '  In  Tertiam  Partem  D.  Thomae,  qu.  .">.">. 
art.  4,  Disp.  18,  sect.  3,  n.  6  [Opera,  ed.  C.  Berton,  XIX,  Parisiis  1860,  289]).  Huius- 
modi  „pia  interpretatione"  nsi  ess<>  videntur  tlieologi,  qui  in  processu  beatificationis 
Canisii  Opus  Marianum  examinarunl  :  aeque  enim,  quod  sciam,  locum  illum  cum  lide 
bonisve  moribus  pugnarc  affirmannit.  Aegre  vero  tulerunt  verba  illa  Suaresii  Socii 
aliqui  provinciae  Germaniae  superioris.  Id  cognoscitur  ex  Litteris  autographis 
P.  Ferdinandi  Alber  praepositi  provincialis  Angusta  Vindelicorum  24.  Martii  L594 
ad  Claudium  Aquavivam  praepositum  generalem  ilatis.  quibus  adiunctus  est  *com- 
mentarius  alia  manu  scriptus,  in  quo  haec  dicuntur:  In  operibus  „P.  Suarez  leguntur 

a)  8ie  correctum  est  ex  sit  visum,  ./»>»/  prius  scriptum  erat. 

1  Mariam  sacramenti  poenitontiae  capacem  non  fuisso  docet  etiam  .1/.  M.  l->- 
pirirr  ( ).  Serv.  15.  M.  V..   Tiactatns  de  Beatissima  Virgine  Maria,  Parisiis  1901,  175. 


2204.  Bonhomius  Can.  Nov.  1584.   2205.  Benoil  Can.  Lnter  a.  1582  el  1586.     2(H> 

Qonnulla  parum  consentanea  regulae  illi  12  Summarij  [Constitutionum  aostrarum]: 
,Jdem  sapiamus,  Ldem,  quo  a<l  hYri  potest,  dieamus4  .  .  .  Nam  patres  aostros,  ui 
Bellarm.  Canisium,  Pererium,  Cardinalem  Toletum  aliquoties  aominatim  refutat",  U 
deinde  in  commentario,  guem  dixi,  singillatim  ex  Suaresii  Libris  demonstratur,  atquc 
inter  alia  hoc  profertur:  „Perstringit  Canisium  quod  dixit  ex  Alberto,  l>.  Virginem 
omnia  sacramenta  nouae  Legis  suscepisse  praeter  ordinem.  Quod  dictum,  inquil 
P.  Suarez,  uel  correctione,  uel  pia  interpretatione  indiget.  Quasi  aero  P.  Canisius 
uon  uiderit,  quo  sensu  accipi  debeat".  Alber  autem  non  quidem  planis  verbis,  satis 
tamen  perspicue  ab  Aquaviva  petit,  ut  haec  et  similia  in  Suaresii  libris  corrigi  iubeai 
(Germ.  172  f.  I70b;  Germ.  178  f.  296/8a).  Neque  vero  Aquaviva  id  praestitisse  videtur 
Canisius  Aquavivae  respondit  2.  Ianuarii  1585. 

2204.  IOAXXKS  FRANCISCUS  KOXIIOMTUS,  apostolicus  apud 

imperatorem  nuntius,  episcopus  vercellensis,  CANISIO. 

Praga  sub  exitum  m.  Novembris  1584. 
Ex  Bonhomii  ad  Schnewlinum  epistula  arclietypa.    Cod.  friburg.  .Epp.  ad  Schn.u 
f.  80.    Etiam  apud  Berthier,  Bonli.  128. 

Bonhomius  Praga  Kalendis  Decembribus  1584  Petro  Schnewlino 
praeposito  friburgensi  de  Sancto  Carolo  Borromaeo  Mediolani  3.  Novem- 
bris  1584  vita  functo  scripsit:  „De  Cardinalis  Sanctae  Praxedis  im- 
matura  morte,  aut  verius  ad  beatiorem  vitam  translatione,  /utn  est,  quod 
ea,  quae  ad  Patrem  Canisium  scripsi,  repetam,  eoque  magis  quod  in- 
credibili  dolore  affectus  non  adeo  sentiam  me  ad  scribendum  idoneum." 

2205.  VTNCESrTHJS  BEXOIT,  Henrici  III.  Galliae  regis  apud  Helve- 
tios  legatus  (?),  CANISIO.  [Solodoro  ?]  inter  a.  1582  et  1586. 

Adolescentem  quendam  litterarum  studiosum  Canisio  et  magistris 
collegii  friburgensis  semel  atque  iterum  commendat.  Plura  de  his  epi- 
stulis,  quae  perisse  videntur,  vide  in  Canisii  litteris  26.  Augusti  1586 
(id  Benoit  datis,  infra,  ep.  2225. 

Hic  idem  esse  videtur  atque  „D.  Vincentius  Benedictus  a  lunia",  qui  una  cum 
„D.  Ioanne  Antonio  a  Ligno"  mense  Augusto  a.  1580  episcopi  lausannensis  mandatu 
Priburgum  Helvetiorum  venit.  In  tabulis  enim  senatus  friburgensis  ille  etiam  „Be- 
noitt"  vocatur  (Steffens-Reinhardt  II  320  322).  In  inscriptione  quidem  apographi,  quod 
adliuc  superest,  litterarum,  quas  supra  dixi,  Benoit  ,Legatus  Regis  Hispaniarum* 
vocatur ;  sed  hoc  officium  iam  ah  aliquot  annis  Pompeius  a  Cruce  tenebat  (v.  supra 
p.  43).  Legatus  autem  ordinarius,  quem  vocant,  Henrici  III.  Galliae  regis  a.  1583 
et  1586  erat  Dominus  ra  Floriaco"  (Fleury).  Fortasse  Benoit  ante  eum  hoc  officium 
habuit,  vel  singulari  aliquo  mandatu  regis  in  Helvetiam  venit. 

2206.  CANISIUS  CtAlTDIO  AQUAVIVAE,   praeposito  generali   Socie- 
tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  2.  Ianuarii  1585. 

De  hac  epistula,  quae  iam  non  exstare  videtur,  vide  litteras  7.  Februarii  1585 
db  Aquaviva  ad  Canisium  datas.    Per  has  enim  ei  Aquaviva  respondit. 

2207.  CtACOHTS  AQCAVrVA,   praepositus    generalia  Societatis  Iesu, 
CANISIO.  Roma  7.  Februarii  1585. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   „Friburgi  P.  Canisio."     G.  Sup.  1  f.  134'. 
Collegii   friburgensis  prosperitas   et  pietas.    Difflcultates    <lc   5%    occurrentes. 

P.  TJteodorici  Canisii  rirtits. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  14 


210  2207.  Claudius  Aquaviva  Canisio.    Roma  7.  Februarii  1585. 

Gratae  mihi  fuerunt"  Reuerentiae  V.  litterae  quas  postremo  ac- 
cepi  datas  2.°  Jan.  quod  ijs  indicabat  bonum  Collegij  statum,  et  fratrum 
nostrorum  studium  in  spiritu,  ac  uirtute  adipiscenda.  Hoc  enim  nos 
ut  debet,  magna  semper  afficit  consolatione,  non  solum  ob  ipsorum 
fratrum  nostrorum  profectum,  sed  etiam  proximorum,  quia  et1'  eorum 
salus  difficulter"  curari  potest,  nisi  nos  ipsi  bene  profecerimus,  et  si 
nos  profecerimus,  facile  alios  ad  omne  bonum  adducemus.  cum  haec 
sit  spiritus  sancti  natura  ut  in  quibus  est  tanquam  ignis  alios  ad  se 
attrahat,  et  eodem  calore  incendat. 

Porro  quod  attinet  ad  contractum  quinque  pro  centum  recte  Re- 
uerentia  V.  fecit  quae  difficultates  occurrentes  ad  P.  Prouincialem  J 
detulit:  nam  nos  etiam  cum  alias  saepe,  tum  nuper  ei  hoc  negocium 
commendauimus  ut  esset  inter  nostros  et (1  ueritas,  et  conformitas a; 
Atque  haec  quidem  curare  nostrum  est,  et  ut  spero  curabit  P.  Pro- 
uincialis,  uerum  difficultates  quae  exp  aliorum  ingenijs  existant,  qui 
se  ad  hanc  ueritatem  parum  dociles  reddunt,  eae  non  in  manu  nostra 
sunt,  ut  a  nobis  tollantur,  sed  rogandus  est  Dominus  ut  eis  cor  ad- 
aperiat'5,  detque  gratiam  et  intelligendi  aequitatem4.  et  eam 
omnibus  rebus  humanis  praeferendi. 

De  cetero  quod  Reuerentia  V.  P.  Theodoricum  istac  transire  cu- 
piebat'5,  non  fieri  potuit,  quia  cum  hae  Reuerentiae  V.  literae  ad  nos 
uenerunt,  iam  isg  integro  ante  mense  discesserat:  sed  non  deerith  Re- 
uerentiae  V.  ut  spero  commoditas  etiam  in  prouincia  eum  uidendi.  Nos 
quidem  eius  Patris  consuetudine  quamdiu  hic  fuit  non  parum  delectati, 
et   aedificati   sumus,    quia   in  illo   pietatem,    et   prudentiam    etiam  non 

a)  Sequitur  litterae,  oblitt.  b)  Sic  in  comm.  correetmn  est  ex  neque.        c)  Cio-r.  ex  salus  tam 

bene.        d)  Corr.  e.r  censura  tum  vel  similibua  vv.          e)  lloc  v.  suprci  versum  scriptum  est.         f)  Se- 

quitur  cum  liae  litterae,  oblitt.  g)  Sequitur  ante  unum,  oblitt.          h)  V«o  vv.  *i/<j.  supra  marginem 
scripta  sunt. 

1  Georgium  Bader. 

2  Roma  4.  Octobris  1584  Aquaviva  Badero  de  P.  Roberto  Ardreno  *scripsit: 
-Friburgo  P.  Robertus  detulit  ad  nos  dubitationem  quandam  pertinentem  ad  com- 
munem  illam  quaestionem  quinque  pro  centum ;  cuius  causa  et  similium,  si  quae 
deinceps  orientur,  uisum  est  ut  Reuerentia  V.  suos  moneat.  ut  cum  ista  dubia  oriim- 
tur,  ea  prius  Reuerentiae  V.  proponant,  quae  rem  cum  doctoribus  ei  consultoribus 
bene  examinabit;  ac  tunc  si  quid  adbuc  difficultatis  remanserit,  ad  qos  scribi  poterit, 
misso  simul  Reuerentiae  V.  et  doctorum  istorum  iudicio  ;i<-  sententia"  cx  commen- 
tario ;  (i.  Sup.  1  f.  I23a)-  *  Respondit  Bader  Augusta  Vindelicorum  11.  Nbvembris 
1584:  „Cum  eodem  P.  Roberto,  cum  istic  essem,  egi  coram  Consultoribus,  ipsumque 
eisdem  approbantibus,  manifeste  conuici  de  errore,  in  quo  circa  scriptum  Romanum 
eatenus  pertinaciter  haeserat  •  an  autem  eadem  de  re,  quod  ej  a  me  satisfactum  uou 
sit,  an  eius  occasione,  de  alia  scripserit  ad  V.  1{.  P.  ignoro"  ex  autogr. ;  Germ.  L63 
f.  257").  De  scripto  illo  a.  1581  a  Societatis  theologis  selectis  iussu  congregationis 
generalis  IV.  Romae  confecto  et  a  Gregorio  Xlll.  probato  v.  supra  p.  (>(>. 

3  2   Macl.   1.4.  *  Prv  2,  9. 

5  P.  Tbeodoricus  Canisius,  rector  dilinganus  et  Petri  Canisii  frater  cx  patre, 
Romam  ad  praepositum  generalem  procurator  missus  erat  a  Sociis  Germaniae  supe- 
rioris ;   v.  Supra   p.  '_'••."). 


IS08.  Canisius  cum  Schnewly,  Kiint/.li.  Reifif  Senatui  Minori  ceip.  frib.  Aug.  1;')«;").     21 1 

inediocrem  perspeximus.  Nec  iam  aliud  restat  uiilii  quod  scribam  nisi 
quod  me  Reuerentiae  V.  precibus  sanctisque  sacrificijs  ex  animo  com- 
mendo,  et  uicissim  illi  omnem  gratiam,  et  consolationem  ex  animo 
precor.     Romae  7.°  Febr.  1585. 

Canisius  Aquavivae  respondit  paallo  post  initium  a.  1  r>S<>. 

2208.        CANISIUS   cum   PETRO  SCHNEWLY,   PETRO  KUNTZLI,  CHRISTO- 
PHORO   REIFF   SEWATIJI   MIKORI  REIPIKLKAi;  I  Kl- 

BHRGEXNIS.  Friburgo  Helvetiorum  8.  Augusti  1585. 

Ex  relatione  manu  Guilielmi  Techtermann  archigrammatei  friburgensis  scripta 

(2°;  4  ff. ;  G  pp.),  quae  est  Friburgi  in  archivo  reipublicae,  „G.  S.  322"  (antea  „Geistl. 
Sachen  112").  Relationem  ex  eodem  scripto  vulgavit  (res  tamen  potius,  quam  ipsa 
verba  ponens)  Franc.  Heinemann,  Geschichte  des  Sclml-  und  Bildungswesens  im  alten 
Freiburg  bis  zum  17.  Jahrbundert.  Freiburg  1895,  141. 

Praefatio  editoris.  Scriptum  hoc,  etsi  non  potest  proprie  dici  epistula,  hic 
tamen  ponitur,  quia  per  illud  Canisius  senatum  friburgensem,  quid  de  typographiae 
in  urbe  instituendae  consilio  sentiret,  certiorem  reddidit.  Praenoto  autem  hoc :  Die 
6.  Augusti  1585  ad  senatum  minorem  friburgensem  relatum  est:  Abrabamum  Gem- 
perlin,  urbis  Friburgi  Brisgoviae  typographum,  Friburgi  Helvetiorum  sedem  figere 
velle  (Cod.  „Ratbsmanual  Nr.  128"  Friburgi  in  arcbivo  reipublicae). 

Typographiani  Friburgi  instituendam  privilegio  typographico muniri  debere.  Priri- 
legium  gatticum  vel  italicum  ei  haud  multum  prodesse  posse.  Opus  esse  privilegio 
caesareo.  Hoc  vero  difficulter  concedi.  Qua  ria  petendum  sit.  (Jairf  in  eo  constitui 
debeat. 

Ongevarliche  beraihschlagung  der  eerwilrdigen  hoch  vnnd  wolgeleerten 
auch  furnemen  wijsen  Herren  P:  Canisij,  D:  Th:  P:  Schneuwlin  Probst, 
P:  Ciintzi  D:  M: '  vnnd  Christoffel  Beiff  des  Raths,  wie  dem  bnelt- 
trucker  vnnd  truckereij  allhie  ein  gnugsam  priuilegium  zubekriegen. 

8  Aag:  1585. 

Nach  dem  vorgenante  herren  cttras  conferentz  mit  einandern  ge- 
hapt,  vnnd  mijn  herr  Probst  mit  dem  Stattschrijber2  hinuffin  das  Col- 
legium  zu  dem  eerwilrdigen  herren  Canisio  khommen,  vnnd  iren  beuelch 
den  sij  di&  ortts  von  vnserh  gnddigen  herren  vnnd  obern  gehapt,  ent- 
deckt,  auch  sijn  meinung  darilber  ervordert,  hatt  er  sijn  meinung  vnnd 
Rathschlag  vff  nachfolgende  wyfi  eroffnet. 

Namlich  sije  es  nit  ein  gering  werck  ein  truckereij  anzerichten, 
wie  mijne  gnadige  herren  niiwlich  gspiiren  vnnd  erfaren  mogen  3,  vil 
schwarer  aber  sije  es  dieselbige  zuerhalltten,  allso  das  der  buchtrucker 
mit  sijnem  gesinnd  zur  Truckereij  dienstlich  bestahn  vnd  mit  dem  werck 
fiirfaren  moge  •  das  mijn  herren  des  ein  eer  vnnd  er  ein  nutz  habe ;  Das 
moge  aber  nit  wol  zugehen,  er  sije  dann  mit  einem  gutten  priuilegio 
versehen,  Dann  so  ime  dasselbig  manglet,  wurde  es  mit  der  truckereij 
vnnd  dem  trucker  bald  auSsijn,    vnnd  ob  er  schon  was  .truckete,   das 


1  Petrus  Kiintzli  (Uuntzli,  Kiintzi),  medicinae  doctor,  ab  a.  1575  unus  e  scbolarcbis. 
ab  a.  1579  de  senatu  maiore,  1582  unus  de  „Sexaginta"  viris,  a.  1584  de  consilio 
secretiore  factus  est  {Fontaine,  Notice  historique  etc.  [cf.  supra  p.  205]  55  56). 

2  Guilielmo  Tecbtermann.  3  Cf.  supra  p.  1  5  12  104  114. 

14* 


212     2208.  Canisius  cum  Sclmewly.  Kiintzli.  Reiff  Senatui  Minori  reip.  friburgensis. 

zetrucken  wol  wurdig  vnnd  an  im  selbs  vertriblich,  wurde  es  durcli 
die  gefeijeten  trucker,  dahin  sijn  wahr  gebracht  wurde,  eintweders 
nidergelegt ,  oder  doch  nachgetruckt  vnnd  in  die  khouffstett '  ver- 
vertiget,  miisste  allso  der  hieig  trucker  ein  grossen  verderblichen 
schaden  erlijden,  vnnd  gar  bald  zu  grund  gan  -. 

Was  aber  fiir  priuilegia  vnnd  an  welchen  ortten  sij  zuerwerben, 
Da  sinnd  durch  gemelten  herren  Canisium  dise  meinungen  anzogen 
worden. 

Man  mochte  sagen  oder  meinen,  Es  ware  ein  priuilegium  von 
kuniglicher  maiestet  vl_  Franckrijch  :!  zum  aller  geringsten  oder  lijch- 
testen  vSzebringen,  Das  sije  nun  an  im  selbs  allso.  Es  mochte  aber 
den  buchtrucker  nit  nutzen.  Dann  Das  er  sijne  biicher  in  Franckrijch 
vertigen  solltte,  hatt  khein  rijmen,  vf3  vrsach,  das  zu  Lijon,  Parijfa. 
vnnd  andern  ortten  des  Franckrijchs  vil  buchtrucker  sinnd,  die  ein 
treffenlichen  gwerb  in  vilen  landen  habend,  vnnd  mit  herlichen  priui- 
legijs  wol  versehen  sinnd,  muf_te  allso  der  buchtrucker  meer  schadens 
dann  nutzes  gewertig  sijn,  Defswegen  das  das  priuilegium  sich  nit 
wijtter  erstrecken  mochte  dann  in  Franckrijch  Da  dann.  wie  vor- 
gemelt,  er  khein  nutz  sunder  schaden  empfahen  mag. 

Zum  andern,  mocht  man  auch  sagen,  Das  gutt  war  das  man 
das  priuilegium  von  Bapstlicher  Heiligkheit '  vfibrachte,  Es  wurde  aber 
vil  weniger  niitzen,  Dann  das  priuilegium  von  Franckrijch.  vrsach 
das  dem  Buchtrucker  nocli  beschwarlicher  sijne  biicher  vber  das  ge- 
piirg  in  Jtalien  zevertigen,  da  es  der  truckerijen  noch  meer  hatt  dann 
anderfswa,  So  mochte  das  Pabstlich  Priuilegium  in  Teiitschland  vnnd 
im  gantzen  Rijch  nichts  gelltten,  Dann  man  desse  im  Rijch  nit  achtet. 

Jst  derhalben  khein  ander  priuilegium,  das  mijn  herren  oder  iren 
buchtrucker  niitzen  moge,  zuverhoffen  dann  von  Keiserlicher  Maiestat 5, 
Es  erzeigend  sich  aber  zwo  difficulteten,  Erstlich  das  die  priuilegia 
der  truckerijen  von  Keiserlicher  Maiestat  gar  khumerlich  vfezebringen. 
ia  das  etliche  gwaltige  Trucker  die  im  Rijch  gesassen.  sollichs  nit  er- 
halten  mogend,  vrsach  das  die  buchtrucker  ein  zijtt  har  die  truckerijen 
mi&brucht,  vnnd  getruckt  was  sij  nit  trucken  solten,  khein  vnderscheid 
gehalten,  vnnd  vber  das  etliche  fiirsten  vnnd  stend  des  Rijchs  mit  irem 
trucken  angereitzta,  dahar  ir  Maiestat  auch  verdriifiig  worden. 

;u  Sex  rr.  x<i<j.   in  margine  addita  stint. 

1  1 1 i  urbes,  in  quibus  libnnuin  iiuinlinae  babciviitur.  vclut  Fiiiiicotiiitiun  ;nl 
Mocnum. 

Ea  aetate  nondum  exstabant  Leges,  quae  recta  ad  proprietatem  Litterariam 
tuendam  spectarent.  Hanc  igitur  typographi  et  Librorum  editores  privilegiis  tueban- 
tur  typograpbicis,  quibus  principes  magistratus(|iie  ecelesiastici  et  civiles  poenis  pro- 
positis  cavebant,  ne  quis  intra  certum  tempus  invitis  typographis  opera  ex  ipsorum 
officinis  in  Lucem  emissa  typis  exscriberel   vcl  exscripta  .venderet. 

:;  Henrici  III. 

1  Gregorio  XIII.  10.  Aprilis  1585  vita  functo,  •_'!.  \|)iilis  1585  pontifex  electus 
erat  Sixtus  V.  '  Rudolpbo  II. 


Friburgo  Helvetiorum  8.  Augusti   L585.  213 

Die  andere  difficultet  ist,  das  ob  schon  etwas  von  Keiserlicher 
Maiestat  zuverhoffen,  So  sijend  die  mittel  vmb  dasselbig  zewerben  nit 
vorhanden.  Dann  s«>  khein  ansehenliche  mitlende  Person  vorhanden, 
werde  es  khumerlich  zugan,  Wann  auch  der  Buchtrucker  Gemperlin 
die  Reifi  zu  irer  Keiserlicher  Maiestat  selbs  (wie  er  vorhabens  ge- 
wesen)  furnemmen  vnnd  trijben  solltte,  wurde  es  vnerheblich  vnnd 
vergeben  sijn,  wurde  era  sijn  gelltt  verthun,  die  zijtt  verlieren  vnnd 
nichts  vfirichten,  sunders  vnwillig  vnnd  verdrussig  werden,  vnnd  miifite 
es  mit  sijnein  trucken  vnnd  truckerij  eins  mals  aufi  seijn. 

So  sije  auch  der  hochwiirdig  herr  Bischoff  von  Vercell  (der  dises 
zum  bequemlichsten  vnnd  on  costen  vnnd  arbeit  zuwegen  bringen  hette 
mogen)  nit  meer  an  des  Keijsers  hoff,  vnnd  wiisse  man  nit  wo  ir  hoch- 
wiirde  diser  zijtt  wone  vnnd  wese  \ 

Sije  nun  nichts  bessers  noch  wegers  dann  das  man  ein  versuch 
tathe  Kimigklieher  Maiestat  vfi  Franckrijch,  aucli  Fttrstlicher  Durch- 
lttchtigkheit  von  Sauoij  Oratores  vnnd  Ambassadorn  bij  Keiserlicher 
Maiestat  mit  schrijben  anzelangen  sollichs  bij  irer  Maiestat  vfszebringen. 

Damit  aber  sollichs  ordenlicher,  vnnd  fuglicher  wijfs,  angericht, 
vnnd  in  der  sach  nit  fttrgeschossen  oder  gefalt  werde,  so  solle  man 
beider  herren  Ambassadorn,  zu  Solothurn  vnnd  Lucern 2,  Raths  pflagen, 
vnd  durch  schrijben  vSbringen  wie  die  sach  bij  den  Ambassadorn  die 
bij  Keijserlicher  Maiestat  sind,  zum  bequemlichsten  angegrijften  sije, 
vnnd  ob  man  Kiinigklicher  Maiestat  vft  Franckrijch,  vnnd  Fttrstlicher 
Durchluchtigkheit  von  Sauoij  Furdernusbrieffen  an  Keiserliche  Maiestat 

bedorffe. 

Nach  dem  man  dann  von  inen  vernimpt,  solle  man  den  sachen 
wijtter  thun,  Darneben  auch  lugen  ob  man  Bapstlicher  Heiligkheit  zu- 
schrijben  vnnd  dieselbige  ankheeren  wolle,  mijnen  herren  difi  vals 
gegen  Keiserlicher  Maiestat  mit  furschrifft  beholffen  zesijn.  Das  werde 
auch  nit  schaden. 

Was  aber  die  substantz  des  priuilegij  belangt  •  hatt  man  mt  gutt 
funden  das  es  vff  Gemperlins  person  allein  gestellet  wurdt,  dann  es 
sich  zutragen  mocht,  das  Gemperlin  von  disem  an  ein  anders  ortt 
ziehen  mochte,  allfidann  wurde  das  priuilegium  mijn  herren  nichts 
niitzen,  vnnd  mufite  man  vmb  ein  anders  werben  mit  grossem  costen 
vnnd  mit  grosser  muij  vnnd  arbeit. 

Derhalben  solle  das  priuilegium  luten  vff  disen  buchtrucker  vnnd 
andere  sijne  nackhhommen  die  in  diser  statt  wonen  vnnd  mrjner 
gnadigen  herren   bestelltte  buchtrucker   sijn  werdennd,   vnnd   vff  die 

a)  Sequuntur  vv.  ein  gross  gelltt,  oblitterata. 

1  loannes  Franciscus  Bonhomius,  a.  1581  nuntius  apostolicus  ad  caesarem  missus, 
a.  1584  exeunte  a  pontifice  iussus  erat  legationem  obire  belgicam  [Berthier,  Bonh.  127). 

2  Caroli  Emmanuelis  L,  ducis  Sabaudiae,  oratorem  apud  Helvetios  hoc  tempore 
fuisse  Hieronymum  de  Lambert,  dominum  de  Croisette,  affirmat  Berthier,  Bonh.  662. 
De  oratore  gallo  v.  supra  p.  209. 


2]  4     2208.  Canisius  cum  Schnewly,  Kiintzli,  Reiff  Senatui  Minori  reip.  frib.  Aug.  1585. 

bucher  so  von  den  deputierten  vnnd  verordneten  vffsehern  beider  Geist- 
lichen  vnnd  weltlichen  Oberkheit  approbiret  vnnd  in  truck  zegeben 
zulaMich  erkhent  werden,  in  zehen  Jaren  nit  nachzetrucken.  Diser 
Gstalltt  mogind  mijn  herren  das  priuilegium  hinder  inen  behalten,  vnnd 
khein  mifebruch  in  der  Truckerij  begangen  werden. 

Hernach  aber  alls  man  von  gemeltem  herrn  Canisio  gangen,  Jst 
man  wijtter  rathig.  worden,  das  er  etwas  glimpfflicher  vnnd  fiiglicher 
ware,  das  man  die  approbation  beriirter  deputierten  Geistlicher  vnnd 
weltlicher  Oberkheiten  vngemeldet  liesse,  vnnd  allein  sagte,  das  dds  pri- 
uilegium  dienen  solle  vff  das  so  da  truckt  wirt  mit  approbation  dcr 
Jesuitern  des  Collegij  allhie,  Das  werde  ein  vil  bessern  zugang  geben 
das  priuilegium  zuerlangen. 

Sijc  auch  in  den  schrijben  dic  man  olkjan  laM  anzuziehen  rnnd 
zemelden,  Das  wo  mijn  herren  niit  dem  priuilegio  nit  bcgabct  werdend 
so  miissind  die  biicher  die  herr  Doctor  Canisius  geschriben,  vnnd  noch 
schrijben  mochte,  verligen  vnnd  villicht  nimmer  an  tag  khommen. 

Vber  etlich  tag  hatt  Gemperlin  anzeigt  wie  ime  filrkhommen  das 
der  hochwiirdig  Bischoff  von  Vercel  ietziger  zijtt  zu  Coln  sije,  vnnd  woveer 
mijn  herren  ein  schrijben  an  ine  wollind  langen  lassen,  iriissr  er  niittel 
dasselbig  von  Franckfurt  gen  Coln  zevertigen. 

His  rebus  intellectis  Senatus  Friburgo  27.  Augusti  15S5  ad  Bonhomium  *litteras 
dedit,  in  quibus  baec.  praeter  alia,  dicuntur:  „Statutum  est  omnino  Collegij  aedes 
scholasque  cum  templo  in  acropoli,  vbi  quondam  arx  haud  spernenda  Comitibus 
<  (rueriensibus  hospitium  praebuit  (vulgo  Bellum,  saxum  vocatur)  a  fundamentis  ipsis 
excitare.  .  .  .  Nec  obstitit  tanta  illa  moles,  quin  interea  ad  omnium  doctorum  virorum, 
Collegij  praesertim  procerum,  Scbolasticorum,  nec  non  popularium  nostrorum  vsum 
typograpbicam  officinam  satis  instructam  haud  spernendo  aere  comparauerimus  typo- 
grapbumqne  qui  iam  egregia  aliquot  opuscula  in  lucem  dedit  '.  de  aerario  nostro 
publico  conductum  babeamus.  Abrahamo  Gemperlin  illi  nomen  est.  Verum  summopere 
non  solum  typographum  sed  et  nos  ipsos  torquet  et  anxios  habet,  quod  is  nullo 
Priuilegio  instructus  in  distrahendis  libris  maxime  laboret  et  periclitetur,  Qua  de 
re  cum  diu  deliberauissemus.  et  per  Archigrammateum  nostrum  ipsius  Reuerendi 
Domini  Doctoris  Petri  Canisij  sententiam  expiorauissemus,  nullum  ad  impetrandum 
a  Caesarea  Maiestate  (quandoquidem  a  Summo  Pontifice  vel  etiam  a  Galliae  Rege 
si  impetraretur,  typographo  aut  nihil.  aut  minimum  profore  scimus  .  Priuilegium, 
praesentius  adminiculum,  auxiliumque  uulluin  compertum  est.  quam  ut  R.  P.  Tua 
authoritatem  suam  qua  plurimum  pollet,  apud  Sacram  Caesaream  Maiestatein  inter- 
ponat.  .  .  .  Pro  parte  nostra  cautum  est,  ut  niliil  omnino  excudatur,  quod  Reueren- 
dorum  Patrum  Collegij  liuius  censura  proelo  CQmmittendum  non  iudicetur."  Rogant 
igitur  Bonhomium,  ut  privilegium  illud  senatui  impetret,  idque  ita,  ut  opera  illa 
proximis  7  vel  10  annis  ciemo  alius  typis  exscribere  possil  ex  totius  epistulae  apo- 
grapho  maiiii  Guilielmi  Techtermann  scripto,  quod  est  Friburgi  in  archivo  reipublicae, 
Cod.:  BLatinische  Missifen   1579     1591",  !'.  27"     28»). 

Deinde  14.  Octobris  1585  Senattts  ad  Sixtum  X.  '  Litteras  dedit,  in  quibus  haec 
sunt:  ..('um  Eteuerendi  Patris  Petri  Canisij  Societatis  Iesu  Theologi,  qui  vrbem  hanc 
nostram  praesentia  et  domicilio  suo  multum  honestat,  hortatu  officinam  typographicam 

1  Exstare  tria  opera  a.  1583  vel  1584  Friburgi  Brisgoviae  fcypis  A.brahami 
Gemperlin  excusa  affirmat  Frid.  Pfaff,  Festschrift  zum  vierhundertjahrigen  GedSchtniss 
des  ersten  Freibureer  Buchdrueks,  Freibure  i.  Br.   1893,   L8     19  32. 


2205).  Canisius  P.  loanni  Cremerio  S.  .!.    Friburgo  Holvet.  28.  Augusti  1585.     215 

Ikui.I  exiguis  sumptibus  comparauerimus 3  typographumque  conduxerimusu,  petere 
se  a  pontifice,  ut  sibi  ab  imperatore  BPriuilegium  perpetuum1'  impetret,  Bquod 
nos  ipsi  in  singulos  tractatus,  in  praedicta  Typographia,  consilio  Reuerendorum  Col- 
legij   Patrum    cudendos  referre  possimustt,   idque  ita,   ut  singula  illa  opera  proximis 

7 *io   annis   ab  aliis   edi    non   possint.     Deinde   pontificem  rogant,   ut   ipse  quoque 

buiusmodi  privilegium  sibi  concedat  (ex  apographo,  manu,  ut  yidetur,  Guilielmi 
Techtermann  scripto,  quod  est  in  codice  friburgensi,  quem  modo  dixi,  f.  28b    30a). 

Bonhomius  Schnewlino  praeposito  Leodio  11.  Octobris  1585  scripsit:  „De  typo- 
graphi  privilegio  a  Caesare  impetrando,  scribo  ad  Senatum  quantum  sufficere  arbitror; 
rtaque  non  est  quod  eadem  repetam"  (Berthier,  Bonh.  129-130).  Quae  ad  senatum 
epistula  nondum  reperta  est.  Neque  a  caesare  senatus  hoc  quidem  tempore  quicquam 
impetrasse  videtur.  Anno  tamen  1589  Rudolphus  II.  Gemperlino  eiusque  heredibus 
pro  Canisii  „Notis  in  evangelicas  lectiones"  privilegium  10  annorum  tribuit;  de  quo 
plura  dicentur  infra,  mon.  1502. 

Romam  ad  cardinalem  Azzolinum  Bonhomius  ex  urbe  Sancti  Audomari  (St.-Omer) 
9.  Februarii  1586  *litteras  misit,  in  quibus  ait:  „Scrissi  questi  di  passati  a  Mon- 
signore  Illustrissimo  Rusticucci  per  quel  priuilegio  della  stampa.  .  .  .  Mi  pare  Sua 
Beatitudine  non  solo  debbia  ajutare  queste  pie  cause  di  Friburgo,  ma  anzi  io  gliele 
raccomando  con  quella  maggiore  efficacia,  che  so  et  posso"  (ex  apograplio  totms 
epistulae,    quod  est  Londini    in  Museo  Britannico,    Bibl.  Egerton  1079,    p.  121—128). 

Boero,  res  Friburgi  a  Canisio  gestas  narrans,  de  eo  affirmat  (379):  „Ad  ac- 
crescere  nel  popolo  la  pieta,  fece  venire  dalla  Germania  una  gran  quantita  di  libretti 
divoti."  Idem,  ex  Boero,  ut  videtur,  acceptum,  refertur  ab  aliis,  velut  ab  Eug.  Se- 
guin  S.  J.,  Vie  du  Bienheureux  Pierre  Canisius,  Paris  18H4,  251,  et  ab  J.  M.  S.  Dau- 
rignac,  Histoire  du  Bienheureux  Pierre  Canisius,  Paris  1866,  361.  Neque  vero  con- 
stat,  unde  Boero  haec  hauserit, 

2309.  CANISIUS  P.  IOAITOI  CBEMERIO  S.  J..  poenitentiario  basi- 
licae  S.  Petri  romanae.  Friburgo  Helvetiorum  28.  Augusti  1585. 

Ex  commentarii  a  Canisio  ipso  recogniti  et  emendati  parte  postrema,  eaque 
aliquantum  manca.    Can.  30  f.  185b  (non  sign.). 

Libri  Bugenhagii,  Bellarmini  ete.    Opus  MaHanum.    Sedicio  belgica.    Haivodus. 

-  [Chrisjto  et  Ecclesiae  cupiat  lucrifacere.  Vtinam  breui  ad- 
sit  Pomerafnus]  superintendens,  pluresque  icl  genus  pisces  ex  Aquilone 
uobis  adfer[an]tur  2.  Jngolstadij  aegrotare  coepit  Typographus,  ut  hinc 
opus  P.  Roberti  Bel[larmi]nij 3  tardius  excudatur.  Eum  amanter  ex  me 
cupio  salutari,  cui  a[lijs  rebus  occupa]to  [?] a  utinam  tantum  supersit 
otij,  ut  in  opere  nostro  Mariano  corrigenda  uel  pauc[a  adno]tet.    P.  Sal- 

a)   Vel  a[lias  occupa]to  vel  a[dmodum  occupa]to  vel  simile  quid. 

'  A  Frobenio  typographo  basileensi  eam  emerunt  1710  libris  (Heinetnann  I.  c.  141). 

-  Ioannes  Bugenhagen  (1485—1558),  quem  ex  patria  Pomeranum  vocabant,  ex 
sacerdote  catholico  a.  1523  Lutheranorum  vitembergensium  pastor  et  a.  1536  etiam 
Saxoniae  electoralis  „superintendens  generalis"  factus,  vir  Luthero  amicissimus  et 
catholicis  infensissimus,  permultos  libros  edidit,  velut  Jn  librum  Psalmorum  inter- 
pretationem",  commentarios  in  Ieremiam  et  Ionam.  Epistulam  germanicam  adversus 
Zwinglii  doctrinam  de  coena  Domini  etc. 

3  Anno  1586  Ingolstadii  nex  officina  typographica  Davidis  Sartorii"  prodiit 
tomus  primus  operis  „Disputationes  Roberti  Bellarmini  Politiani,  Societatis  lesv,  de 
Controversiis  Christianae  Fidei,  adversus  hujus  temporis  Haereticos,  Tribus  Tomis 
comprehensae.     Ad  S.  D.  N.  Sixtvm  V.  Pont.  Max."  (Sommervogel  I  1156). 


216     2209.  Canisius  P.  Ioanni  Cremerio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  28.  Augusti  1585. 

meronis  commentarios1.  si[cut]  et  P.  Maldonati  lucubrationes ',  et  Car- 
dinalis  Sierleti  opera  ut  uereor  frustra  expe[ctamus.]  2  Domin[us]  Jesus 
gratiam  nobis  suam  augeat,  ut  quae  uocationis  nostrae  sun[t  pro]pria. 
rite  cognoscamus,  et  ardenter  amemus,  et  perfecte  praestem[us.]  Ora 
pro  me  Pater,  et  pro  Belgio  nostro,  ut  sub  Rege  Catholico  Eccles[iae  | 
quoque  Catholicae  reconcilietur  :!,  sed  et  pro  nostra  Societate.  ut  apud 
infi[deles]  atque  haereticosb  optato  cum  fructu  uersetur".  Salutatum 
ex  me  cupio  P.  Casparum  Heyuodum,  qui  de  suis  apud  Anglos  cer- 
taminibus  se  nobis  scripturum  promisit 4.  Friburgi  Nuit[onum]  28  Au- 
gusti  Anno  85. 

Epistulae  huic,  ad  quem  data  esset,  adnotatum  non  est.  Ex  ipsis  autem  eius 
verbis,  et  maxime  ex  iis,  quae  P.  Bellarminum  spectant,  intellegitur,  eam  ad  Societatis 
sacerdotem  aliquem  Romae  degentem  datam  esse.  Bellarminus  enim  eo  tempore 
in  collegio  romano  theologiam  docebat  (J.-B.  Couderc  S.  J.,  Le  Venerable  Cardinal 
Bellarmin  T,  Paris  1893,  111).  Sacerdos  autem  ille  ex  Germania  inferiore  ortus  fuisse 
videtur:  Canisius  enim  eum  monet,  ut  „pro  Belgio  nostro"  Deum  oret.  Valde  igitur 
probabile  est,  litteras  hasce  missas  esse  P.  Ioanni  Cremerio,  cui  Canisius  etiam 
m.  Martio  1584  scripserat.  Hunc  enim  constat  m.  Octobri  1584  Romae  in  collegio 
Poenitentiariorum  basilicae  S.  Petri  moratum  esse  (v.  supra  p.  181);  et  in  eiusdem 
collegii  *  Catalogo  a.  1586  scripto  dicitur:  „P.  gio.  cremerio  prefetto  di  quelli  che 
leggono  in  tavola,  Penitenziero  della  Germania  superiore  et  jnferiore"  (Rom.  53  f.  110*). 

P.  Philippus  Alegambe  S.  J.  affirmavit,  Controversiarum  Bellarmini  „tomum  I 
primum  prodiisse  anno  1581,  tomum  II  anno  1583"  (Bibliotheca  Scriptorum  Societatis 
lesu,  Antverpiae  1643,  411).  Eius  verba  repetiit  P.  Nathanael  Sotvellus  S.  J.  (Biblio- 
theca  Scriptorum  Societatis  Iesu,  Romae  1676,  722).     P.  Augustinus  de  Backer  S.  .1. 

a)  Sequuntur  vv.  ut  uereor,  frustra  expectamus,  oblitt.  b)  Sic  C.  sua  manu  correxit  ex  hisce 

rr.  a  Ubrario  scriptis:  reconeilietur,  nostraque  Soeietas  tum  apud  infi[deles]  tum  apud  haereticos. 
c)   Quae  sequuntur,  usque  ad  promisit  incl.,  ab  ipso  Can.    in   niargine  addita  sunt. 


1  P.  Alphonsi  Salmeronis  S.  J.  (f  1585)  Commentarii  in  Novum  Testamentum 
primum  Matriti  a.  1597 — 1601  voluminibus  16  vulgati  sunt  (Can.  VI  4816).  P.  Ioannis 
Maldonati  (Maldonado)  hispani,  praeclari  illius  Scripturae  interpretis,  Romae  a.  1583 
mortui,  „Commentarii  in  quatuor  Evangelistas"  primum  editi  sunt  Mussiponti  (Pont- 
a-Mousson)  a.  1596.  Postea  alia  quoque  opera  eius  theologica  in  lucem  prodierunt: 
v.  Sommervogel  V  403 — 410. 

2  De  doctissimi  illius  Guilielmi  Sirleti  opusculo  nuper  tandem  edito  v.  supra  p.  1874. 

3  Alexander  Farnesius,  a  Philippo  II.  in  Belgium  missus,  paullo  ante  Flandriam 
et  Brabantiam  recuperaverat  et  27.  Augusti  1585  Antverpiam  expugnavit.  Quare 
sperabant,  brevi  totam  illam  sedicionem ,  quam  potissimum  moverant  Calviniani. 
exstinctum  iri. 

4  Caspar  Eaivodus  (Haywood)  S.  J.  a.  1581  in  Angliam  missus  (v.  Can.  VII  578), 
inde  quia  inter  ipsos  Catholicos  controversiam  de  ieiunio  excitaverat,  a.  1583  al» 
Aquaviva  praeposito  generali  revocatus  erat;  sed  cum  navis  iam  in  conspectum  portuw 
rotomagensis  venisset,  repente  adverso  vento  in  Angliam  repulsus  ibique  al»  Angli- 
canis  captus  et  propter  fidem  catholicam  Londini  in  vincula  coniectus  erat :  initio 
autem  a.  1585  iussu  Elisabethae  reginae  cum  19  aliis  sacerdotibus  invitus  palamque 
rcluctans  navi,  ut  perpetuo  Anglia  exsularet,  in  Calliam  abductus  est;  unde  Romam 
ac  tandem  Neapolim  venit,  ubi  a.  L598  admodum  j»ie  mortem  obiit  (Sacchinus,  Hist. 
S.  J.  V1 130 — 131 ;  Iuvencius,  Hist.  V2  223).  Ceterum  constat,  eum  in  Anglia  et  magno 
cum  rructu  apud  Catholicos  laborasse  et  multas  aerumnas  pro  ecclesia  fortiter  tole- 
rasse.  De  rebus  ab  eo  gestis  v.  etiam  John  Morris  8.  .1..  The  Troubles  of  our  Catholic 
Forefathers  related  by  themselves  II,  London  1875,  68    72. 


2210.  Can.  G.  Bader.  2211.  Gan.  Echter  a  Mespelbrunn.  2212.  Can.  Aquavivae.     217 

Bcripsit,  Ingolstadii  editum  esse  tomum  1  a.  1581,  II  a.  1582  Bibliotheque  des  « '■ « - 1 - i 
vains  de  La  Compagnie  de  Jesus  I.  Liege-Paris  1869,  498).  Verum  ea  de  re  dubitari 
poterat  vel  eo,  quod  neque  I'.  Antonius  Posseoinus  editiones  illas  commemoravit 
Apparatus  II  330),  neque  Sommervogel  eas  vidit  I  1156).  Qui  autem  has  Canisii 
litteras  legerit,  facile  sibi  persuadebit,  Alegambium  et  c<>s.  qui  eum  secuti  sunt, 
eiTasse. 

2210.  CANISIUS  V.  GKOBGIO  BADFB  S.  .1..  praeposito  provinciali 

( rermaniae  superioris. 

Friburgo  Eelvetiorura  circa  m.  Novembrem   1585, 
Ex  Baderi  autographo.    Germ.  165  f.  I19b. 
!><■  iure  quodam  <■<>//<■<//<'. 

P.  Georgius  Bader  S.  ./.  provincialis  Germaniae  superioris  Augusta 
Vindelicorum  8.  Decembris  1585  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali 
scripsit:  „I)e  Jurisdictione  illa  Friburgensis  Collegij,  scribit  Bector1, 
nostros  in  duobus  pagis  habere  jus  uitae  et  mortis  •  debere  habere  pati- 
hulum,  judicem,  lictores  etc.  putatque  ad  conseruanda  bona  temporalia 
etc.  ius  retinendum,  cui  assentitur  P.  Bobertus2.  P.  uero  Canisius,  putat 
nullo  modo  nobis  conuenire;  sed  alienandum:  et  potius  Capitulo  Fri- 
burgensi  quam  Senatui.  Tertius  consultor3  nihil  scribit.  Jnformatio 
uon  est  missa  iu  forma,  ut  iusseram:  nec  rem  satis  assequor,  quare 
nec  dicere  possum  quid  sentiam  ■  uidetur  taiuen  res  posse  differri,  donec 
post  pascha  eo  proficiscar." 

2211.  CANISIUS   IUIilO  ECHTER  A  MESPELBRUM,  episcopo 
herbipolensi  et  Franciae  orientalis  duci. 

Friburgo  Helvetiorum  a.  1585  (exeunte,  ut  videtur). 

Per  has  litteras  Canisius  „Operis  catechistici"  a  P.  Petro  Busaeo  S.  J. 
ad  Canisii  „Summamu  illustrandam  compositi  editionem  coloniensem 
tertiam,  a.  1586  in  lucem  emissam,  Iulio  episcopo  dedicavit.  Eas  hic 
non  pono,  quia  a  litteris  a.  1576  datis,  per  quas  Canisius  eiusdem 
operis  editionem  alteram,  Coloniae  a.  1577  vulgatam,  Iulio  dedicavit, 
haud  multum  discrepant,  et  locos  discrepantes  iam  posui  Can.  VII 
326—336. 

2212.  CANISIUS   CLAITDIO  ACfcUAVITAE,  praeposito  generali  Socie- 
tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  a.  1586. 

Epistula  perisse  videtur.  De  qua  vide  litteras  3.  Iulii  1586  datas,  per  quas 
Aquaviva  Canisio  respondit. 

2213.  CANISIUS  P.  GF.ORG IO  BADEB  S.  J.,  praeposito  provinciali 
Germaniae  superioris.  Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  a.  158(i. 

Ex  Alberi  epistula  autographa.    Germ.  165  f.  317. 

Bona  collegii  recuperanda,  Iudices  aliique  parum  faventes.  Administratio  bono- 
rum.    P.  Ardrenus. 

P.  Ferdinandus  Alber,  qui  circa  finem  a.  1585  a  Claudio  Aqua- 
viva  praeposito  generali  loco  Georgii  Bader  constitutus  erat  praepositus 


P.  Petrus  Michael.  'l  Ardrenus.  '  P.  Petrus  Lovaniensis. 


218     2213.  Canisius  P.  Georgio  Bader  S.  J.    Friburgo  Helvet.  circa  init.  a.  1586. 

provincialis  Germaniae  superioris  (id  quod  Ganisius,  >>t  videtur,  non 
cognovit  nisi  aliquanto  post),  Landsberga  16.  Martii  1586  cidem  Aqua- 
vivae  scripsit:  „De  Friburgensi  Collegio  sic  scribit  ad  Prouincialem 
P.  Petrus  Canisius. 

Praecipuus  nodus,  qui  nobis  et  superioribus  negocium  in  hoc  Col- 
legio  exhibere  uidetur,  in  Jurisdictione  Marcensi  consistere  uidetur, 
quam  inuocata  Senatus  istius  authoritate  tueri  cogimur,  sed  non  ex 
praescripto  Juris  Canonici,  quod  apud  Heluetios,  etiam  Catholicos,  uim 
suam  non  obtinet,  sicut  R.  T.  (intellegit  P.  Baderum)  obscurum  non 
est.  Nec  putabamus  fore,  ut  ijdem  Senatores  contra  nos  pronuntiarent 
in  caussa  iampridem  agitata,  contra  defuncti  Abbatis  fratrem,  sicut  et 
R.  T.  coram  ab  illis  petiuerat,  ut  bona  quaedam  Monasterij  per  eundem 
Abbatem  alienata,  fratrique  relicta  Collegio  restituerentur  ] .  Hic,  nobis 
uelut  contentiosis,  imponunt  silentium.  Tam  infoeliciter  cedit  nostris 
litem  externis  intendere,  in  qua  Procurator  certam  nobis  uictoriam 
promiserat,  sicut  et  in  Causa  Molendini,  quum  iam  non  sine  dedecore, 
ut  de  damno  taceam,  ab  utraque  lite  supersedere  cogamur.  Doleo 
Patri  Anthonio  piae  mem.  -  et  Patri  Roberto  :;  munus  hoc  procuratorum, 
non  foelicius  successisse,  nosque  maiore  fauore  et  gratia  non  gaudere 
apud  Friburgenses,  quibus  uidemur  in  colendis  agris  bonisque  Mona- 
sterij  administrandis  parum  industrij :  Vnde  cuperent  hasce  curas  ex- 
ternis  alijs  demandari,  sicut  et  coram,  ut  opinor  cum  R.  T.  tractabunt 
tempore  Visitationis.  Habemus  sane  acutos  obseruatores  et  subditos 
non  simplices;  Vtinam  et  Ofliciales  Gallos  huic  loco  tantisque  ferendis 
oneribus  pares  ad  manum  haberemus,  quorum  opera  maxime  Rector 
noster4  indigere  uidetur5.  Haec  Canisius.  Qui  praeterea  sieut  et 
Rector  monet,  non  expedire  ut  P.  Robertus  diu  Friburgi  versetur,  si- 
quidem  de  suo  discessu  rumorem  iam  sparsit,  et  minus  gratus  esse 
coepit. " 


1  Collegium  friburgense,  cui  monasterium  marsense  a  Gregorio  XIII.,  assentiente 
republica  friburgensi,  traditum  erat,  bona  quaedam  eiusdem  monasterii,  quae  Ioannes 
Chollet,  ultimus  eius  abbas,  alienaverat  et  fratri  sno  reliquerat,  sibi  restitui  debere 
contendebat.  Quae  causa  apud  iudicem  ecclesiasticum  agi  debuit  ex  praescripto  iuris 
canonici  (cf.  e.  g.  Decretum  Gratiani  c.  43  4(i  47  C.  xi,  q.  1,  et  bullam  Martini  V. 
1. Februarii  1428  datam,  iu  „Magno  Bullario  Romano"  I.  Luxemburgi  1727,  306 — 307). 
Apud  Helvetios  vero  „privilegium  fori"  clericorum  hac  in  parte  aut  contrario  usu  in 
desuetudinem  abisse,  aut(id  quod  tninus  verisimile  est)  singulari  pontificis  concessione 
snblatum  esse  videtur. 

-  Antonio    Balduino;    v.  supra    p.  .">(>.     Is    Lucernae,    dum    pestilentia    infectos 
sedulo  iuvat,  eadem  ipse  corripitur  et  7.  Septembris  1585  caritatis  victima  occumbrt 
Agricola  I   Dec.  ;">.  n.  213;  Sacchinus,  Eist.  S.  J.  V1  1.  ">.  n.  11."). 
Ardreno.  '  l'.  Petrus  Michael. 

'  /■'<,>-(/iti(iti</ns  Allxr  provincialis  Priburgo  28.  Pebruarii  1587  Aquavivae 
*scripsit:  „Omnes  ("ollegij  Coloni  et  subditi  Galli  sunt .  .  .  Plures  fere  in  hac  ciui- 
tate  gallice  quam  germanice  loquuntur  et  de  peccatis  conntentur11  ex  autogr. : 
Germ.  1G7  f.  87»). 


22H.  Canisius  Claudio  Aquavivae.    Friburgo  Helvet.  circa  m.  [anuarium  L586.     219 

2211.        CANISIUS  CL.ATJDIO  KllAVIVAi;.    praeposito   generali   S.»,i«. 
tatis  lesu.  Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  [anuarium   L586. 

Ex  Michaelis  autographo.    Germ.  l<;r>  f.  339". 
De  iure  amortizationis  alienando. 

P.  Petrus  Michael  collegii  friburgensis  rector  Friburgo  circa  m.  la- 
nuarium  «.  1586  Aquavivae  praeposito  generali  scripsit:  „Jam  fere 
annus  est  et  medius,  admodum  reuerende  pater,  <pKt»</<>  S<>»kI<<s  Fri- 
burqensis  obnixe  rogauit  R.  P.  Prouincialem  eo  tempore  collegium  visi- 
tantem,  vt  in  suj  </r<tfi«»>  rusticos  Monasterio  Marcensj  subiectos,  <<  iure 
amortizationis  liberaret,  eisdemque  potestatem  faceret  l><>>)<<  olim  <t  )»<>- 
nasterio  accepta,  <t</  emphiteusin  perpetuam  libere  diuendendi.  Nec  de- 
fuerunt  ex  PP.,  qui  Reuerendo  Patri  Prouincialj  hanc  alienationem  sua- 
derent,  rf  nunc  quoque  sunt  <//<i  e<t»i  vehementer  suadent,  quique  e  re 
collegij  futuram  dicunt.  .  .  .  Principio  itaque  quid  nomine  iuris  amorti- 
zationis  alienandi  accipiendum  sit,  explicabo.  Vidgus  hoc  nomine  intel- 
lii/if  conditionem  quandam  bonis  emphyteuticis  adiunctam,  vi  cuius 
bona  oli»)  accepta  sul>  hac  conditione,  haeredib.  duntaxat  ex  pr<>/>ri<> 
corpore  primi  emphyteuticj  procreatis  relinquuntur,  nec  vllo  titulo  in 
alios  transferri  possunt,  quae  tamen  deficientibus  haeredib.  vel  emortua 
familia,  </<>»iitio  bonorum  habentj  directum  dominium  restituuntur.  Huic 
tiitfet»  conditionj,  siue  iuri  amorUzationis  ducenta  iugera  partim  agrorum, 
partim  pratorum  in  vno  loeo  Molettes  c/icto  subieeta  sunt,  in  Posat  vero  60, 
quorum  illa  no»  tiisi  /toris  septem  ab  vrbe,  haec  vero  tribus  solum,  a 
se  vero  minime  distant.  Ab  hoc  iiire  amortizationis  liberarj  volunt 
rusticj1,  tton  autem  a  iurisdictione  quam  in  illos  habet  Monasterium.  .  .  . 
Hoc  duntaxat  efflagitant,  vt  liberum  illis  sit,  consens/t,  Collegij,  bona 
olim  ab  Abbatib.  accepta,  cuittis  quandocunque  inopia  vel  necessitate  pre- 
imtnfitr,  vetx/ere,  attt  in  alios  transferre.  .  .  .  Manebunt  nihilominus 
feudatarij  Monasterij  .  .  .;  censum  praeterea  vt  prius  /><>rs<>luent.u  Se- 
quuntur  „rationes  pro  vtraque  parte" .  Quibus  subiunctae  sunt  sententiae 
rectoris  ct  Petri  Lovanietisis,  Petri  Canisii,  Roberti  Ardreni  consultorum 
rectoris.  Lovaniensis  quidem  '"scribit:  „Jus  amortizationis  vendendum 
non  puto  •  tum  quod  certum  nott  sit,  venditionem  hanc  in  euidentem 
Collegij  vtilitatem  cessuram,  tutti  etiam  quoe/  hac  ratione  Dotninis  Sena- 
toribus  (<{iti  vnice  cupiunt  omnia  Monasterij  bona  «e/  se  trahere)  ad 
(tlitts  venditiones  vrgendas  oecasio  ttiaior  dabitur.u    Canisius  vero  scripsit: 

Committo  iudicium  de  toto  uegotio  defiuiendi  R.  P.  N.  Generali, 
et  cupio  tamen  quoad  eius  fieri  potest,  Dominorum  Friburgensium  pe- 
tentium  rationem  haberi,  quorum  gratia  indigemus. 

Haec  ante  d.  G.  Februarii  1586  scripta  sunt.  Nam  P.  Robertum  Ardrenuni 
T>.  Februarii  158(5  e  collegio  friburgensi  abisse  P.  Michael  3.  Aprilis  1586  ad  Aqua- 
vivam  *rettulit  (autogr. ;  Germ.  165  f.  336a).  Landsberga  16.  Martii  158(5  P.  Ferdi- 
nandus  Alber  provincialis  bas  sententias  Aquavivae  misit  (autogr. ;  Germ.  1(55  f.  3 17-'  . 


1  Petrus  Miehael  rector  3.  Aprilis  158(5  Aquavivae  *scripsit:    Senatus  nos  mo- 
nuit,  rseruitutem  hanc  libertati  Helueticae  contrariam  esse*   autogr. ;  Germ.  1(55  f.336b). 


k>20     2216,  Canisius  Amico  alicui  friburg.    2216.  P.  Casp.  Stauder  S.  J.  Canisio. 

&S15.       CANISIUS   IMICO  AL.ICUI  FRIBUROENSl    Petro  Schnewrj 
praeposito  ad  S.Nicolai?).  Friburgo  Helvetiorum  initio  a,  1586. 

K\  commentario  vel  apographo  Canisii  manu  scripto.    Can.  50,  11  f.  74''. 
tedificationt  cotlegii  -        S     iHatis  promorenda. 

Canisius  in  codice,  in  quo  Friburgi  raria  in  usum  suum  notare, 
adutnbrare,  describere  solebat,  ca  quoque,  quae  modo  poneutur,  scripsit, 
nullo  ascripto  tempore.  Ex  ipsis  tamen  rebtts,  quae  scribuntur  (cf.  infra. 
mon.  1413)  cotligitur,  Canisium  verbis  illi.<  initio  a.  1586  adumbrasse 
litteras  ad  unum  t  collegii  amicis  patronisque  dandas  vel  d<tt<ts.  Prae- 
cipui  patroni  tinii  erant  Petrus  Schnewly  praepositus  tetnpli  S.  Nicolai 
vicariusque  aeneralis  episcopi  lausannensis  et  Ludovicus  d'  Affry  rri- 
pubticae  consul.  Puto  antem,  Canisium  Schneuiino  scripsisse.  Nam 
scribebat  etiam  de  Sancto  designattdo,  sub  cuius  tutela  et  nomine  tetnplum 

tatis   Deo  sacrandum    esset;    id  quod  potissimum  a<l  Schncwlinum 
'nebat.     Ita  igitttr  Canisitts: 

authoritate  Setiattts  Quaestor !  nobis  est  assiattatus,  <jiti  pe- 
cuniam  ad  prouehendam  fabricam  expettdat,  quique  in  hoc  offitio  se 
tnelanchoiicum,  tardutn  rt  fastidiosum  exhibet,  itt  frequenter  operarij 
nostri  conqtterantur  et  impediantur.  Ea  res  non  parum  fabricam  re- 
moratur,  quum  Qttaestorem  hitnr  parum  fattetUem  rt  atnicum,  ac  in  suo 
sensu  abuttdantem  experiamur. 

diatnr  confirtnare  priora  cottsitia,  quae  fotiasse  twn  fuert  </<- 
finita  de  noui  templi  strttctttra,  lottgitudine,  latititdinr.  portis,  fenestris, 
tnrri.  situ  etc.  - 

aiinon  .<it  consultum,  unum  afqitr  alterum  a  Senatu  deputari 
tanquam  architectum,  ut  soli  tantum  onus  et  opus  non  aggrediamur, 
fortassis  cum  domittis  conferendum  esset  de  tempore  <t  tnodo  congre- 
gandi  lapides,  caJcetn,  arettam  aliaque  tnaterialia.     Rursus  d<  patrono 

i  notando." 

Canisii  preces  irritae  non  fuerunt  Quaestori,  qui,  ne  cum  scholis  collegium 
quoque  aedificaretur,  impedire  vel  retardare  conabatur,  aedificandi  cura  adempta,  et 
8,  Martii  1586  unus  exSociorum  amicis  Pancratius  Wild  is  esse  videtur  .aedilis' 
constitutus  est,  facta  ei  potestate  comportandi  materiam  etc  F.t  cum  quaestar  huic 
decreto  vehementer  repugnasset,  Schnewlini  et  Ludovici  d'  AtfYy  opera  effectum  est, 
ut  reipublicae  senatus  maior  statueret,  ut  collegii  exstructio  incoharetur.  Qaod 
ojuis  statim  incohatum  est;  eoque  absoluto  templi  aedificationem  atjgmli  constitue- 
runt;  v.  infra,  monum.  1413. 

2'2H\.       P.CASPAR  STACRFJR  S.J.,  rector coUegii halensis,  CANISIO. 

Hala  circa  m.  Martium  1586. 

itur.     /V  qi«i    tidt  Utteras    >.  Apriiis   t58€   <>  Canis 
■  rum  tiattis,  mfrn, 


K\  codicibus  dati  et  accepti,  qui  Friburgi  in  archivo  reipublicae  asservantur, 
intellegitur,    loannom  Frijoo  vol  Friiyo.    si  non  diutius,    certe  a  4  *24.  hmii   1585  ttd 
31.  Decembris  1586  officium  quaesl      -    ,Seckelmeister*    tenuiss 
:.  supra  *■ 


'  /' 


2217.  Can.  Magdalenae.  7.  Apr.  1586,    2218.  Can  Sodalibus  coll   virg.  balensis.     221 

'i%l\l .        CANISlUfi    MAOI>AM3WAE,  arcbidu*  llegii  rii 

•_'  1 1 1 1 1 1 1  >  halensia  antistitai 

Friburgo  Helvetiorum  eirca  7.  Aprilia  1586 

Cani#iu8  7    Aprili    1586  I'  Caspari  Stauder  6  3  rectori   halemi 
h   Magdalena   regina   tcrip  it:    ^Scribo  ad  illam,     icut  opta  ti      (vidi 

'!'.>) 

I)i,i  ignificari  longissimam  illam  ad    pi<  Ionem 

,,,,;,,.  ponetur  infra,  ep.  2218    Krd    ,  Can.  208).    Verum  malimdu  inm  banc 

auidem    institutionem  eo   tempore  Magdalenae   misisee,    sed   <-i  adinnxiaee  epiatulam 

oliqm    Magdalenae   destinatam.     Nam    longaa  illaa    li<  liagdalem 

dalea  potiua,  quam  ad  ipsam  Magdalenam  dedit;  qnae  ab  eo  non  in  eecunda  pei 
_j  dicere  solemus,  sed  in  tertia  commemoratur ;  admonentur  enim  aodalea:  ,In  sunder- 

ollel  jer  Eur  andachl  vni  tftglicha  gebei  gern  mit  thailen,  der  durchleichti* 
hochgebornen  Frauen  vnd  Khinigin  Magdalena,  Eur  gnedigisten  Frau  Mueter" 

2!*l*.     CANISIUfi  SODAIilBUS  COLLEGH  VIIM.IM  >I  II\I.I  \- 
SIS.  .i  renerabili  Serva  Dei  Magdalena,  Austriae  archiducissa,  conditi. 
Friburgo  Helvetiorum  ->.  1586    circa  d,  7.  Aprilis,  ut  videtur). 
B_  apographo  A    eodem  fere  tempore  scripto  in  <-<><li<<-  legun  rum" 

collegii  virginum    hnlensis,    <r  Oeniponte  in  Museo  Ferdinandeo,    ,_V  c  24" 

p  [2f>  158.  .pographum  eadem  manu  sic  inscriptum  est:  «Ain  ermanung  an  <Ji<- 
versamlung  der  Junckhfrauen ,  so  mit  der  Durchleichtigisten  Khinigm  Mj 
l,.n;1  etc.  /ji  Hall  jm  Jnthal  ain  eingezogenee  Leben  fieren".  Epistula  paululum 
immutata  typisque  exscripta  esl  Oeniponte  vel  Monachn  circa  initium  saeculi  XVII. 
I;  ,,,,„  _ac  inscriptione :  «Ermahnung  defi  Ehrwirdigen  Patris,  Petri  Canisij,  <J<-j 
Bocietel  lesu  Priesters,  Monatlich  beyTischzu  lesen"  v.  infra,  mon.  1415).  Eandem, 
accommodatam  ad  dicendi  et  scribendj  rationem  saeculo  XIX.  vigentem,  edidit  i 
dice  illo  Musei  Ferdinandei  Luiovieu.  /'«/>/',  Konigin  Magdalena  von  Oesterreich, 
[nnsbrucfc  1858,  217  248  cf.  ibidem  p.  155  ;  in  editione  secunda,  Brixen  1899, 
__7  2'iO  cf.  ibidem  p.  158  .  Epistulae  brevem  snmmam  posuit  et  aliquot  eius 
gentenl  ripsit    Krdss,    Can.  208     209  etiam    buius   epistulae 

antiqua    saeculo  XVII.  vel  XVIII.  facta),  quae  sic  est  inscripta:  „Paraenesifl  Et.  .: 
nisii,  <■  Societ.  J.  sacerdotis,  quot  mensibue  in  Parthenone  Hallensi  ad  menSam  legenda" 
4".   ff.   13).     In    ea    tamen  Canisii   exordium    et    epilogus   praetermissa  sunt;   indpit 
enim:    »8.  lacobi   Apostoli   sententia   est",    et   terminatur:    „proficiam    atque   adulta 
euadam.    amen"  c   haec    Monachii    in  archivo   maiore   reipublieae    -Haupt- 

Btaatsarchiv"    Jesuitica  in  genere  Fasc.  13  No  _1  I. 

Praefetio   editori..    Codicis,   quem   modo  <lixi.   leges  magnam  partem  al<  ij^a 
Magdalena    regina    scriptae   sunt.     Praeterea  multifl  per  codicem  locis,   a<-  pat 
eius  initio,   alia  quaedain  comparet  manus  eaque,  si  ita  <li<-i  I'..-  -       robusta 

<-t  quasi  virilis.  Qua  manu  Canisii  quoque  epistula  in  medio  fere  codice,  int<-r  me- 
diae  illas  leges,  scripta  est  Eam  Canisii  esse  inanum  existm-arnnt  Bapp  L  e.  ed.  2, 
p.  79  et  Jos.  Engd  Ein  Edelreis  am  Stamme  <1<i  Habsburger,  Wien  [1896]  p.  16  17. 
At,  ut  merito  notavit  Krdss  1.  c.  194),  certnm  est,  Canisium  haec  non  scrij 
srve  scripta  sunt  al>  externo  aliqno,  sive,  i<J  qnod  verisimillimum  est,  a  so<Jali  aliqua 
ipsius  collegji  virginum.  Cur  autem  Magdalena  aliena  illa  manu  osa  sit,  ipsa  in  ex- 
faremo  eodice  prodit.  l"l«i  eadem  illa  manu  utens  haec  monet:  8e  a.  1588  doloribus 
artuura  ita  correptam  esse,  nt  iam  scribere  non  posset.  Propterea  -<•  varia  a<l 
verbum    dictasse.      Ka    igitur    perinde    observari    debere,  psius    manu 

scripta  essent. 

In  fine  capitis  ,8tatutorum",  quod  ,Was  zuFrud  vnd  Ainigkhait  helffen 
mscriptum    est,    Magdalena    hanc  ''ani.-^ii    <-jji>tulam   sodalibus   snis   bis  verbifl   com- 
mendat:    sLa6t  Euch  Eben   alle   gedunckhen,   als   heben  wier  Kr.-t  hent  an  vnserm 


222  2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virgiimm  halensis. 

Herren  zn  dienen.  vnd  lal.it  hin  vnd  weckh  legen.  was  bif.dier  nit  gnet  an  vnfi  ist 
gewesen.  vnd  vns  hinfiiron  aller  Tugent  befleiisen,  vnd  zu  aim  jberflute,  so  lafi  ich 
Euch  eier  schene  Ermanung,  die  der  herr  Canisij  allain  der  versamlung  gemacht 
hat,  wie  hernach  volgt.  Die  wolt  all  quatemer  ob  Disch  leseh  lafien,  vnd  lofiet  fein 
fleifiig  darauf,  vnd  khumbt  demselbigen  wol  nach."  (Etiam  apud  Rapp  1.  c.  ed.  2,  p.  171.) 
Canisius  hanc  epistulam  germanice  scripsit.  Id  et  res  ipsa  exigebat :  virginum 
enim  illarum  aut  nulla  aut  paucissimae  latine  sciebant;  et  P.  Matthaeus  RaderusS.  J. 
planis  verbis  testatum  reliquit  (De  vita  Petri  Canisii,  Monachii  1614,  188 — 189). 
Ac  si  epistulae  sermonem  consideraveris  universum,  eum  canisianum  esse  afflrmaveris. 
Sin  autem  epistulae  verba  inspexeris  singula.  fatearis  oportebit,  multa  ex  iis  aliter 
scripta  esse,  atque  in  Canisii  epistulis,  quae  supersunt,  autographis  et  in  contionibus 
eius  manu  hoc  tempore  adumbratis  sunt  scripta.  Tirolim  illa  sapiunt;  genus  lo- 
quendi  et  rationem  scribendi  tirolensem  illius  aetatis  exhibent.  Neque  id  mirum 
est.  Epistula  enim  transcripta  est  manu  tirolensi :  praeterea  valde  probabile  est, 
eam  dictatam  esse.  dictatam,  dico,  ore  tirolensi.  Dictando  et  scribendo  eam  ita 
immutarunt.  Epistulas  transcriptione  nonnumquam  sic  immutari  testatur  etiam  Ern. 
Bernheim,  Lehrbuch  der  Historischen  Methode,  2.  Aufl.,  Leipzig  1894,  301. 

Canisius  his  litteris  diem  ascripsisse  non  videtur.  Fortasse  ne  annus  quidem 
1586,  qui  in  extremo  apographo  legitur,  ab  eo  appositus  est.  Valde  autem  probabile 
est,  eum  hanc  institutionem  epistulae  adiunxisse ,  quam  circa  d.  7.  Aprilis  1586 
Magdalenae  reginae  misit;  v.  supra  p.  221. 

Exemplo  Pauli  ad  Thessalonicenses  scribentis  sodales  <-<>U<</ii  rir</i>nn><  halensis  non 
sdlum  laudare,  sed  etiam  a<l  continuos  in  pietate  progressus  instituere  vult.  Agit  1.  de  de- 
bita  gratiarum  a<ii<>>i<-  (imprimis  orandum  esse  pro  Magdalena  regina  collegiique  fwn- 
datrice)  ;  2.  de  oboedientia  <l<i>ita ;  3.  de  caritate  et  concordia;  4.  quomodo  sodales  „soI- 
licite  ambulare  cum  Deo"  eique  coniungi  oporteat,     Deo  commendari  cupit. 

Seitemal  mier  vnd  menigclich  wol  bewi&t,  Das  Jer  liebe  andech- 
tige  Khinder  Gotes,  was  standts  oder  wierden  Jer  seit.  zu  Hall  ain 
mal  beschlossen  habt,  Got  dem  allmechtigen  zu  lob,  vnd  Euren  Christ- 
lichen  Seelen  zu  wolfart,  beij  einander  zu  leben,  vnd  also  ain  recht 
geistliche  versamlung  vnd  beijwonung  zu  halten.  auch  dem  waren 
Gotsdienst  Ernstlich  nacli  zusetzen.  So  khan  ich  meiner  Person  halben 
nit  weniger  thuen,  als  dem  loblichen  Exempel  des  grossen  wierdigen 
Apostels  S.  Paulus  nachuolgen.  Derselbig  erfrewete  sich  von  Hertzen, 
vnd  danckhet  Got  dem  Herren  jn  sunderhait  darumb,  das  seine  Christen 
zu  Tessalonickh  so  fleissig,  vnd  bestendig  waren  in  jerem  Christlichen 
wesen,  Nennet  sy  darumben,  seine  vnd  des  Herren  Christi 
nachuolger,  ja  ain  fiirbild  aller  glaubigen1.  Neben  solchem 
lob,  Ermanet  Er  dieselbigen,  vnd  vnterweiset  sy  treulich  mit  zwaijen 
sendbriefen,  so  Er  an  sy  geschriben  damit  sy  desto  dapfferer,  in  der 
Gotseligkhait  fortschreiten,  vnd  auf  dem  weg  Grotes  vnstrafflich  ver- 
harreten.  Ebenmassig  hab  ich  mier  fiirgenomen,  aufi  gueter  mainung, 
vnd  Christlicher  lieb,  Eur  andacht,  in  jerem  loblichen  Christlichen  ftir- 
haben,  nit  allain  zuloben  vnd  breisen  sunder  auch  schrifftlich,  nach 
meiner  geririghail  zuermanen,  diewei]  solches  zu  diser  zeil  mindtlich 
nit  besclielicn  klian.  Die  Suma  aber  meines  gantzen  schreibens,  soll 
aigentlich  dahin  raichen.  das  jer  alle  aul.i  den  wenigen  nachuolgenden 


1  1  Thess  l.  6  7.    Gf.  2  Thesa  1.  2  :{:  2.  12  13. 


Friburgo  Helvetiorum  a.  1586    oirca  d.  7.  Aprilis).  223 

Capitlen,  vermitls  GrStlicher  gnaden,  wisset  Euch  in  disem  Eurem  Ein- 
zognem  wandl,  vnd  geistlichen  wOsen,  gegen  Got  den  allmechtigen 
danckhbar,  gegen  Euren  oberisten  gehorsam,  vntereinander  freundtlich 
vnd  liebreich,  auch  sunst  ftir  euch  selbs  behuetsam,  vnd  ftirsichtig 
zuerzaigen  •  bin  vngezweifleter  hoffnung,  Eur  andachi  werde  dise  mein 
schlechte  mie  vnd  arbaii  nit  verachten,  sunder  dil.?  schreiben  in  guetem 
an  vnd  aufuemena,  seitemal  darinen  nicht  anders  als  Gotes  lob  vnd 
Ehr,  Eur  aller  wolfart,  vnd  trost,  auch  meinethalben  ainjebung  Christ- 
liclicr  Lieb  vnd  Trew  angesehen  vnd  gesuecht  wiert.  Der  gietig  Got, 
verleiche  vns  sein  gnad,  hie  vnd  dort  Ebigklich1'. 

Das  Erst  Capitul  vonc 

schuldiger  danckhsagung'1 '. 

Es  schreibt  der  heilig  Apostel  Jacobus  das  alle  guete  vnd 
volkhumene"  gaben  vnd  gnaden,  von  oben  herab  khomen, 
vnd  von  dem  Ebigen  vater  der  liechter  gegeben  werden2  - 
vnd  dieweil  derselbig  vater  Ein  Ebiger  brunnen  ist,  daraufi  alles  guets 
herfleusst,  so  ist  es  ja  billich,  das  je  mer  vnd  gressere  gnaden  wier 
von  jme  Empfangen,  wier  auch  vns  gegen  jme  danckhbarer  erzaigen f, 
vnd  das  ain  jeder  mit  dem  Khinigclichen  Propheten  Dauid  sage:  ich 
will  den  herren  loben  allezeit,  sein  lob  soll  jmerdar  in 
meinem  mund  sein,  mein  Seel  soll  sich  Riemen  des 
herren :!. 

Nun  vnter  andern  vnzalbaren8  gaben  vnd  gnaden,  so  der  liebe 
barmhertzig  Got,  Eurer  lieb  vnd  andacht  reichlich  mitgethailt  hat,  ist 
nit  die  geringste,  das  jer  alle  samentlich  vnd  sunderlich  zu  ainer 
solchen  geistlichen  versanilung'1,  in  welcher  jer  zu  disen  alenden  ge- 
farlichen  zeiten,  so  wol  der  Seel,  als  dem  leib  nach  versorgt,  auf- 
genommen,  vnd  zugelassen  seit  •  alda  jer  nit  alain  habt  vnd  findt,  Eur 
tagliche  Narung,  vnd  leibliche  aufenthaltung,  sunder  auch  gar  guete 
gelegenhait,  euch  cler  jppigen  schneden  welt  zuentschlagen,  vnnutze 
sorg,  vnd  zeitliche  geschafft  ausszuschliessen,  schadliche  liist  sambt 
hoffart  vnd  bracht  zuuerhieten,  vnd  das  noch  mer  ist,  recht  Christlich 
an  disem  orth  zuleben.  Dan  da  habt  jer  feine  vrsachen,  die  jerer  vil 
begeren,  vnd  doch  nit  haben  khinen,  die  Eitle  gemainschafft  der 
menschen  zufliehen :  Die  Eissern  vnd  jnnern  Sin  jm  zam  zuhalten,  die 
bese  vnd  sindige  begierden  zu  untertruckhen,  in  rechter  vnd  steter 
kheisshait  zuuerharren,  den  geistlichen  betrachtungen,  vnd  andechtigem 

a)  aufnememen  A.  b)  Haec  omnia  desunt  in  B.  c)  Das  erste  Capitel.  Von  B.  d)  Danckh- 
sagung  B.  In  B.  verba  substantiva  plerumque  inchoantur  litteris  maiusculis;  irf  quod  hic  semel  notasse 
satis  fuerit.  e)  dass  alle  gute  vnd  vollkommne  B.     Similiter  in  B  niulta  alia  w.  exempli  A   i»i- 

mutata  sunt ;  quae  singillatim  ponere  non  vacat.  f)  wir  vns  auch  gegen  jlime  danckhar  erzeigen  B. 
g)  vnder  allen  vnzahlbaren  B.  h)  geringst,  dass  jhr  alle  samptlich  vimd  sonderlich  zu  einer  geist- 
lichen  Versamblung  B. 

1  Fortasse  perinde,  atque  inscriptio  totius  epistulae  („Ain  Ermanung"  etc),  ita 
inscriptiones  quoque  singulorum  capitum  non  Friburgi  a  Canisio,  sed  Halae  a  Magda- 
lena  regina  vel  ab  aliis  factae  sunt.    Id  maxime  colligo  ex  inscriptione  capitis  tertii. 

2  Jac  1,  17.  :|  Ps  33,  2  3. 


224  2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

gebet  ausszuwarten.  auch  iii  dem  hailsamen  brauch  der  hochwierdigen 
Sacrament,  den  geist  offtmals  zuerneuern.  So  habt  jer  auch  daselbst 
ein  freijen  Ein,  vnd  zuegang  zu  einem  recht  geziertem,  vnd  wol  zu- 
geristen  bethaufi,  darinen  jer  heret  Got  den  allmechtigen  vnd  seine' 
liebe  heiligen  mit  gueter  ordnung  loben  vnd  Ehren,  da  manglet  euch 
nit  an  beichtuater"  vnd  Seelsorger,  auch  nit  an  andern  dienern  Gotes, 
noch  an  loblichen''  herrlichen  gesang,  vnd  Gotsdienst,  Da  khan,  ain 
jedliche  das  jenige  verrichten.  welclies  die  alt  frume  Edle  witib  Anna 
Phanuelis  Dochter  mit  Ebigem  lob  verricht  hat,  als  sy  jm  Tempel 
zu  Jerusalem,  fiir  vnd  fiir  verharret,  auch  mit  fasten  vnd 
b  e  t  e  n  G  o  t  d  e  m  h  e  r  r  e  n  d  i  e  n  e  t '  ' .  Jn  Suma  Ein  grosse  vnd  selt- 
zame  gnad  Gotes  ist  es,  das  jer  au£  der  schantlichen  vnd  betriglichen 
welt  beriiefft,  vnd  zu  disem  ort.  vnd  geistlichen  stand  khumen  seit, 
da  jer  dan  an  sorg  vnd  hindernuss  dem  hechsten  Ebigen  Got  mit  leib 
vnd  Seel  Ruewig  dienen,  vnd  ein  recht  einzogens  leben  fieren  moget. 
Was  ist  doch  das  anders.  will  man  die  warhait»  bekhennen,  als  die 
alte a  Netz  verlassen  -.  die  harte  Band  zerreissen "  !.  auE?  dem  fleisch- 
lichen  Egibto  weichen,  in  das  verhaissne  gelobte  Land  strackhs  raisen, 
vnd  den  besten  thail  mit  Magdalena  erwellen1  vnd  besitzen. 
0  der  vnaussprechlichen '  gnad,  das  ain  Mensch  khan  vnd  will,  in  dem 
fleisch,  mit  den  rainen  vnbefleckhten  Englen  leben,  vnd  in  der  welt. 
ohne  weltlichen  wandel  wonen3,  vnd  von  Christo  dem  vnsterblichen B 
Breitigam  dermassen  erwellet,  vnd  geliebt  sein,  das  Er  Eure  Seelen 
zu  seinen  ausserwelten  gesponssen  annimet 6,  vnd  sij  daselb  gleich  als 
in  ain  Paradeis  setzet,  erneret  vnd  belustiget1'.  Wer  wolt  vnd  solte 
dan  solche  jberschwenckhliche  wolthaten  des  allerliechsten  nit  gern  be- 
khennen1,  vnd  gross  schatzen,  dem  gethreuen  Ebigen  haussuater.  nit 
darfiir  lob  vnd  danckh  sagen,  auch  sich  solcher  gaben  zu  seinem  Ebigen 
hail  nit  Christlich  vnd  danckhberlich  gebrauchen:  dan  es  muel.i  also 
geschechen,  wie  es  die  Ebige  warhait  Christus  verhaissen  Math:  25: 
Wer  da  hat  (verstehe,  die  ware  Christliche  Danckhbarkhait  •) 
dem  wiert  gegeben  werden\  vnd  Er  wiert  die  fiille  haben. 
Wer  aber  nit  hat,  von  dem  wiert  auch  genomen,  das  er 
seines  bedunckhens  liat":  den  vnnutzen  vndk  vndanckhbaren 
khnecht  werffet  in  die  Eisseriste  finsternus8.  Demnach, 
gleich  wie  die  Edle,  vnd  khostbar  Tugend  der  danckhbarkhait,  die 
gnaden  Grotes  in  deu  frumen  Menschen   Erhelt,    vnd    ernert,    also   das 

a)  Beichtvatter  n.  b)  Gottes,  vn<l  an  lobbchem  B.  c)  gedienet  />'.  <l    ala  dass  «Ih 

alten  H.        e)  harten  Bandl  zerrissen  />•  f)  vnsprechlichen  /••         g)  rnersterblicheii  B.        h)  er- 

lustiget  /;.        i)  erkennen  n.        k)  //«-■  v.  mn  eat  in  Jt. 

'  Lc  2,  37.  -'  Cf.  Mt  4,  20  22;  M«-  1.  18. 

Cf.  I<lt   16,  9;  Ps  115,  16;  Nah   1.  13  etc.  '  Lc  10,  42. 

'  „Grandis   igitur   virtutis   est .  .  .   in    carne  npn  carnaliter  vivere":    S.  Hiero- 
nymus  ad  Furiam,  epist.  54,  iilias  10  [Migne,  P.  L.  XXII  554  . 

1   Cf.  2  Cor  11,  2.  7  Mt  25,  29.     Cf.  Mt   13,  12;  Mc-   t.  25;  Lc  19,  •_><;. 

s  Mt  25,  30. 


Friburgo  Helvetiorum  a.  1586    circa  d.  7.  Aprilis).  225 

giol.s  Laster  der  vndanckhbarkha.il  thorrei  au&diefluss  Gotlichcr  gnadcn, 
beraubet  aueh  den  Mcnschen,  allerleij  Geistliche  klainater,  emblosset 
vnd  erarmet  jnn  jamerlich  an  allen  khrefften  der  Seelen  •  wie  solches 
durch  vil  Exempel   khinde   bcwisen  werden,   sunderlich  wan  man  an- 

sechen  will,  dcn  vnseligen  aussgang  des  vndanckhbaren  Engels  Lucifers, 
jteni  dcs  Khinigs  Salomons,  vnd  der  abtrinigen  Juden. 

Eij  dan  lieb  Schwestern,  haltet  Euch  steiff,  auf  den  schenen  rich- 
tigen  weg  dcr  danckhbarkhait .  darauf  alle  auf3erwelten  Gotes  ge- 
wandlet.  Erfreuet  Euch  in  dem  Herren1,  welcher  Euch,  nach 
seiner  grossen  barmhertzigkait,  so  vaterlich  von  dcni  weltlichen  wesen 
zu  dem  geistlichen  bekhert  hat.  Traget  vnd  behaltet"  allzeit  ain  danckh- 
bares  gemieth  gegen  Christo  Eurem  geliebten  Breitigam,  schopffet  die 
wasser  der  gnaden  aufi  dem  ebigen  brunnen  alles  guetenb-  •  saget  vnd 
singet  frelich  mit  dem  grossen  Propheten  Moise:  Exodi:  15.  Difi  ist 
mein  Got.  ich  will  in  ehren",  Er  ist  meines  vaters  Got, 
ich  will  in  erheben3.  Bekhenet  freij  mit  dem  Khinigclichen  Pro- 
pheten  Dauid:  Psal.  22:  Der  Herr  waidet  mich,  mier  wiert 
nichts  manglen:  Er  hat  mich  gesetzt  an  ain  orth  da  ich 
waid  hab,  vnd  hat  mich  erzogen,  beij  dem  wasser  derEr- 
q  u  i  c  k  h  u  n  g ,  m  e  i  n  S  e  e  1  h  a  t  E  r  b  e  g  e  r  t  [?] d  4  •  khainen  tag  lasset 
fiiriber  gehen  meine  geliebte  in  dem  herren5,  das  jer  nit  jnnerlich 
betracht  solche  gnadreiche  berieffung  Gotes 6,  vnd  wie  Euch  Got  bissher 
alda  erhalt,  vnd  trestet,  in  allerleij  anfechtungen e,  welche  die  auss- 
erwelten  Gotes.  in  disem  jamerthal  leiden,  vnd  jberstehen  miessen  •  faret 
emsig  .fort,  das  jer  das  schuldig  lob,  vnd  danckhopffer  fiir  Euch,  vnd 
alle  Eur  Christliche  wolthater  verichtet  vnd  laistet.  Jn  sunderhait  aber 
sollet  jer  Eur  andacht  vnd  taglichs  gebet  gern  mit  thailen,  der  durch- 
leichtigisten  hochgebornen  Frauen  vnd  Khinigin  Magdalena,  Eur  gnedi- 
gisten  Frau  Mueter,  welche  sambt  jeren  geliebsten  zwaijen  schwestern 
Khinigin  Margretha,  vnd  Helena,  hochloblichister  gedechtnus,  dises 
Eures  loblichen  Gotseligen  werckh  vnd  gelegenhait,  Got  auf  solche 
weil.3  zudienen  ein  anfang  gewesst,  vnd  das  auch  mit  aller  Notorfft 
reichlich  versechen.  Got  dem  allmechtigen  seij  darumben  lob  ehr,  vnd 
breifi  in  ebigkhaitf. 

Das  ander  Capitel  von  schuldiger  gehorsam,  so  gegen  der  oberisten 
in  diser  versamlung  gehalten  soll  werden. 

Jch  achte  es  gar  fiir  vnnetig,  das  ich  E.  L.  vnd  andacht  weit- 
leiiffig  lobe  vnd  rieme,  die  hochberiembte  vnd  fast  hailsame  Tugend  der 

a)  erhaltet  B.  b)  aller  Giiter  B.  c)  wil  jhn   erheben  B.     Novem  vv.  sgq.  non  sunt  h>  B. 

il'  Sic  A.;  ct  B.  habet  begehrt.  Scribendu.ni  fuisse  videturi  bekahrt;  v.  Ps  22,3.  e)  Anfeehtung  B 
i'\  mittheylen  dem  Durchleuchtigisten  Hochgebornen  Fiirgten  vnnd  Herm,  Wilhelm,  Hertzoge  inn 
Bayrn,  ala  Stifftern  diser  Gottseligen  Versambltmg,  wie  aiieh  den  gantzen  hochloblichstm  Heusern; 
Bayrn,  Lottring  vnnd  Oesterreich,  wic  auch  allen  Guotthatem  dises  Stiffts,   dass  der  allmachtig  Gotl 

<lcn  lebendigen    sein  gottlichen  Segen  vnd  Benedeyung,  v 1  den  Abgestorbnen   ili'-  ewige  Rhu  vnd 

Seligkeit  gnedigklich  verleihen  wplle  B. 


1  Phil  4.  4.  -'  Cf.  Is   12,  3.  •'  Ex  15,  2. 

4  Ps  22,  1     3.  5  Gf.  Rom  1.7:  16,  5  8.  "  Cf.  1  G@f  J.  26. 

Braunsberger,  <  ;misii  Epistulae  ei  A.cta.    VIII.  15 


226  '2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

gehorsame.  Dan  es  beij  allen  verstendigen  klar  vnd  gewiss  ist,  das 
dise  aller  andern  Tugenden  Mueter  vnd  Erhalterin  seij,  vnd  das  sy 
fiir  hecher,  vnd  Got  angenemer",  als  alles  eisserliches  Opffer  soll  ge- 
halten  werden1,  ja  wo  dise  Haubt  Tugent  manglet,  oder  verloren 
wiert,  da  ist  es  au6  mit  friid  vnd  ainigkhait,  da  falt  nider  die  demuet. 
gedult,  ainfaltigkhait,  vnd  an  deren  stadt  wachset  vnwillen,  hochmuet, 
nachreden,  widerbellen1',  murren,  klagen,  vngedult,  vntrew,  argwon, 
aigensinigkait,  halsstarrigkhait,  vnd  anders  dergleichen  vnkhraut  -.  In 
Suma  auft  Christi  reich,  wiert  des  besen  feindts  verwierung,  wo  man 
seinem  aignen  khopff  vnd  willen  mer,  dan  der  heiligen  gehorsam  nacli 
handlet,  vnd  wandlet.  da  khinden  weder  vater  noch  mueter  jere  khinder 
jm  haufi:  weder  Khaijser  noch  Khinig  jere  vnterthanen  jm  Reich 
maistern  vnd  regieren  •  wie  sagt  der  heilig  apostel  paulus  Coloss:  3. 
Jer  khnecht  oder  vnterthonen  seit  gehorsam  in  allen  dingen, 
Euren  leiblichen  Herren,  nit  mit  augendienst  als  denc 
menschen  zugefallen,  sunder  mit  ainfaltigkhait  des 
hertzen,  vnd  forcht  Gotes,  alles  was  jer  thiet,  das  thiet 
von  hertzen,  als  dem  herren,  vnd  nit  als  denc  menschen3- 
vnd  abermals  leret  er  von  Geistlicher  gehorsam  also :  Heb.  13.  seit 
gehorsam  Euren  vorstehern  oder  oberisten,  vnd  seit  jnen 
vnterthon,  dan  sy  wachen  fiir  euch,  als  die  da  rechen- 
schafft  geben  miessend  fiir  Eure  Seelen,  auf  das  sy  difs 
mit   freiiden   thuen,    vnd   nit    mit    seufftzen.    dan    das    ist 

a)  Iu  B.  sequitur  sey.         I"  Sex  vv.  sqq.   non  sunt  in  B.        c)  dem  /;.  d)  •  werden  h. 


1  Cf.  1  Rg  15,  22;  Eccle  4.  17. 

-  Haec  Canisius  maximam  partem  excerpsit  ex  praeclara  illa  S.  Ignatii  rEpi- 
stola  de  virtute  obedientiae"  Roma  2(5.  Martii  1553  ad  Socios  in  Lusitania  degentes 
data,  quae  etiam  nunc  in  omnibus  Societatis  domibus  singulis  mensibus  Lnter  epulas 
legitur.  Sic  enim  Ignatius:  TObedientia  sola  virtus  est,  quae  virtutes  ceteras  menti 
inserit.  insertasque  custodit.  .  .  .  In  sacris  literis  legimus.  Melior  est  Obedientia,  quam 
victimae."  Et  de  „obedientia  intellectus''  disserens :  .Nisi  baec  .  .  .  existat.  .  .  . 
perseuerantia  deficit,  vel  saltem  Obedientiae  perfectio,  quae  in  prompte,  et  alacriter 
obediendo  consistit:  non  enim  ibi  potest  esse  alacritas,  ac  diligentia,  vlii  est  ani- 
morum,  sententiarumque  dissensio;  perit  etiam  exequendi  studium,  et  celeritas,  cum 
ambigitur,  expediat,  nec  ne,  facere  quod  iubemur:  perit  celebris  illae  Obedientiae 
coecae  simplicitus,  cum  apud  nos  ipsos  in  quaestionem  vocamus  rectene  praecipiatur, 
an  secus:  atque  etiam  fortasse  damnamus  Superiorem,  quod  ea  tnandet,  quae  nobis 
non  ita  iucunda  sunt :  perit  humilitas,  quoniam  etsi  ex  altera  parte  paremus,  ex 
altera  tamen  nosmetipsos  Superiori  praeferimus:  perh  in  rebus  arduis  fortitudo: 
perit  denique  \t  summatim  complectar)  virtutis  huius  vis  omnis  ac  dignitas:  suc- 
cedunt  autem  in  eorum  Locum  dolor,  molestia,  tarditas,  lassitudo,  obmurmurationes, 
excusationes,  aliaque  vitia  non  sane  leuia"  Eegtdae  Societatis  tesu,  Etomae  1582, 
217 — 225.  Latina  haec  versio  epistulae  huius  hispanice  scriptae  alibi  quoque,  idque 
saepiasime,  typis  exscripta  est.  Epistula  hispanica  exstai  in  „Monumentis  Ignatianis". 
Ser.  I.  T.  IV.  Matriti  1906,  669  681  .  Kx  eadem  Ignatii  epistula  etiam  ea,  quae 
sequuntur  usque  ad  huius  capitis  finem,  magnam  partem  deprompta  sunt. 

:;  Col  'i.  22  23.  Similiter  EJph  <>.  5  7.  Quem  locum  [gnatius  in  epistula,  quam 
modo  dixi.  proferl    Regulae  I.  c.  219;  Monumenta  I.  c.  i>72  . 


Friburgo  Helvetiorum  a.  1586   circa  d.  i.  Apiilis .  227 

Euch  nit  ratsam  noch  Nutzs1.  Mit  welchen  worten  der  liebeft 
Apostel  offentlich  zuuerstehen  gibt,  wie  alle  glaubigen,  Geistliche  vnd 
weltliche,  nit  allaiu  Got  dem  herren,  iber  alle  herren,  sunder  auch 
seinen  Stathaltern  jm  Geistlichen  vnd  weltlichen  staud,  beij  verlierung 
ebiger  seligkhait  vnterthenig  vnd  gehorsain  sein  sollen  vu<l  miessen. 
Rom  13:  Dau1  wer  sich  wider  den  gewalt  Gotes  setzt,  der 
wider  strebt  Gotes  ordnung,  vnd  welche  widerstrebm 
die  iberkhumen  jnen  selbs  die  verdamnul.?-. 

Zum  audern  gibt  gemelter  Apostel  hie  ain  feine  vnterschid,  zwischeu 
der  waren  vnd  erdichten  gehorsam'.  dan  die  ware  gehorsam  so  allain 
vor  Got  gilt,  vnd  den  menschen  zum  ebigen  hail  befiirdert,  vnterwirfffc 
den  menschen  gantz  vnd  gar,  mit  werckh  willen  vnd  verstand  seinen d 
fiirgesetzten  oberisten  •  macht  den  menschen  glaichsam  zu  aim  ain- 
feltigen  schafflen,  so  sich  von  seinem  hirten  allenthalben  fieren  vnd 
laitten  lasst c.  Derhalben  auch '  Christus  alle  seine  glaubigen,  nit  anderst 
als  die  schafflein,  oder  lamblin  Sant  Petro,  alsK  dem  gemainen  hirten 
beuolchen  vnd  vertraut  hat8.  Joan:  21. 3  •  aber  die  falsche  vnd  erdichte 
gehorsam  lasset  sich  mit  dem  augenschein  beniegen:  glantzet  etwan 
von  aussen,  jm  werckh,  geth  aber  nit  von  hertzen,  vnd  vergleicht  sich 
schier  mit  dem  gehorsam,  der  vngezogner  khinder,  welche  nur  aufe 
forcht  der  rueten  gehorsam  sein,  solche  gehorsam  findet  man  auch  beij 
den  vnglaubigen,  welche,  ob  sy  wol ''  dem  beuelch  ordnung  vnd  satzungen 
jerer  herren  nachkhumen,  so  ist  es  doch  jm  grundt  ein  gezwungenes 
vnd  getrungenes  wesen :  haissen  es  beij  jnen  selbs  nit  fiir  guet,  thuen 
es  auch1  vngern  was  man  jnen  schafft,  vnd  auflegt  •  also  findt  man. 
laider  der  geistlichen 4  vil,  welche  ob  sy  schon  sich  zu  verhaissner 
gehorsam  schuldig  bekhennenk,  jedoch  laufft  die  gleissnereij  darneben 
mit1,  das  sy  jerem  aignen  bedunckhen  mehr,  als  des'"  oberisten  willen 
vnd  mainung  nachstreben,  vnd  stadtgeben.  Dan  solches  erzaigen  sy 
gnueg  mit  jeren  haimlichen  murren,  besen  argwon,  gefassten  wider- 
willen,  freuenlichen "  einreden,  vnd  entschuldigen  5.  Dardurch  aber  be- 
weisen  sy,  zu  jerer  schant,  wie  weit  sy  noch  vom  rechten  weg,  der 
waren  vnd  geburfichen  gehorsam  sejen,  dieweil  sy  jeren  aignen  willen 
vnd  vrthel  behalten,  vnd  mit  der  oberisten  mainung  vnd  vrthel  nit 
verainiget  sein.    Jn  Suma,  welcher0  seiner  oberigkhait  widerstrebt,  in 

a)  heilig  B.  b)  In  B.  loco  7  w.  sequentium  posita  sunt  haee:  aller  gewalt   kombt  von  Gott 

her,  vnd  wer  sich  den  Obersten.  die  von  Gott  disen  Gewalt  empfangen,  widcrsetzt.        c)  In  B.  desunt 
4  vv.  sqq.         d)  seinem  B.  e)  Iu  B.  sequuntur  rv.:  wie  derselbig  wil.  f)  hat  B.  g)  Hoc  v. 

non  est  in  B.        h)  schon  B.  i)  In  B.  sequitur  selbs.  k)  erkennen  B.         1)  Gleiesnerey  neben 

eyn  B.         m)  der  B.         n)  feindlichen  B.  o)  welches  B. 


1  Hebr  13,  17.  -  Rom  13,  2.  3  Cf.  Io  21,  15  17.     • 

4  Canisius  in  his  litteris  verbo  „geistlich"  non  tam  clericos  sive  viros  ecclesiasti- 
cos  significat,  quam  homines  utriusque  sexus  religiosos,  vota  paupertatis,  castitatis. 
oboedientiae  professos.  Ita  etiam  Magdalena  regina  in  collegii  sui  „statutis"  :  ..  Wer 
die  drei  Geliibde  nit  thut,  beifit  nit  geistlich"    Hnpp  I.  c.  ed.  2,  p.  12<>  . 

5  Cf.  supra,  p.  2262. 

15 


228  221$.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

klainen  oder  grossen  dingen,  Got  geb  Aviea  auch  die  oberigkhait  lebt, 
wol  oder  jbel,  der  ist  vor  Got  vngehorsam,  er  schmuckhe  vnd  ziere 
sich  mit  eisserlichen  geberden  wie  er  welle,  dan  die  war  gehorsam 
nit  in  eisserlichen  erzaigen1'  allain,  sunder  jnnerlich  jm  gemief.  willen 
vnd  hertzen  stet'1. 

Demnach  durch  den  grossen,  vnd  volkhumen  gehorsam  Christi  des 
herren,  so  sich  bifs  zu  dem  biteren  Todt  des  Creitzes  gehorsam  er- 
zaigt  \  bit  ich  euch  alle  vnd  jedliche  liebe  schwestern,  das  jer  dem 
aller  schadlichisten  gifft  der  heiligen  gehorsam6,  nemlich  dem  aignen 
willen  vnd  verstand,  khainen  raum  vnd  stadt  gebet,  sunder  euch  als 
rechte  ainfeltige  khinder  Gotes,  vor  euren  oberistinen'  haimlich  vnd 
offentlich,  jnnerlich,  vnd  eisserlichg  erzaiget2.  0  wehe  den  armen 
blinden  verkherten  geistlichen,  die  jnen  selber  mer,  dan  jeren  fiir- 
gesetzten  oberisten  glauben  vnd  vertrauen.  0  dem  armen  schedlichen 
fiirwitz  deren,  die  sich  vnterstehen,  jere  fiirgesetzte  vater  vnd  muetern h 
zu  vrthailen,  vnd  etwan  die  jenigen  wellen  regieren,  von  welchen  sij 
durchaufi  sollen  geregiert  werden  •  da  schauen  sy  nit  auf  sich  selbs. 
sunder  auf  jere  oberisten,  vnd  derselben  menschlichen  mengel.  S.  Peter 
sagt,  1  Pet.  2:  vnd  gebiet1  aussdruckhenlich,  das  die  vnterthonen  mit 
aller  forcht,  so  wol  den  besen  vnd  harten,  als  den  fromen 
vnd  f  reundtlichen  oberisten  zugehorsamen  schuldig 
seijen1.  Jst  nit  dem  also,  das  auch  die  weltlichen  jerenk  herren  vnd 
Regenten,  wann  sij  schon  haiden  waren  jnnerliche  vnd  eisserliche  ge- 
horsam  laisten  miessen,  wie  baide  Sant  Petrus  vnd  Paulus  haben  wollen, 
wieuil  mer  sollen  die  geistlichen  dasselbig  thuen,  in  sunderhait  die, 
welche  sich  des  weltlichen  wesens  abgethon,  vnd  sich  mit  stater  .ainig- 
khait,  dem  waren  Gotsdienst  gantz  vnd  gar  ergeben  haben  •  warlich 
so  jer  eur  oberistin  heret,  vnd  nach  jerem  beuelch  difi  oder  das  schaffel  '. 
oder  vnterlasst,  so  hert  jer  Christum  selbs,  vnd  ist  jm  auch  die  ge- 
horsam  vnd  ehr  bewissn,  so  jer  der  fiirgesetzten  oberistin  beweiset. 
Dan  von  solchen  Oberisten  sunderlich  den'"  geistlichen,  sagt  Christus 
mit  runden  worten  Luc.  10  •  wer  eucli  hert,  der  hert  mich.  vnd 
wer  euch  verachtet,  der  verachtet  mich  •  wer  aber  mich 
verachtet,  der  verachtet  den  der  mich  gesani  liat1  •  vnd 
abermal  sagt  er  •  Math.  23  •  was  sij  euch  sagen  das  haltet  vnd 

a)  Iii  A.  aequitur  qlterum  wie.         b)  Erzeigungen  B.  e)  sondern  fflrnemblich  innerlichem 

G-emfith.  d)  //<   /•'.  aequitur:  Ja  der  Gehorsamm,  so  bo  alein  im  eusseriichen  Werck    besteht,   i>t 

dess  Namen  einer Tugeni  nichl  wert,  wan  ernichi  anch  die  innerliche  A.uffgehung  dess  eignen  WiUen 
vml  Verstandts  darzu  kombt.  e    Gifft,  des  Vngehorsamb  />'.         r   Ohristen  />'  ^)  Tn  /•    ?i 

quuntur  vv.:  niil  aller  Demui   vnnd   A.bsagung   ewers    Ereyen   Willen,   geh6rsamb  h)  VSttef  vml 

Mfltter  Jt         i)  S.  Peter  gebeut  H.       k)  jrem  /■'.        I)  thui   />'.       m)  Hoc  v.  non  eat  in  H. 


1  (T.  IM.il  2,  8. 

'-'  [nternam  hanc  voluntatis  ct  indicii  oboedientiam  cum  externa  mandaterum 
exsecutione  iungi  debere  S.  Xgnathts  in  epistula  illa  de  virtute  oboedientiae  multis 
rationibus  adductis  ostendit;  immo  haec  necessitas  praecipuum  totius  epistulae  esi 
arcumentum.  1    Petr  2,   18.  '  Lc  LO,   16. 


EViburgo  Belvetiorum  a.  L586  [circa  d.  7.  Aprilis).  '2'2\) 

thiets11.  Furnemlich  aber  hietet  eiich  liebe  schwestern,  das  eur 
schuldige  gehors.am  von  der  sch&dlichen  gleichsnereij  nit  befleckhtb  vnd 
verderbt  werde,  als  das  jer  eucli  von  aussen  iiii-  gehorsam  erzaiget, 
vnd  sunst  jm  hertzen  die  angenomne  aigensinigkheit  vnd  widerwillen 
behaltet,  dan  Got  khan  man  ainmal  nit  betriegen,  er  ist  aller  hertzen 
erforscher2  vnd  erkhenner,  vnd  erfordert  auch  von  vns  vngefolschsto, 
ainfeltige,  lautere,  schnelle,  beraite,  vnd  volkhumene  gehorsam,  die 
will  er  auch  allain  belonen  •  wie  solches  an  dem  gehorsameu  Patriarchen 
Abraliam :!.  vnd  an  den  willig  volgenden  Sinnen  Jonadabs  zu  sechen 
ist4.  Es  ist  auch  kliain  laster,  das  derselbig  gerecht  Got,  so  schwar- 
lich  strafft,  als  die  vngehorsame,  wie  dan  die  offentlichen  Exempel  der 
heiligen  schrifft  gnuegsamlich  bezeugen,  als  mit  den  ersten  menschen 
Adam  vnd  Eua,  jtem  vom  verstockhten  Pharonen,  vnd  von  den  wider- 
spenigen  Jsraeliten.  Der  erst  khinig  in  Jsrael  saul  genant,  wolt  dem 
Priester  [?]d5  Samuel  nit  gehorsamen,  und  seinem  beuelch  nur  ains 
thails  aussrichten,  er  verlor  aber  derhalben  das  reich,  vnd  Gotes  huld, 
ja  ward  fiir  ainen  abgotischen  gehalten,  vnd  gestraffet  •  1  Reg.  15 eG. 
Er  muesst  auch  dise  wort  heren.  siche  gehorsam  ist  bosser  dan 
opffer  •  vngehorsam  ist  als  ein  sind  der  zaubereij,  vnd  nit 
wellen  gehorsam  sein  ist  als  ein  abgotereij7  •  wieist  es  doch 
gangen  den  aufruerischen  vnd  widerspenigen  Israeliten  Chore,  Dathan, 
vnd  Abiron:  wie  streng  hat  sij  Got  gestrafft  darumben  das  sy  jerem 
Prelaten  vnd  Oberisten  moyse  einredten,  vnd  sich  wider  jn  auflainen 
wolten  (Num.  16)'.  die  ert  hat  sich  vnter  jnnen  auf  thon,  vnd  sy  sambt 
jeren  zelten  verschlunden,  vnd  sturtzet  sy  alle  lebentig  in  den  ab- 
grimdt  der  hollen 8,  was  soll  ich  sagen,  von  der  vralten  maria,  die  ein 
schwester  moyses,  vnd  ain  Prophetin  war,  vnd  in  grossen  ansechen 
beij  den  Juden  in  der  wieste,  dieweil  sy  aber  wider  moysen  jeren 
Prelaten  murmelt  (Num.  12.),  ergrimet  der  Zorn  Gotes  iber  sij,  vnd 
straffet  sy  mit  aim  schweren  aussatzs,  welcher  den  halben  thail  jeres 
Leibs  jamerlich  verzeret,  muesste  auch  siben  tag  aufj  dem  leger  auss- 
geschlossen  werden9.    Es  khan  jag  auf  erden  nichts  orgers  vnd  schad- 

a)  Tn  B.  lo'-o  Ci  rr.  sequentium  posita  sunt  haec:  Vnd  abermalen  sagt  er  (Matth.  23.)  Was  sie 
ench  sagen,  <las  haltet  vnd  thuts.  Derhalben  miist  ihr  inn  ewrer  Obristin  Christum  selbs  erkennen. 
vnnd  jhr  Stimm  nit  anderst  annemmen,  als  wer  es  die  Stimm  Gottes  selbst,  vnd  also  nicht  ansehen 
die  Person  der  Obristin,  welchcr  jhr  den  Grehorsamb  laistet,  sondern  vil  mehr  die  Person  dessen, 
den  sie  euch  bedeut,  vnd  von  welches  wegen  jhr  gehorsamb  seyt,  welcher  da  ist  Christus  der  Herr 
selbs.  Daher  der  heilig  Bernardus  spricht:  Es  gebiete  gleich  Gott  der  Herr  etwas,  oder  ein  Mensch 
an  Gottes  statt,  soll  jhnen  mit  gleicher  Sorg  gehorsamet  werden,  doch  dass  der  Menseh  nichts  ge- 
biet,  das  wider  Gott  sey.     Darumb  hiit  euch  zum  hochsten.  b)  verdeckt  B.  c)  Jlor  v,  non  ext 

iu  B.         d)    Viile   infra,  (t&not.  5.  e)  Reg.   15  B.         f)  In  A.  Num  6  nou  /lir,  serl  in   margine  scrip- 

tiim  est.     Similiter  paullo  inferius  Num.  12.        g)  auch  B. 


1  Mt  23,  3.  -  1  Par  28,  9;  cf.  Ps  7,  10;  ler  17,  10:  Apc  2,  23. 

:!  Cf.  Gen  12,  1-7;  22,  1—18;  26,  4—5.  4  Cf.  Ier  35,.  1—19. 

5  Sic   apogr;    sed    existimo,    Canisium    scripsisse  vel    saltem    scribere   voluisse 
.Propheten"  (quamquam  Samuel  ex  tribu  Levi  erat;  cf.  1  Par  6,  27  28). 

6  Cf.  1  Rg  15,  1-29.  7  1  Rg  15,  22  23. 

s  Cf.  Niun  16,  1—35;  Eccli  45.  22—24;  Ps  105,  17:   Iud  11. 
'•'  Cf.  Num  12,  1  -15;  Dt  24.  9. 


230  2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

lichers  erfunden  werden,  als  der  aigne  beS  will  des  menschen,  ain 
wurtzel  alles  besen  \  der  allain  in  der  hollen  ebig  brinnet.  Entgegen  aber, 
ist  in  diser  welt  auch1'  Got  nichts  gefolligers0.  vnd  den  menschend 
hailsamers,  auch  dem  besen  faind'1  missfelligers,  als  die  diemietig  ge- 
liorsam,  aines  Christglaubigen  \  damit  aber  solche  vnerschatzliche f  Tu- 
gent,  welche  fiir  vnd  fiir,  von  den  englen  jm  himel  gejebet  wert,  auch 
beij  vns  stadt  habe,  vnd  recht  gebraucht,  vnd  gefiirdert  wierde,  wiert 
es  fast  ratsam  vnd  fruehtbarlich  sein,  das  jer  geliebte  Schwestern, 
eurer  oberistin  sthrr  nit  anderst  als  Gotes  stim  haltet1,  vnd  heret, 
vnd  annemet:  auch  als  dan,  von  hertzen  mit  Christo  saget,  vnd  be- 
geret,  nit  mein  will,  sunder  dein  will  geschech2.  Vnd  mit 
dem  Propheten:  mein  hertz,  mein  hertz'1  ist  dier  berait3, 
ich  bin  vor  dier  worden  wie  ein  williges  vich4.  Nun  je 
mer  jer  euren  aignen  willen  absterbet,  darunder  der  grundt  aller  geist- 
ligkhait  steht  vnd  hangt L,  vnd  je  ainfaltiger  jer  auch  alles  eur  thuen 
vnd  lassen,  nach  der  richtschnuer  der  hailigen  gehorsam  anordnet,  je 
mer  der  Geist  Gotes  in  euren  hertzen  wirckhen  wiert,  vnd  jer  gleich- 
formiger  werdet  dem  warenk  Ebenbild  Christi  des  Sun 
Gotes5,  vnd  aller  seiner  heiligen.  welche  mit  jerer  volkhumen  ge- 
liorsam.  jm  Creitz  vnd  leiden,  jm  leben  vnd  sterben  am  maisten  ge- 
leichtet  haben1.  Derhalben  haben  jnen  offt  feur,  wasser,  eisen,  tod  vnd 
befi  feindt,  wider  alle  natur  vnd  willen,  gehorsam  laisten  miessen,  vnd 
jere  seelen  glantzen  jetzund  jm  himel  desto  herrlicher  jn  ebigkhait(i. 

Das  drit  Capitel  von  notwendiger  Lieb  vnd  ainigkhait,  so  sy  gegen 
einandern  als  recht  schwestern  erzaigen  sollen. 

Auss  dem  natiirlichen  gesatz,  wissen  vnd  bekhennen  auch  die  haiden, 
das  ain  mensch,  den  andern  lieben,  vnd  sich  gegen  jme  freundtlich 
halten  solle,  beuor  aber'".  wan  sy  taglich  vmb  einander  sein,  vnd 
wohnen.  Ja  ein  jedlichs  vnuernunfftigs  thier  liebt  seines 
gleichen,  sagt  der  weife  man  Eccles  13. "  wie  vil  mer  sollen  die 
Christglaubigen  welche  als  natiirliche  Brieder  vnd  schwestern  durch 
den  heiligen  Geist  verainiget  sein  jber  alle  andere  volckher.  sich  zu 
ainer  staten,  vnd  vnzertrennlichen  lieb  halten,  vnd  dieselb  jederzcit. 
nach  allem  jeren"  vermogen  jeben,  vnd  difi  aufi  vilen  wichtigen  vr- 
sachen,  Dan  erstlich  iindt  man  khain  werckh  noch"  jebung.  zu  welcher 
Christus   vnser   aller   liebsterp   herr  vnd  maister  mit  seinem   gnaden- 

;i )  Vbels  lt.        h)  ffoc  v.  non  i si  i,i   i;         i-i  //i  />'    sequitur:  nicbts  verdienstlichers.  d)  I» 

/i.  sequitur:  nichts.  e)  In  K.  sequitur  geistlichen  menschens,  l'i  vnerschopffliche  l<  f.')  /"  B. 
sequitur  (yrie  oben  vermelt).  b)  /l<nr  i>  vv.  >t<m  sunt  in  B.  i)  (~welcb.es  dann  der  grundt  aller 

Vollkommenheii  ist)  U.  k>  //«<■  v,  non  est  in  /■'.  1)  am  maisten  den  geistlichen  Trosi  vnnd 

Frewd  empfunden  haben  H.         m)  be '  -\h  n         n    Hoc  v.  »t»<  est  in  B.       o)  vnd  /<.        ]<>  vnser 

lieber  /<. 


1  „Superioris  vocem,  ac  iussa,  qoii  secus  ac  Christi  vocem  excipite" :  S.  Ignatius 
nEpistola  <1(*  virtute  obedientiae"  [Regulae  I.  •-.  227). 

-  Lc  22.   12:  cf.  Mt  26,  39;  Mc  14.  ::ii.  :i  Ps  56,  8;  107,  2. 

1  l's  72.  2:;.  5  Rom  8,  21».  °  Dan  12.  3.  7  Eccli  13,  1!». 


Friburgo  Holvetiorum  a.  158(5  (circa  »1.  7.  Aprilis  .  23] 

reichen  wort  vnd  exempel,  vns  vnd  alle  glaubigen  ernstlicher"  ermahndt, 

vnd  krafftiger  treibet.  Joh.  13.  16.[?]b  ain  neus  gebot,  sagt  er, 
gib  ich  euch,  das  jer  euch  vnter  einander  liebet,  wie  ich 
euch  geliebt  hab,  vnd  darbeij  wiert  jederman  erkhennen 
d  a  s  j  e  r  ni  e  i  n  e  j  u  n  g  e  r  s  e  i  t ,  s  o  j  e  r  1  i  e  b  e  w  e  r  t  v  n  t  e  r- 
einander  haben"1.  vnd  abormal  spricht  er  •  Luc.  2.  10d.  Dift 
gebiet  ich  euch,  das  jer  euch  vntereinander  liebet-'.  Aufi 
lauter  liebe  ist  er  der  ebig  Sun  Gotes,  vom  hochen  hiinel  herab 
klinmen,  vnd  hat  die  menschliche  natur,  aufi  jberschwenckhlicher  liebe 
an  sich  genomen,  darinen  die  biterist  marter  jberstanden,  vnfi8  alle 
mit  seinem  rosenfarben  bluet,  von  vnsern  sinden  abgewaschen  3, 
vnd  wie  ein  gueter  liebreicher  hirt,  sein  vnschuldiges  leben, 
fiir  seine  schafflen  dargeben4,  nit  allain  am  heiligen  Creitz 
zu  ainem  friidopffer,  sunder  auch  seinen  zarten  Fronleichnam,  vns 
geschenckht,  vnd  verlafien  zu  einer  lieblichenf  khrefftigen  Speifi  vn- 
sererg  seelen.  Er  sendet  auch  den  heiligen  Geist  am  heiligen  Pfings- 
tag  Act.  2.  \  vnd  erfullet  die  hertzen  seiner  junger  mit  seinen  reichen 
gaben 5,  als  sy  zu  j  erusalem  a  i  n  h  e  1  i  g  v  e  r  s  a  m  1  e  t  w  a  r  e  n 6,  vnd 
a i n m i e t i g  i n  d e m  g e b e t  verharreten7-  hieraufis  sichet  man, 
wie  vnser  hailand  Christus  vnfi  in  sunderhait  raitzet  vnd  ermanet,  das 
wier  nit  allain  Got  den  herren,  sunder  auch  vnsern  nechsten,  er  seij 
freundt  oder  feind,  von  hertzen  lieben,  vnd  mit  jederman.  nach  seinem 
ebenbild,  freundtlich  leben  sollen. 

Zum  andern  difi  gebot  vnd  exempel  Christi,  seind  die  heiligen 
apostel  treulich  nachkhumen,  haben  die  briederlich  lieb  nit  allain  treu- 
lich  vntereinander  gehalten,  sunder  auch  daruon  embsig  in  der  gantzen 
welt  geprediget,  vnd  geschriben  •  der  oberist  apostel  Petrus  spricht  • 
vor  allen  dingen  habt  vntereinander  ein  stete  lieb,  dan 
die  lieb  bedeckhet  die  ville  der  sinden8.  Dergleichen  gebeut 
Sant  Paulus,  iber  alles  habet  beij  euch  die  liebe,  die  da1 
ist  das  bandt  der  volkhumenhait !)  •  vnd  abermal  sagt  er: 
seit  Gotes  nachuolger,  als  die  liebsten  khinder,  vnd  wandlet 
in  der  liebe,  gleichwie  Christus  vns  geliebet  hat10.  Jtem 
zu  den  Romern  spricht  er:  seit  niemand  nichts  schuldig,  als 
nur  das  jer  einander  liebetk  •  dan  der  den  andern  liebt 
der  hat  das  gesatz  erfiillet"  •  ain  solche  liebe  ist  beij  den  ersten 
Christglaubigen  erschinen,  welche  ain  hertz,  vnd  ain  Seel  heten12, 

a)  Sic  B.;  A.  liaud  reete :  ernstlicli.  b)  Sic  A  B ;  ride  vero  infra,  adnot.  1.  c)  so  jlir  euch 
lieb  vnder   einander   werdet   haben  A.  d)  Sic;  seil  hoe  mahifeste  falsum  cst :  r.   infra,  adnot.  2. 

e)  unnd  B.         f)  In  B.  sequitur  vnnd.  g)  der  B.  h)  (Actor.  12.)  B.         i)  Hm-  v.  non  est  in   /t. 

k)  euch  vnder  einander  lieb  habet  B. 

1  Io  3,  11.  :;  Apc  1,  5, 

21.  *  Act  2,   1.  7  Act  1,  14. 

10  Eph  5,  12.  "  Rom  13,  8. 


1  Io  13,  34  35. 

2  Io  15,  17.    Gf. 

4  lo  10,  14  15. 

5  Cf.  Act  2.  1- 

8  1  Petr  4,  8. 

9  Col  3,  14. 

12  Act  4,  32. 

232  2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

auch  beyeinander  bliben:  alle  ding  gemain  hielten1,  taglich 
jm  tempel  jm  lob  Gotes  waren  2,  ainmietig  im  gebet3,  welche  jer 
hab  vnd  gieter  verkhaufften,  das  gelt  auJ&taileten4.  vnd 
jer  speif3  entlich  mit  freud8  vnd  ainfeltigen  hertzen  emp- 
fiengen5.  wer  wolt  nit  da  mit  Dauid  dem  Propheten  freij  sageu 
Psal.  132.  siche  wie  guet,  vnd  wie  lieblich  ist  es  da  die 
b r i e d e r  m i t e i n a n d e r  eintrechtig  w o h n e n  6. 

Zum  Driten.  Dise  Christliche  lieb  jbertrifft  alle  Tugenden  auch 
den  glauben  vnd  die  hoffnung  7  •  s  y  i  s  t  d  a  s  e  n  d  t  v  n  d  z  i  1  a  1 1  e  r 
Gotlichen  gebot8,  ain  erf tillung  des  gantzen  gesatzs9.  vnd 
die  erste  frucht  des  heiligen  Geists  10  •  nach  S.  Pauli  anzaigen  (1  Timoth.  1 . 
Rom.  13.  Galat.  5)b  Ja  wan  ich  schon  sagt  er  •  1  Cor.  13.  mit 
menschen  vnd  engel  zungen  redet,  vnd  die  liebe  nit  hab. 
so  bin  ich  wie  ein  klingende  schell,  vnd  wan  ich  weife 
sagen  khtindt,  vnd  wiSte  alle  gehaimnufi,  vnd  erkhant- 
nui,  vnd  het  auch  allen  glauben,  also  das  ich  perg  ver- 
setzte,  het  aber  die  lieb  nit,  so  bin  ich  nichts  •  vnd  wan 
ich  all  mein  Narung  den  armen  gab,  vnd  liete  mein  leib 
b  r  e  n  n  e  n ,  v  n  d  h  e  t  d  i  e  1  i  e  b  n  i  t .  s  o  i  s  t  e  s  m  i  e  r  n  i  t  n  u  t  z  s  ' ' . 
Ich  will  geschweigen,  wie  S.  Johannes  die  lieb  so  herrlich  riembt 
1  Joan.  3:4  12.  vnd  darneben  freij  sagt:  wer  nit  liebt,  der  bleibt 
i  n  d  e  m  T  o  d  ,  w  e  r  s  e  i  n  e  n  b  r  u  e  d  e  r  h  a  s  s  e  t ,  d  e  r  i  s  t  e  i  n  T  o  d- 
schlager13.  Daraufi  volgt  dan,  wie  die  vilgemelt  liebe.  vnft  allen  zum 
ebigen  hail  vor  allen  Tugenden,  nit  allain  nutzlich,  sunder  auch  not- 
wendig  seij,  vnd  das  an  dieselben  Got  niemand  gefallen,  oder  etwas 
verdienstlichs  thuen  vnd  wircken  khan.  Ja  (Matth.  22) e  an  difi  hoch- 
zeitlich  khlaid  wiert  niemand  selig  werden14.  Derhalben  ermane.  vnd 
bite  ich  euch,  jer  andechtigen  schwestern.  vmb  der  ebigen  liebe  Christi 
willen,  das  jer  die  hochwichtige,  vnd  gnadenreiche  tugend  in  hechster 
ehr  habet,  vnd  euch  dieselben  alzeit  beuolehen  sein  lasset,  auch  vor 
allen  andern  dingen,  meidet  vnd  fliechet,  was  dise  Christliche  Liebe 
in  eur  versamlung  belaidigen,  zersteren.  vnd  verhindern  mag  •  weit 
sey  von  euch,  vngedult,  zorn,  hafi,  neid,  zwitracht,  zanckh,  nachred. 
greinen,  vnd  was  dergleichen  vnradt  vnd  vnkhraut  wider  die  schene, 
liebliche  Lilien  der  lieb  aufwachsen  mecht  •  khain  argwolm  vnd  biterig- 
khait  soll  beij  euch  gespirt  werden,  sunder  mit  dem  edlen  bant  der 
schwesterlichen  liebe  verainiget,  vnd  verbindet  euch  dermassen  zusamen, 

a)  Frid  Ii.      b)  Sie  B.;  A.  habei  in  margini  :  1  Cor.  18.    1  Tim.  1.    Rom.  18.    Qalat.  5.      c)  Sie 
B. ;  A.  habet  in  nnn-r/ine :  Mat.  22: 


1  Act  2,  44.  -  Cf.  Act  2,  46  47. 

:i  Act  1,  14;   cf.  Act  2,  42.  '  Act  2,  45;  cf.  1.  34  35.  ''  Aci  2,  46. 

0  Ps  132,  1.  7  Cf.  1  Cor  13,  13.  s  1  Tim  1,  5. 

!'  Rom  13,  8;  Gal  5,  14.  I0  Cf.  Gal  5,  22.  "   1   Cor  13,  1—3. 

'-'  Cf.  1   [o  3,  11     18  23;  4,  7  12  20  21.  ia  1   [o  .'5.  14   15. 

"  Cf.  Mt  22,  1     13. 


Fjilnu.uo  Ht'lvt'tinrum  ;i.  15.s<.;  (circa  <l.  7.  Aprjlis).  23)5 

das  eujeh  der  biter  Tod  eur  verbindnul.'?  vnd    trew  nit  sebaiden  inOg 
0  des  grossen  mOrckhlichen  schadens,  so  jer  auch  in  dcm  geringsten 

die  scltwcstrrlieli  licbe  vcrlctzet,  dieweil  jer  dcs  hertzen  1'rcid  vnd  den 
jnnerliclien ''  fruden  aueh  bald  darbeij  verliert  :  euren  Nechsten  offt 
Orgert;  eure  gethreue  engel,  ja  aucli  den  heiligen  Geist  betriebet1. 
Es  will  auch  der  heilig  Paulus  die  nit  fiir  geistlich  erkhennen,  welche 
zum  greinen  vnd  zankhen,  darauft  vnainigkhait  entspringt,  ergeben 
sein.  Erc  spricht  1.  Cor:  13 a.  Dieweil  eifer,  zankch  vnd  zwi- 
tracht  vnter  euch  sern,  seit  jer  dan  nit  fleischlich,  vnd 
wandlet  jer  nit  nacli"  menschlicher  weifi2.  Damit  aber  das 
ausserwelte  Clainat  die  Christlich  Lieb  vnd  ainigkhait  desto  mer 
glantzt,  vnd  in  eur  versamlung,  geliebte  schwestern,  desto  bestendiger 
bleibe,  ja  auch  vor  allerleij  anfechtung  vnuerletzt,  wachse  vnd  zueneme, 
will  ich  etliche  mitel,  so  darzue  fast  dienstlich,  hie  anzaigen,  vnd  fiir- 
schlagen.  Das  erst  mitel  ist,  das  ein  jedliche  sich  selbs,  vnd  jer  aigne 
gcbrechliche  natur  offt  ansechen,  vnd  erkhennen  lerne,  sunderlich  aber, 
wan  sy  etwan  zu  aim  bald  vngedultigen,  zornigen,  vnd  vngietigen 
gemiet  genaigt  ware  •  Darneben  aber  muefe  sy  sich  in  dem  claren 
hellen  spiegel,  des  heiligsten  leben  vnd  leidens  Christi  fleifhg  be- 
schauen,  mit  aufmerckhung,  wie  das  vnschuldige  Lamblin  Gotes  nie 
vnwiers  vnd  vngedultig  sich  erzaigt,  vnd  derhalben  vns  dise  Regel 
verlassen  hab:  lernet  von  mier,  dan  ich  bin  sanfftmietig, 
vnd  demietig  von  hertzen:;  •  Darumb  auch  sant  Peter  von  jm 
bezeugt  .1  Pet.  2.  Er  hat  khain  sind  gethan,  vnd  ist  khain 
betrug  in  seinem  mund  erfunden,  welcher  nit  wider 
schald,  da  er  gescholten  ward,  nit  trowet  da  e r  leiden 
muefat4. 

Das  ander  mitel  ist'  •  wan  schon  ains  jrgendt*  die  schwesterlich 
lieb  verletzt,  vnd  darwider  gehandlet  het,  es  seij  gleich  mit  worten 
oder  werckhen  geschechen  so  ist  ain  khrefftige  artzneij  wider  disen 
gebrechen,  das  der  mensch  sich  vor  dem  almechtigen  Got,  vnd  vor 
jerem  heiligen  engel  demietig  an  jer  hertz  klopffe,  vnd  mit  dem  offnen 
sinder  spreche  •  Luc.  18:  herr  bifi  gnedig  mier  armen  siiidef5* 
oder  das  sy  mit  dem  Cananeischen  weiblin  bete  •  Math.  15.  Herr  du 
S  u  n  D  a  u  i  d  s  e  r  b  a  r  m  d  i  c  h  m  e  i  n  G  •  oder  mit  dem  Propheten 
Dauid  :  herr  mach  mich  gesund,  dan  ich  hab  gesindiget7. 
Der  liebe,  hoche,  vnd  grofBinechtig  Got,  khan  ein  reuig  demietiges 
hertz  nit  verachten8.  Ja  difs  ist  jm,  ein  wolriechends,  vnd  an- 
genems    opffer  !\   je   belder   aber   solche  versenung  mit  Got  geschicht, 

a)  mag  K.         )<)  die  liimmlisclien  B.  c)  seyntl,  da  er  B.        d)  (Cor.  13)  B.  Scribenduni  fuit 

3  pro  13;  v.  infra,  adnot.  S-.        e)  wandlet  nacli  B.        f)  Das  ander  Mittel  B.        g)  irret  B. 


1  Eph  4,  30.  -  1  Cor  3,  3.  :|  Mt  11,  29. 

4  1  Petr  2.  22  23.  5  Lc  18,  13.  6  Mt  15,  22.  '  Ps  40,  5. 

8  Ps  50.  19.  9  Cf.  Ps  50.  19. 


*>34  2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

je  leichter  die  gethane  sind  vergeben,  vnd  des  hertzen  friid  wider 
bekhumen  wiert. 

Das  drit  mitel  ist  •  jm  fall  eine  die  schwesterlich  liebe  etwas 
hafftiger  belaidiget  het,  vnd  jm  zorn  sich  vergriffen,  als  dan  soll  sich 
dieselb  Person  nit  allain  vor  Got,  sunder  auch  vor  seinen  mit  Christen, 
welchen  sy  belaidiget,  vnd  auch  andern  gegenwierdigen,  so  sich  darob 
georgeret,  fein  diemietigen,  vnd  sein  schuld  bekhennen,  vnd  ab  biten, 
vnd  also  jerem  nechsten,  so  sy  verletzt,  Christlich  versenen :  vnd  auch 
also  disem  nachkhumen,  was  Christus  jm  Euangelium  beuilcht,  da  er 
spricht,  wan  du  dein  gab  zu  dem  altar  bringst,  vnd  wierst 
d  a  j  n  g  e  d  e  n  c  k-h .  d  a  s  d  e  i  n  b  r  u  e  d  e  r  e  t  w  a  s  w  i  d  e  r  d  i  c  h  h  a  t,  s  o 
lafi  dein  gab  da  vor  dem  altar,  vnd  gehe  zuuor  hin,  vnd 
versen  dich  mit  jm,  vnd  als  dan  khume,  vnd  opffer  dein 
gab1.  Daraufi  auch  erscheind,  das  Got  beij  vnainigkhait  vnd  vn- 
friidligkhait,    vnsere    dienst  vnd  gebet  nit  angenem  sein. 

Das  vierte  mitel  gibt  vns  der  h  •  apostel  Paulus  zuuerstehen,  in 
dem  er  spricht  Galat:  6.  Siche  auf  dich  selbs,  das  du  nit 
a  u  c  h  v  e  r  s  u  e  c  h  t  w  e  r  d  e  s  t  •  a  i  n  e  r  t  r  a  g  e  d  e  s  a  n  d  e  r  n 
burden,  vnd  also  wert  jer  das  gesatz  Christi  erfiillen2. 
Nun  ist  aber  das  gesatz  Christi  von  der  briederlichen  vnd  schwester- 
lichen  lieb  welches  von  allen  vnd  jedem  erfordert,  das  sy  wie  die 
d  a  u  b  e  n  a  i  n  f  a  1 1  i  g  s  e  i  j  e  n  3,  vnd  an  j eren  bey  wonenden  nechsten 
nit  das  be6,  sunder  das  guet  schauen,  vnd  allerleij  frembde  gebrechen 
vnd  mangi  vil  mer  mit  lieb,  vnd  mitleiden  bedeckhen,  vnd  entschuldigen, 
als  das  sy  dieselben  weiter  aussbraiten  vnd  anklagen  •  daher  gehert, 
was  abermals  sant  Paulus  allen  Christglaubigen  einbindet,  sprechend 
Phil:  2.  seit  aines  Sins,  habta  ain  gieiche  Lieb,  bleibt  ain- 
trachtig,  haltet  ainen  wie  den  andern,  thiet  nichts  durch 
zanckh,  oder  eitle  ehr,  sunder  durch  demuet,  achte 
j  e ''   a  i  n  e  r   d  e  n   a  n  d  e  r  n   h  e  c  h  e  r   d  a  n   s  i  c  h   s  e  1  b  e  r  ' . 

Das  fiinfft  vnd  lest  mitel  steth  in  dem,  das  ain  fromer  Christ 
Got  seinen  herren  offt  anrieffe,  vmb  die  rechte  wichtige,  vnd  nutzliche 
khunst,  recht  vnd  wol  zu  reden,  vnd  zuschweigen,  das  ist,  das  er  sein 
zungen  recht  jm  zaum  halte,  vnd  mer  zu  schweigen  als  zureden  ge- 
naigt  sey  •  dan  beij  dem  schweigen  vil  weniger  gefahr  ist,  als  beij 
dem  schwatzen.  Derhalben  auch  S.  Peter  -1  Pet:  3-  die  weibs  Per- 
sonen  vermanet,  das  sy  den  jnwendigen  menschen  mit  einem 
sanfften  stillen  Geist  schmuckhen,  vnd  sich  also  vor  Got 
reich  machen5  •  vnd  das  ichs  nit  zulang  mache,  was  S.  Paulus 
ermanet,  das  soll  auch  mein  ermanung  sein  an  euch  meine  andechtige 
Schwestern,   damit  jer   die   obgemelte  Christliche   lieb  vnd   ainigkhait 

a)  haltet  />'.        1>)  Hoc  i>.  /><>»  est  in  B. 


1  Mt  f>,  23  24.  -  Gal  (5.  1  2.  :;  Mt  10,  16. 

»  Phil  2,  2  3.  r>  1   Petr  :;,   1. 


Friburgo  Helvetiorum  a.  1586  (circa  d.  7.  Aprilis).  235 

fiir  ain  treuen  edlen  schatz  in  eur  versamlung  behaltet  •  J  c  h  l>  i  t 
euch  in  dem  herren  spricht  er  :  Ephefi.  4-  das  jer  wierdigk- 
licha  wandlet,  wie  es  gebirt  eurem  berueff,  darin  jer 
beriefft  seit,  mit  allerdemuet,  vnd  sanfftmuetigkhait, 
vnd  mit  gedult,  ibertrag  ainer  den  andern  in  der  lieb, 
vnd  seit  fleissig  zu  halten  die  ainigkhait  jm  Geist, 
durch  das  bandt  des  frtiden1  •  vnd  damit  niemand  sich  endt- 
sclmldige,  er  wisse  vndb  verstehe  nit,  was  zu  diser  offtgemelten c  lieb 
geher,  was  auch  jer  wirckhung  vnd  aigenschafft  seij,  so  spricht  der- 
selbig  apostel  Paulus  mit  runden  worten  -1  Cor-  13: d  Die  lieb  ist 
gedultig  vnd  freundtlich,  die  lieb  eifert,  oder  neidet  nit. 
Die  lieb  ist  nit  schalckhafftig,  handlet  nicht  vnbillichs: 
sy  blaet  sich  nit  auf,  ist  nit  ehrgeitzig,  suecht  nit  das 
jer,  lasst  sich  nit  erbitern,  gedenckht  nit  arges,  freijet 
sich  nit  iber  das  vnrecht,  erfreijet  sich  aber  der  war- 
hait:  sy  jbertragt'  alles,  sy  glaubt  allesf,  sy  hofft  alles, 
sij   duldet   alles2. 

Das  viert  Capitel,  wie  der  mensch  mit  Got  dem  herren  sorg- 
feltig  wandlen  vnd  sich  mit  jm  verainigen  soll. 

Wir  lesen  jm  heiligen  Propheten  Michea,  das  Got  der  allmechtig 
durch  in  also  redt  Michea  -6-g  zu  einer  jedlichen  glaubigen  Seel.  0 
mensch  ich  will  dier  anzaigen,  was  guet  seij,  vnd  was  der  herr 
von  dier  erfordere,  nemlich  das  vrthel  thuen,  barm- 
h  e  r  t  z  i  g  k  h  a  i  t  1  i  e  b  e  n  ,  v  n  d  s  o  r  g  f  e  1 1  i  g  m  i  t  d  e  i  n  e  m  G  o  t 
wandlen3  •  mit  disen  worten  werden  dreij  grosse  Lerstuckh  be- 
schlossen,  welche  den  waren  Khinder  Gotes  zu  halten  hoch  von 
neten  sein.  Das  erst  ist  •  ain  jedes  soll  sich  selbs,  vnd  seine  mangl 
vrtailen  vnd  erwegen  wie  hernach  gesagt  wiert.  Das  ander  belangt 
die  jnnern  vnd  eissern  werckhh  der  barmhertzigkhait,  so  gegen  allen 
vnd  jeden  nechsten  zuerzaigen.  Das  drit  steht  in  dem,  das  der  mensch 
sich  befleifi,  mit  Got  seinem  herren  sorgfeltig,  vnd  ernstlich  zu- 
wandlen.  Nun  dises  leste  ist  nit  ein  schlechts,  vnd  erfordert  ein 
gantzen  menschen,  gibt  jm  auch  sein  leben  lang  zuschaffen,  vnd  lafit 
jn  nimer  feiren,  sunder  treibt  jn  ftir  vnd  ftir  zu  aller  Gotseligkhait. 
bringt  jm  auch  stats  ain  h  u  n  g  e  r  v  n  d  d  u  r  s  t ,  z  u  cl  e  r  waren  vnd  ' 
Christlichen  gerechtigkhait4,  das  er  mit  dem  Propheten  Dauid 
seifftze  (psal.  41.) k  vnd  sage  •  wie  der  hirsch  begert  zu  den1 
wasserbrtinlin  also  begert  mein  Seel  zu  dier  0  Got: 
mein  Seel  dtirstet  nach  dem  starckhen   lebendigen  Got,r>- 

a)  B.  perperam:  wiircklich.  b)  oder  B.  c)  obgemeldten  B.  d)  (Cor.  13)  B.  e)  geduldet  B. 
f)  Tritt  rv.  sqq.  (lemint  in  B.  g)  B.  haud  recte:  (Michea  3).  h)  Duo  vv.  sqq.  desitnt  in  B.  i)  Hoc 
v.  non  est  in  B.         k)  Itt   A.   hoc  in  margine  scriptum  est.         I)  dem  B. 


Eph  4,  1—3.         2  1  Cor  13,  4—7.         :!  Micli  6,  8.         4  Mt  5,  6. 
Ps  41,  2  3. 


236  221&   Caiiisius  Sodalilms  collegii  virginum  halensis. 

vnd  mit  dem  propheten  Esaia  •  Esaia  -26.  Dein  Nam.  vnd  dein 
gedechtnus  ist  die  begierd  vnd  lust  meiner  Seel  •  Mein 
Seel  0  Herr  hat  dein  zu  nacht  begert,  vnd  mein  geist 
in   mier   ist   frue   zu   dier   erwachet1. 

Was  gehert  dan  darzue.  das  ein  gueter  Christ  mit  Got  sorgfeltig 
wandle :  ich  sage,  es  geher  vil  vnd  grofi a  darzue  •  vnd  erstlich,  das 
er  seinen  waren  vnd  alain  sehgmachenden  Cathohschen  glauben  jm 
hertzen  rain  vnd  vnbefleckht  behalte ''.  vnd  mit  dem  mund  vor  freundt 
vnd  feindt  freij  bekhenne,  auch  vor  seinem  beichtuater  etwan  be- 
zeiige,  das  er  jn  demselbigen  glauben,  wie  ein  gehorsam  khind, 
der  heiligen0  Romischen  khirchen  leben  vnd  sterben  well.  Dan  wo 
diser  giaub  auch  nur  in  ainem  artickhel  solt  vnuolkhumen,  vnd  mangl- 
hafft  sein,  da  hat  man  schon  den  grundt  verloren.  darauf  alles  guets 
so  zum  ebigen  hail  dienstlich  muefis  gebauet  werden.  Darumben  sant 
Paulus  schreibt :  Heb  :  1 1  •  o  h  n  d  e  n  g  1  a  u  b  e  n  i  s  t  e  s  v  n  m  i  g  1  i  c  h 
Got  gefallen-.  Derhalben  auch  Christus  seinen  junger  Toman  vn- 
giaubig  schalte  Joan  :  20  •  weil  er  nur  in  ainem  artickhel  zweiflet. 
vnd  den  andern  apostlen  nit  giaubet  ■"'. 

Fiirs  ander,  war  es  fast  ratsam,  das  der  mensch  ain  allgemaine 
beicht  that,  von  seinem  gantzen  verbrachten d  leben,  vnd  also  die  fiir- 
nembste  schwere  burde,  so  jme  sein  gewissen  truckhen  vnd  beschweren 
mecht,  gar  ablegen,  damit  er  am  Gotsdienst  fiirterhin'  weniger  ver- 
hindert,  vnd  zu  dem  geistlichen  leben  desto  freijer,  sicherer,  vnd  fre- 
licher  trete.  Dan  es  haif3t  wie  der  weife  man  sagt  •  Eccle.  2  •  Mein 
K  h  i  n  d ,  w  i  1  d  u  i  n  d  i  e  n  s  t  G  o  t  e  s  t  r  e  1 1  e  n ,  s  o  s  t  a  n  d '  i  n  d  e  r 
gerechtigkhait,  vnd  forcht,  vnd  schickh  dich  auch  zu 
der  anfechtung4.  Durch  solche  gemaine  beicht  w i e  r t  fein  d e r 
a  1 1  m  e  n  s  c  h  m  i  t  s  e  i  n  e  n  w  e  r  c  k  h  e  n  a  b  g  e  z  o  g  e  n ,  v  n  d  d  e  r 
neu  mensch  angelegt,  vnd  efneuert5,  wie  S,  Paulus  er- 
fordert  •  Colof3.  3  •  damit  der  mensch  das  siiefi  joch  des  herren6] 
desto  glickhseliger  auf  sich  neme,  vnd  trage. 

Zum  driten  hilfft  vil  zu  cler  sach,  vnd  zu  einem  neuen  Gotseligen 
leben,  das  der  mensch  sich  entschlage  aller  eisserlichen  sorgen,  ge-; 
schafften,  vnd  vnnetiger  Personen  vnd  sachen,  welche  jn  an  seinem 
gueten  fiirnemen  verhindern  mechten.  Demnach  solle  er  sich  sein  | 
hertz g  nit  vil  bekhumern  lassen,  von  wegen  seiner  oltern  vnd  freundt, 
seines  geschlechts  gelt  vnd  guets,  oder  anderer  weltlichen  geschiifft 
halben.  Je  weniger  er  an  zeitliche  ding  gedenckht  vnd  daruon  redt, 
je  bosser  es  fiir  in,  vnd  fiir  andere  sein  wiert  •  vnd  khan  also  vil  vn- 
nutze  wort  ersparen,    vnd  offt'1  zuefallenden  anfechtungen  ftirkhumen, 

:i)  gehSren  vil  vml  grosse  I >in^  B,      b)  htdte  i<       c)  //■"   v   deeat  in  />'        d)  vollbracbten  h 
e)  foi-tliin  Ji.        fi  stehe  />'         g)  m  siim  Btertzen  B.        h)  7/»<-  v,  non  esi  in  B. 


1  Is  26,  8  i».  ■'  Hebr  11.  (5.  ;  Cf.  to  20,  27.  '  Edcli 

'  Col  3,  !»  H».  "  Mt   11.  30. 


Frilmrgo  Helvetioriun  a.  L586  .nvcn  d.  7.  Aprilis.  237 

vntl  dieselben  mit  seinem  vernufftigen  schweigen  SFtt&schKessea;  Zwar 
Christus  hat  nit  vergebenKch  gesprochen  :  Math.  12  ■  aufi  volle  des 
hertzen  redt  der  m.und  •  ain  guet&r  mensch  bringt  guets 
herfiir1  •  weltliche  redeii  vnd  sachen  geheren"  zu  weltlichen  Personen, 
vnd  nit  zu  Geistlichen. 

Zum  vierten  wer  mit  Grot  sorgfelfcig  wandlen  wil,  der  soll  ernst- 
licli1'  darob  sein,  das  er  auf  sein  thuen  vnd  lassen  guet  achtung 
geb,  vnd  sein  aigne  gebrechliche  natur e  lerne  erkhenneh,  ja  sich  selbs, 
vnd  seine '  tagliche  sinden  erwege,  vnd  vrthaile.  Dan  ein  jedes  sein 
gewissen  offt  vnd  embsig  durchsuechen,  vnd  erforschen lI  soll,  vnd  auch 
die  klainen  sind  nit  verachten,  sunder  sich  derselben,  vor  Got  seinem 
herren  mit  khindtliclier  scham  anklagen  •  seitemal  es  ein  gewisser 
spruch  ist,  wie  S.  Paulus  sagt,  so  wier  vns  selb  richteten, 
s  o  w  u  r  d  e  n  w  i  e  r  von  dem  herren  n  i  t  g  e  r  i  c  h  t  e  t  -  •  wo  aber  dise 
erkhantnufi,  vnd  bekhantnus  der  taglichen  sind,  nite  an  die  hand  ge- 
nomen,  vnd  fiir  die  augen  des  hertzen  gestelt  wiert,  da  wandlet  der 
mensch  laider  wie  ein  blinder  in  der  finsternufi,  wiert  bald  frech 
leichtfertig  vnd  grob,  wiert  auch  beraubt  der  schuldigen  rew  vnd 
laid,  auch  der  demuet  vnd  forcht:  er  ibersichet  jm  selber  zuuil,  jber- 
khumbt  ein  falsche  sicherhait,  vnd  verlafet  sich  dermassen  auf  Gotes 
gnaden,  das  er  seiner  gerechtigkhait  vergiiH,  vnd  desto  tieffer  in  das 
strenge  vrthel  Gotes  felt,  welches  zu  seiner  zeit  khain  sind  vngestrafft, 
vnd  khain  guets  werekh  vnbelonet  laJ3eri  wiert.  Je  strenger  aber  der 
mensch  gegen  jrn  selber  ist,  vnd  je  mer  er  sein  gethone  sinden  bieM, 
souil  mer  thailt  jme  mit  der  gietig  Got  sein  barmliertzigkhait,  vnd 
verzeicht  jme  desto  volkhumenlicher  seine  sind.  Mit  dem  heiligen 
Dauid  miessen  wier  offt,  vnd  diemietigklich  biten  •  Psal.  6  •  vnd  16 f  • 
a  c  h  h  e  r  r  s  t  r  a  f  f  m  i  c  h  n  i  t  i  n  d  e  i  n  e  m  g  r  i  m  e  n  ,  v  n  d  z  i  c  h- 
tige  mich  nit  in  deinem  zorn,  herr  seij  mier  gnedig,  dan 
ich  bin  schwach:!,  mach  mich  rain  von  meinen  verborgnen8 
sinden,  vnd  behiet  deinen  khnecht  v o r  den  frembden 
sinden4. 

Fiir  das  fiinfft  ist  es  noch  volkhumener,  wan  ains  seine  erkhante 
mengel,  nit  allain  mit  dem  gebet,  sunder  auch  mit  wainen  auMilget, 
sich  selbs  darumben  hafit,  vnd  seinen  sinden  recht  feindt  wiert,  wan 
aber  in  sclion  diJ&  hart  ankhumbt,  vnd  der  alt  adam,  vnd  befis  sinlichait 
darwider  murret,  so  denckh  er  an  den  spruch  des  apostels  heb  :  12. 
Jer  habt  noch  nit  bift  aufs  bluet  widerstanden  mit  gegen- 
khemffen  wider  die  sinden5.  Jtem  auch  was  Christus  vnser 
herr  von  den  sindern  iberstanden  vnd  erlitten  hab.     Fiirwar  jer  liebe 

a)  Sachen,  die  gelioren  B.  b)  B.  haud  recle:  erstlich.         c)  In   I:    fequitur  wol.         d)  vnd 

embsig  durchforschen  B.  e)  In  B.  sequitur  taglich.  f)  (Psaim  6.  16)  Ji  Pro  L6  scribendum  fuit 
18;  '•    infra,  adnot.    i.         g)  Hoc  v.  deest  in   />'. 


1  Mt  12.  34  35;  Lc  6,  45.  -  1  Cor  11.  31. 

:!  Ps  6,  2  3.  l  Ps  is.  13  14.  r>  Hebr  12,  4. 


238  2218.  Canisius  Sodalibus  collegii  virginum  halensis. 

schwestern  so  lang  wier  hie  miten  vnter  den  feindten  raisen  zu  vn- 
serem  ebigen  vaterland,  also  lang  haben  wier  zu  wachen,  vnd  zu 
streiten,  damit  wier  in  jere  aufjgespante  netz  vnd  strickh  nit 
geraten1  Es  muefe  ja  vmb  das  khestlich  klainat  gestriten  vnd 
gekhempfft  werden.  Es  feiret  der  befi  geist  nimer,  er  stellt  vns  tag 
vnd  nacht  hefftig  nach  :  das  sindtlich  fleisch  vnd  bluet  gibt  vns  auch 
nit  wenig  zuschaffen,  also  ficht  vns,  vnd  alle  fromen  an,  die  falsche, 
eitle,  vnd  betruegliche  welt,  wier  wellen  oder  wellen  nit.  Ja  das 
gantz  leben  des  menschen  auf  erden1.  ist  ein  steter  khampff- 
vnd  khrieg,  wie1'  alle  ausserwelten  Gotes  erfaren.  Das  aller  ergest 
aber  ist,  das  der  mensch  khain  grefeern,  vnd  verborgnern  feind  hat, 
als  eben  sich  selbs,  vnd  darumben,  auch  wider  sein  aigne  natur  vnd 
begierd  dapffer  streiten  muefs,  will  er  anderst  sich  selbs  recht  regieren, 
vnd  iberwinden.  Er  mag  darumb  wol  mit  Dauid  sagen  vnd  klagen 
psal  139  •  Erlefi  mich  herr  vor  dem  besen  menschen, 
b  e  h  i  e  t  m  i  c  h  h  e  r  r  v  o  r  d  e  m  v  n  r  e  c  h  t  e  n c  m  a  n  n  3.  Daher 
gehert  nun,  das  Christus  so  ernstlich  gebietet  Matth.  10.  16.  •  Johan.  12  • 
d  a  s  e  i  n  j  e  d  e  r  d  e  r  s  e  i  n  j  u  n  g  e  r  s  e  i  n  w  i  1 1 ,  s  e  i  n  e  e  r  g  e  r- 
liche  augen  aufsstechen,  seine  orgerliche  hendt  vnd 
fiiefi  abhauen4,  sich  selbs  verlaugnen  :\  sein  Seel  ver- 
1  i  e  r  e  n ,  vnd  a  u  f  d  i  s  e  r  w  e  1 1  h  a  s  s  e  n  s  o  1 1 .  d  a  r  m  i  t  e  r  s  y  e  r- 
halte  zum  ebigen  leben6.  Jn  Suma  je  mer  ich  mich  selbs  liebe 
je  mer  ich  mich  verderbe,  vnd  verdame.  Darumb  soll  ein  jedes  offt 
vnd  fleifiig,  will  es  in  gheistlichen  khampff  obsigen,  disen  sententz 
Ohristi  betrachten  •  was  hilffts  den  menschen,  sagt  er,  das 
er  die  gantz  welt  gewune,  vnd  neme  doch  schaden  an 
seiner   Seel7. 

Zum  Sechsten  das  ainer  mit  Got  sorgfeltig  wandle.  bedarf  er  zum 
hechsten  des  heiligen  gebets,  durch  welches  er  sich  selbs,  vnd  seine 
feind  iberwinde,  sein  tagliche  vnsauberkhait  abwasche,  sein  gro&e 
schwachait  vnd  bledigkait  sterckhe,  sein  finster  hertz.  mit  dem  waren 
liecht  erleichte,  auch  fur  leib  vnd  Seel  Gotes  khrafft  vnd  macht  <t- 
lange.  Derhalben  dan  Christus,  seine  junger  ja  alle  glaubigen  so  offt 
vnd  embsig  ermanet,  das  sy  wachen  vnd  beten,  damit  sy  nit 
i  n  d  i  e d  v  e  r  s  u  e  c  h  u  n  g  f  a  1 1  e  n  8.  Beten  miessen  wier  mit  tieffer 
demuet,  vnd  Reuerentz  gegen  Got  dem  allmechtigen,  an  alles  aufi- 
schwaiffen  souil  miglich,  nemlich  in  dem  khamerlin  des  hertzens  9,  ja 
im    geist   vnd   in   d e  r    warhait10,    mit   disem   taglichen  gebet, 

a)  auft  Erdtreich  H.        b)  <liV  /.'.        c)  ragerechten  /••         d)  //•»■  <■.  non  eet  in  /■' 


1   1  Tim  :{,  7:  6,  9.  -  11».  7,  1.  ;  Ps  139,  2. 

'  Mt  .-).  29  30;  18,  8  9;  Mc  9,  42     17.  5  Mt   L6,  24;  Lc  9,  23. 

0  Mt   10.  39;   16,  25;  Lc  9,  24;  cf.  [o  12,  25. 
7  Mt   L6,  26;   Mc  8,  36;  <•!'.  Lc  9,  25. 
Mt  26,   II:  Mc  11.  38.     Cf.  Mt  24,   12:  25,   L3;  M<-  13,  33  35  37;  l-<-  L8,  I 
12,  37  39;  21,  36.  °  Cf.  Mt  ti.  6.  "  l<>  1.  2:}  24. 


Friburgo  Helvetioram  a.  1  r>8(>  [circa  d.  7.  Aprilis  .  231) 

soll"  die  schuldige  danckhsagung  mitlauffen,  fttr  dic  vnzalbaren  grol.scn 
wolthaten  Gotes,  vnd  soll  jrn  der  mensch  ftirnemen,  mit  dem  heiligen 
Dauid  zusagen  Psal.  33  •  Jch  will  den  herren   loben  zu   aller 

zeit,  sein  lob  soll  alzeit  in  meinem  mund  sein1.  Ks  ist 
ja  siud  vnd  schand,  das  ain  Christen  mensch,  so  mit  villerlcij  gefar, 
jaiucr  vnd  ellend  vmbringt  zu  seinem  gethreuen  lieben  Got,  sein  stete'" 
Eueflucht  nit  sueche  vnd  habe,  vnd  jme  jm  gebet  nit  sundorc  reuercntz, 
vnd  ehrerbietung  erzaige.  Dan  sagt  nit  Got  selbs,  durch  den  Pro- 
pheten  •  Malachie  ■  1  •  Bin  ich  der  vater,  wo  ist  mein  ehr,  bin 
ich  dcr  herr,  wo  ist  dan  mcin  forcht2.  Derselbig  gietig 
vnd  gethreu  Got,  ja  e  i  n  v  a  t  e  r  a  1 1  e  r  b  a  r  m  h  e  r  t  z  i  g  k  h  a  i  t  ;\ 
welcher  nimermer  vergebenlich  angeriefft  wiert  verleiche  vns  allen 
den  rechtcn  geist  mit  hertzen  vnd  mund  zubeten,  vnd  jm  gebet 
mit  den  ersten  Christglaubigen  zuuerhar r en4  (Act.  1)'.  Dan  der 
mund  der  warhait  offentlich  bezeugt  (Luc.  18.  6.)d,  man  m  u  e  6  all- 
z  e  i  t  b  e  t  e  n  ,  v  n  d  n  i  t  n  a  c  h  1  a  s  s  e  n r>.  Darumben  den  auch 
Christus  die  nacht  mit  dem  gebet  verzeret  hat 6. 

Fiir  das  sibende  zu  einem  eingezognen  Got  gefolligen  wandel, 
nutzct  gar  fast,  das  ains  der  fast  schadlichen  wurtzen  alles  besen, 
der  aignen  lieb  mit  gewalt  absterb  vnd  widerstrebe,  vnd  sich  mit 
wenigem  beniegen  lafie,  dieweil  die  begierligkhait  in  den  Adams 
khindern  vnersetlich  ist,  vnd  auch  S.  Paulus  gebeut  .1  Thim.  6.°  wan 
w  i  e  r  n  a  r  u  n  g  v  n  d  k  1  a  i  d  e  r  h  a  b  e  n  ,  s  o  1  a  £  t  v  n  s  d  a  r  a  n 
beniegt  sein7.  Es  ist  ja  vil  besser  gar  wenig,  als  einen  iberfluft 
haben.  es  seij  in  essen '.  trinckhen,  gewandt,  oder  anderm  •  ain  recht 
apostolische  regel  istes,  seit  nit  sorgfeltig,  sunder  in  allen 
dingen  lateet  c  u  r  bit  jm  gebet  vnd  flechen  mit8  danckh- 
sagung  vor  Got  khundt  werden8.  Phil:  4  •  vnd  abermal  sagt 
S.  Paulus  •  Heb  :  13 9  •  E  ur  wandel  seij  an  geitz,  vnd  lafit 
e  u  c  h  b  e  n  i  e  g  e  n  a  n  d  e  m  ,  d  a  s  v  e  r  h  a  n  d  e  n  i  s  t ,  d  a  n  G  o  t 
h a  t  g e s a g  t  •  Deut  :  31 10  •  j  ch  w  i  1 1  d  i  c  h  n  i  t  v  e  r  1  a  6  e  n  ,  n  o  c  h 
versaumen  •  also  das  wier  freij  migen  sagen:  der  herr 
ist  mein  helffer11,  vnd  ich  will  mier  nit  furchten'1  was 
mier  der  mensch  thue  •  Ps.  55  12.  0  wol  dem  menschen  so  nach 
dem  geist  arm  ist13  ■  Matth.  5  •  vnd  nach  der  ersten  Christen  exempel 
nichts  aigens  behalt,  sunder  mit  andern  in  gemain  lebt u  vnd  alsa 
allerleij  zeitliche  sorg  vmbstofit,  vnd  so  wol  den  leib  als  die  Seel 
Got,  vnd   den '  Oberisten  vertraut,    der   massen   das   er  alles  von  der 

a)  solt  B.  b)  stettige  B.  c)  Act.  1  non  e#t  in  B  d)  In  A.  hoc  in  margine  a&riptum  est. 
c)  gebott  (Timoth.  6)  B.  f)  essen  vnnd  B.  g)  Gebett  mit  Flelien  vnd  B.  b)  micb  nit  ffirch- 
ten  B.         i)  dem  B. 


Ps  33,  2.         -  Mal  1,  6.         !  2  Cor  1,  3.         4  Act  1,  14.         5  Lc  18,  1. 

Cf.  Lc  6.  12;  21,  37:  22,  39;  Mt  14,  23—25;  26,  31-44  etc. 

1  Tim  6,  8.  8  Phil  4.  0.  9  Hebr  13,  5  6. 

Ios  1.  5.     Similiter  Dt  31,  0  8.  "  Ps  27.  7:  117,  6  7. 

Ps  55.  11.  1:;  Mt  5.  3.  u  Cf.  A.ct  4.  32—35. 


240  2218;  Canisius  Sodalibus  collegif  virginum  halensis. 

hand  Gotes  mit  ainfeltigen  hertzen  annimbt.  vnd  die  vnnutze,  ja 
schedliche  sorg  faren  latet.  Dan  also  hat  Christus  beuolchen  •  Math.  6  • 
s  u  e  c  h  e  t  z  u  m  e  r  s  t  e  n  d  a  s  r  e  i  c  h  G  o  t  e  s  v  n  d  s  e  i  n  g  e- 
rechtigkhait,    so  werden   euch   dise  ding  alle  zuegethan1. 

Zum  achten  ist  nit  wenig  daran  gelegen  •  das,  welcher  begert  sorg- 
feltig  mit  Got  zuwandlen,  nit  allain  das  eisserlich  wort  Gotes,  sunder 
auch  die  jnwendige  einsprechung  des  heiligen  Geists  in  seinem  hertzen 
herre  •  vnd  denselben  baiden  nachkhume,  vnd  mit  dem  heiligen  Pro- 
pheten  sage  Psal.  84.  J  c  h  w  i  1 1  h  e  r  e  n  w  a  s  G  o  t  d  e  r  h  e  r  r  z  u 
mier  rede,  dan  er  wiert  friid  reden  jber  sein  volckh,  vnd 
iber  seine  heiligen,  das  ist,  iber  die  so  zum  hertzen 
kheren"11'.  Also  that  auch  der  Prophet  Samuel  in  seinen  jungen 
tagen,  sprechende  •  1.  Reg.  3  •  Rede  0  herr  dan  dein  khnecht 
hert3-  ist  doch  khain  schatz  vnd  klainat  so  khostlich,  als  ain  guets 
gewissen,  so  mit  dem  lieben b  willen  Gotes  verainiget  bleibt,  vnd  dem 
heiligen  Paulo  volgt  da  er  spricht  :  Rom:  12  •  das  wier  warnemen. 
vnd  wol  merckhen  sollen,  welches  da  seij  der  guete,  der 
wolgefellig  vnd  volkhumen  will  Gotes4,  zu  solcher  ver- 
einigung  des  hertzen  mit  Got.  helffen  iber  die  massen  fast  \  die  gnad- 
reiche  vnd  khrefftige  heiligen J  Sacrament ,  sunderlich  der  heiligen 
beicht,  vnd  Comunion,  wan  sy  andechtig,  vnd  begierlich1  empfangen 
werden,  dan  mit  disen  geistlichen  hailwertigen f  artzneijen.  macht  der 
himliseh  Samaritan,  seinen  khranckhenR  gesundt5.  erleicht  die  jnnerliche 
linsternufien,  befeichtet  die  thtirre  erden,  geuiist  die  lebentigen  wasser 
darauf,  vnd  was  vnfruchtbar  war,  das  bringt  er  zu  nutzs,  trestet  auch 
die  traurigen  vnd  betriebten,  vnd  sterckhet'1  wider  alle  anfechtung. 
Es  wiert  auch  erfiillet  was  der  Prophet  meldet  Psal:  145  •  Der  herr 
e  r  1  e  fi  t  d  i  e  g  e  f  a  n  g  n  e  n  ,  d  e  r  h  e  r  r  e  r  1  e  i  c  h  t  d  i  e  b  1  i  n  d  e  n, 
der  herr  richt  auf  die  gefallenent;  vnd  abermalen  Psal:  14<>  • 
Er  hailet,  die  eines  reuigen  hertzens  sein,  vnd  verbindt 
jere  schmertzen7.  Welcher  sich  aber  der  heiligen  Saeramenten 
endthalt,  vnd  dieselben  aufi  geringen  vrsachen  vnterla&t,  der  beraubt 
sich  warlich1  der  bosten  schatz  so  <i<>t  seiner  khirchen  verlassen,  vnd 
gesclienckht  hat  :  bleibt  aucli  offt  klirafftlo^  bled  vnd  schwach,  seitemal 
er  sich  vou  der  rechten  ertneij  abzeuchet,  vnd  d':e  rechten  mitel,  so 
zu  vnserm  hail  eingesetzt  sein,   nit  an  die  handt  nimbt.  vnd  braucht. 

Ziim  Neinten,  der  khan  mit  Got  seinem  herren  sorgfeltig  wandlen, 
«relcher  mit  der  lieben  vnd  Gotseligen  Magdalena,  Christo  jerem  ge- 
liebten  herren  allain  aul.iwai  t  s.  vnd  als  cin  eingezogne,  vnbefleckhte 
gesponfi,  jin  als  jeren  aller   liebsten,   alzeil   vor  augen  hat,  auch  sein 

a)  llcii-ii  gehSren  /•'  b)  Hoe  v  non  esl  in  /•'  c)  wol  />'  d)  Hoe  >■  deest  ■■  /•'  e)  ge- 
biirlich   /•'.       I    heylwirdigcn   l<       g)  sein6  Krancke  /•'        ii    sterckei  Bie  /■'        i>  Hoe  v.  inm  < si  inB, 


1  Mt  6,  33.  '-'  Ps  84,  9.  :1  1  Reg  3.  9  10.  '  Elom   li'.  2. 

5  ('('.  Lc  lo.  :;n    :i7.  "  Ps  145,  7  8.  :  Ps  146,  3. 

s  Cf.  Lc  ln,  38     12. 


Friburgo  Helvetiorum  a.  1586    circa  d.  7.  A.prilis).  241 

stini  zu  hertzen  fieret,  in  dem  er  sagi  vnd  beuilcht:  Psal:  44  •  here 
dochter,  schaue  auf,  vnd  naige  deine  ohren:  vergifi 
deines  volckhs,  vnd  deines  vaters  hauft,  das  ist  .  die 
eitel  sindige  welt,  so  wieri  der  Khinig  lust  an  deiner 
Ischene  haben,  dan  er  isi  dein"  herr  vnd  Got:  alle  zierd 
aber  der  dochter  des  Khinigs  ist  gantz  jnwendig  vnd 
j  e  r  k  1  ai  (1  i  s  t  g  e  w  i  r  c  k  li  t  g  o  I  <l  ni  i  t  ni  a  n  i  g  f  ar  b  i  g  e  n  g  e- 
wirckhten  arbeten1.  Difi  redt  der  Prophet  zu  einer  jeden  Got- 
Kebendenh  Seel  •  also  hat  aucli  Got  zu  seinem  lieben  freundt  Abraham 
gesprochen  Gen:  17  •  Jch  bin  der  allmechtig  Got,  wandle 
vor  mier,  vnd  seij  volkhumen2.  0  wie  selig  ist  die  Person, 
so  von  Got  zu  disem  recht  geistlichen,  vnd  volkhumen  leben  beriefft, 
sicli  gantz  vnd  gar,  von  jerem  Breitigam  regieren  lafet,  vnd  jeren 
geist,  mit  seinem  geist  durchaufi  verainiget  •  sij  muefi  aber  darzue 
haben.  vnd  brauchen,  sibenerlaij  naigungen,  vnd  Tugenden  in  jerem 
hertzen,  als  nemlich,  jnbrinstige  lieb:  hechste  forcht  •  Grofie  Reuerentz  • 
bestendigen  Eifer  •  state  Danckhsagung  •  freliche  lobgesang  •  guet- 
willige  gehorsam  •  vnd  darneben  ein  geschmackh  Gotlicher  suessig- 
khait.  Damit  nun  ain  Dienerin  Gotes  solche  Tugenten  haben  vnd 
erhalten  mege,  soll  sy  jere  sunderbare  gebet  dem  herrenc  aufoptfern 
vnd  sprechen :  0  gietigister  Jesus,  verleiche,  das  ich  dich  jnigklich  vnd 
jnbrinstig.  von  gantzem  hertzen.  auch  aute  allen  meinen  khrefften  liebe, 
zum  hechsten  forchte.  vnd  sorg  auf  dich  habe,  vnd  die  ehr  deines 
heiligen  Namens  der  gestalt  sueche  vnd  begere.  das  mier  alle  schmach 
vnd  vnbild  so  dier  bewisen  wiert,  mein  hertz  zerschneide  vnd  entzinde  • 
gib  mier  gleichfals  aucli  erkhantnufi,  das  ich  demietigklich  deine  wol- 
thaten  erkhennen  kliinde.  vnd  dier  mit  hechster  danckhbarkhait  fiir 
solclie  alzeit  danckh  sage  •  gib  mier  des  gleichen  auch  gnad,  damit  icli 
dierd  gehorsam  seij  in  allen  dingen,  auch  volkhumenlich  dein  siiessig- 
khait  vnd  liebligkhait  versueche,  damit  ich  mit  solcher  je  lenger  je 
mer  in  deiner  Gotlichen  lieb.  vnd  in  haltung  deiner  heiligen  gebot 
wachse  vnd  zuneme  Amen ' . 

Beschlufi. 

Wiewol  dise  obgemelte  materi  wol  wert  were,  das  sy  weiter  aufa- 
gefiert.  vnd  mer  erklart  wurde,  so  will  ich  doch  von  khurtz  wegen 
das  iberig  abschneiden  vnd  die  gantz  sach  beij  disen  erzelten  vier 
Capitlen  beruen  laijen.  Allain  erman  vnd  bit  eur  lieb  vnd  andacht, 
sy  wellen  dises  mein  schreiben  dermassen  annemen,  wie  es  von  mier 
auS  gueter  Christlicher  mainung  gestelt,  vnd  jbersandt  worden.  Got 
dem   allmechtigen   zwar  zu   lob,    vnd  euren   hertzen  zu    trost  auch  zu 

a)  U.  perperam:  ein.  b)  Grott  liebhabenden  B.  c)  eondere  GebeM  <'utr  /;.  <1  ■  Tn  B.  se- 
quitur:  vnnd  alk'ii  denen,  bo  niicli  an  deiner  statt  laitt-n  vnrt  regieren,  niit  wabrer  Demut,  yiiihI 
autfgebung  meines  eignen  WHIen  vnnd  Verstandts  willigklich.  e)  Quae  sequuntur,  usqut  ad  ftnem, 
in  B.  desunt. 


1  Ps  44,    11    12  14  15.  -  Gen  17.  1. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  el   Acta.    VIII  lii 


242  2219.  Canisius  P.  Caspari  Stauder  S.  .1. 

erjnnerung  deren  dingen,  die  meines  erachtens  eur  Christlichen  ver- 
samlung  wol  anstehen.  vnd  schier  von  neten  sein.  damit  jer  in  euren 
eingezognen  Gotseligen  wandel,  je  lenger  je  mer  zuenemet,  vnd  vol- 
khumener  werdet  •  bin  gueter  hoffmmg.  jer  wert  wie  ich  dan  von 
hertzen  beger.  in  eurem  andechtigen  gebet  meiner  nit  vergessen,  vnd 
in  sunderhait  mier  vuwierdigen  die  gnad  erlangen,  das  ich  samb  euch 
( 'hristo  vnserem  lieben  lierren  recht  dienen  vnd  gefallen  niige  Amen 
Anno  1586. 

Petrus  Canisius  der  Societet"  Jesu  Priester. 

In  *  Responsis  quibusdam  ad  ..quaestiones  super  Venerabili  P.  Petro  Canisio 
Friburgum  Heluetiorum"  missis.  quae  circa  medium  saecuium  XVII  a  Socio  aliquo  col- 
legii  S.  J.  halensis  datae  esse  videntur,  de  Canisio  scribitur:  BScripsit  etiam  Anno  1586 
Friburgi  Heluetiorum  exhortationem  pro  Parthenone  postea  Serenissimi  Guilielmi 
Hauariae  Ducis  auctoritate  typis  excusam  et  Halam  misit,  ubi  ipsum  Autographum 
cum  veneratione  asseruatur  et  aliquoties  ad  mensam  legitur.  Alias  ab  Illo  litteras 
nullas  habent  in  Collegio  Virginum"  Cod.  „Can.  63"  f.  I18a).  Ac  Maria  Eleonora  ab 
Arcu  Arco  collegii  huius  antistita  in  *  litteris  Hala  17.  Decembris  1725*  datis.  quibus 
Canisii  beatificationem  a  Benedicto  XIII.  petebat:  ..Petrus  Canisius",  inquit.  „fuit, 
qui  pro  Parthenone  nostro.  .  .  .  epistolam  scripsit,  praeclaris  hortamentis  refertam, 
adque  primaeuum  caetus  nostri  conseruandum  vigorem  efficacissimis.  quam  in  Ven. 
huius  Doctoris  iugem  memoriam,  nobisque  perenne  ad  progrediendum  in  virtute 
incitamentum,  ineunte  quouis  quadrimestri  inter  prandendum,  coenandumue  publica 
lectione  repetitam.  grato  semper  animo  auscultamus. "  S.  R.  C.  Lausann.  Beatif.  et 
Canoniz.  Ven.  S.  D.  P.  Canisii  Positio  sup.  dubio,  an.  et  quomodo  sit  signanda  Com- 
missio.  Romae   1734,  Summar.  pg.  91— 92. 

221«.  CANISIUS   P.  CASPARI    STAIDER    S.  J..    rectori    collegii 

halensis.  Friburgo  Helvetiorum   7.  Aprilis   1586. 

Ex  apographo  saeculo  XArII.  vel  XVIII.  scripto  et  a  librario  sie  inscripto: 
„1586  Ad  P.  Casparum  Stauderum  Soc :  Iesu  Rectorem  Halae."  Cod.  monac. 
,Lat.  1606"  f.  158.  Epistulam  gallice  reddidit  Alet  287  288.  Eius  partem  ger- 
tnanice  posuerunt  Riess  503  et  Kroess,  Can.  208. 

Praefatinncnla  editoris.  rP.  Casparus  Stauder  brigautinus  [Bregenz]  Episcopatus 
Constantiensis,  Ann.  -13.  valetudine  mediocri,  Minister  et  procurator,  pollet  ingenio 
et  iudicio.  prudentia;  parum  studuit,  suauis  in  moribus" :  Ita  sua  niaiiii  notavit 
P.  Gregoriiis  Itoscf/ins  rector  collegii  augustani  in  huius  collegii  *  Catalogo  22.  Julii 
l."»s|   scripto    (i.  Sup.  1!).   I   f.  32-. 

Stauderum,  antequam  Societatem  ingressus  ossct.  per  aliquot  annos  Georgii 
[lsung,  Suebiae  austriacae  praefecti,  qui  Canisio  valde  amicus  erat  Can.  VI  341  ad 
342.  secretarium  fuisse  affirmat  Agricola  1  Dec.  5.  n.  456).  Paulus  Hoffaeus  Ger- 
maniae  superioris  praepositus  provincialis,  Mercuriano  praeposito  generali  scripsit 
*  Augnsta  11.  Aprilis  1574:  Stauderum  iam  Monachii  in  Societatis  tirocinio  ver- 
sari;  „eius  uxor  defuncta  est;  unicam  filiolam  6.  annorum  in  monasterio  alcndi  causa 
collocavit,  et  bonis  patrimonialibus  boneste  dotavit".  Et  ^.ugusta  11.  Julii  1574: 
_Kst  vir  prudentissimus  qui  tnultis  annis  tractauii  vniuersam  contributionem  quam 
fecit  Caesari  Jmperium"  ex  autographis;  Germ.  L36  I37h  I40a).  Landsbergensi  uovitia- 
tni.    in  quo  aliquamdiu   „ministrumu   egit     Agri^ola  l.  c.  157  .    1000  florenos  donavit. 

Rector   balensis    factus  est  26.  Octobris  1585    Duhr,  Jes.  I   194 ]  5311).    Eum  lem 

anno  loco  I'.  1'auli  Eetzcovaei  LO.  lanuarii  1585  mortui  constitutum  ossc  confessarium 
collegii  yirginum  a  Magdalena  Austriae  archiducissa  Halae  conditi  aarratur  w  "Co- 
dice  BNey-Er5ftnetes  Spiegl  Zimmer  der  durch-leichtigisten  KSnigin  Magdalena"  a.  1742 

;i     Societc    i 


Friburgo  Helvetiorum   <.  A.priiis  1586.  243 

Bcripto,  qui  olira  in  collegio  illo  servabatur  ei  nunc  Halae  in  archivo  urbis  esi  p.  <i7  . 
Ila|a  propter  infirmam  valetudinem  anno,  nt  videtur,  L588  avocutus,  primus  resi- 
Uentiae  biburgensis  Biburg),  quae  paullo  ante  collegio  ingolstadiensi  accesserat,  su- 
berior  creatus  est;  ubi  brevi  tempore  omnium,  quibuscum  ei  agendum  erat,  animos 
sil.i  etSocietati  conciliavii  Tabe  confectus  est  Ingolstadh"  a.  L590  Agricola  I.  c.  357  . 
I>,  collegii  halensis  prosperitate,  Schwazio  excolendo,  Magdalena  regina.  Quae 
pnferant  ad  offidum  rectoris  recte  administrandum.     De  rebus  friburgensibus. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater. 

Gratae  mihi  fuerunt  litterae  uestrae.  c.\  quibus  de  fruetu  spiriiu.ili. 
quem  Halae  colligitis,  libenter  intellexi.  Conseruet  Dominus  et  augeat 
lcclesiasticorum  et  aliorum  amicorum,  praesertim  Dominorum  prae- 
lentem  erga  nos  [?]a  beneuolentiam.  Scio  euim  quanti  referat  Senatorum 
|t  Ciuium  Halensium  animos  uobis  et  Collegio  conciliatos  esse.  Vtinam 
lene  succedat  piscatio  l  Swatzii-  instituenda,  uel  fortasse  iam  iustituta, 
ubi  nobis[?]b  douuuu  dari  desiderarem.  Deo  gratia,  qui  Reginam  et 
matrem  nostram :!  tam  benigne  conseruat.  et  Collegio  fauentem  reddit. 
icribo  acl  illam  sicut  optastis,  et  cupio  illi,  si  possim,  in  Domino 
gratificari. 

Quoniam  uero  petit  R.  T.  ut  de  suscepto  munere  isthic  admini- 
strando  dicam  aliquid,  operae  pretium  fore  putarem,  si  [assuescat]  [?] c 
de  huius  ofticii  ratione  frequenter  cogitare,  legere  ac  meditari,  Deum- 
que  inprimis  rogare,  ut  sapientiam,  uires  ad  hoc  onus  bene  gestandum 
augere  dignetur.  Deinde  magni  refert  Rectores  omnes  ueram  cum  Deo 
unionem  habere,  et  Spiritu  Diuino  magis  quam  humano  ad  agendum 
et  regendum  duci,  magnosque  in  Charitate  domi  et  foris  progressus 
facere,  ac  demum,  si  iieri  potest,  sapientem  et  liberum  habere  ad- 
monitorem4.  Orabo  Dominum,  qui  hoc  onus  uestris  humeris  imposuit, 
ut  suam  gratiam  ad  illud  sustinendum  magis  ac  magis  augeat  ad  honorem 
sui  nominis.  Peto  uicissim  a  R.  T.  ut  in  suis  precibus  et  sacrificijs 
mei  memoriam  frequentem  habeat,  meque  aliorum  etiam,  et  praesertim 
Patris  Raetip  et  P.  Lucae"  precibus  commendatum  reddat.     Nos  hoc 

a)  Sic  apogr.;  fortasse  C.  scrrjasit:  uos,  sicut  pawlln  inferius  scripsit:  uobis.  b)  Sic  apogr.; 

kgendumne  uobis  ?    Cf.  supra,  adnot.  a.       c)  A,<i  hoc  vel  simile  v.  supplendum,  aut   vv.   si  de  delenda 
■  ssi    vidi  ntur. 


1  Piscationem  illam  bominum  significat,  <le  qua  Loquitur  Christus  Mt  -L,  19; 
kc   1.  17:  Lc  5,  10.     Cf.  etiam  Ler.  16,  16. 

-  Schwaz,  pagus  nunc  civitas)  Tirolis  septentrionalis,  isque  vaLde  frequens  et 
laetalLorum  operibus  celeber;  cf.  Can.  V  48-L.  Sub  finem  sacrae  Quadragesimae 
a.  L586  duos  Societatis  sacerdotes,  unum  ex  collegio  oenipontano,  alterum  ex  halensi, 
magno  cum  fructu  ibi  Laborasse  uarratur  in  *  Ristoria  collegii  oenipontani  Cod. 
,Hist.  coll.  Oen."  p.  42  . 

:l  Magdalenam,  quae  Societatis  collegium  halense  condiderat  et  oenipontanum 
multis  beneficiis  affecerat.  '  De  lioc  officio  v.  Ccrn.  VI  459 5.     . 

5  Ln  *Catalogo  coiiegii  halensis  a.  1587  scripto  legitur,  „P.  Georgium  Retimn". 
bonstantia  Konstanz  ortum,  38  annorum  esse.  ex  quibus  18  in  Societate  egerit 
<;.  Sup.  19,  II  f.  34=  . 

"  Significatur  P.  Lucas  Schoggler  Schogler),  de  quo  in  *  Catalogo  collegii  ingoi- 
stadiensis  a,  1587  scripto  dicitur:  BOriundus  ex  Jnichen  in  comitatu  Tyrolensi,  annos 

16 


■ 


•J44      2220.  Canisius  P.  Ferdinando  AJber.    Friburgo  Helvet.  24.  Maii   1586. 


ah  Baereticis  circumcincti,  utcunque  a  Domino  uisitamur.  partiin 
ol>  difficilem  rerum  annonam,  quae  pauperes  uehementer  affligit.  partim 
ob  Heluetiorum  dissensiones,  et  uicinos  Grallorum  tumultus.  Christusi 
ad  suam  gloriam  uertat  omnia.  Noui  Collegii  fabrica  nobis  ex  animi 
sententia  succedit  optime.  Salutem  ex  me  dici  cupio  D.  Mantelio  et 
Domesticis  omnibus.  Foelix  Pascha  nobis  Christus  largiri  dignetur; 
Salutant  uos  Patres  et  Fratres  nostri  in  Domino.  Friburgi  Postridie 
Paschatis, 

Litteris  ad  Reginam  scriptis  inscriptionem  addatds  qua<  - 
Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

•2'2'20.         CANISITJS    P.  F1K1)I\  i\DO     Vl.KlK    praeposito    provincia^ 
ietatis  lesn  Germaniae  superioris. 

Friburgo  Helvetiornm  24.  Maii  158 
K\  autographo  Canisii,  addito  litteris  P.  Petri  Michaelis  arcbetypis.  t  Jerm.  166  t*.  47. 

PneJatie  editaris:  P.  Petrus  Mkhael  S.  J.  rector  collegii  friburgensis  Friburgn 
•J4.  Maii  1586  P.  Ferdinando  Alber  praeposito  provinciali  Germaniae  superiorisf 
*scripsit:  ,De  Castellania  agam,  cnius  nomine  accipio  locum  quendam  determinatum 
in  territorio  Collegij,  in  quem  quotquot  ex  subditis  rnsticis  litem  uel  controuersiam 
habent,  causam  acturi,  vel  sententiam  acceptnri  conueniant  Praeterea  certum  quen- 
dam  cum  lmli»  —  ss  irum  numernm,  »[ui  non  solum  de  litibus  propositis  ferani 
sententiam,  et  de  uita  iudicent  uerumetiam  pnniant  mnlctentque  sontes,  secnndnm 
patriae  iura  et  consuetudines.  Hanc  uero  Castellaniam  constituerent  rnstici  Collegi* 
subiecti,  qui  partim  habitant  iuxta  Monasterium  :  locisue  alijs  a  iurisdictione 
Friburgensium  exemptis,  pavtim  in  uillis.  Posat  Molletes  et  Marcens,  quae  sunt 
sub  mero  mixtoque  imperio  et  omnimoda  iurisdictione  Collegij.  Ipsa  antem  locd 
distant  a  Monasterio  tribus  feve  horis,  a  se  inuieem  uero  nonnulla  qninqne ;  quonnri 
incolis  nostro  uomine,  ius  dieevet  Iudex  electus,  una  cnm  dnodecim  assessovib  - 
secundum   delicti   magnitndinem   subditos   puniret    1104110    sane    carebit  sua  utilitate 

tta  Castellania  •  nam  quamuis  nnllos  redditns  adferet  Collegio,  attamen  quietan 
gubernationem   snbditornm    faeiet.    neque   toties   eiim    nicinis    Reipnblicae  Praefectis 
contendendnm    evit.    qui  nnlla   habita    in  nostros  subditos  iurisdictione,    ex  sola  per- 
--   >ne  Abbatum   haetenus  ad  arbitrium  eosdem  muletarunt.    t-t  hodie  quoque  eum 
delinqnunt  ab  eisdem  importnne  poenas  exignnt    !       stis  clamoribus  libe- 

rabimuv.  quibns  nos  ad  deprecandum  poenas  fatigant,  et  auxilium  opemue  nostram 
imploraut.  lura  etiam  Collegij  eonseruabimus  ad  qnae  non  minus.  qnam  ad  bononuu 
-  uationem  obligati  uidemur.  Denique  authoritatem  maiorem  consequemur  apud 
rustieos  si  hnliei  nostro  nomine  paruerint.  non  uero  Praefectis  Reipnblicai  -  -  - 
miserint.  Ad  has  rationes  accedit,  qnod  extra  septa  Monasterij  domus  commo 
quae  liuliei  et  carceribus  sernire  poterit,  et  non  facile  alijs  usibus  uideatur  appli- 
eari  p  ss 

Pro  pavte  tamen  negante  non  desnnt  rationes  _        ssimae:  Quarum  prin 

lania    sine    magnis   sumptibus  Collegij  institui  non   poterit.   neque  Iudex    - 
muletis  content   -  -  onuum  stipendium  exiget,    qnod  etiam     ss  s 

>^ribus  et  apparitovi  statuendum.    2  ratio  Senatus  Fri       _     --  nunqnam  persnaderi 
poterit,   ut  mandet  vusti.  -  mote  habitantibus  nt  unum  in  locum  cum  iactura 


gressus  S      etatem   1"  .  S     * .  .  .  .    Minister   a  18.  Julij  huius  anni" 

3up.  19,  II  ~  -  egii  halensis  fuit    Duhr,  Jes. 

\  stratensi  ad   S 

- 


«  t 


2221.  Claudius    Iquaviva  Canisio.     Roma  •'».  lulii   1586. 


245 


:.-.,.  ■ 


■ 


. 


rei  familiaris  iu^  petituri  conueniant.  3  tatio.  h.\  Bubditis  Collegij  non  sunl  tot,  «jni 
Becundum  iura  p ; « t i  i ; » . •  m  assessores  eligi  possint,  cum  plerique  sini  operarij,  doh 
autem  rustici,  quorum  bona  -int  propria.  I  ratio.  Volentes  fugere  querelas  ei 
molestias,  in  easdem  incidemus,  >i<)iii<l<-ni  Praefecti  Reipublicae  nunquam  non  <iu<-- 
rentur  <l<-  lenitate  nostri   [udicis  in  subditos,  ab  ij-.<l<-ni  etiam   t  -i  pnniti  fuerinl 

,(<l  senatum  deferemur.  •"<  Negabit  Respublica  institutionem  buius  Castellaniae,  hnn 
<iu<«l  .i  triginta  fere  annis  Abbates  hanc  iudicandi  molestiam  oicinis  Praefectis,  u<-l 
nltro  detulerint,  uel  concesserint,  tum  etiam,  quod  iam  in  publico  senatii  decretum 
->it  <<iiiii<'in  indicandi  potestatem  Abbati  Altarippano1  auferre.  6  Denique  quod  ]',<■- 
Ugiosorum  sil  oacare  j<i<-tati  <-t  litt<-ri-.  non  autem  extruere  carceres,  enormare  com- 
pedes,  catenas  <-t  equuleos,  quae  tamen  omnino  curanda  sunt,  -i  Castellania  insti- 
tuenda  est"  <\  archetvpo,  a  Petiro  Bfichael  subscripto.  Germ.  166  f.  17. 
//,    iudiciit  de  hominibus  eoUegio  subieetit  faciendis. 

/>,  ..<\i<t< Uaniau  coUegii  friburgensis  instituenda  /'.  Petrus  Michael 
coUegii  rector  sic  -■  sentire  P.  Ferdinando  AU>er  praeposito  provinciali 
scripsit:  „CasteUaniam  nuUam  instituendam  censeo,  tum  <]<<<>il  frustra 
liiiins  confirmationem  a  Senatu  petituri  simus,  f<<u<  etiam  quod  -<<<< 
magnis  CoUegij  sumptibus  et  <ih.«j<<<-  augmento  reddituum  in<-/<o<ni  ><<- 
<l<i<<it."    Jli.<  verbis  Canisius  sua  <<<<i<<<<  /<<<<<■  subiunxit: 

Eadem  <--t  mea  sententia:  cuperem  tamen  rationem  inm-niri  ad 
amolienda  incommoda  et  <>n<-ra  ut  opinor,  collegio  intolerabilia,  si  uti 
hactenus  i.  e.  sine  huiusmodi  Castellania  cum  subditis  procedamus. 

Petrus  Canisius. 

Ita  Canisius  rectoris  .consultor".  Duo  qnoque  reliqui  consultores,  qui  erant 
i'.  Petrus  Lovaniensis  et  Sigismnndns  Qsung2,  <-a-t<-llaniam  non  esse  in-titufndam 
sriip-t-nint. 

Alberus   prouincialis   has  s<jnt<'iitias  Romam  a<l  Aquavivam   praepositnm   - 
ralem  misit. 

2221.  CXAIDII.S    AQIAVIVA    praepositus    generalis    Societatis 

CANISIO.  Roma  3.  Iulii  1586. 

Y.x  commentario  sic  inscripto:   BFriburgi  P.  Petro  Canisio."    ( <.  Sup.  1  f.  172*. 
Se  facturum,  quae  Canisius  facienda  esse  scripserit.    CoUegii  fructui  ei  gratulatur. 

NTescio  guo  modo  factum  sit  ut*  litterae  quas  pene  huius  anni 
initio  Reuerentia  V.  de  istius  Collegij  rebus  perscripsit,  tam  sero  ad 
n<<-  peruenerint:  non  enim  multo  ante  hos  dies  p<-ruenerunt.  Eas  tam<m 
libenter  uidimus,  f-t  cum  Dei  gratia  quicquid  ex  ijs  auendum  fuerit. 
pro  Domini  honore,  et  prouineia<-  istius  utilitate.  id  cum  omni  diligentia 
faciemus.  Speramu.s  autem  omnia  diuino  accedente  auxilio  bonum  pro- 
gressum   habitura.   maxim<-   opera     P.  Prouincialis 3  cui   ut   uideo    uec 

a)  Prima  /,'<<-•-  sex  <-,-.   ,'„  ,-,,,„,,  ;.j..  oblitt. 

m  eomtn.  eon  l  ex  diligentia. 


>i^nificatur  monasterinm  cisterciense  Hanterive   Altenryf   hau<l  procul  ab  urbe 
friburgensi  situm. 

-'  AJber   Lucerna   31.  Maii  1586   Aquavivae    *scripsit:    .Duobns   Consultoribus 
Collegij  Fribnrgensis  tertium  addidi.  Patrem  Siinsmundum  Jlsung,  qni  et  Procurator 
■ll<-gij"    ex  autogr. ;  Germ.  166  f.  54   . 
Ferdinandj  Alber. 


:>44      2220.  Canisius  P.  Ferdinando  Alber.    Friburgo  Helvet.  24.  Maii   1586. 

loco  ab  Haereticis  circumcincti,  utcunque  a  Domino  uisitamur,  partim 
ob  difficilem  rerum  annonam,  quae  pauperes  uehementer  affligit,  partim 
ob  Heluetiorum  dissensiones,  et  uicinos  Gallorum  tuinultus.  Christus 
ad  suam  gloriam  uertat  omnia.  Noui  Collegii  fabrica  nobis  ex  animi 
sententia  succedit  optime.  Salutem  ex  me  dici  cupio  D.  Mantelio  et 
Domesticis  omnibus.  Foelix  Pascha  nobis  Christus  largiri  dignetur. 
Salutant  uos  Patres  et  Fratres  nostri  in  Domino.  Friburgi  Postridie 
Paschatis. 

Litteris  ad  Reginam  scriptis  inscriptionem  addatis  quaeso. 
Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

2220.        CANISIUS    P.  FERDOANDO   ALBEK    praeposito    provinciae 
Societatis  lesu  Germaniae  superioris. 

Friburgo  Helvetiorum  24.  Maii    1586. 
Ex  autograpbo  Ganisii,  addito  litteris  P.  Petri  Micbaelis  archetypis.  I  rerm.  166  f.  47. 

Praefatio  editoris:  P.  Petrus  Michad  S.  J.  rector  collegii  friburgensis  Friburgo 
24.  Maii  1586  P.  Ferdinando  Alber  praeposito  provinciali  Germaniae  superiorid 
scripsit:  „De  Castellania  agam,  cuius  nomine  accipio  locum  quendam  determinatum 
in  territorio  Collegij,  in  quem  quotquot  ex  sulxlitis  rusticis  litem  uel  controuersiam 
babent,  causam  acturi,  vel  sententiam  accepturi  conueniant.  Praeterea  certum  quen- 
dam  cum  Judiee  assessorum  numerum,  qui  non  solum  de  litibus  propositis  feranl 
sententiam,  et  de  uita  iudicent,  uerumetiam  puniant  mulctentque  sontes,  secunduni 
patriae  iura  et  consuetudines.  Hanc  uero  Castellaniam  constituerent  rustici  Collegiq 
nostro  subiecti,  qui  partim  habitant  iuxta  Monasterium  '  locisue  alijs  a  iurisdictione 
Friburgensium  exemptis.  partim  in  iiillis,  Posat.  Molletes  <'t  Marcens,  quae  sunl 
sub  niero  mixtoque  imperio  et  omnimoda  iurisdictione  Collegij.  [psa  autem  loca 
distant  a  Monasterio  tribus  fere  boris,  a  se  inuicem  uero  nonnulla  quinque;  quorund 
incolis  nostro  nomine,  ius  dicerei  [udex  electus,  una  cum  duodecim  assessoribus,  <t 
secundum  delicti  magnitudinem  .suhditos  puniret,  oeque  sane  carebit  sua  utilitate 
instituta  Castellania  •  nam  quamuis  nullos  redditus  adferei  Collegio,  attamen  quietam 
gubernationem  subditorum  faciet,  neque  toti<'s  cum  uicinis  Reipublicae  Praefectia 
contendendum  erit,  qui  nulla  babita  Ln  nostros  subditos  iurisdictione,  ex  sola  per- 
missione  Abbatum  bactenus  ad  arbitrium  eosdem  mulctarunt,  vt  hodie  quoque  cmn 
delinquuni  ab  eisdem  importune  poenas  exigunt.  Molestis  praeterea  clamoribus  libe- 
rabimur,  <|iiilius  nos  ad  deprecandum  poenas  fatigant,  <'t  auxilium  opcmue  nostrais 
implorant.  lura  etiam  Collrnij  conseruabimus  ad  <|iia<'  non  minus,  quam  ad  bonorum 
conseruationem  obligati  uidemur.  Denique  authoritatem  maiorem  consequemur  apud 
rnsticiis  si  [udici  nostro  nomine  paruerint,  non  uero  Praefectis  Reipublicae  sese  sub- 
miserint.  Ad  has  rationes  accedit,  <|ii<i<l  extra  septa  Monasterij  domus  commoda  >it. 
quae  lu<li«-i  el  carceribus  seruire  poterit,  <'t  non  facile  alijs  usiluis  uideatur  appli- 
caii   posso. 

Pro  parte  tamen  negante  non  <l<'sunt  rationes  grauissimae;  Quarum  prima  <'si 
Castellania   sine    magnis   sumptibus  Collegij  institui  non    poterit,    n<'<iu<'  [udex  solis 
mulctis  <'<iiit<'ntus  erit,  sed  certum  <t  annuum  stipendium  <'\i^<'t.   <|no<l  etiam  asses- 
soribus  et  apparitori  statuendum.    2  ratio  Senatus  Friburgensis  nunquam  persuaderi 
poterit,   ut  mandei  rusticis  a<lc<i  remote  babitantibus  ut  unum  in  locum  cum  iactura 


babei   11.  Lngressus  Societatem   1571.  29.  Sept.  .  .  .    Minister   a   18.  Julij   huius  anni" 
G.  Sup.  l'.t.  II   T.  1'.    Is  a.  L590     L598  rector  collegu  balensis  fuil    Duhr,  Jes.  I  1!T. 
Monasterium  Marsense,  a  Gregorio  KIlI.  ab  ordine  praemonstratensi  ad  Socie- 
tatem  t ranslal um  ;  v.  supra  p.  I. 


"J"_'l'-">.  Canisius  Vincentio  Benoit.    Friburgo  Helvetiorum  26.  A.ugusti   L586.     247 

esse  noris,  etiam[si]a  Longo  itinerum  spacio  disiungamur.  Bene  habel 
(|ihhI  A.ugustae  tot  labores,  tol  onera  hucusque  sustinueris  in  hac  nostra 
Societate,  et  in  principio  huius  augusti  collegij.  Si  te  ad  meliorem 
uitam  Christus  uocat,  agnosce  vocantis  gratiam,  et  noli  metuere,  quia 
bomiin  habemus  dominum,  ei  sine  morte  foelices  esse  non  possumus. 
Corporis  isthaec  sarcina  semel  deponenda  est,  ut  animus  ad  suum  au- 
thorem  euolet  expedite,  nosque  persoluamus  naturae  debitum.  tngentes 
profecto  gratias  debes  Deo  Opt.  Max..  qui  hanc  tibi  mentem  dedit  in 
sancta  vocatione  uiuendi  sinuil  et  moriendi.  Curent  alij  uxorein,  liboros, 
familiam :  non  est  cur  tu  quaeras  et  cures  aliud,  nisi  quae  ad  con- 
scientiam  spectant,  utque  cum  Christo  te  coniungas  intime.  Ora  pro 
me  Dominum  chariss.  (rodefride,  nec  dubita,  me  tibi  perpetuo  fidum 
fore  in  meis  precibus,  quas  talibus  amicis  et  fratribus  libenter  impendo. 
Dominus  JESVS  te  in  vtroque  homine,  ad  sui  nominis  gloriam  seruet. 
Salutes  ex  me  R.  P.  Rectorem  l  onmesque  domesticos,  quibus  germanum 
societatis  nostrae   spiritum  ex  animo  precor.     Friburgi  25  Julij  158G. 

In  Christo  tuus  Pet,  Canisius. 

2225.  CANISIUS  VINCEWTIO  BEWOIT,  Henrici  III.  Galliae  regis  ad 
Helvetios  legato   ?  .  Friburgo  Helvetiorum  26.  Augusti  1586. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scripto,  cui  librarius  haec  inscripsit: 
„1586.  Ad  D.  Vincentium  Benoit  Legatum  Regis  Hispaniarum  [sicj2  consolatoria, 
ob  submersionem  Adolescentis  studiosi  ab  ipso  commendati. "  Cod.  monac.  „Lat. 
1606'  f.  157. 

Enm  th>  imirtc  adulescentis  aquis  submersi  consolatur.    Societatis  fautori  eiu-sdem 

nfjiriti    offert. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Generose  et 
Nobilis  Domine. 
Memini  sane  semel  ac  iterum  accidisse,  ut  suas  ad  me  litteras 
daret  dignitas  tua,  quibus  Adolescentem  Studiosum  Petrum  nobis  nostrae- 
que  scholae  commendaret,  ut  eo  magis  in  studiis  bonarum  artium  pro- 
moueretur.  De  quo  adolescente  utinam  ego  laetiora  et  non  prorsus 
tristia  nunciare  possem.  Etenim  nudius  tertius  inconsultis  omnibus  ille 
ad  uicinum  flumen 3,  ut  lauaretur,  se  contulit,  et  paulo  post  non  multis 
praesentibus,  cum  lauare  coepisset  (horresco  referens)  quoniam  natandi 
usum  nesciebat,  fluctibus  absorptus  periit.  magnumque  sui  desiderium 
nobis  reliquit.  Corpus  hactenus  quaesitum  non  potuit  reperiri,  mortem 
uero  tam  subitam,  quam  miseram  non  possumus  non  deplorare:  quin 
et  tota  schola  luget  hoc  nomine,  quandoquidem  ille  scholae  legibus 
non  obtemperans.  ab  hac  infelici  balneandi  ratione.  cum  certo  uitae 
periculo  noluit  abstinere4.    Quocirca   tuam    dignitatem.    ac   sapientiam 

;i  i  //'•<■  supplendutn  essf  intellegritur  ex  ipso  contextu. 


'  Gregorium  Roseffium.  -  Cf.  supra  p.  20!». 

'■'  Flumen  „Saane"  sive  „Sarine",  quod  urbem  interfluit? 
4  Ita  se  lavare  olim  buiusmodi  adulescentes  multis  Locis  vetabantur.     It;i  „Sta 
tuta    generalia"    universitatis    lierbipolensis,    quae   sub    lulio    Ecbter    a  .Mespelbrunn 


248  2226.  Canisius  Melchiori  Zanger. 

rogamus,  ut  hunc  tristissimum  casum  aequo  et  patienti  animo  ferat, 
nobiscum,  quoniam  homines  sumus1,  mille  huius  uitae  incomodis 
ac  periculis  expositi,  ac  morti  etiam  incertae  destinati.  Vnde  illud  a 
sapiente  dictum  accepimus  •  Nescit  homo  finem  suum,  sed  sicut 
pisces  capiuntur  hamo.  et  sicut  aues  laqueo.  sic  capiuntur 
homines  in  tempore  malo,  cum  eis  extemplo  mors  super- 
uenerit2.  Fortassis  illum  e  medio  sustulit  Deus.  ut  in  hac  florenti 
aetate,  priusquam  grauioribus  animi  pestibus  laboraret,  ad  meliorem 
coelestemque  uitam  euocaretur,  neque  comunibus  illis  perniciosi  mundi 
uitijs  corrumperetur.  Siue  autem  uiuimus  siue  morimur  Domini 
sumus3,   qui  pro  sua  ingenti  bonitate  defuncti  animae  misereatur. 

Postremo  dignitati  tuae  gratias  ago,  quod  me  quamuis  immerentem, 
per  magnificum  Dominum  nostrum  Praefectum4  amanter  iusserit  salutari. 
Et  quoniam  scimus  quantopere  pietas  tua  Societati  nostrae  fauere,  ac 
patrocinari  soleat,  libenter  illi  nos  et  officia  nostra  offerimus,  semper- 
que  praestabimus  i  n  C  h  r  i  s  t  o  J  e  s  u  D  o  m  i  n  o  n  o  s  t  r  o  \  Alij  fortasse 
plura  de  Petro  extincto  scribent,  Dominus  Jesus  praestantiam  tuam  in 
utroque  homine  incolumem  tueatur.    Datum  Friburgi  2(3  Augusti  [1586]. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

2226.       CaNISIUS  MELCHIORI  ZAJfGER,  ecclesiae  collegialis  Ehingae 

ad  Nicrum  constitutae  praeposito. 

Friburgo  Helvetiorum   1.  Septembris  1586. 
Ex   apograpbo    saeculo  XVH.  vel  XVIII.    scripto.    in  cuius    capite    positus   est 
aunus  „1586".     Cod.  monac.   „Lat.  1606"  f.  142. 

Praefatinncula  cditoris:  Melchior  Zanger.  natione  Bavarus.  27.  Aprilis  i:)54  Fri- 
burgi  Brisgoviae  matriculae  universitatis  inscriptus  (Herm.  Mayer,  Die  Matrikel  der 
Universitat  Freiburg  i.  Br.  I.  Freiburg  i.  Br.  1907,  401),  ab  a.  15(11  usque  ad  mortera 
(t  1603)  Ehingae  ad  Nicrum  (Ehingen  amNeckar:  nunc  suburbium  civitatis  wiirttem- 
bergicaeRottenburgamNeckarjpraepositusecclesiaecollegialisetcontionator  tuit.  Idem 
aliquamdiu  Mnximiliani  II.  caesaris  contionatorem  aulicum  egit.  Zanger  Coloniae  edidH 
a.  1580  opus  -Simplicis  atque  adeo  prudentis  Catholicorum  orthodoxiae  cum  novatorum 
sectariorumque  nostri  exulcerati  seculi  idolomania  collatio  catholica",  et  a.  1581  ibi- 
dem  vulgavit  -Passionis  Dominicae  conciones  undecim.  quadragesimali  tempore  ad 
populum  declamatas".  In  prioris  operis  litteris  dedicatoriis  Zanger  scribit:  Se.  cum 
lacobi  Heerbrandi  protestantium  theologi  tubingani  libros  adversus  ecclesiam  catho- 
licam  scriptos  vidisset  et,  quantopere  illi  disseminarentur,  animadvertisset,  copiosius 
quoddam  opus  ad  ecclesiam  catholicam  defendendam  composuisse;  id  tamen,  cum 
iam  ante  tres  annos  prelo  maturum  fuisset,  propter  temporum  perturbationem  non- 
dum  typis  exscribi  potuisse:  propterea  se  modo.  ut  eius  gustum  aliquem  det,  „col- 
lationem  catholicam"  edere.     Deinde  in  earundem    litterarum  fine  affirmat,    brevi  in 


episcopo    principe  „omnibus   studiosis  observanda"  erani    circa  a.  1600),   sic  habent: 
„Nemo  se  in  flumine  lavet."     Eadem  prorsus  lex  esi  in  BStatutis  facultatis  artium" 
universitatis   trevirensis,   a.  1603   admissis    Pachiler,    Ratio  Studiorum   III   143    163 
1  Ps  9.  21.  2  Eccle  !t.   12.  Rom    1  I.  8. 

4  Significari  puto  scultetum   Schultheiss  sive  consulem.    Scultetus  rempublicam 
administrans  tunc,  nisi  fallor,  eral   Ludovicus  ab  AHi\. 

5  Rom  6,   11  •_':!:  8,  .'{!»:  1  Cor  1."».  31  :  Eph  :i.  11. 


Friburgo  Kelvetiorum   l.  Septembris  1586.  249 

lucem  proditurum  esse  opus  suum  „Colloquia  quinquelinguia,  Sebraice,  Chaldaice, 
gyriace,  Graece  et  Latine  adversus  Iudaeos".  Quod  tamen  nunquam  typis  descriptum 
esse  videtur.  Vulgatum  autem  est  tandem  opus  Zangeri  praecipuum;  de  quo  plura 
suh  ipsas  lias  litteras  dicentur  Luuchcrt  in  „ Allgemeine  Peulsche  Hio.^raplue1'  XLIV. 
Leipzig  1898,  (^)  686;  Possevinus,  A.pparatus  II  102;  Hurter,  Nomenclator  III8, 
4  42    443  . 

Zangeri  in  religione  defendenda  diligentiam  laudat.  Librum  quendam  ab  eo 
mcriptum  Friburgi  typis  exscribi  non  posse.  Hortatur  eum  ad  opus  quoddam  biblicum 
componendutti . 

Pax  Christi  nobis  aeterna,  Domine  Praeposite  Venerande. 
Dignitatis  tuae  memoria  non  potest  mihi  non  esse  grata,  quum 
probe  intelligam ,  quam  praeclare  hactenus  Christi  Ecclesiam  pro- 
pugnaris,  nec  ore  solum,  sed  et  scriptis  Haereticos  fueris  insectatus. 
Benedictus  Deus,  qui  sapientes  et  fortes  huiusmodi  Theologos  nobis 
conseruat,  et  ornat  in  Germanica  messe.  Mitto  has  per  nostrum  typo- 
graphum  Abrahamum  \  qui  uestras  mihi  reddidit,  in  quibus  animi  tui 
candorem  et  singularem  erga  me  beneuolentiam  cum  uoluptate  percepi. 
Quod  ad  librum  scriptum,  et  ad  me  perlatum  attinet,  catholicam  sane 
causam  et  ueritatem  magno  iure  tueris,  nec  male  urges  aduersarios 
tantopere  petulantes.  Verum  ut  ea  scripta  Friburgi  typis  edantur,  non 
suadeo,  quandoquidem  Calcographia  nostra  probis  typis  instructa  non 
est,  et  sumptus  desunt  necessarij,  aliaque  plura  obsistunt  impedimenta. 
Haberet8  et  hic  liber  maiorem  fortasse  gratiam,  si  ante  quinquennium, 
post  primum  nempe  conflictum  in  lucem  exiisset,  ac  statim  aduer- 
sarium  -  petijsset.  Maternus  Cholinus 3  fortassis  promisso  satisfaciet, 
ac  librum  suo  praelo  subijciet'1,  ut  eo  commodius  in  Germania  dis- 
trahatur,  et  ad  manus  plurium  perueniat.  Dixi  aliquando  tuam  humani- 
tatem  de  Catholicis  Grermanis  bene  merituram,  si  Biblia  Grermanica, 
uel  saltem  nouum  Testamentum  relegeret,  variasque  versiones,  quae 
extant,  inter  se  conferret,  nouisque  Scholijs  illustraret.  Vtiliter  enim 
Lector  de  his  locis  admoneretur,  quae  contra  Haereticos  faciunt,  sicut 
Renatus  Benedictus  Parisiensis  suis  et  annotationibus  multa  scripturae 
loca  illustrauit,  uelut  Catholicis  aduersus  Haereticos  arma  submini- 
strans '.     Deum  Opt:  Max.  precor,    ut  pietatis  tuae  labores  ad  Eccle- 

a)  Sic  ex  Habet,   quod  est  in  apographo,   corrigendum    esse  intellegitur  ex  vv.  ,«/</.  b)  Sie  ex 

Bubijceret,  quod  estin  apogr.,  corrigendum  esse  cognoseitur  ex  tota  huius  sententiae  ratione. 


1  Gemperlin ;  v.  supra  p.  214.  -  lacobum  Heerbrandum  ? 

3  Typographus  coloniensis;  de  quo  v.  Can.  VI  342 — 344. 

4  Renatus  Benedictus    (Rene  Benoist  sive  Benoit,    natus  a.  1521)    andegavensis 
Angers),  Sorbonnae  parisiensis  theologus  et  parochus  parisiensis,    a.  1566  versionem 

Sacrae  Scripturae  edidit,  quae,  quia  cum  versione  calviniana  niniium  conveniebat, 
a.  15G7  a  Sorbonna  et  a.  1575  a  Gregorio  XIII.  reprobata  est.  Benedictus  tandem 
a.  1598  errores  omnes  retractavit  et  in  Sorbonnam,  ex  qua  a.  1572  eiectus  erat, 
iterum  admissus  atque  etiam  facultatis  theologicae  decanus  creatus  est  (t  1(507  vel 
1608\  Canisius  significare  videtur  Benedicti  „Panoplia  Catholicorum  adversus  urgentes 
passim  haereses"  sive  ^Stromata  in  universum  organum  biblicum",  Parisiis  1564 
vel  1565,  Coloniae  1568  edita.  Quorum  pars  tertia  etiam  a.  1566  Parisiis  seorsim 
edita  erat  cum  hoc  titulo:    „Locorum  praecipuorum   S.  Scripturae   tam  veteris  quam 


250     2227.  P.  Torrensis  Can.    2228.  Can.  Aquavivae.    2229.  Can.  P.  Torrensi. 

siae    suae    utilitatem    prosperet,     tuamque    ualetudinem    diu    incolu- 
mem  seruet. 

Friburgi  Heluetiorum  Kal:  Sept:  [1586.] 

Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Venerabili  viro  et  erudito  D.  Melehiori  Zangera,  Ecclesiae  Col- 
legiatae  Praeposito,  Domino  obseruando  Ehingaeb  ad  Nicrum. 

Quae  Canisius  in  hi.s  litteris  commendat,  ex  parte  saltein  ad  effectum  deducta 
sunt.  Zangero  enim  mortuo,  a.  1605  Moguntiae  in  2°  editum  est  ipsius  .Examen 
versionis  Lutheri  in  Bihlia.  Das  ist,  Warhafftige  vnd  Augenscheinliche  Erweisung, 
wclchci-  gestalt  Martinus  Luther  die  H.  Schrifft  heeder  defis  Alten  vnnd  Newen  Testa- 
ments ,  den  Haupt-Sprachen  vnd  der  gantzen  Catholischen  Kirchen  Theologischen 
Verstandt  zu  wider,  an  verscheidenen  Ortern  vngleich  verdollmetscht.  mit  neweri 
Zusatzen,  vnformlichen  Glossen,  Vntertruckung  gantzer  Biicher.  Versickeln,  vnnd 
Wortern  etc.  gefehrlich  verfalscht  vnnd  verkert.  .  .  .  Alles  mit  sonderm  Fleifi,  Muhe, 
Arbeit  vnnd  Kosten  auti  den  fiinff  Hauptsprachen,  der  Hehraischen.  Caldeischen. 
Syrischen,  (iriechischen  vnd  Lateinischen  zusammen  getragen"  Lauchert  1.  c.  686; 
.lnnssni  VII1—12  567— 568  . 

2227.  P.  BlLEROXYMTJS  TORREXSIS  S.  J.  CANISIO. 

Landsberga  circa  initium  a.  1587. 

Epistula  perisse  videtur.  De  qua  vide  litteras  27.  Februarii  1587  datas,  />rr 
quas  Canisius  Torrensi  respondit. 

De  P.  Hieronymo  Torrensi  S.  .T.,  qui  diu  in  universitatibus  ingolstadiensi  et 
dilingana  theologiam  docuerat  atque  etiam  scrihendo  fidem  catholicam  praeclare  il- 
lustraverat  (v.  Can.  III  519 — 520;  V  818—820),  in  *  Catalogo  domus  probationis  lands- 
bergensis  a.  1587  (aestate,  ut  videtur)  scripto  notatum  est:  „Cum  senex,  et  debilis 
iam  sit,  ad  nullum  officium  aptior  videtur,  quam  ad  munus  praefecti  rerum  spiiitua- 
lium"    G.  Sup.  19,  II  f.  36). 

2228.  CANISIUS   CLATDIO  AQUAVIVAE   praeposito   generali   Socie- 

tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  19.  Ianuarii  1587. 

Epistula  perisse  videtur.  De  qua  vide  Aquavivae  litteras  17.  Aprilis  158?  ad 
Canisium  datas;  per  has  enim  Aquaviva  ei  respondit. 

2229.  CANISIUS   P.  HIEROXYMO    TORREXSI  S.  J. .   praefecto 

rerum  spiritualium  in  domo  probationis  landsbergensi. 

Friburgo  Helvetiorum  27.  Februarii  1587. 
K\  apographo  saeculo,  ut  \idctur.  XVII.  scripto.   Cod.  monac.  „Lat.  1606*  f.  14-4. 
Canisii  „meditationes"   in    evangelia.     Turriani   opera  <i   Torrensi   castiganda  <*' 
denuo  edenda.     Beza.    Calvinismus  grassans.    I'I'.  Paradinas  et  Crusius. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Keuerende  Pater. 
Quas  ad  me  dedit  Charitas  tua,  periucundae  fuerunt,  quod  ueteris, 
quae  inter  nos  intercessit  famlliaritatis  gratam  milii  memoriam    refri- 

,i     Langer  apogr.;   v.  supra   p.  248.  1"  Elingae  apogr.;   v.  supra   p.  348.     Vetus  iu<   libra- 

rius  tantum  tria  ultima  huius  inscriptionis    verba   in  /;<>•    huius  rpistulae  (anti    Seruusj  posuit;   religua 
epistulae  ipsi  praeposuit. 


novi  Testamenti,  quibus  corruptis  inscite  el  prave  detortis  abutuntur  hujus  tempestatis 
haeretici  contra  fidem  catholicam.  .  .  .  Expositio  quae  .  .  .  panoplia  raerito  dici  potest' 
/,.  Feret,  La  Faculte-  <]*■  Theologie  ^U-  Paris.  ESpoque  moderne,  I.  Paris  1900. 
.'{H7  395;  II.  Paris  L901,  130  153;  E.  Levesqut  apud  /•'.  Vigouroux,  Dictionnaire 
de  la   Bible  I.  Paris  1895,   1601     1602). 


2229.  Canisius  P.  ffieronynio  Torrensi  S.  J.    Friburgo  Helvet.  27.  Febr.  L587.     251 

babant,  deque  uestris  occupationibus  ac  studiis  admonerent  [?]a.  Bene 
habet.  meditationes  illas  rudes  in  Euangelia,  quas  anno  superiore  miseram 
Buperesse  quas  ad  me  remittere  statuit  R.  P.  Proiuncialis x.  Amaui 
sane  .1'.  Pranciscum  Turrianum,  cum  uiueret,  ac  etiamnum  requiem 
aeternam  illius  animae  ex  animo  precor2.  Viuit  ille  adhuc.  et  uiuel 
apud  mortales  quamdiu  lucubrationes  eius  extabunt,  optaui  saepe  liis 
ipsis  limain  aecedere,  ut  non  sine  tua  censura  recuderentur.  atquc  ita 
foiv  cohfido,  per  Dei  gratiam,  quae  laudandos  conatus  tuos  magis 
magisque  prosperet,  ut  huius  Patris  Commentarios  magno  zelo  con- 
scriptos,  simulque  opera  tua  eorrectos,  in  lucem  efferri  cernamus.  Nihil 
enini  dubito,  maiorem  ex  libris  illis  fructum  posse  colligi,  si  uestrae 
annotationes  accesserint,  quibus  multorum  Lectorum  imbecillitas  ad- 
iuuetiir.  Proinde  maiorem  in  modum  rogo,  ut  eiusmodi  castigationem  a 
multis  exspectatam  conficias,  statimque  praelo  subici  cures,  sicut  et 
ipsum  Turrianum  puto  desiderare ::.  Falsus  ad  uos  peruenit  rumor.  de 
Bezae  morte.  qui  nunc  primas  tenet  inter  Caluinianos,  et  regnat  apud 
Geneuenses  magno  Ecclesiae  malo,  ac  noster  pene  uicinus  est.  Doleo 
sane  Sathanam  in  hisce  Caluinianis  adeo  ualere  et  sibi  plurimos  passim 
addictos  habere.  ut  bona  iam  Germaniae  pars  ad  Caluinismum  prolabatur, 
ac  Lutheranismum  pene  absorbeat.  Nec  uideo,  quod  immanius  flagellum 
nobis  Deus  iratus  immittat,  et  quasi  calamitatis  nostrae  partem  maxi- 
mam  statuat  hoc  saeculo  exulcerato.  Nostis  opinor,  quantopere  pestis 
Oaluiniana  in  Anglia.  Scotia,  Polonia.  Vngaria  passimque  alibi  grassetur. 
et  Catholicismum  in  angustias  extremas  redigat,  ac  ipsius  quidem  reli- 
gionis  fundamenta  primaque  principia  concutere  pergat,  Quo  magis 
precandus  est  nobis  Deus,  ut  aduersus  hos  nefarios  Ecclesiae  suae 
hostes  multos  milites,  ac  praesertim  nostros  excitare  dignetur.  Taceo 
de  Gallis  atque  Heluetijs  Caluiniano  fermento  ita  corruptis,  ut  humana 
quidem  arte,  cura  et  opera  restitui  non  posse  uideantur.  Caeterum  de 
statu  Collegii  nostri  dicere  supersedeo,  satis  enim  P.  Crusius  coram 
exponet,  cuius  aduentu  sumus  onmes  in  Domino  recreati.  Doleo  uicem 
P.  Bonauenturae,  quod  somnum  non  magis  propitium  sentiat 4,  et  sicut 

a)   Sie  apogr.     Sed    C.  scripsisse    videtur:   admonebant ;   nisi  forte  paullo   <mtt    pro   refricabant 
scripserit :  refricarent. 


1  Ferdinandus  Alber.  Canisius  meditationes  illas  in  evangelia  dierum  domini- 
corum  et  festorum  dicere  videtur.  quas  paucis  post  annis  rNotae  in  Evangelicas 
Lectionesa  etc.  inscriptas  Friburgi  in  lucem  emissurus  erat;  v.  intVa.  mon.  1502  15k27. 

-  Turrianus  Romae  21.  Novembris  1584  diem  supremum  obierat  (Sacchinw, 
Hist.  S.  J.  V x  1.  4,  n.  20). 

3  Ex  plurimis  illis  Turriani  libris  dogmaticis,  canonisticis,  apologeticis,  patristicis 
v.  Sommerwgd  VIII  114 — 125)  censura  maxime  indigebat  opus  illud,  quo  Turrianus. 

infausto  sane  consilio.  rcanones  Apostolorum"  et  pontiticum  epistulas  pseudoisidorianas 
autbenticas  esse  demonstrare  conabatur. 

4  In  locuna  P.  Bonaventurae  Paradinas  (de  quo  Can.  VI  229 — 230  ,  qui  Lands- 
bergae  primus  rector  magisterque  noviciorum  fuerat,  a.  1582  suffectus  erat  P.  Iacobus 
Crusius  sive  Kraus  de  quo  Can.  VI  2824;  VII  544  591  .  Anno  tamen  1585  Paradinas 
ad    pristina    illa    officia    rediit :    Crusius    autem  a.  1587,  si  non  ante,    constitutus  <st 


252  2230.  Claudius  Aquaviva  Canisio. 

illius  ita  et  totius  uestrae  domus  precibus  me  ualde  commendo.  Pergat 
quaeso  R.  T.a  in  suis  sacrificijs  mei  meminisse,  ac  ueteri  beneuolentia 
sua  me  uiuum  et  mortuum  prosequi  ne  desinat 
Friburgi  Heluetiorum  27  Februarij  [1587.  ] '' 

R,  [T.]c  Indignus  F.  Petrus  Canisius. 

Reuerendo  in  Christo  Patri  Hieronymo  Torrensi  de  Societate  Jesu 
sacerdoti  sincere  dilecto. 

Annus  1587  a  librario  non  diei  mensis  in  extrema  epistula  posito  additus,  sed 
initio  epistulae  ascriptus  est.    Qui  cum  rebus.  quae  in  epistula  ipsa  dicuntur,  congruit. 

2230.  C_LAUI>HJS  4QUAVIVA  praepositus  generalis  Societatis  Iesu 
CANISIO.  Roma  17.  Aprilis  1587. 

Ex  commentario  sic  inscripto:   MFriburgi  P.  Petro  Canisio."    G.  Sup.  1,  II  f.  43''. 

Collegii  procurator.  Canisii  „amanuensisa .  Eius  homiliae  edendae.  Obsequia 
nuntio  apostolico  deferenda.    Dies  festi.    Canisii  valetudo. 

Vidi  quae  Reuerentia  V.  scripsit  17  Jan.  et  quidem  quod  ad  Col- 
legium  attinet,  grata  mihi  fuit  ea  informatio  quam  de  eius  statu  dedit, 
De  procuratore  etiam  Gallo  quem  Reuerentia  V.  necessarium  esse 
ostendebat d,  quod  etiam  indicauerat  mihi  P.  Prouincialis  ° l,  dabimus 
operam  ut  cito  habeatur;  iamque'  adP.  Baderum  -  scripsimus  de  quodam 
Patre  qui  simul  Gallicam,  et  Germanicam  linguam  callet. 

Quod  autem  ad  Amanuensem  attinetg,  quem  Reuerentia  A  . h  pete- 
bat,  hoc  quoque  mandauimus  P.  Prouinciali  ut  omnino  ei  aliquem 
assignet;  quem  tamen  melius  iudicabamus  fore  externum  aliqueiu 
mercede  conductum,  tum  quia  fratrum  maior  est  penuria.  tum  etiam 
quia  ut  speramus  eiusmodi  homo  facilius  laborem  tolerabit,  sicque 
melius  Reuerentiae  V.  seruiet.  Quin  et  inclinabamus  ut  Reuerentia  V. 
ea  commoditate  uteretur  ad  suas  homilias  recognoscendas,  ac  deinde 
edendas1  ante  omne  aliud  opus.  Eas  enim  audimus  esse  eiusmodi  ut 
speremus  operae  pretium  ex  ijs  extiturum  ad  Dei  gloriam  '. 

De  Reuerendissimo  Nuncio4  scire  debet  Reuerentia  V.  eum  ualde 
semper  amicum  ac  beneuolum  fuisse  Societati  et  certe  id  Romae  haud 
dubijs  argumentis  ostendisse,    quod  etiam  non   dubito   quiu  ostensurus 

a)  Apogr.  perperam  habet:  P.  b     Vide,   quat    sub    ipsas  has  litteras   notantur.            i     Soe 

(=  Tuae)  supplendum  esst    res  ■'/«"  docet.  il    Sequitur  quoniam,  oblitt.       e)  Tta  in  comm.  correetutn 

est  ex  Rcctor.            !■  Sequitur  de,  oblitt.  g    Corr.  ex  De  Amanuensi  porro  i|iic"l  scribit,  libenter 

h)  Haec  2  vv.  supra  versttm  seripta  sunt.  i)  Quattuor  vv.sqq.  supra  versum  seripta  sunt. 


rector  collegii  Lucernensis  Duhr,  .lcs.  I  2188  5321  .  Alber  provincialis  EViburgo 
28.  1'iliruaiii  1587  Ai|uavi\ ac  praeposito  generali  scripsit:  _ I ^ i < ■  15.  Febr.  cum  Patre 
facobo  Crusio  sanus  Friburgum  aeni"    rx  autogr. ;  Germ.  167  f.  87«), 

'  Ferdinandus  A.lber. 
P.  Georgius  Bader  tunc  provinciae  austriacae  Societatis  praepositus  erat. 

■  Alber  Friburgo  Helvetiorum  28.  Februarii  1587  _quavivae  de  Canisio  "scripsit: 
„Conciones  eiusdem  Germanicae  in  Corpus  redactae  ei  excusae,  Germanis  utilissimae 
futurae  sperarentur"    ex  autogr. ;  Germ.  167  f.  89*). 

'  [oanne  l!a|itist;i  Santonio,  episcopo  tricaricensi,  qui  Etomae  „Maiordomus" 
sive  „Ma.estro  di  casa"  Sixti   V.  fueral    Mayer  I  291     309). 


Roma   1 1.  Aprilis   1587.  253 

sit  istic  si  fueril  occasio,  ac  si  id  hactenus  minus  fortasse  praestitil  ' 
occasio  defuerit.  Quare  gratum  erii  mihi  ul  Reuerentia  V.  el  aostri 
omnes  eius  Dominationi  Reuerendissimae  omnia  que  poterunl  obsequia 
deferant,  atque  etiam  ad  eum  si  usus  tulerit  cum  omni  fiducia  recurrant. 
Denique  quod  quaerit  de  festis  indictis  a  Sixt<>  V.  non  est  dubium 
quin  obligent,  siquidem  id  expresse  declarat  bulla,  praesertim  cum  ij 
qui1'  proprium  eorumc  officium  habere  non  potuerunt,  possint  accipere 
de  communi.  Ea  autem  festa  quae  sinta,  scribenture[?]  in  catalogo 
separato  '.  Nec  iam  aliud  mihi  occurrit  quod  scribam  uisi  quod  Keue- 
rentiam  V.  horter  ut  suae  ualetudini  seruiat  nec  ita  se  laboribus  grauet 
ut  eam  offendat;  idque  ob  maius  Domiui  obsequium:  deinde  ut  etiam 
memor  sit  nostri  in  suis  precibus  et  sanctis  sacrificijs.  Romae 
17  Aprilis  J587. 

Addo  aliqua,  quae  a<l  lias  litteras  illustrandas  multum  conferent. 

1.  P.  Ferdinandus  Alber  praepositus  provincialis  Friburgo  Helvetiorum  28.  I'< 
bruarii  1587  de  Canisio  haec  ad  Aquavivam  *rettulit:  ,,R.  P.  Petrus  Canisius  praeter 
itos  pro  Ecclesia  susceptos  labores,  scriptione ,  reliquo  vitae  ,  confirmare  et  cu- 
mulare  optaret :  Et  quidem  post  historiam  vitae  B.  Virginis,  ex  opere  suo  Mariano 
succincte  ab  ipso  extractam,  et  cx  concessione  P.  V.  iam  ante  habita  in  lucem  dan- 
dam;  jpso  opere  Mariano  sjjoque  Joanni  breui  recudendis;  in  ea  aeditione  addere 
cuperet  doctrinam  eiusdem  generis  de  D.  Petro  Apostolo  maiori  ex  parte  a  se  iam 
collectam  et  a  multis  desideratam.  Conscriptas  idem  P.  habet  pulchras  et  utiles 
considerationes  <lo  Euangelijs  et  festiuitatibus  totius  anni,  quae  utititer  in  iucem  da- 
rentur*1  (ex  autogr. ;  Germ.  1(>7  f.  88b-  89a).  Aquaviva  3.  Aprilis  1587  Albero  *re- 
spondit :  „Quod  [Reuerentia  V.]  scribit  P.  Canisium  cupere  edere  quosdam  libros,  ideni 
mibi  quoque  ipsemet  exposuit :  et  nos  sane  bono  seni,  et  tam  bene  merito  non  iudi- 
eamus  negandam  eam  consolationem,  maxime  cum  praeter  eius  consolationem  fructum 
quoque  in  proximis  speremus.  Quare  placebit  nobis  ut  Reuerentia  V.  assignet  ei  ali- 
quem  amanuensem :  quamquam  bunc  indicabamus  commodius  fore  externum.  cui 
merces  soluenda  sit,  ut  audio  alias  cum  ipso  factum.  Praeterea  ei  illud  etiam  indi- 
cabamus  ut  ante  omnia  opera  bomilias  suas  recognosceret.  et  ederet:  confldimus 
enim  fore  utiles  cum  Dei  gratia.  Qui  liber  cum  ab  eo  absolutus  fuerit,  Reuerentia  V. 
tres  deputabit  qui  de  eo  iudicium  ferant.  idque  iudicium  deinde  ad  nos  perscribet" 
,ex  commentario.  <i.  Sup.  1  f.  1871'  .  Alber  autem  Augusta  Vindelicorum  26.  Septem- 
bris  1587  Aquavivae  *  renuntiavit :  „Aggredietur  iam  spero  P.  Petrus  Canisius  suam 
Postillam  quae  ab  ipso  conscripta  et  probata  typis  excudatur.  Absoluit  ante  aliud 
quoddam  opusculum,  quod  Notas  inscripsit  in  Euangelia  totius  Anni,  quo  modum 
pie  meditandi  et  precandi  omnibus  Dominicis  et  festiuitatibus  totius  Anni  occasione 
et  argumento  ex  Euangelijs  quae  in  illis  leguntur  edocet  et  tradit  ita  ut  non  spiri- 
tualibus  viris  tantum  sed  saecularibus  etiam  utilitatem  ex  illo  prospiciat.  Curabo 
illum  librum  conferri  et  examinari  a  Theologis,  ut  postea  facultate  a  P.  V.  babita 
quam  peto,  excudatur"    ex  autogr. :  Germ.   1H7  f.  368  . 

a)  Corr    ex  ostendit.         b)  Sequitur  pecul  vel  simile  r..  oblitt.        c)    V.  supra   versum  scriptum 
il    Sequitur  mittetur,  oblitt.        e)  Sic;  corrigen&um  esse  videtur:  scribetur. 


1  Sixtus  V.  constitiitionilius  Kalendis  lanuariis  et  23.  Decembrisl585,  ac  14.  la- 
nuaiii.  Kalcinlis  Februariis,  13.  Aprilis  1586  datis  in  ecclesia  universa  peragi  iusserat 
dies  festos  Praesentationis  B.  Mariae  V..  S.  Nicolai  de  Tolentino,  S.  Antonii  de  Padua. 
SS.  [anuarii  et  sociorum  eius.  S.  Petri  Martyris.  quorum  aliqui  iaui  olim  quidem  acti, 
sed  in  reformatione  Breviarii  et  Missalis  sub  Pio  V.  facta  aboliti  eiaut  BuUarium 
Romanum  II.   Luxemburgi  17-J7.   535     536  552     553  555     556  559     560  572    57:;. 


^54     2231.  [ac.  Christoph.  Blarer  a  Wartensee  Canisio.   Bruntruto  ca.  24.  Apr.  1587. 

2.  Aquaviva  una  cum  epistula  Canisio  destinata  Friburgum  misit  litteras 
L8.  Aprilis  1587  ad  Santonium  mintium  apostolicum  datas,  quibus  eum  amantissime 
salutabat,  ei  Socios  in  Helvetia  degentes  commendabat,  horum  operam  ei  offerebat 
ex  apogr. :  <■.  Sup.  1  f.  189ab).  Roma  autem  27.  Iunii  1587  Aquavira  Alberum  pro- 
vincialem  monuit:  .,  Reuerendissimus  D.  Nuncius  apud  Heluetios  misit  ad  me  literas 
plenas  omnis  caritatis,  atque  humanitatis :  ihter  cetera  uero  hoc  etiam  scribit  esse 
sibi  in  animo  uisitationem  illorum  locorum  instituere,  ac  proinde  cupere  se  aliquem 
e  nostris  comitem  habere.  .  .  .  Reuerentiae  V.  cogitandum  erit  quem  eligat  ad  hoc 
aptum  et  idoneum  •  ego  enim  rescripsi  Dominationi  eius  Reuerendissimae  rogans. 
ut  id  iudicium  totum  Reuerentiae  V.  relinqueret  •  Quare  id  quidem  Reuerentia  V. 
etiam  atque  etiam  considerabit,  et  nominatim  de  P.  Canisio  •  nam  nisi  aetas  et  uale- 
tudo  obstet,  cetera  aptissima  essent,  propter  doctrinam,  et  aedificationem.  Sed  ut 
ilixi.  Reuerentia  V.  quae  suos  nouit  id  melius  iudicabit.  Quicunque  tamen  ab  ea 
eligetur,  erit  bene  ac  serio  instruendus  ut  se  contineat  intra  terminos  nostri  instituti, 
uempe  concionibus,  confessionibus,  catechismo,  respondendo  de  casibus  conscientiae, 
aut  si  quando  de  aliqua  re  priuatim  a  D.  Nuncio  sententiam  rogabitur  •  cetera  autem, 
ut  uisitationes,  aut  eiusmodi  functiones  odiosas  et  ad  nos  minime  pertinentes,  nullo 
modo  attingat.  Nam  hoc  ipsum  ab  eo  diserte  deprecati  sumus"  (ex  commentario ; 
G.  Sup.  1  f.  193b).  *Respondit  Alber  Augusta  24.  Iulii  1587:  Se  statim  Lucernam 
ad  nuntium  et  ad  Socios  litteras  misisse.  quibus  nuntio  comes  assignabatur  P.  Mar- 
tinus  Leubenstain  et  huic  comes  addebatur  P.  Everardus  Cremerius.  -Puto  tamen 
uix  hoc  tempore  Visitationem  Reuerendissimum  Nuntium  propter  militares  expeditiones 
in  Heluetia  suscepturum.  .  .  .  Patri  uero  Canisio  aetas  et  valetudo  uix  concedeni 
jter  ad  Congregationem  [provincialem  Sociorum]  suscipere,  ac  multo  minus  Nuntio 
visitanti  comitem  se  exhibere :  Sunt  etiam  alia  in  bono  Patre  quae  talem  comitatum 
Nuntij  omnino  dissuadenf  !ex  autogr. ;  Germ.  167  f.  287).  Santonius  Lucerna 
9.  Iulii  1587  cardinali  Montalto,  Sixti  V.  secretario  maiori,  *scripsit;  Se,  quicquid 
facere  posset,  facturum,  ut  in  Helvetia  numerus  collegiorum  Societatis  augeretur, 
idque  et  propter  magnam  huiusmodi  collegiorum  necessitatem  •  _et  per  1'  infinito 
frutto  che  da  loro  si  caua  in  seruitio  di  Dio,  de  la  fe  Cattolica  et  salute  di  queste 
aninie"  ex  apogr.  eiusd.  temp. ,  quod  est  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Svizz.  233 
f.  79b  -80a). 

3231.       IACOBIS  niRISTOPIIORlS  BLARER  A  WARTEST- 

SEE,  episcopus  princeps  basileensis,  CANISIO. 

Bruntruto    ut  videtur    circa  24.  Aprilis   L587. 

Ex  apographo  eodem  tempore  scripto  litterarum  a  Blarero  ad  Leubenstainium 
datarum,  quod  est  Bernae  in  archivo  reipublicae,  Cod.  „Missiuae  1584  L587"  epi- 
scoporurn  basileensium,  p.  750 — 751.  Apographum  manu  Librarii  sic  inscriptum  esi  : 
„An   Herren   Rectorem  Societatis  Jesu  zu   Lucern." 

Libros  liturgicos  episcopatus  sui  ei  mittit  etc. 

Joannes  Christophorus  Blarer  a  Wartensee  24.  Aprilis  1586  (Brun- 
truto,  ut  videtur;  haecenim  sedes  erat  episcoporum  basileensium)  /'.  Martino 
Leubenstain  S.  ./.  rectori  collegii  lucernensis  scripsit:  nAls  vns  hieuor 
<!<■)■  Z<'it  </<■<■  Eherwiirdig  vnser  lieber  andechtiger  vnnd  besonderer  />. 
Petrus  Canisius,  vmb  Exemplar  vnsers  New  auss  gangnem  Breuiarij* 
vnnd  Martirologij 2  zugeschriben    vnd   aber   wir  ■/!)/<■   biss   daher   solche 


1  De  hoc  breviario  vide  supra  |>.  24(5. 
BMartyrologium  Basiliense,    [uxta  Elomanum    ad  nouam  Kalendarij    rationem, 
ei   Ecclesiasticae  Historiae  veritatem  restitutum  •  lacobi  Christophori  Episcopi  liasi- 
Liens.    iussu    editum.      Priburgi    Brisgoiae    .M. D. LXXXTIII."    s":    pp.  signatae   21*7: 


2232.  Canisius  Philippo  Bav.  princ.    Friburgo  ttelv.  inter  ver  ei  aest.  a.  15.S7.     255 

Yiicht  vberschicket,  sunder  weijl  wir  auch  <in  New  Missal  hiezunschen 
frucken  lassen  Jme  solches  <<//rs  sambtlich  zuschicken  wellen.  Wan  nun 
gedacht  Missal  auch  in  truckh  allerdings  verferttigt  vnd  vns  schon  zu 
Inimlrn  glilfert  /r<>r<ir>/  ',  Alss  haben  nir  ancli  hiebeyligend,  <>l)<i<ni<-li 
Brriiinriiini  vnnd  Martirologium,  :ns<inil>  einem  exemplar  des  Missals 
s<>  <jlriclnr<>/  in  s<i  Khurtzer  Zeit  nit  mogen  gebunden  werden,  euch  vber- 
fyhickhen  wellen,  Mif  dem  gnedigen  begeren  .1  r  /r<'//<'ii  euch  in  den  selbigen 

crsclicn,    rnil  irir  rin  solche  jrfitl/cn  mochten,    rns  etiiver   iiininiinj  <lrrn/x>r 

pikhomen  lassen,  Alssdan  dieselben  obgedachtt n  Herren  Canisio  mit 
sninlit  beiligenden  schreiben  zu  ehister  gelegenheit  ://scn<l<'>/ ,  Sunsten 
toellen  wir  dem  Hern  Nuncio2  auch  ein  Exemplar  desselben  zur  /><- 
mchtigung  vberschickhen   ://  ehister  glegenheit.1' 

2232.        CANISIUS  PHILIPPO  BAVARIVE  PKIXCIPI  et  episcopo 
principi  ratisbonensi. 

Friburgo   Hclvetiorum   inter  ver  ot  aestatem  a.  1587. 

Ex  libro :  HManuale  Catholicorum  .  .  .  collectum  a  R.  P.  Petro  Canisio*,  fngol- 
stadii  1587,  f.  *2a — [*6a].  Epistula,  paucis  verbis  exceptis,  typis  cursivis  sive  italicis 
lescripta  est.     (Plura  v.  infra,  monum.  1425. 

Praefatinncnla  editoris.  Philippum,  a.  157(3  ex  Guilielmo  V.  Bavariae  duce  et 
Ifcenata  Lotaringa,   parentibus  religiosissimis,    ortum.   a.  1579   episcopum   postulavii 

capitulum  ratisbonense,  sperans,  se  per  Bavariae  duces  adversus  protestantium  im- 
petus  defensum  et  in  rei  familiaris  necessitatibus  adiutum  iri.  Anno  1584  is  Monachii 
Bodalitati  marianae  nomen  dedit.  Anno  158(>  in  universitatem  ingolstadiensem  studiorum 
causa  migravit.  Anno  1595,  cum  Ingolstadii  de  philosophia  egregiam  habuisset  dispu- 
lationem,  Ratisbonam  solenniter  ingressus  est  episcopus.  Anno  1597  cardinalis  creatus, 
a.  1598  mortuus  est,  maximae  spei  iuvenis.  Qui  per  eos,  qui  ipsius  nomine  epi- 
copatum  administrabant,  imprimis  per  Felicianum  Ninguardam  et  lacobum  Miiller. 
multa  ad  religionem  ampliticandam  et  clerum  reformandum  praestiterat  (J.  Dodl, 
Philipp  von  Wittelsbach.  Cardinal,  Bischof  von  Regensburg,  in  ^Historisch-politische 
Blatter",  124.  Bd.  Miinchen  1899,  142-152;  F.  Stieve,  Wittelsbacher  Briefe,  in 
[Abhandlungen  der  historischen  Klasse  der  bayerischen  Akademie  der  Wissenschaften" 
XVII,  Miinchen  1886,  403—420).  „Erata,  inquit  Jo.  Adlzreitter  Jo.  Vervaux  S.  J.), 
Isolertis  subtilisque  ingenii.  facundia  longe  supra  mediocrem.  comitate  admirabili, 
facilitate  et  clementia  plane  singulari.  .  .  .  Tanta  fuit  pudicitia.  ut  qui  ejus  jam  inde 
a  puero  vivendi  rationem  penitissime  perspectam  exploratamque  habuere,  crediderint. 
eum  nullo  impurae  libidinis  aestu  afflatum,  nedum  adustum  fuisse"  :  Annales  Boicae 
Gentis,  Ed.  2.,  Francofurti  ad  Moenum  1710,  P.  3.  I.  1,  n.  11   13,  col.  5  6. 

Optimam  ad  pietatem  et  litteras  institutionem  ei  gratulatur.  Hortatur  eum, 
i<t  diligenter  ea  i/t<itnr.  „Manualeu  ei  dedicat  et  fratribus  quoque  eius  commendat. 
lis,  ut  </</  statas  preces  assuescant,  suadet. 


pnuterea  folia  non  signata  in  initio  10  addito  titulari  et  in  fine  libri  2.  Sine  no- 
mine  typographi. 

1  „Missale  Basiliense,  iuxta  Romanum  restitutum.  Iacobi  Christqphori  Episcopi 
Basiliensis  iussu  editum.  Monachii,  Excudebat  Adamus  Berg,  Typographus  Ducalis. 
Anno  Domini  M.D.LXXXVI."  2":  pp.  340.  CVII.  155.  111;  praeterea  folia  non 
signata  in  initio  12,  addito  titulari,  et  in  fine  10.  Et  hunc  librum,  et  Martyro- 
logium.  quod  supra  dixi.  vidi  Bruntruti  iu  bibliotheca  scholae  cantonalis. 

-  Ioanni  Baptistae  Santonio. 


«i 


25(j     22'62.  Canisius  Philippo  Bav.  princ.    Friburgo  Helvet.  inter  ver  et  aest.  a.  1587. 

SERENISSIMO  |  ET  REVERENDISSIMO  |  PRIXCIPI  AC  DOMIXO, 
D.  |  PHILIPPO  COMITI  PALATIXO  |  Rheni,  vtriusque  Bauariae  Duci, 
Ec-  clesiaeque  Ratisbonensis  Episcopo.  etc.  |  PETRVS  CANISIVS  |  S.D.P 
SI  magnum  et  praeclarum  habetur.  Serenissime  Princeps,  hominem 
nobilem  ex  optimis  et  spectatissimis  maioribus  natum  florere.  longe 
quidem  maius  atque  praeclarius  existimandum  est.  eximiae  indolis 
Principem  ex  clarissima  Ducum  et  Regum  ortum  prosapia l,  inde  a 
primis  annis  cum  ingenuis  et  liberalibus  artibus  imbui.  tuin  vero  salu- 
taribus  Orthodoxae  religionis  et  heroicarum  virtutum  studiis  ita  in- 
formari  atque  cohonestari,  vt  idem  adolescentiam  et  iuuentutem  suam, 
ex  qua  reliquae  pendent  aetates,  decenter,  docte  simul  et  religiose 
traducat.  Quamobrem  Tuae  Celsitudini  ego  non  possum  non  gratulari. 
cui  tantum  obtigit  felicitatis,  quantum  perpauci  Principum  tilij  sentiunt, 
vt  in  hac  aetate  docili  et  florenti,  talique  loco  Musis  eonsecrato2,  ei 
sub  selectis  bonae  fidei  Praeceptoribus  ad  praestantes  illas  dotes  as- 
surgat,  quae  in  futuro  tum  Principe  tum  Episcopo  maxime  desiderantur; 
Agnosce  precor.  et  tecum  animo  reputa  saepe.  quantum  diuini  aeterj 
nique  numinis  benignitati  bonorum  omnium  fonti  debeas,  quodpraescntcm 
bene  beateque  viuendi  et  discendi  nactus  sis  opportunitatem,  vt  teipso 
in  dies  et  melior.  et  sapientior,  et  doctior  effici  queas.  Veniai  praetereg 
in  mentem  Serenissimus  Dux.  et  laudatissimus  heros.  paterque  tuus 
Dominus  GVLIELMVS 3,  qui  pro  summa  vereque  paterna  pietate  nun- 
quam  non  te  respicit.  et  eximia  quaeque  de  te,  studiis  tuis  sibi.  et 
Ecclesiae  Catholicae  pollicetur.  Quare  huius  et  bonorum  omnium  conl 
ceptae  exspectationi.  vt  satisfacias  rogo,  et  quam  pietatis  simul  et 
disciplinae  viam  ingressus  es.  in  ea  praeclaras  animi  corporisque  tui 
dotes  exerceas  et  excolas  continenter.  Hoc  vero  vt  rectius,  duce  Christtl 
assequaris,  libellum  hunc  '  Ingolstadianis  fcypis  excudendum,  el  lmmiui 
tuo  inscribendum  putaui  lectissime  Princeps;  non  solum  vt  obseruantiaji 
in  te  meae  monumentmu  et  pignus  perpetuum  extaret,  verum  etiaij 
vt  occasionem  praeberem  saepe  multumque  precandi,  et  ea  muneri 
diuinitus  obtinendi,  quae  Antistiti  ad  grauissimum  Episcopi  munus  a 
onus  rite  sustinendum  destinato,  si  antehac  vnquam,  nunc  vel  niaxiine 
suntnecessaria.  Nequetamenprohibeo,  quin  cupiosane,  et  opto  vehementei 
vt    Qlustrissimi  fratres5  tui   I).  MAXI.MIUANYS.   I».  PERDINANDVS 


1  Cf.  Can.  VII   3832. 

-'  Jn  oniversitate  ingolstadiensi ;  vide  huius  epistulae  praefatiunculam. 

■  ( ruilielmus  V. 

'  -Manualc  Catholiconim1' ;  de  cuius  editione  [ngolstadii  a.  1587  facta  \.  intra. 
monum.  1  125. 

5  Maximilianus  I.  1573  1651),  Bavariae  primum  dux  1598;,  deinde  princepi 
elector  L621  Futurus  ac-  non  solum  Bavariam,  sed  etiam  totum  imperium  germani- 
cum  atque  ecclesiam  catholicam  sapientia  et  virtute  sua  egregie  adiuturus  erat, 
principum  germanorum  sui  temporis  facile  optimus.  Ferdinandus  1577  1(550  postea 
factus  esl  archiepiscopus  princepsque  elector  coloniensis,  episcopus  leodiensis.  mona- 
ateriensis,  hildesiensis,  paderbornensis,  vir  magnae  pietatis,  religionis  studiosissiinus, 
Societatis  iesu  amantissimus.     Carolus  mortuus  esi  septennis  a.  l"'x7. 


.11 

%S  S.D, 
lceP8.  homii» 

| 


':|  el  religioj 
ra  gratu 
pomljseati 

ii 
im  diuini  aetej 

I  Mllllllllll  coij 

simiil  & 

'IN|lHlI 

uceMl 

ii 

I 

Iiementej 


■  jini" 


•_'•_'.'!.'!.  (':ini>iii^  [acpbo  de  Sainl  „.auris,    Friburgo  Helvetiorum  5   [unii  IB87,     257 

I )  CAROLVS,  hac  ips.i  editione  quoque  fruantur,  el  secundum  reli- 
giosissimum  vtriusque  parentis  exemplum  bas  aliasque  Catholicas 
preces  sil>i  reddanl  familiares.  Nam  si  vllis  .-iliis,  certe  Principibus  el 
Magistratibus  Christianis,  n< >n  minus  quam  praestantissimo  Regi  Dauidi 
sancl iini  precandi  institutum  debel  esse  maxime  commendatum,  si  tam 
sibi,  quam  subditis  probe  consultum  esse  cupiant,  nec  minus  prodesse, 
quam  praeesse  velini  Reipublicae,  ad  cuius  clauum  diuinitus  deliguntur. 
Habeani  interim  ;ili,i.  cuiuscunque  sint  ordinis  ac  aetatis  homines; 
habeant,  inquam,  alias  m  hoc  genere  precationes  comparatas,  quibus 
libenter  vtantur,  el  Christianos  animos  nutriant,  seque  hoc  seculo 
exulcerato  confirmeni .  « | u< >  !<>l  publicae  calamitates  ad  placandum 
orandumque  Deum  qos  vel  inuitos  excitanl  el  impellunt.  Niliil  autem 
[mpedire  arbitror,  quo  minus  variae  Catholicaeque  precandi  formulae 
bonscribantur  et  edantur,  quando  plerique  \t  in  cibis  quamlibel  opiparis 
1 1  exquisitis  degustandis,  ita  etiam  in  legendo  et  precando  diuersis 
libris  vti  fruique  consueuerunt.  Quanquam  illos  ego  inprimis  Laudandos 
ct  imitandos  existimo,  qui  vt  maiorem  ex  oratione  fructum  colligant, 
11«  >  1 1  per  libros  multos  curiose  vagantur,  sed  ad  statas  preces,  quoad 
bius  fieri  potest,  sese  assuefaciunt,  et  quemadmodum  Locorum,  sic  etiam 
pemporum  precationi  congruentium  rationem  singularem  obseruanl 
Bene  in  Christo  valc  [Uustrissime  Princeps,  tuumque  animum  hisce 
\ii t ut ihiis  el  studiis  excolere  perge,  quae  aliquando  ad  Rempublicam 
Ecclesiamque  iuuandam  praesidium  et  decus  maximum  adferant  in 
DHRISTO  1  E S  V  Domino  nostro2.  Friburgi  Heluetiorum,  anno 
bost  Christum  natum   M.  D.  IAXXVII. 

(1233.        CANISIUS  IACOBO   DE  SIIM-M  VI KIS.  priori  bellofonti 

canonico  biaontino1,  Friburgo  Helvetiorum  5.  funii   I;">.S7. 

Iv\  apograpbo,  quod  Ft.  P.  loannes  Hungerford  Pollen  S.  .1.  a.  L899  Vesontione 
Besancon  exscripsil  ex  arcbetypo,  quod  ilii  exstat  in  bibliothecae  publicae  codice, 
<iui  inscribitur:  „Lettres  ;i  Monsieur  de  Bellefontaine,  Ramass^es  par  messire  Jean 
Baptiste  Boisot,  Abbe  de  Sainct  Vincenl  de  Besancon.    Tome  111." 

Eum  laudat,  </»<></  Carolum  nepotem  in  scholia  Societatis  friburgenaibus  parum 
proficientem  inde  revocet.     De  Caroli  debitis  solvendis. 

Pax  <'lnisli  uoltis  aeterha  Vir  admodum  venerande 

Laudo  equidem  sapientiam   tuam  quod  nepotem  Carolum  nec  sibi 

bec   aliis   hoc    Loco   utilem    isthuc  reuoces,    suum  ul    tempus  ac  otium 

,-ililii  rectius  collocare  possit.     Familiaris  tuus,   <|ui    has   reddat,    plura 

coram  de  ill<>  narrabii  ;  quanquam  de  summa  debitorum,  quae  Priburgi 

1  [acobus  de  Saini  Mauris  1530  ad  circa  1602),  Dola  Sequanorum  D6le,  Franche- 
Comte  ortus,  appellari  solebai  „Prieur  il«'  Bellefontaine",  ex  beneficio  ecclesiastico, 
quod  iuvenis  acceperat.  Postea  canonicatum  in  capitulo  S,  [oannis  bisontino  ei  ;<li;i 
beneficia,  velui  abbatiam  commendatariam  Montbenolt,  adeptus  est,  Patrono  ei  ma 
gistro  Antonio  cardinali  Granvellano,  <-ui  sanguinis  propinquitate  iunctus  erat,  civilia 
quoque  officia  administravil  ei  gravia  negotia  politica  i-um  prudentiae  laude  gessit. 
Plura  <!<■  eo  scripsii  C,  fVeiss,  bibliothecae  bisontinae  praefectus,  in  „Biographie  I  ni 
vitsiIIc".  ed.  Michaud,  in  \.  „Saini   Mauris    Jacques  de  ".  '  I  f,  supra  p.  2485. 

B  .  .i  n  nsberger,  Canisii  Epistulae  el   Acta     VIII  17 


256     2232.  Canisius  Philippo  Bav.  princ.    Friburgo  Helvet.  inter  ver  et  aest.  a.  1587. 

SERENISSIMO  |  ET   REVERENDISSIMO  |  PRINCIPI  AC  DOMINO 

D.  |  PHILIPPO  COMITI  PALATINO  |  Rheni,  vtriusque  Bauariae  Duci! 

Ec- 1  clesiaeque  Ratisbonensis  Episcopo.  etc.  |  PETRVS  CANISIVS  j  S.  D.  P. 

SI  magnum  et  praeclarum  habetur,  Serenissime  Princeps,  hominem 

nobilem   ex   optimis   et   spectatissimis   maioribus  natum  florere,    lonoe 

quidem    maius    atque    praeclarius    existimandum    est.    eximiae    indolis 

Principem   ex   clarissima  Ducum    et  Regum    ortum   prosapia1,    inde   a 

primis  annis  cum  ingenuis  et  liberalibus  artibus  imbui.  tum  vero  salu- 

taribus  Orthodoxae   religionis    et   heroicarum  virtutum   studiis   ita   in- 

formari  atque  cohonestari.  vt  idem  adolescentiam  et  iuuentutem  suam, 

ex   qua   reliquae   pendent   aetates,    decenter,    docte   simul   et  religiose 

traducat.    Quamobrem  Tuae  Celsitudini  ego  non  possum  non  gratulari. 

cui  tantum  obtigit  felicitatis,  quantum  perpauci  Principum  filij  sentiunt. 

vt  in  hac  aetate  docili  et  florenti,    talique  loco  Musis  consecrato2.    et 

sub  selectis  bonae  fidei  Praeceptoribus    ad  praestantes   illas  dotes  as- 

surgat,  quae  in  futuro  tum  Principe  tum  Episcopo  maxime  desiderantur. 

Agnosce  preeor,  et  tecum  animo  reputa  saepe,    quantum  diuini  aeter- 

nique  numinis  benignitati  bonorum  omnium  fonti  debeas,  quod  praesentens 

bene  beateque  viuendi  et  discendi  nactus  sis  opportunitatem,  vt  fceipsd 

in  dies  et  melior,  et  sapientior,  et  doctior  effici  queas.   Veniat  praeterea 

in  mentem  Serenissimus  Dux.    et   laudatissimus   heros,    paterque   tuus 

Dominus  GVLIELMVS 3,  qui  pro  summa  vereque  paterna  pietate  nun- 

quam  non  te  respicit,    et  eximia   quaeque   de  te.   studiis   tuis  sibi,    el 

Ecclesiae  Catholicae  pollicetur.    Quare  huius  et  bonorum  omnium  con- 

ceptae   exspectationi.    vt   satisfacias   rogo.    et   quam   pietatis  simul  et 

disciplinae  viam  ingressus  es.    in  ea  praeclaras    animi   corporisque  tui 

dotes  exerceas  et  excolas  continenter.  Hoc  vero  vt  rectius.  duce  Christd 

assequaris,  libellum  hunc '  Ingolstadianis  typis  excudendum,  et  nomini 

tuo  inscribendum  putaui  lectissime  Princeps:  non  solum  vt  obseruantial 

in  te  meae  monumentum   et   pignus   perpetuum  extaret,   verum  etiarf 

vt   occasionem  praeberem   saepe   multumque  precandi,    et   ea    munerJ 

dmmitus  obtinendi,    quae  Antistiti  ad  grauissimum   Episcopi  munus  ej 

onus  rite  sustinendum  destinato,  si  antehac  vnquam,  nunc  vel  maximfl 

suntnecessaria.  NTequetamen  prohibeo,quincupiosane,etoptovehementer] 

vt  Illustrissimi  fratres5  tui  D.  MAXIMIUANYS.   |).  FERDINANDVS 

1  Cf.  Can.  VII  383*. 

Iii  universitate  ingolstadiensi ;  vide  huius  epistulae  praefatiunculam. 
:;  Guilielmus  V. 

„Manuale  Catholicorum" ;  de  cuius  editione  tngolstadii  a.  1587  facta  v.  infrsj 
niiiii.  1 125. 

Maximilianus  I.  1573  1651),  Bavariae  primum  dux  1598),  deinde  princepa 
elector  1621  futurus  ac  qod  solura  Bavariam,  sed  etiam  totum  imperium  germamV 
cum  atque  ecclesiam  catholicam  sapientia  el  virtute  sua  egregie  adiuturus  eratj 
principum  germanorum  sui  temporis  facile  optimus.  Ferdinandus  1577  1650  postea 
factus  cst  archiepiscopus  princepsque  elector  coloniensis,  episcopus  leodiensis,  monn- 
Bteriensis,  hildesiensis,  paderhornensis,  vir  magnae  pietatis,  religionis  studiosissimus, 
Societatis  [esu  amantissimus.     Carolus  mortuus  esi  septennis  a.  1587. 


2235.  rlannartz  Can.    2236.  Can.  Gaugenrieder.    Aestate  vel  autumno  a.  1587.     259 

absentiae  alijs  omnibus  patribus,  qui  conuenerant,  sufficiens  uisa  esl  ante  Congre- 
bationem"  ex  apogr.  saeculo  X\'l  scripto!  Cod.  „B  Hr  p.  50  51).  Cum  Canisio 
rriburgo  ad  congregationem  profectus  est,  ut  ex  iisdem  Actis  cognoscitur,  I*.  Petrus 
Michacl.  collegii  rector.  De  liis  duobus  in  collegii  friburgensis  '  Litteris  annuis 
narratnr:  _ I > i n >  l'atrcs  ad  Congregationem  Prouincialem  proficiscentes,  uarijs  in  locis 
ultra  centum  confessiones  exceperunt:  Virgines  DEo  sacras  Superiorum  rogatu  in 
eodem  itinere  ad  uirtutis  studium  exhortatione  inflammarunt.  Nobilem  praeterea 
cum  Coniuge  in  orandi  modo  priuatisque  consilijs  adiuuerunt"  ex  exemplo  eiusdem 
fere  temporis.  Cod.  ..!.•">•>"  f.  29b).  Eos  per  Lucernam  transiisse  indeque  P.  facobum 
prusium  collegii  rectorem  secum  abduxisse  puto.  Valde  probabile  est,  Canisium 
feadae  Helvetiorum  eo  usque  eum  pervenisse  intellegitur  ex  litteris  modo  )><>- 
hendis  confessiones  excepisse;  i<l  quod  eum  in  superiore  quoque  itinere  augustano 
fecisse  constai    v.  infra,  monum.  1359  . 

Gratias  agit  i>r<>  equo,  ad  profectionem  augustanam  sibi  commodato.  Sibi,  <'<<»> 
Badam  usque  venisset,  propter  infirmam  valetudinem  Friburgum  redeundum  fuisse. 

Edler  und  Vester,  grossgiinstiger  Lieber  Jumckher,  mein  gleichwol 
geringfuege  Gebett  zu  Gott  cleni  Allmechtigen,  und  willige  Dienst  ieder- 
zeit  dem  Junckherrn  zuvor.  Dieweil  ich  aus  furfallender  Leibes- 
pchwachait  auf  meiner  Reiss  auf  Augspurg  zue,  nit  weiter  als  gen 
Baden  hab  geraichen  moegen.  desshalben  diese  Raiss  diss  jar  gar  ein- 
gestellt,  auch  gestert  mit  des  Junckherrn  Pferd  alhie  Nachmittag 
gliicklich  ankommen.  und  also  desselben  ferners  nit  bedorftig,  hab  ich 
lasselbe  dem  Junckherrn  iezund  wider  zu  handen  stellen  wollen,  und 
thue  mich  dieser  grossen  Freundschafft  und  guetwilligen  Dienst  ge- 
pehenes  Pferd  halben  aufs  hoechst  bedankhen.  des  Vorhabens  solche 
pruetthat  moegliches  Vleiss  mit  meinem  Gebeth  zubeschulden.  Bin 
zwai'  mit  einem  gueten  gsunden  Gaul  versehen  gewest.  Thue  hiemit 
dem  Junckherrn  mich  und  unser  gantz  Collegi  dienstlich,  und  uns  alle 
in  dem  Schutz  und  Schirm  des  guetigen  Gottes  bevelhen.  Datum  Frey- 
burg,  den  21ten  Augiisti. 

Des  Junckherrn  Dienstwilliger, 
Petrus  Canisius. 

Dem  Edlen  und  Vesten  Junckherrn  Niclausen  von  Diessbach,  zue 
Grancourt,  etc.  Landvogten  auf  Romont,  meinem  sonders  giinstigen 
lieben  Junckherrn  zu  uberantworten,  Rondmont. 

2235.  GODEFRIDIS   HAJVSARIZ,    frater   Laicus   Societatis   lesu, 

CANISIO.  Augusta  Vindelicorum  aestate  vel  autumno  a.  1587. 

Vide  Canisii  litteras  12.  Novembris  1587  «rf  eundem  Godefridum  datas,  infra, 
t.p.  ■J-^iJ. 

22««.         CANISIUS  P.  HEXRICO  OAIIGENKIEI>EK  fi.  J.,   rectori 

collegii  augustani. 

Priburgo  Helvetiorum  aestate  vel  autumno  a.  L587. 

Canisius  Friburgo  12.  Novembris  1587  Godefrido  Hannartz,  collegii 
augustani  fratri  laico,  scripsit:  „Gratulor  uobis  de  nouo  Rectore,  <-ni 
iam  ante  scripsi".     Epistula  non  i<im  exstat. 

Gaugenrieder  hoc  ipso  anno  rector  augustanus  constitutus  est  Dnhr,  Jes.  I  2032 . 
In      Catalogo    huius  collegii  sub  m.  Septembrem  a.  1587  scripto  dicitur.    eum  es   op- 

17* 


260     2237.  Canisrus  G.  Hannartz  S.  J.    Friburgo  Helvet.  12.  Novembris  1587. 


pido  Weissenborn  hauil  prociilUlma  sito  ortum  esse,  83  annos  natnm  esse,  10  annos 
in  Societate  vixisse.  2  annos  .subregentem"  et  2  annos  Bmmistrumu  fuisse  <i.  Sup.  1» 
II  f.  25"  . 

22S7.        CANISIUS  G0I>EFRI1>0  HAXXAKTZ  S.  J.,  fratri  laico  cofl 

legii  augustani.  Friburgo  Helvetiorum  12.  Novembris  1587. 

Ex  autograpbo  2":  1  pg. :  in  p.  2  inscr.).  Inscriptioni  mann  antiqua  adnotatum 
est:  ,Ex  arcbivo."  Epistula  est  Monacbii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  .Jes. 
in  genere  Fasc.  13  No.  214".  A.pographum  saeculo  XVII.  ut  videtur,  scriptum  exstat 
Lbidem    Fasc.  13  No.  214    in  lihello  in  4".  non  conglutinato,  p.  18—19. 

Preces  petit  et  promittit.  De  Sociis  amicisque,  Wittero  bibliopola,  tumuUibuA 
belgicis  et  gatticis. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna. 
Chariss.  Godefride. 

Habeo  tibi  gratiam,  quod  ad  me  aliquando  mittas,  tuamque  erga 
senem  Canisium  beneuolentiam  pro  tuo  candore  declares.  Rem  sane 
gratam  feceris,  si  Xenia  quaedam  spiritualia  isthic  et  Dilingae  mihi 
donari  procuraueris.  Ferunt  annum  nouum  nescio  quae  tristia  porten- 
dere,  et  multis  exitialem  fore.  Sunt  autem  senes  utcumque  timidi  et 
solliciti,  dum  plus  aequo  metuunt,  curis  saepe  non  necessarijs  occupati. 
Quanquam  ego  non  de  corporis,  sed  animi  firmiore  sanitate  non  satis 
sollicitus  esse  posse  uideor,  et  idcirco  multos  apud  Deum  quaero  et 
peto  intercessores.  Gratulor  uobis  de  nouo  Rectore '.  cui  iam  ante 
scripsi,  et  de  nouo  concionatore,  quem  noui  procuratoris  abitus  praebuit 
Augustanis.  et  quem  eis  gratum  fore  confido 2.  Precemur  Dominum 
pro  P.  Petro  Louaniensi.  cui  extrema  metuunt  medici.  quique  grauiter 
admodum  hoc  loco  laborat,  ut  uerear  illum  non  diu  nobis  commora- 
turum3.  Tueatur  nos  Christus  et  hoc  et  futuro  anno  in  vtroque  homine. 
Salutem  ex  me  dices  fratribus  et  amicis.  quos  coram  inuisere  indignus 
fui,  quum  in  proximo  conuentu  isthic  Patres  adessent '.  Doleo  uicem 
Willeri,  quem  ad  saniorem  mentem  tot  annis  reuocare  non  possumua 
eumque    salutabis   meo   nomine   amanter5.    Vtinam  Belgae  tandem  ei 

1  P.  Henrico  Gaugenrieder ;  v.  supra  p.  259. 

2  P.  Gregorio  Rosepbio,  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatori,  a  Sociia 
in  congregatione  provinciali  Germaniae  superioris  commissum  erat  28.  Augusti  158« 
munus  .procuratoris".  «jni  Romae  ad  Aquavivam  praepositura  generalem  de  rebua 
provinciae  etc.  referret  Acta  Congregationis  I.  c.  [cf.  supra  p.  258]  p.  51  .  I'.  Ftnli- 
nandus    Alber    praepositus    provincialis    Augusta    2i>.  Septembris    1587    Aquavivaa 

scrijtsit  :  BJnterea  donec  redeat  Conciones  dominicales  Deo  iuuante  ipsius  loco  sush 
tinebo"    ex  autogr. ;  Gerra.  1  ♦  > T  f.  368"). 

8  HicKalendis  Decembribus  a.  1588  Friburgi  mortuus  est;  sepultus  est  .iu  templo 
D.  Virginis  ante  arara  Sodalitatis"  B.  MariaeV.:  Ita  antiqua  illa  *Historia  collegii 
Cod.  frib.  „Hist.  coll.  Prib."  p.  11). 

'  Congregationem,  quam  modo  dixi  cf.  supra,  adnot.  2  significat.  Canisius  ad 
eam  profectus,  sed  ex  medio  fere  itinere  Friburgum  redire  infirmitate  coactus  erat; 
\.  supra  p.  259. 

'  G uiuui  Willer  nseniorem",    bibliopolam    augustanum,    significari    existimo; 

cuius  opera  Canisius  saepe  ususerat;  cf.  Can.  II  741'':  III  238  786;  IV  250  7S1  995( 
VI  330"   138;  VII  233  633  684 


2238.  Can.  A.quavivae.    Ineunte  a.  L588.    2239.  Aquaviva  Can.  5.  Maitii  158&     -JUl 


ere 


. 


st.inten 


tot  tantisque  tumultibus  ad  Catholicam  pacem  emergant,  ei  haeretici 
Gallias  diuexare  desistant.  In  Christo  uiue  et  uale  frater,  et  sicut  soles, 
ex  charitate  non  ficta1  de  nostris  bene  mereri  perge.  Doniinus 
tibi  mercedem  ingentem  pro  hoc  tuo  labore,  <|ii<'in  tot  annis  sustines, 
rependet  liberaliter.  Ego  tui  meminero,  nt  par  est,  in  precibus  meis: 
tu  uicissim  pro  Canisio  precari,  meque  S.  Vdalrico  et  8.  Affrae  coram 
«acris  reliquijs  commendare  ne  desinas  rogo~.  Friburgi  12  Nbuem- 
hris   1587. 

In  Christo  frater  tuus  Pet.  Canisius. 

f  Chariss.  in  Christo  tratri  Godefrido  Brabantino  de  Jesu  soeietate 
Augustae. 

22HH.        CANISIUS  <XAlT>IO  AOJJAVIVAE,   praeposito  generati  Socie- 

tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  ineunte  a.  1588. 

De  hac  epistula,  quae  perisse  videtur,  ri</<>  litteras  ■'>.  Martii  1588  ab  Aquaviva 
(id  Canisium  datas,  infra,  </>.  2239;  per  has  enim  ille  Canisio  respondit. 

2231).         CTjAIT>H'$   A<>T  AVIYA.    praepositus   generalis   Societatis  [esu, 
CANISIO.  Roma  5.  Martii  1588. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   rFriburgi  P.  Petro  Canisio."     G.  Sup.  2  f.  4\ 
Collegii  calamitates.    Procurator.     Visitator  etc.    Cantsii  consilia  gratissima. 

Ex  Reuerentiae  V.  epistola  hoc  ineunte  anno  scripta  cognoui  quo 
statu  esset  Collegium  istud;  cui  etsi  inimicus  homo:i  aliquas  sus- 
citet  molestias  l  tamen  contidere  debemus  Dominum  e  contra  non  minus 
impigrum  fore  pro  sua  infinita  bonitate  in  nobis  protegendis.  quam 
sit  daemon  pro  sua  magna  malitia  in  oppugnandis. 

De  Procuratore  quidem  qui  Gallice  sciret,  cuius  defectu,  Reueren- 
tia  V.  multa  incommoda  euenire,  et  P.  Rector 5  saepe  iam  scripserat 6, 
gaudemus  satis  bene  prouisum.  siquidem  nuper"  P.  Oliuerius  indicauit 
nobis  se  eum  misisse 7.  Quod  uero  ceteros  quoque  operarios 8  Reueren- 
tia  V.  aptiores  cuperet,  non  dubito  quin  P.  Prouincialis 9  ipse  quoque 
idem  cupiat:  sed  hominum  penuria,  et  aliorum  Collegiorum  necessitates 
eum  impedient,  quominus  tam  large  quam  uellet,  Collegio  isti ''  subueniat. 

Ceterum  quod  scribit  de  Visitatore  mittendo,  quoniam  Reuerentia  V. 
intelligit0  quam  multa  sint  in  tali  re  consideranda,  uidebimus  quid 
fieri'1  debeat,  aut  possit. 


a)  Sequitur  mihi,  oblitt 
)Ki>si,  oblitt. 


Ii)  Sequitur  aon,  oblitt.       <■)  Sequitur  quam  sit,  oblitt.       d)  Sequitur 


1  1>  Cor  G,  6. 

2  Sacrae  reliquiae  S.  Afrae,  martyris  augustanae  (saec.  IV.  et  patronae  urbis, 
ac  S.  Udalrici,  episcopi  augustani  (f  973)  et  patroni  episcopatus,  Augustae  in  templo 
SS.  Udalrici  et  Afrae  coluntur.  ::  Mt  13,  28. 

4  De  calumniis  aliisque  molestiis.  quibus  collegium  a.  1587  affectum  erat,  vide 
infra,  monum.  1432.  3  Petrus  Michael.  6  Cf.  supra  p.  108  2-44. 

7  P.  Oliverius  Manareus  ab  a.  1587  praepositus  provinciae  rhenanae  Societatis 
erat.    Is  misisse  videtur  P.  Bernardum  Myron  (G.  Sup.  2  f.  16b  . 

*  Horum  nomina  v.  infra,  monum.  144G.  '■'  Ferdinandus  Alber. 


260     2237.  Canisius  G.  Hannartz  S.  J.    Friburgo  Helvet.  12.  Novembris  1587. 

pido  Weissenborn  (haud  procul  Ulma  sito)  ortum  esse,  33  annos  natum  esse,  10  annos 
in  Societate  vixisse.  2  annos  .  subregentem "  et  2  annos  „ministrum1'  fuisse  (G.  Sup.  19. 
II  f.  25a). 

3337.        CANISIUS  GOI>EFRIDO  HAXXARTZ  S.  J..  fratri  laico  col- 
legii  augustani.  Friburgo  Helvetiorum  12.  Novembris  1587. 

Ex  autographo  (2°:  1  pg. ;  in  p.  2  inscr.).  Inscriptioni  manu  antiqua  adnotatum 
est:  „Ex  archivo."  Epistula  est  Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae.  „Jes 
in  genere  Fasc.  13  No.  211".  Apographum  saeculo  XVII,  ut  videtur,  scriptum  exstat 
ibidem  (Fasc.  13  No.  214)  in  libello  in  4°,  non  conglutinato,  p.  18—19. 

Preces  petit  et  promittit.  De  Soeiis  amieisque,  Willero  bibliopola,  tumuUibtm 
belgicis  et  gallicis. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna. 
Chariss.  Godefride. 

Habeo  tibi  gratiam,  quod  ad  me  aliquando  mittas.  tuamque  erga 
senem  Canisium  beneuolentiam  pro  tuo  candore  declares.  Rem  sane 
gratam  feceris,  si  Xenia  quaedam  spiritualia  isthic  et  Dilingae  mihi 
donari  procuraueris.  Ferunt  annum  nouum  nescio  quae  tristia  porten- 
dere,  et  multis  exitialem  fore.  Sunt  autem  senes  utcumque  timidi  et 
solliciti,  dum  plus  aequo  metuunt,  curis  saepe  non  necessarijs  occupati. 
Quanquam  ego  non  de  corporis,  sed  animi  firmiore  sanitate  non  satis 
sollicitus  esse  posse  uideor,  et  idcirco  multos  apud  Deum  quaero  et 
peto  intercessores.  Gratulor  uobis  de  nouo  Rectore l,  cui  iam  ante 
scripsi,  et  de  nouo  concionatore,  quem  noui  procuratoris  abitus  praebuit 
Augustanis,  et  quem  eis  gratum  fore  confido2.  Precemur  Dominum 
pro  P.  Petro  Louaniensi,  cui  extrema  metuunt  medici,  quique  grauiter 
admodum  hoc  loco  laborat,  ut  uerear  illum  non  diu  nobis  commora- 
turum :!.  Tueatur  nos  Christus  et  hoc  et  futuro  anno  in  vtroque  homine. 
Salutem  ex  me  dices  fratribus  et  amicis,  quos  coram  inuisere  indignus 
fui,  quum  in  proximo  conuentu  isthic  Patres  adessent4.  Doleo  uiceifl 
Willeri,  quem  ad  saniorem  mentem  tot  annis  reuocare  non  possunms. 
eumque   salutabis   meo   nomine    amanter5.    Vtinam  Belgae  tandem  ex 

1  P.  Henrico  Gaugenrieder ;  v.  supra  p.  259. 

2  P.  Gregorio  Rosephio,  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionatori,  a  Sociis 
in  congregatione  provinciali  Germaniae  superioris  commissum  erat  28.  Augusti  1.">S7 
munus  .procuratoris".  qni  Romae  ad  Aquavivam  praepositum  generalem  de  rebua 
provinciae  etc.  referret  '  Acta  Congregationis  1.  c.  [cf.  supra  p.  258]  p.  51  .  !'.  Fcn/i- 
nandus  Alber  praepositus  provincialis  Augusta  2<>.  Septembris  1587  Aquavivac 
*scripsit:  „.Tnterea  donec  redeai  Conciones  dominicales  Deo  iuuante  ipsius  loco  sus- 
fcinebo"    ex  autogr.;  Gerra.  1H7  f.  368a). 

:1  Hic  Kalcndis  Decembribus  a.  1588  Friburgi  rnortuus  est;  sepultus  est.in  templo 
D.  Virginis  ante  aram  Sodalitatis"  1!.  Mariae  V.:  Ita  antiqua  illa  * Historia  collegii 
i.Cod.  frib.  JList,  coll.  Fril».-   p.  11). 

4  Congregationem,  quam  modo  dixi  cf.  supra,  adnot.  2  significat.  Canisius  ail 
eam  profectus,  sed  ex  medio  fere  itinere  Friburgum  redire  infirmitate  coactus  erat; 
v.  supra  p.  259. 

'  Georgium  Willer  Bseniorem",  bibliopolam  augustanum,  significari  existimo; 
cuius  opera  Canisius  saepe  iisuserat;  cf.  Can.  II  7445;  III  238  786;  l\'  250  781  '■*'■<'*■■ 
VI  :i:io:  i:;s;  VI I  233  633  684. 


2241.  Canisius  P.  loacbimo   Miiller  0.  S.  B.    FtfburgQ  Helvot,    1.  lunii   1588.      263 

Liuatae  scriptioaes  ad  Amieos;  Superest  Epistola,  quantiuis  pretij  ad  quendam  es 
Ifostris  virum.  cousummatae  eruditionis,  et  comptae  facundiae,  digna  quae  plurium 
lubeat  adspectum.     Eam  en  hic  exbibemus." 

Liber  de  S.  Beato.  Historiae  Sanctorum  Helvetiae  scribendae.  Antiqua  eorum 
honumenta  conquirenda.  Vita  S.  Fridolini.  HaereUcorum  contentiones.  Baptismi 
rcpmHiitio. 

Pax  Christj  nobis  aeterna  Reuerende  Pater 
Missum  ad  me  Librum  qui  Capita  de  D.  Beati  Historia  indicat, 
lerlibenter  accepi.  aliaque  plura  huc  spectantia  videre  cupio;  Dignus 
Lt  ille  Heluetiorum  Apostolus,  qui  multorum  scriptis  et  linguis  cele- 
bretur1.  Testatur  Typographus  noster 2  Codicem  de  hac  historia  isthic 
acceptum  non  apud  se,  sed  in  manu  Efformatoris  Jmaginum  apud 
lolothurnum  reperirj,  paruamque  spem  Nobis  praebet,  hoc  exemplum 
recuperandj,  atque  recipiendj.  Vellem  et  Ego  Sanctorum  historias,  qui 
apud  Heluetios  vineam  Dominj  primum  et  maxime  coluerunt,  scriptas 
Extare,  ut  eiusmodj  Patronorum  et  Doctorum  uestigia  si  non  haereticis, 
at  certe  Catholicis  notiora,  et  commendatiora  essent. 

Verum  doleo,  non  suppetere  nobis  Veterum  monumenta  fide  digna, 
in  quibus  desiderata  historiae  lux  appareat,  quod  fortasse  nostri  Maiores 
sui  temporis  simplicitate  contentj  tenuiter,  et  parce  admodum,  quae 
ad  vitae  doctrinam  |  ?  | '  et  mortem  Sanctorum  spectant,  attigerint.  Ego 
in  depingendo  .D.  Fridolino  uersor 3,  ut  initium  aliquod  historiae  mdi- 
candum  proponam  Lectoribus,  quos  hoc  tempore  tam  nasutos  expenmur. 
ut  illorum  expectationj  difficile  sit  respondere.  Vtinam  vnum  habeamus 
Antistitem4,  cui  sit  cordj  ex  varijs  Monasterijs  ea  conquirere,  quae  de 

a)  Sir  AB;  sed  puto  corrigendum  esse:  vitam.  doctrinam.    Ita  correxit  etiam  Kalin. 

1  Traditum  est,  Sanctum  Beatum,  a  S.  Petro  Apostolo  ad  Helvetios  missum. 
primum  apud  eos  evangelii  praeconem  fuisse.  Quem  circa  a.  112  apud  lacum  thuni- 
cum  (Thuner  See)  vita  functum  esse  ferunt.  Eius  sacrae  reliquiae  Lucernae  m 
ecclesia  S.  Leodegarii  coluntur.  Dolendum  est,  nondum  reperta  esse  antiqua  htte- 
rarum  monumenta,  quibus  certiora  de  rebus  ab  eo  gestis  cognosci  possent.  Copmse 
de  eo  disseruit  //.  Moretus  S.  J.  in  .Analectis  Bollandianis"  XXVI.  Bruxelhs  L907, 
•123—450.  Probabile  est.  librum,  quem  Miiller  Canisio  misit,  fuisse  Danielis  Agrt- 
eolae  0.  Fr.  Min.  opus  „Almi  confessoris  et  anachorete  Beati,  Helveciorum  primi 
Evangelistae  et  Apostoli  .  .  .  vita  iam  pridem  exarata"  (Basileae  1511  .  Cf.  Moretus 
1.  c.  428 — 436.  -  Abrabam  Gemperlin. 

3  Ferunt,  Sanctum  Fridolinum,  primum  Alamanniae  apostolum.  ex  nobili  Hiber- 
niae  vel  Scotiae  meridionalis  genere  ortum,  primum  in  patria  verbum  Dei  dissemi- 
nasse,  deinde  Pictavii  (Poitiers)  corpus  S.  Hilarii  repperisse  et  monasterium  fundasse, 
postea  variis  locis,  ut  Argentorati  et  Curiae  in  Raethia,  ecelesias  S.  Hilarii  nomine 
Deo  dicatas  aediticasse,  tandem  coelesti  monitu  et  Chlodovaei  regis  auctoritate  m 
insulam  illam  Rheni,  ubi  postea  Seconium  sive  Seckinga  (Siickingen,  nunc  urbs  badensis 
aedificata  est,  venisse,  monasterium  condidisse,  apud  Glaronenses  (Giarus,  nunc  unus 
ex  cantonibus  Helvetiae),  qui  eum  patronum  sibi  delegerunt,  mortuo  vitam  restituisse. 
Seckingae  (circa  a.  511?)  mortuum  esse.  Cf.  Analecta  Bollandiana  XV  436—437; 
XVI  87. 

4  Hoc  verbo  hic  signilicari  non  episcopum.  ut  fieri  solet,  sed  virum  homimbus 
religiosis  praefectum  (abbatem,  praepositum,  priorem),  intellegitur  cum  ex  verbis 
proximis,  tum  ex  fine  huius  epistulae. 


264     2241.  Canisius  P.  Ioacliimo  Miiller  0.  S.  B.    Friburgo  Helvet.  1.  lunii  1588. 

Sanctis  et  Patronis  Heluetiae  dicta,  scripta,  facta  reperire  licet;  sic 
enim  ex  tenebris  multa  in  lucem  proferri,  et  silua  quaedam  rerum 
postea  disponendarum  constituj  posset.  Recte  tu  quidem  ac  merito 
deploras  crudelem  insaniam,  et  insanam  crudelitatem  Sectariorum,  qui 
suis  contentionibus  potius,  quam  disputationibus  hoc  efficiunt,  ut  tantum 
non  caeci  cognoscant  Babylonicae  turris  aedificatores  \  et  Legatos  eius 
Bestiae  cui  datum  est  os  ad  onmem  blasphemiam  contra  Deum, 
et  Tabernaculum  eius,  et  Sanctos,  qui  in  coelo  habitant2, 
profundendam.  Vere  iratus  est  Draco  in  mulierem,  et  pergit 
facere  proelium  cum  reliquis  de  semine  eius,  qui  custo- 
diunt  mandata  Dei,  et  habent  testimonium  IESU  Christi:i. 
ut  coelestis  Aquilae  uerbis  vtamur4.  0  miseros  et  infelices,  quibus 
satis  non  est  Sacramenta  Ecclesiae  sex  repudiasse5,  nisi  septimum  et 
vnicum  illucl  paulatim  quoque  deserant,  suosque,  et  aliorum  liberos 
secum  perdant6.  Sed  hostibus  Ecclesiae  mentem  saniorem  precemur, 
ne  tandem  ex  Haereticis  Athej  plurimj  efficiantur,  et  Sacra  onmia  ut 
iam  fieri  coeptum  est,  impie  prophanentur.  Dominus  IESUS  ualde 
afflictum  Catholicismum  nobis  conseruet.  et  erigat,  missis  in  vineam 
suam  fidis  operarijs,  qui  passim  hodie  desiderantur.  Bene  in  Christo 
uale  Pater,  cum  Obseruandissimo  Antistite,  et  Domino  Decano ",  alijs- 
que  Fratribus.  quorum  precibus  Domino,  eiusque  Matri  uelim  esse 
commendatus.     Friburgi  Heluetiorum  •  Calendis  Iunij  •  Anno  1588. 

Ex  Animo  Tuus, 

P.  Canisius. 

Reuerendo  in  Christo  Patri  Ioachimo  Mullero.  Ordinis  D.  Benedictj. 
et  Concionatori  in  Coenobio  Einsidlensj,  tanquam  Fratrj '. 

a)  Haec  inscriptio  in  A  B  epistulae  i/>si  praeposita  est. 

1  Cf.  Gn  11,  1—9.  -  Apc  13,  5  6.  ;  Apc  12,   17. 

+  „Et  apud  Ezechielem  prophetam  [Ez  1,  5 — 10],  et  in  Apocalypsi  ipsius  loannis 
[Apc  4,  6  7],  cuius  est  hoc  Evangelium,  commemoratur  animal  quadruplex,  habens 
quatuor  personas :  hominis.  vituli.  leonis.  aquilae.  Qui  ante  nos  Scripturarum  sanc- 
tarum  mysteria  tractaverunt,  plerique  in  hoc  animali.  vel  potius  in  his  animalibus 
quatuor  Evangeiistas  intellexerunt.  .  .  .  Restat  aquila  :  i]ise  esl  Loannes,  sublimium 
praedicator,  et  lucis  internae  atque  aeternae  tixis  oculis  contemplator"  :  S.  Augustinns, 
In  Ioannis  Evangelium  Tractatus  XXXVI,  n.  5  {Migne,  P.  lat.  XXXV  1665  L666). 
Ars  quoque  christiana  aquilam  fecit  symbolum  S.  Ioannis  Kvannelistae :  cf.  nUie 
kirchliche  Eunst  in  Wort  und  Bild"  von  K.  Atz  u.  Steph.  Beissel  S.  J.,  1.  Antl..  Re- 
gensburg  s.  a..  5  .''»20  . 

5  Lutherus,  Zwinglius,  Calvinus  verbis  quidem  duo  admittebanl  sacramenta, 
reliquis  quinque  reiectis:  Baptismum  et  Eucharistiam.  Sed  quia  Eucharistia  confici 
niin  potest  iiisi  a  sacerdote  rite  ordinato,  et  illi  sacramentum  ordiiiis  reiciebant,  re- 
vefa  eucharistiae  quoque  sacramento  suos  destituebaut. 

"  Calviniani  dicebant,  baptismum  parvulis  non  esse  necessarium ;  bis  ad  salutem 
consequendam  sufficere  fidem  parentum  Can.  V  2J»;"» .  Apcrtc  necessitatem  baptismi 
intitiati  sunt   Sociniaiii   et   Arininiani. 

7  Abbas  eratUdalricus  III.  VVitwcylcr.  dccanus  Augiistinus  Hofmann  [Christoph. 
Hdrtmann  ().  S.  B. .  Annales  rleremi  Deiparae  Matris.  Friburgi  Brisgoviae  1612, 
171     17.;. 


2242.  Canisius  Aquavivae.    2243.  ttaeus  Canisio.    2244.  A.quaviva  Canisio.     265 

2212.        CANISIUS   CIAIJDIO  AQCAYIVAE,  praeposito  generali  Socie- 
tatis  lesu.  Friburgo  Helvetiorum   L6.  tunii   L588. 

Vide  litteras  Roma  21.  I/tlii   1588  </</t«s,   per  <jtt<is  Aquaviva  Canisio  resjpondit, 

iiifrn,   </>.    2244. 

221».        P.  KMDOCUS  ITAEUS  S.  J.  CANISIO. 

Lucerna   V    aestate  vel  autumno  a.  L588. 
Ex  apographo,  de  quo  infra,  in  ep.  2248,  dicetur. 

Canisius  Friburgo  23.  tfovembris  1588  loanni  Tacobo  </  Staal 
mrchiscribae  solodurensi  scripsit:  ,,Rescribo  ad  nostrum  socium,  et  nunc 
iii  Rauracis  Christi  operarium,  non  frustra  sudantem,  nihilque  mihi 
</ni fi/ts  fuerit,  ij/itnn  <t<Hnii<4tit/n  fasciculum  <t<I  <'//n<h'i//  recta  perferri.u 

Cum  toparchia  zwingensis  (Zwingen)  urbi  Basileae  finitima,  quae  oppidum 
laufen  et  complures  vicos  complectebatur  et  episcopi  basileensis  imperio  in  civilibus 
nioque  rebus  subiecta  erat.  circa  a.  1530  a  flde  catbolica  defecisset,  Iacobus  Cbristo- 
phorus  Blarer  episcopus  princeps  basileensis  anno  1588  impetravit.  ut  ad  eam  eccle- 
siac  restituendam  P.  Iodocus  Itaeus  collegii  lucernensis  Socius  mitteretur;  cui  adiunctus 
cst  ( laspar  Ellinger  frater  laicus  (Annuae  Litterae  Societatis  Iesu  anni  M.  D.LXXXVIII, 
lomae  L590,  152;  Agricola  I  Dec,  5,  n.  376—380;  Dvkr,  Jes.  I  222  4761  In  *  Cata- 
logo  collegii  lucernensis  sub  autumnum  anni  1587  scripto  legitur :  „P.  .lodocus 
Itaeus,  Lindenboltzbausensis,  in  ditione  Treuirensi,  annorum  .  34.  circiter,  .  .  .  in  So- 
cietate  an.  17.  fuit  .  .  .  Gasparus  Ellinger,  Erdingensis  Bauarus,  annorum  35,  uirium 
bonarum.  fuit  in  Societate  an.  11,  fuit  sacrista,  hortulanus.  Jngenio  et  capite  debilis, 
mlus  tamen  et  ad  spiritualia  atfectus"  (G.  Sup.  19,  II  f.  22b  24a\ 

2244.  CL.AUDIUS    Ai^UAVIVA,   praepositus    generalis  Societatis  Iesur 

CANISIO.  Roma  21.  Iulii  1588. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   „Friburgi  P.  Petro  Canisio."    G.  Sup.  2  f.  9al 
De  operibus  PP.  Sa  et  Bellarmini  in  lucem  emittendis. 

Non  est  aliud  quod  respondeam  Reuerentiae  V.  literis  datis  16  Junij 
nisi  de  scriptis  P.  Emanuelis  excudendis " :  quod  Reuerentiae  V.  con- 
silium  non  potui  non  probare  cum  ego  ipse  iam  dudum  illum  Patrem 
hortatus  essem  ut  extremam  ijs  manum  imponeret  quo  excudi  possent, 
quod  et1,  iterum  recens  eum  hortati  sumus.  Quare  cum  ille  ea  ab- 
soluerit,  in  nobis  quidem  nulla  erit  mora,  quoniam  satis  eius  nobis 
doctrina,  et  eruditio",  quam  Reuerentia  quoque  V.  suis  literis  commen- 
dat,  semper  cognita  fuit,  ut  speremus  quod  ab  eo  exierit,  profuturum  l. 

Ceterumd  P.  Belarmini  tertium  uolumen  de  quo  iteme  Reuerentia  V. 
scribit,  curabitur  cum  Dei  gratia  suo  tempore,  adhuc  enim  non  potuit, 
et  hoc  ipso  tempore  in  parte  secundi  uoluminis  expedienda  occupatus 

a)  Sequuntur  vv.  quod  ego  oo  facilius,  ob/ltt.  h)  Sequtftur  denuo,  oblUt.  c)  Sic  in  cormn. 

correctum  est  ex  probitas.  d)  Anteded.it  r.  Do,  dblitt.  e)  }l«rc  2  rr.  supra   versum  scrij>t<i  sunt. 


1  P.  Emmanuelis  S«  ;Saa:  de  quo  Can.  II  972)  BScholia  in  quatuor  Evangelia". 
a  Canisio  diu  desiderata  {Can!  V  2;  VI  489;  VII  714)  tandem  in  lucem  prodierunt 
Antverpiae  anno  1596,  cuius  paenultimo  die  Sa  Aronae  in  Lombardia  vita  cessit. 
Anno  deinde  1598  Antverpiae  eius  „Notationes  in  totam  Scripturam  sacram"  editae 
sunt.  Eas  antecesserant  „Aphorismi  Confessariorum  ex  Doctorum  sententiis  collecti", 
primum  Venetiis  a.  1595  typis  excusi.  Qui  libri  postea  quoque  saepe  editi  sunt 
{Sommervogel  VII  350—353. 


266 


2245.  Canisius  Gerardo  Kaniss. 


est,  quae  ad  summum  hoc  exeunte  mense  in  Germaniam  mittetur'11. 
Gaudemus  autem  has  eius  lucubrationes  gratas  esse  coepisseb2  et  spe- 
ramus  non  mediocriter  utiles  fore,  cum  Dominj  gratia.  Quare  nonc 
restat  mihi  aliud  quod  scribam  nisi  quod  commendo  me  Reuerentiae  V. 
precibus  et  sanctis  sacrificijs  et  ei  uicissim  omnem  gratiam  exopto,  et 
precor.     Romae  21  Jul.   1588. 

2245.        CANISIUS  GERAKDO  KANISS,  fratri,  urbis  Noviomagi  consuli. 

Friburgo  Helvetiorum  26.  Iulii  1588. 

Ex  archetypo  2":  l'/._,  pp. ;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sigilli),  quod  Canisius 
sua  manu  subscripsit  .Ewer"  etc).  Epistulae  partem  posuit  H.  J.  Allard,  Leven 
van  den  gelukzaligen  Petrus  Canisius  S.  J.  door  Pater  E.  Seguin  S.  .T..  vermeerderd 
en  verbeterd,  Nijmegen  [1897].  268—269.  Epistula  usi  sunt  Riess  501  et  H.  J.  Al- 
lard  S.  J.,  Studien,  30.  Jaarg.,  50.  Deel,  Utrecht  1898,  255-256. 

Gerardum  ceterosque  propinquos  laudat,  quod  in  mediis  aerumnis  fidem  cathm 
licam  constanter  tenuerint.  Eos  confirmat  et  solatur.  Senatui  cordi  esse  debere,  ut 
catholici  tantum  magistri  magistraeque  iuventutem  doceant.  Gerardo  et  Aegidiae  s<>n>ri 
liberos  fratrum  mortuorum  commendat. 

Iesu  Christi  gnad  vnd  fried  seij  mit  euch 3  vnd  ewrem  Hausgesind, 
ia  allen  guten  Freunden  vnd  Mitburgern. 

Hertzlieber  Bruder  Gerhard,  ich  kan  nit  underlassen  euch  etwas 
zuschreiben,  dieweil  Gottfried  von  Triest  mein  lieber  Vetter4  hie  durch 
ziehet,  mit  hoffnung  in  sein  Vatterland  bald  w[ide]r  zukommen.  Der 
ewig  Gott  gebe  euch  gnad  vnd  weissheit,  das  ihr  ewerem  obligendem 
ampt  vnd  Burgermeisterschaift  zu  seiner  ehr,  vnd  der  gantzen  Stat 
Nimmegen  zu  wolfahrt  seliglichen  verrichten  moget  in  diesen  schweren 
ellenden  vnd  gefahrlichen  lauffen.    Wir  haben  wol   zu   betten  vnd  ihr 

ai  Sic  corr.  est  ex  scribit,  iam  prope  confectum  est,  ei  ad  sumniuin  hoc  exeunte  mense  in  (icr- 
luaniam  mittetur.         b)  Sequitur  et  eas,  oblitt.        c)  Sequitur  est,  oblitt. 


1  „Disputationum  Roberti  Bellamiini  Politiani,  Societatis  tesu,  <le  Controversiii 
Christianae  Fidei,  adversus  huius  temporis  haereticos"  Tomus  primus  Ingolstadu 
a.  1587  primum  in  lucem  prodierat.  Ibidem  tomus  II.  1588,  III.  15!t."i  primum  editus 
est  (Sommervogel  I  1156  —  1157). 

-'  Bellarmini  BInstitutiones  linguae  hebraicae",  primum  Romae  a.  1578  editad 
Coloniae  a.  1580  rursus  vulgatae  sunt.  Eiusdem  „Iudicium  de  Libro,  quem  Lutherani 
vocant,  Concordiae"  primum  a.  1585  Lngolstadii  Latine,  dein  a.  1586  (ngolstadii  et 
latine  et  germanice  editum  est    Sommervogel  1151    1155). 

8  Cum  ni.  Martio  a.  L585  per  quindecim  Noviomagos  catholicos,  quorum  uiins 
ex  gente  Canisiorum  erat,  milites  praesidiarii  A.dolphi  comitis  Nivenariae  (Neuenaan 
urlic  pulsi  essent  et  Noviomagus  rursus  in  Philippi  II.  regis  potestatem  venissetj 
G-erardus  Caniss,  Petri  Canisii  frater  ex  patre,  Noviomagum  rediit;  ubi  eodem  annfl 
senator,  a.  1586  consul  electus  est.    Annis  1587     1589  etiam  scabinus,  a.  1592  templj 

S.  Stephani  curator    „kerkn ster"    iuit    Haraeus  \.  c.  |v.  supra  p.  L63]  III  375     -* > T * > : 

H.J.AttardS.J.,Caxdsim&,  in  ^Studign"  50.  Deel,  Utrechl  L898.2551;  L.van  Miert S.J^ 
Canisiana  \'ll.  iu  BStudien"  71.  Deel,  Ajnsterdam  1910,  l!»!':  F.van  Hoeck  S.  J.,  De 
Jezuleten  te  Nijmegen,  's  Hertogenbosch-Antwerpen   1921,  661  . 

4  Triestii  mercatores  vinarii  et  una  ex  urbis  aoviomagensis  familiis  senatoriu 
erant.  Wendelin;i  Canisii  soror  ( iodefrido  a  Triest  t  L566  uupseral  Can.  1  688| 
V  184     L85  663 ;. 


Friburgo  Helvetiorum  _<>.  Eunii   ihi. 


267 


IikoIm 


jusorgen,  damit  das  der  gerechte  Gott  diese  verdiente  geissol  vnd 
Bfczige  straffung  dem  gantzen  Niderland  gnediglich  nachlasse  vnd  den 
lang  gewiinschten  frieden  ancli  in  Gelderland  einmal  verleijhe.  Dar- 
iwischen  mdgen  wir  vns  wol  von  hertzen  demiitigen  vnd  orkennen  dio 
herbo  zeit  dieser  ernst  lirlieu  heimsuchung \  so  vns  billich  von  betrieg- 
licher  vppigkeit  der  Welt,  vnd  von  b<">sen  liisten  des  fleisches,  ia  aiieh 
von  allen  siinden  ahwenden,  vnd  zu  wahrer  Christlicher  Buss  reitzen 
vnd  bewegen  soll.  Jch  dancke  dem  Himmelisclien  Vatter,  das  er  eucli 
saiut  den  andern  Freunden  vnd  Blutsverwandten  bisshieher  in  der 
Enigkeit  vnd  gehorsam  der  alten  wahren  Catholischen  vnd  Romischen 
Kirchen  bewahret  vnd  noch  erhelt,  vnangesehen  was  fur  anfechtung, 
nachstellung,  schaden  vnd  gefehrligkeiten  ihr  darumb  einnehmet  vn<l 
Ibersteet.  Billich  habt  ihr  euch  lassen  zu  hertzen  gehen  das  S.  Paulus 
lehret:  Alle  die  da  nach  Gott  leben  wollen  in  Christo  Jesu, 
werden  verfolgung  leiden2.  Vnd  wie  Christus  die  ewige  warheit 
lezeuget:  Wer  beharret  biss  ans  end,  der  wird  selig3.  So 
bitt  ich  dann  euch,  vnd  samptlich  alle  andere  Freund  vnd  Be- 
kannten,  das  sie  von  wegen  des  zeitlichen  schadens  vnd  Kriegs- 
lauffen  sich  nit  so  hart  betriiben  vnd  kleinmiitig  werden.  sonder  vmb 
Gottes  willen  vnd  von  wegen  der  gerechtigkeit  das  Creutz,  Vngewitter 
vnd  alle  vnbilligkeit  gedultiglich  leiden,  auch  in  der  Gottsforcht,  als 
gehorsame  Schaflein,  vnder  ihrem  Catholischen  Hirten  bestendig  bleiben, 
biss  das  der  liebe  Gott  euch  von  diesen  beschwerlichen  zeiten  erlediget 
vnd  trostet  nach  seinem  lieben  Gottlichen  willen,  dem  wir  vns  in  gliick 
vnd  vngluck  gantz  vnd  gar  underwerffen  miissen.  Eins  wolt  ich  gern 
von  euch  lieber  Bruder  begeren,  nemlich  das  ihr  samt  den  andern 
Rathsherren  von  Nimmegen  wol  wachet  vnd  zusehet,  damit  kein.  Mann 
noch  Fraw  vrlaub  habe  die  iugend  zuunderweysen  oder  schul  zuhalten, 
sie  seijen  dann  dem  wahren  Catholischen  glauben  zugethan.  Dann  ich 
weiss,  vnd  die  erfahrung  gibts,  wie  vil  vnd  hoch  daran  gelegen  seij, 
das  die  einfeltige  zarte  vnd  vnschuldige  iugend  von  anfang  durch  recht 
Catholische  Meister  vnd  Meisterinnen  vnderrichtet  vnd  gelehrnet  werde. 
Von  newen  zeitungen  vnd  meinem  thun  habe  ich  wenig  zumelden,  die- 
weil  vnser  Vetter  Gottfried  von  allen  sachen  wird  dort  genugsame 
anzeigung  geben.  Dieweil  aber  der  liebe  Gott  mich,  als  den  eltesten 
Bruder  in  diesem  geschlecht  bisshieher  erhelt,  vnd  vnsere  andere 
Briider4,  wie  ich  vermine  [?] a,  nit  mehr  vorhanden  sein,  allein  Doctor. 
Theodorico  vnd  vnsere  Schwester  Jelis b  ausgenommen 5,  so  erman  vnd 

ai  Sic;  volebatne  scribere:  vernime?        b)  Sie  habet  archetypum,  non  Elise,  quod  posuii  SSguin. 

1  Cf.  Lc  19,  44.  -  2  Tim  3,  12.  A  Mt  10,  22 ;  24,  13. 

4  Otto  et  Gisbertus ;  v.  supra  p.  158.  Otto  a.  1586  in  pago  Huissen.  Gisbertus 
a.  1585  Noviomagi  mortuus  erat  {L.  ran  Miert  1.  c.  199 — 201). 

5  P.  Theodoricus  Canisius  tunc  erat  rector  collegii  ingolstadiensifl  Didir,  Jes. 
I  64 :; .  Noviomagi  in  pavimento  templi  S.  Stephani  adhuc  exstat  lapis  litteris  gothicis 
sic  inscriptus:  ,Anno  1592  den  8.  januarij  sterf  derijk  van  Riswick  •  Anno  1598  •  den 
20.  augustj  sterf  Aegidia  Kanis  sin  huisfraw."     Cf.  etiam  Can.  VI  (560-661. 


v)|;i;  2245.  Canisius  Gerardo  Kaniss. 

est,  quae  acl  summum  hoc  exeunte  mense  in  Germaniam  mittetural. 
Gaudemus  autem  has  eius  lucubrationes  gratas  esse  coepisseb-  et  spe- 
ramus  non  mediocriter  utiles  fore,  cum  Dominj  gratia.  Quare  nonc 
restat  mihi  aliud  quod  scribam  nisi  quod  commendo  me  Reuerentiae  V. 
precibus  et  sanctis  sacrificijs  et  ei  uicissim  omnem  gratiam  exopto,  et 
precor.     Romae  21  Jul.   1588. 

2245.        CANISIUS  GKRAKVO  KAXISS,  fratri,  urbis  Noviomagi  consuli. 

Friburgo  Helvetiorum  26.  Iulii  1588. 

Ex  archetypo  (2":  Vj.2  pp.;  in  p.  4  inscr.  et  particulae  sigilli),  quod  Canisius 
sua  manu  subscripsit  „Ewer"  etc).  Epistulae  partem  posuit  H.  J.  Allard,  Leven 
van  den  gelukzaligen  Petrus  Canisius  S.  J.  door  Pater  E.  Seguin  S.  J.,  vermeerderd 
en  verbeterd,  Nijmegen  [189.7],  268—269.  Epistula  usi  sunt  Riess  501  et  H.  ./.  Al- 
lard  S.  J.,  Studien,  30.  Jaarg.,  50.  Deel,  Utrecht  1898,  255—256. 

Gerardum  ceterosque  propinquos  laudat,  quod  in  mediis  aerumnis  fidem  catho- 
licam  constanter  tenuerint.  Eos  confirmat  et  solatur.  Senatui  cordi  esse  debere,  ui 
catholici  tantum  magistri  magistraeque  mventutem  doceant.  Gerardo  et  Aegidiae  sorori 
liberos  fratrum  mortuorum  commendat. 

Iesu  Christi  gnad  vnd  fried  seij  mit  euch 3  vnd  ewrem  Hausgesind, 
ia  allen  guten  Freunden  vnd  Mitburgern. 

Hertzlieber  Bruder  Gerhard,  ich  kan  nit  underlassen  euch  etwas 
zuschreiben,  dieweil  Gottfried  von  Triest  mein  lieber  Vetter4  hie  durch 
ziehet,  mit  hoffnung  in  sein  Vatterland  bald  w[ide]r  zukommen.  Der 
ewig  Gott  gebe  euch  gnad  vnd  weissheit,  das  ihr  ewerem  obligendem 
ampt  vnd  Burgermeisterschafft  zu  seiner  ehr,  vnd  der  gantzen  Stat 
Nimmegen  zu  wolfahrt  seliglichen  verrichten  moget  in  diesen  schweren 
ellenden  vnd  gefahrlichen  lauffen.    Wir  haben  wol   zu   betten  vnd  ihr 

a)  Sic  corr  est  ex  scribit,  i;un  prope  confectum  est,  ei  ad  summum  hoc  exeunte  mense  in  Ger- 
maniam  mittetur.         b)  Seguitur  ei  eas,  oblitt.        c)  Sequitur  est,  oblitt. 


1  ^Disputationum  Roberti  Bellarmini  Politiani,  Societatis  lesu,  de  Controversiia 
Christianae  Fidei,  adversus  huius  temporis  haereticos"  Tomus  primus  Ingolstadii 
a.  1587  primum  in  lucem  prodierat.  Ibidem  fcomus  II.  1588,  III.  1593  primum  editus 
est  (Sommervogel  1    1156     1157). 

-'  Bellarmini  „Institutiones  linguae  hebraicae",  primum  Romae  a.  1578  editae, 
< 'nlinii.ii'  a.  l.")SO  rnrsus  vulgiitae  sunt.  Eiusdem  _  linlicinm  de  Libro,  quem  Lutherani 
vocant,  Concordiae"  primum  a.  1585  Ingolstadii  latine,  dein  a.  15S6  lugolstadii  et 
tatine  el  germanice  editum  est    Sommervogel  1151    1155). 

:;  Cum  ni.  Martio  a.  1585  per  quindecim  Noviomagos  catholicos,  quorum  unus 
es  gente  Canisiorum  erat,  milites  praesidiarii  A.dolphi  comitis  Nivenariae  (Neuenaar 
urlic  pulsi  esseni  et  Noviomagus  rursus  in  Philippi  II.  regis  potestatem  venisset, 
Gerardus  Eaniss,  Petri  Canisii  frater  ex  patre,  Noviomagum  rediit;  abi  eodem  anno 
senator,  a.  1586  consul  electus  est.  Annis  1587  1589  etiam  scabinus,  a.  1592  templi 
s.  Stephani  curator  „kerkmeesteru  fuit  Haraeus  I.  c.  [v.  supra  p.  li>."i|  III  375  '>7ti: 
//../.  AllardS.  .1..  Canisiana,  in  .Studien"  50.  Deel,  Qtrecht  L898.2551;  L.van  Miert  S..1., 
Canisiana  VII.  in  BStudien"  74.  Deel,  Amsterdam  1910,  L99;  F.van  Hoeck  S.  J.,  De 
Jezuleten  te  Nijmegen,  's  Hertogenbosch  Antwerpen  L921,  661). 

'  Triestii  mercatores  vinarii  ei  una  ex  orbis  aoviomagensis  liiniiliis  sesatoriis 
erant.  Wendelina  Canisii  soror  Godefrido  ;i  Triest  t  1566  nupseral  Can.  I  68:1; 
V  181     L85  <><>.'.:;. 


2249.  Canisius  Sebastiano  Verronio.    Friburgo  Helvetiorum  circa  a.  1588.     269 

gnetur.  rescribo  ad  nostrum  socium,  el  nunc  in  Rauracis  Christi 
operarium,  non  frustra  sudantem1,  nihilque  uiihi  gratius  fuerit,  quam 
adiunctum  fasciculum  ad  eundem  recta  perferri.  Parisijs  vt  hoc  obiter 
addaml  Ihronographia  recens|  prodiit  | '  ab  authore  suo  Gilberto  Genebrardo 
recognita  el  locupletata 2,  eum  librum  ad  me  peruenire  cuperem  vehe- 
menter,  sed  qua  demum  ratione  id  commode  fieri  possit,  prudentiae 
tuae  consilium  expetere  visum  est. 

Nec  omittam  de  Patrono  vestro  D.  Vrso,  quem  ex  animo  reuereor, 
illud  subijcere,  historiam  huius  memorabilis  colendique  Martyris  ac 
Sociorum  plane  dignam  videri.  quae  literis  mandata.  vestro  studio  in 
lucem  edatur 3,  eoque  magis  per  totum  orbem  apud  Catholicos  celebretur  • 
nec  dubito,  id  operis  ad  singularem  Reip.  vestrae  ac  vtriusque  ordinis4 
laudem  valiturum.  Christus  JESVSb  Opt:  Max:  familiam  vestram  noui 
anni,  quem  nonnulli  ab  Adventu  Domini  ordiuntur.  felicibus  auspicijs 
exhilaret.  ac  simul  antiquissimam  vrbem  vestram,  quae  tam  constanter 
Catholicam  fidem  propugnat,  diuinis  muneribus  magis  ac  magis  exornet. 

D.  Vicarius 5  ac  nostri  omnes  dignitatem  tuam  reuerenter  salutant 
in  Christo  .1  c s u  Domino  nostroc.  Friburgi  Heluet:  mensis 
Nouembris  die  23.  qui  D.  Clementi  sacer  est  Anno  Christi  .M.D.LXXXVIII. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius". 

Nobili  viro  Ioanni  Iacobo  de  Staal  Patricio  et  Archiscribae  Solo- 
dorensi,  amico  singulari. 

2249.  CANISnJS    SKBASTIAXO    VKRROMO .    urbis    friburgensis 

paroclio  et  canonico  capituli  8.  Nicolai. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  a.  1." 
K\  commentario    2°;  4  pp.     manu  P.  Sigismurtdi  Tlsung  S.  J.  scripto  »4  ipsius 
Canisii  manu  recognito  et  emendato.  Can.  56   Ser.  X.  Fasc.  Va,  n.  8  .    Litteras  Pachtler, 
Ratio  Studiorum  II  514—521,    edidit   ex    eodem    commentario,    quod    ab  ipso    minus 
recte   BUrschrift"  vocatur.     Ex  iisdem  aliqua  germanice  posuit   Riess  485     486. 

Praefatio  editoris:  Tlsung  huic  commentario  haec  inscripsit :  „De  ratione  studio- 
rum  Theologicorum  quaedam  notationes",  et  P.  Petrus  Hugo  S.  J.  subscripsit:  .R.  P. 
Canisij".  In  eadem  prima  pagina  1J.  Claudius  Sudanus  S.  J.  ex  reipublicae  friburgensis 
pago  quodam  circa  a.  1578  ortus,    Frilnugi  a.  1655  mortuus),  qui  a.  HJ2;j   -1629  col- 

a)  Ilor  v.  supplevi  t.r  I'..  li    /;.  perperam:  l»<-us.         c    JJ.  haud  recte;  Canlssius.     Inecriplio 

sequens  posita  est  ex  B.;  in   A.  >/</'./<  deest. 


1  P.  Iodocum  Itaeum :  v.  supra  p.  265. 

2  Gilberti  Genebrardi  0.  S.  B.  arverni  1537  1597  .  theologi  sorbonnensis  el 
archiepiscopi  aquensis  Aix  .  litterarum  sanctarum  et  linguarum  orientalium  peritis- 
simi.  opus  praecipunm  sunt  .Chronograpliiae  libri  IV".  Parisiis  1580  1585  ei  alibi 
editi.  quibus  historia  ab  initio  usque  ad  Gregorii  XIIJ.  tempora  perducitur. 

3  Traditum  est,  SS.  Drsum  et  Victorem  cum  'iij  aliis  Rlegionis  thebaicae" 
militibus  circa  a.  2<si>  Solodori  Maxhniniani  Berculii  caesaris  iussu  propter  christianae 
tiilci  prpfessionem  necatos  et  prope  orbem  a  christianis  sepultos  esse.  Super  quorum 
reliquiis  deinde  basilica  aedificata  est.  Loculus,  in  quo  S.  I  rsi  corpus  conditum  erat. 
a.  151M  repertus  est.  4  Ecclesiastici  et  civilis. 

5  Petrus  Schnewly,  vicarius  generalis  episcopi  Lausannensis. 
'   Cf.  supra  p.  2485. 


270  2249.  Canisius  Sebastiano  Verronio. 

legii  friburgensis  rector  fuit  {Duhr,  Jes.  II,  1,  2921),  haec  notavit:  .Coniectura  mea 
est  hoc  scriptum  factum  fuisse  pro  Reuerendo  D.  Sebastiano  Verronio  ab  ipso  Re- 
uerendo  D.  Petro  Canisio,  cui  dominus  ille  valde  addictns  erat."  Haec  „coniectura" 
iustissima  est,  immo  ad  certitudinem  pertingit.  Certe  litteras  hasce  Friburgi  a 
Canisio  compositas  esse  intellegitur  ex  emendationibus  et  additionibus  Canisii  manu 
factis  in  hoc  commentario  scripto  manu  P.  Sigismundi  Ilsung,  qui  Canisium  Friburgi 
saepissime  in  scribendo  adiuvabat  v.  infra.  monum.  1528).  Ille  autem,  cui  Canisius 
scribebat,  erat,  ut  ex  ipsis  litteris  patet,  „reipublicae  friburgensis  parochus"  isque 
contionandi  onere  liber,  quia  ecclesia  illa  siuim  proprium  habebat  contionatorem ; 
simul  ille  erat  canonicus,  Canisio  namicissimus",  eum  magni  faciebat  eoque  familia- 
riter  utebatur ;  litterarum  studia  amabat;  „scripturiendi"  cupidus  et  indolis  erat  „vehe- 
mentioris"  et  „imperiosioris".  Haec  omnia  in  Sebastianum  Verronium  optime  con- 
veniunt,  et  in  alium  simul  convenire  vix  possunt.  Erat  is  Friburgi  parochus  ecclesiae 
S.  Nicolai  simulque  capituli  eiusdem  canonicus.  Quam  familiariter  Canisio  usus  sit 
quantique  eum  aestimaverit,  ex  commentario  patet,  quem  paullo  post  Canisii  mortem 
de  rebus  ab  eo  gestis  concinnavit  v.  infra,  monum.  1621  .  Quo  maiores  in  scientia 
theologica  progressus  faceret,  a.  1590  Romam  profectus  est  (v.  infra,  ep.  2280). 
Libros  sat  multos  scripsit.  Inerat  in  eo  ardens  fidei  vindicandae  studium  et  vehemens 
iniquitatis  odium  (cf.  Berthier,  Bonh.  lxv — lxvi).  Litterae  hae  circa  a.  1588  scriptae 
esse  videntur;  nam  Verronius  a.  1589  (inter  m.  Augustum  et  Decembrem  ex  canonico 
eapituli  S.  Nicolai  decanus  eiusdem  capituli  evasit  v.  infra,  ep.  2255  .  et  ilsung,  si 
non  a.  1587,  certe  haud  multo  ante  advenit  Friburgum. 

Quomodo  theologiae  sli<<ii<t  instituere  debeat.  Worum  gravitas.  Praestare,  ut, 
relictis  scholasticis  medii  aevi  theologis,  illis  operam  det,  qui  controversias  saeeuli  XVI. 
tractarunt.  Quinam  maxime  consulendi.  Quomodo  Scripturam  et  Patres  legere  de- 
beat.  Casus  conscientiae.  Abstinendum  ei  esse  a  contionando  ei  scribendo,  et  indolem 
domandam  esse. 

Rogat  non  uulgaris  amicus.  et  a  me  responderi  postulat,  quam 
studiorum  rationem  ipse  Theologiae  Studiosus  atque  cultor  amplecti 
sectarique  debeat.  Cuius  quidem  uotis  satisfacere  tanto  mihi  difficilius 
fore  uidetur,  quanto  minus  perspectum  habeo  rogantis  ipsius  animum. 
scopum,  ingenium  atque  morem  in  studijs  quotidianis.  Sunt  enim  uarij 
planeque  dissimiles,  qui  sacris  in  literis  hodie  philosophantur :  quidam 
mediocrem  solum,  alij  excellentem  Theologiae  cognitionem  sibi  comparare 
conantur.  Plerique  studiosi  parum  expendunt.  hanc  omnium  artium 
arcem  aca  Reginam  existere,  et  quam  imbecillos  ipsi  adferant  humeros, 
ut  ingentia  quibus  multi  succumbunt,  Theologiae  pondera,  ut  sic  dicam. 
sustinere  possint,  Pondus  est.  Biblicis  literis,  seu  Theologiae,  ut  uocant. 
positiuae  iustam  operam  dare,  et  in  hunc  usum  linguarum  cognitione 
pollere.  Pondus  est,  scholasticis  Doctoribus  atque  libris,  in  quibus 
Theologia  uel  maxime  florere  solet,  se  totum  mancipare.  Pondus  est, 
in  conscientiae  casibus,  quos  uocant,  et  in  praetica  Theologia  diu  sedu- 
leque  uersari,  ut  Sacramentum  confessionis  rite  adininishvtur.  Pondus 
est,  concionandi  muneri,  ex  quo  tam  multa  pendent,  satisfacere,  ut 
cuni  fructu  audientium  Dei  uerbum  disseminetur.  Pondus  est,  in  Theo- 
logia  mystica,  uti  uocant  quiete  donii  uacare,  ut  optimam  cum  Mag- 
dalena  partem  eligas1.  ac  diuinc  philosopheris.  Eondus  est  denique, 

a)  Jlnr  v.  supra  versttm  acriptum  eat. 

'  Lc  10.   !-_'. 


Fritrargo  Helvefciormn  circa  a.  1588.  271 

iictciiun  Theologorum  scripta  sic  euoluere,  ut  genuinum  diuinae  serip- 
turae  sensum  ex  illis  eruas,  ac  Patrmu  soutcntias  iutor  sc  couforas. 
sciteque  nostris  accommodes  temporibus  tum  ad  nouas  haereses  pro- 
fligandas,  tum  ad  Catholicae  fidei  dogmata  propugnanda,  tum  ad  solida 
kerae  pietatis  officia  in  nobis  ac  alijs  promouenda.  Tam  longe  lateque 
patrnt  sacra  Theologiae  pomeria,  quae  campos  amplissimos  exhibenl 
studiosis.  si  quibus  libeat  ac  liceat  in  illis  onmibus  expatiari. 

Quod  cum  ita  sit.  uon  satis  assequor,  quo  pacto  possim.  etiamsi 
uellem,  futuro  Theologo  certam  studendi  rationem  indicare  atque  prae- 
scribere,  ac  talem  potissimum,  qualis  a  certo  amico  desideratur.  Eius 
fenim  ingenium  ac  natura,  uti  conijcio,  non  parum  differt  a  plerisque 
alijs,  qui  se  Theologiae  studijs  ex  professo  consecrant,  et  in  his  penitus 
bonquiescunt.  Hic  uero  praeterquam  quod  curam  domesticam  sustinet, 
etiam  horarias  habet  recitare  preces,  quotidie  Canticis  ac  Ceremonijs 
Ecclesiasticis  cogitur  interesse,  neque  solum  saeerdotale,  sed  etiam 
pastorale  munus  apud  sanos  et  aegrotos  debet  administrare.  Haeccine 
multa  et  grauia  sunt  impedimenta,  quae  a  sacris  studijs  auocent 
animum,  et  studiosum  in  medio  cursu  retardent,  optatumque  fructum 
intercipiant  ? 

Quid  uero  si  et  uagus  accedet  animus,  qui  in  uno  eodemque  stu- 
diorum  genere  non  consistat,  et  nescio  quam  libidinem  in  studijs  ipsis 
consectetur,  ut  nisi  delectet  proposita  lectio,  obrepente  fastidio  se  uinci 
facile  patiatur?  Igitur  hic  quoque  fieri  solet,  quod  in  alio  argumento 
uetus  Poeta  dixit:  Video  meliora  proboque,  Deteriora  sequor1.  Fortasse 
uereri  quoque  possum,  ne  qui  hoc  meum  iudicium  expetit,  uolucrem 
pennis  exiguis  praeditam  referat,  et  in  altum  tamen  uolare,  et  quasi 
Aquilam  praestare  contidat.  Vt  enim  ingenue  dicam  quod  sentio,  ac 
nihil  coelem  amicissimum  uirum,  magnos  in  scholastica  Theologia  pro- 
gressus  frustra  meditatur,  qui  nunquam  in  ea  praeceptores  docentes 
audiuit,  et  tirma  non  iecit  philosophiae  fundamenta,  quae  apud  Germanos 
quidem  modice  praueque  traduntur,  et  qui  in  disputandi  palestra  sese, 
uti  decebat,  minus  exercuit2.  Huic  igitur  nec  author,  nec  admonitor 
esse  uelim,  ut  in  Scholasticis  Theologis  euoluendis  multum  operae  ponat, 
nisi  bonas  horas  male  uelit  perdere.  Jllud  potius  ego  suaserim,  ut 
graui,  spinoso  et  intricato  illo  Theologiae  studio,  ad  quod  omnes  idonei 
non  sunt ,  praetermisso ,  ad  alia  sacra  se  transferat  suo  captui  ac 
ingenio  congruentiora,  et  ex  quibus  uberior  fructus  probabiliter  colligi 
possit.  Quamobrem  qui  pastorali  munere  grauatus,  et  in  Scholasticis 
rebus  ac  terminis  male  uersatus  est,  recte  quidem  fecerit,  si  recentiores 
Theologos  sibi  praeceptores  accersiuerit,  et  faciliorem  methodum  ab 
illis  traditam  sibi  reddiderit  familiarem.     Loquor  de  commentarijs  uel 

1  P.  Ovidius  Naso,  Metamorphoses  1.  7,  v.  20—21. 

2  Verronius  a.  1574  Friburgi  Brisgoviae  magister  artium  factus,  a.  1577  Veson- 
tione  sacerdotio  initiatus  erat  (Werro  1—3).  In  universitate  friburgensi  eo  tempore 
litterarum  stiulia  parum  florebant;  cf.   Ccm.  VII  .'J444. 


272  2249.  Canisius  Sebastiano  ATerronio. 

dictatis  uel  editis  nostro  seculo,  praesertim  a  Professoribus  Parisiensibus. 
Louaniensibus  et  Hispanis.  ut  quatuor  Sententiarum  libros  l,  uel  D.  Thomae 
Summam2  rudioribus  explicent, 

Quanquam  hic  etiam  Sapienti  praeteritione  sive  praescisione  [  ?]  ■ 
utendum  putarim,  ut  alijs  acutioribus  et  ociosioribus  hominibus  eam 
Theologiae  partem  relinquant.  quae  ad  sacrosanctae  Trinitatis  sublime 
mysterium,  et  ad  naturam  Angelicam  primamque  rerum  creationem 
pertinet.  His  enim  et  similibus  abstrusis  arcanisque  argumentis,  in 
quibus  Theologi  Scholastici  lectorem  diu  remorantur,  alia  uti  faciliora. 
sic  etiam  nostris  temporibus  conuenientiora,  magisque  Parocho  neces- 
saria,  rite  substituentur.  Vbi  eos  ego  scriptores  intelligo,  qui  de  quae- 
stionibus  fidei  hoc  ferreo  seculo  controuersis  ex  professo  tractant,  et 
cum  haereticis  aperto  Marte  conflictantur,  quemadmodum  Koffensis  ;. 
Pigkius 4 .  Alphonsi  Hispani  duo 5 ,  Ruardus ,!.  Lindanus ".  Sanctes 8, 
Hosius9,  atque  id  genus  alij  Catholicae  fidei  strenui  propugnatores. 
His  adiungendos  puto,  qui  Sacramenta  Ecclesiae  uindicant,  uel  alia 
fidei   nostrae   dogmata    contra   haereticos  tuentur.    in    quibus    quotidie 

a)  Sic;  volebatne  Can.  scribere  praecisione  ? 


1  Petri  Lombardi.  -  Summam  tbeologicam. 

3  Beatus  Ioannes  Fisber  episcopus  roffensis  (Rochester),  cardinalis,  martyr  (f  1535); 
de  quo  v.  Can.  VI  33*2.  Scripsit  is,  praeter  alia.  .Lutheranae  assertionis  confuta- 
tionem"  (1523),  „Contra  captivitatem  Babylonicam  LutheriB  1525  .  .Sacri  Sacerdotii 
defensionem  contra  Lutherum"  (1525),  „De*veritate  corporis  et  sanguinis  Christi  in 
Eucharistia"  adversas  Oecolampadium  (1527). 

4  Albertus  Pigghe  sive  Pighius  (f  1542)  belga,  praepositus  ultraiectensis,  scripsit 
(praeter  alia)  „Hierarchiae  ecclesiasticae  assertionem"  adversus Henricum  VI II.  Angliae 
regem  (1538),  „De  libero  hominis  arbitrio  et  divina ■  gratia"  adversus  Calvinum  (15 42  . 
„Explicationem  praecipuarum  controversiarum"  (1542).  In  nonnullis  doctrinae  capi- 
tibus  ropiniones  enuntiat .  quae  dissonant  a  communi  theologorum  doctrina".  aii 
Hurter,  Nomencl.  III3  1442-1444. 

5  Horum  unus  est  certe  Alphonsus  de  Castro  0.  Min.  Obs.  (f  1558),  theologus 
concilii  tridentini,  Caroli  V.  et  Philippi  II.  consiliarius,  contionator  ac  scriptor  claris- 
simus,  cuius  BAdversus  omnes  haereses  libri  l^"  saepe  editi  sunt,  Alterum  puto 
esse  Alpbonsum  de  Virues  0.  S.  B.,  qui.  praeter  alia.  scripsii  „Philippicas  disputa- 
tiones"  XX  adversus  Lutherana  dogmata  per  Philippum  Melanchthonem  defensa;  quae 
Antverpiae  a.  1541.  Coloniae  1542  et  1561  editae  snnt  A'/V.  Antonius,  Bibl.  hisp. 
aova  I  55). 

8  Ruardi  Tapper  t  1559),  throlnui  concilii  tridentini,  imiversitatis  Lovaniensis 
professoris  theologiae  et  cancellarii,  rOpera  omnia"  Coloniae  a.  1582  edita  erant. 
Iloiiun  praecipuum  sunt  nExplicationes  in  articulos  circa  ecclesiastica  dogmata  hoc 
saeculo  controversa"    Lovanii   L555). 

7  De  Guilielmo  Damasi  Lindano  t  1588  dordracensi,  theologiae  professore 
dilingano,  deinde  episcopo  ruraemundensi  ei  gandavensi,  \.  Can.  II  71 :;.  ittui  edidil 
„De  optimo  genere  interpretandi  Scripturam"    1558),  BPanoplia  Evangelica"    1561  ,  alia. 

s  Claudius  (\c  Sainctes  sive  Sanctesius  vel  Sanctius  t  L591  .  I  !an.  reg.  I  K  S.  A.ug., 
theologus   concilii    tridentini,    professor   Sorbonnae,   episcopus   ebroicensis     Evreux), 
scripsit.    praeter  alia,    „Examen  doctrinae   calvinianae  ei   bezanae  de  coena   Domini" 
L566    el   BDe  rebus  eucharistiae  controversis  repetitiones"    L575). 

Notissimi  illins  cardinalis  Stanislai  Hosii    t  L579    rOpera  omnia"  compluries, 
velul    Parisiis  L562,   Lugduni    L564,    ^ntverpiae   1571,  Coloniae   L584,  edita  sunt. 


Friburgo  Helvetiorum  circa  a.  1588.  273 

aliquid  legere  profuerit,  ut  eorum  ftiani  quae  iain  ante  nouimus, 
memoria  nobis  refricetur  atque  stabiliatur. 

Caeterum  quod  ad  Biblicos  libros  attinet,  dubito  equidem,  an  ex- 
pediat,   praesertim  sacerdotalibus  ac  pastoralibus  officijs  occupato,   ut 

in  illis  perlegendis,  et  ad  primarias  linguas  tanquam  fontes  reuocandis, 
atque  inter  se  conferendis,  diu  et  accurate  uersetur.  Ego  satis  fore 
putarim,  sacros  ueteris  nouique  testamenti  libros  ita  legere  ut  argumenta 
illorum  et  capita  praecipua  cognoscantur.  Jd  uero  fiet,  si  unus  atque 
alter  interpres,  quemadinodum  Dionysius  Carthusianus  aut  Lyranus ' 
adhibeatur.  Nam  Glosa  quae  dicitur  ordinaria2,  non  pauca  immiscet, 
quae  sine  ullo  dispendio  transiliri  possint,  et  quae  in  scholis  professuro 
uel  disputaturo  magis  quam  priuato  Lectori  congruunt.  Sunt  interim 
generalia  quaedam  de  Scripturis  scitu  digna ;  quae  a  Doctore  Turnout ;! 
cum  tractat  de  Ecclesiasticis  dogmatibus,  et  ex  Bibliotheca  sancta'1 
utiliter  haurientur.  Praestat  etiam  noui  quam  ueteris  testamenti  libros 
excutere,  magnamque  obseruationem  habere  Apostolici  spiritus,  ut  non 
cognoscamus  modo ,  sed  etiam  a  d  o  m  n  e  o  p  u  s  b  o  n  u  m  i  n  s  t  r  u  c- 
tiores5  et  alacriores  indies  efficiamur. 

Jam  uero  quod  ad  Patres,  ad a  [?  ]  Doctores  ueteres  attinet,  sedulam 
eorum  lectionem  probo  et  commendo  his,  qui  non  tam  intellectum 
illustrare,  quam  affectum  ad  priscam  illam  sanctamque  pietatem  in  se 
uel  alijs  excitandam  atque  augendam  inflammare  contendunt,  quemad- 
modum  diuini  uerbi  concionatoribus  maxime  competit.  Nam  et  Patrum 
esse  proprium  solet,  copiose  laudare  uirtutes,  et  a  uitijs  abducere 
Christianos.  Cauendum  interim,  ne  tanto  Patrum  amore  capiamur,  ut 
recentiores  alios  Theologos  negligamus,  qui  tametsi  sermone  ac  elo- 
quentia  minus  ualeant,  tamen  clariorem  et  euidentiorem b  lucem  ostendunt 
in  his,  quae  ad  certa  firmaque  fidei  dogmata  cognoscenda  et  stabilienda 
spectant.  Adeo  magni  interest,  ut  quaec  Spiritus  sanctus  in  posteri- 
oribus  Concilijs  atque  Doctoribus  luculentius  definiuit,  bonus  Theologus 
inprimis  obseruet.  Legantur  Patres  frequenter  ab  his,  quibus  satis  otij 
superest.  ut  pie  grauiterque  loquentes  illos  audiant,  ac  uelut  diuini 
Spiritus  organa,  et  lumina  Ecclesiae  splendentia  reuereantur A.    Neque 

a)  Sic  etiam  Pachtl.  Corrigendumne  ac  ?  1>)  Sic  Can.  sno  mdnu  correxit  cr  tamen  maiorem. 
c)  Duo  rr.  sqq.  ab  11*.  i»  margine  addita  sunt.  d)  Quae  sequuntur,  usque  ad  non  leues  incl.,  a  C. 

i»  mqrgine  addita  sunt. 


1  Dionysii  Rickel  (van  Leenwen)  sive  Carthusiani  (f  1471)  libri  satis  noti  sunt. 
Nicolai  de  Lvra  (t  1340,  0.  Min.,  theologiae  professoris  parisiensis,  „Postillae  per- 
petuae"  et  „Moralitates"  in  sacram  Scripturam  Romae  a.  1571  typis  exscriptae  erant. 

2  Commentarius  in  sacram  Scripturam  ex  Sanctorum  Patrum  operihus  haustus 
a  Walafrido  Strabo  (f  849)  O.  S.  B.  abbate  Augiae  divitis  (Reichenau). 

3  Martinus  a  Turnhout  sive  Van  der  Keele  (f  1540)  0.  Min.,  brabantus,  pro- 
fessor  lovaniensis,  scripsit  commentarium  in  libros  IV  Sententiarum  et  alia  (Franc. 
Sweertius,  Athenae  Belgicae,  Antverpiae  1G28,  553:  //.  Sbaralea  0.  Min.  Conv.,  Sup- 
plementum  ad  Scriptores  Ordinis  Minorum.  Romae   180l>,  524). 

4  Opus  praeclarum  Sixti  Senensis  (t  1569)  O.  Pr. ,  Venetiis  a.  1566  et  alias 
compluries  editum.  5  2  Tim  3,  17. 

B  raun  sberger,  Oanisii  Epistulae  ct  Acta.    VIII.  IX 


274  2249.  Canisius  Sebastiano  Verronio. 

parum  interest,  quos  ueteres  nobis  legendos  proponamus.  Habet  proprios 
Doctores  Ecclesia  tum  Graeca  tum  Latina :  cum  his  neutiquam  com- 
parandi  sunt  Tertullianus,  Origines,  Arnobius,  Lactantius:  in  quorum 
libris  errores  non  leues  deprehendimus.  Nos  de  certa  studiorum  ratione, 
quae  sacerdoti,  Canonico  et  Parocho  domi  ac  foris  non  parum  impedito 
quadrat,  disserimus,  et  studia  magis  necessaria  commendare  nitimur. 
Quaenam  sint  illa  rogas?  nimirum  ut  mediocri  tum  Bibliorum,  tum 
Patrum  lectione  atque  cognitione  instructus,  non  solum  apud  orthodoxos, 
sed  etiam  coram  haereticis,  si  sit  opus,  Catholicae  fidei  rationem  noris 
reddere.  Ad  quam  rem  Alphonsus  de  Castro,  Hosius  et  Lindanus 
praeclaris  operibus  contra  Haereticos  editis"  mirifice  conferent. 

Neque  minus  opus  fore  uidetur,  ut  munus  pastoralis  officij  sus- 
tinensb  saepe  multumque  legatc  de  casibus,  ut  uocant,  conscientiae d  quos 
Nauarrus  magna  cum  laude  pertractauit  \  quoniam  uere  dictum  est  a 
Gregorio  Magno,  Ars  artium  et  scientia  scientiarum  cura  animarum2. 
Hlorum  sane  praeposterum  est  studium,  qui  acuta.  sublimia  et  mirifica 
quaedam  in  sacris  peruestigant,  et  nescio  circa  quos  coeli  cardines 
laboriose"  uersantur.  parum  interim  solliciti  de  ijs,  quae  ad  pastorale 
onus  atque  iudicium r  uel  maxime  pertinent,  nimirum  ut  concreditarum 
sibi  ouium  conscientias  probe  intelligere  e,  et  peccata  discernere  mor- 
bosque  animorum  exitiales  curare,  et  non  solum  in  uia  fidei.  sed  etiam 
in  omni  iustitia  populum1'  exercitare  et  promouere  possint.  Quam  multa 
Deus  bone,  de  usuris  et  restitutionibus,  Ecclesiasticisque  censuris  notanda 
et  inculcanda  sunt  confitentibus  \  quae  modo  uix  leuiter  attinguntur. 
Fatendum  est  prorsus,  simulque  deplorandum.  paucos  bene  doctos  et 
peritos  animarum  iudices  medicosque  spirituales,  complures  uero  caecos 
caecorum  duces;i  reperiri,  qui  inter  lepram  et  lepram  rite  discer- 
nere4,  debitamque  suarum  ouium  curam  gerere  nesciant.  Praetereo 
illarum  quoque  rerum  cognitionem  ac  praxim.  de  quibus  Parochi  ei 
Confessarij  partim  ex  iure  Canonico.  partim  ex  Concilio  Tridentino 
cumprimis  instructi  et  solliciti  esse  debent.  suo  ut  munere  probe 
fungantur. 

Porro  quod  ad  concionandi  munus  publice  obeundum  attinet.  tanto 
minus  in  illo  temporis  ac  studij  collocandum  iudico.  quanto  rarius  ac- 

a)  Sic  c  corr.  ex  Castro,  si  quis  alius,  praeclaro  opere  suo  contra  haereticos  edito  b)  Sic 
C.  corr.  ex  ut  pastoralis  ofticij  rationcin  singularem  habeas,  atque  idcirco.  c)  Sic  in  archet.  cor- 

rectum  eat  ex  legas,  <li  Sex  ov.  sqq.  a  C.  in  margine  addita  sunt.  e)  //»<•  v.  «'<  //.*■.  supra  versum 
scriptum  est.        f)  Sic  C.  corr.  ex  pastorale  munus.        g)  Sic  C.  corr.  <-.r  iudicare.        h)  /'<«<  <■<-.  sqq 

ii    ('.    .sii/iru    n  rsiuii   srri/itu   snnt.  i)    Sic   < '.    COfr.    i.r   populo. 


1  Significatur  Martini  de  Azpilcueta  sive  Navani.  professoris  tolosani,  salmanti- 
censis,  conimbricensis,  viri  aeque  docti  a<-  sancti,  a.  1586  Romae  mortui,  „Manuale 
sive  Enchiridion  confessariorum  et  poenitentium". 

.Nulla  ars  doceri  praesumitur,  oisi  intenta  prius  meditatione  discatur.  A.b 
imperitis  ergo  pastorale  magisterium  qua  temeritate  suscipitur,  quando  ars  esi  artiiun 
regimen  animarum":  S,  Grregorius  Magnus,  Etegula  Pastoralis  I*.  1.  <•.  1  Migne,  V.  lat. 
I.WYII    L4).    .  '•  Mt   i:..   II:  «t.Mt  23,   16  24;  Lc  6,  39. 

'  Cf.   Dt    17.  s      11. 


Friburgo  Helvetiorum  circa  a.  1588.  275 

eidit,   ut  hoc  quidem   loco  Parochus  per  se  uerbum  Dei  praedicet,   eo 

quod  pastoralis  cathedra  ordinarium  Ecelosiasten  sibi  habcai  dcstinatum. 
Moneo  interim  ac  rogo  amanter,  ut  non  inuitus  a  concionandi  labore 
siijtcrsedeat,  quem  tam  pauci  auditores  probant,  nmlti  uero  ferre  non 
possunt;  et  qui  prudentum"  testhnonio  exiguam  a  Deo  accepil  gratiam 
ad  graue  hoc  munus1,  sustinendum0  se  non  ingerat.  Cur  enim  in  fraternuni 
siniun  non  effundam  libere,  quod  multorum  affirmatione  et  experimento 
bonfirmatum  habeo,  non  hic  meum  et  tuum  requirens,  scd  quod  cum 
honore  fratris  et  ratione  utilitatis  ac  aedificationis  publicae  coniunctuin 
esse  cerno?  Accedit  et  natura  Stoica,  quae  sese  nimium'1  in  multis 
prodit,  neque  solum  orationem,  sed  et  conuersationem  praesentibus 
insuauem  et  ingratam  odiosamque  reddit,  maxime  quum  turbulenti 
mentis  affectus,  et  indignationis  motus  in  oculos  et  aures  aliorum 
incurrunt.  Ac  nisi  uehementiori  naturae  nobis  congenitae  uim  quandam 
inferamus,  et  quasi  rebellantem  Agar  sapientioris  dominae  Sarae  imperio 
subijciamus  l,  admodum  uereor,  ne  hoc  supercilium,  et  nescio  quae,  ut 
sic  loquar,  imperiositas  sicut  nobis,  sic  alijs  etiam  magis  ac  magis 
officiat,  nostramque  apud  multos  imminuat  authoritatem,  sed  et  magnam 
ansam  praebeat,  ne  unquam  ad  altiorem  dignitatis  gradum  in  Ecclesia 
prouehamur -.  Cogit  enim  inuerecundus  amor  id  uitij  prodere,  quod 
mecum  sapientes  deplorant,  et  plerique  non  sine  stomacho  et  risu  in- 
sectantur.  Ego  sane  in  his  alijsque  onmibus  fidum  amicum  coram  Deo 
et  hominibus  irreprehensibilem,  ac  moderatioris  ingenij  esse  percupio. 
Postremo  si  de  libris  nouis  conscribendis  ac  edendis  meum  iudi- 
cium  addendum  est,  iam  pridem  animaduertf,  aliquam  in  amico  scrip- 
turiendi  cupiditatem  inesse,  multumque  temporis  absumere,  et  uarias 
nec  modicas  creare  curas.  Sed  utinam  bonae  uoluntati  par  facultas 
responderet  hoc  iniquo  uereque  nasuto  saeculo,  quo  uicturus  genium 
debet  habere  liber,  maxime  qui  post  tam  longam  expectationem  ab 
huius  Reip.  Parocho  conscriptus  praestet  plus  quam  mediocria.  Quod 
si  mea  res  ageretur,  in  mentem  inprimis  reuocarem  illud :  Tecum  habita, 
ut  noris  quam  sit  tibi  curta  supellex ;!.  Scribendi  desiderium  suspectum 
haberem,  quum  tam  pauci  ad  scribendum  hortentur,  imo  plerique  dis- 
suadeant  cum  haereticis  in  arenam  descendere.  Cogitarem,  necessariam 
in  scribendo  exercitationem,  et  peritiam  deesse,  nec  omnibus  suppetere 
illam  quae  merito  desideratur,  inuentionem,  dispositionem,  elocutionem 
siue  stylum  atque  phrasim.  uariamque  supellectilem,  quam  curiosi  ac 
delicati  modo  Lectores   requirere  solent.    Deinde  illis  me  molestijs  li- 

a)  Sic  Ils.  corr.  e.r  multorum.         b)  Sequuntur  rr.  cum  laude  et  fruetu,  oblitterata.  e)   Tria 

vv.  sqq.  u  ('.  in  margine  ad&ita  sunt.        d)  Duo  rr.  *<jq.  a  C.  hi  margine  addita  sunt. 


1  Cf.  Gn  1(5,  4—9. 

-'  Verronius  hoc  tempore,  ut  ex  his  litteris  intellegitur,  et  urbis  friburgeiisis 
parochus,  et  capituli  S.  Nicolai  canonicus  erat.  Medio  autem  a.  1589  de  eo  eiusdem 
capituli  decano  constituendo  agebatur;  v.  infra,  ep.  2255. 

3  A.  Persii  Flacci  Satirarum  liber,  Sat.  4,  v.  52. 

18* 


v>7(5     2250.   Ici.  Iac.  a  Staal  Canisio.    2251.  Canisius  Mariae  Iacobae  a  Sulzbach. 

berarem,  quae  scripturo  subeundae  sunt,  cum  censores  adhibentur,  cum 
alendus  est  amanuensis,  cum  typographo  seruiendum.  cum  iudicium 
populi  expectandum.  Haereticos  uero  tanquam  oblatrantes  canes  asper- 
narer,  neque  ob  incertum  fructum  nouumque  odium  abstrahi  me  paterer 
a  serijs  sacrisque  studijs8  quae  non  parum  temporis  exigunt,  et  a  uera1' 
mentis  tranquillitate  '.  Quocirca  etiam  atque  etiam  cogitandum  puto. 
an  Deo  placeat  et  nobis  expediat  nouam  de  hac  librorum  scriptione 
curam  suscipere,  et  hoc  ingens  promouere  saxum.  melioribus  interim 
sepositis  occupationibus,  relictisque  magis  salutaribus  studijs,  quae  cum 
pastoralic  uocatione  coniuncta,  totum  hominem  sibi  uendicant.  Haec 
qualia  qualia  sunt,  quoniam  a  syncero  et  amanti  pectore  proficiscuntur,  in 
bonam  quaeso  partem  accipiantur.  Deum  ac  ueritatem  diligentibus 
in  bonum  cooperantur  omnia2. 

Hae  litterae.  nisi  fallor,  Verronio  ansara  aliquam  praebuerunt  abdicandi  se  of- 
iicio  parochiali  et  circa  m.  Septembrem  a.  1590  Romam  abeundi  ad  studia  theologica 
prosequenda  Werro  1.  c.  11* — 20).  Alteram  huius  facti  causam  Berthier  indicat  his 
verhis :  „11  ne  tarda  pas  a  s'attirer  des  recriminations  nombreuses.  surtout  chez  la 
noblesse.  parce  qu'il  comprit  et  declara  hautement  qu'on  favorisait  la  cause  de 
Fheresie  par  1'envoi  de  soldats  et  d'argent  aux  Huguenots  francais,  par  1'acceptation 
des  pensions  nombreuses  que  tant  de  familles  fribourgeoises  percevaient  des  rois  de 
France.  II  devinait  que  cette  politique,  dirig^e  indirectement  contre  les  Ducs  de 
Savoie,    favorisait  des   entreprises  et  des  idees    qu'il    combattaif    iBonh.  lxv-  l.wi  . 

2250.  IOAIOTCS  IACOBIS  A  NTAAL  archiscriba  soloduranus  CANISIO. 

Soloduro  circa  exitum  a.  1588. 
Stadl  circa  exitum  anni  1588  (m.   Decembri,  ut  videtur)  duas  <<</ 
Canisium  dedit  epistulas  •  Qk<i<j  non  iam  exstare  videntur.     Vide  Canisii 
litteras  6.   Tanuarii  1589  <l<it<ts,  per  quas  hic  Staalio  respondit. 

2251.  CANISIUS   MARIAK  IACOBAE  A  SULZBACH,    imperialis 
virginum  nobilium  collegii  seckingani  abatissae  et  principi. 

Friburgo  Helvetiorum  m.  Ianuario  a.  1589. 

Ex  libro  „Warhaffte  Histori  von  dem  bertimbten  Abbt  S.  Fridelino  .  .  .  Durcb 
Petrum  Canisium*,  Freyburg  in  Vchtland  1589,  f.  aij)a  [nij]b.  De  quo  plura  infra, 
luoiuim.  1475. 

Praefatinncula  «Mlitoris :  Seckingae  (Saeckingen.  Seckin^en,  nuiic  urbs  badensis 
collegium  institutum  erat  pro  1  canonicis  ei  (>  canonissis  nobilibus,  quae  regulam  S.  Augu- 
stini  sequi  debebanl  sub  abbatissa  principis  dignitatem  habente.  At  a.  1550  in  visitatione 
episcopali  cognitum  est,  duos  tantum  adesse  canonicos  eosque  concubinas  habere.  I'\ 
canonissis  sola  supereral  Magdalena  von  Eusen  eaque  officio  remota  et  excommuni- 
cata.  Kes  quoque  familiaris  collegii  perturbata  erat  Aug.  Kluckhohn  in  „Zeitschrif< 
fiir  Kirchengeschichte"  XVI.  Gotha  1896,  <;<•!>  612).  Ilis  malis  remedium  attulil 
Maria  Jacoba    a  Sulzbach,     Quae   aetatis   anno  LO.  collegiurn   seckinganura  ingressa, 

anno  34.  abbatissa  constituta,  ai 63.  vita  functa  est,  cum  ab  a.  1;">71  ad   1600  col- 

legium  rexisset.  Maurttius  Hohenbaum  Van  der  Meer  <>.  S.  />'.  testatur,  in  monu- 
mentis  archivi  seckingani  de  ea  affirmari:  .Fuit  insignis  Domina,  immo  Virago,  liat 

;i  i    S<  ptl  ni   rr    .,./</.  Q   ('    in   innri/i  nr  mhlilu  snnl.         I.       I   ,/.    i  ,lii  ct .   ahlill.  c)  Sic  Tls.  rnrr.  ../'  Mli-.i 


1   \'<'ironiiis    iam  a.  L585    Libro    BFragst(lcku    edito   protestantium  in 
converteral  ei   pugnam   Litterariam  facessiverat ;  v.  infra,  monum.  L397. 

'   li.nn   8,   28. 


2251.  Canisius  Mariae  tacobae  a  Sulzbach.    Friburgo  Helvet.  m.  tanuario  L589.     277 

aucli  sehr  wohl  haufigehalten"  (*Cod.  „Geschichte  des  Stiffts  Seckingen"  17!t().  f.  372fo 
Carolsruhae  in  archivo  generali  [Generallandesarchiv]  Nr.  l!'.'l .  Mariae  Jacobae  in- 
vitatu  Socii  collegii  lucernensis  Seckingae  ministerio  sacro  functi  sunl  />'.  Fleischlin, 
Ans  ilen  Annalen  des  Gymnasiums  zu  Luzern,  in  aMonat-Rosen"  26.  Jahrg.,  Luzem  L882, 
257  :  [psa  quattuor  canonissas  in  collegium  admisit  et  eius  aedificia  magnopere 
amplificavit    M-ulinen,  Helvetia  sacra   II    L55     L62). 

Dedicat  ei  vitam  S.  Fridolini  ipsius  aliorumque  rogatu  <i  se  conscriptam.  Quibus 
fontibus  usus  sit.    Cur  multos  Scripturae  /<><■<>*  libro  intexuerit.  Mariam  Jacobam  laudat. 

Der  Hochwurdigen  Furstin  vmul  Frawen,  Frawen  Maria  Jacobe, 
des  ber&mbtem  Stiffts  8.  Fridlins  zu  Seckingen  Abtissin,  meiner  gnedigen 
Frawen  etc.   Wunsche  ich  Petrus  Canisius  von  dem  Himlischen  Vatter 

gnad.  fried  vnnd  heil  in  Christo  JESV  vnserm  Herrn  vnd  Seligmacher. 
MEines  erachtens,  Hochwurdige8  gnedige  Fraw,  wirdt  kein  Bider- 
man  laugnen,  der  hochberumbt  heilig  Abbt  FRIDOLINVS,  dessen 
Histori  wir  hie  beschreiben,  sey  auch  einer,  vnd  nicht  der  geringste 
auss  den  ersten  Arbeitern  vnd  getrewen  Predigern  des  heiligen  Euan- 
gelij ,  so  d  e  r  H  e  r  r  d  e  r  E  r  n  d  e  l  in  die  lobliche  Landtschafft  des 
Schweizerlands ,  aus  sonderlichen  gnaden  abgefertiget  vnd  gesendet 
hat2.  Jst  auch  kein  zweifel,  das  wir  von  solchen  gesandten  vnd  Le- 
gaten  Gottes  mit  der  gantzen  Catholischen  Kirchen  vns  noch  heutiges 
tags,  billich  erfrewen  vnd  offentlich  singen:  DilectusDeo  et  homini- 
bus,  cuius  memoria  in  benedictione  est:  similem  illum 
fecit  Deus  in  gloria  Sanctorum:  Das  ist,  Dieser  Mann  ist 
von  Gott  vnd  den  Menschen  geliebet:  seine  gedechtnus 
stehet  in  hohem  lob:  Gott  der  Herr  hat  jhn  mit  seinen 
Heiligen  in  der  herrligkeit  gleich  gemachet3.  Bin  daruinb 
guter  hoffnung,  es  werde  niemand,  so  der  vernunfft  vnd  billigkeit  nach 
vrtheilet,  mir  verargen,  das  ich,  als  ein  Jnnwohner  zu  dieser  zeit  des 
Schweitzerlands,  mich  vnderstanden  hab,  ein  solche  Histori  von  diesem 
ausserwelten  ansehenlichen  freund  Gottes  fur  die  hand  zunemen  vnd 
zubeschreiben.  Dann  solches  geschehen  ist  nit  auss  eigner  vermessen- 
heit,  sonder  auff  anhalten  vnnd  bitt  frommer  ansehenlicher  Personen, 
vnd  nit  weniger  zu  dienst,  trost  vnd  wolfahrt  vieler  frommen  Christen, 
welche  nun  lange  zeit  her  begieriglich  warten,  das  S.  Fridolini  ge- 
schichten  vnd  thaten,  so  sonst  vielen  Menschen  verborgen  vnd  vn- 
bekannt  sein,  jhm  zur  gedechtnus,  vnd  nit  weniger  Gott  dem  all- 
mechtigen  zu  lob,  als  dem  gemeinen  Mann  zu  nutz,  einmal  an  tag 
kamen.  Zu  solchem  werck  dann  von  noten  gewesen,  das  ich  allerley 
alte  Schrifften  vnd  Bucher  zusamen  brechte,  vnnd  darinnen  so  viel 
muglich,  mich  aller  sachen  fleissig  erkundigte,  ehe  das  die  gantze 
Histori  ein  Corpus  wurde,  vnd  das  gantze  leben  seine  ozdenliche  aus- 
fuhrung  hette.    Vnder  andern  aber  hab  ich  in  solcher  erforschung  vnd 

a)  Sic  correxi  e.r  Hochdige,  quod  positum  est  a  tyjpographo. 

1  Mt  9,  38;  Lc  10,  2. 

s  Quae  de  S.  Fridolino  tradita  sint,  vide  supra  p.  '2G33.  :'  Eccli  4f>.   1   2. 


278  2251.  Canisius  Mariae  Iacobae  a  Sulzbach. 

nachsuchen  befunden,  das  der  fromme  vnnd  Gottselige  Abbt  zu  S.  Gallen 
Noggerus,  der  vor  sechshundert  jahren  gelebt,  zum  allerersten  von 
vnserm  Fridolino  vnnd  seiner  Histori  etwas  geschrieben  vnd  hinder 
jhm  gelassen  *.  Darnach  ist  auch  kommen  der  trafflich  Lehrer  Petrus 
Damianus,  der  vor  fiinffhundert  jahren  in  der  Kirchen  gebluet,  vnd 
diesem  vnserm  heiligen  Abbt  sampt  seinen  trafflichen  thaten  herrliche 
zeugnus  gegeben  -.  Vnd  dieweil  er  Fridolinus,  sich  sonderlich  vmb 
Seckingen  vnd  Glaris  hat  vorzeiten  sehen  vnd  horen  lassen,  da  er  auch 
mit  Wunderwercken  das  gepredigte  Wort  Gottes  herrlich  bewahrt  vnnd 
gezieret,  hab  ich  durch  mittel  guter  Freund  so  vil  erlanget,  das  von 
beiden  jetzgemeldten  orten  mir  allerley  bericht  von  solcher  Histoii 
gunstigklich  vberschickt  vnnd  mitgetheilt  worden  :; : 

Das  aber  an  vilen  ortern  nit  wenig  Spruch  der  heiligen  Schrifften 
mit  einlauffen,  vnnd  etliche  Lehrstucken  hin  vnnd  wider  erkleret  werden, 
geschihet  der  meinung,  das  die  frommen  vnd  einfeltigen  Christen  mit 
mehrerm  nutz  vnnd  lust  diese  Historien  durchlesen,  auch  wider  die 
furwitzigen  vnd  zanckischen  Menschen  ein  gute  Premonition  vnnd  trewe 
warnung  haben,  auch  sich  desto  weniger  stossen  vnnd  ergern.  ob  vil- 
leicht  die  geschwinden,  seltzamen  vnd  eigensinnigen  Kopff  sich  darwider 
setzen,    vnncl   das   gut   boss   heissen  wolten.   vnangesehen,    das  GOTT 


1  Vitae  S.  Fridolini  fons,  si  non  unicus.  certe  praecipuus  nunc  est  biographia, 
quam  Baltherus  sive  Walterus  monachus  seckinganus  scripsit,  usus.  ut  ipse  quidem 
ait,  codice  satis  antiquiore  monasterii  Helerae  ad  Mosellam  siti.  Quae  biographia 
primum  a  Colgano  in  Actis  Sanctorum  Hiberniae.  deinde  ab  Hagiographis  Bollandianis 
in  Actis  Sanctorum  Martii  (Tom.  1,  Antverpiae  1668,  433  440  et  a  Mone  in  -Quellen- 
sammlung  der  badischen  Landesgeschichte"  vulgata,  uovissime  edita  esi  a  Bennone 
Krusch,  in  -Monumentis  Germaniae  Historicis,  Scriptorum  Rerum  Merovingicarum 
Tomo  III",  Hannoverae  1896,  354 — 369.  Canisium  banc  Baltheri  biographiam  lihro 
suo  componendo  praecipue  adhibuisse,  duo  illa  opera  inter  se  conferentibus  facile 
patet.  Fallitur  is  certe.  cum  vitam  Fridolini  a  Noggero  sive  Notkero  abbate  san- 
gallensi  (97.'!  981  scriptam  esse  putat;  inductus  autem  est  in  hunc  errorem  eo, 
quod  Baltherus  librum  suum  dedicavit  -Notkero"  monacho  0.  S.  B.  sangallensi 
magistroque  suo.  Quem  alii  Beatum  Notkerum  Balbulum  t  912  .  alii  Nbtkerum 
Physicum  (f975  .  alii  Notkerum  Labeonem  f  L022  esse  censuerunt.  Cf.  Acta  SS.  l:c.  L30 ; 
C.J.  Hefele,  Geschichte  der  Einftihrung  des  Christenthums  im  stldwestlicheD  Deutsch- 
land.  Tiibingen  ls:i7.  244;  Idem  iu  .WCt/.cr  und  Welte's  Kirchenlexikon"  1\"-'  EVei- 
burg  i.  Br.  L886,  2015;  Krusch  1.  c.  .'!.">1  ;  Jos.  Sauer,  Die  Anfange  des  Christentums 
iiml  der  Kiiclic  in  Baden,   Heidelberg  1911.  31     -">7. 

2  S.  Petrus  Damianus  t  L072  id  fecil  in  Homilia  <le  Translatione  S.  Hilarii 
habita;  quae  ab  Hagiographis  Bollandianis  posita  es\  iu  A.ctis  Sanctorum  fanuarii 
Tomo  I.  in  d.  13.  lannaiii  Antverpiae  1643,  799  800),  ei  exstai  etiam  apudilfj^ne, 
I'.  lat.  CXLIV  514  .">17.  Probabile  est,  rBeati  Fredelini  vitam",  qua  Damianus 
innititur,  quamque  sihi  in  manus  quidem  non  venisse,  sed  „indicio  fraternae  relationia 
innotuisse"  dicit,  fuisse  ipsum  illum  Baltheri  librum.  tta  Baltheri  Darratio  Damiani 
verbis  confirmatur  Gottfr.  Heer,  St.  Fridolin,  der  Apostel  Alamanniens,  Ztirich  L889, 
30  !."> .  Aliter  rem  explicari  posse  existimal  Al.  Schulte,  in  vJahrbuch  fur  sch-weizerische 
Geschichte"   L8.  Bd.,  Ztirich   L893,  i:M     L52. 

Quae  Canisius  ex  his  relationibus  hausit,  iterum  posita  sunt,  cx  parte  saltem, 
a    Bollandianis  in   Actis  SS.  Martii.  T.  I    l.*!'_'. 


Friburgo  Eielvetioruro  m.  [anuario  L589,  279 

selbs  durch  seinen  Propheten  also  ernstlich  drewet:  Wee  euch  die 
boses  g&t,  vnnd  gutes  b&se  heisset,  <li<'  auss  finsternus 
liecht,  vnd  auss  liecht  finsternus,  auss  saur  siiss.  vnnd 
auss  siiss  saur  machet1.  Wolte  aber  GOTT  iiu  Hinunel,  wir 
hetten  zu  dieser  zeit  viel  Fridolinos,  welche  mil  der  Lehr,  Wort  vnnd 
exempel  kundten  vnnd  wolten  hie  zu  Land,  vnnd  allenthalben  der  an- 
gefochtenen  Christenheit  zu  hulff  kommen  vnd  die  zerfallende  mawreii 
des  geistlichen  Jerusalems  wider  auffrichten2,  gleich  wie  vnser  heilige 
Fridolinus,  als  ein  getrewer  Diener  Gottes,  im  Schottland,  Franckreich 
vnd  Teutschland  zu  seiner  zeit  mit  grosser  frucht  gethan,  damit  er 
sein  empfangenes  Talent  oder  gnadenpfund,  das  er  vmb  sonst  von  dem 
lieben  GOTT  empfangen,  mit  Geistlichem  wucher3,  seinem  Herren  zu 
ehr,  vnnd  der  Christenheit  zu  wolfahrt  wurdigklich  brauchete. 

Welches  furgenommene  vnnd  beschriebene  werck  ich  keinem 
andern,  Hochwurdige  Fraw,  als  allein  Ewer  Furstlichen  Gnaden  hab 
dedicieren  vnncl  zuschreiben  wollen.  Erstlich,  dieweil  sie  gegen  diesem 
heiligen  Fridelino.  als  dem  ersten  Stiffter  vnnd  Patron  jhres  weit- 
bekannten,  vnnd  mit  vielen  freyheiten  vast  geziertem  Gottshauss 
Seckingen.  ( Jhristlich  vnnd  andechtigklich  gesinnet,  auch  solches  Histori 
beschreibung  von  mir  begeret  hat.  Zum  andern  darumb,  clas  Ewere 
Grenaden  biss  auff  den  heutigen  tag  demselbigen  hoehloblichen  Stifft 
mit  sonderm  fleiss  vnnd  eyfer  furstehet,  also  das  wir  GOTT  dem  all- 
mechtigen,  dem  lebendigen  Brunnen  aller  genaden,  billich  lob  vnnd 
danck  sagen,  in  bedenckung  der  Christlichen  andacht,  der  sorg  vnnd 
fursichtigkeit,  so  in  dieser  Jhrer  vast  berumeten  regierung  GOTT  zu 
ehren,  vnnd  der  Kirchen  zu  nutz,  vnnd  von  menigklichen  gespurt  vnnd 
gelobt  wirdt.  Dann  nicht  vnbewisst,  wie  solches  gemeldte  Furstliche 
Stifft  an  Geistlichem  vnd  zeitlichem  vor  etlichen  Jahren  in  einen  ab- 
gang  gerathen,  nun  aber  durch  Ewere  Genaden  dermassen  gebessert 
vnnd  geftirdert  wirdt,  das  die  vnderthanen  vnder  andern  desshalben  sich 
billich  zubedancken,  vnnd  GOTT  dem  allmechtigen  fur  Ewere  Furst- 
liche  Genaden  vmb  langes  leben  zu  bitten  haben.  Derselben  thu  ich 
mich  sampt  diesem  kleinen  Buchlein  demutig  befelhen,  Gott  den  all- 
mechtigen  bittende,  das  er  in  vns  allen  Sanct  Fridolini  glauben,  geist 
vnnd  .eyfer  ernewern  vnd  mehren,  auch  eines  solchen  Himlischen 
Patronen  Furbitt  hie  vncl  dort  theilhafftig  machen  wolle.  Geben  zu 
Fryburg  im  Vchtland,  im  jahr  vnsers  Herren  Tausent  funffhundert 
vnnd  neun  vnd  achtzigsten  des  Monats  im  Jenner. 

E.  F.  G. 
Dienstwilliger  vnnd  Gehorsamer 

Petrus  Canisius. 


1  Is  5,  20.  2  Cf.  2  Esdr  3,  1—4,  23;  Am  9,   11  ;   A«t    15,    L&. 

:i  Cf.  Mt  25,  14—27;  Lc  19,  11     26. 


280     2252.  Canisius  loanni  Iacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  6.  Ianuarii  1589. 

2252.       CANISIUS  IOAXNI  IACOBO  A  STA4X,  patricio  et  archiscribae 
solodurano.  Friburgo  Helvetiorum  (5.  Ianuarii  1589. 

Ex  apograpbo  (A)  saeculo  XVII.  scripto  et  manu  P.  Petri  Hugonis  S.  J.  (f  1<>57 
sic  inscripto :  „Ad  eundem  Nobilem  Virum  D.  Joannem  Jacobum  a  Staal,  Solodoren- 
sem";  quod  est  in  Cod.  monac.  „Lat.  1(506"  f.  110\  Alterum  apographum  (B)  circa 
medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?    scriptum  exstat  in  Can.  56  n.  5  f.  1. 

De  adulescentibus  litterarum  studiosis  et  libro  quodam. 

Pax  Christi  et  felix  annus  Nobilis  Domine. 
Quod  ad  causam  Guilielmi  Stapferi :l  l  attinet,  placet  mihi  sane  et 
charitas  et  liberalitas  uestri  Senatus,  quem  honoris  causa'1  nomino,  ut 
qui  amanter  illum  hactenus  amplectitur,  ac  tuae  pietatis  consilio  in 
studijs  hicc  benigne  fouendum  curat.  Caeterum  ut  idem  Adolescens 
ex  Franciscano  Benedictinus  tiat,  quam  consulte  id  fiat,  me  dubitare 
fateor,  etiamsi  Franciscani  hoc  loco  ad  illum  dimittendum  se  faciles 
praebeant.  Duo  interim  se  mihi  offerunt  ad  dissuadendum,  ne  Ghrilel- 
mus[?]d  Mediolanum  transmittatur,  saluo  tamen  iudicio  aliorum  sapien- 
tum,  Alterum  est,  quod  cum  ille  sit  illegitime  natus,  ad  nullam  pro- 
fessionem  in  religiosorum  ordine  possit  admitti,  quemadmodum  [  a] e  [?] 
Pont :  Max :  nouo  serioque  diplomate  sancitum  est  -.  Alterum  quod  idem 
studiosus  firma  (Trammaticae  fundamenta  nondum  iecerit,  ac  propterea 
reliquis  alumnis  Collegij  Mediolanensis  non  possit  adscribi,  sicut  nobis 
fide  digni  testantur \  In  nobis  alioquin  mora  nulla  futura  est.  quin 
abeunti  literas  addamus  commendatitias :  sed  satis  esse  putauimus.  de 
propositis  difficultatibus  haec  pauca  respondere :  caetera  enim  sapientiae 
tuae  iudicanda  permitto,  Bene  habet,  quod  alijs  nos  literis  admones 
de  Genebrardi  Chronographia  \  vt  eum  librum  per  amicuin  aliquem 
accipiamus,  Heliquos  vero  studiosos,  quos  nobis  humanitas  tua  commen- 
dat,  praeceptoribus  nostris  semper  erunt  commendati,  Dominus  IESVS 
Galliae,  nobis  ac  vniuersae  Ecclesiae  hunc  annum  felicem  esse  con- 
cedat,  Salutem  ex  me  plurimam  dici  velim  Magnifico  Domino  Consuli 
Schwaller '  \  in  Christo  bene  uale  vir[?]g  humanissime.  Friburgi  Hel- 
uetiorum  6  Januarij  M.D.LXXXIX. 

In  Christo  tuus  Pet.  Canisius  m.  pp\ 

:i)  Sic  posui  ex  />'  ,•  A.  habet:  causam  fratris  N.  b)  gratia  h.         c)  /■'    habet:  Bic;  .■>"/  guae 

paullo  inferiuA  dicuntur,   suadent,  ut  lectio  hic  retineatur.  ii)  Vel:  GuHielmus,*  iinotiist  in  H.       <■•  Hoc 

v.  in  B.  supra  versum  scriptum  est        f)  Sic  />'..•  No  A.  g)   Vel  Domine,  guod  est  in  />'.        Ii1  Petrus 

Canisius  B.  • 


1  Hic  adulescens,  ut  ex  ipsa  hac  epistula  colligitur,  Priburgi  apud  Fratres 
Minores  ('onvetuales  habitabat  et  scholas  collegii  Societatis  frequentabat. 

-  Id  sancitum  erat  a  Sixto  V.  constitutione  Roma  26.  Novembris  1587  data; 
cui  idem  pontifex  21.  Novembris  1588  varias  addidit  declarationes  Btdlarium  Roma- 
num   II,   Luxemburgi    17l'7.  ()5l!     lidl  . 

'■''  Mediolani  .('ollegium  Helveticum",  a.  157!)  rogatu  S.  Caroli  Borromaei  a  Gre- 
gorio  XIII.  conditum,  ab  J)l>latisu  eiusdem  S.  Caroli  regebatur;  iuvenes  il»i  gratis 
alebantur  et  scholas  collegii  Societatis  lesu  frequentabanl    Maver  II  62     64). 

4  Vide  snpra  i».  2692. 

:'  Si^nificari  videtur  Stephanus  Schwaller,  consul  sive  scultetus  Schultheifi)  solo- 
duranus;  <!«■  quo  plura  infra  dicentur. 


2253.  Can.  Aquavivae.   6.  tan.  L589.    2254.  Aquaviva  Can.   2.  M.utii  1589.     i>Sl 

225».        CANISIUS   CLAVDIO    AQl  AYIYAi:    praeposito   generali  Socie- 
tatis  [esu.  Friburgo  Helvetiorum  <i.  [anuarii   L589. 

Dehac  epistula,  quae  perisse  videtur,  vide  Aquavivae  litteras  2.  Martii  1589  datas 
(infra,  </>.  2254).    Per  has  enitn   Aquaviva  Canisio  respondit. 

8254.         CUAUDIUS   AQUATIVA    praepositus    generalis    Societatis    Lesu 
CANISIO.  Roma  2.  Martii   L589. 

Ex  commentario  sic  inscripto:   „Friburgi   I\  IVtro  ('aiiisio."    (J.  Sup.  2  I".  1G1'. 

Canisii  in  admonendo  dUigentia.  Visiiator.  De  contractu  gertnanico  „conformitas" 
serranda.     Canisio  valetudo  curanda. 

Quod  semper  facio  ut  libenter  Reuerentiae  V.  sententiam  ac  iu- 
dicium  de  rebus  uel  prouinciae,  uel  Collegij  istius  intelligam,  idem  etiam 
feci  in  his  literis  quas  (i'.'  Jan.  ad  me  scripsit;  in  quibus  plane  perspexi, 
et  probaui  eius  zelum,  ac  diligentiam  etiam  in  nobis  admonendis.  Nos 
autem  cum  Dei  gratia  ea  luce  quam  ex  eius  informatione  accepinius. 
ita  uti  conabimur.  ut  sit  quam  maxime  ad  eius  gloriam  et  fratrum 
nostn  irum  profectum. 

Ac  de  uisitanda  etiam  prouincia  non  deponimus  cogitationem. 
quoniam  id  nobis  magnopere  cordi  est  ut  hanc  consolationem  fratribus 
nostris  impertiamur,  et  scinius  quanti  id  referat  ad  multa,  eaque  magna. 
et  necessaria.  Quare  simul  ac  dominus  Deus  commoditatem  nobis  eius 
praebere  dignabitur',  non  deerimus. 

De  contractu  illo  Germanico  nos  quoque  idem  optamus,  ac  saepe 
iam  mandauimus  ut  nostri  in  prouincia  ista  conformes  essent:  atque 
hoc  ipso  tempore  iussimus  responderi  ad  nouam  quandam  quaestionem 
denuo  propositam.  cui  cum  responsum  fuerit,  tum  uero  etiam  expressius 
renouabimus  mandatum,  nec  patiemur  deinceps  in  hac  re  discrepare 
nostrorum  praxim.  et  quoad  etiam  fieri  poterit  iudicia  l. 

De  reliquo  non  occurrit  quod  scribam,  nisi  quod  pro  maiore  Dei 
gloria  cupimus  ut  Reuerentia  V.  eam1'  curam  suae  ualetudinis  habeat 
quam  iam  aetas  ista  et  labores  eius  ante  acti  requirunt.  Erit  enim 
hoc  et  ad  Dei  honorem  ut  dixi,  et  certe  ad  onmium  nostrum  conso- 
lationem.  Dominus  autem  Jesus  eam  custodiat,  suaque  gratia  impleat, 
et  ipsa  etiam  meminerit  nostri  in  suis  precibus  et  sanctis  sacrificijs. 
Romae  2°  Martij,  89. 

Quae  Aquarira  in  hac  epistula  dicit  de  „contractu  germanico",  explicantur 
*  litteris  ab  eodem  Roma  (5.  Iunii  1589  ad  Ferdinandum  Alberum  praepositum  pro- 
vincialem  Germaniae  superioris  datis;  in  quibus  haec  dicuntur:  „Mittimus  iudicium 
horum  Patrum  de  quaestione  super  censum  utrinque  redimibilem,  proposita  a  P.  Torres. 
Spero  autem  illum  ut  iam  ante  ostenderat  acquieturum  facile  huic  resolutioni ;  idque 
etiam  curabit  Reuerentia  V.,  ut  semel  finis  imponatur  toti  huic  controuersiae,  ac 
deinceps  unus  sit  omnium  consensus."  Die  autem  7.  Iunii  1589  Aquaviva  Ratisbonam 
ad  P.  Hieronymum  Torrensem  *  litteras  misit,  in  quibus  eum  monebat :  „Actum  est 
hic    denuo    inter   hos    Patres    quibus   rem    commiseramus    de    quaestione    illa  a   Re- 

a)  Sequuntur  vv.  nos  qiioque,  oblitterata.        b)  //</<■  v.  sttpra   versum  seriptum  est. 


'  Vide,  quae  de  hac  re  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 


282  2254.  Claudius  Aquaviva  Canisio.    Roma  2.  Martii  1589. 

uerentia  V.  proposita  circa  contractum  istum  Germanicum,  ac  quidem  ex  ipso  scripto 
in  quo  contractus  ipse  conceptis  uerbis  proponitur.  et  explicatur  cum  annotationibus 
in  utramque  partem.  Quae  autem  fuerit  eorum  sententia  apparebit  ex  scripto  quod 
misimus  P.  Prouinciali  quo  eorum  iudicium  expresse  continetur.  Quare  non  putamus 
fore  deinceps  in  ista  prouincia  ullam  circa  boc  controuersiam,  aut  disputationemj 
quod  certe  cupimus  ut  omnes  uno  ore  quemadmodum  in  ceteris  omnibus  ita  iu  hoc 
quoque  loquantur.  Jd  enim  et  Constitutiones  nostrae  iubent ',  et  certe  magis  aedi- 
ficat  externos,  et  nostram  etiam  unitatem  seruat.  Quam  ob  causam  debebit  iam 
R.  u.  non  solum  buic  definitioni  stare.  sed  etiam  eam  tueri  et  ad  boc  ingenij  ac 
doctrinae  suae  uires  conuertere"  (ex  commentariis :  G.  Sup.  2  f.  24b).  Torrensis  iam 
28.  Ianuarii  1586  ad  Aquavivam  litteras  dederat.  quibus  demonstrare  conabatur,  con- 
tractum  illum  germanicum  de  5%  ' v-  Can.  VII  590)  illicitum  esse:  simul  qiierebaturj 
et  Alberum  provincialem,  et  P.  Georgium  Bader,  eius  in  officio  illo  decessorem,  et  alios 
aliquot  provinciae  tlieologos  contractum  illum  approbare,  atque  confessariis  provinciae 
permitti,  ut  eos.  qui  ita  pepigissent,  absolverent:  immo  etiam  probationis  domum 
landsbergensem  ex  buiusmodi  pactionibus  census  accipere.  Cum  antem  Aquaviva 
Torrensem  remisisset  ad  Alberum  provincialem,  iudicium  ea  de  re  3,586  a  theologia 
Dilingae  congregatis  conscriptum,  deinde  a  Societatis  theologis  romanis  probatum. 
Kalendis  tandem  Novembribus  a.  1588  per  Alberum  ad  singulas  provinciae  domud 
missum  et  ab  omnibus  observari  iussum  est  (B.  Duhr  S.  J.,  Die  deutschen  Jesuiten 
im  5%"Streit  des  16.  Jahrlnmderts,  in  „Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie"  XXIV 
|1900]  244 — 246).  Iudicii  sive  „sententiae"  huius  summa  haec  erat:  „Licitus  esl 
census  vtrinque  redimibilis  in  ijs  Prouincijs  Imperij,  in  quibus  lex  Jmperialis  eum 
probibens.  non  uiget.  .  .  Licitus  est  igitur  in  plerisque  prouincijs  superioris  Ger- 
maniae.  Jn  ijsdem  prouincijs  in  quibus  lex  illa  non  viget,  neque  etiam  aliqua  eon- 
suetudo  communis  habens  uim  legis  taxat  pretium  census  redimibilis  ex  parte  uen- 
ditoris  tantum,  ut  sit  .100.  pro  5.  iustum  censeri  potest  idem  pretium  pro  censu 
utrinque  redimibili.'1  Id  igitur  contingit  Tin  supradictis  prouincijs  superioris  Ger- 
maniae,  vt  in  Bauaria.  Sueuia.  Tyroli  .  .  .  Quando  census  utrinque  redimibilis  al> 
emptore  redimitur,  iuste  recipit  emptor  tantundem  pretij,  quantum  prius  dederat .  .  . 
Quamuis  autem  census  utrinque  redimibilis  absolute  nemini  suadendus  sit.  expedit 
tamen  ijs,  qui  alioqui  a  contractibus  vsurarjis  desistere  nolint,  exponere,  satius  esse 
censum  utrinque  redimibilem  emere.  quam  per  vsuram  lucrari."  Torrensis  autem. 
ne  bac  quidem  sententia  acquiescens,  Aquavivae  iudicandam  proposuit  hanc  .*For- 
mam  contractus  census  vtrinque  redimibilis  in  Germania  vsitatj"  :  .Titius  uir  mili- 
taris,  numerat  Sempronio  Principi  4000  florenorum  nomine  emptionis  Census  annui 
200  florenorum  (ad  rationem  id  esi  5  pro  100).  Constituitur  is  Census  in  oppido 
aliquo  vel  Castneratu  est  autem  Castnenitus.  ueluti  Camera  aut  Telonarium  Sem- 
pronij  in  aliqua  sua  Ciuitate  et  est  Census  utrinqne  redimihilis:  Nam  potesi  et 
Sempronius  Censum  redimere  si  reddat  totum  pretium  4000  florenorum.  Kt  uicissim 
Titius  Sempronium  ad  redimendum  cogere,  toto  eodem  pretio  tOOO  florenorum  re- 
cepto :  Additur,  ut  fieri  solet,  clausula,  ut  qui  eorum  uoluerit  contractum  rescindere 
ante  sex  menses  alterum  praemoneat.  Denique  pretium  tempore  emptionis  sempei 
aequale:  pensio  quam  Titius  quotannis  accipit  semper  eadem:  nec  minuitur,  nec 
augetur,  nec  in  sortem  computatur".  Addidit  Torrensis  Bexplicationemu,  in  qua 
ait,  in  eo  contractu  esse  „triplex  pactum,  <| ii<><l  sit  lucro  Titio  Emptori  et  damno 
Sempronio  venditori".  Vnde,  ut  videtur,  colligebat,  contractum  illum  illicitum  esse. 
('aiisam  excuteie  iussi  sunt  ali  Aquaviva  lii  tres  Societatis  theologi  romani:  „Jo- 
aiuies  Azzor.  Jacolius  a  Cruce  praefectus  studiorum  collegii  romani,  Gaspar  GoHr 
salvius."  Qui  m.  Maio  a.  1589  responderunt :  BContractus  praemissus  uon  caret 
iKiua  difficultate  propter  conditionem  de  assecuratioue  adiecta:  non  tamen  occurrit 
ratio  manifesta  cur  damnandus  sit.  Jdeoque  sicut nemini  suadendus  est,  \t  Patres... 
Dilingae  congregati  dixerunt,    ita  si  <|uis  ab  eo  uolit  desistere,    non  es<  damnandus: 

1  Constitutiones  S.  .1..  P.  3,  c.  1.  n.  L8;  P.  8,  c.  1.  n.  8  et  K:  P.  10.  u.  9: 


2255.  Octavius  Paravicinus  Canisio.    Lucerna  ?    m.  tulio  L589.  283 

«■t  satius  esi  liunc  contractum  facere  quam  manifestis  vnsuris  operam  dare"    ex  apo^ 
graphis  eiusd.  temp. ;  Opp.  NN.  258  I'.  23  26a— 27"  . 

Canisium  medio  a.  L587  de  hac  re  paullo  severius  sensisse  colligitur  ex  „scripto 

He    legitimis   contrahendi    modis"  eo   tempore  in  usum    reipublicae    friburgensis  <-<>m 

lecto;    quod    ponetur  inlVa.    nmii.  1436.     Ncc    taincn  diihiimi  est,    (|iiin  ille,  qua  erai 

Iboedientiae    promptitudine,    romanis  responsis  annorum   L588  ct   L589  cognitis,  sen 
tentiam  moderatus  sit. 

2255.         OCTATIUS    PAKAYKIXI  S    episcopus    alexandrinus    ei    apo 
stolicus  apud   Eelvetios  catholicos  nuntius  CANISIO  \ 

Lucerna  (?)  m.  Iulio  1589. 
Ex   Paravicini  ad  Montaltum    Litteris   archetypis,   quae  sunt  Eomae  in  archivo 
vaticaiin.   „Nunz.  di  Svizz.  2  A"   i'.  non  sign.,  ei  ex   Litterarum  annuarum  apographo 
lodem  fere  tempore  scripto,  quod  est  in  Cod.  J.  .'!•!"   f.  40b.     Paravicini  litteris  ro- 
rnanis  usus  sum  in   „Petrus  Canisius"  286. 

Canisium  consulit  de  officio  decizni  capituli  friburgensis  in  urbis  parochum  con- 
ferendo  et  de  rebus  ad  ecclesiae  in   Helvetia  reformationem  spectantibus. 

Octavius  Paramcinus  episcopus  alexandrinus  et  apostolicus  npud 
HeJvetios  cathoJicos  nuntius  Lucerna  29.  I/(Jii  1580  Romam  a<J  cardi- 
nalem  Alexandrum  Perettum  de  Montalto ,  Sixti  V.  pronepotem  et 
Romanae  Ecclesiae  vicecancellarium,  litteras  misit,  i>i  <iuil>i<s  /><<<<■  <<</ 
eioi)  referebat:  „La  concessione  per  i/  Curato  <li  Fribiifgo,  accid  tenga 
H  Decanato  di  auella  Chiesa;  perche  sia  </«  me  amministrata  V  autorita 
<■<>><  J<<  riuerenza  che  debbo,  et  senza  alcun  scrupolo  di  conscienza,  //<> 
seiiJto  per  iJ  parere  del  /W/v  Canisio,  <■//' e  i»  <p<H  Cantone,  et  huomo 
</i  t<oite  lettere,  et  J>o»t<),  quanto  <></>i'  />><  sa,  et  secondo  quello  mi  gouer- 
)/</>•<>  poi."  ~  Ad  eas</<>)i)  JiJJeras  ae  fortasse  ad  complures  alias  eiusdem 
Paravicini  <>pistul<is  Canisio  missas  spectant  <></,  quae  in  e<>JJ<><jii  fribur- 
</<>usis  Litt<-ris  annuis  circa  iti.  Novembrem  a.  1589  datis  narrantur: 
„ToJau  nostra  „necessitudo  <•/<»<  e,rJ<>i-»is  i»  <><>  <-st  vt  />/'<>  >■<><:/<></»<■  circa 
sal/itis  suae  negotium  ijs  consulatur  <<<//  i»  >-<>/»<s  </»/>ijs  quod  iustum 
est  edocea»f//r,  atque  </</  <»»»<■  /»'<>t<<tis  <>/>»s  inducantur.  Quae  <<</<<>  »<>» 
s/>r<>»it  Reuerendissimus  Jllustrissimusque  Nuncius  Apostolicus  </<>/'» 
nobisc/ii»  longe  licet  dissit/is  de  grauissimis  ad  Helueticam  reformationem 
attinentibus  negotijs  si<<<  consilia  conferre  dedignaretur." 


1  Octavius  Paravicini  (1552—1611)  romanus,  sub  Caesaris  Baronii  disciplina 
institutus,  Sancto  Philippo  Nerio  familiaris,  a.  1584  episcopus  alexandrinus  (Ales- 
sandria,  urbs  pedemontana)  factus,  a.  1587 — 1591  in  Helvetia  apostolici  nuntii  mu- 
nere  functus,  a.  1591  cardinalis  creatus,  a.  1605  „protector  germanicae  nationis"  de- 
signatus  est  {Ciaconms-Oldoinus  IV,  228—229;  Mayer  I.  309—328). 

2  Cum  Petrus  Schnewly,  quo  melius  munere  vicarii  generalis  dioecesis  lausan- 
nensis  fungi  posset,  officio  praepositi  capituli  S.  Nicolai  se  abdicasset,  Franciscus 
(iarin  capituli  cantor  maior  id  officium  consecutus,  sed  brevi  post  mortuus  est.  In 
cuius  locum  Erhardus  Thorin  eiusdem  capituli  decanus  suscessit,  (Berthier,  Bon.  211 
ad  212;  De/Iion  VI  328—329).  Decani  autem  dignitatem  illam  anno  1589  adeptus 
est  Sebastianus  Verronius  urbis  friburgensis  parochus  ita,  ut  simul  paroclii  officium 
retineret ;  id  quod  senatus  reipublicae  petierat  et  Sixtus  V.  sibi  gratum  esse  significavit 
(Werro  17). 


284         2256.  Canisius  Francisco  Pfytfer  atque  Senatoribus  lucernensibus. 

2256.         CANISIUS  FRA3TCISCO  PFIFFER  equiti    aurato  civitatisguJ 
lucernensis  praetori  atque  SEXATORIBIS  LICERXEXSIIH  S. 

Friburgo  Helvetiorum  31.  Octobris  1589. 

Ex  libro  „Zwo  warhaffte  .  .  .  Historien.  .  .  .  Die  erste  von  dem  vralten  Apo- 
stoliscben  Mann  S.  Beato  .  .  .  Die  ander  von  dem  beriimten  Abbt  S.  Fridolino  .  .  . 
Durch  Petrum  Canisium* ,  Freyburg  in  Vchtland  1590.  f.  s.Ha— S.H  vi1'.  De  quo  lihro 
plura  infra,  monum.    141)0. 

Librum  de  SS.  Beato  et  Fridolino  a  se  conscriptum  iis  dedicat.  Beatus,  primui 
Helvetiorum  apostolus,  sed  iam  parum  notus,  vir  Apostolis  coniunctus,  Helvetios  in  fidm 
catholica  confirmat.  Eius  vita  ex  codicibus  dliisque  monumentis  veteribus  haustai 
Fridolinus  ei  in  agro  helvetico  excolendo  similis.  Prima  editio  vitae  eius  iam  paenA 
exhausta.  Canisius  multa  Scripturae  et  Patrum  dicta  libro  intexuit,  quia  non  doctisl 
sed  rudibus  et  in  firfc  infirmis  scripsit.  Senatus  in  collegium  Societatis  lucernensi 
beneficentia.  Lucernenses  mni  solum  reltquias  S.  Beati  pgssident,  sed  etiam  eius  fide») 
servant  et  defendunt.     llitins  firmitas.     Ecclesiae  romanae  primatus. 

Den  Gestrengen,  Edelen,  Nothvesten,  Fiirsichtigen  vnd  Weisen 
Herrn,  Herrn  Ludwig  Pfyffer1,  Rittern,  Schuldtheissen,  etc.  vnnd  andern 
dess  Raths  in  der  Hochloblichen  Statt  Lucern,  meinen  giinstigen  ge- 
bietenden  Herrn,  Gnad  vnd  Frid  Gottes  dess  Allmeehtigen ,  durch 
Christum  Jesum  vnsern  Herrn2. 

Es  ist  meniglichem  wol  bewiisst,  Hochgeachte,  Grnadige  vnd  Gross- 
giinstige  Herren,  dass  es  nit  geringe  sorg  vnd  arbeit  koste,  so  ein 
Rebmann  einen  weiten  Weingarten  zubawen  hat,  vnnd  demselben  das 
gantze  Jar  hindurch  seine  geburliche  recht  thun  vnd  leisten  will.  Dann 
es  bedarff  da  scharffauffsehende  Augen,  vnmiissige  Hand,  wolschnei- 
dende  Rebmesser  vnd  Hawen.  Es  muss  derselbig  Weingartner  seine 
zuvor  zerlegte  Reben  im  Friiling  auffrichten,  vnd  an  die  Stecken  binden. 
die  gaile,  so  vnniitzes  Holtz  vnnd  zuvil  Blatter  geben  wollen,  ver- 
kiirtzen,  die  verdorrten  zu  verbrennen,  abschneiden.  Noch  vil  schwerer 
vnd  muhlicher  ist  einem  Rebmann,  einen  Weinberg  gar  von  newem 
zupflantzen,  den  rauhen  grund  zubereiten,  die  Setzling  auffzuziehen,  die 
iunge  aussschlagende  Reben  zubeschneiden,  vnd  alles  dahin  zurichten. 
dass  im  Herbst  ein  zeitiges,  gewiinschstes,  siisses  Gewiichs,  das  ist, 
ein  liebliche  gesunde  vnd  krafftige  Frucht  dess  Weins  herfur  kommt'. 
Vnd  warumm  soll  vnd  dorffte  ich  an  disem  orth  nit  etwas  vom  Wein- 
stock  vnd  seinem  Bawmann  reden?  so  doch  der  ewige  GOtt  selbs  durch 


1  Ludovicus  Pfyffer  (1524  -1594)  patricius  lucemensis,  eques  auratus,  rei- 
l>nl>licae  lucernensis  scultetus  („SchulthoiM"  et  lahifer  (,„  1'annerherr",  quae  reipublicae 
suprema  dignitas  militaris  erat  .  inter  a.  1553  ei  ir>(*>!)  compluries  Galliae  regibus 
contra  Hugonottos  calvinianos  pugnantibus  egregiam  opem  tulerat.  ln  patria  apud 
cantones  catholicos  auctoritate  plurimum  valebat.  Vir  erai  insigniter  catholicus 
atque  in  instituta  ecclesiastica  beneficentissimus.  Societatis  [esu  a.  1574  Lucernam 
introducendae  praecipuus  fuit  auctor.  Partim  dotando  Societatis  collegio.  partim 
aedificando  ei  ornando  eius  templo  plus  26000  florenorum  impendii  .1.  l'h.  r.  Segesser, 
Ludwig  1'fvffer  uu.l  seine  Zeit.  :>.  15.1..  2.  Al>t..  Bern  1882,  303;  Meyer  v.  Knonau, 
1'fyffer  Ludwig,  in  .Allgein.  Deutsche  Biographie"  XW.  727  7.'i7:  Oliv.  ManareusS.J., 
Derehus  Societatis  lesu.  Florentiae  1886,  171  17"_':  Duhr,  Jes.  1  211  ^J-J:  K.D&nd- 
liker,  Geschichte  der  Schweiz  II.  Ziirieh   1885,  582     .">s;> . 

-  Cf.  Roin   1.  7:   1   Cor  1.  :i :  2  Cor  1.  2:  Gal    1.  :i:   Eph    I.  2  etc. 


Friburgo  Helvotiorum  31.  Octobris  1589.  285 

Lne  erwolte  Propheten,  nemlich  Jsaiam  vnd  Ezechielem,  auch  vnser 
aller  Heiland  Christus  im  heiligen  Euangelio  dergleicheu  Parabel  vnd 
Eeichnuss  sich  gebrauchct .  vnnd  sie  allen  Menscheu  zul.chrrtzigen 
ftirstellet.  Jch  bin  der  wahre  Weinstock,  sagt  er,  vnd  mem 
Vatter  ist  der  Weingartner1  oder  Rebenmann.  Vnd  abermals: 
Jch  bin  der  Weinstock,  vnd  jhr  seit  die  Reben2.  Jtem  in 
Jsaia:  Was  were  meinem  Weingarten  weiter  zuthun  gewest. 
das  ich  jhme  nit  gethan  hab?8 

Weil  nun  dem  also,  kan  meines  erachtens  kem  frommer  Bider- 
uian  leugnen  oder  in  einen  zweifel  ziehen,  dass  der  liebe  S.  Beatus1. 
welcher  sich  in  disem  Buch  ietzt  von  newem  sehen  vnd  erkennen  lasst, 
seye  im  Geistlichen  Weingarten  dess  Herren,  diser  edlen,  fruchtbaren 
vnd  Christo  geliebten  Reben  eine,  ja  auch  ein  Rebman  gewesen  neben 
andern  fiirnemesten,  welche  der  Hinnnelische  Hausvatter  m  semen  ge- 
falligen  Weinberg  dises  Lands  Heluetie  gnediglich  berufft  vnnd  be- 
stellet  hats  Seitemal  aber  in  allen  grossen  vnd  fiirtreffenlichen  dmgen 
ein  schwerer  eingang  vnd  anfang  pflegt  zuseyn,  so  hat  vnser  weise 
Bawman  Beatus  in  pflantzung  jetztgedachten  Weinbergs,  je  rauhern, 
wildern,  vngeschlachtern,  vnd  zuvor  von  keinem  andern  gebaweten 
Boden  er  allda  gefunden  vnd  erfaren,  desto  mehr  muh  vnnd  arbeit 
vberstehen  vnnd  einnemmen  miissen.  Dann  was  ist  doch  grosser  vnd 
schwerer,  als  auss  harten  Steinen,  Abrahams,  ja  Gottes 
Kinder  zuerwecken,;,  vnd  also  die  jenigen  mit  dem  wahren  Liecht 
dess  heiligen  Euangelij  zu  erleuchten,  welche  viel  hundert  Jarlang  m 
der  tieffen  Finsternuss  dess  Vnglaubens  vnnd  alten  Abgottischen  Wesens 
sitzen?7  Nun  hat  aber  der  giitig  ewige  GOtt  den  Eidgenossen  solche 
vberschwengliche  Gnad  durch  Beatum  mitgetheilet,  dass  sie  auss  Heiden 
Christen,  vnd  auss  Gotzendienern  dess  waren  Gottes  Diener  vnd  Burger 
in  dem  Reich  Christi8  worden  seyn. 

Dass  aber  ich,  wiewol  ein  Ausslender,  in  die  Handlung  vnd  be- 
'  schreibung  der  Histori  dises  tewren  Mans  Gottes  mich  hab  gewollt 
einlassen,  ist  erstlich  darumb  geschehen,  das  ich  in  der  warheit  gesehen 
vnd  befunden,  wie  ein  grosser  Hauff  in  dem  Schweitzerland  von  disem 
jhrem  Geistlichem  Vatter  vnd  seinen  Geschichten  gar  wenig  gedencke, 
hore  vnd  wisse :  vnangesehen,  dass  der  jetzigen  Welt  brauch  ist,  sicli 
allerley   geringer,    eiteler   Historien  hefftig,   furwitzig   vnd   vnniitzhch 

anzunemen. 

Zum  andern  hat  mich  zu  solchem  schreiben  vervrsachet,  dass  diser 
mit  Namen  vnd  Werck  Beatus  oder  Selige  Mann,  vns  alle  fein  weiset 
auff  den  alten  rechten  Weg;\  wie  der  Prophet  Jeremias  auss  Gottes 
Befelch  vns  auch  dahin  weiset,  vnd  also  vns  erinnert  der  ersten  Apo- 

i  lo  15    1  2  Io  15,  5.  :t  Is  5,  4.     De  Ieremia  cf.  2,  21;  12,  10. 

*  De  hoc  vide  supra  p.  2631.  5  Cf.  Mt  20,  1-16;  Mc  12,  1;  Lc  20,  9. 

u  Mt  3,  9:  Lc  3,  8.  '  Cf.  Is  9,  2:  42,  6  7:  60.  2:  Lc  1.  7!». 

8  Cf.  Eph  2,  19.  '■'  Ier  6,  16. 


• 


- 


schen 

■  kirch 

-  iiafft 

".  ^TiaasaBpr^hlichen 

-  *itzen 
.-:.    anfang  vnnd 

irern. 

-  hand- 
- 

lem  Christen- 
I  hristen- 

.  zu  ;  _ 

--  -n    Lehr^ 

-- n  Bt-atum  be- 
"    is  jhn< 

L  nachmals 
ei  daselbst 

e   - 
-  .  h  hal 


thumi 

. 
einen 

wch  /  _   -     <jren  Wein- 

-   Beati  Person. 
Ampt,  S  ...-n  \Tid  in  ehren 

halten,    sonder   anch,   w        -         _  .-  ilischen  Wein- 

.  jhre  andacht 
/M  CrOti  stlichen         _  auch  in  allem  jhrem 

thun  vnd  Las  Vfanns  Wandel  n  elcher  von  Gott 

■  -'iii   Land,    ..I-  ein   Vorbild  alle  (   rgestellet  vnd  ge- 

.chencket  worden.     Dahi  rt   mein    erachl     -     -    Pauli  Spruch 

vrind   Ermanung,   darinnen   er   dem   Chj  rdck   also   bevilhet: 

Gedenckt  an  ewere  Fursteher,  ich   da-  Wort  Gottes 

agt,   oder  von  anfang  gepr<     s  -    het  auff  den  aufi- 

gang  jhres  Wandels,  vnd  volg  .r.  Glauben1. 

Da  kan  ich  nit  vnvermeldet  Ln  beschreibung  vnd  aufi- 

mehrer  bestajtjgung  der 

.  V:  Mitlen 

erey  j  _onst 

.Vicelius 

rurdiee 


funrung  diser  Elistori  vonndthen  _ 
warheit,  mi1  nachsuchung  mich  etw 
aber  hab  ich  zu  disem  furnemmeii 
Mariana    genannt,   mich   gebrauj 
Senior  von  disem   Beato  ges 
herrliche  Stifft  S.___H__|i  zu  Solot 


Hebr  13, 
De  boc 


rle  8   Beato  scd 


ll.-ii 


igen 


Coli 


mir 


Fribui  etiorum  31.  Octobris  1589. 


287 


von  disem  Mann  vnd  sei  Histori  klare  ZeugnuS  geben1.  Jch  ge- 
schweige  anderer  Scribenten,  o  von  vnserem  Beato  allenthalben  melden, 
neben  glaubwurdigen  Warzt  hen,  so  noch  vt  venerandae  antiquitatis 
vestigia  vorhanden.  auch  -  ,i  an  Thunersee  vnd  in  der  Nachbawr- 
schafft  finden  vnd    sehi  en,    aus  welchen  leichtlich   abzunemmen 

vnnd  zu  mercken.  an  wel<  h  Orten  vnser  Beatus  vormals  geprediget, 
gewohnet,  gestorben  vnd  b  iben  worden.  Jetzterzehlete  stuck  haben 
mich  zu  besserem  vnd  steifl  m  Bericht  vnd  Erkanntnuf3  diser  Histori 
gefiihrt  vnd  gefurdert,  alsi  i  ;  ich  darauf3  dises  heiligen  Manns  Handel, 
Wandel  vnd  Thaten.  in  ein  <  rpus  vnd  Ordnung  gegenwertiger  Histori 
gebracht  habe.  zwar  allen  uthei  tzigen  Liebhabern  der  Warheit  zu 
gutem.  bevor  aber  Grotl  i  Ulmechtigen  zu  lob  vnd  Ehren,  welcher 
als  der  ewige  Brunn  alles  en,  in  seinen  lieben  Heiligen  mundtlich 
vnd  schrifffclich  nimmer  i  ;mugsam  gelobet  vnd  geprisen  wrerden2. 
Perners  hab  ich  mii  frommen  wreisen  Freunden  desto  leicht- 

licher   dahin  vermi  s  da£    diser   heilige  Beatus   sampt   seiner 

Histori.   nit   ohn   einen   i  gleichen    Gefahrten   herfiir   kame,    vnd 

durch  die  Druckei  et  wurde.    Einen  solchen  fuglichen  Ge- 

fahrten  zu  sein.  haben  sie  t  andere  gutgeachtet  den.berumbten  Abbt 
Fridolinum  mit  seiner  His  wiewol  dieselbe  nit  lang  zuvor  von  mir 
in  den  Druck  verferi  _  jangen       Dann  es  gefiele  jhnen  solches 

darumben.  dafe  diese  zwi  vilen  mercklichen  stucken  sich  fein  ver- 

gleichen,  diewiil  sii  ^postolische  Manner,  aufi  gleichem  Geisi 

Gottes.  wiewol  nit  zu  einer  >  t  angetriben.  beide  in  einem  geistlichen 
Weinberg,  nemlich  itzerlands,  trewlich  gearbeitet,  darinnen 

solche  miih  vnnd  arbeii  angi  endt,  daraufi  vil  tausend  Seelen  zu  dem 
ewigen  Heil  kommen,  au  ■  jhr  Predigampt  mit  herrlichen  Thaten 
gezieret.  vnd  durch  vn  .  prechliche  Wunderzeichen  offenlich  be- 
stettiget.  darnebeD  strenges   Einsidlisch  Leben  gefiirt,  vnd 

letstlich  ein  lObliches  si  s  a  nd,  ja  die  Kion  der  Gerechtigkeit l 
mit  grossem  Rhumb  dei  en  Christenheil   erobert  haben.    Zii  dem 

war  mir  auch  dL&  zu  i.  dat^  die  Exemplare  der  vor  gedruckten 

Histori  von  S.  Fridolin  i  man  sagt  vnd  klagt,  an  vilen  orten  nit 
mehr  vorhanden.  ob  wol  von  menniglichen  gesuchet  vnd  be- 

geret  worden.    Derhalben  icl  luf  das  anhalten  gedachter  guthertziger 
Freunden  mich  ergeben,  vnd  eiwilliget  hab,  dafi  also  dise  Histori  von 
S.  Fridlin   jetzt    auff   ein    :       -   vbersehen  vnd    etwas   verbessert,    zu 
Batten  Geschichten  el   vnnd  angehenckt  wurde,  verhoffende 

Buch  moge  dem  fromn      Christlichen  Leser   desto  gefelliger  vnd 


Kalendis  Iuniis    s<  »89  senatus  solodoranus  senatui  lucernensi  misit 

raphuni    „der  hinder  der  i          ift  St.  Ursen  liegenden  Histori  vnd  Legend  des 

ligen  Manns  und  A  sti  Sant  Beaten"    Al .  iMolf,  Die  Glaubensboten 

hwt-iz.    Lucern    lv7  )ubitari    nequit,    quin    Lucemenses    hoc    Canisio 


Ps  150,   1 


-  ra   p. 


276. 


*  2  Tirn  4. 


286  2256.  Canisius  Francisco  Pfyffer  atque  Senatoribus  lucernensibus. 

stolischen  Geistreichen  Kirchen,  von  welcher  jetzunder  so  vil  Menschen 
leider  sich  dermassen  absondern,  als  ob  sie  mit  derselben  Mutterkirch 
weder  im  Glauben  noch  in  der  Regel  dess  Lebens,  einige  gemeinschafft 
wolten  haben.  Dardurch  sie  dann  nit  allein  in  einen  vnausssprechlichen 
nachtheil  vnd  schaden  der  Seelen  gerathen,  sonder  auch  vor  der  gantzen 
Welt  beweisen,  dass  jhr  newe  Religion  oder  Sect  den  anfang  vnnd 
das  herkommen  habe  von  den  wolbekannten  diser  zeit  Radelfiirern, 
vnd  gar  nit  von  der  alten,  reinen  Apostolischen  Kirchen.  deren  sie  in 
vilen  Lehrstucken,  vnd  in  jhrem  taglichen  Wandel  offenlich  vnd  schand- 
lich  widerstreben.  Nun  aber  ist  es  auss  glaubwirdigen  Historien  gewiss 
vnd  beweisslich,  dass  vnser  gedachter  Beatus  sey  in  dem  Christen- 
thumm  so  vralt,  dass  er  die  ersten  Grundfest  vnnd  Seulen  der  Christen- 
heit,  nemlich  die  hochwiirdigen  Aposteln  gesehen,  vnd  zu  jhnen  giitte 
Kundtschafft  gehabt.  Dann  S.  Barnabas  dess  grossen  Lehrers  der 
Heiden  Pauli  im  Apostolat  Mitgesell  vnd  Gefahrt,  disen  Beatum  be- 
kehret  vnd  getaufft,  der  oberste  Apostel  aber  S.  Petrus  jhne  volgends 
besser  vnderwisen,  zu  einem  Priester  vnd  Prediger  ordiniert,  nachmals 
in  das  Land  Heluetien  au6  Rom  deMialben  abgefertiget.  dafi  er  daselbst 
einen  newen  Weinberg  pflantzete  vnnd  erbawete. 

Zum  dritten  hab  ich  mich  zu  diser  arbeit  defi  schreibens  begeben, 
dafi  alle  fromme  verstendige  Christen  desto  mehr  vrsach  haben  solten. 
sich  selbs  zuerinnern,  was  sie  einem  solchen  ersten  vnd  getrewen  Wein- 
gartner  schuldig  seyen,  als  nemlich  da6  sie  nit  allein  S.  Beati  Person, 
Ampt,  Stand,  Lehr  vnnd  Leben  besser  erkennen,  riihmen  vnd  in  ehreii 
halten,  sonder  auch,  in  ansehung  eines  solchen  Apostolischen  Wein- 
gartners,  in  dem  vralten  wahren  Glauben  sich  stercken,  jhre  andachl 
zu  GOtt  vnd  geistlichen  dingen  mehr  entziinden.  auch  in  allem  jhrem 
thun  vnd  lassen,  dises  Manns  Wandel  nit  vergessen.  welcher  von  Grott 
ist  disem  Land.  als  ein  Vorbild  aller  Tugenden.  furgestellet  vud  ge- 
schencket  worden.  Daher  gehort  meines  erachtens,  S.  Pauli  Spruch 
vnnd  Ermanung,  darinnen  er  dem  Christlichen  Volck  also  bevilhet: 
Gedenckt  an  ewere  Fiirsteher,  die  euch  das  Wort  Grottes 
gesagt,  oder  von  anfang  geprediget  haben:  Sehet  auff  den  auts- 
gang  jhres  Wandels.  vnd  volget  jhreui  Glauben1. 

Da  kan  ich  nit  vnvermeldet  lassen.  date  in  beschreibung  vnd  aufa- 
fiihrung  diser  Histori  vonnothen  gewest.  vmb  mehrer  bestettigung  der 
warheit,  mit  nachsuchung  mich  etwas  zubemiihen.  Vnder  andern  Mitlen 
aber  hab  ich  zu  disem  rurnemmen  der  alten  Liberey  von  Fulda,  sonsi 
Mariana  genannt,  mich  gebrauchet.  aufi  welcher  Georgius  Wicelius 
Senior  von  disem  Beato  geschriben2.  So  halff  mir  auch  das  wiirdige 
herrliche  Stifft  S.  Vrsi  zu  Solothurn  mil  seinen  alten   Buchern,  welche 


1   Hebr  L3,  7. 

■'  De  liur  Wicdio  v.  Can.  1  588",  \'l  2722.  Wicdius  nex  cod.  Mariano  pleraque" 
de  S.  Beato  scripsH  in  opere  suo  BChorus  Sanctorum  d,  i.  XII  Bilcher,  Historien  aller 
Heiligen",  Coloniae   L554,  1.5,  c.  38    i •."_'"-'  1  . 


Friburiri.'  Helvetioruni  31.  Octobris 


2> 


^chmals  ist  meniglich  bewulist.  mit  was  g     sse     EMn     E 
ristliche  dapffere  Helden.  sampt  jhrer  Statt  vnd  Lands  Vnderthf.: 

wahren   Cathalischen   vnd   allein   setigmad 
fein  mit  Worten  stem1  bekennen.  sonder  auch  mit  vilerley 

:  aten.    so   offt   es   vonnuten.    Ritterlich  ten  vnd   bes 

siemal  sie  kein  Kleinod  vnd  Sehatz  hoher  vnnd  werder.  als 
Ite   reine  Religion.   jhnen   lassen   angelegi      seyi  . 

fftgemeldte  Beatus  von   der  Rr-r  >  be  aller 

bev  den  alt^n  Seribenten  heisset  *  vnd  ist.  in  dises  La 
Hid  so  herrlieh  mit  Wunderxeichen  besl   ttiget  hat.    S 
nr  difi  bedeneken.   es  seye  nit  ahn  g       ss<  Prouidentz  vnr. 

Lrmechtigen    geschehem,    da£   die   ehrwurdigen  Reliquien 
-   Apostels   B-f-ati   in    E  Statt   wunderbarlieh    gebrachtr.   noch 

_-  Tags    allda   in  ewenn  _     ssi  n  Monster  vnd  Pfarrkircher. 
genannt    auffgehalten.  vnd  daselbst  nach  ah  - 

vnnd   weifi   von   menigliehem   fur   vnnd   fur   and         _         ehret 
rden.  Dann  derselbig  _  a  qui  eustodit  omr. 

§  Qctorum   .   wie  der  heilige  Prophel   singt    hat  memes  tens 

irier  andern  priuilegijs  vnd  I  -  auch  dnsei  E.  G    - 

oitgetheil*  n  s 

-  nirgends  andei  -  solchen  rech: 

shutxern  vnd   verthidigern    del    (  ath  hscben  Grlaubens,    -  ..-       -.hlieh 

vnd  bleiben.     Darumb   sag   ich,   hat   mich    g 
I  ich  sein,  dai  dise  jetzt  zu-         s  sl  zu- 

gschrieben  vnd   nuncupirt,    welche   nit   allein   das   li-  -    tumb. 

soder    auch    den    vng 

vnd  andacht  besitxen  vnd 
ahre  ich  mit  frewden  zuhertzea,  *    -  -     aulus  an 
riben,  vnd  euch  Lucernern  wol  mag  zugeeignet  mtich 

sagi  sie  leuchteten  vnd  schinen  vnd 

hrtfii  Geschlecht   als   helle  Lucernen  vnd  Liecl 
i    der  Welt.   dieweil  sie  das  W  >H   dess 

de  von  dem  Wort,   welches   eueh   kein  heOlosi 
reigensinnigei  Fantasierer,  sonder  der  liebe  Beatus  ani 
bndiget,  vnd  trewlich  furg        gen  hat.  gleieh  wie  jhm  S.  V- :     - 
allgemeine  Hirt  aller  Schafen  Christi     betohlen. 
Diser  S    Beati,  ja  S.  Petri  Gftaub  ist  vnuberwmdtlich,  wirdt  au 
Christi  gi      ss      verheissung  nie  abneuimeii.  wie  hefftig  alh   B 

1  Scriptorom    et  ooiuiliorum  votorum    .. 
nis  vorbis    .mator    omnium  ecdesuuram*  vol   .mator  omnium 
di«       -        sententims  posuil  •        -         .    -  - 

-  .Romanus  Pontifex"  Tomo  1.    Nitrine   et  OamwroHiii   18 

mi  4*9  44^  4:>4  461  4GS 
•  Qttomooo    S.  Boatti    reiiqoiae    l.uoornam    .  sral 

Helvetia  S  St  Gallen  1750.  12 

Ps  33,  21,  *  Phfl  2,  15  16.  -v  Cf.  lo  21,  15 

Br&«n8fcerg«r,  Canisii  Epistata   <:  &<*•     VUI 


■ 


288  2256.  Canisius  Francisco  Pfyffer  atqne  Senatoribus  lucernensibus. 

annemlicher  seyn,  seitemal  er  also  in  disem  Buch  gleichsam  auff  einem 
Schawplatz,  den  geistlichen  Kampff  diser  fiirtrefflichen  Helden  Gottes 
kan  gegeneinander  halten  vnnd  besichtigen,  darneben  auch  sich  vnd 
andere  ernstlich  ermanen  vnd  erwecken,  nach  jrem  loblichen  Exempel 
ritterlich  zu  streiten.  vnd  nach  disem  Leben,  so  ein  jmmerweren- 
der  streit  ist1,  von  dem  Obersten  Konig  Christo,  sampt  disen  zweyen 
Christlichen  Kampfern,  die  Sigcron  dete  ewigen  Lebens2  trost- 
licher  zuerwarten  vnnd  zuempfahen. 

Es  mocht  aber  einer  sich  verwundern,  vnd  mir  verargen,  dafi  ich 
in  disem  meinem  Werck,  weiter  vnd  lenger,  als  sonst  der  Histori- 
schreibern  brauch  ist,  mich  aufelasse,  nemlich  in  dem  dafi  ich  allerley 
Spriich  der  Gottlichen  Schrifften,  vnnd  der  heiligen  Vatter  Sententzen 
anziehe,  vnnd  also  die  Sach  an  manchem  ort  hette  mogen  kiirtzer  fiir- 
bringen.  Darauff  ich  dann  dise  antwort  gib,  dafi  ich  gegenwertiges 
Werck  nit  schreib  fiir  die  Gelehrten,  welche  defe  langen  berichts  so 
wenig  aife  die  Gesunden  der  Artzneyen  nottiirfftig:  sonder  date  solche 
auMiirung  ist  von  mir  fiirgenommen  worden,  dem  gemeinen  einfeltigen 
Leser  zu  gutem,  welcher  einen  sondern  lust  vnd  verlangen  hat  etwas 
mehrers  dann  die  blosse  Histori  zuwissen.  vnnd  auch  neben  dem  begirig 
ist,  von  Gottlichen  vnnd  Geistlichen  dingen,  sonderlich  an  den  Feyer- 
tagen,  zu  lesen  vnd  zubehertzigen.  Zu  dem.  so  seind  vil  schwach- 
glaubige,  vnd  bedorffen  gutes  berichts  vnd  vnderweisung  in  vilerley 
Lehr  vnd  Glaubensstiicken.  Derhalben  hat  sich  fiir  rathsam  ansehen 
lassen,  die  liebe  Warheit  nach  gelegenheit  der  Sachen  offtermals  zu- 
erklaren,  vnd  den  Widersachern  vnserer  Religion  damit  gutlich  zu- 
begegnen:  wie  dann  nit  allein  die  schwacheit  einfeltiger  Personen, 
sonder  auch  dise  zanckische  gefahrliche  zeiten  erfordern.  Deis  giiten 
kan  nit  zuvil  sein,  sagt  die  Welt:  man  mufi  die  sach  etwa  zweymal 
sagen,  oder  deutlicher  machen,  damit  sie  desto  bafi  verstanden  werde, 
wie  solches  bey  allen  heiligen  Lehrern  vast  brauchig  ist. 

Es  sey  aber  nun  dises  mein  Werck,  wiewol  es  olm  arbeit  nit 
abgangen  ist,  so  gering  vnd  schlecht,  als  jmmer  die  Mi&giinner  vud 
Widerwertigen  es  dasselbig  schetzen  vnd  achten:  so  bediinckt  mich 
dannoch,  es  sey  rathsam  vnd  nit  vnzimlich,  dafe  solche  Histori  E.  Gnaden 
von  mir  dediciert,  vnd  insonderheit  zugeschriben  werde.  Dann  dieselben 
einmal  die  seind.  welche  fiir  vnser  geringe  Societet  in  der  lOblichen 
Eidgnoschafft  das  erste  Collegium  auffgerichtet  :.  solches  bifiht^ro  in 
seinem  Wolstand  erlialten,  darzu  auch.  als  recht  getrewe  Mecoenates, 
nit  aufhoren,  dasselbe  fiir  vnd  fiir  mit  grossen  Wolthaten  giinstig  vnd 
Vatterlich  zubefiirdern,  dermassen  daft  die  vnsern  (wollen  sie  andersl 
dem  grosseu  Laster  der  Vndanckbarkeit  entrinnen)  solcher  embsiger 
Patronen    allz(;it   im   beMen  gedencken,    vnnd  sie  hoch    liimen    sollen. 


1   [b  7,  1.  '  [ac   1.   12:  A.pc  2,   10. 

*  Collegium  lucernense  dicit;  v.  supra  p.  284* 


Friburgo  Helvetiorum  31.  OctobriB  15K!t.  291 

sicut  Romanorum  Clementem  a  Petro  ordinatum  edit.  Proinde  vtique 
et  caeterae  exhibent,  quos  ab  Apostolis  in  Episcopatum  constitutos, 
Apostolici  seminis  traduces  habeant  •  Confingant  tale  aliquid  haeretici. 
Ldbro  de  praescriptionibus  aduersus  haereticos x.  Das  ist  so  vil  gesagt: 
Dise  Newglaubige  sollen  jhien  Vrsprung  darthun  vnd  ftirbringen,  wie 
jbre  Bischtiff  vom  Anfang  nacheinander  kommen  seyen,  dermassen  dafi 
jlu  erster  Bischoff  habe  zu  eim  Vorgeher  oder  Anfenger  (seiner  Lehr) 
gehabt  einen  aufi  den  Apostlen,  oder  sonst  einen  Apostolischen  Mann, 
vvelcher  doch  (in  Glaubenssachen)  mit  den  Apostlen  verharret  sey. 
geitemal  auff  dise  weis  (nemlich  durch  solche  Nachkommung)  beweisen 
die  Apostolischen  Kirchen  jhr  Authoritet  vnd  Wiirde.  Wie  dann  die 
Kircli,  so  zu  Smyrna  auffgerichtet,  jhren  ersten  Bischoff  Polycarpum 
weiset,  als  der  vom  Apostel  Johanne  daselbst  ist  eingesetzt  worden. 
Wie  auch  die  Romische  Kirch  furstellet  Clementem  (den  Bapst)  welchen 
S.  Peter  der  Apostel  verordnet  liat.  DeJsgleichen  thun  die  andern 
Kirchen,  vnd  erweisen,  date  sie  jhr  herkomen  haben  von  dem  Aposto- 
lischen  Samen,  da  jhre  Bischofen  erstlich  seind  von  den  Aposteln  ein- 
gesetzt  worden.  Lasset  nun  die  Sectischen  von  jhren  Kirchen  auch 
lergleichen,  wie  jetzt  gesagt,  fiirbringen.  Ebenmassig  lerhet  der  heilig 
Martyrer  vnd  Bischof  Jreneus,  so  noch  alter  ist  als  gemeldter  Ter- 
tullianus  -,  vnd  spricht  mit  klaren  Worten :  Man  mufi  in  der  Kirchen 
allein  denen  Bischoffen  gehorsamen,  welche  jhre  Succession  oder  Nach- 
kommen  von  den  Apostlen  her  haben3.  Weiset  darneben  alle  Christen 
fiirnemlich  auff  die  iilteste,  machtigste,  Romische  Kirch1  ■  libro  9. 
capite  69.  et  lib.  3.  cap.  3.  Desto  freymiitiger  dann  kan  vnnd  soll 
ein  jeder  Christglaubiger  mit  dem  heiligen  Augustino  bekennen  vnd 
gagen:  Mich  erhaltet  in  der  Catholischen  Kirchen  die  Succession  oder 
<las  ordenlich  Nachkommen  der  Priestern,  welches  sich  von  dem  Stul 
•  lcft  Apostels  Petri  bife  auff  das  gegenwertige  Bisthumb  erstreckt.  Dann 
disem  Petro  Christus  der  Herr  selbs  nach  seiner  Vrstend  seine  Schaf 
zuweyden  hat  befohlen  •  lib.  contra  epistolam  Fundamenti  cap.  4°. 

Desto  mehr  haben  wir  Catholischen  bey  disen  hart  betrangten  vnd 
betrtibten  zeiten  vns  zutrosten,  vnd  bey  jetzigem  grossem  Abfall,  vor 
welchem  der  Apostel  S.  Paulus  alle  Christglaubige  lang  zuvor  hat 
tivwlich  gewarnet*5,  wol  zu  wachen  vnd  fleissig  vmbzusehen,  date  wir 
gleichformig  seyen  dem  Weisen  Mann,  von  welchem  Christus 
im  Euangelio  meldet.   da£  er  sein  Hau6  auff  einen  Felsen  ge- 

■  Cap.  32    Migne,  P.  lat,  II  52-53). 

-'  Probabile  est,  Irenaeum  circa  a.  140  natum  esse;  mortis  tempus  valde  in- 
certum  est    circa  a.  202?.    Bardmhewer  I2,  Freiburg  i.  Br.  1913,  899—401. 

Trenaeus  hoc  dicit  in  opere  Contra  haereses  1.  4,  c.  26,  n.  2    Migne,  P.  Cr.  VII 
1053-    1054.  non  1.  9.  c.  09.  ut  hic  dicitur. 

1  tbidem  1.  3.  c.  3,  n.  2  3    Migne,  P.  Gr.  VII  848-851  . 
5  Migne,  P.  lat.  XLII   175. 
Cf.  2  Thess  2,  3—10:  1   Tim  4.  1—3;  2  Tim  3,  1—10. 

19* 


292     2256.  Canisius  Franc.  Pfyffer  atque  Senatoribus  lucernensibus.    31.  Oct.  1589. 

bawet,  vnnd  in  seinem  Wolstand  erhalten  habe,  vnangesehen  dafj 
die  starckenWind  daran  stiessen,  gewaltige  Platzregen 
darauff  fielen,  vnd  strenge  Wasserfliiss  darzu  schlugen. 
Dann  alle  dise  vngestumme  demselben  Haus  keinen  Schaden  zufugen 
mochten,  darumb  d  a  6  es  auff  einen  vesten  vnnd  harten  F e  1  s e n 
gegrundet  blibe1.  Nun  aber  ist  die  Catholische  Kirch  ohn  allen 
zweifel  das  haufi  defi  lebendigen  Gottes-,  wie  es  von  S.  Paulus 
genennet  wirdt,  von  Christo  selbs  auff  den  Felsen  Petrum  gebawet, 
wie  die  alte  Lateinische  vnd  Griechische  Theologi  die  Wort  defi  Herren 
vom  Felsen  zu  Petro  gesprochen ;i,  verstanden  vnd  aufijgelegt  haben. 
Welches  Geistliche  Hauft.  wiewol  es  vil  vnd  grosse  anstofj  zu  allen 
zeiten  erlitten,  vnd  noch  erleiden  mu6,  jedoch  zu  keiner  zeit  hat  mogen 
vbergwaltiget  sein,  wirdt  auch  noch  nit  biRs  zu  end  der  Welt  von  jhren 
Feinden  vbergwaltiget  vnnd  nidergerissen  werden,  sonder  bey  allen  An- 
lauffen  vnd  Widerwertigkeiten.  wie  das  Gold  so  im  Fewr  pro- 
b  i  e  r  t  w  i  r  d  t ' ,  jmmer  desto  scheinbarer  vnd  herrlicher  leuchten  vnd 
glantzen. 

Derhalben  wir  billich  dem  Himmelischen  Vatter  lob  vnd  danck 
sagen,  dafe  er  E.  G.  in  jetztgemeldtem  seinem  geliebtem  von  jhme  ge- 
bawetem  Haufi.  nach  seiner  Giite  bifiher  bestendig  erhaltet,  auch  jhnen 
gnediglich  verleihet,  daft  sie  in  demselben  Haufs  gleichsam  als  veste 
Saulen  stehen  vnd  bleiben.  Dann  sie  von  S.  Petri  Glauben  vnd  Kirch. 
von  S.  Beati  BekantnuG  vnd  Lehr,  wie  auch  von  dem  gebanetem  Weg 
der  heiligen  Vatter,  vnd  aller  frommer  Catholischer  Vorfahren  nie  seind 
abgewichen  :  sonder  vil  mehr  mit  allem  eiffer  vnd  ernst  sicli  dahiu 
bemiihen,  dafe  sie  als  edle,  vnerschrockene  Ritter  Christi 5,  obgedachtem 
Haufe  Gottes,  in  vnd  ausserhalb  jhres  Lands.  zu  Friden  vnd  Kriegs- 
zeiten  trewlichen  Beystand  thun.  vnd  also  fiir  die  Catholische  Kircli 
vnd  Warheit  in  grosse  gfahr  sich  vnd  die  jhren  begeben,  ja  auch  offt 
biss  auff  das  Blut  streitenr'. 

Bitt  endtlich  E.  G.  samentlich  vnd  sonderlich  in  Vnderthenigkeit, 
Sie  wollen  dise  mein  Arbeit  vnd  dienstwillige  Dedication  im  bef3ten 
auffnemmen,  vnd  jlmen  giinstiglich  lassen  gefallig  seyn  :  darneben  auch 
vnserer  Societet  getrewe  Schutzherren  vnd  Patronen,  wie  bife  anhero, 
verbleiben.  Der  giitige  ewige  Gott  moge  dieselben  E.  G.  samt  jhren 
lieben  Vnderthanen  zu  Statt  vnd  Land  in  Einigkeit  vnd  gehorsamb 
der  Catholischen  Kirchen  bestendig,  vnd  in  der  Regierung  gluckselig 
erhalten,  auch  an  Seel,  Leib  vnd  Gut  benedeyen  •  Geben  zu  Freyburg 
in  Vchtland,  am  abend  aller  lieben  aufterwohlten  Heiligen  (welche  nach 
Zeugnui3  Pauli  def.3  Apostcls,  clurch  den  Glauben  Konigrci  cli 
erobert,  Gerechtigkeit  gewiircket,    vnd  dic  Verheissung 


1  Mt  7,  24  -'."..    Cf.  Lc  6,  48.  -  1  Tim  :;.  15. 

1  Cf.  [o  1.  42;  Mt   1<;.  1»  l«i.  '  Eccli  2.  5:   1   Petr 

5  (T.  -2  Tim  2,  3.  "  Hebr  12,  4. 


2257.  Canisius  Praetoribus et  Senatoribus  lucernensibus.  Frib.  Helv.  6.Nov.  1581.     'J\)',) 

brworben  haben1)  im:1  runffzehenhundert  neunvnd  achtzigsten  Jahrb 
Jesu  Christi,  der  ein  Haupt,  Zier  vnd  Cron  aller  Heiligen  ist. 
E.  G. 

Allzeit  dienstwilliger 

Petrus  Canisius. 

2257.       CANISIUS  PBAETOBIBTS  et  SEtf  ATOBIBI  S  LUCER- 

NEXSIBES.  Friburgo  Helvetiorum  G.  Novembris  1589. 

Ex  apograpbo  recenti,  quod  ex  archetypo  (autograpbo  ?)  Canisii  manu  subscripto, 
quod  nunc  servatur  Lucernae  in  archivo  urbis,  fideliter  exscriptum  esse  „Iosephus 
Schneller  Archivarius  Civitatis"  Lucernae  16.  Septembris  1865  testatus  est.  Litteras 
ex  archetypo  typis  exscripsit  Liltolf  69 — 70.  Easdem  iam  antea  ediderat  gallice 
versas  Bovet  131     133. 

TAbrum  de  SS.  Beato  et  Fridolino  iis  dedicat  et  mittit,  Typographum  Lucernam 
reiitt(Ftt»i  et  Societatem  Tesu  commendat, 

t 

Gestrenge  Edle,  Veste,  Ersame,  Fursichtige  vnd  Weise  Herren 
vnd  Patronen,  Euern  Gnaden  sein  meine  willige  Dienst,  neben  meinem 
einfeltigen  gebett  zu  dem  Allmechtigen  Gott,  iederzeit  zuuor.  Wiewol 
mein  geringheit  sich  mochte  dariiber  entsetzen,  vnd  sich  auch  andere 
defihalben  verwundern  kondten,  das  ich  ein  Auslander  mich  vnderstee, 
ein  newgedruktes  Buch  von  Sanct  Batt 2  Euren  gnaden  vnd  Weifiheiten 
zu  dedicirn  vnd  zu  vberschickhen,  Jedoch  bin  ich  gantzlich  der  Hoffnung, 
es  werden  Dieselben,  dises  mein  furnemen  in  gutem  an  vnd  aufnemen. 
Will  difi  orts  nit  erholen,  was  ich  schon  in  meiner  gedruckten  Epistel  '■' 
dift  Buchs  ausgefiirt  hab,  namlich  aus  was  vrsachen  ich  mich  vnder- 
fangen,  das  ich  difi  Werckh  beschribe,  vnd  Euren  G.  zueignete,  darinnen 
gehandelt  wirdt  von  dem  Hochberiimten  Apostolischen  Mann,  vnd  der 
gantzen  Eidgenofsschafft  fiirnemen  Patron-  vnd  erstem  Prediger  dem 
lieben  Sanct  Beato.  Er  verdienet  zwar  vberaus  wol,  das  sein  leben 
vnd  wandel,  seine  Werckh  vnd  Thaten,  sein  leer  vnd  exempel  zu  disen 
betriibten  Zeiten  am  tag  komen,  auch  von  den  gemeinen  Mann  mit 
vleis  gelesen,  betrachtet,  geriimet,  vnd  in  gros  Vereher  gehalten  werden. 

Dieweil  nun  dan  solches  Werckh  mit  Gottes  Hilff  allbereitt  ist 
alhie  in  Druckh  ausgangen,  vnd  von  meniglichen,  samt  der  dedicirung 
desselben  Euren  G.  gethon,  gelesen  wirdt,  habe  ich  nit  weniger  sollen 
thun,  dan  etliche  dises  Wercks  eingebundene  Exemplaria  Euren  G. 
vnd  W.  vndertheniglich  zu  presentiren,  vnd  demutiglich  zu  bitten,  Sie 
wollen  difs  Opus  samt  seinem  Autore  vnd  vnserer  gantzen  Societate, 
Jhnen  lassen  im  besten  bevolhen  sein,  Auch  wie  bisher  vnsere  giinstige 
befiirder  vnd  patronen  sein  vnd  bleiben. 

Es  wirdt  aber  Abraham  Gemperlein  der  Buchdruckher  bald  selbs 
in  Eurer  Statt  erscheinen,  vnd  ein  zimliche  anzaal  solcher  Biicher  mit 

a)  jhm  typogr.  b)  Jahrs  typogr. 

1  Hebr  11,  33. 

2  De  hoc  libro  v.  supra  p.  284;  eius  titulum  integrum  v.  infra,  mon.  1490. 
8  Vide  supra  p.  284—293. 


294        2258.  P.  Arluinus  Madius  S.  J.  Canisio.    Colonia  m.  Novembri  1589. 

fiiren,  der  Hoffnung,  dieselben  Exemplarn  durcli  Eurer  G.  vnd  W. 
anordnung,  durch  verkauffung  zu  vertreiben,  Welchen  guten  Mann  Jch 
Eurer  G.  treulich  wil  bevolhen  haben. 

Was  nun  weiter  di£s  offtgemeldete  werckh  betrifft.  wil  ich  mich 
ietzt  referirt  haben  auf  die  vorgedachte  Dedication,  so  im  anfang  des 
Buchs  gesetzet  worden.  Bitte  darneben  Gott  den  Allmechtigen,  das 
solches  werckh  allemr1  defielben  Lesern  nutzlich  vnd  trostlich  seye. 
vnd  das  vnser  Societet  Eurer  G.  sich  iederzeit  also  danck  vnd  dienst- 
barlich  erzeigen  moge,  als  Sie  dessen  sich  schuldig  erkennt.  Derselbe 
giitige  Gott  wolle  Eure  G.  vnd  W.  samentlich  vnd  sonderlich  in  gliick- 
licher  Regirung  vnd  aller  Wolfart.  krafftiglich  erhalten  vnd  beschiitzen. 
in  Christo  Jesu,  vnserm  Herrn.  Datum  zu  Freiburg  im  Vchtland  an 
S.  Lienharden  tag1,  Anno  1589. 

Ewer  G.  vnd  Weifeheiten 

Allzeit  dienstwilliger 
Petrus  Canisius  manu  propria. 

Den  Gestrengen,  Edlen,  Vesten.  Fiirsichtigen  vnd  Weisen  Herren, 
SchuldheiSen  vnd  Raths  der  Statt  Lucern,  meinen  gnedigen  Herrn. 

In  *  Litteris  annuis  collegii  friburgensis  30.  Novembris  1592  datis  narratur : 
-Accessio  facta  est  ad  rem  pecuniariam  aliquot  coronatorum.  quibus  a  Lucerncnsi 
Republ.  quod  ei  S.  Beati  historia  dicata  esset.  donati  sumus"  (ex  apogr.  eiusdem  temp. : 
Cod.  ,1.  3(5 u  f.  58»). 

In  *Codice  quodam  sive  registro  rerum  a  senatu  lucemensi  anno  1590  actarum  haec 
manu.  puto,  Renwardi  Cysat,  archiscribae  urbis  lucemensis  notata  sunt :  „Zum  dritten. 
diewyl  der  her  Canisius,  der  zytten  er  die  histori  und  legend  s.  Batten  beschryben, 
der  sachen  ettwas  kostens  erlitten.  mit  Erhaltung  eins  eignen  schrybers,  wSlche 
costen  das  Collegium  darglychen,  ob  man  von  M.  Gn.  H.  ettwas  daran  sturen  wiUlte. 
dieywl  es  inen  zu  eren  bschehen  und  dediciert.  Jst  bschehen  und  hat  man  ime 
12  Kronen  nit  fiir  sin  person  noch  vereerung  daim  ers  nit  angnommen,  ouch  nit  ir 
bruch),  sondern  allein  an  den  Kosten ,  so  das  Collegium  zu  Fryburg  erlitten,  mit 
einem  diener  und  schryber,  so  jme  gedient  in  diesem  werk,  gesturt"  ex  apographo 
recenti,  exscripto  ex  Codice  „Quotidian  Register  z.  Mnanual  uff  dem  Rathus"  [Fonnel- 
buch  41].  in  a.  1590.     Qui  codex  servatur  Lucernae  in  archivo  reipublicae). 

22.>S.  P.  ARI_ir\lS   UIAI>IIS    S.  J. .   collegii    coloniensis   sodalis, 

CANISIO.  Colonia  m.  Novemhri  1589. 

/)c  hac  epistula,  quae  perisse  ri<l<-tiii\  vide  Canisii  litteras  3.  Tunii 
1590  datas,  infra,   rp.2^75;   per  has  enim   ('<<>iisi/>s  M<><H<>  respondit. 

Catalogus   collegii    coloniensis   a.   L590   compositus   haec  hahet:    „P.  Harluinus 

Madius.    Delphensis  [Delft,  urbs  Hollandiae],  natus  ; 1557.  debilis  oaturae.    Ad- 

i!ii>-<iis  ,nl  Siicictatcm  jinnii  1577.  Magister  Artium.  Bono  ingenio,  imo  opthno,  judicio 
bono,  prudentia  satis  bona,  optimum  fecii  profectum  in  Litteris.  Bona  aatura,  sed 
rusticis  moribus.  A.d  multa  aptus,  maxime  ad  docendum"  Kli.  tnf.  38,  III  f.  non 
sign.).  _  Aiiiiinus  Madius"  ita  ipse  scripsit),  cum  Coloniae  inter  convictores  Societatis 
philosophiae  operam  dedisset,  inde  Treveros  in  Societatis  tirocinium  profectus  est; 
nlii  in  hac  vocatione  tuenda  mire  constantem  se  praebuii    Frider.  Reiffenbergius  S.  •'.. 

a)  Sic  •  '•  l.iir  •••>>■>■• -.r!  apogr  .  •/•■•>•/  habet  allenj. 


Die  6.  Novembris. 


2259.  Can.  Io.  lac  a  Staal.  C"  m.  Nov.  1589.   2260.  Can.  [taeo.   ('•  exitum  a.  L589.     295 

Historia  Societatis  Jesu  ad  Rhenum  Lnferiorem  I,  Coloniae  Agrippinae  1764,  17*1  177  .  K\ 
*  epistuln  ;il>  eo  Colonia  1!'.  lnlii  1586  nd  Clnudium  A.quavivam  praepositum  generalem 
data  haec  intelleguntur :  Treveris  litteras  ct  hiimanitatem  atque  etiam  philosophiam  do 
cuit.  Deinde  Mtoguntiae  theologiae  studuit.  Lhde  in  collegium  herbipolense  missus 
primum  Ethicam,  dein  Mathcniaticam  docuit;  siinnl  in  domo  convictorum  monachis 
praefuit  ei  congregationem  marianam  rexit.  Postea  Coloniae  Mathematicam,  Ethicam, 
Rhefcoricam  docuit,  catechetam  et  confessarium  egit  exautogr. ;  Germ.  L66  f.  L36aad 
I37b).  Pauio  post  1590  mortc  abreptus  cssc  vidctur.  In  Catalogo  certe  provinciae 
rhenanae  a.   L593  conscripto  iam  non  comparet  (Rh.  Lnf.  1<>  f.  53"     55" . 

225«».       CANiSIUS  IOANNI  IACOBO  A  STAAL.,  patricio  et  archiscribae 

solodurano.  Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Novembrcm  158!). 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XVII.  scripto,  quod  in  codice  proxime 
post  apographum  epistulae  a  Canisio  <>.  Lanuarii  1589  ad  Staaiium  datae  positum  est. 
Librarius  in  margine  scripsit:  „Propria  manu."  Quae  verba  postea  lineis  transmissis 
oblitterntn  sunt.  Superscripsit  iis  P.  Petrus  Hugo  S.  J.  (f  1657):  „Alia  ad  eundem." 
Cod.  monac.  „Lat.  160(5"  f.  110h.  Mnximnm  epistulae  partem,  ascripto  m.  Mnrtio 
a.  1590,  posnit  Michel  3991. 

Librum  de  SS.  Beato  et  Fridolino  ei  mittit. 

Pax  Ohristi  Jesu  nobis  aeterna 
Nobilis  et  Magnifice  Domine. 
Venit  isthuc  meus  BEATVS,  sed  non  tam  nitide  et  splendide  sicut 
merebatur,  et  multi  fortasse  postulant,  uestitus  et  ornatus.  Tui  can- 
doris  erit,  talem  hospitem  comiter  excipere,  neque  succensere  sartori, 
qui  meliores  uestes  optimo  viro  non  parauerit.  Offendet  stilus  et  pro- 
lixa  historia,  quae  de  multis  magnisque  rebus  Lectorem  admonet,  digna 
certe  quae  ab  Hehietio  scriptore  pro  dignitate  tractaretur,  Verum  senex 
et  peregrinus  Theologus  ad  hoc  scribendum  opus  accessi,  quod  si  iu- 
dicio  tuo  utcumque  satisfecerit,  praeclare  mecum  agi  putabo,  Tantum 
ne  hoc  exile  munus  contemnas. 

Canisius  historiam  SS.  Beati  et  Fridolini  initio  m.  Novembris  1589  in  lucem 
emissam  6.  Novembris  1589  senatui  lucernensi,  cui  eam  dedicaverat,  misit  (v.  suprn 
p.  2841    Qunre  valde  verisimile  est,  eum  eodem  mense  librum  eundem  Staalio  misisse. 

3360.        CANISIUS  P.  IODOCO  ITAEO  S.  J..  in  domo  probationis  Innds- 
bergensi  socium  Mngistri  Noviciorum  ngenti. 

Friburgo  Helvctiorum  circa  exitum  n.  1589. 
Ex  epistulae  lT.Decembris  1590  datae  autographo.  de  quo  dicetur  infra,  ep.  2282. 
et  ex  Radero  216 — 218.     Ex  Radero  pleraque   exscripsit  Sacchinus,    Can.  340 — 341. 
Noviciis  Christi  pueri  oboedientiam  proponit  imitandam. 

Canisius  Friburgo  17.  Decembris  1590  Landsbergam  ad  P.  Jodo- 
cttm  Raeum1  litteras  misit,  magnam  partem  noviciis  ibi  degentibus  dcsti- 
natam,  in  quibus  haec  sunt:  „Sicut  anno  superiore  feci,  ita  nunc  etiam 
faccrc  constitui,  ut  R.  T.  tamquam  procuratoris  utdr  opera  ad  mei  me- 


1  De  hoc  v.  supra  p.  265.  In  *  Catalogo  provinciae  Germaniae  superioris  a.  1589 
a  Ferclinando  Alber  provinciali  Romam  misso  dicitur,  „in  Domo  Probationis  Lands- 
pergae"  esse  „P.  Jodocum  Ittaeum  Socium  Magistri  Noviciorum,  Catechistam,  Concio- 
natorem  Templi  [Societatis] ,  Consultorem  [Rectoris] ,  Confessarium  Domesticum" 
(G.  Sup.  44  f.  78»  . 


296     2261.  Canisius  P.  Ioanni  Heidelberger  8.  J.    Friburgo  Helv.  sub  exitum  a.  1589. 

moriam  isthic  domesticis  refricandam."  Ad  epistulam  illam  anni  1589 
spectare  videntur  ea,  quae  P.  Matthaeus  Raderus  S.  J.  a.  1614  in  vita 
Canisii,  anno  1589  in  margine  ascripto,  rettulit:  „Erga  candidatos 
familiae  nostrae,  qui  Landspergae  Boiorum  ad  religiosae  vitae  discipli-; 
nam  instituuntur,  suam  Canisius  pietatem  et  religionem  ostendit,  cum 
sub  initium  ineuntis  cuiusque  anni  Xenij  loeo  salutaria  quaedam  ad 
religiosam  perfectionem  praecepta  ab  vsque  Fribnrgo  ad  eos  transmisit. 
Ex  quibus  vnicum  exempli  causa  subijciam,  <\r  quo  <!<■  r<'li<p<is  iudicium 
fieri  poterit.  Cooptantur  in  Societatis  nostrae  contubernium  non  ««'<>!<■- 
scentes  tantum  mansuetioribus  literis  exculti,  sed  viri  quoque  rerum  vsu 
periti,  et  diuinis  «<■  humanis  sapientiae  disciplinis  eruditi,  <[><i  saepe 
ante  paroeciarum  curiones  egere,  aut  omnibus  Academiarum  honoribus 
sunt  perfuncti,  <[<<<>■<  longe  difficilius  est  <<  ciuili prudentia  et  astutia,  ad 
religiosam  simplicitatem  traducere,  rt  pTomti  «d  omnia  maiorum  imperia 
aduolent,  nec  curiose  in  iussa  et  imperata  inquirant.  His  ergo  reli- 
quisque  omnibus  documenti  loeo  summum  Christi  paruuli  studium  <>b- 
sequendi  et  sapientissimam  simplicitatem  imitandam  proposuit.  Cum  enim 
<.<•  religionis  Catholicae  capitibus  illud  minime  postremum  *it,  Christum 
quamuis  infantem,  et  nondum  etiam  ex  virginis  vtero  editum  iam  rationis 
potentem,  et  qua  eonxilio,  qua  prudentia  praepoUentem  sapientia  morta- 
lium  omnium  intelligentiam  longe  snperasse,  nihilominus  tamen  se  pro 
puero  gessisse,  et  <<  parentibus  haberi  tractarique  voluisse,  seseque  totum 
«</  aetatis  decorum  et  captum  infantiae  pueritiaeque  efformasse,  rti  vita 
sua  priori  omnibus  religiosae  vitae  tironibus  norma  viuendi  esset:  quo 
candore  animi,  qua  morum  innocentia,  vitaeque  simplicitate,  et  judicij 
quantumuis  sublimis,  acris  et  perspicads  dissimulatione  maiorum  imperijs 
obsequendum  esset." 

Landsbergae  a.  1589  erant  28  novitii ;  in  his  erant  fere  praecipui  P.  Melchior 
Degenhart.  P.  Caspar  Torrentinus,  Wolfgangus  Rabenstein.  lacobus  Keller.  Bartho- 
lomUeus  Welsperger.  Michael  Eberle  *  Catalogits  provinciae  (lennaniae  superioris 
a.  1589  Romam  missus.     G.  Sup.  44  f.  78b  . 

2201.        CANISIUS  P.  IOAIOTI  HEIDELBEROER  S.  J..   subregenti 

contnbernii  adulescentum  litteris  studentium  monacensis. 

Friburgo  Helvetiorum  sub  exitum  a.  1589. 
Ex  epistulae  17.  Decembris  1590  datae  autograpbo,  de  quo  infra,  ep.  2283. 

Canisius  Friburgo  17.  Decembris  1590  P.  loanni  Heidelberger  in 
coUegio  monacensi  degenti  s<->-i/>sit:  nNon  possum  non  <</i<j«id  scribere 
nt  ueteris  amicitiae  nostrae  confirmetur  memoria,  <i  ego  Xenium  spiri- 
tuale  opera  isthic  uestra  impetrem,  sicut  et  anno  superiore  factum  fuit.a 
Haec  tn/nrn  «nni  1589  <'j>istnl«  perisse  videtur. 

In  *  Catalogo  provinciae  Germamae  Superioris  a.  1589  a  Ferdinando  Alber  pro- 
vinciali  Romam  misso  dicitur.  Heidelbergerum  in  collegio  monacensi  esse  ,Sub- 
regentem  Conuictorij  et  Catechistam"  G.  Sup.  44  f.  76b).  loannes  Heidelberger  Haidl- 
berger)  a.  1547  Sipplingae  Sipplingen,  vicus  badensis  prope  lacum  brigantinum  situs^ 
natus.  a.  1575  matrieulae  oniversitatis  dilinganae  inscriptns,  a.  1577  Societatem  in- 
•rressus.  50  fere  annos  iuventuti  litterarum  studiosae  educandae  et  instituendae  mira 


8262.  Can.  Aquavivae.  Init,  lan.  L590.    2263.  Can.  [o.  tac.  a  Staal.  25.  tan.  L590.     2(.)7 

gatientia  et  diligentia  impendit,  magister  primum,  deinde  contuberniorum  guber- 
nator.  postea,  idque  per  annos  plurimos,  gymnasiorum  praefectus.  Octavo  quoque 
,lic  adulescentibus  pauperibus,  quae  ]><t  hebdomadem  iis  emendicaverat,  distribuebat. 
Monachii  a.  L632  cum  fama  sanctitatis  mortuus  esi  (Specht,  Matrikel  I  103;  *  „Elogia 
Hominum  Illustrium  qui  in  Prouincia  Superioris  Germaniae  vixerunt1'  p.  !»<>  91 
[Monachii  in  archivo  maiore  reip.,  Iesuitica  Fasc.  11  No.  1967.,] :  Fr.  X.  Kropf  S.  •)•• 
Bistoria  Provinciae  Societatis  lesu  Germaniae  Superioris,  Pars  quinta,  A.ugustae 
Vindelicorum  1754.  n.  158  L59;  G.  A.  Patrignani  S.  .1..  Menologio  della  Compagnia 
,li  Gesu,  contin.  per  G.  Boero  S.  .1..  I.  Roma  1859,  56    •">,  . 

2363.  CANISIUS  CL.AUDIO  AQUAVIVAK,   praeposito  generali  Socie- 

tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  initio  Ianuarii  1590. 

De  hac  Canisii  ejpistula,  quae  iam  non  videtur  exstare,  vide  Aqua- 
vivae  litteras  15.  Februarii  1590  ad  Canisium  datas,  infra,  <-j>.  2265; 
per  has  enim  Aquaviva  ei  respondit.  Hoc  loco  id  unum  noto:  Ha<< 
Canisii  epistula  significatur,  cum  Aquaviva  Roma  14.  Februarii  1590 
P.  Ferdinando  Alber  provinciali  Germaniae  superioris  *scril>it:  „Fri- 
burgi  etiam  audiui  magistros  ita  parum  in  humanitate  uersatos  esse, 
ut  uix  latine  sciant;  quod  si  esset,  eo  minus  conueniret,  quo  maior 
est  earum  scholarum  expectatio  ob  expensas  <>  ciuitate  factas"  (ex  com- 
mentario;  G.  Sup.  2  f.  33h). 

2263.       CANISIUS  IOAXXI  IAUOBO  A  STAAL,  patricio  et  archiscribao 
solodurano.  Friburgo  Helvetiorum  25.  Ianuarii  1590. 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?)  scripto.     Can.  5(i 
n°  5  f.  2b— 3a.  Epistulam,  ascripto  d.  5.  Ianuarii  1590,  commemoravit  Michel,  Can.  3991. 
Se  non  posse  S.  Ursi  scribere  historiam,  nisi  kuius  „fundamentuma  sibi  mittatur. 
Pax  Christi  nobis  aeterna  • 
humanissime  Domine. 
Rediit  huc  nuper  clarissimus  Dominus  Heydius  K  vestroque  nomine 
nos  amanter  salutavit,    ac  praeterea  de  Divi  Ursi  Historia   desiderata 
monuit2.  Ego  vero  miratus  sum,  fateor,  hoc  opus  a  me  expectari,  cujus 
promissa  prima  veluti  fundamenta,  quibus  superextruendum  erat,  nec- 
dum  videre  licuit. 

Proinde  judicet,  quaeso,  sapientia  tua,  an  hactenus  mora  in  nobis 
fuerit,  quo  minus  in  hoc  opere  laboraremus,  et  condictam  operam 
praestaremus.  Ut  enim  recte  quis  panem  et  liba  conficiat,  praesenti 
frumento  et  farina  primum  opus  esse,  quivis  intelliget.  Nec  dubito 
quidquid  in  hoc  genere  miserint  Solothurnenses,  id  mihi  ad  conscn- 
bendam  historiam  profuturum,  multumque  lucis  allaturum  esse.  Superest 
igitur  ut  iter  certius  instituamus  atque  ad  scriptionem  ipsam  veniamus, 
sublatis  impedimentis,  quae  pictorem  arcenta,  ut  ad  amplissimum  sanctis- 
simumque  Ducem  depingendum  arripere  non  possit  penicillum.    De  me 

a)  Sie  in  apogr.  alia  mamt  eorrectum  esi  ex  avocant. 

1  loannes  a  Lanthen-Heid,  patricius  friburgensis,  qui  in  patria  praetor  (scultetus 
et  in  Gallia  dux  militum  fuerat;  v.  supra  p.  16  42  61. 
-  Vide  supra  p.  269. 


298  2264.  Ioannes  Pistorius  Canisio. 

autem  imbecilli  sene  tantum  habeo  polliceri,  quantum  gratiae  et  virium 
Divina  bonitas  satis  impedito  Theologo  elargietur.  Vide  interim,  doc- 
tissime  et  amicissime  vir,  ut  cum  charissima  conjuge  et  liberis  recte 
valeas  navimque  fluctuantem  in  mari  tempestuoso  pro  tua  prudentia 
dirigas.  Nos  immortalem  Deum  ex  animo  precamur,  ut  Gallicos  motus 
componat  et  regnum  tam  nobile  pristino  loco  restituat1.  praeclare 
feceris  si  Magnificos  Dominos  Solothurnenses ,  quibus  felicia  precor 
omnia,  reverenter  ex  me  salutaris.  Datum  Friburgi  Helvetiorum 
XXV  Ianuarii  1590. 

Clarissimo  viro  Domino  Ioanni  Iacobo  a  Staal  Patritio  et  Archi- 
scribae  Solodorensi,  amico  singulari. 

2264.         IOAXJfES  I*ISTORIUS,    Iacobi  marchionis  badensis  consiliarius 
intimus,  CANISIO.  Friburgo  Brisgoviae  3.  Februarii  1590. 

Ex  imagine  photographica  apographi  eiusdem  temporis,  quod  est  in  archivo 
vaticano,  Cod.  „Nunz.  di  Svizz.  3"  f.  69,  et  hanc  habet  inscriptionem  manu  eiusdem 
librarii  factam :  „Exemplum  litterarum  Doctoris  Pistorij  IIJ.  Februarij  MDLXXXX 
datarum  Friburgi  Briscouiae  ad  Patrem  Canisium  Societatis  Iesu."  Epistulam  ex 
eodem  apographo  edidit  Friedr.  von  Weech  in  „Zeitschrift  fiir  Geschichte  des  Ober- 
rheins",  Neue  Folge,  Bd.  VII,  Freiburg  i.  Br.  1892,  671—672. 

Praefatiuncula  editoris:  Ioannes  Pistorius  „iuniortt  (1546—1608),  Niddae 
Nidda;  in  Hassia  ortus  ex  Ioanne  Pistorio  „seniore",  qui  ex  sacerdote  catholico 
superintendens  lutheranus  et  lutheranorum  theologorum  dux  quidam  et  caput  evaserat. 
cum  Marburgi  et  Vitembergae  theologiae  Lutheranorum,  iuri,  medicinae  studuisset, 
a.  1575  a  Carolo  II.  marchione  badeno-durlacensi  medicus  et  historiographus  aulicus 
constitutus  est.  Anno  1584  a  Iacobo  III.  marchione  badeno-hochbergensi  (Baden- 
Hochberg  sive  Baden-Hachberg),  Caroli  filio,  consiliarius  intimus  factus,  Emmendingae 
(Emmendingen)  sedem  habebat,  cum  iam  multis  annis  ante  a  Lutheranis  ad  Calvinianos 
transisset.  At  protestantismi  vanitate  paullatim  intellecta  multisque  animi  crucia- 
tibus  superatis  primum  a.  1587  Canisio  duce  (v.  infra,  mon.  1445)  clam  privatimque 
Friburgi  Helvetiorum,  deinde  a.  1588  palam  Spirae  fidem  catholicam  amplexus  et  in 
ecclesiam  receptus  est.  Interim  marchio  quoque  Iacobus,  vir  acris  ingenii  et  multae 
lectionis,  de  protestantium  doctrinis  dubitare  coeperat.  Propterea  m.  Novembri  1589 
Badenae  (Baden-Baden)  coram  eo  Iacobus  Andreae,  quem  Schmidelinum  vocare  sole- 
bant,  et  Iacobus  Heerbrand  cum  Pistorio  et  Theodoro  Busaeo  S.  J.  de  religione  dis- 
putare  coeperunt.  Pistorius  adversarios  in  tantas  compulit  angustias.  ut  secundo  vel 
tertio  die  colloquium  abrumperent.  Schmidelinus,  ut  David  Pareus  professor  cal- 
vinianus  narrat,  „magno  cum  naso  discessit".  Princeps  deinde  novum  colloquium 
haberi  iussit  ad  illudque  etiam  Ioannem  Pappum,  lutheranorum  theologorum  argen- 
toratensium  caput,  arcessivit.  Cum  autem  ille  cum  Pistorio  congredi  nollet.  tandem 
a  d.  23.  ad  27.  Iunii  1590  Emmendingae  disputatum  est  inter  eum  et  ipsum  tacobum 
atque  Ioannem  Zehender  Iacobi  contionatorem  aulicum,  qui  per  Pistorium  doctrinam 
catholicam  edoctus  erat.  Iacobus  15.  lulii  1590  in  ordinis  cisterciensis  monasterio 
tennenbacSnsi  (Thennenbach)  fidem  catholicam  soleiuiiter  professus  est  et  statim 
terrae  suae  ad  ecclesiam  reducendae  operam  dare  coepit.  Sed  iam  17.  Augusti  1590 
morte  est  abreptus  (Andr.  RaM,  Die  Convertiten  seit  der  Reformation  II.  Freiburg  i.  Br. 


1  Henrico  III.  m.  Augusto  a.  1589  ex  insidiis  interfecto,  Henricus  Navarrae  rex 
nomen  regis  Oalliae  sibi  sumpsit.  Ligistae  vero,  Carolo  Guisio  duce,  Navarraei, 
quod  haereticus  ei  excommunicatus  esset,  imperium  detrectabani  et  pro  cardinali 
Borbonio,  quem  Carolum   K.  appellabaut   regem,  decertabant. 


Friburgo  Brisgoviae  .'5.  Februarii  1590.  299 

1866,  488—507:  A.  Kleinschmidt,  Jacob  III.,  Markgraf  zu  Baden  und  Hrochberg, 
Frankfurt  a.  M.  1875,  35;  /•'.  Stieve,  Jacob  III.,  Markgraf  von  Baden-Hochberg,  in 
„Allgem.  Deutsche  Biographie"  XIII  534  538;  Weech  l.  c.  656  693;  Janssen  V1-12 
380—386).     De  Pistorio  vide  plura  infra,  mon.  1445. 

Disputatio  iussu  Iacobi  marchionis  badensis  inter  Pistorium  et  ministros  prote- 
stantes  instituenda.     Pistorius,  nt  vitae  suae  prospiciat,   Friburgum  transmigrat. 

—  Princeps  Iacobus,  Marchio  Badensis,  strenue  pergit,  et  nouam 
disputationem  tribus  abhinc  septimanis  instituit,  inter  me,  et  quatuor 
Theologastros  Lutheranos.  Adhibere  praedicantem  illum  Pappum  uoluit, 
sed  non  potuit  adduci.  Nec  quatuor  illi  congressuri  mecum  erunt,  nisi 
sub  quatuor  conditionibus ;  primo  ut  de  iustificatione  primo  loco,  et  non 
de  ecclesia  disputarem.  2°  ut  Theses  scriberem,  et  argumenta  onmia, 
quibus  uti  uellem,  statim  apponerem,  et  isthaec  omnia  mitterem  quatuor- 
decim  diebus  ante  disputationem ;  3"  ut  iurarem  alijs  argumentis, 
quam  quae  notassem,  me  non  pugnaturum  •  4?  ut  si  urgerem  argumen- 
tum,  et  illi  haererent,  promitterem  ad  singulas  haesitationes  diem  unum, 
uel  dimidium  ad  deliberandum.  Promisi  omnia,  et  sic  promoui  ut  re- 
ciperent  disputandi  conditionem;  Tamen  adhuc  uidentur  se  subducturi 
ex  praelio ;  tantum  terrorem  exemplum  Schmidelini,  qui  tamen  uicisse 
uideri  uoluit,  inculsit  [?] '  lutheranis  onmibus.  Sed  siue  disputent,  siue 
non  disputent,  Princeps  in  consilio  progredietur.  Faxit  Deus  ut  onmia 
tiant  ad  ipsius  gloriam.  Misissem  theses  de  Iustificatione,  sed  sunt 
Germanicae  ex  Iussu  Principis,  et  nimis  multae.  ut  ita  subito  describi 
non  possint,  mittam  tamen  postea,  et  scribam  quid  accidat.  Atque 
haec  de  rebus  Theologicis  meis.  Testis  sit  Deus,  me  non  mentiri  id, 
quod  liquidum  fiet  ex  actis. 

Ego  sedem  rerum  mearum  transtuli  Friburgum,  ubi  residuam  aeta- 
tem  uisum  est  sub  Austriaco  patrocinio  ponere  ' ;  non  enim  credis  quantae 
procellae  insidiarum  in  me  iactentur,  ut  uix  sperem  (quia  proficiscen- 
dum  semper  est)  quietam,  et  domesticam  mortem.  Sed  me,  omniaque 
mea  promisi  ['?  | ''  Deo,  paratus  per  illius  gratiam  ad  omnia  subeunda. 
quae  imponet.  modo  me  confirmet,  et  in  beneuolentia  sua  con- 
seruet. 

Octavius  Paravicinus  apostolicus  apud  Helvetios  nuntius  Lucerna  5.  Martii  1590 
harum  litterarum  vel  potius  huius  litterarum  partis  apographum,  quod  supra  tlixi. 
Romam  ad  cardinalein  Alexandrum  Perettum  de  Montalto,  Sixti  V.  pronepotem  et 
Romanae  Ecclesiae  vicecancellarium,  misit,  nuntians,  Iacobum  marchionem  decre- 
visse,  ut  denuo  inter  Pistorium  et  contionatores  suos  lutheranos  disputatio  institue- 
retur.  „Delle  particularita  di  questa  vedra  V.  S.  lllustrissima  qui  inclusa  una  copia 
della  lettera  che  1'istesso  Pistorio  ha  scritto  a  questi  giorni  al  padre  Canisio" 
(Weech  1.  c.  670—673). 

a)  Sic  (tpogr. ;  sed  corrigendum  esse  videtwr:  incussit.  b)  Sic  quidem  apogr. ;  sed  Viatoriutn 

ipsum  scrlpsisse  dixerim:  pcrmisi. 


1  Friburgum  Brisgoviae  ad  Austriam  anticam  („Vorder-Osterreichi')  pertinebat: 
quae  cum  Tiroli  et  aliis  terris  constituebat  Austriam  superiorem  (nOber-OsteiTeichK 
cui  Ferdinandus  II.  archidux,  princeps  probe  catholicus,  imperabat. 


300     2265.  Aquaviva  Can.    15.  Febr.  1590.    2266.  Io.  Iac.  a  Staal  Can.    Febr.  1590. 

2265.         CIjAITDIFS    AQIAVIVA.    praepositus    generalis   Societatis  Tesu. 
CAXISIO.  Koma  15.  Februarii  1590. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   .Friburgi  P.  Petro  Canisio."    G.  Sup.  2  f.  36a. 
Reetoris  virtus.    Magistri  parum  idonei.     Valetudo  curanda. 

Libenter  uidi  Reuerentiae  V.  iudicium  de  P.  Rectore1,  maxime8  cum 
euni  ita  connnendaret,  ut  merito  magnas  Domino  Deo  gratias  debeamus 
qui  illi  tam  bonas  dotes  concessit,  et  gratiam  etiam  concedit  ea*  dotes 
strenue  exercendi.  Itaque  eundem  Dominum  precamur  ut  sua  haec 
dona  in  eo  custodiat  pro  maiore  sua  gloria,  totumque  Collegium  sua 
benedictione  semper  in  melius  promoueat. 

Porro  cetera  quae  Reuerentia  V.  nobis  exposuit.  grata  nobis  fueiunt. 
ac  de  ijs  P.  Prouincialem  -  admonebimus.  ut  onmia  ordinet,  et  disponat 
ad  Dei  gloriam,  et  nominatim  de  magistris,  quos  nos  quoque  cupimus 
semper  quam  maxime  idoneos  esse,  quoniam  hoc  a  nobis  exigit  ipsa 
nostra  professio,  et  lides  etiam,  cum  uidelicet  proximi  suos  nobis  tilios 
credunt.  Spero  etiam  P.  Prouincialem  pro  ea  facultate  quam  habebit 
prouisurum  ut  oportet. 

De  reliquo  non  habeo  fere  quod  scribam,  nisi  quod  ad  Reueren- 
tiae  V.  aetatem  attinet  de  qua  scribit,  cupere  me  ut  quo  ea  prouectior. 
et  infirmior  est,  eo  magis  eam''  sui  curam  habeat  quamc  Dei  gloria 
requirit,  et  Societatis  obsequium,  ut  eo  diutius  ei  seruire  possit.  Ego 
uero  uberem  ei  gratiam  et'1  benedictionem  precor,  et  me  ipse  eius 
precibus  et  sanctis  sacrificijs  commendo.    Romae  15.  Febr.   1590. 

Eodem  die  Aquaviva  ad  P.  Michael  rectorem  *litteras  dedit;  in  quibus  luuc 
eum  monet :  „Quod  ad  res  temporales  attinet,  dolemus  quidem  eas  ita  angustas  esse, 
ut  scribit,  sed  tamen  sperare  debemus  in  Domino  qui  regit  et  pascit  nos"  ex  com- 
ment.:   (J.  Sup.  2  f.  34b). 

22«tt.  IOAXXES  IACOBUS   A    STAAX,    archiscriba   soloduranus, 

CANISIO.  Soloduro  m.  Februario  1590. 

Vide  initium  epistulae  proximae,    qua    Canisius  Staalio  respondit. 

Ceterum  ad  has  litteras  ea  quoque  aliquo  modo  pertinent ,  quae  Staal  in 
'  Tabulis  rerum  a  senatu  solodurano  gestarum  liis  verbis  notavit :  In  consessu  28.  De- 
cembris  1589  babito :  „Gerathen,  diewil  Herr  Canisius  der  furtraffenlich  hochgelert 
Doctor  der  heiligen  gschrifft,  so  jetziger  Zytt  zu  friburg  wohnet,  SS.  Beati  et  Frido- 
lini  historias  publiciert.  vnnd  sich  mercken  lassen,  wouerre  m.  g.  h.  sfillichs  nitt  mil> 
gefellig.  sicb  mitt  Sant  Ursen  legenda  auch  zu  bearbeitten,  dafi  M.  Hans  Wagner8, 
min  Her  propst 4  vnnd  icli  der  Stattschriber  ime  alle  zu  sollicher  sach  nottwendige 
mittel,  historien,  vnnd  Antiquitetenn  mittheillen,  vnnd  darneben  Sani  Ursen  spill 
aucb  sollind  trucken  lassen".  Kt  in  consilio  2.  lanuarii  1590  habito:  „Min  Herr 
Seckelmeyster  Dagischer,  der  Herr  zur  Matten5  vnnd  icli  der  Stattschryber  sSllend 
mitt  Herrn  Propst  vnnd  Capittel  der  Stifft  Sant  Ursen  reden,  dal.t  sy  einen  vfizug 
machend  Sant  Ursen  legend  vnd  history  halb,  vnnd  selbigen  m.  h.  zustellend,  damitt 

a)  Sequitur  nui  vel  qno,  oblitt.  1>'  Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est.  c)  Sequitur  pro,  oblitt, 
.1     V   eupra  eersum  scriptum. 


1  Petro  Micbael.  2  Ferdinandum  Alber. 

Magister  scholae;  de  «|iio  plura  infra  dicentur.  *  Ursus  Hiini. 

•'  Hic  crat  praefectus  vel  tribunus  militum    .obrist"  ;  cf.  infra,  ep.  2300. 


-j-2(;t  2268.  Can.  Socio  et  Lo.  Iac.  a  Staal.    Friburgo  Belvet.  Martio  1590.     30] 

|y  Herr  Canisio  m5ge  mittgetheillL  werden"    es  apographo  recenti,  exscripto  ex  Cod. 

.Katlisprotokoll  Band  93"  f.  835  839,  m11'  *'st  Soloduri  in  archivo  reipuhlicae 

22(>7.        CANISIUS  ALIC1J1  SOCIO  collegii  molshemiensis. 

Priburgo  Helvetiorum  sub  initium   m.  Martii   1  r>* *<  >. 
Vide  finem  episttdae  proximae  <■'  quae  sub  ipsam  Ulam  epistulam  dicentur. 

236S.      CANISIUS  IOAXXI  IACOBO  A  STAAX,  patricio  ei  archiscribae 

solodurano.  Friburgo  Helvetioriim  2.  Martii    L590. 

Kx  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?)  scripto.    Can.  56, 
nv  .".  f.  2. 

Veteres  S.  Ursi  memoriae  dUigenter  coUigendae.     Paci  Galliae  <■'  Hdvetiae  <■<»<- 
ftdendum. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  • 

humanissime  Domine ! 
Laudo  sane  vestram  prudentiam,  quocl  ad  D.  Ursi  historiam  con- 
scribendam  diversa  vetustatis  monumenta  colligatis,  et  in  ea  sylvula 
huc  mittenda  minime  properandum  esse  existimetis.  Quam  cunctandi 
rationem  non  mihi  molestam,  sed  valde  gratam  esse  profiteor,  quod 
sane  cupiam,  ex  omni  antiquitatis  memoria  conquiri,  quidquid  ad  hoc 
praeclarum  argumentum  pro  dignitate  tractandum  facere  posse  videatur. 
Nosti  enim  vetus  dictum,  Sat  cito  si  sat  bene l.  Magnas  autem  ego 
gratias  dignitati  tuae  ago.  quae  publicis  negotiis  impedita  isthaec  pia 
studia  respicere  ac  promovere  dignatur.  Salutem  ex  me  dici  velim 
Reverendo  Domino  Praeposito 2,  M.  Ioanni  Carpentario :!.  aliisque  Dominis 
et  Amicis,  quos  Christus  nobis  diu  pro  sua  bonitate  conservet.  Et 
quoniam  de  pace  et  incolumitate  publica  non  possum  non  sollicitus 
esse,  Deum  Opt.  Max.  ex  animo  precor,  ut  partim  turbulentae  Galliae  '. 
partim  dissentienti  Helvetiae5  pro  tua  prudentia  optime  consulas,  et 
quoad  ejus  fieri  potest,  saevam  tempestatem  nobis  imminentem  onmibus 
modis  avertas.  Videor  enim  niihi  videre  funestam  illorum  conspirationem. 


1  De  hoc  v.  Can.  VI  459  \ 

-  Ursus  Haeni  sive  Galliculus.  solodoranus,  ab  a.  1573  usque  ad  mortem  t  L599 
Solodori  praepositus  capituli  S.  Ursi  erat.  Is  anno  quidem  1579  erga  Bonhomium 
nuntium  apostolicum,  ecclesiam  solodoranam  visitantem,  haud  ita,  ut  par  erat.  ob- 
servantem  se  praebuerat  (plura  v.  infra,  mon.  1286.  Postea  tamen  ita  se  gessit. 
ut  et  Canisius,  et  Staal.  vir  probe  catholicus.  eum  magni  facerent.  Ceterum  etiam 
Bonhomius  25.  Octobris  1579  de  eo  ad  cardinalem  Comensem  rettulerat:  rE  di  costumi 
honesti"    Steffens-Reinhardt,  Dok.  1  585—586;  cf.  etiam  II  295). 

3  Ioannes  Carpentarius  sive  Wagner  erat.  ut  ipse  in  „Libro  amicorum*  Staaln 
indicavit  liberarum  artium  magister.  scholae  ac  organi  administrator  civisque  Solo- 
dorensis^  {Glutz-Hartmann  1.  c.  [v.  supra  p.  2683]  90).  Ioannes  Georgius  filius  eius 
a.  1595  Staalio  in  officio  archigrammatei  successit  /<>!<.  Kalin,  Franz  GmlUmann,  m 
„Freiburger  Geschichtsblatter"  XI,  Freiburg  i.  Ue.  1905,  8()4  . 

4  Vide  supra  p.  298. 

5  Anno  1589  Genevenses  in  fines  ducis  Sabaudiae  impressionem  fecerunt.  Quibus 
Bernates  aliique  Helvetii  protestantes  subsidia  miserunt.  Catholici  vero  Helvetii 
duci  succurrerunt.  Jn  Galha  autem  ex  Helvetiis  alii  pro  Henrico  IV..  alii  pro  (  a- 
rolo  X.  pugnabant.     Cf.  Mayer  1 1   268 — 270. 


302  2269.  P-  Leonardus  Forella  S.  J.  Canisio. 

qui  ex  professo  sese  hostes  Ecclesiae  Catholicae  protitentur.  ut  merito 
lugeamus  atque  cantemus ;  Non  est  alius  qui  pugnet  pro  nobis,  nisi  tu 
Deus  noster1.  Adjunctum  fasciculum  si  occasio  dabitur,  Molshemium 
cupio  destinari,  tuamque  humanitatem  in  Christo  salvere  desidero  vehe- 
menter.    Friburgi  Helvetiorum  postridie  Calendas  Martii  1590. 

Servus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Nobili  viro  Ioanni  Iacobo  de  Staal  Patricio  et  Archiscribae  Solo- 
dorensi,  amico  singulari. 

Fasciculum,  quem  Canisius  cum  his  litteris  misit.  ab  eo  homini  alicui  Societatis 
in  collegio  molshemiensi  (Molsheim,  urbs  Alsatiae)  degenti  destinatum  esse  colligitur 
ex  epistula  Soloduro  9.  Martii  1590  a  Staalio  ad  Christophorum  Blarer  episcopum 
basileensem  data;  in  qua  Staal  scribit:  „Reuerendissime  Antistes.  vt  amplitudini 
vestrae  negotium  facessam.  in  causa  est  venerandus  in  Christo  Pater  D.  Petrus  Ca- 
nisius  Societatis  IESV  Phoenix,  qui  hisce  diebus  (vt  alias  saepe)  ad  me  scribens. 
rogavit,  vt  adiunctum  litterarum  fasciculum  Molishemum  per  certos  homines  mitteiv 
velim.  Ego  vero,  qui  perlibenter  non  solum  de  me,  sed  et  de  Republica  Christiana 
optime  merito  viro  gratificarer,  animi  pendeo.  quanam  ratione  iniunctum  mihi  ab 
eodem  officium  commode  ac  tuto  possim  exequi.  Jn  causa  est  ipsa  litterarum  Epi- 
graphe  sive  inscriptio,  quae,  vt  R.  V.  P.  novit,  cane  peius  et  angue  apud  haereticos 
exosa  est,  nobis  vero,  praeter  Argentinenses  mercatores,  ne  vnus  quidem  sese  offert. 
per  quem,  citra  litterarum  iacturam,  aut  secretorum  periculum,  praedictum  litterarum 
fasciculum,  quo  pertinet,  transmittere  possim.  Caeterum,  cogitanti  mihi.  Reveren- 
dissimae  Vestrae  Paternitati,  arctam  cum  Episcopo  Argentoratensi  -  intercedere  ami- 
citiam,  eamque  ob  causam  fieri  non  posse,  quin  vltro  citroque  inter  vos  mutuae 
commeare  soleant  litterae,  visum  est,  me  D.  Canisij  voluntati  rectius  satisfacere 
non  posse,  quam  si  praedictum  litterarum  fasciculum  in  sinum  fidei  ac  humanitatis 
tuae  conferrem,  admodum  bona  spe  fretus,  R.  V.  Paternitatem  tam  D.  Canisio.  quain 
nobis,  hac  in  parte  benevole  gratificaturam  esse"  (ex  apogr.  eiusdem  temp. :  Cod.  solod. 
„Stal"  p.  109-1101 

2269.        P.  LEONARDUS  FORELLA  S.  J..  collegii  monacensis  prae- 

ceptor  praefectusque  et  catechista 3,  CANISIO. 

Monachio  23.  Martii  1590. 
Ex  autographo  (2°;  1  p. ;  in  p.  2  inscriptio),  quod  est  Friburgi  Helvetiorum  in 
archivo  familiae  Techtermann  de  Bionnens.     Epistula   usus  est   Tobie  de  Raemy,    Le 
Chancellier  Techtermann,  Fribourg  1914,  29. 


1  Breviarium  romanum  hoc  habet  Dominicis  Octobris  in  responsoiio  tertio 
primi  Nocturni.     Cf.  Ex  14,  14;  Dt  1,  30;  3,  22;  2  Esd  4.  20;   Idt  5.  16  ete. 

2  Ioanne  a  Manderscheid. 

3  „Jn  Collegio  Monachiensi  .  .  .  P.  Leonardus  Forella.  Praefectus  Conuictorimi. 
Catechista,  et  infimae  scholae  Praeceptor"  :  Ita  „Catalogus  tertius  .  .  .  Prouinciae 
superioris  Germaniae,  ex  Anno  1589"  (G.  Sup.  44  f.  76b).  In  „Catalogo  communi  et 
priuato"  collegii  monacensis  anni  1590  dicitur,  eum  „Tvi'olenscni\  32  annos  natum. 
12  annos  in  Societate  esse,  „praeceptor  grammaticae  et  rudimentorum,  bonae  mentis 
et  uoluntatis,  gratus  catechista,  fiitnrus  aliquando  non  malus  externornni  confessarius, 
ac  forte  etiam  minister"  (G.  Suj».  19,  III,  p.  41  —42).  Forella  cum  P.  Aegidio  Fabricio 
Societatis  residentiam  biburgensem  (Biburg  in  Bavaria)  a.  1593  incohavit  et  totam 
illam  regionem  contionibus,  doctrina  cbristiana.  confessionilms  magno  cum  fructu 
excolnit  Dnhr,  ,Ies.  1  400).  Die  18.  Iunii  1595  [ngolstadii  \ota  coadiutorum  forma- 
torum  emisit  et  29.  Aprilis  1615  ibidem  mortuus  est  „Liber  Professionum  et  Vo- 
torum"  colleyii  ingolstadieiisis  |('od.  .270"  bililiothecae  universitatis  monacensis,  f.  I3b). 


Monachio  23.  Martii   L&90.  3()3 

I>(   officiis  sibi  commissis,    loannis  Techberniann  friburgensis  morte,   orationibus 
iiliisque  operibus  al>  adulescentibus  pro  Canisio  Deo  oblatis. 

t  Reuerende  in  Christo  Pater 
Pax  et  gratia  Dei  nobiscmn. 
Nunquani  plane  futurum  existimauissem,  ut  duorum  circiter  annorum 
spatio  nullas  litteras  ad  R.  V.  darem,  uorum  quia  praeter  expecta- 
tionem  hoc  milii  contigit,  spero  plane  me  apud  Reuerentiam  Vestram 
facilem  huic  negligentiae  meae  ueniae  locum  habiturum.  Sciat  ergo 
me  miserum  homulum  annum  ab  hinc  indignum  quidem  maiorum  nostro- 
rum  cum  uoluntate  Sacerdotem  factum  esse,  et  duobus  etiamnum  annis 
catechismum  in  coemeterio  B.  Petri '  docuisse,  auditorium  satis  frequens, 
Deo  laus.  semper  habere.  Nosocomij  curam  mihi  demandatam  esse. 
Quodsi  R.  V.  quaerit  num,  praeter  has,  aliae  milii  occupationes  sint, 
sciat  me  aliquot  supra  cent|  um]  scholasticorum  confessiones  excipien- 
das  habendo,  Subregentis  munus  administrandum  recepisse,  habereque 
me  insuper  in  hypocausto,  Beatissimae  Virgini  sacro,  octo  supra  uiginti 
conuictores.  quorum  praefectum  agens,  non  parum  temporis  absumo. 
Valetudine,  quae  Dei  in  me  bonitatis  inditium  est,  Deo  laus  satis  bona 
fruor,  licet  bene  multi  Monacenses  periculosis  febribus  non  parum 
molestantur,  sicuti  eadem  illa  etiam  nostro  charissimo  Adolescenti 
Johanni  Dechterman  -  permolesta  fuit,  ita.  ut  is  hodie  me  et  P.  Georgio 
Lautherio :!  praesente  extremum  diem  obierit.  Bonus  Adolescens  tres 
circiter  hebdomades  infirmus  fuit,  et  in  infirmitate  sua  haud  parum 
sua  patientia  inuisentes  se  circumstantesque  recreauit  dicens  mihi, 
triduo  ante  quam  moreretur,  se  religionem  ingredi  decreuisse  •  cum 
uero  a  me  rogaretur  quam  religiosorum  familiam  ingredi  uellet,  co- 
gnoui  ego  illum  S.  Augustini  et  S.  Francisci  plenius  deditum  fuisse.  Sed 
dum  is  in  magna  dubitatione  uersatur,  quam  potius  eligat,  Deus  eum 
ea  corporis  sui  ergastulo  euocauit,  atque  ita  factum  est,  ut  is  uoti  sui 
compos  factus  sit,  qui  monachus  mori  saepius  desiderauit,  ut  e  uitae 
huius  miserijs  liberaretur.  Deus  huius  animae  propitius  sit.  Sed  haec 
hactenus.  Venio  nunc  ad  alia,  quae  Reuerentiae  Vestrae  non  minus 
iucunda  erunt,  atque  illa,  quae  hactenus  a  me  scripta  sunt.  Sunt 
autem  haec,  quod  ego  hoc  anno  non  minus  diligens  et  sollicitus  fuia  ut 
Reuerentiae  Vestrae  Spirituale  xenium  procurarem,  ac  alijs  [annis]. 
Et  quamuis  xenium  hoc  exiguum  sit,  erit,  et  est  tamen"  procul  dubio 
dantium  uoluntas,  quorum  animus  potius,  quam  munus  spectandus  est. 
Vt  ergo  praepotens   ille   rerum   onmium  opifex,  Reuerentiam  Vestram 

a)  Hoc  v.  supra  versui»  scriptum  est. 


1  Ecclesia  S.  Petri  nunc  una  est  ex  occlesiis  parochialibus  urbis  monacensis. 

-  Erat  is  filius  Pancratii  Techtermann  et  Elisabethae  de  Brandenburger  idem- 
que  frater  natu  minimus  praeclari  illius  Guilielmi  Techtermann,  qui  tunc  Friburgi 
Helvetiorum  cancellarius  sive  archigrammateus  reipublicae  erat  {Raemy  1.  c.  3  29). 

:1  Hic  in  *  Catalogo  anni  1589  supra  (p.  302 a)  commemorato  vocatur  „Cate- 
chista.  Fabricae  curator  et  Confessarius  Templi'1   (f.  7<>''  . 


■ 
■ 


304     2270.  Io-  Iac-  a  staal  Can-  Mart./Apr.  1590.    2271.  Can.  Staal.   6.  Apr.  1590. 

nobis  et  Ecclesiae  suae  diutius  saluam  simul  atque  incolumem  seruet, 
conuictores  hypocausti  Beatissimae  Virg.  Mariae,  qui  meae  curae  com- 
missi  sunt  orarunt  40  supra  100  rosaria.  Psal.  poenitentiales  80  uicibus  • 
Letanias  ad  sanctos  142  •  Letanias  Beatae  Virg.  148  •  sacra  audiuerunt  43. 
Officium  B.  Virg.  recitarunt  29  •  Jeiunarunt  37  •  Psalmum  Miserere  20 
orarunt  •  Psalmos  Graduales  ter.  Atque  haec  domestici  meae  curae 
commissi  fecerunt.  Discipuli  autem  mei',  promiserunt  se  ultra  centum 
sacra  audituros,  oraturos  deinde  Rosaria  300  •  Letanias  B.  V.  26  uicibus  • 
Pater  et  Aue  ij,  quorum  aetas  alia  facere  prohibet,  paruuli  enim  sunt,  32. 
Atque  ita  factum  est,  ut  hi  dixerint  has  preces  in  signum  grati  animi. 
Sciunt  etenim  Reuerentiam  Vestram  optime  de  patria  sua  meritam  esse. 
Deus  Eandem  nobis  diu  superstitem  et  saluama  seruet.  Vale  R.  in 
Christo  Pater  mei,  meorumque  memor,  praesertim  in  precibus  et  sacri- 
ficijs  tuis.    Datum  Monachij  23  Martij  Anno  1590. 

Reuerentiae  Vestrae 

Jndignus  in  Christo  filius 
et  seruus  Leonardus  Forella. 

Reuerendo  in  Christo  P.  Patri  Petro  Canisio,  Societatis  JESV 
Sacerdoti  plurimum  colendo,  Friburgi. 

Cum  his  litteris  Frilmrgum  missa  est  epistula  a  convictorii  rRegente  Monacensi" 
qui  fuisse  videtur  P.  Cliristophorus  Rosetus^  data.  P.  Petrus  Michael  collegii  Mbur- 
gensis  rector  utramque  epistulam  Guilielmo  Techtermann  cancellario  misit.  rogans, 
ut  molliter,  quantum  fieri  posset ,  patrem  ■  de  filii  morte  certiorem  faceret ;  ex  re- 
gentis  litteris  intellectum  iri.  quantam  caritatem  loanni  et  Bavariae  princeps  Gui- 
lielmus  V.)  et  Societatis  homines  praestitissent. 

2270.  IOAJVNES   IACOBITS   A   STAAX,    archiscriba   solodoranus. 
CANISIO.  Soloduro  m.  Martio  vel  initio  Aprilis   1590. 

Vide  epistulam  6.  AprUis  1590  datam,  Perhancenim  Canisius  ad  Staalii  litteras 
respondit. 

2271.  CANISIUS  IOAIVXI  IACOBO  A  STAAI,.  patricio  et  archiscribae 

solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  (5.  Aprilis   1590. 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetvpo?)  scripto.  Can.  56, 
n°  5  f.  3. 

Historiae  S.  Ursi  ex  monumentis  Soloduro  missis  componendae  difficultas.  Ca- 
nisius  orationibus  iuvandus.    Galliae  calamitates.    Poenitentia  agenda. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  humanissime  Domine! 
Non  moleste  fero,  sed  gaudeo  potius  me  tua  in  scribendo  elegantia, 
et  in  amando  diligentia  superari,  quam  binis  literis  huc  missis  abunde 
declaras  •  pergratus  milii  fuit  noyus  hospes,  quem  niilii  expoliendum 
committitis,  Thebaeus  ille  noster  Ursus.  Christique  Martyr  insignis1. 
Optarim  sane  majores  niilii  vires  atque  facultates  suppetere,  ut  ex 
transmissa   huc    silvula   opus   expectatione   vestra    dignum    vestrisque 

j    Sequitur  verbum  ita  oblitteratum,  n/  lam  legy  non  possit. 


\iili'  supra  |>.  2i>!*. 


*   : 


*■*  seruetj 

■fiiermtjj 

^  -*j  uicibus  - 


8 


2*272.  Canisius   P.  Oliverio  Manareo.     Friburgo   Helvetiarum  '.*.  Aprilis  1590.     305 

civibus  non  ingratum  hoc  tempore  conficerem,  quo  iniquis  plane  cen- 
Boribus  plena  sunt  omnia.  Video  informem  et  indigestam  offerri  tna- 
jteriam,  quam  in  ordinem  certum  redigere  ei  ad  historiam  elaboratam 
referre  nostrique  saecub'  militibus  accommodare,  valde  tnihi  operosum 
fore  prospicio.  Divinani  igitur  opem  imploro,  et  Divorum  precibus 
magis,  quam  studiis  meis  confido  in  hoc  difficili  opere  conscribendo 
atque  utinam  isthic  milii  faveant  pii,  ut  in  scribendo  sudans  ardentibus 
illormn  votis  Deo  sunnno  saepe  commender.  Dolemus  ex  animo  quod 
magis  magisque  se  ipsam  conficri  Grallia,  el  pro  speratis  victoriis,  sicut 
rocto  scripsisti.  suas  cumulat  clades,  et  extromas  propemodum  auget 
calamitates.  Borrendum  est  isthoc  judicium  irati  Dei.  Galliam  tamdiu 
sine  capite  tmnultuari '  et  religionis  causam,  qua  niliil  debebat  esse 
antiquius,  in  has  angustias  redigi.  ut  smnma  imis,  et  sacris  profana 
indignissime  misceantur.  tJtinam  vero  sola  (lallia  lioc  exulcerato  saeculo 
laboraret,  neque  alibi  etiam  passim  discors  regnaret  concordia.  quae 
Christi  Ecclesiaeque  causam  nunc  affligit  ac  perturbat  maxime.  Vereor 
sano.  nostris  publicisque  peccatis,  quae  sine  poenitentia  licenter  patran- 
tur,  praesentes  futurasque  poenas  deberi  et  frustra  nos  de  tranquillitate 
domestica  restituenda  cogitare.  quamdiu  cum  Deo  tot  modis  offenso 
non  redimus  in  gratiam.  Dominus  Iesus  Gralliae  et  Helvetiae  nostrae 
misoreatur.  nostrosque  majores  verae  fidei  et  pacis  reddat  amantes. 
Valde  cupio  vestrae  familiae  felix  et  sanctum  Pascha2  contingere.  ut 
vere  cum  ( 'liristo  Domino  resurgamus.  Datum  Friburgi  Helvetioruni 
VI  Aprilis  anno  1590. 

Servus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

Magnitico   et   nobili  viro  Domino   Ioanni  Iacobo  a  Staal    supremo 
Scribae  apud  Solodorenses.  amico  valde  colendo. 

2272.         CAMSIUS    P.  OLIVKRIO    MAXARKO.    praeposito    provinciali 
provinciae  belgicae  Societatis  Iesu. 

Friburgo  Helvetiorum  i».  A])iilis  L590. 
Ex  autographo  2":  p.  1:  in  p.  2  inscr.  et  sigill.),  quod  exstat  Lovanii  in  col- 
legio  Societatis  Iesu.  Epistula  ex  apographo  veteri,  eoque,  ut  videtur.  aliquantum 
mendoso  vel  obscuro,  quod  falso  habitum  erat  exemplum  archetypum.  Editum  est  in 
„Precis  historiques"  tom.  40,  Bruxelles  1891,  517 — 519.  Epistulam  commemoravit 
Michd  410.     Eius  particulam  germanice  posuit  Braunsberger,  Petr.  Can.  298. 

Provinciae   belgicae  S.  ./.  profectus.     Famesii  alioruntque  }>i<'t<<x.     Capucini  in 
'Belgio  <i  Helvetia.     Universitas  lovaniensis.    Dissidia.     Verronius.    Collegium.    Sal. 

Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna. 
Reuerende  Pater 
Redeo  tandem  ad    scriptionem    chariss.    optimoque  Patri  debitam, 
et  nescio  cur  tamdiu  intermissam.    Diuinae  bonitati  ago  gratias,  quae 


1  Vide  supra  p.  298.    I).  14.  Martii  1590  Ligistae  ab  Henrico  IV.  apud  Iberium 
Ivrv    victi  erant.  -  Hoc  futurum  erat  d.  22.  Aprilis. 

Braunsberger.  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  20 


304     2270.  Io.  Iac.  a  Staal  Can.  Mart./Apr.  1590.    2271.  Can.  Staal.    6.  Apr.  1590. 

nobis  et  Ecclesiae  suae  diutius  saluam  simul  atque  incolumem  seruet, 
conuictores  hypocausti  Beatissimae  Virg.  Mariae,  qui  meae  curae  com- 
missi  sunt  orarunt  40  supra  100  rosaria.  Psal.  poenitentiales  80  uicibus  • 
Letanias  ad  sanctos  142  •  Letanias  Beatae  Virg.  148  •  sacra  audiuerunt  43. 
Officium  B.  Virg.  recitarunt  29  •  Jeiunarunt  37  •  Psalmum  Miserere  20 
orarunt  •  Psalmos  Graduales  ter.  Atque  haec  domestici  meae  curae 
commissi  fecerunt.  Discipuli  autem  meia,  promiserunt  se  ultra  centum 
sacra  audituros,  oraturos  deinde  Rosaria  300  •  Letairias  B.  V.  26  uicibus  • 
Pater  et  Aue  ij,  quorum  aetas  alia  facere  prohibet,  paruuli  eirim  sunt,  32. 
Atque  ita  factum  est.  ut  hi  dixerint  has  preces  in  signum  grati  animi. 
Sciunt  etenim  Reuerentiam  Vestram  optime  de  patria  sua  meritam  esse. 
Deus  Eandem  nobis  diu  superstitem  et  saluam*  seruet.  Vale  R.  in 
Christo  Pater  mei,  meorumque  memor,  praesertim  in  precibus  et  sacri- 
ficijs  tuis.    Datum  Monachij  23  Martij  Anno  1590. 

Reuerentiae  Vestrae 

Jndignus  in  Christo  filius 
et  seruus  Leonardus  Forella. 

Reuerendo  in  Christo  P.  Patri  Petro  Canisio,  Societatis  JESV 
Sacerdoti  plurimum  colendo,  Friburgi. 

Cum  his  litteris  Friburgum  missa  est  epistula  a  convictorii  „Regente  Monacensi" 
qui  fuisse  videtur  P.  Christophorus  Rosetusl  data.  P.  Petrus  Michael  collegii  fribur- 
gensis  rector  utramque  epistulam  Guilielmo  Techtermann  cancellario  misit.  rogans. 
ut  molliter,  quantum  fieri  posset,  patremde  filii  morte  certiorem  faceret;  ex  re- 
gentis  litteris  intellectum  iri.  quantam  caritatem  loanni  et  Bavariae  princeps  (iui- 
lielmus  V.N  et  Societatis  homines  praestitissent. 

2270.  IOAWES   IACOBl  S   A   STAAX,    archiscriba   solodoranus, 

CANISIO.  Soloduro  m.  Mtirtio  vel  initio  Aprilis   1590, 

Vide  epistulam  <j.  AprUis  1590  datam.  Perhancenim  Canisius  ad  Staalii  litteras 
respondit. 

2271.  CANISIUS  IOANKSl  IACOISO  A  -STAAL.  patricio  et  archiscribae 

solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  (>.  Aprilis   1590. 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  ex  archetj-po  ?)  scripto.  Can.  56, 
n°.  5  f.  3. 

Historiae  S.  Ursi  ex  monumentis  Soloduro  missis  componendae  difficultas.  Ca- 
nisius  orationibus  iuvandus.    Galliae  calamitates.    Poenitentia  agenda. 

I'ax  Christi  nobis  aeterna  humanissime  Domine! 
Non  moleste  fero,  sed  gaudeo  potius  me  tua  iu  scribendo  elegantia, 
et  in  aiuando  diligentia  superari,  quam  binis  literis  huc  uiissis  abunde 
declaras  •  pergratus  mihi  fuit  novus  hospes,  quem  milii  expoliendum 
committitis,  Thebaeus  ille  noster  Ursus,  Christique  Martyr  insignis  ! 
Optarim  sane  majores  milii  vircs  atquc  facultates  suppetere,  ut  ex 
transmissa    huc    silvula    opus   expectatione   vestra    dignum    vestrisque 

;i    Sequitur  oerbutii  ita  oblitterntum,  ut  iam  /<//<'  ntm  posait. 


1  Vide  supra  ]>.  269, 


J273.  [o.  [ac.  a  Staal  Can.    A.pr.  1590.    2274.  Can.  fo.  fac.  a  Staal.   2.  Maii  L590.     ;;o7 

etiam  animos  inficiendos.  Kinc-  lites  el  contentiones  inter  opthnates  : 
ninc  turbae  et  schismata  inter  Heluetios  milites  :  hinc  inter  Gallos  ipsos 
tot  motus  exitiales,  adeoque  inter  se  Catholici  dissentiunt *,  nl  Galliam 
auae  seipsam  conficere  pergit,  et  precibus  et  lachrymis  prosequi  non 
patis  posse  tiideamur.  GHoriantur  interim  de  su<»  rege  I  laluiniani,  multum- 
aue  facessunt  negotij  Sabaudiae  principi2,  ut  in  expugnanda  Greneua 
rmpediatur.  Sed  ad  nostra  venio.  Valent  Domini  et  amici,  tuamque 
pharitatem  iubent  amanter  salutari3.  Kx  his  Parochus4  offitio  su<> 
statuit  cito  renunciare,  et  in  Jtalia  uiuere.  Difficilem  rerum  experimur 
annonam.  lente  procedit  fabrica  collegij,  creuit  in  scholis  numerus 
itudiosorum.  De  sale  Burgundico  partiiu  huic  urbi,  partim  nobis  quot- 
auuis  iuxta  morem  ueterem  attribuendo  scripserat  isthuc  Rector  noster5 
per  Legatum  Friburgensem.  Js  iam  redijt  confecto  apud  Sereniss.  Ducem 
begotio,  ut  optatani  salis  mensuram  posthac  percipiant  ciues  :  sed  quod 
collegij  nomine  postulabatur.  ad  arbitrium  Regis  Catholici  reiectum 
fuit,  ita  vt  ab  omni  spe  accipiendi  salis  iam  excidisse  uideamur ,;.  Super- 
est  ut  me  totum  R.  T.  sacrificijs  et  precibus  ualde  commendem,  simul- 
que  desiderem  totius  Belgicae  prouintiae  uestrae  in  meritis  particeps 
esse.  Dominus  Jesus  ad  sui  Nominis  gloriam  nos  clementer  gubernet 
atque  custodiat.  Friburgi  Heluetiorum  9.  Aprilis  •  1590. 
Jn  Christo  indignus  et  seruus  et  tilius 

Petrus  Canisius  manu  propria. 

Reuerendo  in  Christo  Patri  P.  Oliuerio  Manaraeo,  collegiorum 
Societatis  Jesu  in  Belgio  Praeposito  Prouintiali.    Vbicunque  fuerit. 

2273.  IOAXXES  IACOBUS  A  STAAL.  archiscriba  solodoranus  CANISIO. 

Soloduro  m.  Aprili  1590. 
Vide  litteras  proximas;  per  has  enim  Staal  Canisio  respondit. 

2274.  CANISIUS   IOAJOTI    IICOKO    A    STAAI,.   patricio    et    archi- 
scribae  solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  2.  Maii  1590. 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?)  scripto.  Can.  56, 
n°  5  f.  4. 

]><■  historia  S.  Ursi.    Clades  TAgistarum  dolet.    Solodoranos  laudat. 

Eruditas  juxta  et  amicas  literas  tuas  accepi,  quibus  in  priore  in- 
stituto  Ursinae  historiae  texendae  confirmor 7,  ut  Reipublicae  vestrae 
desiderio  satisfiat.  Et  vero  jam  fracta  est  Glacies,  Deo  propitio,  qui, 
Patrono  vestro  intercedente,  in  hoc  difficili  opere  mihi  magis  magisque 
subvenire  dignetur.  Nec  omittam  vestros  milites,  ut  suadetis,  ad  prae- 
standum  ofticium  excitare,  majore  ut  cum  fructu  legatur  historia,  quum 
ad  nostri  temporis  militiam  probe  formandam  accommodetur.    Utinam 

1  Henricus  IV.  Navarraeus  aliquam  iam  sui  ciun  ecclesia  reconciliandi  spem 
catholicis  praebuerat.  -  Carolo  Enunanueli   I.  duci. 

;  Cf.  supra  p.  13  29  48  et  infra,  mon.  1289  1294  1295. 

4  Sebastianus  Verronius;  v.  supra  p.  2832.  5  Petrus  Michael. 

'    Cf.  supra  p.  4  '21  43.  '  Vide  supra  ]).  304. 


308 


2275.  Canisius  P.  Ailuino   Madio  S.  J. 


vero  tenuitas  mea  vestro  et  bonorum  desiderio  respondeal  aliquando! 
quod  enim  opus  Evangelicum1  nunc  sub  praelo  sudat  me  non  paruin 
remoratur. 

De  Ligariis,  quos  vocas,  hoc  unum  habeo  dicere,  me  illorum  in- 
feliciter  pugnantium  causa  dolere8;  simulque  gaudere  hactenus,  quoa 
a  Catholicis  magistratibus  vocati  arma  sumpserint  et  Orthodoxos  tueri 
voluerint.  Solothurnenses  Laudo,  qui,  ne  caederentur  Helvetii,  suam 
operam  apud  Haereticos  interposuerunt  •  Vereor  autem,  ne  hic  rerurri 
successus  animosiores  reddat  adversarios,  qui  religionem  et  Ecclesiam 
Catholicam  magis  magisque  Labefactent.  Orandum  interim  Deum  Opfc 
Max.  censeo,  suam  ut  iram  a  (iallis  ac  nobis  avertat  et  falsam  illoium 
opinionem  de  medio  tollat.  qui  specioso  Regis  inaugurandi  praetextuj 
cum  impiis  Ecclesiae  hostibus  perniciose  conspirant,  seque  participes, 
illorum  malorum  faciunt,  quae  ex  hoc  funestissimo  bello  consequuntur. 
ln  Christo  lesu  vale  et  quacunque  ratione  potes,  afflictae  Ecclesiae 
patriaeque  fer  opem,  vir  amicissime.  Salutem  ex  me  dices  Reverendd 
Domino  Praeposito3.  Friburgi  Helvetiorum  postridie  Calendarum  Maji 
Anno   L590. 

Servus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Nobili  et  praestanti  viro  Domino  [oanni  Lacobo  a  Staal  Solodorensii 
Eteipublicae  Archigrammateo,  amico  singulari. 


8275.  CANISIUS    1».  1RLII\0    HADIO    S.  J..   collegii    coloniensis 

sodali.  Friburgo  Helvetiorum  .'>.  lunii  1590. 

K.\  apographo  2°:  1'4  pp.  saeculo  XVIII.  scripto,  quod  librarius,  ut  in  siunina 
pagina  1  affirmat,  cx  autographo  exscripsit.  Cod.  colon.  .1.  A.  18"  antea  .Epistt  ;ul 
Kessel.  1":  v.  Can.  1  i.m  i.iv  f.  255.  Epistulae  particulam  ex  autographo,  nt  videtur; 
P.  Hermannus  Crombach  S.  J.  t  lt>s|>  transcripsit  in  suorum  *„Annalium  Metropoli^ 
Coloniae  Agrippinensis",  qui  ounc  asservantur  Coloniae  in  archivo  historico  urbisj 
Tomum  IV  p.  600.  Maximam  epistulae  partem  ex  apographo,  quod  dixi,  typis  ox- 
scripsit  los.  Hansen,  Rheinische  Aktcn  zur  Geschichte  des  Jesuitenordens  1542  1582] 
Bonn  1s!m;.  8  9.  Duas  epistnlae  partes  posuit  Reiffenbergius  1  8°.  11  cf.  5*),  ea 
autographo,  quod  tunc,  ut  ipse  ait,  in  babulario  collegii  coloniensis  asservabatur, 
ECpistulae  partes  ex  Reiffenbergio  et  Hansen  transcripserunt  alii.  velut  Riess  29s  40:1 
et  editores  operis  vFabri  Monumenta",  Matriti  1!»!1.   1!|S'    •_>774". 

CoUegii  coloniensis  benefactores,  patroni,  prosperitas.  Beati  Fetri  Fabri  in  urbet* 
coloniensem  adventus.  Socii  eius.  Prima  Societatis  colonia  colontensis.  Res  n  Canisio 
Colonim  gestae. 

Pax  Christi  nobis  aeterna,  Charissime  frater. 
Quae  Novembri  mense  ad  me  dedisti,   ltis  diebus   primum  accepi^ 
eoque   Legi   libentius,   quod  sanctae   urbis   et   collegii  vestri  jucundam 
niihi  memoriam  renovarent.    Benedictus  Deus,   qui    res  vestras  in  hac 


D 


oininnaiiun  :    v 


infra, 


1  Canisii    „Notae    in    ESvangelicas    lectiones     diei 
monum.  1502. 

'-'  Ldgistas  significat,   qui  hortante  Caietano  legato  pontificio  suh  Carolo  Guiskj 
duce  de  Mayenne  contra  Henricum  IV.  et  Calvinianos  pugnabant. 
Qrso  Haeni ;  v.  supra  )>.  301\ 


Friburao  Helvetiorum  ■'!.  lunii    L590, 


309 


■ 


,;|.v.j. 


lanta  temporum  e.1  annonae  difficultate  conservai .  novosque  vobis 
patronos  in  illustrissima  principum  Bavarorum  familia  u  cital  '.  multo  - 
»|iic  |)cnuiiac  vcslrac  <  ompatientes  passim  ad  charitatem  pauperibua 
Bublevandam  benigne  Largitur,  lt;i  aos  in  cruce  probari  et  ad  majora 
praeparari  charismata  necesse  est.  Nonpossunl  vobis  oecessaria  dei 
Bubsidia,  qui  tot  liberales  ac  faventes  patronos  in  coelo  habeti  ei 
fguibus  Qostri  patres  Komae  ei  alibi  es  animo  cupiunt  optime,  utpote 
non  ignaii.  quantum  ea  hoc  vestro  collegio  pendeat,  quantumque  prae- 
sidii  haec  aostra  societas  hactenus  ceperit8.  [am  vero  iri  ad  quaesti- 
ones  vestras  respondeam  R.  P.  tneus'  Faber  cui  tam  multum  debemu  . 
noii  venil  Coloniam  nisi  a  me  rogatus,  postquam  societati  me  Moguntiae 
suL)  illo  ipso  Magistro  dedidissem  '  Babebal  autem  <-x  aula  [mperatricie 
Sacerdotes  duos  hispanos,  quorum  alter  P.  [oannes,  alter  P.  Alvarus' 
esl  dictus5,  qui  in  bursa  Montana  non  tameu  diu  est  commoratus,  mihi- 


;.    Hbi    i     '!••-!  In   Beiff         I.    bibrt 


|     •!  :    A  I|.|V>ii,-m-    i ;..!•  111     iii;iiiii 


1  In  coliegii  coloniensis  lAtteris  annuis  annorum  1586  ei  1587  de  Ern<  to 
Bavariae  duee,  qui  tunc  archiepiscopus  coloniensis  e\  imperii  princeps  electoi  eral 
uarratur:  .!.'<•-  domestica  aucta  <t  adiectis  aedibus,  el  reditibus  annuis:  8er< 
uissimi  videlicet  Principis  .  .  .  beneuolentia  .  .  .  Bonnae  quoque,  Archiepiscopi  Colo- 
iil«-ii — I—  rogatu,  datum  non  niliil  temporis  malLs  euellendis  3tirpibus"  etc.  Ldtterae 
Bocietatis  Lesu  duorum  annorum  M.  D.  LXX.WI  et  M.  D.  LXXXVII.  Romae  1580. 
249  250  .  Bt  in  hitteris  annuis  a.  L589:  „8erenissimi  Archiepiscopi  munificentia 
auxit  rem  Camiliarem,  et  rectigaJ  domesticum"  Annuae  Litterae  Societatis  fesn 
Anni  .M.  b.  LXXXYIJI.  Romae  1590,  L60).  Et  in  lAtteris  annuis  annorum  1590  el  1591  : 
.hi  studiorum  instauratione  vtroque  anno  datum  est  drama,  coram  Apostolico  Nuntio, 
et  serenissimis  Bauariae  Principibus  Philippo  et  Ferdinando"  filii^  Guilielmi  V.  ducis 

Bavariae \j»u<1  Philippum   <-t  Ferdinandum  Principes,    eadem    paene   qua   apud 

Berenissimos   patrem  Dueem,    et  Archiepiscopum    patruum,    earitate  sumus:   ij.  dnm 
liic   fuerunt  parentie  nusquam,   quam    apixl   nos   Libentius  •  miue   e 

opera  in  Litteris  v-i :  et  constitit  profectus,   cum  in  Sodalitio,  Magnae  Matris  laudes 
soluta   alt<rr.   alter  adstricta    numeris    oratione   celebraruni  ^alium    nobis   im- 

munitatfrrn  <-t  portoriorum  a  patruo  obtinuerunt"  etc.    latten  -i-  [esu  duorum 

annorum  MDXC.  et  MDXCL,  Romae  1594,  337 

-'  Sanctos  <ii<it.    quorum  Coloniae  r<rli<iuia<r   asservantur  et   memoria 

BJngulari   pietate   colitur:   Tres  Reges  Magos,    8.  Gereonem  <  i.  [Jrsulam 

eum  sociis,  8.  Cunibertum,   S    3<    erinum.    Foi  isii  animo  obversabantnr  etiam 

viri  illi  Societatis,  qui,  cum  Coloni  pro  L»<ri  gloria  et  anin  • 

&m  laLorum  praemia  a<-t<:ina  a<l<-pti  <-rant.  inprh  Faber, 

P.  Leonardus  Kessel,  P.  loannes  Rethi 

,Von  Koln  gingen  fa-t  all<-  Neugrnndnngen  [der  Gesellschaft  Lesu]  am  Rhein 
und   an    der  MoseL    au-:   nacb  Belgien,    Oberdeutschland,   ja  bis  in  <J<m  Norden  nnd 
-   Arbeiter*  :  Duhr,  Jes.  I   'JA. 

4  Canisium    -<rn<rm   hi<:  m<rrnoria    f*rf<r)lit.     Nam  Beatnm   Petrnm  Fabrnm  <rtiarn 
rogatu  Gerardi  Kalekhrenner    Hammontani  .    prioi  siae  oolor.  •  niam 

-••   patet  <-x  epistulis  a  Fabro  Mognntia  12.  April 
«rt  Moguntia  2*.  Maii  1543  ad  CJaudium  Peri-in  priorem  <:artusia<r  Repansatorii 
quae  sunt  in   .Fukri  Monurn<  l(rl. 

1  loannes  Aragonins    <rt  Alvarus  Alphonsns     Vabri  Monumenta    J  V'>    144    151; 
Gan.  I    98J  109;    Memoriale    ;  Fabri,    <-<!.  a  Mare.   Bouut 

Parisiorum   1-7 


3()8  2275.  Canisius  P.  Arluino  Madio  S.  J. 

vero  tenuitas  mea  vestro  et  bonorum  desiderio  respondeat  aliquando ! 
quod  enim  opus  Evangelicum *  nunc  sub  praelo  sudat  me  non  parum 
remoratur. 

De  Ligariis,  quos  vocas,  hoc  unum  habeo  dicere,  me  illorum  in- 
feliciter  pugnantium  causa  dolere2;  simulque  gaudere  hactenus,  quod 
a  Catholicis  magistratibus  vocati  arma  sumpserint  et  Orthodoxos  tueri 
voluerint.  Solothurnenses  laudo,  qui,  ne  caederentur  Helvetii,  suam 
operam  apud  Haereticos  interposuerunt  •  Vereor  autem,  ne  hic  rerum 
successus  animosiores  reddat  adversarios,  qui  religionem  et  Ecclesiam 
Catholicam  magis  magisque  labefactent.  Orandum  interim  Deum  Opt. 
Max.  censeo,  suam  ut  iram  a  Gallis  ac  nobis  avertat  et  falsam  illorum 
opinionem  de  medio  tollat,  qui  specioso  Regis  inaugurandi  praetextu. 
cum  impiis  Ecclesiae  hostibus  perniciose  conspirant,  seque  participes 
illorum  malorum  faciunt,  quae  ex  hoc  funestissimo  bello  consequuntur. 
In  Christo  Iesu  vale  et  quacunque  ratione  potes,  afflictae  Ecclesiae 
patriaeque  fer  opem,  vir  amicissime.  Salutem  ex  me  dices  Reverendo 
Domino  Praeposito :!.  Friburgi  Helvetiorum  postridie  Calendarum  Maji 
Anno  1590. 

Servus  in  Christo  Petrus  I  'anisius. 

Nobili  et  praestanti  viro  Domino  Ioanni  Iacobo  a  Staal  Solodorensis 
Reipublicae  Archigrammateo.  amico  singulari. 

3375.  CANISIUS   P.  ARLIOO    MADIO    8.  J. .   collegii   coloniensis 

sodali.  Friburgo  Helvetiorum  3.  Iunii  1590. 

Ex  apographo  2°:  l'/4  pp.)  saeculo  XVIII.  scripto,  quod  librarius,  ut  in  summa 
pagina  1  affirmat,  ex  autographo  exscripsit.  Cod.  colon.  . I.  A.  18"  antea  .Epistt.  ad 
Kessel.  I" ;  v.  Can.  I  liii-  liv)  f.  255.  Epistulae  particulam  ex  autographo,  ut  videtur 
P.  Hermannus  Crombach  S.  J.  (t  1680)  transcripsit  in  suorum  *.Auualiuiu  Metropolis 
Coloniae  Agrippinensis",  qui  uuuc  asservantur  Coloniae  in  archivo  historico  urbis, 
Tomum  IV  p.  600.  Maxiiuam  epistulae  partem  ex  apographo,  quod  dixi.  typis  e.\- 
scripsit  Ios.  Hansen,  Rheinische  Akten  zur  Geschichte  des  Jesuitenordens  1542  1582* 
Bonn  1896.  H — 9.  Duas  epistulae  partes  posuit  Eeiffenbergius  I  8°.  llc  cf.  5'  .  ex 
autographo,  quod  tunc,  ut  ipse  ait,  in  tabulario  collegii  coloniensis  asservabatur, 
Epistulae  partes  ex  Reiffenbergio  et  Hansen  transcripserunt  alii.  velut  Riess  29-  40'' 
et  editores  operis  ^Fabri  Monumenta",  Matriti   1914.   19810  2774". 

Collegii  coloniensis  benefactores,  patroni,  prosperitas.  Beati  Petri  Fabri  in  urbem 
cojoniensem  adventus.  Socii  eitts.  Prima  Societatis  eolonia  coloniensis.  Res  a  Canisio 
<  'oloniae  gestae. 

Pax  Christi  nobis  aeterna.  Charissime  frater. 
Quae  Novembri  mense  ad  me  dedisti.    liis  diebus    primum  accepi-, 
eoque  legi  libentius,   quod  sanctae   urbis   et   collegii  vestri  jucundam 
milii  memoriam  renovarent.    Benedictus  Deus,   qui    res  vestras  in  hac 

'  Canisii  „Notae  in  Evangelicas  lectiones"  dierum  Dominicarum;  v.  infra, 
tnonum.  1502. 

2  Ligistas  significat,  qui  hortante  Caietano  Legato  pontificio  sul>  Carolo  (luisiip 
duce  <lc  Mayenne  contra  Henricum   l\r.  et  Calvinianos  pugnabant. 

:t  Urso  Haeni;  v.  supra  p.  3012, 


£276.  [o.  a   Lanthen-Heid  Canisio.    Friburgo  Belvet.  paullo  ante  1."».  lulii  1590.     3]  1 

Evangelium,  partim  in  sohola  Theologica  Paulinam  Kpistolam  ad  Timo- 
theum  docui,  et  in  Capitolio  sum  germanice  conciohatus,  nonnunquam 
et  in  scholis  artium  declamavi,  sed  non  frequenter,  maxime  posl 
l\  Fabri  discessum  l.  Nuncius  autem  Apostolicus,  quocum  venit  Colo- 
niam  P.  Bobadilla.  fuit  D.  Hieronymus  Verallus  Romanus,  idemque 
factus  postea  Cardinalis.  In  Theologia  nullum  Coloniae  gradum  as- 
sequutus  sum2,  rogatus  autem  a  Clero  legationem  obii  primum"  apud 
Leodienses  ac  deinde  apud  Caesarem  anno  45,  contra  haereticum 
Archiepiscopum  agens3:  nec  redii  postea  Coloniam  nisi  ex  colloquio 
Wormaciensi ',  et  sub  Pio  IIIJ  Pontifice  qui  me  nuntium  secretum 
miserat  ad  Electores5  et  in  Westphaliam.  Commendo  me  vestris  om- 
nium  precibus.  qui  sane  gaudeo  me  inter  primos  isthic  vixisse  cum 
P.  Faber  jam  mortuus  renuntiaretur 6.  Dominus  nobiscum.  Friburgi 
Helvetiorum ''  3.  Iunii.  anno  christi  1590.  Servus  in  Christo  pet.  Canisius. 
Salutem  ex  me  R.  P.  Rectori  '  et  amicis  omnibus. 

Charissimo  in  Christo  Fratri  Arluino  Madio  Societatis  Iesu  Sacer- 
doti  Coloniae  Agrippinae. 

Huic  Canisii  epistulae  manu  P.  Bernardi  Myron  luxemburgensis,  qui  ex  Ger- 
mania  inferiore  Priburgum  Helvetiorum  missus.  ibi  procuratorem  collegii  agebat,  vel 
alius  Socii  friburgensis  (Petri  Michael  rectoris?)  haec  ascripta  sunt :  _P.  Bernardus 
Myron  hinc  R.  V.  salutat  peramanter,  cupitque  similiter  omnes  reliquos  PPRR  et 
FR  tam  notos  quam  incognitos.  praesertim  vero  P.  Finenum.  P.  Engelinum  ac  P.  Nun(?] 
salutari  si  isthic  adhuc  agunt  omnes.  Commendo  me  una  Sanctis  omnium  et  sacri- 
ficiis  et  precibus." 

2276.       IOAMES  A  LAMHEX-HEID   praetor  friburgensis  CANISIO. 

Friburgo  Helvetiorum  paullo  ante  13.  Fulii   1590. 
Vide  initium  epistulae  proximae. 

a)  primam  Hang.         b)  Helveticorum  Hans. 


1  Cf.  Can.  I  112  124  148  149  160—167  664—667. 

2  Factus  est  tamen  Coloniae  a.  1545  „baccalarius  biblicus"  Can.  1  160  666  ad 
6<)7  .     Memoria  igitur  senem  Canisium  fefellit. 

3  Constat.  Canisium  auxilii  adversus  Hermanuum  a  Weda  archiepiscopum,  (jui 
ab  ecclesia  defecerat,  impetrandi  causa  missum  esse  a.  1546  ad  Greorgium  Austriacum 
episcopum  leodiensem  eiusque  capitulum,  a.  1545  et  1547  ad  Carolum  V.  imperatorem  : 
v.  Can.  I  4(!  162  164  233 — 234  674 — 677.  Fortasse  igitur  Leodium  missus  erat  etiam 
a.  1544  vel  1545.  *  Scripsit  certe  P.  Toannes  Hasius  S.  J.  Embrica  a.  1613  P.  Mat- 
thaeo  Radero :  Mense  Aprili  1545  Leodio  Coloniam  perlatas  esse  litteras  episcopi 
clerique  leodiensis.  Bquibus  et  Archiepiscopi  factum  damnabant,  et  Cleri  Coloniensis 
academiaeque  causam  probahant.  et  opem  promittebant."  _Id".  inquit  Hasius,  „te- 
stantur  acta  Decani  facultatis  artium"  coloniensis  ex  autogr. :  Cod.  ..I  2!»".  n.  54  vin  . 

4  Cf.  Can.  II  143—144  153-156  803     806. 

5  Ad  Danielem  Brendel  et  Ioannem  von  der  Leyen  archiepiscopos  principesque 
electores  moguntinum  et  treverensem.  De  hac  Canisii  legatione  cf.  Can.  V  120  182 
639—691. 

6  Mortuus  est  Romae  Kalendis  Augusti  a.  15)4(1    Can.  I   2P2  . 

7  P.  Ludovico  Thouardo. 


312     2277.  Canisius  toanni  a  Lanthen-Heid.    Priburgo  Helvet.   12.  lulii   1;")5)0. 

2277.         CANISIUS  IOAN1NI  A  I. AXTIIKX-HKID ,   reipublicae   frilmr- 
gensis  praetori  sive  sculteto.  Friburgo  Helvetiorum  12.  Iulii  1590. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto.    Cod.  monac.  _Lat.  1606"   f.  113a. 

Praefatio  editoris:  Vallesiani  Wallis.  respublica  confoederationis  helveticae- 
e  vetere  memoria  patronum  colunt  Sanctum  Theodorum  sive  Theodulum  episcopum 
octoduranum  Martinach  in  Valesiai  saeculi  IV.  Quid  de  eo  sentirent  Vallesiani  alii- 
(|ue  fideles.  Petrus  Franciscus  Chifflei  S.  .T.  t  1682)  ad  Guilielmum  Cupenun  hagio- 
graphum  bollandianum  rettulit  his  verbis :  Eius  nreliquiarum  variae  partes  in  Bisun- 
tinam  et  Lugdunensem  dioeceses  translatae  adversus  tempestates  ac  caeli  injurias 
praesidio  sunt;  sed  et  campanae  ab  eo  benedictae  sonitu  suo  veneficorum  ac  daemo- 
uum  impios  coetus  solvere  et  maleficia  discutere  solent.  Eamdem  virtutem  aliis 
quoque  campanis  inesse,  compertum  est,  quibus  iinmixtum  fuerit  frustulum  metalli 
e  quadam  campana  ab  ipso  benedicta,  quae  dudum  inter  pulsandum  effracta  est"  ' 
Acta  Sanctorum   Augusti.  Tom.  IIJ,  Antverpiae  1737,  274  . 

Auctor  autem  *  TAtterarum  annnarum  collegii  friburgensis  Friburgo  circa  m.  No- 
vembrem  a.  1590  datarum.  postquam  narravit.  „primarium  quendam  ex  senatu  fri- 
burgensi  virum"  collegii  sacellum  compluribus  donis  ornasse,  haec  addidit:  „Alius 
dignitate  maiori  annulum  ex  auro  et  aere  campano  S.  Theodoli  (certa  in  tempestatibus 
malacia  fusum,  cuidam  ex  patribus  nostris  animo  liberali  donavit"  ex  apogr.  eiusdem 
fere  temp. :  Cod.  I  36  f.  47-' .  Anulum  porro  illum  Canisio  donatum  esse  ab  eo 
reipublicae  friburgensis  praetore  sive  sculteto,  qui  collegii  friburgensis  primus  et 
praecipuus  habebatur  „patronusu,  intellegitur  ex  litteris  modo  ponendis.  Hic  autem 
fuisse  videtur  [oannes  a  Lanthen-Heid:  cf.  Steffens-ReinJwrdt  II  114  et  infra, 
monum.  1404. 

Pro  annlo  theodoliano  et  plurimis  beneficiis  in  se  collatis  gratias  agit.  Precatio-nes 
promittit. 

Hochgeachter  Gestrenger  Edler  Herr  schuldtheifi  Pesonders  gne- 
diger  Herr  getreuer  patron.  E:  gnaden  sein  mein  guot  willige  dienst 
neben  meinem  demiietigen  gebet,  allezeit  zuuor. 

El3  ist  ia  billich,  dafi  ich  mit  difaem  kleinen  schreibeD  meine 
schuldige  diemut  vnd  dankbarkeit  erzeige,  die  weil  E:  gnaden  mieh 
vnwiirdigen  nit  allein  mit  ihrem  frindtlichen  schreiben,  sonder  auch 
niit  dem  geistlichen  vnd  guldigen  ring  heiitiges  tags  so  herrlich  ehret 
vnd  zieret.  Je  weniger  aber  ich  mich  solcher  empfangnen  gnad  wiirdig 
empfind  vnd  erkenne,  io  mehr  liab  ich  mich  ietz  vnd  volgender  zeit 
zu  bedanken,  dafe  E:  gnaden  sich  von  anfang  vnsfisers  Colegij  bifs  hie 
lier  gegen  mir  armen  Capellan,  allezeit  so  geneigt,  guet  willig  vnd 
vaterlich  erzeigt  haben,  des  icli  mich  billich  vor  Got  vnd  der  weldt 
rhuemen  solle. 

Wal.*.  dan  die  herrliche  schankung,  des  schOnen,  kostlichen  vnd 
inir  vast  angenemen  rings  belangt,  den  will  ich,  ob  Grott  will  fleissig 
vnd  treiilich  die  zeit  meines  lcbenla  bewaren .  vnd  dar  bay  seines 
schenkers  dankbare  gedechtnufi  bhalten,  auch  darneben  Grott  den  All- 
mechtigen   sambi    seiner   lieben   zarten   muter  Mariam   treiilich   bitten 

1  De  buiusmodi  reliquiis  S.  Theoduli  circa  a.  1489  et  1490  a  Lucernensibus  el 
Basileensibus  in  campanis  fundendis  adhibitis  scribii  /•-'.  . I.  Stiickelberg,  Geschichte 
der  Reliquien  in  der  Schweiz  I.  ZUrich  1!'02.  79.  Ferebant,  daemonem  in  Theoduli 
gratiam  campanam  quandam  Etoma  Sedunum  portare  coactum  esse  idem  /•.'.  I.  Stiickd- 
berg,  Die  schweizerischen   Eteiligen  des  Mittelalters,  Zttrich   l!*n.'!.   115). 


2278.  P.  Oliverius  Manareus  S.  .1.  Canisio.    Aestate  a.  L590.  313 

diil.!  die  wolJ  bekandte  krafft  des  herrlichen  Metalls  in  vnfierem  Colegio 
oar  gewonliche  vnd  gewiinschte  wirkung  erzeige,  auch  so  wol  der 
fceelen  alfi  dem  leib  zu  guotem  gerhate,  sonderlich  durch  getretie  fiir- 
bitt  defi  heiligen  wiirdigen  Bischofs  vnd  beichtigers  Theodol.  Thue 
iegen  E:  gn.  mich  also  nit  allein  von  wegen  sollichen  ietz  empfangnen 
schanckung,  sonder  auch  iur  alle  andere  zuo  vor  erzeigte  gnad,  zum 
hOchsten  bedanken,  derselben  auch,  alles  vn&erem  ersten  vnd  Obristen 
Hauptman  vnd  patron  in  diser  stadt,  mich  sambt  dem  gantzen  Collegio, 
yndertheniglich  beuelhend,  JnChristoJesu  vnserem  h  e  r  r  e  n  ' ,  der 
E:  gnaden   sambt  den  ihren  an  leib  vnd  seel  lange  Zeit,    genedig  be- 

wahre : 

Datum  in  der  eil  ausfe  vnsSeren  Collegio  den  12.  Julij.    Anno  1590. 

E.  V:  guet  vnd  dienst  williger  Caplan. 

Petrus  Canisius. 

227«.        P.  OL.IVERIUS  MANAREUS,  provinciae  belgicae  Societatis  lesu 
praepositus,  CANISIO.  Aestate  a.  1590. 

Ex  litterarum  commentario.  quod  Manareus  sua  manu  (ut  videtur)  scripsit  in 
margine  epistulae  9.  Aprilis  1590  a  Canisio  ad  se  datae ;  de  qua  vide  supra  p.  305. 
In  eiusdem  epistulae  pagina  altera  manu,  ut  videtur.  alia  scriptuin  est :  „Responsum\ 
Litterarum  partem  ex  eodem  commentario  gallice  vertit  Michel  410. 

Canisii  „documenta  salutaria".  Provinciae  belgicae  disciplina,  collegia,  semina- 
riuni.    Noviomagus. 

CTratissimae  fuerunt  [litterae  Reverentiae  Vestrae|a-,  et  semper 
spirant  illum  spiritum  et  odorem  virtutum,  quem  ipsius  conuersationes 
vbique  mire  excitauerunt  cum  aedificatione  et  consolatione  bonorum 
onmium  •  continent  et  semper  documenta  salutaria;  quae  etsi  pro  sua 
modestia  non  faciat  mihi  expresse,  prouide  tamen  et  prudenter  illa 
instillat,  dum  per  ea  quae  mihi  tribuit,  innuit  quid  et  quomodo  agere 
deberem,  vt  permultas  ad  Christum  sponsas  belle  ornatas  adducerem1'1. 
Pro  quo  officio  ago  gratias,  quantas  possum  maximas. 

De  rebus  Prouinciae  huius  hoc  tantum  habeo  quod  dicam,  Socie- 
tatis,  per  Dei  gratiam,  disciplinam  in  tota  bonam  esse,  et  qualem  ego 
desidero,  ac  amo  in  omnibus  Prouincijs,  non  assequimur  tamen  (meo 
iudicio)  solidam  illam  et  masculam  virtutem  Germaniae  Superioris. 

Collegia  desiderantur  in  varijs  locis,  sed  neque  operarios  habemus, 
quos  subministremus  (fuit  enim  valde  desolata  tota  prouincia  et  paucis 
annis  pauci  Theologiae  dederunt  operam).  Spero  tamen  quod  post  duos 
vel  3.  annos  colligemus  aliquod  bonum  ex  seminario  Theologico,  in  quo 
pauci  videlicet  12  •  sed  optimi  illi  totius  prouinciae,  quoad  eius  fieri 
potest,  collocantur4. 


a)  Haec  vel  similia  supplenda  esse  res  ipsa  ostendit. 
ix  vt  salutem  animarum  procurarem. 


1  Cf.  supra  p.  2485.  -  Has  vide  supra  p.  305. 

:!  Cf.  Io  3,  29;    2  Cor  11.  2. 

4  Seminarium   hoc   erat   in  collegio  S.  J.  lovaniensi     *  Catalogus    collegii    lova- 
aiensis  Maio  1590  scriptus,  in  ,F1.  Belg.  9"  f.  135b— 136b  . 


314     2279.  [o.  lac  a  Staal  Can.    Aestate  a.  1590.    2280.  Can.  Verronio.  Sept.  1590. 

Quod  ad  res  externas  attinet.  Neomagenses  [  ?  | '  valde  preme- 
bantur  et  affligebantur  nuper.  sed  succursum  est  illis.  et  caesi  ex 
hostibus  multi ' . 

Et  de  alijs  nouis  Procurator  [  vos  certiores  facietj  [?] b.  Salutet 
quaeso  P.  Rectorem 2  amanter  ex  me,  nam  vereor  me  non  posse  [?  | c  ad 
ipsum  scribere  quia[?]a  non  ita  pridem  ad  eum  scripsi.  - 

Ex  huius  epistulae  verbis  „De  alijs  nouis  Procurator"  valde  verisimile  ef- 
ficitur,  Manaveum  eam  Friburgum  ad  Canisium  misisse  per  P.  Georgium  Duras,  qui 
18.  Maii  1590  Tornaei  in  „congregatione  provinciali"  belgica  electus  erat  ,procurator" 
Congr.  44  f.  182*0,  ut  aliquanto  post  Romam  ad  praepositum  generalem  proficisceretur. 

2379.     lOANltfES  IACOBUS  A  STAAL  archiscriba  solodoranus  CANISIO. 

Solodoro  circa  aestatem  a.  1590. 
Vide  Canisii   litteras  4.  Septembris   1590   <lnttts    (infra,  tj>.  2281),   per  quas  Uh 
Staalio  respondit. 

22M>.      CANISII  litterae  commendatitiae  pro  SEBASTIAXO  YEKROKIO 

decano  capituli   friburgensis. 

Friburgo  Helvetiorum  initio  m.  Septembris  1590. 
Ex    archetypo.    manu  P.  Sigismundi   Ilsung  S.  J.  scripto,    ab   ipso  Canisio   sub- 
scripto    2";  7-2  P--  sigillo  collegii  friburgensis  munito,  quod  est  in  Can.  56,  Fasc.  Va. 
n.  4.    Apographum  saeculo  XVI I.  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  „Lat.  160()"'  f.  112a 
Verronium  decanum,  Somam  petentem,  laudat  et  commendat. 

t 
Pax  Christi  nobis  et  lectoribus  onmibus  perpetua. 

Vt  aequitati  et  charitati  Christianae  satisfaciamus,  committere  non 
potuimus  quin  amicissimo  uiro  hasce  literas  exhibituro,  et  in  Italiam 
profecturo  nostram  operam  praestaremus.  eique  testimonium  hoc  scrip- 
tum  et  consignatum,  quo  sit  ille  notior  omnibus  adiungeremus.  Est 
autem  idem  Reuerendus  uir,  et  colendus  doctusque  presbyter  D.  SEBA- 
STIANVS  WERRONIVS,  ciuis  et  Decanus  Canonicorum  Ecclesiae 
Collegiatae  D.  Nicolao  sacrae  apud  Friburgum,  Heluetiorum  oppidum. 
in  quo  multis  ille  abhinc  annis  cum  publica  laude  parochum  praestitit, 
et  Catholicam  religionem  studiose  defendit.  Qui  cum  Romam  cogitet. 
suaeque  in  Jtaliam  profectionis  causam  honestam  habeat,  dignus  est 
sane,  quem  boni  et  Catholici  omnes,  in  quos  forte  incidet,  de  meliore 
nota  sibi  habeant  commendatum,  et  de  quo  etiam.  si  opus  fuerit,  pro 
charitate  sua  ubique  locorum  benemereantur.    Hoc  enim  ofticio  rem  se 

;i  i  0b8curiua  scriptum.  b)  llit<<-  vel  .yimili<<  snppleri  deben  verisimiU  est;  <•;</.,  </»m-  &ub  1/<\<i* 
7ici8  \ittertt8  dicentur.         c)    Vel  vereor  mami  propria  ?        d)    Vel  rt  ? 


1  Nescio  au  hic  falsus  fueril  rumor.  [)rbs  m.  Maio  a.  1590  a  Guilielmo  prin- 
cipe  Auiiaco  obsideri  coepta  est.  \d  eam  Liberandam  tandem  m.  Lunio  1591  ducis 
Parmensis  exercitus  venit.  Qui  tamen  a  Mamitii  A.uriaci  equitibus  victus.  ei  multis 
militibus  orbatus,  recedere  coactus  est.  Die  21.  Octobris  1591  pactio  facta  esi  il«' 
urbe  Mamitio  tradenda.  Qui  pronuntiavit,  in  posterum  solius  religionis  nreformatae" 
exercitium  Noviomagi  permissum  iri  G.  .1.  Meijer  O.  Pr. ,  Katholiek  Nijmegen  I. 
Nijmegen   1904,  52     53;    Van   Hoech  70     71  . 

-'  Petrum   Michael. 


2281.  Can.  Io.  Iac.  a  Staal.  Sept.  1590.    2282.  Can.  Itaeo  et  Soc.  Nov.  !)<•<•.  1590.     315 

cumprimis  dignam,  nec  minus  Christo  gratam,  ac  ipsi  peregrinanti 
j-jommodam  fecerint.  Id  uero  ut  faciant,  ab  omnibus  et  singulis  etiam 
atque  etiam  amanter  petimus  ac  rogamus.  Datum  in  Collegio  nostro 
eiusdem  supradicti  oppidi  Friburgensis ,  Anno  post  Christum  natmn 
sesquimillesimo,  nonagesimo,  ad  initium  mensis  Septembris. 

Petrus  Canisius 
Locus  sigilli  de  Societate  Jesu  subscripsit. 

2281.  CANISIUS  IOANM  IACOBO  A  STAAI.,  patricio  et  archiscribae 
solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  4.  Septembris   1590. 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?)  scripto.    Can.  56, 

n"  5  f.  4b— 5a. 

Socii  adulescenti  sibi  commendato,  quantum  per  tempora  licebit.  providebunt. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  humanissime  Domine! 
Postremas  litteras  isthuc  scriptas  Praefecto  nostro  Domino  Heydio  ! 
tradidi,  et  ad  vos  eas  pervenisse  confido,  quibus  de  D.  Ursi  historia 
rationem  reddidi.  Allatae  sunt  interim  aliae  prudentiae  tuae,  quibus 
adolescens  in  schola  nostra  instituendus  mihi  commendabatur.  Adfuit 
et  mater  pueri  jam  scholasticis  aliis  adscripti,  et  cujus  rationem  prae- 
ceptores,  ut  par  est,  habere  pergent.  Dolemus  interim,  externos  et 
inopes  tam  multos  confluere,  ut  in  hac  difficili  rerum  annona  singulis 
consulere  et  egestatem  illorum  sublevare  aut  optatum  eis  Maecenatem 
reperire  neutiquam  liceat.  Nam  et  ignotis  minusque  probatis  minus 
confiditur,  nec  pauci  utcunque  provecti  meliorem  conditionem  jam  pridem 
expectant,  atque  ut  novis  hominibus  praeponantur  sibi  deberi  autumant, 
Verum,  quod  in  nobis  est,  operam  dabimus  ut  nostra  benevolentia. 
nostrumque  studium  suo  tempore  commendatis  illis  non  defuisse  vide- 
atur.  Opto  ex  animo,  ut  sapientia  tua  cum  suis  recte  valeat,  nostroque 
nomine  Patronos  et  amicos  officiose  salutet.  Datum  Friburgi  4ta  Sep- 
tembris  Anno  1590. 

Servus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Nobili  et  eximio  viro  Ioanni  Iacobo  a  Staal  supremo  scribae  apud 
Solodorenses,  Domino  et  amico  singulari. 

2282.  CANISIUS  P.  IODOCO  ITAEO  et  MMTKTATIS  BTOYICIIS 

landsbergensibus.  Friburgo  Helvetiorum  17.  Decembris   1  590! 

Ex  autographo  (2°;  %  1>- :  i"  P- 2  inscr.  et  sigill.).  fnscriptioni  manu  antiqua 
aduotatum  est:  rex  archivo"  [provinciae  Germaniae  superioris  V].  Folii  pars  infima. 
in  qua  Canisii  nomen  subscriptum  erat.  iam  desecta  est.  Autographum  lioc  exstat 
Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae,  Jes.  in  gen.,  Fasc.  13  No.  VJ14.  Apographum 
autem  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum  exstat  in  cod.  monac.  „Lat.  1.60G"  f.  114.  Lit- 
fcerarum  partem  latine  edidit  Python  357;  earundem  partem  germanice  vertit  Riess  504; 
particulam  ex  eq  posuit  Duhr,  Jes.  I  233.  Gallice  litterarum  partem  posuerunt 
J.  Dorigny  S.  J.,  La  vie  du  Reverend  Pere  Pierre  Canisius,  A  Paris  1707.  44(5  447. 
et  Mirhrl  40:;     404.     [isdem  usus  sum  in  .Petrus  Canisius"  293     294. 


1  Ioanni  a  Lanthen-Heid  praetori  sive  sculteto  friburgensi. 


31(3     2282.  Canisius  P.  ltaeo  et  Societatis  Noviciis  landsbergensibus.    17.  Dec.  1590. 

luvari  cupit  Sociorum  precibus.    Noviciis  virtutes  Christi  parvuli  ad  imitandum 
proponit.     laponia.     Collegium  bruntrutense.     Deus  pro  Galliu  et  Ttalia  orandus. 

t 
Pax  Christi  et  felix  annus  Reverende  Pater. 
Gratus  nobis  fuit  Philippi  fratris  x  aduentus,  quoniam  et  P.  Bre- 
danuni  concionatorem  huc  adduxit  - ,  et  P.  Augustinum  3  in  Italiam 
missum  secum  Lucernam  abduxit,  resque  nostras  utcunque  tranquillas 
inuenit :  Sicut  autem  anno  superiore  feci,  ita  nunc  etiam  facere  constitui, 
ut  R.  T.  tamquam  procuratoris  utar  opera  ad  mei  memoriam  isthic 
domesticis  refricandam.  Eget  enim  senex  septuagenarius  multorum 
praesidijs,  ut  se  in  tanta  uitae  imbecillitate  sustentet,  maioremque 
Christi  gratiam  impetret  ad  nouum,  et  fortassis  extremum  annum  feli- 
citer  ordiendum.  Hoc  igitur  nomine  commendari  uelim  R.  P.  Rectori4. 
P.  Jacobo',  et  alijs  siue  notis  siue  ignotis  patribus  ac  fratribus.  quo- 
rum  nomina  in  libro  uitae  conscripta  esse6  confido.  Quid 
autem  de  chariss.  nouitijs  dicam?  me  quidem  monitore  non  indigent. 
et  habent  quotidie  quod  audiant.  discant.  meditentur  in  schola  Spiritus. 
Optarem  illos  omnes  Christum  infantem  et  paruulum  loete  complecti. 
immo  ipsos  uere  paruulos  effici7  et  alienae  subijci  uoluntati.  nihil 
ut  habere  proprium  uideantur,  et  crucis  amatores  ab  initio  esse  con- 
tendant.  Nullus  infante  Christo  pauperior.  magisque  mundo  uilior  ac 
despicabilior  :  non  patri  tantum  et  matri,  sed  ethnico  etiam  Caesari. 
et  Joseph  fabro  se  ultro  submittit,  in  stabulo  et  praesepi  primam  figit 
sedem ,  pastoribus  rusticanis  se  primum  exhibet  familiarem s .  alijs 
clemens,  sibi  durus  et  seuerus  esse  gaudet,  neque  se  continere  potest. 
quin  pro  sontibus  insons  ipse  profundat  sanguinem 9,  seque  obedientiae 
filium10  clam  palamque  declaret11.  Hunc  paruulum  in  carne  natuni. 
et  ab  Angelis  manifestatum  excipiant  qui  uere  in  Domino  gloriantur 18, 
Deique  filij  secundum  spiritum  esse  concupiscunt.  Ab  hoc  praeceptore 
d i s c a n t  e s s e  m i t e s  e t  h u m i  1  e s  corde1 :! .  omnisque  simplicitatis 
et  obedientiae  formam  assumant.  ita  ut  in  Jesu  salutari  suo  prorsus 
exultent14,  et  ad  illius  exemplum  accedant  proxime.  qui  paruulus 
natus  est  nobis.  et  filius  datus  estir)  onmibus,  qui  Dei  filij  esse 
desiderant.  Amemus  quaeso  et  amplectamur,  si  sapimus,  hunc  paruulum 
natum  et  circumcisum,    eundem    audiamus  benigne  clamantem:   Deli- 


1  1'liilippi  Cassan  tirolensis,    IVatiis  laici   collegii  monacensis    *  Catalogi  mona- 
censes  a.  1587  ei   1590.    G.  Sup.  1!)  II  f.  17";  III  f.  42B). 

2  Ue  P.  [oanne  Bredano  plura  infra  dicentur. 

:i  Augustinum  Putterer   sive  Purethum    *  Catalogi   provinciae  Germaniae  supe- 
rioris  a.  1587  et  1590.    G.  Sup.  L9  II  f.  22*;  III  f.  69ft). 

1  Rectorei  magister  noviciorum  erai  P.  Bonaventura  Paradinas  Duhr,  Jes.  I  .">:>:_' . 
'  Lucio  sive  Luzio    *Catalogus  landsbergensis  a,  l.">!iO.    G.  Sup.  li*  III  f.  77*). 

\|><-  17.  8;   Tliil    I.  3.  ;  Mt    18,  3;   1  <'<>r  11.  20. 

s  Cf.   Lc  2.  1     20  51;  2Cor  8,  !».  °  Cf.  Lc  2,  21.  "'  1  Petr  1.  14. 

"  Cf.  I><-  2,   I     5  21     24  51.         ''  1  (<>r  1.  31;  2  Cor  10,  17.    (T.  Irr  !>.  23  24. 
18  Mt   11.  29.  "  Lc  1.  47:  Hab  :i.   L8.  ''  Ls  '••.  6. 


2283.  Canisius  P.  [oanni  Heidelberger  S.  J.    Friburgo  Helvet.   I*.  Dec.  1590.     HlT 

tiac  meae  esse   cum   filijs  hominum1.     Ego  sum  uobiscum 
usque  ad  consummationem  seculi2. 

Precemur  Dominum  pro  Japonicis,  ut  sicuti  coeperunt,  ad  Christi 
regnum  turmatrm  concurrant,  seque  totos  iugo  Domini  subijciant. 

Boua  est  spes  fore,  ut  Reuerendissimus  Episcopus  Basileensis  uostris 
colle£>'imn  erigat3,  et  nouos  ex  illis  operarios  inmessem  suam  extrudai  '. 
Laborant  Gallia  et  Italia  uehementer 5,  egentque  multis  intercessoribus, 
ut  illarum  prouintiarum  noniine  Dominum  merito  imploremus.  Requirit 
sane  hoc  tempus  non  modo  frequentes  comprecatores.  ueruni  etiam 
collachrymatores,  qui  praesentem  ac  impendentem  iram  Domini  a  nobis 
et  uicinis  nostris  auertant.  Meriti  enim  haec  patimur.  et  inprimis 
relioiosorum  est  proprium.  offensum  Deum  peccanti  populo  reconciliaiv. 
Domestici  nostri  salutant  plurimum  K.  T.  cuius  precibus  me  diKgenter 
commendo  in  Domino,  qui  suam  nobis  benedictionem  augere  dignetur. 
Friburgi  Heluetiorum  17  Decemb.   1590. 

f  Reuerendo  in  Christo  Patri  Judoco,  societatis  Jesu  sacerdoti  m 
domo  nouitiorum  Landspergae. 

♦»»83  CANISIUS  P.  IOAXXI  HEIDELBEBGEB  S.  J.  in    collegio 

monacensi  degenti.  Friburgo  Helvetiorum  17.  Decembris  1590. 

Ex    autoa;rapho    (2°;   7°  p.;    in  p.  2  inscr.  et   sigillum),    quod    est  Monacbii   in 
archivo*  maiore    reipublicae  . "  Jesuitica    m    genere  .    Fasc.  13,    No.   214.     Inscriptioni 
manu  antiqua  ascriptum  est :   ,.Ex  archivo"  [provinciae  S.  J.  Germamae  supenoris.J. 
Apographum    saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum  exstat  iu   cod.  monac.   „Lat.  1606 
f.  115°. 

Petit,  iit  cdllegii  monacensis  Socii  et  iuvenes  UUeranim  studiosi  seprecibns  mrent. 

t 
Pax  Christi  et  felix  annus  chariss.  frater. 
Redit  ad  uos  Philippus  noster,  quem  eo  chariorem  habuimus.  quod 
P.  Bredanum  P.  Augustino  substitutum  nobis  reliquerit (;,  per  illum 
ipsum  non  possum  non  aliquid  scribere  •  ut  ueteris  amicitiae  nostrae 
confirmetur  memoria,  et  ego  Xenium  spirituale  opera  isthic  uestra  nn- 
petrem.  sicut  et  anno  superiore  factum  fuit.  Itaque  patres  fratresquc 
nostros  in  Domino  salutabis  plurimum,  et  petes,  ut  ad  nouum  annum 
rite  ordiendum  et  transigendum  conferant  aliquid  seni  Canisio  iam 
septuagenario.  His  enim  praesidijs  confido,  meque  alijs  remedijs  con- 
solari  non  possum  rectius  in  hac  uitae  breuitate  simul  et  fragilitate.  Nec 
dubito  ex  conuictoribus  et  studiosis  fore.  qui  moniti.  eodem  charitatis 
affectu  me  licet  indignum  prosequi  dignentur.    Quicquid  autem  sponte 

1  Prv  8,  31.  -'  Mt  28.  20. 

3  Iacobus  Christophorus  Blarer  a  Wartensee  episcopus  a.  1591  collegium  bocie- 
tatis  Bruntruti  .Porrentruv.  Pruntrut.  nunc  urbs  reipublicae  bernensis  .  ubi  sedem 
habebat,  fundavit  {Duhr,  Jes.  I  222).  4  Cf.  Mt  9,  38:  Lc  10,  2. 

5  De  Galliae  motibus  v.  supra  p.  298  30;')  308.  Quas  autem  Itahae  calamitates 
Canisius  significet,  ignoro. 

6  De  Fr.  Pbilippo  Cassan,    P.  [oanne  Bredano.    P.  Augustino  Putterer  v.  supra 

p.  316. 


■ 

m 


318 


2284.  Canisius  Claudio  A.quavivae, 


donarint,  erit  id  mihi  sane  gratissimum.  Ego  interim  Monachiensis 
eollegij .  quod  merito  semper  amabo .  non  obliuiscar .  memor  etiam 
P.  Rectoris  l,  P.  Henrici,  P.  Dominici.  P.  Caspari,  P.  Reineri.  P.  Roseti. 
P.  Lucae  et  reliquorum.  quibus  et  P.  Guilhelmum  adiungo  -.  Vide  ut 
ualetudinem  tuam  sedulo  cures.  et  de  multis  bene  merearis,  meique 
crebro  memineris  in  precibus  tuis.  Dominus  JESVS  suam  nobis  bene- 
dictionem  augeat.  ut  nouo  feruentique  studio  nostrae  uocationi  magis 
ac  magis  satisfaciamus.  In  Christo  uale  frater.  Friburgi  Heluetiorum 
17  Decemb.   1590. 

In  Christo  frater  tuus  P.  Canisius  m.  ppr. 

t  Reuerendo  in  Christo  Patri  Joanni  Heidelbergero.  Societatis  .lesu 
sacerdoti.    Monachij. 

2284.       CAMSIUS  CI.AIMO  AQl  AYIYAE  praeposito  generali  Societatis 

Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  7.  lanuarii  1591. 

Ex  autographo    2":   Vf4  pp.;  in  p.  4  inscr.  .     Cerm.  183  f.  297a— 298\ 
Operarii  negligentiores.     „Casusa.    Rector.    Consultores.     Aedifieia.     Helvetiorum 

discordiae.     Visitator.     „Notaea.    Provincialis  contiones  contra  „Navarraeosa .    Collegia 

frtburgenst   et  lucernense  melius  pt  r  eum  curanda.    Eius  socius. 

Pax  Jesu  Christi  et  foelix  annus. 
Admodum  reuerende  Pater. 
Quoniam  anni  tempus.  ut  aliquid  de  collegio  nostro  scribatur  ad- 
monet.  Christo  inprimis  gratias  ago,  qui  hoc  ipsum  satis  tranquille 
commodeque  gubernandum  curat.  quantum  ego  quidem  assequi  possuiu. 
Doleo  tamen  peccari  forte  ab  ipsis  operarijs8  suum  oftitium  non  faci- 
entibus  in  hac  messe  Friburgensi  excolenda.  quae  ualde  inculta,  et 
grauius  quam  ante  affecta  iacere  uidetur.  Deest  proh  dolor.  animarum 
zelus,  frequentiaque  et  fructus  confitentium.  et  exiguus  est  usus  armorum 
spiritualium.  quae  Societati  tribuit  Deus  ad  multorum  aedificationem. 
Suo  interim  muneri  utcunque  respondet  P.  Rector '.  quem  redire  cupio 
ad  casus  conscientiae  explicandos,  quia  hi  toto  iam  anno  interquieuerunt. 
et  partim  politicis.  partim  Ecclesiasticis  hominibus  necessarij  esse  ui- 
dentur.  Optarim  insuper,  Rectorem  nostrum,  qui  hoc  loco  est  gratus, 
et  saepius  et  familiarius  agere  cum  suis  Consultoribus  de  his  rebus. 
quae  ad  institutum  nostrum  praecipue  spectant.  Quoniam  uero  templi 
et  collegij  fabrica  hic  absoluenda  est,  quae  nec  uno  quidem  anno 
exaedificari  potest,  ualde  cupimus  hunc  nobis  Electorem  non  adimi,  sed 


■ 


1  Etector  erat  P.  Simon   Hiend]    Duhr,  Jes.   1881). 

-'  lli  eranl  l'l'.  Henricus  Arboreus,  Dominicus  Menginus,  Casparus  Obergasser, 
Eleinerus  Fabricius,  Cbristopborus  Rosetus,  Lucas  Schoggler,  Guilielmus  Elderen. 
Dubium  tamen  est,  an  lii  omnes  «■(>  tempore  Monachii  fuerint. 

BOperariosu  significai  evangelicos  Mt  9,  :;7  38;  10.  LO;  Lc  1<».  2  7:  1  Tim 
.">.  18;  2  Tim  2.  15  sive  illos  collegii  sacerdotes,  qui  neque  s<hc>lis  babendis  oeque 
rebus  domesticis  curandis  sed  contionibus  catechesibusque  babendis,  confessionibus 
excipiendis,  exercitiis  spiritualibus  tradendis,  aegris  invisendis  similibusque  mini- 
strriis  apostolicis  exercendis  destinati  erant.  '  Petrus  Michael. 


:•*-/ 


1 


'riburi 


Helvetiorum  7.  [anuarii   1591 . 


319 


i 


esse 


relinqui,  quoad  eius  fieri  queat .  ut  ;ili;is  interim  rationes  omittam. 
I'.  V.  sacrificijs  ac  precibite  reuerenter  commendo  miserum  Eeluetiae 
statum.  maxime  <»1>  Gallicum  bellum,  graues  aniniorum  distracfiones 
adferens,  et  Catholicos  quoque  perturbaus,  duni  alij  Regij,  alij  Nauar- 
raei  esse  contendunt \  et  niutuis  interim  odijs  inter  so  magis  magisque 
concertant,  Equidem  cupio  adliuc  illain  nobis  a  Deo  et  P.  T.  dari 
kratiam',  ut  missus  Visitator  non  solum  Heluetiam,  sed  integram  quoque 
brouintiam  nostram  inuisat,  simulque  huic  frigidae  Germaniae  nouum 
balorem  inijciat  ad  nostrorum  saltem  animos  et  illuminandos  et  in- 
tiammandos  in  hoc  instituto.  Nihil  dicam  de  opere  nouo,  quod  broui 
alisoluetur.  et  a  notis  Euangelicis  inscribitur,  propediem  in  lucem 
edendum.  Vtinam  uero  sicut  nostrorum,  ita  et  P.  V.  et  aliorum  isthic 
Patrum  iudicio  aliqua  ex  parte  satisfaciat.  Benedictus  Dominus,  qui 
has  qualescumque  uires  ad  lucubrandum  seni  septuagenario  praebere 
dignatur,  sed  qui  P.  V.  precibus  etiam  atque  etiam  sese  commendat, 
Liceat  obsecro  de  Patre  nostro  Prouintiali 2  aliquid  adiungere, 
quoniam  ad  huius  quoque  collegij  rationem  et  utilitatem  spectat.  Jlle 
duobus  his  annis  nos  uisitans,  coram  Senatu  et  populo  bis  est  publice 
concionatus,  ac  simul  Nauaraeos,  qui  hoc  loco  multi,  et  magni  sunt. 
odiose  perstrinxit.  Sic  autem  eos  appello.  qui  Nauarrae  Regis  '■'  partibus 
fauent  non  religionis  quidem.  sed  praesentis  belli  gratia.  Jamuero 
isthaec  Patris  admonitio  uti  sapientes  amicos,  ita  et  Senatores  quosdam 
offendit,  et  nobis  quidem  obfuit  in  fabrica  collegij,  quae  prorsus  hoc 
anno  ex  eiusdem  Senatus  decreto  cessauit.  Quare  P.  V.  iudicandum 
relinquo,  expediatne  dictum  R.  Patrem  secreto  admoneri,  ut  sibi  deinceps 
caueat  ab  hoc  publicae  admonitionis  genere,  ex  quo  plus  damni  quam 
commodi  capit  Societas,  et  sapientes,  hoc  praesertim  difficili  tempore. 
non  temere  uidentur  otfendi.  Optarim  certe,  maiorem  ab  hoc  Patre 
operam  dari  tum  Friburgi.  tum  Lucernae,  ut  Dominorum  animos  et 
sibi  et  nobis  conciliaret.  Habent  enim  et  Lucernenses  Patroni,  quae 
de  illo  conquerantur,  quod  messi  admodum  copiosae  plures  ac  potiores 
non  tribuat  operarios,  et  iuniores  mittat  Confessarios,  nec  maiorem 
illius  collegij  habeat  rationem,  quod  multis  nominibus  debeat  illi  Reip. 
sicut  probe  nouit  R,  P.  Hoffaeus.  Verum  isthaec  ego  ut  insipiens,  obiter 
indico,  ut  ad  maiorem  aedificationem  Heluetijs  consulatur,  et  nostri 
quidem  minore  laborent  odio  apud  illos  Dominos,  quorum  gratia  et 
beneuolentia  cumprimis  egemus.  Nec  mihi  displicet  illorum  sententia. 
qui  desiderant  aliquid  in  socio  P.  N.  Prouintialis,  ut  is  maiorem  toti 
prouintiae  utilitatem  tempore  uisitationis  adferret,  maxime  si  aliquam 


1  Hi,  Henrico  III.  Galliae  rege  iam  mortuo,  Henrico  Navanae  regi  calviniauo 
regiam  Galliae  'coronam  deberi  dicebant;  illi  eam  bomini  acatbolico  obvenire  posse 
aegabant;  qui  rLigistaeu  vocabantur.  -'  Ferdinando  Alber. 

:!  Henrici  (IV.).  Is  iam  spem  praebuerat  religionis  catholicae  amplectendae ; 
cf.  supra  p.  276.  Henricus  postea  Sociis  friburgensibus  ad  templum  S.  Michaelis  ex- 
struendum  1000  thaleros  douavft    Genoud  98). 


318  "2284.  Canisius  Claudio  Aquavivae. 

donarint,  erit  id  mihi  sane  gratissimum.  Ego  interim  Monachiensis 
collegij ,  quod  merito  semper  amabo ,  non  obliuiscar ,  memor  etiam 
P.  Rectoris  \  P.  Henrici,  P.  Dominici,  P.  Caspari,  P.  Reineri,  P.  Roseti, 
P.  Lucae  et  reliquorum,  quibus  et  P.  Guilhelmum  adiungo2.  Vide  ut 
ualetudinem  tuam  sedulo  cures,  et  de  multis  bene  merearis,  meique 
crebro  memineris  in  precibus  tuis.  Dominus  JESVS  suam  nobis  bene- 
dictionem  augeat,  ut  nouo  feruentique  studio  nostrae  uocationi  magis 
ac  magis  satisfaciamus.  In  Christo  uale  frater.  Friburgi  Heluetiorum 
17  Decemb.   1590. 

In  Christo  frater  tuus  P.  Canisius  m.  ppr. 

f  Reuerendo  in  Christo  Patri  Joanni  Heidelbergero,  Societatis  Jesu 
sacerdoti.    Monachij. 

2284.       CANISIUS  CLAIDIO  AQIAYIVAE  praeposito  generali  Societatis 
lesu.  Friburgo  Helvetiorum  7.  Ianuarii  1591. 

Ex  autographo  (2°;  l'/4  pp.;  in  p.  4  inscr.).    Germ.  183  f.  297a— 298b. 

Operarii  negligentiores.  „Casusa .  Rector.  Consultores.  Aedificia.  Helvetiorum 
discordiae.  Visitator.  „Notaea.  Provincialis  contiones  contra.  „Navarraeosa '.  Cottegia 
friburgense  et  lucernense  melius  per  eum  curanda.    Eius  socius. 

Pax  Jesu  Christi  et  foelix  annus, 
Admodum  reuerende  Pater. 
Quoniam  anni  tempus,  ut  aliquid  de  collegio  nostro  scribatur  ad- 
monet,  Christo  inprimis  gratias  ago,  qui  hoc  ipsum  satis  tranquille 
commodeque  gubernandum  curat,  quantum  ego  quidem  assequi  possum. 
Doleo  tamen  peccari  forte  ab  ipsis  operarijs:i  suum  oftitium  non  faci- 
entibus  in  hac  messe  Friburgensi  excolenda,  quae  ualde  inculta,  et 
grauius  quam  ante  atfecta  iacere  uidetur.  Deest  proh  dolor,  animarum 
zelus,  frequentiaque  et  fructus  confitentium,  et  exiguus  est  usus  armorum 
spiritualium,  quae  Societati  tribuit  Deus  ad  multorum  aedificationem. 
Suo  interim  muneri  utcunque  respondet  P.  Rector4,  quem  redire  cupio 
ad  casus  conscientiae  explicandos,  quia  hi  toto  iam  anno  interquieuei  uut. 
et  partim  politicis,  partim  Ecclesiasticis  homiuibus  necessarij  esse  ui- 
dentur.  Optarim  insuper,  Rectorem  nostrum,  qui  hoc  loco  est  gratus, 
et  saepius  et  familiarius  agere  cum  suis  Consultoribus  de  his  rebus, 
quae  ad  institutum  uostrum  praecipue  spectant.  Quoniam  uero  templi 
et  collegij  fabrica  hic  absoluenda  est,  quae  nec  uno  quidem  anno 
exaedificari  potest,  ualde  cupimus  hunc  nobis  Rectorem  non  adimi.  sed 

1  Hector  erat  P.  Simon   rliendl    lhihr,  Jes.   1881). 

'  IM  ciant  PP.  Henricus  Arboreus,  Dominicus  Menginus,  Casparus  Obergasser, 
Eieinerus  Pabricius,  Christophorus  Etosetus,  Lucas  Schoggler,  Guilielmus  Elderen. 
Dubium  tamen  est,  an  lii  omnes  eo  tempore  Monachii  fuerint. 

:1  „Operarios"  significat  evangelicos  Mt  !t.  :i7  38;  10.  LO;  Lc  1<».  2  7:  1  Tim 
5,  L8;  2 '1'ini  2.  ir>  sive  illos  collegii  sacerdotes,  qui  neque  scholis  habendis  neque 
rebus  domesticis  curandis  sed  contionibus  catechesibusque  habendis,  confessionibus 
excipiendis,  exercitiis  spiritualibus  tradendis,  aegris  invisendis  similibusque  mini- 
stciiis  apostolicis  exercendis  destinati  erant.  '   Petrus  Michael. 


Friburgo  Helvetiomm  m.  lanuavio  1591.  321 

EVOLVTVM"  est  iam  decennium,  Viri  colendi  rt  Ecclesiastica 
dignitate  spectabiles,  quum  ego  primum  in  Friburgensem  hanc  vrbem 
non  sponte  procurrens,  sed  authoritate  maiorum  impulsus  perueni,  vi 
me  qualemcunque  seu  operarium,  seu  ecclesiasten  in  ista  excolenda 
messe  praestarem.  Ita  enim  Deo  Opt.  Max.  cuius  est  proprium  in 
vineani  suam  operarios  destinare1,  placuit,  vt  ego  per  legitimum  ostium 
introductus2,  extremam  aetatis  meae  quasi  scenam  hic  agerem,  ac 
militiam  quam  vocant  emeritam  inter  Heluetios  obtinerem.  Neque  vero 
me  piget  ac  taedet  in  hoc  ipso  agro  tamdiu  versari,  vbi  reipsa  com- 
perio,  vestram  erga  me  et  institutum  hoc  nostrum  beneuolentiam  esse 
singularem,  simulque  praeclara  pietatis  vestrae  studia,  quibus  DEI 
summi  verbum  -et  cultum  quotidie  promouetis,  permulti  mecum  anim- 
aduertunt.  Vnde  non  possum  perenni  bonorum  omnium  authori  non 
gratias  agere,  simulque  gaudere,  quod  obedientia  duce  contisus.  ct 
caritate  comite  animatus,  in  hac  aetate  qualiscunque  collega  et  coope- 
rator  hucusque  vobiscum  degam,  et  communem  Christi  Ecclesiaeque 
causam,  qua  nihil  nobis  debet  esse  antiquius,  aliqua  ex  parte  vestro 
incitatus  exemplo  confirmem  ac  proveham.  Scio  enim  probe,  qualem 
quantamque  prouinciam  religionis  ergo  tot  annis  sustineatis.  et  quam 
gnauiter  pro  Catholicae  fidei  sincera  confessione,  solidaque  doctrina 
decertetis.  praesertim  tot  monstris  errorum  ac  haeresum  vndique  gras- 
santibus,  quae  misere  conuulsum,  proh  dolor,  hunc  Episcopatum  magis 
magisque  dilacerant.  Vestra  enim  vigilantia,  et  simul  incorrupti  Senatus 
nostri  autoritate  constanti  factum  est,  (dicto  absit  inuidia)  vt  multa 
Catholicorum  millia,  tanquam  electae  et  dilectae  reliquiae  Israelis3, 
hactenus  in  Friburgensi  ditione  conseruentur,  suaque  genua  coram 
Baal  et  idolis  aliis  recens  erectis  non  incuruent4,  sed  potius  instar 
senioris  Tobiae,  Dominum  Deum  Israel  in  sancta  Hierusalem  veroque 
eius  templo  sincere  quaerant,  inuocent  ac  adorent5.  Qui  vero  prudens 
vel  ambigat,  vel  inficietur  permagni  referre,  vt  sanae  et  orthodoxae 
doctrinae  depositum,  quod  Apostolus  Paulus  Timotheo  suo  commen- 
dauit ,;.  multis  populis  inseruiat,  illisque  integrum  custodiatur,  et  semper 
Apostolicus  ille  obseruetur  canon  :  Doctrinis  variis  et  peregrinis 
nolite  abduci:  optimum  est  enim  gratia  stabilire  cor,  et 
non  escis7?  Ament  interim  alij,  sibique  sumant  antiqua  nomina,  et 
speciosis  Pastorum,  Doctorum  et  Praepositorum  titulis  glorientur.  Vos 
rectius  per  Dei  gratiam  sapitis,  qui  vt  Christi  ministros,  et 
mysteriorum  Dei  dispensatores*,  reipsa  praestetis,  ab  omni 
haeresi   et   schismate   alieni,    nullis   nouae   falsaeque   doctrinae   ventis 

a)  Omnia ,  <]n«e  seguuntur,  paucis  verbia  exceptia ,  in  Ifbro  typia  ii<<Ii<is  sive  cursivis  </<■- 
seripta  shh/. 


1  Cf.  Mt  20,  1—7;  21.  28;  Mc  12,   1;  Lc  20.  9.  -  Cf.  lo   10.  1—9. 

1  Ir  6,  9;  Ez  9,  8:  11,  13;  Mich  2.   12;  Soph  .'5,   13  etc. 
4  3  Rg  19,  18.  5  Cf.  Tob  1.  6.  "  Cf.  1  Tim  6,  20;  2  Tim  1,  14. 

7  Hebr  13,  !).  *  1  Cor  4,  1.     Cf.  Tit  1,  7 ;  1   Petr  4.  10. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  21 


322     2285.  Canisius  Petro  Schnewly,  Erhardo  Torin,  reliquo  clero  friburgensi. 

circumacti1,  in  Apostolicis  Patrumque  traditionibus  probe  fundati  per- 
sistitis.  idipsum  omnes  dicitis2,  in  eadem  permanetis  regula8, 
vnanimes  vno  ore  Deum  et  Patrem  Domini  nostri  IESV 
Christi  cum  subiectis  ouibus  honorificatis4,  semperque  solliciti 
estis  seruare  vnitatem  Spiritus  iu  vinculo  Catholicae  ej 
Ecclesiasticae  pacis5,  quemadmodum  iampridem  ab  electo  diuinae 
gratiae  vase6  Paulo  estis  edocti.  Eapropter  quod  ille  ipse  suis  tribuit 
Philippensibus,  id  ego  vobis  vestrisque  fratribus  adscribere  non  verebor, 
bonorum  nempe  omnium  authorem  Deum  in  vobis  collaudans,  qui  velut 
in  medio  nationis  prauae  et  peruersae,  non  secus  ac 
luminaria  quaedam  hucusque  splendetis,  verbumque  vitae, 
quod  saluat  animas7,  haud  sine  multorum  profectu,  consolatione, 
et  salute  firmiter  continetis. 

Quae  res  mihi  sane  calcar  addiderunt,  vt  meum  erga  vos  animum 
ac  studium  hoc  aperto  scripto  testarer,  vestraeque  omnium  pietati, 
qui  de  magno  Christi  grege  bene  mereri  pergitis,  ex  animo  gratularer. 
MLeministis  enim  procul  dubio,  quam  diuinum,  salutare,  fructuosum  et 
uecessarium  sit  isthuc  pascendi  docendique  munus,  quod  illo  etiam 
encomio  Daniel  Propheta  decorauit :  Qui  docti  fuerint,  fulgebuni 
quasi  splendor  firmamenti  :  et  qui  ad  iustitiam  erudiunt 
multos.  quasi  stellae,  in  perpetuas  aeternitates8.  Accedit 
quod  officio  meo  consentaneum  esse  duxerim,  vt  quae  per  aetatem 
apud  vos  viua  voce  praestare  nequeo,  praesenti  saltem  opere  compen- 
sarem.  meique  desiderij  et  communis  studij,  quod  formandis  Christiani 
populi  animis  debemus.  hoc  qualecunque  testimonium  ac  specimen  ad- 
hiberem.  Tractamus  ergo  Euangelicas  Notas  in  illis  fundatas  Lectionibus, 
quae  festis  diebus  in  Catholicis  templis  proponi,  et  ex  more  tum  anti- 
quissimo,  tum  probatissimo  explanari  publice  consueuerunt.  Quod 
argumentum  sicut  a  mea  professione  non  videtur  alienum,  ita  vobis 
Orthodoxae  doctrinae  studiosis  gratum,  simulque  ad  pietatem  populo 
instillandain  non  uifrugiferum  fore  confido,  Etenim  hae  Notae,  nisi 
plane  fallor,  locos  et  capita  suggerunt,  quae  cum  saepe  alias,  tum 
diebus  maxime  Dominicis  in  mentem  reuocari,  et  hoc  quidem  pestilenti 
tempore  ad  morbos  animorum  sanandos  vix  vnquam  satis  inculcari 
posse  videntur.  Quanquam  non  ignoro,  multos  et  praestantes  Theologos 
reperiri,  qui  de  huiuscemodi  lectionibus  Euangelicis  multa  vtiliter  et 
praeclare  scripserint,  vt  illa  non  solum  a  doctoribus siue  concionatoribus, 
sed  ttiani  ab  auditoribus  Catholicis  merito  perlegantur.  Nos  vero,  qui 
talibus  coryphaeis  ac  ducibus  libenter  cedimus,  paulo  aliam  docendi 
rationem  sequi,  el  viam  ab  aliis  nonnihil  disparem  ingredi  decreuimus. 
Etenim  quod  aliis  vsitatum  est,  circa  sensum  quem  vocant  literalem, 
non    haeremus,    sed    historiam    Euangelicam    verborumque    contextum 

I  i    Eph    I.   II:  Hebr  13.  9;   [ac   1.  b\  -   1  Cor  1.  10. 

1'liil  :;.   L6.  '  Rom   L5,  6.  Epb   I.  :i.  \«t  !'.  l.">. 

1'hil  •_'.   15  16:  Lac   1.  21.  K  Dan   12,  :;. 


Friburgo  Belvetiorum  m.  [anuario  1591.  323 

ttnxie  discutere  vtplurimuni  supersedemus.  Sat  enirn  habemus,  pauca 
et  praecipua  doctrinae  salutaris  capita  ex  propositis  Euangelioruirj 
lectionibus  excerpere,  eaque  ad"  meditandum  simul  et  precandum  ac- 
commodare  :  vt  si  non  doctis.  saltem  bonis  et  candidis  Lectoribus  pro 
nostra  tenuitate  consulamus,  neque  fcam  ad  intellectum  illustrandum, 
quam  ad  affectus  religiose  concitandos  in  medium  aliquid  adferamus. 
Siquidem  res  ipsa  loquitur,  nimis  veram  esse  multorum  querelam  de 
sunmia  horum  exulceratorum  temporum  iniquitate,  quibus  antiqua 
Orthodoxorum  pietas  in  plurimorum  animis  vel  iacet  extincta,  vel  adeo 
quidem  refrixit,  vt  ad  vigorem  pristini  officij  vix  resuscitari  posse 
videatur.  Multis  igitur  et  ingentibus  stimulis  indigemus,  vt  communis 
ille  tepor  ac  torpor,  qui  nostros  animos  iampridem  foede  occupat, 
subinde  discutiatur,  vtque  falsa  reiecta  securitate,  quae  fundi  nostri 
est  calamitas,  ad  diuinum  timorem  et  amorem  in  nostris  animis  re- 
nouandum  postliminio  redeamus,  ne  alioquin  in  hac  velut  longa,  saeua 
et  rigente  prorsus  hyeme,  quae  agrum  nostrum  informem  ac  sterilem 
efticit,  tam  diu  haerere  et  frigere1'  pergamus.  Nimium  est  sane  stupidus. 
qui  non  intelligit,  Christi  vaticinium  ad  haec  nostra  et  postrema  tempora 
pertinere.  Multi  pseudoprophetae,  inquit,  surgent,  et  sedu- 
cent  multos,  et  quoniam  abundabit  iniquitas.  refrigescet 
charitas  multorum.  Qui  autem  perseuerauerit  vsquc  i  n 
finem,  hic  saluus  erit1.  Nec  dissentit  Apostolus,  cuius  quidem 
sententiam  indies  magis  ac  magis  videmus  impleri.  In  nouissimis 
diebus,  ait,  instabunt  tempora  periculosa,  et  erunt  ho- 
mines  seipsos  amantes:  habentes  quidem  speciem  pietatis, 
virtutem  autem  eius  abnegantes2,  vt  caetera  praeteream. 

Igitur,  vt  vnde  deflexit,  eo  redeat  oratio.  operae  pretium  facturus' 
videbar,  si  eiusmodi  Euangeliorum  lectionibus,  quae  singulari  DEI 
spiritu  selectae  atque  digestae,  toties  in  Ecclesia  repetuntur,  quasdam 
notas  adscriberem.  Harum  vero  vsum  et  fructum  in  eo  ponimus.  vt 
si  fieri  queat,  velut  surdastris  vellicentur  aures,  et  dormitantibus  torpor 
excutiatur,  frigidaeque  mentes  incalescant,  ac  demum  ociosi  maleque 
feriati  homines  ad  suum  ofticium,  quod  Christo  Ecclesiaeque  cumprimis 
debent,  propius  reuocentur,  maximeque  ad  precandi  et  meditandi  studium, 
quod  modo  passim,  et  turpiter  quidem  neglectum  cernimus.  magis  ac 
magis  assuetiant.  Etsi  enim  complures  hodie  reperimus.  qui  matris 
Ecclesiae  praescriptum  et  ordinem  in  his  ipsis  lectionibus  probent  ac 
seruent  :  tamen  qui  fiat  nescio,  vt  pauci  ad  festos  dies  Ecclesiasticosque 
ritus  animuin  serio  applicent,  vtque  germanorum  filiorum  instar,  sanctis- 
simae  parentis  sensus  et  affectus  spirituales  induant.  illisque  syncer< 
ac  pie  delectentur.  Nam  quod  iam  olim  Gatliae  lumen  et  decus  Hilaiius 
de  suis  ciuibus  est  questus,    in   nostros   quoque  Catholicos    hoc  seculo 

a)  In  ]',    Caniaius  huie  v.  addidit  v.  docendum.         b;  et  infrugiferi  esse   li  c      operai    fac- 

turuH  pretium  B. 


1  Mt  24,  11     13.  -'  2  Tini  :;.   1   2  5. 

21 


324     2285.  Can.  Schnewly,  Torin,  reliquo  clero  frihurgensi.    Frib.  Helv.  m.  Ian.  1591] 

competit,  vt  iure  cum  illo  dicamus:  Plerumque,  immo  semper,  vitio 
nostro  accidit,  vt  quae  legi  in  Ecclesia  audimus.  auribus  atque  animis 
nostris  longe  ab  liis  peregrinantibus  negligamus,  vt  per  audiendi  in- 
curiam  vilescat  apud  nos  coelestium  dictorum  dignitas.  Locus  est  in 
explicatione  Psalmi  135  '.  Adeo  nobis  satis  non  esta.  Catholicum  retinere 
nomen.  et  manere  in  Ecclesia,  nisi  legem  etiam  Ecclesiae  obseruemus, 
quemadmodum  illa  sancti  Spiritus  confirmat  sententia :  Audi,  fili  mi. 
disciplinam  patris  tui,  et  ne  dimittas  legem  matris  tuae2. 
sicut  hunc  locum  Epiphanius  interpretatur ;!.  JNeque  abs  re  quidem  fore 
putauimus,  si  dum  nostra  sensa  proferimus.  quaedam  etiam  e  sacris 
literis  Patrumque  monumentis  testimonia  commisceremus.  Haec  enim 
velut  stellulae  quaedam  et  gemmae  lucentes,  suam  apud  pios  tenent 
gratiam,  ac  sicut  profanam  npuitatem4  saepe  coarguunt.  ita  Ortho- 
doxam  veritatem  nunc  maxime  oppugnatam  non  parum  illustrant  ac 
roborant  \ 

Demum  quicquid  isthuc  est  operis,  de  quo  alios  aliter  sinimus 
iudicare,  id  nos  ad  summam  summi  DEI  gloriam  et  singularem  Lec- 
torum  vtilitatem  euulgamus,  vestroque  cumprinhs  ordini,  honorabiles 
viri,  verbique  diuini  praecones,  et  ouium  Christi  pastores,  reuerenter 
nuncupamus  atque  inscribinms.  Quem  sane  laborem  non  solum  vobis 
purae  Catholicaeque  doctrinae  custodibus  et  assertoribus  conferre. 
verumetiam  per  vos  aliis  iidei  vestrae  concreditis  ouibus  commendatiorem 
eftici,  maiorem  in  modum  optamus.  Quod  si  me  vti  seniorem,  vestrique 
honoris  amantem  audire  dignamini,  fratres  in  Christo  IESV  dilectissimi. 
magnae  id  curae  vobis  semper  erit,  vt  omnes  et  singuli  auream  vereque 
Apostolicam  obseruetis  normam.  quae  ad  ordinis  vestri  dignitatem 
vindicandam  plurimum  valet,  hodieque  satis  inculcari  non  potest.  Sic 
autem  habet  Graece  Paulus:  ercexe  oeauxuj,  Kai  xfj  bibao~Ka\ia,  erriueve 
auTOic;  •  toOto  ydp  ttoiujv,  Kai  oeauTOv  oujoeic;,  Kai  toucj  dKOuovidcj  oou, 
hoc  est,  ATTENDE  TIBI  ET  DOCTRINAE  :  insta  vel  persiste 
in  illis:  Hoc  enim  faciens,  et  teipsum  saluum  facies,  et 
eos  qui  te  audiunt5.  Dominus  IESVS  princeps  pastorum11. 
et  omnis  Ecclesiae  caput7,  qui  vos  velut  operarios  in  messera 
suam  excolendam  euocauit8,    ac  fideliter   laborantibus   immensa  aeter- 

a)  I»  B.  Cctn.  stta  mantt  sie  cofrexit:  Eteiiim  haudquaquam  satis  est  1>)  roberant,  .1. 

1  Jn  Psalmum  1.'!.")  n.  1    Migne,  P.  lat.  IX  768).         -  Prv   1.  8. 

'  S.  Ejpiphanius  de  commemoratione  mortuorum  iii,  officiis  divinis  facienda  lo- 
quens :  'AvaYKaiuji;  y\  'EkkXii0"'"  touto  dmreXei,  -rrapdboaiv  Xajiouoa  irapd  TTartpujv. 
Ti<;  bi  buvrjaexai  Beauov  ur|Tp6c  KaxaXueiv,  r|  vo(uov  Ttaxpoc/,  ujc  tu  Trapd  tuj  ZoXo- 
uujvti  eipriu^va  •  "AKOue,  vie,  Xdyouc  iraTpoc  oou,  Kai  un  dTrujar)  Oeauouc  priTpoc  oou  • 
oeiEac,  oti  ^YTpdqpuic  Te  kui  dYpdqpujc  ^bibuOKev  6  TTaTi^p,  tout^otiv  6  6eoc  6  uovo- 
Yevqc  Kai  to  uyiov  TTveu,ua  •  r\  he  uriTnP  'lU^v  f)  'EKKXtiaia  eixe  9eauouc  ^v  auTf) 
Keiuevouc,  uXutouc,  ur)  buvaue^vouc  KaTaXu8f)vai :  Adversus  Haereses,  haer.  7.*i  alias  55 
n.  !»    Migne  P.  gr.  KLIl  515). 

'  Cf.  1  Tim  6,  20.  "'  1  Tim    I.   16.  "  1   Petr  5,  4. 

7  Eph   1.  22;  :>.  23;  cf.  Col   I.   18.  8  Cf.  Mi  9,  38;  20,   1     * ;  Lc  10,  2. 


2286.  I<>.  lac.  a  Staal  Canisio.    Solodoro  10.  Martii   L591.  325 

naque  praemia  praeparauit,  vestros  omnium  conatus  ad  sui  nominis 
gloriam,  multorumque  salutem  prouehendam  etiam  atque  etiam  prosperet, 
totique  agro  Friburgensi  peculiariter  benedicat.  Datum  Frrburgi  Hel- 
uetiorum,  anno  post  Christum  natum,  M.  D.  XCl.  '  Mense  Ianuario. 

228«.  IOAXXKS  IACOBIN  A  STAAL,  reipublicae  solodoranae  patri- 
cius  et  arebigrammateus,  CANISIO.  Solodoro   10.  Martii    1591. 

Ex  apographo,  scripto  manu  ipsius  Staalii,  qui  eidem  inscripsit  ..I).  Petro  Ca- 
iiisio"  et  subseripsit  rDD.  Iodoco  Pfiffero  ac  Petro  Canisio.  Societatis  Jesu  Theologo. 
1591".    Cod.  solod.  „Stal*  p.  138  139. 

Canisii  opus  evangelicum  et  historia  S.  Ursi.  MUUes  solodorani  in  Gattia.  Prae- 
positi  infimiitas. 

Non  obliuione  ueteris  nostrae  amicitiae,  quae  apud  me  sacrosancta 
est,  neque  negotijs  meis  quantumuis  magnis,  factum  est,  quod  R.  V.  P. 
mensibus  iam  aliquot,  nihil  literarum  a  nobis  acceperit.  Sed  communes 
partim  horum  temporum  calamitates,  quae  nobis  optatam  scribendi 
materiam  ademerunt,  partim  etiam  Operis  tui  Euangelici  editio  \  quam 
nostris  naenijs  impedire  ne  per  sonmium  quidem  debuimus,  a  scribendo 
me  deterruerunt.  Ad  prius  impedimentum  quod  attinet,  ne  nunc  quidem, 
pro  uotis  sese  scribendi  occasio  offert,  tam  Galliae  quam  patriae  rebus 
in  eodem  quasi  luto  haerentibus.  Ad  priuatum  uero  tuum  otium  quod 
attinet,  tametsi  non  ignorem,  te  praeclaris  cogitationibus  nunquam  non 
occupatum  esse,  spero  tamen  pietatem  tuam  post  emensum  Operis 
Euangelici  laboriosum  pelagus,  ad  tempus  uela  suspendisse,  recreandis- 
que  debilitatis  ingenij  uiribus  menseis  aliquot  consecrasse.  Jnde  factuni 
est,  ut  non  solum  literis  nostris,  legendis,  sed  et  Vrsinae  historiae 
continuandae 2  uacare  nunc  te  posse  augurer.  Si  (ut  uereor)  ipsum  argu- 
mentum  per  se  ieiunum  est,  occasione  SS.  Thebeorum  Martyrum  Chri- 
stianae  militiae  exemplar  siue  norma  nostris  hominibus  proponj  poterit, 
hoc  praesertim  tempore,  quo  nonnulli  caussam  belli  non  satis  atten- 
dentes,  animarum  discrimen  adeunt.  Ex  ijs  literis  quae  29  Januarij 
prope  Syluanectum 3  siue  Dammartinum 4  datae  sunt,  intelligitur  Arig- 
gerum  nostrum 5  una  cum  sua  legione  post  longam  sollicitationem  tandem 
ut  dimittantur,  a  Rege  impetrasse,  sed  ea  conditione,  ut  adhuc  unum 
aut  alterum  mensem  differant,  quo  rationes  iniri  queant,  modusque 
aliquis  inueniatur,  ne  omnino  nudi  siue  male  contenti  domum  remit- 
tantur.  Faxit  Deus  ut  nobiscum  Catholicum  Pascha G  celebrare  possint . 
Praepositus  noster 7,    uir  integerrimus  et  meliore  fortuna  dignus,   ante 

a)  M.D.XCV.  B. 


1  Notas   in    evangelicas    lectiones    dierum    dominicorum  signiftcat,    circa  m.  Ia- 
nuarium  a.  1591  Friburgi  editas,  v.  supra  p.  320. 

'-'  Cf.  supra  p.  307.  3  Senlis  in  Gallia  (,Oise\ 

4  Significari  puto  Dammartin-en-Seroe  (Seine-et-Oise). 

5  Laurentius  Aregger   sive  Arecker  a.  1589  ab  Henrico  (IV)  Navarraeo  legioni 
militum  lielvetiorum  in  Gallia  militantium  praefectus  erat.  De  quo  plura  infra,  ep.  2362. 

8  Pascba  futurum  erat  11.  Aprilis.  7  Ursus  Haeui :  v.  supra  p.  301-. 


326  2287.  Claudius  Aquaviva  Canisio.    Roma  13.  Martii  1591. 

duos  tresue  menseis,  mirabilem  metamorphosim  passus,  in  rictu  [?]  i 
oculi,  loquendi  ac  uidendi,  inprimis  uero  memoriae  usum  ita  amiserat, 
ut  de  eodem  actum  esse  arbitraremur,  sed  paulatim  sese  recolligit, 
quanquam  uerear  ut  unquam  officio  suo  fungj  possit.  Vtinam  [ne] b  [?] 
6opu(3oTToioc;  quidam  minister  illius  uices  obiret.  Sed  Deus  patrum 
nostrorum1  uiuit,  qui  potens  est  una  cum  tentatione  dare 
prouentum.-.  Idem  uenerabiles  tuos  canos  ut  aquilae  reinnouescere 3 
faciat,  Salodoro  Heluetiorum  10  die  Martij  .1591. 

Salutetur  nomine  meo  quam  officiosissime  D.  Schneulius  Episcopi 
Laussanensis  Vicarius  etc. 

R.  V.  P. 

obseruantissimus 
Jo.  Jac.  v.  Staal. 

Ex  verbis  apographo  huius  epistulae  ab  ipso  Staalio  subscriptis,  quae  supra 
sunt  posita,  conicere  licet,  Staalium  Canisio  epistulam  misisse  interposita  opera  Io- 
doci  Pfyffer  patricii  et  consulis  lucernensis. 

Canisius  Staalio  respondit  24.  Martii  1591. 

2287.  CliAUDIUS  AQUAVIVA    praepositus    generalis  Societatis    Iesu 

CANISIO.  Roma  13.  Martii  1591. 

Ex  commentario  sic  inscripto :   „Friburgi  P.  Petro  Canisio.''    G.  Sup.  2  f.  62b. 

Collegii  prosperitas.  Bector.  Precatio>ies  pro  Helvetia.  /'.  Alberi  contiones  contra 
Navarraeos. 

Gratae  mihi,  ut  semper,  fuere  Reuerentiae  V.  litterae  quas  initio 
huius  anni  scripserat  de  Collegio  isto,  quae  tamen  ad  nos  nonnisi  his 
diebus  peruenerunt.  Placuit  autem  quod  omnia  cum  Dei  gratia  recte 
procederent,  et  P.  Rector  '  prudenter  officio  suo  fungeretur.  Quod 
ueroc  proponebat  ne  officio  isto  amoueretur  tum  ob  alia,  tum  ob  fa- 
bricam  perficiendam,  certe  iam  tempus  erat  concedendi  ei  aliquam 
quietem  post  tot  annos ;  isque  ipse  uehementer  sane  id  a  nobis  postu- 
larat.  Quare  cogitabimus  quid  ad  maiorem  Dei  gloriam  futurum  uideatur, 
idque  cum  Deid  gratia  exequemur. 

Ceterum  quod  ad  statum  Heluetiae  attinet,  quem  Reuerentia  V. 
Deo  precibus  commendari  cupiebat,  faciemus  id  quidem  propter  com- 
mune  bonum,  quod  cum  eo  coniunctum  est.  Debemus  autem  sperare 
in  Domini  bonitate,  qui  omnia  diriget  ad  suam  maiorem  gloriam. 

Quod  autem  narrabat  de  Patre  Prouinciali  non  dubito  quin  id  ex 
zelo  fecerit",  et  sperans  etiam  se  aliquid  profecturum ;  si  tamen  nullus 
est  alius0  fructus  quam  offensionis,  sine  dubio  melius  est  abstinere. 

a)  Sic;  volebatne  scribere:  ictu  ?  I>)  Nescio  nn  hoc  v.  supplendum  trit .  Vocabulo  enim  9opu[?0- 
TTOlOtJ,  guod  sequitur,  sionificari   solet  homo  turbulentus  vel  sediciosus.  c)   Sic  in  comm.  correctum 

est  ear  autcm;  sequitur  magnopere,  ohlitt.        tl)  ei  comm,        e)  //"'•  p.  supra  vereum  scriptum  est. 


1  Dt  26,  7;  1  Par  12.  17;  2  Par  14,  7:  20.  6;  Tob  3,   13;  S.  7:  Dn  2,  23  etc. 
'-'  1  Cor  10,  13.  :1  Cf.  Ps  102,  5.  '  Petrus  Michael. 

5  Ferdinandus  Alber  Friburgi    a.  L589  et   1590   e  sacro  suggestu  ^Navan-aeos14 
vituperaverat ;  v.  supra  p.  319. 


2288.  Canisius  lo.  Iac.  a  Staal.    Friburgo  Helvetiorum  24.  Martii  1591.     327 

Nec  aliud  modo  occurrit,  nisi  quod  commendo  me  Reuerentiae  V. 
precibus,  et  sanctis  sacrificijs,  egoque  ei  omnem  gratiam  et  bene- 
dictionem  in  utroque  homine  precor.    Romae  13  Martij.   1591. 

♦»288  CANISIUS   IOANXI   IACOBO    A    STAAI.,   patricio   et   archi- 

*   grammateo  solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  24.  Martii   1591. 

Ex  apographo  (A)  saeculo  XVII.  scripto,  quod  est  in  Cod.  monac.  „Lat.  1606" 
f.  165.  Apographum  (B)  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypoV)  scnptum  ex- 
stat  in  Can.  56,  n?  5  f.  5«— 6». 

Amici.  Quid  in  Canisii  „Notis"  emendandum?  Eistoriae  S.  Ursi  impedimenta 
duo.    Helvetii  in  GaUia  mUitantes. 

Pax  Ghristi  Jesu  nobis  aeterna. 

Non  potest  mihi  non  esse  iucundum,  Eximie  uir,  quod  ad  scrip- 
tionem  intermissam  redeat  humanitas  tua,  et  suis  amicis  litteris  ueterem 
erga  me  beneuolentiam  renouet,  stabiliatque,  R:  D:  praepositum1  cui 
multum  debent  Solodorenses  conualescere  gaudeo,  ualdeque  cupio  ut 
integre  nobis  Christi  gratia  restituatur;  officiose  illum  et  Ecclesiasten2 
et  Ludimagistrum 3  ex  me  cupio  salutari.  Vtinam  saluus  breui  redeat 
miles  Solodorensisal,  et  cum  hoc  ipso  D:  Balthasar  Grisachiusb  [?],  cui 
ego  propter  antiquam  exhibiti  hospitij  gratiam  et  aliorum  beneficiorum 
nomine  permultum  debeo5.  Cum  primum  idem  ex  Gallia  redient,  ex 
me  amanter  illum  salutes,  uelim,  salua  illi  et  familiae  ex  ammo  precor 
omnia,  nec  dubito  quin  idem  iam  pridem  et  Patriaec  et  suorum  ardenti 
desiderio  teneatur  fortasse  etiam  pertaesus d  uitae  militaris.  Meas  notas 
isthuc  conuolasse  scio,  ex  his  munus  confecit  noster  Typographus ', 
meque  praeuertit  in  offerendo  illud  atque  donando.  Quoniam  uero? 
iudicium  tuum  ego  magnifacio,  exspecto  sane  quem  gustum  ceperis  ex 

a)  Salodurensis  B.  b)   Vel  Grissachius,  ut  est  in  B.  c)  B.  haud  recte :  patris.         d)  per- 

taessus  etiam  B.         e)  Hoc  v.  deest  in  B. 

1  Ursum  Haeni,  praepositum  capituli  S.  Ursi ;  v.  supra  p.  3012. 

2  Significari  Nicolaum  Feusium  (Feusi,  Fousin)  colligitur  ex  Staaln  htteris  b.  la- 
nuarii  1597  ad  Canisium  datis;  v.  infra,  ep.  2381. 

3  Franciscus  Guillimannus  (Guilliomens)  Friburg!  Helvetiorum  circa  a.  lo68 
natus  in  Societatis  scholis  friburgensibus  et  dilinganis  ac  Mediolani  httens  studuit 
et  Fribur-i  sodalitati  quoque  marianae  nomen  dedit.  Anno  1590-159»  Solodon 
scholae  latinae  capituli  S.  Ursi  ^provisorem",  1595-1605  Lucernae  oratons  hispani 
secretarium  egit  Anno  1606  Friburgi  Brisgoviae  in  universitate  factus  est  professor 
litterarum  politiorum  et  historiae,  quam  etiam  insignibus  aliquot  libns  illustravit, 
mortuus  a  1612  {Alex.  Daguet,  Biographie  de  Francois  Guillimann  de  Fnbourg,  ln- 
bourg  1843,1—3;  J-  Kiilin,  Franz  Guillimann ,  in  .Freiburger  Geschichtsblatter 
Xj  i 223). 

4  Milites  dicit,  qui  in  Gallia  stipendia  faciebant ;  v.  supra  p.  325. 

5  Anno  1581,  quo  Canisius  Solodori  fuit  (v.  infra.  monum.  1286),  ibidem  „Bal- 
thasar  von  Grissach"  capitaneus  interpretem  agebat  legati  regis  Galliae.  Quo  is 
munere  etiam  a.  1586  functus  est.  Eodem  anno  subcenturio  cohortis  praetoriae 
(BGardelieutenanttt)   regis   Galliae    vocatur   (Eidgenossische   Abschiede   IV",    7dD    <6\) 

949  952  959). 

6  Notas  in  evangelicas  lectiones  dierum  dominicorum ;  v.  supra  p.  320. 

7  Abraham  Gemperlin. 


328         2289.  P.  Georgius  Salbius  Canisio.    Dilinga  exeunte  m.  Aprili  1591. 

prima  leetione  huius  operis,  quod  vtinam  Euangelicum  dici  mereatur. 
Nouit  prudentia  tua  quam  sit  rarum  atque  difficile  morosis  nostri 
seculi  hominibus  in  hoc  scribendi  genere  satisfacere,  pauci  eninr'  can- 
didi  et  aequi  censores  inueniuntur.  Est  auteni  amicitiae  syncerae  hoc 
proprium  munus,  ut  amicus  amicum  libere  moneat,  imo  et  corrigat, 
praesertim  ubi  bono  publico  ad  Christi  gloriam  inseruiendum  est.  Venio 
ad  Vrsinam  Historiam,  quae  mihi  ut  optabam.  non  succedit'1  feliciter, 
obc  duplex  impedimentum.  Vt  enim  virumd  amicissimum  nihil  celem, 
amanuensis  meus  Bauarus  in  patriam  profectus,  contra  fidem  datam 
duobus  mensibus  abest,  ut  de  illius  reditu  dubitare  cogar.  Tum  Typo- 
graphus  noster  queritur  Solodorni c  [?]  nullum  reperiri.  qui  dignetur. 
uel  polliceri,  uel  conferre  aliquid  ad  futuri  operis  editionem,  uel  ad 
editorum  exemplarium  distractionem.  Peto  igitur  tuae  prudentiae  con- 
silium,  quid  mihi  faciendum  uideatur,  cum  et  scriba  desit  necessarius. 
quem  hic  reperire  sit  difhcillimum,  et  typographus  minime  diues  tergi- 
uersetur,  meque  ad  elucubrandum  efficiat  segniorem.  Placet  alioquin 
propositi  argumenti  dignitas.  quae  ad  milites  nostros  admonendos  multa 
suggerit,  simulque  ad  Reipub:  uestrae  laudem  facile  potest  accomodari. 
Optarim  interim  certius  extare  fundamentum  cui  superstruere  liceat, 
ut  firmius  aliquid  de  mei  laboris  fructu  sperare  mihique  polliceri  possim. 
Haud  sane  putabam  hoc  molestiarum  genus  obuenturum.  ut  iam  de 
progressu  incepti  operis,  uelim  nolim,  ambigere  cogar.  Bone  Deus,  in 
quae  nos  tempora  reseruasti?  quibus  tanta  militum  turba,  in  Galliam 
properat,  nostramque  scindit  Heluetiam  ac  funesta  multa  portendit K 
Mirum  interim  ac1  miserandum  est,  praesentem  simul  et  imminentem 
offensi  Numinis  iram  a  paucis  agnosci,  timeri".  placari,  perinde  ac  si 
prorsus  insontes  essemus,  ac  uicinae  calamitatis  nullo  sensu  tangeremur. 
Bene  uale  uir  amicissime  tuosque  domesticos  instruere  perge,  sacrum 
ut  pascha  cum  fructu  celebrent,  uereque  [?] h  cum  Christo  resurgant. 
Datum  Friburgi  Heluetiorum  24  Martij  .1591  \ 

Jn  Christo  Seruus  Petrus  Canisius  manu  propria\ 

Nobili  viro  Dom.  Ioanni  Iacobo  a  Staal  •  Patritio  et  Archi- 
grammateo  Solodorensi.  amico  cumprimis  observando. 

228«».         I».  GEOROIUS  SAI.HIIS  S.  J.  CANISIO. 

Dilinga  exeunte  m.  Aprili   L591. 
Ex  apographo,  de  quo  infra,  ep.  2290. 

Canisius  Salbio  27.  Maii  1591  scripsit:  „Litteras  vestras  mihi 
Pater  Theodoricus  reddidit."  Quae  cum  perisse  videantur,  vide  de  //■-< 
Canisii  epistulam,  </it<tin  modo  dioci,  H<i<-  enim  Canisius  Salbio  respondit. 

a)  Jn  li    sequitur  et.        b)  Ita  H.;  Buaedit  .1.        c)  feliciter.    Est  H.        d)  //<><■  i>.  ■/•>si  ;„  .1  .• 

supplevi  ex  K.        <•)   Vel  Saloduri,  </<"<"'  est  <«  i:         l    ct   /(.        g)  In  1<  sequitur  et.       li)  Vel  aovi- 

que,  </«<"'  est  in  H.         ii  llinir  annum  stipplevi  ex  /■'..•  iinm  in  A.  deest.  k*  Xnscriptio  sequens,  </«<<< 
deest  in  .1  .  suppleta  <  st  <  x  li 

1  Amio  L591  denuo  ex  cantonibus  catholicis  milites  auxilio  veneruni  Ligae; 
<■  protestantibus  autem  multi  pro  Henrico  IV.  pugnabant;   cf.  Mayer  II  270. 


2290.  Canisius  P.  Georgio  Salbio  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  27.  iVIaii  1591.     15211 

P.  Theodoricus  Canisius  cum  Ferdinando  Alber  praeposito  provinciali  Dilinga 
in  Helvetiam  versus  profectus  est  24.  Aprilis  1591  Germ.  169  I".  I18a).  Georgius 
galbius  Ottobura  Ottobeuren,  pagus  Suebiae  bavaricae  a.  L549  ortus,  Dilingae  a.  1  r>7< ) 
in  Societatem  admissus,  primum  Monachii  10.  Augusti  1">72  Societatis  vota  simplicia 
nuiicupavit  cx  Hoffaei  * Catalogo  autogr.  et  Salbii  testimonio  autogr. ;  Codd.  -VI  35" 
f.  52  et  „11.  42"  p.  74.  Lnitio  anni  1592  Dilingae  „Praefectus  Monachorum  in 
Conuictu,  Confessarius  templi,  Catechista  in  Parochia"  erat  (*^Catalogus  Provinciae 
Bermaniae  Superioris  a<l  initium  Anni  1592";  G.  Sup.  44  f.  79a).  Adam  Flotto  S.  J., 
brovinciae  huius  historiographus,  haec,  praeter  alia,  de  eo  memoriae  prodidit:  „Ca- 
ritas  ei  sui  despicientia  virum  formaverant,  deposcentem  semper  veluti  propriam 
silii  curam  eorum,  quorum  obsequia  plurimum  meriti,  famae  nihil  haberent.  Perpetuo 
terebat  pauperum  ac  leprosorum  domos,  nunquam  laetior.  quam  si  quid  ea  causa 
mcommodi  ferref  (Historiae  Provinciae  Germaniae  Superioris.  Pars  Tertia,  Augustae 
findelicorum  1784,  n.  509).  Collegii  dilingani  *  Litterae  annuae  anni  1605  (quo  anno 
nbidem  mortuus  est)  haec  de  eo  liabent:  „Sacrae  meditationi  impense  deditus,  ex  qua 
(juotidie  aliquid  conceptum  per  plurimos  annos  in  librum  retulit.  Docendae  iuuentuti, 
feopuloqne  Catechesi  plurimum  studuit  et  profuit,  ediditque  in  horum  promotionem 
multa,  quaesitis  singulari  diligentia  patronis,  qui  huiusmodj  libellos  et  imagines  pau- 
peribus  dispertienda  curarent"  (ex  exemplo  archetypo.,  „Germ.  Sup.  Hist.  1600  1630"). 

2290.      CANISIUS  P.  GEORGIO  SA  I.ISIO  8.  J.,  Collegii  dilingani  sodali. 

Friburgo  Helvetiorum  27.  Maii  15!H. 

Ex  apographo,  saeculo  XVIII.  ex  archetypo  descripto,  in  cuius  pagina  altera 
est  testimonium  authenticitatis,  quod  vocatur,  Friburgi  Helvetiorum  a.  1730  datum. 
Exstat  Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  Jes.  in  gen.  Fasc.  13  No.  214. 

Praefatiuncula  editoris:  P.  Theodoricum  Canisium,  Petri  Canisii  fratrem  ex 
patre,  Dilinga  in  collegium  lucernense  transmigrare  ab  Aquaviva  praeposito  generali 
iussum  (v.  supra  p.  320),  Ferdinandus  Alber  praepositus  provincialis  secum  Friburgum 
Helvetiorum  adduxit,  ut  et  in  huius  collegii  visitatione  provincialis  „socium"  ageret. 
et  Petrum  fratrem  reviseret.  Aquavivae  Alber  *scripsit  Friburgo  17.  Maii  1591: 
„ Valet  cum  alijs  domesticis  Senex  P.  Petrus  Canisius,  et  fratris  Tbeodorici  complexu 
fuit  recreatus."  Et  *  Lucerna  2.  Iunii  1591:  „Lucernam  heri  cum  P.  Theodorico  ex 
Friburgo  Deo  Duce  adueni  incolumis"  (ex  autographis;  Germ.  169  f.  149a  159a).  In 
h  Catalogo  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris  initio  a.  1592  Romam  misso  affirmatur, 
P.  Theodoricum  Canisium  Lucemae  esse  „Praefectum  spiritualem.  et  confessarium 
collegij,  exhortatorem ,  lectorem  Casuum  conscientiae ,  Confessarium  externorum" 
(G.  Sup.  44  f.  81b). 

Res  a  P.  Theodorico  Canisio  gestae  et  gerendae.  Socii  cum  mUitibus  in  Galliam 
profecfKri.     Haereticorum  furores.     Salbii  Idbores.     Simulacrum  crucis. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  Charissime  Frater. 

Litteras  vestras  mihi  Pater  Theodoricus J  reddidit,  nobisque,  et 
Helvetijs  gratulor  de  tali  operario,  qui  Lucernae  haudquaquam  otiosus 
erit,  ac  infructuosjis,  Domino  auxiliante.  Socium  hactenus,  et  Comitem 
fidum  praehuit  Reuerendo  Patri  Provinciali 2,  Reverendissimum  Dominum 
Basiliensem 3,  et  Friburgum  Brisgojae,  sicut  et  Basileam  invisit,  multa- 
que  didicit  de  his  Regionibus,  quae  in  posterum  usum,  ac  fructum 
adferre  possint.  Utiles  hic  habuit  exhortationes  coram  domesticis,  et 
Mariana  sodalitate,  multoque  rectius  valet,  quam  Dilingae  ex  hac  ipsa 


Canisius;  V.  supra  p.  320.  2  Ferdinando  Alber. 

Iacobum  Cbristopborum  Blarer  a  Wartensee,  qui  Bruntruti  sedem  habebat. 


328        2289.  P.  Georgius  Salbius  Canisio.    Dilinga  exeunte  m.  Aprili  1591. 


prima  lectione  huius  operis,  quod  vtinam  Euangelicum  dici  mereatur. 
Nouit  prudentia  tua  quam  sit  rarum  atque  difficile  morosis  nostri 
seculi  hominibus  in  hoc  scribendi  genere  satisfacere,  pauci  enima  can- 
didi  et  aequi  censores  inueniuntur.  Est  autem  amicitiae  syncerae  hoc 
proprium  munus,  ut  amicus  amicum  libere  moneat,  imo  et  corrigat, 
praesertim  ubi  bono  publico  ad  ( Jhristi  gloriam  inseruiendum  est.  Venio 
ad  Vrsinam  Historiam,  quae  mihi  ut  optabam.  non  succedit1'  feliciter, 
obc  duplex  impedimentum.  Vt  enim  virum'1  amicissimum  nihil  celem. 
amanuensis  meus  Bauarus  in  patriam  profectus,  contra  fidem  datam 
duobus  mensibus  abest,  ut  de  illius  reditu  dubitare  cogar.  Tum  Typo- 
graphus  noster  queritur  Solodorni e  [?]  nullum  reperiri.  qui  dignetur. 
uel  polliceri,  uel  conferre  aliquid  ad  futuri  operis  editionem,  uel  ad 
editorum  exemplarium  distractionem.  Peto  igitur  tuae  prudentiae  con- 
silium.  quid  mihi  faciendum  uideatur,  cum  et  scriba  desit  necessarius, 
quem  hic  reperire  sit  difficillimum,  et  typographus  minime  diues  tergi- 
uersetur,  meque  ad  elucubrandum  efficiat  segniorem.  Placet  alioquin 
propositi  argumenti  dignitas,  quae  ad  milites  nostros  admonendos  multa 
suggerit,  simulque  ad  Reipub:  uestrae  laudem  facile  potest  accomodari. 
Optarim  interim  certius  extare  fundamentum  cui  superstruere  liceat. 
ut  firmius  aliquid  de  mei  laboris  fructu  sperare  mihique  polliceri  possim. 
Haud  sane  putabam  hoc  molestiarum  genus  obuenturum.  ut  iam  de 
progressu  incepti  operis,  uelim  nolim,  ambigere  cogar.  Bone  Deus,  in 
quae  nos  tempora  reseruasti  ?  quibus  tanta  militum  turba,  in  Galliam 
properat,  nostramque  scindit  Heluetiam  ac  funesta  multa  portendit l, 
Mirum  interim  ac'  miserandum  est,  praesentem  simul  et  imminentem 
offensi  Numinis  iram  a  paucis  agnosci,  timeri",  placari,  perinde  ac  si 
prorsus  insontes  essemus,  ac  uicinae  calamitatis  nullo  sensu  tangeremur. 
Bene  uale  uir  amicissime  tuosque  domesticos  instruere  perge,  sacrum 
ut  pascha  cum  fructu  celebrent,  uereque  [?] h  cum  ( Jhristo  resurgant, 
Datum  Friburgi  Heluetiorum  24  Martij   .1591  '. 

Jn  Christo  Seruus  Petrus  Canisius  manu  propriak. 

Nobili  viro  Dom.  Ioanni  Iacobo  a  Staal  •  Patritio  et  Archi- 
grammateo  Solodorensi,  amico  cumpriinis  observando. 

2289.        P.  GEORGIUS  SALBIUS  S.  .1.  CANISIO. 

Dilinga  exeunte  m.  Aprili   1591. 
Ex  apographo,  de  quo  infra,  ep.  2290. 

Canisius  Salbio  27.  Maii  1591  scripsit:  „IAtteras  vestras  mihi 
Pater  Theodoricus  reddidit."  Quae  cum  perisse  videantur,  vide  de  iis 
Canisii  epistulam,  quam  )nodo  dixi.  JI<i>-  enim  Canisius  Salbio  respondit. 

a)  Jn  H    sequitur  et.        b)  Ita  B.;   Buaedii   A,        c)  feliciter.    Ksi   /(.        d)  Hoc  v.  deest  i»  .1  .• 

supplevi  '.r  K.        e)    Vel  Saloduri,  quod  est  in  J:         1  ei   /'.        g)  /"  B.  seqttitur  et.       li)  Vel  Dovi- 

que,  quod  i  st  in   K.         i)  llnnr  annum  supplevi  ex  H.;  nam  in  .1.  deest,         k>  Inscriptio  sequens,  •/«"' 
dt  •  at  'ii  .1  .  nupplt  tu  i  st  i  .r  K. 


\ 


'  Aiiin)  L59J    denuo   ex    cantonibus   catholicis   milites  auxilio  venerunt  Ligae; 
e  protestantibus  autem  multi  pro  Benrico  IV.  pugnabant;   cf.  Mayer  II  270. 


'.*' 


%      f 


1 


2290.  Canisius  1'.  Georgio  Salbio  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  27.  Maii  1591.     329 


celem. 


eripossim, 
.  ut  iam  de 


itmt  kit: 


P.  Tbeodoricus  Canisius  cum  Ferdinando  Alber  praeposito  provinciali  Dilinga 
in  Helvetiara  versus  profectus  est  24.  Aprilis  1591  Germ.  169  I'.  I18a).  Georgius 
ialbius  Ottobura  Ottobeuren,  pagus  Suebiae  bavaricae  a.  1549  ortus,  Dilingae  a.  L570 
in  Societatem  admissus,  primum  Monachii  10.  Augusti  1572  Societatis  vota  simplicia 
ptuncupavit  cx  Hoffaei  *Catalogo  autogr.  ei  Salbii  testimonio  autogr. :  Codd.  .VI  35" 
f.  .")•_'  et  .11.  •!"_"  p.  74.  Lnitio  anni  1592  Dilingae  -PraefVctus  Monachorum  in 
Conuictu,  Confessarius  templi,  Catechista  in  Parochia1'  erai  * ^Catalogus  Provinciae 
Germaniae  Superioris  ad  initium  Anni  1592";  G.  Sup.  44  f.  79a).  Adam  FlottoS.J., 
brovinciae  huius  historiographus,  haec,  praeter  alia,  de  eo  memoriae  prodidit:  _('a- 
ritas  et  sni  despicientia  virum  formaverant,  deposcentem  semper  veluti  propriam 
silii  curam  eorum,  quorum  obsequia  plurimum  meriti,  famae  nihil  haberent.  Perpetuo 
Lerebat  pauperum  ac  leprosorum  domos,  uunquam  laetior,  quam  si  quid  ea  causa 
mcommodi  ferret"  (Historiae  Provinciae  Germaniae  Superioris.  Pars  Tertia,  Augustae 
Vindelicorum  1734,  n.  509).  Collegii  dilingani  *  Litterae  annuae  anni  1605  quo  anno 
ibidem  mortuus  est)  haec  de  eo  habent:  .Sacrae  meditationi  impense  deditus,  ex  qua 
Buotidie  aliquid  conceptum  per  plurimos  annos  in  librum  retulit.  Docendae  iuuentuti. 
bopuloqne  Catechesi  plurimum  studuit  et  profuit,  ediditque  in  horum  promotionem 
multa.  quaesitis  singulari  diligentia  patronis,  qui  huiusmodj  libellos  et  imagines  pau- 
peribus  dispertienda  curarent"  (ex  exemplo  archetypo.,  -Germ.  Sup.  Hist.  1(300  1630"  . 

2290.      CANISIUS  P.  GFORGIO  S  AII5IO  S.  J.,  collegii  dilingani  sodali. 

Friburgo  Helvetiorum  27.  Maii  1591. 

Ex  apographo,  saeculo  XVIII.  ex  archetypo  descripto,  in  cuius  pagina  altera 
est  testimonium  authenticitatis,  quod  vocatur,  Friburgi  Helvetiorum  a.  1730  datum. 
Exstat  Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  Jes.  in  gen.  Fasc.  1,3  No.  214. 

Praefatiuncula  editoris:  P.  Theodoricum  Canisium,  Petri  Canisii  fratrem  ex 
patre,  Dilinga  in  collegium  lucernense  transmigrare  ab  Aquaviva  praeposito  generali 
iussum  (v.  supra  p.  320),  Ferdinandus  Alber  praepositus  provincialis  secum  Friburgum 
Helvetiorum  adduxit.  ut  et  in  huius  collegii  visitatione  provincialis  .socium"  ageret. 
et  Petrum  fratrem  reviseret.  Aquavivae  Alber  *scripsit  Friburgo  17.  Maii  1591: 
-Valet  cum  alijs  domesticis  Senex  P.  Petrus  Canisius.  et  fratris  Theodorici  complexu 
fuit  recreatus."  Et  *Lucerna  2.  Iunii  1591:  -Lucernam  heri  cum  P.  Theodorico  ex 
Friburgo  Deo  Duce  adueni  incolumis"  (ex  autographis;  Germ.  169  f.  149a  159a).  In 
"  <  'atalogo  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris  initio  a.  1592  Romam  misso  affirmatur. 
P.  Theodoricum  Canisium  Lucernae  esse  -Praefectum  spiritualem,  et  confessarium 
collegij,  exhortatorem ,  lectorem  Casuum  conscientiae .  Confessarium  externorum" 
(G.  Sup.  44  f.  81b). 

Res  a  P.  Theodorico  Canisio  gestae  et  gerendae.  Socii  cum  militibus  in  Galliam 
profecturi.     Uaereticorum  furores.     Salbii  labores.     Simulacrum  crucis. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  Charissime  Frater. 
Litteras  vestras  mihi  Pater  Theodoricus J  reddidit,  nobisque,  et 
Helvetijs  gratulor  de  tali  operario,  qui  Lucernae  haudquaquam  otiosus 
erit,  ac  infructuosiis,  Domino  auxiliante.  Socium  hactenus,  et  Comitem 
fidum  praebuit  Reuerendo  Patri  Provinciali 2,  Reverendissimum  Dominum 
Basiliensem 3,  et  Friburgum  Brisgojae,  sicut  et  Basileam  invisit,  multa- 
que  didicit  de  his  Regionibus,  quae  in  posterum  usum,  ac  fructum 
adferre  possint.  Utiles  hic  habuit  exhortationes  coram  domesticis,  et 
Mariana  sodalitate,  multoque  rectius  valet,  quam  Dilingae  ex  hac  ipsa 

1  Canisius ;  v.  supra  p.  320.  2  Ferdinando  Alber. 

3  Iacobum   Christophorum  Blarer  a  Wartensee.  qui  Bruntruti  sedem  habebat. 


330     2290.  Canisius  P.  Georgio  Salbio  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  27.  Maii  1591. 

peregrinatione.  Orate  Dominum,  ut  confirmet  in  illo,  quod  multis  ab- 
hinc  annis  non  sine  magno  multorum  fructu  coepit  Dilingae,  Ingolstadij, 
atque  in  hac  tota  Provincia.  Orandum  etiam  nobis  pro  exercitu  Hel- 
veticorum,  quem  Pontifex  Maximus  una  cum  Italorum  Copijs  mittit  in 
Galliam,  ut  hoc  nobile  Regnum  tamdiu  afflictum,  et  oppressum  ab 
Haereticis  tandem  aliquando  restituatur ' .  Ex  Nostris  electi  sunt  duo 
P.  Everardus,  et  P.  Chunrardus,  qui  ut  spirituales  operarij  suas  dent 
operas  Militibus,  sicut  S.  D.  N.  et  P.  Generalis  postularunt 2.  Habebunt 
illi  abunde  quod  agant,  atque  sustineant  in  hac  longa,  et  difficili  ex- 
peditione,  ut  merito  illos  Domino  commendare  debeamus.  Potens  est 
quoque  Sathan  in  Haereticis  valde,  et  horribiliter  grassantibus,  et  sacra 
passim  profanantibus  non  sine  miseranda,  et  deploranda  multarum 
Ecclesiarum  devastatione.  Sic  enim  nostra,  et  multorum  Catholicorum 
peccata  merentur,  ut  iratus  Deus  multis,  gravibusque  flagellis  Ger- 
maniam,  et  Galliam  puniat,  suamque  Justitiam  inobedientibus,  ac  in- 
gratis  evidenter  ostendat.  Caeterum  divinae  bonitati  gratias  ago,  quod 
Elvangae  bonam  navaris  operam  in  Dominica  messe3,  quodque  isthic 
una  cum  Religiosis  libenter,  ac  tranquille  verseris4,  ut  jam  iterum  huic 
obedientiae  tuae  fructui  ex  animo  gratuler  •  discamus  ubique  Dominum 
praesentem  agnoscere,  et  sanctam  ejus  benedictionem  nobis,  operibus- 
que  nostris  reddere  salutarem. 

Fortassis  novus  Antistes 5  tuam  quoque  postulabit  operam,  ut  quod 
catechismo    tradendo   coepisti,    progressum,    et   successum   habeat   in 

1  Gregorius  XIV.  his  copiis  Ligam  adiuvabat  contra  Henricum  (IV.)  Navarraeum 
pugnantem ;  cf.  Mayer  1.  c.  II  270. 

2  Electi  erant  ex  collegio  lucernensi  PP.  Everardus  Cremerius  et  Martinus 
Conradus:  pro  Cremerio  tamen,  ut  Alber  Lucerna  20.  Iunii  1591  Aquavivae  *scripsit, 
P.  Georgius  Heppius  ex  collegio  ingolstadiensi  milites  comitari  iussus  est  (ex  autogr. : 
Germ.  169  f.  177  a). 

3  „Rursum  Elwangam  nostri  hoc  anno  bis  terue  sunt  euocati  a  Principe  illius 
loci  vigilantissimo"  Wolfgango  a  Hausen  praeposito  capituli  elvacensis.  .  .  .  „Tempore 
supplicationum  pro  Gallia  institutarum  ciues  pene  omnes  confessi  sunt.  .  .  .  Principis 
sumptu  elegans  civib.  excitatum  Dominj  sepulchrum,  multis  occasio  magnae  deuo- 
tionis.  .  .  .  In  pagis  quoque  vicinis  eodem  tempore  confessiones  auditae  plurimae.  In 
alia  quadam  Elwacensj  excursione  iussu  Illustrissimi  Principis  omnia  templa  eius 
ditioni  subiecta  a  nostris  visitata  sunt,  multorum  hominum  commodo  spirituali  et 
divini  cultus  instaurationeu  :  *  Litterae  annuae  provinciae  Oermaniae  superioris  7.  Fe- 
bruarii  1591  datae,  „Collegium  Dilinganum"  (Germ.  141  f.  278a).  Elvangae  a,  1591 
.statis  diebus  poenitentiae,  piaculare  sacrum  obiere  mille  quingenti  quinquaginta 
septem :  .  .  .  in  quotidiana  Catechcsi  distributae  institutiones  pjae  eiusdem  Principis 
sumptu"  :  Rclatio  de  collegio  dilingano,  in  vLiffcris  Societatis  lesu  duorum  annorum 
MDXC  et  MDXCP,  Romae  1594,  294. 

4  Salbius  praefectum  agebat  iuvenum  religiosorum,  qui  ex  variorum  ordinum 
monasteriis,  inprimis  suebicis  et  helveticis,  Dilingam  in  contubernium  sive  convictum 
S.  Hieronymi  mittebantur :  v.  supra  p.  329.  „Conuictorum  Collegiuro  adeo  excreuit, 
vt  (quod  rarum  alias)  in  solo  Humanitatis  Cvmnasio  triginta  Monachi  numerentur"  ; 
Relatio,  de  qua  supra,  adn.  3  (1.  c.  291). 

5  Marquardo  a  Berg  28.  Ianuarii  1591  mortuo,  electus  est  episcopus  augustanus 
21.  Martii   1591    Ioannes  Otto  a   (Jemmmircn. 


2293.  Al.  Holier  S.  J.  Can.   1591.    2294.  Can.  Pranc.  a  Rocca  S.  J.  25.  Aug.  L591.     333 

nistamni  frangantur,  quibus  tam  prospere  succedunt  impii  conatus  ob 
nostras  et  commimes  populi  iniquitates.  Gratulor  autem  Ecclesiae 
Augustanae,  c-ui  tam  praeclarus  obtigit  antistes1,  de  quo  multa  liceat 
bene  sperare,  et  qui  gentem  nostram  diligit2  ut  audio.  Demum 
H.  T.  valde  rogo,  ut  sicul  hactenus  fecit,  ita  pergat  Augustanam  ornare 
cathedram,  et  de  suis  auditoribus  bene  mereri,  et  quod  a  me  antea 
praetermissum  fuit  officium,  sedulitate  sua  in  viuendo  et  docendo 
supplere3  in  Christo  Iesu  Domino  nostro1.  qui  suam  nobis 
gratiam  augeat,  ut  ad  auream  justitiae  coronam3  consequendam 
digne  in  hac  aetate  provecta  praeparemur.  Bene  vale  Pater,  et  Cam- 
sium  amantem  redama.    Friburgi  Helvetiorum  30.  Maij   1591. 

In  Christo  servus  IVt.  Canisius. 

2293.         P.  ALKXAM)KR   HOLLEB    S.  J. .   parochialis   templi    oeni- 

pontani  contionator,  CANISIO. 

Oeniponte  aestate  vel  autumno  a.  1091. 

Ex  apographo,  de  quo  dicetur  infra,  ep.  --'•-)!'">. 

Canisius  28.  Novembris  1591  Hdllero  scripsit:  „Seritis  resjpondeo 
literis  tuae  charitatis,  quae  propter  ueterem  coniunctionem,  amicitiamqui 
nostram  mihi  pergratae  fuerunt.u  Plura  de  his  litteris,  quae  iam  non 
exstant,  vide  in  epistula   Canisii,  quam  modo  dixi. 

Alexander  Hsller  Hellev.  Haller  vindobonensis  Can.  H  596 2),  circa  a.  1540 
natus  G.  Sup.  19.  H  f.  19»;  111  p.  -i">  •  Romae  eo  ipso  die,  q[uo  S.  Ig»ati»s  mortuus 
est,  i»  Societatem  admissus,  cum  hanc  ad  Canisium  epistulam  dedit,  iam  Vindobonae 
philosophiam  et  controversias  theologicas  explieuerat,  complurihus  locis  contionator 
fuerat  Pragae  magistrum  noviciorum  egerat,  collegiis  brunnensi,  olomucensi,  oem- 
pontano  rector  praefuerat  Kroess,  B5hm.  Prov.  1  7(i  137  296  367  506;  Duhr, 
Jes.  1  1904:  Kropf  IV.  Dec.  8,  ».  17  19).  1»  *  Catalogis  provinciae  Germaniae  supenons 
a  1589  et  initio  a.  1592  Romam  missis  legitur,  eum  Oeniponte  contionatorem  i»  par- 
ochia  esse:  praeterea  erat  a.  1589  „Consultoi ■"  rectoris,  ,Confessarius  CoUegij  et 
Templi  Praefectus  rerum  spirituaUum",  a.  1592  .Monitor"  rectoris  et  eiusdem  8Con- 
sultor",  rConfessarius  Collegij  et  templi"  G.  Sup.44  f.  77«  80"  .  A»»o  1592  Constantiam 
>»iss»s  est.  ubi  a.  1611  vita  cessit,  cum  primus  Sociorum  constantiensium  supenor 
fuisset.  collegii  fundamenta  iecisset,  cathedralis  ecclesiae  contionatorem  egisset,  orandi 
diligentia.  poenitentiae  studio,  animi  demissione,  immensis  i»  animarum  cura  exantlatis 
laboribus  magnam  adeptus  sanctitatis  famam  Dukr,  Jes.  1  407  411;  Konr.  GrSber, 
Geschichte  des  Jesuitenkollegs  und  -Gymnasiums  i»  Konstanz,  Konstanz  1904,  21 
2:5  27  63  196  197;  Jo.  Nadasi  S.  J.,  Annus  dierum  memorabilium  Societatis  Jesu, 
Antverpiae  1665,  199—200). 

2294.         CANISIUS  P.  FRAWCISCO  A  ROCCA  S.  J.   Romae  degenti. 

Friburgo  Helvetiorum  25.  Augusti  L591. 

Ex  Litteris  archetypis  2°;  :!  4  p.;  in  P-  -  inscr.  et  sigillum),  ah  ipso  Canisio 
subscriptis  ^Seruus"  etc.).    Germ.  183  f.  300. 

De  valetudine  et  scriptione  sua,  Theodorico  Canisio,  calamitatibus  puhlicis.  Pre- 
cationes  pro  se  et  aliis  petit. 

1  Ioannes  Otto  a  Gemmingen.  a  Lc  >.  ->. 

Canisius  a.  1559—1566  cathedralis  ecclesiae  augustanae  contionator  fuerat. 

4  Rom  (>.  -_'.".  etc.;  v.  supra  i>.  2485.  5  2  Tim   1.  8. 


334  2295-  Canisius  P.  Alexandro  Holler  S.  J. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  pater. 
Ex  multis  quos  antea  Romae  cognoscebam,  nunc  pauci  superesse 
uidentur,  inter  quos  charitatem  tuam  mihi  salutandam  putaui.  Ego 
iam  toto  decennio  apud  Heluetios  dego,  et  magis  magisque  cum  senili 
imbecillitate  conflictor,  ut  merito  ad  nouissima  mea  praeparem  uias 
meas.  Et  quia  non  licet  alijs  concionari,  scribo  aliquid  quod  nonnullis 
concionaturis  ad  Dei  gloriam  seruiat,  quoad  aetas  sanitasque  permittunt l, 
P.  Theodoricus  frater  meus  Lucernae  uersatur,  fortassis  ut  et  ipse  suam 
aetatem  apud  Heluetios  tandem  absoluat,  suumque  talentum  utiliter 
illic  expendat  in  Domino.  Dolemus  tam  multos  Romae  ut  audimus,  ex 
hac  migrare  uita,  magnamque  caritatem  apud  Jtalos  inualescere,  qua 
multi  passim  extinguantur.  Dominus  Deus  uarijs  nos  flagellis  in  Jtalia, 
Gallia  et  Germania  uisitat.  Vtinam  uisitationis  nostrae  tempus 
cognoscamus2,  et  ad  percutientem"1  serio  redeamus3.  Opto 
sane  ubicunque  uersaris,  te  laete  Domino  seruire  in  hac  uocatione 
sancta,  et  saepe  pro  nobis  orare  atque  sacrificare,  ut  ueteri  tuae  in 
nos  beneuolentiae  satisfacias.  Salutabis  ex  me  Patrem  Ximenez4, 
P.  Augustinum  \  cui  alias  a  me  scriptum  est,  et  amicos  alios.  Vide 
Pater  ut  recte  habeas,  et  Germaniae  tuae  ob  Luteranum  militem  satis 
afflictae  non  obliuiscaris (;.  Oramus  Deum,  ut  exercitum  Catholicum  in 
Gallia  tueatur,  hoc  praesertim  tempore,  quo  cruentum  conflictum  com- 
plures  expectant 7.  Pergratum  erit,  si  uel  semel  meo  nomine  septem 
inuisas  Ecclesias*.  et  in  locis  tam  sacris  pro  Canisio  tuo  Deum  et 
sanctos  eius  implores,  ut  felicem  peregrinationis  huius  exitum  aliquando 
consequi  liceat.  Dominus  Deus  in  utroque  nos  homine  ad  sui  nominis 
gloriam  tueatur.    Datum  Friburgi  25.  Augusti.   1591. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius  manu  propria. 

f  Reuerendo  patri  in  Christo  Francisco  a  Rocca  Societatis  JESV 
Sacerdoti  charissimo  •  Romae. 

2295.  CANISIUS   P.  ALEXAXDRO   IIOI.LER    S.  J..   parochialis 

ecclesiae  oenipontanae  contionatori. 

Friburgo  Helvetiorum  28.  Novembris  1591. 
Ex    apograpbo   saeculo    XVII.    scripto    et  a  librario   sic   inscripto:    .1591.    Ad 
II.   P.    Alexainlrum     Maller    Cnncionatorem    Oeniponti."      Cod.    monac.     .Lat.     1606* 

r.  n;i'    162* 

a)  Sic  omnino  cenaeo  corrigendum  east   autographum,  </»"</  /<<</»/  perficientem ;  v.  infra,  adnot.  8. 


1  .Notas  in  Evangelicas  lectiones"  significat;  v.  supra  p.  320  ei  infra  p.  340. 

-  Lc  1!»,  44.  '  ls  9,  13. 

1  Didacum  sive  Iacobum  Kimenez  Jimen£z  ;  de  «rao  \.  Can.  IV  802;  \  187. 
Putterer;  v.  supra  p.  331. 

"  Mense  Auyusto  a.  lf)91  jirope  lloclilioniiuin  Hochbeim  collecti  ciant  plns  6000 
equitum  el  9000  peditum,  (|iii  suh  Christiano  principe  anbaltino  eoque  calviniano) 
Henrico  IV.  Navarraeo  subvenirenl    Janssen  V    '"'  88). 

'  Cf.  supra  p.  332.  '   De  boc  pietatis  exercitio  v.  supra  p.  1864. 


Friburgo  Helvetiorum  28.  Novembris  L591.  335 

Oenipmitanoruni  pictas.  Societas  in  Austria  florens.  Vindobonenses.  Fr.  Scklcr. 
Sarra  facienda.     Collegia  bohcmica.     Canisius  subsidia  sacra  petit.     „Notaca . 

Pax  Christi  et  felix  annus  Reuerende  Pater. 

Serius  respondeo  literis  tuae  charitatis,  quae  propter  ueterem  con- 
iunctioneiu,  amicitiamque  nostram  mihi  pergratae  fuerunt.  Scio  graues 
occupationes  tuas  et  assiduas  fere  conciones,  quae  tuum  silentium  facile 
exeusare  possunt l.  Gaudeo  Oenipontanos  in  pietate  proficere  magis, 
quam  deficere,  et  nostros  amanter  complecti  pro  sua  humanitate.  Con- 
firmet  Deus  religiosiores,  suasque  conscientias  saepius  confessione  Sancta 
purgantes,  quibus  ex  me  salutem  dices  praesertim  Domino  Dreylinga2 
ualetudinario. 

Perlibenter  accepi  scripta  de  bono  statu  Collegiorum  in  Austria 
et  Bohemia :},  Deoque  gratias  ago,  qui  nouos  nobis  amicos  et  Patronos 
suppeditat,  ad  fidem  uindicandam,  et  Societatem  propagandam,  hoc 
tempore  malo.  Agnoscent,  ut  spero  Viennenses  tempus  suae 
visitationis4,  quam  terrificam  experti  sunt5,  fortassis  uelut  prae- 
sagium  grauioris  calamitatis  quae  Austriacis  imminet.  Sit  illis  ac  nobis 
propitius  Deus,  ac  suam  iram  ab  iis  Prouincijs  clementer  avertat,  prae- 
sertim  ob  peccatum  discessionis  et  inobedientiae.  In  pace  requiescat 
bonus  Jacobus  Viennae  Sacristanus,  quem  hoc  anno  defunctum  esse 
audio,  et  cuius  operam  in  meis  peregrinationibus  aliquando  utiliter 
expertus  sum(;. 

Habeo  quod  scribam  de  R.  P.  Prouinciali  Austriaco  ',  mihi  quidem 
ignoto,  sed  uobis  familiari,  quem  ut  amanter  ex  me  salutes  quaeso. 
Valde  optarim  ut  is  me  Rectori  Pragensi 8,  licet  illum  ignorem,  com- 
mendet,  meoque  nomine  sacra  duo  recitari  procuret,  alterum  in  Cathe- 
drali  templo,  apud  D.  Venceslaum  totius  Bohemiae  Patronum,  alterum 
in  templo  domestico9,  nimirum,  pro  conseruatione  et  augmento  Pra- 
gensis  Collegij,  cuius  non  possum  non  meminisse 10 ;  et  pro  felici  anno 

a)  Sic  onmino  censeo  eorrigendum  esse  ex  Preyling,  quod  est  in  apogr.;  r.   infra,  adnot.  2. 


1  Vide  supra  p.  333. 

-  Significari  videtur  Ioannes  Dreyling  a  Wagrain,  ex  clara  Tirolensium  familia 
ortus.  qui  de  Ferdinandi  II.  archiducis  „consilio  aulico"  fuerat;  v.  Can.  VI  713. 

3  Missae  sunt  Canisio,  puto,  litterae  annuae  provinciae  austriacae  S.  J. :  quae, 
nonnihil  tamen  contractae ,  exstant  in  nLitteris  Societatis  Iesu  duorum  annorum 
MDXC  et  MDXCI".   Romae  159-4,  227—284. 

4  Lc  19.  44. 

5  Significatur  fortasse  irruptio,  quam  Turcae  aestate  a.  1591  in  Hungariam  et 
in  Stiriam  versus  fecerant.  Qui  tamen  haud  multo  post  repulsi  sunt  (*  P.  Bartho- 
wmaeus  Villerius  Aquavivae  praeposito  generali,  Vindohona  18.  Augusti  et  7.  Sep- 
temhris  1591 :  Germ.  169  f.  226a  246*). 

0  Mortuus  est  Iacobus  Sekler  sive  Seckler  22.  Decembris  1590  in  coenohio 
S.  Bernardi,  Mosaviae  propinquo  et  paullo  ante  collegio  vindobonensi  attrihuto ; 
v.  Can.  II  843:  III  133. 

7  Bartholomaeo  Villerio  (Willer). 

s  P.  Paulo  Neukirch  (Kroess,  B6hm.  Prov.  I  490).  '•'  S.  Clementis. 

"'  Canisius  huius  collegii  fundamenta  iecerat:   v.  Can.  I  545 — 648  762 — 77.'!. 


336     2296.  Caiusius  Claudio  Aquavivae:    Friburgo  Helvetiorum  initio  a.  1592. 

mihi  utcunque  debilitato  feliciter  impetrando.  Pergratum  esset  de  hoc 
ipso  Collegio  aliquid  accipere,  quod  certe  Sanctis  et  Praecipuis  afflietae 
Boheiniae  Patronis  '  libenter  commendo,  praesertim  in  Festis  quibusdam 
peculiaribus.  Et  quia  Deus  auget  nobis  Bohemica  Collegia  -  ualde  rogo 
eundem  P.  Prouincialem,  ut  illa  suae  paternae  curae  habeat  commendata, 
meque  iam  Septuagenarium  Senem  in  uita  et  morte  illorum  precibus 
participem  faciat  propter  nomen  et  amorem  JESV  Christi  Domini  nostri. 

Idipsum  de  alijs  Austriacae  Prouinciae  Collegiis  dixerim.  quoniam 
tribulationis  et  patientiae  et  probationis  illorum  consors  esse :;  cupioi 
Hoc  unum  super  est.  ut  R.  T.  mihi  procuratorem  agat.  in  hoc  negotiq 
transigendo,  non  minus  Canisium  suum  utrique  Collegio  Halae  una  cum 
domo  Reginali  et  Oeniponti  commendet  ad  spiritualem  strenam  obtineu- 
dam.  Nescio  quando  ueniet  Dominus  ad  iudicandum4;  uires 
paulatim  deiiciunt  et  me  admonent  de  colligendis  sarcinis,  eoque  magia 
uestris  egeo  praesidijs  in  hac  imbecillitate.  Pergo  tamen  ut  possum. 
reliquain  partem  de  notis  Euangelicis  absoluere 5,  ut  Sancti  etiam  hono- 
rentur,  et  bonorum  desiderio  satisfiat.  Alij  maiora  et  meliora  edant: 
senectuti  meae  in  hoc  opere,  ut  spero.  candidi  Lectores  ignoscent.  Vida 
interim,  pater,  ut  tuam  quoque  ualetudinem  cures,  et  ueteris  nostri 
foederis,  quod  est  perpetuum,  non  obliuiscaris 6.  Ofhciose  P.  Rectorem "' 
una  cum  Domesticis,  D.  Haidenreich 8,  D.  Sotum9  una  cum  matre  ac 
amicis  alijs  quaeso  salutes,  meo  nomine,  precor  illis  omnibus  nouumj 
felicem,  et  salutiferum  annum  in  Christo  Domino  Nostro. 

Friburgi  Heluetiorum  28  Nouemb. 

Seruus  in  Christo  Pet:  Canisius. 

2296.        CANISIUS   CLAIDIO  AQVAYIYAI"    praeposito   generali  Socie- 
tatis  Iesu.  Priburgo  Helvetiorum  iTiit i»>  a.  1592. 

Vide  Aquavivae  epistulam  proximam.    Nam  Jiae  Canisii  litterae  perierunt. 

1  SS.  Vito,  Wenceslao,  Sigismundo,  Adalberto,  Procopio;  v.  Can.  1  553. 

2  Societatis  collegia,  praeter  pragense,  exstabant  Brunae  Briinn),  Comotoviae 
Komotau),   Crumloviae    Kruman.   Krumlov). 

:'  Cf.  Apc  1,  9.  4  Js  3,  14.  •'•  Cf.  infra  p.  340. 

0  Pepigisse  eos  conicio,  ut.  qui  prius  moriturus  esset,  a  superstite  certis  suif 
fragiis  iuvaretur;  cf.  Can.  VII  1  _!_?. 

7  [oannem  Fabrum    Ihdir.  Jes.  I   1904  . 

8  P.  Theodoricus  Canisius  S.  J.  in  "litteris  Dilinga  19.  Februarii  1576  Romatn 
ad  P.  Nicolaum  Lanoium  datis:  „Cenati  nobiscum  sunt",  inquit,  in  refectorio  oet* 
pontano  .1).  Cancellarius  KlScklerus,  D.  Cyriactfs  Haidenreich  ei  quidam  doctor,  cuius 

i u   excidil  propemodum,    Dreyling  ni  fallor  vocabatur,    vir  oostri  amantissimus' 

ex  autogr. ;  Germ.  137  f.  101°).  Cyriacus  Heidenreich  Oeniponte  a.  I.*>ti7  consiliarius 
regiminis  Etegierungsrat  era'  e'  postea  camerae  praeses  factus  est  Jos.  Uirn,  Krz- 
berzog  Ferdinand  II.  von  Tirol,  Vol.  I.  Innsbruck  1885,  240  463*  5221;  Vol.  II..  Inn> 
bruck  1888,  248  252  466  4988).  Collegium  halense  prope  Oenipontem  situm  a.  1608 
insigni  beneficio  affecit  „vir  nobilis  Cyrjacus  Heidenreich  a  Pidenegg"  praefectus 
aulae  Guilielmi  V.  Bavariae  ducis    Flotto  III  ~2'2'.\ . 

"  Godefridum  />>it  ;  cf.  Can.  VJ  335   191    l«*T. 


2297.  Aquaviva  Can.    25.  Febr.  1592.    2298.  Can,  Ferdinando.    L,  Oct.  L592.     ;;:;7 

22«>7.        <  III  IUIS    K|IAVIVA    praepositua    generalis    Societatia    [eau 
C  LNISIO.  Roma  25.  Februarii   L592. 

Kx  commentario  sic  inscripto:   BFriburgi  P.  Petro  Canisio ."    G.  Sup.  2  f.  76". 
Canisii  monita,     Visitator.    Canisii  infirmi  constantia  in  laboribus. 

Valde  niilii  proltata  sunt  quae  H.  Vestra  pro  suo  zelo  n<»s  monuM 
de  rebus  istis,  vi  animaduersione  eorte  digna  sunt,  ad  commune  bonum 
istins  Collegij,  ac  reliquae  Proiiinciae *,  ideoqiie  recte  facit  K.  Vestra 
cum  eadem  subinde  suggerit  V.  1'rouinciali -  •  quem  spero  etiam  iiobis- 
cum  diligentem  onmium  rationem  habiturum.  Mihi  vero  idem  quoque 
iudicium  quod  Reuerentiae  Vestrae  vtilem  Prouinciae  futurum  Visita- 
torem  •  atque  in  eam  curam  nunc  mcumbitur,  vt  aliquem  deligamus 
maxime  idoneum.  Caeterum  de  valetudine  R.  Vestrae  etsi  compatior 
incommodis  senectutis.  et  corporis  infirmitati ;  gratulor  tamen  et  gratias 
Deo  ago,  quod  istuin  animum  conseruet  semper  erectum  et  constantem 
in  assiduis  pro  eius  obsequio  laboribus  •  ipsumque  precor  vt  R.  Vestram 
ita  semper  protegat  et  consoletur  sua  diuina  gratia,  quoad  Sponsi 
vocem3  audiat  vocantis  ad  coronam.  Atque  ego  vicissim  eius  precibus 
et  ss.  '  me  plurimum  commendo.    Romae  25.  Februarij. 

Anno  1T)9"2  has  litteras  datas  esse  intellegitur  ex  epistulis,  quae  in  registro 
eas  antecedunt  et  sequuntur;  his  enim  annus  159'2  ascriptus  est. 

22»«.         CANISIUS    FERDIMXDO,    hlio   natu    maximo  Caroli   archiducis. 
principis  Stiriae,  Carinthiae  etc. 

Frihurgo  Helvetiorum  1.  Octobris  1592. 

Ex  harum  litterarum  latine  a  Canisio  scriptarum  versione  germanica,  a  Bla.sio 
Laiihich ,  Ferdinandi  capellano  aulico.  facta ,  quae  est  Vindobonae  in  hihliothecae 
palatinae  Codice  11,758  (,Hanndthiiechlein  .  .  .  von  Petro  Canisio")  f.  3a-  71'.  Litterae 
latinae  iam  penitus  perisse  videntur.     De  qua  re  v.  infra,  monum.  1517. 

Dedicat  ei  Enchiridion  pietatis  in  usum  principnm  compositum.  Ferdinandi 
Tngolstadii  litteris  operam  dantis  virtus.  Gloria  maiorum  eius.  Ldudes  praeceptorum 
wus,  Canisius  cx  theologis  ingolstadiensibus  vetustissimus.  Precatio  omnHbus,  prin- 
cipibus  tnaxime,    necessaria.     ('anisiiis  Austriae  prindpibus  ex  multis  ainiis  addictus. 

Es  wirdt  villeicht  E:  F:  D: 5  wunder  nemmen,  da£  ich  mit  betagtem 
Alter  beladener,  der  ich  ietzo  in  Schweitzerlandt  mein  leben  fuere, 
difi  geringfiiegige  buechlein,  von  so  fern  von  einannder  gelegenen  orten 
zuschickhe,  vnnd  solch  ein  hoche  berschon  vnd  herren  der  mir  vnbekandt. 
vnd  mit  ernstlichen  angelegenem  studio  der  freuen  kiinsten.    bemuhet 


1  Provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris.  2  Ferdinando  Alher. 

:t  Io  3.  29:  cf.  ler  33,  11.  4  T.  e.  sacrificiis. 

5  I.  e.  Ewer  Furstliche  Diirchleiicht  •  Ferdinandus  (1572 — 1G37),  Caroli  archiducis 
principisque  Stiriae,  Carinthiae,  Carniolae,  et  Mariae  Bavarae,  sororis  Quilielmi  V. 
Bavariae  ducis,  filius  natu  maximus,  a.  1590  Lngolstadium  missus  erat,  ubi  etiam 
Maximilianus  I  et  Philippus  Guilielmi  V.  filii  litteris  studebant.  Ferdinandus  primis 
tribus  annis  litteris  humanioribus,  quas  vocant,  operam  dabat  in  paedagogio  universi- 
tati  coniuncto,  quod  Societatis  sodales  regebani  Friedr.  Tfurter,  Geschichte  Eaiser 
Ferdinands  II  und  seincr  Eltern  II.  Schaffhausen  1850,  253;  III.  SchaffhauseD  L851, 
201).  Notum  est,  eum  a.  1619  cum  uomine  Ferdinandi  II.  imperatorem  romanum 
factum  esse. 

Braunsberger,  Cariisu  Epistulae  ei  A.cta.    VIII.  22 


336     2296.  Caiusius  Claudio  Aquavivae:    Friburgo  Helvetiorum  initio  a.  1592. 

mihi  utcunque  debilitato  feliciter  impetrando.  Pergratum  esset  de  lioc 
ipso  Collegio  aliquid  accipere,  quod  certe  Sanctis  et  Praecipuis  afflictae 
Bohemiae  Patronis '  libenter  eommeudo,  praesertim  in  Festis  quibusdam 
peculiaribus.  Et  quia  Deus  auget  nobis  Bohemica  Collegia  -  ualde  rogo 
eundem  P.  Prouineialem,  ut  illa  suae  paternae  curae  habeat  commendata. 
meque  iam  Septuageuarium  Seuem  in  uita  et  morte  illorum  precibus 
participem  faciat  propter  nomen  et  amorem  JESV  Christi  Domini  nostri. 

Idipsum  de  alijs  Austriacae  Prouinciae  Collegiis  dixerim.  quoniam 
tribulationis  et  patieutiae  et  probationis  illorum  consors  esse :!  cupio. 
Hoc  unum  super  est,  ut  R.  T.  mihi  procuratorem  agat.  in  hoc  negotio 
transigendo,  non  minus  Canisium  suum  utrique  Collegio  Halae  una  cum 
domo  Reginali  et  Oeniponti  commendet  ad  spiritualem  strenam  obtinen- 
dam.  Nescio  quando  ueniet  Dominus  ad  iudicandum1;  uires 
paulatim  deticiunt  et  me  admonent  de  colligendis  sarcinis,  eoque  magis 
uestris  egeo  praesidijs  in  hac  imbecillitate.  Pergo  tamen  ut  possum. 
reliquam  partem  de  notis  Euangelicis  absoluere  \  ut  Sancti  etiam  hono- 
rentur,  et  bonorum  desiderio  satisfiat.  Alij  maiora  et  meliora  edant : 
senectuti  meae  in  hoc  opere,  ut  spero.  candidi  Lectores  ignoscent.  Vide 
interim,  pater,  ut  tuam  quoque  ualetudinem  cures.  et  ueteris  nostri 
foederis,  quod  est  perpetuum.  non  obliuiscaris ,!.  Ofticiose  P.  Rectorem " 
una  cum  Domesticis,  D.  Haidenreich s,  D.  Sotum !)  una  cum  matre  ac 
amicis  alijs  quaeso  salutes,  meo  nomine,  precor  illis  onmibus  nouum, 
felicem,  et  salutiferum  annum  in  Christo  Domino  Nostro. 

Friburgi  Heluetiorum  28  Nouemb. 

Seruus  in  Christo  Pet:  Canisius. 

2296.        CANISIUS   CLAUDIO  AQUAVIVAE   praeposito   generali  Socie- 
tatis  Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  initio  a.  1592. 

Vide  Aquavivae  epistulam  proximam.    Nam  hae  Canisii  litterae  perieiiint. 


1  SS.  Vito.  Wenceslao,  Sigismundo,  Adalberto,   Procopio;  v.  Can.  I  .">.">:>. 

2  Societatis  collegia,  praeter  pragense,  exstabant  Brunae  Brunn),  Comotoviae 
Komotau),  Crumloviae    Krumau,  Krumlov  . 

:!  Cf.  Apc  1,  9.  4  Is  3,   14.  5  Cf.  infra  p.  .'540. 

(i  Pepigisse  eos  conicio,  ut.  <|ui  prius  moriturus  esset,  a  superstite  certis  suf- 
fragiis  iuvaretur;  cf.  Can.  VII   122. 

7  [oannem  Fabrum    I>i<hr,  .les.  I   l!iol . 

8  P.  Theodoricus  Canisius  S.  J.  in  *litteris  Dilinga  19.  Februarii  1576  Romam 
ad  P.  Nicolaum  Lanoium  datis:  „Cenati  uobiscum  sunt",  inquit,  in  refectorio  oeni- 
pontano  .1).  Cancellarius  Klocklerus,  D.  Cyriactfs  Haidenreich  et  quidam  doctor,  cuius 
nomen  excidii  propemodum,  Dreyling  ni  fallor  vocabatur,  vir  nostri  amantissimus" 
i.\  autogr. ;  Germ.  137  F.  101'.  Cyriacus  Heidenreich  Oeniponte  a.  1  r> < ; T  consiliarius 
regiminis  Regierungsrat  eral  el  postea  camerae  praeses  factus  est  ,'<«.  Hirn,  Krz- 
berzog  Ferdinand  II.  von  Tirol,  Vol.  I.  [nnsbruck  1885,  240  463*522';  Vol.  II..  Inns- 
bruck  1888,  248  252  166  1988).  Collegium  balense  prope  Oenipontem  situm  a.  1605 
insigni  beneficio  affecit  Bvir  nobilis  Cyrjacus  Heidenreich  a  Pidenegg"  praefectus 
aulae  Guilielmi  V.  Bavariae  ducis    Flotto  III  223). 

"  Godefridum  Zott;  cf.  Can.  VI  335  491  4!»7. 


m 


t  de 

^«stis  quibusdari 

ildero] 
**t  conimer 

^  quonianj 

"  in  hoc  dc 
Halae  um 

lltpo! 

ri 


nerali  boa 

a,  M 

Comotovia) 

1576  6«'* 
f,  ctorio  oeni- 

...  jjuJtBSi»*' 

;  eoDsiW 

"   .inniia.l* 


2297.  Aquaviva  Can.    25.  Febr.  L592.    2298.  Can.  Ferdinando.    1.  Oct.  1592.     337 

22«>7.        C-LAXTDIUS    A<_1  VYIV  A    praepositua    generalia    Societatis    tesu 
CANISIO.  Roma  25.  Februarii   1592. 

Kx  commentario  sic  inscripto:   .Friburgi  I'.  Petro  Canisio."    G.  Sup.  2  f.  76". 
Canisii  monita.     Visitator.    Canisii  infirmi  constantia  in  laboribus. 

Valde  niilii  probata  sunl  guae  \l.  Vestra  pro  suo  zelo  nos  monuit 
de  rebus  istis.  vt  animaduersione  certe  digna  sunt,  ad  commune  bonum 
istius  Collegij.  ac  reliquae  _*rpuinciae \  ideoque  recte  facit  Iv.  Vestra 
qum  eadem  subinde  suggerii  P.  Prouinciali 2  •  quem  spero  etiam  hobis- 
cum  diligentem  omnium  rationem  habiturum.  Milii  vero  ideni  quoque 
iudicium  quod  Reuerentiae  Yestrae  vtilem  Prouinciae  futurum  Visita- 
torem  •  atque  in  eam  curam  nunc  mcumbitur,  vt  aliquem  deligamus 
maxime  idoneum.  Caeterum  de  valetudine  K.  Yestrae  etsi  compatior 
incommodis  senectutis,  et  corporis  intirmitati ;  gratulor  tarnen  et  gratias 
Deo  ago,  quod  isttim  animum  conseruet  semper  erectum  et  constantem 
in  assiduis  pro  eius  obsequio  laboribus  •  ipsumque  precor  vt  R.  Vestram 
ita  semper  protegat  et  consoletur  sua  diuina  gratia,  quoad  S  p  o  n  s  i 
vocem3  audiat  vocantis  ad  coronam.  Atque  ego  vicissim  eius  precibus 
et  ss.  ■*  me  plurimum  commendo.    Romae  25.  Februarij. 

Anno  1592  has  litteras  datas  esse  intellegitur  ex  epistulis,  quae  in  registro 
eas  antecedunt  et  sequuntur;  his  eniin  annus   1592  ascriptus  est. 

2298.         CANISIUS    FERI>IT-AT¥DO.    filio   natu    maximo  Caroli   archiducis. 
principis  Stiriae,  Carinthiae  etc. 

Frihurgo  Helvetiorum  1.  Octohris  1592. 

Ex  harum  litterarum  latine  a  Canisio  scriptarum  versione  germanica,  a  Blctsio 
paubich,  Ferdinandi  capellano  aulico,  facta,  quae  est  Vindohonae  in  bihliothecae 
palatinae  Codice  11,758  (.Hanndthuechlein  .  .  .  von  Petro  Canisio")  f.  3a — 7''.  Litterae 
latinae  iam  penitus  perisse  videntur.     De  qua  re  v.  infra,  monum.  1517. 

Dedirat  ei  Erichiridion  pietatis  in  usum  principum  compositum.  Ferdinandi 
fcngolstadii  litteris  operam  dantis  virtius.  Gloria  maiorum  eius.  Laudes  praeceptorum 
rius.  Canisius  ex  theologis  ingolstadiensibus  vetustissimus.  Precatio  ommbus,  prin- 
hipibus  maxime,    necessaria.     Canisius  Austriae  principibus  ex  multis  annis  addictus. 

Es  wirdt  villeicht  E:  F:  D: 5  wunder  nemmen,  dafi  ich  mit  betagtem 
Alter  beladener.  der  ich  ietzo  in  Schweitzerlandt  mein  leben  fuere, 
di£  geringfuegige  buechlein,  von  so  fern  von  einannder  gelegenen  orten 
zuschickhe,  vnnd  solch  ein  hoche  berschon  vnd  herren  der  mir  vnbekandt, 
vnd  mit  ernstlichen  anaelesenem  studio  der  freuen  kiinsten.    bemuhet 


1  Provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris,  2  Ferdinando  Alber. 

3  Io  3,  29;  cf.  Ier  33,   11.  *  -I.  e.  sacrificiis. 

5  I.  e.  Ewer  Fiirstliche  Diirchleiicht  •  Ferdinandus  1572 — 1(537),  Caroli  archiducis 
principisque  Stiriae,  Carinthiae,  Carniolae,  et  Mariae  Bavarae,  sororis  ( iuiliclini  V. 
Bavariae  ducis,  filius  natu  maximus,  a.  1590  lngolstadium  missiis  erat,  uhi  etiam 
ftlaximilianus  1  et  Philippus  Guilielmi  V.  filii  litteris  studebant.  Ferdinandus  primis 
Iribus  annis  litteris  humanioribus,  quas  vocant,  operam  dahat  in  paedagogio  universi- 
tati  coniuncto,  quod  Societatis  sodales  regebant  Friedr.  Hurtert  Geschichte  BCaiser 
Ferdinauds  II  und  seiner  Eltem  II.  Schaffhausen  1850,  •_'">.'!:  III.  Schaffhausen  1851, 
101).  Xotum  est,  eum  a.  1619  cum  noinine  Fenlinamli  II.  Lmperatorem  romanum 
factum  esse. 

Braun  sli  c  rg  e  r,  Canisii  Epistnlae  et  A.cta.    VIII.  22 


338  2298.  Canisius  Ferdinando,  filio  natu  maximo  Caroli  archiducis. 

vnnd  beschefftiget  ist  kegliehen  darf  ansprechen,  Iedoch  vnuerhollen, 
vnd  warhafftig  daruon  zureden,  So  komen  mir  so  vilfaltige  vnd  ruhm- 
wiirdige  ding  von  E.  F:  Durchleucht  vnnd  von  deroselben  sonderbarem 
vnnd  Hochadelichen  Natur  vnd  fuertrefflichem  Ingenio  zue  Ehrn,  da£s 
ich  dieselbe  auch  abwesendt  zuliieben  vnd  zu  Ehren  nit  vnderlassen 
mag,  auch  darneben  mich  zuerfreuen,  daft  dieselb  dise  Jre  schon 
bliiendte  Jugendt  mit  freiien  kiinsten,  sonnderlichen  in  einen  waren 
Oatholischen  Gynmasio  in  guter  vnderweisung  vbet  vnd  ziieret l. 

ICH  SPiire  vnd  erkenne  zwar  wiebillich,  die  weisse  fiirsehung  der 
ewiigen  Prouidentz  vnnd  weifeheit  Gottes,  welche  vnns,  vnnd  dem  heil- 
ligen  Komischen  Reich  disen  gliickseligen  Samen  darreichet,  welcher 
(:aalli3  der  von  den  Durchleuchtigisten  seinen  Anherren.  vnnd  Ur- 
anherren  hergebracht,  vnnd  von  seinem  hoch  hochfiiertrefflichen  vnnd 
alles  ruhms  wiirdigisten  Vattern  disen  Zeitten  verlassen  ist  :)  beij  allen 
wolgesinten  in  grossem  verlangen  vnd  Hoffnung  stehet,  So  bitte  ich 
auch  eben  denselben  giiettigisten  Gott,  den  quel  vnnd  vrheber  alles 
guetten,  aufi  meines  hertzens  grunndt  dafe  er  dise  hochfiirtreffliche  vnd 
herliche  Tugenden  vnd  gaben  defs  leibes  vnnd  defi  gemiiets  E.  F:  D: 
darob  sich  Jrer  vil  ehrerbiettigcklich  verwundern,  gnedigclichen  erhalten 
vnnd  mehren,  vnd  zu  der  Ehr  seines  heilligen  gottlichen  Nammens. 
auch  zu  gemeinem  nutz  seiner  heiligen  kiirchen^  mehr  vnd  mehr  gliickh- 
seligen  vnnd  segnen  wolle. 

Vnnd  ist  mir  auch  hieneben  wolbewust,  dafi  dieselbe  E:  F:  D:  vil 
Hochgelerte  vnnd  zugleich  hochuerstendige  vnnd  frome  Manner  vnd 
praeceptores  haben,  Welche  einen  solchen  hochadelich  gebornen  jungen 
Fiirssten  vnnd  Herrn  zu  allem  gottseligen  wandel  vmul  vbung  aller 
tugendten  von  tag  zu  tag  erweckhen  vnd  anrlammen  -,  Jedoch  so  wiideret 
es  nichts  zuachten,  solches  meinem  alter  vnnd  beruef,  nichts  vngebiir- 
lichs  vnnd  vngemefi  zusein,  dafe  ich  mich  vnder  den  Ingolstetterischefl 
Theologen,  welchen  E:  F:  D:  mit  allen  Furstlichen  gnaden  wolgewogefi 

a)  Haec  signa,  qiiae  non  sunt  in  codice,  ponenda  esst  videntur,  ut  respondeant  siffnis  post  vrr- 
lasscn  ist  positis. 


1  Die  25.  [anuarii  L594  P.  Eichardus  Haller  S.  J.  rector  collegii  ingolstadiensiq 
I'.  Simoni  Hiendl  S.  ,1.  rectori  collegii  monacensis  de  Ferdinando  scripsit:  .lam 
4""1  annum  hic  absoluit  in  studio,  fructu  plane  uon  penitendo,  siue  pietatem,  siufl 
literas  spectes  .  .  .  Nihil  perit.  <| n iitjuid  in  hoc  tam  lVrtili  agro  seras.  .  .  .  Mlenfl 
sane  optimi  1'rincipis,  modo  uirilitas  quaedam  accedai  ei  robur  corporis,  eius  modi  cst. 
ut  melior  optari  uix  queat.  Et.  saepe  mecum  ipso  tacitus  miror  tam  maturam  pietateni 
in  iuuenili  corpore"     lliuicr  III  534;  ibidem  211     213  testimonia  similia). 

-'  Cum  Ferdinando  ah  eius  parentihus  Ingolstadium  missi  eiant  aulae  magistei 
lialthasar  lilier  haro  a  Schrattenhach ,  praeceptor  loannes  Wagenring  Bogenriffi 
Stiriae  inferioris  archidiaconus  et  paullo  posi  episcopus  tergestinus,  capellanus 
aulicus  Laurentius  Sonnenwender,  cubicularii  Eustachius  ab  Offenheim  et  [oannes 
Alliertus  a  Zematza  Hurter  II  236  "-'.'!7  .  „Praefectus  studiorum  Bumanitatis"  et 
„professor  Rhetoricae"  erai  a.  L592  P.  Reynerus  Fabricius  S.  J.  Mathematicam 
tradebai  P.  Christophorus  Silberhorn  S.  J.  es  *  Catalogo  initio  a.  1592  scripta 
G.  Sup.  II  I".  79«  . 


Friburgo  Helvetiorum  l.  Febraarii  1593.  341 

vero  antequam  ad  praesentis  Operis  dedicationem  accedam,  committere 
non  possum,  quin  tempori  seruiam,  et  aliquid  ijs  respondeam,  qui  uoua 
Rdei  dogmata  consectantes,  veteris  Ecclesiae  aostrae  instituto  etiam 
in  illo  aduersantur,  quod  iampridem  decretas  et  hucusque  obseruatas 
Diuorum  ferias  inuidiose  tractant,  acerbe  conuellunt,  ac  prorsus  ab- 
olere  conantur. 

SVNT  quippe  morosi  censores  plurimi,  qui  Ecclesiae  Sanctos  (vt 
recepto  et  vulgato  vtar  vocabulo)  vix  dignantur  agnoscere,  multoque 
ininus  reuerenter  salutare,  et  Ferijs  eorum  memoriae  consecratis  nullam 
tribuunt  venerationem.  Etenim  perinde  ac  si  cum  Iuliano  apostata,  et 
impijs  prorsus  Ethnicis  in  eadem  sedeant  naui,  eiusmodi  Sanctos,  electa 
vtique  Spiritus  sancti  organa1,  et  splendentia  Ecclesiae  lumina2,  tantum 
habent  pro  mortuis,  ac  disputare  audent,  an  illorum  animae  vitam  in 
coelis  beatam  degant.  Hos  enim  ipsos  tam  altum  vel  dormire,  vel 
stertere,  omnique  sensu  destitui,  planeque  coecos  ac  surdos  tingere  non 
metuunt.  ac  si  a  longo  et  pergraui  somno  ad  supremum  vsque  iudicij 
diem  non  expergetiant.  tum  demum  vitae  officio,  simul  animo  et  corpore 
restituendi.  quum  mortui  onmes  ad  vitam  immortalem  excitabuntur. 
Quis  vero  vel  modice  in  tide  institutus  non  demiretur,  Christianos  de 
re  tanta  tam  absurde  sentire.  ac  futiliter  loqui?  nec  animaduertere, 
inter  homines  a  summo  Deo  conditos,  locum  primarium  deberi  Sanctis. 
eosque  ex  hac  corruptibili  vita  ad  coelestem  translatos  patriam,  acl 
quam  vna  cum  Paulo^  electi  omnes  adspirant,  authori  suo  perfecte 
viuere,  vitamque  cum  Augustiss.  Redemptore  coniunctissimam  agere, 
vt  certa  illa  promissio  impleatur :  V  b  i  s  u  m  e  g  o ,  i  1 1  i  c  e  t  m  i  n  i  s  t  e  r 
meus  erit4.  Quibus  et  illud  plane  consonat:  Pater  quos  dedisti 
mihi.  volo  vt  vbi  ego  sum.  et  illi  sint  mecum,  vt  videant 
claritatem  meam  quam  dedisti  mihi5.  Quamobrem  Apostolus 
de  Testamenti  veteris  patribus  loquens  asserit,  eos  qui  operati  sunt 
iustitiam.  adeptos  iam  esse  repromissiones<!.  Eadem  vero 
aliorum,  qui  perfecte  in  Domino  moriuntur7,  est  conditio,  eo 
quod  non  in  spe  tantum,  sed  sicut  in  scholis  vocant,  in  re,  omnibusque 
numeris  felicitatis  dicantur  et  sint  filij  excelsi8,  haeredes  Dei, 
Christique  cohaeredes9,  quos  inde  ab  aeterno  praedestinatos 
Deus  gratiose  vocauit,  et  vocatos  iustificauit,  ac  iusti- 
ficatos  etiam  glorificauit10,  tantis  quidem  coelestis  gloriae  opibus 
illorum  animos  complens,  vt  licet  stolam  vnam  acceperint11,  tamen 
cunctis  mortalibus  quamlibet  praepotentibus  ac  florentibus  in  immensum 
antecellant.  De  his  ipsis  inter  alia  Iohannes  Apostolus  refert:  Sunt 
ante  thronum  Dei,  et  seruiunt  ei  die  ac  nocte  in  templo 
eius:  et  qui  sedet  in  throno,  habitabit  super  illos,  et  de- 

1  Cf.  1  Cor  12,  3—11;  Rom  8,   14:  Mt  10,  20  etc. 

-  Cf.  Dn  12,  3;  Sap  3,  7  etc.  s  Cf.  Phil  1,  21—23.  4  Io  12,  2(5. 

5  Io  17,  24.  6  Hebr  11,  33.  7  Apc  14,  13.  H  Ps  81,  6. 

'■'  Rom  8,  17.  l0  Rom  8,  30.  »  Cf.  Apc  6,  11. 


342     2299.  Canisius  Ioanni  Meier  et  Ludovico  ab  Affry  ac  Senatui  friburgensi. 

ducet  eos  ad  vitae  fontes  aquarum1.  Videntur  illi  quidem 
oculis  insipientium  esse  mortui  plane,  sed  quorum  corporea 
mors  felix  est  transitus  ad  vitam  praestantiorem  atque  Angelicam: 
vnde  sunt  in  pace2,  et  secundum  animam  in  perpetuum  viuunt, 
et  apud  Dominum  tanta  est  merces  eorum3,  quantam  oculus 
n on  vidit,  nec  auris  audiuit,  neque  cor  hominis  assequi 
potest4,  quemadmodum  sacris  literis  edocemur.  Neque  solum  illi 
cum  Christo  perbeate  regnant5,  sed  ardenti  etiam  erga  nos  fratres 
suos  charitate  flagrant.  eaque  duce  de  salute  nostra  cogitant  et  curant, 
communemque  dominum  pro  nobis  deprecantur,  ac  bona  multa  imme- 
rentibus  obtinent ;  sed  et "  apud  Deum  suo  quidem  modo,  sicut  Basilius 
Magnus  et  Gregorius  Nazianzenus  vocant  \  mediatores  quosdam  in  coelis 
exhibent 6.  Neque  tamen  idcirco  Christi  suinnii  et  incomparabilis  Mediatoris 
excellenti  dignitati  derogant,  quem  sane  vnum  inter  Deum  et  ho- 
mines  noui  Testamenti  mediatorem  esse7,  semperque  futurum 
ingenue  profitemur,  vt  qui  semetipsum  in  redemptionem  pro  om- 

a)  Hoc  r.  hi  A.  ijiiirfem  deest,   sed  in  „erratisu  in  finr  libri  positis  iubetur  suppleri.         h)  min- 
cupant  Ji. 


1  Apc  7,  15  17.  -  Sap  3,  2  3.  :!  Sap  5,  16. 

4  1  Cor  2,  9;  Is  (34.  4.  5  Apc  20,  4,  6. 

0  Planius  Canisius  in  „Altero  Tomo  Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis", 
Ingolstadii  1583,  1.  5,  c.  12.  p.  675:  „Basilius  et  Cyrillus  Apostolos  et  Martyres  me- 
diatores  agnoscunt,  sicut  et  Bernardus  de  sanctis  Petro,  Paulo  et  Victore  disserens. 
eandem  pbrasin  vsurpat ,  imo  multo  ante  illUm  Gregor.  Nazianze.  quod  Martyres 
ueaiTeuouai,  boc  est,  mediatores  sint,  vt  Nicetas  exponit,  euidenter  affirmat."  Ac 
quod  ad  Basilium  attinet,  Canisius  in  margine  notat.  „In  actis  concil.  2.  Nicen." : 
de  Gregorio  autem  ^de  Cyrillo  et  Bernardo  disserere  non  est  buius  loci)  ibidem  ait : 
„Oratio  ad  Gregorium  Nyssen.  Hom.  in  Hypapanten  Domini".  In  secundae  synodi 
nicaenae  (quae  in  numero  conciliorum  oecumenicorum  est  VII),  a.  787  babitae,  actio- 
nibus  II.  et  IV.  recitatus  est  bic  locus,  qui  ex  S.  Basilii  Magni  epistula  ad  Iulianum 
Apostatam  exscriptus  esse  dicebatur:  „Aexouai  °£  Koa  touc;  &yiou<;  diroaToXouc, 
Ttpoqpr|Tac,  Kai  udpTupac,  xai  eiq  Tf)v  Ttpoc  0e6v  ixeaiav  toutouc  e^iTiKaXouuai,  tou 
h\  auTdiv,  fprouv  bid  Tf|C  ueaiTeia<;  auTuiv,  i'\eujv  uoi  yeveaQai  tov  qpiXdvBpujTtov  0e6v, 
Kai  XuTpov  uoi  tujv  TTTaiaudTUJv  ~^\iaQa\  Kai  boBfivai1*  (Migne,  P.  gr.  XXXII  1100). 
Hanc  epistulam  tunc  quidem  revera  Basilii  esse  censuerunt,  ideoque  verba,  quae 
modo  posui,  cum  Basilii  nomine,  latine  tamen,  posita  sunt  in  Hadriani  I.  papae  lit- 
teris  ad  Constantinum  imperatorem  et  Irenem  eius  uxorem  datis  et  in  concilio  illo 
nicaeno  recitatis  (J.  I).  Mansi,  Sacrorum  Conciliorum  Collectio  XII,  Florentiae  1766, 
1065  1068).  Postea  vero  maurini  operum  S.  Basilii  editores  earn  spuriam  esse  af- 
brmarunt  (Migne,  P.  gr.  XXIX.  cxrx  clx).  >S.  Gregorius  Nazianzenus  in  oratiope 
ad  S.  Gregorium  Nissenum  habita  mentionem  fecit  „dvapdaeuj<;  f\  Oeujaeujc,  i'v' outuj<; 
eiTceiv  To\ur]auj,  f)c  oi  udpTupec;  ueaiTeuouai"  (Oratio  XI,  alias  VI,  n.  5.  Migne, 
P.  gr.  XXXV  8371  Quod  autem  ad  bomiliam  „in  Hypapanten  Domini"  attinet.  olim 
quidem  ali<(ui.  velut  lacobus  Pamelius,  existimabant,  homiliam  .in  sancta  lumina- 
inscriptara  (Migne  1.  c.  XXXVI  335—360)  die  Hypapantes  sjve  Puiificationis  2.  Fe- 
bruarii)  babitam  esse;  sed  iam  constat,  eam  die  baptismi  Christi  sivr  6.  tanuarii 
Iiabitam  esse;  neque  in  ea  intercessio  Sanctorum  memoratur  D.  Gregorij  Nazienzeni 
opera,  ed.  a  /"<•.  Billio,  Parisiis  1582,  825).  In  oratione  autem  in  laudem  S.  Cypriani 
Martyris  Naziapzenus  hanc  planis  verbis  invocai    Migne  I.  c  XXXV   1193). 

7  Hebr  9,  15;   12.  24:   1  Tim  2,  5. 


Friburgo  Helvetiorum  1.  Februarii  1;")'.»;!.  343 

nibus  dedit1,  sicut  Paulus  affirmat,  qui  praeterea  nullius  alterius  in- 
digens,  propter  semetipsum  Patri  placet  aeterno  -.  et  sicut  vnicuin  Caput :! 
pro  membris,  onmium  et  singulorum  nomine  perpetuo  i  nterpellat ', 
cui  denique  supremum  religionis  cultum,  vt  nulli  altori,  a  nobis  adscribi 
atque  praestari  fas  est.  Neque  in  boc  obscuramus,  sed  potius  eiusdem 
Christi  gloriam  illustramus,  cum  Sanctos,  hoc  est,  praecipuos  eius  amicos 
etfratres,  adeoque  praestantiora  eius  membra,  quae  cum  illo  in  eodem 
throno  sedere5  a  lohanne  dicuntur,  ad  Ecclesiae  sensum  ac  morem 
honoramus  et  colimus,  nihil  quidem  ab  illis,  nisi  per  Christum  et  propter 
Christum  ipsorum  ac  nostrum  Dominum  hic  expetentes.  Fatemur  item, 
Sanctos  eosdem  per  se  ac  de  suo  petentibus  nihil  in  coelo  largiri,  qui 
tamen  rogati,  suas  preces  nostris  libenter  adiungunt,  eas  reddunt  ef- 
ficaciores,  coelesti  Patri  offerunt,  et  ab  eodem  Patre  libenter  audiuntur, 
quandoquidem  ille  coniunctis  multorum  precibus  mirifice  delectatur  6. 
Verum  his  relictis,  quae  late  patent,  et  alibi  commodius  explanantur. 
ad  Sanctorum  Ferias  propius  accedamus. 

SVNT  non  pauci  male  feriati  homines,  qui  Dominicos  dies 
tantopere  laudant  ac  vrgent,  nullum  vt  locum  Sanctorum  Ferijs 
reliquum  faciant,  sed  eas  prorsus  in  Ecclesia  velint  antiquari.  Alij  Christo 
Redemptori  tam  parum  tribuunt,  vt  festos  dies  eidem  dicatos  fastidiant. 
atque  vbi  possunt,  e  medio  tollere  nihil  vereantur.  Molestum  illis  ac 
odiosum  est,  quod  Christi  Redemptoris  natiuitatem,  resurrectionem  et 
in  coelos  ascensionem  sanctam  quotannis  stato  tempore,  et  solenniter 
celebramus,  vt  reliqua  interim  Domini  nostri  opera  cardinalia,  sicut  a 
Cypriano  dicuntur 7,  volens  praeteream.  Quid  isti  quaeso  Sanctorum 
ferijs  concedant,  aut  concedendum  putent,  qui  suum  et  praecellentem 
honorem  inuident  ac  adimunt  Christo  Sancto  sanctorum*,  et  Capiti 
totius  Ecclesiae9  siue  in  coelis  triumphantis,  siue  in  terris  militantis? 


1  1  Tim  2,  6. 

2  Cf.  Is  42,  1;  Mt  3,  17;  12,  18;  17.  5:  Mc  1,  11;  Lc  3,  22  etc. 

3  Cf.  Eph  4,  15;  5,  23;  Col  1,  18.  4  Rom  8  34:  Hebr  7,  25. 
5  Apc  3,  21.            6  Cf.  Mt  18,  19  20. 

7  Hoc  neque  in  veris,  neque,  puto,  in  spuriis  Cypriani  operibus  legitur;  sed  a 
Canisio,  nisi  fallor,  in  manu  scripto  aliquo  codice  operum  Cypriani  inventum  est. 
Scribit  quidem  C.  Du  Cange:  „Cardinalia  Christi  opera,  apud  Cyprianum"  (ftlossarium 
ad  Scriptores  mediae  et  infimae  Latinitatis  I,  Francofurti  ad  Moenum  1710,  925);  sed  cum 
aliorum  auctorum  nominibus,  in  quo  eorum  libro  et  capite  ita  ab  iis  dictum  sit,  ad- 
notat,  de  Cypriano  nihil  tale  dicit.  Unde  eum  haec  ex  Canisio  mutuatum  esse  cen- 
seo.  Silent  de  Cypriano,  cum  verbo  „cardinalis"  interdum  „principalis"  vel  simile 
quid  significari  dicunt,  Aegidii  ForceHUni  „Totius  Latinitatis  Lexicon",  et  „  lliesaurus 
linguae  latinae  editus  auctoritate  et  consilio  Academiarum  quinque  Germanicarum1" 
(01,  Lipsiae  1906—1912.  col.  442).  Ne  commemoratur  quidem  verbum  „cardinalis" 
neque  in  „Verbis  peculiaribus  Cypriano''  collectis  in  Cypriani  Operibus  Basileae  1558 
editis,  quae  etiam  plurima  opera  eius  spuria  complectuntur  (f.  H  6a),  neque  in  „Indice 
verborum  et  locutionum"  operum  Cypriani,  qui  exstat  in  „Cypriani  operibus  omnibus* 
a  Guil.  Hartel  editis  (P.  III,  Vindobonae  1871,  407—460). 

*  Dn  9,  24.  9  Eph  5  23;  Col  1,  18. 


344     2299.  Canisius  Ioanni  Meier  et  Ludovico  ab  Affry  ac  Senatui  friburgensi. 

Annon  sese  disiungunt  isti  ab  vniuersis  recte  Credentibus,  qui  complures 
dies  festos  sui  Saluatoris  memoriae  consecratos  tot  seculis  vbique  gen- 
tium  religiose  receperunt,  et  constanter  hactenus  obseruarunt '?  Xec 
desunt  liodie,  a  quibus  non  leuiter  disceptetur,  sit  ne  D  o  m  i  n  i  c  u  s 
dies1,  cuius  etiam  meminit  Iohannes  Euangelista,  perpetuo  et  solenmi 
ritu  palam  sanctificandus.  Etenim  rebus  in  religione  nouandis  addicti. 
hoc  nunc  proprium  tenent,  vt  cultum  fere  omnem  externum,  qui  sacris 
ferijs  ac  templis  adhibetur,  hostiliter  insectentur.  Quanquam  non  possunt 
inficiari.  expresso  Dei  verbo  esse  consentaneum,  vt  sicuti  tertium  Deca- 
logi  praeceptum  requirit2,  non  modo  Iudaeorum  synagoga  vetus,  sed 
et  Christianus  populus  in  exteriore  cultu  ad  summi  Dei  gloriam  ex- 
erceatur,  Christique  Domini  et  Capitis  sui  conformetur  exemplo 3.  Tole- 
rabiliores  illi  censores  videntur,  qui  vt  aliquid  veteri  concedant  Ecclesiae, 
illorum  Sanctorum  celebrandas  ferias  excipiunt,  qui  in  Euangelicis  literis 
praedicantur,  quemadmodum  beatissimae  Virginis  Deiparae,  laudatissimi 
Prophetae  Iohannis  Baptistae,  lectissimorum  Apostolorum,  percelebris 
Magdalenae,  eximijque  protomartyris  Stephani.  Quod  porro  ad  reliquas 
Diuorum  ferias  attinet,  eas  isti  non  religiose,  sed  politice  tantum,  vt 
ipsi  loquuntur,  a  populo  seruari  posse  contendunt.  Quasi  vero  penes 
hos  et  politicos  sit  authoritas  sacra  profanis  permiscendi,  et  certas 
praescribendi  leges  matri  Ecclesiae  cum  graui  plurimorum  offensione 
atque  perturbatione.  Postremo  ex  nouis  legislatoribus  prodeunt  quidam 
adeo  lenes  atque  clementes,  vt  ea  Diuorum  Festa  recipienda  putent. 
quae  venerandae  antiquitatis  testimonio  commendantur,  et  magno  vtrius- 
que  Magistratus  consensu  stabilita  huc  vsque  perseuerant:  quum  alia 
quae  inferioris  classis  et  minoris  ponderis  ab  ipsis  deputantur,  mutanda 
et  abolenda  esse  censeant.  Fatemur  quidem  nos  Orthodoxi,  inter  huius- 
modi  Ferias  haud  exiguum  esse  discrimen,  et  quasdam  alijs  antecellere, 
sed  simul  asserimus,  iniquum  ab  illis  postulari,  qui  quod  Magistratibus 
Ecclesiasticis  per  vim  auferunt,  sibi  arrogant,  de  Ferijs  nempe  mutan- 
dis  atque  imminuendis,  idque  ab  illis  fieri  praeter  morem,  et  contra 
exemplum  optimorum  Principum,   et  spectatissimorum  Imperatorum. 

EApropter  in  his  alijsque  adversarijs  haud  leuiter  viros  prudentes 
offendit,  quod  sese  tum  Pontificibus,  tum  Episcopis  insolenter  exaequent. 
adeoque  impudenter  anteponant,  velut  ex  ipsorum  praescripto  causa 
de  sacris  et  religione  decidenda  sit.  Peccant  praeterea,  quod  in  pro- 
posito  argumento  multis  modis,  vt  diximus,  inter  se  ipsi  dissideant,  et 
subinde  nouas  leges  figant  atque  refigant,  sed  qui  fere  ad  deteriora 
hodie  prolabuntur.  Posuerunt  enim  os  suum  in  coelum1,  vt 
Vates  diuinus  loquitur,  et  quasi  cum  Atheis  impie  conspirantes,  illud 
nobis  occinere  videntur :  Quiescere  faciamus  omnes  dies  festos 
a  terra5.    Illud  multo  est  insulsius  atque  damnabilius,  quod  hi  noua- 

1  Apoc  1,  10.  -  Cf.  Ex  20,  8—11;  Dt  5,  12     15. 

:1  Cf.  Mc  1,  21;  Lc  2.  42  4:5:  4.    16;   1«.  2,  13;  5,   1:  7.  2     10:   10.  --'2  2.'!. 
4  Ps  72.  9.  :'  Ps  7:5.  8. 


Frfburgo  Helvetiorum  1.  Februarii   1593.  345 

(bres  velut  censoriam  sibi  virgulam  suiriurit  in  Sanctos,  qimm  eorum 
dicta.  facta,  scripta  siue  onini  caridore  denigrarit,  et  maligne  corrum- 
punt,  adeoqUe  tetrae  superstitioni ,  et  horrendae  idolomaniae  palam 
^dscribere  nori  dubitant".    Ita  demum  Iohannis  Euangelistae  complenl 

vatkiuium,  quo  praedictum  est  fore.  vt  complures  ab  impurissimo  blas- 
phemiae  spiritu  agitati,  Apocalypticam  sectentur  bestiam,  suaque  male- 
dicentia  Deum,  eiusque  Tabernaculum  et  Sanctos  in  coelo 
habitantes1  impugnent  atque  proscindarit.  Quando  enim  vnquam 
Europa  tot  blasphemis  linguis.  et  virulentis  calamis  magis  abundauit, 
totque  insanos  rerum  sacrarum  illusores,  ac  impios  profanatores  ex- 
trusit?  Quodsi  detestandum  istorum  morem  sequimur,  qui  sectas  inter 
se  dissectas  ardenter  fouent  atque  defendunt,  leuiter  profecto  aesti- 
mabimus,  facileque  rescindemus  omnem  veteris  Ecclesiae  authoritatem. 
disciplinam.  traditionem,  atque  concordem  in  doctrina  pia  consensum, 
sed  et  eo  vesaniae  redigemur,  vt  de  primis  quae  vocant,  Theologiae 
principijs  multorum  exemplo,  velut  Andabatarum  more  pestilentissime 
digladiemur 2.  Etenim  incertus  erit  diuinae  Scripturae  canon,  incerta 
oumis  eius  interpretatio :  quod  cuique  libebit,  id  licebit  Dei  verbum  ac 
purum  Euangelium  iactitare.  Apostolorum  symbolum  in  dubium  reuo- 
cabimus.  de  Sacramentorum  numero,  vi  et  forma  nullus  erit  finis  alter- 
candi,  demum  quicquid  iam  olim  recte  pieque  sancitum  est,  a  con- 
tentiosis  et  fanaticis,  quorum  plena  mmc  sunt  onmia,  subinde  in 
controuersiam  rapietur. 

QUANTVM  vero  ad  veterum  Festorum  originem  attinet,  Ecclesiae 
Catholicae  hostes  non  possunt  diffiteri,  hanc  ipsam  adeo  vetustam, 
receptam.  tritam,  probatam  ac  solennem  esse,  vt  principium  eius  de- 
monstrari  nequeat:  neque  ignorant  multorum  sententiam,  quibus  visum 
est,  huius  institutionis  caput  ad  Christianae  tidei  nostrae  principes 
Apostolos  referendum  esse.  Hlud  sane  in  confesso  est,  Apostolicos 
plane  et  celeberrimos  in  Ecclesia  viros  suam  his  Ferijs  autoritatem 
iampridem  adiunxisse,  quas  et  sacra  Concilia  receperint  atque  compro- 
barint.  Siquidem  de  illis  non  obscure  scribunt  Clemens  Romanus,  Origines 
Adamantius,  Cyprianus  Martyr,  Eusebius  Caesareensis,  Basilius  Magnus 
et  Gregorius  Nazianzenus 3.    Quid  igitur  est,    cur   nos  moueat  istorum 

a)  uerentur  B 

'  Apc  13,  6. 

-'  Gladiatores  hi  romani  (Cicero,  Epistolao  ad  familiares  1.  7,  ep.  10,  n.  2)  oculis 
clausis  vel  tectis  pugnabant,  ideoque  ictus  plerumque  iis  deerrabant.  ^Melius  est", 
inquit  Hieronymus  adversus  Iovinianum  haereticum  scribens  (1.  1,  n.  36),  „clausis, 
quod  dicitur,  oculis  Andabatarum  more  pugnare,  quam  directa  spicula  clypeo  non 
repellere  veritatis"  (Migne,  P.  lat.  XXIII  272). 

3  Constitittiones  Apostolicae  (quae  olim  putabantur  esse  S.  Clementis  Romani 
1.  5,  c.  13;  Origenes,  Contra  Celsum  1.  8,  n.  22  23;  S.  Cyjin-idnus,  Epistolae  37  (al.  12 
et  36)  n.  2,  et  53  (al.  52  et  56)  n.  3;  Eusebius  Caesareensis ,  Historia  Eccle- 
siastica  1.  4,  c.  15 ;  De  vita  Constantini  1.  3,  c.  5 ;  S.  Basilius  Miii/mis,  De  Spiritu 
Sancto  n.  66;  Epistolae  95  (al.  241V  176  (al.  394);  252  (al.  291);  282  (al  336);  S.  Gre- 


346     2299.  Canisius  Ioanni  Meier  et  Ludovico  ab  Affry  ac  Senatui  friburgensi. 

supercilium  has  Ferias  insectantium,  quas  tot  saeculis  irrefutabilis  Eccle- 
siae  commendauit  autoritas,  et  pia  recepit  vetustas,  tantoque  consensu 
et  fructu  Christiana  posteritas  passim  complexa  est  ?  Certe  vbi  illae  ob- 
seruantur  Catholice,  et  aduigilant  Magistratus,  illic  Diuinus  cultus  de- 
center  a  populo  exercetur,  et  varij  ordines  Fidelium  ad  verbum  D  e  i 
audiendum1,  ad  pios  conuentus  publice  celebrandos,  et  ad  communes 
preces  religiose  fundendas  in  Christi  nomine  congregantur 2:  illic 
praeterea  bonorum  onmium  autor  Deus  in  Sanctis  suis  quos  ipse  hono- 
rat,  praedicatur,  praesertim  dum  certae  illorum  historiae,  et  salutaria 
exempla,  ingentiaque  certamina,  et  augusta  in  coelis  praemia  vtiliter 
exponuntur,  decantantur,  audiuntur  atque  considerantur.  Rursus  illic 
vere  praestari  cernimus,  quod  clarissimus  Ecclesiae  doctor  Augustinus 
ante  annos  fere  mille  ducentos  his  verbis  tradidit :  Populus  Christianus 
memorias  Martyrum  religiosa  solennitate  concelebrat,  et  ad  excitandam 
imitationem,  et  vt  meritis  eorum  consocietur,  atque  orationibus  adiu- 
uetur 3.  Tum  ex  eodem  Augustino  fit  euidens,  inter  cultum  Deo  Sanctis- 
que  praestandum  permultum  interesse:  Latriam  enim  dici  servitutem 
qua  nos  Deum  solum,  vtpote  summum  aeternumque  bonum,  honoremus, 
eumque  cultum  fide,  spe  et  charitate  proprie  perfici :  Sanctos  vero  non 
vti  Deum,  sed  sicut  veros  Dei  amicos  et  intercessores,  patronosque 
nostros  agnosci,  coli  ac  inuocari4.  Demus  autem  istis,  si  placet,  vt 
quod  lubet,  etiam  liceat  eis  in  eiusmodi  Ferijs  abolendis ;  an  non  caecis 
perfidisque  Iudaeis  vel  stultiores,  vel  impudentiores  merito  videbuntur? 
Etenim  hi  tametsi  Ferias  in  Moysi  lege  praescriptas,  et  a  Deo  ipso 
constitutas  habeant,  ac  obseruent,  tamen  alia  quoque  Festa  veluti  per 
manus  a  suis  maioribus  accepta,  et  a  summis  Pontificibus  comprobata 
non  sinunt  antiquari,  sed  illa  mordicus  retinent,  ac  suis  retinenda 
commendant.  Viget  igitur  apud  illos  Festum  quod  vocant,  Sortium 
propter  Esther  reginam 5,  et  aliud  ob  nobilem  Iudith  viduae  victoriam 
institutum11.  Eodem  spectat  Festum  dedicati  Templi,  quod  Salomonis 
tempore  inchoatum,  et  ab  Esdra  Scriba,  Ducibusque  Machabaeis  postea 
renouatum 7,  ad  Christi  peruenit  aetatem,  sicut  Iohannes  meminit  Euan- 

f/orius  Nazianzenns,  Orationes  4  (al.  3)  n.  69;  11  (al.  6)  n.  4—6;  38;  39;  15  (al.  22); 
41  (al.  44) :  45  (al.  42)  {Migne,  P.  gr.  I  857—868 ;  XI  1549—1551 ;  P.  lat.  IV  337 
357—358;  P.  gr.  XX  360-361;  1057—1059;  XXXII  191  489  653  939  1017;  XXXV 
589;  835-840;  911—933;  XXXVI  311—360  428—452  625—664).  Multa  concilia, 
in  quibus  dies  festi  et  eos  celebrandi  ratio  constituobantur.  commemorat  Heinr.  Kellner, 
Heortologie,  2.  Aufl.,  Freiburg  i.  Br.  1906,  15  16  18  21. 

1  Ez  25,  3 ;  Lc  5.  1 ;  8,  21 ;  Act  13,  44  etc. 

2  Mt  18,  20. 

:1  Contra  Faustum  1.  20,  c.  21  {Migne,  P.  lat.  XLII  384). 

4  De  Civitate  Dei  1.  10,  c.  1  4;  1.  8.  c.  27;  1.  22,  c.  10;  Contra  Faustum  1.  20, 
c.  21.  Knchiridion  c.  3.  Retractationum  1.  2,  c.  63  {Migne,  P.  lat.  XLI  277  281  255 
772;  XLII  384;  XL  232;  XXXII  655). 

5  Cf.  Est  9,  20-26.  °  Cf.  Idt  16,  31. 

7  Cf  3  Rg  6,  1  38:  8,  1-66;  2  Par  3,  1-17;  4,  1-  22;  1  Epr  3,  1—9; 
6,  3     17:   1    Mach  4.    11      59;  2  Mach   1,   18;  2,   16. 


Friburgo  Eelvetiorum  1.  Februarii  1")!»;}.  347 

gelista  '.  Quod  ergo  Iudaeis  in  sua  licuit  Synagoga,  et  cuni  laude  ab 
illis  factum  est  in  augendo  feriarum  numero,  id  vetitum  erit  modo 
scilicet  Christianis,  nullaque  constabit  autoritas  Ecclesiae,  sicut  Domi- 
nicum  diem,  sic  alia  etiam  festa  pie  instituendi  atque  celebrandi? 
Verumenimuero  si  apud  nos  hodie,  sicut  maiorum  aetate,  sua  Ecclesiae 
lides  et  autoritas  inconcussa  duraret,  certe  a  praesentibus  contentionum 
incommodis,  perniciosis  opinionum  fluctibus,  haeresumque  scopulis  certum 
naufragiuin  minitantibus  facilius  expediremur,  tum  profana  et  seditiosa 
cessaret,  aut  certe  langueret  libido  tam  multa  in  religione  nouandi. 
ad  scissae  insuper  fidei  vnitatem  reparandam  propior  adesset  facultas, 
et  optatus  demum  pijs  fructus  in  statis  Diuorum  Ferijs  celebrandis  ac 
reformandis  longe  citius  maturesceret  ac  floreret.  Nam  et  Christo 
Redemptori  suus  ab  omnibus  honos  inprimis  haberetur,  vt  is  in  omni- 
bus  ac  prae  omnibus  sincere  coleretur  atque  inuocaretur,  et  Sanctis 
itidem  debita  reuerentia  tribueretur,  quibus  nos  ob  summa  Christi  in 
eos  collata  munera  ex  animo  gratularemur,  quorum  praeterea  virtutes 
et  exempla  studiose  sectanda  nobis  proponeremus,  et  quorum  preces 
item  solicite  ac  sedulo  effiagitaremus.  Fac  autem  permultos  esse  passim, 
sicut  negare  non  possumus,  qui  Sanctorum  Ferijs,  immo  et  Sacramentis 
omnibus,  turpiter  abutantur :  ergone  laude  vel  excusatione  dignos  illos 
putabimus,  qui  prauorum  potius  quam  piorum  habent  rationem,  quique 
non  sine  Dei,  Sanctorum  et  Ecclesiae  iniuria,  in  munus  alienum  in- 
uolant,  et  sacro  receptoque  cultui  suum  pretium  improbe  suffurantur? 
Reijciunt  ipsi  quidem  leges  tum  Ecclesiasticas  tum  Caesareas,  licet 
inter  se  pulchre  consentientes,  quas  orbis  Christianus  non  solum  am- 
plexus  est,  sed  multorum  etiam  annorum  perpetuitate  pacifica  comprobauit. 
Qua  fronte  autem  in  animum  inducunt  sibi,  vt  relictis  Magistratibus 
ordinarijs,  eorumque  legibus  et  exemplis  repudiatis,  vnum  sectentur 
Constantinum  Copronymum  Caesarem,  quo  nihil  fere  vnquam  scelestius 
in  numero  Caesarum  fuit?  Is  rebus  magicis  ex  professo  deditus,  ad- 
uersus  religionem  et  aequitatem  omnem  ita  se  gessit,  ut  monstrum 
Africanum-,  adeoque  bellua  merito  a  sapientibus  omnibus  diceretur. 
Idem  Deiparae  Virginis  omniumque  Sanctorum  intercessioni,  Reliquijs 
et  imaginibus  hostem  se  capitalem  ac  furiosum  praebuit,  horumque 
omnium  sacro  cultu  subiectis  sibi  populis  nefarie  interdixit:  quinetiam 
vt  haereticam  augeret  barbariem,  multorum  vere  piorum  et  innocentum, 
qui   veteri   more   suam   in  Diuos   pietatem    essent   testati,    profundere 


1  lo  2,  20 ;  10,  22  23.  Locum  Io  2,  20  nunc  de  templo  sub  Herode  instaurato 
interpretantur ;  multi  autem  veteres  eum  de  templo  sub  Esdra  renovato  explicuerunt ; 
ita  e.  g.  S.  loannes  Chrvsostomus,  In  Ioannem  homilia  23  (alias  22);  Eiisebius  Caesa- 
reensis,  Demonstratio  Evangelica  1.  8;  S.  Beda  Venerabilis,  Expositio  in  Ioannis 
Evangelium  c.  2,  v.  20  {Migne,  P.  gr.  LIX  141 ;  XXII  613 ;  P.  lat.  XCII  666).  Cum 
his  Canisii  aetate  sensit,  praeter  alios,  Ioannes  Maldonatus  S.  J.,  Commentarii  in 
quatuor  Evangelistas,  in  Io  2,  20. 

2  De  hac  loquendi  ratione  cf.  Can.  V  19\ 


348     2299.  Canisius  Ioanni  Meier  et  Ludovico  ab  Affry  ac  Senatui  friburgensi. 

sanguinem  veritus  non  est  *.  Verum  praesenti  loco  non  congruit,  siue 
veteribus  siue  nouis  Copronymis,  Eustathianis,  Vigilantianis  -  atque 
Hagiomachis  iampridem  damnatis,  et  nostro  etiam  saeculo  saepe  con- 
futatis,  litem  nouam  intendere,  et  sicut  nos  alibi  facimus3,  genuinum 
Sanctorum  cultum  vindicare,  quem  Ecclesia  quidem  Catholica  cum  in 
Oriente,  tum  in  Occidente  hactenus  religiose  complexa  est,  quem  vene- 
randi  Patres  vti  scriptis  sic  et  exemplis  insigniter  decorarunt,  nec 
minus  Synodorum  grauis  autoritas  luculenter  comprobauit4.  quin  et 
Sanctorum  fidissimus  propugnator  ac  vindex  DEVS  tot  tantisque  mira- 
culis,  quae  in  orbe  vniuerso  gesta  non  nisi  ab  impudentissimis  hominibus 
negari  possunt,  mirifice  collustrauit. 

RELIQWM  est  ea  subijcere,  quae  meum  impulerunt  animum. 
sapientissimi  viri,  ad  alteram  huius  Operis  partem,  quae  de  notis 
Euangelicis  nunc  primum  prodit  in  lucem,  nulli  alteri  nisi  Amplitudini 
vestrae,  quae  cum  huius  vrbis  Clero  coniunctissime  viuit,  reuerenter 
nuncupandam  atque  dedicandam.  Huc  me  sane  gratitudinis  debitae 
officium  excitat,  et  quodammodo  adigit,  cum  animo  mecum  reputo,  vti 
par  est,  vos  secundum  Deum  Opt.  Max.  qui  bonorum  onmium  fons 
perennis  existit,  Collegij  nostri  priinarios  patronos,  ac  tutores  perpetuos 
agere.  Quotquot  enhn  hoc  loco  aduenae,  vel  vt  quidam  dicere  malunt. 
conuenae  sumus,  et  institutum  Societatis  IESV  profitemur,  ante  annos 
non  multos5  ad  vestram  insignem  Rempublicam,  non  secus  quam  ad 
electam  Christi  vineam,!  excolendam,  venimus  accersiti,  vestroque 
beneficio  in  illa  ipsa  versamur  inquilini.  Vbi  de  me  nihil  dicere  attinet, 
quem  inde  ab  initio  tam  amanter  estis  amplexi,  cum  duodecim  abhinc 
annis  accederem,  aduentantium  mox  fratrum  quasi  anteambulo,  et  dum 
per  aetatem  liceret,  vobis  non  inuitis  qualiscunque  Ecclesiastes.  Certe 
quamdiu  nos  in  vrbe  vestra  coniuncti  degimus,  tam  humanos  Dominos 


1  Constantinns  hic  Copronymus,  qui  a.  741  77.")  Graecorum  imperator  fuit,  ab 
aequalibus  quam  maxitne  nigris  pingitur  coloribus.  lta  S.  T/najiJtaiics  Abbas : 
-Auxoc  Tdp  6  TravuuXnc;  Kai  eVPpovTriToc,  aiuopopoc  Te  xai  dYpiuJTaTOC  8f|p,  TupavviKUJC 
Kai  ouk  evvouuuc  tuj  KpdTei  xpticduevoc;,  ttpujtov  uev  Ik  tou  Oeou  Kai  ZaiTfipoe;  fiuujv 

Ir]ao0  XpiOTou,  Kai  Tf|c;  dxpuvTOu  Kai  iravaYiac;  Mn.Tp6<;  auTou  Kai  TrdvTUJv  tujv  dYiujv 
hiiaTaTai,  paYeiau;  be  Kai  dae\Yei«i^  xai  aiuoeuaiaic;  KapaWiaic;  tc  KOTrpoic  Kai  oupoic 
diraTujuevoc;,  uaXaKiaic;  Te  \if\v  Kai  baiu.6vujv  eTriK\f|CTeai  x«ipwv,  Kai  Trdaiv  dTrXujc 
ujuxocpOopoic;  emTr|beuu.aaiv  e^K  veapdc  fiXmiac  auuiaac*  etc. :  Chronographia  A.  ('.  731 

Migne,   V.  gr.  (VI II  833). 

2  De  Vigilantianis  v.  Can.  I  21S1;  II  :Mf>:i.  Eustathiani,  ab  Eustathio  aiclii- 
episcopo  sebastiano  (saec.  IV.)  nomen  tenentes,  coniugia  ei  dominia  despiciebant  «'t 
varios  usus  probatos.  velut  ieiunia  ecclesiastica,  reiciebant. 

8  Canisim  id  fecit  in  Sununa  Doctrinae  Christdanae  c.  3,  qu.  <s  et  ut  de  variis 
locis  operis  ,De  Verbi  Dei  corruptelis"  nil  dicam)  valde  accurate  in  amplo  illo  com- 
mentario  „Erklarung  vnd  beuestigung  Christlicher  bekantnuss  von  den  Beyligen", 
quem  Martyrologio  germanico  primuin  a.  1562  Dilingae  edito  praeposuit  Can.  III 
792—793). 

1  Imprimis  id  praestitit  Synodus  Tridentina,  Sess.  XXV.,  decr.de  invocatione 
Sanctorum.  ''  Aiiim»  1580;   v.  Can.Yll  858.  "  ler  2,  21. 


Friburga  Helyetiorum   1.  Febru&rii  1593.  349 

quam  beneficos  Patronos  reipsa,  comperimus,  vt  ob  praeeollcntcm  vestram 
autoritatem,  paremque  beneuolentiam,  et  guasi  patemam  tutelam  nobis 

ipsi  merito  gratulari.  Christoquo  rcdcinj)tori.  qucni  vos  in  ininimis  ctiam 
diligitis '.  nunquam  non  vota  facere  debeanuis.  Iam  vero  inter  alia 
lihcralitatis  vestrae  in  nos  collata  munera,  quae  diificilc  sit  oninia 
tumerando  persequi,  exiguum  sane  non  fuit,  quod  vestram  iuuentutem, 
braeclarum  profecto  et  plus  quam  aureum  deposituni,  quo  nihil  in 
lortunis  vestris  antiquius  asseruatis,  honis  literis  ac  liberalihus  artibus 
informandam,  omnique  virtute  ac  pietate  perpoliendam,  nostrae  disci- 
plinae  libenter  consignastis  atque  tradidistis.  Tum  vt  egregia  Studi- 
osorum  cohors,  quac  indies  augescit,  tanquam  in  selecta  palaestra 
Bommodius  exercitaretur,  non  sine  graui  sumptu  nouae  Scholae  fun- 
dandae,  nouoque  Collegio  ex  quadrato  lapide  nobis  a  fundamento 
exsuscitando  dedistis  opcram:  quicquid  autem  insigni  huic  deest  struc- 
turae,  id  prima  quaque  data  occasione  supplere,  ac  Deo  bene  fauente 
pcrticere  in  animo  statuistis.  Neque  vero  sat  fore  vobis  visum  est,  si 
eiusmodi  studia  literarum  in  his  scholae  classibus  per  nos  ftorerent. 
multisque  prodessent  adolescentibus  probe  ac  gratis  instituendis,  nisi 
nobis  etiam  in  templis.  velut  certis  DEI  viui  domicilijs,  onmisque  pie- 
tatis  officinis  laborandi  ac  ministrandi  locum  pulcherrimum  assignaretis. 
Nullum  enim  grauius  ac  spectabilius  exercetur  in  templo  munus.  quam 
Ecclesiastarum,  qui  vt  professioni  suae  satisfaciant.  electas  Christi  oues 
habent  pascere,  et  sacrum  DEI  verbum  legitime  debent  interpretari. 
Hinc  praeclari  ac  speciosi  tituli,  quibus  Concionatores  Ecclesiastici  in 
sacris  literis  decorantur,  vt  iam  A  n  g  e  1  i  D  0  m  i  n  i  e  x  e  r  c  i  t  u  u  m 2, 
iam  sal  terra.e.3  et  lux  mundi4.  iam  ministri  CHRISTI,  et 
dispensatores  mysteriorum  DEP,  iam  animarum  pastores(i. 
populique  doctores7  appellentur.  Quare  magnam  vobis,  vestroquc 
populo  Friburgensi  debemus  gratiam,  cum  semen  illud  et  manna  coeleste. 
quod  per  nos  dispensat  DEVS,  sic  excipitis.  vt  vestram  singularem 
in  audiendo  alacritatem,  promptumque  studium  reipsa  praestetis,  siue 
Catechesin.  1  a c  nempe  paruulorum8  Christi  porrigimus,  siue  saiictum 
Euangelium,  vti  solidam  escam9  animorum,  panemque  benedictum 
tiliorum  DEI,  e  suggestu  administramus. 

HIS  omnibus  accedit,  ac  ordini  vestro  laudem  eximiam  creat, 
nosque  vobis  inprimis  deuincit,  ardens  nempe  zelus  in  tutanda  religione 
Catholica,  quam  in  hac  vrbe,  totaque  ditione  haud  sine  perpetua  vigi- 
lantia  puram  et  integram  conseruatis.  Cauetis  enim  et  prouidetis 
sedulo,  vt  ne  nouae  falsaeque  doctrinae  mortifera  venena,  quae  hodie 
tam  late  sparguntur,  huc  facile  penetrent,  ac  sanos  bonorum  animos 
turbent  atque  corrumpant.    Quod  enim  Apostolus  dixit :  Sermo  eorum 

1  Cf.  Mt  25,  40.  -  Mal  2,  7.  ■'  Mt  5,  V.). 

4  Mt  5,  14.  5  1  Cor  4,   1.  "  ler  3,  15:  Eph  4,  11:  1  Petr  5.  4  etc. 

7  Act  13,  1  :  1  Cor  12,  28  29;  Eph  4,  11:  1  Tim  3,  2. 

s  1  Cor  3,  1  2:  Hehr  5,  12.  "  Hebr  5.   12:  1  Cor  3,  2. 


350     2299.  Canisius  loanni  Meier  et  Ludovico  ab  Affry  ac  Senatui  friburgensi. 

serpit  vt  cancer1,  ad  eos  maxime  pertinet,  qui  rebus  in  religione 
nouandis  sese  dedunt,  ac  adulterino  dogmate  morbos  animorum  pesti- 
lentes  et  immedicabiles  inuehunt  ac  propagant.  Cum  enim  dormit  pater- 
familias,  accurrunt  submissi  ab  hoste  vicino  operarij,  ac  tetra  zizania 
tritico"  superseminant 2,  vt  illud  saepenumero  suffocetur.  Credo  certe, 
vestris  auribus  et  mentibus  vocem  illam  Diuinam,  quae  apud  Prophetam 
leremiam  personat,  continenter  intonare :  State  super  vias  et 
videte,  et  interrogate  de  semitis  antiquis,  quae  sit  via 
bona,  et  ambulate  in  ea:  et  inuenietis  refrigerium  ani- 
m  a  b  u  s  v  e  s  t  r  i  s  (.  Quo  magis  ego  vestram  probo,  semperque  probabo 
vigilantiam  atque  industriam,  qui  ad  verum  aniniarum  refrigerium  sub- 
ditis  comparandum,  de  nouis  semitis  fugiendis,  atque  antiquis  consec- 
tandis  nunquam  non  intentos  habetis  oculos  et  animos,  vestraeque 
Reipublicae  praesidium  et  ornamentum  in  eo  maximum  collocatis.  vt 
sicut  hactenus  factum  est,  optimorum  patrum,  maiorumque  vestrorum 
pijs  vestigijs  imitandis  fideliter  insistatis.  Hinc  nec  studium,  neque 
sumptus  defugitis  ad  auitam  et  aeque  sinceram,  quam  cum  lacte  materno 
imbibistis,  religionem  vindicandam  :  cuius  etiam  gratia  diligentem  ra- 
tionem  ab  vrbanis  et  paganis  exposcitis,  templa  religiose  conseruanda 
curatis,  ministros  et  magistros  vere  Catholicos  conquiritis,  conquisitos 
amatis,  ornatis,  defenditis,  Anabaptistis  et  alijs  id  genus  pestibus  aditum 
omnem  praecluditis,  nullumque  illis  conceditis  ministerium,  qui  vt  vocem 
in  quaestum  conferant,  non  missi  neque  vocati  currunt1,  et  profani 
seipsos  in  sacra  ingerunt,  nec  de  ore  Domini,  sed  visionem 
cordis  sui  loquuntur5,  pacemque  nuntiant  vbi  non  est 
paxG,  vt  Propheticis  verbis  vtamur.  Legistis  opinor,  aut  certe  a  doctis 
alijs  accepistis,  quod  Constantini  Magni  Caesaris  institutor,  idemque 
vii  celebris  Lactantius  Firmianus7  olim  grauissime  scripsit.  Quoniam, 
iii(|iiit,  multae  haereses  extiterunt,  et  instinctibus  Daemonum  populus 
Dei  scissus  est,  determinanda  nobius  breuis  est  veritas,  ac  in  suo 
proprio  domicilio  collocanda,  vt  si  quis  aquam  vitae  cupit  haurire,  non 
ad  detritos  lacus  deferatur,  qui  non  habent  venam,  sed  vbcrrinuini  Dei 
fontem  nouerit,  quo  irrigatus  perenni  luce  potiatur.  Atque  ne  roget 
forte  quispiam,  quae  sit  ista  breuis  et  compendiosa  veritas,  quod  pro- 
prium  domicilium,  quae  aqua  vitae  haurienda,  quis  fons  ad  perennem 
lucem  assequendani  requiri  debeat,  idem  Lactantius  sapienter  sane  hoc 
modo  respondet:  Sola  Catholica  Ecclesia,  quae  verum  cultum  retinet: 
hic  est  fons  veritatis;  hoc  est  domicilium  Fidei;  hoc  templum  Dei:  quo 

a)  In  li    tequitur  salutari. 


1  2  Tim  2,  17.  '-'  Cf.  Mt  13,  24     30. 

:1  [er  6,  L6.  '  ter  23,  21. 

5   ler  23,    II',.  "   ler  <i,    II:  8,    11  ;    Ez    13,    10. 

7  Lactantius  non  Constantini  institutor,  sed  „magister  Caesaris  Crispi,  filii  Con- 
stantini"  Magni,  fuit,  irl  scribit  S.  Hieronymus,  De  viris  illustribus  c.  80  Migne, 
P.  lat.  XXIII  726). 


Friburgo  Helvetiorum  1.  Februarii  ir»!i:>  ;;;,! 

si  quis  non  intrauerit,  vel  a  quo  si  quis  exiuerit,  a  spe  vitae  ac  salutis 
aeternae  alienus  est.    Librd  4.  de  vera  sapient.  cap.  vlt. ' 

PROINDE  quidquid  noui  demum  obstrepant  Aristarchi ,  liaud 
inuitus  ego  illorum  subscribo  sententiae,  Grauissimi  viri,  qui  suspiciunt 
ac  praedicant  vt  superiorem,  ita  praesentem  Reipublicae  vestrae  guber- 
nationeni,  in  qua  comperiunt  Fidei  cessare  contentiones ,  doctrinae 
dissidia  conticescere,  inter  vtrumque  conuenire  Magistratum,  magnam 
legum  atque  ordinum  concordiam  ac  trauquillitatem  tot  annis  persistere, 
nec  minus  quidem  laetum  et  felicem  durare  successum  totius  politiae. 
summo  nimirum  Deo  haec  constantis  vestrae  pietatis  studia,  quae 
mirantur  etiam  aduersarij,  mirifice  fortunante.  Missas  interim  facitis, 
et  exploditis  stultas,  vt  Paulus  appellat.  quaestiones  et  conten- 
tiones,  pugnasque  legis2,  quae  non  praestant  auditoribus  aedi- 
ticationem,  sed  rixas  potius  implacabiles  pariunt',  ac  passim  vulgi 
animos  tam  misere  quam  perniciose  distrahunt,  maxime  dum  litigantes 
ipsi  neque  inter  se,  neque  cum  alijs  conuenire  possunt,  quasi  noua 
semper  praelia  meditantes  atque  parturientes.  Vos  mirum  dictu,  vna 
veteris  Ecclesiae  fide  contenti,  non  modo  sicut  columbae  simplices4, 
rixis  omissis,  et  decore  modestiae  pudicitiaeque  conseruato,  candorem 
veterem  retinetis,  verum  etiam  vt  pulli  fidae  matri  nunquam  non  ad- 
haerentes,  sub  alis  eius  secure  conquiescitis 5,  neque  multo  aliter,  quam 
qui  turbidi  maris  procellas  superarunt,  secundo  quasi  vento  in  portu 
nauigatis.  Quare  cum  inclyto  Rege  Dauide  qui  commissum  sibi  popu- 
lum  generose  gubernauit.  vobis  etiam  Reip.  moderatoribus  merito 
canticum  illud  repetere  licet :  E  C  C  E  q  u  a  m  b  o  n  u  m ,  e  t  q  u  a  m  i  u- 
cundum  habitare  fratres  in  vnum:  quoniam  illic  mandauit 
D  o  m  i  n  u  s  b  e  n  e  d  i  c  t i  o  n  e  m ,!. 

Caeterum  vt  cauendi  taedij  causa,  hanc  siue  praefationem,  siue 
dedicationem  semel  absoluam,  Viri  amplissimi.  quanto  maior  est  vestrae 
pietatis  constantiaeque  claritas,  duin  non  solum  inuicti  pro  veteri  pietate 
et  orthodoxa  tide  certatis,  sed  etiam  potenter  in  hac  ditione  longe 
lateque  floretis,  nec  minus  literarum  ac  literatorum.  quam  pietatis  ac 
virtutis  amatores  atque  fautores  esse  contenditis.  tanto  rectius  mihi 
conuenire  duxi,  vt  praesens  opus,  qualecunque  hoc  fuerit,  vestro  di- 
catum  nomini  appareat  in  publico,  ac  meae  in  vos  obseruantiae  aper- 
tum  praebeat  symbolum :  quod  munus  vt  aequi  bonique  consulatis  omnes, 
etiam  atque  etiam  rogo.  Bona  interim  conscientia  testari  possum.  me 
nullum  suscepti  laboris,  ac  editi  operis  praemium  a  vobis  praestolari 
ac  petere:  quin  et  cupiditate  quadam  rapior  maius  et  melius  donum, 
si  possim,  offerendi  tam  honorato  et  ornato  consessui  vestro,  quem 
diuina  bonitas  hactenus  in  tantis  periculis  ac  tempestatibus  mirabiliter 


1  I.  e.  cap.  30  Migne,   P.  lat.  VI.  540  543). 

8  Tit  3,  9;  2  Tim  2,  23.    ;  Cf.  1  Tim  L,  4;  2  Tim  2,  4.     '  Mt  10.  66. 

:>  ('('.  Mt  23,  37;  Lc  13,  34.     °  Ps  132,  1  3. 


352     2299.  Canisius  Io.  Meier  et  L.  ab  Affry  ac  Senatui  friburgensi.    1.  Febr.  1593. 

conseruauit.  Mihi  abunde  satisfactum  fuerit,  si  solita  beneuolentia  vestra 
me  complectamini,  et  hoc  praecipue  concedatis,  vt  nostro,  immo  vestro 
Collegio  tuendo  et  promouendo  vos  praestetis  Maecenates,  atque  toti 
Reipublicae  vestrae  Nicolaos,  id  est,  popularis  victoriae  duces,  et  per- 
benigno  in  coelis  Patrono  vestro  [vosj !l  coriformetis  K  DEVS  Opt.  Max. 
quod  in  vobis  vestraque  prouida  gubernatione  praeclare  coepit,  id  ad 
sempiternam  suae  Maiestatis  gloriam,  et  certum  Ecclesiae  Catholicae 
commodum,  laetumque  prouinciae  vestrae  successum  magis  ac  magis 
prosperare  dignetur.  Hoc  vnum  demum  ex  diuo  Paulo  adijcere,  vestris- 
que  Catholicis  animis  fidenter  infigere  vestra  bona  omnium  venia  mihi 
liceat  seniori:  IDEM  SAPITE;  PACEM  HABETE;  et  DEVS 
pacis  et  dilectionis  erit  vobiscum2.  Datum  in  vrbe  vestra 
Friburgensi ,  anno  a  Virgine  puerpera  M.  D.  XCIII. b  ferijs  D.  Ignatij 
praenobilis  Martyris,  et  Episcopi  Antiocheni3. 

Die  4.  Martii  1593  consilium  siye  senatus  maior  reipublicae  friburgensis  con- 
gregatus  est.  In  huius  consessus  *  Monumentis  haec  de  Canisio  et  de  P.  Petro  Michael 
collegii  friburgensis  rectore  a  senatus  scriba  dicuntur:  „Iesuiter  •  Allsodann  der  Eer- 
wurdig  herr  P.  Canisius  etliche  Jar  in  myner  herren  Statt  gewont,  vnd  letstlich  ein 
werck  geschriben  Notas  Euangelicas  de  diebus  festis,  habe  er  dasselbig  mijnen 
g:  Herren  alls  ein  gedachtnufi  vnnd  memorial  vor  synem  Tod  dediciret.  hatt  der 
Herr  Rector  selbender  dasselbig  praesentiret  mit  eraferung  der  drijen  fiirnembsten 
puncten  Epistolae  Dedicatoriae  oder  prafation".  Die  autem  10.  Martii  1593  senatus 
minor  decrevit,  ut  Canisio  gratiae  pro  dedicatione  illa  referendae  causa  „Opex-a 
D:  August:''  donarentur;  et  in  eiusdem  senatus  consessu  17.  Martii  1593  habito 
P.  Michael  rector  gratias  egit  pro  „die  gab  die  sy  dem  Patri  Cauisio  verordnet" 
Cod.  „Rathsmanual  Nr.  143a  in  dd.  4..  10.,  17.  Martii  1593.  Friburgi,  in  archivo 
reipublicae).  Udalrieus  Wildt  reipublicae  quaestor  in  *Codice  dati  et  accepti  ab 
24.  Junii  1593  ad  24.  Iunii  1594  notavit :  .H.  Houptman  Willdt  vmb  verehrte  buchei 
S.  Augustinj  so  H.  Patri  Canisio  von  Lyon  beschickt  worden  •  vmb  Furlon  vnnd 
alles  152  librae"  („Erste  Rechniing.  Desl.i  Herrn  Vlrichen  Wildt",  „Gemein  VBgeben" 
in  a.  1594.  Friburgi  in  archivo  reipublicae).  In  duobus  antiquissimis  *  Catalogis 
bibliothecae  collegii  friburgensis.  exeunte  saeculo  XVI  et  anno  1627  incohatis,  nulla 
memoratur  editio  „Operum  omniumu  S.  Augustini  nisi  illa.  quae  „ex  emendatione 
DD.  Lovaniensiam"  Parisiis  a.  1586  tomis  10  in  2"  facta  est.  Quare  dubitari 
nequit,  quin  haec  editio,  quae  tunc  omniuni  et  aovissima  et  optima  erat,  Canisio 
data  sit.  Perperam  igitur,  puto,  in  veteri  illa  *  Histoi-ia  collegii  friburgensis,  post- 
quam  aliqua  de  Ludovico  Pfvffer  consule  lucernensi  narrata  sunt,  haec  adduntur: 
„Jdem  etiam  propter  alteram  partem  Notarum  Euangelicarum  sibi  dicatam  Bibliothecam 
nostram  D.  Augustini  operibus  locupletauif  Cod.  frib.  .Hist.  coll.  Frib."  p.  25).  Eodem 
modo  corrigenda  sunt,  quae  de  hac  donatione  es  Eistoria  illa,  nt  videtur  scripsii 
Ii.  Fleischlin,  Aus  den  Annalen  des  G^ymnasiuins  in  Luzern,  in  nMonat-Rosen" 
XXVI  260. 

P.  Petro    Micliad    rectori    Claudius    Aquaniva  Societatis   praepositus   generalis 

sciipsit  liiMiia  8.  Maii  !.">'.•.'!:  „Accepi  cinn  littcris  R,  Vestrae  alteram  partem  Notarum 

P.  Oanisij,  quae  mihi  pergrata  1'uit  viriusque  oomine,   quod  ipsi  quoque  meis  verbis 

significabit,   salutemque   impertietur  bono,   <'t  in  Christo  oarissimo  seni".    VA   *Roma 

j     //"•■  '■.  "'  suppleatur,   res  ipsa   tx\gere  videtur.     H    sie  habet:   Nicolao,  i •  l  esl  perbenigno  in 

'■•'li-  Patr restro  charitate  conformes.         !>>  MDXCVD   /»' 


'  S.  Nicolaus   episcopus    myrensis  patronus   esl  urbis  totiusque  reipublicae  tii- 
burgensis.  '  2  Cor  13,   11.  I.  e.  Kalendis  Februariis. 


2300.  Io.  lac.  a  Staal  Can.  Febr.  L593.    2301.  Can.  I,>.  lac  a  Staal.  7.  Mart.  1593;     353 

17.  Iulii   1593:   BP.  Canisium  caritati  R.  Vestrae  semper  commendatum  cupio  ■  quem 
nunc  etiam  meis  verbis  salutabit"  (ex  commentariis ;  G.  Sup.  2  f.  94b  97b). 

De  rebus  a  Sociis  Friburgi  a.  1581-1597  gestis  scribit  Jos.Ehret:  „dafi  die 
Jesuiten  auf  allen  Gebieten  der  Kirche  eine  unerhorte  Arbeit  verrichteten,  so  dali 
ihnen  in  kurzer  Zeit  nicbt  nur  die  grofie  Menge  des  Volkes,  sondern  auch  des  Rates 
ergeben  war."  Sie  waren  „eine  streitende  Truppe.  .  .  .  die  unbestechlich  und  mit 
unverminderter  Kraft  zielbewul.it  ihren  Weg  gingu  :  Das  Jesuitentheater  zu  Freiburu 
in  der  Scbweiz,  Freiburg  i.  Hr.  L921,   17. 

S300.         IOAJTNES  IA€OBHS  A  STAAL,   patricius  et  archigrammateus 
solodoranus  CANISIO.  Solodoro  m.  Februario  (post  d.  6.  V)  1593. 

Epistula  perisse  uidetur.  Vide  litteras  7.  Martii  1593  datas,  [><  r 
mtas  Canisius  Staalio  respondit,  infra,  ep.  2301. 

Valde  probabile  est,  Staalium  per  has  litteras  cum  Canisio  communicasse  ea, 
quae  6.  Februarii  1593  a  senatu  solodurano  constituta  erant.  In  cuius  *  Tdbulis 
haec  sunt  notata:  „Gerathen,  diewyl  m.  h.  hieuor  Herren  Seckbel  meyster ',  Herren 
Stattschryber '-',  Herren  Obrist  zur  Matten 8,  vnnd  herren  P.  Brunner,  bevolchen  dafi 
sij  mit  Herren  Pater  Canisio  zu  fryburg  reden  wollten,  dafi  Jr  Ehrwiirde  die  Legendam 
Sancti  Ursi,  beschrijben  wollte  vnd  nun  Jr  Ehrwiirde  solliche  vfigemacht  vnd  es  nur 
alls  daran  stoht,  dafi  es  Jn  truck  •  gevertiget  werde,  da  so  ist  gerathen,  dafi  dem 
Buchtruckber  zu  fryburg4  sollich  opus  zu  truckhen  vbergeben  vnnd  Jme  zugelassen 
werden  solle,  selbige  ze  verkhouffen,  vnd  diewijl  die  dedication  an  m.  Herren  be- 
schicht  •  sol  Jme  hienach  ein  Verehrung  gethan  werden"  (ex  apographo  a.  188H 
scripto  ex  Cod.  „Ratsprotokoll  Band  97"  f.  82,  qui  est  Soloduri  in  archivo  reipublicae. 

2301.  CANISIUS    IOAXXI    IACOBO    A    STAAI, ,    patricio    et    archi- 
grammateo  solodurano.  Friburgo  Helvetiorum  7.  Martii  1593. 

Ex  apographo  circa  medium  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?)  scripto.  Can.  56, 
n?  5  f.  Bb— 7\ 

Vita  mariyrum  thebaeorum.  Senatus  Uberalitas.  Temporis  angustiae.  Notae 
evangelicae. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  •  vir  nobilis  et  erudite. 

Benigne  et  candide  facit  humanitas  tua,  quod  bonam  in  partem 
accipit  diuturnum  silentium  meum  et  velut  dormientem  revocat  ad 
Thebaicae  legionis  historiam  semel  absolvendam.  Cupio  sane  liberare 
fidem,  et  Dominis  Solodorensibus  tandem  satisfacere,  si  vitae  necisque 
princeps  Deus  hanc  vitam  seni  mihi  prorogarit.  Nunc  novum,  nescio 
quo  pacto,  incommodum  experimur,  ut  ante  paschales  ferias  ad  prelum 
ipsum  nequeat  perveniri.  Etenim  compositor  literarum,  cujus  opera 
indigebamus,  in  patriam  suam  Basiliensem  revocatur,  sicut  Gemper- 
linus1'  noster  coram  exponet.  Cum  primum  autem  ille  domum  redi- 
erit  ex  mercatu  Francfordiano ,:,  ad  Thebaicam  historiam  excudendam 


1  Hoc  munus  tunc  administrasse  videtur  Wolfgangus  Degenscher. 
'-'  Iohanni  Iacobo  a  Staal. 

:i  In  „Recessibus"  (Abschiede)  confoederationis  helveticae  a.  1567  et  1573  „Urs 
zur  Matten"  solodoranus  „eapitaneus*  vocatur  (Abschiede  IV2,  373  1038). 

4  Abrahamo  Gemperlin. 

5  Abraham  Gemperlin  typographus  friburgensis. 

,;  Francofurti    ad    Moenum    mercatus    vernus    15  diebus,    qui    Pascha   proxime 
antecedebant,  habebatur  (Can.  VI  376'). 

Braunsberger    Canisii  Epistulae  ei  Acta.    VIII.  23 


354     2302.  Salbius  S.  J.  Can.  Aest.  a.  1593.    2303.  Can.  Sacerdoti  alicui.  Aest.  1593. 

accedere  poterit  ut  suis  promissis  et  expectationi  vestrae  faciat  satis. 
Ago  interim  gratias  diligentiae  vestrae.  per  quam  Senatus  illi  ipsi  se 
munificum  ac  liberalem  ostendit,  aliqua  pecuniae  summa  illi  constituta. 
Vere  adesse  festinant  tempora1,  sicut  prudenter  admones,  ut, 
si  sapimus,  Deum  Opt.  Max.  implorare  conveniat  et  in  gravi  conflictu 
contra  hostes  pugnare  constanter,  si  nobis  et  patriae  bene  consultum 
esse  cupiamus  -.  In  lucem  exierunt  notae  nostrae  3,  quas  mitterem,  nisi 
Abrahamus  noster  hoc  munus  donare  et  offerre  coram  statuisset.  Faxit 
Deus,  ut  meus  ad  fulciendam  Ecclesiam  labor  optatum  fructum  adferat, 
et  saltem  Catholicis  lectoribus  placeat.  Salutatum  ex  me  cupio  D.  Prae- 
positum4,  Ecclesiastem 5,  Ludimagistrum 6,  et  amicos  reliquos,  quibus 
ex  animo  precor  sanctam  Quadragesimam  et  felicem  Christi  Domini 
resurrectionem '. 

Friburgi  Helvetiorum  7  Martii  1593. 

Servus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Nobili  praestanti  viro,  Domino  Ioanni  Iacobo  a  Staal,  Reip.  Salo- 
dorensis  Archigrammateo,  amico  singulari. 

2S02.  P.  GEORGIUS  SAI.BII  S    S.  J. ,   collegii   dilingani   sodalis. 

CANISIO.  Dilinga  aestate  a.  1593. 

Vide  litteras  26.  Septenibris  1593  datas,  per  quas  Canisius  Salbio  respondiij 
infra,  i'p.  2304. 

3303.        CANISIUS   SOCIETATIS  SACERDOTI  ALICUI   ;.P.  Fran- 
cisco  a  Rocca?)  Romae  degenti.  Friburgo  Helvetiorum  a.  1593. 

Ex  codice   .Vitae  123",  Canisiana  256. 
De  valetudine  sua. 

In  monumentis  canisianis,  quae  P.  Franciscus  Sacchinus  S.  J. 
(f  1625),  insignis  ille  Societatis  kistoricus  et  Canisii  biograjphus,  Romai 
sua  manu  scripsit,  haec  exstat  litterarum pars,  cui  Sacchinus  „ex  1593" 
inscripsit:  Nihil  dicam  de  ualetudino  mea  quae  cum  senili  imbecillitate 
coniuncta  est,  meque  paulatim  ad  uaiios  labores  ineptum  reddit,  atque 
inutilem  operarium,  licet  quotidiauo  sacrificio  per  Dei  gratiam  inseruire 
possim.  Dies  adhuc  pauci,  et  mali  in  hoc  tristi  exilio  exigendi  super- 
sunt,  ((iios  ut  recte  conficiam  etiam  atque  etiam  iuues  quaeso. 

Canisium  Romam  ad  Socium  aliquem  hanc  misisse  epistulam  colligitur  ex  eo( 
nuod  Sachinus  eam  in  manibus  habuit.  Pauci  autem  tunc  vivebant  Romae,  <iuilni> 
<'niiisius  familiariter  ateretur  icf.  supra  p.  .'!.'lt.  Fortasse  is  snipsit  I'.  Augu- 
stino  Putterer,  de  quo  dictum  esi  supra  p.  331,  Milii  vero,"cum  epistulas,  quad 
Canisium  ad  I'.  Franciscum  a  Rocca  dedisse  ci>risiat.  eam  maxime,  quae  25.  Augusti 
1591  data  esi  v.  supra  p.  334),  cum  hac  litterarum  parte  confero,  valde  probabile 
est,  has  quoque   litteras  ad   Roccani  rssc  datas. 

'  Dt  32,  35.  Canisius  bellum  significat  hngonotticum ;  v.  supra  p.  332. 

Notae  i  1 1  Evangelicas  Lectiones  dierum  festorum;  v.  supra  p.  340. 
'  lisiiin   Ihiiii.  '  Nicolaum  Feusi;  v.  supra  p.  337*. 

"  Pranciscum  Guillimannum ;  v.  supra  p.  3378. 
•   Pascha  futurum  erat  d.  18.  Aprilis. 


2304.   Cattisius  P.  Georgio  Salbio  S.  .).    Friburgo  Helvetiorum  26.  Sept.  1593.      ,'!;">;") 

2»OI.      CANISIUS  I*.  GEOROIO  SAIiBIO  8.  .1..  collegii  dilingani  sodali. 

Friburgo  Belvetiorum  2<>.  Septembria  1593. 

Kx  apographo  A  saeculo  XVII,  ut  videtur,  scripto  20;  1  p.;  in  p.  2  inscr.), 
auod  est  Monacbii  in  arcbivo  maiore  reip.,  Jes.  in  gen.  Fasc.  13.  No  21  1.  in  folio 
leparato.  Ibidem  in  eiusdem  fasciculi  et  uumeri  libello  in  4.  non  conglutinato. 
p.  7  !»  non  sign.),  exstat  alterum  apograplium  iB\  quod  ot  ipsum  saeculo  XV II. 
Bcriptum  esso  videtur.  Tertium  eiusdem  saeculi  apograpbum  (',  cui  deesi  pars 
prior,  usque  ad  Bverbum  Domini  dictum  A.postolis"  incl.,  est  in  Cod.  monac.  „Lat. 
1606"  f.  163. 

Enni  ad  iuventutis  institutionem  et  ministeria  sacra  alacriorem  reddit.  Gaudet, 
Hbellos  pios  <t  Sociis  edi,     luvenem  prodigum  Friburgum  revocari, 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  dilectissime  frater. 
Grata  mihi  fuit  epistola,  quae  iucundam  facit  mentionem  veteris 
mter  nos  necessitudinis  l,  eamque  Christo  authore  et  conseruatore  per- 
petuam  hic  et  in  coelis  fore  confido.  Fratres  enim  semper  erimus,  ex 
eodem  velut  Patre  Ignatio  geniti,  et  eidem  Obedientiae  sanctae  iugo 
subiecti  in  hac  praeclara  sanctaque  sodalitate.  Bene  habet  quod  annum 
Dilingae  iam  decimum  exigas,  et  partim  in  schola,  partim  cum  pueris 
et  puellis  in  Catechismo  erudiendis,  partim  cum  religiosis  in  officio 
continendis  Domino  seruias,  tuamque  declares  et  obedientiam  et  chari- 
tatem1'.  A  Domino  factum  est3.  qui  suos  milites  illis  muneribus 
applicat  quae  nouit  illorum  ingenijs  ac  talentis  esse  consentanea.  Recte 
et  illud,  quod  excipiendis  multorum  vacas  confessionibus,  et  subinde 
assistis  ex  hac  vita  migrantibus,  qui  procul  dubio  pietatis  tuae  non 
desinent  in  altero  saeculo  meminisse.  Quapropter  Diuinae  bonitati 
gratias  ago  qui  [?]a  tam  suauiter  vias  tuas  disponit1,  ac  praeclaram 
de  multis  bene  merendi  suggerit  occasionem,  vt  nesciam  possisne  rectius 
ac  laudabilius  alibi  tuae  satisfacere  vocationi.  Subrepat  interim  qualis- 
cunque  vel  tristitia .  vel  animi  molestia ,  maiorem  vt  profectum  in 
patientia  colligamus,  et  se.ruos  nos  inutiles5,  vt  vere  sumus,  ex 
animo  agnoscamus.  Haec  pars  illius  est  crucis,  quae  Christi  discipulos 
affligit  necessario  saepe,  et  auget  eorum  merita  quandiu  inter  hostes 
viuitur.  et  difficile  percurritur  stadium :  in  quo  fortes  quoque  victores 
subinde  labuntur.  Nihil  autem  ambigo.  quin  tibi  negotium  adferant. 
tot  capitum  non  optime  institutorum  religiosi.  et  in  quibus  educandis 
valde  inequalis  solet  esse  successus,  etiamsi  tentes  omnia.  quae  ad 
immoderatos  eorum  affectus  comprimendos  ac  probe  dirigendos  pertinere 
indicas.    Hic  proderit  crebro  meminisse  illius.    In  patientia  vestra 

ii    sir  A  H.     Corrigendumne  quae  ? 


1  Vide  supra  p.  329. 

2  „In  Collegio  Conuictorum  S.  Hieronymj  ...  I'.  Georgius  Salbius,  Praefectus 
inferiorum  studiorum,  Confessaiius  templi,  Catechista  iu  Parocbia;  Praefectus  Mona- 
chorum.  Procurator  Academiae"  :  *  Catalogus  collegii  dilingani  circa  initium  a.  1  T>i>4 
Romam  missus  (G.  Sup.  44  f.  94b  . 

3  Ps  117.  23:  Mt  21.  42:   Mc   12.    11.  4  Sap  8,   1.  ft  Lc  17,  10. 

23 


356     2304.  Canisius  P.  Georgio  Salbio  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  26.  Sept,  1593. 

possidebitis  animas  vestras1.  A  teneris  plantulis  vsu  nondum 
confirmatis  mediocria  sunt  exigenda,  paulatim  coalescunt  et  robustiores 
illaea  fiunt,  nonnunquam  laude  potius  quam  increpatione  iuuantur,  et 
per  illas,  quae  tarde  succrescunt,  nos  ipsos  agnoscere  possumus  ac 
debemus.  Nosti  verbum  Domini  dictum  Apostolis,  quum  acriores  essent 
in  aliorum  vitijs  iudicandis ,  N e s c i t i s  inquit  cuius  spiritus 
sitis[?]b2.  Discite  a  me  quia  mitis  sum  et  humilis  corde3. 
Ego  sum  in  medio  vestrum0  sicut  ministrator  *.  Vnius  qui 
bene  monenti  paret,  profectus,  plus  apud  nos  valere  debet,  quam  aliorum 
multorum  torpor  ac  tarditas.  Bonum  habemus  Dominum,  cuius  fidam 
opem  et  efficacem  gratiam  imploremus,  et  qui  facile  pro  sua  supplet 
clementia,  quod  minus  a  nobis  perfici d  potest  in  alijs  corrigendis  atque 
prouehendis.  Disciplina  interim  et  zelus  non  praetermittantur,  sed  vt 
minus  perturbemur,  nihilque  immoderate  geramus  ob  delictum  alienum. 
Colligamus  nos  libenter,  atque  comittamus  cursum  et  ventum  illi,  de 
quo  scriptum  est,  Omnem  solicitudinem  vestram  proijcientes 
in  eum:  quoniam  ipsi  cura  est  de  vobis5.  Verum  admonere 
sapientem  desino,  et  dabit  intellectum  Dominus  de  omnibus6 
quae  huc  spectant,  sicut  hactenus  dedit  cum  fructu  audientium,  nec 
desunt  multi  magistri,  quos  adhibeatis.  Placent  authores  quos  ad  manum 
habetis,  placent  collecti  libelli,  quos  frequenter  editis 7.  tantum  videre 
cupio  Jobten  orbnung*.  Gaudeo  distrahi  uarios  ex  Ioannis  officina11 
libellos  pios,  quorum  vsus  in  Sueuia  et  Bauaria  Heluetiaque  nostra  sit 
frequens   ac  vtilis.    Willerus   paulatim  nos  deseret 10,    cui   successorem 

a)  llnr  v.  »i>ti  eat  in  B.  b)  Itn  A  B;  estis  ('.;  et  sic   nunc  quident    versio   quoque    vulgata. 

c)  uestri  ('.        d)  Ita  recte,  ut  omnino  videtur,  C:  perferri  A  B. 


1   Lc  21.   19.  -  Lc  9.  55.  ::  Mt   11.  29.  4  Lc  22,  27. 

5  1   Petr  5,  7.  "  2  Tim  2,  7. 

7  Salbius  Canisio  retulisse  videtur,  quibusnam  libris  Socii  in  scholis  uterentur. 
Hos,  v.  g.  Catechismum,  Alvari  Grammaticam,  orationes  aliquot  Ciceronis.  illi  in 
scholasticorum  commodum  ita  edere  solebant,  ut  in  unum  volumen  collecti  unum 
quasi  librum  constituerent.  Ceterum  ex  Sociorum  typographia  dilingana  alii  quoque 
libri,  inprimis  pii  haud  pauci,  prodibant,  v.  g.  a.  1583  Ludorici  Granatensis  0.  Pr. 
„Del3  Siinders  Geleidsman"  ab  Adamo  Wulasser  germanice  redditus,  et  a.  1584 
Fhilvppi  Dobereiner  nGiildine  Schatzkammer,  voller  schoner  .  .  Gebet",  et  a.  1585 
„Seelen  Trost,  new  andactigBetbuch"  {Cataloyi  nundinarum  francofurtensium  habitarum 
autumno  a.  1583  [f.  T].  vere  a.  1584  [f.  g  IT>]  et  a.  1585  [f.  C?  IIIb]). 

8  Anno  1584  lngolstadii  editus  est  liber:  „Andachtige  Christliche  Gebet,  welclie 
die  Catholiscben  bey  den  Besingnussen ,  ersten,  sibenden,  dreissigsten,  Jartagen, 
Vigilien  vnd  Seelmessen,  den  verstorbnen  Glaubigen  zti  trost  vnd  liilff.  fruclitbarlicb 
gebraucben  konnen.  durch  H.  Martinum  Eisengrein  der  H.  Schrifft  Doctor,  samjit 
augehenckten  Regeln  dei3  geistlicben  Lebens,  durch  Herrn  Ludurig  Bloseum  Abbatem 
Laetiensem  beschrieben" :  Catalogus  novus  aundinarum  vernalium  Francofnrti  ad 
Moenum,  Auno  M.  D.  LXXXllII  celebratarum,  Franckfurt  am  Ma.vn  1584,  f.  GIJ"  For- 
tasse  similis  liber  Dilingae  quoque  editua  est. 

8  Officjnam  typographicam  dicit  collegii  dihngani,  quam  Ioannes  Mayer  MEaier), 
tilius  Sebaldi   Mayer,  administrabat ;  cf.  Can.  VI  571. 

'"  Quam  plurimi  libri  venales  erant  Augustae  Viiidelicormn  apud  Greorgium 
Willcr  bibliopolam.    Oui  ut  in  oniniuiu  notitiam  venirent,  Willer  bis  singulis  annis 


2305.  Canisius  Sebastiano  Verronio.   Friburgo  Helvet.  m.  Novembri  1593(9).     357 

idoneum  vobis   opto   contingere,   ne  Ioanni   quod  Edero '    euenire  cer- 
namus. 

Salutem  ex  me  dici  velim  Ioanni,  Oeconomo1'  et  aniicis  alijs.  Christo 
viuat  consul  Vulniannus  [?]".  Dolemus  vicem  studiosi  Friburgensis,  qui 
suos  parentes  offendit  grauiter,  maleque  sibi  et  alijs  consuluit  velut1' 
tilius  prodigus3.  Reuocatur  in  patriam  miser,  vtinam  serio  meditetur 
})oenitentiam,  vt  relictis  studijs,  ad  pium  vitae  institutum  totus  in 
Domino  conuertatur.  Frustra  somniat,  hic  ignotas  esse  artes  quibus 
vtitur  hactenus  in  patris  pecunia  dilapidanda,  tot  tantisque  contractis 
iam  debitis.  Vide  vt  pro  Canisio  tuo  saepe  preceris,  eique  Xenium 
spirituale  procures  in  vtroque  collegio  '.  Pergratum  illud  fuit,  quod  mei 
memoriam  perpetuam  in  tuis  precibus  pollicearis.  Friburgi  26.  Septemb. 
1593.    Salutant  te  domestici. 

Frater  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Reuerendo  in  Christo  Patri  M.  Georgio  Saluio[?]c,  de  societate 
Iesv  sacerdoti  charissimo. 

2305.         CANISIUS  SEBASTIAXO  TERRONIO,  capituli  S.  Nicolai  fri 

burgensis  decano,  Romae  versanti  (?). 

Friburgo  Helvetiorum  m.  Novembri  1593  (?). 
Ex   commentario    vel    regesto    autographo  (A),    quod   est   in    Can.  50  II   f.  5h. 
lbidem  f.  Ga  est  eiusdem  epistulae  aliud  commentarium  Canisii  autographum  (B\  quod 
tamen  ab  eo,  lineis  transmissis,  deletum  est. 

De  valetudine,  episcopo,  libris,  reformatione,  oratione,  monasterio. 

1  De  ualetudine  et  spe  conualescentiae5. 

2  De  uita  Hosij6  et  libro  Episcopali*1,  De  Episcopi  reditu8. 

3  De  fine  operis  conscribendi. 

a)  Sic  A  B  ;  sed  C  habet :  Vlmannus.  b)  ut  C.         t)   Vel:  Salbio,  ut  rectius  habet  B. 

d)   Tria  w.  sqq.  a   C.  postea  addita  sunt. 


res  ea  aetate  nova  —  catalogum  librorum  vulgabat.  Praeterea  complures  ex  libris, 
qui  Dilingae  typis  exscribebantur.  Willeri  sumptibus  exscripti  esse  videntur ;  v.  Can. 
VI  438.  Willer  mortuus  est  a.  1593  vel  1594  (K.  Steiff,  Willer  in  „Allgem.  Deutsche 
Biographie"  XLIII  269). 

1  Wolfgangus  Eder  typographus  ingolstadiensis  iam  inde  ab  a.  1580  aere  alieno 
obrutus  erat  et  a.  1593  fortunarum  omnium  naufragium  fecit  (C.  Prantl,  Geschichte 
der  Ludwig-Maximilians-Universitat  in  lngolstadt,  Landshut,  Miinchen  I,  Miinchen 
1872,  300  396). 

2  Augustino  oeconomo  contubernii  hieronymiani  ?     Cf.  Can.  V  65. 
*  Cf.  Lc  15,  11—32. 

4  In  collegio  Societatis  et  in  contubernio  S.  Hieronymi. 

5  In  commentario  B  scriptum  erat:   „Vt  ualeat,  quid  speret,  sitne  molesta  mora? 

6  Cardinalis  Stanislai  Hosii,  a.  1579  mortui.  vitam  Stanislaus  Rescius  Romae 
a.  1587  edidit. 

7  Significanturne  nInstructionesu  S.  Caroli  Borromaei ,  cardinalis  et  episcopi 
mediolanensis  (f  1584)?     In  B  Canisius  scripsit:    „De  libro  utriusque  Cardinalis". 

8  B:  „De  reditu  Episcopi  nostri".  P.  Petrus  Michael  collegii  friburgensis  rector 
Friburgo  29.  Ianuarii  1594  Aquavivae  praeposito  generali  de  Antonio  a  Gorrevod 
episcopo  *  scripsit :  Reuerendissimus  Lausanensis,  relicto  suo  Episcopatu  parat  iterum 
reditum  in  Burgundiam  Philippicam"  (ex  autogr. ;  Germ.  172  f.  38a). 


358     2306.  Fr.  a  Rocca  Can.    2307.  Mansonius  Can.    2308.  Can.  Mansonio.  1593.  1594. 

4  Causam  expUcare,  quod  putent"  per  longam  scriptionem  negligi 
quaedam  circa  uisitationem  et  reformationem  eleri  et  populi.  Quidam 
tribuunt  causam  tepori  et  torpori  ratione  morbi l  ■  putant  maiorem  habcn- 
dam  esse  curam  scandalorum  et  abusuum  quae  contingunt  Friburgi  <t 
in  ditione  tota  •  2°  eirea  orationem  communem  hoe  periculoso  tempore  ob 
graues  calamitates  undique  imminentes2.  De  uicino  monasterio3.  De 
instante  Aduentu,  de  uisitatione  oppidi.  De  concipienda  forma  rcfor- 
mandi  senatus  et  totius  ditionis  '. 

Ex  his  commentariis  colligi  potest,  Canisium  hanc  epistulam  dedisse  ad  virum 
ecclesiasticum  eumque  friburgensem,  qui  erat  magnae  auctoritatis.  Canisio  familiaris, 
scriptioni  deditus,  Frihurgo  ahsens.  Scripsisse  autem  eum  m.  Novembri  a.  1593 
ostendunt,  nisi  fallor,  ea,  quae  de  reditu  episcopi  et  de  instante  Adventu  dicuntur. 
Haec  omnia  convenire  videntur  in  Verronium,  qui  autumno  a.  1590  Romam  ahiit  ibi- 
que  tres  annos  degisse  traditur  {Werro  19 — 21).  Accedunt,  quae  in  commentario 
B  de  „Decanou  et  rde  horis  canonicis"  dicuntur.  Verronius  iam  a.  1581  Romae  de 
his  horis  reformandis  egerat:  v.  supra  p.  241.     Cf.  etiam  supra  p.  275. 

2306.  P.  FRAXCISCITS  A  ROCCA  S.  J.  CANISIO. 

Roma  m.  Decembri  1593. 
Vide    epistulam   13.  Iunii   1594    datam,    <//<<<  •Cariisius    Roccae   respondit,    infra, 

cp.  2313. 

2307.  P.  LCOOVICI  S  JIAXSOXHS  S.  J..  rector  collegii  germanici. 
CANISIO.  Roma  inter  medium  a.  1593  et  ineuntem  a.  1594. 

Vide  dc  hac  epistula,  quae  iam  non  exstare  ridctur,  Mansonii  lii- 
teras  21.  Maii  1594  ad  Canisium  datas,  infra,  ep.  2310. 

P.  Ludovicus  Mansoni  Mansone)  panormitanus  t  1610  ab  anno  fere  1593  ad 
a.  1595  Romae  collegii  germanici  rectorem  egit  Steirihuber  I  195  196  .  Erat  is  vir 
insignis:  Philosophiam  et  theologiam  Panormi,  Romae,  Mediolani  docuit,  rector 
collegiorum  romani  et  mediolanensis  fuit.  Societatis  provinciis  neapolitanae  et  medio- 
lanensi  praefuit.     Visitavit  Sardiniam    Alegambe,  Bibliotheca  314. 

2308.  CANISIUS    P.   LIDOVKO    MABiSOXIO    S.  .1..    rectori,   et 
AliUlDriS  COI.I.KOII  GERMAXIfl. 

Friburgo  Helvetiorum  circa   initium  a.  1594. 

De  iusig/ti  //</<■  epistula,  quam  perisse  valde  dolendum  est,  <•/</<■ 
litteras  21.  Maii  1594  datas,  per  quas  Mansonius  Canisio  respondit, 
infra,  ep.  2310. 

2300.  CANISIUS   STKPIIAXO    SdHVALLLR    praetori    ac   reliquis 

sivAiomm  s  soi.oookams. 

Friburgo  Helvetiorum   1.  Maii  1594. 
Ex  libro:    .Warhafte  Ckristliche  Histori  von  Sanct  Meritzen,   auch  von  Sanct 
Vrso.     Durch   Petintm  Canisium'1,    Freiburg  iin   Vchtland   1594.  f.  2     8  in  initio  m»n 

;>  i   Trin   rv.  sqq.  supra   verstitii  scripta  suni 


1   /.'.-  .|iiit;int   Decanum[?]  tepescere." 

-'  De  serpente  morho  et  bello  .  .  .  De  publica  oratione.    De  horis  canonicis:  B. 
8  Alta  ripa  [Hauterive    ordinis  cisterciensis. 

*  pDc  aoto  bonorum,    ut  scribantur  alia  non  minus  necessaria  de  reformatione 
Senatus,  oppidi  ac  ditionis" :   II. 


2309.  Can.  Steph.  Schwaller  ac  Senatoribus  solodoranis.   Prib.  Belv.  1.  Maii  1594.     359 

sign.    (A).     Eaedem  litterae,  inscriptione  compluribusque  aliis  verbis  immutatis,   po- 
sitae  sunt  in  libro:    „Kriegsleut  Spiegel .  .  .  Durcb  Herrn  Petrum  Canisium'1,    Frej 
burg  in  Vchtland  1596,  f."a2»     [b  41']  (B).     Cf.  infra,  monum.   L542  1571. 

Historiam  SS.  Mauritii  et  Ursi  eis  dedicat.  Ab  ipsis  rogatus,  «t  S.  Ursi  pa- 
troxi  historiam  scrtberet,  huic  historiam  S.  Mauritii  <■/  legionis  thebaieae  adiungendam 
esse  censuit.  Huiusmodi  historiis  fides  catholica  confirmatur.  Veteres  quoque  christiani 
Sanctorum  memorias  celebrarunt.  Vulgus  inde  morum  doctrinam  haurit.  Perperam 
quidam  historiis  ecclesiasticis  credere  nolunt.  Cavendum  a  libris  novas  falsasque 
historias  proponentibus.  Historia  Mauritii  et  Ursi  /i<I<-  digna,  ecclesiae  gloriosa,  mili- 
tibus  utilis.     Solodoranis  fides  catholica  constanter  tenenda. 

Den  Edlen,  Gestrengen,  Eerenhaften ,  Fiirsiehtigen  vnd  Weisen 
Herren,  Herrn  Steffan  Scliwaller,  Schuldhaissen  \  vnd"  anderen  des 
Raths  in  der  alten  Statt  Soloturn,  meinen  giinstigen  gebietenden  Herren, 

Gnad  vnd  Frid  Gottes  durch  JESVM  Christum   vnseren  Hailand. 

EVwere  Herrlichkait  vnd  Weishait,  Grolagiinstige  liebe  Herren, 
wai&t  sich  on  zweifel  noch  wol  zuerinneren,  das  Sie  vorlangst  von 
mir  begert  habe,  ich  wolt  doch  auf  papyr  bringen,  vnd  im  Druck  ver- 
fertigen  die  lobliche  Geschichten  des  hochberuemten  Gottseligen  Mar- 
tyrers  S.  VRSJ  weiland  Thebaischen  Hauptmanns,  als  der  nit  allain 
mit  iarlicher  gedechtnus1,  von  der  ganzen c  Catholischen  Kirchen  offen- 
lich  geehret  wirdt2,  sonder  auch  eiierer  Statt  und  des  ganzenc  vm- 
ligenden'1  Lands  sonderer  Patron  vil  hundert  iar  gewesen,  vnd  noch 
heiitigs  tags  mit  seinen  wirdigen  Soldaten  in  eiiwereme  ansehenlichem 
Gestifft  leiblich  ruwet ' :!.  Nachdem  ich  nun  mich  zu  sollichem  schreiben 
bewilliget  vnd  versprochen  hab,  vnd  meiner  gethanen  zuesagung  anfieng 
nachzusetzen,  sein  mir  zwar  meererlai  hindernussen  fiir  die  hand  kommen, 
gleichsam  hetten  sie  mich  von  fiirgenommener  arbait  wollen  abtreiben. 
Jch  rede  hie  von  meinem  hohen  beschwarlichem  alter,  von  zuefelliger 
leiblicher  schwachhait,  von  anhaimischen  geschafften,  wie  auch  von 
vollendung  meines  ausgegangenen  Werks  iiber  die  Feiertagigen  Euangeli. 

a)  Don  Edlen,  Gestrengen,  Ehrenhafften,  Fursichtigen  vnd  Weisen  Herrn,  Herrn  Lorentz  Arecker. 
vnd  Herrn  Wolffgang  DLigescher,  beiden  Schuldhaissen,  aucli  B.  b)  gedachtnus  B.  c)  gantzeu  B. 
(1)  vmliligenden  B.  e)  ewerem  B.  f)  ruowet  B.  Similes  lectiones  variantes  in  B.  occurrunt  quani 
plurimae.     yi<nt>  hic  ponere  non  racat. 


1  Stephanus  Schwaller  a.  1552  capitaneus  in  exercitu  Henrici  II.  Galliae  regis, 
a.  1560  Solodori  unus  de  senatu  maiore,  a.  1570  ibidem  quaestor  („Seckelmeister\/ 
fuit;  compluribus  gravibusque  patriae  legationibus  functus,  a.  1584  reipublicae  praetor 
factus  est.  a.  1594  vita  cessit  (Hans  Jakob  Leu,  Allgemeines  Helvetisches  Lexicon  XVI. 
Ziirich  1760,  523—524). 

-  .Pridie  Kalendas  Octobris.  Solodori  in  (lallia  passio  sanctorum  Martyrum 
Victoris  et  Vrsi  ex  gloriosa  legione  Thebaeorum,  qui  primo  sub  Maximiano  Impera- 
tore  diris  supplicijs  excruciati,  sed  coelesti  super  eos  lumine  coruscante,  ruentibus 
in  teiTam  ministris,  erepti,  deinde  in  ignem  missi,  sed  in  nullo  penitus  laesi,  nouis- 
sime  gladio  consummati  sunt"  :  ^Martyrologium  Romanum",  Gregorii  XIH.  iussu 
editum,  cum  notationibus  Caesaris  Baronii,  Coloniae  Agrippinae  1603,  625.  Ita  etiam 
novissima  Martyrologii  Romani  editio,  Romae  a.  1914  typis  vaticanis    facta  (p.  293). 

8  De  37  sacris  corporibus,  quae  sociorum  S.  Ursi  esse  credebantur,  a.  1473 
Solodori  inventis  et  in  templo  collegiali  S.  Ursi  positis  scripsit  Io,  Cleus  S.  J.  in 
Actis  Sanctorum  Septembris,  T.  VIII,  Antverpiae  1762,  277—282. 


360  2309.  Canisius  Stephano  Schwaller  ac  Senatoribus  solodoranis. 

vnd  letstlich  von  vnsers  hieigen  Buechdruckers  langwerendem  abwesen  \ 
Neben  disem  allem  ist  mir  nit  ain  geringer  zweifel  fiirgefallen,  ob  es 
auch  rathsam  vnd  fiieglich  seie,  das  ich  mit  der  angefangenen  Be- 
schreibung  S.  VRSJ  fortfiiere,  vnd  nit  auch  darbei  innsonderhait  handlete 
von  dem  fiirtrefflichen  Mann  Gottes  dem  wolbekannten  Hauptmann 
S.  MAVRJTJO,  als  wellicher  die  Oberhauptmannschafft  iiber  -ain  The- 
baische  Legion  im  Romischen  Krieg  verwaltet,  vnd  darumm  aiim  ewigen 
ruem  erlanget  hat  *.  Aber  sollichen  gesagten  zweifel  abzuschaffen  hab 
ich  mit  guetem  rath  gelerter  vnd  verstandiger  freiinden  mich  ent- 
schlossen,  dise  baide  vast  salige  Hauptleut  Mauritium  vnd  Vrsum,  gleich 
wie  sie  in  jren  lebzeiten  mitainander  vast  verainiget  gewesen  sein2, 
also  in  meinem  schreiben  nit  vonainander  zuschaiden  :  domit  sie  sambt 
jhren  vnd  der  ganzen  Legion  geschicht  beisamen  gesetzt  wurden,  vnd 
sollicher  gestallt  aus  zwaien  Historien  aine  herfiir  kame.  Dan  warlich 
dise  Thebaische  Histori  dem  gemainen  Mann  wenig  bekannt,  vnd 
darumb  ringer  geschatzt  wirdt,  vnangesehen  das  sie  gar  merckliche 
stuck  in  sich  beschleuM,  auch  sich  weit  ausstreckt,  vnd  zugleich  ainer 
ausfiierlichen  beschreibung  wol  wirdig  ist:  defihalben  ich  von  herzen 
begert,  das  solliche  Geschichten  dem  Christlichen  Leser  zu  guetem 
allenthalben  gefunden,  vnd  jme  mitgethailt  werden  mochten. 

Hie  wollen  wir  vns  aber  nit  zuweit  auslassen  mit  anzaigung,  wie 
hoch  zuwiinschen,  vnd  vns  Catholischen  wol  ansteen  wurde,  das  man 
rechtgegriindter  Christlicher  Historien  vil  an  das  liecht  brachte,  vnd 
menigklich  dieselben  fleissig  lase.  Dan  solliche  beschreibung  mochte 
zwar  durch  jren  innhalt  nit  wenig  erfrewen  fromme  Christliche  gemiieter. 
auch  denselben  ain  sondere  lieb  vnd  naigung  machen  gegen  den  aus- 
erwehleten,  vnd  jezt  im  Himmel  gekroneten  freunden  des  Allmechtigen. 
Der  ist  in  allen  seinen  erschaffenen  Creaturn1',  fiirnemlich  aber  in  seinen 
lieben  Hailigen  grofi,  herrlich  vnd  wunderbarlich,  will  auch  sonderlich 
in  denselben  gelobt  vnd  geehret  werden. 

Zum  andern,  solliche  Historien  mochten  gar  dienstlich  vnd  fiirder- 
lich  sein  zu  erhaltung  vnd  sterkung  des  rainen  Catholischen  glaubens, 
dieweil  die  widerwertige ,  gefarliche  zeiten  vorhanden,  in  wellichen 
derselbe  Glaub  (das  teiiere  Klenod  der  Christenhait)  so  hart  angefochten. 
vnd  das  noch  erger  ist,  in  vilen  stucken  iamerlich  vnd  schandlich  zer- 
rissen  wirdt,  dermassen,  das  jhrer  vil  vnter  so  mancherlai  iezt  schwe- 

a)  Buchtruckejra  zuuor  angefangner  Arbeit,  *<>  jme  zunollenden  nSttig  sein  wSilen  K 

b)  seinen  Oreaturn  oder  GresehSpfen  B, 


1  De  S.  Mauritio  cf.  infra  p.  363*. 

2  S.  Ursum  quoque  de  thebaica  legione  fuisse  nunr  aliqui  in  dubium  vocant : 
sed  in  „Passione  A.ugunensium  Martyrum"  (n.  (i)  a  S.  Eucherio  Lugdunensi,  ut  videtur. 
scripta  affinnatur:  rKx  bac  eadem  legione  fuisse  dicuntur  etiam  illi  martyres  Ursus 
et  Victor,  quos  Salodoro  passos  fama  conhrmat"  (Migne,  \\  lat.  L  831);  et  hac  in 
re  „Passionis"  huius  auctoritas  magni  aestimanda  est,  etianisi  11.  Krusch  eam  parvi 
faciendam  esse  censet  (Monumenta  Germaniae  Historica,  Scriptorum  rerum  Mero- 
vingicarum  Tom.  III..   Hannoverac   L896,  21—221 


Friburgo  Helvetiorum  1.  Maii  1594:  3(>1 

benden  Rotten  gar  nit  wissen,  welliche  fiir  die  seligmachende  vnd 
notdiirftige  Religion  zuhalten  seie.  Desto  meer  vonnoten  ist,  das  ietzund 
die  schwachen  vnd  zweifelhaftigen,  so  wol  durch  lebendige  exempel 
der  alten  Christen,  als  durch  die  mundliche  Leer  der  Predigern  auf- 
gerichtet,  getrostet  vnd  bevestiget  werden.  Dan  es  auch  der  art  hailiger 
Schrift  gemaf3  ist,  das  die  exempel  der  frommen  gelobten  Patriarchen, 
Propheten  vnd  anderer  Hailigen,  so  vnder  dem  Mosaischen  Gesatz,  vnd 
im  anfang  des  Euangelij  gelebt,  oftermals  angezaigt  werden. 

Zum  dritten  gehort  hieher  der  vralte  lobliche  brauch  vnserer  Vatter 
vnd  tugentreicher  Vorfaren,  welliche  fleissiglich  auffgemerckt  vnd 
verzaichnet  haben  die  Namen,  das  Absterben  vnd  gedechtnus  der  Gott- 
seligen  Bluetzeiigen  Christi  vnd  fiirtreffenlichen  Manner.  die  mit  jhrem 
thuen,  lassen  vnd  leiden  in  dem  gaistlichen  weingarten  des  Herren  also 
gearbaitet  haben,  das  sie  wol  wirdig  waren,  aine  ewige  herrliche  ge- 
dechtnus  in  der  Kirchen  Gottes  zubehalten.  Derhalben  dan  geschehen 
ist,  das  die  Christglaubige  vor  Tauset  iaren  die  Tag,  daran  die  Hailigen 
aus  diser  Welt  verschiden,  haben  Natalitia  oder  Geburtstag  genennet, 
vnd  eerlich  begangen  mit  andachtiger  versamlung  des  Volks,  mit  fro- 
lichem  Gottsdienst,  mit  offenlichem  singen,  loben  vnd  preisen,  domit  der 
Allmechtig  Gott  in  seinen  getreuen1  Dienern,  deren  hailigkait  bekannt 
war,  von  iedermann  gelobt  vnd  geprisen  wurde  :  darumb  dan  auch  die 
Prediger  derselbigen  Geschichten  vnd  Wunderzaichen  dem  Volk  offen- 
lich  zuverkiindigen  pflegten.  Solliches  ist  beweislich  aus  der  Alten 
Kirchenleerern  Homilijs  vnd  Ermanungen,  insonderhait  des  grossen 
Basilij,  Chrysostomi,  Ambrosij,  Augustini'',  vnd  anderer,  so  in  der 
Griechischen  vnd  Lateinischen  Kirchen  gewaltige  Prediger  vnd  Bischoff 
gewesen. 

Zum  vierten  kan  nit  gelaugnet  werden,  das  solliche  Historien  ge- 
lesen  vnd  wol  beherziget,  mercklichen  nutz  vnd  nachtruck  bringen  bei 
den  Gottliebenden  Christen,  ia  etwa  kreftiger  wirken,  als  vil  lange 
vnd  weitleuffige  Leerstuck  vnd  gehorte  Predigen.  Dan  aus  sollichen 
Historischen  erzeelungen  schopft  der  gemaine  Mann,  was  jm  dient  zu 
rechter  erkanntnus  sein  selbsten,  zu  verachtung  der  bosen  Welt,  vnd 
zum  hafi  alles  sundlichen  wesens:  wirdt  auch  desto  behuetsamer  im 
Glauben,  Hoffen,  Lieben,  vnd  in  andern  Christlichen  Tugenten,  trachtet 
ernstlicher  nach  hunger  vnd  durst  Gottseliger  Gerechtighait l,  ergibt 
sich  dapferer  zum  hailsamen  streitt,  domit  er  wider  Gottes  feind,  vnd 
wider  alle  siind  vnd  schand  desto  gewisser  moge  den  sig  erlangen: 
muefi  ia  sich  selbsten  darumb  schamen  vnd  verwunderen,  das  er  von 
dem  gelobten  exempel  der  lieben  Hailigen  in  seiner  vocation',  vnd  in 
allem  seinem  thuen  vnd  lassen,  so  weit  hinden  bleibt,  vnd  sich  mit 
sollichen  vniiberwindlichen  Maistern  vnd  Helden  in  der  Schuel  Christi 

a)  In  B.  seguitur:  Freundcn  vnd.  b)  In  B.  sequuntur  vr.:  Mnximi,  Leonis.  c)  seineni 

Berueff  B. 

1   Cf.  Mt  5,  6. 


362 


2309.  Canisius  Stephano  Schwaller  ac  Senatoribus  soludoranis. 


nit  kan  vergleichen.  Jtem  alle  Soldaten  vnd  Kriegsletit  finden  hie 
.scheinbarlich,  was  lobliche  disciplin,  zucht  vnd  erbarkait  jhrem  Kriegs- 
stand  gebiire,  vnd  was  jhnen  als  recht  dapferen  Rittern  Christi  ver- 
hilfflich  seie,  domit  sie  in  fiirgenommenem  Krieg  vnstrafflich,  in  dem 
Glauben  bestandig,  im  streitten  grofmitietig,  im  leiden  vnverdrossen 
verharren,  vnd  dessenwegen  vor  Gott  vnd  der  Welt  mogen  billich 
geriiemet  werden. 

Was  soll  ich  dan  sagen  vnd  klagen  von  den  nasweisen  Christen, 
welliche  sich  vnmassiglich  ergetzen  vnd  vertieffen  in  den  Haidnischen, 
Tiirkischen,  weltlichen,  ia  auch  erdichteten  Historien,  vil  halten  auf 
die  Abgottische  widerwertige  Scribenten  Berosum ',  Herodotum,  Xeno- 
phontem,  Plutarchum :  haftig  gern  lesen  von  den  wiietterischen  Konigen, 
Fiirsten,  Feldherren  vnd  Rottmaistern ,  so  meererstails  lose  Teufels 
Trabanten,  bluetgirige  Tyrannen,  blinde  Gotzendiener,  vnd  grausame 
Letitfresser  gewesen.  Hergegen  gelten  nichts  bei  vilen  solchen  fiir- 
witzigen  Lesern,  was  die  alten  recht  Christliche  vnd  wolgegriindte 
Kirchische  Historien  fiirgeben,  wenn  sie  schon  vom  Eusebio,  Orosio, 
Palladio,  Theodoreto,  Evagrio,  Prospero,  Cassiodoro,  Beda,  vhd  von 
derer  gleichen  glaubwirdigen  vnd  bewarten  Autoribus  treiilich  ver- 
zaiclmet  worden  sein,  vnd  bis  anher  allzeit  in  der  Kirchen  Gottes  ain 
grosses  ansehen  gehabt  haben.  Sie  miiessen  rnir  ia  selzame  vnd  gar 
vnbeschaidene  Censores  oder  Richter  sein,  welliche  schier  alles  in  ainn 
zweifel  ziehen,  vnd  fiir  verdachtlich  vnd  wurmstichig  achten  wollen. 
was  sich  nit  mit  jhrer  neiien  Schwermerei  vergleicht  :  wenn  es  schon 
von  den  hochbertiemten  hailigen  Kirchenleerern  vor  tauset  iaren  an- 
gezaigt  vnd  bestattiget  worden.  Es  schmockt  disen  hagklichen  Lesern 
nit  was  da  bezeiigt  Athanasius  von  S.  Antonio  dem  Ainsidler,  Am- 
brosius  von  Lorenz  dem  Ertzdiacon,  vnd  S.  Agnete  der  Jungfrauen, 
Basilius  von  den  Vierzig  Martyrern  den  Patronen  in  Cappadocia,  Hiero- 
nymus  vona  Hilarione  dem  Monch,  vnd  von  S.  Paula  der  Romischen 
Witfraw,  Severus  von  S.  Martino  dem  Bischof  vnd  seinem  Kloster, 
auch    Gregorius   Magnus   von   S.    Benedicto    dem    Abbt~:    das   ich    vil 

a)  Iti   II.  sequitur  S. 


1  Berosus  babylonius  sive  chaldaeus  (circa  .'500  a.  Chr.  historias  Chaldaeorum 
scripsit,  quarum  partes  a  Flavio  Iosepho,  Eusebio  etc.  conservatas  collogit  atquo 
edidit  J.  D.  G.  Richter  Lipsiae  a.  1825.  Canisii  tamen  aniino  obversatam  esse  putfl 
spuriam  illam  ^Deflorationem  Berosi  ChaldaicauC  libris  quinquo  comprehensam,  quaa 
ab  Toanne  Annio  (Nannio)  0.  Pr.  (t  1502)  cum  aliis  suppositis  BAntiquitatibus" 
primum  Romae  a.  1497  edita,  iterum  vulgata  est  Venetiis  1498,  Parisiis  1512  et 
151.").  Basileae  1530,  Antverpiae  1545  et  1552,  Lugduni  1554  et  1591  {Que&fc 
Echard  1.  c  II  4  -7;  Richter  I.  c.  44-46). 

2  S.  Aihanasius,  Vita  et  Conversatio  8.  P.  N.  Antonii ;  S.  Ambrosius,  De  officiis 
miiiistrorum  1.  1,  c.  41;  1.  2,  c.  28;  De  virginibus  1.  1,  c.  2;  S.  Basilius  Magnui 
Homilia  (XIX)  in  sanctos  quadraginta  Martvres;  S.  llii ronymus,  Vita  S.  Hilarionis; 
EDpistola  108  nliiis  27)  ad  Eustochium;  Sulpicius  Severus,  De  Vita  Heati  Martini: 
Dktlogi  tres;  Epistolae  ad  Eusebium,  ad  Aurelium  Diaconum,  ad  BassuTam^  S.  Chre\ 


■    .   i 


Fribureo  Helvetiorum  1.  Maii  1594. 


363 


Klii; 


^  m 


ifl  grausai 
lchen  fiii- 

io,  Orosia 

ililcll  Vt* 


s  Cnaldaeorra 

itfM  esse  pai» 
'  intiq** 


3  <;,-■■■ 


fcndere  warhaffte  ansehenliche  Zeiigen  Kirchischer  Historien  dises  orts 
vngemeldet  lasse.  Summa,  die  Welt,  wie  man  pfleget  zu  sagen,  will 
betrogen  sein,  liebt  nur  das  jhre,  vnd  gedenkt  nit,  das  ain  ieder  also 
glaube,  rede  vnd  vrtaile,  nachdern  er  gesinnet  seie.  Das  neiie  Euan- 
gelium  hat  die  Leiit  dahin  gebracht,  ia  verzauberet,  das  sie  mainen, 
die  Geschichten  der  frommen  alten  Welt  seien  lialb  fabelwerck,  aher- 
glauben  vnd  Teufelsgespenst  gewesen.  So  wollen  auch  die  neiien 
Sectierer  mit  gwalt  vns  Catholische  bereden,  das  wir  von  den  lieben 
Hailigen  nit  meer  dan  die  verdammeten  Vigilantianer  halten,  vnd  den 
Gottlosen  Arianern  volgen  solten,  welliche  die  beschribene  Wunder- 
zaichen  der  Hailigen  nit  dem  Lebendigen  Gott,  sonder  den  verfluecheten 
Teuflen  zueschriben.  ia  das  wir  auch  Hailigenfeind,  Bildstiirmer  vnd 
Kirchenreuber  wurden,  vnd  in  sollicher  gestallt  vnsern  Gottesdienst 
verbrachten. 

Welliches  alles  ich  dei3wegen  ausfiierlicher  beibringe,  domit  die 
bestendige  vnd  Catholische  Christen,  als  lieb  jhnen  Gott  vnd  die  ewige 
salighait  ist,  ernstlich  vnd  freundlich  gewarnet  seien,  bei  disen  argen 
verfuerischen  zeiten  zuwachen.  vnd  auf  jhr  schantz  wol  zusehen,  sonder- 
lich  das  sicli  kainer  betrUegen  lasse  durch  die  neiiwe.  geschmiickte. 
erdichtete  Historien,  die  nun  mit  hauffen  aus  allerlai  Drukereien  herfiir 
kriechen,  vnd  den  gemainen  mann  iamerlich  verblenden.  Dan  warlich 
der  laidig  Satan,  aller  lugen,  vnd  listigen  betrugs  maister,  nie  durch 
Biiecher  sovil  schadens  vnd  verderbens  angerichtet  hat,  als  eben  zu 
vnsern  zeiten,  darinnen  er  allerlai  strick  vnd  schein  furstellt,  domit 
er  alle  Christliche  ainfeltigkait  iedermann  aus  dem  hertze  reiS,  vnd 
dieselbe  in  warer  Religion  vnd  Gaistlichen  sachen  ie  stolzer  vnd  ver- 
messener,  ie  narrischer  vnd  blinder  mache.  Wirdt  also  laider  er- 
fiillet,  was  S.  Petrus  der  Apostel  durch  den  hailigen  Gaist  erleuchtet, 
geweissaget  hat,  das  nemlich  in  den  letsten  zeiten  kommen  werden 
lugenhaftige,  betriiegige  Spotter,  welliche  nach  jhren  liisten 
wandlen,  vnd  verdorbliche  Secten  einfueren,  auch  den  rechten 
weg  der  Warhait  lastern  werden1. 

Domit  ich  aber  widerkere  zu  vnserer  Mauritischer  vnd  Vrsischer 
Historien,  hat  ain  liebhaber  der  warhait  nit  zuzweiflen,  das  solliche 
Beschreibung  vngefelscht  vnd  lauter  seie 2,  welliche  aus  Griechischen 
vnd  Lateinischen  bewarten  Scribenten,  als  aus  rainen  Bronnen  her- 
fleiisst  :  mag  auch  dieselbe  von  allerlai  Christlichen  Standen  vnd  Per- 
sonen  on  alle  gefar  gelesen,  vnd  wie  ich  hoff,  nutzlich  gebrauchet 
werden.     Dan   daraus   wirdt   klarlich    erscheinen,    wie   die   Christliche 

poritts  Magnus,  Dialogorum  1.  2  (Migne,  P.  gr.  XXVI  837—976;  P.  lat.  XVI  90  92: 
149—150  200-202;  P.  gr.  XXXI  507-525:  P.  lat.  XXIII  29—54;  XXII  878-906: 
XX  159—222;  LXVl  216—204).  '  2  Petr  1,  1  2. 

-  Hoc  certe  dici  debet  de  mauritianae  historiae  capitibus  praecipuis  sive  de  eius 
nucleo  quem  vocant.  Neque  tamen  buius  loci  est,  de  bis  quaestionibus  copiosius 
disserere. 


362  2309.  Canisius  Stephano  Schwaller  ac  Senatoribus  solodoranis. 

nit  kan  vergleichen.  Jtem  alle  Soldaten  vnd  Kriegsleut  finden  hie 
scheinbarlich,  was  lobliche  disciplin,  zucht  vnd  erbarkait  jhrem  Kriegs- 
stand  gebiire,  vnd  was  jhnen  als  recht  dapferen  Rittern  Christi  ver- 
hilfliich  seie,  domit  sie  in  fiirgenommenem  Krieg  vnstrafflich,  in  dem 
Olauben  bestandig,  im  streitten  grofimiietig,  im  leiden  vnverdrossen 
verharren,  vnd  dessenwegen  vor  Gott  vnd  der  Welt  mogen  billich 
geriiemet  werden. 

Was  soll  ich  dan  sagen  vnd  klagen  von  den  nasweisen  Christen, 
welliche  sich  vnmassiglich  ergetzen  vnd  vertieffen  in  den  Haidnischen, 
Tiirkischen,  weltlichen,  ia  auch  erdichteten  Historien,  vil  halten  auf 
die  Abgottische  widerwertige  Scribenten  Berosum ',  Herodotum,  Xeno- 
phontem,  Plutarchum :  haftig  gern  lesen  von  den  wiietterischen  Konigen, 
Fiirsten,  Feldherren  vnd  Rottmaistern ,  so  meererstails  lose  Teufels 
Trabanten,  bluetgirige  Tyrannen,  blinde  Gotzendiener,  vnd  grausame 
Leiitfresser  gewesen.  Hergegen  gelten  nichts  bei  vilen  solchen  fiir- 
witzigen  Lesern,  was  die  alten  recht  Christliche  vnd  wolgegriindte 
Kirchische  Historien  fiirgeben,  wenn  sie  schon  vom  Eusebio,  Orosio, 
Palladio,  Theodoreto,  Evagrio,  Prospero,  Cassiodoro,  Beda,  viid  von 
derer  gleichen  glaubwirdigen  vnd  bewarten  Autoribus  treiilich  ver- 
zaiclmet  worden  sein,  vnd  bis  anher  allzeit  in  der  Kirchen  Gottes  ain 
grosses  ansehen  gehabt  haben.  Sie  miiessen  mir  ia  selzame  vnd  gar 
vnbeschaidene  Censores  oder  Richter  sein,  welliche  schier  alles  in  ainn 
zweifel  ziehen,  vnd  fiir  verdachtlich  vnd  wurmstichig  achten  wollen, 
was  sich  nit  mit  jhrer  neiien  Schwermerei  vergleicht  :  wenn  es  schon 
von  den  hochberiiemten  hailigen  Kirchenleerern  vor  tauset  iaren  an- 
gezaigt  vnd  bestattiget  worden.  Es  schmockt  disen  hagklichen  Lesern 
nit  was  da  bezeiigt  Athanasius  von  S.  Antonio  dem  Ainsidler,  Am- 
brosius  von  Lorenz  dem  Ertzdiacon,  vnd  S.  Agnete  der  Jungfraueni 
Basilius  von  den  Vierzig  Martyrern  den  Patronen  in  Cappadocia,  Hiero- 
nymus  von"  Hilarione  dem  Monch,  vnd  von  S.  Paula  der  Romischen 
Witfraw,  Severus  von  S.  Martino  dem  Bischof  vnd  seinem  KlosteK 
auch    Gregorius   Magnus   von   S.    Benedicto    dem    Abbt2:    das   ich    vil 

a)  In  li.  sequitur  S. 


1  Berosus  babylonius  sive  chaldaeus  (circa  .'{00  a.  Chr.  historias  Chaldaeoraxtj 
scripsit,  quarum  partes  a  Flavio  losepho.  Eusebio  etc.  conservatas  collegM  atqtifl 
edidit  ./.  1).  (•'.  Richter  Lipsiae  a.  1825.  Canisii  tamen  animo  obversatam  esse  jmto 
spuriam  Qlam  „ DeHorationem  Berosi  Chaldaicam"  libris  quinque  comprehensam,  quae 
ab  loanne  Annio  (Nannio)  0.  Pr.  (f  1502)  ciun  aliis  suppositis  „  Antiquitatibus" 
primum  Romae  a.  1497  edita,  iterum  vulgata  est  Venetiis  1498,  Parisiis  1512  et 
1515.  Basileae  1530,  Antverpiae  1545  et  1552,  Lugduni  1551  ei  1591  [Quetif- 
Echard  1.  c.  II  4     7;   Richter  1.  c.  44—46). 

8  S.  Athanasim,  Vita  H  Conversatio  S.  P.  N.  Antonii;  S.  Ambrosius,  De  ofticiis 
ministrorum  !.  1,  c.  41;  1.  2,  c.  28;  I)e  virginibus  1.  1,  c.  2 ;  S.  Basilius  Magnui 
Homilia  XIXl  in  sanctos  (juadraginta  Martvres;  S.  Hieronumus,  Vita  S.  Hilarionis; 
Epistola  10S  alias  27)  ad  Eustochium;  Sulpicius  Severus,  De  Vita  Beati  Martini: 
Dkblogi  tres :  Epistolae  ad  Eusebium,  ad   A.urelium  Diaconum,  ad  r>assulam;  S.  Gre- 


Friburgo  Helvetiorum   1.  Maii  1594.  365 

das  Gott  der  Allmechtig  durch  dises  Schreiben  in  seinen  lieben  Bluet- 
zeiigen  S.  Moritz  vnd  S.  Vrsen  meer  geprisen,  auch  dem  gemainen 
Mann  sonderlich  bei  eiieren  Vnderthanen  fueglicher  geholffen  werde. 
Jm  fall  aber  das  ich  anderswo  meer  vndancks  als  gunsts  vnd  lobs  bei 
etlichen  miftgiinstigen  mit  disem  buech  einlegte,  so  kan  vnd  wil  ich 
dennoch  mich  trosten  durch  das  fein  exempel  diser  hailiger  beschribener 
Hauptleiiten,  welliche  zu  jhrer  Leidenszeit  wenig  Dancks  einnamen, 
da  sie  mit  jhrem  schwarem  treiiem  kriegen  ohn  alle  jre  schuld  leib 
vnd  leben  vmb  Gottes  willen  gern  haben  verloren.  So  ist  mir  auch 
nit  vnbekannt  der  alte  gemaine  brauch  diser  schnoden  Welt,  so  emp- 
fangene  Wolthaten  bald  in  vergessen  stellt,  vilmals  auch  das  guete 
mit  bosem  bezalt,  wie  es  dan  Christo  vnserm  lieben  Herren  vnd  seinen 
auserwehleten  Aposteln  ist  widerfaren.  Jch  verhoff  aber  gantzlich,  das 
Eiiere  Gnaden  vnd  Giinsten  gern  vnd  frei  werden  den  Autorem  ver- 
tadigen,  seitemal  Sie,  als  meine  getreiie  Patronen,  disem  jrem  vnd 
meinem  Werck  gueten  schutz  vnd  schirm  zuhalten  wissen. 

Ferrners  danck  ich  nit  vnbillich  Gott  dem  Vatter  aller  barmherzig- 
kait,  der  Eiich  Herren  durch  seinen  hailigen  Gaist  bisanher  stercket 
vnd  wafmet,  das  Jhr  nit  geringe,  sonder  vast  gefarliche  nachstellungen 
vnd  anstofi,  wegen  der  waren  alten  Catholischen  Religion  mannlich 
aussteet  vnd  vberwindet l.  Dan  jhr  je  mit  Gottes  gnad  entschlossen 
seit,  von  Sanct  VRSJ  eiieres  ersten  Euangelischen  Predigers  vraltem 
vnfalbarem  Glauben  vnd  starkem  eifer  nie  zuweichen,  sonder  demselben 
getreiilich  vnd  bestendiglich  nachzukommen,  furnemlich  domit  Jhr  euch 
vnd  eiiere  Gewissen  vor  Gott  vnd  der  Welt  entschlaget  der  strafflichen 
vnd  verdamlichen  leichtfertighait  der  alten  Galatern,  welliche  zu  S.  Pauli 
des  Apostels  zeit  das  immerwerende,  raine  vnd  vnbefleckte  Euangelium, 
vonwegen  etlicher  neueinreissender  Predicanten  verliessen,  vnd  der- 
selben  widerwertiger  Sect  thiir  vnd  thor  aufthaten 2.  Dan  ob  wir  schon 
iezund  vor  augen  nit  sehen  Diocletianum  vnd  Maximianum,  die  mit 
allem  gewalt  vns  von  dem  waren  Euangelio  abtriben  :  manglet  vns 
doch  nit  an  jhrer  gleichen  Kirchenfeinden ,  wie  vorzeiten  Hirtacus, 
Lysias  vnd  Dacianus  gewesen3.  Zu  sollichem  hauffen  schlahen  sich 
die  falschen  Briieder4,  so  etwa  schadlicher  sind  als  offenliche 
bluetgirige  Verfolger  des  hailigen  Euangelij,    von  wellichen  S.  Paulus 


1  Quantam  operam  senatus  solodoranus  inter  a.  1580  et  1594  dederit  decretis 
concilii  tridentini  exsequendis  et  imprimis  concubinatui  clericorum  tollendo.  ostendit 
Bchmidlin,  Solothurns  Glaubenskampf  381 — 387. 

2  Cf.  Gal  1,  6  7;  3.  1. 

3  Ab  Hirtaco  praeside  solodorano  SS.  Ursum  et  Victorem  tortos  esse,  et  sub 
Daciano  praeside  S.  Vincentium  in  Hispania  passum  esse  iam  in  Marty.rologio  S.  Ado- 
nis  Viennensis  narratur  (Migne,  P.  lat.  CXXIII  369 — 370  219).  Lysiae  nomine  signi- 
ficari  videtur  non  Lysias  ille  belli  dux  syrus,  qui  Macbabaeos  persecutus  est  (1  Macb.  6, 
■6  55;  2  Mach.  13,  2;  14,  2  etc),  sed  Lysias  praeses,  sub  quo-  SS.  Sarbelium  ei 
Barbeam  Edessae  passos  esse  traditur  in  Martyrologio  Romano,  in  d.  29.  lanuarii. 

4  2  Cor  11.  26;  Gal  2,  4. 


I 


2310.  P.  Ludovioj   Mansoniue        I    I  anisio. 


schreibt,  das  sie  die  alt<   n  e  Leer  trennen,  vnd  ergernua  anrichten1 
auch  die  Berzen  dei    \  n  huldigen  verfueren  durch  suesse 

bmuckete  wort,  vn  chmaichlerische  reden2.  Demnacli 
Liebe  Eerren  (bitt  ich  vn  Gottes  willen)  sehet  zue,  das  Jhr  nit 
schlaffel    bei    disem    gross<     vngewitter,    vnd    oach    ermanung  iezt- 

ichten  A-postels,  wand    i    fttrsichtig8  vnd  behuetsamlich,  er? 

iffel  auch  deu  harnsch  Grottes,  domit  jhr  samt  etieren 
Vndei thanen  bestehn  n<  ei  gegen  <l<-n  Listigen  anleuffei 
des  bOshafteu  Gaiste  der  sich  auch  in  ainen  Engel  des 
Li <•<•  hts  verstellenr'  ka 

Der   tiebe   getreu<    Gio  beware    gnediglich    eflere   lObliche  Statt 
samt   ganzer   vmbligendi      I  adschafft,   daa   alle    Burger   vnd  Hinder- 

sassen    uach    bevelch  vnd   <  snbild  jhrer  Oberherren  me  bisher,  also 

forthin  bei  Catholischer  l\n<  vnd  Warhait  vnbeweglich  vnd  vnwandel- 

bar  verharren.    Darnel    n  b  Drfei  jhr  der  GtOttlichen  gnad,  nit  allain 

ainfeltiglich  vnd  steiff  zube.<  en  im  Catholischen  GUauben,  sonder  auch 

in  allem  anligen  ettch  zutri  en,  mit  ainem  gueten  wandel  andern  vor- 

zuletichten,  vnd  allen  Feinde  stterer  Seelen  ritterlich  obzusigen.  Darzoe 

helfe  allen  Soloturnern    die  «chhailigiste  Dreifaltighait,  domit  sie  an 

Leib  vnd  seel  hie  vnd  dorl  ilhaftig  werden   der  krefftigen  vnd  hail- 

samen   ffirbitl    S.  MORJTZ  .    -    VTiSEN    vnd   aller  jhrer  wirdigen 

Thebaischen  Gresellschaffl  tum  zu  Freiburg   im   Vchtland,  an  dem 
Fesl    der   hochwirdigen  Zw<    Botten    Sanci   Philippi  vnd  Jacobi6,  hn 

iar  vnseres  Eailands  Fttnfz<  aihundert  vier  vndneunzig". 

E.  Gn.   vm  rttn. 


•  «villiger 


Petbvs  Cakistvs. 


S310.       I».   II  IMMKIS  WSOMI  S  S.  .1..  rector  collegii  gennanici, 

CANISIO.  Roma  21.  Maii  1594 

apographo   eodem    •  3cripto    ei   .R.  Patri  Petro  Canisio"    inscripto, 

qnod  est  in  Cod.  .:  Rectoribus  Collegii  Germamd  et  Bungarici  ab 

anno  1592  ad  annum   1595"  105. 

Gratias  agit  pro  litteris,  quil  Can    ius,  coUegii  „atier  parens",  hwenum  antmo» 

inflammavit.     Curabit,  »t  /<,.  collegium  admittatur. 

^cceptis  litteris  a  V.  R  t  amoris  in  nostium  Collegium  et  chari- 
tatis  notis  insignibus,  nihil  i  hi  fuit  antiquius  quam  ut  quam  prhnum 
uni  ex  alumnis  caeteris  idittibus  legendas  darem  quod  sane  factum 
maximo   omnium  animi    snsu,    dum  Yestram  R.  de   fraterna*  in 

sfin.-r    ij,-  .-  charitate.    «le  Kenaniae  calamit^|  fcje  pra— <-nri-.-imis 
rieulis  i-iiU-m  prouincia^  in  inentibus  e^H  HK11  HX't'lim  n's" 

ius  eam  respexerit  minitanbus,   ac  4^  |ne  diuinae  opis 


.i     Ita  etiam  in  I:  b,   .s',',-  ,,t 


tJ-it/ltnt 


ne  xrijufntitt. 


1  Cf.  Rom  16,   17. 
*  Eph  6,  11  13. 


-  Ro   16, 

2  Co  11. 


Roma  21.  Maii 


:u\i 


>*  •  i 


implorandae,  iustique  eius  furoris  placand  pi<t  paritor  atque  efficaciter 

disputantem  audiebant.    [pse  quidem  cerl  il  uerum  fatear  nihil  magis 

optarem   quam    ut   huiusmodi   suae  chari  i.   fruofcibus  saopius  digna- 

icriuir.    Collegium   enim   hoc   nostrum   <|  'I  Vesfcram  R.  iure  quidem 

optimo  iit  parentem  alterum  colit,  tanti  il  sua  monita  el   praecepta 

ealutaria,  quanti  prorsus  parentis  optimi  uwmranda  canitie  magnae 

inter  omnes  auctoritatis   fieri   debeant.  ■  rnclius   profecto  ageretur 

ciiin   hac  Grermana   iuuentute   si   V.  R.  i  <iii<m   intuori,   et   uocem 

ipsam  audire  posset,  nou  enim  dubito  qui  siusmodi  praecepta  omnium 

iiiiimis  facilius  instillarentur  et  tenaciu  tm  inhaorerent,   quo  fieret 

ut  maiori   postea  studio  suum  <|iiis<|ii<-  m  us  obire  et  ad  christianam 

uirtutem  ardentius  aspirare  contenderel  iius  quidem  rei  desiderium 

cuiusmodi   sit   uel  ex  <•<)   facile  V.  R    poi  infcdlitfere,   <|ii<t<l  ei  prius 

illinl  significauerim  quam  d<-  officio  quod  i  praestitil  gratias  egerim. 

quamquam  nou  m<-  fugit  a  V.  K.  non  gra  irum  aetiones  potius  quam 

ipsos  monitorum  effectus  auide  expectari  ui  si  quando  extabunt  quod 

fore  <;<tnfi<lo,    instar   erunt   gratiarum  om  im,   rjuas  utique  agere.aut 
tiabere  possimus. 

quod  quidem  ut,  ;i  nobis  praestetur  i  ae  eril  eurae  prouidere,  et 

faciam   certe   maxhna    mea,    <t    ut  spero  lurrmorum  etiam  uoluntate, 

quorum    praecipue  his   temporibu  r  el     uae   prouinciae  salus 

in   tantum   discrimen    adducitur      Deu  max.  <|ui  orbi  dominatur 

nostras  preces  benignus  exaudiat,    quibus  liquundo  placatus  Christia- 

iuiiii  constituat  remp.  el   cogno  canl   omm  ipsurn  esse  regem"  et  do- 

niiiiiim  <l  o  m  i  n  ;r  ii  t  i  ii  m  '  .   el    miin   qui  arbifcratu,   proul      ni     li<l<- 

libus  uidet  expedire  uel  dai   uel  adimil   |  tat» 

Egit  mecum  P,  Busaeus2  antequam  urbe  diseederet  <l<   nepote 

V.  It.  in  collegium  admittendo  '.  quin  <'ti;i  nuper  <  ;i <J«*n i  <!<■  re  littera 
;ul   me   <l<<lit.   cui   statim  rescripsi  el   illu  ipsum  <)ii<t<l  r)ra<   enti  pol- 

licitus  eram  absenti  etiam  confirmaui,  tu  quod  illi  cupio  satisfacere, 

tum  etiam  in   gratiam  R.  V.  <t    [oanni*   i  im  nepotis,    <|ni  cum   -ii   ui 

iuin  es  multis  audiui,   et  optimae  indolis  maximai      pei  adole  cen 

facil   ul  nulla   habita  ratione  aeris  alieni  t   multarum   praeterea  dif- 

upplendumn*   regum?   </     1  '/.„.  g,  1:,,   .i,,.    i,         Ht    /<. 


I 


1  Dt  10,   17;   1   Ti.„  <;.    15;   Ajt<:   1!),   16. 

1  Significari   1'.  loannem   Busaeum  (de  quo  !■'»•'}!*.   plura  dicentur    intel 

legitur  <x  *litteria  Roma  30.  Aprilis  ir/tl    ad  hu    a   M«n  onio  datiH,    iruarum  apo 
graphnmestin  Codice  ^Epiatolaedatae  aTicctoribu     l<     iruem   ;upra  dixi   p.  100     101 
Hunc   l'ui  --.<■  [oannem  Canisium   patcl    <  •■v\  .  ■>  Mnnnonio  Itorna  '10.  Aprili 

1594  ad  P.  Simonem  Hiendl  rectorem  eollegii  moi  <w  i  datiK  (juarum  apographum 
'-I  in  Codice,  quem  supra,  p.  366,  dixi,  p.  101.  ntiqui  :imuH  collegii  Cotologm 
habet:  r.\»:  Canieius  Nouiomagensis  Dioea  i  RremundenHiH  lcgitimo  matrimonio 
natoi  parentabui  patritijs  emper  catholicis,  ip  e  ioqu<  icmper  catholicn  .  Jncho 
auit  Logicam  kfonachij.  Promotus  a  r  imon<  l  1'atribu  Cani  ij  '  Cod  -All. 
COll.  gem."  p.  178.  Eratnc  is  filius  Cerardi  hnis.  <|iii  l'<:tri  (.'aiiisii  (Vatci  > 
patre  eral  ? 


366  "2310.  P.  Ludovicus  Mansonius  S.  J.  Canisio. 

schreibt,  das  sie  die  alte  raine  Leer  trennen,  vnd  ergernus  anrichten1. 
auch  die  Herzen  der  vnschuldigen  verfiieren  durch  siiesse 
geschmuckete  wort,  vnd  schmaichlerische  reden2.  Demnach 
Liebe  Herren  (bitt  ich  vmb  Gottes  willen)  sehet  zue,  das  Jhr  nit 
schlaffet  bei  disem  grossen  vngewitter,  vnd  nach  ermanung  iezt- 
gedachten  Apostels,  wandlet  fiirsichtig3  vnd  behuetsamlich,  er- 
greiffet  auch  den  harnisch  Gottes,  domit  jhr  samt  eiieren 
Vnderthanen  bestehn  moget  gegen  den  listigen  anleuffen 
des  boshaften  Gaistes4,  der  sich  auch  in  ainen  Engel  des 
Liechts  verstellen^  kan. 

Der  liebe  getreue  Gott  beware  gnediglich  eiiere  lobliche  Statt 
samt  ganzer  vmbligender  Landschafft,  das  alle  Burger  vnd  Hinder- 
sassen  nach  bevelch  vnd  ebenbild  jhrer  Oberherren  wie  bisher,  also 
forthin  bei  Catholischer  Kirch  vnd  Warhait  vnbeweglich  vnd  vnwandel- 
bar  verharren.  Darneben  bedorfet  jhr  der  Gottlichen  gnad,  nit  allain 
ainfeltiglich  vnd  steiff  zubesteen  im  Catholischen  Glauben,  sonder  auch 
in  allem  anligen  eiich  zutrosten,  mit  ainem  gueten  wandel  andern  vor- 
zuleiichten,  vnd  allen  Feinden  eiierer  Seelen  ritterlich  obzusigen.  Darzue 
helfe  allen  Soloturnern  die  hochhailigiste  Dreifaltighait,  domit  sie  an 
leib  vnd  seel  hie  vnd  dort  tailhaftig  werden  der  krefftigen  vnd  hail- 
samen  furbitt  S.  MORJTZEN,  S.  VRSEN  vnd  aller  jhrer  wirdigen 
Thebaischen  Gesellschafft.  Datum  zu  Freiburg  im  Vchtland,  an  dem 
Fest  der  hochwirdigen  Zwolf  Botten  Sanct  Philippi  vnd  Jacobi(;.  im 
iar  vnseres  Hailands  Fiinfzehenhundert  vier  vndneiinzig". 
E.  Gn.  vnd  Giin. 

Dienstwilliger 

Petrvs  Canisivs. 

2.'UO.  P.  LIDOVKIS  JI AXNOXIVN  S.  J..  rector  collegii  germanicij 
CANISIO.  Roma  21.  Maii  1594. 

Ex  apographo  eodem  tempore  scripto  et  „R.  Patri  Petro  Canisio"  inscripto, 
quod  est  in  Cod.  „Epistolae  datae  a  Rectoribus  Collegii  Germanici  et  Hnngarici  al> 
anno  L592  ad  annum  1595"  p.  104—105. 

Gratias  agit  pro  litteris,  qutbus  Canisius,  collegii  „alter  parens",  iuvenum  animos 
inflammavit.     Curabit,  ut  Ioannes  Canisius  in  collegium  admittatur. 

Acceptis  litteris  a  V.  R.  et  amoris  in  nostrum  Collegium  et  cliaii- 
tatis  notis  insignibus,  nihil  mihi  fuit  antiquius  quam  ut  quani  primum 
uni  ex  alumnis  caeteris  audientibus  legendas  darem  quod  sane  factum 
est  maximo  omnium  animi  sensu.  dum  Vestram  R.  de  fraterna1'  iu 
semet  ipsos  charitate,  de  Germaniae  calamitatibus,  de  praesentissimis 
periculis  eidem  prouinciae  imminentibus  extremumque  iam  exitiuiu  nisi 
Deus  eam  respexerit  minitantibus.   ac  denique  de  latione  diuinae  opis 

a    Tta  •//'"/»  in  H         lii  Sie  ui  corrigatur  ex  paterna,  quod  est  1«  upogr  .  w.  proxime  sequentia 

'  1  igu  n  1 

1  Cf.  Elom  li;.  17.  '  Rom   16,  18.  ;  Eph  5,  15. 

1  Eph  6,  11    13.  ''  '2  Cor  11.  II.  ■  Kalendis  Maiis. 


Priburgo  Helvetiorum  25.  Maii  L594.  369 

tim  nasuto  saeculo,  quibus  a  me  per  onmia  in  hoc  argumento  difficili  non 
fuerit  satisfactum.  Quidquid  autem  illos  oftenderit,  libenter  audiam, 
et  si  opus  erit,  monitus  corrigam  quae  recte  mutanda  videbuntur.  Ad 
calcem  Rhythmos  a  Ioanne  Carpentario  conscriptos  sed  nonnihil   illu- 

stratos  adjunxi,  quod  existimarem  illius  boni  viri  memoriam  plerisque 
Solodorensibus  non  ingratam  fore  '.  Gratissimum  sane  mihi  fecerit 
humanitas  tua.  si  autoris  nomine  lioc  qualecunque  opus  amanter  et 
bfficiose  illis  obtulerit  et  commendarit,  quibus  candide  nuncupatur, 
quique  hoc  tanquam  onus  meis  humeris  imponere  voluerunt  -.  Ab  hisce 
patronis  nihil  ego  desidero  magis,  quam  ut  scriptionem  hanc  boni  con- 
sulant,  atque  ut  divum  Vrsum  libro  tertio  descriptum  sibi  tutelarem 
ac  familiarem  patronum  esse  fide  opereque  declarent.  Admiscui  non 
pauca  quae  ad  rem  militarem  pertinent,  ut  historica  narratio  nostris 
hominibus  et  jucundior  et  utilior  foret,  praesertim  quod  Helvetij  ab 
usu  et  arte  militiae  ingentem  apud  onmes  sibi  gloriam  pariant.  Typo- 
graphus  noster  facile  ut  spero  efiiciet,  ut  multa  Saloduri"  huius  libri 
exemplaria  distrahantur.  Ex  his  unum  offerri  velim  ac  meo  nomine 
donari  Canonicis,  si  legere  dignabuntur. 

Audio  Dignitatem  tuam  ex  Archigrammateo  Praefectum  militum 
Lugdunensium  creatum  esse.  Hoc  si  verum  est,  electo  sane  patrono 
gratulor,  nec  ei  solum  sed  etiam  Reipublicae  a  Deo  precor  salutarem 
novi  muneris  administrationem.  -  Scio  enim.  quam  sit  hoc  aevo  dif- 
ficile,  ad  clauum  sedere  et  in  media  tempestate  navem1'  ita  dirigere, 
ut  propitio  Christo,  et  salva  conscientia  feliciter  ad  portum  perveniatur. 
Bene  vale,  vir  amicissime,  qui  me  ad  hunc  scribendi  laborem  excitasti : 
si  quid  vero  possis,  quaeso  ut  Collegio  nostro  Lugdunensi  fideliter 
patrocineris.     Friburgi  Helvetiorum  25  Maij.     1594. 

Qui  has  perfert,  tipographi  nostri  est  filius  probatae  ridei  vir!. 
quem  Dominis  Salodorensibus  cupio  commendatum  esse. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisiusc. 

Excellentissimo  viro  Domino  loanni  Iacobo  a  Staal  Archigrammateo 
Salodorensi,  patrono  singularj.         Salodori. 

Inscriptioni  (manu  Staalii,  puto)  verba  aliqua  obscura  ascripta  sant,  quibus  for- 
tasse  Staal  significabat,  banc  epistulam  Calendis  luniis  Lugduni  sibi  traditam  esse, 
vel  se  eo  die  Canisio  respondisse.  Staal  librum  a  Canisio  de  SS.  Mauritio  et  Urso 
scriptum  boc  disticbo  celebravit : 

„In  coelo.  Urse.  nites  Cbristi  fulgore  coruscus; 
At  jubar  in  terris  dat  tibi  Canisius." 

Solothurnisches   Wochenblatt,  25.  Sept.  1824,  Nr.  39. 

a)  Solodori  B.        b)  nauim  B.         c)  Sequens  inscriptio  non  est  in   />' 


1  Significatur  Ioannes  Wagner   bremgartensis,    <|ui    paene  50  axinos,    usque    acl 
a.  1585,  Solodori  scholam  latinam  capituli  S.  Ursi   rexerat    Kdlin,  Guillimann  26). 

2  Stepbano  Schwaller  consuli    totique  senatui   reipublicae  soloduranae.     Canisii 
litteras  dedicatorias  v.  supra  p.  359 — 366. 

3  Ioannes  Strasser ;  v.  infra  p.  370. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  24 


370     2312.  Can.  Steph.  Schwaller  reliquisque  Senatoribus  solodoranis.   26.  Maii  1594. 

2312.  CANISIUS    STEPHAXO    SCMWAIiLER    praetori   reliquisque 

SEXATORIBIS  SOLODORAXIS. 

Friburgo  Helvetiorum  26.  Maii  1594. 

Ex  apograpbo,  a.  1892  Soloduri  in  archivo  reipublicae  exscripto  ex  arehetypo, 
quod  est  ibidem,  „Nr.  47.  Schreiben  und  Curiosa  von  a°  1571  bifi  1600".  Epistula 
primum  edita  est  in  ^Solothurnisches  Wochenblatt  fur  1818.  Herausgegeben  von 
Freunden  der  vaterlandischen  Geschichte",  Solothurn  1818,  78 — 79. 

MittU  librum  de  SS.  Mauritio  et  Urso  ipsorum  rogatti  scriptum  ipsisque  dedi- 
catum.  Cur  iam  fieri  non  potuerit,  uf  canonicis  quoque  eum  dedicaret.  Typographi 
fUium  commendat. 

t 

Edle  Gestrenge,  Notveste  Fromme  Fiirsichtige,  Grrofigunstige  gne- 
dige  Herren, 

Neben  erbietung  meiner  pflichtigen,  schuldigen  Diensten,  samt 
meinem  gleichwol  geringem  gebett  zu  Gott  dem  Allmechtigen,  Erfrewe 
ich  mich,  das  die  lang  gewiinschete  Zeit  von  mir  ist  erlebt  worden, 
damit  ich  Ewer  Gnaden  verlangen  und  begern,  auch  meinem  gethanen 
verhaifien  nach,  die  Mauritianische  vnd  Vrsische  Histori  an  das  liecht 
bringe,  wiewol  die  verlengerung  des  Drukens  ohn  mein  schuld  sich  zue- 
getragen. 

Was  nun  die  Dedication  dises  getruckten  Werks  antrifft,  ware  mir 
nit  zuwider  gewest,  das  dieselbe  einsteils  auch  an  die  Wirdige  Herren 
des  Capitels  gestellet  wurde,  wann  man  mich  nur,  dessen  hette  Zeit- 
licher  ermanet,  ehe  dan  dieselbe  Dedication  schon  in  allen  exemplaren 
in  dem  druck  gefertiget  worden.  Bitte  derhalben  Ewere  Herrlikeit 
vnd  Gnaden,  sie  wollen  von  mir  im  befiten  aufnemen  ieztgemeldte  ge- 
druckte  Dedication  J  samt  dem  Exemplar  des  Werkes,  welliches  ich 
gebunden  hiemit  Eweren  Genaden  vndertheniglich  iiberschieke. 

Der  dises  Buech  Eweren  Gnaden  presentiert,  Heist  Hanns  Strafaer, 
des  Buchdrukers  abraham  Gemperlins  Sohn,  vnd  wirdt  von  dem  ab- 
wesen  seines  Vatters  red  vnd  antwort  zugeben  wissen.  Er  ist  ein 
frummer  iunger  Haufknann,  hat  sich  auch  bemiient.  das  dises  Werk, 
ehe  es  iemand  anderem  in  die  Hand  kame,  zubinden,  vnd  erstlich  zu 
Soloturn  sehen  zulassen:  ist  darneben  willig  vnd  bereitt  Ewere  Grnaden 
\vo  mSglich  zudienen:  Hiemit  thue  ich  E.  G.  mich  samt  unserm  ganzen 
Collegio  als  vnsern  giinstigen  Patronen  demuetiglich  bevelhen.  Und  bitt 
Gott  den  Allmechtig,  woll  E.  G.  vnd  Jhr  lobliche  Landschafft  vatterlich 
bewaren.  Datnm  Freiburg  im  Vclitland.  am  *2<5.  Maij  1594 
E.  G. 

Vnderthenig  Dienstwillig  Caplan 

Petrus  Canisius. 
t 

Den  Edlen,  Gestrengen,  Eersamen  Fiirsichtigen  Herrn,  Herrn 
Schultheis  vnd  andern  Elathsverwandten,  meinen  grofigunstigen  gnedigen 
Herrn.         Soloturn. 

1  rlanc  dedicationem  vide  supra  p.  ."W    .'i<)<5. 


2313.  Gariisius  P.  Franc.  a  Rocca  S.  J.    Friburgo  Helvetioruni   13.  Iunii  1594     ;J71 

In  UdalHci  WUdt  quaestoris  friburgensis  *Codice  dati  ei  accepti  a  24.  lunii  1598 
;id  24.  lunii  1594  pertingente  notatum  est:  „Dem  buchtrucker  zur  verehrung  Vitarum 
S.  S.  Mauritij  et  Vrsi  20  librae"  datae  sunt  (Cod.  „Erste  Rechnung  Vlrichen  Wildtsr^ 
Gemein  Vfigeben,  in  a.  1  r>!>4  •.  Friburgi  iu  arohivo  reipublicae). 

231».        CANISIUS  I*.  FRANCISCO  A  BOCCA  S.  .1..    Romae  degenti. 

Frihurgo  Helvetiorum  13.  lunii  1594. 

Kx  autographo  (2°;  1  p. ;  in  p.  2  inscr.  ei  sigillum  integrum).  Germ.  183  f.  303. 
Maiorem  epistulae  partem  ex  eodem  autographo  posuit  Sacchintts,  Can.  343     344. 

Pro  precibus  gratias  agU  novasque  petU.  Gaudet  de  successu  congregationis 
generalis.    Aquavivae  praeposUi  generalis  virtus.    Sociorum  concordia. 

_    t 
Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna  dilectiss.  frater. 

Quas  uieuse  Decembri  ad  me  dedisti.  ualetudinarius  ego  senex  per- 
libenter  accepi,  quod  multa  synceri  amoris  in  me  tui  officia  declararent, 
Gratum  fecisti,  solemnes  illas  Ecclesias1  uisitando,  et  incruentum  pro 
me  sacrificium  diuinae  maiestati  otferendo.  Laudo  diligentiam,  qua  et 
Canisios  et  Germaniam  nostram  ter  miseram  Deo  saepe  commendas. 
Jucunda  mihi  fuit  Patrum  memoria,  qui  me  salutare  dignati  sunt.  Con- 
seruet  eos  Christus  feliciter,  uti  P.  Chimenesium,  P.  Magiunr',  P.  Bene- 
dictum  -.  Reliquos  praetereo,  quos  praeclara  et  a  Deo  benedicta  con- 
gregatio  tamdiu  Romae  complexa  est,  nec  sine  communi  societatis 
nostrae  bono  dimisit,  ut  per  illos  ipsos  gratiae  nouae  thesauri  in  multas 
prouintias  distribuerentur 3.  Magnum  Dei  beneficium  fuit,  tot  talesque 
patres  insolito  tempore  tam  feliciter  conuenire.  Maius  tamdiu  manere 
collectos,  ac  grauissimis  de  rebus  unanimiter  definire,  ut  et  praesentibus 
et  absentibus  in  beati  Patris  Jgnatij  familia  optime  consuleretur.  A 
Domino   utique   factum   est   istud1,    Roma   etiam    obstupescente, 

a)  Maium  autogr.;  ef.   infra,  adnot.  S. 


1  Septem  basilicas,  de  quibus  v.  supra  p.  186. 

2  P.  Didacum  Ximenez  (Jimenez),  de  quo  Can.  V  187 ;  PP.  Laurentium  Magium 
et  Benedictum  Palmium,  <jui  m.  Decembri  1593  congregationi  generali  Societatis 
intererant  (InstUutum  S.  J.  II  263  272),  vel  P.  Benedictum  lustinianum,  qui  tunc  una 
cum  Rocca  in  Poenitentiaria  S.  Petri  degebat  '^Cod.  „Rom.  53"  f.  178t>). 

:i  Usque  ad  a.  1593  Societatis  congregationes  generales  babitae  non  erant  nisi 
cum  praeposito  generali  mortuo  novus  praepositus  eligendus  erat.  Quinta  vero  cougre- 
gatio  superstite  Claudio  Aquaviva  praeposito  generali  a  d.  3.  Novembris  1593  ad  18.  la- 
nuarii  1591  Romae  habita  est.  Cuius  rei  causa  liaec  fuit:  In  Lusitania  et  Hispania 
turbulenti  aliqui  Societatis  homines  iuvantibus  proceribus  quibusdam  varia  graviaque 
capita  instituti  Societatis  immutare  et  Aquavivam,  cum  ille  acriter  iis  obsisteret. 
loco  movere  conati  sunt.  Cui  malo  ut  remedium  afferretur,  Clemens  VIII.  congre- 
gationem  generalem  haberi  iussit.  In  qua  Aquaviva  postulavit.  ut  de  sua  agendi 
ratione  quaestio  institueretur.  Pronuntiatus  est  innocens.  Praeterea  magnis  laboribus 
invictaque  animi  fortitudine  id  assecutus  est,  ut,  quae  perturbatores.  apud  pontificem 
aliosque  patronos  tentaverant,  ad  irritum  caderent,  Societatis  leges  in  nullo  fere  ca- 
pite,  quod  maioris  momenti  esset,  immutarentur,  Socii  congregati  strenue  cum  prae- 
posito  et  pro  instituto  starent  et  magna  concordia  multa  salubriter  confirmarenl  atque 
decernerent    Juvencius  4     36:  Astrain  III  554—605). 

4  Ps  117.  23:  Mt  21,  42;  Mc   12.   11. 

24* 


372     2314.  Canisius  Sociis  coll.  oenipontani  S.  J.    Friburgo  Helvet.  aestate  a.  1594. 

et  non  minus  fauente  Pont.  Maximo,  cui  hoc  quidem  aeuo  debemus 
plurimum.  Quantum  uero  laborum.  uigiliarum,  sollicitudinum  R.  P.  Ge- 
neralis  noster  sustinuit  ac  pertulit,  ut  susceptum  ingens  onus  absolue- 
ret,  gregemque  sibi  concreditum  pasceret  in  iudicio  et  ueritate1? 
Mirabilis  ergo  Deus  in  seruis  suis2,  qui  noua  submisit  praesidia,  con- 
firmando  corpori  societatis  ualde  salutaria,  nouamque  praebuit  lucem 
et  infirmis  et  robustis,  paruis  et  magnis  conuenientem  atque  peroppor- 
tunam.  Pugnet  interim  aduersus  immanes  Turcas  Germania:  tumul- 
tuetur  cum  suspecto  Rege 3  Gallia,  furiant  ac  frendeant  insani  haeretici, 
ut  se  perfidos  Ecclesiae  desertores  esse  demonstrent.  Nos  uelut  in 
portu  nauigantes.  in  salutari  nostro  IESV  respiremus4,  et  ad  coelestem 
quae  non  procul  abest  patriam  fidentera  aspiremus.  Quo  maioribus 
diuinae  bonitatis  muneribus  cumulamur .  eo  laetius  oculos  attol- 
lentes,  ex  animo  decantemus  illud,  Ecce  quam  bonum  et  quam 
i  u  c  u  n  d  u  m  h  a  b  i  t  a  r  e  f  r  a  t  r  e  s  i  n  u  n  u  m  5.  Quae  f ratrum  con- 
iunctio  supra  petram  fundata6,  et  cum  maiorum  authoritate  copu- 
lata,  nullis  humanis  uiribus,  sed  neque  diabolicis  machinis  potest  labe- 
factaii,  Christo  vincente  semper  in  filijs  obedientiae"  et  crucis 
amatoribus  ab  eo  ipso  sanctificatis.  Haec  ego  quain  sit  opus,  perse- 
quor  fusius,  tui  amore  captus,  quem  in  Germania  nostra  pergratum 
olim  socium  habui8.  Jgnosco  P.  Augustino9,  quod  nihil  respondeat. 
curis  et  negotijs  Germanicis  impeditus.  Abs  te  frater  duo  petam.  si 
ea  praestare  uelis  ac  possis :  alterum  ut  ueteres  amicos  Romae  salutes 
nomine  meo :  inter  hos  P.  Chimenez b  non  est  postremus :  alterum c  ut '' 
me  inutilam  pene  senem  Christo  et  Sanctis  eius  saepe  commendes,  et 
al>  alijs"  commendari  procures,  quae  tua  in  me  non  uulgaris  est  bene- 
uolentia.  In  Christo  viue  et  uale  frater,  qui  pijs  munusculis  me  recre- 
asti,  tuisque  precibus  Canisios  adiuuare  pergef,  Friburgi  Heluetiorum 
13  Junij  anno  post  Christum  natum   1594. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius 
lii anu  propria. 

t  Reuerendo  in  Christo  patri,    Francisco  a  Rocca,  societatis  Jesu 
sacerdoti  charissimo.         Romae. 

3314.        CANISIUS  SOCIIS  COI.I.KGII  OFXIPOXTAXI  S.  J. 

Friburgo  Helvetiorum  aestate  a.  1594. 
K.\  apographo,  de  quo  Infra,  ep.  2321. 
Canisius  Kalendis  Novembribus  <i.  1594  Oenipontem  <i</  /'.  Todocum  Itaeum  >'../. 

littirns    misit  ,     in     ijiiihiis    si-rilxlxit :     „  A<-<-<'/>is/ is    niins,     nt    nrhitror,     non     ita    iliuliim 

,\     Hoc  '•.  "  C.  supra  versum  scrijatum  est,        I"  Chimenesez  autogr.  ,■  ef.  sk/h-k  j>.  .77/-'.        c   Sup<  r 
hoc  r.  xcri/ii n in  est  peto,  idque,  ut  omnino  videtur,  manu  aliqua    posteriore.  tl)  //"'•  v.  a  C.  supra 

versum  seriptum  est.        e)  Sequitur  procnre,  oblitt.        f)  Sic  C.  ipsi   correxit  ex  adiuua 


Hn  3,  28;  cf.  Eccli  45,   12;  Zach  8,   16.  Cf.  Ps  67,  36. 

Henrico  IV.  Navarraeo ;  cf.  supra  p.  2981. 
Cf.  I's  34,  9;  ls  25,  9;  Lc  1,    17  etc.  ''  Ps  132,  1. 

.Mt   7.  25;  Lc  6,    I  8,  ei  cf.  Mt   16,   ls.  ■   l    Petr  1.11. 

Cf.  ('<!)>.  \\  722     731.  '  Putterer;  cf.  supra  p.  331. 


8315.  Georgius  Salbius  Can.   2316.  Can.  GuilielmoV.   _!.'S17.  Can.  Georgio  Salbio.     373 

tcriptas,   quibus  meo  more   monui  de  xenio  spirituali:   nec  dubito  veterem  charitatem 
i  rga  me  vestram  expectationi  nostrae  satisfacturam."     Hae  litterae  perisse  videntur. 

2315.  I*.  GEORGIUS  SAI^BIUS  S.  J.  CANISIO. 

Dilinga  m.  Augusto  vel  Septembri   L594. 
Vide  Cdnisii   epistulam  30.  Septembris  datam,   qua  hic  Salbio  respondit,    infra, 
<■/>.  2317. 

2316.  CANMSIUS  GUELIEIiMO  V.  Bavariae  duci. 

Friburgo  Eelvetiorum  aestate  vel  autumno  a.  1594. 
Librum  </<■  SS.  Mauritio,  Urso,  legione  thebaica  «  se  scriptum  (v.  supra  />.  358) 
GuUielmo  >»ittit.  Ki  /»■<>  beneficiis  in  se  et  Societatem  Iesu  collatis  gratias  ayit.  Se 
/»•<>  GuUielmo  <■/  t«t<t  </<»><<>  bavarica  Deum  orare  affirmat.  Plura  de  his  litteris,  quae 
perisse  ri<h'»ti<>;  vide  i»  GuUielmi  V.  <'/>ist<<!»  <;.  Novembris  lr>!>4  ad  Canisium  </<it», 
infru,  ep.  2323. 

2317.  CANISIUS  P.  GEORGIO  SAI.BIO  H.  J.,  Dilingae  in  contubernio 

S.  Hieronymi  degenti.  Friburgo  Helvetiorum  30.  Septembris  1594. 

Ex  autographo  (2° ;  1  p. ;  in  p.  2  inscr.),  quod  est  Monachii  in  archivo  maiore  reip. 
bavaricae,  Jesuitica  in  genere  Fasc.  13  No  214.  Inscripto  alia  manu  posita  est;  cui 
tertia  manu  antiqua  ascriptum  est  ^Ex  archivo"  [provinciae  Germaniae  superioris  ?], 
et  quarta :  „Est  Manus  B.  P.  Canisij,  quae  est  in  ipsis  literis,  non  uero  haec  super- 
scriptio."  In  eiusdem  fasciculi  numerique  libello  in  4"  non  conglutinato  (p.  5 — 6) 
exstat  lmius  epistulae  apographum  saeculo  XVII  scriptum ;  alterum  apographum  est 
ibidem  in  folio  quodam  duplici  eoque  separato. 

PestUentia.  Laudes  /'.  Obergasser.  Deus  orandus  pro  Canisio.  Universitatis 
collegiique  dUingani  prosperitas  et  fructus. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  dilecte  frater. 

Accipio  purgationem  tuam,  quod  uarijs  curis  impeditus,  ad  me  scri- 
bere  uix  pauca  possis.  Ego  itidein  me  purgatum  uolo,  quod  in  scri- 
bendo  sim  breuior,  quam  fortasse  cupias.  Deum  precemur  pro  peste 
uitiatis,  quorum  ingens  est  passim  numerus  in  Germania  Heluetiaque. 
Non  enim  bello  tandem[?]a  Hungarico  et  Belgico  \  sed  et  morbis  et 
fame  affligi  debemus  ingrati  atque  inobedientes  hoc  ferreo  seculo. 
Aeternum  Christo  uiuat  bonus  Pater  Obergasser  2,  c  u  i  u  s  m  e  m  o  r  i  a 
in  benedictione  est:\  quod  pro  sua  sancta  simplicitate  circa 
simplices  et  pauperes  sit  laboriose  uersatus,  magnamque  curam  habuerit 
docendi  Catechismi.     Salutabis    ex   me    coquum ',    Philippumr>   et  alios 

a)  Sic  autocfr.;  serf  vv.  ><<j<j.  exigere  videntur,  «t  dicas,  Canisium  scribere  voluisse:  tantum. 

1  In  Hungaria  Austriaci  cum  Turcis,  in  Belgio  exercitus  Philippi  II.  cum  copiis 
Mauritii  ducis  arausiaci  pugnabant. 

-  P.  Caspar  Obergasser  (de  quo  Can.  VI  11G5)  a.  1594  in  collegio  monacensi 
fuerq,t  „Confessarius  templi,  Catechista,  Visitator  infirmorum"  (G.  Sup.  44  f.  88h;  99b). 
De  eo  P.  Otto  Eisenreich  praepositus  provincialis  Aquavivae  generali  Augusta  18.  Augu 
sti  1594  *scripsit:  „Vndecimo  huius  Monachij  pie  ac  ualde  in  domino  religiose  obijt, 
uere  pater  pauperum  et  egenorum"  (autogr. ;  Germ.  173  f.  37a). 

:i  Eccli  45,  1.  4  Fratrem  laicum  Ioannem  Kress  (G.  Sup.  44  f.  94b  102b). 

5  Hunc  de  Societate  non  fuisse  colligendum  esse  videtur  ex  catalogis  huius 
temporis. 


374  2318.  Vir  guidam  eruditus  Canisio.    Autumno  a.  1594. 

fratres,  turn  praeter  P.  Rectorem  et  P.  Julium1  sacerdotes  omnes: 
eorum  sacriticijs  et  precibus  ualde  cupio  commendari.  Nec  dubito  de 
charitate  tua,  quae  datura  sit  operam,  ut  suo  tempore  impetrem  optatum 
Xenium,  utpote  tali  seni  et  ualetudinario,  uobisque  confidenti  neces- 
sarium.  Bene  uale  cum  religiosis  tuis  fratribus  ac  filijs,  quos  in  utro- 
que  homine  per  sanctiss.  Doctoris  Hieronymi  intercessionem  diuina 
bonitas  tueatur.  ferijs  eiusdem  Doctoris  atque  Patroni2,   1594. 

In  Christo  frater  Pet.  Canisius  m.  pp. 

Vidi  nunc  primum  alteras  fratri3  abs  te  scriptas,  quae  nuntiant 
plaerosque  Dilingae  morbis  uexari  et  emori.  [Sit  uobis]  propitius  Deus, 
ii(  stramque  iuuentutem  incolumem  seruet. 

Probo  quod  uineolam  Dilinganam  diligas,  ubi  multa  Dei  summi 
beneficia  percepisti,  ac  de  compluribus  bene  meruisti.  Mirabilis  uere 
Deus  in  Sanctis  suis1  et  praesertim  in  B.  Hieronymo,  cui  hic  dies 
est  sacer,  et  per  quem  Deus  tot  beneficia  in  fundatorem  utriusque  col- 
legij 5  clementer  contulit,  tot  professores  et  discipulos  aluit,  ac  prae- 
claros  onmino  fructus  in  Sueviam,  Bauariam,  Heluetiam  hucusque 
transfudit.  Hinc  pro  te  et  Dilinganis  omnibus  fonti  bonorum  ago 
gratias,  quod  uos  in  medio  uelut  haereticorum  in  pace  consueruat. 
uobisque  tum  spiritualia.  tum  temporalia  bona  tribuit  abundanter.  Ipsi 
gioria  sempiterna ,:. 

t  Reuerendo  Patri  in  Christo  P.  rieorgio  Salbio  Societ.  JESV 
Dilingae. 

3318.         VIR  QIIITOI   KRI  I>ITI  S  CANISIO. 

Autumno  a.  I.">;i4. 

Vide  epistulam  2325,  qua  Canisius  circa  m.  Novembrem  vel  Decembrem  a.  1 '59 i 
luiic  viro  respondit. 

2:»».        CANISIUS  P.  IOAJOl  IMRGIO  S.  J..  magistro  noviciorum  in 

(Idiiiii  probationis  tornacensi. 

Friburgo  Eelvetiorum   t.  Octobris  l~>!i4. 

Ex  Libello  periodico  „Analecta  Bollandiana1'  tom.  XVI.  Bruxelles  1897,  78  79; 
ubi  1'.  ./.-/•'.  Kieckens  S.  .1.  hanc  epistulam  edidit,  Inventam  a  se  Bruxellis  in  archivo 
generali  regni  belgici,  BVariaB  de  Societate  tesu,  fasc.  (carton)  1!». 

Officium  magistri  novioiorum  ei  gratulatur.  Deo  confidendum  esse.  Delibrostio 
precatorio  et  „Notisu  suis  Antverpiae  typis  exscribendis. 

Pax  Christi  nobis  aeterna,   Reverende  Pater  Bargi7. 
Legi  tuae  charitatis  litteras  ad  fratrem  Theodoricum  datas,  ac  liben- 
ter  cognovi  vestram  erga  me  benevolentiami  iam  ante  notam,  novo  pioque 

1  PP.  Matthiam   Mayrhofer  et   [ulium  Priscianensem    G.  Sup.  11  1.  !M'  102*). 

-  Die  30.  Septembris.  S.  Hieronymus  Dilingae  patronus  erai  ei  universitatis  <t 
oontubernii  iuvenum  littciis  studentium. 

:;  P.  Theodorico  Canisio;  v.  supra  p.  329.  '   Ps  67,  36. 

'■  Cardinaiem  Ottonem  Truchsess  de  Waldburg.  "  Cf.  Eccl,  49,  14. 

7  .1'.  Joannes  Bargius  Amstelodamensis  natus  anno  1556.  21.  sept Idmissus 

in  Soc.  Louanij  5.  sept.  1578,  studuit.  .  .  in  Soc.  tngolstadij  Theologiae  Scholasticae 


2.">1!».  Canisius  P.  loanni  Bargio  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  l.  Octobris  L594.     375 

munusculo  confirmari1.  Benedictus  Deus,  quo  faventc  sustincs  prae- 
clarum hoc munus novitios instituendi,  ut hac institutione,  quae  K.  1*.  N.Ge- 
nerali2  grata  est.  de  tota  provincia  Belgica  bene  merearis.  Pergas, 
quaeso,  fidos  praeparare  operarios,  qui  paulatini  in  messem  valde  tui- 
bulentam  et  afflictam  possint  extrudi,  et  plura  complere  collegia,  Do- 
mino  messis'  auxiliante.  Vere  miserandus  est  Belgii  status,  ut 
prorsus  dubitem,  peiusne  agatur  cum  inferiore  Germania  quam  superiore. 
Sed  in  misericordiam  se  convertet  ira  Domini,  quando  ingens  populus 
in  catholica  lide  persistit,  et  plurimi  ante  Baal  sua  genua  non 
curvaverunt '.  Terribilis  interim  virga  Dei  nos  percutit6,  et 
partim  per  immanes  Turcas  in  Ungariam  saevientes,  partim  per  hae- 
reticos  perfidos  in  utraque  Germania  et  Gallia  potenter  grassantes,  ad 
meliorem  nos  mentem  revocat,  ut  vel  coacti  resipiscamus. 

Quoniam  vero  Antwerpiae  nullum  ex  nostris  agnosco,  tuum  et 
consilium  et  praesidium  implorare  statui,  veteri  necessitudine  nostra 
confisus. 

Misi  ad  Plantini  liaeredes  ante  annum  correcta  quaedam  in  libello 
precatorio,  ut  idem  una  cum  parvo  catechismo  recuderetur,  et  publico 
serviret  commodo6.  Nihil  autem  hactenus  intelligo,  an  libellus  ad 
nostrorum  pervenerit  manus,  quos  optabam  praeesse  huic  recognitioni. 
Deinde  cupiebam  Notas  meas  7  in  tres  tomos  distribui,  et  ad  eam  fere 
formam    redigi,    quam  Granatae   conciones  Plantinianis l  typis  excusae 

a)  Epistula  habet:  Plantianis. 


an.  4  et  simul  casibus  conscientiae  an.  3.  sosquianno  Hebraicae  linguae  quam  docuit 
ibidem  an.  2,  philosophiam  ad  breue  tempus  .  .  .  mag.  Nouitiorum  Tornaci  annis 
11.  cum  medio.  Exbortationes  babuit  in  monasterijs  an.  6.  .  .  factus  Sacerdos  Ingol- 
stadij  vltimo  martij  1584"  :  Ita  *  Catalogus  provinciae  belgicae  S.  J.  anni  1597.  In 
eiusdem  autem  provinciae  *  Catalogis  ad  a.  1598  et  1599  pertinentibus  affirmatur. 
Bargium  in  „missione  hollandica"  versari  (Fl.  Belg.  9  f.  258  322'>;  Fi.  Belg.  43  II 
f.  45a).  Bargius  (Bergius)  a.  1584-1596  Tornaci  magister  noviciorum  et  „instructor 
tertiae  probationis",  1597—1600  Harlemii  (Haarlem)  superior  missionis  Hollandiae 
septentrionalis  fuit  atque  in  bac  urbe,  cum  in  variis  Hollandiae  partibus  multum  la- 
borasset  et  multa  perpessus  esset  ac  plurimos  protestantes  ad  ecclesiam  reduxisset. 
16.  Iunii  1600  vita  cessit  (A^.  J.  Derks  [S.  J.]  in  P.  C.  Molhuysen  en  P.  J.  Block,  Nieirw 
Nederlandscb  biografisch  Woordenboek  III,  Leiden  1914,  64 — 65;  iAUerae  annuae  S.  J. 
anni  MDC,  Antverpiae  1618,  532  533:  Bobert  Fnthi's  Verspreide  geschriften  III. 
sCravenhage  1901,  323-321!. 

I  Theodoricum  Canisium  dicit.  in  collegio  lucernensi  degentem;  v.  supra  p.  329  332- 
'-'  Claudio  Aquavivae. 

:;  Mt  9.  38;  Lc  10,  2.  4  Rom   11.  4:  3  Rg  19.  18. 

:>  Is  10,  24. 

II  Puto,  Canisium  Antverpiam  ad  viduam  Cbristophori  Plantini  t  1.  lunii  L589 
et  Ioannem  Moretum  (Moerentorf)  eius  generum  misisse  ,, Institution.es  et  Exercita- 
menta  Cbristianae  pietatisu,  quae  ex  officina  plantiniana  postremum  prodierant  a.  1592: 
v.  infra,  mon.  1514. 

7  Notas  in  Evangelicas  Lectiones,  quae  diebus  dominicis  et  festis  Sanctorum 
recitantur,  duobus  tomis  Friburgi  Helvetiorum  1591  et  1593  primum  editas;  v.  infra. 
mon.  1502  1527. 


37 (i     2320.  Marcus  Velserus  iunior  Canisio.    Augusta  Vindel.  circa  m.  Oct.  1594. 

prae  se  ferunt l,  totumque  opus  absolutum  et  recognitum  habeo,  libenter- 
que  mittam  Antverpiam,  si  putetis  et  typographo  gratum,  et  regio 
privilegio  dignum  fore.  Quod  enim  ad  priorem  Germanumque  typo- 
graphum2  spectat,  efficiam  fortasse  ut  ipso  non  invito,  qui  Caesaris 
privilegio :5  munitus  est,  Antwerpiensis  editio  progrediatur. 

Vide,  Pater,  quid  hic  mihi  faciundum  putes,  ne  quid  pernitiosum 
ex  imprudentia  consequatur.  Ac  nostri  quidem  Antwerpienses  mihi 
gratissimum  fecerint,  quicquid  in  censendo  et  corrigendo  sibi  sumpserint. 
quandoquidem  illis  iudicium  omne  permitto.  Salutem  ex  me  onmem 
dici  velim  R.  P.  Oliverio  K  ubicunque  fuerit,  et  aliis  charissimis  patribus 
ac  fratribus,  valdeque  cupio  et  peto,  me  valetudinarium  senem  illorum 
sacrificiis  ac  precibus,  tuis  vero  inprimis,  Domino  commendari.  Bene 
in  Christo  vale,  Pater,  qui  cum  novitiis  tuis  ut  senioris  Canisii  crebro 
memineris,  etiam  atque  etiam  rogo. 

Raptim,  Friburgi  Helvetiorum,  calendis  Octobris,  anno  Christi  1594. 
In  Christo  servus 

Peteus  Canisius  S.  J. 

Reverendo  in  Christo  Patri  M.  Ioanni  Bargio,  magistro  novitiorum 
Societatis  Iesu.     In  provincia  Germaniae  inferioris.    Tornacum. 

Quae  Canisius  de  „Notisa  suis  Antverpiae  edendis  scribit.  ad  effectum  deducta 
non  sunt.  Dubito  etiam,  num  editio  illa  emendata  „Institutionum"  Antverpiae  in 
lucem  emissa  sit. 

Supersunt  adhuc  in  Can.  44,  45,  46  tres  tomi,  in  quos  Canisius  „Notas"  distribuit. 
iique  prelo  plene  parati.  In  iis  non  solum  multa  verba  vel  Canisii  vel  aliena  manu 
immutata  sunt,  sed  etiam  multa,  eaque  fere  omnia  manu  P.  Sigismundi  Ilsung.  ex 
Scriptura,  Patribus,  doctoribus  addita  sunt.  Titulus  totius  operis  hic  erat  futurus ; 
„Notae  in  Evangelicas  Lectiones,  quas  Dominicis  et  aliis  diebus  festis  proponit 
Ecclesia,  recognitae,  ac  iam  in  tres  Tomos  digestae,  uti  pagina  inuersa  docebit.  Opus 
ad  pie  meditandum,  docendum  atque  precandum  probe  accommodatum.  Auctore"  etc. 
Primus  tomus  futurus  erat  de  Dominicis  ab  Aduentu  Domini  usque  ad  Pentecosten, 
secundus  de  Dominicis  post  Pentecosten,  tertius  de  diebus  festis  Sanctorum.  Neque 
tamen  umquam  recognita  haec  editio  in  lucem  prodisse  videtur. 

2320.       KtARCUS  VELSERl^  ITJNIOR,  consul  augustanus,  CANISIO. 

Augusta  Vindelicorum  circa  m.  Octobrem  1594. 
Kx  apographo,  de  quo  infra,  ep.  2322. 

Canisius  Friburgo  Helvetiorum  2.  Novembris  1594  Ma  rco  Velsero 
iuniori  scripsit:  „Literas  tuas  libenter  accepi,  cum  quibus  munus  nobis 
periucundum  pro  summa  in  me  f//<i  beneuolentia  coniunxeras" .  Velseri 
litterae  iam  non  exstant.  De  quibus  vide  Canisii  epistulam,  quam 
modo   <li.ri. 

Marcus  Velserus  sive  Welser  „iunior"  (1558  1<>14  .  ortus  ex  familia  illa 
patricia,   quae   Augustae  Vindelicorum  magnam   tabernam   argentariam   liabebat.  iilius 

1  Ludovici  Granatensis  0.  Pr.  Sermones  „de  Tempore"  ei  de  Sanctis  Antverpiae 
ex  officina  plantiniana  sex  tomis  in  8°  prodierunt  a.  1  r>77  1582  <t  iterum  a.  158S 
{Quetif-Echard  II  286  . 

2  Abraliannini   Cemperlin.  :I  Hoc  vide   infra,   nnni.  1502. 
'  Manareo.  provinciae  belgicae  S.  J.  praeposito. 


2321.  Canisiua  I'.  [odoco  ttaeo  S.  J.    Friburgo  Eelvet.   1.  Novembris  1594.     ;577 

Matthaei  Velseri,  in  ltali;i  egregiam  rerum  antiquarum  aotitiam  sil>i  comparavit. 
Anno  1594  consul  Btirgermeister)  creatus,  a.  L598  in  sanctius  urbis  consilium  ascitus, 
a.  1000  duumvir  Stadtpfleger]  factus  est;  hoc  officium,  quod  in  republica  augustana 
sunimuni  erat,  ad  tnortem  usque  tenuit.  Religionis  catholicae  studiosissimus  erat. 
Auetore  Davide  Edschel  viro  doctissimo  Augustae  cum  amicis  tvpographiara  „ad 
yasigne  pinus"  condidit,  ex  qua  multae  pulchraeque  scriptorum  latinorum  et  graeco- 
rum  editiones  prodierunt.  [pse  varia  opera  composuit,  ut  „Inscriptiones  antiquas 
A.ugustae  Vindelicorum  cum  notis11  (1590  .  „Fragmenta  Tabulae  antiquae"  sive 
pretiosam  illam  nTabulam  Peutingerianam"  1591),  „Berum  Augustanarum  libros 
octo"  1594),  imprimis  autem  „Rerum  boicarum  libros  octo",  <|iii  Augustae  a.  1602 
in  lucem  prodierunt.  Sanctorum  quoque  historiam  scriptis  illustravit.  Neque  dubium 
est.  quin  Canisio  aut  cum  his  Litteris,  aut  paullo  ante  miserit  Librum  a.  L591  Venetiis 
apud  Aldum  editum:  „Conversio  et  passio  S.  S.  Martyrum  Afrae,  Bilariae,  Dignae, 
Eunomiae,  Eutropiae  quae  antc  atmos  paulo  niinus  MCCC.  Augustae  Vindelicorum  passac 
sunt.  cum  Comment.  Marci  Velseri,  Matthaei  Fii.  Aug.  Vind."  Ant.  Vcith,  Bibliotheca 
Augustana  II.  Augustae  Vindelicae  1786,  159—228;  VI.  ibidem  1790,  183— 1W: 
Paul  nni  Stetten,  Geschichte  der  Eeil.  Rom.  Reichs  Freyen  Stadt  Augspurg,  Frankfurt 
u.  Leipzig  174.'},  f.  (e)a;  Pattl  von  Stetten,  junger,  Geschichte  der  adelichen  Geschlechter 
in  der  freyen  Reichs-Stadt  Augsburg.  Augsburg  17G2,  99;  F.  Roth,  Welser.  in  AJlg. 
Deutsche  Biogr.  XLI  687—690).  Velserus  Augusta  21.  Maii  1(514  P.  Matthaeo  Radero  S.  J.. 
qui  ei,  ut  videtur.  Vitam  Canisii  ipso  hoc  anno  a  se  editam  miserat,  *scripsit:  „Pro 
pio  et  litterato  munusculo  tibi  quas  debeo  gratias  habeo  •  profecto  P.  Canisij  memoria. 
apud  me  semper  non  honorata  modo,  sed  sancta  etiam  erit.  Eum  ego  primum  ex 
patribus  puer,  et  propemodum  infans,  in  paternis  aedibus  uenerari  et  colere  didici. 
satis  enim  ab  illa  usque  aetate  memini,  quo  loco  a  parentibus  et  tota  familia  iam 
tum  haberetur,  quem  nobis  nunc  in  coelo  patronum  adesse,  uti  opto,  sic  spero  quo- 
<iuc.  Quamquam  ille  non  in  unam  aut  alteram  familiam  beneficus.  sed  uniuersam 
ciuitatem  admirabili  quadam  charitate  complexus  est  •  prorsus  de  rebus  nostris  pro- 
nunciare  uere  possumus,  P.  Canisius  plantauit,  P.  Roseffius  rigauit,  incrementum 
autem  Deus  dedit  \  et  ut  porro  det  precamur"  (ex  autographo,  quod  est  Monachii  in 
bibliotheca  nationali,  Cod.  lat.  1611,  n.  20. 

2321.         CANISIUS  P.   IOIMM  O  ITAEO  S.  J.,   praefecto  rerum  spiritua- 
lium  in  collegio  oenipontano. 

Friburgo  Helvetiorum  1.  Novembris  1594. 

Ex  apographo  (A),  circa  a.  1730  ex  archetypo  exscripto,  quod  testimonio  authen- 
ticitatis  quod  vocant  publico  a.  1730  Friburgi  Helvetiorum  munitum,  nunc  exstat 
Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  Jes.  in  gen.  Fasc.  13,  No.  214. 
Alterum  apographum  (B),  circa  medium  saeculum  XVII.  a  P.  Petro  Hugone  S.  J. 
scriptum,  est  in  Cod.  monac.  BLat.  1606"  f.  116a. 

Socios  ad  laborandum  excitat.  De  calamitatibus  publicis.  Sacras  preces  petit. 
Patronos  commendat. 

t 
Pax  Christi  nobis;1  aeterna 
Reverende  Pater. 
Aulicus"   vestri   Principis    Sacellanus2    apud    nos    fuit,    per   quem 
non  potui  non  aliquid  scribere,  quod  Collegij  vestri,  et  mei'5  memoria 

a)  Hor  v.  deext  in  B.  I>)  Sic  li.     Aulinus  A. 


1  Cf.  1  Cor.  3,  6. 

-'  Ioannes  a  Cavaleriis  ?     Cf.  Him  1.  c.  U  368  384. 

3  Canisius,    cum    Germaniae   superioris    praepositus    provincialis  esset.    a.    1562 
collegium  oenipontanum  incohaverat;  cf.  Can.  III   707 — 708. 


378     2321.  Canisius  P.  Iodoco  Itaeo  S.  J.    Friburgo  Helvet.  1.  Novembris  1594. 

recreer  in  Domino,  atque:1  delecter.  Opto  sane  Patres,  ac  Fratres  ist- 
hic  omnes  non  solum  bene  valere,  sed  multum  etiam  prodesse  proximo, 
sive  Domi,  sive  in  schola,  sive  in  templo  ex  obedientiae  praescripto 
sit  laborandum,  utpanem  non  otiosi  edere1  videamini1'.  Pestis 
Helvetiam,  et  vicina  loca  corripuit,  ac  multos  extinguere  pergit,  a  qua 
contagione  Friburgenses  nostri  prorsus  immunes  non  sunt.  Tumultus 
Gallici,  et  Belgiei,  et  Germanici  durant  etiamnum2,  ut  ad  orandum, 
et  plorandum  merito  excitemur  ob  publicas  calamitates,  quae  justo 
Dei  judicio  passim  infliguntur.  Accepistis  meas,  ut  arbitror,  non  ita 
dudum  scriptas,  quibus  meo  more  monui  de  Xenio  spirituali:  nec  du- 
bito  veterem  charitatem  erga  me  vestram  expectationi  nostrae  satis- 
facturam.  Decet  enim  juniores  senum  sive  praesentium,  sive  absentium 
rationem  habere,  et  afflictorum  incommodis  compati,  aegrisque  im- 
precari  salutaria,  ut  magis,  magisque  placeant  Domino  •  salutem  ex  me 
dici  velim  nostris  Halensibus,  quos  desidero  laetos  progredi  in  officio 
suae  vocationis,  et  de  civibus  nec  solum  de  suis  scholasticis  bene  me- 
reri.  Reverenter  etiam  nomine  meo  salutabitis0  Dominum  Magnificum 
PraesidentemHeidenreich",  quem  scio,  et  gaudeo  beneficum  esse  Patronum 
Collegij  sub  multis  Rectoribus,  ut  idcirco  illi  multum  debeatis,  quia 
velut  alter  Centurio  gentem  nostram  multis  invisam  diligit4, 
et  Nominis  IESV  occultus  discipulusr'  non  est,  sicut  olim  Nico- 
demus  fuit.  Tales  amicos,  et  protectores  vobis  fideliter  commendatos 
habete.  Dominus  conservet,  augeatque  conatus  vestros  ad  gloriam 
suam.  Friburgi  Helvetiorum  Kal.  Nov.  Commendo  me  vestrum  omnium 
sacrificijs,  precibusque,  praesertim  Caspari  Senioris(;  1594. 

In  Christo  servus  Pet.  Canisius  manu  propria. 

Adjunctas  literas  quamprimum  in  Vrbem  transmitti'1  peto,  et  alias 
Augustam,  si  scripserim.     Dominus  Jesus  nobiscum. 

Reverendo  in  Christo  P.  Patri  Judoco  Iteo  Rectori,  sive  Superiori 
Societatis  JESV  OEniponti7. 

a)  recreer,  et  delecter  in  Domind  B.  1>)  otiose  .  .  .  aideamtur  7>'.         c)  salutabis  H. 

d)  mitti   /;. 

1  Prov31,  27.  -  Cf.  supra  p.  352  373.  :  Vide  supra  i>.  :V.M\\ 

4  Lc  7,  5.  :'  Io  1«),  38. 

0  Casparis  Zelosi,  fratris  laici  cf.  Can.  VI  11«>:  ;  qm  ineunte  a.  l.">!»r>  erai 
„Custos  eorum  quae  pertinent  a<l  calceamenta,  Socius  patrum  qui  euocantur"  *Cata- 
lofftts,  G.  Sup.  41  T.  95" . 

7  Collfiiio  a.  1589  L601  praeerat  1'.  [oannes  Faber  Duhr,  Jes.  1  L90*).  Ltaeus 
a.  1594  Oeniponte  erat  „Confessarius  domesticus  et  templi,  Praefectus  rerum  spiri- 
tualium",  praeses  „collationis  casuum,  Catechista  nostri  templi,  Praefectus  domus 
pauperum  S.  Nicolaj,  Consultor  et  A.dmonitor  Kcctoris" ;  iuitio  \wo  anni  L595  era! 
Lucemae  „Concionator  in  parochia  et  nostro  Templo,  consultor  et  admonitor  p.  Recto- 
ris,  praefectus  casuum,  censor  librorum,  confessarius  iu  Templo"  «ix  *  Catalogis; 
<:.  Sup.  11  f.  95«  106«  . 


2322.  Oanisius  Maivo  Yelsero  iuniori.    Friburgo  Eelyet,  2.  Novembrig  1594.     ,'{7!> 

2:122.        (ANISIUS  MAIKO  VI  I.SI  KO  II MOHI.  consuli  augustano. 

Friburgo  Helvetiorum  2.  Novembris  1594. 

K\   apoyiapbo,  (iikmI  siib  a.  1(511   Augustae  Viudeliconim  scriptum  et  a  P.  Mat 
thaeo  Radero  S.  J.  in  biographiam  illam  canisianam  sive  biographiae  adumbrationem 
insertum  est,  quae  manu  scripta  exstal  Romae  in  bibliotheca  nationali,  „.\iss.  Gesuit, 
1355"  p.  54    55.     ln  qua  biograpbia  etiam  planis  verbis  affirmatur,  epistulam  hanc 
ad  Marcum  Velserum  dataip  esse. 

Consulatwm  ei  gratulatur.  Libros  eius  laudat.  Eum,  ui  de  S.  Udalrici  vita 
aliisque  rebus  patriis  scribat,  hortatur.    Familiae  velserianae  recolit  memoriam. 

Pax  Christi  nobis  aeterna, 
Magnifice  Domine  Consul. 
Ex  animo  gratulor  tuae  praestantiae,  non  ita  dudum  ad  eonsulatum": 
Augustae  obeundum  electae  ' :  quod  munus  et  ipsi  salutare,  et  patriae 
frugiferum  fore  confido  desideroque.  Literas  uero  tuas  libenter  accepi. 
cum  quibus  munus  nobis  periucundum  pro  summa  in  me  tua  bene- 
uolentia  coniunxeras 2,  quemadmodum  et  antea  per  nobilem  patruum  :1 
honorarium  quoque  munus  ad  me  mittere  dignatus  es.  Vtrumque  donum 
ingenij  iudicijque  tui  specimen  luculentum  exhibet,  neque  caret  ingenti 
labore  haec  tota  descriptio,  quae  singularem  nobis  peperit  uoluptatem '. 
Valde  opto  ut  pergas  diui  Vdalricr'  uitam  quae  apud  te  latet,  suis 
depingere  coloribus,  patriaeque  tuae  patronum  excellentem  illustrare (;. 
Libenter  accepi  quae  mones  de  Antuerpiensibus,  quod  Belgij  sanctos 
describere  et  in  lucem  edere  cogitent ;.  Rem  te  prorsus  dignam  feceris. 
si  quemadmodum  praeclare  coepisti,  uir  doctissime,  ueterum  monumenta 
studueris  perquirere,  atque  historijs  lucem  adferre.  resque  patrias  tuis 

a)  consolatum  apogr 

1  Augustani  ea  aetate  6  consules  (nBiirgermeister")  habebant,  e  quibus  bini 
4  per  annum  menses  rempublicam  administrabant.  Supremam  tamen  potestatem  non 
ipsi,  sed  2  duumviri  sive  praetores  (BStadtpfleger1')  habebant  (Dav.  Langenmantel, 
Historie  des  Regiments  in  der  Stadt  Augsburg,  Frankfurt  u.  Leipzig  1752,  1(51      163), 

2  De  his  litteris  hocque  munere  v.  supra  p.  37(5. 
:!  Marcum  Velserum  seniorem  ? 

4  Significantur  fortasse  „Rerum  Augustanarum  libri"  hoc  anno  a  Marco  editi; 
v.  supra  p.  377.  3  Episcopi  et  patroni  augustani. 

8  Velserus  id  praestitit  a.  1595;  v.  infra,  ep.  2337. 

7  Heribertus  Roswey  sive  Rosweyde,  Ultraiecti  a.  1569  natus,  Societatem  lesu 
a.  1588  ingressus,  in  universitate  duacensi  a.  1591  magister  artium  liberalium  factus. 
Antverpiae  a.  1629  mortuus,  iam  eo  tempore.  quo  Societatis  frater  scholasticus  erat. 
in  bibliothecis  belgicis  vitas  Sanctorum  perquirebat.  Idem  rVitis  Patrum"  Ant- 
verpiae  a.  1615  editis  fundamenta  iecit  grandis  illius  operis,  quod  Antverpiae  a.  K>4."> 
a  loanne  Bollando  S.  J,  cum  nomine  nActa  Sanctorum"  edi  coeptum  est.  Quod  autcm 
ad  Sanctos  Belgii  attinet,  anno  tandem  1783  loseph  (Jhesquiere.  qui  usque  ad  Socie- 
tatis  suppressionem  unus  ex  eiusdem  hagiograpbis  bollandianis  fuerat,  operis  BActa 
Sanctorum  Belgii  selecta"  Bruxellis  primum  in  lucem  emisit  tomum.  cui  us(|iie  ad 
a.  1794  quinque  tomos  Bruxellis  et  Tongerloae,  ab  aliis  adiutus,  adiunxit,  Duos 
eiusdem  operis  tomos  a.  1911  vulgaturus  erat  Albertus  Poncelet  S.  J.  hagiographus 
boUandianus,  cum  repentina  morte  abreptus  est  (Sommervogel  Vil  1!>3  195;  III  1372 
ad  1373:  Hippol.  Delehaye  S.  J.,  Les  „Acta  Sanctorum"  des  Bollahdistes,  in  BEtudes" 
T.  158,  Paris  1919,  662—663:  T.  160.  Paris   1(.»19,   U'A     168). 


38()  2323.  Guilielmus  V.  Canisio.    Monachio  6.  Novembris  1594. 

honestis  laboribus  adornare.  Amaui  ego  semper  et  amabo  uestram 
familiam,  nec  obliuisci  possum  insignis  humanitatis,  qua  uir  eximius 
pater  tuus,  qui  Christo  uiuat *,  tuusque  patruus  Dominus  Marcus 2,  una 
cum  Domino  Joanne  nunc  praetore3  me  quondam  cum  istic  uiuerem 
sunt  studiose  complexi.  Quoniam  uero  exiguitas  mea  uetat,  ut  uestris 
in  me  beneficijs  gratiam  referam.  DEVM  OPT.  MAX.  precari  pergam. 
ut  uos  omnes  non  solum  in  Catholica  fide  constantes  firmosque  con- 
seruet,  uerum  etiam  inter  Augustanos  patricios  omni  pietate  ac  uirtute 
florentes,  atque  de  tali  Republica  bene  merentes  magis  magisque  pro- 
speret.  Ego  ut  senex  ualetudinarius  ualere  pergo,  summumque  Deum 
et  milii  et  Augustanis  propitium  esse  precor  in  hac  imbecillitate.  Diuina 
bonitas  in  utroque  nos  liomine  ad  sui  nominis  gloriam  gubernet  ac 
tueatur.  Bene  in  Christo  uale  uir  humanissime,  cui  sane  uicissim  cupio 
per  omnem  occasionem  gratificari.  Salutem  ex  me  dici  reuerenter 
cupio  illis  quos  dixi  dominis  meis  obseruandis  Fratribus  tuis,  et  amicis 
alijs.  Friburgi  Neutonum  postridie  Calend.  Nouembrium.  An.  MDXCIV. 
Dignitatis  tuae 

Valde  studiosus 

Petrus  Canisius. 

3333.         GUELraLMUS  V.  Bavariae  dux   CANISIO. 

Monachio  6.  Novembris  1594. 
Ex  commentario  autographo,  a  Guilielmo  „An  P.  Canisium"  inscripto    2":  1  fol. 
separatum ,    2  pp.),    quod    est    Monachii    in    archivo    provinciae    Bavariae    superioris 
,  Oberbayerisches  Kreisarchiv"),  Universitaet  Ingolstadt,  Fasc.  6. 

Deo  gratias  agit,  quod  Canisium  servai  incolumem.  Huius  citu  S.  Mauritii 
utUissima  erit.  JTtiiutm  huius  generis  plura  scribat!  Quae  GuUielmus  in  Sodetatetn 
contulit,  eidem  <Jt'i>ita  erant.    Libenter  Canisio  gratificabitur. 

t 
Wilhelm  etc. 4 
W.  hoch.  etc.  bes.  1.  etc. 5  Wir  dankhen  Gott,  das  Euch  seine  giitte 
das  lebena,  vnd  die  khrafft  verleiht,  das  Ir  seiner  heyligen  khircli  so 
lange  Zeit,  vnd  noch  bis  dato,  dienen  khfmndt.  Sein  Allmacht  w6ll 
Euch  noch  langer  also  erhalten  vnd  vns  geben.  S.  Mauritij  histori1'. 
von  Euch  beschriben (;.  wOllen  wir  mit  begird'   durchlesen:  vnd  zweiflen 

a)  Sic  Guil.  correxit  ex  so  langes  leben.  V\  Tria  cr.  si^/.  <i  G-ail.  in  margine.  aseripta  suni 

c)  Guil.  primum  scripserat:  luet;  dein  correxit;  frejden;  posuit  denique:  begird. 


1  P.  Gregorius  Roseffius  S.  .1.  AugUsta  27.  lanuarii  L578  Everardo  MEercuriano 
praeposito  generali  *scripsit:  r<»l>i.jt  uudiiis  q.uartua  columna  catholicorum  primarius 
vii-  lmius  viliis,  dominus  Matthaeus  Welserus"  (ex  autogr. ;  Germ.  156  I'.  259*). 

'-'  De  Marco  Velsero  seniore  v.  Can.  II  623  625  655  912;  111  38  etc. 

:1  Loannes  Velserus,  reipublicae  augustanae  duumvir  1589  L597  (Stadtpfleger), 
pater  erat  Antonii  Velseri  Societatem  ingressi,  de  quo  dicetur  infra,  mon.  1519  li«- 
ilcrtts  L92;  Langenmantelf  Anh.  1\ 

4  I.  e.  Pfaltzgraue  bey  Ethein,  Bertzog  in  Obern  vnd  Niedern  Bayern  etc. 

5  1.  e.  Wurdiger  hochgelerter  besonders  lieber  andechtiger;  cf.  Can.  II  247. 
'    Vide  supni  p.  358  et  infra,  mon.  ir>42. 


2324.  Can.  Gemperlin.   2325.  Can.  Viro  cuidam  erudito.    Nov.  vel  Dec.  L594.     ;}S1 

nit,  dieselb  seye  aJso  beschaffen,  das  sie,  alle  guethertzige  fursten, 
vnd  sonderlich "  khriegsherrnb  vnd  khriegsleiit,  lesen,  vnd  behertzigen 
sollen  .  beuorab,  zudiser  gefehrlichen  Zeit,  defi  Qtiothen  halber,  welches 
dann  verhoffenlich  durch  verleihung  der  Gnaden  Gottes  beschechen 
wtirdt  •  wir  wollend  gern  sehen  vnd  seher  wlinschen,  das  lr  noch 
nieher  dergleichen  sachen  vnd  buecher,  alls  Ir  sovil  lar,  vnd  mit  so 
grossem  nutz  der  Christenheit  gethon,  in  drukh  ausgehen  liesset.  -Ir 
sollet  gleichwol  nunmeher  billich[?]e  rhuenf  das  Ir  vnl.?  dankht  vmb 
das  Lenig  so  wir  Euch  vnd  der  wtirdigen8  Societet  bisher  erwisen, 
das  war  vnvonnOtten,  dann  wir  das  wenige,  so  wir  gethonh,  zethun 
schuldig  gewest1,  weil  wir  gesehen,  wie  wol  es  angelegetk.  Gedenckht 
vnser,  vnd  vnsers  hanses,  in  Euerm  gebett  noch  verner,  vnd  wist  lr 
etwas,  so  Euch  in  disem  Euerm  alter,  von  vns  angenem  weer,  so  ver- 
seht  Euchs  zu  vns,  vnd  forderets;  dann  wir  Euch  mit  sondern  ge- 
naden  genaigt  •  Munchen  den  (i.  9'"s  etc. ' 

2324.  CANISIUS  ABIUHAMO  GEMPERLIX  typographo. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Novembrem  vel  Decembrem   1594. 
\'idi'  epistulam  sequentem. 

2325.  CANISIUS   YIKO    C1JII>AM    ERIDITO    Friburgi    Brisgoviae 

degenti. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Novembrem  vel  Decembrem  1594. 
Ex  commentario  autograpbo,    eoque  festinantius  et  obscurius    scripto,    ut  infra 
accuratius  notabitur.    Can.  50,  II  f.  5b   -7a. 

Dc  „Notisu  suis  recognitis  et  Friburgi  Brisgoviae  edendis. 

Gratum  fuit  mihi  studium  tuum  uir  lmmaniss.  :  quandoquideni 
typographi  Martini ' 2  causam '"  in  meis  Notis " :!  apud  uos  recudendis 
ofiiciose  procuras  atque  commendas".  Ego  uero  ab  hoc  nouo1'  typo- 
grapho'1  non  sum  alienus,  quem  confido  pro  officij  sui  ratione  talem 
fore,  qualem  ipse  praedicas,  nimirum'  in  excudendo*  tidum  ac  sedulum. 
Ac  notas  quidem  nostras '  toto  fere  anno u  recognoui v  et  multis  in  locis 
auxi,  sed  in  tres  tomos,  cum  antea  duo  essent  distribui  reseruato  in 
secundum  tomum  indice  qui  nondum  est  confectus,  neque  contici  potest, 

a)  A  <;.  corr.  f.r  beuorab.  b)  Duo  vv.  sqq.  a  G-.  supra  versum  scripta  sunt.  c)  Quae  si 

quuntur,  nxijne  ad  halber  hirl.,  <t  <;.  i»  niurninr  a-ddita  sunt.         il)  Quattuor  vv.  .vyi/.  <t  a.  supra   ver 
situi  seripta  sunt.        <•)  Hoc  v.  obscurius  scriptwm  ext .         f)  Sic  G.  corr.  ex:  Jsl  Euch  aber  gleichwol 
uumcher  zu  rhuen.        g)  Hor  r.  a  <;.  supra  versum  scriptum  est.        h)  Sequitur  Grott,  oblitt.         i)  S< 
quuntur  rr.  vml  send,  oblitt.         k)  A  G.  corr.  ex  wol  wirs  anlegten.  1)  Sic  «  C.  correctum  e-st  ex 

uestri  vel  simili  v.  m)  Sequuntur  rr.  offers  in  excud,  oblitterata.  n)  Sequitur  recudendo,  cor- 

rtctiim  est  ex  excudendo,  dein  oblitteratum.  o)  Sequuntur  w.,  ile  quibm  sub  ipsas  has  litteras  di- 

cetur,  oblitterata.  p)  Ilnr  v.  a  C.  supra  versum  scriptum  est.  q)  Sequitur  Martino,  oblitt.  r)  Hoc 
r.   supra    versum  scriptum   est.  s)  Sequitur  sedulum,   oblitt.  ti  Sequitur  in  ilims  tomos  ante^ 

distinctas,  oblitt.  n)  Sequitur  correxi,  oblitt.  v)  A   C.  correctum  ex  relego. 


1  I.  e.  1594:  v.  supra  \>.  358. 

'  Bockler;  vide  quae  sub  ipsas  bas  litteras  dicentur. 

:i  „Notas  in  Evangelicas  Lectiones",  quae  diebus  dominicis  et  festis  Sanctorum 
recitantur,  significat;  quarum  tomus  prior  a.  1591,  alter  15!).'{  Friburgi  Helvetiorum 
ex  officina  typographica  Gemperlini  prodierant;   v.  infra,  mon.  1502   1527. 


3$2  '2326.  Canisius  Sociis  collegii  ingolstadiensis. 

nisi  primus  et  tertius  tomus  anteaa  in  prelo  fuerit  absolutus.  Verum 
habeo  quae  tota  de  re  conferam  cum  Abrahamo  *  mihi  amicissimo,  ad 
quem  scripsi,  et  cuius  aduentum  una  cum  filio  eius2  in  singulos  dies 
expecto1',  eius  uoluntatem  iudiciumque  perfecte0  cognoscamd,  ut  in  re 
graui "  praecipitem f  ferre  sententiam  non e  uidear.  Bene  in  Christo  uale 
uir  erudite  et  candide,  meoque  nomine  Martinum  isthic  amanter  salutah. 
festinanti  autem1  illud  inculca,  Sat  cito,  si  sat  benek  sapientis  est 
dicere ;!.    Nec  [?]  protraham  [?] '  •  Friburgi 

Canisius  in  hoc  commentario  post  primam  sententiam,  quae  verbis  „procuras 
atque  commendas"  terminatur.  haec  posuerat,  quae  dein  oblitteravit,  in  eorum  locum 
substituens  ea,  quae  supra  posita  sunt:  .Miramur  Abrahamum  nostrum  quem  quoti- 
die  expectamus  tam  tarde  huc  accedere  •  habeo  sane  quod  cum  illo  coram  tran- 
igam  de  totius  operis  absoluta  ferme  recognitione.  Hoc  ipsum  in  tomos  tres  se- 
paratim  excudendos  distribui  ac  multis  in  locis  auxi,  secundo  tomo  index  rerum 
nondum  confectus  reseruatur.  Cogitabam  tamen  interim  ipsas  notas  Antuerpiam 
destinare,  ut  in  officina  Plantiniana  recuderentur,  eamque  fonnam  acciperent  quam 
Granatae  conciones  praeseferunt4.  ac  breui,  ut  spero  literis  meis  hac  de  re  scriptis 
Antuerpia  respondebitur.  Vbi  uero  dictus  Abrahamus  accesserit,  certius  aliquid  de 
re  tota  statuam,  non  alienus  quidem  a  uestro  typographo,  quem  pro  officio  suo  fidum 
ac  diligentem  fore  confido  sicut  et  ipse  promittis.  Verum  nunc  primum  de  consilio 
nouo  admonitus  praecipitem  ferre  sententiam  non  audeo  •  qui  adhuc  in  opere  corri- 
gendo  uersor,  et  sicut  dixi,  Abrahamio  meo  explicare  consilia  eiusque  iudicium  audire 
cupio.  Bene  in  Christo  uale  uir  erudite,  meoque  nomine  typographum  isthic  amanter 
saluta."  Litterae.  ad  quas  Canisius  scribit  brevi  Antverpia  responsum  iri,  1.  Octo- 
bris  1594  datae  sunt.  Hanc  igitur  epistulam  ad  eruditum  hunc  vinun  circa  m.  No- 
vembrem  vel  Decembrem  a.  ir>!)4  eum  dedisse  dixeris.  Huic  autem  viro  Abraham 
(remperlin  notus  fuisse  videtur. 

Anno  1595  Canisii  Notas  evangelicasdierum  dominicorum  „Martraus  Bocklerus* 
Friburgi  Brisgoviae  „impensis  Abrahami  Gemperlini"  typis  exseripsit  ;  v.  inira. 
monum.  1556.  Martinus  Bockler  ingolstadiensis  a.  1592  Friburgi  ab  oniversitate  et 
orbis  senatu  constitutus  erat  typographus.  Qui  a.  1592—1599,  praeter  alia  opera, 
complures  libros  lodoci  Lorichii  et  [oachimi  Landolt  (de  quo  v.  infra.  mon.  1518) 
typis  descripsit.  Fortasse  horum  alter  Canisio  Bocklerum  commendavii  Pfaff[v.  supra 
p.  214'].  1!»  33    34  . 

2S2».       CANISIUS  SOCIIJS  C  OI.tKGII  IXGOLSTAIHKXSIS  Socie- 

tatis  lesu.  Friburgo  Helvetiorum  circa   a.  L595. 

Ex  apographo  (A)  a  P.  lacobo  liirfmnan»  f  1(539)  S.  J.  sciipto  et  „AD  COL- 
LEGIVM  [NGOLSTAdianum  Societatis  1ESV4  inscrijito.  quod  est  in  Cod.  monac. 
,Keller,  Can.  1"  f.  53a— 54a.  Alterum  apographtun  (B  saeculo  XVII.  scriptum  exstat 
iu  Cod.  monac.  „Keller.  Can.  3"  f.  37.  Epistulae-  particulam  posui  germanice  in 
-IVtrns  Canisius"  294. 

Collegiurfi  ab  Ignatio  per  Canisium  incohatum,  dein  in  mediis  difficultatibus  per 
Bavariae  prindpes  mire  amplificatum.  Sociis  eius  curandum,  irf  et  litterarum  et  />i<- 
tatis  studiis  universitatem  omnemque  Bavariam  adiuvent.    Canisius  Deo  commendandus. 

a)  ;im  autogr.;  'J  vv.  sqq.  sub  versu  addita  siott.  b)  Sequuntur  vv.:  Nec  diffttebor  mihi  pro- 

positum  fiiissc.  ut  (ijnis  iiiiiurrsmii  niittcrrin  Antiirr|iiain ;  qua»  C,  oblitterasst  vel  oblitterare  voluisse 
videtur.  Sequitur  ut.  oblitt.  c)  Hoc  v.  supra  versum  senptum  >si.  >\  Sequitur  aec  praecipitem, 
oblitt.  e)  Sequitur  Don,  oblitt.  f)  Sequitur  ferre,  oblitt.  g)  Sic  correctum  est  ex  ferre  <>  8e- 
quitur  et  illud  inctilra.  oblitt.        i)  //"••  v.  supra  r,rsiim   scriptum  est  k)  Sequuntur  :'  rr.  obscurius 

scripta.         h  llmr  S  w.  obscurius  scripta  sunt. 

'  Gemperlin.  2  foanne  Strasser;  v.  supra  p.  370. 

Cf.  supra  i».  301.  '  Vide  supra  p.  .'>7,>. 


Fribnrgo  Helvetiorum  circa  a.  1595.  383 

Immortali  DEO  summa  sit  gratia,  cuius  beneficio  uestrum  hoc 
Qollegium  fratres,  ac  idem  totius  prouinciae  uostrae  primarium  semi- 
iiaiiiiin '  nif  uiuo  ita  coepit  atque  profecit,  ut  iusta  plerisque  nascatur 
admiratio,  milii  uero  singularis  aninii  consolatio  sentiatur.  Non  ignoro 
uarias  in  eo  fundando  mutationes,  mirasque  uicissitudinos  accidisso, 
donec  a  mininiis  ad  maiora,  ot  ab  inferioribus  ad  altiora,  quae  nunc 
tandom  apparent,  paulatim  perueniretur.  Memini  ego  quae  fuerit  ueteris 
domus  uestrae  simplicitas,  qui  primi  incolae  ex  urbe  Romana  missi, 
cinn  adhuc  in  uiuis  esset,  totius  instituti  nostri  princeps  ot  Autlior 
[gnatius,  immortali  etiam  idcirco  momoria  dignus  quod  in  IESV 
nomine2  Collegij  huius  prima  iocerit  fundamenta3.  Fateor  me  inter 
primos  tres  ab  illo  ipso  delectos  et  missos  fuisse  Ingolstadium,  ut  uolut 
domicilij  huius  praecursores  et  anteambulones  ac  idcirco  Theologiao 
Professores  post  insignem  et  celebrem  Theologum  Ioannem  Eckium 
exhiberemus.  Ego  cum  post  Reuerendos  Patres  Claudium  Iaium  et 
Alphonsum  Salmeronem  alio  missos  istic  diutius  retinerer,  multam  saepo 
percepi  consolationem  spiritus  indigno  mihi  promittentis,  quod  ea  se- 
queretur  optata  benedictio  quam  deinde  ac  in  uobis  maxime  completam 
esse  res  ipsa  declarauit.  Rogo  igitur,  Charissimi  Fratres,  ut  bonorum 
authori  omnium  DEO  de  tanto  rerum  successu  laudem  et  gloriam  una 
mecum  ex  animo  tribuatis.  Ac  primorum  quoque  Professorum  gratam 
qualemcunque  memoriam  subinde  renouetis.  Meministis  praeterea  et 
semper  memorare  [?] a  debetis,  quos  quantosque  Patronos  et  Fundatores 
Deus  excitarit  atque  in  himc  diem  usque  seruauerit,  tres  nempe  in- 
clytos  uereque  Catholicos  Bauariae  duces4,  qui  de  Nostris  introducendis. 
alendis,  atq-ue  promouendis  fidam  suscepere  curam,  suasque  operas  atque 
impensas  non  modicas  ad  condendum  et  augendum  hoc  ingens  collegium 
munitice  contulerunt.  Viuant  illi,  ac  perpetuo  uiuant  Christo  Opt.  Max. 
per  quos  procuratum  factumque  cernitis.  ut  collegium  hoc  maiorem  in 
modum  excreuerit,  iamque  confirmatum  et  ornatum  maneat  praeclaris 
aedificijs,  scholis  nouis,  amplis  prouentibus,  neque  paucis  Professoribus 
et  studiosorum lj  classibus,  ac  singularibus  praeterea  scriptoribus,  Theo- 
logis  atque  concionatoribus.  Vt  hinc  sane  tum  amicorum,  tum  aemu- 
lorum  oculi  nouo,  et  insolito  uelut  apparente'  splendore  non  parum 
perstringi  uideantur.  An  non  mirabilis  in  uobis  est  Deus',  quos 
humiliat  et  exaltat0  dum  priores  et  uarias  collegij  oppugnationes 7 
tam   specioso   fine   concludit,    ut   depulsis    tenebris    meridianam    uelut 

a)  Sic;  corrigrendumne  meminisse '<      b)  Sic  rerte  B;  A:  studiomm.       c)  a  parente  A. 

1  Annis  1596  et  1597  fratrum  scholasticorum  Societatis,  (iui  theologiam  aiulire 
debebant,  magna  pars  Ingolstadii  (reliqui  Dilingae  degebant ;  qui  philosophiam  audire 
debebant,  paene  omnes  Ingolstadii  erant  (*  Catalogi  Germaniae  superioris  a.  1596  et 
1597.     (I.  Sup.  44  f.  lllb  113a  121a— 122«  . 

2  Act  3,  6;  16.   18:  Phil  2,  10  etc. 

Cf.  Can.  I  297—398  563—598  686     7l>7.  et   Duhr,  Jes.  I  53  -65. 
4  (iuilielmum  IV.,  Alhertum  V.,  Guilielmum   V.  5  Ps  67.  36. 

6  Eccli  7.  12.  7  Ue  his  cf.  Dithr  1.  c.  56  -62. 


384  2327.  Canisius  Sociis  collegii  S.  J.  monacensis. 

lucem  habeatis,  et  uos  sicut  socij  passionum  aliquando  fuistis, 
ita  nunc  laetae  consolationis1  participes  esse  pergatis,  Christo 
nimirum  in  uobis  uincente,  qui  per  paupertatem  et  crucem  ad  tempus 
probat  electos ,  et  more  suo  h  u  m  i  1  i  a  r  e  s  p  i  c  i  t  i  n  c  o  e  1  o  e  t  i  n 
terra2.  Proinde  si  me  seniorem  audire  dignamini.  multiplicem  collegij 
uestri  profectum,  uelut  singulare  coelestis  Patris  munus  per  serenissi- 
mos  Bauariae  Principes  .D.  Guilielmum  .D.  Albertum  .D.  Guilielmum 
iuniorem  et  D.  Maximilianum :;  uobis  commendatum  ac  traditum  reue- 
renter  conseruabitis,  nec  minus  gratis  ac  indefessis  studijs  hoc  coeptum 
opus  exornare  pergetis  nihil  intermissuri,  quod  ad  Academiam  istam 
prouehetidam,  et  Ingolstadienses  in  spiritu  adiuuandos,  totamque  Baua- 
riam  in  fide  ac  pietate  confirmandam  spectare  animaduertetis.  Liberales 
artes,  et  sacra  studia  sollerter  coniungite.  alijsque  coniunctim  bona 
fide  tradite.  illud  inprimis  prouidentes  ut  pij  ac  religiosi  non  niiuus 
esse,  quam  periti  ac  docti  ab  alijs  uideri  studeatis.  Sublimem  perfec- 
tamque  uocationem  esse  uestram  etiam  me  non  admonente  intelligitis : 
precor  autem  ut  in  ea  strenue l  et  constanter  uos  ipsos  uincere,  ac 
multis  prodesse  proximis  non  desinatis  \  alios  quidem  (ut  ille  dixit) 
d  e  i  g  n  e  r  a  p  i  e  n  t  e  s 4.  et  alios  qui  stant  in  u i  a  r e gi  a 5  corroborantes. 
nec  solum  uerbo  ueritatis(;.  sed  integritatis  etiam  exemplo  prae- 
sentibus  et  absentibus  propter  nomen  Domini  praelucentes.  Superest, 
ut  me  seniorem,  ac  iam  inutilem  fere  senem  uobis  accurate  commen- 
dem :  quandoquidem  crebris  collegij  uestri  sacrificijs,  precibus  ac  meritis 
me  apud  Dominum  adiuuari,  magisque  in  coelesti  patria  ciim  beatis 
glorificari  plane  confido  in  Christo  IESV  Domino  nostro7. 

Ex  extremis  his  litteris  cognoscitur,  eas  datas  esse  eo  tempore,  quo  Canisius 
viribus  iam  destitutus  erat,  neque  tamen  adeo  male  valebat,  ut  mortem  slbi  imminere 
sentiret.  Quare  eas  circa  a.  1595  datas  esse  censeo.  Ex  mediis  litteris  collegeris  eo 
tempore  Bavariam    iam    administrari  coeptam    esse  a  Maximiliano   I.:    quam  admini- 

strationem  ille  circa  initium  a.  1595  suscepit. 

2327.        CANISITJS  SOCIIS  C1OL.I,E»II  S.  J.  MO\A(i:XSIS. 

Friburgo  Eelvetiorum  circa  a.  L595. 
Ex  apograpbo  (A)  a  P.  lacdbo  Bidermann  S,  .1.  scripto,  quod  est  in  Cod.  monac. 
-Kcller.  Can.  1"  f.  55b  57b.  Apographum  aliud  H  idque  saeculo  XYII  scriptum 
exstat  in  Cod.  monac.  „Keller,  Can.  .'!"  f.  38b  39b.  Tertium  C),  quod  ei  ipsum  est 
saeculi  XVII  et  .Ad  Collegium  Monacense  Societatis  Jesu"  a  Librario  inscriptum 
est  et  ex  Radero  de  quo  infra  exscriptum  esse  videtur,  exstat  in  Cod.  monac.  _ I.at . 
L606"  I'.  175"  lTii1'.  Quartum,  quod  cum  reliquis  non  contuli,  est  tn  P.  Matthaei 
RadertS.J.  Historia  bavarica,  quae  manu  scripta  asservatur  Monachii  in  bibliotheca 
nationali,  Cod.  lat.  L220  p.  <!5     71.     Epistulam  primus  edidit    Radents    H    loo     105. 

;i    .1  perperam:  strenui.         !>'  destinatis     i 


2  Cor   I.  7.  '  Hs   LI2,  (!. 

Maximilianum   I..  qui  postea  imperii  princeps  elector  factus  est. 
1   In.l  23.  Niim  2L,  22. 

'    Ps  118,   13;   Eccli    1.  .'!(»■.  2  Cor  6,  7:  Eph   1.   1.'!:  Col   1.  •">  etc. 
■   Roro  '!.  23  etc. ;  v.  supra  p.  2485. 


Friburgo  Helvetiorum  circa  a.  1595.  ;5K,"> 

Paullo  post  Diagna  eius  pars  edita  esi  a  Sacchino  S),  Can.  316  318.  ESandem 
posuii  Agricola  II  218  219.  Gallice  epistulam  reddidil  Alet  299  304.  Partes  eius 
posuerunl  gallice  Michel  402,  italice  Giac.  Fuligatti  s.  .1..  Vita  del  I'.  Pietro  Ganisio, 
Roma  1649,  130  131,  germanice  Riess  505  506,  Duhr,  Jes.  I  235,  Braunsberger, 
Petr.  Can.  294. 

Collegii  initia.  Beneficia  <>  Bavariae  principibus  collata  et  per  Socios  gratis  animin 
recolenda.  Cruilielmi  V.  munificentia  immerito  vituperata.  Collegii  prosper  successus 
Canisio  </  Deo  promissus.  Religio  in  Bavaria  per  Societatem  instaurata.  Ager  bava- 
rictts  <t  Sociis  diligenter  excolendus. 

Quoties  anniuersarius  dies  recurrit,  quem  praesentatae  in  Templo 
Virgini  Matri  dicauit  Ecclesia,  equidem  non  possum  uestri  Collegij 
fratres  non  meminisse,  quod  eodem  die  per  summam8  summi  DKI 
gratiam  feliciter  est  incohatum  '.  Mihi  sane  iucundum  est  meminisse, 
quod  illis  initijs  atque  primitijs  adfuerim  coram,  praesente  tunc  etiam 
patre  Nicolao  Lanoio  primo  Rectore,  cuius  nenerandi  senis  gratiosam 
charamque  memoriam  multis  nominibus  retinere  debetis2.  Nec  sine 
Qoluptate  cogito  huic  collegio  inde  al»  initio  fauisse,  multumque  stu- 
duisse  serenissimum ''  principem  qui  tunc  florebat0  Albertum3  eiusque 
cancellarium  insignem  Dn.  D.  Simonem  Eckium'1.  Per  lios  ambos°r) 
factum  est.  ut  primi  Collegae  ac  ueluti  colunmae  ad  hoc  erigendum 
opus  iu  urbe  Romana  expeterentur,  ac  uelut  prima  domus  liuius  fuu- 
damenta  suo  loco  posita  publice  parerent  [?] f .  Proinde  summo  DEO 
gratias  immortales  ago,  et  a  uobis  itidem  haberi  par  est,  cuius  egregio 
spiritu  idem  princeps  affiatus  hoc  suum  et  uestrum  collegiuni  paterne 
complectens.  haud  modicis  sumptibus  et  uarijs  collatis  beneficijs  illud 
sibi  curae  esse  monstrauit.  Semel  igitur  ac  iterum  nouas  construxit 
scholasR  in  quibus  ampla  studiosorum  turba  cum  in  literis  bonis  tum 
in  uera  pietate  per  nostros  institueretur G.  Curauit  insuper  apud  D.  Au- 
gustinum  '  nostrorum  institui  conciones  et  Sacramenta  per  illos  populo 
administrai  i .  ut  Societatis  nostrae  munia  Monachiensibus  familiaria 
redderentur.  Multum  profecto  debetis  laudatissimo  duci  seniori  Guili- 
elmo8,  qui  e  nostris  Theologos  tres  Ingolstadium  ex  urbe  primuni 
accitos  clementer  excepit,  Plus  debetis  optimo  eius  filio  et  lectissimo 
quem  dixi  pi  incipi  Alberto.  utriusque  collegij  nostri  Ingolstadiensis  et 
Monachiensis  egregio  fundatori.    Plurimum  uero  simul  debetis  eiusdem " 

a)  //"■'  v    non  est  apud  /.'.         b)  Ulustrissimum  C  S.        c)  In  CR  sequitut  Dominum.       d)  !>■' 
iiiiiium.  Dominum  Simeonem  Thadaeum  Eckium,  [oannis  Thcologi  germanum  C  R.  e)  /»  CR  se- 

quitur:  ei  maxime  per  Doniinuni  Suicardum  Guilielmo  IV.  ab  intimis  secretis,  societaii  addictissimum. 
ti  Corrigendum  esst  videtur  apparerent,  i/nmi  est  i»  C  K.  ^1  classes  siue  scholas  C  /.'.  Ii  ln  C  /.' 
sequitur  Domini. 

1   tncohatum  est  21.  Novembris   1.");")!»    Can.  II  871). 

-'  De  hoc  v.  supra  ]>.  51.  :;  A.lbertum   V.  Bavariae  dueem. 

1  Simonem  Thaddaeum  Eckium,  iuris  doctorem,  praeclari  illius  [oannis  Eckii. 
qui  praecipuus  Lutheri  adversarius  fuit,  fratrem  ex  patre. 

5  His  accessit  Henricus  Schweicker,  Alberti  secretarius;  cf;  Can,  II  !t  L5  110 
!)()•_'  etc,  ,;  Cf.  Can.  II  869     876;  Dnltr.  Jes.  1    183     t85i 

'    ln  templo  Patrum  Eremitarinn   Ordinis  S.  A.ugustini     Can,    II   867:   s7(i  . 

s  (iuilielmo  IV.     Cf.  Can.  I   686     691  ;   Duhr,  Jes.  I  53, 
Brannsberger,  Canisii  Epistulae  ei   A.cta.    VIII.  25 


;JSI)     2327.  Canisius  Sociis  coll.  S.  J.  monacensis.    Friburgo  Helvet.  circa  a.  1595. 

Alberti  spectatissimo  filio,  et  paternae  pietatis  simulque  liberalitatis 
haeredi.  eximioque  Moecenati  nostro"  Guilielmo  iuniori1,  qui  in  rebus 
uestris  augendis  et  ornandis  tot  annis  tam  multa  tentauit  atque  per- 
fecit,  ut  complures  non  admirentur  modo.  uerum  etiam  ingenti  eiusdem 
erga  nos  munificentia  offendi  quodammodo  uideantur  -.  quandoquidem 
nec  suspiciunt  neque  cognoscunt1'  quod  sit  ingenium  quae  uis  Christianae 
charitatis  in  optimo  principe.  quantamque  ualeat  zelus  ardens  domus 
DEI3  in  illis  qui  Constantinos,  Theodosios,  Carolos'.  Henricos5  et 
similes  Heroes  alios  ex  animo  aemulantur.  Sed  enim  his  relictis  quae 
persequi  odiosum  est  magis  quam  frugiferum,  nostri  profecto  est 
tnuneris  proprium  Charissimi  fratres  ut  hos  praestantes  Catholicorum 
principum  animos.  et  coniuncta  simul  sacrarum  rerum  studia.  raraque 
beneficia  ex  DEI  spiritu  et  amore  profecta,  persaepe  in  mentem  re- 
uocemus,  bonorumque  onmium  fontem  Deum  in  illis  et  eorum  inclyta 
familia  praedicemus,  tum  nostra  uota  et  studia  eo  strenue  dirigamus, 
ut  sanctis  illorum  desideriis  magis  magisque  satisfaciamus.  ac  in  primis 
ut  quacumque  ratione  possumus  de  Bauarica  messe  excolenda  domi  ac 
foris  bene  mereamur.  Siquidem  qui  tantos  Heroas  nobis  adeo  clementes 
ac  propitios  experimur,  modis  omnibus  procurare  debemus  ut  in  Officijs 
nostris  ac  spiritualibus  rebus  in  ipsorum  agro  seminandis  nullum  aut 
modum  aut  finem  faciamus.  Ego  certe,  ut  hoc  obiter  addam  clementissimo 
DEO  gratias  ago  qui  ante  inchoatum  uestrum  Collegium  me  indignum' 
precantem  singulari  consolatione  perfudit,  et  gratiose  promisit,  rerum 
uestrarum'1  successum  fore  felicem,  hunc  exitus  postea  comprobauit. 
dictusque"  princeps  Albertus  uiua  uoce  simul  et  scripto  testatus  est 
cum  affirmaret  Societatem  IESV  in  Bauaria  sua  ad  Fidem  Catholicam 
restaurandam  ac  promouendam  plurimum  contulisse6.  Norunt  et  alij 
sapientes,  publiceque  fatentur  post  nostrorum  aduentum,  Diuinum  cultum 
in  Bauaria  passim  reflorescere,  Ecclesiastica  Sacramenta  saepius  ac 
religiosius  exercitari1,  Religionem  nouam  obsolescere,  ueterem  uero 
magis  magisque  confirmari  •  Poenitentiae  et  Charitatis  opera  studiosius 
coli,  maiorem  studiorum  bonorum  curam  in  scholis  haberi  rectiusque 
passim   iuuentutem    Bauaricam,   in   fide   et   pietate   catholica   prouehi. 

:i  i  ///  C  H  sequitur  Domino.  b)  nec  agnoscunl  ''/.'.  c    qui  me     .  .  Collegium  indignum 

C  R  S.         <1 strarum  C  R  S.         e)  comprobauit.     Dictus  ''  /■'>'.  0  Ita  .1  />' .•   exerceri  S;  C  Jt 

i.iiiins  recte:  excitari. 


1  Guilielmo  V. 

'-'  Ita  ordines  Bavariae  querebantur,  aedificationes  templi  ei  collegii  Societatis 
niinis  esse  sumptuosas.  A.tque  Socji  ijisi  Guilielmum,  frustra  tamen,  rogabant,  ne 
collc^ium  rxstiucict  tiiin  raagnificum  Agricola  I  315  .'il!':  C.  M.  r.  Aretin}  Ge- 
schichte  des  bayerischen  Berzogs  und  Kurfursteu  Maximilian  des  Ersten  I.  Passau  1842, 
305  .'510;  Sigm.  Riezler,  Geschichte  Baierns  IV.  Gotha  1899,  631  670  672). 
Ps  68,  10;  lu  2.  17.  '  Carolum  Magnum  imperatorem. 

5  Benricum  II.  sive  Sanctum,  imperatorem. 

,;  Allicrtus  V.  i'l  testatus  esi  v.  g.  in  litteris  Monachio  "27.  lunii  1560  a<l  lacobuni 
Lainium  praepositum  generalem  Societatis  «latis:  quae  suni  apud  Ttaderiim  96  W 
r\   in  .Lainii  Monumentis"   X.  Matriti   1915,   113     11">. 


2328.  Canisius  Sociis  collegii  S.  J.  pragensis.   Friburgo  Helvetiorum  a.  1595.     '.\s~ 

Haec  ego  citra  ullam  arrogantiam  scripta  sic  dici  ei  accipi  uelim,  soli 
ut  Deo,  et  ueritati  suus  constei  Locus  ei  gloria  debita  tribuatur  utque 
uiagis  fidum  aliorum  probatorum  hominum  testimonium  comprobetur. 
Benedictus  bonorum  author  Deus  quod  ego  senex  iamque'1  inter  nostros 
bmnes  senior  factus1,  non  modo  uideam,  sed  quodammodo  gustem 
praesentes  dulcesque  fructus  uestrarum  manuum  (juos  quotannis  ex 
Monachiensi  horto  collectos  depromitis,  et  compluribus  fidelibus  uere 
balutares  esse  monstratis2.  Confirmet  in  uobis  quod  coepit  princeps 
bcncfactorum  Christus.  ac  proprium  Societatis  nostrae  spiritum  iu 
uisceribus  uestris  augeat,  ut  non  uestram  quidem  utilitatem,  sed  com- 
munem  Bauarorum  salutem  ac  profectum  animarum,  praesertim  inClero, 
populoque  Monachiensi  promouere  pergatis.  Quanto  autem  clementiores 
ct '  munificentiores  erga  uos  habetis  principes,  tanto  maiorem  illorum 
mcritis.  corumque  praeclarae  ditioni  gratitudinem  per  uos  exhiberi 
conuenit'.  ita  ut  Bauarorum  animis  in  fide  et  uirtute  prouehendis  niliil 
anteponatis,  Diuinae  gloriae  propagandae  sedulo  inseruientes.  Charitatis 
legem  auream  Christus  vobis  eximie  commendauit,  sed  et  Paulus  fre- 
quenter  inculcauit  :  hanc  ipsam  Monachij  et  in  reliqua  Bauaria  sic 
porro  excolite,  ut  uiuenti'1  Deo  multorum  animas  magis  magisque  lucri- 
faciatis,  ac  simul  oues  errantes3  ad  suum  reducatis  ouile.  Dc  me 
hoc  unum  reticere  non  possum  et  ualde  uobis  commendatum  esse"  cupio 
ut  quamdiu  nouum  Collegium  ac  templum  Diuo  Michaeli  sacrum  durabit, 
senioris  Canisij  uestri  non  obliuiscamini  talemque  primum  siue  Fabrum 
siue  architectum  uestris  sacrificijs  et  precibus  Domino  commendetis, 
ipsi  laus  et  gloria  sempiterna. 

Tempus  huic  epistulae  non  est  asciiptum.  Radems{dff)  tantum  dicit,  Canisium 
eam  ad  Socios  monacenses  „extremis  vitae  annis"  dedisse.  Quia  autem  Canisius 
infirmitatis  et  appropinquantis  mortis  suae,  quam  in  epistulis  annorum  1596  et  1597 
saepe  commemorat,  in  his  Htteris  nullam  facit  mentionem,  has  circa  a.  1595  datas 
esse  conicio. 

De  Sociorum  monacensium  ecclesia  S.  Michaeli  saci'a  testatur  Adalbeiitts  Schulz: 
Sie  war  „eine  Hauptstatte  des  kirchlichen  Lebens  im  alteren  Miinchen"  :  Die  St.  Mi- 
chaels-Hofkirche  in  Miinchen.  Miinchen   ls'.)7.  (!."). 

3338.        CANISIUS  SOCIIS  <  OI.I.I4.I1  S.  J.  PRAOEXSIS. 

Priburgo  Helvetiorum  a.  1595. 
Ex  apographo  A  a  P.  lacobo  Bidennann  S.  .1.  t  1639  scripto  et  _AD  PRA- 
CENSE  COLLEiJIVM  societatis  IESV*  inscripto,  quod  est  in  Cod.  monac.  Jveller. 
Can.  1"  de  quo  Can,  I  i.vi  lvii  f.  54a  55b.  Alterum  apographum  H.  idque  fere 
initio  saeculi  XVII.  scriptum  est,  in  Cod.  monac.  .Keller.  Can.  3*  v.  Can.  I  i.v  i'.  37b 
ad  38b.  Tertium.  saeculo  XVII.  scriptum,  in  Cod.  monac.  „Lat,  L606u  f.  118"  119« 
est;    quod  cum   ceteris   non   contuli.     Epistulam  primus  a.    K>14  edidit    Hadems    K 

;i  i  atque  S.  B)  ac  BCliS.         <£)  congrnit  <'/,•,-.  ,1    innante  <HS         v  Hne  v.  non   e*,i 

',.,  c  ItS. 


1  Se  Societatis  provinciae  Germaniae  superioris  fseniorem"  esse  scripsit  Canisius 
Friburgensibus  circa  a,  1597;  v.  infra,  ep.  2374. 

-  Hos  Canisius  imprimis  e.\  collegii  litteris  annuis  cognoscebat. 

:;  1    Petr  -2.  -2'.k     Cf.  Ps  11«.  17(J:   ls  53,  6. 

■•:, 


;}SX  2328.  Canisius  Sociis  collegii  S.  J.  pragensis. 

71  7").  Deinde  a.  1616  magnam  partem  eius  posuit  Sacehinus  Sacch.  .  Can.  314 — 315. 
Item  has  litteras  vulgavit,  contractas  tamen  et  aliquantulum  immutatas,  Pyihon  113 
ad  11<).  et  ex  eo  iterum  aliquantulum  immutatas  /".  Schmidl  S.  J..  Historiae  Socie- 
tatis  lesu  Provinciae  Bohemiae  Pars  II.  Pragae  1749,  73 — 74.  Gallice  epistulani 
reddidit  Alet  295  299.  Epistulae  partes  ediderunt  gallice  Miehd  402,  italice  Fuligam. 
129-130.  germanice  Riess  505,   Kroess,  Can.  210.   Braunsberger,  Petr.  Can.  294. 

Praefatiuncula  editoris:  Cod.  „Keller,  Can.  1".  quo  ad  has  litteras  edendaa 
praecipue  usus  sum,  vitam  Canisii  continet  a  P.  lacobo  Keller  S.  J.  circa  a.  1611 
compositam.  ln  hac  lil>.  II.  cap.  „Gratitudo  Canisii  Keller  scrihit:  -Aiunt  dantem 
ohliuisci  dehere  beneficia,  accipientem  semper  meminisse.  Canisius  certe  id  enixe 
praestitit;  aeque  enim  sibj  visus  est  vnquam  satis  gratus,  etiam  cum  paria  aut 
potiora  redderet.  Hinc  in  Bauaricam  domum,  primam  Societatis  nostrae  in  Germania 
susceptricem,  atque  Austriacam  maximas  stirpium,  effusissimus  eius  calamus  ad  Socios. 
quos  ad  memoriam  meritorum.  abs  tantis  principibus  profectorum,  niemorabilj  facundia 
excitat,  datis  ad  aliquot  Collegia  epistulis,  quas  ipsas  animus  est  ad  finem  operis 
adscribere,  vt  lector  per  horrida  mea  fessus,  sacra  suauique  eloquentia  conquiescat. 
fiatque  liber,  si  suo  fine  non  potest  saltem  alieno  bonusu  Can.  47  p.  'V.) .  Raderus 
praefatUr:  „B>eperi  in  chartis  Canisij  Epistolam  ad  Socios  Pragenses"  etc.  f.  71"). 
Schmidl  autem  litteras,  ut  ipse  ait,  edidit  transcriptas  ex  libro  Petri  Python;  qui  pre 
libertate,  quam  illius  temporis  scriptores  sibi  sumebant,  litteras  contraxerat  earumque 
verba  nonnulla  immutaverat.  Cum  autem  Keller,  Rader,  Sacchinus,  quo  anno  Ca- 
uisius  scripserit,  non  dicant,  Python  (quem  sequitur  Schmidl  ait  p.  11.'!.  eum  „duo- 
bus  ante  mortem  annis  '  scripsisse;  id  quod  ex  fontibus  domesticis  haustum  esse  potest. 

Socios  pragenses  hortatur,  nf  principibus  ausiriacis  reliquisque  benefactoribus 
atque  etiam  sanciis  ecclesiae  pragensis  collegiique  sui  patronis  se  gratos  praestent,  et 
iit  vitae  exemplis  et  animarum  studio  etiam  de  adversariis  bene  mereantur. 

In  IESV  Christo  saluete  fratresa,  quotquot  Pragae  coniuncti  degitis, 
ac  in  posterum  degetis  eodem  Societatis  uinculo  colligati,  ut  meo  desi- 
derio  atque  uocationi  uestrae  satisfaciatis.  Ac  iusta  quidem  est  ratid 
ut  uos  moneam  de  bonitate  diuina  praedicanda,  qua  mirabiliter  effectum 
est,  ut  felicis  memoriae  Caesar  Catholicus  Ferdinandus,  idemque  Bohemiae 
rex  inclytus  hanc  uestri  collegij  sedem  posuerit.  et  per  me  indignum 
uoluerit  aediticari l.  Precor  eundem  fontem  bonorum  omnium,  ut  quot- 
quot  istic  agitis.  gratis  animis  agnoscatis,  saepeque  perpendatis  istius 
accepti  benericij  magnitudinem  nullis  uerbis  explicabilem.  Etenim  haud- 
quaquam  leuis  res  est,  Regium  fundare  et  conseruare  collegium  in 
primaria  Regni  Bohemici  vrbe,  locoque  commodo  ei  celebri  sumptiblis 
non  paruis  extructumb  illo  tempore,  quo  Hussitarum,  Lutheranofum, 
aliarumque  seefcarum  uires  in  Bolieinia  innnaniter  desaeuierunt,  nihilque 
niinus.  ([iiain  auitam  pietatem,  et  Romanam  Ecclesiani  approbare  uolue- 
runt,  Peto  igitur  a  uobis  enixe  fratres,  ut  siue  uiuain  cgo.  siuc  moriar. 
diu  autom  iiiuoic  non  possum  in  liac  senili  imbecillitate,  uos  gratain. 
rt  constantem  patronorum  et  amicorum  memoriam  intime  conseruetis, 
et  eorum  maxime,   quorum  praesidio,    fauore,   el  studio  collegium  hoc 

.i      Pal  r.        /,'  li      .1    )•,  ri>*  rni/i :   OXtrUCto 


1  De  collegio  pragensi,  a  Ferdinando  I.  Romanorum  rege  qui  a.  1558  imperator 
electus  csi  a.  1555  1556  Canisii  opera  incohato  cf.  Can.  I  545  650  7il"_'  77.'!: 
Kroess,  Can.  80     133;   B5hm.  Prov.  ]    13     223. 


Friburgo  Helvetiorum  a.  1595.  ,",s(.i 

bestrum  praeclare  inchoatum,  el  huc  usque  defensum  1'uit  '.  quicquid 
ftemum  aduersarij  molirentur,  qui  rerum  uestrarum  successibus  multis 
jmodis  inuidere  et  hostiliter  obstrepere  aon  dubitarunt.  Potissimum  uefo 
jjlLustriacae  domus  ac  familiao  ivgiae,  t|iia  uix  ulla  hodie  in  Europa 
splendet  illustrior,  memoriam  uobis  ac  posteris  ualde  commendatam 
habetote,  utpote  per  quam  snninio  \)VA)  iiisiun  est,  hanc  exiguam 
Bocietatem  nostram  in  A.ustriam  ei  Bohemiam  clementer  inducere,  et 
in  ea  humaniter  sustentare,  ut  nouos  in  messe  amplissima  operarios 
bxhiberemus,  cum  noxia  zizania  electum  triticum  passim  suffocarenl  -. 
Bene  sit  A.ustriacis  fundatoribus,  quorum  excellenti  pietati,  ac  perpetuae 
biunificentiae  tam  nmlta  debemus3.  Aeternum  Christo  uiuant  omnes, 
qui  suis  consilijs  ac  subsidijs  hoc  uestrum  non  obscurum  seminarium 
instituere,  prouehere,  atque  confirmare  difficillimo  tempore  digriati"  sunt, 
et  dignantur  etiamnum.  Quanquamb  non  minus  gratitudinis  illis  vos 
decet  rependere  qui  omni  sunt  exceptione  maiores  inc  coelo  patroni 
et  amici,  fidisque  suffragijs  res  uestras  stare  hactenus,  atque  durare 
eertissimum  habeo.  Quare  gratiosa  et  frequens  apud  vos  memoria 
uigeat  Diui  Alberti''  primi  apud  Bohemos  Apostoli ,  Diui  Wenceslai 
Principis  ac  Martyris.  Diui  Clementis  patroni  uestri  Apostolici,  Diui 
Sigismundi  regis  Burgundici ',  ac  aliorum  quoque  sanctorum,  quorum 
nomina  et  merita,  ut  sane  iustum  est,  in  Pragensi  Ecclesia  tot  saeculis 
celebrantur,  et  quorum  efficaci  intercessione  multa  uobis  uestrisque 
conatibus  diuinae  gratiae  munera,  mihi  credite,  subinde  communicantur. 
Postremo  etiam  atque  etiam  rogo,  ut  quotquot  apud  D.  Clementem 
habitatis.  vocationis  uestrae  memores  concreditam  uobis  vineam  Bohe- 
micam  magni  faciatis,  uestramque  messem  illustri  loco  Pragae  sitam 
indefesso  studio  pergatis  excolere  Christo  auxiliante.  Vita  sit  uobis 
irreprehensibilis,  in  qua  praeclarum  luceat  specimen  sanctae  pauper- 
tatis,  perpetuae  continentiae,  obedientiaeque  religiosae.  Peculiariter 
autem  patientiam  et  charitatem  uestram  non  catholici  modo,  sed  etiam 
catholicorum  hostes,  falsique  fratres5  re  ipsa  comperiant,  nomen 
IESY  uidelicet  per  uos  magis  magisque  glorificari.    Etenim  non  solnm 

a)  Sic  I<  It ;  A  minus  rectt  :  conati.  b)  Sic  A  ]:  ,•  Quamobrem   /.'.  c)  ex  S.         d)  /.'  ad  v 

Alberti  m.t.it  in  margine:  Adelberti;  Sacch  :  A"dalberti. 


1  Ex  horum  numero  fuisse  imprimis  Henricum  Scribohium  Pisek  archiepiscopatus 
pragensis  administratorem  ecclesiaeque  metropolitanae  praepositum,  Antonium  Brus 
de  Muglitz,  Crucigerorum  pragensium  magistrum  (qui  postea  episcopus  vindobonensis 
et  archiepiscopus  pragensis  fuii  .  Ferdinandum  archiducem  regni  bohemici  admini- 
stratorem  ;qui  postea  cuin  nomine  Ferdinandi  II.  princeps  Austriae  superioris  fuit 
cognoscitur  ex  fontibus  supra  (p.  3881)  indicatis. 

2  Cf.  Mt  9,  :5S:   13,  ->\     30:  Lc  10,  2. 

3  Perdmandus  I.  etiam  collegia  vindobonense  ei  oenipontanum,  Carolus  archidux 
princepsque  Stiriae  collegium  graecense,  Magdalena  archiducissa  cum  Helena  sorore 
halense  fundaverant. 

1  De  SS.  Adalberto,  Wenceslao.  Sigismundo  v.  Can.  I  5533.  Collegium  pr  gense 
institutum  erat  in  monasterio  ecclesiaque  S.  Clementi  1  t  101  Romano  pontifici, 
Petri  et  Pauli  apostolorum  discipulo,  sacris.  ■'  2  Cor  11.  "2ii:  <:al  2,  4. 


I 


: 


390     2329.  Eberlin  Can.    2330.  Heidelberger  Can.    2331.  Velserus  iunior  Can. 

ad  docendum  et  coneionandum,  sed  etiam  ad  crucem  ferendam  et  ad 
bene  merendum  de  omnibus  uos  istuc  uocatos  ac  missos  esse  nunquam 
non  meminisse  debetis.  Vigeat  igitur  in  omnibus  ille  quem  Pater  noster 
[gnatius  inprimis  postulat,  uigeat  inquam  zelus  feruens  animarum,  quo 
praediti  ea  quae  Christi  sunt.  sinceris  procuretis  animis  in  hoc  diligenter 
intenti,  ut  oues  errantes  ouili  suo.  ueroque  pastori  quoad  eius  fieri 
potest  in  agro  Bohemico  restituantur *.  Amen.  Amen.  Seniorem  Cani- 
sium  qui  primum  Collegij  uestri"  lapidem  iecit,  in  Christi  nomine  uestris 
et  sacrificijs  et  precibus  Domino  commendetis  quaeso. 

2:52».         JIK  IIAKK  KBKBKKV    Societatis  frater  scholasticus,   CANISIO. 

Monachio  initio  a.  1595. 
De   duabus   epistulis   ab  Eberio   ad    Canisium   datis   vide    Canisii 
litteras  8.   Maii  1595  datas,  per  quas  hic  Eberio  respondit. 

Michael  Eberlin  Eberle,  Eberius  Svacio  Schwaz,  urbs  tirolensis  ortus,  in 
Societatem,  cum  21  annos  natus  esset,  intraverat.  Annis  1591  1593  Friburgi  Hel- 
vetiorum  praeceptorem  in  collegio  egerat.  Anno  1594  1595  Monachii  casibus  con- 
scientiae  studebat.  Postea  singularem  sibi  laudem  comparavit  diligentia  in  sacra- 
mento  poenitentiae  administrando.  Ita  unico  fere  triennio  Ottingae  Veteris  Altotting 
20,030  confessiones,  Oeniponte  quinque  annis  plus  80,000  excepit.  Mortuus  est  Oeni- 
ponte  26.  Februarii  1618  *  Catalogi  Germaniae  superioris,  in  G.  Sup.  44  f.  7S1,  81b, 
91b  95°;  „Elogia",  in  Cod.  nIesuitica.  Fasc.  11  No  II**»1 ■_.".  qui  est  Monachii  in  archivo 
maiore  reipublicae  bavaricae,  p.  39  . 

2330.         I».  IOA.\Xi;S  IIKI1>KKBKBC;KB  S.  J.,   praeceptor  in  con- 
tubernio  S.  Michaelis  monacensi,  CANISIO. 

Monachio  m.  lanuario  L595. 

Vide  litteras  8.   Maii   1595  ad  Heidelbergerum  datas,  per  quas  ei 

Canisius  respondit. 

Kx  his  Litteris  colligi  potest,  Heidelbergerum  Canisio  praeter  alia  haec  scripsisse, 
uuae  iu  ((>lle(i;ii  monacensis  * Litteris  annuis  anni  1595  aarrantur:  A  discipulis  Socie- 
tatis  „supplicatio  inusitata  ad  Sepulchrum  Domini  in  A.ede  aostra  exstructum  hoc 
annu  feliciter  inchoata:  singulis  scholis  ordine  per  uices  redituro  hora  conueniens 
assignata.  Exibanl  a  suo  quisque  loco  saccis  atratis  tecti,  quod  ante  Congregationum 
1'nit  proprium,  ne  agnoscerentur  de  facie,  praelatis  facibus,  ibique  tempus  sibi  at- 
tributum  uel  genuflexi,  uel  in  terram  proni,  uel  in  Crucis  forraam  expansi  religiose 
admodum  consumpserunt,  donec  recentes  fessis  succederent.  El  quo  facilius,  maiore- 
i|ue  cinn  fructu  morarentur,  argumenta  meditationum  ex  pio  quodam  libello  prae- 
legebantur".  Quod  ad  sodales  marianos  attinct.  rvespere  Parasceues  cenotaphia  in 
honorera  Christi  erigi  solita  de  more  in  multam  vsque  ooctem  inuisa,  longissima 
serie  eorum  qui  grauissimas  cruces  humeris,  nudis  plerique  pedibus,  et  alta  niue 
circumtulere,  uia  tota  innumeris  facibus  illustrata.  \d  sepulchrum  aostrum  conti- 
niiac  pene  diuerberationes"    ex  apogr.  eiusd.  fere  temp. ;  Cod.  ..1  45"  p.  •'!.">    .'!il . 

"Mlll.       MARCIS  VKKSKBKS  IIMOIJ.  reipublicae  augustanae  consul. 
CANISIO.  A.ugusta  Vindelicorum  circa  m.  Aprilem   lr)'.1."). 

Epistula  perissi  uidetur.  De  qua  vidt  litteras  13.  Tunii  1595  datas, 
/»r  quas  Canisius    Velsero  respondit. 

.1     /,'  .  |   .-,,.    I,     m  ■i"i-   i  ,  ,  h- :   nosl  ri. 


Cf.  Ps   118,   176 


53,  6;   lo   10,   16;    1    Peti'  2,  25. 


■ 


■   . 


^! 


2332.  Cauisius  Michaeli   Eberlin.     Fribui 


Helvetiorum  8.  Maii   1595 


391 


et 


■*Bioianm 
'"Wdilig 

I 


• 


Una  cum  hac  epistula  Velserus,  ul  cx  Canisii  littciis.  quas  dixi,  intellegitur. 
Canisio  misit  librum  a  se  sine  uomine  suo  elegantissime  editum  et  clero  augustanae 
ecclesiae  dedicatum:  BDE  VITA  S.  VDALRICl  AVGVSTANORVM  VINDELI- 
COliVM  l\l'l-  scopi  (|ii;i'  exstant.  Pleraque  antehac  nunquam  edita.  \  \'i  iYST.I ■; 
VLNDELICORVM  ad  insigne  pinus.  Cum  priuilegio  CsBsaris.  \w<>  MDXCV."  ' 
[tem  Canisio  misit  „effigiem"  Sancti  Gualfardi  Augusta  Vindelicorum  orti,  eph- 
ippiorum  artificis,  qui  per  multos  annos  modo  Veronae,  modo  in  solitudine  prope  Ve- 
ronam  orationis  assiduitate  fervoreque,  poenitentiae  operibus,  miraculis  clarus  vixerai 
et  Veronae  a.  1127  vita  cesserat.  Velserus  vitae  buius  Sancti  notitiam  consecutus 
esse  videtur  codice  aliquo  bibliothecae  suae,  i|ui  illam  ex  codice  aliquo  veronensi 
acceptam  continebat    Acta  Sanctorum  Apriiis,  Tomus  III.  Antverpiae  L675,  828). 

2»:52.  CANISIUS  MICHAKI,!  lltlltl  I\.  Societatis  fratri  scholastico 
in  collegio  monacensi  degenti.  Friburgo  Helvetiorum  8.  Maii   L595. 

K\  apographo  A  saeculo,  nt  videtur,  XVI.  exeunte  vel  XVII.  scripto,  quod 
est  Monachii  m  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  .lcs.  in  gen.  Fasc.  13,  No.  214. 
In  eodem  fasciculo  numeroque,  p.  14  L5  libelli  non  conglutinati,  est  alterum  apo 
graphum  B  .  saeculo  XVII.  scriptum.  Tertium  apographum  ('  .  et  ipsum  sac- 
culi  XVII..  est  in  Cod.  monac.  „Lat.  L606"   f.  L63b     L64b. 

Socii  /n  Gallia  alibique  vexati.  Calamitates publicae.  Bavari poenitentiam  agentes. 
Valesiani.    Collegium  friburgense.    Eberlini  studia  litterarum. 

f 
Pax  Christi  nobis  aeterna  dilecte  frater  Michael. 

Binas  abs  te2  litteras  mihi  gratas  accepi,  quibus  veterem  erga  me 
amorem  tuum  declaras,  et  de  vestro  collegio  alijsque  rebus  nos  certiores 
reddis.  Benedictus  Deus,  qui  seruos  suos  non  solum  prosperis,  sed 
etiam  aduersis  exercet,  nostramque  patientiam  domi  ac  foris  ad  salutem 
nostram  vtiliter"  probat1'.  [Quam  quam  in  Gallia  nostri  sunt  magis 
miserandi,  qui  e  suis  eiecti  sedibus  exulare  coguntur,  nec  satis  norunt 
quo  se  recipiant  tandem.]  Sed  et  cum  Burgundionibus  nunc  seuere 
agitur,  vt  Burgundica  collegia  se  tueri  nequeant:  hinc  e  nostris  alij 
Bruntrutum,  Lucernam,  Friburgum,  et  in  alias  ditiones  confugiunt,  vbi 
sese  alant  atque  consolentur  in  his  aerunmis  publicis:i.  Atque  vtinam 
haec  malorum  initia  non  maiores  calamitates  trahant  secum.  Flagellat 
nos  Deus  vti  commeruimus,  iubetque  omnes  prudentes  vocationi  suae 
viciniora  sectari,  ac  poenas  meritas  amoliri,  quae  non  sinunt  nos  vllo 
certo  in  loco  consistere.  Terrent  nos  multis  in  locis  daemones  visi- 
biliter.  Irruunt  magno  impetu  crudeles  Turcae,  seditiosi  contra  principes 
insurgunt  subditi.  aduersus  nostros  Caluinistae  conspirant,  nullus  aut 
modus  aut  tinis  est  haereticorum  in  bona  et  iura  Ecclesiastica  de- 
saeuientium.  Et  miramur  adhuc,  Deum  tot  modis  otfensum,  nobis  et 
Europaeis  [omnibus  |  [?] l  aduersari,  et  horrenda  iracundiae  suae  inditia 


;i    uiriliter  /.'  1>'  Sententia  seguens,  quae  in  .1  /.'  deest,  suppleta  est  ex€. 

simile,  velut  rcliquia  vel  aliis.  suppleatur,  ipsa  haee  sententia  exigert    videtur 


e)  ri  hc 


1  Librum  vidi  Romae  in  bibliotheca  collegii  graeci    1.4  XX'. 

-'  Vide  supra  p.  390. 

3  Anno  1595  Societatis   sodales  abire  coacti  snnt   Ijiiuduno.   Biturigo    Uourncs. 

Niverno    Nevers),   Auga    Eu),    Billomo    Billom),    Rotomago    Rouen),    Divi Dijon  : 

v.  Fouquerag  II  412     427. 


390     2329.   Eberlin  Can.    2330.  Heidelberger  Can.    2331.  Velserus  iunior  Can. 

ad  docendum  et  concionandum,  sed  etiam  ad  crucem  ferendam  et  ad 
bene  merendum  de  omnibus  uos  istuc  uocatos  ac  missos  esse  nunquam 
non  meminisse  debetis.  Vigeat  igitur  in  omnibus  ille  quem  Pater  noster 
Ignatius  inprimis  postulat,  uigeat  inquam  zelus  feruens  animarum,  quo 
praediti  ea  quae  Christi  sunt.  sinceris  procuretis  animis  in  hoc  diligentei 
intenti,  ut  oues  errantes  ouili  suo,  ueroque  pastori  quoad  eius  fieri 
potest  in  agro  Bohemico  restituantur  *.  Amen.  Amen.  Seniorem  Cani- 
simn  qui  primum  Collegij  uestri"  lapidem  iecit,  in  Christi  nomine  uestria 
el   sacrificijs  et  precibus  Domino  commendetis  quaeso. 

2«2!>.        JIICIIAEL.   EBEKEEV.   Societatis  frater  scholasticus,   CANISIO. 

Monacbio  initio  a.  1  .">!'.">. 

De  duabus  epistulis  ab  Eberio  ad  Canisium  datis  vide  Canisii 
litteras  8.  Maii  1595  datas,  per  quas  hic  Eberio  respondit. 

Michael  Eberlin  Eberle,  Eberius  Svacio  Schwaz,  urbs  tirolensis  ortus,  in 
Societatem,  cum  21  annos  natus  esset,  intraverat.  Annis  L593  1593  Friburgi  Hel- 
vetiorum  praeceptorem  in  collegio  egerat.  Anno  1.">!'4  L595  Monachii  casibus  con- 
scientiae  studebat.  Postea  singularem  sil>i  laudem  comparavit  diligentia  in  sacra- 
mento  poenitentiae  administrando.  Ita  unico  fere  triennio  Ottingae  Veteris  Altotting 
20,0.30  confessiones.  Oeniponte  quinque  annis  plus  80,000  excepit.  Mortuus  est  Oeni- 
ponte  2'>.  Februarii  1618  (*  Catalogi  Germaniae  superioris,  in  G.  Sup.  44  f.  781,  81b, 
91b  !*">  :  „Elogiau,  in  Cod.  „Iesuitica.  Fasc.  11  No  l!'t>'  .,".  (jui  cst  Monachii  in  archivo 
maiore  reipublicae  bavaricae,  p.  39  . 

3330.  P.  IOAIOTES  IIEIBEEBEKCER  8.  .1..   praeceptor  in  con- 
tubernio  S.  Michaelis  monacensi,  CANISIO. 

Monachio  m.  tanuario  L595. 

Vide  litteras  8.  Maii  1595  <></  Heidelbergerum  datas,  per  quas  ei 
( 'anisius  respondit. 

Ex  his  Litteris  colligi  potest,  Heidelbergerum  Canisio  praeter  alia  haec  scripsisse, 
quae  in  collegii  monacensis  * Litteris  annuis  anni  l.">!*.">  aarrantur:  A  discipulis  Socie- 
tatis  „supplicatio  inusitata  a<l  Sepulchrum  Domini  in  Aede  nostra  exstructum  hoc 
anno  feliciter  inchoata  :  singulis  scholis  ordine  per  aices  redituro  hora  conueniens 
assignata.  Exibani  a  suo  quisque  loco  saccis  atratis  tecti,  quod  ante  Congregationum 
fuit  proprium,  ne  agnoscerentur  de  facie,  praelatis  facibus,  ibique  tempus  sibi  at- 
tributum  uel  genuflexi,  uel  in  terram  proni,  uel  in  Cracis  formam  expansi  religiose 
admodum  consumpserunt,  donec  recentes  fessis  succederent.  Et  <|in>  facilius,  maiore- 
que  iiini  fructu  morarentur,  argumenta  meditationum  cx  pi<>  quodam  Libello  prae- 
lcgebantur".  Quod  ad  sodales  marianos  attinct.  rvespere  Parasceues  cenotaphia  in 
honorem  Christi  erigi  solita  de  more  in  multam  vsque  noctem  inuisa,  Longissima 
serie  eorum  qui  grauissimas  craces  humeris,  nudis  plerique  pedibus,  el  alta  niue 
circumtulere,  uia  tota  innumeris  facibus  illustrata.  A  <  1  sepulchrum  nostrum  conti- 
nuae  pene  diuerberationes'    ex  apogr.  eiusd.  fere  temp.;  Cod.  ..1    !.">"  |>.  .'!.">    36). 

3331.  MARCUS  VEtSERlTS  II  MOIi.  reipublicae  augustanae  consul, 
CANISIO.  Augusta  Vindelicorum  circa  m.  Aprilem  l.">!'.">. 

Epistula  perisse  videtur.  h<  qua  vide  litteras  /•">'.  Tunii  1595  datas, 
/»>■  quas  Canisius    Velsero  respo?idit. 

,\     i;  .  /  Sacch    minut  n  rte :  nosi  ri. 


Cf.  I'.-   118,   17ii:   l>  53,  6;   !••   lo.   L6;    1    Petr  2,  25. 


2333.  Canisius  P.  [oanni  Heidelberger  S.  J.    Friburgo  Helvet.  8.  M.-iii   1595.     ;>,;i;; 

*:i'Ml.  CANISIUS  P.  lOtWI  E£IDEtB£B«£Bg.J.,  in  coUegio 
tnonacensi  praeceptori.  Friburgo  Helvetiorum  8.  Maii   1595. 

Kx   autograpbo    2°;   1   i>. :  in  p.  2  inscr.),  quod  esl   Monachii  in  archh aiore 

reipublicae  bavaricae,  Jesuitica  in  gen.  Fasc.  13,  Nb.  214.  fnscriptio  alia  cnanu  posita 
cst :   cui    tertia   tnanu    antiqua   ascriptum  rst  :    nEx   Axchivo"     provinciae  Germaniae 

Buperioris  ?).     Apographum  saeculo  XVII.  vel   XVIII.  scriptum  exstai  in  Cod.  ac. 

.l.at.  1606"   f.  122. 

/'.  Menginum  laudat.  Heidelbergerum  infirmum  consolatur.  Monacensium  pietas. 
...Xciiin"  Canisio  oblata.  Variae  Sociorum  res.  Supellex  sacra  a  Guilielmo  V.do- 
nata.     Landishutani.     Canisius  morii  se  parat. 

t 

Pax  Christi  nobis  aeterna  dilectiss.  frater. 
Tarde  sunt  mihi  redditae,  quas  Januario  mense  dedisti.  Christo 
aeternum  uiuat  bonus  Pater  Dominicus  praeclare  meritus  de  nouitijs, 
collegio,  principibus  atque  aulieis.  ae  tandem  ante  obitum  suum  re- 
jpuerascens  '.  Reddat  diuina  pietas  eollegio  uestro  fidos  operarios,  quoniam 
I*.  Guilhelmum,  I'.  Casparum,  1'.  Dominicum  his  annis  amisistis2,  ac  peritis 
idoneisque  illorum  successoribus  indigetis.  Ego  sane  illorum  felicitati  pos- 
sum  inuidere.  quod  in  hoc  luto  relinquar  inutilis  et  miserabilis  senex, 
illique  iuniores  milii  praeripiant  optandam  benedictionem ;i.  Verum  in- 
scrutabilia  sunt  iudicia  Domini4  siue  uiuamus,  siue  moriamur5:  hoc 
unum  exquiramus,  ut  aduentus  DominiG  nos  paratos  offendat,  Doleo 
sane  uicem  tuam,  qui  tanto  gratior  esse  pergis  coelestibus  spiritibus, 
quanto  maiores  molestias  subinde  sustines  cum  aerumnosis  Adae  filijs7 
in  hac  ualle  miseriae.  Benedictus  Deus,  qui  hac  diuturna  et  graui  cruce 
tuam  exercet  patientiam,  et  purgat  animam,  spiritumque  praeparat  ad 
beatam  immortalitatem.  Diuina  illius  uoluntas  fiats,  quae  semper  sancta 
est.  et  agemus  aliquando  gratias  tam  fido  et  clementi  medico  ad  pro- 
fectum  nostrum  onmia  dispensanti.  Non  leue  tibi  certamen  adferunt 
cxc  iissi  dentes,  premunt  artieulorum  dolores.  nec  desunt  acerbae  distil- 
lationes  capitis,  ut  nec  manus,  nec  pedes  officium  facere  possint.  Deum 
certe  precor,  et  per  alios  imploro,  ut  suam  affiicto  tribuat  consolationem. 
tuamque  acerbitatem  in  hoc  morbo  mitiget  ac  superet.  F  i  a  t  t  i  b  i 
frater  secundum  fidem  tuam9,  quandoquidem  nostris  precibus 
tantopere  fidis.  Valde  nobis  placuerunt,  quas  scribis  de  Monachiensibus 
m   Quadrageshna   et   post   pascha   se  praeclare   gerentibus:   confirmet 


1  P.  Dominicus  Menginus  ef.  Can.  II  1513),  qui  Monachii  rector  collegii,  ma- 
gister  noviciorum,  confessarius  Gruilielmi  V.  ducis,  Annae  Austriacae  matris  eius, 
rlenatae  Lotharingae  uxoris  eius  etc.  fuerat,  Monachii  12.  Aprilis  !.">!».">  mortuus  esi 
G.  Sup.  44  f.  10!>''. 

2  P.  Guilielmus  Elderen  cf.  Can.  II  6072;  VII  612)  21.  Octolu-is  1592  Monachii 
vita  functu.s  est  ..  Dcfuncti  in  Collegio  Monacensi  Societatis  lesu",  Cod.  lat.  1978 
bibliothecae  nation.  monacensis,  f.  I'.    De   P.  Casparo  Obergasser  v.  supra  ]>.  o7.'>'-. 

:i  Cf.  Gn  27,  36.  4  Cf.   tob  5,  9;  37,  5 :   Ps  35,  7:   Rom   11.  33. 

5  Rom   14,  18.  ';  1  Cor  1.  8;   1  Thess  4,   14:   1  Tim  6,   11:   fac  5,  7  8  etc. 

7  Gn  11,  5;  Di  32,  8;  Eccle  3,  21;  Eccli    10,   1;  fer  32,  1!». 

s  Ct.   1  Macb  3,  60;  Mt  6,   10;   Act  21,   14  etc.  '  Mi  9,  29. 


31)4     2333.  Canisius  J'.  loanni  Heidelberger  S.  J.    Friburgo  Helvet.  8.  Maii  1595. 

Deus  hanc  singularem  illorum  pietatem,  quam  Lanshutani,  ut  spero, 
magis  magisque  pergent  aemulari ,  praesertim  talem  Principem l  et 
Decanum 2  adepti.  Tuis  uero  studiosis  ingentes  ago  gratias,  quod  me 
suis  xenijs  honorarint.  meamque  causam  Deo  Opt.  Max.  pro  sua  pietate 
commendarint "' :  fuit  hoc  quidem  illorum  ofncium  mihi  pergratum, 
praesertim  in  hac  aetate  prouecta.  quae  me  ad  mensam  priuatam 
extrudit.  Ex  me  saluere  iubeas  quaeso  P.  Peutingerum,  cuius  repetitis 
concionibus  ex  animo  gratulor ',  P.  Torentinum,  P.  Vendelinum,  P.  Bap- 
tistam a  5,  Patresque  alios  onmes  collegij  uestri,  ac  inprimis  R.  P.  Rec- 
torem (;.  Quoniam  uero  Gallia  et  Burgundia  inter  se  misere  conflictantur, 
et  praesens  annus  non  leues  aerunmas  toti  Europae  interminatur,  Diui- 
nam  iram  nobis  placare  nitamur.  Exspectamus  hoc  loco  non  solum 
R.  P.  Prouintialis,  sed  et  P.  Visitatoris 7  aduentum,  pluresque  venturos 
fratres  ex  Burgundia.  licet  in  hospitio  satis  angusto  versemur.  Altaris 
ornamenta,  quae  nobis  gratiose  donauit  Sereniss.  Princeps*,  Constan- 
tiae  multo  iam  tempore  asseruantur:  nescio  quando  huc  adferenda. 
ijsque  acceptis  iustas  tanto  Patrono  gratias  agemus.  Tueatur  Deus 
optimam  Ducissam  Renatam,  et  Principem  Maximilianum.  ut  felix  iaciat 
fundamentum  collegij  Landtsutani.  quod  loco  salutari  et  abundante 
messe  in  Domino  perfruatur.  Salutant  Charitatem  tuam  P.  Rector, 
P.  Ilsingus;)  et  reliqui  domestici,  seque  uestris  commendant  precibus 
in  Domino.  Impedit  me  sane  prouecta  senectus,  ut  inutilis  fere  redditus 
alijs,  mihi  seruire  cogar,  ingressus  hodie  annum  uitae  meae  74,  in  quo 
vtinam  collectis  totius  aetatis  sarcinis,  me  digne  praeparem  ad  Christi 
aduentum,  tuis  et  aliorum  precibus  cooperantibus.  Bene  in  Christo 
uale  frater.     Friburgi  8  Maij  1595. 

Adiunctum  imagunculum  boni  consulas  rogo. 

Tuus  in  Christo  frater  P.  Canisius  manu  propria. 

a)  lltiho.  itttntt  it  ti  C.  iti  nitii-t/iitt'  additutn  est 

1  Ex  Canisii  verbis,  quae  paullo  inferius  ponentur,  aliisque  rationibus  conicio, 
Maximilianum  Guilielmi  V.  ducis  filium  natu  maximum,  qui  m.  Februario  a.  1595 
Elisabetbam  Lotbaringam  duxerat  uxorem,  Landisbuti  Landshui  .  quae  Bavariae  in- 
ferioris  caput  erat,  sedem  fixisse  vel  figere  voluisse,  perinde  ac  Guilielmus  eius  pater, 
antequam  nruaiv  coe]>issot .  cuni  Rcnata  uxore  in  arce  illa  Landisbutana ,  quae 
Trausnitz  vocatur,  habitaverat. 

-  Nescio  nnni  significetur  Georgius  RJedel.  capituli  SS.  Maitini  ei  Castuli  de- 
canus,  qui  constanti  industria  sua  cttccit.  ut  anno  tandcm  liri!»  collegium  landis 
hutanum  inchoari  possel    Kropf  \\    !so,  n.  692). 

Beidelberger  eral  „professor  syntaxeos  maioris  et  praefectus"  in  Bconuictorio 
S.  Michaelis"    G.  Sup.  II  f.  95"  I03b). 

1  P.  Carolus  Peutinger  in  novo  illo  magnificoque  Societatis  templo  S.  Michaelis 
contionatorem  agebal    G.  Sup.  II  f.  94b  L03s  . 

Caspar  Torrentinus  confessarius  Guilielmi  V.  ducis  ei  Etenatae  coniugis,  Wende- 
linus  Voelck  Bregens"  convictorum,  to.  Baptista  Confluentinus,  „praefectus  pauperum 
studiosorum"  eral    G.  Sup.   I!   f.  94b  L04   109'  - 

8  Simonem  Biendl.  7  Ottonis  Eisenreich  el   Pauli   Boffaei. 

s  l»c  sacra  bac  supellectili,  a  Guilielmo  \.  Canisio  missa,  v,  infra,  monum.  L550. 
Petrus  Micliacl  el  Sigismundus  ilsung. 


2334.  Eberlin  Can.    _.'!.'!.">.  Can.  Maximiliano  I.   2336.  Can.  Octav.  sec.  Fuggero.     395 

t  Reuerendo  Patri  in  Christo,  Johanni  Heidelbergero,  Societ.  Jesv. 
Monachij. 

2:5:51.         WICHAEL   lltl  ItLIV.   Societatis  frater  scholasticus,  CANISIO. 

Dilinga  circa  m.  Maium   L595. 

Vide  Canisii  litteras  13.  Tunii  1595  ad  Eberlinum  datas,  per  quas 
Canisius  illi  respondit  (infra,  ep.  2338). 

„ln  Conuictorio :  .  .  .  MichaeJ  Eberlin  •  praefectus  Minimorum  •  studiosus  casuum 
conscientiae" :      Catalogus  dilinganus  anni   1595    G.  Sup.  44  I".  I02b). 

•*:5«5.        CANISIUS  MAXIMIMANO  I.  Bavariae  duci. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Maium   1595. 

Vide  Maximiliani  litteras  8.  Iitlii  1595  datas,  per  </</<<*  hic  Canisio 
respondit  (infra,  ep.  2340). 

Maximilianus  I.  v.  supra  p.  2565  sodalitati  marianae  11011  solum  uomen  dederat. 
sed  etiam  omnium  congregationum  per  Germaniam  conditarum  -praefecturam  generalem" 
susceperat.  Patriam  is  ingenti  aeris  alieni  mole  levavit  et  exercitu  insigni  munivit. 
A  -Liga"  catholica  Germaniae  electus  est  dux.  Ferdinandum  II.  imperatorem  in 
funesto  illo  _l>ello  triginta  annorum"  strenue  adiuvit.  Magnam  Palatinatus  partem 
imperio  suo  subiecit.  ld  assecutus  est.  ut  principis  electoris  dignitas  a  Palatinis 
ail  domum  suam  transferretur.     Societati  complura  constituit  collegia. 

2»:$«.      CANISIUS  OC  TAVIANO  SECIXDO  FFGGIFKO  comiti  kirch- 
bergensi,  caesaris  cousiliario.  reipublicae  augustanae  duumviro. 

Friburgo  Helvetiorum  8.  lunii   15!»;"). 

Ex  libro:  -Briefe  aus  allen  Jahrhunderten  der  diristlichen  Zeitrechnung.  Ge- 
ualilt.  iibersetzt  und  zur  Belehrung  und  Erbauung  seiner  Mitchristen  herausgegeben 
von  J.  M.  Sailer.     Fiinfte  Sammlung",  Miinchen  1804,  119     120. 

Praefatiuncula  editoris :  Ioannes  Michael  Sailer  (1751  —  1832),  Societatis  lesu 
usque  ad  eins  suppressionem  sodalis  (1770 — 17731  deinde  philosophiae  et  theologiae 
in  academiis  ingolstadiensi,  landishutana,  dilingana  professor.  episcopus  denique  ratis- 
bonensis.  vir  pietate,  etfusa  in  omnes  charitate,  plurimis  lilnis  ad  fidem  defendendam 
et  illustrandam  editis  clarus,  a.  1804  in  corpore  epistularum  a  se  selectarum  et  ger- 
manice  redditarum  posuit  litterarum  canisianarum  partem,  quae  infra  ponetur,  atque 
sic  ei  praefatus  est:  .Fragment  aus  einem  Briefe  des  Petrus  Canisius,  S.  J.,  au  den 
Octavianus  Secundus  Fugger,  Baron  in  Kirchberg  und  Weissenhorn,  Duumvir  der 
Stadt  Augsburg.  Dieses  Fragment  ist  in  einem  geschriebenen  lateinischen  Gebetbuche 
dieses  Octavianus  Fugger  vom  Jahre  1598,  auf  dem  ersten  Blatte  desselben  Gebet- 
buches  eingeschrieben.  Graf  Joseph  Fugger,  von  Gliitt,  der  itzt  regierende  Graf, 
bekam  es  im  Jahre  179(5  als  ein  Andenken  von  dem  Bischofe  zu  Speyer,  der  unlangsl 
in  Passau  starb.  Der  Brief  ist  datirt  vom  8  Junius  1595  zu  Freyburg  in  der 
Schweiz."  Canisius  Fuggero  latine.  non  germanice  scripsit.  Id  et  ex  Saileri  verbis. 
quae  posui,  colligi  potest,  et  ex  germanici  sermonis  genere,  quod  in  litteris  infra 
ponendis  apparet,  intellegitur.  Octavianus  II.  Fugger,  Canisio  iam  dudum  notus 
'cf.  Can.Y  342;  VI  386  *  litteris  Roma  Kalendis  Octobrilms  1")^.")  datis  a  Claudio 
Aquaviva  Societatis  praeposito  generali  propter  -perpetuam  in  Societatem  nostram 
voluntatem  et  merita  cum  alia.  tum  quod  erectionem  istius  Collegij  nostri  Augustani 
tam  studiose  promouerit  et  adiuuerit",  omniuni  bouorum  spiritualium  Societatis  parti- 
ceps  effectus  erat  ex  litteris  archetypis,  quae  sunt  Augustae  in  archivo  fuggerico, 
Urkunden  90,  6).  Anno  1594  constitutus  erat  alter  ex  duumviris  -Stadtpfleger' 
penes  quos  summa  reipublicae  augustanae  administratio  erat  .1.  Stauber,  Das  Haus 
Fugger.  Augsburg  1900,  140:  Langenmantd  Anh.  1  . 

Fuggerum  hortatur,  ut  rempublicam  augustanam  iuste  et  religiose  administret 
atque  in  angustiis  Dei  auxUium  imploret. 


396  2337.  Canisius  Marco  Velsero  iuniori. 

-  Eure  Weisheit  fahren  indete,  wie  ich  zuversichtlich  hoffe, 
fort,  das  Regierungsamt,  das  Sie  auf  sich  genommen  haben,  mit  un- 
besiegtem,  frohthatigem  Gemuthe  zu  verwalten;  den  Eifer  fiir  Ge- 
rechtigkeit  gegen  alle  offenbar  darzuthun;  die  Frommen  wider  die 
Anfalle  der  Bosen  zu  schiitzen:  die  katholische  Religion  iiberall  zu 
fordern:  dem,  was  geistlich  und  ewig  ist,  vor  allen  eiteln  und  zeit- 
lichen  Dingen  den  Vorzug  zu  geben  -  das  heifet  —  in  seinen  Amts- 
geschaften  Gott  mehr,  als  die  Welt  zu  respectiren. 

Wenn  grotee  Leiden  zwischen  ein  kommen,  wie  denn  dieser  Acker 
dem,  der  ilm  bauet,  solche  Dorner  zu  bringen  pflegt:  so  wird  es  am 
be&ten  gethan  seyn,  mit  dem  Konige  David  seine  Zuflucht  zum  Gebete 
zu  nehmen,  und  sich  vor  dem  Hocherhabnen,  der  auf  die  Niedern 
herabsieht  ',  in  aller  Glaubensfiille  zu  erniedrigen.  Aucli  uns  sollen 
wir  es  gesagt  seyn  lassen,  was  dort  gesagtist:  ..Habe  deine  Lust 
a  n  d  e  m  H  e  r  r  n .  u  n  d  E  r  w  i  r  d  d  i  r  t  h  u  n  .  w  a  s  d  e  i  n  11  e  r  z  b  e- 
gehrt:  empfiehl  Gott  deine  Wege,  und  lioffe  auf  Jhn. 
u  n  d  E  r  w  i  r  d  e  s  w  o  h  1  m  a  c  h  e  n 2 :  d  i  e  G  e  r  e  c  h  t  e  n  h  a  b  e  n  v  i  e  1 
zu  leiden,  aber  der  Herr  wird  sie  aus  allen  Leiden  er- 
losen:3  denn  Er  ist  der  treue,  machtige  Hiiter  und  Schiitzer  aller 
Bedrangten 4. "  —  — 

Canisium  Octaviano  huic  Secundo  litteras  misisse  testatur  etiam   Raderus  189. 

2337.         CANISIUS    MIRCO  YEXSEKO   ICXIOKI.    reipublicae    augu- 

stanae  consuli.  Friburgo  Helvetiorum   13.  lunii   1595. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto  ei  „1595.  A.d  Marcum  Welserum  Con- 
sulem  A.ugustanum"  inscripto.  Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  U>7.  Epistulam  primus 
edidit  Raderus  190  193.  Gallice  eam  reddidit  Alet,  scribens  eam  ..a  Jacques  Rem- 
liold.  magistrat  d'  A.ugsboarg"  datam  esse. 

F.ii;n  laudat,  quod  S.  Udalrici  vitam  e  tenebris  eruerit.  Baronii  Annalibus  pro- 
gressum  faustum  precatur.  Velseros  monet,  ui  patriae  saluti  consulant.  Marcum  <i<l 
vultum   S.  Gualphardi  augendum  excitat. 

Pax  Jesu  Christi  nobis  aeterna. 
magnifice  Domine  Consul. 
Prudenter  factum  arbitror,  quod  sit  uisuni  A.ugustano  Senatui,  ui 
ad  consularem  dignitatem  deligereris,  eamque  tibi  et  liuic  inclitae  Rei- 
publicae  salutarem  fore  confido5.  De  literis  tuis  ad  me  huraaniter 
scriptis  gratias  ago,  quilius  et  niunus  egregium  adiunxisti  uitam  nouam 
uiri  Sanctissimi  Vdalrici(i  eaiuque  typis  exeusani  ele^anter  Augustae. 
iibi  antea  aullus,  uel  exiguus  erai   usus  chalcographiae 7.    Ea  res  augei 


1  Cf.  IM  26,  7:   Ps  30,  8;   137,  6.  Ps  36,   I  5.  ;  Ps  33,   19; 

1  Cf.  Ps  17,  3;  26,   1  ;  32,  20;  36,  39. 
Cf.  supra  p.  .".77  379.  ,;  Vidc  supra  p.  391. 

^ugustae  ars  t\  pographica  exeunte  saeculo  XV.  et  ineunte  XVI.  valde  fioruerat, 
a  tertio  vero  decennio  saeculi  XVI.  magnopere  defecerai  lapsaque  erai  Janssen 
!'■'  -•"  13  17:  VII1  '-'  617  618;  Friedr.  Kapp,  Geschichte  des  deutschen  Buch 
h;iiiilcls  liis  in  das  siebzehnte  Jahrhundert,   Leipzig  1886,   126     134). 


Friburgo  Helvetioruni   1'!.  [unii   1595.  ;;;)7 

Dobis  ftduciam  fore,  ut  Catholicismus  paulatim  istic  efflorescat,  Deo 
Opt:  Max:  auxiliante.  Nec  dubito  fructum  ex  hac  hystoria  proditurum, 
quae  non  A.ugustanos  modo,  *<'<\  exteros  etiam  uarijs  de  rebus  utiliter 
moneat  ac  instruat.  Suo  palato  seruiant  homines  delicati,  buum  ego 
iudicium  probo,  quod  ueterem  uitae  huius  editionem  bona  fide  seruaris, 
ojmirum  ut  uenerandae  antiquitati  suus  locus  honosque  constaret,  ac 
uera  potius,  quam  diserta  in  Lucem  prodirent  '.  A.tque  utinam  plures 
id  genus  historiae  de  Sanctis  et  Antiquis.Germaniae  nostrae  pastoribus 
ac  Episcopis  euulgarentur.  Optamus  Antuerpiae  typis  excudi,  quod 
promissum  tuit  opus  de  Diuis  Belgicis2,  multoque  magis  desideramus 
absolui,  noii  modo  sextum  toinum.  sed  integrmn  quoque  opus  C.  I>a- 
ronij  uenerandi  Senis,  quem  diuina  bonitas  nobis  et  Ecclesiae  diu 
sospitem  conseruare  dignetur3.  Quum  ad  illum  Romam  scripseris,  reue- 
rehter  ex  me  salutetur,  quaeso.  In  illo,  et  per  illum  perficiat  Christus 
quod  egregie  coepit  ad  communem  aedificationem  Ecclesiae1 
suae.  Verum  auguror  fore,  ut  posterior  Annalium  pars  tanto  illi  plus 
oegotij  adferat,  quanto  frequentius  tractandae  fuerint  controversiae 
non  leues,  quas  petulanter  satis  inijciunt  aduersarij  pro  suis  Caesaribus 
pugnantes  mordicus,  et  ad  Pontificum  inuidiam  cuncta  detorquentes. 

Rogo  iteriun  ut  Magnificum  Dominum  Joanneni  Velserum  et  Do- 
minum  Marcum5,  aliosque  uestrae  familiae  Patricios,  amanter  ex  me 
salutare  digneris.  Amaui  et  amabo  in  illis  praeclaram  catholicae  fidei 
constantiam:  agnosco  simul  ueterem  illorum  erga  me  beneuolentiam 
et  humanitatem,  quae  gratam  et  iucundam  memoriam.  illorum  refricat 
mihi,  simulque  ad  Deum  pro  iis  muocandum  calcar  addit.  Pergant 
obsecro,  suae  uocationi  in  timore  Diuino  satisfacere.  suaeque  Patriae 
hominibus8  opitulari.  tum  de  Augustanis  hoc  difficili  tempore,  quo  Deus 
iratus  peccata  nostra  castigat,  bene  mereri  contendant.  In  Christo 
Jesu  bene  uale,  Maghifice  Domine,  cum  tota  familia  tUa  et  me  senem 

a)  hominibusque  apoyr. 


1  Laudem,  quam  Canisius  Velsero  tribuit,  postea  Caesar  quoque  Baronius  car- 
dinalis  (Annales  Ecclesiastici  tom.  X,  Coloniae  Agrippinae  1603,  799,  in  a.  !*'24  et 
loannes  Pinius  8.  J.  hagiographus  bollandianus  (Acta  SS.  Iulii  tom.  II.  Antverpiae 
17l;1.  97  ei  tribuerunt  et  historici  recentes  cohfirmarunt  ut  G.  Waitz,  Mohumenta 
Grermaniae  historica,  ed.  Georg.  Pertz.  Scriptorum  TomusIV,  Hannoverae  1841. 
378 — 381,  et  Alfr.  Schroder  in  . Kiirhculexikon"  XII  218).  VelseruS  eiaim  scriptum 
illud.  quod  praecipuus  fons  est  vitae  S.  Udalrici,  vitara  dico  cum  narratione  miracu- 
lorum  a  Gerardo  clerico  augustano  quem  ijisc  .auctoicm  incciti  nominis"  vocavit 
rudi  quidem  sermonc,  sed  historica  fide  inter  ;i.  982  et  992  scriptam,  e  teuebris  eruit, 
trilms  usus  codicibus  monasterii  benedictini  SS.  Udalrici  et  Afrae;  addidit  vitas  a 
Gebhardo  episcopo  augustano  996  1000  et  Bernone  augiensi  (circa  1030  scriptas, 
sagaciter  notans,  hos  duos  primam  illam  vitam  prae  manibus  habuisse  ct  eius  inter- 
pretum  quodammodo  vice  fungi  posse. 

2  Vide  supra  i».  .'»79. 

11  Baronii  1538  1<>()7  Auiniliuui  EcclesiasticQrum  Tomus  VI.  anno  1596  A.nt- 
yprpiae  cx  pfficina  plantiniana  in  lucem  prodiit. 

4  1  Cor  14.   12.  5  De  his  v.  supra  p.  380. 


398     2338.  Canisius  Michaeli  Eberlin.    Friburgo  Helvetiorum  13.  lunii  1595. 

tibi  tuisque  commendatum  habe  semper.  Friburgi  Heluetiorum  13.  Junij" 
|  anno  salubis  nostrae   L595]. 

Praeterieram  fere  Sanctum  Virum  et  perpetua  memoria  dignum, 
licet  saeculo  nostro  incognitum.  uereque  Catholieum  Confessorem  Guald- 
fardum,  cuius  praeclaram  effigiem  abs  te  missam  libenter  accepi1. 
Dignus  est  sane,  qui  reliquis  Ecclesiae  Augustanae  Patronis  adiungatur. 
et  quot  annis  die  certo  in  Ecclesia  celebretur:  potissimum  uero  ab 
Augustanis  Catholicis  in  pretio  habeatur.  Deo  gratia.  quod  hunc  no- 
bilem  Christi  militem  uelut  e  tenebris  in  lucem  protrudis,  tuamque 
Patriam  hoc  Illustri  Ciue  proposito.  spectabiliorem  efficis. 

(juod  Canisius  in  hoc  _  Postscripto "  monuit.  brevi  post  effectum  est.  8.  Gual- 
fardi  vita  a  Marco  Velsero  composita  a.  1596  una  cum  opusculis  Beati  Davidis  ab 
Augusta  0.  Min.  in  lucem  prodiit.  Eiusdem  Velseri  opera  pars  corporis  S.  Gualfardi 
Verona  Augustam  missa  et  a.  1602  in  templo  PP.  Capucinorum  deposita  est,  apud 
quos  nunc  quoque  asservatur.  Ab  eo  tempore  in  episcopatu  augustano  dies  festus 
8.  Gualfardi  27.  Octobris  agitur  Acta  SS.  Aprilis  III  [cf.  supra^p.  391]  828—832: 
I.  Ev.  Stadler,  Heiligen-Lexikon  II.  Augsburg  1861,  531     532). 

Afflrmat  Raderus  qui  Augustae  diu  versatus,  famiiliam  velserianam  optime 
noverai  .  Canisium  .frequentijbus  Literis"  Velserum  „ad  scribendum,  et  sanctos  viros 
olimque  Augustae  florentes  e  tenebris  eruendos  pro  honore  et  tutela  patriae  cohor- 
tatum  esse"     190). 

2338.        CANISIUS  MlfHAELI  EBERLIN,  S.n-ietatis  fratri  scholastico, 

in  collegio  dilingano  degenti.  Friburgn  Helvetiorum  13.  Iunii  159;"). 

Ex  apographo  A  saeculo  XVI.  exeunte  vel  saeculo  XVII  scripto  2° :  1  p. : 
in  p.  2  inscr.).  quod  est  Monachii  in  archivo  maiore  reipuhlicae  havaricae.  Jes.  in  gen.. 
Fasc.  13,  No  214.  Alterum  apographum  B  .  quod  saeculo  XVII.  ex  priore  illo  ex- 
scriptum  esse  videtur.  exstat  in  eiusdem  fasciculi  et  numeri  lihello  in  -1°.  non  con- 
glutinato,  p.  15—16.  Tertium  apographum  ('  est  in  Cod.  monac.  „Lat.  1606" 
f.  164b  169. 

Hortatur  eum  ad  dboedientiam,  animi  detnissionem,  in  tnrtute  proficiendi  studium. 
De  rebus  eollegiorum  friburgensis  et  dilingani.     Preces  sacras  petit. 

f  Pax  Christi  Iesv  nobis  aeterna  perchare  frater. 
Gratum  est  mihi  tuum  in  scribendo  studium:  nec  dubito  quin  pro 
veteri  more  Dominum  pro  me  subinde  preceris.  Bene  habot.  quod  in 
mutando  collegio2  illis  pareas.  qui  loco  suimni  principis  Ohristi  prae- 
sunt  tibi  nobisque  omnibus:  ex  illorum  praescripto  institue  et  perfice, 
quae  tibi  velis  esse  salutaria.  A.eternum  Christo  valeant  I'.  Dominicus 
et  P.  Baptista!:  properemus  et  nos  ad  metam,  quae  illis  feliciter  ob- 
tigit  in  liac  sancta  vocatione.  Meminerimus,  nos  Christi  potius  tyrun- 
culos  (|iiam  milites  esse  reeensendos1'.  sieut  in  Dei  COgnitione,  amore 
et  cultu  quotidie  habemus  proficere:  ita  in  vitae  nostrae  correctione 
magnos  progressus  instituamus.  saepeque  nouum  quasic  nouitiatum  ag- 

.i     Tria  vt    sqg,  <t  numerum  supplevi  est  Kadero         b    censendos  ''.        c    ueluti  C. 

'   Vide  supra  p.  391. 

Mniiacliio  Dihngam  missus  eral ;  cf.  Bupra  p.  390  .'!'.'."). 
:;  De Mengino  v. suprap.  3931;  Confluentinus  16. Maii  1595 mortuus est   G.Sup.  H 
f.  94b  109b. 


2339.  1*.  loannes  Busaeus  S.  J.  Canisio.    Moguntia  circa  aestatem  a.  1595.     399 

jgrediamur.  Paruulorum  est  regnum  Dei1,  (|iiil>us  intellectum 
(I  a  t  -  aeterna  sapientia.  A.scendan1  alij  quousque  volunt  el  possunt: 
jiostrum  est  iutiiua  sectari  et  potore,  ac  prorsus  repuerascere :  sic 
t;ui(lciu  in  spirituales  viros  euadoinus.  Qui  putal  se  aliquid  esse, 
liii-  uiliil  esl  Apustolo  teste ;;.  Ex  ore  infantium  et  Lacten- 
tiuui.  qui  parui[?]*  contenti  viuunt,  Laudem  Domini  perficiamus*. 

Domesticorum  numerum  auxerunt  hic  Gralli,  qui  et  cum  Laude 
multorum  Grallice  concionantur :  faxit  Deus,  vt  exules  aliquando  suis 
bedibus  restituantur 5.  NToui  Collegij  fabrica  pene  hoc  anno,  si  voluerit 
Pominus,  absoluetur.  Valesij  hinc  sese  subducunt,  nostrisque  qod 
admodum  fauere  dieuutur.  quos  insignis  calamitas  per  aquarum  in- 
undationem  afflixit.  Orate  Dominum  pro  Burgundia,  Gallia,  Hungaria, 
vt  suae  asperae  visitationis  tempus  agnoscant6,  et  ad  mentem 
jneliorem  redeant  poenitentes.  Pergrata  mihi  fuit  Patrum  non  Mona- 
chij  modo,  sed  etiam  Dilingae  salutatio,  quos  vellem  ex  me  amanter 
modo  resalutarib,  illorum  sacrificia  et  preces  exaudiat  Deus  pro  seniore 
( Janisio,  vt  aduentum  Domini  sui  vigilanter  expectet 7.  Peculiaritei' 
meo  nomine  salutabis  P.  Saluium.  quem  ex  graui  morbo  conualuisse 
gaudeo :  iuuerunt  illum  credo  non  tam  pharmaca  quam  preces  tot  Re- 
ligiosorum,  quos  gubernat s.  Benedictus  Deus.  qui  Dilingae  iuuentutem 
praeclare  florentem  ostendit,  et  studia  multorum  egregie  prosperat  in 
sui  nominis  gloriam9.  Salutant  vos  domestici  omnes,  bonumque  pro- 
gressum  studijs  tuis  exoptant,  vt  ad  sanctum  sacerdotium  probe  pa- 
ratus  accedas.  Bene  in  Christo  valeas"  frater,  et  pro  me  seniore  Do- 
minum  precari  non  desinasd.     Datum  Friburgi  13.  Iunij   1595. 

Frater  in  Christo  Petrus  Canisius. 

t  Charissimo  in  Christo  fratri  Michaeli  Eberio  Societatis  Iesv. 
Dilingae. 

3339.        P.  IOANNKS  BUSAEIS  S.  J.,  theologiae  professor  in  universi- 
tate  moguntina,  CANISIO.  Moguntia  circa  aestatem  a.  1595. 

Ex  Busaei  acl  Raderum  epistula  autographa.    Cod.  „1.  29"  n.  32. 

Busaeus  Moguntia  3.  lanuarii  1611  P.  Matthaeo  Radero  S.J.  scripsit: 
„Scripsit  ad  me  Friburgo  ipse  R.  P.  Petrus  Canisius  anno  1596  ■  ante 
rogatus  a  me  ut  breuiter  quid  hic  egerit  sub  annum  1542  et  1543  ■  cum 
esset  22.  annorum  Baccalaureus  Theologiae  Coloniensis  describeret." 
Epistula  haec  a  Busaeo  ad  Canisium  <l<it<t  perisse  videtur.  Canisius 
<i  respondit  2.  lanuarii  1596. 

Busaeus  in  litteris  ad  Raderum  datis  haec  quoque  notavit:  „Petrus  Canisius 
cognomentum   accepit   ex   familia -notissima    Nouimagij,    Canis,    non    enim    vocantur 

a)  Ita  A  H ;  corrigendumne  paruo,  .//"-</  esl  in  C?         b)  resalntarea  C.  c)  uale  C 

d)  desinc  C. 


1  Mc  10.  14:  cf.  Mt   1!».   14.  -  Ps  118,   130.  GaJ  6,  3. 

4  Ps  8.  3;  Mt  21,  16.  5  Cf.  supra  p.  3913.  "  Lc  19,  44. 

7  Cf.  Mt  24.  42    44:  25,   13;  Mc  13,  33;  Lc  12.  35     40:  Tit  2,  13. 

-  Cf.  supra  p.  :&:>  374.         D  Cf.  Ps  28,  2;  78,  9;  95,  8;   113 b,  1. 


4()|)  2340.  Maximilianus  I.  Canisio.    Monachio  8.  Iulii   L595. 

Hundt.  sicut  in  Germania,  sed,  Canis,  die  Canisen  •  licet  in  insignibus  suis  habeanj 
canem." 

Ioannes  Busaeus  sive  Buys  ir>47  K>1!  noviomagus,  Canisio  generis  prof 
pinquitate  iunctus .  anno  1563  Societati  nomen  dedit.  Romae  theologiae  scientia 
imbutus.  Moguntiae  per  plus  quam  20  annos  theologiam  dogmaticam,  moralem,  ex- 
egeticam  docuit.  Ibidem.  mirum  aninii  candorem  et  ardens  desideriuin  salutis  ani- 
marum  cum  rara  doctrina  iungens,  et  Socios,  quorum  .patrem  spiritualem"  agebatj 
et  iuvenes  externos.  sodales  maxime  marianos,  ad  pietatem  instituit.  Multos  libros 
a  Suciis  italice  seriptos,  qui  vel  de  saciis  expeditionibus  indicis  erant,  vel  sacras 
preces  et  praecepta  virtutis  continebant .  latine  reddidit.  Praeclarorum  virorum 
scripta,  velut  Petri  Blesensis  et  Ioannis  Trithemii,  edidit.  Ipse  et  de  tidei  contro- 
versiis  et  maxime  de  rebus  ad  pietatem  spectantibus  libros  composuit.  in  uuibus 
eminet  eius  .Eiichiridion  piarum  meditationum"  fere  octuagies  variis  linguis  edituna 
Sotvdlus  42«  -429;  Juvencius  866;  Sommervogel  II  416  439:  IX  1!»4!»  1951; 
Duhr,  fes.  II'  111    L83). 

23  10.         MAXIJIILIAXrK  I.   Bavariae  dux  CANISIO. 

Monachio  8.  lulii  1595. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis,  quod  est  Monachii  in  bibliothecae  nation.  Co- 
dice  lat.  715a,  sic  inscripto :  ,.Joannis  Baptistae  Fikleri '  legum  Ciuilium  Doctoris  Do- 
mini  Archiepiscopi  Salisburgensis  Consiliarij  etc.  hodie  Maximiliano  Principi  Bauariae 
a  Consilijs  epistolae,  quas  [sic]  partim  pro  .  .  .  Principib.  partim  pro  alijs  magnis  et 
mediocribus  Viris  in  serijs  alrjsque  negotijs  exaratae  sunt"  :  Epistula,  quae  infra 
ponetur,  est  in  f.  240.  atque  sic  est  inscripta:  .Idem  [i.  e.  1.  B.  FiklerusJ  Ad  P.  Petrum 
Canisium  Societatis  Jesu  Theologum  .etc.  pro  Serenissimo  Bauariae  Duce  Maximiliano". 

Operam  </  Cinii.sio  Bavariae  impensam  laudat.  Societati,  Christi  rem  <t<ii<ntr,  favebit. 

Accepimus  gratulatoiiain  tuam2  plenam  pietate  ac  .submisso  studio 
erga  nos  Domumque  nosti'am,  eoque  nomine  gratissima  nobis  uenit. 
Agnoscimus  et  tam  utilem  quam  fidelem  operam,  studium  atque  dili- 
gentiam  quae  in  repurganda,  excolenda.  et  propaganda  religione  Catho- 
lica  in  hac  nostra  Prouincia  ex  tuae  Societatis  honunibus,  quasi 
prinuis.  impendisti,  inque  uinea  Domini3  fructus  non  contemnendos 
fecisti,  tuisque  in  eodem  studio  religionis  ansam  praebuisti.  Qua  <!«• 
causa  et  te,  et  totam  Societatem  tuam  tam  nobis  quam  Auo,  inclytae 
recordationis 4,  et  Serenissimo  Domino  Parenti  nostro,  commendatiores 
reddidisti.  Studebimus  et  nos,  Auitum  atque  Paternum  aniiuiuu  bnitantes, 
siiuili  uos  benignitate  et  fauore  complecti  atqu*'  prosequi  ea  spe  freti 
uos  iu  pietatis  et  ampliticandae  Religionis  Catholicae  studio  uihil  re- 
missuros.  Nam  quo  maioii  ardentiorique  conatu  negotium  Christi  et 
Ecclesiae,  semotis  omnibus  quae  studio  tam  sancto  et  commodo  officere" 
poterunt,  promouebitis,  tanto  maiorem  gratiam  apud  Deum,  ei  uos, 
et  omnes  bonos  fauorem  et  existimationem  comparabitis.  Deus  Opt: 
Max:  te  senem  florentem  diuque  superstitem,  esse  uelit,  tibique  nostrum 
fauorem  et  benignitatem  pollicere.     Monachio  .8.  Julij  ■  L595. 

a  i  efiicere  "/""" 

1   De  Canisii  cum   Ficlero  amicitia   v.  Can.  \  II  <ii>i>. 
Maximilianus   circa    initium  a.  L595   a  Guilielmo  \ ..  patre  imperii   pertaeso, 
regni  socius  constitutus  erat,  idque  ita,  ai   paene  omnia    ipse  solus  administrare  de- 
beret     Aretin   I    III      117:   Biezler  \\  674;   \    11. 

'  ls  ;..  7:  <r.  ter2,21;   Mt  •_'().  1      19:   Mc  12,  1     9  etc.        '    Uberto  \     duci. 


2341.  Sanctua  Franciscus  Salesius  Canisio.    Tonone  21.  (ulii   1595.        4()1 

2S41.         SANCTIJS    FKAMISdS   SAIISIIS.   cathedralis   ecclesiae 
gebennensis  praepositus,  CANISIO.  Tonone  21.  lulii  1595. 

Kx  apographo  epistulae  a  />.  Machey  Ma  in  „CEuvres  de  Sainl  Francois  de  Sales11, 
Tome  XI,  Annecy  19(10,  140  144.  edito,  <!<•  quo  plura  infra  dicentur,  <•(  ex  apo- 
graphis  commentarii  eiusdem  epistulae,  de  quibus  in  praefatione  accuratius  agetur. 
tfackey  <'|>istiilat'  latinae  versionem  subiecit  gallicam,  <'t  commentarium,  quod  modo 
dixi,  typis  exscripsit  <-\  autographb  1.  e.  147)  148.  Commentarium  idem  cum 
vtMsiouc  gallica  editum  est  in  B(Euvres  completes  de  S.  Fran<jois  <!<•  Sal<'s".  edition 
buhliee    par    .M.  PAbbe"    Migne,    Tome   VI.,    Paris    1862,     185     192     Mi  .    et    in 

LCEuvres  completes  <!<•  Saint  Francois  de  Sales",  7 editiou.    Paris    L.  Vives    1885, 

72  77  (V).  Utrohique  tamen  haiul  recte  dicitur,  editionem  haustam  esse  <\  archetypo 
Lr  original"  .  Commentarium  positum  est  italice  in  „La  <  'ivttta  Cattolica"  S.  V.  Vol.  XII., 
Koma  18<54.  393  394  (ubi  tamen  haud  recte  dicitur  archetypum  [BoriginaleB]  et 
jaondum  editum).  Idem  hispanice  reddidit  Ram.  Garcia  S.  .1.,  Vida  <l<4  Beato  Pedro 
panisio,  Madrid  1865,  318-  'V2~2.  Partem  (ex  Civilta)  germanice  reddidit  RieM  482. 
Gallice  totum  paene  commentarium  reddidit  Raemy  de  Bertigny  !>7  100  (cf.  etiam 
p.  196  .  Particulae  positae  sunt  gallice  a  Genoud  108.  germanice  a  Braunsberger, 
Kat.  171  17.}  et  Petr.  Can.  285  281).  Ceterum  ex  editionihus  vivesiana  (p.  721)  et 
mackeyana  p.  xv  xvn  inter  se  collatis  colligi  potest,  hanc  epistulam  vel  potius 
<ius  commentarium  primum  <'<litum  esse  in  libro  ^Nouvelles  Lettres  ine^dites  de  saint 
Francois  de  Sales,  puhli^es  par  M.  Ie  Ch.  P.-L.  Datta",  Paris,  Blaise,  1835,  nr.  _>!». 
Cum  tamen  Machey  testetur:  „Cette  publication  se  ressent  de  la  rapidite"  avec  la- 
quelle  elle  fut  exocutee:  les  textes  latins  et  italiens  fourmillent  d' inexactitudes1', 
jeam  hic  ueglegi  posse  censui. 

Praefatio    editoris.     Sanctissimus    ille    ac    clarissimus    episcopus    gehennensis 

iGeneve)  et  doctor  ecclesiae  Kranciscus  Salesius  (1567—1622),  anno  1595,  cum  cathe- 
dralis  ecclesiae  gebennensis  praepositus  esset.  versabatur  in  terra  Chaballicensium 
vle  Chablais\  quam  saeculo  XVI.  per  Bernates  et  Gebennenses  semel  atque  itt-ium 
ab  imperio  ducum  Sabaudiae  abstractam  et  ad  Calvinianisinum  amplectendum  vi  dolo- 
que  adactam  Carolus  I.  Kmmanuel  Sabaudiae  dux  a.  1593  ita  recuperaverat,  ut  in 
posterum  eius  possessio  ei  constare  videretur.  Ad  Cbaballicenses  doctrina  veri- 
tatis    et   exemplis  vitae    ecclesiae   catholicae  reconciliandos  operam  Claudio  Garnerio 

Garnieri  episcopo  gebennensi  obtulit  Kranciscus.  et  buius  auctoritate  atque  unico 
comite  Ludovico  Salesio  canonico  suoque  propinquo  circa  medium  m.  Septembrem 
a.  1594  sedem  fixit  Tonone  (Thonon),  quae  urbs  et  illius  regionis  caput  erat  et 
templum  catbolicum  ac  14 — 15  bomines  catbolicos  habebat  ([Hammon]).  Vie  de  Saint 
Francois  de  Sales.  4''  ed..  T.  I..  Paris  1862,  145—149;  Aw.  de  Margerie,  Saint  Francois 
de  Sales,  3C  ed..  Paris  189!).  22).  Inde  ad  Canisium  dedit  litteras  infra  ponendas. 
Huius  epistulae  duo  supersunt  exempla :  Unum  servatur  Annesii  (Annecy  iu 
Sabaudia)  in  archivo  ordinis  Visitationis  B.  Mariae  X.  a  Francisco  instituti,  et  est 
epistulae  commentarium  ipsius  Francisci  manu  scriptum.  Kius  mibi  praesto  erant 
duo  apograpba  circa  a.  18G0  a  P.  Iosepko  Boero  S.  J.  (de  quo  v.  Can.  I  xxiv5;  scripta; 
quorum  textus  nonnullis  locis  cum  textu  in  r(Euvres"  etc.  posito  discrepat,  idque  for- 
tasse  qnod  commentarium  ipsum,  ut  fit,  festinantius  scriptum  et  antiquitate  obscurius 
factum  est.  Alterum  exemplum  exstat  Romae  et  est  ipsius  epistnlae  apographum 
notarii  testimonio  munitujn  et  id  quod  litteris  Annesio  25.  Octobris  1899  datis 
mibi  significavit  R.  P.  B.  Mackey  O.  S.  B..  qui  epistulam  in  „(Kuvres"  etc.  edidit 
insertum  monumentis    processus   beatificationis  S.  Francisci.    quae  sub  [nnocentio  X. 

1644—1655  parari  coepta  et  ah  Alexandro  VII.  a.  1661  perfecta  est.  Apographum 
boc  videre  non  potui. 

Duo    haec    exempla    multum    inter    se    differunt.     Commentarium    multa    hahet, 

tpiae    in    epistula    ipsa.    si    apographum  eam  integram,    non  decurtatain  exhibet,  non 

dicuntur.     Ponetur   igitur   hic,    minoribus   tamen    typis,    sul>   ipsa  epistula  eius  com- 

mentarium.  cum  propter  diversitatem  hanc,  tum  quia  ipsius  Sancti  manu  scriptum  est. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  <t  Acta.    VIII.  26 


4(>2  2341.  Sanctus  Francisctis  Salesius  Canisio. 

Difficultas  hautl  spernenda  haec  est:  Franciscus  in  epistula  ipsa:  -Nonuni  iam 
ago  mensem".  inquit.  .inter  haereticos".  Et  commentariuin  haec  habet:  .Dei  liene- 
ticio  factum  est,  ut  aliquot  animae,  octo  nimirum,  liis  novem  mensibus  Christo  nomen 
reddiderint. "  Quare,  cuni  Franciscum  medio  fere  m.  Septembri  a.  l."i!*4  ad  ChabaU 
licenses  advenisse  aliunde  constet,  dicendum  esse  yidetur,  eum  m.  Maio  vel  lunio 
a.  L595  hanc  epistulam  scripsisse.  Verum  apographo  processus  illius  ascriptus  est 
dies  XII.  calend.  Augusti  =  '2\.  Iulii.  Fortasse  res  sic  se  habet:  Franciscus  com- 
mentarium  quidem  m.  Maio  vel  lunio  scripsit,  sed  vel  quia  occupatissimus  erat,  vel 
quia  litterarum  Friburgum  mittendarum  opportunitas  praeter  eius  exspectationem 
dilata  est,  litteras  ipsas  ante  exeuntem  m.  lulium  non  dedit.  In  quilius.  ut  multa 
alia  commentarii  verba  immutata  sunt,  numerus  quoque  !•  immutari  deliuit.  sed  aut 
lilnarii.  cuius  opera  Franciscus  fortasse  utebatur,  vitio  aut  lajisu  quodam  ipsius 
Francisci  immutatus  non  est.  Quomodocumque  tandem  difficultas  haec  solvi  debet, 
ct  testimonia  externa  et  epistulae  rationes  interhae  eiusmodi  sunt,  ut  dici  imssit. 
epistulam  reapse  ad  Canisium  datam  esse. 

Canisius  Chr-istianis  omnihus  notus.  Salesius  cum  eo  per  epistulas  agere  cupit. 
Calvinianos  ad  ecclesiam  reduxit.  Quomodo  interpretatio  quaedam  Scripturae  <i  CaV- 
rino  facta  refutari  debet  ? 

Virtutis  is  est  splendor a,  quod  tu  oiuniuin  minime  ignoras,  Patef 
observandissime,  nullis  ut  locoruui  intervallis  impediri  possit  quominus 
et  videatur  ipsa.  et  eos  a  quibus  possidetur  suo  lumine  reddat  ouiuibus 
qui  vel  virtutis  nomen  tantum  honorant  conspicuos  et  amabiles.  Quo 
minus  excusatione  indigere  nuuc  nie  reor  quod.  ignotus  et  obscurus 
homuncio.  litteras  ad  te  dare  non  verear.  Non  enim  tu  ignotus  es 
vicissim  aut  obscurus.  qui  tot  recte  (ut  modestissime  dicani)  factis, 
dictis,  scriptis  pro  Christo  universis  Christi  fideKbus  innotuisti,  ut  nii- 
randum  non  sit  eum  qui  omnibus  toties  scripsit  Christianis,  a  uiultis 
hoc  soluni  nomine  quod  Christiani  sint,  litteras  item  accipere'. 

Cum  ergo  non  longo  niultuui  intervallo,  et  solo  fere  quod  aiunt 
Leniano  '    lacu  a  te  cognovissem  me  abesse,    rem  quidem  tibi  non  in- 

Virtutis  l  quidem''  is  est  splendor,  ea  est  praestantia,  Pater  observandissime, 
ut  quod  tu  minime'  Lgnoras,  millis  terrarum.  aut  locorum  intervallis  impediri 
possit,  quominus  et  videatur,  et  eos,  a  (]uibus  ])ossidetur,  iis  etiam  reddat 
conspicuos  et  amabiles,  qui.  quamvis  quid  i])sa  sit  virtus  ignorantd,  virtutis 
tamen  niniieii  lionorant'.  Quo  minus  excusatione  iiinic  indigere  me  reor,  quod 
i;j;notiis  et  oliscurus  liomtmcio  litteras  ad  fce1  «lare  non  verear.  Non  enim  tn 
vicissiiu  ignotus  es  aut  obscurus;  sed  quie  fcot  rebus,  ut  modestissime h  Loquar, 
hactenus  pro  Cbristo  ^cstis.  dictis,  scri|itis.  tmiversis  Cbristi  fidelibus  innotuistd, 
ut  mirandum  non  sit.  eum,  qui  universis  fcoties  scripsit  Christianis,  a  multis. 
Iioc  soliiiu  nomine  quod  Christiani  sint,  epistolas  Ltem  accipere'. 

Cum  ergo  non  Lohgo  admodum  intervallo  et  solo  propemodum  Lemanokl 
laiu    a    te  tne  abesse  cognovissem,    rem    til»i  quidem*non  Lngratam,  mihi  vero 

;>  i  fiins  scriptutji  irtit:  Minil>rris  foreitan  .  .  .  Deindi  :  Haesi  aliquantulum  dubius  animo,  con- 
Bcntaneumne  essei   mode&tiac  legibus  si  litterae  ad  te,  ignotus  et  obscurus  homuncio     .  b)   /Wn 

,r    gqq,  ii, ,n  posuit  Mackey  c)  omnium  minime  Ma.         <\    ignoreni  M<t         c)  Primum  erat  serip- 

iitm:  qui   ve\  ipsi  a  virtute  possidentur,  \ <  I  virtutia  desiderio  teneantur.        t'  Primum  seriplum  erat : 
hi     •    litteria  tuam  humanitatem  g)  //•»■  v    «""  poeuit  .)/".         I11  moderatissime  Migne,   Vivis. 

\)  :ic-ci|ii;ii   .)/"      1'iitnttiii  iittt,  t/titii/,1  erunt  verbq:  Accedil   quod   peculiare  ih~  mihi   scribendi  Fuil 

k)    qUOd    :iillllt.    I.cin; \h. 


1    Lar  de  («eneve 


T ne  21.  lulii   1595.  40;; 

gratam,  niilii  vero  in  posterum  longe  utilissimam  facturum  ixistima- 
verim  si  qui  praesens  uequeo,  absens  per  litteras,  commodum  aliquando 
de  rebus  el  dubitationibus  theologicis  interrogarem,  ei  docentem  t<-  per 
litteras  item  interdum  accedirem.  Scriptum  esl  enim:  tnterroga 
generationem  pristinam  <it  rjiligen-ter  investiga  patrum 
memoriam,  ei  ipsi  docebunl  te;  loquentur  til»i.  el  de 
cord  e  s  u  <>   pro  fe  i*en  t  <•  1  <m|  u  i  a  '. 

En  igitur  nonum  jam  ago  mensem  inter  haereticos,  ei  in  tanta 
Hiesse  octo  tantum  spicas  in  arcam[?]'  Dominicam  inferre  potui;  summo 
Dei  beneficio,  quippe  <|iii  non  tam  sim  operarius2  quam  operariorum 
prodromus.  ln  iis  Petrus  Poncetus,  jurisconsultus  eruditus  sane,  e\ 
quod  ;i<l  haeresim  spectat  etiam  Calviniano  ministro  loci '  Longe  doctior. 

in  posterura  longe  utilissimam  facturum  existimari,  si  qui  praesens  nequeo  fa- 
miliarius.  per  litteras  absens  interrogarem,  et  docentem  te  per  litteras  item 
interdum  audirem  pro  tua  in  proximos  charitate.  Sic  enim  scriptum  est: 
Enterroga  generationem  pristinam  et  diligenter  investiga 
patrum  memoriam,  et  ipsi  docebunt  te,  loquentur  tibi.  et  <1  e 
corde    su<>    proferent   eloquia'1.    Job  8,  v.  81'. 

En  igitur  nonus  agitur  hic  mensis,  quo  sum  inter  haereticos  hos  Thono- 
oienses,  iussu  Reverendissimi  Gebennensis  d,  ut.  quiae  nulla  vi  atl  caulas  Ecclesiae 
eos  reduci  vult  Serennissimus  Allobrogus1  Princeps,  pro  pacto  cum  Bernensibus 
eam  in  sententiam  facto,  videam  etiam  atque  etiam  num  iis^  atl  Christum  con- 
vertendis  verbo  et  colloquiis  sit  aliquis  locus,  quem  ubi  nactus  fuero,  immittet 
in  messem  hanc  idoneos  plerosque,  tum  alios  quidem,  tum  etiam  ex  vestra 
Societate  operarios1'2.  Haec'[?]  vero  rem  omnino  in  multos  lios  dies  protra- 
huntk.  Princeps1,  cuius  tamen  auctoritate  res  incoepta"1.  qtiod  aliis  rebus  [sit] " 
impeditus,  nullam  huic  rei  dat  operam.  Inter  rumores  belhcos  metuunt  incolae, 
ne  si  iterum  Bernensium  aut  Gebennensium  in  nos  explicentur  arma.  et  non 
solum"  ad  Ecclesiam  redeatp  aliquis  (quod  se  nunquam  facturos  pollicentur 
omnes  .  sed  tantum  aures  catholicis  theologis  dederit.  is  pessime  et  crudelis- 
sinu'11  ab  iis  excipiatur. 

Non  commisi  tamen  quin  pro  mea  tenuitate  conciones  singulis  dominicis 
diebus  bis  saltem  haberem.  et  quidem  in  templo  publice,  quo  veluti'  prodromus 
aliis  verbo  et  operes  potentioribus * 3  viam  aperirem.  Pauci  tantum  qui  super- 
sunt  catholici  ea  re "  recreati  [sunt] v :  haereticorum  nullus  propemodum  accessit 
unquam,  nisi  videndi  me  potius  (est  enim  genus  hominum  curiosum).  quam 
audiendi  gratia.  Dei  interim  beneficio  factum  est.  ut  aliquot  animae,  octo  ni- 
mirum.  his"  novem  mensibus  Christo  nomen  reddiderint.  In  his"  Petrus  Pon- 
tftus.  Jurisconsultus  eruditus  sane,  et  quod  ad  haeresim  spectat.  etiam  ministro  ' 

a)  Quae  sequuntur,  usqitf  m/  v.  8  incl.,  nrm  sunt  apud  Mi.  V.  b)  Mn.  non  hie,  sed  in  margiin 
posuit:  Job,  VIII.  8.  10.  c)  Sic  Ma.;  corrioendum  esse  puto:  aream.  <l:>  I{.,m  Antistitis  Gebenen- 
~is  Mn.  o  quando  Ma.  f)  Rectius  Ma.  Mi.  I'..-  Allobrogum.  g)  ris  Mi.  V.  li  M".  in  mar- 
gine:  Matt.,  IX.  ult.  i)  Tta  recte,  pufo,  Ma.;  Boero  in  itim  apogr.:  Nec;  in  altero:  Nmu-.-  Mi.  V.: 
u<«-  k>  protrahent  Mi.  V.  I)  Primum  scriptum  erat:  Princeps,  rum  absit.  ,  m)  inceptae  Mi  V 
n)  IIiii-  v.  supplevi  <•./•   Ma.  Mi.   V.  <>)  modo  Ma.  p)  veniat  Mi.    V.  <|    /'<"<  <<■.  *</</.  desuni 

iipmi  Mu.        r)  vclut   Mi.    r.  b)  opere  <•<   verbo  Mi.   V.         t)  Mn.  in  marg-ine:  Cf.  Lucae,  ult.,  1«. 

ii)  //<«■  <■    deest  ii/iini  Mi  \  ■  Hoc  <\  suppletum  est,  <</</«<    recte,  <<  .)/<<.         w    iis  Mn    Mi.    V. 


1   [ob  8,  8  10.  -  n\  m  9,  37  38;  Lc  10,  2;   1  Tim  5,   L8. 

C\\  Lc  24.   19.  4  Ludovico  Virel     Hammon   I    186). 

26 


404  2341.  Sanctus  Franciscus  Salesius  Canisio. 

Quem  eum  antiquitatis  authoritate  non  nihil  moveri  viderem  inter  fa- 
miliaria  eolloquia.  porrexi  tuum  illud  Opus  Cathechisticum,  cum  sententiis 
Patrum  a  Busaeo  fuse  descriptis ' ;  cujus  lectione  abduci  se  ab  errore 
in  tritain  veteris  Ecclesiae  viam  passus  est,  ac  manus  tandem  dedit: 
quo  etiam  tibi  nomine  plurimum  plurimum  uterque  debemus. 

Cum  vero  nuper  pro  libero  hominis  arbitrio  illud  urgerem  Genes., 
4:  Sul»  te  eiit  appetitus  ejus.  et  tu  dominaberis  illius2, 
objecit  ex  Calvino  voces  (ejus  et  illius)  referri  ad  Abelem,  nimirum 
ut  dicatur  dominaberis  fratris,  non  peccati.  Rationemque  reddebat 
eorum,  Calvino  authore,  quod  relativa  illa  apud  Hebraeos  sint  masculina, 
vocem  autem  Haebraicam  qua  peccatum  exprimitur  esse  foemininam3. 
Huic  nimirum  rationi  refellendae,  etiam  adhibita  Bellarmini  opera,  satis 

longe  do.ctior.  Quem  cnm  antiquitatis  auetoritate  nonnihil  moveri  viderem  et 
saltem  torqueri,  explicavi  opus  tuum  illud  Catechisticum  cum  auctoritatibus, 
sententiisque  Patrum  a  Busaeo  deseriptis x,  cuius  lectione  sensim  ab  errore 
abduci  se  in  tritam  veteris  Ecclesiae  viam  passus  est,  manusque  tandom  dedit : 
quo  etiam  nomine  plurimum  uterque  tibi  debemus. 

Is  autem.  cum  nuper  pro  libero  hominis  arhitrio  urgerem  locum  Genes.  4  '. 
Sub  te  erit  appetitus  eius  et  tu  dominaberis  illius-.  ohiecit  re- 
ferri  voces  eius  et  illius  ad  Abelem,  ninuriun  dominaheris  fratris,  non  peccati. 
Rationemque  ex  Calvino  reddebat.  quod  in  hehraeo  relativa  illa  sint  masculina, 
peccatum  vero  apud  hebraeos  foeminina  voce  exprimatur8.  Ego  vero  inter- 
pretationem  catholicam  satis  confirmavi.  sed  obiectionem  clare  refellere  non 
potui.  quippe  (jui  lihris  hic  caream  necessariis.  Advexi  namque  pauca  tantum ' . 
ut  fit,  praecipua  de  huius  sectae c  controversiis  volumina :  inter  caetera  quidemd 
Bellarmini  opus  illud  illustre  Controversiarum,  quem  dum  hac  in  difficultate 
consulo.  non  satis  loci  nodum  explicuisse e  comperio,  dum  de  cohaerentia  rela- 

a)  itfor.   >;i  margine:  Vers    7      .\j,n,l  M,     r.  deesl  4  b  i  tantunimodo  .1/".  c)  Beculi   Ma. 

d)  iiiu   r.  iii, „  est  ii/n, ,1  m;     r.        e)     lori*  nodmn  explicasse  Mi  ;  loci  nodum  explicasse    r 

1  Cf.  Can.  \\\  326  766.  3  Gn  4.  7. 

'■  Calcimts  in  rlnstitutione  Religionis  Christianae"  a.  l-V»!1  a  se  recognita  1.2, 
ii.  16  :  „Citant  ex  Genesi  sententiam  illam  \.  7  :  sub  te  erii  appetitus  eius,  ei  tn 
dominaberis  illi:  quam  de  peccato  interpretantur,  ac  si  Cain  promitteret  Dominus, 
iioii  fore  in  animo  eius  vim  superiorem  peccati,  si  in  eo  perdomando  laborare  vellet. 
Nos  autem  magis  congruere  dicimus  ordini  orationis,  ut  de  Ahele  accipiatur  hoc 
(lictuin.  Illic  ciiiin  iiii<|uitatcni  invidiae  quam  in  fratrem  Cain  conceperat,  arguere 
propositum  est  Deo.  (d  facit  duplici  ratione:  quod  frustra  meditabatur  scelus  quo 
fratrem  praecellerei  apud  Deum,  apud  quem  nullus  esi  honor  uisi  iustitiae;  deinde 
(|iio(l  niiniiuii  ingratus  essei  iam  accepto  I>ci  beneficio,  qm  ne  subiectum  quidem 
siio  imperio  fratrem  ferre  posset.  .  .  .  Ei  res  ipsa  ei  ratio  grammatioae  postulant, 
comparationem  fieri  Caini  ei  Abelis:  quia  primogenitus  frater  minori  posthabitus 
noii  fuisset,  uisi  proprio  scelere  deterior" :  loannis  Calrini  [nstitutio  Religionis  Chri- 
stianae  Opera,  edd.  67.  Banm,  /■.'.  Cunitz,  /■.'.  Eeuss,  Vol.  II.  Brnnsvigae  lsti!».  244). 
Similiter  Calrinus  loquitur  in  „Commentariis  in  quinque  libros  Mosis"  P.  I.  in  Gen.4,7: 
ubi  etiam  planis  verbis  scribit:  „ln  hebraico  peccati*  nomine,  apponitur  feminei 
generis  nota:  haec  autem  relativa  duo  [i.  e.  cius.  illij  masculina  simt"  Opera  I.  c. 
XXIII   !M). 


Tonone  21.  lulii   1595.  405 

esse  aon  potui '.  lilnis  autem  in  i<l  necessariis  hic  careo,  quod  paucos 
tantum  de  controversiis  hujus  saeculi,  ut  fit,  mecum  attulerim.  Eujus 
ergo  phrasis  Baebraicae  interpretationem,  a  peritissimo  nimirum  <-t 
humanissimo  doctore,  rudis  et  incultus  tirunculus  postulo,  <t  tua  in 
proximos  omnes  adjuvandos  propensione  fretus  expecto 

Quodque  reliquum  est,  Deus  optimus  maximus  venerandam  tuam 
canitiem  quam  diutissime  reipublicae  Christianae  servel  incolumem; 
at[?]'  tu  me,  quod  e  vestra  societate  jampridem  fecil  Antonius  Posse- 
\imis  ;.  in  humillimum,  quaeso,  ei  addictissimum  servum  habeto  et  filium 
in  Christo.  Huniilliinus  servus 

Feanciscvs  De  Sales, 
Ecclesiae  Cathedralis  S."  Petri  Grebennen. 
Praepositus  indignus. 
Tononi,   12  calend.  Augusti,   anno  millesimo  quingentesimo  nona- 
gesimo  quinto1'. 

Observandisshno  et  plurimum  Reverendo  in  Christo  Patri, 
Patri  Petro  Canisio 
Societatis  Jesu  Theologo  meritissimo. 
Friluirgi. 

tivi  mascutini  ad  nomen  foeniineum. a  nihil  tangitbl.  Quare  cum  bonum  hunc 
virnm  et  ex  auditoribus  meis  catholicum  ad  vos  discedentem  et  moxc  rediturum 
eognovissem,  huius  obiectionis  solutionem  a  te  peritissimo d  et  humanissimo 
doetore  rudis  ego'  tirunculus  petere  constitui,  tua  in  proximos  omnes  iuvandos 
fretus  propensione  -. 

Quod  reliquum  est,  Deus  Opt.  Max.  venerandam  canitiem  tuam  quam 
diutissime  reipubKcae  christianae  servet  incolumem,  et  tu  me.  quod  e  vestra 
societate  Antonius  Possevinus  iam  pridem  fecit3,  in  humillimum  habeto  servum 
in  Christo  et  filiumg.  Iunii  1595  [?] '.  Franciscus  Salesius  Praepositus  Ecclesiae 
Gebennensis. 

a)  femininum  Mi. ;  foemininum  V  l>!  relativi  foeminini  ail  nomen  masculinum  niliil  agit  M</. 
<•)  moxque  Ma.  Mi.  V.  d)  huius  a  te  quaestionis  solutionem,  ;i  peritissimo  nimirum  magistro  Mu. 
e)  lloc  v.  non  i>nsnil  Ma.  f)  Sic  Ma.  ;  dixerim  tamen,  S.  Vrancisctim  aut  et,  aut  ac  scripsisse.  g)  Quae 
sequuntur,  a  Ma.  non  sunt  posita,  praeter:  FBANCIS  .     .    Apud  Mi.   V .  omnino  non  sunt.  10  Haee 

itu  posui,  ijniu  in  „(Euvres"  ita  scripta  sunt.  Ceterum  vidi  epistulam  autographam  S.  Vrancisci  Salesii 
et  Facsimile,  quod  vocatur,  alius  epistulat  eius  manu  scriplae.  Cirobiqttt  eiusnomen  litteris  minusculis, 
praeter  litteras  initiales,  scriptum  et  annus  numeris,  non  verbis  indicattts  est  (Cod.  „Epp.  I'.rf.  1"  f.  127 
194).  i)  llur  tempus  est  in  tttroque  apographo  boeriano.     Mackey   vero    commentario  nullum  tempus 

ascriptum  esse  significat;  neque  dttae  illae  editiones  parisienses  tempus  habent.  Fortasst  Boero  •  .r  ipsis 
rebus,  ijims  Franciscus  scripsit,  collegit,  eum  m.  Tunio  a.  1595  scripsisse  ideoque  Imr  temptts  commen- 
tario  addidit. 

1  Bellarminus  in  BControversiis",  ubi  .<!<•  gratia  et  libero  arbitrio"  agebat, 
I.  o,  c.  2'2.  commemoravit  quidem  et  refellit  Calvinum  liiuic  locum  de  A.bele  inter- 
pretatum,  sed  argumenti,  quod  ex  verbi  hebraici  „peccatum"  genere  feminino  ducitur, 
nnllam  fecit  mentionem,  quamquam  linguae  hebraicae  valde  peritus  erat ;  niins  etiam 
edidit  institutiones  grammaticas  {Rob.  BdlarniiniS.  .1.  Disputationum  de  Controversiis 
Christianae  Fidei  adversus  huiiis  temporis  haereticos  Tomus  tcitins.  [ngolstadii  1593, 
S29-  -831).  -  Vide,  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 

3  Possevinus  Francisco  in  aniversitate  patavina  disciplinae  iuris  et  theologiae 
operam  danti  a  sacris  confessionibus  fuerat:  Leben  <les  heiligen  Franz  von  Sales, 
aus  dem  Franzosischeu  iibersetzt  vmi  l.  C.  Laget;  I.  Regensburg  1871,  49—50. 


406     2342.  Mich.  Eberlin  Can.  Aest.  1595.    2343.  Can.  Mich.  Eberlin.  8.  Oct.  1595. 

Quid  Canisius  responderit,  ignotum  o>r.  De  loco  autem  illo  sacrae  Scripturae 
haec  potuit  respondere :  In  textu  hebraico  ita  legitur  Gen.  4,  6  7  :  .  Kt  dixit  Dominus 
ad  Cain  :  Quare  irasceris  et  quare  cecidit  =prae  tristitia  demissa  est  facies  tuaV 
Nonne,  si  bene  agis,  est  erectio  =  erecto  capite  incedis  '.J  si  vero  non  bene  agis,  ad 
ianuam  peccatum  cubat,  et  versus  te  est  appetitus  eius,  sed  tu  dominaberis  eius." 
Verba  „versus  te  est  appetitus  eius,  sed  tu  dominaberis  eius"  it~  "•£*"  ""-tn 
i_."~?U373Pi  r"r~"S" )  a  plerisque  interpretibus  ad  peccatum  seu  concupiscentiaro  referun- 
tur,  quod  ad  nullum  aliud  nomen  apte  referri  posse  videantur.  Imprimis  multi  catholici, 
postquam  cum  heterodoxis  de  hominum  libero  arbitrio  disputari  coepturo  erat,  huic 
interpretationi  favebant.  Proferuntur  eius  patroni  ex  PatribusSs.  Ambrosius,  Augustinus, 
Hieronymus,  ex  interpretibus  posterioribus  S.  Rhabanus  Maurus,  Rupertus  Tuitiensis, 
S.  Beda,  Alcuinus,  ex  recentioribus  Sa,  Estius,  Mariana,  Malvenda,  Menochius, 
Tirinus,  Gordon,  Smits  0.  K.  M..  Wouters  0.  S.  Aug.,  Tappehorn,  Neteler,  Hoberg, 
Crampon,  Murillo,  ;ilii.  ex  protestantibus  Etosenmuller,  Delitzsch,  Keil,  Tuch-Amold. 
Knobel,  alii,  ex  Hebraeis  Targum  Hierosolymitanum  et  Pseudo-Jonathani,  Raschi, 
;ilii  uiiilti.  Inest  tamcn  iu  tcxtu  hebraico  difficultas  quaedam,  quae  alteraro  loci 
interpretationem  peperit,  atque  haec  quoque  semper  suos,  pauciores  tamen,  defen- 
sores  habebat.  Quia  enim  vox  hebraica  „chattath"  peccaturo  est  generis  feminini, 
pronomina  vero  illa  appetitus  _eius".  dominaberis  „eius"  generis  sunt  masculini, 
haec  haud  ita  facile  ad  peccatura  referuntur.  Exstant  igitur  duae  loci  explica- 
tiones:  <jui  pi'onomina  illa  ad  peccatum  referunt,  affinnant,  „praedicatum",  quod 
de  „subiecto"  ..cliattatlr  sive  „peccatum"  enuntiatur,  esse  generis  masculini  ct 
significare  bestiam  cubantem  r6b£c;  est  nomen  arabicum  eiusdem  radicis  „rabi<j'' 
sivc  .raliliac".  quod  leonem  significat),  atque  ad  hoc  nomen  masculinuro  pronomina 
illa  masculina  referri,  ita  ut  dicatur:  „Peccatum  est  bestia  ad  ianuaro  cubans,  cuius 
cupido  est  ad  te  vorandum  .  sed  quam  tu  potes  et  debes  domare.*1  Alii  vero 
pronomina  illa  referimt  ad  Abel,  dicentes,  verbis  illis  Caino  confirroari  a  Deo  iura 
primogeniturae  et  excellentiae  super  Abel  fratrem,  ita  ut  Caino  de  AbeJ  dicatur: 
.. Dcsidciium  vel:  amor  eius  erit  versus  te,  et  tu  dominaberis  eius."  Ita  e.  g.  S.  I<>- 
annes  Chrysostomus  hom.  18  in  Genesim  [Migne,  V.  gr.  Klil    157  .  Aug.  Cahnet  0.  S.  1!. 

.Kdativuin  .cius"  optimc  refertur  ad  Abelem,  quamquam  in .  propositione  nomen 
Abelis  nequaquam  exprimatur;   facile  enim  intelligimus,    dicta  haec  omnia  occasione 

Miclis.  nec  dc  aliquo  alio  accepisse  Cainum"  :  ln  Gen.  I.  c.  .  /•'/•.  de  Hummelauer  S.  •'.. 
Hugo  Grotius  Annotationes  in  X.  T..  vi\.  i>.  I.  K.  Vogel,  Halae  177.").  I  I5a:  .Si  bene 
egeris,  Abelis  voluntas  tuo  imperio  subiecta  erit,  ut  fratris  minoris*1  .  Versiones 
Anglicanae,  Browne,  alii. 

3342.         MICHAEI.   EBERI.IN,  Societatis  frater  scholasticus,   CANISIO. 

Dilinga  aestate  a.  1.")!»."». 
Yitlc  epistulam  proxiniam,  qua   Canisius  Eberlino  respondit. 

2343.         CANISIUS  "IICHAEL.I   EBERXIN.  Societatis  fratri  scholastico, 

iu  collegio  dilingano  degenti. 

Friburgo   Helvetiorum  8.  Octobris   K">!i.">. 

K.\  apographo  A),  ab  Hippolyto  Guarinonio  medico  clarissimo  scripto  el  sic 
inscripto:  „Exemplar  salutaris  ct  antipestiferae :  sanctisque  item  doctrinis  refertis 
simac  Epistolae,  a  Beato  Patre  Petro  Canisio.  ultimo   senio  scriptae."     Idem  Guari- 

iius  apogi%apho  adnotavit:  „Epistolae  exemplai"  lideliter  ab  autographa  exscriptum, 

cumque  illa  examussim  collatum.  ei  par  el  aequum  esse:  Ego  infrascriptus  attestor, 
el  Caesarea  Palatinatus  fide  atque  authoritate  confirmo,  eiusdemque  sigillo  mnnio. 
Halae  ad  Oenum  .XV.  Maij  •  Anno  Sancto  .1650."  Deinde,  sigillo  maiore  apposito, 
Hubscripsit:  „Hippolytus  Guarinonius  ab  Hoffberg  et  Foldertuni,  Caesareus,  Regijque 
Parthei i>    Halensis  Medicus,    Pontificius    Eques  Auratus,    Comes  PalatJnus,    atque 


2343.  Cariisius  Michaeli   Kberlin.     Friburgo   Helvetiorum  8.  Octobris   1595.     4()7 

Arcbiducalis  Consjliarius  manu  propria".1  Cod.  „Can.  63"  f.  151.  Monochij  in  archivo 
maiore  reipublicae  bavaricae,  Jesuitica  in  genere,  Fasc.  13,  No.  21  I.  exstani  eiusdem 
epistulae  apographa  tria  saeculo,  puto,  XVII.  scripta :  unum  B  in  libello  in  _°,  quod 
habel  ff.  10  paginarum  numeris  Bignata.  |».  1.'!  17:  alteram  ('  in  alio  libello  in  I". 
quod  habel  8  ff.  signata,  f.  6b  8b;  fcertium  l>  in  libello  in  1'.  quod  habet  10  ff.  non 
signata,  f.  71,  lo\  Epistulam  commemorayerunt  Agricola  II.  n.  803  el  Kropf  IV. 
p.  160.  Eiusdem  partem  germanice  reddidil  Janssen  V  '-'  198  L99.  Item  germanice 
posui  epistulae  partem  ra  „Petrus  Canisius"  294. 

/><■  Mansfeldii    /ii    oello   turcico  tnortui   fausta  sorte.     Omnem  spem  in   Deo  col- 
locandam  esse.     Landibus  extollit  Socios  militibus  operatn  praestantes. 

t 

Pax  Christi  nobis  aeterna  dilecte  frater. 
Recreas  me  literis  et  imaginibus,  huc  transmissis :  placent  et  fre- 
quentes  patrum,  fratrumque  salutationes  quas  denuntias  ■  gaudeo  nostros 
in  Transyluaniam  incolumes  peruenisse,  ac  eorum  aduentum  laete 
a  niultis  exceptum  fuisse2.  Cur  uero  Mansfeldij  siue  Comitis,  siue 
Ducis  mortem  acerbe  deploras  ? 3  cum  huius  animae  feliciter  acturn  esse 
putemus  •  quoniam  Catholicus:  et  sacramentis  Ecclesiae  munitus  e  uiuis ' 
decessit.  meliore,  coelestique  uita  dignus,  quod  se  totum  Christo  Ec- 
clesiaeque  deuouisset,  paratus  et  suum  fundere1'  sanguinem,  si  Deo 
summo  ita  uismu  fuisset.  Morte  sua  nobis  consuluit,  ut  salutem  Im- 
peiij.  non  homini,  sed  Reip.  authori  uindicique  Christo  feramus  acceptam. 
Si  ex  huius'  aut  illius  Principis  uirtute  pendere  consultum  esset,  Rex 
inclytus  ille  non  caneret:  Nolite  confidere  in  principibus  ne- 
(|iic  in  filijs  hominum,  in  quibus  non  est  salus4.  DEo  igitur 
lmmanae  uitae  ac  mortis  Principi  contidamus.  totius  belli  quod  geritur. 

a)  vit.i  H  J>  b)  effiindere  B  l> 

'  Hippolytus  ( i-uarinohi  1571  liir)4  tridentinus,  in  Societatis  collegio  pragensi 
<'t  in  familia  S.  Caroli  Borromaei  institutus,  ex  clarioribus  sui  temporis  medicis  fuit. 
Libro  ,Die  Grewel  der  Verwustung  menschlichen  Geschlechts"  a.  KilO  Ingolstadii 
edito  publicam  valetudinis  curam  egregie  iuvit.  Idein  opus  magnam  Laudem  assecu- 
tum  est  eo,  quOd  ad  mores  aetatis  illius  cognoscendos  utilissimum  est.  De  herbaria 
quoque  re  Guarinonus  bene  est  meritus.  Halae  congregationi  marianae  civium,  cuius 
praefectum  agebat,  gloriae  fuit.  Nam  sacramenta  et  rosarium  frequentabat.  Ieiunium 
sacrae  Quadragesimae  usque  ad  aetatis  annum  octogesimum  tertium,  quo  vita  ex- 
cessit,  religiose  servabat.  Pestilentiae  tempore  aegrotos  forti  animo  magnaque  dili- 
gentia  curabat.  Canisium  adeo  Colebat,  ut  quotannis  diem,  quo  ille  mortuus  erat, 
cum  suis  ageret  festum  ./'//.•.  Schntid  S.  J.,  Heiliger  Ehren-Glantz  der  Gefiirstetem 
Gxafischafft  Tyrol  IV.  Augsburg  1732.  54  66;  Janssen  V  "'  192  L93;  VII1  '' 
353  363—367;  Der  Senclbote  des  g5ttlichen  Herzens  Jesu,  21.  Jahrg.,  Lnnsbruck  1885, 
334     337  . 

-'  Socii  circa  m.  Maium  a.  1595  in  TranssilVaniam,  unde  aliquot  annis  ante  eiecti 
erant,  a  Sigismundo   Bathorio  principe  reducti  suni    luvencius  I.  \'2.  a.  L33). 

Carolus  comes  Mansfeldius,  summus  dux  exercitus  caesarei  in  Hungaria  contra 
Turcas  pugnantis,  cum  Strigonium  expugnassel  et  insignem  victoriam  reportasset, 
morbo  ex  proelii  defatigatione  colleCto  circa  medium  m.  A.ugustum  exstinctus  erat 
Nic.  Isthuanffius,  Regni  Hungarici   Historia,  Coloniae  A.grippinae   L685,    L26     l"_'l»  . 

'  l's  145,  '1  3.  Psalmo  huic  in  Vulgata  Aggaei  et  Zachariae  nomina  inscripta 
sunt :  quare  horum  tempore  conscriptus,  non  a   Davide  compositus  esse  videtur. 


408     2343.  Canisius  Michaeli  Eberlin.    Friburgo  Helvetiorum  8.  Octobris  1595. 

uictoriam  illi  committamus.  qui  suauiter  cuncta  disponit  '.  et 
cum  tide  rogatus  a  nmltis.  libenter  exaudit  orantes.  Quid  Juda  Macha- 
baeo  et  inter  fratres  maximo.  fortius.  ac  admirabilius ?  Xonne  gladio 
extinctus  perijt?  Sed  statim  substituti  sunt  illi  fratres  ad  populum  Dei 
propugnandum  -.  Laude  sua  neutiquam  fraudandi  sunt  siue  Germani,  siue 
Jtali  milites.  qui  sincere  et  animose  pro  Imperio  pugnant,  seque  totos 
opponunt  impio  Machumetismo,  et  ueram  defendunt  religionem3.  Ego 
uero  nostros  inprimis  commendo,  qui  sacra  obedientia  duce  uersantur 
inter  medios  milites,  omnemque  illis  humanitatem  impendunt.  Habent 
sane  praeclaram  exercendae  uirtutis  occasionem,  potissimum  uero  pa- 
tientiae.  siue  cibum.  siue  lectum,  siue  hospitium  spectes:  non  sibi  sed 
alijs  die  nocteque  uiuunt  et  uacant.  omnia  bona  sua  secum  portant4, 
in  c  r a s t  i n u m  solliciti  n o n  s u nt 5 ,  et  pro  benefactis  saepe 
probra  reportant,  nec  desinunt  tamen  de  maledicis  bene  mereri.  Quare 
scholam  philosophiae  et  Christianae  uirtutis  non  in  Oollegijs  tantum. 
sed  etiam  in  bellis  offerri  nobis  existimemus.  Christumque  ipsum  in 
miseris  homuncionibus.  frequenter  et  inimicis  Crucis  Domini6 
discamus  ampleeti.  Properent  alij  cupidi  ad  choraeas,  nuptias.  epulas. 
et  uoluptates :  nos  pro  beneficio  magno  ducamus  ad  calamitosos  milites 
extrudi,  et  spiculis  gladijsque  Turcarum  obijci,  ut  neglecta  Sanctae 
Keligionis  ofticia.  quae  in  collegijs  non  raro  praetermittinms,  loqua- 
citatem  silentio.  intemperantiam  abstinentia,  torporem  alacritate  dilu- 
amus  •  praecipue  autem  charitatis  legem  antea  uiolatam.  hac  ratione 
minimis  Christi  membris  declarare  conemur  '.  Doleo  mihi  per  aetatem 
non  licere,  ut  ad  speciosam,  et  salutarem  hanc  messem  colendam  ex- 
trudar,  partemque  aliquam  cum  nostris  in  Vngarico  bello  certantibus 
adipiscar.  QuOd  si  sapitis.  et  secundum  spiritum,  non  autem  iuxta 
carnem  iudicatis,  ad  hoc  nouum.  nostrisque  fratribus  inusitatum*  militiae 
genus  audacter  adspirate,  ut  studiorum  uestrorumb,  quae  tot  annos 
absumunt,  fructus  apud  illas  appareat,  qui  praesentem  charitatis  uestrae 
operam.  uelut  necessariam  suis  morbis,  ac  uulneribus  expetunt  medi- 
cinam.  Verum  isthaec  ego  pluribus  persequor,  non  ut  doceam  im- 
peritos,  sed  ut  sapientes,  et  scientes  moneam  uti  foro,  sieut  uulgo 
iuquiunt.  nostramque  uocationem  cum  solida  uirtutum  exercitatione 
coniungere  in  Christo  IKSY  Domino  nostro8.    Bene  ualete  fratres, 

:i    .i  BCD:  usitatum;  aed  /'■'"  v,,,^, ,,/;,/  ,,-,„;/,  ,,/  /,,„,,/„,    inusitatum.        b    nostrorum  />. 


1  Sap  8,  1.  Cf.   1  Mach  9,   18  28     33;   14.  17  18. 

Clemens  VIII.  loooo  militvun  in  rlimgariam  miserat,  quibus,  praeter  aliorum 
ordinum  religiosos,   1  1  Socios  atkliderat.    Etiam  Ferdinandus  I.  magnus  dux  Etruriae 

lem  copias  cum  Sociis  aliquot  miseral    lurencius  I.  16,  u.  24  . 

1  lii^s.    uiiiis   es    septem    sapientibus,   ;i|>ikI  Ciceronem:    „Omnia    mecum  poito 
mea"    Paradoxa  I.   L,  8);  el  apud  Valerium  Maximum:  „Ego  vero  bona  mea  mecum 
porto"    Factorum  ac  dictorum  mirabilium  I.  7.  c.  '_'  externa  . 
\lt  6,  34.  1'hil  3,  18.  I T.  Mt  25,  40. 

8  Etom  6,  23;  s.  39;   1  Cor  15,  :.l  ;  Eph  3,   11. 


2344.  Can.  Busaeo.  S.  J.   2345.  Eberlin  Can.    2346.  Can.  Lucio  S.  J.    Ai L595.     4()«i 

et  pro  seniore  rogate  Dominum,  ut  desinam  inutilis  esse  senex.     Fri- 
burgi  Heluetiorum  .8.  octobris  L595.     Salutabis  ex  me  P.  Saluium. 
Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius  manu  propria. 

Chariss.  in  Christo  fratri  Michaeli  Eberio  Societatis  IKsv 

I  ulingae. 

Guarinonius  apographo,  «{ u<>  modo  usus  sum,  sua  manu  praeposuit  BFidelem 
Gratiarum  A.ctionem"  pro  beneficiis  Canisii  intercessione  a  Deo  acceptis,  in  qua  de 
ips;i  hac  epistula  haecnarrat:  „Cum  binae  pestes  totam  Oeniuallein :  sed  fere  atrocius 
hanc  vrbem  haberent,  ciuibus  el  populo  enormiter  depopulatam.  In  liis  quippe  utrius- 
que:  ciun  Anni  Hill1"'.  t inii  tricesimi  quarti:  nt  nullo  me  titulo  vrbi  obstrictum, 
scd  liberum,  i>i<>  illius  et  oppidi  Suacensis,  ei  conterminorum  pagorum  salute,  ob- 
tulissem:  muniui  me  Epistola  Beati  Patris  Petri  Canisij  dextere  universim  et  integre 
scripta,  eaque  pectori  pro  lorica  appensa,  trucem  me,  truci  pesti  cordatum  obieci : 
nil  uirulentum  eius  habitum,  nil  Lazaretum  indies  ad  fores  uisitatum,  nil  chyr- 
nrgorum  ibidem  degentium:  nil  singula  infectorum  extra  urbem  tuguria:  muito- 
que  iiiiiius  duorum  perillustrium  heroica  uirtute  et  charitate  RR.  Patrum,  e  collegio 
in  hortum  proxime  suburbanum .  in  pestiferorum  sacra  obsequia  proscriptorum  : 
R.  Patris  Georgij  Winkhler,  et  N.  Nidermayr,  consortia  ueritus:  cum  R.  Pater  Wmkhler, 
meus  ;i  confessionibus  Pater  spiritualis,  decliuibus  in  hortum  gradibus  pro  confessu> 
uali  ad  me  audiendum  uteretur;  liis  utrisque  a  prima  peste  in  eadem  horti  domo: 
Hoc  in  inferiori :  R.  Patre  Nidermayr  in  superiori  contignatione,  uita  gloriose  functis. 
Eadem  armatura,  ut  praedictum  cst.  truculentae  me  pesti  .anni  Ifl.^^.''  intrepidum 
obieci,  adeoque  audacter,  nt  temeritatis  a  uonnullis  arguerer,  muniminis  mei,  nimirum 
ignaris.  Accepi  tantae  uirtutis  Epistolam  dono,  ab  eodem  praenominato  R.  Patre 
Michaelea  Eberio,  ad  quem  eam  scripsit  (conscripto  postea  eiusdcm  B.  Patris  senectae 
administro)  et  hoc  niaiori  uirtute  pollentem,  quo  ad  uitae  sanctae  epilogum,  uidelicet 
anno  1595.*°  abs  eo  scripta  est"    Can.  63  f.  150). 

2344.  CANISIUS  P.  IOAXXI  BUSAKO  S.  J.,   theologiae  professori  in 
universitate  moguntina. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  autumnum  a.  1595. 

Vide  exordium  litterarum  2.  Ianuarii  1596  a  Canisio  ad  Busaeum  datarunt 
(infra,  ep.  2350). 

2345.  MICHAE!  EBERL.IN,   Societatis  frater  scholasticus,  CANISIO. 

Dilinga  circa  m.  Novembrem  liilii"). 
Videlitteras  ^.  lanuarii  1596  datas,  per  quas  Canisius  Eberlino  respondit  (infra, 
ep.  2349). 

2346.  CANISIUS  P.  IACOBO  L.UCIO  S.  J.,  parochiae   landsbergensis 
contionatori '.  Friburgo  Helvetiorum  m.  Decembri   1595. 

Ex  apographo  (A)  ante  a.  1631  scripto,  cuius  inscriptionj  alia  manu  saeculi  XVII. 
adnotatuiu    est:    ,t  Copia    literarum    P.  N.  Petri  Canisij,    (|iiariiin    auto^raphum    est 

a)  Micbaelele  autogr. 


1  .1'.  Jacobus  Luzius  Ziegelbachensis  [Ziegelbach,  vicus  prope  Memmingam 
situs,  nunc  wurttembergensis]  an.  45,  fuit  in  Societate  21.  an.,  Praefectus  fuit  scholae 
grammatices,  minister,  et  concionator"  :  *  Catalogus  landsbergensis  a'nni  1587  (G.  Sup. 
19,  II  f.  36b).  ,P.  Iacobus  Lucius  ■  concionator  in  Templo  parochiali  •  praefectus 
templi,  et  confessarius  •  admonitor"  :  *  Catalogus  landsbergensis  anni  1595  6.  Sup.  4A 
f.  107a).  Lucius  (Lutz)  Halae  8,  Landsbergae  18  annos  contionatoris  niunus  obivit. 
Mortuus   est   Landsbergae   a.   1600.     „Inter   continuos   aggestosque    Iabores.    suoiuin 


410     2346.  Canisius  I'.  lacobo  Lucio  S.  .1.    Friburgo  Helvet.  m.  Deeembri  1595. 

penes  R.  P.  Rupertum  Reindel  fngolstadij.  Datae  sunt  in  Decembri,  quatenus  colligi 
potest  ex  superstitibus  literarum  partibus".  Apographum  est  Monachii  in  archivo 
maiore  reipublicae  bavaricae,  .(es.  in  gen.,  Fasc.  13,  No.  214,  in  folio  in  2°,  separato. 
In  eiusdem  fasciculi  numerique  libello  in  4"  non  conglutinato,  p.  9  1 1.  est  alterum  apo- 
graphum  B  .  Tertium  C  .  saeculo  X \' 1 1 .  scriptum,  exstat  in  Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  Ili8. 
Noviciorutn  tnagistrum  vita  functum  lauclat.  Salutat  magistrum  norum  et  eius 
novicios.   Hos  ad  crucis  amoretn  excitat.   Preces  sacras  petit.   I>i  Hoffaeo  risitatore  scrihit. 

NihiT'  dicam  de  venerando  Patre  Bonauentura,  quem  apud 
vos  tandem  sepultum  esse  audio  ',  ut  praesentibus  ac  futuris  noUitijs 
talis  tantique  Patris  obliuio  nulla  subrepat,  sed  iucunda  potius  ac  im- 
mortalis  memoria  identidem  reuirescat.  Benedictus  Deus,  qui  semen 
serui  sui  Landspergae  tot  annis  prosperauit,  et  praeclaros  eius  conatus 
tam  felici  fine  conclusit,  ut  uiuens  ac  moriens  rarae  pietatis  ediderii 
specimen.  Scribo  nunc  ad  veterem  amicum.  imo  Fratrem.  per  quem 
ex  animo  gratulor  nouo  Kectori  atque  Magistro  P.  Roberto  Reindelio2, 
Deumque  rogo,  ut  susceptum  onus  ac  munus  benedicente  domino  feli- 
citer  administret.  Pergratum  est  mihi,  tam  frequentem  apud  vos  nu- 
merum  esse  tyronum  JESYI:!.  quos  omnes  percupio  non  solum  dici, 
sed  reipsa  esse  religiosos  mundo  mortuos,  solique  Christo  uiuentes,  ac 
obedientiae  sanctae  deuotos.  ut  illum  Doctorem  gentium  aemulentur, 
cuius  vox  propria  fuit,  Viuo  iam  non  ego,  uiuit  uero  in  me 
christus4,  Milii  absit  gloriari  nisi  in  cruce  domini  nostri 
IESV  christi,  per  quem  niihi  mundus  crucifixus  e&i  ei 
ego  mundo5.  Gratissimum  feceris  Pater.  si  meo  nomine  salutes  Vni- 
uersos,  illisque  nouum  et  felicem  preceris  annum,  quem  in  propria  sui 
abnegatione  et  sancta  circumcisione  ordiantur  atque  consumant 6,    Tot 

;i     /i,,,    .     et  guai   sequuntur,   usque  ad  Pergratum  esi    excl.,    in  C  desunt.  I>'   //'»■  /■    „..,.  esi 

in  C. 

commodorum  osor  acerrimus,  posthabita  per  hyemem  privati  cubiculi  opportunitate, 
eodem  cum  Tyronibus  nostris  hypocausto  est  usus.  Quantumcunque  per  quadra- 
gesimam  Concionum  habendarum  accrescerel  numerus;  niliil  unquam  admittens  edulii, 
communem  omnibus  toleravit  inediam" :   Agricola  II   n.  10li.*>. 

1  V.  Bonaventura  Paradinas  de  quo  Can.  VI  229  2-'i<) .  rector  tirocinii  lands- 
bergensis  el  magister  noviciorum,  Monachii,  quo  valetudinis  recuperandae  causa 
deductus  erat,  5.  Octobris  l.V.'.")  cum  sanctitatis  opinione  mortuus,  Landsbergae  se- 
pultus  est    CS.ip.  H  f.  I09b.     Agricola  II  n.  367     378). 

„P.  Rupertus  Reindl  Passauiensis  [Passau,  urbs  Bavariae]  .30.  an.  in  Martio; 
8.  an.  in  Societate  in  Decemb.  Studuit  iuri  4.  an.,  Philosophiae  3.  an.,  Theol.  3.  an." : 
' Catalogus  ingolstadiensis  anni  1590  (l.  Snp.  19,  III  p.  5).  .1'.  Robertus  Reindelius. 
Socius  P.  Rectoris  quoad  Nouitios,  eorum  praecipue  qiu  latine  nesciunt  •  Consultor.- 
Confessarius  templi  •  Praefectus  lectorum  ad  mensam" :  Catalogus  landsbergensis 
.iiiiii  1594  G.  Sup.  U  f.  97a).  Noviciorum  magister  7  8  annos,  deinde  socius  prae- 
positi  provincialis  5  annos,  postea  „praefectus  rerum  spiritualiam"  in  collegio  ingol- 
stadiensi  per  16  annos  fnit;  mortuus  esi  Ingolstadii  a.  1630.  Eius  praeclaras  virtutes 
enarrarunl  KropflV,  Dec.  9  n.  284  292,  ei  J.  C.  Cordara  S.  J '.,  Historiae  Societatis 
lesu   Pars  sexta,  T.  II.  Romae  1859,  p.  380    381. 

'■  Landsbergae  a.  1594  admissos  esse  24,  ei  totidem  a.  1595  affirmatur  in 
_/.///,  -r/.s-S.x-ietiitis  lesu  «luoi  iiitt  :iim.  >i  iim  M .  D.  XCilU  et  M.D.  XCV".  Neapoli  1604,  181. 

'  Gal  2,  20.  "'  Gal  6,   II. 

"  Kalendis  lanuariis  agitur  dies  festus  Circumcisionis  Domtni. 


"2.'!47.  Canisius  Socio  alicui  coll.  colon.    Friburgo  Helvet.  exeunte  a.  1595.     41  | 

liitae  superioris  annos  e1  sibi,  el  mundo,  veterique  Komini  tribuerunt, 
earni  potius  quam  spiritui  seruientes.  Nunc  tempus  plane"  postulat, 
ut  liberati  a  peccato,  serui  autem  facti  DEo,  fructum 
suuni  habeant  el  facianl  in  sanctificationem,  suaque  membra 
pxhibeant  ad  Justitiae  seruitutem1,  vt  cum  I).  Paulo  loquamur 
Perganl  duntaxal  uti  coeperunt,  seipsos  abnegare,  ac  uincere,  el  re- 
lictis  retibus2  crucinxum  pro  ipsis1'  Dominum  studiose  sectentur, 
oihilque  antiquius  habeant,  quam  cum  germanis  DKI  lilijs  cruci- 
figere  carnem  suam  cum  vitijs  et  concupiscentijs:{.  V^ide 
Pater,  vi  me  seniorem  imbecillum,  tuis.  illorumque  precibus  accurate 
eommendes,  ul  nomen  [ESV  in  me  quoque  glorificetur,  siue  ad  futurum 
annuni  uita,  siue  niors  milii  subeunda  sit.  Solebam  antea,  vti  nosti, 
Xonia  spiritualia  cumc  alibi,  tiun  isthic  emendicare,  quae  si  nunc  im- 
petres  Canisio  tuo,  charitati  et  beneuolentiae  in  me  tuae  gratias  agam 
sedulo.  Praeterea  ex  me  salutatum  uelim  [acobum  seniorem  '.  cuius 
precibus  domino  coinmendari  desidero;  nec  minus  Illustrem  Dominum 
Comitem,  eiusque  Generosam  coniugem":  utrique  prospera  precor  0111- 
hia.  Verum  de  statu  Collegij  uestri,  et  de  Concionum  fructibus,  cupio 
per  litteras  admoneri.  K.  P.  Visitator6  munus  hic  suum  obiuita,  el  de 
toto  collegio  meiitus  est  optime,  ut  ei  plurimum  debeamus.  Nunc  idem 
Oenipontum  properat  duce  Christo,  Landspergam  quoque  venturus,  ut 
suis  Filijs  lecte'  consulat,  suamque  paternam  charitatem  declaret  singulis. 
Ora  Doniinuni  pro  Friburgensibus r,  v\  messem  spiritualem  quae  vobis 
obtigit,  excole8. 

,f  Reuerendo   in   Christo    Patri    P.  Iacobo   Lucio,   Societatis  .1ESV 

( 'oncionatori.      Landspergae ''. 

3347.        CANISIUS  SOC'I«  AMC'1'I  collegii  coloniensis. 

Fiil»ui!j,()  Helvetiorunj  exeilnte  a.  1595. 
I)c  Hoffaeo    visitatore,   protestantium   in  doctrina    inconstantia}   precibus  pro  se 
faciendis. 

f/i  codicem  quendam  /'.  Claudii  I<iii  S.  J.  (sign.  „V.  (>7UJ,  quo 
Canisius  per  muUum  tempus  usque  ad  annum  1595  usus  est,  im- 
positus  est  <(h  ipso,  nt  videtur,  Canisio  pars  litterarum,  pcr  <jikis  ipse 
Friburgo  Heluetiorum  <i.  1595  <id  epistulam  <<  Socio  aliquo  c<)l/<</ii  colo- 
niensis  <<<!  se  <l<<t<<m  vel  respondit  vel  saltem  respondere  voluit ;  id  quod 

n    sane  C.  b)  illis  C.  c)  fcum  C  <\>  obiji  C.  e)  rite  C.  t'1  hi  C  sequitur:  in 

medio  .        nersantibus  ■  Sttpplendum  fuerit:   luporum,  vel:  haerefcicorum,  n-i .-  sectarionim.  ^i  ln 

.1  j:  r  sequitur:  Decemb  1595.  Haec,  etsi  versa  esse  videntur,  nan  <i  Canisio,  ■•"■!/  <ih  <■<>.  </<<:  <  vemplum 
.1  scripsit,  <<<!<l!t<<  esse  ostendunt  <•/.  </«<<<.  ni  supra  nntatum  est,  insrriptioni  huius  exempli  ascripta 
snnt.         h  i  /,-  i    /,<<<  r.  inscriptio  deest. 

1   Rom  6,   l!i  -2-2.  '   Mt   4.  22;  Mc   1.    L8.  Gai  5,  24. 

'  „Coadiutores  Temporales  •  [acobus  Biruua  ■  subminister  •  Jnfinnarius.  manu- 
ducit  etiam  Nouitios  ad  exercitia  corporalia" :  *  Catalogus  landsbergensis  anni  1595 
<!.  Siip.  44  f.  107'.     De  boc  fratre  laico  v.  Can.  IV  460    461. 

5  Swicardum  ;ili  Elelfenstein  et  Mariam  ;i  Zollern,  tirocinii  landsbergensis  funda- 
tores:  v.  Can.  \'ll   795.  ,:   Paulus  Hoffaeus    Duhr,  Jes.  I   789). 


412  2348.  Canisius  Sociis  collegii  S.  J.  oenipontani. 

ij-  ij).<(i  iUa  parte  cognoscitur ;  est  autem  haec  litterarum  iUarum,  quae 
unius  paginae  in  V"  fuerant,  pars  fere  dimidia  eaque  inferior,  et  singu* 
lorum  versuum  fere  dimidias  tantum  partes  easque  priores  exhibet.  Hai 
modo  ponam  ita,  ut  singulorum  versuum  initio  lineolam    praeponam. 

i  sui  nominis   gloriam  prou[  ehere  |  [?]  paulatim  constabilire. 

Jn  D[omino]         suos  inimicos  ad  nihilum  inde  ab  aeterno  para- 

tum  -     |  Ad  literas  porro  tuas  —  |  ut  multorum  nomine  mi  quidem 

instituti  est.  ac  semjjper] [?]  Diuinae  sententiae,  Sinite  [paruulos 

uenire  ad  mejf?]1-  |  tuis  respondeo.  quod  co  —  cum  R.  P.  Xostro- 
et   uestr  -  singulari    omnium    consojlatione]  plures    id   genus 

Hoffaei  in  u  -  fratres  confirmarent,  ac  ia  -  restituerent  disciplinae  s. 
Le  -     j  ex  adiuncto  scripto  intellig[es]  [?]  mutentur  tot  iam  annis 

edi[tiories]  ac   inuertant   sectarij    sua  so|mnia][?]  instabilius: 

nos  Catholicos  -  tenere  constantiam,  ut  infe  -  uidero.  an  dictae 
rationes  -  in  principio  editionis  nouae  -  ago  gratias.  quod  suam 
dedeprit  operam  1 1  ?  |  |  spero  sane,  illum  expectatio[niJ  |  ?  |  —  Gratis- 
simum  feceris,  si  pro  [Canisio  tuo?|  uestro  collegio  uniuerso, 

|  Vrsulam,  D.  Gereonem.  et  i — [anti-]     quis  amicis  salutatis  onmil)|us| 
151)."). 

2348.         CANISIUS  SO<  IIS  COIJLKGII  S.  .1.  OK\IPO\TA\I. 

Priburgo  Belvetiorum  circa  a.  1 ")!)(;. 

Ex  apographo  A  a  P.  lacobo  Bidermami  S.  J.  scripto  et  .CANISIVS  AD  COL- 
LEGIVM  Oenipontanum  Societatis  IESV  inscripto,  quod  est  in  Cod.  monac.  BKeller, 
Can.  1*  f.  57a — 58a.  Aliud  apographum  (B)  idque  saeculo  XVII.  scriptum  exstat  in 
Cod.  monac.  .Keller,  Can.  3"  f.  39b — 40b.  Tertium  ('.  saeculo  XVII.  scriptum  et 
.!.")!••;.  Ad  Collegium  Oenipontanum  Societatis  Jesu"  a  Iibrario  inscriptum.  quod  ex 
Radero  de  quo  infra  exscriptum  esse  videtur.  est  in  Cod.  monac.  .Lat.  1606"  f.  172' 
ad  173a.  P^pistulam  primus  a.  1«>14  edidit  Raderus  (R)  108 — 111.  Deinde  magnam 
eius  partem  a.  1616  posuit  Sacchinus  (S),  Can.  318  -319.  Eandem  typis  exscripserunl 
Pyihon  314  316  et  Agricola  II  219,  et  germanice  reddidit  Kroess,  Can.  209—210 
ac  gallice  Alet  309 — 312.  Epistulae  partes  posuerunt  italice  Fuligatti  131  132, 
gallice  Michd  400—402,  germanice  Dnhr,  Jes.  I  234     235. 

Beneficia  «  principibus  austriacis  in  collegia  oenipontanum  >t  halenst  coUata 
eis  in  memoriam  revocat.  Eos  monet,  ut  illis  se  praesteni  gratos,  agrum  tirolensem 
diligenier  colant,  pro  se  Deum  orent. 

Postremas  ad  uos  daturus  Charissimi  fratres,  a  prophetico  illo 
dicto  ordiar  •  Non  nobis  Domine  non  nobis,  sed  nomini  tuo 
da  gloriam  ':  hoc  enim  nomen  fortis  et  inexpugnabilis  arx  est:  loquor 
autem  de  singulari  beneticio  uobis  diuinitus  praestito  quando  catholicus 
perpetuo  princeps  et  ualde  laudatus  Ferdinandus  Austiiatus  '  non  modo 
Viennense  et  Pragense.  sed  uestrum  etiam  Oeniponti  collegium  pro  sua 


1   Mc  10.  14;  cf.  Mi    1!'.  14. 

Claudio    \i|iia\ "ivae  praeposito  generali. 
1  Visitatioucni  collegii  friburgensis  significat,    m.  Septembri   ei  Octobri  a.  1595 
a  P.  Paulo  Hoffaeo  magna  cum  Sociorum  consolatione  babitam;  cf.  supra  p.  411. 
1  Ps  113    -.   1.  '  Perdinandus  f.  imperator. 


HViburgo  Helvetiorum  circa  a.  L596.  413 

singulari  pietate  fundauit  construxit  atque  dotauil  A.d  eam  rem  con- 
ficiendam,  ego  licet  indignus,  non  nihil  contuli  cum  eiusdem  Caesaris 
pssem  aliquando  concionator:  sed  et  coadiutor  meus  et  collega  fuil 
R.  P.  Nicolaus  Lanoius,  qui  mecum  ad  locum  collegij  detigendum  atque 
Constituendum  istuc  profectus  est  '.  Quod  institutum  sane  multum 
auxerunt  illustres  Reginae  praedicti  Caesaris  filiae  ■  quae  tum  Oeniponti 
magna  cum  pietatis,  pudicitiae  et  uirtutis  laude  florebant2.  Nec  solum 
buo  parenti1',  sed  et  germano  fratri  Archiduci  Ferdinando3  addiderunt 
animos,  ut  coeptum  hoc  opus  quod  bonis  concionatoribus  non  caruit4, 
magis  magisque  stabiliretur.  Aeternum  Christo  uiuaut  Margareta. 
Eelena  et  Magdalena  sorores  simul  et  Reginae  ex  uoto  uirgines  pudi- 
cissimae,  nostroque  saeculo  rarissimae  principes  quarum  beneficentiae 
nou  Hallense  niodo,  sed  uestrum  quoque  collegium  permultum  sane 
debet'.  Proinde  uestram  admoneo  charitatem,  ut  bene  precemini  liuic 
eximiae .  rcgiaeque  Austriacorum  familiae ,  quae  domum  uobis  non 
modicis  sumptibus  aediticauit  et  hortum  commodum  adiunxit.  nihilque 
deesse  sustinuit.  quod  ad'  utrumque  Tirolense  collegium  et  templum 
uobis  promouendum  conseruandumque  pertinet.  Excolite  porro  ut  coe- 
pistis  messem  Tirolensem,  ac  in  ea  cum  prospera  Domini  benedictione 
pergite  laborare.  Commendo  uobis  quoad  possum  debitae  gratitudinis 
ofticium  quod  non  solum  supradictis  fundatoribus  Austriacis,  verum 
alijs  quoque'1  patronis  et  amicis  quos  Christus  non  paucos  tribuit,  sedulo 
et  iideliter"  exhibere  debeatis.  Egregium  uobis  patet  ostium  ad  multos 
nobiles  et  ignobiles,  ad  magnos  et  paruos  utriusque  sexus  homines 
Christo  lucrifaciendos,  atque  in  omni  pietatis  et  uirtutis  studio  magis 
magisque  contirmandos.  Igitur  paratam  uobis  messem.  eamque  uberem 
libenter  amate  et  prouehite  apud  Tirolenses,  nec  uerbo  solum  sed  etiam 
exemplo  ad  maiora1  aemulanda  charismata0  multorum  informate 
animos.  quemadmodum  Christus  Dominus  messis7  et  Societatis 
nostrae  institutum.  iustaque  amicorum  expectatio  sancte*  a  uobis  exigunt, 
et  deposcunt.  Mihi  uero  iam  emerito  uelut  seni,  ac  inutili  operario 
haud  parum  beneticij  contuleritis .  fratres,  si  Canisij  uestri  senioris 
memoriam  uestris  et  sacrificijs  et  precibus.  quae  uestra  est  in  me 
beneuolentia  crebro  interposueritis,  illud  uth  spero  procuraturi.  ut  uiui 

a)  ditauit  C  H.        h)  It  haud  recte:  parente.         c)  Ita  recte  CR;  A  li :  iul.        d)  uerum  etiam 
;ilij>  quoque  CSS.        e)  feliciter  8.  f)  meliora  S.  g)  Minus  rectt    CS8:  sancta.        h)  //<»•  v. 

deest  iijiin/  S. 


1  Vide  Kroess,  Can.  141  151:  Jhihr,  Jes.  I  188  190;  Can.  III  106  7.")i»: 
IV  s     1040. 

-  Magdalena,  Margarita,  Barbara,  Helena,  foanna    Can.  III  .'!<>'  309  71")  etc.). 

::  Ferdinando  II..  principi  Tirolis  etc. 

'  Optimns  contionator  certe  erat  ipse  Canisius,  qni  annis  1571  1575  primum 
contionatorem  principis,  deinde  contionatorem  templi  parochialis  et  templi  collegii 
egit,  Hoc  veio  loco  Canisius,  sui  immemor,  significasse  videtur  imprimis  PP.  Her- 
metem  Hallipaur  et  toannem  Merquitium;  cf.  Can.  III   .'!.';!'  340;   7    103      l11!    173. 

5  Cf.  Kroess,  Can.  177     183  193     1!»."):  Can.Yl  •">  15  120  250  408'   134  etc. 

"   1  Cor  1-2.  31.  '  Mt   '.'.  38:   Lc   10.  2. 


414     2349.  Canisius  Michaeli   Klu-rlin.    Friburgo  H.elvetiorum  _".  lanuarii    1596. 

et  defimeti '  primi  patris  apud  uos  memoria  non  intermoriatur.  Beno 
in  Christo  ualete  Patres  fratresque  charissimi/  ac  eam  praeclarae  uo- 
cationis  uestrae  rationem  semper  habete  ut  professione  pauperes.  om 
edientia  simplices,  spiritu  feruentes1  et  animarum  zelo  flagrantes 
multos  in  (Jhristo  hlios  generetis  atque1'  nutriatis.  - 

Epistulam  hanc  a.  l")i)()  vel  1597  datam  esse  suadent  tum  prima  eius  verlia. 
tum  eius  pars  extrema,  iu  <jua  Canisius  se  .emeritum  senem"  et  .inutilem  opera- 
rium"   vocat. 

2.*M».  CANISIUS  JIICHAKT.I  KBKRLIX.  Societatis  fratri  scholastico, 
iu  eollegio  dilingano  degenti.  Friburgo  Helvetiorum  2.  lanuarii   1596. 

Kx  apograpbo  A  saeculo  XVI.  exeunte  vel  saeculo  XVII.  scripto  2°:  1  p.; 
iu  p.  2  inscr.  .  quod  est  Monachii  iu  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  Jes.  iu  gen., 
Fasc.  13,  Xo.  214.  In  eiusdem  fasciculi  et  numeri  libello  iu  4'  non  conglutinato, 
p.  17 — 18,  est  alterum  epistulae  apographum  H.  saeculo  XVII.  scriptum.  Tertium 
apographum  ('.  saeciilo  XVII.  scriptum,  exstat  iu  Cod.  monac.  .Lat.  1606"  f.  169" 
ad  170\  Kpistulae  particula  germanice  posita  est  iu  nEntstehung  und  erste  Knt- 
wicklung  der  Katechismen  des  seligen  PetrUs  Canisius",  vdn  Otto  Braunsberyer  S.  .1.. 
Freiburg  i.  Br.  1893,   112. 

Af/l/c/iir  res  Hungariae  et  Germaniae.  Bathorius  princeps.  Deus  placandus. 
qXenia" .     Catechismus.     Conmctus  dilinganus.     hitterarum  et  wrtutum  studia. 

t 
Pax  lesu  et  felix  annus  chariss.  Michael. 
Quae  ad  me  scribis  de  Hungaricis  rebus2,  vtinam  vera  nou  essent, 
minus  quidem  et  mala  imminentia  metueremus,  et  meliora  bona  spera- 
remus.  Experimur  satis.  quantum  veneni  adferat  secmn  haeresis,  quae 
bonos  conatus  Catholicorum  perturbat,  ct  Imperium  deuastat.  ac  vires 
confirmat  Turcicas.  Misereatur  summus'  Deus  afflictae  m»n  solum 
Hungariae,  verum  etiam  Austriae  atque  Germaniae  in  tot  sectas  dis- 
tractae,  vt  plurimi  nesciant,  quae  sit  religio  salutaris.  Consolatur  nos 
pius  et  strenuus  Transyluaniae d  Princeps,  qui  proelia  Dominr1  tam 
feliciter  gerit,  vt  Catholicis  admirationem,  impijs  autem  hostibus  ter- 
rorem  non  leuem  pariat '.  Optamus  communem  populum  ad  precandum 
Deum  esse  ardentiorem,  et  Concionatores  de  timore  Dei  et  poenitentia 
diligenter  docere:  tum  Ecclesiasticos  et  Religiosos  vestigijs  insistere 
Prophetarum,  praesertim  Elieremiae  ac  loannis  Baptistae  ad  placandum 
uobis  Deum  vehementer  offensum.  Expecto  vestra  Kenia,  mihi  seni 
valde   grata   futura,   quum  sentiam  corporis  vires   paulatim  labascere, 

;>  i  ii,„-  ,-  .  ,/,,,,,/  ,i,,si  in  ,i.  suppMum  ,  -'  ex  B  C  R  S.       b)  ac  VBS       c)  bonna  r       >l    Tran- 

syliianus  r 

1  Rom   1-J.   II.     Cf.    \rt   18,  25. 

-  Stephanus  Resuanus,  Moldaviae  princeps,  a  Polonis  victus  atque  occisus  est 
[sthuanffitts  l.'is  -1.'}!».  Murado  III.  Turcarum  imperatore  [anuario  a.  1595  mortuo. 
Mahometes  Mohammed  III..  qui  in  eius  Locum  successit,  aovam  in  Hungariam 
irruptionem  parabat.  1   Bg  '_'•">.  28. 

'  Sigismundus  Bathorius  Transiivaniae  princeps  aperte  ad  Rudolphi  II.  caesaris 
partes  transgressus  Turcas  vicerai  ei  in  fugam  converteral  ac  multa  Christianorum 
milia  e  sn\  itute  liberaverat. 


2350.   Canisius  P.  loanni   Busaeo  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  2.  lanuarii    1596.     415 

vcsti ist|iic  precibus  valde  confidam.  Salutem  cx  iiie  dices  aostris  < »m- 
nihus  el  inprimis  P.  Saluio,  (|iii  nescio  an  Catechismum  recudendum 
b  me  lnissuin  acceperit.  Recte  valeal  I*.  Regens  cum  tota  familia  sua, 
quam  percupio  cum  in  litteris,  tum  in  Catholica  pietate,  a  uobis  instrui 
diligenter '.  Vide  \i  studia  tua1'  non  frigide  prouehas:  in  conscientiae 
casibus  te  probe  exerceas,  simulque  valetudinis  curam  geras  quaeso 
Vtrique  nostrum  optauerimc  nouum  et  ardentem  spiritum  ad  virtuteg 
Beligioso  dignas  hoc  anno  complectendas,  maxime  cordis  humilitatem 
et  obedientiae  sanctae  simplicitatem.  Moriamur  huic  mundo  t<>t  peri- 
culis  ei  aerumnis  obnoxio,  occlusas  illi  geramus  aures,  solique  Christo 
viuamus,  et  sedulos  fidosque  illi  praebeamus  milites,  <|ui  se  ipsos  vincere, 
et  diuina  magis  quam  humana  curare  velint  et  possint.  Bene  vale 
frater,  et  pro  me  Dominum  precare,  vt  vocationi  sanctae  rectiusd  faciam 
satis.    Friburgi  Heluetiorum,  postridie  Kal.  Ianuarij   1596. 

Prater  in  Christo  tuus  Petrus  Canisius. 
f  Chariss.  in  Christo  fratri  Michaeli  Eberio  Societatis  Iesv.  Dilingae. 

£350.  CANISIUS  I».  IOAXM  BUSAEO  S.  J„  theologiae  professori  in 
universitate  moguntina.  Friburgo  Helvetiorum  2.  lanuarii   1596. 

Ex  apographo  A  2°;  "J1  ..  ]>p.  manu  saeculi,  ut  videtur,  XVII.  scripto  et  alia 
quadam  manu  antiqua  emendato,  qua  subscripto  Canisii  nomini  adnotatum  est:  „Has 
litteras  scripserat  P.  Johanni  Busaeo  Moguntinam''.  Cod.  colon.  I.  A.  17  f .  5  '>.  Apo- 
graphum  hoc  ex  autographo  exscriptum  esse  colligi  potest  ex  Reiffenbergio,  <|ui  I  7i 
de  his  litteris  scribit:  .Kxtat  Autographum  in  Cod.  Ms.  Coll.  Colon."  Alterum  apo- 
graphum  B),  saeculo  XVII.,  ut  videtur,  scriptum,  in  quo  tamen  complura  omissa 
sunt,  exstat  in  Cod.  „Germ.  118a  f.  35Ib  -852b;  tertium  C  idque  saeculo  XVI. 
vel  XVII.  scriptum  in  .('<><1.  K]>|>.  NN.  90"  f.  187;  quod  ;il>  ips<>  librario  inscriptum  est: 
.Kx  autographo  Reuerendj  P.  Petrj  Canisij  a<l  Reuerendum  P.  Joannem  Busaeum." 
Pars  R  epistulae  .l>c  me  nescio"  usque  a<l  rfecit  in  Germania"  iiu-l.  ab  ipso 
Busaeo  rx  autographo  transcripta  est  in  litteras  P.  Radero  destinatas,  de  quibus 
dictum  ost  supra  p.  399.  Item  P.  Nicolaus  Serarius  S.  J.  historicus  moguntinus  in 
BMogvntiacarvm  rervm  liluis  quinque",  Moguntiae  1604,  894  895,  complures  harum 
litterarum  partes  <'\  autographo  edidit  S  .  Integras  litteras  cx  apographo  A  edidii 
Hansen,  Akten  10  12;  eaedem  ex  apographo  C  editae  sunt  in  „Fabri  Monumentis", 
484  488.  Epistulae  partes  posuerunt  Radei-us  231;  Reiffenbergius  I  7:  Riess  30 
germanice  ;  Rud.  Comely  et  //.  Scheid  S.  .T..  Leben  <los  seligen  Petrus  Faber2, 
Freiburg  i.  Br.  1900.  128  129.  Litteris  usus  est  Eb.  Gothein,  [gnatius  von  Loyola, 
Halle  1895,  670. 

H<s  (i  Petro  Fabro  in  Germania  gestae  (ministeria  sacra,  pietas,  amor  pauper- 
tatis).  Canisii  cum  Fabro  congressio,  vocatio  ad  Sodetatem,  labores.  Vaticinium  de 
Societate.     Primi  Socii  in   Germania.     Canisii  contiones. 

t  Pax  JESV  et  felix  aimus  Reuerende  Pater. 
Doleo  perijsse,  quae  vestris  rescripsi  litteris.  et  quaestionibus.    Et 
satis   quidem    copiose    responderam.    Nunc,    quae    in    mentem  veniunt, 
iargiente  Domino,  repetam  in  gratiam   Moguntinorum. 

al  ///  C.  xequitur  et.         b)  //<»•  -■.  deext  n,   /;.         e    optarim  C.         d)  certius  C. 


1  lu  .Couuictorio"  S.  Hieronymj  1'.  Antonius  Kaut  BRegens",  1'.  <  i<<>ruius  Salliiiis 
Bpraefectus  Monachorum  <'t  praefectus  studiorrun  inferioi xun  ".  Eberlin  „praefectus 
Minimorum"  erant     *  Catalogus  dilinganus  exeuntis  a.  1595.     G.  Sup.  44   1'.  I02b). 


41(1  2350.  Canisius  P.  Ioarmi  Busaeo  S.  J. 

R.  P.  meus  Faber,  cum  esset  annorum  circiter  30,  a  praestanti 
< 'ardinale,  et  Archiepiscopo  Alberto  Brandeburgensi  expetitus,  Mogun- 
tiam,  habitandi  causa  peruenit,  anno  42'.  quum1,  antea  Spirae,  ac 
Ratisbonae  vixisset,  in  Comicijs  Imperij.  bonamque  dedisset  operam 
multorum  Magnatum  confessionibus  excipiendis,  et  iam  Germanis  quoque 
familiaris  esse  coepisset,  qui  religiosa  sinml.  et  iucunda  illius  consuetu- 
dine  oblectabantur.  Yixit  idem  Moguntiae.  in  aedibus  D.  Conradi0, 
parochi  apud  D.  Christophorum,  quem  ex  concubinario  Cartlmsianum 
effecit,  idemque  vt  puto.  in  Carthusia  Coloniensi  diem  clausit  extremum. 
[n  huius  aedibus  versabar  et  ego,  quumd  solus  ad  invisendum  dictum 
Patrem  Fabrum.  venissem  Moguntiam ' ,  mihique  persuaderi  passus  sum, 
vt  spiritualibus  meditationibus  statim  exercerer.  Eo f  tempore  Psalterium 
Dauidicum  ab  eodem  Patre  in  schola  Theologica  praelegebatur :  atque 
vtinam  scripti  ab  eo  commentarij  reperirentur.  quos  Carmelitanus  quidam 
sic  satis  illi  familiaris  exceperat.  Vitae  sumptus  illi  praebuit  dictus 
Archiepiscopus,  qui  boni  Patris  colloquijs  recreabatur,  eumque  mittere 
statuerat  ad  synodum  Tridentinam,  vna  cum  D.  Suffraganeo  suo,  creato 
postea"  Episcopo  Mersbergensi1'1,  qui  P.  Fabro  etiam  de  peccatis  con- 
titebatur.  Et  consenserat  quidem  Pater,  vt  Tridentum  abiret,  sed  noua 
inciderunt  impedimenta,  visumque  fuit  P.  Ignatio  sanctae  mem:,  vt  ex 
Germania  in  Portugaliam  iter  institueret,  sicut  postea  factum  fuit. 
Habuit  idem  Pater  Moguntiae  alteram  habitationem,  domumque  propriam, 
in  cuius  vicinia.  non  satis  pudice  viuebatur,  ac  ni  fallar,  ex  illis  aedibus 
Coloniam  venit,  vbi  me  apud  D.  Gereoneml?!'  Canonicos  [V| k  commo- 
rantem.  offendit2.  Moguntiae  libenter  inuisit1  Ecclesiam  Cathedralem. 
praesertim  cum  thesaurus  ingens  Reliquiarum.  quas  nominatus  Archi- 
episcopus  collegerat,  ac  exornarat,  in  maioribus  Ecclesiae  festis  publice 
proponeretur.  Ex  tali  conspectu  praesens  Pater  mirifice  mouebatur, 
multasque  fundebat  lacrymas  ex  ardenti  pectore,  sicut  itidem  factum 
fuit  in  die  Corporis  Christi,  cum  sanctissimum  Sacramentuni  rdigiose 
per  vicos  circumferebatur.  Sacrincium  subinde  obtulit  Deo  non  solum 
in  summa  aede,  verum  etiam  apud  I).  Christophorum,  et  in  templo  ad 
gradus  Deiparae  Virginis,  tum  apud  Carmelitas,  et  extramuros  ad 
D.  Albanum.  Singularem  illi  attulit  pietatem,  conspecta  imago  Crucis, 
in  quam  dire  homo  nequam  saeuierat.  et  altera  vetustior  Christum 
Crucifixum  exhibens.  In  more  habuit  valde  modeste  per  vicos  ambu- 
lare:  liorani  posl  vesperas  meditando,  genuaque  flectendo  in  templo 
consumere,  in  quotidiano  sacro  saepe  Iacrymari,   defunctorum  fidelium 

a)  L642  B  S.  b)  cum  C.  c)  Chunradi  S  d)  cum  ''  e)  Cum  solus  ad  inuieenduiii 

,ilrl Patrem  venissem,  in  eiusque  aedibus  versarer  H  i>  Eodeni  S.         $)  Hoc  >■.  ,i,,>t  .,,,„,/  fi 

li     Diersbui'gensi   />'.     /»  C  Mersburgensi    correctum  ent    (ex  Hferabergensi,  j,ni,>>  i1  Sic  J<';   corri- 

■/■>,,/,>,„  ess>    videtur  Gereonis.     //■>  ,f,„„,   n„         k)  canonico  C.     <;,,  ,,,„»,i>>>„>>>  ■  ■-/  canonicum?    Cf 
infra,  >>>!,><>/.  g,        1 1  inuisebal    /; 

Michaele  Helding,  qui  postea  fuii  episcopus  merseburgensis. 
-  Commorabatur   apud  Andream   Heeri    de  Baardwijk    canonicum  ecclesiae  col- 
legialis  S.  Gereonis    Can.  I  94   H)  1  . 


Friburgo  Helvetiorum  2.  fanuarii   L596.  417 

attlictis  in  purgatorio  animabus  compati,  inter  edendum  apud  externos 
sacra  miscere  colloquia,  el  ad  praesentium  aedificationem  se  componere 
diligenter  solebat[?]b.  Attuleral  ilh  CanceUarius  *  non  exile  munus  ab 
Archiepiscopo  destinatum,  fortasse  ;">(>.  fuere  Daleri,  quos  omnes  ille 
doiiauit  xenodochij  pauperihus.  Cancellario  vahlo  repugnante,  atque 
dissuadente.  Moguntia  porro  discessii  anno,  L543  •  postquam  ego  me 
totum  Societati,  in  aedibus  supradicti  Parochi  tradidissem,  el  Coloniam 
redijssom -.  Vonit  ot  ipse  Coloniam,  atque  in  scholis  artium,  vti  vocant, 
latine  festis  esl  diebus  concionatus,  ibique  curam  familiao  liahore  caepit' 
ox  Lusitania  niissao.  quoniam  Belgas  a  1'.  Francisco  de  Strada  Louanij 
conuersos  in  Belgium  remiserant3.  Euic  familiae  discedens,  praefecit 
P.  Leonardum '  Louaniensem.  Verum  quoniam  Romanae  vrgebant 
litterae,  diu  Coloniae  manere  non  potuit,  sed  Louanium,  et  Antuerpiam 
discessit,  vt  ad  iter  Lusitanicum  se a  componeret ;  vbi  aliquot  mensibus 
decubuit,  febribus  impeditus,  et  inde  rursus  Coloniam  nobis  redijt, 
praeter  expectationem,  ao  non  diu  restitit. 

De  mo  noscio  quid  scribam.  nisi  quod  magno  Dei  beneficio  ex- 
citatus,  Moguntiae  quaesiui,  et  inueni  thesaurum  absconditum0, 
quem  vt  assequerer,  relictis  retibus'  ,;,  Christum  elegi  pauperem, 
ac  duobus  inde[?]f,  ni  fallor[?]s,  annis,  ex  obedientiae  praescripto 
Coloniae  substiti7,  nostris1"  alendis  operam  dedi.  et  sacris  initiatus, 
Leodium.  et  deinde1  castra  Caesaris8  petij,  vt  Cleri  Coloniensis  ab 
haeretico  suo  Archiepiscopo k !)  aftticti  causam  agerem,  eaque  legatio 
non  infeliciter  cessit '  Dei  benignitate.  Longum  esset  adscribere,  quo- 
modo  Cardinalis  Augustanus 10  in  causa  fuerit,  vt  Concilium  peterem 
Tridentinum,  in  quo  RR.  PP.  Claudium11,  Laynez,  ot  Salmeronem 
offondi.  Romam  perueni  anno  48.  vocatus  a  R.  P.  Ignatio  l2,  qui  anno 
soquenti  me  reducem  e  Sicilia  professorum  classi  adscripsit 1:J,  ot  deindo 
niisit  in  Bauariam  ac  Austriam.  primumque  Prouincialem  fecit  in  Ger- 
niania  •  Benedictus  Deus,  cuius  gratia  mihi  vidoro  licuit  sanctam  uiduam 

a  exteros  C.  l>  //"«■  v.  min  est  in  BC.  <•  <  Labere  coepit  familiae  C.  d)  st-se  C.  e)  Hue<i 
2  rr_  detmnt  i/<  l!  t'    hegendumne  deiiidi'^    Hoc  certe  esi  in  C R.  ~     hegendum  fortasse  fallar; 

qiiod  est  in  C£.  li    //'  H.  sequuntur  t>v.:  Patribus*  qui  eo  venerant.  i>  deindeque  R.         ki  I» 

I:    sequitur:  Hermanno,         \    successil    /; 

1  Aiiiki  1545  Alberti  eancellarius  erat  Dr.  Zacharias  Pirer  /.  //.  Hennes,  AJbrechi 
vmi  Brandenburg.   Mainz   1858.  330  . 

2  n\  dd,.  \   74     78.  :;  De  his  v.  supra  p.  310. 

1  Kessel;  v.  supra  p.  310.  "'  ls  45,  :):  Mt  13,  44. 

'      Mt  4.  20  ±2:  Mc    1.    18. 

7  Canisius,  <s.  Maii  1543  Moguntiae  in  Societatem  admissus  t-t  paullo  post  inde 
Coloniara  reversus.  ilii  mansit  fere  nsque  ad  initium  anni  1547:  cf.  '"'//'.  I  44  4<> 
7")     2:i4.  s  Caroli   V.  "  Herraanno  a   7eda    Wied  . 

'"  ( itto  Truchsess  a   Waldburg.  "   laium. 

'-'  Canisius  Romam   \cnit   m.  Septembri  a.  ir>47    Can.  1    47  250  252). 

'   (  ;itiir-iiii~.   a    iii.  Ajinli    a.    1548   ad    liinimn    a.    1549    in    Collegio    nicssaiicii.-i    ver 

satus.    k  Septembris   1549   Romae  coram  S.  fgnatio  quattuor  sollennia  Societatis  vota 
nuncupavit    Can.  I    48  54     .">")  272     '2'.k>  . 

Braunsberger,  Canisii  Epistulac  ei   Acta.    VIII.  27 


418     2350.  Canisius  P.  Ioanni  Busaeo  S.  J.    Friburgo  Helvet.  2.  lanuarii   1596. 

Arnhemij\  qua  monente  didici1'  de  nouo  Sacerdotum  ordine,  ad  refor- 
mationem  Ecclesiae  instituendo.  cui  et  ego  adscribendus  essem l.  ln 
Germania  conspexi  ex  primis  Patribus  P.  Petrura  Fabrum,  cui  per- 
difficile  uisum  fuit,  lapsam  in  fide  Germaniam.  ad  Romanae  Ecclesiae 
vnionem  reducere:  P.  quoque  Nicolaum0  Bobadillam,  qui  primus  e  nostris 
exul  factus  est  Augustae2,  et  P.  Claudium  Jaium,  qui  annos  aliquot 
adhaesit  Cardinali  et  Episcopo  Augustano ''.  Jdem  Wonnatiae  coram 
Ferdinando  Rege  Romanorum  Jtalice  fuit  concionatus,  et  magno  quidem 
cum  applausu  auditorum.  et  praeterea  docuit  sacra  in  scholis,  Ingol- 
stadij.  et  Yiennae.  pergratus  Theologus  eidem  Regi,  qui  postea  ( 'aesar 
declaratus  est4.  Ego  nescio,  qua  ductus  fiducia.  cum  nondum  Sacris  in- 
itiatus  essem,  et  huc  inuitarer,  ad  concionandum  prosilij,  in  Brabantia. 
et  Coloniae'.  post  acceptum  autem  Sacerdotium  Ingolstadij,  Viennae, 
Pragae.  Augustae.  Argentinae,  Wormatiae,  Nouiomagij  ' .  Eluangae. 
Oeniponti.  meo  more  verba  profudi,  non  magnus  quidem  qui  docerem  ei 
facerem6,  sed  minimus  in  regno  coelorum"  [etc. e  Bene  in  CHRISTO 
vale  Pater  .ctc.\.    Friburgif  postridie  Calend.  Januarij.  A.e  1596. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius'1. 

Basaeits  in  *  litteris  Moguntia  S.  lanuarii  ltill  ad  P.  Matthaeum  Raderum  S.  J.. 
qui  Canisii  biographiam  parabat,  datis  de  hac  Canisii  epistula  scripsit:  „Mearum 
litterarum  exemplar  coactus  sum  Romam  mittere,  vt  ex  ijs  cognoscerent  omnia, 
quae  P.  Canisius  a<l  me  de  P.  Petro  Fabro  scripsisset,  a  quo  hic  ad  Societatem  re- 
ceptus  [est],  postquam  per  octiduum  in  Carthusia  illum  excoluissei  uostris  exercitijs. 
Paratus  sum  idem  exemplar  ad  R.  T.  mittere,  si  volet." 

Quoniam  Canisius  in  his  litteris  affirmat,  Beatum  Petrum  Fabrum  rdefunctorum 
fidelium  afflictis  in  purgatorio  animabus  compati"  consuevisse,  iuverit  hic  addere, 
quae  Canisius  in  codice  quodam  suo  Can.  50  P.  II  f.  38b),  tempore  non  ascripto,  sua 
rnanu  *scripsit:  „Ex  P.  Fabri  scriptis.  Ad  bene  orandum  pro  defunctis  opus  est 
spiritu  mouente  ad  compassionem  iiabendam  pro  illis,  ex  quo  spiritu  sentiebat  idem 
Pater  magnam  abundantiam  lachrymarum  faciendo  discursum  circa  parentes  ei  con- 
sanguineos.  circa  benefactores  et  fratres,  eorumque  progenitores,  quorum  animae 
torquentur  in  purgatorio,  et  maximis  contritionibus  affliguntur.  Sensit  etiam  ac 
scripsit  optimum  esse,  ut  animae  purgatorij  a  nobis  inuocarentur  apud  Deum,  qua- 
tenus   detur   nobis   peccatorum    uera  cognitio  uerusque  sensus,  tum'[?]   diligentia  ei 

a)  )  In  /;  sequilur:  in  Geldria.  b  iam  olim  didiceram  /•'.  c)  -in  Germania  praeter  P.  Pe- 
trum   Fabrum,  uidi  P.  Nicolaum    /■'  il     Nouimagij   /;.  e)  *,"""    uncis  inclusa  sunt,  supplevi  ex  C. 

Ii  Hoc  v.  non  est  in  C.      g)  //<"•  .A.  non  est  in  C.       h)  Pet.  Canisius  manu  propria  C.      i'    Vel:  ciiin. 


1   Vide,  quae  de  hac  praedictione  aotata  suni    Can.  I  Sl. 

'  Bobadilla,  quia  infaustam  illara  legem  _lutcrim"  a  Carolo  V.  ordinibus  im- 
perii  propositam  vehementius  impugnabat,  eius  iussu  in  Italiam  amandatus  es<  Boba- 
dillae  Monumenta,  Matriti  L913,  L37  147  622;  B.MrSJ,,  Die  Th&tigkeit  des 
Jesuiten  Nicolas  Bobadilla  in  Deutschland.  in  ^Rdmische  Quartalschrift"  XI.  Rom  1897, 
580    581).  01 i  Truchsess  de  Waldburg.  '  Ferdinando  I. 

5  Quando  <';ini>ius  subdiaconatu,  qui  primus  esl  "\  ordinibus  sacris,  initiatus 
sit.  ignotum  est.  Diaconus  factus  esl  20.  Decembris  L544,  l»i"  31.  Octobris  L543 
Coioniae  orationem  latinam  ad  clerum  babuit.  Die  27.  Septembris  1544  Colonia  Fabro 
scripsit,  se  modo  germanice  contionari  coepisse    Can.  I   112  l'_M  'i'il  . 

'    Cf.  Mt   :..   L9;   .\r!    1.   1.  7  Mt   5,   19. 


2351.  Canisius  P.  Paulo  Hoffaeo  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  a.  1596.       41*) 

cui*a  bene  operandi,  sed  ei  sollicitudo  faciendj  fructus  poenitentiae '  ac  demum  cauendi 
defectus  omnes,  quorum  gratia  tantas  paenas  animae  m  purgatorio  patiuntur.  Praeter- 
ea  notabal  P.  Faber,  et  a  uobis  notari  uolebai  nuditatem  animae  ac  s|>iiitus  in 
purgatorio  ad  maiorem  compassionem  exbibendam  afflictis,  qui  omnia  mala  quae 
patiuntur,  in  proprio  spiritu  e\  sine  corpore  sustinent,  unde  dolor  sequitur  profundior 
penetrans  animam  intimius,  quam  mediante  corpore  mortali  sentirj  posset."  Haec 
pstendunt,  Canisio  rMemoriale"  illud  I!.  Petri  Fabri  v.  Can.  I  1'  praesto  fuisse;  in 
hoc  enim  notata  illa  Canisii  maximam  partem  reperiuntur  Memoriale  n.  164  168  169, 
in  „F\ibri  Monumentis"  .">7<>     .~>7!' . 

8351.  CANISIUS  P.  PAII.O  liori- t  E',0  S.  .1..  visitatori  provinciae 
Germaniae  superioris.  Friburgo  Helvetiorum  a.  1596. 

Kx  commentario  vel  apograpbo  ab  ipso  Canisio  scripto.    Can.  50,  II  f.  74a. 

I  n  collegio  friburgensi  sacerdotes  versari  nimis  multos.  h'<>s  reformatione  indigere 
in  rebtcs  ad  ministeria  sacra,  litterarum  studia,  mores  peHinentibus. 

De  sacerdotibus  nostris. 

Dubito,  expediatne  sacerdotes  tam  multos  sumus  enim  11.  in  hoc 
ali  collegio,  qui  parum  exercentur  in  spiritualibus,  uno  et[?]a  paucis 
exceptis,  et  alibi  commodius  ponerentur,  ac  utiliores  esse  fortasse 
possent,  minusque  otiosi. 

Jndigent  reformatione ,  ut  in  quotidiana  conuersatione  non  ita 
bontendant  ac  disputent,  2  ut  in  caeremonijs  Missae  non  adeo  uarient, 
scd  sint  inter  se  uniformiores  -.  3  ut  in  studijs  magis  proficiant  et 
libentius  uersentur.  4  ut  saepius  exeant  ad  aegrotos  et  miseros  et  hoc 
sanctum  negotium  uni  et  alteri  non  committatur.  5  ut  melius  mereantur 
de  coadiutoribus :!  egentibus  bona  et  crebra  exhortatione.  6  ad  maiorem 
grauitatem  doiui  forisque  praestandum.  7  ut  in  conuiuijs  apud  externos4 
non  respondeant  ad  aequales  haustus,  neque  conforment  se  alijs  ad 
mensam  post  prandium  cantantibus,  ut  praeterea  oblatos  uini  cyathos 
refutent  aut  modice  gustent  intra  prandium  et  coenam,  domi  uero 
propter  exemplum  raro  bibant  extraordinarie :  neque  Minister  in  hoc 
consentiat  petentibus,  nisi  Rectore  postea  monito. 

Jtem  egent  plaerique  lectione  spirituali,  atque  ut  peritiores  fiant 
iu  usu  nostrorum  exercitiorum   quae  a  paucis  tradi  possent  externis5. 

;i  i  Sic.     Siil  res  ipsa  exigt  re  videtur,  <it  corrigatur  uel. 


1  Mt  ::.  8;  Lc  :!.  8. 

■  „[Missae]    ceremoniis   eisdem    omnis   Societas,    quantum  fieri   potest,    utatur: 

in    quibus    usum    romanum quantum    patietur   regionum    varietas,    sequetur" : 

Constitutiones  S.  J.  P. -1.  c.  8,  n.  2.  „Caerimonias  Missae  ex  vsu  Romano  accurate 
vnus  quisque  obseruet" :  Regulae  Sacerdotum  n.  4  (Regulae  Societatis  lesu,  Romae 
L582,  160). 

Exstant  adhuc  Canisii  manu  scripta  ..Puncta  inter  fratres  Coadiutores  tractata" 
Can.  51  f.  376*).  Haec  „de  sanctificatione"  I!.  Mariae  Virginis  sunt,  et  a  Canisio 
fratiibus  illis  Laicis  Societatis  proposita  esse  videntur  aut  Oeniponte  aut  Friburgi. 

4  A  parocbis  rusticanis  saepe  arcessebantur  ad  ministeria  sacra  obeunda. 

5  rAd  Exercitia  Spiritualia  aliis  tradenda  .  .  .  assuescant;  e1  deni  operam  omnes, 
nt   et   eorum    reddere    rationem,    et    in    hoc  armorum    spiritualium    genere  tractando 

quod  Dci  gratia  ad  ipsius  obsequium  tantopere  conferre  cernitur  dexteritatem  habere 
possint":  Constitutiones  S.  J.,   1'.  1.  c.  8,  n.  5.     Sacerdotes  Societatis  _intcllii,raiit  sibi 

27* 


4^0     2352.  Canisius  [oanni   [acobo  a  Staal.     Friburgo  Helvet.  24.  Martii  1596. 

Pauci  loquuntur  bene  latiue  et  aecurate,  sicut  exigunt  nouae 
studiorum  regulae,  immo  frequenter  impingunt  m  regulas  Grammati- 
corum,  et  offendunt  exteros  barbarie  uerborum,  male  consulentes  et 
suo  et  Societatis  honori l. 

Quidam  relictis  sttulijs  nimium  dediti  sunt  cantui.  et  studiosos  ad 
cantum  incitant,  parum  solliciti  ut  in  literis  et  moribus  proliciant 
studiosi  -. 

Expediret  modum  et  frenum  illis  imponere.  qui  ad  crebras  excur- 
siones  ualde  propendent,  ut  externi  quidam  offendantur,  et  iuniores 
alij  non  sacerdotes  ad  saepius  exeundum  domi  prouocentur.  Optandum 
esset  uicinum  nobis  hortum  obtingere  uel  praedium,  in  quo  se  nostri 
subinde  recrearent,  neque  passim  in  pagis  circumcursarent  •  eaque  res 
minuit  potius  quam  auget  illis  autoritatem  apud  caeteros*,  ciues  &i 
studiosos.  — 

Quo  tempore  haec  scripta  sint,  colligi  potest  inde,  quod  Canisius  ait.  in  <<>1- 
[egio  friburgensi  modo  11  sacerdotes  habitare.  Annis  1583  1594  (i  !<  sacerdotea 
ibi  eraut  * Ldtterae  annuae  collegii,  Cod.  I  36  t'.  13"  63a).  [bidem  9  sacerdotes  ver- 
sari  affirmatur  in  * Litteris  annuis  collegii  25.  Novembris  1595  datis  I.  c.  f.  <>7-1 .  In 
1  Catalogo  friburgensi  anni  1595,  qui  circa  initium  a.  1596  scriptus  esse  videtur. 
comparent  sacerdotes  12:  in  *  Catalogis  proximorum  duorum  annorum,  qui  ineuntibus 
a.  1597  jjuo  Canisius  mortuus  est    et  a.  1598  scripti  esse  videntur,  aoveni  comparent 

(i.  Sup.  44  f.  105b-  K)(i:'  116b  124a).  Collegium  friburgense  12  sacerdotes  habere 
affirmatur  in  „Anmiis  Litteris  Societatis  [esu  Anni  M.  1).  \(  VI".  Neapoli  1605,  ls~>. 
Canisius  igitur  haec  scripserit  anno  1596.  Scripsit  autem,  ut  ex  ipsius  verbis  cogno^ 
scitur.  alicui  ex  maioribus  Societatis  moderatoribus ;  ac  cum  hoc  tempore  P.  Paulus 
Hoffaeus  auctoritate  praepositi  generalis  provinciam  Germaniae  superioris  visitaverit 

Duhr,  Jes.  I  789  et  Zeitschrift  fiir  katholische  Theologie  XXIII.  (il!t  <;_■;;.  eum  huic 
scripsisse  valde  verisimile  est. 

2352.        CANISIUS    IOAXM    IAC  OISO  A  STAAL.   patricio   et    senator^ 
reipublicae  solodoranae.  Friburgo  Helvetiorum  24.  Martii   1596. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto.    Cod.  tnonac.  rLat.  1606"   i.  178. 
Ei  reditum  ac  valetudinem  gratulatur,  cl  nt  quiete  Deo  vacet,  commendat. 

a  I  N.  guitur  et,  oblitt. 


ratione  peculiari  incumbere,  vt  exercitiorum  spiritualium  quae  tantopere  ad  Dei  o\>- 
sequium  conferre  cernuntur,  vsum  valde  familiarem  habeant;  quo,  et  alios  ad  ca 
suscipienda  adducere,  et  in  eo  tam  vtili  armorum  spiritualium  genere  tractandd 
dexteritatem  habere  possinf:  Regulae  Sacerdotum  u.  7    Regulae  |ut  supra  p.  U98]  161  . 

1  .In  sermone  quoque  domestico  Nostrornm  inter  se  incumbendum  sedulo  essei 
in  restituendo  retinendoque  vsu  Linguae  Latinae,  quem  tantopere  commendant  (<<u- 
stitutiones,  et  quo  indigent  admodum  ministeria  Societatis  et  uationum  communio; 
Instituendi  videntur  eius  rei  Censores  et  poenitentiae,  vt  earum  frequentia  prope  quoti- 
diana  Nostros  in  officio  contineat,  eosque  non  solum  a  sermone  vulgari  auocet,  sed 
a  barbara  < j  u < •* 1 1 1« ■  latinitate,  quara  affectare  videntur  interdum"  :  fta  ^Batio  Studiorum" 
Societatis  a.  1586  a  Claudio  A.quaviva  praeposito  generali  in  eius  provincias.  ut  ab 
iis  examinaretur,  missa   Exercitationum  genera  n.  7:  Pachtler,  rtatio  Studiorum  II  1  *  >  *  * 

2  1'.   Paulus  Ifoffaeus   visitator  Friburgo  Helvetiorum  "_'<i.  Octobris  1596  A.qua- 

vivac     scripsil  : 1  ■  i  hac  Schola  Fribnrgensi  .  .  .  institutam  reperi  Scholara  Musicae, 

cui  tamen  nostri  oon  praesunt,  sed  externus  aliquis  noster  Scholaris  pretio  ad  hoC 
conductus:  .  .  .  [estl  hoc  exercitium  Clero  gratissimum"   ex  autogr.:  Germ.  17.">  f.  201 


2353.  Canisiua  P.  iacobo  Ryswich  S.  J.    Friburgo  Helvet.  24.  Martii   1596.     421 

Pax  Christi  aobis  aeterna  Magnifice  Domine. 
\ 'idi  literas  humanitatis  tuae  ad  obseruandum  nostrae  Reipub: 
Praesidem1  nuper  datas,  in  (|iiilnis  quum  Canisij  tui  mentionem  nimis 
honorificam  facias,  iure  me  pudei  tantae  commendationis,  qua  prorsus 
mdignum  ac  miserum  senem  exornas.  Illud  inprimis  placuil  .  quod 
ueterem  in  me  amorem  studiumque  tuum  renouare  digneris,  quodque 
[iost  longam  intermissionem  ad  scribendum  redeas,  uec  solum  ex  Gallia 
Patriae,  uerum  etiam  post  longum  languorem  ualetudini  pristinae  sis 
atcunque  restitutus.  Summo  Deo  gratia  quo  Duce  militarem  expedi- 
tionem  absoluisti2,  ac  nunc  optata  et  domestica  < j ui< -t< '  t'ni<>ris.  ut  uel 
reiectis  uel"  miminutis  mundi  negotijs  non  necessarijs,  tibi  simul  el 
phristo  commodius  inseruias,  et  quoniam  uelut  umbra  ei  fumus3 
buncta  sub  sole  transeunt4,  ad  Sublimioris  Philosophiae  partem 
solidam  excolendam  te  totum  transferre  uidearis.  Quod  si  porro  de 
me  aliquid  dicendum  est,  uiuo  equidem  ut  possum  non  ut  uolo,  in  hac 
aetate  prouecta  et  fastidiosa,  cuius  angores  et  aerumnas  quotidie 
sustinere  pergo,  alijs  quidem  iuuandis  impar,  mihi  uero  et  semlibus 
studijs  subinde  uacans  eoque  libenter  aspirans,  ut  aduentanti  Domino 
quem  in  lioras  exspectare  debeo,  uigilantem  ac  fidum  exhibeam  Sime- 
onem5.  Nec  tamen  obliuisci  possum  mihi  percharae  Reipublicae  uestrae 
quam  opto  et  spero  sub  tanto  Patrono  Diuo  Vrso  in  Catholica  fide  et 
pace  constantem  Deo  propitio  perseuerare.  Bene  in  Christo  uale  Cha- 
rissime  Vir,  cum  tota  familia  tua,  et  amicis  omnibus  ex  me  salutem 
precare  plurimam.  Datum  Friburgi  Heluetiorum  pridie  Annuntiatae 
Deiparae6  1596. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

Librarius  in  codice,  praeter  consuetudinem,  huic  epistulae  nullam  addidit  in- 
scriptionem.  Hac  ipsa  ratione  significasse  videtur,  inscriptionem,  quam  epistulae 
proxime  praecedenti  inscripserat,  ad  hanc  quoque  pertinere;  ea  autem  sic  se  habet: 
.. Ail  Nobilem  D:  Joannem  Jacobum  a  Staal  Solodorensem".  Atque  huic  scripsisse 
Canisium    satis   certum   redditur   rebus,    quae  in  epistula  dicuntur. 

Staal  Canisio  respondit  20.  Aprilis  1596. 

3353.        CANISIUS   P.  IACOBO   RYSWKK  S.  .1..   nepoti,    Monasterii 
Westphalorum  in  collegio  Societatis  degenti. 

Friburgo  Helvetioi'um  "24.  Martii   1596. 
Ex    autographo     2°  min. ;    1   p.;    in  p.  2  inscr.  et  sig.  .    quod    est  Treviris   in 
bibliotheca  urtiis.     fnscriptioni  alia  rnanu  adnotatum  est:   .'_'.').  Aprihs  1596.    i'.  1'ctri 
panis.  manu  propria." 

Gaudet,  eum  eiusque  fratrem  Societati  nomen  dedissi  in  eaque  optime  se  gerere. 
Excitat  eum,  ut  in  perfectionis  religiosae  studio  perseveret.  1'm-is  pro  patria  et  se 
ipso  petit. 

a.)  I,i  npogr.  aequitur  non;  quod  delemhun  essi    totii  hnee  oratio  ostendit. 

1  Antonium  a  Montenach  significare  videtur. 

-  Vide  supra  p.  369.  ;  Cf.  Ps  101,  4:  Sap  5,   15;  Os  13,  3. 

1  Sap  5,  9;   l's  143,  4:  Eccle  7.   1:8,  13.  5  r\:  Lc  2.  2r»    35. 

0  24,  Martii. 


422     2353.  Canisius  P.  Iacobo  Ryswick  S.  J.    Friburgo  Helvet.  24.  Martii   1596. 

f  Pax  Christi  nobis  aeterna,  Nepos  chariss. : 
Laetus  Christo  domino  gratias  ago,  quod  ex  R.  P.  Hoffeo  nostrae 
prouintiae  collegia  modo  uisitante  intelligam 2,  te  in  uocatione  tua  con- 
stantem,  et  ad  sacerdotalem  ordinem.  aliaque  propria  instituti  nostri 
munia  delectum  ea  praestare,  quae  sanctae  obedientiae  filio3 
congruunt.  Benedictus  pater  misericordiarum4,  quo  duce  gratiam 
tibi  concessam  auges  et  ornas.  mundo  uere  mortuus.  et  cum  ardenti 
Christi  spiritu  ita  coniunctus,  ut  in  sancta  et  perfecta  illius  uolun- 
tate5  totus  acquiescas.  Optimam  sane  partem  elegisti6,  quicquid 
mundus  uere  immundus  ac  insanus  iudicet  :  perge  obsecro  uti  coepisti. 
contemptis  omnibus,  ac  abnegato  teipso,  maiora  et  meliora  charis- 
mata  aemulari7,  atque  Crucifixum  Dominum,  qui  se  nobis  rednriendis 
libenter  impendit,  ardenter  toto  pectore  redamare,  Adfuit  diuina  bonitas 
conatibus  tuis.  quos  hactenus  in  erudienda  iuuentute  et  formandis  con- 
cionibus  in  schola  et  templo  adhibuisti.  Jdem  bonorum  fons  omnium 
aderit  porro,  ut  fructum  non  uulgarem  colligas  ex  ijs  functionibus. 
quas  ex  praescripto  maiorum  domi  ac  foris  obibis.  Xosti  proculdubio. 
Deum  amanti,  et  in  obedientiae  uia  regia8  progredienti  nihil  esse 
difficile,  nobisque  diuinae  gratiae  cooperantibus  feliciter  cedere  uniuersa. 
Gaudeo  sane  tum  tuo,  tum  fratris  Embricae  habitantis9  nomine,  quod 
eodem  spiritu  ac  desiderio  impulsi,  uos  totos  Christo  et  societati  nostrae 
consecraueritis,  tantosque  in  illa  progressus  feceritis,  ut  prudentibus 
maioribus   haud  paruni    satisfactum  esse    uideatur 10.    Non  repetam  de 


1  Iacobus  Ryswicl?  Ryswijck)  filius  erat  Aegidiae  Canisiae,  quae  Petri  Canisii 
soror  ex  Patre  erat  et  secundis  uuptiis  Theodorico  a  Ryswick  se  iunxerat  //.  Al- 
lardS.J.,  in  „Studien"  D.  XLI.  160).  [acobus  hoc  tempore  Monasterii  Westphalorum 
(Miinster  in  Westfalen  in  Societatis  collegio  a.  1588  incohato  versabatur;  unde  ex- 
cursiones  apostolicas  in  varias  regiones,  velut  in  Frisiam  orientalem,  fecit.  rmprimis 
comitem  rietbergensem  (Rietberg,  in  Westfalia  et  eius  uxorem  atque  totam  terram 
eius  imperio  subiectam  quinque  annorum  labore  ad  ecclesiam  catholicam  reduxit. 
Anno  autem  1606  in  bello  brunsvicensi  comitem  illura  comitatus,  dum  eius  milites 
pestilentia  correptos  curat,  ipse  victima  caritatis  occubuit  Reiffenbergius  I  126  127; 
Duhr,  Ies.  II1  46    47  62     63;  II-  301  499). 

2  Ante  provinciam  Germaniae  superioris  provincia  rhenana,  ad  quam  collegium 
monasteriense  pertinebat,  ;ili  Hoffaeo  visitata  erat;  cf .  supra  p.  412. 

3  1    Petr   1.   14.  '  2  Cor  1.  3.  ;'  Rom   12.  2. 
11  Lc  K).  42.            ;  1  Cor  12,  31.           B  Nm  21,  22. 

( ■olle.^iiim    embricense    Emmerich,    urbs   ad  Rhenum    inferiorem  sita    a.  1592 
incohatui  i  erat. 

"'  Theodoricus  Ryswick,  a.  1565,  ut  fertur  Allard  l.  c),  natus,  ;;.  L582  Socie- 
tatem  ingressus,  cum  Meppenae,  Cliviae,  Kanti  Meppen.  Cleve,  Kanten  protestantibus 
ad  ecclesiam  reducendis  egregiam  operam  navasset,  Gochiae  Goch),  ubi  praesidem 
missionis  agebat,  a  militibus  batavis  captus  ei  Noviomagum  ductus  est;  atque  ibi, 
falsis  insimulatus  criminibus,  sexto  fere  mense  postquam  in  carcerem  descenderat. 
aerumnis  confectus  esi  4.  Iulii  1625  Reiffenbergim  I  ^'2  593;  Duhr,  Jes.  II'  ">7  58 
69  70  72  7:5;  II'  .".7  38;  Math.  Tanner  s.  .1..  Societas  fesu  usque  a<l  sanguinis 
ei  vitae  profusionem  militans,  Pragae  H'>7.">.  98  W:  !•'.  Scholten  in  ^Niederrheinischer 
Geschichts-  und  A.ltertumsfreund*,  8.  Jahra:.,  CJeve   1910,  -_'l     23. 


2354,   toamiea  facobus  ;i  Sfcaal  Canisio.    Solodoro  20.  Aprilis  L596.         423 

patriae  miseranda  conditione .*,  in  qua  nihil  iustius  quam  inobedientiae 
crimen  deplorandum  est,  nec  dicam  de  matris  fcuae  ei  sororis  meae 
multiplici  orbitate.  Nostrum  esl  afflictis  propter  iustitiam  cunctis  ex 
animo  compati,  el  opem  Dei  praesentem  amicis  comprecari,  multo  magis 
autem  contendere,  ut  quae  retro  sunt  obliuiscentes,  ad  an- 
teriora  el  perfectiora  nos  totos  extendamus2,  el  propositum 
nobis  brauium3  ardenter  expetamus.  Verum  imprudenter  ago,  quod 
charitatem  tuam  in  rebus  nptis  atque  vulgaribus  detineam,  cum  certe 
hac  admonitione  non  indigeas,  ipsaque  vnctio  te  doceat4  satis. 
Vide  frater,  ul  senioris  Canisij  tui  uon  obliuiscare:  suni  etenim  senex 
ualetudinarius ,  et  iuuandis  alijs  impar,  qui  fratrum  precibus  atque 
praesidijs  egeo  uehementer.  1'axit  dominus,  ut  de  uecessitate  uirtutem 
facere,  et  in  patientia  meam  possidere  animam5  posshn,  utque 
aduentantem  Dominum  excipiam  uigilanter6.  Gratissimum  feceris,  si 
residuam  uitae  meae  partem  ter  oblato  sacrificio  beatissimae  Trinitati 
commendaris.  E.  P.  Rectori7  et  collegio  uestro  salutem  ex  me  pluri- 
niam  dieas  uelim.  Sanctum  et  foelix  pascha  ex  animo  precor  omnibus. 
Friburgi  Heluetiorum  pridie  sanctiss.  virginis  annuntiatae 8.  1596. 
Tuus  in  Christo  Petrus  Canisius  manu  propria. 
f  Reuereudo  in  Christo  Patri  Jacobo  Risuichio  sacerdoti  Societatis 
JESV  in  collegio  eiusdem  Societatis, 

Monasterij  in  Westphalia. 

2354.  IOAXXES    LKOBIS    A    STAAL.,    patricius    et    senator   solo- 

doranus.  CANISIO.  Solodoro  20.  Aprilis  i:>9<;. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis.  manu  ignota  scripto,  quod  Staal  sua  niaiiii 
inscripsii  :   .D.  Petro  Canisio."    Cod.  solodur.  „StaP  p.  204  205. 

Cur  praefecturam  lugdunensem  susceperit,  cur  ea  se  abdicaverit,  De  editionibus 
Hieronymi  et  Ambrosii.    De  amicis. 

Jnter  alios  praestanteis  et  amicos  uiros,  qui  de  expetito  in  patriam 
reditu  nobis  congratulati  sunt,  scriptis  et  uerbis,  ita  me  Deus  amet 
uix  quisquam  ita  propositum  meum  confirmauit,  atque  tuae  nostrique 
honorandj  Cognati  Domini  uidelicet  Iodoci  Pfifferj  prudentissimi  Consulis 
Lucernensis 9  literae,  quae  licet  non  eodem  tempore,  ita  tamen  in  eandem 
sententiam  scriptae  sunt,  ut  ex  eadem  officina  prodijsse  aut  eodem  ouo 
prognatae  esse  uideantur.  Non  dubito,  Venerande  Pater  quiu  tibj  alijs- 
que  pijs  uiris  quibus  hic  mundus  crucifixus  est"\  et  qui  eiusdem 
honores.  pompas  ac  diuitias,  ad  quas  auide[?]a  anhelat[?]a,  ueluti 
abiectamenta   ac   stercora11  contemnitis,    infrequens   et  alienum  uisum 

a    anidj  anhelatis  apogr.  ;  id  quod  certe  falsum  est  ■  auidj  homines  anhelani  .> 


1  Anno  1592Batavi  calviniani  sub  Mauritio  principe  Auriaco  Noviomagum  ceperant. 
-'  Phil  3,  13.  3  Phil  3,  14.  '   1    lo  2.  27.  5  Lc  21,   L9. 

Cf.  Ki   24.  42     44:  Lc   12.  35     40. 
■  Gisberto  Nirbach    Duhr,  Jes.  I    1!'.'.  B  Die  24.  Martii. 

Estne  hic  idem  ac  Ludovicus  ille   Pfyffer,  <le  quo  supra  p.  2841? 
"  Gal  6,  14.  "  Cf.  IMiil  3,  8. 


424         2354.  loannes  tacobus  a  Staal  Canisio.    Solodoro  20.  Aprilis  1596. 

sit,  quod  homo  Musis.  quieti,  ac  Reipubl:  natus  in  tali  Dignitate  et 
aetate,  nomen  militiae  dederim,  cuius  miserias,  intemperiem,  et  Deo 
deuotis  eonseientijs  penitus  auersandum  statum  secundis  bellis  Ciuilibus 
(juum  plausibiliore  titulo,  pro  focis  et  aris  Gallorum  ter  pugnatum.  nec 
tamen  depugnatum  est,  ad  nauseam  usque  expertus  fuit,  ex  eoque 
tempore  iterum  iterumque  oblatas  ad  summa  perueniendi  occasiones 
pacis  ac  tranquillitatis  studio,  respuit.  Sed  ut  lmiusce  admirationis 
scrupulum  tibi  eximam :  quae  me  caussae  eo  impulerint,  paucis  accipe : 

lmpia  non  praedae  me  traxit  in  arma  cupido. 
Jnnocuae  uolui  oec  grauis  esse  plebi. 

Cum  periculosis  et  arduis  Reipublicae  nostrae  negotijs  (dum  scrinijs 
praefui  et  Nomophylacis  officio  fungerer)  consumptus  et  attritus,  ob 
debilitatum  intempestiuis  ac  perpetuis  scriptionibus  uidendi  sensum,  nif 
tunc  ferendo  oneri  iamiam  imparem  fore  praeuiderem.  nec  tamen  otio 
meipsum  tradere  cuperem,  occasione  dimissarum  Cohortium  uestrarum. 
de  impetranda  tunc  temporis  uacante  Praefectura  praesidij  Lugdunensis 
cogitare  coepi.  non  quidem  eo  consilio,  quod  ipsus  talem  prouinciam 
semper  administrare  uellem,  sed  ut  hinc  quidem  filiorum  natu  maximo 
locum  ad  eandem  praepararem,  inde  uero  eos  qui  adhuc  sub  ferula 
degunt.  iuniores  tilios.  illic  uestrae  Societatis  in  Collegio  ea  commo- 
ditate  sustentare  et  minore  cum  sumptu  enutrire  possem.  Sed  cum 
hominis  sit  proponere,  Dei  uero  disponere '.  dispares  admodum  uota 
nostra  habuerunt  exitus,  et  propter  insecutam  omnium  rerum  pertur- 
bationem,  non  solum  liberi  speratae  institutionis  fructu  caruere  (P.P. 
Societatis  uestrae  solum  uertere  iussis)-  sed  ego  ipse  etiam,  compel- 
lente  morbo,  alijsque  ab  archetypo  tui  Mauritij :i  discrepantibus  caussis, 
nisi  de  corporis  et  animae  salute  periclitai  i  uellem.  de  alteri  tradenda 
lampade,  consilium  inire,  coactus  sum.  Cuius  quidem  resiguatiouis  eo 
minus  me  poenitet.  quod  tuo  etiam  calculo  eandem  confirmari  uideo. 
Multae  uiae  uideutur  hominibus  rectae,  nouissima  uero  earum 
deducunt  ad  mortem4.  Admodum  difficile  est,  corruptissimo  boc 
rerum  statu,  Principum  nutibus  inseruire  simul  et  auitas  Maiorum 
obseruare  leges,  qui"  maiorem,  quam  hodie  apud  multos  in  usu  sit. 
ciuium  suorum  rationem  habendara  esse  censuerunt,  Alij  transmisso 
Etubicone  aleam  iacere,  aut  aureis  piscari  hamis  possunt5.  Equidem 
propter  uindictae  obnoxios  male  pacatorum  Principum  animos,  et  cor- 
ruptam  ob  insoluta  stipendia  disciplinam  militarem  (ne  quid  dicam  de 

a)  quae  upogr. 


1  Cf.  Prv  l(>,  !i.  '-'  De  Societatis  horainibus  e  Gallia  eiectis  v.  supra   \>.  '■'>'J\. 

Libruni  signincal  a  Canisio  de  vitis  SS.  Mauritii  ei  Ursi  scriptum:  v.  supra  p.  -!">s. 

1   Prv    !  I.    12. 

'  Suetonius  Caesarem.  cum  Etubiconem  transgreditur,  clamantem  facit:  rlacta 
alea  est" :  De  vitis  Caesarum  I.  1.  c.  32.  Idem  <]■  A.ugusto  imperatore  scribit:  „Mi- 
nima  commoda  non  tninimo  sectantes  discrimine  similes  aiebai  esse  aureo  bamo 
piscantibus,  cuius  abrupti  damuum  nulla  captura  pensari  posset- :   L.  c.  1.2,  c.  25. 


2355.  Canisius  toanni   lacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  28.  Aprilis  L596.     425 

immenso  aere  alieno,  <illu  seipsos  obruunt,  ac  perduni  miseri  Capitanei) 
jjatius  esse  duco,  in  tempore  recurrere,  quam  male  currere,  VEL.A 
pontrahens  antequam  in  altum  fragilis  cymba  uehatur,  aul  decumanis 
puctibus  urgeatur.  I>.  Hieronymi  Plantinianae  impressionis  Opera  sunl 
in  procinctu1,  sed  Ambrosium  eodem  praelo  excusum,  aondum  potuimus 
nancisci.  dubij,  an  unquam  ab  eodem  editus  sit.  Quod  si  a  Parisiensj 
aolumine2  non  abhorres,  significare  mihj  poteris,  ei  una  cum  Hiero- 
nvmianis  operibus  compactori  librorum  coininittetur.  Iiouarat  n m •  per 
literas  prudens  ac  conspicuus  uir  Blasius  Leymerus  pro  quodam  suo 
JEtmico  iu  praesidium  Lugdunense  recipiendo,  Sed  ex  superiore  huius 
bpistolae  parte  liquet,  quod  alteri  tradita  Prouincia  integrum  mihi  uon 
sit  amplius  quicquam  in  eadem  statuere,  alioqui  non  solum  cuperem 
sed  et  deberem  tali  amico  gratificari,  id  quod  per  occasionem  eidem 
ladicare  uelis.  Jnterea  uenerandos  Canisij  mei  canos  Deo  Opt.  Max. 
quam  deuotissime  commendo.  Salutatis  obiter  salutandis,  nominatim 
b.D.  COSS.:;  Quaestoribusque 4  et  Archigrammateis 5,  nec  non  R.  R. 
D.D.  Vicarijs(i.  et  Rectore  uestro7.  Salodoro  Heluetiorum  Sabatho  ante 
Dominicam  in  Albis8.   1596. 

R.  P.  T. 

( )bseruantiss. 
Canisius  Staalio  respondit  28.  Aprilis  1596. 

2»o.l.        CANISIUS  IOAXXI  IACOBO  A  STAAX,  ivipublicae  solodoranae 

patricio  et  consiliario.  Friburgo  Helvetiorum  28.  Aprilis  1596. 

Kx  apographo  A  saeculo  XVII.  scripto  et  sic  inscripto:  rAd  Nobilem  D:  Joannem 
pacobum  a  Staal  Solodorensem. "  Cod.  monac.  rLat.  160(ju  f.  177a — 178a.  Apographum 
B  circa  raedium  saeculum  XIX.  ex  archetypo?  scriptum  exstat  in  _( !an.  56", 
ii'   :>  i'.  7«  -8a. 

Staalium  optime  egissc,  quod  praefectura  militum  lugdunensi  se  aodicarit.  l)e 
operibus  SS.  Hieronymi  et  Ambrosii.     I>e  amicis. 

Pax  Christi  nobis  aeterna 
obseruande  Domine. 
Humanitati  tuae  iure  gratiam  babeo.  quod  arcana  sua  committat 
amico,  seque  illi  totum  aperiat  in  literis  proxime  datis9,  dum  susceptae 

1  Inter  editiones  operum  S.  Hieronymi  tunc  optima  erat  illa,  quam  Marianus 
Victorius,  presbyter  amerinus,  deinde  episcopus  reatinus,  primum  1565 — 1  T>72  Romae 
vulgarat.  Eadem,  ab  ipso  Victorio  recognita,  9  tomis  in  folio  a.  1  T> 7 1  >  1580  et  Ant- 
srerpiae  ex  ofiicina  Christophori  Plantini.  et  Parisiis  apud  Sebastianum  Nivellium 
prodiit  C.  Tr.  G.  Schoenemann,  Bibliotheca  bistorico-literaria  Patrum  Latinorum  I. 
Lipsiae  1792,  506     507  . 

-'  Inter  editiones  operum  S.  Ambrosii  eminebat  ea,  quam  cardinalis  Felix  de 
Montealto  ( >.  Min.  Conv.,  qui  postea  Sixtus  V.  papa  fuit.  primum  Romae  1580  L585 
quinque  voluminibus  vulgavit.  Prima  eius  editio  parisina  a.  1586  in  lucem  emissa 
cst  Migne,  P.  lat.  XIV,  17  20.  Plantiniana  S.  Ambrosii  editio  hoc  quidem  temporc 
bod  videtur  exstitisse  Sclwenemann  l.c.400  408;  <'«>■.  Schenkl,  Sancti  Ambrosii  Opera, 
Pars  prima,  Vindobonae   1897,  p.  Lxxvrn  . 

•:  loanni   Meier    ei   Ludovico  ab  Affry?  A  Qdalrico  Wildt. 

5  Antonioa  Montenach.       "  Petro  Schnewly,  vicario  generali  episcopi  lausannensis. 

7  1'.  Petro  Michael.  s  Die  -JO.  \]»iilis.  "  Vide  supra  p.  423. 


42(>     2355.  Canisius  loanni  Iacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  28.  Aprilis  1591!. 

et  postea  renimtiatae  Lugduni  dignitatis  causam  fidenter  exponitj 
Benedictus  ille  bonorum  omnium  fons,  qui  prudentiae  tuae  consilia 
prosperat,  eaque  suggerit,  quae  hanc  prouectam  decent  aetatem,  ac 
simul  animo,  corpori  et  oculis  prodesse  possunt.  Non  queo  sane  non 
laudare,  quod  Praefecturam  Praesidij  Lugdunensis,  quae  non  parum 
oneris  adferebat  atque  periculi.  in  aliorum  humeros  reieceris  quodque 
arridentis  fortunae  blandimenta ,  quae  se  prima  fronte  offerebant, 
masculo  animo  respueris,  ac  demum  redire  doinum  malueris,  quam 
inter  Magnates  et  Aulicos  florere,  ducemque  praestare  militarem.  Etenim 
haudquaquam  ignorabas ,  quam  sit  minime  tutum  P  r  i  n  c  i  p  i  b  u  s. 
horumque  Vicarijs  fidere.  in  quibus  nec  salus  neque  constantia 
firma  est1,  et  recte  iudicabas,  ancipitem  et  fallacem  huius  mundi 
fauorem.  fastum  et  applausum  esse,  ut  merito  cum  Sapientissimo  Rege 
fateamur  •  Vanitas  uanitatum  et  omnia  uanitas2.  Nec  temere 
scripsit  Jacobus  Apostolus,  A  m  i  c  i  t i  a  h  u  i  u  s  m  u  n d i  i ni  m  i  c  a  e  s  t 
Dei,  Quicunque  uoluerit  esse  amicus  huius  mundi[?]* 
i n i m i c u s  I) e i  constituitur3.  Probo  igitur  uehementer,  quod  ad  me 
scribis,  admodum  difficile  esse  ut  corruptissimo  hoc  rerum  statu  Prin- 
cipum  nutibus  homines  inseruiant,  simul  et  auitas  Maiorum  leges  ob- 
seruent.  Ac  sapientissime  habes  tibi  propositum,  quidquid  demum  alij 
sentiant  relicta  militia,  et  seposito  mundi  strepitu  ad  maiorem  animi 
tranquillitatem  contendere,  teque  nouo  studio  colligere,  ut1'  rem  dome- 
sticam.  simulque  conscientiam  probe  componas.  Tot  iam  annos  Reipb: 
pace  belloque  seruiuisti,  et  aliorum  potius  quam  propriae  salutis  rationem 
habuisti.  Quid  mirum  igitur  si  cum  Marco  Tullio  ad  tusculanam  quietem 
secedas.  et  exoptatis  grauioris  magisque  necessariae  Philosophiae  studijs 
uaces4.  An  non  Christus  Dominus  Magdalenae  otium  laudat,  illudque 
Sororis  Marthae  honestis  etiani  curis  et  occupationibus  anteponit5? 
Perge  igitur  obsecro,  vir  nobilis  ut  coepisti  tecum  habitare,  et  sicui 
scriptura  loquitur  redire  ad  cor6,  ut  magis  magisque  mundo  mor- 
tuus  illi  uiuas  cui  soli  seruire.  regnare  est.  Non  quod  horter,  aui 
suadeam  ut  cum  Joanne  Baptista,  et  Antonio  Magno  relictis  omnibus 
eremum  petamus,  uitamque  horridam  mstituamus,  sed  cum  Pytha- 
gora  Philosopho  dicere0  non  uerebor,  optimam  uitae  rationem  [?] 
elige,    eam    iucundam    reddet    consuetudo7,    per    uiam    publicam    ne 

;i  ■  /;.-  saeculi  bujus,  idqtn   fortassi    rectius;  11,1111  iin  habet  Vulgata,  Iac.4,4.  1>    !>■'  recU   B; 

ei   A.  c)  docere  B.  d)  Sic  vel  simiiiter  legendum  esst   conicio  ex  ratione,  quae  ponetur  infra, 

adnot.   i      Nisi  forte  legendum  sit:  uitac  rationem  solitudinem,     .1  B  hahent:  consuetudinem ;  M  quod 
falsum  esst    patet  ex  verhis  sequentibus. 


'   Ps  1  i:..  3.  -  Eccle   I.  2:   12,  8.  ::  [ac   I.    I. 

'  Cicero  <lr  nTusculana  villa"  sua,  in  qua  rDisputationes  Tusculanas"  com- 
posuit,  scripsil   i:i  nEpistolis  ad  A.tticumu   I.  !.  ep.  2,  n.  •">. 

5  Cf.  Lc  10.  38     42.  "  ls  46,  8. 

■  Hoc  dictum  neque  Hierongmus  commemoral  \.  infra  p.  1-7'  .  aeque  Erastnus 
Ttoterotlanms  ponit,  cum  Bsymbola-  sive  sententias  recenset,  quae  cum  Pythagorae  no- 
mine  circumferuntur  A.dagiorumChiliades  quatuor  cumdimidia,  Basileae  1551,  p.  15  23  , 
..  EAmi  |-ii  iv  t6v  BipiaTov,  fjbOv  b"  adTdv  ^i  auv/|6€ia  iroi^aei11 :   Plutarchus  Chaeronensis, 


2356.  Salbius  Can.  Vere  vel  aost.  1596.    2357.  Can.  Hoffaeo.    Mai./Iun.  1596.     427 

ambules1,    ut   sementem    feceris   ita    et   metes2.     Verum   quo   demuni 
calamus  meus  procurrit?  ignosce  liberius  exspatianti. 

Quae  mones  porro*  de  lilnis  ffieronymianis  ei  A.mbrosianis,  aliquem 
milii  pudorem  offundunl  cum  cogito,  quid  quantumque  uiri  boni  offerunt, 
ct  quantulum b  Senex  ego  mereor,  tantorum  hominum  liberalitate  prorsus 
indignus3.  Si  de  Ambrosij  editione  quaeritur  laudant  sane  Medio- 
ianensem  uel  Parisiensem4,  de  Blasio  Leimeroc  Senatore  niliil  addam 
aliud,  quam  quod  pro  sua  prudentia  in  honesta  purgatione  uestra  li- 
benter  acquiescitd.  Quos  per  me  salutatos  uoluisti,  te  officiose  re- 
salutant,  ac  felicia  uobis  precantur  omnia.  Bene  uale  cum  domesticis  el 
amicis  iu  Christo  Jesu  Domino  nostro5.  Friburgi  XXVJJJ  Apri- 
tis  MD:XCVI. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

Nobili  et  praestanti  viro  Domino  Joanni  Jacobo  a  Staal  Solo- 
dorensis  Reipublicae  Consiliario,  amico  valde  colendo6. 

3356.  P.  OFORCHS  SAKBIFS  S.  J.  CANISIO. 

Dilinga  vere  vel  aestate  a.  1596. 
Vide  Canisii  litteras   18.  Augusti  1596  <ul  Salbium  datas  (infra,  </>.  2361). 

3357.  CANISIUS   I».  IMILO  IffOFFAKO  S.  J..   visitatori   provinciae 
( rermaniae  superioris. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Maium  vel  Iunium   1596. 

Ex  commentario  autographo,  quod  est  in  Can.  50,  II  f.  75\  Ibidem  f.  91"  est 
aliud  eiusdem  epistulae  commentarium  autographum  idque  brevius  et  a  priore  illo  in 
rebus  nonnullis  discrepans. 

Difficultates  de  novo  collegio  friburgensi  occurrentes.  Aedium  splendor.  Fenestrae 
«  principibus  aliisau>.  petitae.  Senatus  angustiae pecuniariae.  Defectus.  Onera.  II<>/ii<s. 
Conrktores.     Ehetori<a.    Casus  conscientiae.    Oratio. 

a)   //'"•  v.  non  est  in  B.         b)  li<<  B.,  iil<ine  tota  ratfo  exigere  videtur.    A.:  quantum.  c)  Le- 

mero  H.         <\<  acquiescet  h.        e)  Haec  inscriptio  in  A  deest. 


De  tuenda  sanitate  praecepta.  cap.  3,  et  De  exilio  cap.  <S :  atque  secundo  hoc  Loco 
Plutarchus  sententiam  hanc  attribuit  Pythagoraeis  („To  Tcip  KaXov  eKeivo  TrapdYY^Ma 
tujv  TTuBaYopeiujv"  :  Plutarchi  Chaeronensis  Moralia.  recogn.  Greg.  N.  Bernadakis,  I. 
Lipsiae  1888,  302;  III,  Lipsiae  1891,  558.  Eandem  sententiam  habet  S.  Maximus 
Confessor  in  ..('apitihus  Theologicis-1  sive  „Locis  communibus",  serm.  62.  Qui  eam 
Epicteto  attribuisse  videtur    Migne,  P.  gr.  XCI  9921 

1  .Pythagorica  et  illa  praecepta  sunt  .  .  .  Per  viam  publicam  ne  ambules,  i<l  est, 
ne  multorum  sequaris  errores"  :  S.  Hieronymus ,  Apologia  adversus  libros  Rufini 
i.  3,  u.  39    Migne,   V.  lat.  XXIII.  425     426).  ' 

-  „Ut  sementem  feceris.  ita  metes"  :  M.  Pinarius  Rufus  apud  Ciceronem,  De 
Oratore  1.2.  c.  65,  n.  261.     Ceterum  cf.  Gal  •>.  8. 

:  Hoc  <t  ex  his  verbis  intellegitur,  ei  ex  epistulis  paullo  posterioribus  etiam 
clarius  patefiet:  Solodurani,  ut  Canisio  pro  vita  S.  (Jrsi  iu  ipsorum  gratiam  scripta 
gratiam  referrent,  opera  SS.  Hieronymi  et   A.mbrosii  <-i  donare  constituerant. 

4  Haec  exstitisse  non  videtur;  cf.  supra   p.  t252. 

5  Rom  <;.  -i:\  etc. :  v.  supra  p.  W88. 


42S  2357.  Canisius  P.  Paulo  Hoffaeo  S.  J. 

-  Incommoda  qiiaedam8  et  grauamina  circa  nouam  fabricam' 
occurrentia. 

Dicunt  multi  in  tota  Gallia  nullam  extare  collegij  fabricam  aded 
magnificam  et  sumptuose  paratam.  Yidemur  ergo  nonnihil  hic  de- 
clinare  ab  humilic  sancta  et  promissa  paupertate1. 

2  Quorsum  aedes  tam  illustres,  in  quibusd  30  uel  40  commorari 
queant,  quum  ex  nostris  quidem  prouentibus  aegre  1(3  sustentari  possint. 
et  nisi  Deus  faciat  miraculum,  perexigua  sit'  spes'.  ut  isthaec  gens{ 
tenax  et  inops  ad  maiorem  dotationem  adijciat  animos. 

3  Fortasse  non  decet.  Senatum  curasse  nostro  nomine  apud  Prae- 
latos  et  Dominos  Heluetios,  immo  etiam  apud  haereticos,  ut  Tigurinos. 
Basilienses,  Bernates  et  alios,  curasse  inquam.  ut  singuli  suis  sumptibus 
faciant  nouas  f enestras h  parari,  et  huic  nouae  fabricae  inseri 2.  Curatur 
etiam  ut  praefecti  complures  Friburgensis  ditionis,  et  Senatores,  uiri- 
que  nobiles  et  ciues  huius  oppidi  similes  faciant  sumptus,  sicut  bona 
ex  parte  promiserunt.  Petitum  est  etiam.  ut  Rex  Catholicus,  Princeps 
Sabaudiae,  Episcopus  Basiliensis3  et  alij  magnates  suas  fenestras  instrui 
curent.     Constat  autem  quaelibet  fenestra  10  uel  15  ducatis. 

,i     hn.i  vv.  sgq.  a  C.  supra    versum  scripta  sunt.  b)  Seguuntur  vv.  se  offerunt,    nhlitteratu. 

i  Hoc  v.  n  C  supra  versum  scriptum  est.  d)  qua  autogr.  e)  V.  supra  versiim  scriptum.  f  >•  • 
■jiiitnr  est,  nliitt.  g)   Triu  vv.  sgg.  supra  versuin  scripta  sunt.         Ii)  Sequitur  cum,  oblitt. 

1  .. Modus  imponatur  aedificiis  Domorum  et  Collegiorum,  quod  iu  nobis  est.  u1 
sint  ad  habitandum  et  officia  nostra  exercendum  utilia,  sana  et  fortia;  in  quibus 
tamen  paupertatis  memores  esse  videamur.  Unde  nec  sumptuosa  sint,  nec  curiosa"  : 
(  anon  11  Congivgatiouis  ucnoralis  S.  .1.  primae,  ;;.  1558  habitae  Institutuni  8.  •'. 
!l    526). 

2  Supersunt  *Litterae  a  Consule  et  senatu  reipublicae  friburgensis  d.  LO.  Nc- 
vembris  vel  Decembris  l.">!)4  datae,  eorum  sigillo  munitae,  ab  Antonio  a  Montenacli 
archigrammateo  ?    subscriptae,  in  quibus  illi  scribunt :   Wir  ^wunschen  vnnd  begeren. 

das  vnnserer  getrtlwen  lieben  Eydtgnossen,  Mittburgern  vnnd  wolvertrawten  Briiedein 
der  zwolff  ordten,  auch  anderer  mitt  vns  in  l\\ dtmiossisolicr  puudtspflicht  wjisender: 
oder  sonst  mitt  gutter  Nachpurschafft  zugethaner,  Geistlicher  vnnd  weltlicher  Stannden 
vnnd  personen,  Ehrenzeichen  vnnd  wapen,  \\  io  wii-  «lio  Jn  einem  sonnderbaren  Buch 
verzeichnen  vnnd  anmalen  lassen,  zu  mehrer  Zierd,  neben  dem  vnnsern  an  Fenstern 
desselbigen  Collegij  •  deren  Jedweders  in  der  hohe  7.  vnnd  an  der  breitte  .5.  werck- 
schuch  halttot  auoli  gesachen  vnnd  angeordnet  wurdend11.  Se  iam  a.  1593  in  totius 
confoederationis  comitiis  Thermipoli  Baden  habitis  per  legatos  eam  rem  petissi 
eiusque  impetrandae  bonam  spem  adeptos  esse.  Modo  autem  se  ioanni  Batz  civi  suo 
commisisse,  ut  pecunias,  (|iiilnis  insignia  illa  nna  cum  fenestris  ipsis  confici  possent. 
colligeret  ex  archetypo.  Cod.  I  ."><i  f.  117.  [n  commentario  illo  breviore,  quem  supra 
dixi,  Canisius  scribit:  „An  conueniai  permittere  uel  dissimulare.  ut  nobiles  e\  ciues 
perganl  nouas  fenestras  uitreas  collegio  inserere  cum  suis  insignibus*.  !'.  Sii/i.-- 
mundus  Ilsung,  collegii  friburgensis  procurator,  in  suo  "Codice  dati  et  accepti  no- 
tavit  inter  l.  Septembris  1596  ei  1.  Septembris  1.">'.'7:  „Debemus  Vitriarijs  Bugnieto 
.•i  Kesselero  120  cor."  i.  e.  coronatos).  item  inter  1.  Septembris  1.">'.i7  et  31.  hilii 
1598:  Debemus  „Vitripictoribus  tribus,  ei  pi*o  Labore  insererendi  insignia  100  cor." 
Cod.  bibliothecae  cantonalis  friburgensis  „Rationes  Accepti  ei  Expensi  Collegii  S.  J. 
FViburgi  .  .  .  ab  a.  L580"   p.  L0    II. 

:;  riiili|>[>us  II..  Carolus  I.  Emmanuel,  [acobus  Christophorus  Blarer  a  Wartensee. 


Friburgo  Helvetiorum  eirca  m.  Maium  vel   [unium   1596.  |-_".i 

4  Fortasse  non  esl  Societatis  nostrae  proprius  mos11,  emendicare 
hoc  modo  fenestras,  el  praesertim  cum  additis  insignibus  Catholicorum 
sinuil  ct  haereticorum.  Jta  uidemur  de  libertate  nostra  quiddam  amittere, 
et  in  quandam  redigi  seruitutem  erga  donantes,  quorum  lilij  el  hae- 
redes  accedent  frequentius  ;i<l  sua  insignia  contcniplanda  in  eollegio 
Jesuitarum  ■  quidam  hinc  arrogare  sibi  posseni  nescio  [quem]b  patro- 
natinn:  uelut  illis  niultnni  debeamus. 

5  Experientia  comprobatur,  quod  Senatus  uelul  taedio  quodam 
affectua  paulatim  se  subtrahil  ei  excusat  sumptuum  magnitudinem. 
quum  reuera  nobis  nihil  obligetur1,  et  aere  alieno  sil  satis  obstrictus, 
multique  contra  nos  murmurent2.  Verendum  est  igitur,  ne  grauius 
offendantur,  si  pergamus  illis  esse  molesti  in  pluribus  expetendis  ia- 
bione  fabricae  perficiendae,  in  qua  non  pauca  desiderantur,  nimirum 
ut  collegium  totum  sit  muro  circumdatum,  ut  in  horto  fons  constituatur 
et  aqua  decurrat  in  culinam  usque,  ut  complanetur  terra  et  arboribus, 
horto,  stabulo  instruatur,  ut  ligna  sufficiant  multis  ac  magnis  liypo- 
caustis,  ut  duo  sacella  superius  pro  scholasticis  et  inferius  pro  populo 
instruantur  cum  suis  scamnis  et  ornamentis3.  Quo  magis  ista  similia- 
que  petimus  a  Sonatu.  eo  minus  obsequentur  nobis  in  templo  nouo 
aedificando,  quod  fortasse0  in  tempus  aliud  reijci  posset,  quoad  col- 
legio  sit  bene  prospectum  in  liac  tanta  caritate. 

()  Haec  omnia  difficiliora  uideri  possunt,  si  ad  calculum  reuocentur 
debita  colleuij,  et  quantum  suppetat  ad  nostros  alendos.  et  ad  satis- 
faciendum  externis  fabris.  ac  add  residuam  fabricam  promouendam. 
Putant  quidam  extraordinariam  pecuniam  alicunde  corradi,  et  nobis 
applicari  posse:  sed  optarirn  certiorem  inueniri  rationem  ad  collegium 
hoc  sustentandum,  quod  adhuc  Senatui  debet  500  ducatos  et  aegre 
dissoluet  ut  uereor.  debita  sua. 

7  Jncommodum  est  carere  nos  horto  uicino,  quem  diues  quidam 
possidet,  et  saepe  molestare  ciues  ut  mittant  domesticos,  qui  gratis 
laborent  et  exportent  terram  in  horto  collegioque  nostro4. 

a)  Sic  C.   correxit    ex   consuetudo    mod  b)    Ut  hoc  v.  suppleatur,    exigere  ipsa    ven    lidettti: 

i-    Sequitur  in.  obtitt.         <\  i    V.  supra   versum  seriptufii. 


1  Cf.  supra  p.  20. 

-  In  commentario  breviore:  „Sitne  consultum  ijrgere  modo  Senatum  satis  <>)>- 
aeratum  et  toedio  affectum,  ut  se  obliget  ad  sumptus  omnes  faciendos,  ac  simut  ad 
templum  ex  fundamento  extruendum.    Pauci  fauent  nobis  in  Senatu." 

:;  Commentarium  brevius:  ..Sitnc  consultum  usque  ad  pascha  differre  nostrorum 
migrationem,  ei  interea  procurare  quantum  fieri  potest,  euacuationem  aquae  in  penu 
residentis,  fontem,  duo  sacella  superius  et  inferius  cum  suis  scamnis  ei  omamentis. 
ingressum  ;nl  scholam,  ;xl  culinam  et  domum  spectantia,  aliaque  plura,  quae  ante 
hyemem  instantem  aegre  conficientur,  cti;i7iisi  praesentem  pecuiiiam  in  manibus 
teneremus. " 

1  Cavisius  in  commentario  breviore:  „Sitne  grauandus  |ih]imIiis.  ad  exportandam 
gratis  tciiam.  it  ;nl  alia  onera  sustinenda  in  atrio  collegij,  multi  enim  conqueruntur 
ob  hanc   frequentem   uexationem.'' 


43()     2358.  Can.  Ioanni  Mayer.   Aug.  1596.   2359.  Velserus  iun.  Can.    C,  Aug.  1596. 

7a[?]  Quomodo  sit  honeste  respondendum  Senatui  et  Clero,  si 
urgeant,  ut  curam  aliquam  suscipiamus  conuictorum  externorum  quos 
uellent  in  hac  ueteri  domo  collocare l,  An  petenda  sit  nobis  domus 
extrema  horti,  ut  deijciatur.  Jtem  deceat  ne  gratitudinis  aliquod  spe- 
cimen  exhibere,  ut  ingressi  nouum  collegium,  Rhetoricen  expectatam 
profiteamur  in  noua  schola.  2  ut  Casus  conscientiae,  praesertim  Clero 
petente  et  auditores  offerente  legantur  3  ut  Missa  cantetur  initio,  et 
oratio  recitetur. 

Ex  huius  epistulae  duobus  commentariis  intellegitur,  Canisium  eam  scripsisse 
paullo,  antequam  Socii  friburgenses  in  novum  collegium  a  senatu  sibi  exstructum 
essent  ingressi.  Ingressi  autem  sunt  5.  Augusti  1596  (v.  infra,  mon.  ir>77  .  Canisium 
alicui  t'.\  maioribus  Societatis  moderatoribus  scripsisse  cognoscitur  ex  ipsis  rebus. 
quae  ab  eo  dicuntur.  Hoc  autem  tempore  P.  Paulus1  Hoffaeus  auctoritate  Claudii 
Aquavivae  praepositi  provincialis  domus  Germaniae  superioris  visitabat  cf.  supra 
ii.  420).  Ac  cum  praepositi  provinciales  rarius  et  brevius  collegium  friburgense  visi- 
tassent,  ipse  m.  Septembri  et  Octobri  a.  1595  quinque  hebdomadas  in  eius  visitationem 
impenderat  v.  infra,  mon.  1559).  et  ita  eius  res  accurate  cognoverat.  Quare  valde 
verisimile  est,  Canisium  Hoffaeo  scripsisse. 

2358.         CANISIUS  IOAXXI  MAYEB  typographo  dilingano. 

Priburgo  Helvetiorum  circa  initium  m.  Augusti  1596. 

Ex  apographo,  de  quo  dicetur  infra,  ep.  2360. 

Canisius  Friburgo  18.  Augusti  1596  Dilingam  ad  P.  Qeorgium 
Salbium  litteras  misit,  in  quibus  ait:  „Scripsi  nuper  ad  typographum 
Joannem,  ut  nic  illi  gratum  ostendam,  et  amicum  sincere  moneam.u 
Cf  supra  j>.  107.  Ioannes  Mayer  a.  1595  Canisii  librum  precationum  ger- 
manicum  cum  eiusdem  catechismo  iterum  typis  exscripserat ;  v.  infra, 
mon.  1553. 

2:*.><).         MARCUS   YIvLSKRrS   irXIOR  .   patricius   et   consul    augu- 

stanus.  CANISIO.  Augusta  Vindelicorum  circa  m.  Augustum  1596. 

Vide  Canisii  litteras  9.  Octobt^is  1596  datas,  per  quas  is  Velsero  respondii 
(infra,  c/>.  2368). 

2SOO.         CANISIUS  «LAIIHO  AQVAYIVAE.    praeposito  generali  Socie- 
tatis  [esu.  Frihurgo  Helvetiorum  1.  Augusti   1.596. 

Ex  Sacchino,  Can.  376  378;  cui  autographum  pracsto  fuisse  certum  est.  hpi 
stulam  posuit  etiam  Agricola  II  p.  214— 215,  qui  fortasse  et  ipse  autographum  vidit, 
ei  ex  parte  Pyihon  319  321.  Eandem  vel  totam  vel  ex  pai*te  reddideruni  gallice 
Dorigny  375  377,  Alet  312  315,  Raemy  de  Bertigny  114  116,  Seguin  315  317, 
Mi,h,l  \-l\  t23,  Genoud  158  L60,  Daurignac  378  380;  hispanice  Garcia  329  331; 
italice  Boero,  Can.  425  426;  germanice  Riess  519  521;  neerlandice  Allard  (Seguin- 
Allard)  278  280.  Eius  summas  breves  posuerunt  Kross,  Can.  212,  et  Braunsierger, 
Petr.  Canisius  294     295. 

Gaudet,  sibi  „pacem  integram  cum  superioribus"  esse.  Valde  se  demittit  et  ac- 
cusat.    Paenitentiam  et  gratias  petit. 

:i    Sic ;  sed  corrigendum  esst    videtur:  8. 


1  Commentarium  brevius:    „De  conuictoribus  in  uicinia    collocandis   et    alendis 
ali  hospite  externo," 


2360.  Canisius  Claudio  Aquavivae.    Friburgo  Helvet.   1.  Augusti   1596.      4;$1 

1'ax  Christi   Ifsu  nobis  aeterna. 

A.dmodum  reuerende  in  Christo  Pater. 
[nter  alias  consolationes,  quae  niilii  decropito  loro  seni  suppetunt, 
la  vel  maxima  videtur,  quod  pacem  integram  sentiam  cum  superioribus, 
iuos  in  hac  Societate  summus  Deus  loco  suo  mihi  praefixit.  Ego 
jgitur,  t|iii  iani  pridem,  vt  pote  anno  1549.  meam  Romae  professionem 
sanctae  memoriae  1*.  Nbstro  [gnatio  obtuli,  iamque  natus  annos  7."».  ad 
cuncta  pene  bona  inutilis  fio,  praesenti  scripto  ea  complecti  cupiebam, 
Buae  ail  veram  pacem  cum  V.  V.  R.  vt  instituti  huius  primario  Anti- 
Itite  ineundam  ac  stabiliendam  haud  parum  facere  videbantur.  Ex  bis 
primum  statuo,  quod  et  cordis,  et  corporis  mei  hVxis  genibus  oro 
Bupplex  indigno  niilii  condonari  quacunque  rationc  non  modo  Deum 
optimum  Maxinnun.  sed  et  ipsuni  Christi  Redemptoris  quintuma[?] 
Yicarimn1  clam,  palamue  offendi  in  hac  sublimi  vocatione.  Offendi 
autcm  saepe  numero.  et  grauiter,  proh  dolor,  quod  suscepto  ante  niu- 
neri  multis  ab  hinc  annis  male  responderim :  maxime  cum  inter  Pro- 
lessos  agerem  Prouincialem,  concionatorem,  et  scriptorem  multis  de 
causis  reprehensibilem.  Meam  quoque  culpam  agnosco,  quod  in  Col- 
legiis  velut  alij  non  professi  habitarim  hactenus  - .  multasque  com- 
moditates.  quae  religioso  pauperi  non  congruunt,  admiserim  ex  indul- 
gentia  superiorum.  Tandem  ab  offichs  Societatis  nostrae  propriis3 
liberatus,  in  cubiculo  cibum  capere,  et  in  priuato  sacello  sacriticare 
coepi.  iamque  nec  domesticis ,  neque  externis  fraternum  auxilium 
braebeo.  Ita  piger,  otiosus,  et  socors  ego  velut  arborem  sterilem,  quae 
proxima  est  ruinae.  prae  me  fero:  indignus  et  pane,  quo  vescor,  et 
fratrum  subsidiis,  qui  suam  Caritatem  ingrato  exhibent  •  Fateor  haec 
officia  mihi  valetudinario,  vel  seni,  vel  omnino  seniori  gratiose  coucedi, 
vt  senectutis  onus  in  hac  molesta  aetate  lenius'1  feram:  sed  iure  doleo, 
veniamque  precor,  obseruande  Pater,  quod  eiusmodi  priuilegiis  ad  Dei 
gloriam,  meaeque  salutis,  et  debitae  gratitudinis  vsum  non  vtar  dili- 
gentius,    praesertim.    vt  ad  iter  proxinuun  meas  colligam  sarcinas.   ac 

a     Agrieola  hoc  v.  non  posuit.     Heverct  Cdtvisius  \gnosci  sibi  cnpit  non  ea  tantum,  ijunr  sub  Aqua- 
rira  se  peccasse  opinatur,  sed  etiam,  quae  sub  praepositis  superioribus  commisit.  b)  Ita  et  Sa  <■/,  , 

et  Agr. 


1  Aquavivam  in  officio  praepositi  generalis  antecesserant  S.  [gnatius,  facobus 
Lainius.  8.  Franciscus  Borgias,  Everardus  Mercurianus. 

2  Societatis  collegia  reditus  habent  vel  saltem  habere  possunt.  „Professi  vivunt 
ex  eleemosynis  in  Domibus":  Constitutiones  S.  J.  P.  6.  c.  2.  n.  3.  JProuincialis]  con- 
stituat  iuxta  Constitutiones,  vt  Professi  .  .  .  suae  prouinciae  in  Domibus  Professis, 
quantum  fieri  potest,  commorentur" :  Regulae  Prouincialis,  n.  74  Regulae  Societatis 
Iesu.  Romae  1582.  39;.  Provincia  Germaniae  superioris,  cui  Canisius  ascriptus  erat, 
ea  aetate  uullam  habebat   .dtimum  professam"     Thihr,  Jes.  I  399  411). 

:1  Haec  sunt  imprimis:  Sacramenta  confessionis  et  communionis  administrare, 
verlmm  Dei  concionibus,  lectionibus,  doctrina  christiana  proponere,  exercitia  spiri- 
tualia  tradere.  aegrotos  et  carceribus  inclusos  et  pauperes  iuvare,  dissidentes  inter  se 
reconciliare.  iuventutem  docere,  „libros  communi  bono  utiles  conscribere":  Constitu- 
tiones  S.  J.   P.  7.  c.  1. 


r-     fc 


432     2361.  Canisius  P.  Georgio  Salbio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  18.  Aumisti  L596. 

mundo  mortuus  nouissima  mea1  recogitem  accuratius,  vt  vocante 
me  Domino,  vere  paratus,  et  seruus  vigilans  deprehendar 2.  Qua- 
propter  etiam  atque  etiam  precor  P.  V.  vt  pro  eximia  pietate  suamd 
vilem,  ac  infrugiferum  siue  filium,  siue  paimitem3  aeterno  Creatori] 
praesertim  inter  sacrificandum  aliquando  commendet:  ac  deinde  vt  meJ 
licet  indignum,  participem  faciat  priuilegiorum,  et  gratiarum  spiri- 
kualium,  quarum  potestatem  ad  suorum  filiorum  consolationem  ac- 
cepit  a  sancta  sede  Aipostolica  traditam:  ac  demum  vt  aliquam  im- 
puro  milii  poenitentiam  iniungat  ad  vberiorem  paternae  benedictionis 
gratiam  per  qualemcunque  substitutum  misero  elargiendam.  Daturd 
Friburgi"  Beluetiorum.     Kal.  A.ugusti,   1596. 

K.  P.  V.  imitilis  filius  Petrus  Canisius. 

Merito  Sacchinus  I.  c.  375  376  has  litteras  Laudat  „tanquam  sincerissimad 
mentis  speculum,  et  consummatae  prope  vltimum  sapientiae  documentum".  Agricola 
I.  c.  eas  .vacillantc  dcxtra.  ut  ex  autograpbo  videre  est",  scriptas  esse  affirmatj 
.t  haec  monet:  „Qui  quidem  anteactam  Canisij  vitam  norunt,  si  sanctae  humilitatia 
linguam  callent,  ab  hac  sola  prodijsse  agnoscent,  quidquid  vir  sui  despicientissimus 
proprium  iu  vituperium  attulit,  [et]  in  ejusdem  laudes  recte  interpretandum  putabunt") 
\t|iiaviva  Canisio  respondit  5.  Octobris   1596. 

2361.  CANISIUS  1*.  GEORGIO  SALBIO  S.  ,1..  praefecto  in  contul 
bernio  studiosorum  dilingano.  Friburgo  Helvetiorum  ls.  Augusti  1596. 
Kx  apograpbo  A  .  Dilingae  m.  [unio  a.  1625  a  loanne  Sigersreitter  S.  J.  el 
autographo  exscripto  et  P.  Gualtero  Mundbrott  Germaniae  superioris  praeposito  pro< 
vinciali  misso;  iil  quod  ex  Sigersreitteri  littciis  huic  apograpbo  c  epositis  cognoscitufj 
Lpograpbum  exstat  Monachii  in  archivo  maiore  reip.  bavaricae,  Les.  in  gen.  Fasc.  131 
No.  -14.  Iu  eiusdem  fasciculi  numerique  libello  in  4  .  non  conglutinato,  p.  (5  7. 
exstat  alterum  apographum  B\  saeculo  XVII.  scriptum.  Epistulae  particulam  gen 
manice  posuit   Braunsherger,  Katech.  [v.  supra  p.  -41-41  112. 

tographus.     ReJigiosi.      Unirersitas.     Turcae.     Atnici. 

I';ix  Christi  uobis  aeterna,  Charissime  Frater. 
Redditae  mihi  sunt  litterae  tuae  perbreues,  ac  diu  satis  expectataej 
:ii  optarem  kuam  erga  me  charitatem  efficaciorem  esse.  Babes  nol 
paucas  uec  uulgares  ut  arbitror  occupationes 4 ;  sed  his  onmibus  coml 
mendatior  est  Charitas  patiens  et  benigna5,  in  qua  cupio  noJ 
praecipue  uigilare.  Scripsi  nuper  ad  typographum  JoannemG,  nt  inl 
illi  gratum  ostendam,  et  amicum  sincere  moneam.  Vide  ut  oblatanj 
lilii    messem   excolas   diligenter,   ac   de  Religiosis   tuis   bene  mereariaj 


Eccli  7.    10;  28,  6;  38,  21. 

Cf.   \li  24,    12     II:  Lc  12,  35     I".  I  i.   lo   1."..  2     6. 

*  „In  Conuictorio'1  S.  Hieronymi  dilingano  erat  rP.  Georgius  Salbius.  Praefectul 
Vlonachorum.  Item  pauperum  studiosorum,  [ufinuorum  in  nostro  Collegio  et  apud 
Conuictores,  Confessarius  templi  ordinarius":  Cata/ogus  dilinganus  a.  1596  G.  Sup.  »4 
r.  11.".'.  Iu  universitate  Bex  diversis  Fteligiosorum  familijs  plus  septuaginta  versan* 
tur  .  .  .  Conuictorum  Collegium  .  .  .  ad  tantam  excrenit  multitudinem,  \i  triginta  supra 
ducentos  aliquando  numerati  ^int":  Annum  LitteraeSocietatisIe.su  Anni  M.D.XCVl, 
Neapoli   1605,   136     137.  5  1  Cor  13,    1  Mayer:  v.  supra  p.  356. 


V. 


23G2.  Canisius  Arecker  el  Dftgescher  ac  reliquis  senatoribus  i-eip.  solod.    1596.      \:',',\ 


w 

tl!l' 


.   'raefefl 


i,(.c  obliuiscaris  Canisij  tuj  uelul  decrepitj  senis,  ac  emeritj  prope  mi- 

litis.     Bene  babel   quod  in  postrema   processione  gymnasium  uestrum' 

suam    pietatem    egregie   declarauit,   atque   uicinis   etiam  admirationem 

salutarem  attulit. 

Tueatur  DEVS  <|ii<»<l  coepil   In  uobis,  nostramque  Germaniam  ad- 

uersus  Turcas  immanes  tueatur.     Bene  uale   in  Christo  Frater,   el  ex 

iin-  saluta  P.  K.-niti  .   I{.  P.  Rectorem,    P.  Julium2  ac  reliquos  •  quorum 

•  ■i  sacrificijs  el   precibus  me  commendo  maxime.     Friburgi   Eeluetorum 

L8  A.ugusti  96. 

Frater  in  Christo   Petrus  Canisius. 

Reuerendo  Patri  inChristo  P.GeorgioSalbioSoc.JESVetc.  Dilingam. 

Im  extrema  epistula  mann   P.  Sigismundi  Llsung  scriptum  est:   rSaluto  T.  II.  II- 

sungus.  cum  fratre  Boegel  ei  aotis  alijs".    In  "Catalogo  friburgensi ; i  L595  in  „Co- 

adiutoribus  Temporalibus"  BSebastianus  Hugel  Socius  P.  Canisij  mfirmarius1'  comparet. 

S362.        CANISIUS    I.AIKKMIO    4RECHEB     t    «OM(.A\(;(» 
■  >\<.l  S<  III  li    praetoribus   ac    RFXIQEIS    SI-VATOHIIUS 

reipublicae  solodoranae. 

Friburgo  Helvetiorum  a.  1596    medio  vel  exeunte?). 
Kx    Libro    „Kriegsleu1  Spiegel  ...    Durcb   Herrn  Petrum  Canisium",    Freyburg 
m  Qchtland   1596,  f.  a2       b  I    . 

Canisius,  cum  a.  1596  Friburgi  Helvetiorum  librum  „Kriegsleut 
Spiegel"  (v.  foifra,  mon.  1571)  ederet,  ei  praeposuit  ipsas  illas  litteras, 
quibus  1.  Maii  \59A  librum  „Warhafte  Christliche  Histori  von  Sanct 
Moritzen,  aucti  von  Sanct  Vrsou  Stephano  Schwaller  praetori  ac  reliquis 
reipublicae  solodomnae  senatoribus  dedicaverat  (v.  supra  p.  358) ;  at- 
tamen  prima  litterarum  verba  sic  immutavit:  Den  Edlen,  Gestrengen, 
Ehrenhafften,  Fursichtigen  vnd  Weisen  Herrn,  Herrn  Lorentz  Arecker, 
vnd  Herrn  Wolffgang  Dagescher,  beiden  Schuldhaissen,  auch;  complura 
quoquealia  verba  mutavit;  quae posita  sunt  suprap.  359-  366;  nectamen 
litterarum  tempus,  quod  erat  Kalendarum  Maii  a.  1594,  immutavit; 
quod  utrum  typographi  vitio,  an  ipsius  senis  Canisii  lapsu  quodam 
factum  sit,  ignoro. 

Laurentius  Arecker  sive  Vregger  solodoranus  in  Gallia  sub  Henrico  lll.mili- 
tavit.  Henricus  IV.  eum  a.  1589  legioni  militum  helvetiorum  j.iit*-t'»«  it  <-t  a.  L591 
aobilium  <>r<lini  ascripsit.  In  patria  a.  1">S.">  quaestor  „Secke'lmeister''  .  a.  1586  tri- 
bunus  plebis  „Venner''  .  a.  L594  praetor  fuit;  a.  L606  vita  cessit.  Wolfgangus 
Dagescher  >iv<-  Degenscher  solodoranus  in  Gallia  sub  Carolo  IX..  H<mi<<>  III..  Hen- 
rico  IV.  milhavit.  Anno  L586  patriae  1 1< »t n i i .. •  cum  i<-li<|iii>  cantonibus  catholicis 
societatis  foedus  illud  „aureum"  iniit.  Aimo  L587  quaestor,  ;>.  L596  praetor  urbis 
solodoranae  factus,  a.  1<"><>:;  vita  functus  est    /.• u  I.  c.  I  334:  \'l  46). 

a    Kaut   H 


Dniversitatem  dilinganam  significat. 

P.  \ntuiiimii  Kaut.  regentem  convictorii:  P.  Matthiam  Maierhofer,  rectorem 
universitatis  ei  collegii  Societatis;  !'.  iulium  Priscianensem.  universitatis  cancella- 
rium    *  Catalogus  dilinganus  L  c.  f.  113). 

Brauneberger,  <';<ni-ii  Epistulae  el   Acta.    VIII.  28 


432     2361.  Canisius  P.  Georgio  Salbio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  18.  Augusti  1596. 

mundo  mortuus  nouissima  mea1  recogitem  accuratius,  vt  vocante 
me  Domino,  vere  paratus,  et  seruus  vigilans  deprehendar  -'.  Qua- 
propter  etiam  atque  etiam  precor  P.  Y.  vt  pro  eximia  pietate  sua  me 
vilem,  ac  infrugiferum  siue  filium,  siue  palmitem'5  aeterno  Creatori. 
praesertim  inter  sacrificandum  aliquando  commendet :  ac  deinde  vt  me. 
licet  indignum,  participem  faciat  priuilegiorum .  et  gratiarum  spiri- 
tualium,  quarum  potestatem  ad  suorum  iiliorum  consolationem  ac- 
cepit  a  sancta  sede  Apostolica  traditam :  ac  demum  vt  aliquam  im- 
puro  mihi  poenitentiam  iniungat  ad  vberiorem  paternae  benedictionis 
gratiam  per  qualemcunque  substitutum  misero  elargiendam.  Datum 
Friburgi"  Heluetiorum.     Kal.  Augusti,   159(3. 

R.  P.  V.  inutilis  filius  Petrus  Canisius. 

Merito  Sacchinus  I.  c.  .'!7.">  376  has  litteras  laudat  .tauquam  sincerissimae 
mentis  speculum,  ei  consummatae  prope  vltimum  sapientiae  documentum".  Agricola 
l.  c.  eas  „vacillante  dextra,  ut  ex  autographo  videre  est".  scriptas  cssc  atiirmat. 
et  haec  monet:  _Qui  quidem  anteactam  Canisij  vitam  norunt.  si  sanctae  humilitatis 
linguam  callent,  ah  hac  sola  prodijsse  agnoscent,  quidquid  vir  sui  despicientissimus 
proprium  in  vituperium  attulit,  [etj  in  ejusdem  laudes  recte  interpretandum  putabunt*] 
A.quaviva  Canisio  respondit  5.  Octobris  1596. 

3361.         CANISIUS    P.  tiEOROIO  SA1.I5IO  g.  J.,    praefecto   in    contuj 

liei-nio  studiosorum  dilingano.  Friburgo  Helvetiorum   18.  Augusti  1596. 

Ex  apographo  A.  Dilingae  m.  [unio  a.  1625  a  Ioanne  Sigersreitter  S.  J.  ea 
autographo  exscripto  et  P.  Gualtero  Mundbrott  Germaniae  superioris  praeposito  prw 
\inciali  misso:  id  quod  ex  Sigersreitteri  litteris  huic  apographo  ^  epositis  cognosciturj 
Apographum  exstat  Monachii  in  archivo  maiore  reip.  bavaricae,  Les.  iu  gen.  Fasc.  l-'>. 
No.  -14.  lu  eiusdem  fasciculi  numerique  libello  in  4".  noii  conglutinato,  p.  ('>  7. 
exstat  alterum  apographum  H.  saeculo  XVII.  scriptum.  Epistulae  particulam  gen 
manice  posuit   Braunsberger,   Katech.  [v.  supra  p.  414|  112. 

Tupographus.      Religiosi.      Unirersitas.     Turcae.     Amici. 

Pax  Christi  nobis  aeterna,  Charissime  Frater. 
Redditae  mihi  sunt  litterae  tuae  perbreues,  ac  diu  satis  expectatae 
ut  optarem  tuam  erga  me  charitatem  efficaciorem  esse.  Habes  non 
paucas  nec  uulgares  ut  airbitror  occupationes  ' ;  sed  his  omnibus  conw 
mendatior  est  Charitas  patiens  et  benigna5,  in  qua  cupio  noa 
praecipue  uigilare.  Scripsi  nuper  ad  typographum  JoannemG,  ut  md 
illi  gratum  ostendam,  et  amicum  sincere  moneam.  Vide  ul  oblatani 
tibi    messem    excolas   diligenter,   ac   de  Religiosis   tuis   bene  merearisi 

al  Friburgjj  Agr. 


1   Eecli  7.  40;  28,  6;  38,  21. 

-  Cf.  Mt  24,  42     II:  Lc  12,  35     40.  ;  Cf.  lo  15,  2     6. 

'  ..  I  ii  Conuictorio1'  S.  Hieronymi  dilingano  eral  rP.  Georgius  Salbius.  Praefectufl 
Monachorum.  Item  pauperum  studiosorum,  [ufirmorum  iu  nostro  Collegio  ei  apud 
Conuictores,  Confessarius  templi  ordinarius":  Catalogits  dilinganus  a.  1596  G.  Sup.  II 
r.  113°).  lu  aniversitate  Bex  diversis  Religiosorum  familijs  plus  septuaginta  versan- 
tur  .  .  .  Conuictorum  Collegiiun  .  .  .  ad  bantam  excreuil  multitudinem,  \  i  triginta  supra 
ducentos  aliquando  numerati  sint" :  Annuat  Litterae  Societatis  lesu  Vimi  M.D.XCVI, 
Neapoli   1605,   136     L37.  '  1  Cor  13,   I.  "  Mayer:  v.  supra  | >..">.">( i. 


fis  15%. 

'    laeobum 
ifaenne 


a,  1596, 


■  rem  1596, 
p,  10,  (I 


f,9? 


2367.  -Aquaviva  Can.   5.  Oct.  1596.    2368.  Can.  Velsero  iun.  9.  Oct.  l.~>!"">.      ^35 

sil iirfi/i/tr  rt  iliirtrillil  ril/silrill  1'ntris  <  'nnisij  iiiiii/i/u  riim  lnninrr,  /v- 
/irrrntiil    rf    OSCUlo    r.rrr/iit    i/i/lli/     1596    ■     inriisr     ( Irtuhri ." 

B367.  CliAUDIUS  AQUAVFVA,  praepositus  generalis  Societatis  iesu, 
CANISIO.  Etoma  .">.  Octobris   L596. 

K\  commentario  a  P.  lacobo  Sirmondo  scripto  el  sic  inscripto:  „Friburgj. 
r.  Petro  Canisio. "  G.  Sup.  2  f.  133''.  Epistulam  primus  edidit  Sacchinus,  Can.  378  379. 
Kainlrm  posuerunl  gallice  Seguin  .'517  318,  Alet  d.  L.  Octobris  ascripto  315  316, 
paurignac  382  383,  Michel  I"-'.'!  424;  italice  Boero,  Can.  L-26  I _•  7 :  germanice 
Kiess  521;  neerlandice  Allard  (Seguin-Allard)  280.  Litterarum  brevem  summam 
l>osiiii  Kross,  Can.  212.  Earum  pars  est  in  „Positione"  a.  17.">4.  Summ.  p.  L2,  et  in 
nPositione"  a.  1833,  Summ.  p.  7!». 

Cani&ium  laudai  et,  /i/  fratrum  obsequia  admittat,  monet. 

Summa  cum  animi  voluptate  ac  laetitia  legi  literas  R.  Vestrae, 
in  quibus  videbam,  quo  ij)sa  sensu  de  se  scribat,  eta  qua  cura  Do- 
ni  i  n  i  aduentum1,  melioremque  vitam  expectet.  Benedictus  Deus, 
|ui  haec  inspirat  R.  Vestrae.  vt  itab  sui  similis  perseueret,  fratresque 
lostros,  quos  hactenus  laborando  aedificauit,  nunc  etiamc  in  hac  quiete 
viitutis  suae  exemplo,  et  humilitate,  patientiaque  confirmet.  In  quo 
juidem  et  nos  ipsi  absentes  plurimum  recreamur d,  ac  gaudemus  simul 
Ixhiberi  ab  ipsis,  quod  R.  Vestrae  debent,  officium  et  caritatem,  quain 
ita  velim  in  omnibus  admittat,  .eaque  libere  vtatur,  vti  persuadere 
sibi  debet,  nobis  id  semper  fore  gratissimum.  De  caetero  Christum 
Bominum  obtestor,  vt  R.  Vestrae  cursum  hunc  iuxta  voluntatem 
suam  consummare2,  et  anteactos  labores  nouis  in  dies  meritorum1' 
cuniulis  augere  tribuat;  egoque  vicissim  ipsius  precibus  et  SS.  me1  ac 
Societatem  plurimum  commendo  •  Romae  5.  oct.  96mo. 

23<>S.  CANISIUS  MARCO  YELSERO  IUXIORI,  patricio  et  consuli 
reipublicae  augustanae.  Friburgo  Helvetiorum  9.  Octobris  151«;. 

Ex   apographo   saeculo  XVI 1..    ut  videtur,    scripto   et  sic   inscripto:    „Primum 

Excinplar  Litterarum  R.  P.  Petri  Canisij  ex  Autographo,  quod  Ingolstadij  habetur." 
Cod.  monac.  rLat.  160(j"  f.  103n.  Particulam  epistulae  posuit  Aretin  1  3165  et  ex  eo 
Ttuint.  Wiedemann,  Johann  Turmair,  genannt  Aventinus,  Preising  1858,  30415. 

Duorum  Velserorum  mortem  deplorat.  Marcum  laudat,  quod  opera  Davidis  al> 
Augusta  ii  rihini  S.  Gualfardi  ediderit.  Eum  Jiortatur,  ut  Aventini  historiam  Ba- 
rinim   expurget.    Eius  fratres  salutat. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Humaniss.  Domine  Patrone. 
Commode  accidit  litteras  uestras  ad  me  deferri,  quum  P.  Antonij 
ln.stii  \\Vlscri':  scriptum,  licet  tardius  Ingolstadij  datum,  acciperem 
ad  tinem  nempe  Septembris.  Tum  primuin  intellexi,  amicos  et  Domi- 
nos  duos  insignes,  uestrae  quidem  familiae  lumina,  e  medio  nobis  ereptos, 
ad  meliorem  transijsse  uitam,  suique  desiderium  amicis  et  patriae  re- 


a)  Duo  ir    gqg,   ;,,  eomni.  &upra   versttm  scripta  sunt. 
c)  Sequitur  his   vel  hic,  oblitt.         d)  Sequitur  ei  qui  a,  oblitt. 
fi  Diiii  rr    sqq.  supra   versum  scripta  sunt. 


\i    ii, „■  v.  supra  versum  scriptum  est 
e)  //<»'  v.  supra  versum   scriptum  est 


'   1  Cor  1.  8:   1  Thess  3,   L3;  5,  23;   1  Tim  6,   14:   Lac  5,   <   etc. 
'-'  2  Tim  4.  7.  :i  De  hoc  vide  infra,  monum.  L519  L609. 

28  * 


434     2363.  Velserus  Can.    2364.  lac.  Canisius  Can.    2365.  Fr.  a  Rocea  Can.   2366. 

2363.         P.  AXTOMI  S  VELSERIS  S.  J.  CANISIO. 

Ingolstadio  circa  initium  m.  Septembris  1596. 

Vidi  exordium  epistulae  <<  Canisio  9.  Octdbris  1596  ad Marcum  Velserum  datae 
(infra,  ep.  2368). 

3364.        IACOBIS  CAXISHS  litterarum  studiosus  CANISIO  patruo. 

Fulda  29.  Septembris  1596. 

\'ii/i  Utteras  2.  Tanuarii  1597  datas,  per  <//<<<*  Canisius  Tacobo  respondit  (infra, 
<l>.   2379). 

Distinguendus  certe  hic  est  ab  illo  „Iacobo  Canisio",  qui  a.  1618  parochus 
montfortensis  Montfort  erat,  antea  autem  Ruraemundae  capellanum  egerat  [Inventaris 
van  het  <  >u*l  Archief  der  Gemeente  Roermond  1.  Roermond  1912,  383).  lacobum 
autem  illum,  qui  Canisio  scripsit,  Calcariae  Kalkar.  pagus  provinciae  rhenanae 
a.  1584  natuni  esse  inter  omnes  constat.  Erant  qui  eum  ortum  esse  dicerent  ex  la- 
cobo  Canisio,  filio  Gerardi  Canisii,  qui  Petri  Canisii  frater  ex  patre  erat  Klejntjens 
I.  c.  [v.  supra  p.  2681]  196  198  .  At  rectius  dicitur,  eum  ex  ipso  illo  Gerardo  secundis 
auptiis  ortum  esse  L.  van  Miert  S.  J.,  Canisiana  VII,  in  .Studien"  74.1»..  Amster- 
dam  1910,  2001  .  P.  Ioannes  Hasius  S.  .T..  qui  Canisii  cognatos  optime  uoverat 
cf.  Can,  V  662  .  Embrica  5.  Novembris  1(314  P.  Matthaeo  Radero  *scripsit:  nSalutem 
plurimam  opto  ...  P.  Jacobo  Canisio  nepoti  R.  P.  Theodori  Canisij  ex  fratre  germano" 
autogr.;  Cod.  .1  i>!i'i  nr.  491  Fuldae  lacobus  litteris  studebat  in  collegio  Societatis ; 
fortasse  admissus  erat  in  seminarium  pontificium  Fuldae  institutum  de  quo  Duhr, 
Jes.  I  304    307  . 

2S65.         P.  FRAJTCISCITS  A  ROCCA  S.  J..   basilicae   S.  Petri    poeni- 
tentiarius,  CANISIO.  Roma  circa  autumnum  a.  1596. 

}'/</>■  Canisii  litteras  circa  iniiium  << .  1597  datas,  per  -quas  is  Roccae  respondit 
(infra,  ep.  2375). 

2:*6«.        CANISIUS  P.  IOAXXI  MEI.HINO  S.  .1..  collegii  mediolanensis 
vicerectori.  Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  Octobrem   1596. 

Ex  apographo,  quod  circa  medium  saeculum  XVII.  P.  Petrus  Hugo  S.  .1.  e.\ 
tabulis  archetypis  exscripsit.  Can.  63  f.  132a.  Eadem,  indirecto  tamen  quem  vocani 
sive  obliquo  sermone  posita  suut  in  rPositione  super  dubio,  An  <i  quomodo  sit 
signanda  Commissio"  in  causa  Beatificationis  Canisii,  Romae  1734,  Summ.  p.  10,  el 
in  „Positione  ...  super  virtutiluis"  eiusdem,  Romae   1833,  Summ.  p.  11. 

///  „processu  beatificationis"  quem  vocant  Canisii  </.  1627  Friburgi 
Helvetiorum  instituto  Pancratius  Geruer  (qui  erat  eques  militiae  auratae, 
senator  et  commissarius  generalis  reipublicae  friburgensis),  haec,  praeter 
alia,  testatus  est  de  Canisio  Friburgi  versato:  „Noui  eum  ibidem  com- 
morantem  ab  anno  1580  usque  </<l  '■><>'  •  eique  generaliter  confessus  sum, 
priusquam  in  album  Sodalitatis  Beatissimae  Virginis  Annunciatae  ad- 
mitterer;  cumque  Friburgo  Mediolanum  discederem  peractis  humanioribus 
studijs,  epistolam  traditam  a  11.  /'.  ('<inisi<>  <<■</  /'.  Rectorem  Collegij 
Breidani '    detuli,   <//i<in/    is,   oh  summam,    quam    habebat  opinionem  <l< 


1  S.  Carolus  Borromaeus  a.  l.">7"_'  Mediolani  loco,  quem  Braidam  vetustiores 
tabulae,  Breram  vulgus  vocat,  collegium  Societatis  instituerat.  Collegii  rectorem 
a.  1594  »'t  1596  fuisse  P.  Tobiam  Bastonum  constat  ex  illorum  annorum  Y  Catalogis. 
In  * Catalogo  vero  „exeuntis  anni  1596"  eius  loco  positus  esl  „P.  Joannes  Mellinus- 
Vicerector  Cod.  „Med.  17"  .  A.tque  eum  hoc  officium  iam  m.  Octobri  a.  L596  habuisse 
intellegitur   cx    "litteris  2.  Novembris  1596  Roma  ad  eura    datis    Med.  22,  1  f.  97b). 


Friburgo  Helvetiorum  9.  Octobris  1596.  4;}7 

sirut  haud  dubie  iam  pridem  obseruasti1.  DEVM  ex  animo  precor, 
ut  el  animum  ei  ocium  praebeat  ad  eiuscemodi  lucubrationem  tedignam, 
ft  aetati  nostrae  congruam  Lectoribus  exhibendam.  Bene  in  Christo 
oale  (iini  charissimis  Fratribus,  <|ii« >s.  amanter  ul  ex  me  ualere  iubeas, 
aeUm2.  Quam  ego  necessitudinem  pridem  cum  Patruo  tuo 3  coniunctis^ 
gime  fidissimeque  seruaui,  eandem  tecum  inire  el  colere  non  desistam, 
si  me  senem  Amicorum  tuorum  A.lbo  inscribere  non  graueris.  Friburgi 
Heluetiorum  .9.  Octobr.  Anno  post  Christum  natum  M.D.XCVI." 

In  Christo  tmis  Petrus  Canisius. 

Magnifieo  ac  Nobili  viro,  Dn.  Marco  Welsero,  Consub  Augustano  etc. 
Amico  singulari.     A.ugustae. 

Aug.  KlucMiohn  affirmat,  Guilielmum  V.  Micbaeli  Arrodenio  sacellano  archivistae- 
iue  suii  mandasse,  ui  Aventini  „Chronicam"  expurgaret  Die  Jesuiten  in  Baiern,  in 
tHistorische  Zeitschrift"  XXXI,  Miinchen  1874,  364  .'!<i."> .  Rectius  autem  Wiede- 
iiimni  [.  c.  303  ."><>!  scribit,  ipsum  Arrodenio  commisisse,  ut  et  BAnnalesu  et  BChro- 
nirain"  in  gratiam  iuventutis  litterarum  studiosae  retractarei  atque  corrigeret.  Arro- 
Benius  opus  aggressus  est;  quod  tamen  numquam   in  lucem  prodiit. 

Velserus,  quae  Canisius  de  A.ventino  „replirgandou  ei  proponebat,  ad  effectum 
non  ;iili!ii\it:  attamen,  cum  et  eruditione  et  artis  criticae  usu  Aventinum  longe 
feuperaret,  alia  ratione  eum  correxit:  Maximiliano  I.  Bavariae  principe  monente  et 
multum  adiuvante  a.  1602  Augustae  edidit  praeclarum  opus,  quod  inscribitur :  „Rerum 
poicarum   libri  quinque,    historiam  a   gentis  origine  ad  Carolum  Magnum    complexi." 

Canisium  ad  Velserum  hunc  „frequentes  literas"  dedisse  scribit  Raderus  189 
ad  190.  Earum  autem,  quae  supersunt,  haec,  quam  modo  posui,  ultima  est.  Quare 
iuverit  hic  ascribi  ea,  quae  P.  Georgius  Mayr  S.  .1.  Augusta  27.  Aprilis  1620  cum 
sacerdote  quodam  Societatis  * communicavit :  „Ad  extremum  unum  dicam  in  aurem: 
Selectam  Bibliothecam  D.  Marci  Velseri  nostri.  1800.  minimum  florenis  aestimatam, 
iios   pro  Collegio   Leopoliensi4   in  Poloniae    provincia    impetravimus   per    1400.  fl.  ita 

ilnnt  ect,  quae  hie  de  liln-is  Davidis  Augustani  sibi 
scriptum    erat  M.  D.IXVI/  deinde   correctum  est : 

1  Ioannes  Turmair.  a.  1477  Aventini  Abensberg,  Bavariae  inferioris  urbs  natus, 
mandatu  Guilielmi  IX.  et  Ludovici  ducum  Bavariae  .. Annales  Boiorum"  composuit; 
quos  deinde,  nonnihil  immutatos  et  ^Bayerische  Chronica"  inscriptos,  germanice 
reddidit.  In  his  libris  post  eius  mortem  t  1T>:>4  typis  exscriptis  plurima,  ex  biblio- 
thccis  maxime  canonicorum  et  monachorum,  protulit,  quae  usque  ad  id  tempus  ignota 
fuerant,  ita  tamen  protulit,  ut  partium  studio  et  scribendi  festinatione  leges  artis 
criticae  saepe  violaret  et  summo  ecclesiae  catholicae  odio  —  clam  Lutheri  doctrinam 
sequebatur  episcOpos,  sacerdotes.  monachos  contumeliis  et  calumniis  obrueret. 
Cf.  Janssen  V  '-'  .'517'-':  Janssen-Pastor  VII1-12  279-285.  Utrumque  opus  iterum 
editum  est  ab  Academia  scientiarum  monacensi  Johann  Turmair^s  genannt  Aven- 
tinus  Sammtliche  Werke  II— V,  Munchen  1882     1886). 

2  Marci  fratres  grant  Antonius,  Matthaeus.  Euphrosius,  Paulus,  lulius.  Antonius 
canonicus  erat  frisingensis,  consiliarius  Ernesti  Bavari  archiepiscopi  coloniensis  et 
episcopi  frisingensis  etc.  Matthaeus  et  Paulus  mercaturae  tabernaeque  argentariae 
a  maioribus  acceptae  operam  navabant.  Simul  tres  illi  litteras  diligenter  colebant. 
!';uilus  urliis  consul,  Iulius  centurio  factus  est  /-'.  Roth,  Welser,  iii  Allg.  Deutsche 
Biographie  XLI  i>!M):  Gabr.  Bucelinus  0.  S.  B.,  Germania  tdpo-chrono-stemmato-gra- 
phica   III.  Ulmae   1662,   f.  [Aa  4'|  . 

3  Marco  Velsero  seniore    Baderus  112.  et  v.  supra  p.  380). 

4  Lwow    Lembera  .  -= 


a)  lliiin 

i/  i/  ii 

lill   il  Ci 

illis 

■iriptiin 

esse  08 

iii  issis   scripsit 

Tn 

apogrt 

pho 

jir 

iii  n  in,    i 

i    videtu 

M.D.LXVI. 

438     2369.  Canisius  P.  Iacobo  Lucio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  2.  Novembris  1596. 

nobis  favente  D.  Vidua  \  quae  omnibus  modis  etiam  cum  suo  damno  impedire  conata 
est.  ne  tantus  thesaurus  veniret  in  manus  hostium  Ecclesiae,  sicut  venerunt  liliri 
Domni  Pauli  Yelseri  Consulis"  (ex  apographo  saeculo  XVIII.  scripto,  quod  est  Mona-j 
chii  in  archivo  curiae  archiepiscopalis,   .Kloester.  Jesuiten,  Jesuitenbriefe".  Nr.  1  . 

Stttfi».         CANISIUS  P.  IACOBO  IXCIO  S.  .1..    parochiae    landsbergensisi 
contionatori.  Friburgo  Helvetiorum  2.  Novembris  1596. 

Ex  apographo  (a)  saeculu  XVII.  scripto  et  „Literae  P.  Petri  Canisij,  ail  P.  Ia- 
cobum  Luzium  Landspergam  datae"  inscripto,  quod  est  Monachii  in  archivo  maiore 
reipublicae  bavaricae,  Jesuitica  in  gen.,  Fasc.  13,  No  214,  in  Hbello  in  40  non  con-l 
glutinato  neque  per  paginariun  vel  foliorum  numeros  distincto  f.  2a — 3*  Aliud  apo^ 
graphum  B  eiusdem  fere  temporis  est  in  eiusdem  fasciculi  et  numeri  libello  in  4" 
non  conglutinato,  quod  paginas  habet  numeris  signatas,  p.  11  — 12.  Tertium  apo- 
graphum  C,  saeculo  XVII.  scriptum  et  „1596.  Ad  P.  Iacobum  Lucium  etc."  in- 
scriptum,  exstat  in  Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  171. 

Magistri  noviciorum.  Lucii  prosperitas.  Comes  de  Helfenstein.  Canisius  preces 
petit.    Res  domesticae.    Codicem  contionum  mittit.    Novicios  ad  virtutis  studium  excitat. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  dilectissime  Frater. 

Sustulit  Uobis  Diuina  Prouidentia  bonum  patremfamilias 2,  cuius 
memoria  in  benedictione  est3  eritque  posteris:  pro  illo  dedit 
alterum  Nouitiorum  institutorem4,  non  parum  mihi  commendatum,  quem 
confido  suo  muneri,  ac  Domus  Uestrae  gubernationi  satisfacturuui  ex 
uirtute  Omnipotentis  illius  Uirtutis,  quae  Obedientia  nuncupatur. 

Ago  Diuinae  Bonitati  gratias,  quod  rectius  isthic  quam  Halae 
valeas,  totque  iam  annis  cum  fructu  seruias  messi  Landspergensi.  Bene 
habet,  quod  suum  Concionatorem  ament  Auditores,  eiusque  monitis 
pareant  Ecclesiae  Catholicae"  Filij  obtemperantes.  Gratum  est  niihi 
praeterea,  Illustrem  Dominum  Comitem  una  cum  Generosa  Domina 
Comitissa5  beneualere,  et  uestris  aedibus  fauere,  quia  gentem  no- 
stram  diligunt6,  et  de  Catholicis  operarijs  praeclare  more  suo  me- 
rentur.  Opto  illos  ex  me  amanter  salutari.  quia  multum  illis  debei 
senior  Canisius,  idemque  prospera ''  illis  precatur  omnia.  Pergo  interim 
ad  portum  nauigare,  et  ualetudinarium  miserumque  senem  agere,  ut 
uerear  peregrinationis  meae  tempus  non  fore  diuturnum.  Quocirca 
tuam  Charitatem  imploro,  ut  meam  agas  causam  apud  Domesticos,  qui 
si  antehac  unquam.  nunc  uel  maxime  Dominum  pro  suo  Seniore  pre- 
centur,  annumque  mihi  felicem  impetrent  ad  recte  uiuendum  simul  et 
moriendum.  Versamur  inter  pestilenticos,  et  quod  est  luctuosius,  manus 
Domini  tetigit7  Rectorem  nostrum8,  ut  grauiter  laborare  coeperit, 

:i    Sanctae  C.        b)  prospere  C. 


1   Anna   Bimlin. 

'-'  I*.  Bonaventuram  Paradinas,  rectorem  tirocinii  landsbergensis  ei  magistrnm 
noviciorum  :  v.  supra  p.  410'. 

8  Eccli   15,  1  ;  cf.  Eccli   16,  11:  1  Mach  3,  7. 

1   P.  Rupertum   Reindl;  v.  supra  p.  410-. 

■'  Swicardum  ab  Helfenstein  praefectum  Pfleger  landsbergensem  cd  Mariam 
coniitissam  a  Zollern,  tirocinii   fundatores. 

8  Lc  7.  5.  '  tob  1!'.  21.  s  P.  Petrum   Michael. 


2370.  Can.  Bargio.    10.  Nov.  1596.    2371.  Cati.  Weldensi.    10.  Nov.  1596.     4:'>(.i 

\  sanguinem  expuat.     Propitius  illi  ac  nobis  omnibus  sanis  ac  aegrotis 
DEVS  esse  dignetur.     I\.  I\  Prouineialis '   Lucernam   properat.     Memini 
Charitatem  tuam  aliquando  scripsisse,  ul   librum  aliquem  ex  meis  anti- 
quis  grallis[?]R2  mitterem,  ut  inde  suas  conciones  instruerel  el  adornaret. 
Mitto   igitur   ex    mea   senili   et  male  instructa  Officina,    nescio  quam1 
Ineptum    Codicem:    remittet    eum    suo    tempdre.      Discesserunl     hinc 
P.  Ferdinandus  et  P.  Greorgius8,    Dilingam  fortasse  missi.     Nouum  ei 
felicem  annum  Charitati  tuae,  ac  pijs  eius  laboribus  ex  animo  precor, 
sicut   et    Charissimo    Fratri   Iacobo  Seniori4,   et   fratribus   omnibus  in 
Novitiatu.    Optarim  illos  in  humilitate  Christi  magis  magisque  crescere, 
ac   cuni  IESV   paruulo   plane   paruulos6   uereque  simplices.essc    niliil 
autem  ardentius  expetere,   quam  ut  se  totos  exuant,   uereque  nouae 
in  Christo   IESV    creaturae,!  efticiantur,    in  quorum  animis,  uelut 
elcctis    organis,    integre   operetur   et  regat  Spiritus  Sanctus7.     Merito 
illis   gratulor,    quod   ex   ingenti   gratia  DEI   uocantis  Mundo  et  Carni 
abrenuntiauerint ,    ut   suaue   Domini   sui   iugum   inde   ab   adole- 
scentia  sua  portarent8;  Multoque  magis  gratulor  illis,    quod  opti- 
m am  elegerint  partem9,  suas  uoluntates  obedientiae  sanctae  con- 
secrantes,    et   meliora   aemulantes   charismata 10,    quae  in  hoc 
Societatis  praeclaro  instituto  reconduntur.     Tantum  iirmi  ac   fideles 
ad   niortem  usque11  persistant,  ut  cume  diligentibus  DEVM12 
promissam  gloriam  consequantur.    Horum  precibus  ego  meam  senectam 
extivmum'1   ualde   commendo.     Dominus   IESVS   vobiscum'\     Friburgi 
Heluetiorum  postridie  Kalend.  Nouemb.  1596. 

Frater  in  Christo  tuus 

Pet.  Canisius. 

2370.         CANISIUS  P.  IOAXM  BARGIO  S.  .1. 

Friburgo  Helvetiorum  sub  d.  10.  Novembris  1596. 
Vide  Canisii  litteras  10.  Novembris  1596  ad  /'.  Barth.  Weldensem  <t<tt<ts  (infra, 
ep.  2371). 

3371.       CANISIUS  P.  BARTHOLOMAEO  WELDEXSI  S.  .1..  rectori 
collegii  bruntrutani.  Friburgo  Helvetiorum  10.  Novembris  1596. 

Ex  autograpbo  [2°:  Vs  P- ;  m  pagina  altera  manu  saeculi  XVII.  scriptum  est: 
Blitterae  Reuerendi  P.  Petrj  Canisij).  Ex  eodem  haec  epistula  edita  est  a  P.  P.  Bon- 
gaerts  S.  J.  in  libello  „Stamlrjst  van  de  familie  Canis  en  de  daaraan  verwante  ge- 
slachten",    quae   addita  est    libro   rLeven  van    den  Gelukzaligen  Petrus  Canisius  .  . 

;i     Sie  corrigendum  esse  censeo  ex  Linillis.  quod  est  <«  A  H  < '.    Vide  infra,  adnot.  :'.       bj  «il,*"ln  ' 
,     //,„    r.  deesi  >><  C.        d)  extremam  V.        e)  nobiscum  C. 


1  Otto  Eisenreich. 

-  <Jj'allae  =  ligneae  perticae  furculas  habentes,  quibus  innituntur,  qui  iis  in- 
cedunt    KrQcken,  bequilles). 

3  Ferdinandus  Crendelius  et  Georgius  Nidermayer  *Catalogus  friburgensis 
a.  1595.    G.  Sup.44  f.  106a).  4  Biruvae;  v.  supra  p.  411*.  "'  Cf.   Mt    L8,  3. 

"  2Cor  5,  17:  Gal  6,  15.  7  Cf.  1  Cor  12,  3     11. 

8  Mt  11.  30;  Thr  3,  27.  °  l-<-  10,  42.  '"  1  Cor  12,  31. 

"  Apc  2,  10.  '-'  Rom  s.  28. 


44()     2371.  Cani.sius  Bartholomaeo  Weldensi  S.  J.    Friburgo  Helvet.  10.  Nov.  1596. 

door  pater  E.  Seguin  S.  J.,  in  't  hollandsch  overgezet",  's  Gravenhage  1865,  et  deinde, 
aucta  et  amplificata,  adiuncta  libro  TDe  zalige  Petrus  Canisius",  Amsterdam  L86s! 
Eaedem  tabulae  genealogicae  seorsim  quoque  evulgatae  sunt. 

Praefatiuncula  editoris:  Quia  aliae  quoque  litterae  a  Canisio  ad  P.  Bartholo- 
maeum  Weldensem  datae  supersunt.  iuverit  de  viro  hoc  parum  noto  haec  praefari: 
Eum  Antverpia  ortum,  a.  1580,  cum  23  annorum  esset,  Societatem  ingressum,  Lands- 
bergae  novicium  fuisse  affirmatur  in  *  Catalogo  quodam  sodalium  a.  1563  1766 
proyinciam  Germaniae  superioris  ingressorum,  qui  exstat  Monachii  in  bibliotheca 
societatis  historicae  Bavariae  superioris.  In  *  Catalogo  autem  collegii  ingolstadiensis 
a.  1584  scripto  comparet  BBartholomaeus  Weldensis,  Weldensis,  an.  26.  .  .  in  Societate 
fuit  4  an..  docet  in  Syntaxios  classe\  In  eiusdem  collegii  *  Catalogo  a.  1590  scripto  de 
TP.Bartholomaeo  Weldensi  Brabantino"  notatum  est.  enm  Tdocuisse  Gram.  Synt.  et 
humanit.  <S.  an."  et  Tpraefectum  in  Conuictu  4.  an."  fuisse  <i.  Sup.  l!t  I.  f.  4%;  [|f  p.  i; 
Eum  Ingolstadii  annis  1589  et  1590  Philippi  principis  Bavariae  episcopique  ratis- 
bonensis  (v.  supra  p.  2."».")  ..praeceptorem  humanitatis"  fuisse  intellegitur  ex  nation. 
bibliothecae  monacensis  Codd.  lat.  1813'  f.  46a  et  I813d  f.  lab  99».  \mi,i  1594  jn 
collegio  monacensi  ..Minister.  Confessarius,  Praefectus  sanitatis",  a.  1595  in  collegio 
bruntrutano  Pnmtrut.  Porrentruy;  cf.  supra  p.  317  „praefectus  studiorum,  consultor 
et  monitor  P.  Rectoris,  confessarius  templi"  fuit  :c  Catalogi  a.  1594  et  1595,  (i.  Sup.  44 
f.  94''  106b .  In  *  Catalogo  bruntrutehsi  anni  1596,  initio  anni  1597,  ut  videtur,  scripto, 
vocatur  „Rector.  Confessarius  (Jermanorum  et  Latinorum,  Catechista  in  2«  Gramma- 
tices"  (1.  c.  f.  117a.  Circa  a.  1613  vicerector  collegii  friburgensis  fuit  Duhr,  Jes.  II' 
2921).  In  *  Litteris  annuis  collegii  monacensis  ad  a.  1627  pertinentibus  narratur. 
eum  eo  anno  in  huius  collegii  sede  eberspergensi  Ebersberg  mortuum  esse.  ,Sub 
extremum  iam  biennium  soli  Deo  sibique  intentus.  .  .  .  sese  quamdiu  per  vires  licuit. 
quotidiano  verbere  multauit.  Si  quid  delicatioris  obsonij  Cocus  apponeret  aegrotanti 
religiosa  confestim  modestia  iu  Culinani  remisit,  crimen  interpretatus,  si  admisisset 
Triduum  cum  morte  luctatus,  Christum  in  cruce  pendentem  tam  arcte  fuit  amplexus, 
ut  illum  ante  animam  ei  extorqueret  nemo"  ex  apogr.  eiusdem  fere  temp. ;  Cml.  ..I  4.V 
p.  239).  Litterarum  harum  inscriptio  non  exstat.  Sed  ex  ipsis  intellegitur.  eas  datas 
esse  ad  sacerdotem  provinciae  Germaniae  superioris,  qui  paullo  ante  collegii  alicuius 
rector  constitutus  erat.  Quod  collegium  friburgensi  collegio  vicinum  erat.  Nam 
Canisius  10.  Novembris  1596  scribens,  sic  de  P.  Petro  Michael  4.  Novembris  Friburgi 
mortuo  loquitur:  TRectoris  nostri  mortem  intellexistis".  Tn  iisdem  litteris  Canisius 
Tsalutem  ex  se  dici  vult  Christophoro".  uni  ex  collegii  fratribus.  In  epistula  pon-o. 
quam  19.  Pebruarii  1597  ad  P.  Bartholomaeum  Weldensem  ab  eo  datam  esse  constat 
scribit:  «Officiose  salutabitis  .  .  .  dilectum  Fratrem  Christophorum  Oifherum".  Hic 
autem  a.  1595-  1597  in  collegio  bruntrutano  morabatui'  *  Catalogi,  G.  Sup.  44  f.  107" 
I17b  124b).     Quare  certum  est,  Canisium  has  litteras  ad  P.  Weldensem  dedisse 

„Rectoratumu   ei  gratulatur.     l>r  episcopo  basileensi,    morte  rectoris  friburge.nsis, 
Deo  pro  se  orando. 

T 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater. 
Ex  animo  gratulor  T.  R.  quodinsuos  humeros  exceperit  Rectoratum 
ut  sanctae  obedientiae,  fratrumque  charitati  satisfaciat.  Adciit  di- 
uina  bonitas  ministro  suo  probe  confidenti,  el  in  hac  praeclara  vinea 
egregie  laboranti.  Nec  deest  indefessus  Patronus,  qui  uestro  collegio 
«•t  gymnasio  successum  omnem  syncere  procuret1,  ut  ea  demum  quae 

[acobus  Christophorus  Blarer  a  Wartensee  episcopus  princepsque  basileen- 
sis,  collegii  fundator;  .|iii  Brunti'uti  sedem  habebat;  v.  supra  |>.  :!17.  Mirum  est, 
quod  de  eo  scribil  Dr.  /•:.  Bloesch,  historiae  ecclesiasticae  in  universitate  bernensi 
professor:  Eum  Bruntruti  Societati  sedem  constituisse,  Ban  deren  Spitze  der  gelehrteste 


2372.  P.  Theodoricus  Canisius  Petro  Canisio.    Ingolstadio  circa  finem  a.  1596.     441 

Ch  rist  i  sunt.  ardenti  studio  quaeral  '.  Axliunxi  literas  meas  P.  Bargio  ' 
Scriptas,  ualdeque  rogo,  ut  eas  ad  illum  perferendas  cures  per  occa- 
sioucni  •  erii  hoc  [ojfficium  mihi  sa[ne]  pergratum.  \<>n  repetam 
le  Rectoris  nostri3  morte,  quam  Intellexistis,  ei  quae  multis  luctum 
fereauit,  exequiasque  tum  a  Clero,  tum  a  populo  impetrauil  singulares. 
|)ci  prouidentiae  tribuimus,  K.  1*.  Prouintialem4  adfuisse  nobis,  quum 
Braeter  omnium  expectationem  bonus  Pater  corrueret,  ac  immodica 
ui  sanguinis  praefocaretur.  Etequiescal  ille  m  sancta  pace,  cuius  quidem 
successorem  breui  cernemus5  Deo  propitio.  Commendari  uelim  R,.  T. 
ac  totius  collegij  sacrificijs  ct  precibus,  praesertim  ad  initium  noui 
anni.  ut  ualetudinarius  ego  senex  inipositam  mihi  crucem  maiore  cum 
fViictu  perferam,  utque  incertum  aduentum  Domini6  uigilanter 
expectem  ".  Salutem  ex  me  dici  uelim  Christophoro 8  cunctisque  fratri- 
bus,  quos  Christus  in  utroque  homine  saluos  tueatur.  Datum  Friburgi 
Heluetiorum   10  Nouemh.  1596. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Canisius  manu  propria. 

2372.         P.  THEODOBICUS  CAMSHS.   collegii  ingolstadiensis  vice- 
rector,  PETRO  CANISIO  fratri.  tngolstadio  circa  finem  a.  1596. 

Kx  Cod.   BVitae   12.'!".  Canisiana  256. 
I>c  Toanne  Canisio  in  Societatem  ingresso. 

P.  Franciscus  Sacchinus  S.  ./.,  praeclarus  ille  historicus,  „ex  literis 
P.  Teodorici  Canisij  1598"  kaec  excripsit,  <///(tc  yertinent  ad  Toannem 
Canisium,  Petri  Canisii  nepotem,  <jni  m.  Septembri  1596  ex  collegio 
yermanico  Mediolanum  profectus  erat,  ut  in  Societatem  ingrederetur 
(r.  supra  {>.  307),  <'!<-.:  „Mi  piaccpjte  molto  che  questo  Jo.  Canisio  Nipote 
intrasse  nella  Compagnia  inanzi  /</  morte  del  P.  Pietro,  perche  scriuendo 
io  q//<st</  nuoua  </l  detto  Padre,  /i  fi/  di  </r</n  consolatione,  come  di  poi 
mi  scrisse.  Li  Friburgensi  hanno  dato  <//  Padre  ////  luogho  honoratis- 
simo  per  sepoltura  i/i  suo  principal  <4//<>ro,  et  messo  /n/  uioru/o  pretioso 
sopra  i/  corpo  <■<>//  inscrittione  •  etc." 

P.  Ioannes  Hasius  S.  J.  in  *  litteris  Embrica  Emmerich  1.  Aprilis  1613  Mona- 
ehium  atl  P.  Matthaeum  Raderum  S'.  J.  missis:  .. Mnltos  habuit  et  habet  Societas 
nostra  nepotes  et  pronepotes  ex  fratribus  et  sororibus  B.  P.  Canisi,  et  omnes  insignes" 
ex  autogr.  Cod.  ..1   2!»"   f.  52"  . 

a)  Ihir  r    supra   vi  rsum  acriptum  est. 

iind  energischste  aller  damaligen  Schweizer  Jesuiten,  Petrus  Canisius,  der  Vorsteher 
des  Ordenshauses  in  Freiburg,  gestellt  wurde" :  Geschichte  der  Schweizerisch-refor- 
taierten  Kirchen   I.  Bern   1898,  359.  '  Pliil  2,  21. 

2  De  P.  Ioaune  Bargio  v.  supra  p.  374. 

:!  P.  Petri  Michael:  quem  4.  Novembris  1596  mortuum  esse  affirmatur  in  eius 
nelogio"  paullo  post,  ut  videtur.  scriptd  Cu<|.  ^Elogia",  qui  est  Monachii  iu  archivo 
maiore  reipublicae,  Jes.  Fasc.  11,  No  19()'/._,.  p.  7  -8  ;  item  in  * Historia  collegii 
Cod.  frib.  ,Hist.  cpll.  Frib."   p.  31     32).  *  Ottonem  Eisenreich. 

5  Successit  paucis  post  diebus  P.  IVtartinus  Licius    Cod.  „Hist.  coll.  Frib."  I.  c). 

"  1  Cor  1.  8  etc:  v.  supra  p.  4351.         7  Cf.   Mt  24.  42     44:   Lc   12.  35     4<>. 
„Christophorus    Ofner  •  Sacristanus  ■  Sarto.r  •  Custos    uestium" :    *  Catalogus 
bruntrutanus  a.  1596    <■.  Sup.  44  f.  1171,  . 


442     2373.  Heidelberger  Can.  1596.    2374.  Can.  Sociis  coll.  S.  J.  Frib.  Helv.   Ca  15971 

3373.         P.  IOAXXES  HEIDELBEKGER  S.  J..    praefectus  convici 
torum  in  collegio  monacensi,  CANISIO.  Monachio  exeunte  a.  1596. 

Vide  litteras  28.  Februarii  1597  datas,  per  quas  Canisius  Heidelbergero  respondu 
(infra,  ep.  2391). 

2374.  CANISIUS  SOCIIS  COLLEGn  SOCUETATIS  ERIRIRGI 
HELYETIORIM  constituti.  Friburgo  Helvetiorum  circa  a.  1597. 
Ex  apographo  A  a  P.  Facobo  Bidermann  S.  J.  t  1639  scripto  et  „AD  COLJ 
LEGIVM  FRIBVRgense  Societatis  [ESV  inscripto,  quod  est  in  Cod.  monac.  .Keller. 
Can.  1"  f.  58a — 59\  Alterum  apographum  (B),  saeculo  XVII.  scriptum,  exstat  in 
Cod.  monac.  „Keller,  Can.  3"  f.  40b — 41a.  Integram  epistulam  primus  edidit  Sac\ 
chinus  S),  Can.  319—323.  Ex  hoc  eam  exscripsit  Agricola  II  219—220:  de  qud 
vide  quae  sub  ipsam  hanc  epistolam  dicentur.  Gallice  eam  integram  posuerunt  Seguin 
311—312  et  Genoud  161—165,  ex  parte  autem  Dorigny  372-373  et  Alet  104  105, 
Latine  epistulae  partem  posuit   Python  317 — 318. 

Si  collegium  incohosse,  contionatum,  iam  ad  vitam  privatam  adactum  esse.  Bon* 
homium  nuntium  optime  de  Friburgensibus  esse  meritum.  Sociis  in  eleganti  collegio  habi- 
tantibus  diligenter  laborandum,  Canisium  post  mortem   Deo  commendandum  esse. 

Diuinae  maiestati,  uti  par  est,  gratias  ago,  atque  per  uos  charis- 
simi  fratres  agi  quoque  percupio  quandoquidem  coelesti  praesidio  factum 
est,  ut  indignus  ego  huic  collegioa  uelut  postremo  in  terris  exstruendo 
pietatis  domicilio  reseruarer *  primumque  illi  praeficerer  in  hac  mea 
ultima  peregrinatione.  Anni  plures  sedecim  abierunt,  quod  obedientia 
duce  Friburgum  accesserim,  illicque  manserim  factus  uelut  praecursor 
aliorum.  ut  partim  uiua  uoce,  partim  calamo  et  scripto  in  hoc  agro 
Dominico  laborarem,  ac  praesertim  in  spectabili  templo  D.  Nicolai 
euangelizarem.  Agnosco  sane  ingens  beneficium  Domini,  cui  uisum  est 
me  senem  hoc  praestanti  inter  pagos  Helueticos  loco,  tam  diu  alere1, 
ac  benigne  tantisper  fouere,  donec  aetas  ingrauescens  inutilem  fere 
operarium  reddidit.  ut  palam  in  Ecclesia  docere,  ac  DEI  populo2 
seruire  prohibear.  Igitur  confectis  aliquot  annorum  laboribus,  ad 
maiorem  senilis  uitae  tranquillitatem  adspirare  debui,  meque  multorum 
hominum  conuictui  atquec  familiaritati.  necessitate  magis  quam  uolun- 
tate  coactus  ita  subduxi.  ut  uitam  priuatam  agerem  uelut  sarcinas 
meas  collecturus,  ac  peregrinationi  huic  finem  impositurus,  ne  alioquin 
uocatus  a  Deo  in  patriam  imparatus  proficiscar.  Atque  utinam  licuissel 
mihi  in  ministerio  meo  Friburgensibus  ita  praelucere,  sicuti  collegij  el 
prouinciae  nostrae  seniorem  facere  oportebat.  Vt  charitate  et  uigilantia 
me  cunctis  praesentibus  et  absentibus  accommodarem,  uitaeque  perfec- 
tioris  exemplar  iunioribus  declararem.  Igitur  domesticos  fratres  amanter 
moneo.  simulque  rogo  ut  quod  a  me  domi  ac  foris  hac  iu  parte  ae- 
glectum  fuit,  uirtute  illi  sua  suppleant,  suisque  laboribus  in  Christo 
compensent.    Excubias   agite   non   solum    ut  hoc  op])iduiu  eiusque  di- 

.i     //(</.-  ii«n  /•/■.  non  sunt  apud  S  i"  Sic  recU    BS;  agere    I,        c    el   />' 


'  Antea  Canisius  condiderat  collegia  pragense,  ingolstadiense,  monacense,  oeni- 
pontanum  et  ad  complures  alias  Societatis  domos  instituendas  operam  contulerat. 
-  [dc  20,  2:  Idt  8,  21;  Sap   18,   13;  Bar   I.  5;  Hebr  11.  25;   1  Petr  2.  10. 


2374.  Canisius  Sociis  coll.  Societatis  Eriburgi  Helvet.    Frib.  Helv.  circa  a.  1597.     44,'J 

fcionem  in  fide  sana  confirmetis,  uerum  etiam  ul  uicinos  lupos  e\  ursos  ' 
perpetuo  insidiantes  gladio  spiritus2  arceatis.  Praesentem  hic 
elerum  ei  senatum  reuerenter  obseruate,  el  iuuentutem  uobis  concre- 
ditam  tuni  in  studijs,  tum  in  catechismo  omnique  uirtute  prouehere 
pergite:  nec  minus  adultis  quam  iunioribus  ad  catholicam  pietatem 
instaurandam,  uerbo,  exemplo  et  sacramentis8  simul  operam  date. 
Praeterea  nequaquam  uos  obliuio  capiat  exirnij  patroni,  cuius  memoria 
in  benedictione  est:1.  uenerandi11  Domini  Francisci  Bonhomij  Ver- 
cellensis  Episcopi,  Legatique  A.postolici4,  ut  de  praesente  Heluetia  ita 
et  de  Societate  nostra  optime  meriti.  Huius  quidem  singularis  prudentia 
et  integritas  in  reformanda  Ecclesia,  tum  fauor  et  anior  mirificus  erga 
Friburgenses  effecit,  ut  Gregorius  XIII  Pontifex  maximus  nostros  huc 
iusserit  destinari,  cuin  nihil  tale  cuperemus:  iudicauit  enim  operae 
pretium  ut  insignis  haec  Resp.  Societatis  nostrae  industria  et  studio 
uelut  inuictum  extaret  Doniini  propugnaculum,  seque  fortiter  aduersus 
imminentes  aduersarios  in  pietate  catholica  tueretur.  Quare  nostrum 
est,  fratres  sancto  dicti  Episcopi  proposito  iustoque  desiderio,  simulque 
praeclarae  Friburgensis  senatus  ac  populi  exspectationi  facere  satis  ut 
quotquot  in  collegio  nouo  smnptuose  nobis  et  eleganter  fabricato,  cuius 
fundamenta  ego  benedixi5,  per  DEI  gratiam  unquam  commorabuntur, 
se  talibus  fundatoribus  ac  patronis  gratos,  et  in  hac  ampla  messe  fidos 
operarios  praebeant  qui  pacis  bellique  tempore  factis  potius  quam  uerbis 
se  officij  sui  memores  esse  declarent.  Cum  uero  caducum  corpus  meum. 
quod  uermium  cibus  esse  debet,  terrae  mandaueritis,  si  apud  uos  qui- 
dem  de  uita  migrauero,  animam  quaeso"  inprimis  immortali  DEO  com- 
mentlare  nbn  desinatis:  ut  ego  per  diuinam  misericordiam  emaculatus 
electorum  Sacerdotum  consortio  aggreger,  ac  itidern  pro  uobis  uestroque 
("ollegio  et  oppido  Dominum  precer  in  regione  uiuorum6.    Fiat,  fiat. 

Canisium  epistulam  hanc  inter  mediura  m.  Decembrem  a.  159(3  et  exeuntem 
Decembrem  a.  1597  dedisse  ostendunt  haec  verba  exordiieius;  „Anni  plures  sedecim 
abierunt  quod  Friburgum  accesserim''.  Accessit  enim  10.  Decembris  1580  (Can.YH  853  . 
Ac  verisimile  est.  eum  haud  multo  ante  mortem  (f  21.  Decembris  1597)  eam  dedisse. 

Agricola  I.  c.  perpefam,  ut  videtur.  intellectis  verbis  Sacchini,  hanc  non  epi- 
stulam  esse  censet,  sed  „exhortationem  domesticam  ultimam"  ad  Socios  friburgenses 
a  Canisio  habitam.  Quem  hac  in  re  secuti  sunt  Dorigny,  Python,  Alet,  Seguin,  Ge- 
noud.  At  si  quis  cum  ea  ex  una  parte  commentaria  exhortationum  domesticarum 
Canisii,  quae  plurima  supersunt,  et  ox  altera  litteras  ultimis  hisce  annis  a  Canisio 
ad  collegia  ingolstadiense,  monacense,  oenipontanum,  pragense  datas  contulerit,  videbit 
totum  dicendi  genus  cum  his  litteris  convenire  et  ab  exhortationibus  illis  discrepare. 
Poteris  tamen,  si  ita  magis  placebit,  dicere,  hoc  testamentum  quoddam  esse  Sociis 
friburgensibus  relictum. 

a    jfiV  rectius  S.  ;  A.:  Sacramento.         b)  llo,-  r.  imn  rst  a/nnl  8. 


1  Hoc  verbo  denotari  videntur  protestantes  bernenses:    in  insignibus  enim  rei- 
publicae  bernensis  ursus  cernitur. 

2  Eph  6,  17.  :;   Eccli  45,   l;  cf.   Eccli  46,   14:   1   Ma.h  .",.  7. 

'  Vide  supra  p.  2—45.  5  Vide  infra,   monum.  1413.  "  Ps   114.  !». 


444  2375.  Canisius  P.  Francisco  a  Rocca  S.  J. 

2375.         CANISIUS  I».  FRAXdSCO  A  ROCCA  S.  J..  Romae  degenti; 

Friburgo  Eelvetiorum  circa  finem  a.  1596. 

Ex  litteris  vel  potius  folio  priore  litterarum  archetyparum  2°;  2  pp. ;  in  p.  ul- 
tima  [6?  8?]  inscr.  ei  sigillum  ;  pars  enim  posterior  perisse  videtur.  Inscriptioni 
antiqua  manu  romana  Roccae?  ascriptum  est:  -dittata  dal  Reuerendo  Padre  Pietro 
Canisio".  Canisius  eam  P.  Sigismundo  Ilsung  S.  J.  dictavit;  subscripsisse  antem 
videtur  sua  manu.  Germ.  183  f.  301a — 302''.  Litterarum  particulam  ex  archetypo 
posuit  Sacchinus ,  Can.  37-1—375.  Eandem  ex  Sacchino  exscripsit  circa  medium 
saec.  XVII.  P.  Petrus  Hugo  S.  J. ;  quam  sic  inscripsit:  „1595.  Ad  Anonymum  Patrem 
Societatis  Homam."   Cod.  monac.  „Lat.  1606"   f.  117a. 

Praepositi  generalis  valetudo.  Scripta  Polanci.  Canonizatio  PP.  Ignatii  et 
Xaverii.  LAUerae  indicae.  Socii  galli.  Gaudet,  quod  Societas  angustiis  premitur 
Sociique  honores  fugiunt.  „Iebusaeus  exterminandus" .  Scriptormn  <-</iti<>.  Dcns  pro 
Canisio  et  pro  Germania  orandus.     Collegium  gertnanicum. 

t 
Pax  Christi  nobis  aeterna  Charissime  frater. 
Redditae  mihi  sunt  litterae  tuae  iampridem  desideratae  \  in  quibus 
multa  te  digna  et  mihi  grata  pro  charitate  in  me  tua  notasti.  Laetus 
equidem,  Deo  gratias  ago,  quod  intelligam  Patrem  nostrum  Generalem  - 
longa  vita  dignum,  nobisque  necessarium  recte  valere,  ac  superesse 
quoque  saluum  P.  Ximenes.  quem  amo  saue.  vt  senem  de  Societate 
nostra  bene  meritum.  et  sicut  plerisque  Patribus,  ita  et  Patri  Hiero- 
nymo  Natali  et  Joanni  Polanco  valde  familiarem 3.  Eundem  amanter 
meo  nomine  resalutabis,  ac  simul  interroges  quaeso.  extetne  aliquid  a 
bono  P.  Polanco  conscriptum  ac  relictum  ut  arbitror,  quod  prodesse 
possit  huic  prouinciae  ac  piae  posteritati.  Salutem  quoque  dices  ex 
me  charissimis  fratribus  Joanni  Paulo l  et  seniori  Auilae5,  mihique 
placeo  quod  utrumque  habeam  Domino  pro  me  supplicantem.  Vtinam 
in  nostris  animis  vigeat  et  quotidie  crescat  futurae  et  immortalis  vitae 
cupido,  vt  rebus  humanis  exempti.  cum  primis  illis  Patribus,  qui  nos 
cupide  praestolantur,  visione  Diuina  laete  perfruamur.  Patrem  Angu- 
stinuni 6  mihi  quoque  salutabis,  qui  si  Xostros  amaret,  non  minus  illos 
quam  externos  suis  litteiis  consolaretur.  Perge  tu  frater.  ut  coepisti, 
tuuui  in  me  amorem  non  modo  scriptis  litteris,  sed  fusis  etiam  ad 
DEVM  precibus  testificari,  ac  mei  meminisse,  cum  sacras  aedes  tnuises. 
Optarim  sane,  eiusmodi  comprecatores  mihi  plures  obtingere,  qui  sua 
pietate  tam    aerumnosum   senem  subinde   fulcirent  atque  sustentarent. 


1  Rocca  in.  Iiilio  a.  1596  Romae  in  basilica  S.  Petri  poenitentiarius  pro  Gallis  erat 
"  Catalogus  provinciae  romanae,  Rom.  53  f.  219b). 
Claudium   A.quavivam. 

De   P.  Didaco  Jime*nez  sive   Kimenez  v.  supra  p.  371. 
'  Significari    puto   [oannem    Paulum  de  Hieronymo   perusinum,  fratrem    laicum, 
a.  1562  natuiii.   a.  1580  in  Societatem  admissum.     [s  certe  a.  1593    in   Poenitentiaria 
S.  Petri,  in  ijiia  Rocca  quoque  degebat,  Bsutor,  dispensator,  coquus,  infirmarius"  eral 
Catalogi  provinciae  romanae,   Rom.  53  f.  154"   I80b  183). 
'  lliini'  inni  novi. 

"  Putterer,  confessarium  Germanorum  tn   basilica  S.  Petri      Catalogus,  ul  supra, 
adn.  I   I'.  •_'!!•'• .     [)<■  hoc  v.  supra  p.  331 . 


Friburgo  Helvetiorum  circa  finem  a.  1596,  44f> 

Exaudiai   DEVS   multorum  vota,    vt   ex    uostris    Patribus,   quorum 
Bomina  in  libro  vitae  scripta  sunt1,   breui  duo  Sanctorum  cata- 
lo^o  adscribantur 2.   Rliramur  ex  Jndia  aliisque  Prouinciis  hoc  anno  nihil 
Qobis   adferri8.     Dolemus  Gallos  nostros   tam  tarde   ad   sedes  veteres 
reuocari.    0  Dei  gratiam  singularem,  ut  cum  alij  emergunl   ac  florent, 
Nostros  in  Religiosa  simplicitate  el   patientia  exerceri4,  accedente  hoc 
etiam  sancto  desiderio,  vt  magnos  honores  perinde  ac  onera  grauia  ei 
periculosa  exhorreant5.    Noriint   etenim,   quid   sanctae  vocationi   suae 
debeant,  ut  nempe  non  mundo  et  carni,  sed  paupertati  et  cruci  Efcedemp- 
toris    viciniora   sectentur.     Existimemus   plane,   nos   mundo  et   veteri 
homini   mortuos,    soli    Deo   viuere  in   sanctificatione   et   reno- 
uatione    spiritus6,    quem  pridem  hausimus   ex   facta    visitatione 7. 
Tantum    obseruandus,    et   quoad   tieri   potest,    exterminandus   est   ille 
.Tebusaeus,    qui  in   terra   nostra   moratur,    nec  parum   negotij    facessit 
dormitantibus8.    Salutatum   ex   me   velim   P.  Laurentium  Magium,   si 
rediit  Romam.  qui  fructum  non  exiguum  ex  profectione  sua  collegit9. 
P.  Lucio10  dici  yelim,  mihi  pergratum  illius  fuisse  salutationem :  et  pium 

1  Phil  4.  3.     Cf.  Lc  10,  20;  Apc  17,  8;  21,  27. 

-  Canonizationem  Ignatii  urgebant  imprimis  doctissimi  et  sanctissimi  illi  viri. 
Caesar  Baronius  et  Robertus  Bellarminus  Ch.  Clair  S.  J.,  La  Vie  de  Saint  [gnace 
de  Loyola,  Paris  1891,  421  .  Anno  1595  variis  Hispaniae  locis  de  [gnatii  virtu- 
tibus  quaesitum  est  [Astrain  III  676).  De  Prancisco  Xaverio  Sanctorum  hono- 
ribus  ornando  iam  a.  1556—1557  prima  actio  instituta  erat  {A.  Brou,  Saint  Framjois 
Xavier  II,  Paris  1912,  391—3951  lgnatius  a.  1609,  Xaverius  a.  1619  in  Beatorum 
albuni  relatisunt.  Sanctorum  honores  ambobus  solenniter  decreti  sunt  a.  1622.  Plura 
vide  in  opere  pulchris  imaginibus  illustrato  rLa  Canonizzazione  dei  Santi  Ignazio 
di  Loiola  e  Prancisco  Saverio",  Roma  1922,  15—49. 

.Litteras  annuas"  Societatis  significare  videtur. 

4  Praeter  gallicam  persecutionem  (v.  supra  p.  3913)  Canisius  fortasse  boc  quoque 
significat  et  indicat :  Sodales  aliqui  hispani  ordinis  Praedicatorum  Socios  et  ad  inqui- 
sitores  hispanos  et  ad  Clementem  VIII.  detulerant,  quod  de  divina  gratia  falsam  spar- 
gerent  doctrinam;  unde  gravissimae  illae  ortae  sunt  rcontroversiae  de  auxilns  gratiae 
divinae",  quas  Clemens  VIII.  a.  1594  a  tribunalibus  hispanicis  ad  romanum  suum 
tribunal  avocavit  {Astrain  I.  c.  IV.   129—200). 

5  Clemens  VIII..  cui  aliqui  persuadere  conati  erat,  Societatis  praepositos  gene- 
rales  non  debere  esse  perpetuos,  sed  certo  annorum  sumero  astrictos,  sub  finem 
a.  L595  in  animum  induxit,  ut  Aquavivam  praepositum  generalem  constitueret  archi- 
episcopum  neapolitanum  atque  ita  a  Societatis  administratione  removeret,  Quod  con- 
silium  ut  pontifex  deponeret,  et  ipse  Aquaviva  et,  praeter  homines  aliquot  inquietos 
et  Aquavivae  inimicos,  Socii  omnes,  imprimis  Aquavivae  „Patres  assistentes",  in- 
stabant  Astrain  1.  c.  III  629— 632).  Eodem  tempore  P.  Robertus  Bellarminus  serio 
laborabat,  ne  a  pontifice,  cui  carissimus  erat.  cardinalis  crearetur   Cmulrrr  256     257). 

6  2  Thess  2.  12:   1   Petr  1.  2:  Eph  4.  23. 

7  Aut  visitationem  collegii  friburgensis  dicere  videtur,  a.  1595  a  P.  Hoffaeo 
mandatu  praepositi  generalis  factam  v.  supra  p.  420),  aut  similem  visitationem 
Romae  factam.  s  Cf.  los  9,   1  2:  15.  63;   lud  1,  21;  2  Rg  5,  7  8  etc. 

9  Magius  ab  A.quaviva  iussus  erat  provinciam  Societatis  austriacam  visitare 
Schmidl  II  27:   Kroess,  Bohm.  Prov.  I  422. 

i«  Bernardino  Lucio  Luzzi  .  rectori  collegii  germanici  Catalogm  rqmanus, 
Rom.  53  f.  212a;  Steinhuber  I  -'   L95     L96). 


441)     2376.  Can,  Eberlin.  Inter  1595  et  1597.    2377.  Resp.  solod.  Can.    1.  Ian.  1597. 

eius  studium  laudo,  quod  suas  colligat  sarcinas,  vt  summo  Deo  placeat 
in  regione  viuorum1,  ad  quam  senes  omnes  aspirare  decebat.  Bene 
habet,  nobis  patere  viam  ad  edenda  Scripta,  quae  aliquando  per  censores 
tardos  impedirentur.  Denique  nostrum  et  vestrum  est,  praesentem  opem 
adferre  Germanicis  rebus  sic  satis  affiictis,  quoniam  ab  immanibus 
hostibus  Turcis  ac  Tartaris  haud  leuiter  oppugnantur.  Auertat  summus 
Deus  meritas  poenas,  ac  piorum  ardentia  vota  exaudiat,  ut  Jmperium 
rectius  conseruetur,  et  ad  cor  redeant  praeuaricatores-.  Quid 
si  Germani  apud  diuum  ApolHnarem  :!  ita  se  comparent,  ut  se  nostrarum 
Scholarum  instituto  conforment,  atque  ad  iram  Dei  placandam  quotidie 
recitent  sacram  litaniam4?  Audistis  opinor  de  morte  Laurentij  nostri 
Romani,  quem  a  piae5  —  — 

f  Reuerendo  Patri  in  Christo,  Francisco  Rocca,  Sacerdoti  Societ. 
JESV  cariss.  Romae. 

Epistulam  hanc  circa  finem  anni  159(5  datam  esse  colligi  potest  nisi  fallor 
ex  postremis  illis  verbis,  quibus  Laurentii  Romani  mors  commemoratur. 

2S7G.         CANISIUS  HICHAEXI  EBERLO,    Societatis  fratri  scholastico 
in  collegio  dilingano  degenti. 

Friburgo  Helvetiorum  inter  m.  Maium  1595  et  Decembrem  1597. 
Ex  codice  „Iesuitica.    Fasc.  11  No  196'  .,"   ]).  39,    qui  est  Monacbii    in   archivo 
maiore  reipublicae  bavaricae. 

/;/  „Elogiis  Hominum  Illustrium  qui  in  Prouincia  Sujwrioris 
Germaniae  vixerunt  et  obierunt  cum  existimatione  perfectionis  et  sancti- 
tatis  religiosae"  (quae  sunt  245  hominum  et  ab  a.  1581  ad  1649  per- 
veniunt)  saeculo  XVII.  scriptis  est  etiam  elogium  P.  Michaelis  Eberlin 
sive  Eberii  (v.  supra  />.  390);  in  quo  hoc  narratur:  „Magna  ipsi  cum 
B.  P.  Petro  Canisio  familiaritas  intercessit,  et  epistolarum  ultro  citroque 
missitatio.  In  harum  una  Canisius  sibi  eum  cuiu-vc  iussit,  ne  immodice 
Dilingam  amet,  erat  enim  ibi  tunc  P.  Eberius,  aut  aliam  Prouinciae 
partem,  sed  sincere  aspiret  «</  locum  illum,  quemcunque  sancta  Ob- 
edientia  designarit;  ut  ex  animo  dicere  possit,  Paratum  cor  meurn6; 
ct    Vt  iumentum  factus  sum  apud  te'{  etc.u 

2«77.         RESPUBIilCA  SOLOBOKAM  CANISIO. 

Solodoro   1.  tanuarii   l.")!>7. 
Ex  autographo,  de  quo  infra  dicetur. 
Dedicatio  operum  S.  Hieronymi.     Laudes  Canisii. 

In  primo  folio  voluminis  primi  editionis  Operum  omnium  -s'.  Hiero- 
)i//ini,    i/iiiiih   ii   Mariano    Victorio  Reatino   curatam  (v.   supra  p.)  et  a 

1  Ps  114,  9.  -  ls  46,  8. 

Gregorius  XIII.  a.   l."»7l    e\    1575   collegio   germanico   aedes   atque  ecclesiam 
S.  A.pollinaris  donaveral    Steinhuber  I'   108     ^.'11  . 

'   Litanias  Omnium  Sanctorum;  cf.  Can.  V!l  88. 

5  Laurentius  <';is;ilius  Cassalius  romanus,  frater  Laicus,  10.  Lunii  1596  in  col- 
legio  monacensi  rtuus  eral    Can.  \'l  2352). 

8  Ps  56,  8;   107.  2.  7  Ps  72.  23. 


2378.  Etespublica  solodorana  Canisio.    Solodoro  initio  m.  [anuarii   1597.     447 

Christophoro  Plantino  Antverpiae  novem  voluminibus  in  folio  <t.  1579 
typis  exscriptam  respublica  solodorana  Canisio  </<>n</ri/,  Ihk-  Utterae  dedi- 
eatoriae  scriptae  sunt  manu  Toannis  Tacobo  a  Staal  j«iti-}<-ii  senatorisque 
solodoram ';  quem  earundem  litterarum  auctorem  fuisse  ex  Canisii  </>i- 
stnhi  8.   Tanuarii  1~>!>7  </</  eum  data  intellegitur : 

IHUSVS. 

Singulari  pietate,  incomparabili  doctrina,  et  Veneranda  ;  canitie 
Reuerendo  Patri  ac  D.  Petro  Canisio,  honorandae  |  ac  doctae  SOCEETATIS 
IKS\'  sacerdoti  ac  Th.  profundissimo  QVOD  |  Memorabilem  SS.  Tlie- 
paeorum  Martyrum,  nominatim  j  vero  VRSI  patroni  ac  numinis  sui 
tutelaris  historiam,  !  in  sui  gratiam  doctissimis  literarum  monumentis,  j 
aeternae  memoriae  consecrarit;  nomini  suo  dicarit  |  et  eadem  opera 
iostris  hominibus  natura  et  consue  |  tudine  militiae  addictis,  secundum 
Deum  et  con-  scientiam  absolutissimam  militandi  norniam  |  ad  exemplar 
ratroni  sui  praescripserit,  |  S.  P.  Q.  Salodoren.  |  Hocce  D.  Hieronvmi 
itridonensis  opus,  j  id  est.  j  Orthodoxum  orthodoxo,  trilinguem '  tri- 
lingui .  theologum  |  theologo ,  presbyterum  presbytero .  grandaeuuin 
irandaeuo,  polygraphum  polygrapho,  haereticorum  malleum,  haeretico- 
ma:  stigi,  nec  non  Bethlehemiticj  Stabuli  cultorem,  Apostath:  |  mij2 
amico  intimo  opthno  niaximo.  |  Amoris,  observantiae,  ac  gratitvdims 
fgo  |  Libens  Merito.  D.D.  |  Calendis  Januarij  M.  D.  XCVII."" 

Canisius  Staalio  respondit  8.  Ianuarii  1  r>i>7. 

1 11  pagina  altera  eiusdem  folii  cernitur  imago  S.  Uisi  coloribus  aquaticis  picta, 

cui   stutil   haec   subscripsit: 

Jx  coelo,  Vkse,  nites,  Chkisti   pvlgokb  corvscvs, 

At    IVBAK    IX    TEKRIS    DAT    TIBI    CaXISIVS." 

Magnifica  haec  volumina,  Canisio  olim  donata,  nunc  asservantur  Frilturiii  Hel- 
■etiorum  in  bibliotheca  reipublicae. 

3378.         RKSPUBMCA  NOLODORANA  CANISIO. 

Solodoro  initio  m.  lanuarii  li")!i7. 

Ex  autographo,  de  quo  infra  dicetur.  Litterae  primum  typis  exscriptae  suut 
n  *Solofhurnisches  Wochmblatt  fur  1818a,  Solothurn  1818,  81-  82. 

Dedicatio  operum  S.  Ambrosii.    Laudes  vitae  S.  Ursi  <i  Canisio  scriptae. 

ln  primo  folio  voluminis  primi  operum  S.  Ambrosii  („Divi  Ant- 
hrovii  Mediolanensis  Episcopi  Opera1')  Parisiis  <t.  1586  4  tomis  in  2° 
iit  lucem  emissorum  (editionis  a  cardinali  Felice  de  Montalto,  postea 
Si.rto  V.  jxi/ki,  curatae)  <i  initio  a.  1597  <t  republica  solodorana  Canisio 
Wonatorum  hae  litterae  dedicatoriae  scriptae  sunt  manu  Toannis  Tacobi 
<t  Staal  patricii  senatorisque  solodorani,  quem  earundem  auctorem  fuisse 
intellegitnr  ex  Canisii  epistula  8.   Tanuarii   1597  ad  <jiih/  data: 

Reuerendo  D.  Petro  Canisio  .S. 
Aecipe  IESVIDVM  decus  immortale  cohortis, 
Exiguum  magnae  pignus  amicitiae. 

1  Linguarum  Latinae,  graecae,  hebraicae  peritum. 

'-'  'ATroaraBiLidv  =  pensare,  pensitare,  examinare.  ^, 


448  2379.    Canisius  Iacobo  Canisio  nepoti. 

Quae  Vetus  a  SOLA  gerit  urbs  cognomina  TVRRE  l 

Structa,  uelut  perhibent,  tempore  Thuriadae 2, 
Qua  iuga  Leucolithi:;  et  salebrosa  cacumina  JVRAE 

Spectant  maeandros.  ARELA  curue4,  tuos. 
Tresque  Dioecoeseis  torrens  ubi  Siccara  iungit, 

Ni  pluuijs  crescat,  Siccara  siccus,  aquis5. 
VRSVM  tutelam  patriae.  urbicumque  patronum 

Dignatus  scriptis  quod  celebrare  tuis. 
Officij  meritique  tui  non  immemor.  offert 

Hoc  tibi,  CANISI.  muneris  instar  opus. 
Si  hinc  donum  spectes,  sudatos  inde  labores, 

Haud  operae  pretium  tam  leue  munus  erit, 
Jngenij  monumenta  tui.  maiora  reposcunt, 

Et  sunt  liaec  meritis  inferiora  tuis. 
Non  ebore  aut  gemmis,  non  fuluo  soluier  aere. 

Quae  tribuis  nobis  mystica  dona  queunt. 
Sed  pia  si  adspicias  Sanctorum  scripta  uirorum, 

Forsan  erunt  studijs  munera  digna  tuis. 
Et  licet  haud  ualeant  uestros  pensare  labores. 

(Id  nostris  maius  uiribus  esset  opus) 
Signa  tamen  monstrant  gratam  testantia  mentem. 

Et  facti  cupiunt  posse  tenere  locum. 
Interea  per  te  ornatus  Thebeijus  herOs 

Pro  meritis  reddat  praemia  digna  tibi. 

Litteras  hasce  initio  m.  Ianuarii  a.  L597  datas  esse  intellegitur  ex  Litteris  6.  la- 
nuarii   1597  a  senatu  solodorano  ad  Canisium  datis. 

Pulcherrima  haec  operum  S.  Ambrosii  volumina,  Canisio  olim  donata,  adhuf 
exstant  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  reipublicae. 

Canisius  Staalio  respondit  8.  Ianuarii   1597. 

2379.       CANLSIUS  IKOBO  CANISIO  nepoti,  Fuldae  litteris  operam  .lanti. 

Priburgo   Helvetiorum  2.  lanuarii  1597. 
Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto.    Cod.  monac.  „Lat.  1606"  f.  185.    Epistulam 
primus   (ex  eodem  apographo,    nt  videtur    edidit  Python  312:    qui    tamen    complurl 
omisit  et  aliqua  immutavit.  Gallice  eam   ex  Pythone   reddidit  Alei  305     306.   Epistulad 

1  Ferebant,  Solodorum  vicum  Heliogabali  imporatoris  tempore  et  paullo  ant€j 
a  Romanis  adversus  barbaros  in  Helvetiam  Lrruentes  munitionibus  Brmatum  essei 
Saeculo  XVI.  tbi  conspiciebatur  turris  magna,  qua  urbis  arx  protegebatur  Frana 
Gnillimannus,   De  rebus  Helvetiorum,   Friburgi   Aventinorum    L598,  376). 

'  Tradebant,  Solodurum  sive  Salodurum  tempore  A.brahae,  filii  Thare  Gnll,  2631)j 
exstructum  esse  Franz  Haffner,  Der  klein  Solothurner  Allgemeine  Schaw-Platzj 
2.  Theil,  Solothurn   L666,    \  1.  Weissenstein,  mons  in  terra  solodorana  situs. 

1  Arol.-i.  A.ar  sive  A.are  fiuvius. 
Siggern  sive  Siggernbach  fluvius  solodoranus  interdum  fere  nullas  babei  aquas; 
a  qua  siccitate  eum  nomen  sortitum  esse  putant.  rdem  olim  eo  loco,  quo  in  Arolam 
effunditur,  dioeceses  basileensem,  constantiensem,  lausannensem  iungebal  Ch.  Knapp, 
Maur.  Borel,  V.  Attinger,  Geographisches  Lexikon  der  Schweiz.  Deutsche  Ausg. 
v.  U.  Brunuer,   V,  Neuenburg    L908,  529     530). 


Friburgo  Helvetiorum  2.  [anuarii   L597.  44i> 

aarteni    posueruni    Michel    gallice     108     109,    Eiess    gemianice    501     502,    Allard 
Seguin-Allard,  neerlandice    •271). 

F.i  qratulatur.  quod  e  yatria  haeresi  infecta  exirerit.    Eum  ad  /i<i<  i  constantiam 
ct  ad  virtutum  litterarumque  studium  adhortatur. 

Pax  Christi  Jesu  nobis  aeterna  Nepos  Charissime. 
Quae  Sacris  1).  Michaeli  fcrijs '  ad  me  Fuldae  dedisti,  ea  sub  finem 
anni  proximi  libenter  accepi, .  quoniam  hae  primae  ac  diu  <'.\<>|>tata<' 
fcterae  mihi  abs  te  sunt  redditae.  Gaudeo  sane  te  sanum,  et  inter 
Eatholicos  Catholicum  uersari,  nulloque  reuisendae  corruptae  Patriae 
lesiderio  tangi.  Ex  Haereticorum  elapsus  es  manibus:  caue  igitur,  ne 
coiimiunc  quicquam  cum  illis  habeas,  quos  Christus  Dominus  perinde 
a<-  impios,  ethnicosque  iubet  deuitari2.  Tum  Catholicos  omnes  Doctor 
flle  gentium  Paulus  obtestatur.  ut  non  solum  [non|a  obseruent,  secl 
tugiant  etiam  eos,  qui  offensiones  [?] b,  et  offendicula  praeter  doctrinam 
iani  ante  in  Ecclesia  receptam  ac  traditam  faciunt3.  Diuinae  bonitati 
age  gratias,  quod  Patriam  pestifera  lue  infectam  deserueris,  ne  audire 
eos  cogaris  qui  sedent  ac  docent  in  Cathedra  pe  stil  en  ti  ae4, 
quique  per  dulces  sermones,  et  benedictiones  ut  Apostolus 
loquitur,  seducunt  corda  innocentium5.  Deum  Opt:  Max:  saepe 
et  ardenter  implora,  ut  in  te  amicisque  tuis  Catholicae  fidei  lumen  con- 
firmet,  nullumque  scelus  magis  nefandum  puta,  quam  ueteris,  ac  Ortho- 
doxae  Religionis  corrumpere  puritatem,  et  a  Confessione  Sanctae  Matris 
Ecclesiae  uel  unguem  latum  discedere.  Perge  autem  dilecte  Nepos,  ut 
in  Mariana  Sodalitate  pie,  et  in  tertia  classe  studiose  uerseris.  utque 
Collegis  alijs  modestia,  integritate.  ac  diligentia  praeluceas  quotidiana. 
Jacobus  haud  temere  diceris,  ut  mei  quoque  parentis6  uestigia  tibi 
sectanda  proponas,  in  quo  sicut  nosti.  rarae  et  praeclarae  uirtutes 
quum  floreret,  eluxerunt.  Reliquum  est.  ut  relictis  nucibus  ad  illa. 
quae  tuo  genere  et  ingenio  digna  sunt,  serio  te  componas,  teque  in 
Catholica  Religione,  quae  sola  decet  hominem,  ubique  constantem 
ostendas.  Vide  ut  hanc  docilem,  omnisque  uirtutis  capacem  aetatem 
rite  transigas,  memor  dicti  Prophetici:  Bonum  est  uiro,  quum 
portauerit  iugum  ab  adolescentia  sua7.  Magnam  exigendi 
temporis  habe  rationem.  ut  in  liberalibus  artibus  progressum  non 
poenitendum  facias.  quemadmodum  praesens  quae  gratis  offertur  stu- 
diorum  occasio  postulat,  tuique  parentes,  amici,  et  Praeceptores  una 
mecum  desiderant  uehementer.  Gratum  sane  mihi  feceris.  si  crebro 
scripseris,  tuorumque  studiorum  specimen  praebueris.  simulque  tuos 
pia<>ceptores  amanter  meo  nomine  salutaris.    Bene  in  Christo  uale,  mi 

a)   Ut  /<»•■  r.  wppletttur,  vv.  sqg.  prorsiis  exigunt.         b)  Sic  etiam   Pt/thon;  ■-■<■<'  corrigendum  essn 
puto:  dissensiones.     Paulus  enim  habet  (Rom  16,  11):  dissensiones  ei  offendicula.     , 


1  2U.  Septembris.  ''  Cf.  Mt   ls.   17.  ;;  Cf.  Rom    16.   17. 

1  Ps  1.  1.  '■•  Rom   lti.   ls. 

,;  Huic  i|ii(M|uc  nomen  fuerat   [acobo.     Cf.  <'<<>>■  I    <     9. 
7  Thren  3,  27. 
Braunsberzer.  Canisii  Epistulae  el   A.cta      VIII  -'•' 


450     -380.  Consul  et  Senatus  reipublicae  solodoranae  Canisio.    Solodoro  »>.  lan.  1597. 

Jacobe,  Deumque  sedulo  precare,    ut  ad  singularem   ipsius  gloriam  et 
aliorum  commodum  studia  tua  rite  procedant. 

Friburgi  Heluetiorum.  Postridie  Kal:  Januarij. 

Petrus  Canisius  patruus  tuus. 

Librarius  apographum  huius  epistulae  sic  inseripsit:  ,,1597  •  Copia 
Literarum  R.  P.  Petri  Canisij .  ad  Jacobum  Canisium  Nepotem.  cuius 
asseueratione.  complura  per  eas  Deus  mira  patrauit." 

De  laoobo  Canisio  v.  supra  p.  434.  In  *  Catalogo  antiquissimo  collegii  germanici 
notatum  est:  _.Tacobus  Canisius  Calcariensis  parentibus  patritijs  Catholicis.  Studuit 
humanioribus  Calcariae.  Fuit  ex  Cong.  B.  V.  Fuldae  .  .  .  Promotus  a  P.  Prouinciali 
ad  Rhenum  '  uenit  12.  Nouembris  1603. . .  annorum  XX.  ad  Logicam  destinatus".  Alia 
deinde  mauu  additum  est  .Discessit  jngressus  Societatem  14  Septembris  1606  M"- 
•lestiae  et  uirtutum  omnium  singulare  exemplum"  Cod.  rom.  .All.  coll.  Genn."  p.  259  . 
Postea  Dilingae  philosophiam  moralem  docuit  et  Henrico  a  Knoringen  episcopo  prin- 
cipi  augustano  a  sacris  contionibus  fnit  Cod.  .Acta  Acad.  Diling.  Vol.  I."  p.  246  251; 
Dilingae  in  bibliotheca  lycei  .  Anno  H>.'>4.  cum  pestilentia  urbem  monacensem  velie- 
menter  ureret,  totum  infirmorum  curae  se  dedit  (Kropf  V,  n.  160).  Complures  libros 
liomileticos  et  asceticos  vel  ipse  composuit,  vel  ex  Linguis  italica  et  hispanica  ut 
Ribadeneirae  .Florem  Sanctorum"  in  latinam  transtulit  Sommervogel  II  614 — 617  . 
Mortuus  est  Ingolstadii  a.  H>47. 

2380.  (OXSIL  171  SEXATIS  REIPIBLKAE  SOLODO- 
RAME  CANISIO.  Solodoro  6.  lanuarii  1597. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis,  quod  est  Solodori  in  archivo  reipublicae,  Cod, 
„Copiae  Missiven  1594  1598"  p.  482—483.  Epistula,  verbis  ad  nostram  loquendi 
et  scribendi  rationem  accommodatis,  primum  edita  est  in  nSolothurniscJies  Wochen- 
blatt  fur  1818".  Solothurn   1818,  79—80. 

/'/•</  vita  SS.  Mauritii  et-  Ursi  sibi  missa  gratias  agunt  et  opera  SS.  Hieronymi 
et  Ambrosii  mittunt.     De  iis  tarde  missis  se  purgant. 

Eerwiirdiger  Hochgelehrter  her 

E.  Eherwiirden  neben  wunschung  eines  gutenn  gluhaiftigen  Xuwcii 
Jars  seyen  vnser  friindtlich  willig  Dienst  ouch  was  wir  Ehren  Liebs 
vnd  guts  vermogen  zuuor.  DEmnach  Ehrwiirdiger  H.  thundt  wir 
E.  Ew.  gantz  frundtlich  bedanckhen  Der  Eheren,  so  die  selb  E.  E.  jn 
dedicatione  der  beschrybnen  Legend  oder  Historj  SS.  Thebeorum  Mauritij 
et  Vrsi  sociorumque  eorum  vns  zugestadtet 2,  vnd  das  sv  jn  beschry- 
bung  derselbigen  souil  miie  vud  flijfi  angewenndet,  Got  den  allmech- 
tigen  Pidtende.  das  er  E.  Ew.,  den  Ewigen  Lohnn  darum  geben  wolle. 

Damit  nun  aber  E.  Ew.  nichl  gedenckehen  mochten  wir  wOllten 
gegen  E.  Ew.  vndanckbar  sinn  so  haben  wir  nach  den  Buechern,  die 
vvir  allfi  hieuor  D.  Gruilimanus3  vns  anzeigl  vch  angenem  zesin  fer- 
stauden  gestellt.  wclliclic  wir  L.  Ew.  vorlangvst  geru  zugeschieket  so 
wir  die  selben  ehe  bekhomen  mogen  dan  an  ernstlichen  nachfragen 
liy   mis  nil  crinauglet.  abcr  wohl  das  dio  liuchhendler  denen  wir  solliche 

1  Theodoro  Busaeo.  2  Vide  supra  p.  133. 

;  Franciscus    Guillimannus,    oratoris    hispani    Lucernae    liabitantis   secretarius: 

\.  >\\\)\w   ]>.  .'!27  ;. 


2381.  [oannes  lacobus  a  Staal  Canisio.    Solodoro  6.  [anuarii   1597.         151 

zekhouffen  beuolchen  etwas  Langsam  vnd  sumig  gesin  ferhofendl   aber 

K.   Bw.    werde   vnfi   den    langen    ferzug,    nit    verargen,    sondern    dise 

buecher  als  die  opera  1).  ffieronimij  vnd  A ml»i <>si j  '  von  vns  zu  einem 

jrartzeichen   das  \\ir  uns  defi  Lasters   der  vndanckhbarkerl  gern  ent- 

ladrn  wolten,  liir  gudi   vfl&iemmen,  vnd  vns  jeder  Zyt  jn   E.   Ew.  an- 

tjachtigem   gepat   fiir   bevolchen    haben    vns    ouch    fertruwen    wo    vvir 

K.  K\v.  gefallens  vnd  angenemen  Dienst   khonnen   bewysen   wir  es  mil 

euttem  hertzen  thun  wellen  liiltft  Grot  dem  wir  E.  Ew.  vnd  vns  all  wohl 

bevelchen.    Datum  ipso  festo  triiuu   Regum  Amio  1597. 

Schullts  vnd   Rath 

Der  Statt  Solothurn. 
Canisius  senatui  respondit  8.  lanuarii   L597. 

2381.  IOAX\KS  IACOBIS  A  NTAAI-.  patricius  el  senator  solodo- 
ranus,  CANISIO.  Solodoro  6.  lanuarii   1597. 

Hx  apograpbo,  quod  ipse  Staal  scripsit  et  .Domino  Petro  (';uiisiu~  inscripsit. 
Bod.  solod.  „Stal"  p.  365     367. 

Cur  opera  Patrum  tam  tarde  miserit.  Adulescentem  litterarum  studiosum  com- 
mendat.     Dolet  de  cladibus  hungaricis  et  de  principum  inter  se  bellantium  furore. 

Negligentia  librarij  siue  bibliopolae  BasiliVnsis  accidit,  Reuerende 
in  Christo  pater.  Domine  et  amice  omni  honoris  et  officiorum  genere 
prosequende,  quod  toties  promissa,  promerita,  et  expectata  tuorum 
laborum .  quos  iu  illustrando  Ciuitatis  nostrae  sanctissimo  Patrono 
D.  VRSO.  in  extrema  illa  tua  senectute  (cygneam  canendo  cantionem) 
precibus  euictus  nostris,  suscepisti,  non  dico  remuneratione  digna  (postea- 
quam  animi  dona  et  ingenij  dotes  nullis  opibus  compensari  ualent) 
hactenus  carueris.  Xam  cum  inclytus  Reipubl.  huius  Senatus.  officij 
meritique  tui  nou  immemor,  mihi  simul  et  piae  memoriae  D.  Nicolao 
Feusio,  Ecclesiastae  nostro  nunquam  satis  desyderato 2,  declarandae 
erga  te  gratitudinis  prouinciam  nobis  tradidisset.  Claudio  Mugio  librario 
Basiliensi  in  mandatis  dederamus,  ut  eos  ex  S.S.  Patribus  et  Orthodoxis 
Ecclesiae  Catholicae  Doctoribus  authenticis  in  tui  gratiam  nostro  sumptu 
et  nomine  coemeret.  quos  pietati  tuae  inprimis  gratos  fore  cognouera- 
mus.  Jnterea  accidit.  ut  ego  quidem  inconsulto  Conso. ;!  et  inuita  Pallade4, 
contra  uxoris  et  optimorum  quorumque  uoluntatem  trecenariam  militum 
Helueticorum  Cohortem  in  Praesidium  Lugdunense  ducerem,  Ecclesiastes 
uero  ille  noster.  supremujm  uitae  diem.  absente  me,  obiret,  eaque  ratione 
librarius  ille  necessarium  epYobiujKTiiv  non  habuerit,  donec  tandem  D.  Jo. 
(irurgius  Wagnerus  meus  et  afrinis,  et  in   resignata  archigrammaturae 


1  Vide  supra  p.  425  44<i     44*. 

2  Feusius,  capituli  S.  Ursi  contionator,  mortuus  esse  traditur  .">.  [unii  1594 
Kalin,  < ruillimann  54  . 

:i  Olim  „consul"  saepe  scribebatur  per  0:  _c<>ns<>r.  et  per  notas  scribebatur: 
..i-os.".  Bconss.tt,  „consl."  etc.  Thesaurus  linguae  latinae  [cf.  supra  p.  3437]  IV.  [jipsiae 
r.101;     1909.  562 . 

Nec  quisquam   invita   faciei   bene  vincula  plantae 
Pallade:  Ovidius,  Fastorum   1.3,  v.  823  824,"" 


452  2381.   [oannes  Iacobus  a  Staai  Canisio.    Solodoro  <>.  Ianuaiii   1597. 

Dignitate  successor,  hocipsum  saxum  uoluere  coepit.  Sed.  siue  librariua 
ille  data  opera  rem  differre  ac  procrastinare  uoluerit  (ut  tales  hominea 
in  procurandis  < latholicorum  negotijs  raro  sunt  prompti  et  alacres)  siue 
reipsa  petitos  libros  comparare  nequiuerit,  ad  hanc  usque  diem,  alias 
atque  alias  caussando  nundinas.  uelut  moras  nectendo,  suspensos  noS 
tenuit  •  Nunc  uero  tandem  improbis  et  importunis  nostris  pulsus  et- 
flagitationibus,  haec  S.S.  Hieronymi  et  Ambrosij  Opera  (qualia  scilicel 
desyderare  uisus  es)  magistratui  nostro  transmisit,  quae  per  harunj 
latorem  iuratum  Vrbis  nostrae  tabellarium  recipies1. 

Tuum  nunc  fuerit.  Keuerende  Domine  CAXISI.  uti  tarditatem  in 
soluendo  debito  nostram.  aequanimiter,  proiit  speramus.  tulisti,  ita  etianj 
leuidense  hoc  munus  aequi  bonique  consulere.  et  magis  donantium 
deuotos  animos  quam  ipsum  donum  consyderare. 

Praemia  terrenae  mentis  terrena  reposcunt. 
Praemia.  Canisi.  te  meliora  manent, 

Fors  olim  maiora  tibi  et  meliora  dabuntur. 
Pro  facto  capias  mmc  pia  uota.  Vale. 
Nobilis  Thomas  a  Viuiaco  - ,  affinis  noster  amantisshnus  habct 
isthic  filium  Joannem  nomine.  sub  disciplina  Patrum  Societatis  Iesu  bonis 
literis  nauantem  operam.  quem  meis  literis  Paternitati  tuae,  et  eadem 
opera  adolescentis  praeceptori.  authoritate  tua  iterum  iterumque  com- 
mendarj  expetit.  Oro  et  obsecro.  ut  eundem  cum  patris  sui  (qui  uir 
est  et  egregie  Catholicus  et  nominis  uestri  studiosissimus),  tum  etiairj 
mei  caussa,  quem  plurimum  apud  uos  ualere  credit.  commendatum 
habeatis.  quo  patrj  innotescat.  hanc  meam  commendationem  non  parum 
uirium  apud  uos  habuisse.  Et  si  qua  in  re  uicissim  gratificari  uobis 
potero,  ad  aras  usque  opellam  nostram  inuenietis  paratissimam. 

Nbua  (praeter  ea  quae  ex  Hungaria  nimium  tristia  et  confirmata 
audiuntur)  apud  nos  in  praesentia  non  habemus3.  Perhibent  quidem 
nonnulli  Magnanimum  illum  Jazygum  Principem  '  acceptam  Ghristiano-i 
rum  cladem  ultum.  omnia  quae  isti  amiserant  in  suam  redegisse  pote-j 
statem,  sed  equidem  eiusmodi  Stratagematum  rx  historiarum  lectione 
et  aliqua8  experientia  rei  militaris  non  ignarus,  facilius  crediderim, 
nouisshnam  hanc  Transyluani  uictoriam  ad  reconfirmandos  Germanorum 
animos  excogitatam  esse 5,  qui  hac  suorum  intellecta  clade,  non  parum 
consternatj  atque  adeo  contra  Jmperij  polemarchum6  irritati  esse  uide- 

-.[  i  sir  Staal  eorri  <U  ,  x  Longa. 

1  Vide  supra  p.  t25  \V\     148. 

3  Viviacum  ve\   Vibiscum  =  Vevey,  m-li^  vadiana    Canton  de  Vaud). 

3  Anno  1596  Mabometes  III.  Agriam  Eger,  Erlau  cepit  eiusque  incolas  trucidavit. 
\|iikI  Crestesum  Keresztes  Christiani  primum  vicerunt;  deinde,  cum  praedationi 
incumberent,  victi  eorumque  multa  milia  caesa  sunt, 

'  Sigismundum   Bathorium,  principem  Transsilvaniae. 

5  Recte  iii(lica\  it   Staal, 
Nomine    Rudolpbi    II.    caesaris    Maximilianus    archidux    christiano    exercitui 
:  mperabal . 


23H2.  Canisius  collegii  S.  J.  lucernensis  Sodalibus.    Friburgo  Helv.  6.  [an.  1597.     453 

bantur.  lli  scilicel  sunl  fructus  nostrorum  bellorum  Ciuilium,  quae 
Christiani  Principes  ambitionis  Oistro  ac  furijs  perciti  tol  iara  annis 
aater  se  gerunt,  uiribus  ei  uiris  Orbem  Christianum  exhaurientes,  Nec 
(luni  tinis  adparet,  si  uera  sunt,  quae  de  uouo  1  >< ■  1 1 i  adparatu  el  clan- 
destinis  ultro  citroque  quaesitis  molitionibus  a  quibusdam  auntiantur1. 
jDeus  Sabaoth2  Principum  furorem  compescere  el  Ecclesiae  suae  pacem 
impartiri  dignetur.    Salod.  ipsa  die  Theophaniae3   1  r>* » 7 . 

\i.  P.  T.  etc. 

Io.   [acobus  Staal. 
Canisius  Staalio  respondit  8.  fanuarii   1597. 

•»:*S!i.     CANISIUS  4'OI,B,M;il  S.  J.  LUCERNENSIS  SOfl>tl,Iltl  S. 

Friburgo  Helvetiorum  (>.  lanuarii   1597. 

Kx  autograpbo  Canisii  2°;  pp.  2;  in  |>.  4  inscr.  et  sig.),  quod  est  Monachii  in 
Lrchivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  ...les.  m  gen.,  Fasc.  13,  No  214".  Canisii  aomen 
kon  est  subscriptum.  [nscriptio  alia  manu  posita  est  ;  cui  adnotatum  est  altera  manu 
uatiqua  „Ex  archivo"  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris?  .  et  tertia  manu  antiqua: 
LLiterae  R.  P.  Petri  Canisij".  Apographura  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  scriptum 
exstat  in  eodem  ill<>  fasciculo  et  numero.  Aliud  apographum,  saeculo  XVI II..  ut 
oidetur,  scriptum,  exstat  in  Cod.  monac.  .Kat.  1()()(>"  f.  120"  I21a.  Epistulam  ex 
autographo  integram,  paucis  verbis  mutatis,  typis  exscripsit  Agricola  II  p.  141  144. 
Magnam  eius  partem  germanice  reddidit  Duhr,  Jes.  I  219 — 220.  Epistulae  summam 
posuit  BernJi.  Fleischlin,  Aus  den  Annalen  des  Gymnasiums  zu  Luzern  in  „Monat- 
Rosen"  XXVI   13. 

Socios  lucernenes  de  morte  /'.  Leubenstain  rectoris  consolatur.  Huius  Hrtutes  ei 
j-ts  praeclare  ab  <■<>  gestas  eis  in  exemplum  proponit. 

f  Pax  Jesu  et  annus  felix  dilectiss.  Fratres. 
CHKISTO  uiuat,  et  certe  uiuit  ille  pater,  cuius  mortem  inopinatam 
subtristes  nobis  denuntiastis 4.  Mirabilis  profecto  est,  eritque  semper  Do- 
minus  Deus  noster  in  seruis  suis  electis 5,  siue  primam,  siue  secundam. 
sine  postremam  illorum  vocationem  rite  consideremus  6.  Quid  uero  mirum, 
moerorem  uobis  acerbum  ex  illius  morte  creari,  qui  totius  Collegij 
ttestri  fuit  princeps,  et  primus  e  nostris  operariusa  in  Lucernensi  messe 
laborans7,    quique   tot  annis  suis  ipse   humeris  tantum  sustinuit  dnus, 

a)  Agric.  correxit:   Operarijs. 

1  Circa  lioc  tempus  Henricvis  IV.  (ialliae  rex  cum  Elisabetha  Angliae  regina 
<-t  Mauritio  Auriaco  sediciosorum  in  Hollandia  duce  foedus  ad  Philippum  II.  Hispaniac 
regem  impugnandum  iniit. 

-  Cf.  Ier  11,  20;  Rom  9,  29:  Iac  .">.  4.  ■■  Die  6.  Ianuarii. 

4  P.  Martinus  Leubenstain  (Leibenstain),  ex  „Oberndorf  Algoviae  a.  1533  ortus. 
Bocietatem  a.  1556  ingressus  Polanco  VI  •'!4;"> .  in  collegio  lucernensi  Kalendis  De- 
cembribus  a.  1595  munus  rectoris.  quod  iain  antea  il)i  diu  administraverat,  iterum 
susceperat.  Proximo  anno,  cum  homines  in  urbe  pestilentia  laborantes  omni  studio 
iuvaret.  ipse  pestilentia  absumptns  est  29.  Decembris  1596  Agricola  II  p.  141:  Duhr, 
Jes.  I  219.  De  eius  meritis  et  virtutibus  scripserunt  etiam  Fleischlin  I.  c  12  13 
it    GrMer  1.  c.  [cf.  supra  p.  8.'51]  50 — 51. 

5  Cf.  Ps  67,  36;   Mt  21.  42:  Mc  12.  11. 

'  Canisius  signiiicare  videtur  ingressum  in  ecclesiam  |><t  baptismum  .  in  ordinem 
religiosum.  in  beatam  aeternitatem. 

•   Anno  1574  cum  P.  Vito  Liner  et   fratre  laico  eo  missus  erai    Dnhr  I.  <•.  242. 


454  2382.  Canisius  collegii  S.  J.  lucernensis  Sodalibus. 

quantum  alij  non  iniuria  ref ormidant  ?  Agrum  incultum  et  spinis  obl 
situm  reperit,  et  messem  ex  illo  uberem  ac  foecundam  effecit.  noua 
et  praeclara  uerae  pietatis  disciplina  passim  efflorescente  \  A  Doj 
mino  factum  est  isthuc2  quod  mirantur  adhuc  Lucernenses.  mcffl 
ritoque  gaudent.  se  uelut  ex  tenebris  in  praesentem  lucem  huius  in- 
primis  Jesuitae  opera  fuisse  pertractos.  Etsi  uero  mea  consolationi 
non  indigeatis,  quae  luctum  uestrum  in  optimi  parentis  obitu  leniat  ac 
imminuat:  tamen  pro  mea  in  uos  charitate  eommittere  non  possum. 
quin  de  hoc  ipso  rectore  uestro,  et  collega  meo  aliquid  in  mediuni 
feram.  Agnoscit  Lusitania  \  et  P.  Baderus  '  eontirmat.  quantum  hic 
Martinus  in  literis  et  spiritii  profecerit,  priusquam  sacris  ordinibua 
initiaretur.  Vidit  lneeum  Ingolstadium,  quanta  idem  tide  et  industria 
primum  suum  obiuerit  Rectoratum  '.  ut  exemplo  haud  minus  quam 
uerbo  sibi  subiectos  pasceret.  Meminit  Augusta  Yindelieorum.  quod 
insignem  praestiterit  in  illa  Rep.  Ecclesiasten,  nulli  molestum  quidem. 
sed  bene  gratum  auditoribus ,;.  Vos  Lucerij  testes  oculatos  facile  prae- 
stabitis,  quantis  illi  laboribus  constiterit.  inde  ab  initio  Dei  uerbum 
serere,  populares  animos  ad  frequentem  Sacramentorum  usum  adducere. 
multorum  ealumniantium  inuidiam  superare,  neque  pauca  et  leuia  domi 
et  foris  conficere,  quae  ad  noui  collegij  et  scholae  structuram,  incre- 
mentum,  et  ordinem  desiderabantur.  In  tanta  rerum  et  consiliorum 
uarietate  semper  sibi  consitit.  et  aequalis  perstitit  hic  Rector,  sibi 
quidem  durus  ac  rigidus.  alijs  uero  blandus  et  facilis.  non  quaerens 
quae  sua  sunt7,  sed  quae  ad  Christi  gloriam  et  salutem  animarum 
uel  maxime  spectare  uidebantur.  Vos  ego  fortunatos  dixerim  fratres, 
si  quemadmodum  decet.  tanti  patris  haeredes  ac  tilij  esse  pergatis: 
ab  illis  nempe  uitijs  alieni,  a  quibus  ille  semper  fuit  imnmnis.  nimii nni 
otio,  desidia.  philautia,  fastu,  intemperantia  et  simulatione.  Sic  enim 
sese  comparauerat ,  ut  paucis  contentus  frugaliter  uiueret,  corporis 
commoditati  multa  subduceret.  secretam  amaret  poenitentiam.  flagrantem 
in  pauperes,  et  aegrotos  charitatem  exercitaret,  modestiam  et  sub- 
missionem  non  tictam  praeseferret.  et  qui  a  sLiis  obedientiae  perfectae 
ofticium  uel  maxime  postidaret.  dignus  profecto  qui  huius  prouintiae 
nostrae  primarijs  senioribus  annumeretur. 

Proinde  non  lugeamus.  sed  laeti  summo  Deo  agamus  gratias,  qui 
sa  nc  t  if  iean  d  o   nomini  suo8  seruum  hune  deleeit  fidelem  a  t- 


1  Baec  vere  dicta  esse  testatur  Ani.  Phil.  r.  Segesser,  Rechtsgeschichte  der 
Stadl  uikI  Republii   Lucern  IV.   Lucern   L858,  ."»71     ."»72.  -  Ps  117.  23. 

3  Circa  a.  L559  Conimbricam  proficisci  iussus  erat,  ut  inde  mitteretur  in  linli;i>. 
Conimbricae  primum  per  breve  tempus  tnagistrum  egit,  dein  litteris  ei  bumanitati 
studuit  ct    a.  156]    dialecticam  audivii    Duhr  l.  c.  220  559). 

1  ( reorgius  Bader ;  v\'.  supra   p.  78. 

'    \l»  a.  1565  ad   L570    Can.  V   110:   Duhr  I  64 3). 

'  Aiiik»  L573  per  sacram  Quadragesimam  binas  singulis  hebdomadis  contiones 
habuil   in  templo  S.  Mauritii    Duhr  I.  c.  L50  . 

7  1  Cor  13,  .">:  cf.  1  Cor  10,  24;   Phil  2,  21.        s  ls  29,  23;  Mi  6,  9:   Lc  11.  2. 


Friburgo  Helvetiorum  6.  Ianuarii    1597.  -!,>.> 

c|llr  prudentem,  quem  tot  modis  ornatum  constitueret  Lucerij 
guper  nouam  familiam  suam1,  vt  Lucernam  ardentem  ac 
Lcentem2  ultro  citroque  praestaret.  Non  poturl  ille  mori  perperam, 
qui  singularis  mundi  suique  contemptor  usque  fuit,  totque  uirtutum 
edidit  specimina,  homo  sine  querela3,  uerus  et  syncerus  Dei 
cultor1.  indefessus  Ecclesiae  minister,  in  gubernanda  domo  pater- 
fnniilias  impiger,  in  amicis  et  aemulis  recte  tractandis  mire  dexter 
atque  industrius,  ubicunque  uersaretur. 

Cur  obsecro  indolescamus,   talem  patrem  nobis  non  ereptum,   sed 
ad   ueramn,    immortalemque   uitam   translatum,    et    lectissimis   uostris 
Patribus  cum  Rege  suo  Christo  regnantibus  aggregatum  esseV    Suum 
ille  pensum   absoluit,   longum   ac   drfficile   iter   confecit  prospere,    ut 
lauream  propositain  nobis  praeripienti  quodammodo  inuidere  debeamus. 
Non  dispendiosa,   sed   fructuosa  uobis  ea   fuit  mors,    quae   forti  militi 
coronam  diu  exoptatam  imposuit,  et  frugiferam  horti  uestri  oliuam* 
in  paradisum  coelestem  transplantauit,  fidumque  patronum  effecit,  qui 
uestri,    imo   sui   collegij    apud    summum  Deum   numquam   obliuiscatur. 
Quanuliu  stabit  domus  et  schola  et  Ecclesia  uestra,  celebris  uiri  huius 
memoria    uigebit,    suosque    inprimis    fratres,    haeredes    ac    filios    ad- 
monebit,    ut  charitate  fraterna   nihil  habeant  antiquius.    illamque  suis 
pectoribus  infixam  diligenter   asseruent.     Quid  enim  nisi  synceram  et 
ardentem   charitatem   fuisse   dicemus.    quod   ille   domesticis   curis   im- 
peditus,   tam   frequens  et   serius  fuerit   in  confessionibus  poenitentium 
excipiendis?    Aegrotis  aeque  ac  sanis  iuuandis  libenter  adfuit,  illorum 
saluti  prospexit  maxime,  et  quod  ego  cumprimis  admiror,  praesentis  [?] " 
uitae  periculo  se  uitamque  suam  exposuit,  grassantis  pestis  contempsit 
contagium,    et  propter  Christum    tantopere  dilexit  proximum.    ut  mori 
maluerit,  quam  deesse  proximo  laboranti.    An  isthuc  est  aliud  quaeso, 
quam    Christum    ducem    imitari,    qui    animam    suam    pro    nobis 
posuitc!.  et  charitatem  perfectam  reipsa  testari.   siue  sicut  llle  dixit, 
diligere    non    uerbo    et    lingua.    sed    opere    et    ueritate7? 
Benedictus  igitur  bonorum  omnium  fons  et  princeps  Christus,  qui  tam 
fidum,  pium  ac  prudentem  operarium  extrusit.  ut  messis  Lucerica  ex- 
coleretur8,  nihil  ut  ego  mirer.  lugere  totam  illam  Remp.  tali  Theologo. 
medico.    Ecclesiaste    et  Rectore.  destitutam.    Vobis   autem    gaudendum 
opinor  in  Domino.  quod  cum  parente  spirituali  praeclare  actum  mtel- 
ligatis,  quodque  praecedens  ille  uiam  uobis  calcandam  ostenderit,  ut  ad 
beatam   immortalitatem   recta   sequamini.    Verum  ut  loquacitati    meae 
modum  imponam,  nihil  enim  refert  instruere  sapientes,  concludam  haec 
omnia   repetitis   magni  Apostoli  uerbis.    quae  mihi   obseruatione  digna 

a)  Agric.  hic  addidit:   ut  spea   est.     Quae    sunt  i tographo.  ^Corrigend H: 

praesenti  ? 

1  Mt  24,  45 ;  cf.  Lc  12,  42. 

^  lo  5,  :5r>.  3  Sap  18.  21.  4  l«-  9,  31.  5  Ps  51,  LO;  [r  11.  U>. 

6  lo  10.  15:  15.  13.  '  1   1«'  3,  18.  s  CfJ  Mt  9,  38;  Lc  10,  2.    - 


45(3     2383.  Canisius  Consulibus  et  Senatui  reip.  solodor.    Friburgo  Helv.  8.  Ian.  1597. 

uidentur.  Consolamini  ait,  inuicem,  et  aedificate  alterutrum, 
semper  gaudete,  sine  intermissione  orate.  in  omnibus 
g  r  a  t  i  a  s  a  g  i  t  e :  h  a  e  c  e  s  t  e  n  i  m  u  o  1  u  n  t  a  s  D  e  i  i  n  C  h  r  i  s  t  o 
Jesu  in  omnibus  uobis1.  Pro  scriptore  Dominum  rogetis  quaeso 
dilectiss.  fratres.  Friburgi  Heluetiorum  (3  Januarij  •  anno  Christi  1597. 
f  Charissimis  Patribus  et  Fratribus  Collegij  Lucernensis. 

In  pagina  tertia  epistulae  P.  Martinus  Licius  collegii  friburgensis  rector  scripsit: 
„Cum  has  scriberet  bonus  Pater.  Nondum,  nt  colligo,  de  Xenio  a  vobis  sibi  trans- 
misso,  intellexit  quidquam.  Non  nisi  Pater  Richardus2  in  causa  est,  cui  tamen 
Vestri  Patris  Richardi3  literas  statim  tradidi.  Curabo  ut  hodie  cum  Regibus  uestrum 
munus  offerat4.  Inter  alias  preces,  [ngolstadienses  iili  '20  Sacra  obtulerunt.  Vt 
faetatur  et  exultat?     Ist  aach  gstalt  der  sach  wol  vff." 

Merito  Fleischlin  l.  c.  13  de  liac  Canisii  epistula  scribit:  „Ein  herrlicher  Neu- 
jahrsbrief . 

2383.  CANISIUS  COXSILIBIS5  et  SEXATl  I  REIITBLICAE 
NOLODOKAXAE.  Friburgo  Helvetiorum  8.  Ianuarii  1597. 

Ex  apographo  a.  1892  exscripto  ex  archetypo,  quod  est  Solodori  in  archivo 
reipublicae,   -Freiburg  :  Schreiben  von  anno   1584  bili  1599"   Nr.  4. 

Pro  operibus  Patrum  gratias  <'(/it  et  se  collegiumque  suum  commendat. 

Edele.  Gestrenge,  Ehrenveste,  Fiirsichtige.  Genedige,  und 
gunstige  Herren. 
Neben  wiindschung  eines  frewdenreichen  neiiwen  Jares,  und  er- 
bietung  meines  gebetts  zu  Gott  dem  Allmechtigen .  umb  gluckliche 
regierung  E.  G.  etc,  thue  ich  E.  G.  zuwissen,  das  Jch,  gleichwol  ein 
unwirdiger,  an  stat  eines  kleinen,  Eiiweren  Gnaden  zuegeschribenen 
Biiechlins6,  so  vil  grofier  und  teuerer  Biiecher  der  fiirnemmen  Kirchen- 
leerer  Ambrosij  und  Hieronymmi "  wol  gebunden  iezund  empfangen 
habe.  Wellicher  stattlicher  und  loblicher  Schankung,  Jch  sammt  unserem 
ganz  Collegio.  wie  billich,  nit  wird  vergessen.  Ferners  wollen  wir  auch 
den  giietigen  ewigen  Gott  anriieffen,  das  Er,  dise  an  Uns  bewisene 
freigebigkeit ,  mit  seinen  himmelischen  giiettern  miltiglich  vergelte. 
Bedanken  uns  auch  zumhochsten.  das  E.  G.  nit  allein  unsere  beschribene 
Histori  von  Sanct  Moritzen,  und  S.  Urfi  etc,  <U>u  lobwirdigen  Martyrern, 
gunstig  und  gnediglich  hat  angenommen,  und  Jhr  wolgefallen  lassen, 
sondrn  aucli.  zu  gewisser  anzeigung  diser  Jhrer  geneigter  anmuetung, 
dises  unseres  arme  Collegium  mit  obengemeldeter  schankung  ver- 
ehret  hat. 

1   1  Thess  5,   11    16     18. 
Richardus  Fildius    *  Catalogus  lucernensis  anni    1596;  G.  Sup.  14  f.  117a. 

;  Etichardi   Eustathii       Catalogus  friburgensis  anni   1596  l.  c.  f.  lHi1' . 

'  Die  <i.  lannarii  ecclesia  memoriam  colil  magorum  vel  regum,  qui  Christo 
parvulo  munera  obtulerunt    Mt  '2.   1      12 . 

'  Significari  videntur  Laurentius  Arecker  et  Wolfgangus  Dagescher;  vide 
supra   |>.  133. 

,;  Librum  significat  de  SS.  Maivritio  el  Qrso  eorumque  sociis  a  se  scriptam, 
v.  supra  p.  358    359.  7  Vide  supra  p.  446     448. 


2384.  Canisius  toanui  tacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  8.  [anuarii   1597.     4f)7 

Dises  mals  weife  Jch  E.  <«.  und  Herrlichkeiten  aichtes  andres  zu- 
ichreiben,  dan  das  Jch,  sammt  meinen  Mitgenossen,  <i<>lt  den  All- 
beehtigen  treiilich  bitten  will.  das  E.  <i.  und  G-unsten,  unserer  Societel 
gnedi^e  Herren  und  schirmer  bleiben,  und  das  der  hohe  fromme  Gott 
jSuwerer  Grnaden  Jedem,  an  Leib  und  Seel,  ein  fridliches  und  gliick- 
jiches  Jar,  mit  seinem  reichen  segen  verleihe.  Datum  zu  Freiburg  in 
der  EidgenoSschaft,  an  dem  8ten  Tag  Jenners  Amao   L597. 

E.  <<.  ganz  geflissener 
imd  dienstwilliger 

Petrus  Canisius. 

Den  Edeln,  Gestrengen,  Ehrenvesten  und  hochweisen  Herren, 
berra  Schuldtheissen  und  Rathsverwandten,  der  lOblichen  Statt  Solo- 
turu.  meinen  gnedigen  Herrn. 

2.1SI.         CANISIUS   IOAJTNX   IACOBO  A  STAAjL,   patricio  et    senatori 
solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  8.  tanuarii    1597. 

Ex  apographo  circa  mediunl  saeculum  XIX.  (ex  archetypo?    scripto.    Can.  56, 

n"  .">  I'.  8a     9*.    Epistula  primum  edita  est  in  „Solothurnisches  Wocheriblatt  ftir   1818", 
iolothurn  1818,  85     87. 

Gratias  agit  pro  operibus  Patrum  litterisque  dedicatoriis.  De  temporibus  turbu- 
lentis.     De  adulescente  litterarum  studioso. 

Pax  Christi  et  annus  felix  Dignitati  tuae  totique 
Eeipublicae  Solodorensi. 

Nobilis  et  Magnifice  Domine.  Nihil  sane  erat  opus  tam  accurata 
purgatione,  cur  jam  ante  promissa  et  nobis  benigne  destinata  duorum 
insignium  Patruni l  opera  submitti  tandem  tardius  videbantur.  Si  quid 
beccatum  est,  non  vestra  qnidem  voluntate.  sed  aliorum  culpa  pecca- 
tum  est,  ac  difncilia  fere  sunt  quae  pulchra,  vetus  habet  proverbium  -. 

Clementissimum  Deum  precabimur,  ut  singularem  lianc  Senatus 
amplissimi  erga  nos  muniticentiam  ac  raram  liberalitatem  respiciat. 
imo  et  solidis  aeternisque  praemiis  abunde  compenset.  Fateor  equidem 
Jaborem  ac  munus  in  Divis  Mauritio  et  Urso,  fortissimis  Patronis  atque 
Martyribus,  describendis  ac  Senatui  vestro  dedicandis  a  me  consumi 
accuratius  potuisse.  Gaudeo  interim.  quidquid  hoc  studii  ac  ofticii  mei 
fuit.  vestro  et  aliorum  Senatorum  gravi  judicio,  magnoque  consensu 
humaniter  excipi.  et  me,  quamvis  indignum  Theologum,  tam  insigni 
et  honorario  munere  colionestari.  Agnosco  mirificam  erga  me  bene- 
volentiam  tuam,  quod  his  ipsis  Doctorum  monumentis  eas  laudes  ad- 
fecripseris3,  quae  mihi  certe  neutiquam  debentur,  sed  vestrum  erga 
liostros  amorem  palam  declarant,  ac  posteris  quoque  nostris  haud 
obscure  testabuntur.    Vide,  obsecro,  ut  nostro  omnium  nomine,  quem- 


SS.  Hieronymi  <-t   Ajnbrosii;  v.  supra  p.  425  446     44<S. 
-  ,TTa\aid  irapoiuta,    oti   x«^eTTa   Ta  Ka^a   eaTiV  :    Plato,  Cratylus  c.  1.     BTfjv 
•fdp  TTupoaiiav  6  xi  ttote  \if€\,  to  xa^eTTd  tu  ku\u,  ookuj  uoi  dbevui"  :   Plato,   Hippias 
oiaior  c.  30.     .Kutu  t»iv  Trupoiuiuv  'xa^d  to.  kuXu"  :   Plutarchus,  De  liberis  eduxan 
ilis  c.  9.    .Difticilia  quae  pulchra" :   Erasmns  I.  c.  359.  Vide  supra  p.  446     44*. 


458     2385.  Weldensis  Can.    Ian.  1597.    2386.  Can.  P.  Theod.  Canisio.  C"  init.  a.  15971 

admodum  decet,  vestro  Senatui  gratias  agas  nostramque  observantiani 
illis  debitam  verbis  tuis  testatam  facias,  quandoquidem  hujus  accepti 
beneficii  nostra  exiguitas  nunquam  obliviscetur.  Tuae  vero  humanitati 
visum  est,  rei  difficilis  fidum  agere  procuratorem,  sicut  et  Dominus 
loannes  Gregorius  l  Wagnerus  Archigramataeus,  cui  salutem  plurimam 
dici  cupimus.  toti  negotio  felicem  imposuit  eolophonem.  Veremur  sane 
novas  gravesque  turbas,  quae  hactenus  Reipublicae  Christianae  tumul- 
tuanti  non  defuerunt,  hoc  etiam  anno  passim  exorituras,  praesertim 
apud  Hungaros.  et  Austriacos,  qui  sibi  ac  suis  merito  timent  ab  hostibus 
barbaris  imminentibus.  Propitium  Deum  precamur  Europaeis,  quos 
Principes  inter  se  conflictantes  haud  parum  affiigunt -.  Studiosus  ille 
loannes.  Domini  Thomae  a  VTviaco :i  filius.  bene  habet,  et  a  suo  prae- 
ceptore  ob  diligentiam  consuetam  commendatur.  eritque  idem  nobis 
valde  commendatus.  Praestantiam  tuam  una  cum  sua  familia  recte  valere 
plurimum  desideramus.     Friburgi  Helvetiorum  8  die  Ianuarii   1597. 

Servus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

Nobili  et  excellenti  viro  Domino  Ioanni  Iacobo  a  Staal  Senatori 
Solodorensi.  patrono  et  amico. 

Staal  Canisio  respondit   12.  [anuarii   1597. 

2385.       P.  BARTHOLOMAEIS  WELDEXSIS  S.  J.,  rector  collegii 

bruntrutani,  CANISiO.  Bruntruto  m.  Ianuario  a.  1">!)7. 

Vide  Canisii  Utteras  19.  Februarii  !■'>!>/  datas,  /»■/■  quas  is  Weldensi  respondit 
(infra,  ep.  2390). 

238«.         CANISIUS   P.  THEODORICO    CANISIO   S.  J. .   vicerectori 
collegii  ingolstadiensis.  Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  a.  I;">!t7. 

Vide  sn />/■(/,  ep.  2372. 

2387.         CANISIUS  SEBASTIAXO  VERROXIO.  capituli  S.  Nicolai  hi- 

burgensis  praeposito   '?  . 

Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  a.  1  ~> : 1 7 . 

Ex  apographo  A  saeculo,  ut  videtur,  XVI.  exeunte  vel  XVII.  ante  medium 
scripto,  quod  est  Monachii  iu  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  Jes.  in  gen. 
Fasc.  l.'>.  No  214,  in  libello  in  4°  non  conglutinato,  ff.  non  signatis  3"  .">''.  Apo- 
grapho  iu  initio  manu  alia,  eaque  antiqua,  adnotatum  est :  „Autographum  huius  con- 
silij  habetur  apud  I'.  Weldensem" 4.  Alterum  apographum  I> .  idque  saeculo  XVII. 
velXVIIl  scriptum.  exstai  in  cod.  monac.  „Lat.  1606"  !'.  155"  I56b.  Quod  a  librario 
ipso  sic  inscriptum  est:  „Consilium  1>.  I'.  Petri  Canisij". 

\iiii  expedire,  nt  m<><l<>  numetyts  dierum  festorum  minuatur.  Quomodo  <iiisiin><li 
negotia  //-</<-f<i/-i  debeant.  Prius  magis  necessaria,  imprimis  <-<>i-/-<,<,/i<>rt<in  l'</>  rinrii, 
curanda  esse. 


'  Sic:  secl  vocabatur  ille  loannes  Georgius;  v.  supra  p.  451. 
Adversus  Philippum  II.  Hispaniae  regem  el  Carolum  1.  Emmanuelem  Sabaudiae 
ducem    ei    Senricus  IV.  Galliae   rex    et    Elisabetha    Anglica    ei    Mauritius    Auriacus 
bellabant.  :;  Vide  supra  p.  ir>.".. 

1  Apud   P.  Bartholomaeum  Weldensem:  de  quo  v.  supra  ]>.  440. 


2387.  Canisius  Sebastiano  Verronio.     Friburgo  Helvet.  circa  initium  a.  1597.     4.V.1 

Vtrum  expediat  publicum  edictum    proponi   populo  de  Sanctorum 
jniorundam  festis  abrogandis  ? 

Res  uidetur  ardua,  et  singulari  consideratione  digna  ob  multiplices 
fruae  hic  se  offerunl  difficultates.  Primum  enim  si  Domini  Vicarij ] 
fiers.onam  spectemus,  securius  ille  facturus  uidetur,  re  primum  collata 
tuui  Reuerendissimo  Domino  Lausanensia,  e1  eo  suum  praebente  con- 
srusuui.  Alioquin  fieri  posset,  ut  ille  de  pubKcato  edicto  queratur,  qui 
butatur  abhorrere  satis  ab  huiusmodib  innouatione.  Deinde  Reueren- 
dissimi  Domini  Xuntij  Apostolici  modo  praesentis2  Authoritas  ei  con- 
sensus  requiri  debere  uidetur.  et  probabile  est  illuui  difficulter  assen- 
suiuui.  Tertio  aliquid  futuri  scandali  metui  potest  ob  plerosque  simplices, 
et  ueteris  pietatis  tenaces,  qui  pro  sancto  zelo  suo  contra  Haeivticus 
obijcere  solent.  se  quia  Catholici  sint.  ex  obedientia  Ecclesiae  festa 
Sanctorum  Maiora  et  minora  more  Maiorum  suorum  celebrare.  nec 
minorem  inde  successum  percipere.  quam  nouos  Sectarios  festorum  fere 
omnium  abrogatores  ( ?  | l .  Cessaret  autem  haec  pia  et  procul  dubio 
ttera  gloriatio  Catholicorum .  si  magna  tieret  festorum  mutatio.  cum 
plurimi  sint  ita  persuasi,  ueterem  illam  festorum  obseruationem,  notam 
esse  quandam  uerae  et  Catholicae  religionis.  Daretur  insuper  ansa 
Haereticis  vicinis  ad  ridendos  et  subsannandos  Catholicos  in  sua  reli- 
gione  uarios  et  instabiles,  qui  hac  in  parte  tandem  se  conformarent 
ipsis  aduersarijs,  et  paulatim  in  rebus  alijs  nouas  istas  Ecclesiarum 
ordinationes  amplexuri  essent. 

Quarto  quod  ad  multorum  licentiam  attinet  qui  recepta  festorum 
multitudine  abutuntur.  licet  hoc  praecipuam  causam  ad  mutationem 
hic  faciendam  praeseferre  uideatur.  tamen  nihil  solidi  continet;  sicut 
enim  multi  ferijs  turpiter  abutuntur,  et  semper  abusi  fuerunt:  ita  nec'1 
pauci  ijsdem  ferijs  cum  fructu  et  laude  uti  comperiuntur.  Etenim  ex 
laudabili  consuetudine  et  obedientia  sancta  complures  in  festis  hactenus 
loca  sacra  uisitant.  orant  coram  altaribus.  Missas*  audiunt,  si  possunt, 
pro  uiuis  ac '  def unctis  precantur :  nec  dubium,  quin  saepe  hunc  illumue 
sanctum.  cui  dies  est  sacer,  Catholice  inuocent ;  alicubi  et  sacram  con- 
cionem  audiunt.  Haec  aliaque  multa  id  genus  opera  pia  tollimus,  si 
festa  tollimus,  et  profanos  homines,  ut  sic  loquar.  magis  profanos. 
minusque  deuotos  uel  religiosos  reddimus.  Atqui  melior  est  uir 
unus  timens  DEVM  quam  mille  filij  impij3.  Tollantur  ab- 
usus,  quoad  eius  tieri  potest.  sed  sine  hac  dira  praecisione,  quae  bonos 
oftendere,  et  malis  tantum  ad  profana  curanda  prodesse  potest,    Ahjs 

■a    Losanensi  h.  b)  eiusmodi  B.  c)  abrogatione  B.  i<t'i»>   fortasse  reetius  <1 '  non   B. 

e)  /;    ,////<//.v  recte:  missam;  >/«///  singulis  diebus  sacris  unam  missam  audire  offieium  esl  omnium  <  «' 
//'/■.,/•/////.•  Canisius  vero  h!<-  <<i  effert,  ijn«f  pietatis  singularis  <t  liberat   sunt.  t)  ei    /■' 


1  Petri  Schnewly  vicarii  generalis  Antonii  de  Gorrevod,  episcopi  Lausannensis, 
;id  cuius  dioecesim  respublica  friburgensis  pertineliat. 

-  Significari  videtur  loannes  comes  -1«'  Torre.  eiiisci.|ius  veitlensis  ■  .lA///o-  I  :;:;() 
ail  :J4r. .  ::  Eccli  1»;.  3. 


4))()  2387.  Canisius  Sebastiano  Verronio. 

et  lenioribus  pharmacis  tentanda  est  prius  curatio,  ut  populus  tam 
licenter  et  turpiter  non  abutatur  solennibus  festis,  sicut  passim  fieri 
cernimus.  Quinto  sit  ita.  sicut  dictitant  multi,  festa  quaedam  paulatim 
irrepsisse,  et  ex  priuata  quorundam  deuotione  recepta,  multisque  in 
locis  probata  et  usurpata  fuisse :  hinc  iam  multorum  nasci  querelas  et 
obmurmurationes  de  tot  festorum  in  hoc  Episcopatu  multitudine,  quae 
Nobilibus  et  secularibus  etiam  Magistratibus  intolerabilis  uideatur1. 
Respondeo  causam  huius  incommodi  ad  Ecclesiasticos  maxime  pertinere. 
qui  sua  dormitantia  et  indulgentia  nobis  tot  morbos  fouent  et  alunt. 
quibus  initio  mature  occurrere  poterant  aca  debebant.  Quod  ad  festorum 
multitudinem  resecandam  spectat,  multa  solerter  obseruanda  sunt.  ne 
fiat  illud  quod  uulgo  dici  solet,  Qui  nimium  emungit  elicit  sanguinem. 
Videndum  inprimis  quae  festa  in  Episcopatu  solennia  et  duplicia  hucus- 
que  fuerunt,  sicut  fortasse  festum  Conceptionis  et  Visitationis  B.  Mariae 
Virginis,  festum  D.  Marci  et  D.  Lucae,  festum  D.  Mauritij,  et  id  genus 
consimilia.  Non  enim  Ecclesiasticae  grauitati  uidetur  consentaneum, 
ut  quae  longo  tempore.  magnoque  consensu  Episcoporum  instituta  uel 
contirmata  fuerunt.  ea  leuiter  nunc  suum.  amittant  precium.  et  om- 
nino1'  relaxentur  uel  aboleantur.  Hic  opus  est,  ut  uidetur.  plena  ordinarij 
Antistitis  authoritate.  qui  rem  totam  cum  suo  Capitulo  uel  in  Synodo 
conferat,  ac  deliberet  de  festis  abrogandis  in  choro  uel  foro  -.  sieut  in 

a)  et  B.         b)  continuo  B. 


1  Statutis  dioecesanis  episcopatus  lausannensis  dierum  festorum  _de  praecepto1- 
duo  distinguebantur  ordines:  alii  dies  erant  solennes;  alii  minus  sive  ex  parte  so- 
lennes;  lris  enim  opera  aliqua  servilia  facere  fidelibus  licebat.  Primi  ordinis  erant 
dies  festi  Christi  Domini.  B.  Mariae  V..  SS.  Apostolorum,  Stephani,  [nnocentium,  Syl- 
vestri,  feria  VI.  in  Parasceve,  feria  II.  Paschatis,  tnventio  S.  Crucis,  dies  Loannis  ante 
portam  latinam,  loannis  Baptistae.  Magdalehae,  Petri  ad  Vincula,  Laurentii,  Mauritii. 
Miehaelis,  Dedicationis  ecclesiae  cathedralis,  Omnium  Sanctorum,  Commemorationis 
fidelium  defunctorum,  S.  Martini,  S.  Nicolai,  Patrocinii  ecclesiae  propriae,  Dedicationis 
eiusdem.  Secundi  ordinis  erant  dies  SS.  Thomae  Cantuariensis,  Hilarii.  Fabiani  et 
Sebastiani,  Vincentii,  Cathedra  Petri  Antiochena,  feria  III.  Paschatis,  dies  SS.  Georgii, 
[oannis  et  Pauli,  feria  II.  et  III.  Pentecostes,  dies  S.  Theoduli,  Decollationis  S.  [oannis 
Baptistae,  Exaltationis  S.  Crucis,  SS.  Clementis  et  Catharinae.  Anno  1506  Eaymo 
de  Montefalcone  Montfaucon  episcopus  fidelibus  permisit,  ut.  postquam  officiis  <li- 
\  inis  interfuissent,  opera  servilia  facerent  diebus  Conversionis  S.  Pauli,  [oannis  ante 
portam  latinam.  loannis  et  1'anli.  Udalrici,  Petri  ad  Vincula,  tnventionis  S.  Stephani. 
Decollationis  loannis  Baptistae,  Galli,  Clementis,  Thomae  Cantuariensis.  Officia  autem 
divina,  quibus  fideles  diebus  illis  sacris  interesse  debebant,  haec  erani :  Missa  sol- 
Lennis,  contiones  matutina  el  vespertina,  Vesperae,  Completorium :  Ita  quidem  Carolus 
Holder,  Quelques  renseignements  sur  les  Ffites  religieuses  e1  leur  sanctificatioii  b 
Fribourg,  Frilnnii  -  is:n;.  6  9.  Ceterum  in  catalogo  illo  nomine  SS.  A.postoIorum 
etiam  SS.  Marcum  et  Lucam  Evangelistas  comprehendi  colligitur  ex  ipsius  hisce 
•  'anisii   litteris. 

'-'  Dies  aliquis  festus  ..in  choro"  tantum  agi  dicitur,  cum  in  templis  quidem 
missae.  vesperae,  alia  officia  divina  solenniter  peraguntur  cantando  etc),  neque 
tameii  fideles  praecepto  audiendi  tnissam,  abstinendi  a  laboribus  servilibus  etc.  tenentur. 
Quodsi  hoc  praecepto  tenentur,  dies  ill«'  „in  foro"  quoque  agitur  festus. 


Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  a.  1597.  4<il 

svnodo  quidem  Constantiensi  aetate  aostra  factum  legimus1.  Nunc 
nuamdiu  Lausanensis  Episcopatus  adeo  convulsus  el  dissectus  manet, 
»>(  Vicarius  una  cum  suo  Episcopo  uix  quartam  partem  diocoesis  sibi 
subiectam  tenet,  caute  ei  mature  hic  agendum  suaserim,  ut  alia  quae 
ad  Cleri  uisitationem  et  reformationem  faciunt,  maiorisque  momenti 
simt.  inprimis"  curentur.  Prodesset  fortasse  leges  magis  necessarias 
conscriptas  post  Pascha  uel  alio  tempore,  cum  Decani  el  Parochi  omnes 
ponuot-jiti  adsunt,  velut1'  in  Synodo  proponcre.  et  hinc  illis  legibus,  si 
ab  omnibus  approbentur,  majorem  authoritateni  comparare,  easdemque' 
[eges  uel  Archiepiscopo  Bisuntino2,  uel  Ordinario  Lausanensi,  au1  saltem 
Dlustriss.  Nuntio  Apostolico  commendare  non  unius  quidem,  sed  totius 
bongregationis  praesentis  nomine,  ut  firmiorem  habeant  authoritatem 
in  posterum;  Hoc  enim  est,  ni  fallar  secundum  viam  antiquam3,  re- 
ceptam,  tritam4,  ordinariam  procedere,  cum  et  secundum  Paulum 
honeste,  decenter,  et  secundum  ordinem  in  Ecclesia  fieri 
debeant  omnia5.  Hoc  est  tempus  redimere,  quoniam  dies 
mali  sunt6. 

Postremo  ualde  optandum  uidetur,  ut  Friburgensis  Clerus,  qui  fere 
solus  Vicario"  Lausanensi  subiectus  est,  certum  aliquod  Breuiarium, 
et  praesertim  in  Bisuntino  Archiepiscopatu  iam  editum,  et  reformatum 7. 
amplectatur.  Quod  si  neque  cum  illo,  neque  cum  Romano  conuenire 
possunt  Breuiario,  ut  uereor  sane,  misere  quidemd  agetur  cum  sacer- 
dotibus  siue  in  choro,  siue  extra  illum  horas  Canonicas  persoluentibus. 
et  semper  in  eodem  uelut  luto  haerentibus,  quoniam  nullam  certam 
precandi  formam  retinent  et  obseruant,  praesertim  qui  recens  ad  sacros 
accedunt   ordines*.     Quod    si    de    corrigendo  Breuiario   (idem    vero    de 

a)  Hoc  r.  deesi  in  I:  b)  B.   minus  recte:  uel.         c)  easdem  B.        <1 '  H»r  r.  deesi  in  B. 


1  Cf.  libriim  nConstitutiones  ot  Decreta  Synodalia  Civitatis  et  Dioecesis  Con- 
stantiensis  Anno  Domini  M.D.LXVII.  statutatt,  Dilingae  1569,  f.  141  (Tit.  XVII  c.l  . 
Complures  dies  festi  in  ea  synodo  abrogati  sunt,  ita  tamen,  ut  ..sacio  audito"  unus- 
([iiisque  ad  labores  snos  redire  possct. 

-  Dioecesis  lausannensis  tunc  ad  provinciam  ecclesiasticam  bisuntinam  Besaucon 
pertinebat.     Archiepiscopus  erat  1586-  163(5  Ferdinandus  de  Rye. 

:1  Cf.  Prv  22,  28;   Ir  6.  16.  4  Cf.  Nm  20.  19;  Ir  18.  15. 

5  1  Cor  14.  40.  6  Eph  5.  1(5:  cf.  Col  4,  5. 

7  Breviarium  bisuntinum.  circa  a.  1062  stabilitum  .  primiun  a.  14«0.  deinde 
a.  L560  et  1563  vel  15(551  typis  exscriptum  erat,  Quod  etsi  propter  antiquitatem 
etiam  post  breviarium  romanum  a.  1568  editum  retineri  poterat,  anno  tamen  L589  ;i 
Ferdinando  de  Rye  archiepiscopo  ita  reformatnm  est,  ut  rebus  aliquibus  exceptis  cum 
breviario  romano  conveniret  (Richard,  Eistoire  des  dioceses  de  Besancon  et  il<' 
Saint-Claude,  Besancon  1S47  1851,  H  229  278  551;  Loue,  Histoire  de  1'Eglise  de 
Besancon,  Besancon  1901      L903,   III   237  305). 

8  S.  Pius  V.  a.  1568  Breviarium  Romanum  et  a.  1570  Missale  Romanum  ediderai 
et  ecclesiae  praescripserat.  ita  tamen,  ut.  qui  aliis Breviariis  et  Missalil  as  iam  plus  quam 
200  annos  usi  essent,  ea  retinere  possent.    Proinde  lausannensis  quoque  episcopatus 
librorum  illorum  romanorum  usui  non  astringebatur.     I't  tamen  Friburgenses  eosad 
mitterent,   Bonhonrius  auntius   apostolicus  multum  instabat.     Quod  nisi   feceritis,    ail 


4(12  2388.  loannes  Iacobus  a  Staal  Canisio. 

Lausanensi  Missali  est  iudicandum *)  agendum  videbitur .  qua  in  re 
omnis  mora  mihi  periculosa  videtur,  tum  demum  et  de  contrahendis 
festis  commode  tractabitur.  salua  semper  Authoritate  ac  Reuerentia 
ijs,  ex  quibus  peudere  debet  Clerus  Lausanensis  secundum  sacros 
( Janones, 

Saluo  sapientum  judicio 

[P.  Canisius.J" 

Commentarium  hunc  a  Canisio  compositum  esse  is.  qui  apographum  B  scripsit, 
planis  verbis  asseruit.  Idem  censuit  scriptor  ille  Canisii  temporibus  vicinus,  qui 
apographum  A  scripsit;  iii  ostendunt  ea,  quae  in  codice  illo  apographum  hoc  ante- 
cedunt  et  sequuntur.  Revera  et  dicendi  ratio,  et  ea  quae  dicuntur,  canisiana  sunt. 
Ex  iisdem  rebus  colligitur,  Canisium  Friburgi  Helvetiorum  scripsisse,  postquam 
breviarium  bisuntinum  a.  1589  reformatum  est.  Quaerentibus  denique,  cuinam  com- 
mentarius  hic  a  Canisio  destinatus  sit.  primum  quidem  occurrit  capitulum  S.  Nicolai 
friburgense ;  hoc  enim  totius  cleri  illius  caput  erat.  Verum  huic  Canisius,  puto. 
maiore  cum  venerationis  significatione  et  minus  familiariter  scripsisset.  Neque 
Petro  Schnewly  episcopi  lansannensis  vicario  Canisius  scripsit;  is  enim  in  tertia 
persona.  ut  dicere  solemus,  a  Canisio  commemoratur.  Hoc  patet :  Is,  cui  Canisius 
loquitur,  et  de  clero  erat  et  Friburgi  plurimum  valebat  et  Canisio  erat  familiaris. 
Haec  optime  conveniunt  in  Verronium  sub  exeuntem  a.  1596  officium  praepositi  fri- 
burgensis  assecutum  Werro  21,  et  infra.  mon.  1576).  Exeunte  autem  a.  1  T> * 1 7  Ca- 
nisius  mortuus  est.  Qui  cum  in  liis  litteris  <\v  legibus  quibusdam  clero  reipublicae 
.post  Pascha"  quod  <!.  Aprilis  futurum  erat  scripserit,  dicendum  est.  eum  circa 
initium  a.  1597  scripsisse. 

3388.      IOAXXES  IACOBUS  A  STAAL.,  patricius  et  senator  solodoranus, 

CANISIO.  Solodoro  12.  Ianuarii  1597. 

Ex  apographo  ab  ipso  Staal  scripto  et  ..!>.  Petro  Canisio"  inscripto.    Cod.  solod. 

„Stal"  p.  248-  -249. 

Locum  quendam  epistidae  superioris  emendat.  Gratum  testatur  animum  j>n> 
Canisii  Ubro  </<■  Martyribus   Thebaicis.     De  principum  discordia  </<>/<■/. 

Quanquam  uostrae  ad  amicos  literae  non  sint  eius  generis.  nec 
eo  scribantur  animo,  ut  accuratam  quis  in  ijs  dictionem  requirere.  uel 
easdem  (ofticium  ubi  praestitere  suum)  asseruare  ulterius  debeat.  quia 
tamen    accidere    potest    interdum,    ut    amicorum    soipta   Vulcano    uel 

a     Haec  snpplevi  ex  /•'.      Vidt   siipra  p.    t58 


10.  laimarii  1580  Schnewlio  vicario  generali  scribens,  „ferme  dici  potest  certum  vos 
Officium  non  habere,  neque  habituros  sperandum  esse.  Nostis  quippe  quol  apocryphae 
historiae  in  Breviario  vestro  legantur;  tum  vero  nisi  praelo  tradatur  imprimendum, 
satisfieri  aon  posse  Clericis,  qui  illud  recitare  debent:  nam  nec  venale  uspiam  esi 
Lausanense  jam  Breviarium,  nec  imprimi  rursus  potest  sine  gravi  impensa,  quara 
si  (piis  forte  esset  subministraturus,  qui  corrigetur  aut  reformabitur '?  Non  enim  pau- 
corum  mensiiini  labor.  aut  unius  alteriusve  theologi  studium  ad  hujusmodi  uegocium 
conficiendum  sufficit."  Friburgenses  vero  canonici  malebant  antiquos  Libros  suos 
retinere  Berthier,  Bonh.  18  .'!."i  •'!<>.  Egerat  quidem  a.  1581  Liomae  ipse  Verronius 
dr  breviario  lausannensi  corrigendo  cura  Gregorio  XIII..  et  lii»-  cardinali  Guilielmo 
Sirleto  eam  correctionem  commiseral  Wymann,  Zehn  Briefe  etc.  [v.  supra  p.  91] 
122  127  L31  .  Xec  tamen  ea  res  ad  effectuni  deducta  esse  videtur  Mayer  II  73). 
1   Missale   Lausannense  a.   1522  Genevae  typis  exscriptum   eral    Mayer  II   71'. 


rei  i 

oll 

1)1 
;k 


Solodoro  12.  [anuarii   1597.  M53 

^oacinae  Deae  consecranda,  alienas  in  manus  perueniant,  uisi  in  ipso 
iuiiicto  temporis,  quod  aiunt,  tali  sacrificio  destinata  fuerint,  intermittere 
,uni  potuj,   quin  hac  oblata   occasione   cuiusdam   te  admoneam  erroris 
iue  incongruitatis,   quae,   dum  ad  lucernam,   contra  meam  ei  consue- 
ftidinem  et  sanitatem,   nuper   ad   te   scribo,    imprudentj    mihi  accidita, 
*ec    isi    ea    epistola    adhuc   extat)   dissimulari   debet.     Ex    apographo 
tterarum  nuper  ad  te  missarum  agnosco,  me  (dum  oro  et  obsecro,  ut 
i  missae  tenuitatem  aequi  bonique  consulas,  dictionem  illam  Tenvitatem 
jisisse  •  quamobrem  uelim,  ut  ea  epistola  uel  corrigeretur,  uel  oppri- 
eretur,  si  forte  nondum  soluisset  fato  debita  iura  suo.    A«i  gratiarum 
-ctionem   quod   attinet,    quemadmodum   nulla    opus   erat   (posteaquam 
Lbis  nullae  satis  dignae  agj,  nedum  referri  possunt)  ita  declarata  uestra 
jrga  Magistratum   nostrum   constans   ac  syncera  uoluntas,    non  potuit 
Edem  non  esse  gratissima.    Et  fatemur  etiamnum  immortalibus  ingemj 
tui  monumentis,  quibus  Ciuitatem  hanc  antiquitate  et  gloria  belli  iam 
Him  claram,  SS.  Thebaeorum  Martyrum  Venerandae  historiae  editione 
llustrare  dignatus  es,  (Reuerende  Canisj)  nullam  satis  dignam  compen- 
ktionem  retribuj  posse.    Sed  is.  qui,  ut  nostris  precibus  id  dares,  uoluit 
ut  erga  te   similiter  grati   esse   ualeamus,   precibus  nostris  condonare 
uelit.    Debuissem  ac  uoluissem  cum  publicae  tum  priuatae  nostrae  erga 
te  beneuolentiae  testificandae  gratia,  aliquid  te  dignum  ipsi1,  praefixisse 
operj,    sed  cum  ingenij  mei   uaena   per    se  sterilis  sit.    et  uarijs  domi 
militiaeque  curis  ac  laboribus.    una  cum  oculorum   acie   perpetuis  tam 
lectionibus,    quam  scriptionibus  contusa,   uehementer  hebetata  sit.    oro 
et  obsecro,  ut  ingenuam  hanc  grati  animi  significationem,  prout  literae 
tuae   prae   se   ferunt,   factj  loco  suscipias,   et  potius  animi  candorem, 
quam  barbarorum  uersuum  stridorem  respicere  dignens. 

Quae  de  formidata  et  Europaeis  gentibus  ob  Principum  abomi- 
nandam  discordiam.  imminente  scribis  calamitate,  eiusmodi  sunt,  ut 
nierito  nos  onmis  ad  uota  SA.LVTI[?]C  facienda,  ne  quid  Respubl. 
Christianorum  detrimenti  capiat,  impellere  debebant,  sed  Endnmoms 
somno  grauati1,  quae  prae  foribus  sunt,  et  ceruicibus  nostris  lamdudum 
imminent  mala.  prospicere  miserj  nequjmus.  Is  qui  solus  cuncta  seruare 
nouit.  iustitiae  sol2  Christus  Jesus,  onmis  calamitatis  Austrum 
de  coelo  transferre,  et  in  uirtute  sua  Africum  inducere3 
dignetur,  quo  optata  in  quiete,  et  animorum  tranquillitate  uera,  eius- 
dem  legib:  obedire  heic,  et  tandem  gaudia  permansura  obtinere  uale- 
amus.    Datum  Salodorj  Heluetiorum  pridie  Jdus  Januarij  •  1597. 

;,    sie  St.  correxit  ex  excidit.         b)  ipso  apogr.         e)  Sic.     Volebatn,   scribere:  SALUATORl  t 


1  Evbuuiiuv  iuvenis  pulcher  apud  Graecos  et  Romanos  personaui  agebat  somni 
gravis  et  diuturni  hominibus  obrepentis.  rNe  si  iucundissimis  c[uidem  nos  sommis 
usuros  putemus,  Endymionis  somnum  nobis  velimus  dai-i:  idque  ai  accidat,  mortis 
instar  putemus"  :   Cicero,  De  finibus  1.5,  c.  20,  n.  55. 

-'  Mal  4.  2.  :;   Ps  77.  26.  -= 


464     2389.  Canisius  P.  Iodoco  Itaeo  S.  J.    Friburgo  Helvet.   12.  Februarii   hJ!:t7. 

2389.       CANISIUS  P.  IOIMM  O  ITAEO  S.  J..  rectori  collegii  lucernensJ 

Friburgo  Helvetiorum  12.  Februarii  1597. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto  et  a  librario  inscripto:  rAd  P.  Jodocuq 
Itaeum  Soc:  .Tesu  Lucernae  V.  Rectorem."     Cod.  monac.  ,,Lat.  1606"  f.  179a— 180». 

Nova  officia  ei  gratulatur.  De  sacris  exercitiis,  Quadragesima,  confessario  uxord 
legati  hispani,  infirmo,  xenio.  Nova  de  Turcis,  Stiriae  duce,  Bohemiae  prorege.  !><■ 
iubilaeo  Societati  concesso.    „Pusillanimitasu   vitanda,   „naevi"  dissimulandi. 

Pax  Christi  nobis  aeterna 
Reuerende  Pater. 

Hac  hora  primum  intelligo,  et  diuinae  prouidentiae  per  Siiperiorea 
nostros  operanti  gratias  ago,  uestroque  Collegio  simul  gratulor.  de 
instituto  Rectore  :  et  misso  Concionatore.  qualem  exoptastis  -'.  Confirmei 
in  uobis  ille  qui  coepit  ut  cum  spiritualibus  exercitijs  nouum  spiritum 
cuncti  coniungatis.  et  felicem  sanctamque  quadragesimam 3,  cum  emolu- 
mento  multorum  Lucernae  celebretis.  Quotidie  hic  exspectamus  ad- 
uentum  D.a  Legati  Regij '.  dolemus  autem  deesse  illius  uxori  apud  nos 
confessarium,  quandoquidem  ego  sum  Surdaster  et  Italicae  linguae  satis 
imperitus.  Pater  autem  Richardus 5  pergit  esse  ualetudinarius.  et  ten- 
tatur  a  febricula,  ut  eius  uitae  periculum  timeri  possit,  cum  nullum 
hic  medicum  habeaums.  Orandus  est  nobis  Deus,  ut  uestro  nostroque 
Collegio  suppetat  efticax  gratia,  quae  hoc  Sacro  Jeiunij  tempore  do- 
mesticis  et  externis  est  maxime  necessaria.  Valde  mihi  iucundum  fuit 
xenium  quod  Charitas  uestra  in  me  Senem  contulit  haud  sine  ingenti 
liberalitate 6.  Vtinam  liceat  mihi  aliquod  uerae  gratitudinis  specimen 
exhibere,  quandoquidem  immerentem  trepidumque  senem  uestro  pre- 
candi  studio  recreatis. 

Dilinga  scribunt  Turcarum  Caesarem  e  uiuis  sublatum  esse,  cui 
Octennis  filius  successit7:  Janitscharos  in  Palatium  irrupisse.  et  ex 
eius  incendio  bonam  Vrbis  Constantinop:  partem  conflagrasse 8.  Pontif: 
Max: !l  et  Florentinorum  Princjpem 10  aliquot  bonorum  militum  millia 
Caesari11  promisisse,  idem  ab  Electoribus  imperij  factum  esse,  ut  bellum 
Turcis  inferendum  prorogetur.  Conspirant  insuper  Poloni,  Transyluani, 
Moldaui,  Walachi,  ut  aduersus  Turcicam  Tvrannidem  noua  ineant  foedera. 

a)  P.  apogr, 

1   lodoco  Itaeo. 

-  BP.  Bartholomaeus  Schrenck  Contionator  riostri  Temp.  Praefectus  ei  Con- 
fessar.  eiusdem.  Consultor  Rec.  Praeses  Congregationis  B.  X. " :  *Catalogus  Lucernensis 
a.  1597    C  Sup.  14  f.  124»).  3  Haec  incohanda  erat   L0.  Februarii. 

1  Alphonsus  Casate  vel  Casati,  ex  patriciis  mediolanensibus  ortus,  Philipp  II. 
Hispaniae  regis  apud  Helvetios  orator  a  m.  Septembri  1594,  Lucernae  liabitare  solebai 
{Kalin,  Guillimann  63).  5  Eustathius:  v.  supra  p.  4568.  ,;  Vide  supra  p.  J-56. 

■  Hic  certe  rumor  erai  falsus.  Mahometes  III.  a.  L603  mortuus  est. 
Nescid  niiin  significetur  sedicio,  qua  a.  1589  fanitschari  armatis  manibus  ad- 
versus  Divanum  in  Seraio  exsurrexeruni  et  in  ipsa  domo  caesarea  in  Vesirum  in- 
vasciimi.  Secuta  simt  incendia  in  urbe  Constantinopoli  los.  v.  Hammer,  Geschichte 
des  OsmanischenReichesII2,  Pesth  L834,  567  568).  Haec  fortasse  fama  exasperavil 
ei  corrupit.  '■'  Clementem   VIII.  '"  Ferdinandum   I.  Mediceum. 

"  Rudolpho  II. 


2390.  Canisius  P.  Barth.  Weldensi  S.  J.    Friburgo  Helvet.  19.  Februarii  1597.     465 

Aivhidux  Ferdinandus  Graecij  feliciter  est  inauguratus,  oihilque 
wmcessit  haereticis  licentiam  religionis  postulantibus '.  Bogmorum 
Krorex,  qui  NTouidomensea  Collegium  nostris  attribuit,  diem  clausrl 
Kttremum2,  uerum  de  his  alijsque  pluribus  procul  dubio  intellexistis. 
Graudeo  Jubilaeum  nouum  Romae  impetratum  ad  nos  quoque  peruenire8. 

Orate  pro  nobis  Patres  et  fratres  in  Christo  Charissimi,  ut  oblatae 
bdulgentiae  gratiam  uobiscum  habere  possimus.  Non  fuerit  abs  re,  si 
aos  moneatis  de  uentura  coniuge  D.  Legati,  et  de  Reuerendissimo  l>. 
Nuntio '  secuturo,  cum  redierit  Constantia. 

In  Christo  ualete,  Canisij  uestri  memores. 

Datum  Friburgi  Hel:   12  Feb:   1597. 

Precor  T.  R.  singularem  animi  fortitudinem  aduersus  omnem 
pusillanimitatem  et  anxiam  sollicitudinem.  quae  nonnullos  torquet  in 
ftectoratu,  ut  sibi  uix  unquam  satisfaciant.  Neque  fuerit  inconsultum 
fratrum  naeuos  initio  dissimulare.  ut  ament  magis,  quam  uereantur 
Superiorem.  quum  eius  facilitatem  et  suauitatem  experiuntur.  Verum 
de  his  alijsque  obseruandis  constitutiones  et  regulae  satis  admonebunt. 
Sapienti  pauca.  Dominus  in  nobis1'  augeat  gratiam  Sanctae  discretionis, 
ut  ex  necessitatv  uirtutem  oneri  imposito  parem  faciamus. 

Ora  pro  me  Pater. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

8390.        CANISIUS  P.  BIRTHOLOIIAKO  WELDEXSI  S.  J..  rectori 

collegii  bruntrutani 5.  Friburgo  Helvetiorum  19.  Februarii  15!>7. 

Ex  apogi'apho  saeculo  XVII.  scripto  et  „Ad  P.  Bartholomaeum  Weldensem  Brun- 
trutauum  Rectorem"  iuscripto.  quod  est  Monacbii  in  archivo  maiore  reip.  bavaricae, 
Jes.  in  gen.  Fasc.  13.  No.  214,  in  libello  in  4"  non  conglutinato.  p.  12—13.  Alteruin 
eiusdem  fere  temporis  apographum  est  in  eiusdem  fasciculi  numerique  libello  in  4°,  f.  1. 

Gratios  agit.  Fausta  precatur.  I>f  infirmitate  sua.  Sodales  saliitat.  De  bellis. 
[h   legato  hispano.     Preces  petit. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater. 
Gratae  mihi  fuerunt  literae  tuae  Ianuario  mense  conscriptae,  tum 
quod  ueterem  erga  me  beneuolentiam  Landspergae  coeptam,    amanter 
declararent,    tum  quod   singulari  xenio   me   inopem   ac  ualetudinarium 

a)  NouidoneDse  apogr.;  v.   infra,  advot.  S.         b)  Correxi  ex  uobis,-  sequitur  enim  faciamus. 

1  Significatur  Ferdinandus.  Caroli  archiducis  Austriae  et  ducis  Stiriae,  Carinthiae. 
Darniolae  filius,  qui  postea  Ferdinandus  II.  imperator  fuit.  Stiriae  ordines  12.  De- 
eembris   1596  Graecii  (Graz)  in  eius  obsequium  iurarunt  {Hurter  III  381     382). 

2  Die  24.  Novembris  1596  mortuus  est  Pragae  Adamus  II.  de  Nova  Domu,  su- 
premus  regni  Bohemiae  Burggravius  sive  Bohemiae  prorex,  qui  a.  1594  in  oppidn 
HovaDomu(Hradec  Jindrichuv,  Neuhaus  collegium  condideratl  Kroess,  Bohm.  I  '»77    681  . 

3  Clemens  VIII.  8.  Aprilis  1596  concesserat,  ut  omnes  Societatis  sodales  die 
per  praepositum  generalem  aut  per  singularum  provinciarum  praepositos  designando 
mdulgentiam  plenariam  Bin  forma  iubilaei"  consequi  possent  Synopsis  Actorum 
S.  Scdis  in  causa  Societatis  [esu   I.  Florentiae  1887,    194). 

4  IoannecomiteaTurri  dellaTorre  episcopo  veglensi  Veglia  ;cf.Mayerl33Q     346. 
:>  \[(\c  supra  p.  440. 

Braunsbergei",  Canisii  Epistulae  et   Acta.    \'lll  30 


4(i(i  2391.  Canisius  P.  Ioanni  Heidelberger  S.  J. 

senem  reficerent.  Faxit  Dinina  Bonitas  ut  Bisantinum '  uestrumqui 
Collegium  rite  habeat  solideque  fundetur  et  exaedificetur,  praesertim 
hoc  difficili  tempore.  quo  tanta  uiget  inter  summos  Principes  discordiaj 
et  Ecclesia  non  minus  ah  Haereticis  quam  Barharis  hostibus  tyrannici 
oppugnatur.  Salutabis  ex  me.  cum  scripseris,  P.  Bargium.  cuius  ego 
responsum  expecto.  et  quem  in  Belgio  tidelem  Christi  operarium  essa 
gaudeo-.  Ac  quoniam  Deo  et  Maioribus  ita  uisum  est,  ut  Rectoratus 
munere  fungereris,  pergas  obsecro.  quam  spartam  nactus  es,  pro  uirili 
adornare,  deque  nouo  isto  Collegio.  quod  humanissimus  Antistes3  ex- 
citauit,  domi  forisque  bene  mereri  in  Christo  Domino  nostro.  RectoJ 
noster4  de  suo  Collegio  scribet:  languet  in  illo  P.  Richardus5  ffibernua 
et  ueremur.  ne  morbo  lethali  laboret.  Praeclare  feceritis,  si  aegrotunj 
Collegij  uestri  Sacrificijs  et  precibus  Domino  commendaueritis.  Pedes 
officium  milii  negant,  et  in  publicum  exire  prohibent:  tantum  abesq 
ut  ad  uos  queam  excurrere,  et  uestrum  inuisere  Collegium.  quod  op- 
tarim  cito  exstrui  superstite  insigni  Maecenatet;.  Officiose  salutabitis 
meo  nomine  P.  Syluium.  in  colenda  uiuea  uestra  neutiquam  otiosum 7, 
et  dilectum  Fratrem  Christophorum  Offherum,  multis  abhinc  annis  mihi 
familiarem8,  cui  ob  donatum  xenium  gratias  ago.  Gaudemus  uestram 
in  schola  iuuentutem  esse  frequentem.  et  populum  alacrem  ad  fidenj 
Catholicam  passim  amplectendam,  Precemur  Dominum  ut  hic  annus 
nostris  Principibus  aduersus  impios  pugnaturis  terra  marique  sit  salu- 
taris,  praesertim  in  Hungaria  et  Belgio.  Xunc  adest  nobis  nunciui 
Regius  Philippi  una  cum  sua  coniuge.  qui  hactenus  Lucernae  uixit. 
Xihil  gratius  mihi  feceris  Charissime  Frater.  quam  si  me  imbecillum 
ac  uelut  emeritum  militem  fulseris  ac  sustentaris  precibus  tuis  ac  totius 
Collegij,  cui  me  ualde  in  Christo  commendo.  Bene  uale  cum  1'atribus 
et  Fratribus  uniuersis.    Friburgi  Heluet.    H>   Febr.   1597. 

In  Christo  Seruus  Pet.  Canisius. 

1  lnitio  m.  lanuarii  a.  L597  magistratus  urbis  Vesontionis   Bisuntiuni.   Besancon 
de  Societatis  collegio,  quod  iamdiu  desiderabant,  proxime  incohando  agere  coeperunj 
Fouqueray  II.  470-471  .    Bruntrutum  civili  quidem  imperio  episcoporum  basileensiunj 
subiectum  erat,  in  ecclesiasticis  autem  rebus  archiepiscopis  bisuntinis  parebat. 

-  ( 'f.  supra  p.  374. 

;  [acobus  Christophorus  Blarer  a  Wartensee  episcopus  basileensis. 

4  Martinus  Licius.  '  Eustathius. 

"  Episcopus  27.  A.ugusti  L597  primum  collegio  ecclesiaeque  aedificandis  lapideui 
solenniter  posuit    Dtthr,  Jes.  I   ~2'2^  . 

'  .1'.  Andreas  Sylvius,  Concionator  aulae  Reuerendissimi  Principis,  eiusdemqni 
( 'onfessarius  it  templi.  Praeses  casuum  conferentiarum.  A.dmonitor  et  Consultoi 
Rectoris.  Confessarius  fratrum  Germanorum.  Censor  librorum.  Examinator  ordinanj 
dorum":  *  Catalogus  bruntrutanus  a.  L596    G.  Sup.  44  f.  117'  . 

9  Cf.  Can.  VII  418  426. 

3391.        CANISIUS  P.  IOAWI   BEIDELBEBG  EK  S.  .1..  in  collegJ 
monacensi  degenti.  Friburgo  Helvetiorum  28.  Februarii  l.*>!»7. 

K.\  autographo  2°;  1  p. ;  in  p.  '_'  inscr.  et  sig.),  quod  esl  Monachii  in  archivd 
maiore  reipublicae  bavaricae,  Jesuitica  in  genere,  Fasc.  !■'!.  No.  214. 


Friburgo  Helvetiorum  28.  Februarii   L597.  4(57 

G-ratias  agit  pro  precibus  et  a  Sociis  ei  ab  adulescentibus  litterarum  studiosis 
jno  s<  factis.  Hos  hortatur,  n/  institutionent,  </mt  fruantur,  <i<<<</i<i  faciant  <i  dis- 
rijiliiKK   rolla  submittant.     Heidelbergerum  blasphemia<   tentatiom    vexatum  s<il<t/t<r. 

T 

Pax  ('lnisli  nohis  aeterna  dilecte  frater  l. 
[ta  persuadeas  tibi  uelim,  pergratas  milii  fuisse  litteras  tuas,  quibus 
fcuum  in  me  amorem  comprobas,   et   quibus   fidum    mihi    procuratorem 
peipsa  fcestaris.    Quid  enim  charius  ac  optabilius  nuntiare  posses,  quam 

lYatros  nostros.  sinmlquo  sfudiosos  adoloscontes  adeo  niilii  soni  deditos 
esse,  ut  multa  et  ingentia  Kenia  pollicerentur,  meoque  nomine  summo 
Deo  nuncuparent?  Tu  vicissim  illis  ex  me  salutem  dicas  plurimum  [?] B, 
et  agas  gratias  omnibus,  quod  singulari  comitate  procul  absentem 
brosequantur,  meque  ualetudinarium  in  hac  aetate  prouecta  suis  munu- 
sculis  recreent  atque  confirment.  Ego  uero  Deum  ex  animo  precor,  ut 
ctiam  ac  ctiam  cogitent  secum,  quantum  suis  tum  parentibus,  tmn 
piacccptorilms  debeant,  utpote  quorum  excellenti  bencficio  non  solum 
liberales  artes  isthic  addiscunt,  verum  etiam  ad  bene  beateque  uiuendum 
Bontinenter  adspirant.  Vtantur  ac  fruantur  quaeso  tot  praesentibus 
bommodis,  ut  iuuenilia  colla  iugo  sanctae  disciplinae  submittant.  et  in 
braeclaro  cum  studiorum,  tum  uirtutum  campo  loete  procurrant.  Memi- 
berint  crebro,  tot  egregia  bonorum  adolescentum  perire  ingenia,  quando- 
quidem  nullis  honestis  legibus  in  ofncio  continentur,  scd  quod  libet. 
id  etiam  sibi  licere  falso  arbitrantur,  Diuini  timoris  ac  amoris  expertes. 
(iaudeo  cquidcm.  coelesti  illis  nmnere  conti,_i,issc,  ut  a  sodalitio  prauo 
sciuncti.  ad  scholam  domumqne  uestram  confugerint,  ubi  suos  animos 
uobis  traderent  excolendos,  ac  seipsos  duce  Christo  egregie  superarent, 
quantumuis  mundus  insanus  illorum  conatibus  obstrepat,  et  effrenis 
caro  spiritui  petulanter  aduersetur.  Verum  his  omissis  ad  te  ucnio 
fratcr.  tuamque  uicem  doleo,  quod  asperam  crucem  ferre  pergas,  tihi- 
quc  displiceas  uchementer  ob  blasfemiae  spiritum  infestantem.  Petis 
iuitur  a  me,  ut  precando  te  adiuuem.  Ego  uicissim  abs  te  postulo,  ut 
quotios  mane  surgis  a  lecto  et  cubitum  abis  uespeii,  nouum  renoues 
propositum,  in  hoc  tentationis  genus  nunquam  te  consensurum.  nisi 
nie'1  ucl  Confessario  aut  superiore  conscio.  Deinde  in  terram  expucns 
aniinose  profer.  Vade  retro  me  satan2.  Contemne  uexantem  spiri- 
tum  sanctae  Crucis  facto  in  fronte  signaculo,  et  reiecta  pusillanimitate. 
ad  quam  uideris propensior,  subinde  illud  repete.  In  Domino  faciemus 
uirtutem.  et  ipse  ad  nihilum  rediget  inimicos  nostros3. 
Exurgat    Dcus.    et    dissipentur    inimici    cius1.     Dominus 

;i    St>;   corrigendum  esae  videtur:   plurimain  b)  Quattuor  vv.  sqq.  <<  <'<<«.   hi  margine  <<<>- 

dita  xkiiI 

1  HeidelbtTger    de  quo  v.  supra  p.  296     vocatur  in  collegii   tnonacensis     Cata- 

togo  a.  L596  TPraefectus  (.' lictorum",  in  *  Catalogo  ;i.  1597   „socius   Praefecti  Scho- 

larum"    G.  Sup.  44  f.  114'   I22a  . 

-  Mc  s,  :;;;.  »  Ps  107.   14:  .r.  Ps  59,   14:  l.lt   13,  22. 

1    Ps  "w.  2;   cf.   Xni    10.  35. 

30  ' 


468     2392.  Nobilis  femina  Bavara  Canisio.    Sub  ineuntem  vel  medium  a.  ir>i>7. 

mihi  adiutor,  et  ego  despiciam  inimicos  meos1.  Dominus 
uirtus  et  fortitudo  mea2.  Non  est  sane  cur  tantopere  uerearis. 
sed  potius  ut  in  tuis  infirmitatibus  glorieris:i:  teque  totum 
offeras  atque  committas  immensae  bonitati  eius,  qui  quem  diligit. 
probat.  purgat  atque  castigat4.  Fili  mi.  ait  ille.  noli  negligere 
disciplinam  Domini  neque  fatigeris  dum  ab  eo  argueris  '. 
Xon  ad  perniciem.  sed  ad  salutem  tuam  spectat  diuina  isthaec  per- 
missio,  cuius  fructum  senties  inaestimabilem.  si  tantum  illius  fiduciam 
serues.  qui  nos  docuit  ita  dicere.  Jn  Domino  speraui.  non  con- 
fundar  in  aeternum6.  Et  sicut  meas  ad  Deum  clementissimum 
preces  exigis.  ita  pro  Canisio  inutili  sene  Dominum  quoque  inuoces 
quaeso.  Salutabis  ex  me  P.  Vendelinum.  P.  Arboreum,  P.  Michaelem  ' 
podagricum.  quem  dominus  Jesus  in  suorum  dolorum  aculeis  consoletur. 
Orate  itidem  pro  P.  Richardo*  Hiberno.  quem  heri  sepeliuimus.  Bene 
uale  frater  chariss.  Friburgi  Heluetiorum  28  Februarij   1597. 

Tuus  in  Christo  frater  Pet.  Canisius  manu  propria. 

Reuerendo  in  Christo   patri  p.  Joanni  Heidelbergo  Societatis  Iesu 

sacerdoti  chariss. 

P.  Martinus  Licius  collegii  friburgensis  rector  extremis  hisce  Litteris  haec 
ascripsit:  „Salue  mi  Pat.  Sebastianus  Sfrang  ante  biduum  huc  venit  futurus  Sacristanus 

meus9.     Ora  pro  me  meisque  .9.  Martij.     Licius". 

2392.         XOBII.IS  FEMIAA  BAVARA.  a  daemone  obsessa.    CANISIO. 

Sul)  ineuntem  vel   medium  a.  1597. 
Ex  codicibus  „Can.  63"   f.  30"  et   „Vitae  12.'!".  f.  nun  sign. 
Uogat  eutn,  i/t  silii  u  daemone  obsessae  opem  ferat. 

lii  relatione  </  Sebastiano  Strang,  fratre  /<</<■<>  Societatis  lesu,  <//<'/ 
Canisio  aegrotanti  novem  postremis  rit<<<'  eius  mensibus  famulatus  erat, 
inter  <<.  1626  et  1637  facta  (plura  v.  infra,  monum.  1595  1~>!>7)  haee 
i<  Strangio  <!<•  Canisio  narrantur:  „Memorabile  <'st  <j//<>i/  sequitur.  h/ 
</i-<i/<i  <</'t<it<-  constituto,  et  emeritam  iam  /<it<<m  Friburgi  </</c/ifi,  tabel- 
larius  Straubinga  "'  <<<//<<//it,  litterasque  <i  //<>/>'//'/  <//<</</<nn  iii<itf<>n</  (quas 
i/isi'  et  <'</<>  /<'</i)  </<<<iii<i/k'  i/iin  <//<</iiui  possessa  et  uexata  obtulit,  quibus 
rogabatur,  //t  quando  communi  f<<it<<<  tam  potens  apud  Deum  esset,  iu<it<> 

;i    argue  autogr. 


1  Ps  117.  i;  7. 

'    K\    i:..   •_':    Ps    17.   2:    117.    11:    L39,  8;    ls    12.   2:    llab   3,    1!»  etc. 
'■  2  Cor  12.  '.».  4  Hebr  12.  6;  cf.  Apc  •'!.   L9.  :>  Hebr  12.  5. 

8  l's  70.   1. 

7  PP.  Vendelinum  VSlckium,  Henricum  Axboreum,  Michaelem  Marium. 

8  Eustathio.  -Kt  genere  el  virtutibus",  ail  llisti>ri</  collegii,  .patientia  in- 
primis  h  animi  submissione  clarus"    Cod.  frib.  „Hist.  coll.  Frib."). 

9  Sebastianus  Strang  frater  laicus,  de  quo  Lnfra  multa  dicentur,  in  <'<i/<i/<>!/<> 
lucernensi  a.  L596  vocatur -Custos  vestium.  Excitator.  Socius  Sacristani",  ra  <'<</<<- 
logo  friburgensi  a.  1597   .Sacristanus.    [nfirmarius"    G.  Sup.  II   f.  1171   121   . 

"'  Straubing,  Bavariae  inferioris  urbs,  cui  ad  ecclesiam  reducendae  Canisius 
a.  1558  operam  navaverat;  v.  <'<<».  II  262     265  s<»7     819. 


2393.  [oannes  (acobus  a  Staal  Canisio.    Solodoro  13.  \|>rili>  I.">'.i7.         469 

remedium  afferret.  Venturam  eam  ipsam  fuisse,  si  certo  .<<-iri  potuissei 
eum  rtin niiiii ni  superesse.  Tngemuit  Bonus  Pater  perlecta  epistola,  et 
riim  suspirio,  <>.  inquit,  memiserum!  quem  tandem  me  homines  faciunt ! 
dixit,  suoque  quem  </  cubiculis  habebat,  seuere  inhibuit,  ne  quidquam 
refectionis  afferrei  prius  quam  nuncium  dimisisset.  Calamo  itaque  ar- 
repto,  duabus  circiter  horis  ea  complexus  est,  quae  bonam  foeminam 
iuuare  possent '.  Eei  totius  exitus  mihi  est  ignotus  ■  istud  satis  liquet, 
opinionem  sanctitatis  [eiusj  longe  lateque  peruagatam  esse."  Ttem  in 
i-oniiiK  ntario.  quem  .,/><■  vita  <t  morte  I'.  1'rtri  Ciiiiisij"  Socius  n/ii/i/is 
isque,  ut  omnino  videtur,  friburgensis  paullo  post  eius  mortem  ad  So- 
cietatis  homines  scripsit;  haec  de  Canisio  narrantur:  „Nobilis  persona 
ii  nnilo  genio  </ii/r.r<it<i  uel  ex  inferiori  BauaHa  Friburgum  pro  cotisilio 
ikI  Patrem  scripserat,  uenireque  coram  paratam  se  indicarat,  si  modo 
Patrem  uiuere  intelligeret.  Mox  ille  resolutis  lectisque  litteris  ad  fratrem 
honuersus  •  DEVS  bone,  inquit,  </k<iIciii  me  ista  persona  existimat,  tot 
in  Bauaria  reperiuntur  hac  in  re  experientissimi,  et  </<■  m<:  tam  />ro<-/</ 
uuxilium  /><iit.  Eo  die,  qui  erat  ieiunij,  nec  comedit,  nec  prius  />il>it. 
tfiKiin  rationes  et  m<</i<i  in  chartam  coniecisset,  quibus  illa  persona  suum 
posset  f//t/<ir<'  uexatorem  •  nec  scripsisse  sat  fuit,  sed  postea  rem  totam 
DKO  commisit." 

TCem  brovius  narravit   Sacchinus,  Can.  383     384. 

2393.  IOAJVNES  IA€OBHS  A  STAAL.,  patricius  senatorque  solo- 
doranus,  CANISIO.  Solodoro  13.  Aprilis  1;")!»7. 

Ex  apo^rapho  manu  ignota  scripto  et  ab  ipso  Staab'o  .. D.  Petro  Canisio"  in- 
scripto.    Cod.  solod.  -Stal"  p.  29G  297. 

Adidescentem  comntendat,  cui  magistratus  solodoranus  pecuniam  praebet,  nt  Frv- 
burgi  litteris  studere  queat.    Canisium  in  alhion  fraternitatis  S.  Ursi  relatum  csse. 

Quia  singularis  qua  Pietatem  uestram  cordialiter  prosequor  bene- 
uolentia.  multis  est  cognita,  ideo  lit  ut  multi  quoque  quod  alia  ratione 
obtinere  se  posse  diffidunt  intercessione  nostra  apud  Pietatem  tuam 
sese  assecuturos  sperent.  Exposuit  mihi  barum  lator.  .  .  .  Kiing  (prout 
etiam  ante  fides  mihi  facta  fuit)  se  a  magistratu  nostro  obtinuisse.  ut 
in  singulas  angarias  pro  commodiore  sustentatione  sibi  31,.,  coronatos 
nostrae  monetae  pollicitus  sit,  sed  eam  pecuniam  non  sufficere  ad  uarios 
longi  anni  sumptus  perferendos.  Quamobrem,  eum  in  praesenti  Patrum 
Societatis  uestrae  praesidio,  quod  hactenus  sibi  adiumento  fuisse.  ad- 
modum  fida  ac  grata  commemoratione  retulit,  plurimum  spei  ponat, 
obnixe  et  instanter  a  nobis  petijt,  ut  mea  tibi  opera.  et  per  consequens. 
ipsis  Patribus.  quanta  fieri  posset.  maxima  diligentia  commendetur,  id 
quod  ne  longa.  uerborum  ambage  morer  uos  tribus  hisce  uerbis  effectum 
cupio,  sed  ea  cautione  ut  si  quid  spei  prae  se  fert,  qui  aliquando,  si 
non  exquisita  doctrina  (cum  obtusioris  ingenij  esse  uideatur.  prout 
Domini  Rectnris-  literae  indicant)  saltem  uitae  sanctimonia  et   morum 


1  Quae  remedia  indicaverit,  colligi  potesl  ex  Can.  VI  71">     717. 

2  P.  Martini  Licii  rectoris  collegii  friburgensis. 


47(1     2394;  Canisius  P.  Georgio  Schretelio.    Frihurgo  Helv.  ineunte  vel  medio  a.  I"»!t7. 

fntegritate .  dn  uinea  Domini  patriae  suae  inseruire  possit.  Senatus  cuiu 
isto  piscatore  sapiens  factus.  nollet.  quemadmodum  antehac  in  multis 
alijs.  oleum  et  operam  male  impendere.  eamque  ob  caussam  praedictam 
pecuniam  in  quatuor  angarias  partiri  iussit,  quo  fraenum  et  necessitas 
adolescenti  inijciatur  pecuniae  optime  impendendae.  prout  hanc  locare 
uisus  fuerit.  stipendium  uel  abrogabitur.  uel  augebitur,  scilicet  prout 
merebitur.  aut  Magistratui  placuerit;  Equidem  priuato  nomine  ipsuirt 
in  spem  aliquam  erigere,  aut  eius  caussa  alteiius  |  y  | '  cuiusquam  aug- 
mentum[?]b  aliquid  polliceri  nec  possum  nec  debeo.  Sed  id  quod 
Senatus  per  literas  pollicitus  est,  certo  certius  persoluetur,  si  modo 
Patres  Societatis  ex  una  angaria  ad  aliam  tidem  suam  pro  praefata 
summa  apud  eum  interposuerint,  qui  panem  eidem  subministraturus 
erit.  Cum  Sancti  Vrsi  fraternitas.  nouissime  in  eiusdem  Iieuelatioms 
festo  '  quod  quinta  Martij  die  solenni  more  celebratum  fuit,  Procura- 
torum  rationes  audiret.  et  eos  qui  societati  nomina  dabant.  in  album 
referret.  Reuerendus  in  Christo  Pater  ac  D.  Petrus  Canisius,  debitae 
gratitudinis  ac  beneuolentiae  ergo.  communibus  Fratrum  suffragijs 
immatriculatus.  et  in  numerum  Fratrum  cooptatus  fuit.  idque  maxhno 
suo  MERITO. 

Cupio  Reuerendam  Pietatem  uestram  corpore  et  auima  quain  optime 
ualere.  Salutantur  [?] c  salutandi  nominatim  uero  utriusque  id  est, 
Ecclesiasticj a  et  politici  Ordinis  Proceres 2,  quibus  uniuersis  ac  singulis 
nomine  nostro  laetum  Pascha  imprecari  digneris.  Salodoro  Dominica 
in  Albis3  L597. 

Canisius  Staalio  rescripsii   20.  Aprilis  1597. 

2:*«>l.  CANISIUS  P.  GEORGIO  SCHRKTKKIO.  rectori  collegii  augu^ 
stani4.  Friburgo  Helvetiorum  ineunte  vel  medio  a.  1597. 

Ex  apographo  litterarum  Aquavivae;  quod  est  in  (>.  Sup.  2  !'.  136a,  ei  ecs 
Radero  215—216. 

Dc  digito  S.  Polycarpi  JTriburgum  transferendo  vel  trdnslato. 

Claudius  Aquaviva  praepositus  generalis  Societatis  Roma  1  i.  De- 
cembris  1596  /'.  Ottoni  Eisenreich  ^.  J.  praeposito  provinciali  Germaniat 

a  Legendumm  ulterius  vel  ulterioris  ?  b)  8ic;  corrigendum  essi  videtur:  augmenti.  c  /•- 
r/endumnt    Salutentur?        <l  >  Ecclesiastj  apogr. 


1  Traditum  est,  Bertham  uxorem  Rudolphi  Burgundionum  et  Romanorum  regis 
saeculo  X.  fere  medio?  Soloduri  divina  revelatione  corpora  SS.  CTrsi  et  Sociorum  eius 
repperisse    Acta  Sanctorum  Septembris.    Tomus  VIII,  A.ntverpiae  1762,  "-'t).")  i'i>!t  282 

-'  Ex  horum  oumero  erani  Petrus  Schnewly  vicarius  generalis  episcopi  lausan- 
iiciisis  ct  Sebastianus  Verronius  praepositus  capituli  S.  Nicolai. 

■   13.  Apiilis. 

'  .1'.  Georgius  Schretelius,  Donawerdanus  Donauwfirth,  urbs  Suebiae  bavaricae  ■ 
29  •  an.  in  A.prilj;  11  an.  in  Societate  mense  Martio":  Catalogus  ingolstadiensis 
a.  1590  G.  Sup.  19,  III  |>.  1.  Anno  lf>7'.i  [ngolstadii  in  Societatem  admissus,  a.  1589 
sacerdotio  initiatus  el  [ngolstadii  professor  philosophiae  constitutus  esi  Cod.  eistett. 
„Hist.  coll.  [ng.u  p.  17  58).  Schretelius  Schrfitelius,  SchrOtl  postea  rectpr  Fuii  col- 
leeiorum  ausustani    1594     1599),  ratisbonensis,  eistettensis.     Donawerdae  aliquamdiu 


2395.  Canisius  P.  Theodorico  Canisio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  20.    .prilis  1597.     471 

tuperioris  scripsit:  „I><  reliquijs  S,  Polycarpi  permittitur  R,  Vestrae, 
rt  i  Monachiensi  collegio,  quod  alias  plures  habet,  Friburgum  trans- 
ferantur."  Matthaeus  Raderus  autem  in  Vita  Canisii  de.  digito 
S.  Polycarpi  episcopi  rt  martyris,  auem  is  <<.  1558  <<  cathedrali  <■<</>/- 
t/i/i)  argentoratensi  impetraverat  (<■/.  ( 'an.  II  190),  haec  narrat:  Digitum 
nMonachij  relictum,  Augustanum  /><>st  Collegium  accepit,  Tnterim  Canisius 
JPriburgi  consenuerat,  et  memor  sui  Polycarpi,  articulum  de  <//<///<>  r<- 
poscebat.  Visum  Othoni  Eisenreichio  Prouinciae  Praefecto,  totu m  '///'/  <■/ 
Collegio  Friburgensi,  ad  nouam  '///'/<■  aedem  cohonestandam  transmittere, 
t/iti/iiui  vrbi  <f  contubemio  nostro  praesidium.  Q<<<tr  res  mirifice  Cani- 
s/i/iii  affecit,  <//<<></  ipse  </<<tis  <<</  praesidem  Collegij  Augustani  literis 
declarauit." 

Fortasse,  ut  de  sacris  reliquiis  saepe  fit.  articulus  digiti  S.  Polycarpi  Augu- 
stam  inissus  erat.  A.c  similis  particula  fortasse  Monachii  relicta  est,  cum  digitus 
1'riburgum  transferendus  esset.  Agricola  certe  a.  1727  scribit.  illic  in  templo  Mi- 
cliat;li>  reliquias  S.  Polycarpi  coli    I  Dec.  2,  a.  7.">  . 

Friburgi  in  archivo  curiae  episcopalis  exstai  sacrarum  reliquiarum  templi  Socie- 
Kietatis  S.  Michaeli  archangelo  sacri  quod  a.  1610  perfectum  est  *  Catalogus  quidam 
a  sodali  aliquo  huius  collegii  saeculo  XVII.  vel  XVIII.  compositus;  in  quo  primo 
jbco  ponitur:  ,Os  S.  Polyearpi  Episcopi  et  Martyris  Longitudinis  palmi,  inclusum 
beliquiario  oblongo  ex  ebeno  aigeuteis  laminis  ornato,  cum  figixra  Sancti  argentea 
Bupra,  dono  datum[?]a  ab  [llustrissimo  Bavariae  duce  Wilhelmo,  15991',  ut  constal 
ex  invent.  templi  nostri,  celebratur  26.  lanuarii  sub  duplici  '  a  nobis"  ex  apographo 
a.  1910  a  R.  D.  Frid.  Speiser  universitatis  friburgensis  professore  scripto).  In 
*  Hi.stoi-iti  autem  collegii  refertur,  Martinum  Licium  rectorem  a.  1599,  cum  ex  con- 
feregatione  provinciali  reverteretur,  reliquiarium  illud  in  pyramidis  modum  iussu 
pruilielmi  V.  pro  Sociis  friburgensibus  confectum,  secum  Friburgum  attulisse  Cod. 
frib.  .Hist.  coll.  Frib."  p.  4S  .  Nec  dubitari  potest,  quin  rossisa  verbo,  quod  etiam 
in  Eistoria  hac  comparet,  digitus  ille,  qui  Canisio  missus  est.  signiticetur.  Anno  1919 
Priburgi  in  templo  S.  Michaelis,  quod  usque  ad  Societatis  suppressionem  a.  1773 
factam  et  iterum  per  complures  saeculi  XIX.  annos  templum  collegii  Societatis 
fuerat,  comperi,  reliquiarium  illud  ibi  iam  non  exstare.  Cernuntur  adhuc  in  altaris 
maioris  parte  illa,  quae  latus  Evangelii  vOcatur,  plurimae  reliquiae  sacrae  et  in  bis 
|uo  ossa  „S.  Polycarpi" :  quae  tamen  eius  figurae  et  magnitudinis  sunt.  ut  digiti 
haberi  non  possint.  Fortasse  autem  id  quod  haud  ita  inusitatum  erat  parti- 
culae  digiti  ossibus  illis  inserta  sunt. 

2:$<»3.  CANISIUS    P.  THEODORKO  CAXISIO    S.  J..   vicerectori 

collegii  ingolstadiensis.  Friburgo  Helvetiorum  20.  Aprilis  1597. 

Ex  apographo,  eoque  satis  manco  et  obscuro,  quod  P.  lacobus  Kritzradt  +  1672 
scripsit.    Cod.  colon.  .1.  A.  17"   f.  218''. 

Valetudo  adversa.  Angustiae  temporis.  Socii  <inttin  pulsi.  Marturologium. 
Supplicatio  ingolstadiensis.    Congregatio  prorincialis.     Codex  /'.  laii. 

a)  Sic;  sed    wrigendum  essi    videtui  :  dato.  b)  Correxi  ex  L596;  vide,  </«<<<   ex  Historia  eol- 

legii  »iox  proft  rentur 

civibus  ail  ecclesiam  catholicam  reducendis  diligentem  operam  uavavit.  Bonnae  per 
aliquod  tempus  sedem  Societatis  rexit.  tbidem  a.  1642  mortuus  est.  Pios  aliquol 
libros  conscripsrl  Duhr,  Jes.  I  2031  2102;  II'  1253  2351;  II2  335;  Sotvellus  294: 
Soimnercogel  VI 1   926  . 

1  Significatur  ritus  iile  solennior,  quo  multi  dies  festi  celebrantur. 


472     2395.  Canisius  P.  Theodorico  Canisio  S.  J.   Friburgo  Helvet.  20.  Aprilis  1597. 

Raiius  ad  te  scribo  '  valetudine  imbecillior  pedibusque  laborans  ut 
nonnunquam  a  sacrificio  sit  abstinendum.  Deo  summas  gratias  qui 
auget  nostrae  senectutis  molestias.  ut  meminerimus  scilicet  nos  in 
t a b e r n a c u  1  i s  habitare2,  et  ad  vitam  meliorem  nobis  abeundum 
esse.  Audio  charitatem  tuam  quoque  non  optime  valere.  et  —  -  utinam 
— '  iratum  deum  precemur  pro  —  -  Hungaria,  Germania,  Gallia: 
passim  enim  -  -  semina  iraeque  diuinae  flagella  magis  ac  magis 
apparent  -  -  ac  impendentes  grauium  criminum   poenas  [porten- 

dunt  |  [?]  •  de  nostris  Galliae  restituendis  exigua  spes;!  •  —  expectamus 
|nouainj|?]  Martyrologij  editionem l.  Vdalrico  qui  feliciter  apud  vos 
|  obdormiuit  ]  |  ?  |  in  domino .  iure  gratulamur  "'  sicut  et  P.  Emmanueli 
|  religiose]  [?]  sancteque  professo 6.  Audire  cupimus  de  publica  suppli- 
catione  |  aliisque  ]  [  ?  |  [  solennitatibus  ]  [?]  in  die  Parasceues  '  Ingolstadij 
celebratis8.  Ex  inferiori  Germania  nihil  accipimus.  Commendo  iiip  totum 
sacriiicijs  et  precibus  R.  Tuae,  P.  Gregorij,  P.  Ioannis.  P.  Welseri9  alio- 
rumque  [Patrum  et  fratrum],  quibus  precamur  salutarem  aestatem.  [Con- 
gregationem,  quam  1 1  ?]  Patres  primarij  celebrabunt,  [  Deus  fortunet  |  [?], 
ut  de  magnis  rebus  Prouinciae  aliquid  tandem  definiatur  10.  Ego  de  lecto 
et  sepulchro  [inscendendo]  [?] b  proxime  cogito .  utinam  in  coelestenf 
patriam  recta  proficiscar.  Opus  Mariale  nondum  accepi  n.  Ora  pro  miserd 
sene  frater,  ut  quidquid  superest  viae,  quod  exiguum  esse  puto.  Christo 
duce  rite  conficiatur.  Ingolstadianis  pro  me  comprecantibus.  Est  mihi 
scriptus  codex  R.  P.  Claudij  Jaij ,  cupio  illum  Collegio  vestro  esse 
donatum,  et  eam  donationem  R.  P.  Visitator  quum  adesset  nobis.  appro* 
bauit  •  mittam  hoc  munus   primo  quoque  tempore  l-  •  dominus  JESUS 

aj  Hie  desunt  plus  guam  lx :•>  versus.         b)    Vel:  subeundo. 


I  Theodoricus  Canisius  collegii  ingolstadiensis  rector  vel  potius  vicerector  fuit 
fere  ab  a.  1595  ad  aestatem  vel  autumnuna  a.  1587  G.  Sup.  44  f.  101"  111"  121"} 
Duhr,  Jes.  1  643  790).  2  Lv  23,  43:  Ier  35.  10. 

3  Cf.  supra  p.  391.  Henricus  IV.  rex.  Socioruno  innocentia  cognita,  eos  a.  1603 
ad  1604  regno  restituit  (luvencitis  1.  12,  n.  13-    <i!t-.  Fouqueray  II  37!»     690). 

4  Martyrologii  germanici  cum  Canisii  nomine  a.  15(>-2.  1573.  1583  editi  nova 
editio  facta  est  a.  15!l!<  Dilingae    Sommervogel  11   <>70  . 

5  Udalricus  Frembd  Societatis  frater  scholasticus  23.  Martii  1597  Ingolstadii 
mortuus  est   Provinciae  Germaniae  superioris  * Catalogus  a.  1597.    <■'.  Sup.  44  f.  L25a). 

II  Hic  utrum  de  Societate  fuerit,  necne.  non  constat.  Fortasse  in  alio  ordine 
religioso    apud  Franciscauos  iu^dstadienses  V    professionem   religiosam   emiserat. 

7  4.  Aprilis. 

s  Ingolstadii  aocturna  haec  supplicatio  singulari  cum  sollennitate  a  Societatis 
diseipulis  institui  solebat. 

"  PP.  Gregorii  de  Valentia,  toannis  Bredani,  Antonii  Welser  G.  Sup.  44  f.  121a). 

10  Congregatio  haec  prbvincialis  Monachii  a  d.  9.  ad  1<>.  tulii  1597  habita  est, 
ut  e.\  .Actis"  liaruni  congregationum  intellegitur    Cod.  „B   10"  p.  89     90). 

11  Canisius  novain  lniius  operis  editionem  meditabatur;  \.  infra,  ep.  2400. 

12  Dubitari  \i.\  potest,  quin  significetur  codex  ille,  de  quo  dictum  est  Can. 
I  41<>.  Hoffaeus.  a.  1591  Koina.  ul>i  ei  in  «assistentis"  officio  cum  Aquaviva  prae> 
posito  generali  uon  conveniebat,  ;il>  eodem  in  Germaniam  remissus,  a.  L594  15!»7 
Aquavivae    tnandatu   Societatis   provincias    ftheni   el  Germaniae   superioris    visitavil 


•J;»!m;.  Canisius  loanni  lacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  20.  Aprilis   L597.     47;} 

nos  benigne  tueatur  •  salutem  ex  me  domesticis  ei  [oanni  Christophoro 
Friburgensi '  •  datum  Friburgi   Heluetiorum  20  aprilis   1597". 
Frater  in  carne  <■<  spiritu 

Petrus  Oanisius. 

Eteuerendo  Patri  in  christo  I*.  Theodorico  Canisio  Rectori  •  Collegij 
Boc.  JEsu  bigolstadij. 

In  apographo  litteris  hisce  ascriptus  est  annus  1591.  Quo  anno  nec  Theodoricus 
banisius  collegio  ingolstadiensi  praeerat,  aec  Societatis  homines  Gallia  exulabant. 
Scribendum  fuisse  ..ir>!i7"  ostendunt  ea.  uuae  de  Canisii  valetudine,  de  Udalrici  tnorte, 
de  congregatione  provinciali  dicuntur. 

'»:iim.        CANISIUS    IOANNI    IACOBO   A  ST.IAL.    patricio  et  senatori 

solodorensi.  Friburgo   Helvctiorum   20.  Aprilis   1">!»7. 

Kx  apographo  recenti,  exscripto  cx  autographo,  quod  cst  Romae  in  collegio 
germanico. 

])c  adulescente  in  litterarum  studiis  parum  profidente.  De  se  in  sodalitatem 
S.  Ursi  recepto.     De  infirmitate  sua. 

Pax  Christi  Doinini  aeterna  nobiscum 
Humaniss.  et  amicissime  Domine. 

Praeclare  facit  sapientia  tua,  quod  sicut  alias,  ita  nunc  etiam 
tidum  se  intercessorem  et  patronum  praebeat  studiosis ;  eorumque  causam 
nobis  accurate  commendet.  Charus  est  nostris  adolescens.  quo  de 
agitur L'.  et  de  illo  cupiunt  bene  mereri,  quoniam  Solodorensis  est.  et 
gravi  Senatus  uestri  sententia  nobis  commendatur. 

Est  interim  aetati  lubricae  aliquid  concedendum,  et  seipsum  ille 
fortasse  superabit,  ut  obtusior  ingenio  esse  desinat,  et  in  litteris  pro- 
ficiat  magis  quam  nonnulli  arbitrentur.  Probo  egregiam  eius  volun- 
tatem,  ut  justae  Dominorum  Salodorensium  expectationi  satisfaciat,  et 
in  studiis  incoeptis  quotidianam  augeat  diligentiam.  Curabimus  et  nos 
partim  blandiendo,  partim  interminando  subdere  illi  calcaria,  ut  rectius 
uaga  mens  in  offitio  retineatur.  Patienter  queso  feramus,  quod  frangi 
potius  quam  corrigi  solet,  si  acrius  urgeatur,  et  disciplinae  [?] b  modum 
excedat.  Monebimus  et  hospitem  pueri,  ut  vigilet  domi.  nec  sinat 
studiorum  tempus  ab  eo  vane  conteri,  aut  sumptus  male  collocari. 
Crescit  interim  studiosorum  munerus,  quos  pestis  timor  dissipaverat, 
nnstraeque  scholae  nova  suppetunt  incrementa  summo  Deo  auxiliante. 

Equidem  singularis  beneficij  loco  duxi,  me  nihil  tale  cogitantem 
albo  illorum  adscribi,  qui  ex  veteri  more  Solodori  sua  dant  nomina  Divi 

a)  VUIi .  ifiiiii-  sub  ipsas  has  Utteras  dieentur.  b)  Autogr.  habere  videtur  disciplitiae ;  sed  cor- 
rigendum  essi    videtur:  disciplina. 


Didir,  Jes.  I  788—790).  Friburgi  Helvetiorum  fuit  m.  Octobri  a.  1595;  v.  supra 
p.  411.  Ac  tunc  quidem  codex  ille,  ut  cx  cartula  ab  ipso  Canisio  ei  inserta  colligi 
potest,  .domui  profcssae  superioris  Germaniae"  destinatus  cst.  quam  Hoffaeus  Ottingae 
Veteris  (Altotting)  vel  Constantiae  constituere  volebat  Duhr,  Jes.  I  399  411  .  Quae 
consilia  cum  ad  irritum   cecidissent,  codex  collegio  in^olstadiensi  datus  est. 

1  Hic  Ingolstadii,  puto,  litteris  studebat. 

-  Huic  nomen  erat   BKftng";  v.  supra  |>.  469. 


474     2397.  Canisius  P.  Gregorio  Rosephio  S.  J.    Friburgo  Helvet.  20.  Aprilis  1597. 

Ursi  Mart.  praeclarae  sodalitati '.  Hic  ego  nulluni  prorsus  meritum 
arrogo  mihi,  sed  vestram  agnosco  gratiam,  quandoquidem  senis  ab- 
sentis  et  immerentis,  quae  vestra  est  in  me  benevolentia,  rationem 
habere  voluistis.  Ego  mihi  tum  viventi  tum  morienti  ex  animo  gratulor, 
talibus  me  amicis  et  in  Christo  fratribus  aggregari.  a  quibus  in 
aeterna  a c c i p i a r  tabernacula2,  vestraeque  sanctae  communionis 
particeps  tiam.  Non  attinet  de  mea  senili  valetudine  hoc  loco  testari. 
Pedes  offitium  non  faciunt.  mihi  potius  quam  aliis  vivo.  cum  torpore. 
frigore  et  otio  pugno,  nonnunquam  in  sylvam  Hieronymianam  et  Am- 
brosianam  cxcurro3.  Illud  Christi  dictum  vel  maxime  consolatur.  In 
patientia  vestra  possidebitis  animas  vestras4.  Benc  in 
Christo  vale  uir  humanissime  et  salutem  ex  me  dic  plurimam  Dominis 
meis  Solodorensibus,  quibus  laetum  sanctumque  pascha  ex  animo  precor5. 
Friburgi  Helvetiorum  20  Aprilis  1597. 

Seruus  in  Christo  Pet.  Camsius  manu  propria. 

f  Eximiae  prudentiae  ac  nobili  viro.  Domino  Ioanni  lacobo  a  Staal. 
Senatori  Salodorensi,  amico  cariss.  Soloturae. 

Staal  Canisio  rescripsit  inter  ra.  Maium  et  Julium  a.  1597. 

2S97.         CANISIUS   P.  OBEGOBIO    ROSEPIIIO  S.  J..   cathedralis 
ecclesiae  augustanae  contionatori. 

Priburgo  Helvetiorum  20.  A.prilis  1  -~> '.  1 7 . 

Ex  Radero  (R)  196—198;  qui  has  litteras  a  Canisio  ad  Gregorium  Rosephium 
a.  1597  „tremente  iam  dextra"  scriptas  esse  affirmat.  Apographum  li  saeculo  XV 11. 
scriptum  exstat  in  Cod.  monac.  rLat.  1606"  f.  186h  I87a.  Epistulam  gallice  reddidit 
Alet  307 — 309.  Eius  partes  posuerunt  latine  Python  321;  gallice  Dorigny  378,  Se- 
guin  319,    Michel,  Can.  400,   Genoud  165;    germanice  Riess  522  et   Duhr,  Jes.  I   235. 

Canisii  infirmitas.     Collegii  augustani  prosperitas.     Strenue  Idborandum. 

En  rudis  charta  senili  manui  prope  respondet:  ignoscat  quaeso 
charitas  tua  imperitiae  et  inciuilitati  meae.  Labores  quadragesimales 
vti  confia"o  feliciter  confecisti6  et  ad  Paschalem  quietem  cunctis  gratam 
emersisti,  in  qua  cupio  te  recte  valere:  Sensi  ego  et  sentio.  pedes 
meos  ofncium  suum  non  facere,  vt  aliquando  sit  difticile  sacrificare, 
fortassis  non  dispar  imbecillitas  Engolstadij  quoque  prosternit  fratrem 
atque  Rectorem ".  Benedictus  fons  ille  bonorum,  per  queni  augentur 
senibus  torpor,  fastidium,  obliuio.  iuciiriir.  molestia,  et  reliqua  id 
genus  incommoda,  quae  nos  in  fragili  tabernaculo  habitare8,  et  ad 
meliorem  vitam  tendere  hortantur.    Lge  pater,  communes  illi  agamus 

a     /.'  />'.-  iniuria. 

1   Vide  supra   p.  470.  -'  Lc   L6,  !'. 

8  ss.  Hieronymi  e<  A.mbrosii  opera  Canisio  a  republica  solodorana  paullo  ante 
donata  erant;  v.  supra  p.  I  l<i     452.  '  Lc  21,   1!'. 

1  Canisius  haec  scripsii  „tempore  paschali",  quod  osque  ad  d.  31.  Maii  futurum 
erat.    Dominica   Paschatis  fuerai  6.  A.prilis. 

8  Per  Quadragesimam  Efcosephio,  praeter  plurimarum  confessionum  exceptionem. 
quater  singulis  bebdomadis  contionandum  erat;  cf.  Can.  III  615. 

•   P.  Theodoricum  Canisium.        s  (T.  I.\  23,    I":  ier  •>•">.   10. 


239».  1«'.  lac.  a  StaaJ  Can.   Maio  lul.  1597.    2399.  Can.  P.  Eladucio.   ..  lul.  1597.     47.~> 

fcratias,  in  cuius  manu  sortes  nostrae1  versantur,  el  cuius  opera 
aorentem  Ajigustam  (<»t  iam  anms  experunur:  vidimus  Trucksessios  . 
puggeros,  Rellingeros h,  Welseros2,  aliosque  patronos  insignes  ei  amicos, 
Buorum  beneficentiae  multa  debemus.  Praeclaris  horum  vestigiis  imi- 
iandis  insistamus,  vt  de  tanta  Repub.  bene  mereamur,  ad  quam  sub- 
[euandam  mirabiliter  sumus  cooptati 8.  Tam  commode  habitatis,  fauentes 
Ilc  lacti  auditores  discipulique  suppetunt,  augetur  ei  piorum  aumerus 
Ld  nomen  Domini  in  vero  Ecclesiae  spiritu  colla  udandum  '.  [gitur 
bingularem  Dei  gratiam  agnoscamus,  quo  duce  inter  impios  laeti  con- 
uiiiiimis.  puerosei  senes  instituimus,  Ecclesiae  Sacramenta  dispensamus, 
[ibros  tali  emporio  dignos  conscribimus 5,  Clerum  ac  populum  de  pietatis 
pfficio  admonemus,  ac  demum  hanc  Vindelicorum  A.ugustam  l><'<»  summo 
ttiagis  magisque  lucrifacimus.  Vestri  Collegii  sacerdotes  ac  fratres, 
auorum  chara  esi  mihi  memoria,  optime  valeani  cum  patronis  ei  amicis 
pniuersis.  Tuam  salutem  cura  diligenter,  nullum  vt  locum  tribuas  tristi 
pusillanimitati;  meique  memoriam  tuis  precibus  interponere  non  graueris, 
bro.     Friburgi  Heluetiorum  20.  A.pril.   15!»7. 

Rosephius  haec  Canisii  monita  secutus  et  de  Aigustanis  optime  meritus  est. 
Buare  Marcus  Velserus  21.  Maii  1614  erat  tunc  urbis  augustanae  duumvir),  verba 
Pauli  Apostoli  1  Cor.  3,  6  ei  accommodans,  P.  Matthaeo  Radero  S.  J.  scripsit:  „Ca- 
DJsius  plantavit;  Roseffius  rigavit;  Deus  incrementum  dedit"   Kropf  IV  I  >ec.  IX  ii.-2.'ii>  . 

^398.     KHXXES  IACOBIS  A  STAAX,  patricius  solodoranus,  CANISIO. 

Solodoro  Lnter  m.  Maium  et  tulium   1  T> ; 1 7 . 
Epistula   perisse   mdetur.     De   qua    vide  Canisii  litteras  2.  Augusti  1591?  datas, 
jjir  quas  Canisius  Staalio  respondit  (infra,  ep.  2408). 

2:i<><».  CANISIUS  P.  IOAXXI  RADUCIO  S.  J.,  praefecto  scholarum 
collegii  lucernensis 6.  Friburgo  Hjervetiorum  7.  lulii   L597. 

K.\  apographo  A  saeculo  XVIII.  ex  arcbetypo  exscripto  et  testimonio  authen- 
pcitatis  quod  vocatur  munito,  quod  a.  1730  Friburgi  Helvetiorum  scriptum  et  tribus 
sigillis  confirmatum  est,  Exstat  Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae, 
.Tes.  in  gen.  Fasc.  13,  N<>.  '214.  Alterum  apographum  ET)  idque  saeculo  XVII.  scriptum 
exstat  in  Cod.  monac.  .Lat.  1606"  f.  188.  Epistulae  partem  ex  apographo  A  ger- 
manice  reddidit   Duhr,  Jes.  I  234. 

Infirmum  solatur.  Praeparatio  ad  mortem.  Curandi  homines  pestilentia  labo- 
rantes.      Conyregatio  provincialis. 

a    Trucksesios  /■'         b)  Recblingeros  /■' 


1   Ps  30,   L6. 

-  De  cardinali  Ottone  Truchsess  efc  de  Georgio,  Loanne,  Marco,  Octaviano  Fug- 
geris  eorumque  irxoribus  in  superioribus  huius  operis  voluminibus  mjilta  dicta  sunt. 
Iii  Gebhardi  Truchsess  <|iii  postea  a  tide  cathoLica  defecit  aedibus  Socii  augustani 
aliquamdiu  habitarunt  Can.  VI  516  519).  De  Antonio  Christophoro,  Leonardo  Christo- 
phoro.  Henrico  de  Rehlingen  cf.  Can.  IV  6076  615;  VI  3361.  De  WeLseris  v.  supra 
p.  379    380.  :;  Vide  Can.  VII  536.  '   Eccli  51,   !•">. 

5  De  Rosephii  Libris  v.  Sommervogel  VII  135  L37;  de  operibus  P.  Theodori 
Peltani,  qui  ultimis  vitae  annis  Augustae  versatus  est,  Sommervogel  VI    L63     L65. 

6  „Ioannes  Raducius  ex  Hertzogenroi  in  Brabantia  ortus"  Herzogenrath,  urbs 
Borussiae    rhenanae  :      Catalogus    lucernensis    a.   L590.     .1'.  Loannes  Raducius    Iwti- 


476       2399.  Canisius  P.  Raducio  S.  J.    Friburgo  Helvetiorum  7.  Iulii  1597. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Reverende  Pater. 
Non  possum  committere,  quin  scribam  aliquid  charitati  tuae.  quam 
febricula  correptam  fuisse  nuper  cognoui.  quod  fortassis  in  corpore 
affiicto  quaedam  haereant  reliquiae  veteris  imbecillitatis.  A  g  a  m  u  s 
autem  viriliter,  et  in  Domino,  qui  est  fortitudo  nostra, 
confortemur''";  sed  et  gaudeamus  paterne  ab  illo  visitari,  qui  suos 
dilectos  tilios  more  suo  corripit,  ac  velut  aurum  in  fornace 
purgat,  atque  probat-,  ut  eosdem  praeparet  ad  beatam  immortali- 
tatem.  Salutem  ex  me  dici  velim  domesticis,  quos  velut  in  medio  ignis 
versari.  et  de  morte.  pesteque  vicinorum  admoneri  intelligo.  Verum 
nihil  hoc  novi  est  Lucernae,  quae  morbis  frequentibus  est  obnoxia,  et 
abunde  didicistis,  proprium  hoc  esse  servorum  Dei,  ut  si  sapiant.  mortenj 
quotidie  sibi  propositam  habeant.  seque  totos  componant  ad  illum  hu- 
manae  vitae  tinem  paratis  et  libentibus  animis  excipiendum.  vigilemus 
igitur,  qui  postremum  diem  nunquam  non  exspectare  debemus,  parumque 
referre  existimemus.  ubi,  quando,  et  quo  modo  ex  hac  vita  migremus. 
perinde  ac  si  vocati  discedamus  ex  hospitio,  et  ad  portum1'  coelestis 
Patriae  laeti  proficiscamur.  Beati  enim.  qui  in  Domino  mori- 
untur3,  postquam  in  sanctae  obedientiae  schola  fuerint  instituti. 
easque  sordes  et  sarcinas  abiecerintc,  quae  tam  multis  mortem  acerbam. 
ac  molestam  reddere  consueverunt.  Deum  precor,  suam  ut  eonsola- 
tionem  et  opem  illis  impertiat,  qui  charitatis  ergo  aegrotos  invisunt. 
et  cibum  illis  porrigunt  spiritualem.  Beati  certe  dicuntur.  et  sunt 
qui  super  egenos  et  Pauperes  intelligunt:  vicissim  hos  in 
die  mala  Dominus  liberabit1.  Nostrum  est  ex  animo  compati. 
et  subvenire  miseris,  ut  aliquando  mereamur  vocem  illam  audire:  In- 
firmus  fui.  et  visitastis  me5.  Sed  enim  adhortatione  mea  virtus 
vestra  non  indiget:  ultro  currentes  impellere  non  debeo :  pergite  duntaxat. 
uti  coepistis.  de  sanis  et  aegris  bene  mereri,  quemadmodum  praeclari 
Patres  Martinus  Rector  et  Antonius  Flander  suis  vos  docuerunt  exemplis ';  • 

a)  conformemur  A.  b)  portam  H.        c)  <,"""   seguuntur,  usqui   ad  consueuermrl  incl.,  in  />'. 

desunt. 


ducensis  Gennanus  inferior  annorum  est  34  .  .  .  fuit  in  Societate  annis  11  .  .  Magister 
cst  pbilosophiae,  confessarius  et  professor  philosophiae."  [ta  Petrus  Michad  rectoi 
cipllciiii  1'iiliiirncnsis  in  collegii  sui  *  Catalogo  „pro  anno  1587"  scripto  ..<;.  Sup.  L9" 
II  f.  '5<):i ;  III  ]».  <i.'{.  Raducius  a.  1579  Colonia  in  provinciam  Germaniae  superioria 
missus  erat  Franciscits  Cnstcrits  S.  .1.  Mcrciirianu  pracposito  generali,  m.  Apiili 
iriTJ»;  Germ.  1T>7  f.  232).  Anno  1")!»7  Lucernae  erat  „Praefectus  Scholarum,  Biblio-j 
thecae,  Lectorum  mensae,  Monitor  et  ConsultorEect.,  Confessarius1'.  Annis  superio^ 
lilms  ibidem,  praeter  alia  munera  ut  praefecti  scholarum),  haec  bafouerat:  Anno  1595 
„concionatoris  scholarum  Dominicis  diehus";  a.  1596  Bconcionatoris  festis  diebus  in 
templo  mistro"    *  Catalogi  Lucernenses.    G.  Sup.  44  t'.  1  < )<»'•  117''  L24*). 

1  Kx  15,  2;  Dt  31,  6;  1  Par  21,  20;  2  Par  32,  7:   Ps  17.  2:  30,  26;  117.   14 
I  Cor  16,  1.".  etc.  -  Sap  3,  6;  cf.  Prv  27,  21. 

Apc  II.  13.  '  Ps  40.  2.  ''  Mt  25,  36. 

"  V\\  Martiims  Leufoenstain    et   Antonius  Balduinus  Lucernae,    cum    pestilentia 
lafoorantifous  operam  navarent,  pestilentia  ipsi  exstincti  sunt ;  v.  supra  p.  218  4.">.'!'. 


2400.  Canisius  Sacerdoti  alicui  coll.  S.  J.  colon.    Friburgo  Helv.  li'.  Iulii  1597.     477 

nihil  dicam  de  Patrum  praesenti  coetu1,  quos  precibus  aostris  Do- 
laino  fcanto  studiosius  commendare  debemus,  quanto  magis  <4  nostra, 
et  totius  Provinciae  causa  suas  conferunt  operas,  qoii  sua,  sed  quae 
Christi  sunt,  sincere  promoventes.  Ego  ul  senex  valetudinarius,  i-t 
inutilis  domi  haero,  meque  sacrificijs  et  precibus  vestris  accurate 
bommendo  iu  rhiisto  IKST  Domino  nostro2,  qui  nos  in  utroque 
bomine  ad  sui  nominis  gloriam  propitius  bueatur. 
Friburgi  Belvetiorum  7  Julij   1597. 

Servus  in  Christo  Pet.  Canisius  manu  propria. 

Reverendo  in  Christo  Patri  P.  Joanni  Raducio  Socictatis  JESU 
pacerdoti  chariss.   Lucernae. 

2IOO.        CANISIUS  SACERDOTI   il.KII  collegii  S.  .1.  coloniensis. 

Friburgo  Helvetiorum   12.  Iulii   ir>;»7. 

Ex  apographo  saeculo  XVII.  scripto,  quod  librarius  sic  inscripsit:  „1597  Literae 
Ad  Patrem  quendam  Anonymum  Rhenanum  Coloniam  datae."  Cod.  monac.  ,  Lat.  1606" 
f.  lsi;.  Epistulae  jiartit-ulas  ^ermaniee  lvddidit  Hicss  522;  particulam  aeerlandice 
losuit  AUard  Seguin-Allard  269  270.  Epistula  usus  est  Duhr,  Jes.  I  235.  Parti- 
pulae  huius  epistulae  a.  1627  Friburgi  Helvetiorum  in  processu  beatificationis  Canisii 
prolatae  sunt  a  Pancratio  Geruer  senatore;  qui  affirmavit,  eam  manu  ipsius  Canisii 
a.  1597  „ad  Patrem  quemdam"  datam  esse  (Posibio  a.  1734.  Summ.  p.  14;  Positio 
a.  1833,  Summ.  p.  118     119). 

I><  operibus  suis  Coloniae  edendis,  Deo  precando,  pest&entia  Helvetios  urente, 
taletudine  sua,  martyrum  coloniensium  memoria,  nepote. 

Habeo.  quod  cum  charitate  tua  conferam  de  libris  meis  recudendis, 

utpote  de  D:  Joanne  Baptista,  de  Virgine  Deipara,  et  notis  Euangelicis. 
Etenim  Sartorius  Ingolstadiensis  Typographus  e  medio  mihi  sublatus 
est.  et  Abraham :!  Friburgensis  nescio  quo  se  contulit,  ut  opera  utrius- 
que  uti  non  possim  amplius.  Proinde  ueniebat  in  mentem,  an  Coloniae 
liceret  reperire  Typographum .  qui  suo  praelo  subijceret  dictos  modo 
libros  multis  in  locis  recognitos,  atque  locupletatos.  Pergratum  feceris. 
si  hac  de  re  tuum  scripseris  iudicium,  ut  sciam,  quid  mihi  ueniat  ex- 
spectandum,  et  cupio  sane  postremam  horum  operum  editionem  apud  illos 
prodire.  quos  uti  uere  Orthodoxos  amo  et  colo  plurimum.  Optamus 
Deum  esse  propitium,  Illustrissimo  Domino  Coadiutori4,  uestroque  et 
Embricensi  Collegio5,  ut  egregie  utrumque  tioreat,  et  res  Catholica 
uicinis  in  locis  promoueatur.  Pugnandum  est  interim  aduersus  infensos 
et  infestos  Caluinistas,  qui  Hollandiam,  Geldriam  et  Belgium  scelerate 


1    „Congregatio   provincialis"    Germaniae   superioris   a    d.  9.  ad   16.   lulii    1597 
Konachii  habita  est;  v.  supra  p.  47210.  -  Rom  (>.  2.'5  etc. ;  v.  supra  |».  _M85. 

Gremperlin.    Magister  Guilielmus  Miil.l  cum  iam  a.  1595  a  senatu  fxiburgensi 
typographiam    gemperlinianam    petisset,    eandem  m.  Septembri  a.  1597  iterum    petiit 
Rathsmanual  nr.  146  et  nr.  148;  Friburgi   Helvetiorum  in  archivo  reipublicae). 

4  Ferdinandus,    Guilielmi  V.  Bavariae    principis   filius,   a.  1595  constitutus  erat 
eoadiutor  Elmesti  archiepiscopi  coloniensis,  patrui  sni. 

5  Embricae   Emmerich   ad  Rhenum  inferiorem  collegium  incohatum  eral  a.  1592 
Vuhr,  Jes.  I    154     160  . 


478      2401.  P.  Hoffaeus  Can.   Aest.  1597.    2402.  Rich.  Haller  Can.    Aest.  1597. 

corrumpunt.  Precemur  Dominum  ut  Grermaniam  utramque  contra 
Haereticorum  insidias,  et  Turcarum  inipetum  propitius  hoc  tempore 
tueatur.  Pestifera  lues  grassatur  apud  Heluetios,  neque  paucos  extin- 
guit.  Juuari  cupimus  et  sacrificijs  et  precibus  uestris,  adeoque  totius 
Collegij,  quod  praepotentes  in  coelo  Patronos  habet  K  atque  uti  confidoj 
semper  habiturum  est. 

Ego  in  hac  aetate  prouecta  sic  ualeo,  ut  corpusculum  paulatiin 
frangi  sentiam.  senex  nempe  ualetudinarius,  qui  tamen  sacrum  quotr- 
dianum  et  studia  non  intermitto.  Recreor  subinde  dulci  memoria  The- 
baeoruin.  Maurorum.  et  Vrsulanorum  Martyrum,  quos  Coloniae  libenter 
colui,  ac  nunc  etiam  absens  inuocare  non  cesso.  Vnum  pro  me  Sacrum 
recitari  percupio  apud  D:  Gereonem.  quoniam  frequentem  Dei  gratiam 
eo  loco  persensi1'.  sicut  et  apud  Carthusianos3.  Bene  in  Christo  uale 
Pater,  et  saluta  mihi  amanter  domesticos,  unaque  nepotem  Godefridum 
Tristium4.  si  apud  vos  degit.  Consoletur  illum,  et  exules  alios  Christus. 
ut  crucem,  quam  sustinent  temporaneam,  propter  fidem  et  iustitiam. 
alacriter  ad  tinem  usque  perferant.  Dominus  Jesus  in  utroque  nos 
homine  clementer  custodiat.    Datum  Friburgi  Heluetiorum.  12  Julij  s.  a. 

Seruus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

Epistulam  hanc  ad  1'.  loannem  Hasium.  qui  et  ad  J  >|m>  catechisticum"  Coloniae 
edendum  operam  contulit,  et  collegium  embricense  incohavit  primusque  rector  ad- 
ministravit  et  cmn  Canisio  commercium  quoddam  litterarura  habuit  cf.  Can.  \\\  *_;71  . 
datam  esse  dicerem,  nisi  constaret,  Hasium  a.  1")!).")  L598  provinciae  rhenanae  S.  .1. 
praepositum  fuisse:  id.  quod  Canisium  latere  non  potuit.  Hoc  autem  tempore  Hasiuxq 
per  varias  terras  discurrere  oportebat,  et  Canisius  vix  ausus  esset  ad  virum  tantis 
negotiis  occupatum  huiusmodi  litteras  dare. 

Canisius  typographum  coloniensem,  quem  operibus  suis  edendis  quaerebat,  tunc 
quidem  non  invenit.  Postea  tamen  Notae  Evangelicae  Coloniae  germanice  editae 
sunt  cum  inscriptione  „Postilla  durchs  gantze  Jahr"  Sommervogd  II  680).  Opera 
de  [oanne  Baptista  et  de  B.  Maria  V.  Coloniae  nunquam  in   Lucem  prodierunt. 

3401.  P.  PAUIiUS  HOFFAEUS  S.  J.  CANISIO. 

.estate  a.  1597. 

Vide  i.rnrdiinn  r/nst lilnr  Cmiisii  30,  Srptrmliris  l'i'.>'i  uil  Sclirrtrl "i ' n m  ilnlm  i  infrn. 
r/>.    2411). 

3402.  1*.  BICHARDUS  llll.l.l  i:  S.  .1.  CANISIO. 

Aestate  a,  1597. 

\'i<lr    exordium    litterarum.    30.    Sept&mbris    1597    a    Canisio    ad 

P.  Schretelium  datarum  (infra,  ep.   2411). 

Haller  a.  1595  lf>!i7  ^socius"  fueral  P.  Paub'  Eloffaei  visitatoris  provinciae  Ger- 
maniae  superioris.  Anno  1  r»i  >T  Graecium  Graz  missus  ibique  rector  collegfi  con- 
stitutus  est    *Catalogi  in  G.  Sup.  44  f.  101"   111':  Duhr,  Jes.  I    KJ87). 


1  De  liis  \.  supra  p.  309. 
S.  Mauritii.  SS.  Gereonis  et  Sociorum  eius,  quos  <\r  legione  illa  thebaica   cf.  infra, 
monum.  W">71    fuisse  tradunt,  SS.  Qrsulae  et  Sociarum  eius.  Cf.  ('mi.  1  .'17. 

'  Filium  Godefridi  vom  Triest  consulis  noviomagi  «•!  Wendelinae  sororis  Canisii; 
cf.  Can.  VII  322. 


2403.  Elosephius  Can.   2404.  Can.  Feminae  Bavarae.   •_'H>.">.  Greg.  ;<  Val.  Can.  etc.      |7'.i 

'2HV.I.  P.  GREGORIIJS  ICOSI4MIII  S  S.  .1..  cathedralia  ecclesiae 
augustanae  contionator,  CANISIO. 

Inter  m.  lunium  el  Septembrem   I.V.17. 
\'i,/,   exordium  Utterarutn  30.  Septembris   1591  «  Canisio  ad  /'.  Schretelium  da- 
tarum  <  infra,  ep,  2  111). 

8404.      CANISIUS  \OltIIJ  FEMEVAE  BAVARAE  a  daemone  obsessae. 
Friburgo  Helvetiorum  inter  m.  Martium  el   Decembrem   1597. 

\'ii/r  sii/iru.    i/i.   2392. 

3405.        I».  GREGORIUS  __  VALKMIA  S.  .1.  CANISIO. 

.estate  a.  1597. 
\'i</<  initium  litterarum  30.  Septembris  1597  a  Canisio  ad  /'.  Schre- 
telium  datarum  (infra,  ep.  2411). 

Gregorius  a   Valentia,    insignis  ille  tl logus    cf.  Can.  VII  678),    boc    tempore 

in  collegio  ingolstadiensi  npraefectus  studiorum  maiorum"  el  „consultor  praepositi 
provincialis"  eral  *Catalogi  ingolstadienses  annorum  1596  et  l.">!)7.  G.  Sup.  II 
f.  111«   l-_'l"  . 

2IOO.       MARCES  VEESERES  IIMOH.  consul  augustanus,  CANISIO. 

A.ugusta  Vindelicorum  aestate  a.  1597. 
Vide  exordium  epistulae  30.  Septembris   1597  <i  Canisio  ad  /'.  Schretelium  datae 
(infra,  ep.  2411). 

3407.         P.  II  I.HS  PKISC  IAXKXSIS  S.  J.  CANISIO. 

Aestate  a.  ir>!)7. 
Vide  initium  litterarum  30.  Septembris  1597  a  Canisio  ad  I'.  Schre- 
telium  datarum  (infra,  ep.  2411). 

Jn  collegii  dilingani      <'<(/<</<></<>  a.  1597  Priscianensis  vocatur  „Cancellarius  A.ca 
demiae,   Praeses   Congregationis  Monachorum   et   eorum  Pater   spiritualis,    Consultor 
ft  Monitor  Prouincialis"    •  ■.  Sup.  44  f.  121b). 

2408.  CANISIUS  IOAXXI  IACOBO  A  STAAE  patricio  et  senatori 
solodorano.  Friburgi   Eelvetiorum  2.  Augusti   ir>!)7. 

Kx  apographo  saeculo  XVII.  scripto,  quod  librarius  inscripsit:  „Ad  Nobilem  el 
Magnincum  Dominum  Joan:  Jacobum  a  Staal  Solodorensem. "  Cod.  monac.  „Lat.  1606" 
f.  181a  ls-2'1.  Maiorem  epistulae  partem  edidit  Pt/thon  324—326.  Particulam  gallice 
reddidit  Michel  4281.     Epistula  usus  est  Duhr,  Jes.   I  2.'!.">. 

Eum  /<ii<(/(it,  quod  litterarum  studiosos  adulescentes  iuvet  et  „Notas  Evangelicas" 
legat.  Morte  Petri  Schnewly  afflictus  huius  laudes  dicit.  De  aliis  amicis  mortuis. 
Gratias  agit,  </«<></  in  fratemitatem  S.  Ursi  cooptatus  sit. 

Pax  Christi  nobis  aeterna. 

Nobilis  ac  Magnifice  Domine. 

Laudavi  antea.  ac  etiamnmn  laudo  singularem  pietatis  tuac  curam, 
ac  industriam  in  studiosis  adolescentibus  promouendis.  Vtinam  uero 
plures  tui  similes  habeamus  qui  de  studiosis  adolescentibus  quos  ubi<|ii<' 
iacere  cernimus,  uelint  ac  possint  bene  mereri.  Ad  signa  liiilitaria 
undique  concurritur,  et  uix  pauci  admodum  sacro  et  necessario  studio, 
praesertim  qui  ingenio  ualeant.  addicuntur. 

Caeterum  tuam  erga  me  beneuolentiam  lubens  agnosco,  quod  cum 
uidendi  sensum  continua  scribendi    legendique  nwssitatr  haud   parum 


480  2408.  Canisius  Ioanni   Lacobo  a  Staal. 

debilitaris,  tametsi  a  studijs  alijs  animum  abducere  cogeris  tamen  notas 
nostras '  relegere  non  graueris .  atque  sic  aliquam  otij  tui  partem 
Theologica  nostra  respiciendo  consumas.  Quanquam  scio  classicos 
Authores,  humanitati  tuae  non  deesse,  in  quibus  doctiora,  tuoque  iudicio 
digniora  tradantur :  Perge  tantum  ut  praeclare  coepisti  ea  siue  alimenta 
siue  pharmaca  subinde  capere,  quae  animo  tuo  et  huic  aetati  saluber- 
rima  esse  iudicabis. 

Quid  autem  ego  tristis  repetam  ac  dignitati  tuae  perscribam  de 
funesta  morte  Domini  Petri  Schneuli  dilecti  affinis  uestri  et  singularis 
Patroni  nostri  quem  ueluti  Patrem  Patriae,  ac  totius  Cleri  caput  tota 
coluit  Ditio  Friburgensis  ?  Is  diebus  quinque  uix  decubuerat  pestifera 
lue  correptus,  rebusque  non  solum  domesticis  sed  etiam  Conscientiae 
suae  probe  constitutis.  ad  ueram  aeternamque  uitam  euocante  Domino. 
euolavit  -. 

Verbis  ego  nullis  facile  consequar  quantopere  mors  illa  inexspectata 
commouerit  populum.  quamque  dirum  et  acerbum  uulnus  inflixerit 
oppido.  in  quo  penes  omnes  tanto  Viro  Summa  constabat  Autoritas. 
qui  annis  fere  triginta  tribus  de  Patria  et  ditione  Friburgensi  optime 
meruerat.  An  quisquam  digne  commemoret.  quantos  ille  labores  Clero 
populoque  iuuando  impenderit.  quam  in  omni  conuictu  fuerit  suauis  et 
acceptus,  quantam  praeterea  uerae  prudentiae  constantiaeque  laudem 
in  Senatu  et  Republica  sibi  compararit?  De  lucro  et  augendis  opibus 
nulla  illum  sollicitudo  tenebat.  gratis  tam  multa  scripsit,  confecit,  in- 
stituit.  absque  sumptu  Lausannensis  Episcopi :)  et  Canonicorum  Fri- 
burgensium.  Flagrabat  zelo  Catholicae  Religionis  uindicandae,  incredibili 
ualebat  iudicio  grauibus  in  rebus  rite  conficiendis.  ut  homines  etiairi 
prudentissimos  in  sui  admirationem  raperet.  nec  illi  quisquam  facilej 
contradiceret.  Vt  paucis  multa  complectar.  praeclare  perfunctus  est 
Episcopi  munere,  utiliter  pro  Concione  ciues  docuit  '  et  confirmauit  in 
Religione.  uigilantem  egit  Praepositum "'.  Sacerdotibus  et  Popularibus 
se  prudenter  accomodauit,  demum  ad  omnia  officiorum  genera  quibus^ 
cunque  praestanda  se  paratum  ac  promptum  ostendit. 

Nostri  quidem  Collegij  uel  Primus  ille  uel  Secundarius  Fundator 
ac  Princeps  extitit.  suamque  Nostris  paternam  beneuolentiam  bona  fids 
semper  conseruauit,  nullum  ut  illo  candidiorem  amicum  el  integriorenj 
propugnatorem  inueniremus.  Paulo  ante  mortem  cum  suum  kestamentunj 
domi  conderet,  diserte  mandauit  ut  Rectori  nostro  hac  hieme  pie  •!•■- 


1  Notas  in  evangelia  dierum  sacrorum  a  Canisio  conscriptas. 
Schnewly,   cum    pestilentia  laborantibus  opem  ferre  qoii  cessaret,    ipse  pesti- 
lentia  correptus,  28.  Luliii   L597  tnortuus  esi    Berthier,  Bonh.  xxi). 

;  Antimii  de  Gorrevod,    cuius   vicarium    generalem    per   tnultos  annos  ad  mor- 
tem  usque  egit. 

1   Miiinis  contionatoris   in  templo    primario  S.  Nicolai  fere  ab  a.  1566  usque  ao 
tnortem  administravil    Dellion   \\  .">-_'s     329). 

5  Ali  a.  L577  ad  a.  L587  praepositus  eraL  capituli  S.  Nicolai    Dellion  I.  c). 


Friburgo  Helvetiorum  2.  A.ugusti   L597.  |s| 

functo  adiungeretur  el  commune  cum  illo  sepulchrum  haberei  '.  tanta 
illi  et  tam  fida   Nbstrorum  fuit  memoria  a  quibus  ue  mortuus  quidem 

ante  resurrectionem  ultimam  uellel   separari.    It.-i  demum  uir  inc pa- 

rabilis  uelut  ex  hospitio  decessit,  quem  extinctum  uiri  tnagni  el  parui, 
fliuites  ac  pauperes  uouo  el  peracerbo  [luctu  sunl  prosecuti,  quando- 
quidem  cunctorum  animos  ille  iam  pridem  sibi  deuinxerat,  tol  ingenij, 
iudicij  uirtutumque  dotibus  cumulatus,  ut  illi  parem  aul  similem 
jdterum  reperire  nos  quidem  hoc  tempore  difficiUimum  existimemus. 
Etenim  quotumquemque  uouum  Schneulium  inuenias,  qui  egregium  agal 
jbopuli  Ecclesiasten,  morum  integritate  praecellat,  studiosis  exhibeal 
Ifoecenatem,  Diuini  cultus  in  templo  peragendi  curain  haheal  singu- 
larem,  in  rebus  agendis  litibusque  dirimendis  aequum  iudicem  gerat, 
Catholicae  fidei  propugnatorem  exhiheat  strenuum.  ac  demum  totius 
Eleri  Friburgensis,  (iui  late  patet  gubernator  ac  reformator  tot  annis 
lonstantissime  perseuerel  ?  Etsi  autem  uereor  mea  loquacitate  Lectorem 
pffendere,  tamen  concepto  dolori  tribuendum  est  aliquid,  ubi  Petrus 
Petriun  sibi  semper  amicissimum  iuste  deplorat,  nec  tam  illius,  quam 
graesentis  Reipublicae  nostrae  casum  iure  lugendum  depingit,  ac  secum 
animo  reputat  diligenter,  Christum  .lesum  viuorum  ac  mortuorum  prin- 
ijipem  ex  animo  precor,  ut  si  non  multos,  at  certe  paucos  Schneulios 
hoc  est .  nullis  molestos  suisque  ouibus  gratos  et  utiles  Antistites 
toiserandae  Heluetiae  largiatur,  utque  non  modo  tidis  amicis  ut  Ratzio2 
et  Quenzio :1  quos  amisimus,  uerum  etiam  exiniio  Vicario  nostro  4  pro 
sua  immensa  clementia  propitius  esse  dignetur.  Ipsi  laus  et  gloria 
sempiterna.  Vale  in  Christo,  Vir  amicissime,  atque  ita  nobiscum  uiue, 
ut  hinc  quoque  nos  breui  decessuros  ac  mundo  uere  morituros  esse 
saepius  in  animum  reuocemus. 

Datum  Friburgi  Heluetiorum  postridie  Calendarum  Augusti  1597. 

Diuinae  bonitati  ac  simul  Vrsinae  Sodalitati  ingentes  ago  gratias, 
quod  meum  nomen  in  Catalogum  tot  fratrum  ac  sororum  adscribere 
uolueritis,  meque  uestrae  pietatis  et  Charitatis,  quae  in  Sanctorum 
Communione  fundata  est  participem  efficere  pergatis,  in  Christo  Jesu 
D  o  m  i  n  o  n  o  s  t  r  o  5. 
Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

1  P.  Petrus  Michael  in  aede  S.  Nicolai  sepultus  erat  Annuae  Litterae  Societatis 
lesu  Anni  M.D.XCVL,  Neapoli   1605,   l!»-;. 

2  Ioannes  Raze  Agrieola  II  1!»7  a.  1580  in  reipublicae  senatum  tninorem  re- 
ceptus  erat  Berthier,  Bonh.  "21  s  .  In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis  a.  1">!»7 
narratur:  .Vir  primarius,  et  militari  gloria  in  primis  clarus,  ...  D.  Razius,  nostro 
nomini  addictissiraus,  nostrorumq^ue  commodorum  procurator  stiKliosissimus,  multis 
nominibus  de  collegio  hoc  optime  meritus;  vt  in  militaribus  artibus  praestans,  ita  in 
stmliii  pietatis  ardens,  digno  tantis  laudibus  fine  hoc  anno  vitam  conclusit"  Annuat 
Edtterae  Societatis  tesu.    Amii  M.DXCVII,  Neapoli   1607,   186). 

3  De  Petro  Kuntzli  sive  Quentzi,  medicinae  doctore,  a.  L596  in  ministerio  ho- 
mimim  pestilentia  laborantium   vita  functo,  \.  supra  p.  20  211. 

1  Sebastianum   Verronium  dicere  videtur;  cf.  Berthier,  Bonh.  i..\\i. 

5  Rom  »'>.  2.'!  etc;  v.  supra  |>.  2485.  — 

Braunsbergi  r,  I  ;nii>ii  Epistulae  ei  Acta.    VIII.  :;i 


482     2409.  Io.  Iac.  a  Staal  Can.    2410.  Can.  Sodali  alicui  S.  J.    2411.  Can.  Schretelio. 

2409.  IOAMES   IACOBUS   A    STAAL, .   patricius  et   senator  solo- 
doranus,  CANISIO. 

Solodoro  inter  m.  Augustum  et  Septembrem  1597. 

Vide  epistulam  26.  Octobris  1597  datam,  qua   Canisius  Staalio  respondit  (infra\ 

ep.   -2412). 

2410.  CANISIUS  SOIKI  I   AI.IC1JI  S.  J.  (P.  Gregorio  Rosephio?) 

Friburgo  Helvetiorum  circa  aestatem  vel  autumnum  a.  1597. 
Ex  Pythone  321-  322. 
Se  libenti  fidentique  animo  mori. 

Python,  de  Canisio  morte  appropinquante  scribens,  postquam  partC, 
culam  litterarum  ad  P.  Gregorium  Rosephium  a  Canisio  20.  Aprilis  1597 
datarum  (v.  supra  p.  474)  posuit,  haec  de  illo  addit:  „In  alia  epistolq 
laetitiam  explicat,  quam  ex  imminente  morte  percipiat:  Post  longae, 
inquit,  navigationis  taedia,  metuendos  praetervecti  scopulos,  procellosis 
jactati  tempestatibus.  nunc  demum  e  propinquo  portum  spectamus.  In 
JEsu,  salute  nostra,  cogitatione  defigamur.  In  hoc  nomine  fiduciam 
habentes,  ad  coelestem  Patriam  anhelemus.  ut  terrenis  a  rebus  ali- 
quando  expediti,  primis  nostris  Patribus  in  coelo  jungamur,  et  cum 
ipsis  sempiterna  felicitate  fruamur. 

2411.  CANISIUS   P.  GEORttlO  SCHRETELIO  S.  J..   rectori  col-j 

legii  augustani.  Friburgo  Helvetiorum  30.  Septembris   1597. 

Ex  apograpbo,  quod  insertum  est  Canisii  Vitae  manu  scriptae,  quam  P.  Mut- 
haeus  Raderus  S.  J.  a.  1611  Augustae  Vindelicorum  perfecit;  ubi  etiam  affirmatur, 
epistulam  datam  esse  ad  rectorem  collegii  augustani.  Exstat  haec  Romae  in  biblio-j 
heca  uatiouali,  MS  Gesuit.  1355  p.  57.  ■Brevem  epistulae  mentionem  fecit  idem  Ra- 
derus  in  Vita  Canisii  primum  typis  exscripta  Monachii  a.  11)14.  p.  198.  Particulam 
gallice  reddidit   Genoud  16G. 

Epistulae  multae.  Canisius,  aquae  intercutis  morbo  labwans,  Deo  commendandusi 
Sodorum  amicorumque  augustanorum  grata  apud  eum  memoria.  Procurator.  Scripta 
Velseri. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Reuerende  Pater.  Multi  ad  me  scrip«j 
serunt,  P.  Hoffaeus,  P.  Kichardus1,  P.  uterque  Gregorius2.  D.  Marcua 
Welserus3,  P.  Iulius4,  alijque  plures,  apud  quos  excusari  per  uos  cupid 
silentium  meum.  Benedictus  pater  miserationum5,  qui  nouo 
grauique  languore  his  mensibus  uisitat  senem  suum,  ut  uere  discanj 
precari.  Bonuiu  milii  quia  humiliasti  me6.  A.ccessi1  molesta 
[dropisia,  nec  siuit  me  aris  assistere,  domum  aut  cubiculum  egredi,  ei 
alijs  inseruire:  adeo  male  frugi  iumentum  esse  pergo  •in  domo  DEl 
splendida7,  quam  tot  tantique  Fratres  diligenter  exornant.  Libentei 
Legi  hoc  anno  A.ugustae  gesta  in  annalibus8,  el  singulares  fonti  bonoruin 
DKO  cgi  gratias,  qui  uestris  laboribus  uineam  hanc  magis  ac  magis 
excolit,  ut  in  uasto  mari  uon  frustra  piscari  uideamini.  Eoque  magia 
doleo,  me  ab  imitandis  pietatis  uestrae  uestigijs  abesse  procul,  ac  uelul 


Ealler.  -'  Elosephius  el  Valentia.  ::  Vide  supra  p.  376. 

Priscjanensis.  5  2  Cor  1.  •'!.  "  Ps  L18,  71. 

Cf.   Ps  7i'.  23.  B  ln   .Litteris  annuis". 


2412.  Canisius  loanni  facobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  26.  Octobris  1597.      LR3 

inutilc  praestare  mancipium  in  hac  aetate  prouecta,  quae  Porsitan  breui 
nic  traducel  ad  tremendum  Christi  tribunal  aulli  prorsus  effugiendum. 
\'iult'  satis  colligi  potest,  quantopere  sacrificijs  el  precibus  uestris, 
fcotiusque  Marianae  Congregationis  egeam,  ut  extremam  scenam  meam 
absoluam  feliciter,  Christumque  [udicem  mihi  propitium  habeam,  quando- 
eunque  seruum  suum  cx  hac  tuta  euocarit.  Amaui  <4  amabo  A.ugustanos 
niultis  magnisque  I>K1  beneficijs  Lllustratos,  ei  si  quid  operae  m  illos 
eontuli,  ex  animo  feci,  Licei  cum  alijs  collegis  qui  milii  successerunt, 
minime  conferendus.  Superest  ut  primi  Fratris  atque  concionatoris, 
jniamuis  Lndigni,  uon  obKuiscamini,  utque  non  modo  uiuum,  sed  mori- 
(bundum  etiam  diuinae  gratiae  commendetis,  quamdiu  uestra  florebit 
uiuca.  Sanctorum  patrocinijs  non  uulgariter  cohonestata.  Dici  uelim 
salutem  amanter  domesticis  omnibus  siue  cognitis,  siue  ignotis.  Restituat 
bobis  DEVS  incolumem  procuratorem,  confectis  rebus  in  Italia,  quae 
sunt  ProuLnciae  nostrae,  ac  Societatis  totius  propriae1.  Reuerenter 
itidcin  cx  me  salutatos  uelim  amicos  et  patronos  ueteres,  in  quibus 
primas  tenere  nostis  Magn.  Dominos  Fuggeros  et  Welseros,  quibus 
lnistri  multis  sane  modis  adstricti  sunt.  Verum  de  scriptis  Domini 
Ifarci  Welseri  piae  mem.  reuidendis  minus  laborandum  censeo,  quamdiu 
senilis  aegritudo  me  tantum  non  opprimit,  et  a  studijs  alienum  reddit. 
Bene  in  Christo  ualete  Chariss:  Patres,  ac  Fratres,  neque  pro  me  solum, 
sed  etiam  pro  Heluetijs  nostris,  quos  pestifera  lues  multis  in  locis  in- 
festat.  DEI  bonitatem  inuocare  pergite  •  Friburgi  Heluetiorum  pridie 
Kal:  Octob.   1597.    Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

Qttod  Canisius  Schretelio  scripsit  de  pestilentia  Helvetios  urente,  id  per  alios 
Socios  Claudio  Aquamvae  praeposito  generali  lmntiatum  est.  Qui  Roma  1.  Novem- 
bris  1597  P.  Ottoni  Eisenreich  praeposito  generali  *scripsit:  BDoluimus  ob  Lucer- 
nensium  dispersionem.  ac  Friburgensium  quoque  causa,  sed  potissimum  boni  P.  Ca- 
nisii.  cui  dubium  non  est,  quin  in  illa  communi  Ciuitatis  lue,  grauiora  futura  sint, 
(|uam  priuati  moibi,  quo  tenetur  incommoda1'  ex  apogr.  a  P.  Iacobo  Sirmondo  scripto. 
C.  Sup.  2  f.  153«  . 

2112.        CANISITJS   IOAXXI  IAfOBO  A  STAAI, ,   patricio   et  senatori 

solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  26.  Octobris  1597. 

Kx  apograpbo  (A)  saeculo  XVII.  scripto,  quod  librarius  inscripsit:  „Ad  Nobilcui 
it  Rlagnificum  Dominum  Joan:  Jacobum  a  staal  Solodorensem11.  Cod.  monac.  „Lat. 
1606"  f.  183a  lM:i.  Praeterea  Friburgi  Helvetiorum  in  archivo  episcopali  '„Acta 
Beatificat.  et  Canonisat.  V.  P.  Canisii")  exstat  huius  epistulae  exemplum  B),  quod 
|8.  Decembris  1740  a  „Iacobo  Vonderueit"  notario  friburgensi  scriptum  et  cum  „suo 
originali"  collatum  atque  29.  Decembris  1740  reipublicae  friburgensis  sigillo  munitum 
est.  Epistulae  particulas  posuerunt  iatine  Python  140.  germanice  Riess  523,  gallice 
Genoud  16B. 

Staalii  litterae  doctae.  Canisii  morbus.  Principum  dissensio.  Clementis  \' 1 1 1 . 
exempla  virtutis.  Fratemitas  S.  Ursulae  pacis  studiosa.  Reliquiae  S.  Ursi  Fribur- 
gensibus  dandae.     labelli. 


1  4).  12.  Iulii  Monachii  in  congregatione  provinciali  Sociorum  Germaniae  supe- 
rioris  electus  erat  procurator  i'.  Gregorius  Rosephius  *Acta  Congregationum,  Cod, 
j;.  io-  p.  90). 

31 


484     2412.  Canisius  Ioanni  Iacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  26.  Octobris  1597. 

Pax  Christi  nobis  aeterna 
Humanissime  Domine 
Demirabitur  fortasse  sapientia  tua,  me  post  acceptas  doctissimas 
et  copiosissimas  literas,  acleo  in  respondendo  lentum.  segnem,  et  quo- 
dam  modo  iugratum  incuriumque  uideri.  Dabit  autem  ut  spero  ueniam 
seni  decumbenti,  iamque  duobus  mensibus  cum  permolesto  bydrope  ita 
conmctanti,  ut  non  e  cubiculo  egredi,  non  sacris  operari,  non  usui  et 
commodo  cuiquam  esse  possim.  Agnosco  interim  singulares  immortalis 
Dei  gratias,  qui  boc  inutile  domus  suae  sacrae  iumentum1  benigne 
respicit,  paterne  uisitat,  ac  fortassis  [ad  postremam  quoque  scenam 
peragendam  instruit.  Etenim  obliuisci  non  debeo  sententiae,  Beatus 
q u i  manducabit  p a n e m  i n  r e g n o  D e i '-.  et  illius,  Beati  qui 
in  Domino  moriuntur3.  Quanqiianr1  id  mihi  non  leuem  consola- 
tionem  praebet,  permultos  hoc  tempore  reperiri,  qui  meae  tum  indigni- 
tatis,  tum  ignauiae  uicem  suppleant  suumque  officium  faciant,  in  agro 
Domini  excolendo.  Caeterum  in  literis  tuis  obseruo,  quae  mihi  et  aliis 
iustum  moerorem  adferunt,  cum  secum  expendunt,  quae  scribis,  de 
flagranti  Nostrorum  Principum  dissensione b,  deque  miseranda  distractione 
Grallorum4.  Sed  hic  quoque  locum  habet  illa  sententia.  Merito  haec 
patimur  (dira  nempe  uirga  percussi)  quia  peccauimus5,  iustitia 
eleuat  gentem,  miseros  autem  facit  populos  peccatum6. 
Vtinam  uel  paucos  hac  reperiamus  aetate,  qui  asperum  Diuinae  Visi- 
tationis  tempus  agnoscant7,  et  Sanctissimum  Dominum  N. 8 
aemulentur ,  eiusque  similes  qui  Diuino  terrore  commoti .  perpetuis 
expallescant  ieiunijs  ac  precationibus  Christianae  poenitentiae  operibus 
immorantes9.  Illud  mihi  gratissimum  fuit  intelligere,  quod  Vrsinae 
Sodalitatis  Fratres  mihi  praeclare  commendas,  utpote  qui  Sancte  con- 
spirent  in  Sanctae  concordiae  negotio  inter  hos  Principes  tandem  ali- 
quando  prospere  conficiendo.  Deinde  mihi  perplacuit  quod  efficacis 
Patrocinij  tui  fructum  ut  saepe  alias,  ita  nunc  etiam  nobis  reipsa 
declares  praestanti  ac  Venerando  munere  nobis  oblato.  ut  e  Sacris 
Reliquijs  uestris  partem  aliquam 10  consequi  mereamur.  Profecto  intelliget 

a)  lt.  perperam:  Quanque.  b)  dissentione  H. 

1  Cf.  Ps  72,  23.  -  Lc  14.   L5.  Ipc  14.  13. 

1  Cf.  supra  p.  L-531.  Aiiiliianiiin  Amiens  Hispani  ceperant.  Ln  Britannia  minore 
Bretagne  Philippus  Emmanuel  dux  Lotharingus  Mercoeur  regnum  silii  condere 
conabatur. 

:'  lin  42,  21.  "  Prv  14.  34.  '  Lc  19,  44.  B  Clementem  VIII. 

9  Clemens  VIII.  „quartam  quamque  feriam  celebrabai  ieiunio,  Sabatbis  panem 
tantum,  ei  aquam,  et  vini  modicum  deinde,  ad  victum  adhibebat;  cilicino  amiculo 
subuculo  senilia  tnembra  torquebat;  paleis,  pro  lana,  aut  pluma,  in  lecto,  \ii  voluitj 
inidis  pedibus  interdum,  sacra  supplicatione,  oonnulla  \'rl>is  loca  lustrauit,  et  tunc 
praecipue,  cum  de  Henrico  Gallorum  Rege  Ecclesiae  gremio  restituendo  ageretur. . . . 
In  cubiculo  eleemosynas  Christi  Vicario  dignas  distribuebai " :  Andreas  Victordlus  in 
opere  „Vitae  ei  res  gestae  Pontificum  Romanorum  <■(  S.  1>.  E.  Cardinalium",  ed.  ab 
Alph.  Ciaconio  e\    Aug.  Oldoino,  tom.  1\'.  Romae   li>77.  262. 

"'  Reliquias  significai  S.  tJrsi  martyris  ei  Sociorum  eius;  v.  infra  p.  487. 


2413,  Canisius  !'.  Antonio  Velsero  S.  J.   Friburgo  Helvetiorum  a.  1597.     4Hf) 

Clerus.  Senatus  PQ.al  Friburgensis  hoc  minime  uulgare  el  fcemporariumb 
pietatis  beneuolentiaeque  erga  nos  uestrae  fcestimonium  hic  elucere,  ac 
iure  gaudebunt,  tam  insignes  opes,  quae  Rempublicam  uestram  to1 
sacculis  exornabant,  iu  uostraiu  Aediculam  aliqua  ex  parte  hmnigrasse. 
Cogitamus  interim  quamprimum  fieri  poterit,  imum  aut  alterum  e 
Nostris  Sacerdotibus  istlmc  destinare,  qui  pretiosum  hoc  pondus  reli- 
giose  susceptum,  duceChristo  huc  transferat,  si  fcuae  sapientiae  iudicium 
accesserit.  Cathechismum  figuris  nouisc  illustratum,  cuius  uicutiouciu 
fecisti  non  grauatim  si  reperiri  posset  istuc  mitteremus -',  sed  illius 
loco  submittam  precatorium  libellum,  si  non  adultis  at  saltem  pueris 
non  iuutilciu  :!,  Curistum  Dominum  humanitati  tuae  Sanctaeque  Sodali- 
tati  uestrae  et  per  eandem  aegro  lnihi  Seni  propitium  esse  desidero 
uehementer. 

Friburgi  XXVI  Octobris  XCVII. 

Senex  Valetudinarius  tibi'1  semper 
addictus  Petrus  Canisius. 

Nobili,  ac  Sapientiae,  litterarumque  laude  claro,  Dn.  Jo.  Jac. 
Vom  Staal,  Domino  et  amico.    Soloturn e. 

Epistula  haec  proposita  et  examinata  est  in  processu  apostolico  a.  1740 — 1743 
de  Canisii  virtutibus  et  miraculis  in  specie  instituto  (Cod. :  „S.  R.  C.  Petri  Canisii. 
Copia  Processus  Apost.  Rom.  Rem.  et  Comp.  super  sanctitate  etc.  in  specie''  P.  I 
f.  17''     19a. 

2413.         CANISIUS    P.  AXTOXIO   YELSERO  S.  J.,   philosophiae   pro- 
fessori  in  universitate  ingolstadiensi. 

Friburgo  Helvetiorum  a.  151*7    autunino.  ut  videtur). 

Ex  processus  apographo  eodem  fere  tempore  scripto  et  notarii  puhlici  sigillo 
confirmato.    Can.  63  f.  35\ 

///  actione  sive  „processuu  Canisii  in  album  Beatorum  referendi 
gratia  Dilingae  1.  Septembris  1626  ul>  Henrico  a  Knoringen  rphcopo 
augustano  instituto  P.  Antonius  Velserus  sive  Welser  S.J.  (de  quo  }>lun< 
dicentur  infra,  mon.  1519)  testatus  esf  dc  „acceptis  ab  eodem  [CanisioJ 
postremo  anno  uitae  suae  pijssimis  literis,  quibus  se,  ultimum  diem  uitae 
suae  praestolantem,  precibus  ef  sacrificijs  Jesuitarum  Jngolstadiensium 
pie  commendabat,  et  auxilium  spirituale  j>cr  eum  petebat.u 

Velserus  tunc  erat  professor  philosophiae  in  universitate  ingolstadiensi  et  praeses 
maioris  congregationis  B.  Mariae  Virginis  *  Catalogi  ingolstadienses  a.  159G  et  1597. 
G.  Sup.  44  f.  111-  1-21 '  . 

a)  B.  haud  rrct<- .-  pro  Q.  b)  temporalium  B.  c)nostris  B.  <1)  tibique  B.  <•)  //<<•<  in- 
8criptio  deest  in  A  ;  in  B.  epistulae  praeposita  est. 


1   1.  e.  Populusque. 

-  ^lnstitutiones  Cliristianas"  Canisii  Antverpiae  a.  15s'.f  aeneis  formis  exitressas 
dicere  videtur;  v.  infra,  moiium.  1472. 

:!  .Misitne  suum  ^Catholisch  HaiulUichlein"  Frilmrgi  Helvetiorum  a.  1594  editum 
(v.  infra.  monum.  1541  .  an  suuin  BBettbuch"  Dilingae  a.  L595  Lterum  editum  v.  infra. 
monum.  1553)? 


486     3414.  Can.  Aquavivae.  Oct./Nov.  1597.    2415.  Can.  Eisenreich.  Oct.  Nov.  1597. 

3414.  CAMSIUS  CLAIDIO  AQIAYIYAE  praeposito  generali  Societatis 
Iesu.  Friburgo  Helvetiorum  m.  Octobri  vel  Novembri  a.  1597. 

Ex  monumentorum  frisingensium  apographo  saeculo  XVII.  scripto,  quod  est  in 
Can.  63  f.  I9b,  et  ex  relatione,  quae  est  in  Cod.  .Vitae  123".  et  ex  „Analectis  Bol- 
landianis"  XVI,  Bruxelles  1897,  82.  Testimonium  frisingense  typis  exscriptum  est 
in  „Positione"  a.  L833,  Summ.  p.  269. 

De  tnorte  sua  proxima. 

Tn  monumentis  actionis,  quae  Frisingae  iussu  Viti  Adami  de  Gebeck 
episcopi  13.  Tanii  1626  Canisii  in  album  Beatorum  referendi  gratia 
instituta  est,  refertur,  Sebastianum  Strang,  Societatis  fratrem  laicum} 
<jiii  Canisio  ultimis  novem  mensibus  vitae  eius  famulatus  erat,  haec, 
praeter  alia,  de  eo  testatum  esse:  „Octauum  circiter  diem  ante  obitum, 
cum  nec  dum  tam  periculose  aegrotare  alijs  uideretur,  petijt  ad  se 
uocari  praefectum  sanitatis  '  eique  aduenienti  dixit,  resolutionem  corporis 
sui  prope  adesse,  curaret  itaque  ne  ingruente  hecessitate  Sanctissimo 
Sacramento"  et  inter  Socios  consueta  administratione  destituatur.  Antea 
etiam  Generali  et  Prouinciali  propinquam  mortem  suas*  per  litteras 
patefecit  et  benedictionem  ab  ijsdem  expetijt." 

Iit  enarratione  quadam  „virtutuml>  Canisii  ex  eiusdem  Sebastiani 
Strang  relationibus  confecta  et  in  „Analectis  Bollandianis"  vulgata  <<f- 
firmatur  de  Canisio:  „De  morte  instante  saepius  loquebatur,  et  libenter 
per  litteras  uno  aut  altero  mense  ante  obitum  petiit  benedictionem  <<  V. 
nostro  Generali  et  a  P.  Provinciali." 2  In  relatione  denique  ../><■  rit<i 
et  morte  P.  Petri  Canisij",  swpra  (p.  469)  commemorata,  li<i<<-  sunt: 
„Ad  notos  scriptitabat,  his  ualedicebat,  quod  et  fecit  P.  N.  Generali  et 
R.  P.  Prouinciali,  <i  <[i<il>i<s  cum  flagitatam  recepisset  benedictionem  multo 
quam  ante  confirmatior  mortem  sibi  tandetn  in  uotis  esse  dixit.a 

2415.  CANISIUS  P.  OTTOXI  EISEINREICH  S.  .1..  praeposito  pro 
vinciali  Germaniae  superioris. 

Friburgo  Helvetiorum  m.  Octobri  vel  Novembri   1597. 

\'i<lc  episttdam  superiorem  (2414). 

Otto  Eysenreich  sive  Eisenreich  1550  1609  monacensis,  cum  annos  aliquol 
Romae  in  collegio  germanico  Litteris  operam  dedisset,  Etomae  quoque  Societatis  t i t. •  - 
cinium  peregit.  tngolstadii  convictui  albertino  praefuit;  collegia  monacense  L582 
ad  L589  et  augustanum  L590  l.">!*4  .  totam  denique  Germaniae  superioris  provin- 
ciam  rexii    1594     L600). 

2416.  CANISIUS  lOiWI  IACOBO  A  STA.il..  patricio  e\  senatori 
solodorano.  Friburgo  Helvetiorum  m.  Novembri   ir>;i7. 

Kx  apographo  circa  medium  saeculum   XIX.    ex  archetypo?    scripto.    Can.  56 

ar.  :»  f.  9«     K)'. 

I>,  Solodoranorum,  imprimis  Staalii,  muniftcentia.  Sacras  reliquias  ab  iis  </<>- 
natas  Tfriburgi  diligenter  honoratum  iri.     Se  mortem  meditari. 

a)  Sanctissimoruin  Sacramontorum  aalntari  Po»         b)  suara  Poh 

1  Is  crat  I'.  Othmarus  SchOnauer  '('<■/< ilogi  friburgenses  a.  1596  et  1597. 
G.  Sup.  11  f.  L16b  124*  . 

Claudio  A.quaviva  ei  Ottone  Eisenreich. 


2416.  Canisius  Loanni   [acobo  a  Staal.    Friburgo  Efelvet.  m.  Nbvembri   1597.     4s7 

r.ix  Christi  nobis  aeterna.    Nobilis  ac 
Magnifice  Domine  Patrone. 

Non  me  sane  | >< x Miit « -t  laboris  quem  in  praeclari  Martyris  Qrsi 
jbjstoria  utcunque  describenda  consumpsi,  te  tali  praesertim  hujus  operis 

autore  me  ad  scribendum  impellente  ac  per vente.    Siquidem  ea  com- 

pientatio  fructum  nonvulgarem  peperil  missis  huc  duobus  eximiis  Patrum 
yoluminibus  '  iisque  nitide  colligatis,  etquibus  docta  non  desunl  carmina, 
quac  perpetuam  tantae  donationis  memoriam  nobis  refricareni  -.  Atccessii 
ei  illa  sive  humanitas  sive  hospitalitas,  quae  communi  vestro  consensu 
m« '  aliis  fratribus  Divi  (Jrsi  Societati  |  ?  | '  coiitcdcratis  lihentor  adseripsit. 
ot  sancti  veterisque  instituti  participem  fecit.  Denique  cum  nuper  nostri 
bollegae  duo,  licei  ignoti  vestris  in  aedibus  comiter  tractarentur,  siunma 
jtnunificentia  eos  pretioso  vereque  sancto  munere  cumulatos  dimisistis3. 
Engratus  igitur  essem  profecto,  si  Deum  boni  omnis  fontem  in  his 
aliisquc  beneficiis  receptis  non  agnoscerem  ac  praedicarem,  qui  tot 
modis  di~  indigno  Belga  mereri,  eumque  vobis  amicum  gratis  conciliare 
voluistis.  ciim  nihil  illi  tale  deberetur.  Vere  igitur  cum  sapiente  dixerim: 
Aniicus  fidelis  protectio  fortis:  qui  autem  invenit  illum 
invcnit  thesaurum.  amico  fideli  nulla  est  comparatio, 
medicamentum  est  vitae  et  immortalitatis4. 

Nostrum  erit  interim  sedulo  curare,  si  Deus  immortalis  annuat, 
ut  non  modo  vestrae  nobili  familiae  per  nos  constet  celebris  memoria, 
vciiim  etiam  ut  apud  Friburgenses  Divini  honoris  atque  cultus  fiat 
accessio,  ita  ut  accepti  hujus  doni  praestantia  multis  ad  bene  beateque 
yivendum  magis  ac  magis  praebeat  emolumentum.  Postremo  dabimus 
operam,  ut  saera  haec  ossa  non  solum  Friburgi  ornentur  ac  publice 
honorentur.  verum  etiam  ut  insignis  haec  Respublica  per  tales  Patronos 
commendata  atque  munita.  in  rebus  adversis  magis  magisque  domi  ac 
foris  corroboretur. 

Quod  ad  meam  senilem  aegritudinem  attinet,  parum  omnino  refert, 
eam  aut  diu  protrahi.  aut  cito  quidem  exstingui :  habet  enim  Dominus 
novos  saepeque  meliores  stipites,  quos  veteribus  excisis  cum  fructu 
substituat:  tum  ad  pie  moriendum  pios  omnes  adspirare  convenit,  ut 
mundo  mortui  cum  Christo  ipso  capite  integre  conjungantur.  Bene 
valeat  Magnificentia   tua  ac  totum  hoc  nostrum  Collegium  de  meliore 

a    Corrigendumm    Societate  ? 


1  Sic;  sed  Canisius  scribere  voluisse  videtur :  Bduorum  eximiorum  Patrum  volu- 
jninibus" ;  missa  enim  sunt  9  volumina  operum  S.  Hieronymi  et  4  volumina  operum 
S.  AmbrOsii;  v.  supra  p.  447.  -  Haec  v.  supra  p.  447      1 18. 

■■  In  *  Littn-is  annnis  collegii  friburgensis,  Friburgo  2.  Decembris  1597  datis, 
de  republica  solodorana  haec,  praeter  alia,  narrantur:  Donatus  nnliis  est  Bthesaurus 
Reliquiarum  S.  Vrsi  Martyris  aliorumque  ex  Sacra  Legione  Thebaeorum,  quas  dictae 
Reipub.  vterque  Magistratus  non  ita  pridem,  ut  singulare  ac  perpetuum  sui  in  dos 
amoris  ac  beneuolentiae  monumentum  transmisit"  ex  archetypo,  quod  esi  in  Cod. 
jjGerm.  Sup.  Hist.  1592"  .    Plura  de  hac  r<-  sub  ipsas  has  litteras  dicehtur. 

4  Eccli  (5.  14     L6. 


488     2416.  Canisius  Toanni  Iacobo  a  Staal.    Friburgo  Helvet.  m.  Novembri  1597. 

nota  sibi  commendatum  habeat,  et  imbecillem  oculorum  aciem  tum 
sibi  tum  aliis  magis  ac  magis,  quaeso,  conseruet.  Friburgi  Helvetiorum 
Novembri*  1597. 

Servus  in  Christo 

Petrus  Canisius. 

Xobili  ac  Spectabili  viro  Domino  Ioanni  Iacobo  a  Staal  Senatori 
Solodorensi  amico  colendissimo. 

Quod  Canisius  in  his  litteris  promisit :  Curatum  iri.  ut  sacrae  reliquiae  solo- 
doranae  Friburgensibus  donatae  Friburgi  bonorarentur  ac  colerentur:  id  etfectum  est. 
Primo  enim  Socii  friburgenses  curarunt,  ut  de  veritate  reliquiarum  ac  donationis 
earum  publice  constaret.     En  testimonia : 

1.  „Nos  Praepositus  et  Capitulum  Ecclesiae  collegiatae  S.  Ursi  martyris  apud 
Salodorum,  a  Reverendo,  piae  memoriae  Patre  Domino  Petro  Canisio,  Societatis  Iesu 
Theologo,  morante  Friburgi  Nuitbonum,  Singulari  Relligione  ac  Devotione  permoto, 
rogati  quatenus  illi  ex  Ecclesiae  nostrae  Thesauro.  videlicet  ex  Reliquiis  Sanctorum 
Patronorum  nostrorum  nonnibil  impertiri  velimus.  Perpendentes  igitur,  cum  singularem, 
quem  dictus  D.  in  Sanctos  Dei  semper  babuit,  affectum.  tum  copiam  laborum.  quos 
idem  in  colligendis  deque[V]  praedictorum  nostrorum  Thebaeorum  historiis  eonscribendis 
pertulit.  Praesentes  reliquias  sacras  attamen  cum  licentia  Senatus  consulti  saepe  dicto 
D.  promptissimo  elargiti  sumus  animo.  Quarum  maiorem  partem  ex  S.  Ursi,  reliquas 
vero  ex  Sociorum  suorum  veris  ossibus  desumptas,  praesentibus  testamur.  In  cuius  rei 
evidens  testimonium,  praesentes  sigillo  nostro  solito  subsignatas,  Reverendis  Patribus 
Iesuitis  ibidem  morantibus  communicare  non  recusamus.  Actum  Salodori  feria  tertia 
Paschae1.  Anno  reparatae  Salutis  millesimo  quingentesimo  nonagesimo  octavo"  (ex 
apographo,  quod  a.  1910  Friburgi  Helvetiorum  R.  D.  Dr.  Fridericus  Speiser,  theologiae 
in  universitate  illa  professor,  exscripsit  ex  archetypo  sigillo  reipublicae  munito,  quod 
est  ibidem  in  archivo  curiae  episcopalis  . 

2.  „Nos  CONSVLES  ac  Senatus  Catholicae  Salodorensium  Ciuitatis  apud  Heluetios, 
Vniuersis  ac  singulis  praesentes  literas  inspecturis.  Salutem  a  Deo  <  > j 1 1 :  Max:  prae- 
camur.  simulque  notum  esse  cupimus. 

Quia  interdum  usu  uenit  ut  falsa  pro  ueris  et  adultera  pro  genuinis  uenditentur, 
talis  error  non  solum  in  mercibus  accidit,  sed  etiam  circa  res  sacras  aliquando  de- 
praebenditur,  idcirco  prudenter  admodum  et  merito  postulatum  fuit.  a  Reuerendis 
uenerabilibus  ac  doctissimis  D.  D.  Rectore -  ac  Patribus  Venerandae  Societatis  Jesu, 
Friburgi  Nuithonum  commorantibus,  ut  Sanctarum  relliquiarum,  quas  in  gratiam  ei 
honorem  piae  memoriae  Reuerendi  Patris  Canisij  paulo  ante  ipsius  hoc  ex  mundo 
transitum,  ob  conscriptam  ab  eodem  in  decrepita  sua  senecta  Patroni  nostri  Sancti 
Vrsi,  reliquorumque  S.S.  Thebaeorum  Martyrum  sacram  historiam  debitae  gratitudinis 
ergo,  Friburgum  misimus,  certitudinem  ac  testimonium  quod  posteris  relinquere  et 
ei  buic  rei  fidem  indubiam  facere  possent  dare  sibi  dignaremur.  Quam  ob  rena 
haruin  tenore  fatemur,  quod  uostro  consensu  ei  authoritate,  praedictae  Diui  Vrsi  ei 
Sociornm  eius  relliquiae,  ex  Thesauro  sacro  Ecclesiae  Collegiatae  S.  Vrsi  huius 
nostrae  Ciuitatis  ipsis  Patrum  fesuitarum  legatis,  quos  hanc  solum  <  •  1  >  causam  huc 
miserant,  inspicientibus,  desumptae,  et,  proui  praefati  Collegij  diploma  expressius 
testatur.  saepedictae  Societati  in  usum  noui  sui  Sacelli  impartitae  fueruni  •  ei  quod 
pro  talibus,  quales  toi  seculis  deuota  ac  relligiosa  antiquitas,  apud  uos  semper  coluit 
ei  etiamnum  certis  persuasa  monumentis  ac  miraculis  ciuitas  nostra  honorai  ei  in 
pretio  habet,  ipsis  alacri  promptoque  animo  communicauimus,  .In  cuius  rei  euidens 
testiinoniiini    praesentes   imjiresso   Vrbis   nostrae  Sigillo   muniri   fecimus.     Actiini    feria 

:i  i  Noverabris  apogr 


1  24.  Maitii.  -   P.  M;ntino   Lici( 


•Jll  i.  Eo.  [ac.  a  Staal  Can.  2418.  Can.  Theod.  Canisio.  2419.  Can.  to.  Lac.  a  Staal.      L-89 

quinta  Paschatorum l.     Anno   salutis   L598"     ex    apographo  eiusdem    teroporis,    quod 
esl  Soloduri  in  bihliotheca  urbis,  Cod.  nEpistolae  I.  [.  a  Stal  •  ;il>    \°  1598  usque  ad 

1614"  p.  25  26.      .pographo  ipse  Staal  haec  Lnscripsit:    nTestin ium   de  ELelliquijs 

.s.  \'rsi  Societati  lcsu  apud  Friburg.  communicatis"). 

Deinde  etiam  curatum  est,  ut  sacrae  illae  reliquiae  decenter  ornarentur.  Ln 
* Litteris  annuis  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris  ad  a.  1600  pertinentibus  haec 
de  collegio  friburgensi  ac  de  Guilielmo  V.  Bavariae  duce  narrantur:  nSerenissimus 
Guilielmus  Dux  Bauariae  Lipsanothecam  misit  ex  eheno  clauiculis  argenteis  multi- 
fariam  distincto:  eius  fastigio  insidei  argentea  l>.  Vrsi  imago,  ad  excitandam  reli- 
quiarum  memoriam,  quae  chrystallino  orbiculo  custodiuntur.  Audiuerai  scilicel 
K.  P.  Petrum  Canisium  eo  quo  (lelunctus  cst  niimi  ;i  Solodorensi  ciuitate  his  S.  mar 
tyris  reliquijs  honoratum,  sed  pro  dignitate  nmi  satis  cxornatis.  Senatus  Priburgensis 
jper  litteras  illi  gratias  egif  c\  archetypo,  quod  esi  in  Cod.  nGerman.  Sup.  Eist. 
L600  1630"  . 

In  *  Catalogo  reliquiarum  templi  Societatis  friburgensis ,  de  quo  dictum  est 
supra  j).  471.  comparei  :  _S.  Ursi  Martyris  os  simile  alteri  [i.  e.  S.  Polycarpi,  v.  supra 
p.  171 1  ab  eodem  Principe  [Guilielmo  V.]  donatum  eodem  ornatu.  Os  vero  ipsum 
a  Collegiato  Capitulo  Solodorano  datum  est  ubi  reliqua  martyris  ossa  sunt.  De  liac 
donatione  hahemus  authentica  instrumenta  tum  vener.  Capituli  Solodor.  tum  lllustris- 
simi  Senatus  eiusdem  urbis"    ex  apographo,  de  quo  supra  p.  488  . 

Eteliquiarium  illud  S.  Ursi,  similiter  atque  reliquiarium  S.  Polycarpi  (v.  supra 
p.  471  .  a.  1919  Friburgi  in  templo  S.  Michaelis  repertum  non  est.  In  sex  illis  reli- 
quiariis,  quibus  altare  maius  ibi  ornatum  est,  maius  illud,  quod  in  latere  Epistolae 
cernitur,  praeter  multas  alias  reliquias  longum  quoddam  os  S.  Ursi  continet. 

2417.  IOAIOTCS  IACOBUS  A  STAAT. ,  patricius  et  senator  solo- 
doranus,  CANISIO.  Soloduro  m.  Novembri   L597. 

Vide  litteras  14.  Decembris  1597  datas,  per  quas  Canisius  Staalio  respondit 
(infra,  ep.  2419). 

2418.  CANISIUS  P.  TIIKODORKO  CANTSIO  8.  J.,  fratri  ex  patre. 

Friburgo  Helvetiorum  circa  initium  m.  Decembris  1597. 
Ex  Radero  198. 

P.  Matthaeus  Raderus  in  vita  Canisii  Monachii  a.  1614  edita, 
hostquam  epistulam  Friburgo  20.  Aprilis  1597  ad  P.  Rosephium  datam, 
iit  qua  Canisius  se  senectutis  incommodis  qffligi  scribit,  posuit  et  Cani- 
sium  „in  eandem  fere  sententiqm"  30.  Septembris  1597  ad  P.  Schretelium 
Utteras  dedisse  notavit,  haec  addit:  „Idem  queritur  in  Epistola  a<I 
Theodoricum  Canisium  non  toto  mense  ante  mortem  data.u  Mortuus 
autem  est  21.   Decembris  1597. 

Theodoricus  aestate  vel  autumno  a.  1597  Lngolstadio  redierat  Lucernam  ;  ulii 
a.  1597  erat  „Praeses  Casuum  Domj,  Confessar.  ordinarius  Collegij,  Praefectus  rerum 
Spiritualium"    *  Catalogus  Lucernensis  a.  1597.    G.  Sup.  44  f.  124a). 

2410.  CANISIUS  IOAIVjNI  IACOBO  A  STAAI.,  patricio  el  senatori 
solodorano.  Friburgo  Helvetiorum   14.  Decembris   1">!'7. 

Ex  apographo  saeculo  XVH.  scripto,  quod  librarius  inscripsit:  nAd  Nohilem  ei 
Magnificum  D:  Joan:  Jacobum  a  Staal  Solodorensem. "  Cod.  monac.  nLat.  1606" 
f.  184.    Epistulae  partem  germanice  reddidit  Riess  r>2.'!. 

De  temperantia  imprimis  ecclesiasticis  servanda,  die  Nativitatis  Christi,  vale- 
fudine  si<</. 

1  26.  Martii. 


490     2-420.  Canisius  P.  Theodorico  Canisio  S.  J.    Friburgo  Helv.  20.  Decembris  1597. 

Pax  Christi  nobis  aeterna  Amice 
Honoratissime. 

Certe  mihi  persuadeo,  literas  meas  postremas  istuc  peruenisse. 
quibus  meam  erga  te  gratitudinem  utcunque  signiticaui.  Ab  eodem 
fere  tempore  tua  scripta  mihi  sunt  reddita,  quae  ut  libere  dicam  Vere- 
cunde[?Ja  notata  misisti,  cum  uereris,  Nostros  duos  istuc  missos1,  qui 
apud  te  coenam  et  prandium  sumpserant,  rustice  magis  quam  laute 
fuisse  tractatos.  Eiusmodi  suspiciosa  existimatio,  si  ullos  Ecclesiasticos 
homines,  certe  nostros  etiam  ad  peculiarem  sobrietatem  obseruandam. 
cumprimis  adstringit,  ut  parco  uictui  se  se  passim  assuefaciant.  Huc 
enim  spectat  illa  Christi  Sententia  non  temere  dicta.  Attendite  ne 
grauentur  corda  uestra  in  crapula  et  ebrietate2,  et  quod 
magnus  praecepit  Apostolus.  Habentes  uictum,  et  quibus  te- 
gamur,  his  contenti  simus3.  Caeterum  uulgo  ad  omnem  intem- 
perantiam  procliui  permittamus.  ut  sibi  suoque  luxui  indulgeantb  ac 
sicut  idem  Paulus  appellat,  carnales4  egregie  praestent.  Est  sua 
interim  laus,  eritque  semper  uere  piorum  in  colenda  abstinentia  atque 
temperantia,  quae  homines  quidem  Ecclesiasticos  et  ex  instituto  pau- 
peres  ornat  uel  maxime  ut  Canon  ille  Apostolicus  seruetur,  S  o  b  r  i  j 
estote5.  Verumtamen  quia  Solennes  Jeiuniorum  dies  imminent<;.  ad 
seueriorem  uitae  disciplinam  meus  sermo  delabitur,  et  ueram  potius 
quam  uulgarem  ad  festum  Christi  Natalitium  praeparationem  exigit. 
In  Christo  Jesu  bene  uale,  Vir  amicissime,  et  ambabus  ulnis  Paruulum 
nobis  natum7  laetus  amplectere  cum  familia  vniuersa.  Ego  ueteri 
more  ualeo,  ut  ualetudinarium  senem.  agnoscas,  sed  si  de  manu 
Domini  bona  suscepimus,  mala  cur  non  sustineamus8?  Vestris 
ac  totius  Vrsianae  Sodalitatis  communibus  precibus  me  ualde  commendo. 

Datum  Friburgi  Heluet:  XIIII  Decembris  1597. 

Seruus  in  Christo  Petrus  Canisius. 

2420.       CANISIUS  P.  THKOOOI.ICO  CAIYISIO  S.  .1..  fratri  ex  patd 

Friburgo  Eelvetiorum  20.  Decembris  K>!»7. 
Ex  monumentorum  actionis  frisingensis  apographo  saeculo  XVII.  si  ripto.  Can.  •  >.'! 
f.  19''.    Eadem  sunt  iu  „Positione"  a.  L833,  Summ.  j>.  269. 

Sebastianus  Strang  Societatis  frater  laicus  in  actione  <<.  1626  Fri- 
singae  instituta  (v.  si</>r<<  />.  486)  haec  quoque  de  Canisio  testatus 
est:  „Propridie  mortis  suae  </i<i<n<it  litteras  ualedictorias  </</  Fr<<lr<'in 
rr/i<<)</' :  i/t/i/s  cum  ij>s<''x  /)<'>•/)<■/■<< it/  excepisset,  ille  eas  altero  maneproprid 

imiitii   <l<-s<-rij)sit,u 

:i    Sic  apogr. ;  corrigendumnt    verecundia?        b)  Correxi  ex  indulgcat;  sequitur  enitn   carnalefl 

piMi-striit.  c)  Tliiodoricum  Poa.        d)  Po*.  haud  recte:  i>iiv 


1  \iilr  supra  p.  4S7.  '-'  \a-  21,  34.  :;  1  Tim  5,  s. 

'  1  Cor  3,   1  3.  s  1  Petr  5,  8;  2  Tim  4.  5. 

8  Dielms  17.  1!».  ■_'<).  Docemlwis  futurn  erant  ieiunia  quattuor  temporum. 

7  ls  9,  6.  B  tob  -'.  10. 


\  III 
MONUMENTA  CANISIAM. 

1271.        Circa  a.  1579    1586. 

K.\  archivi  ecclesiae  S.  Michaelis,  guae  Monachii  est,  Codice  „Nr.  4.  1.  Tom." 
p.  30    32. 

Canisius  auctor  est,  ut  Societatis  templa  monacense  et  friburgense  S.  Michaeli 
Archangelo  dedicentur. 

P.  Jacobus  Canisius  S.  J.,  Petri  Canisii  nepos,  qui  in  collegio  S.  J. 

fnonacensi  diu  vixit  et  ibidem.  ut  ipse  scribit,  annos  „non  paucos" 
templi  S.  Michaelis  „sacellanum  egit"  (plura  de  eo  v.  supra  p.  434  450), 
in  „praefatiuncula"  primae  partis  operis  manu  scripti,  quod  „Micha<limii 
S.  Micbaeli  Archangelo  dicatum"  ab  eo  inscriptum  est,  Ebersbergae 
Boiorum  a.  1()42  absolutae  baec  narrat:  Inter  maiores  meos  S.  Michaeli 
Archangelo  devotissimos  ..eminuit  Petrus  Canisius  .P.  M.  patruus  meus, 
a  .S.  Jgnatio  Loiola  Fundatore  Societatis  JESV  primus  e  Germanis 
in  eandem  Societatem  cooptatus,  Friburgi  Heluetiorum,  non  sine  sancti- 
tatis  opinione  defunctus,  multis  eta  paene1'  quotidianis  ibidem  miraculis 
coruscans.  Is  quia  festo  quoque  S.  MICHAELI  die,  fuit  magno  Christianae 
Catholicae  Reipublicae,  et  in  Germania  praesertim  Societatis  JESV  bono 
natus  \  ideo  .(.sicut  et  Serenissimus  Michaeliae  Monachiensis  Basilicae 
Fundatoi ■-  eodem  .S.  MICHAELIS  die  natus.).  fuit  oppido  S.  MICHAELI 
deuotus.  Quin  imo  Serenissimo  Fundatori  Michaeliae  Monachiensis 
Basilicae,  auctor  fuit,  vt  hanc  eandem,  quam  pro  Societatis  JESV  Patrum 
commodo,  vsuque  moliri  Regio  sumptu  decreuerat  .S.  MICHAELI  de- 
dicaret. 

Porro  Basilicam  qualem  Monachij  Boiorum  Metropoli,  talem  quo- 
que  in  Heluetia  Friburgi,  S.  MICHAELIS  honori,  Petrus  idem  pro- 
curauit.  Nam  cum  Friburgensis  Respub.  Collegium  et  Basilicam  pro 
Societate  IESV  .(.cuius  coloniam  primus  eo  Petrus  duxerat.).  moliretur, 
Petrumque  percontaretur,  quisnam  fabricae  eius  omnis  e  coelo  patronus 
isset  adsciscendus  .S.  MICHAELEM  nomiiiauit." 

Pulcherrimuni  templum  S.  Michaelis  monacense  a  Guilielmo  X ..  qui  L579  regnare 
cc^epit,   a.  1583     1597    aedificatum    est     Duhr,   Jes.   F  <iiJ.")     'M .     Friburgenses    iam 

a)  Sequitur  (fuo,  oblitt.  I"  Sequitur  quidem,  oblitt. 


1  Die  8.  Maii,  quo  „Apparitionis  S.  Michaelis  in  monte  Gargano"  memoria  agi- 
tur.  a.  1521.  -  Guilielmus  V.  Bavariae  <lux. 


49w>  Mon.  1272. 

a.  1581  statuerunt  Societati  collegium  et  templum  aedificare ;  Socii  a.  1596  in  col- 
legium  a.  1586  exstrui  coeptum  (1.  c.  624),  a.  1610  in  ecclesiam  S.  Michaelis  immigra- 
runt  {Flotto  III  432).  Monacensis  illa  ecclesia  6.  Iulii  1597,  Canisio  vivo,  S.  Michaeli 
solennissime  sacrata  est  (Leop.  Grnelin,  Die  St.  Michaelskirche  in  Miinchen  und  ihr 
Kirchenschatz,  Bamherg  1890,  31—33). 

1272.        1580—1582. 

Num  Canisius  Bruntruti  apud  Tacobum  Christophorum  episcopum  basileensem 
fuerit,  eum  ad  synodum  delsbergensem  congregandam  et  eius  „statuta"  condenda  iuverm 
synodo  interfuerit,  catechismum  dioecesanum  scripserit,  Itbros  liturgicos  reformarm 
Catechismi  canisiani  pro  episcopatu  basileensi  excusi. 

Anno  1852  /.  Trouillat,  bibliothecarius  et  archivista  bruntrutensis  (PorrentruyJ 
oppidum  cantonis  bernensis),  de  Iacobo  Christophoro  Blarer  a  Wartensee  principe 
episcopo  basileensi  haec  narravit:  [Jacques  Christophe]  „appelle  a  Porrentruy  le  P.  Cani- 
sius  pour  la  redaction  d' un  catechisme  diocesain;  synode  ecclesiastique  a  Delemont : 
redaction  des  statuts  synodaux  pour  1' eveche'  de  Bale,  1581":  Monuments  de  This- 
toire  de  lancien  eveche'  de  Bale,  recueillis  et  publies  par  ordre  du  Conseil-executii 
de  la  Republique  de  Berne  I,  Porrentruy  1852,  Introd.  p.  CXXXI.  Deinde  a.  1855 
Jacobus  Burckhardt  protestantium  „antistes"  de  eodem  eprscopo  scripsit :  [Jakofl 
Christoph]  Bwandte  sich  auch  an  einen  Mann  um  Hiilfe,  der  schon  bei  seinen  Leb- 
zeiten  zu  den  Heiligen  gezahlt  wurde,  an  den  Jesuiten-Provinzial  Petrus  Canisius, 
als  derselbe  Anno  1580  in  die  Schweiz  kam,  um  in  Freiburg  ein  Collegium  zu  stiften; 
er  bat  ihn,  ihn  in  Pruntrut  zu  besuchen  und  ihm  in  Kirchensachen  behiilflich  zu 
sein  und  fiihrte  in  seiner  DiSces  den  beriihmt  gewordenen  Catechismus  des  Canisius 
ein"  :  Die  Gegenreformation  in  den  ehemaligen  Vogteien  Zwingen,  Pfeffingen  und 
Birseck  des  untern  Bisthums  Basel.  Aus  den  Akten  dargestellt,  Basel  1855.  1_'. 
Anno  1859  X.  KohJer,  .President  de  la  Societe  jurassienne  d'emulation*.  haec  scripsil 
urhem  bruntrutanam  significans) :  -Le  veneYable  Canisius  fait  des  frequentes  visites  danfl 
la  capitale  de  1'  Evethe  et  redige  le  catechisme  du  diocese"  :  Porrentruy  au  XVP  siecle, 
sa  vie  religieuse  et  intellectuelle,  Porrentruy  1859,  17 — 18.  Ajiiio  1883  Fridericua 
Fiala,  praepositus  capituli  fpostea  episcopus)  basileensis,  de  Iacobo  Christophoro  epi- 
scopo  scripsit:  ,[Er  berief  die  Geistlichkeit]  rauf  den  3.  April  1581  und  die  folgendefl 
Tage  zu  einer  Diocesansynode  nach  Delsberg.  Ungefahr  200  Priester  versammelteij 
sich  um  ihren  Bischof  und  um  den  heiligen  P.  Petrus  Canisius,  welchen  derselbq 
schon  1580  zur  Abfassung  eines  Diozesankatechismus  nach  Pruntrut  berufen  hattej 
Unter  dem  Einflufi  des  letzteren  wurden  wichtige  Synodalstatuten  berathen  nnd  die 
liturgischen  Biicher  des  Bisthums  verbessert"  :  Blarer  von  Wartensee,  Jacob  Christopbj 
in  .Kirchenlexikon"'  IJ2  903.  Anno  1884  Hermannus  Kasser,  protestantium  ministeJ 
huttwilensis  Huttwyl  narravit:  lacobus  Christo])liorus  Blarer  episcopus  basileensil 
synodo  Delsbergae  a.  1581  habita  Canisium  Jesuitarum  provincialem,  qui  a.  158i 
collegium  friburgense  fundaverat,  invitavit,  ut  se  Bruntruti  conveniret  et  in  rebua 
ad  episcopatus  administrationem  pertinentibus  adiuvaret.  Cui  vocationi  Camsiua 
statim  obtemperavit.  ..  In  der  bischoflichen  Residenz  mag  damals  der  wohldurchdachte 
Plan  entworfen  worden  sein,  nacb  welchem  wir  fortan  den  Kirchenfiirsten  bandelij 
sehen" :  Die  Contrareformation  im  Filrstbisthum  Basel  unter  Bischof  laeob  Christopn 
Blarer  vori  Wartensee  1575  1608,  in  BBerner  Beitrage  zur  Geschichte  der  Schweil 
zerischen  Reformationskirchen,  verm.  u.  berausgeg.  v.  Friedrich  Nippold*,  Bern  18843 
252.  Anno  1886  hudovicus  Vautrey,  praelatus  romanus  ei  episcopatus  basileensigj 
bistoriographus,  synodum  Qlam  dioecesanam  a  d.  3.  ad  •'>.  m.  Aprilis  1581  Delsbergaa 
babitam  describens  ait,  primo  synodi  die  missa  per  tacobum  Christophorum  episcopunj 
cantata  ei   precibus  recitatis  oratorem  quendam  in  suggestum  ascendisse.    „Le  procfes: 

verbal    dn  synode   ne  time    pas    L'orateur   qui    1'ut  chargd  par  Christofe  de  Blarei 

de  prendre  la  parole  an  synode  de  Delemont.  Cependani  qous  avons  toul  lieu  da 
croire   que   ce    lut    Le    bienheureux  Canisius  qui  assistait,   au  rappori  des  bistoriena 

cle    l'e\eelie    de    |'(;'ili'.    a    cette    reilltiun    illl    elel^e    i|u'il    avait    e|iciiiii';i^i;e  de    tnlltes    ses 


L580     L582.  |<i;; 

forces*  :  Histoire  des  Evfiques  de  Bale,  II.  Einsiedeln  L886,  136'.  Similia  Vautrey 
iain  dixeral  in  „Revue  de  La  Suisse  catholique"  X,  Fribourg  L878,  71.  Annis  dein 
1901  et  L903  loannes  Georgius  Mayer}  canonicus  cathedralis  ecclesiae  curiensis  el 
professor  theologiae,  de  eadem  synodo  scripsit:  „Der  Synode  wohnte  auch  der  selige 
Petrus  Kanisius  bei,  welcher  den  Bischof  eifrigsi  zur  Abhaltung  derselben  er- 
iiiiintcrt  hatte.  Wahrscheinlich  li.it  der  Selige  die  Predigt  zu  Beginn  der  Synode  ge- 
haltfii.  obgleich  sein  Name  nicht  ausdrttcklicb  genanni  wird.  An  der  Abfassune  der 
Konstitutionen  scheini  er  grofien  Anteil  gehabi  zu  haben  .  .-.  .  Bischof  Christoph 
Blarer  von  Basel  liote  nacli  <lcr  Diozesansvnode  von  158]  <lic  Liturgischen  Bticher 
rcviilicrcn  iukI  verbessern.  An  dieser  Arbeit  hatte  der  sel.  Petrus  Canisius  wesenl 
liclion  Antcil.  Brovior  und  Missalc  wnnlon  <l<'ii  rSmischen  Ausgaben  Pius'  X.  an- 
gepafat,  riur  <lio  speziellen  Heiligenfeste  un<l  einige  besondere  Ceremonien  wurden 
beibehalten".  Ita.  inquam,  Mayer;  <|iii  in  adnotatione  his  verbis  subiuncta  Lectores 
rcinittit  a<l  littcras  28.  Martii  L589  ali  Octavio  1'aravioini.  apostolico  apud  Helvetios 
niintio.  datas,  quae  sunt  in  _Yat.  Aich.  Nunz.  Svizz.  II"  J)as  Konzil  von  Trient  und 
dio  Gegenreformation  in  der  Schweiz  1.  Stans  L901,  15(i;  II.  Stans  1 !)().'},  7.'!.  Anno 
ienique  1904  Ludavicus  Rochus  Schmidlin  praelatus  romanus  de  synodo  illa  dels- 
bergensi  affirmavit:  „Unter  <l<'r  Leitung  des  sel.  Petrus  Canisius,  welchen  Blarer 
Bchon  1580  zur  Abfassung  eines  Didcesankatechismus  uach  Pruntrut  berufen  liatti'. 
jrorden  wichtige  Synodalstatuten  beraten  und  genehmigt:  Solothurns  Grlaubenskampf, 
Bolothurn   L904,  377.     Cf.  etiam  Pastor  IX  501. 

Iam  quaeritur,  quibus  ex  fontibus  historici  illi  haoc  hauserint.  Al>  aliquibus 
ooruin  tostos  vol  nulli  adducuntur,  vol  admodum  recentes;  ut  a  Vaiitrey  et  Kohlero 
solus  Trouillat,  a  Fiala  soli  Burckliardt  et  Vautrey  adducuntur.  Burchhardt  eo,  quem 
brotuli,  libri  loco  lectores  remittit  ad  .Maldoner",  et  alio  eiusdem  libri  loco  p.  vi 
dicit.  Basileae  in  archivo  reipublicae  sibi  ox  archivo,  (juod  antea  episcoporum  prin- 
|ipum  basileensium  fuerit,  suppeditata  esse  .Convoluta  von  Correspondenz  und  Acta. 
XII T.  Handlung  in  ftinf  partes  zertheilt  und  alle  Acta  sorgfaltig  numeriert  von  1  bis 
156.  Eine  Arbeit  (von  1755)  des  tiberaus  fleifiigen  und  geschickten  bischoflichen 
Archivars  Maldoner  S.  J.,  Verfassers  des  Catalogi  der  unverwerflichen  Urkunden  ; 
sie  umfasst  den  Zeitraum  von  157G  bis  Ki05u.  Equidom  a.  1891  Basileae  in  eodem 
archivo  reipublicae  vidi  et  excussi  codicem  manu  scriptum  .Repertorium  iilior  die 
bey  einer  Statt  Basel  seit  Sechs  Hundert  Jabron  sich  ergebenen  hergangenheiten. 
MDCCLXIII.  .  .  Opera  Leonardi  Leopoldi  Maldoner,  H.  K.  Rahtes"2;  in  cuius  codicis 
p.  17l) — 310  exstat  Maldoneri  liber  .XIII.  Handlung  wieder  eine  Stadt  Basol"  in- 
gcriptus  et  in  quinque  partes  divisus,  in  quo  457  monumenta  ad  a.  157(i — 1(506  per- 
tincntia  recensentur  et  describuntur ;  neque  tamen  in  eo  libro  ullum  de  Canisio  verbum 
repperi.  Praeterea  Maldoner,  ut  in  eodem  archivo  audivi,  ipsa  illa  monumenta  arche- 
typa  in  unum  corpus  collegit  et  adnotationibus  illustravit;  verum  haec  postea  aliter 
disposita  et  conglutinata  sunt,  neque  in  novo  hoc  codice  adnotationes  Maldoneri 
lomparent.  Ut  ad  Ludomcum  Vautrey  transeam,  hic  significat  quidem,  se  relatu 
historicorum  episcopatus  basileensis  niti,  sed  unum  tantum  eornm  nominat  in  a<l- 
notatione  :  „P.  Voisard,  Histoire  des  Ev6ques  de  Balc.  p.  388."  Frandscus  Hum- 
bertus  Voisard  1749—1818)  bruntrutanus,  Societatem  lesu  a.  1765  ingressus,  typis 
quidem  nihil  cxcrijisisse  videtur;  Bruntruti  tamen  in  bibliotheca  urbis  vidi  codicem 
in  16°  manu  scriptum  et  sic  inscriptum:  nAbrege-  de  L'histoire  des  Ev<§ques  <1<j  Basle-, 
ilcjmis  L'Etablissement  de  1' Evcclic  jusqu'a  nos  jours  compose"  par  !<•  I'.  Voisard 
1781."     In   hoc  compendio   per    quaestiones   et  responsiones    disposito  et   ab  auctore 


1  ln  Libro  Jlistoiro  du  College  de  Porrentruy  1590  -1865)",  Porrentruy  L866, 
Vautrey  Canisium  Bruntruti  vel  Delsbergae  fuisse  aon  commemorat. 

-  Hinc  colligi  posse  videtur,  Burckhardtum  Labi,  cum  Maldonerum  hominem 
Societatis  Lesu  fuisse  scribit.  Sommervogel  certe  in  „Biblioth6que  <lc  la  Corapagnie 
de  Jesus",  in  qua  eos  quoque  auctores.  <|iii  opcra  tantum  lnanu  scripta  reliquerunt, 
commemorat,  Maldonerum  uon  ponit.  ^ 


494  Mon.  1272. 

„a  mes  eleves  de  1'  an  1776  et  77"  destinato  ita  praefatio  habet)  p.  38-1  haec  de 
Iacobo  Christophoro  Blarer  episcopo  principe  dicuntur:  .11  convoqua  en  15.81  une 
Sinode  a  Delemont,  a  laquelle  il  presida  •  on  y  fit  de  tres-beaux  statuts  et  tres-salu- 
taires.  II  s'y  trouva  environ  200  Ecclesiastiques.  entre  les  quels  e"toit  le  celebre 
et  Venerable  Pere  Canisius  de  la  Compagnie  de  IESVS".  Eadem  leguntur  in  altero 
eiusdem  operis  exemplo,  quod  manu,  ut  videtur,  alicuius  discipuli  scriptum  in  eadem 
bibliotheca  asservatur1.  Eamvero  affirmat  quidem  Vautrey  Eveques  II  125):  .Le 
P.  Voisard  .  .  .  ecrivait  .  .  .  d'apres  des  documents  authentiques" ;  unde  vero  haec 
de  Canisio  narratio  hausta  sit,  Voisard  non  prodit. 

Longius  procedamus !  Canisium  a.  1580  vel  1581  Bnmtruti  apud  Iacobum 
Christophorum  episcopum  fuisse,  synodo  delsbergensi  a.  1581  interfuisse,  ad  eam 
congregandam  vel  ad  eius  leges  statuendas  operam  contulisse ,  catechismum  di- 
oecesanum  conscripsisse,  libros  liturgicos  episcopatus  basileensis  emendasse.  nemo, 
quod  equidem  sciam,  ex  iis  tradidit.  qui  saeculis  XVII.  et  XVIII.  eius  vitam 
scripserunt.  Silent  iisdem  de  rebus  omnes.  quae  supersunt  et  quas  equidem  novi; 
epistulae  a  Canisio  et  ad  Canisium  datae;  silent,  quod  sciam,  omnes  relationes  de 
Canisio  eo,  quo  vixit,  tempore  et  paullo  post  eius  mortem  conscriptae.  Ne  in  litteria 
quidem  a  Paravicino  nuntio  29.  Martii  1589  datis,  quas  supra  dixi.  neque  librorum 
liturgicorum  emendatio  neque  Canisius  commemorantur ;  idem  dicendum  est  de  ali- 
quot  aliis  epistulis  mensibus  Martio  et  Aprili  a.  1589  Romam  missis,  quae  in  eodem 
illo  archivi  vaticani  volumine  i^Nunz.  Svizz.  2  A)  continentur. 

Unum  addo :  Hodie  quoque  laudatur  historia  episcoporuni  basileensium  conscripta 
a  P.  Claudio  Sudano,  circa  a.  1579  in  cantone  friburgensi  nato  ei  a.  15H7  Societatem 
Iesu  ingresso,  qui  per  complures  annos  collegium  bruntrutanum,  per  complures  deinde 
collegium  friburgense  rexit  et  Bruntruti  Ioanni  Henrico  ab  Ostheim  episcopo  basileensi 
a  sacris  confessionibus  fuit  (Miilinen,  Helvetia  sacra  II  51  5."> ;  Sommervogel  VII 
1692 — 1694).  In  hoc  opere,  quod  post  auctoris  mortem  t  1655  sine  eius  nomine 
editum  est,  de  synodo  illa  delsbergensi  et  de  rebus  a  Societatis  hominibus  in  dioecesi 
basileensi  sub  Blarero  episcopo  gestis  diligenter  agitur,  neque  vero  quicquam  de 
Canisio  dicitur  (Basilea  sacra  sive  Episcopatus  et  Episcoporum  Basileensium  origo 
ac  series,  Bruntruti  1658.  389  -393  . 

En  igitur  assertiones,  quarum  testes  medio  saeculo  XVIII.  antiquiores  esse  non 
videntur! 

Maximi  denique  momenti  in  hac  re  sunt  verba  illa,  quibus  Canisius  litteras 
Friburgo  Helvetiorum  5.  Martii  1582  ad  Lacobum  Christophorum  episcopum  basileensem 
a  sc  datas  exorsus  est:  -  Reuerendiss.  in  Christo  Pater,  et  Jllustriss.  Princeps.  Ktsi 
difficile  milii  ac  uerecundum  est,  ad  talem  tantumque  antistitem  literas  dare,  cui 
neque  notus  sim,  neque  commendatus:  tamen  laudatiss.  Praesulis  humanitate  con- 
fisus"  etc.  v.  supra  p.  71.  Certe  Canisius  ita  scribere  non  potuisset,  si  a.  1580 
aut  1581  Bruntruti  apud  Blarerum  fuisset  vel  1581  cum  eo  synodo  delsbergensi  inter- 
fuissel  vel  cum  eo  eiusdem  Bstatuta"  composuissel  ! 

Quod  autem  ad  catechismos  dioecesanos  attinet,  in  synodo  delsbergensi  P.  1 
tit.  15  ludorum  magistris  praeceptum  est,  curarent,  ul  discipub  aui  catechismum 
romanum  aui  alium  ab  episcopo  vel  eius  vicariis  approbatum  ediscerent,  el  parochi 
inssi  sunt  efficere,  ut  in  scholis  parochialibus  pueri  catechismos  non  baberent  nisi 
catholicos;  ueque  tamen  Canisii  catechismus  nominatus  esl  Statuta  Basiliensia  in 
Synodo  Thelspergensi  Anno  Domini  M.D.LXXXI.  aj  Non.  April.  puhlicata,  Friburgi 
Brisgoiae  1583,  '.'7  98).  Attamen  constal  lacobum  Christophorum  episcopum  saltem 
paullo  posl  synodum  delsbergensem  iil  molitum  esse,  ut  catechismus  Canisii  fidelibus 
explicaretur.  Certe  episcopus  iam  ante  1<S.  Aprilis  L581  per  episcopum  suum  auxi- 
Liarem    cum  Thoma  Quarino    typographo    basileensi    de    Libris  quibusdam  excudendis 


1  Tertium    operis   buius   exemplum    exstal   in  bibliotheca    urbis  gallicae  NLont- 
b<  li.inl    Sommervogel  \'l 1 1  892  . 


1580     1582.  4!»:") 

pgerat;  illo  deinde  die  ipse  Quarino  scripsit,  ut.  si  eius  animus  ad  libros  illos  ex 
eudendos  inclinaret,  eius  rei  constituendae  causa  20.  Aprilis  Bruntrutum  ad  se  venirei 
c\  litterarum  apographo  eodem  fere  tempore  scripto,  quod  esl  Bernae  in  archivo 
peipublicae,  Cod.  ,Missiuae  L580  L580u  p.  7:>!» .  At  29.  Maii  L581  urbis  basileensis 
Consul  et  senatus  episcopo  * scripserunt,  usque  ad  id  tempus  tnoris  non  fuisse  .uit 
in  brucb  aoch  in  ubung  gewesen"),  ut  eiusmodi  Libri  Basileae  imprimerentur ;  ilii 
ciiiin  statutum  esse,  ne  quid  excuderetur  aisi  ab  universitatis  basileensis  censoribus 
recognitum  ei  admissum;  illos  vero  Libros  vix  fore  admissum  (ex  archetypo,  quod  esl 
Basileae  in  archivo  reipublicae,  Cod.  „Bischofliches  Archiv  XXV  XX  VII".  Xi  15). 
Eis  litteris  acceptis  lacobus  Christophorus  ex  arce  BBurseck"  29.  luuii  L581  I'.  M.n- 
pno  Leubenstain  S.  -I.  rectori  collegii  Lucernensis  ei  eiusdem  collegii  „regentibusu 
cscripsit:  BDemnach  wirin  jiingsi  gehaltenem  unserm  Synodo  unser  Clerisei  dasjung 
Viilklc  au  jedem  Ori  /.u  katechisieren  emstlich  auferlegi  und  befohlen,  und  seither 
durch  unser  Dioces  undBisthumbeiliegendP.  Canisii  Catechismi  Exemplaria  in  welscher 
nnd  deutscher  Sprach  in  unserm  selbs  eignen  Costen  auszutheilen  gnadig  gesinnt 
uut  Fiirhabens,  dieweil  aber  wir  noch  zur  Zeit  mit  eigener  Druckerei  nii  verfafit, 
nnd  solch  zu  Basel,  aus  Abschlag  des  Raths  daselbsten,  uit  verfertigen  mcgen,  so 
ist  unser  gnadigs  Gesinnen  an  euch,  fhr  wSllen  uns  ermelten  Catechismum  in  fran- 
efisische  Sprach  transferiren,  und  uachmain  unbeschwert  nachfragen .  wie  solche 
bester  Gelegenheit  auf  1500  teutsch  und  auch  soviel  franzosisch  getrucki  zu  bekommen 
scin  mochten,  mit  dem  Geding,  dafi  der  Drucker  solche  in  unsern  Hof  gen  Basel 
liefern,  daselbst  ihm  dann  gebuhrende  Bezahlung  erfolgen,  auch  wo  zu  vertrauen, 
ihm  zuvor  auf  die  Hand  geben  werden  solle.  Sonsten  hatte  uns  ein  Drucker  zu 
Basel  wii  nit  ermeidter  Rath  solchs  mehr  dann  den  Alcoranum  und  das  jiidisch 
Talmud  verboten  den  Reifien  um  ein  Kronen  zu  drucken  versprochen"  ex  exemplo 
recenti  apographi  eodem  illo  tempore  scripti,  quod  est  Bernae  in  archivo  reipublicae, 
1.  c.  p.  813—815).  Verum  vix  credi  potest,  Socios  lucernenses,  qui  et  valde  occupati, 
et,  maximam  saltem  partem,  Germani  vel  Helvetii  erant,  hunc  catechismi  canisiani  in 
Linguam  gallicam  transferendi  Iaborem  in  se  suscipere  potuisse.  Neque  id  erat  neces- 
sarium;  nam  „Parvi  Catechismi  Catholicorum"  —  hunc  ab  episcopo  significari  satis 
certum  est  —  versiones  gallicae  et  1565  Parisiis  apud  Brumennium,  et  1576  Ant- 
verpiae  apud  Beilerum  in  lucem  prodierant,  et  ipso  hoc  a.  1581  Antverpiae  Vervlietius 
eiusmodi  versionem  edidit;  BSummaeu  autem  canisianae  versio  gallica  iam  a.  1557 
Antverpiae  excusa  erat  {Can.  IV  1010'';  V  801;  VII  751,  et  infra,  monum.  1274). 
Existimo  igitur,  Leubenstainium  se  excusasse  et  episcopum  rogasse,  ut  ea  in  re  ex- 
ternorum  opera  uteretur.  Superest  apographum  *  epistulae  a  Iacobo  Christophoro 
Bruntruto  1.  Septembris  1581  ad  BReverendum"  „Dominum  Petrum  Moreilum"  ' 
(qui  ubi  fuerit,  non  indicatur)  datae,  in  qua  haec  dicuntur :  ..Literas  tuas  vna  cum 
Catechismis  gallicis  .  .  .  accepimus,  pro  qua  tua  hac  in  re  nobis  praestita  opera  per- 
magnas  agimus  gratias"  (1.  c.  p.  895).  Deinde  episcopus  Bruntruto  27.  Septembris  1581 
Leubenstainio  rectori  *  scripsit :  Se  ipsius  litteras  accepisse  una  cum  schedula  adiuncta. 
in  qua  Christophorus  Kest,  Friburgi  Helvetiorum  bibliopolam  BBuGhfiirer")  agens,  de 
catechismis,  quos  iussus  esset  parare,  scripsisset.  „Dieweil  aber",  inquit  Blarer,  Bwir 
das  Reifi  getruckten  Papiers  wol  um  ein  Kronen  bekommen  m5gen,  dazu  wir  die  Fi- 
guren  nit  fiir  notbig  achten  noch  begehren",  iam  rectori  nomine  o])iscoj)i  cum  Kestio 
agendum  esse,  ut,  prout  operam  suam  obtulisset,  catechismi  illius  1500  exempla  ger- 
manica  et  totidem  gallica  excuderet  et  Basileam  portanda  curaret.  Quod  si  cum  epismpi 
satisfactione  fecisset,  eundem  alios  quoque  libros  ei  traditurum  esse  excudendos  (ex 
apographo  recenti  exempli  antiqui;  l.  c.  p.  964  965).  Reapse  catechismi  illi  inter 
m.  Martium  et  Iunium  a.  1582  Friburgi  a  Kestio  typis  exscripti  suni  v.  supra  p.  73  ; 
num  autem  Canisius  ad  hoc  opus  operam  aliquam  contulerit,  plagulas  recognoscendo 


1  Ex  hac   ipsa    appellatione   colligitur,    Morellum  in  codicis  bemensis    indiculo 
perperam   Lesuitam  vocari.     MorelLi    mentionem    nullam    fecii   Sommervogel  in    opere, 

quod  supra  dixi. 


4f/6  Mon.  1273.    1581. 

et  corrigendo  etc,  non  constat.  Nec  mihi  contigit,  nt  eorum  exemplum  vel  ipse 
viderem  vel  ab  alio  notatum  invenirem.  Ad  odium  protestantium  vitandum  fortasse 
in  iis  Canisii  nomen  omissum.  fortasse  ne  locus  quidem  ascriptus  est.  Affirmari 
non  potest,  Canisium  pro  episcopatu  basileensi  catecbismum  dioecesanum  conscripsisse. 
Recte  igitur  Kohler,  re  accuratins  indagata.  a.  1866  se  ipse  correxit.  de  Canisio 
scribens:  „C'est  par  erreur.  croyons-nous,  que  l'on  a  parle  d'un  voyage  de  ce  reli- 
gieux  a  Porrentruy  en  1580.  pour  la  redaction  du  catechisme  diocesain.  Nous  ne 
pouvons  davantage  etablir  sa  presence  dans  notre  ville  a  une  epoque  ulterieure"  Le 
Bienbeureux  Canisius  etc.  [v.  supra  p.  71]  17. 

1273.        1581. 

Canisii  Catechismus  minor  latine  editur  Antverpiae  (bis?)  et  Cracoviae.  Cat& 
chismus  ^abbreviatus"  eiusdem  editur   Venetiis. 

1.  JNSTITVTIONES  |  CHRISTIANAE  |  PIETATIS.  j  SEV  \  PARVVS  CATE- 
CHISMVS  CATHO-  LICORVM,  |  Auctore  Petro  Canisio  Societ.  |  Iesu  Tbeologo.  j 
Preces  horarice  de  ceterna  Dei  Sapientia.  j  ANTVERPIAE.  j  Ex  officina  Christophori 
Plantini.  |  M.D.LXXXI.  |  CVM  PRIVILEGIO/  Cum  Plantini  signo  typographico. 
Versus  1,  2,  3,  4,  5,  6,  7,  10,  11,  12,  1-t  rubri  sunt.  Titulus  cingitur  imaginibus 
frugum,  florum  etc.  et  figuris  symbolicis  ligno  incisis.  16  ° ;  pp.  95 ;  praeterea  in 
initio  8  ff.  non  sign.  (addito  titulari).  Catechismum  antecedit  Kalendarium  ;  in  fine 
libri  „meditationes  quotidianae",  preces  scholasticae  etc.  Cf.  Can.  III  777:  V  823. 
Librum  vidi  Antverpiae  in  Museo  plantiniano.  Idem  exstat  Cracoviae  in  bibliotheca 
universitatis  iagellonicae.     Brevissime  eum  commemorat  Sommervogel  JX.  1!»7(>. 

2.  „Institutiones  Christianae  pietatis,  seu  parvus  Catechismus  Catbolicorum  ;  auc- 
tore  D.  Petro  Canisio,  Societatis  Jesu  Theologo.  Antverpiae,  Joan.  Bellerus,  1581,  16 °". 
Ita  Aug.  De  Backer  I  1060.  Quem  secutus  est  Sommervogel,  Bibl.  11  637.  Estne 
haec  editio  eadem  atque  illa,  quae  posita  est  supra,  n.  L.  ?  Eaedem  „Institutiones" 
a.  15li7  et  a  Plantino  et  a  Bellero  excusae  sunt :  v.  Can.  V  822—823. 

3.  „Parvvs  Catechismvs  Catbolicorvm :  Nunc  Primvm  Integritati  suse  restitutus, 
et  singulari  authoritate  Sacrae  Caeesar.  Maiest.  editus.  Authore  D.  Petro  Canisio, 
Doctore  Theologo  Societatis  Jesv.  Accessere  Praeces  Horariae,  de  seterna  Dei  Sa- 
pientia  Jesv  Christo  Domino  nostro,  cum  pijs  quibusdam  et  christianis  exercitationibus. 
Cracoviae,  In  Officina  Matthsei  Siebeneycher.  Anno  Salutis  Humanae,  1581,  8°,  ff.  60": 
Ita  Sommervogel  II  636  637.  Breviter  hanc  editionem  iam  antea  commemoraverai 
Car.Estreicher,  Polnische  Bibliographie  des  KV.  XVII.  Jahrhunderts,  Krakau  1883,  73. 
Ceterum  cf.  Can.  V  800    801  823;  VI  694     695;  VII  751  802  820. 

4.  „Franc.  a  Victoria,  O.  Praed.,  Summa  sacramentor.  ecclesiae.  A.dj.  conclusiones 
in  sing.  quaestt.  et  catecb.  Petri  Canisij.  V^enet.,  Ziletus,  1581.  L60*:  Ita  vCatalogue  XI. I 
de  Ludwig  Rosenthal's  Ajitiquariat  a  Munich,  II1"1"  Partie"  p.  116  u.  L961.  Eaec 
videtur  esse  editio  princeps  operis  Venetiis  a.  L588  editi  „Summa  Sacramentorum 
Ecclesiae,  ex  doctrina  R.  P.  F.  Francisci  a  Victoria,  Ordinis  Praedicatorum  .  .  .  Cui 
adiecimus  .  .  .  Catecbismum  Petri  Canisij  abhreviatum".  Qui  catechismus,  ctsi  m 
altera    bac  editione  BInstitutiones  Christianae   pietatis"  inscriptus  est,  ab  iisdem  \d 

eo  ipso  differt,   quod   per  quaestiones  ei  responsiones  dispositus  i est.     Caeterum 

in  eadem  editione  de  qua  plura  infra,  monum.  L451  iterum  typis  exscriptae  sunl 
totius  pperis  litterae  dedicatoriae,   1.  Augusti   1581  a  Francisco  Ziletto  typographo  ad 

..  liasilinm     lssa|iicam    Salcrnitaiuim     Monaclium    S.   Georgii     Maioris.    apud     Venetias" 

datae;  in  (mibus  Zilcttns  ait.  se  „Summam  Sacramentorum'1,  modo  iterum  in  officina 
siia  excnsam.  Basilio  dedicare  eo,  i|in>il  is  se  ad  eam  quam  emendatissime  excudendam 
hortatus  esset.  Se  illico  iil  opus  aggressum  esse  et  Summae  addendas  curasse  „con- 
clusiones"  illas  atque  in  fine  adiecisse  Babbreuiatum"  Canisii  catechismum,  „eo  quod 
id  gratissimum  fore  omnibus  minime  esi  ambigendum". 

.").  Thomas  Welzenbach  affirmat,  a.  1578  Henricum  A.quensem  „Heinrichvon  Aach" 
al>   luliu  Echter  a  Mespelbrunn,  episcopo  principe  herbipolensi,   Herbipoli  constitutum 


Mon.  1-274     1276.    1581     1591.  4«l7 

Isse  typographum  aulicum.  *Den  DiScesan-Katechismus,  den  des  I'.  Canisius,  liefi 
Juliiis  am  ersten  wenn  ihn  aichl  schon  Bischof  Friedrich  herausgab)  im  Jahte  1581 
tiir  seine  Landeskinder  durch  Heinrich  von  Aach  drucken  imter  dem  Titel:  ,Kate- 
bhismus  in  Kiirtzc  Prag  vnd  Antworl  gestellt'  (12.  mit  Holzschn,  .  sowie  ftir  seine 
Geistlichkeil  den  sog.  grofien  Canisius,  welche  beide  er  im  Jahre  1584  in  den  Statutis 
puralibus  seiner  Geistlichkeii  empfahl" :  Geschichte  der  Buchdruckerkunsi  im  ehe- 
maligen  Herzogthume  Pranken  und  in  benachharten  Stadten,  in  „Archiv  des  histo- 
rischen  Vereines  von  Unterfranken  und  Aschaffenburg",  11.  Bd,  2.  Heft,  Wtirz- 
burg  1857,  lt>7  171.  Nomine  magni  catechismi  canisiani  Welzenbach  non  nSummamtt, 
sfd  .(>|ins   catechisticum"  indicasse  videtur;    quod  certe  in  „statutis"  illis  commen- 

datum  est    cf.  infra  monum.  1347  .    Neque  vero  nlla  rati verisimile  est,  boc  Hei 

liijinli  editum  esse:  ne  BSumma"  quidera  tunc  ihi  vulgata  esse  videtur.  Sommervogel 
hanc  catechismi  minoris  editionem  non  memoravit. 

127-1.        1581. 

PETIT  |  CATECHISME  des  Catholicques,  fait  premie-  rement  en  Latin,  par 
M.  Pierre  de  Canis,  Docteur  en  la  S,  Theologie,  de  la  com-\pagnie  de  Jesus.  '  Tra- 
ilnict  en  Frangois,  pour  le  proufit  j  Qr*  vtttite  de  la  Jeunesse.  |  Reueu  maintenant  & 
corrige,  sur  la  derniere  j  edition  Latine  de  1'Autheur.  |  En  Anuers,  chez  Daniel 
Vervliet.  |  a  1"  Escu  d' Artois.  1581 "  8°  ff.  32,  addito  titulari.  In  folii  titularis  pa- 
gina  aversa  Christi  eruci  affixi  figura  ligno  incisa ;  f.  2  brevis  sumnia  edicti  a  Ferdi- 
aando  I.  imperatore  10.  Decembris  1560  facti  v.  Can.  I  752  7;">4  );  f.  3a  Canisii  prae- 
fatio.  data  Augustae  Vindelicorum  a.  „1565"  (1561?  Cf.  Can.  III  777.  ln  fine  libri 
fcestimonia  Scripturae  sacrae  contra  haereticos  semper  in  promptu  habenda  et  tres 
sententiae  ex  [S.  Fulgentii]  ,Libro  de  fide  ad  Petrum."  Liber  typis  italicis  sive 
cursivis  nitidissime  excusus  est  et  litteras  initiales.  quas  vocamus,  habet  figuris 
ligno  incisis  ornatas.  Libnim  vidi  Antverpiae  in  Museo  plantiniano.  Sommervogel 
eum  non  posuit. 

1275.        1581. 

„Hortulus  |  ANIMjE,  SVAVISSIMIS  FLO-  RIBVS  REFERTVS.  \  IN 
QVO  OFFICIVM  |  BEAT.E  MARLE,  ET  DEFVN-|ctoium,  ac  septem  Psalmi  Pceni- 
tentia-|les,  &  Graduales,  atque  alia  |  quaro  plurima  sunt  j  posita.  |  Ctt»i  facultate 
SuperiOrum.  \  DILING.E,  \  Excudebat  IOANNES  MAYER.    M.D.LXXXL*    Versus 

I.  2,  5,  6,  12,  14  rubri  sunt. 

24°;  ff.  sign.  5 — 256.;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  32  addito  titulari  et  in 
■fine  3. :  f.  A  2a— B  4a  Kalendarium  :  f.  B  41'— D  4"  „INSTITVTIONES  |  CHRISTIAN/E  ! 
PIETATIS.  |  Autore  D.  Petro  Canisio  So-|cietatis  IESV  Theologo*.  Non  sunt  addita 
nequ?  testimonia  Sacrae  Scripturae  contra  haereticos,  neque  precationes,  ueque  medi- 
tationes,    quae  in  plerisque  aliis  editionibus  adduntur ;    f.  D  5b  =  f.  1   incipit  officium 

II.  Mariae  Virginis :  f.  256b  Litaniae  lauretanae;  f.  124a— 126a  aliae  ..Litaniae  de  bea- 
tissima  virgine  Maria",  eaeque  longiores;  f.  59a— 105b  ,Septem  officia  per  totam 
hebdomadam  completa,  et  per  loannem  Papam  XXII  (ut  scribitur)  ordinata"  :  f.  212° 
ad  229b  Passio  Christi  Domini  secundum  singnla  quattuor  evangelia.  Liber  lrabet 
multas  imagunculas  ligno  incisas.  In  tribus  ultimis  ff.  est  conspectus  rerum  libri  et 
index  psalmorum  et  hymnorum  eius.  Vidi  exemplum  libri,  quod  est  Monachii  in 
bibliotheca  nationali  (Staatsbibliothefc  P.  lat.  2233.  Cf.  etiam  rKataIog  (51  von  Ludwig 
RosenthaVs  Antiquariat  in  Miinchen*,  Miinchen  s.  a..  p.  82.  Sommervogel  hanc  editioneim 
non  posuit. 

1276.        1580—1591. 

Catechismi  canisiani  explicatip  in  episcopatu  dugustano  praescribitur, 
MarquardUfS   a  Berg  episcopus    princeps    augustanus  Dilinga  31..0ctobris  158.0 

mandavit,  ut  et  parochi  et  ludimagistri  singulari  diligentia  catechismum  explicarent. 

„Qua    ratione    curavimus,    vere    Catholici  Catechasmi    excmplaria    non    pauca    Latine 
Braunsberger,  Canisii  EpiBtulae  ei   A.cta.    VIII  32 


498  Mon.  1277  1278.    1581. 

simul  et  Germanice  typis  excudi,  eius  nimirum,  qui  superioribus  annis  a  Venerabili 
syncere  nobis  dilecto  Doctore  Petro  Canisio  S.  J.  theologo  editus  fuit.  Haec  autem 
exemplaria  in  Parochiis  nostris  passim  extare  et  ob  communem  iuventutis  populique 
fructum  emi,  proponi.  ac  memoriac  quoque  mandari  volumus."  Deinde  23.  Ianuarii  1581 
idem  episcopus  litteras  dedit  de  „modo  catechizandi",  in  quibus  praecipitur  :  Es  soll 
„auf  alle  Sonn-  und  Feyertag  allweg  nach  dem  Beschlufi  der  ordinary  Predig  aus 
dem  deutschen  mittleren  Catechismo  Canisii  das  Vater  unser.  Englischer  Grufi,  apo- 
stolischer  Glaube  and  die  Zeliengebot  textweis,  deutlich.  klar  und  punctatim  also 
gelesen  werden.  dafi  ein  jodweder  dasselbe  wohl  horen.  vernehmen  und  bei  sich  selbst 
nachsprechen  konnt  .  .  .  Wann  die  Uhr  12  schlagt  .  .  .  soll  der  Pfarrherr  vor  einem 
Altar  sitzend  aus  dem  kleinen  deutscben  Catechismo  Canisii  .  .  .  zwei  oder  drei  Artikel 
nach  Gelegenheit  dieselben  lang  oder  kurz  auch  vorlesen,  kiirtzlich  expliziren  und  aus- 
legen"  etc.  Die  13.  Maii  1 7>.s 7  Marquardus  episcopus  eaudem  catechismi  explicationem 
iterum .  gravibus  poenis  propositis.  praescripsit.  praecipiens  etiam  .magistratibus 
saecularibus",  -ut  curent,  ne  ludimagistri  quoque  in  hoc  genere  officio  suo  desint, 
sed  singulari  diligentia  doceant  suos  discipulos  primum  quidem  orare,  deinde  verd 
Catechismum  etiam  illum  minimum  ei  brevissimum  Canisii".  Qui  in  Marquardi  locuni 
successit,  toannes  Otto  a  Cemmingen  1591  15!tS  in  mandato.  quod  statim  post 
munus  episcopale  susceptum  promulgavit.  monebat.  ut  Canisii  catechismus  et  in 
templis  et  in  scholis  diiigenter  ex])licaretur.  Ita  Fr.  X.  Thalhofer,  Beitrage  zur 
Geschichte  der  Katechese  im  Bistum  Augsburg  nach  der  Glaubensneuerung ,  in 
-Katechetische  Blatter"  N.  F.  1.  Jahrg.,  Kempten  1900,  34—36  75—77. 

1277.        1581. 

Libelli  a.  1570  Dilingae  latine  a  Canisio  editi  et  multis  imaginibus  ligno  incisis 
ornati  .Epistolae  et  Evangelia  quae  Dominicis  et  Festis  diebus,  de  more  Catholico 
in  Templis  recitantur"  Can.  VI  690)  a.  1581  ibidem  facta  esse  videtur  editio  germanica, 
cui  fortasse  (perinde  atque  in  editione  latina  anni  1570  :factum  es<  parvus  Canisii 
catechismus  additus  est.  Sommervogd  enim  posuit:  [Canisii]  nEwangeli- und  Epistel- 
buchlein  durchs  Jahr.     Dillingen.  1581.   10""    1.  ,•.  IX  1980). 

127S.         1581. 

Corndius  Loos  de  Canisio :  Canisii  eruditio  et  facundia.    „Sui  Ordinis  columen. 
Operis  catechistici  >t   Operis    mariani  praestantia.     Catechismus  Canisii  vulgatissimus. 

Praefationcula  editoris:  Cornelius  Loos  Callidius,  circa  a.  1546  Goudae  in  NVcr- 
landia  natus,  a  protestantibus  patria  pulsus.  theologiam  primum  Moguntiae,  deinde 
Treveris  docuit.  Qui  causam  catholicam  compluribus  Libris  editis  strenue  defendit. 
Praecipuam  vero  gloriam  hac  ratione  consecutus  est:  Cum  in  regione  treverensi  eos, 
qui  venefici  et  magae  .Hexen"  esse  dicebantur,  valde  crudeliter  tractari  vidcivt. 
uon  solum  eam  immanitatem  gravissimis  verbis  insecutus  est,  sed  etiam  librum  pDe 
vera  ei  falsa  magia"  composuit,  in  quo  famosum  illum  Petri  Binsfeldii  auxiliaria 
episcopi  treverensis  „Tractatum  de  confessionihus  maleficorum  ei  sagarum"  confutabai 
quamquam  fatendum  est,  eum  illa  in  re  modum  excessisse  ei  nonnulla  affirmasse, 
quae  cum  historica  veritate  ei  cum  fidei  doctrinis  parum  congruebant  .  Quem  librum 
cum,  neglecta  censurae  ecclesiasticae  Lege,  Coloniae  in  Lucem  emittere  conatus  esset, 
vinculis  mandatus  ei  a.  1592  vel  1593  ad  retractationem  adactus  est.  Bruxellis 
deinde  cum  curam  animarum  gereret,  accusatus,  quod  pristinos  errores  renovasset, 
iterum  in  custodiam  datus  iterumque  Liberatus  est ;  iamque  tertium  capiendus  erat, 
cum  eum  a.  L595  mors  abripuil  Werner,  Loos:  Cornelius,  in  Allgemeine  Deutsche  Bio- 
graphie  XIX.  168  169;  S.  Riezler,  Loos,  Cornelius,  Lbidem  LII,  <17  69;  Jcwssen- 
Pastor  I.  c  VIII'    '-'  582     585  . 

<  lornelius  igitur  Loos  m  libro  BIllustrium  Germaniae  Scriptorum  <  !ata- 
logus . . .  Cornelio  Loos  Callidio  auctore"  '.   Moguntiae  L581,  f.  N     X4' 

1  Elarum  hunc  librum  Bruxellis  in  bibliotheca  regia  nactus  sum. 


M..H.  1278.    1581.  4!Ml 

de  Canisio  egit.  !><•  <i,u<>  haec,  praeter  alia,  Bcripsrt  :  „Petrus  Canisius 
(|iiuin  rei  Literariae  felicem  operam nauasset,  utraque  Lingua  doctus:  <|u<> 
maiori  commoditate  sacris  studijs  possei  incumbere  (vi  de  eo  quidam 
scribit)  Ordinem  Societatis  ingressus  esl  '.  Qui  sacrae  professionis  sublimi 
purpura  donatus,  [ngolstadij,  I  ulingae  -,  el  in  ulijs  Gymnasijs  el  Germaniae 
locis,  diuinas  Literas  publica  professione  praelegit,  simul  alia  pietatis 
officia  strenue  exequens.  Quumque  praeter  eruditionem  insigni  facundia 
praeemineret,  A.ugustae  Vindelicorum  Ecclesiastes,  quondam  ab  Ottone 
Cardinale  Augustano  constituitur.  Quam  functionem  quum  magno  Catho- 
licae  religionis  zelo  exequeretur;  vt  ipsam  aduersus  profanas  haereseos 
nouitates  assererel  e<  comprobaret:  nominis  celebritate  passim  omnibus 
innotuit.  adeo  vt  sui  Ordinis  columen  facile  haberetur.  At  modo  miles 
emeritus,  Dilingam  suae  senectuti  quietam  stationem  fertur  delegisse3. 
Scripsit  .  .  .  Summam  doctrinae  Christianae  •  in  quam  supra  modum 
elegans  et  eruditum  volumen,  quod  Commentariorum  vice  esse  potest, 
cx  priscorum  Patrum  mommentis  collegit,  et  typis  diuulgauit  Peti'us 
Busaeus,  eiusdem  Ordinis  Theologus  doctissimus '.  Vtilissinmm  sane 
omnibus  primam  Christianae  religionis  Catechesim  praelegentibus:  tum 
maxime  ijs,  qui  ipsam  in  Ecclesijs  populo  Christiano  pro  saeris  con- 
cionibus  proponunt.  Quo  certe  nihil  vtilius  ac  magis  necessarium. 
conseruandae  Catholicae  lidei  esse  potest.  .  .  .  Scripsit .  .  .  item  de  Maria 
Virgine  incomparabili.  .  .  .  Quo  [libro  |  Deiparam  Virginem  sanctiss  •  ab 
importunis  et  iniquissimis  illorum  [  Sectariorum  |  iniurijs ,  et  infandis 
blasphemijs,  pulcherrime  eximit,  et  egregie  vindicat.  .  .  .  Canisius  inter 
cunctas  vtilissimi  laboris  sui  lucubrationes,  quibus  Catholicae  Ecclesiae 
profectui,  et  defensioni  contra  infestissimam  Sectariorum  rabiem,  et 
perniciosissimam  haereseos  doctrinae  pestem  optime  consuluit:  facile 
palmam  meretur  libellus,  licet  omnium  minimus,  quem  Paruum  Cate- 
chismum  Catholicorum  inscripsit.  Quo  vel  solo  immortalem  sui  nominis 
iaudem  iam  promeritus  censeri  potest.  Quod  ipsum  docta  et  grata 
breuitate,  cum  iuuentutis.  tum  onmium  captui  accommodauit  •  dum 
quicquid  cuiuis  Catholico  ad  suae  fidei  cognitionem  necessarium  aesti- 
mari  posset,  succincte  et  dilucide  complectatur.  ('uius  iam  indicium 
cunctis  esse  potest :  quod  prae  caeteris  eiusdem  inscriptionis  libellis  et 


1  _Opt'iam  literis  dedit,  atque  in  primis  Tlieologico  shulio  incubuit.  Id  ut 
commodius  praestaret.  Iesuitarum  collegium  iugressus.  eum  ordinem  suscepit":  Ita 
Henricus  Pantaleon,  universitatis  basileensis  professor  isque  zwinglianus,  in  suae 
„Prosopographiae  Heroum  atque  illustrium  Virorum  totius  Germariiae  Parte  tertia", 
Hasileae  1566,  p.  501.  Eadem  dicuntur  in  huius  operis  versione  germanica,  ab  ipso 
Pantaleone  edita  Der  dritte  vnd  Letste  Theil  Teutscher  Nation  Heldenbuch,  Basel 
1570,  4<;i»  470  :  v.  Can.  V  850—852;  VI  742—743.  Rectius  fcamen  .'t  Pantaleori 
<'t  post  eum  Loos  scripsissent :  Canisius,  quo  propius  Christum  pauperem,  castum, 
oboedientem  sequi  posset,  Iesuitarum  ordinem  suscepit;  v.  Can.  I  43—44. 

-  Dilingae  Canisius  non  docuit,  orationes  tamen  academicas  habuit. 

:1  Canisius  a.  L580  eo  concesserat;  v.  ('«>).  VII  517  577. 

4  De  hoc  rOpere  catechistico"   v.  Can.  \'l  685     689;  VII   766. 

32* 


500  Mon.  1579. 

opusculis,  ne  dicam  prope  innumeris :  ipsius  in  latissimum  vsum  varijs 
idiomatibus.  et  omnibus  pene  Ohristiani  nominis  gentium  linguis  donatus, 
et  saepius  typis  admotus.  passim  vbique  conspiciatur." 

127».         l.VSl.    15S4. 

Ex  lihro,  qui  inscriptus  est :  .  Almae  Ingolstadiensis  Academiae  Tomus  primus 
Inchoatus    primum    a    M.  Valentino  Rotmaro.    P.  L.  et    Eloquentiae    Professore  Ordi- 
nario:    lam    vero    post    immaturum    ipsius    obitum    accurate    fideliterque    absolutus: 
A  M.  loarme  Engerdd,    ^.  Theol.  Bacc.  P.  L.  ac  Poesios  Professore    Ordinario. 
Ingolstadii.    Kx    Typographia  Davidis  Sartorii  ...  M.D.LXXXI."   f.   108b— 110»1,    et 
exloannis  Croeselii  libro  „Elogia  in  duas  diuisa  partes*.  Lngolstadii  1584,  p.  387  388. 

Quae  sunt  in  Engerdi  libro,  ex  eo  transcripta sunt  a  Ra<lero±l;  Matthia  TannerS.J., 
Societas  Iesu  Apostolorum  imitatrix.  P.  1.  Pragae  1694,  28* ;  Mederer  I   226—229. 

Ah  Engerdo  universitatis  ingolstadiensis  professore  et  historiographo  atqut  a 
( 'roeselio  eiusdem  universitatis  bibliothecario  <  'anisiidoctrina,  eloqumtia,  virius  laudantur. 

1.  loannes  Engerd  (Steunechton),  neostadiensis,  thuringus,  qui  a.  1570  albb  unir 
versitatis  ingolstddiensis  inscHptus  est,  «.  1572  artium  magister  et  „poeta  laureatus0 
evdsit,  <i.  1572  /-Vs7  artem  poSticam  Tngolstadii  trddidit2,  scriptor  diligens  et  poeta 
haud  ignobilis,  in  universitatis  ttlis  Annalibus  «  V«h'»ti»<>  Rotmaro  «.  l.~>s<>  primum 
editis  (r.  ('«».  VII 823)  et  «.  ir>si  a  se  amplificatis  haec  de  Canisio  scripsit :  PP.  Petri 
Canisii  et  Nicolai  Gaudani  ..aducntu.  reliquis  Tbeologis  suam  conferentibus  operam, 
Domino  Wagnero  et  Domino  Theamlro  \  et  quasi  coniunctis  viribus  vnum  onmibus 
enitentibus,  quantum  S.  Theologia  caput  extulerit.  nec  possuin,  nec  volo  dicere.  cum 
nec  priora  dormitarint  tempora. 

Hoc  tamen.  citra  veterum  Doctorum,  atque  etiam  ipsius  Domini  Eccij4,  Theologi 
et  doctissimi  et  in  disputando,  religionemque  propugnando  foelicissimi  ei  fortissimi 
Hectoris,  iniuriam  facile  affirmo,  longe  et  elegantius,  politiusque,  et  compendiosius 
nunc  pene  omnes  tradi  docerique  literas.  quam  apud  maiores  nostros  fieri  est  solitum. 
Idque  ego  seculi  potius  illius  barbariei,  quae  in  omnes  scientias  vim  suam  exercuit, 
quam  ipsis  Doctoribus,  quos  acute,  subtiliter  et  docte  scripsisse  el  disputasse  cou- 
stat.  tribuo. 

Hoc  itidem  sine  iactantia  dixero,  nostram  Scholam  nulli  alteri  Germaniae  \>-j 
demiae,  quantum  ad  Theologos  attinet  nam  de  reliquarum  Facultatum  Doctoribus 
nuuc  nun  ago,  dicturus  de  ijsdem  postea  facile  cessuram,  tum  eorum  ratione,  «|iii 
iam  olim  docuere,  el  partim  diem  vitae  suae  clausere  supremum,  partim  adhuc  in 
Ecclesiae  ei  religionis  Catholicae  incolumitatem  et  singulare  ornamentum  viunnt,  tnni 
etiam    absii  ei  inuidia,  ei  adulatio  dicto)  adhuc  docent. 

SED  iid  propositum,  el  incomparabilem  virum,  Petrum  Canisium  diuerto,  cui 
tamen  Encomiastiqum  minime  polliceor,  sed  id  tantum  praestiturum,  vt  eum  obliuione 
apnd  posteros  vindicem,  el  is  qualemcunque  inter  Theologos  possil  habere  locum: 
Dicam  tamen,  quod  sentio:  Vh  est  diuini  propemodum  ingenij,  el  eruditionis  in 
comparabilis,  Philosophus  eximius:  quod  illi  pene  cum  omnibus  Patribus  de  Societate 
commune  est,   Theologus    profundus,   el    lectionis   infinitae,    quod  cum  plurimis,    sed 

quod  illi  n.eque  omnino  cun iltis,  neque  omnino  paucis  esl  commune,  Orator  valde 

elo.quens,   Ecclesiastes  pariter  grauis  vt  iucundus. 


'  liotinariis.  ut   Engerdus  l.  c.  f.      :;'     |      T'|  m i.  in  libro  suo  typis  exscri- 

bendo  ad  p.  85  pervenerat,  cum  morte  abreptus  est: 

a  Engerd  a  protestantismo  ad  ecclesiam  catholicam  redieral  Mederer  I  :ii:i  :{•_'(); 
Prantl  I  :;:;!  335).  De  eius  carminibus  scripsii  K.  >■.  Eeinhardstdttner  in  „Jahrbu6_ 
ftir  Munchener  Geschicht©''   IV.  Bamberg  1890,  59  !M     96   105. 

:;  De  Michaele  Wagner  el  Georgio  Theandro  v.  Can.  I  ."iiil  7_.".. 

'   ioannis  K<l<. 


1581.    L584.  ;,D| 

PROBAVIT  ei  eruditionem  suamj  ei  eloquentiam,  el  in  dicendo  prudentiam 
uanque  eloquentia  sine  prudentia  el  eruditione  esi  inanis  garrulitas  saepius  lllustiis- 
simo  Duci  Bauariae  Alberto  Quinto,  <-ui  iure  buo  ei  merito  semqer  fuil  gratissimus; 
tmii  etiam  multis  annis  Ecclesiae  ei  vrbi  Augustanae,  vnde  discedens  tanquam  sui 
amoris  quoddam  pignus  reliquit,  Dominum  Gregorium  Rosetum1.  Quorum  vterque 
quid  inter  medios  haereticos  profecerint,  quantum  religionem  promouerint,  ipsi  Templi 
sumnii  parietes  etiamnum  testantur,  qui  auditores  concionuni  vis  possuni  capere. 
Dominus  Gregorius  adhuc  cum  magna  nobilissimorum  virorum  frequentia  ei  applausu, 
maximo  vero  haeresiarcharum  cum  dolore,  concionatur. 

NOSTRl  quoque,  si  qui  Schmalcaldicum  recordantur  bellum,  Dominum  Canisium 
in  Templo  D.  Crucis  extra  portam,  antequam  deiiceretur,  concionari  meminerunt2: 
sed  nec  ipsius,  nec  Societatis  nomen  tum  innotuefat.  Rectoratus  dignitatem  gessit, 
anno  498,  quod  officium  ex  Patribus,  cum  ipsimet,  quam  res  incommoda  esset 
Societati,  puhlicis  distrahi  no.uotiis,  intelliiiereiit,  vltroque  sese  publicis  abdicarenl 
muniis  '.  posl  est  impositum  nulli,  Proeancollaroi  officio.  scincl  ntqne  itcruin.  digresso 
Fannemanno,  ex  delegatione  Reuerendissimi  et  [lliistrissimi  Principis  Aichstadiani 5, 
ei  comniissione  est  perfunctus. 

QVANTVM  itidem  Ecclesiae  et  religioni  suis  pulcherrimis  lilnis  praestiterit, 
totus  pene  Christianus  nouit  orbis,  nec  ignorant  haeretici.  Scripsit  egregios  libellos 
precarios,  a«l  pietatem  et  deuotionem  excitandam  aptissimbs:  ttem  Martyrologium : 
tnter  omnia  vero  eius  scripta,  primas  facile  obtinent,  liber  <lc  D.  .Maria  Virgine, 
D.  Ioanne  Baptista,  contra   Magdeburgenses,  et  Catechismus. 

IN  EO  »lcni<|iic  pietatis  et  eruditionis,  vitaeque  integritatis,  omnisque  virtutum 
generis.  quae  in  eiusmodi  virum  cadere  solent.  quae  Ecclesiasticos  ornant  et  commendant, 
illustr»'  statuimus  exemplum.  Et  quanquam  iam  laboribus  exbaustus.  senio<[iic  IVssns, 
iiuieti  sese  tradidit :  illud  tamen  de  eo  vere  dici  a  me  potest,  quod  Scipionem  Aphri- 
canum  de  se  dicere  solitum  scribit  Cicero,  quod  nunquam  sit  minus  otiosus,  quam 
i .-11111  cst  otiosus.  minus  solus.  quam  cum  solus  est,  minus  denique  quietus,  quam 
cum  maxime  quieti  sese  tradidit".  Nam  et  in  otio.  et  «juiete  de  Ecclesiae  Dei 
negotijs.  et  religione  Catholica  apud  se  cogitat.  et  in  solitudine  secum  ipse  loquitur. 

DEVS  Opt.  Max.  tantum  virum,  tam  fortem  Ecclesiae  suae  propugnatorem,  tam 
bene  <le  religione  meritum.  Lumen  denique  Doctorum  Ecclesiasticorum  amplissimum 
et  clarissimuni,  quam  diutissime  seruet  incolumem.  et  post  hanc  vitam,  pro  exantlatis 
eius  in  Ecclesiae  et  religionis  incolumitatem  et  incrementum  laboribus.  aeternam 
illi   aeternae  vitae  coronam7  benigne  largiri  dignetur." 

2.  Ioannes  Croeselius,  e  Vilseck  Bavariae  oppido  ortus,  qui  per  octo  annos  uni- 
versitatis  ingolstadiensis  bibliothecarium  egit  Mederer  II 17),  partem  harum  laudationum 
quodammodo  fecit  suam,  cum.  Engerdo  non  nominato,  in  ^Elogiis"1  suis  scripsit: 
BPetrus  Canisius,  lumen  et  columen  ecclesiae  catholicae,  vir  diuini  propemodum 
ingenij,  et  eruditionis  incomparabilis,  Pbilosophus  eximius,  Theologus  profundus,  et 
lectionis  infinitae,  Orator  valde  eloquens,  Ecclesiastes  pariter  grauis  et  iucundus,  etc." 
Deinde  carmen  ponii  a  Cornelio  Loos  (v.  supra  p.  498  in  Canisii  Catechismum  com- 
positum.     Sequitur  carmen: 


1  Scribendum  fuit  ^Rosephium".  ls  Canisio  in  sacro  suggestu  cathedralis  eccle- 
sia<'  augustanae  successit;  v.  Can.  V  3;")4  o77. 

2  Bellum  smalcaldicum  fuit  a.  154*;  et  1547  -.  Canisius  autem  in  templo  illo 
dixit  circa  a.  1551;  v.  Can.  I  374'2  395. 

8  Rector  universitatis  fuit  a  d.  18.  Octobris  1550  ad  24.  Aprilis  1551  Can.  1 
363  698—709). 

4  Hoc  saltem  quod  a»l  facultatem  artium  sive  philosophicam  attinet,  feceruni 
a.  1567    Can.  VI  560  -562).     Ceterum  cf.  Can.  I  357  373. 

'   Mauritii  de  Huttcn.  Cf.  Can.  I  711     713.         ,;  Cicero,  De  officiis  I.  3.  <-.  1,  n.  1. 

7  lac   1.  12;  Apc  2,   10. 


5()2  Mon.  1280  1281.    1581. 

„M.  [oan.  Engerdi  P.  L.  ' 
Caxisivs  magnus  Socius  ductoris  Iesv. 

I  anities  signat  queni  veneranda  senem  : 
Cnr  non  ante  alios  multa  cum  laude  canendus, 

Ardua  quem  fcantUm  tot  monumenta  canunt  V 
Magnus  Ioannes,  quo  non  ingentior  alter  -. 

Materies  illi  magna  laboris  erat. 
Altera  maior  erat  mater  castissima  virgo: 

Nunc  superest  Petro  elauiger  ille   Petrus"  :;. 

1280.  1581. 

Platzius  l/utheranorum  minister  Canisium  facit  cum  Ladheranis  stantem  et  librum 
loannis  Nasi  0.  Min.  increpantem. 

Conradus    Wolfgangus   Platzius     Placius,    Platz     protestantium    biberacensiura 

(Biberach  minister.  iam  a.  1580  Tubingae  eontionem.  qua  ostendere  volebat  ecclesiam 
romano-catholicam  reapse  non  catholicam,  sed  .cacholieam"  sive  prorsus  malam  esse, 
ediderat  eique  .salutationem  christianam"  vel  potius  epistulam  criminosam  ad  Ca- 
nisium  addiderat;  v.  Can.  VII  5"J<s.  Idem  deinde  ibidem  a.  1581  in  lucem  emisit 
libellum  in  4".  54  foliis  non  signatis  constantem,  qui  sic  inscriptus  est :  .Apologia 
Catholica.  Xa*  ift,  SSicr  C^ljriftlictje  Satbolifdie  8d)iit;  oocr  Scfjtrntprebtgen,  bon  erteuterunfl 
be§  EftriftUdjen  9tanten§  onb  n>efen§,  attd)  ber  fiinff  angebtdjten  93apfitfd)en  etgenfcbafften  be* 
Kafboltfdjen,  ttriber  bie  9Sncatf)olifd)en  Slkebtgen  Xoctori*  Sdfpari  granden§.  (*in  Xialogu* 
Toctori"  §Petri  Sanifij,  ono  X.  Safpar  [Jrancfen,  oont  Safbotico,  Ead)olico  per  .i.  dnb  Kacfplnco 
per  .y.  2tud)  93ruber  sJiaiieit  Sd)ntad)fd)rtffi  loiocr  baZ  U't)viftliri)  EoncorbvDud),  v  gehalten  onb 
geftelt,  burd)  Sonrabum  SSoIffgangum  sl>lai;iimi,  Jq.  6>bttttd)er  Sdnrtffi  Xoctorcnt,  r.  ^ur 
rettung  ber  Sfjrifiltdjen,  in  ©otte§  SQSori  iDolgegrimbten,  Slugfpurgtfdjen  Konfeffton,  bnb  beren 
©r)rtftlicr)ert  Soncorbtbud).  ©etrucft  ju  ilubingen,  bei  2lter.anber  •voocf  Anno  M.D.LXXXI." 
In  huius  libelli  litteris  dedicatoriis,  Biberaco  27.  Aprilis  1581  datis,  Platzius  ait. 
contra  contionem  illam  a.  1580  .wider  das  bappengaisch,  sitkiistig.  vnverstandlich 
Schreien  Catholisch,  Catholisch"  a  se  habitam  duas  contiones  editas  esse  a  Caspare 
IVanck  (jui  ex  comitatus  hagensis  [Haag  prope  Monachium]  contionatore  Lutherano 
a.  15(?8  catholicus  et  sacerdos,  a.  1572  ingolstadiensis  ecclesiae  S.  Mauritii  parochus, 
1578  professor  Sacrae  Scripturae  in  universitate  ingolstadiensi  factus  erai  .  Has 
Eranckii  contiones  iam  sibi  refutandas  esse.  Sequuntur  quattuor  Tlat/.ii  contiones, 
deinde  „Dialogus  Doctoris  Petri  Canisij,  vnd  Doctoris  Caspari  Franck,  vom  Catholico, 
Cacholico,  vnnd  Cacholyco,  in  grossem  geheim  gehalten".  ln  hoc  dialogo  Platzius 
Canisium  in  Lutheranorum  partes  transeuntem  facit;  hos  vere  catholicos  esse;  eos 
autem,  qui  se  catholicos  vocent,  potius  cacholicos  sive  omnino  malos  vel  cacholycos 
sive  instar  araneae  lupive  malos  esse.  [Es]  .thun  wir  defi  Bapstumbs  Schrifftliche 
schutzherrn,  wie  ein  Spinn,  auff  was  Gut  vnnd  rechi  wir  sitzen,  so  verunreinigen 
wirs,  vmid  rhachen  Spinnen  Gifft,  souil  an  vns,  daraufs"  I.  sJi  oia).  Tandem  Canisius 
de  „Examine  chartaceae  Lutheranorum  concordiae"  tngolstadii  a.  158]  a  [oanne 
Naso  ( ).  F.  M.  v.  Can.  VII  17()  edito  sic  inducitur  iudicans:  Scriptum  illud  esse  [ein] 
„lotterbtibisch,  treyharts  Biibisch  holhippen,  welchs  nichi  grauitetischen  Theologis, 
sonder  lotter  vnnd  Spitzbuben,  Buppappern,  vnd  verschemeten  schaJcksnarren  zusteht" 
f .  9J  iv'.  Quae  verba  ostendunt,  Platzium  eo  ipso  vitio  laborare,  quod  in  Naso 
reprehendendum  esse  dicit. 

1281.  1581. 

Georgius  Nigrinus    Schwartz  .    parochus   protestantiura  echzellensium   Echzell, 
in  Elassia    ei  „superintendens",  unus  ex  studiosissimis  ecclesiae  catholieae  adversariis, 


1   I.  e.   PoStae  Laureati.  !  Cf.  .Mt    11.   11  :  Lc  7.  28; 

lain  igitur  tngolstadii  notum  erat,  Canisium  etiam  de  S.  Petro  ApostoTo  librum 
in  lucem  emittere  velle. 


Mon.  1282.    A  (I.  22.  tanuarii  ad  28.  Decembris  1581  503 

in  libro  nLehr,  Glaubens  vnd  Lebens  Jesu  vnd  der  Jesuwider,  das  ist,  Christi  vnd 
antichristi"  anno  1581  sine loco  edito multa ex Canisii  catechismo  protulil  el  perperam 
mterpretatus  esi  f.  lb  2«  39"  59«  82b  I00b  etc.  ;  velul  cum  ait:  lustitia  christiana; 
qualis  in  „catechismo  [esuitarum"  definitur  ac  describitur,  idem  esl  a 1 1| u<-  iustitro 
iudaica  ei  ethnica    f.  98b . 

12«_».        A  d.  22.  lanuarii  ad  28.  Deeembris  1581. 

Orationes  sacrae  a  Canisio  </.  1581  ad  Friburgenses  habitae  prhnum  singillatim 
recensentur;  deinde  summatim  de  earuni  numero,  locis,  argumentis  etc.  agitur.  Bac- 
chanalia.  Neglectus  icinnii.  Poenitentia.  Officiorum  divihorum  neglectus.  Blasphemiae. 
Pietas  maiorum.  Confessionis  et  communionis  frequentia.  Passio  Christi.  Ebrietas. 
Falsus  pudor.  „Falsi  Caiholici."  Oratio.  Cultus  sacrae  eucharistiae,  li.  Mariae  I'., 
templorum.  Primitiae  sacerdotis.  Missa.  Foenerationes.  Eosarium.  Gratiarum  <i<tii> 
]»•<>  messe.  Preces  />>'<>  mo-rtuis.  „Statuum  varietas.  „Hvpocritae<'  in  contionibus. 
S.  Nicolaus.  „Notae  veri  Christiani  .  Peregrinationes  sacrae.  Comitia  popidi.  Wcclesia 
populusque  romanus. 

Adhuc  exstant  commentaria  contionum  a  Canisio  apud  Friburgenses 
a.  L581  habitarum,  eaque  maximam  partem  manu  ipsius  Canisii  scripta; 
reliquorum  parteni  longe  maiorem  P.  Robertus  Ardrenus  Canisii  socius 
scripsit.  Canisius  omnia  recognovit,  emendavit,  amplifieavit,  adnotati- 
onibus  instruxit  similiter  atque  superioribus  annis  Oeniponte  fecerat; 
v.  Can.  VI  627;  VII  612.  Notandum  est,  in  ritu  dioecesis  lausannensis, 
ad  quam  respublica  friburgensis  pertinet,  evangelia  nonnullorum  dieruni 
sacrorum  ab  evangeliis  ritus  romani  diversa  fuisse. 

Commentario  orationis  sacrae  Kalendis  Ianuariis  a.  1581  Friburgi  Helvetiorum 
in  templo  S.  Nicolai  a  Canisio  habitae  ab  ipso  Canisio  adnotatum  est:  ..<>l>  profec- 
tdonem  Lucernensem  intermissa  concio  Dominiealis  de  Christo  puero  duodenni,  et  de 
nuptiis  in  Cana"  Can.  36  f .  10 b).  Quae  contiones  habendae  fuerant  Doniinicis  l  et  II 
post  Epiphaniam  sive  8.  et  15.  Ianuarii.    Cf.  supra  p.  I1. 

Sequitur  in  codice  rDe  leproso  et  Centurione''  (Mt  8,  1 — 13  sive  de  evangelio 
Dominieae  III.  jxist  Epiph.  Commentarium  huius  orationis  ex  parte  ab  ipso  Canisio 
et  ex  parte  a  P.  Roherto  Ardreno  Canisii  socio  friburgensi  scriptum  est  Can.  -'5(i 
f.  lla — 17ai:  dicturus  autem  erat  Canisius  de  miraeulorum  Christi  „uero  usu  et  fiiietu1" 
et  de  evangelio  diei  moribus  emendandis  adhibendo.  Existimo  tamen  Canisium  lapsu 
quodarn  memoriae  hoc  commentarium  conscripsisse  neque  ipsam  orationem  habiiisse; 
nam  anno  1581  Dominicam  II.  post  Epiphaniam  statim  secuta  est  Dominica  Sep- 
tuagesimae. 

„Dominica  70.  ",a"  sive  22.  Ianuarii  1581.  rQui  vltimam  meam  concionem  hic 
audiuerunt  facile  meminerint  quod  optarim  et  dederim  omnibus  et  singulis  felicem 
nouum  annum  cum  hac  additione  vt  nemo  se  in  hono  anno  impediret  sed  quisque 
gratiam  Dei  oblatam  sedulo  acceptaret  et  noua  cum  diligentia  vteretur,  a<-  si  essel 
annus  vitae  suae  postremus.  Hoc  erat  fundamentum  super  quod  volui  aedificare  meas 
sequentes  conciones  quas  cogito  hoc  anno  continuare"  cum  gratia  Dei/  Explicat, 
„quomodo  Euangelium  [diei.  sive  Mt  20,  1 — 1(5]  nos  in  catholica  fide  confirmet  et 
nouos  errores  euertat".  rCur  caute  viuendum  et  in  timore  ambulandum  Christiano." 
nQuomodo  nohis  bene  uertemus  ordinationem  Ecclesiae"  ex  commentario  a  P.  Ai'dreno 
scripto  et  a  Canisio  recognito;  Can.  36  f.   17a — 20b). 

rDominica  de  sexagesima"  sive  29.  lanuarii  1581  evangelium  <li<'i  explical  <  \ 
comm.  autographo :  1.  c.  f.  22a — 25b). 

BPurificationis"  sive  2.  Februarii  1581.  rDe  benedictione  candelarum1'.  „Medi- 
tanda  circa  canticum  Nunc  dimittis"    ex  comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  22"     2S1, . 

a)  Sic  C.  </>*'  correxit  ex  vv.  a  V  Ardreno  scriptis:  '\w.\-~  in  principio  huius  anni  incepi  ei  auni 
statui  continuare. 


;,(>4  Mon.  1282. 

.Dominica  Quinquagesimae"  sive  .">.  Februarii  1581.  Explicat.  cur,  cum  Christus 
pro  „totius  mundi  peccatis  factus  sit  propitiatio"  1  Io  2.  2  .  „plures  damnentur  semper 
quam  saluentur.  paucique  sint  electi".  Deinde  dicit  Tde  bacchanalibus  cum  laude 
eelebrandis1'.  „Nolo  veterem  consuetudinem  horum  festorum  penitus  improbare, 
eamque  abrogare  puto  impossibile  fore  licet  apostoli  etiam  hodie  praedicarenf.  His 
igitur  diebus  caritatem  exhibeamus  amicis,  vicinis,  iis  maxime,  a  quibus  offensi 
sumus  vel  quos  offendimus;  pauperes  iuvemus;  ostendamus  nos  laetari.  quod  tempus 
poenitentiae  advenerit!  ex  comm.,  cuius  partem  unam  Canisius,  alteram  Ardrenus 
scripsit:  I.  c.   f.  29»— 33»). 

„Die  Cincrum"  sive  8.  Februarii  1581.  Contra  pNeochristianos11  ieiunium  eccle* 
siasticum  defendit.  „Quomodo  Bono  christiano  40*  sit  auspicanda."  Vbi  haec,  praeteir 
alia,  dicit :  jPropone  tibi  quod  velis  ad  laudem  Dei  et  ex  obedientia  ecclesiae  ab 
esu  carnium  abstinere,  et  ciborum  delectum  habere  et  si  possibile  sit  in  die  semel 
comedere  et  contentum  esse  collatione  •  hoc  enim  est  catholice  ieiunare  et  praeceptq 
ecclesiae  satisfacere.  Scio  excusari  pueros.  puellas.  grauidas,  puerperas,  senes,  in- 
firmos,  pauperes,  opifices.  Si  hunc  jeiunandi  morem  non  didicisti  aut  tibi  intollera- 
bilem  esse  putas  experire  saltem  vt  tribus  diebus  in  hebdomade  incipias  jeiunare 
atque  ita  paulatim  per  dei  gratiam  disce  te  conformare  perfectis  catholicis  qui  sciuni 
ecclesiam  esse  matrem  discretam  [et]  nulli  maius  onus  quam  ferre  possit  imponere. 
Abusus  nunquam  ieiunantium  et  semper  se  excusantium  diuitum  ■  vide  diligenter  et 
conclude  tecum  vt  jeiunium  tuum  duas  accipiat  alas  ad  volahdum  in  coelum  miseri- 
cordiam  scilicet  erga  pauperes  et  orationem  erga  Deum  •  propone  igitur  quibus  diebus 
et  quantum  velis  praestare  proximo  siue  vicino,  siue  absenti  ■  tum  certas  preces 
tibi  legendas  sume  :  praesertim  si  legere  possis  psalmos  poenitentiales  vel  de  passione 
domini*    comm..  1.  c.  f.  33b — 37b  . 

„Feria  6  post  Cineres"  sive  10.  Februarii  1581.  „Dicam  1.  quid  requirat  prae- 
ceptum  de  perfecta  proximi,  imo  inimici  charitate  •  2  pauca  de  eleemosyna11  ex  comm., 
cuius  pars  una  a  Canisio,  altera  ab  Ardreno  scripta  est;  I.  c.  f.  38a — 41'  . 

.Dominica  .1.  40"  sive  12.  Februarii  1581.  Evangelium  diei  explicat;  deinde 
iterum  ostendit.  quid  sit  ieiunium  et  cur  obseruandum  sit.  _Vt  in  principio  40. '"•'" 
dixi  ita  nunc  etiam  publice  testari  cogor  quod  inter  omnia  opera  bona  nulliun  sit 
nobis  siuc  catholicis  siue  lutheranis  tam  inamabile,  graue,  asperum  et  amarum  sicui 
ieiunium  est  omnibus  ingratus  fere  hospes,  quem  nemo  invitat  sed  omnes  fere  fugiunt 
et  si  iiussiuit  vsque  ad  hebdomadam  poenosam  excludunt.  Diuites  excusant,  pauperes 
non  possunt.  Nullus  est  domi."  „Vnde  hic  tantus  torpor  et  tepor;  vt  persuaderi 
uon  possimus  saltem  3  diebus  in  hebdomade  ieiunio  sanctificandis?"  ex  comm.,  quod 
eodem   modo,  ac  duo  superiora,  scriptum  est;  I.  c.  f.  42"     46b). 

„Concio  1.  de  Poenitentia",  habita,  ut  videtur,  feria  V.  post  Dom.  1  Quadr.,  sive 
16.  Februarii  ■  Exponii  ncausas  tractandi  posthac  i\r  Poenitentia"  cx  comm.  ab  \r- 
drciiii  scripto :  I.  c.  f.  48"     51a  . 

.Scciiiula  concio  de  Poenitentia",  habita,  ut  videtur,  feria  VI.  post  Dom.  1. 
Quadrag.  sive  17.  Februarii  1581.  „Poenitentiam  agite,  appropinquauit [?] ■  enim 
regnum  coelorum"  Mt  :!.  2;  -1.  17:  lo.  7.  „Propositio:  V"t  melius  et  grundlicher 
boc  intelligatur,  in>n  erii  abs  re  considorare  ad  quas  personas  haec  aerba  pertineant, 
secundo  de  qua  poenitentia  hic  fiat  mentio,  .'!."  quomodo  uari.j  errores  et  false  i\«<- 
tiinc  liac  una  sententia  retundantur. "  Neque  tamen  tertia  haec  pars  Ln  hac  contione 
explicata  esse  videtur   ex  comm.  ab  Ardreno  scripto;  I.  c.  f.  48"     57s). 

.Tertia  Concio  <\(~  poenitentia",  habita,   ut   vjdetur,  Dominica  II.  Quadrag.  siye 
lt».  Februarii    1581.     «Propositio  ■  Nunc    uidendum    superest    de   erroribus   et    falsis 
opinionibus  uarijs  occurrentibus   et  quosdam    Lmpedientibus  circa   hoc  dictum   Poeni 
tentiam  agite,  et  per  illud  ipsum  reiectis  et  exclusis"    ex  comm.  ab  Ardreno  scripto ; 
I.  c.  f.  57b     62«  . 

„Quarta  Concio"  de  poenitentia,  habita,  ut  videtur,  feria  V  posi  Dom.  II.  Quadr. 
sive  23.  Februarii   1581.     „Nunc  cogor  ex  proxima    concione  duo  repetere  et  clarius 

.i    Sir  onmino  videtur  easi   corrigendum  ex  appropinqnabit,  (/».»/  seripsit  Ardr, 


\  il.  22.  [anuarii  ;i«l  28.  Decembris   1581.  505 

declarare,  aempe  quid  nomine  poenitentiae  intelligatur,  el  2  ■  an  uerum  sit  illud 
prouerb  •  Nichl  tnehr  sundigen  isi  die  beste  bfioss  3.  Dicam,  quomodo  magnam  ei 
u;ii iam  nobis  consolationem  praebeani  illa  Christi  uerba,  Appropinquauil  "  regnum 
coelorumd.  Cras  deo  uolente  dicam  ;i]»ii(l  S.  Nicolaum,  our  oemo  grauare  se  debeat 
in  poenitentia  exercenda."  Kx  postremis  bisce  verbis  collegeris,  Canisium  quadra- 
gesimales  haa  contiones  fere  semper  in  t t-m j >  1« »  H.  Mariae  Virginis  babuisse;  i<l 
quod  proxima  contione  plane  confirmatur  ex  comm.  ali  Ardreno  Bcripto;  I.  c, 
f.  •;■_'      68b . 

.Iii  festo  Mathiae  Apostoli";  quod  erat  feria  VI.  i>"st  Dom.  II.  Quadr.  Bive  24.  IV- 
bruarii  1581.  „Hoc  solum  dicam,  me  ualde  optare  et  petere,  ut  eiusmodi  apostolica  festa 
quae  saepe  in  anno  inciduni  diligentius  et  deuotius  a  nobis  obseruarentur.  Multi  in  illo- 
iiun  vigilijs  ihiii  ieiunant  licet  Ecclesia  praecipiat.  ...  2.  Non  pauci  sunt  <[iii  apostolica 
festa  liiui  magis  honoreni  quam  reliqua  festa  sanctorum  i<l  est  ualde  negligenter  et 
ex  more  magis  quam  deuotione.  3.  Communis  uulgus  tali  tempore  uis  uisitat  templa. . .  . 
1.  \'.\  centum  uix  vnus  uidetur  post  prandium  in  uesperis,  et  plures  in  foro  fabu- 
lantur.  et  potant  in  hospitio,  quam  orant  in  templo,  magisque  curant  carnem  quam 
spiritum,  et  spiritualia  exercitia,  etiam  hoc  sacro  tempore.  sicut  dichus  otiam  Dominicis 
manifeste  uidetur.  Miror  magistratus  non  magis  uigilare  sc<l  conniuere  uec  meiaus 
exemplum  praebere  alijs".  .  .  .  „Ego  hactenus  ut  nostis  apud  B.  Virginem  meas  con- 
ciones  eo  cx  magnis  causis  institui  et  direxi,  ttt  <lc  poenitentia  darem  auditoribus 
bonam  et  utilem  informationem,  idem  et  nunc  facere  cogitaui  in  hodierna  concione.  .  .  . 
Eritque  haec  concio  quasi  generalis  ad  poenitentiam  exhortatio,  quam  cupio  cum 
fauore  et  diligenter  audirj  et  considerari."  -Jn  eo  poenitentiam  plurimi  ponunt,  si 
in  genere  tantum  confiteantur  a<l  quadrantem  horae  sacerdoti  et  accipiant  absolu- 
tioncm .  ct  ita  conritentur  vno  anno  sicut  altcm"  e  conim..  ab  Ardreno  scripto; 
I.  c.  f.  69a     76b). 

BDominica  Oculi"  Dom.  111.  Quadr.)  sive  _"i>.  Februarii  1581.  .  Propositio.  • 
Dicam  primum  pauca  de  vsu  huius  Euangelij.  2.  quomodo  daemon  a  christo  uictus 
sit.  et  tamen  in  hoc  mundo  tam  potenter  dominetur.  non  solum  apud  infideles, 
sed  etiam  christianos.  3.  quibus  modis  daemoni  et  potestati  eius  probi  christiani 
repugncnt."  Vhi  haec,  praeter  alia.  monet:  .0  si  Deus  zelum  christianum  magis 
[accenderet]  a<l  puniendos  die  Gotts  Lesterer,  Marterhansen,  Sacramentsturmer,  vnnd 
BTirchenschender,  et  alios  in  more  habentes.  ut  leui  de  causa  Dei  nomen,  Christi 
crucem,  vulnera  eius<[ue  sacramenta  et  elementa  ore  impio  profundant.  Talem  disci- 
plinam  discimus  in  militia.  et  postea  docemus  nostras  uxores  et  proles,  ut  uix  unquam 
fuerit  tam  commune  populo  peccatum  iurandi,  et  blasphemandi.''  „Cum  primum 
nostri  maiores  euigilarent.  et  e  lecto  surgere  uellent.  hunc  morem  seruarunt.  ut 
dextera  manu  signum  Crucis  facerent.  Jdem  faciebant  et  in  fine  diei  cum  lectum 
peterent  .  .  .'  habebant  consuetudinem  non  egrediendi  e  templo  jjost  missam  finitam, 
nisi  aquam  benedictam  a  sacerdote  aspersam  accepissent"  (e  comm.  ah  Ardreno  et 
(anisio  scripto :  I.  c.  f.   77:' — 82*). 

-Quinta  Concio  de  Poenitentia",  hahita.  ut  videtur.  feria  V.  post  Dom.  111. 
Quadr.,  sive  2.  Martii  1581.  De  prima  parte  poenitentiae  sive  de  contritione  (e  comm. 
ab  Ardreno  scripto:  1.  c.  f.  83* — 86a). 

.VI.  Concio"  [de  poenitentia],  habita,  ut  videtur,  feria  VI.  p.  Dom.  III.  Quadr. 
sivc  3.  Martii  1581.  Iterum  de  contritione  (e  comm.  ab  Afdreno  scripto :  1.  c. 
f.  86a— 89a). 

-VII.  Concio"    [de   poenitentia],    habita,    ut   videtur,    Dominica  IV.    Quadr.   sive 
5.  Martii  1581    e  comm.  ab  Ardreno  scripto ;  1.  c.  f.  89b     91a). 

-Octaua  Concio  quae  1.  est  de  Confessione"  ;  quae  feria  V.*  post  Dom.  W. 
Quadr.  sive  9.  Martii  1581  hahita  esse  videtur;  nam  in  oratione  postridie  huius  dici 
hahita  Canisius  evangelium  Lazari  resuscitati  explicavit.  Eoc  autem  in  Missqli  di- 
oecesis  lausannensis,  ad  quam  Friburgum   pertinebat,   est   feriae  VI.   post    Dnm.    IV. 

a)  Correxi  ex  Appropinquabit. 


506  Mon.  1282. 

Quadr. '  De  variis  confessionis  generibus.  „Vbi  fundatur"  confessio  sacramentalis  V  „De 
fiiictibus  ex  confessione  sequentibus."  .  Ad  crebram  confessionem  jnductiua."  .Non 
est  breuior  et  certior  uia  reformandi  Christianitatem.  nisi  ut  fideles  reducantur  ad 
antiquiun  niorem  deuote  orandi,  saepe  confitendi,  et  communicandi.  Quo  autem  longiua 
discessum  est  ab  ecclesia  primitiua.  et  apostolica.  in  hisce  salutaribns  exercitijs,  eo 
magis  amisit  populus  primnm  fernorem  spiritus,  et  factus  esi  infirmior.  in  interiora 
homine"    ex  comm.  ab  Ardreno  et  Canisio  scripto;  1.  c.  f.  91a-  97b). 

.Exordium.  Proposui  milii  duo  expedire  in  hac  contione  1  de  Euangelio  qua- 
tenus  seruit  nobis  ad  susceptam  materiam  de  poenitentia  et  confessione,  sicut  heri 
promisi.  „Cur  hodie  confessio  a  multis  contemnatur  uel  parum  curetur.  et  in  plurimis 
fructus  eius  impediatur"  e  conrm.  ab  Ardreno  et  Canisio  scripto :  l.  c.  f.  91b —  103a  . 
Contio  haec  habita  esse  videtur  feria  VI.  post  Dom.  IV.  Quadr.  sive  10.  .Martii   1851. 

.Dominica  passionis"  sive  12.  Martii  1581.  Dicit  de  passione  Christi  nmside- 
randa,  aniinis  _ad  agnum  paschalem  edendum"  parandis,  confessione  peccatorum 
facienda '-.  .Tacere  non  debeo,  ut  parentes  et  patres  familias  curent  sedulo,  semoa, 
ancillas.  filios  et  totam  familiam  monere  et  impellere  ad  confessionem  cito  et  certo 
tempore  faciendam.  neque  ad  ultimum  usque  diem  differendam.  sicuti  fieri  solet.  .  .  . 
Fideliter  moneo.  ut  nullus  putet  esse  necessarium  semel  tantum  confiteri.  imo  mnlto 
eonsultius  ac  utilius  foret,  aliqnot  diebus  ante  communionem  expurgare  conscientdam 
apud  confessorem,  et  accipere  ab  eo  absolntionem  ac  deinde  cum  tempus  communi- 
candi,  se  apud  confessarium  reconciliare.  et  breuiter  confiteri  de  occurrentibus  et 
grauantibus  conscientiam,  sicut  in  alijs  multis  locis  laudabiliter  fieri  solet.  ut  l>is 
quisque  confiteatur.  .  .  .  Adrnonitos  uelim  omnes.  ne  quis  facile  suspicetur  et  iudicet 
de  proximo.  quod  multis  peccatis  sit  oneratus.  quandoquidem  diu  manet  et  detinetui 
in  confessione :  .  .  .  optandum  esset  meliorem  obseruarj  ordinem  et  honestatem  afa 
ipsis  confitentib.,  qui  saepe  et  confitentem  et  confessarium  impediant,  quia  nimis 
prope  assistunt.  ac  se  ipsos  nimium  premunt,  et  tam  immodeste  agunt  ut  pudor  sit 
sic  uidere"  e  comm.  ab  Ardreno  scripto;  I.  c.  f.  103b  123a).  Plura  v.  infra, 
mon.   1283. 

„Alia  concio  de  confessione  peccatorum",  habita,  puto,  feria  V.  post  Dom.  Pass., 
sive  16.  Martii  1581.  Confessionem  non  esse  impossibilem.  De  peccatis  gravibus 
a  levibus  dignoscendis.  De  „Casibus  Bullae  [Coenae]  reseruatis11  e  comm.  ab  Ar- 
dreno  scripto;  I.  c.  f.  123b     127" . 

„Vltima  Concio  de  Confessione",  habita,  puto,  feria  VI.  post  Dom.  Pass.  sive 
17.  Martii  1581,  „propositio  •  Nunc  dicam  de  quibusdam  peccatis  quae  licet  com- 
muniter  grauia  sint.  et  mortalia,  tamen  a  communi  uulgo  parum  aut  nihil  curantur. 
et  idcirco  etiam  non  habetur  cura  confitendj,  et  tamen  hodie  ualde  regnant".  Eius- 
modi  peccata  esse  „duritiem  erga  panperes,  etiam  in  summa  necessitate  constitutos", 
nnegligentiam  ei  pigritiam  in  cultu  Dei  exteriore  et  interiore".  .peccatum  linguae 
incircumcisae",  „impudicitiam",  neglectum  officiorum  .ad  specialem  nostram  uocati- 
onem"  pertinentium.  BPeccatum  quod  hic  mundus  pro  uihilo  ducit,  est  ebrietas  Ln 
oimii  statu  praeualescens,  cum  persuasione  se  non  posse  aliter  laetari  et  txactare 
amicum  debite  nisi  sequatur  ebrietas,  et  propterea  non  esse  peccatum,  nisi  sequatux 
Vomitus,  eiuer  halic  ilan  wider  vssgeworffen,  oder  er  werde  hernacher  gar  kranck. 
Qui  maxime  debebant  corrigere,  sunt  primi" s  e  comm.  ab  Axdreno  scripto;  I.  <■'. 
f.  I28b     I29a;   I36b     I38a). 


1  Missnlr  ad  vsiun  Laiisannenscm  de  nouo  impressum  .  .  .  reuisum  .  .  .  per  Sebastior 
ninn  i/i   monte  falcone  episcopum   Lausannensem  el  principem,  Lugduni   1522,    i.  \i.\. 

2  Boc  tempore  Passionis,  ait  Canisius  in  hac  contione,  „ro1  ut  blutfarb  in 
uestibus  [ecclesiae]  ostenditur". 

:|  „L'usage  immodere*  du  vin  ...  etait  une  source  intarissable  de  desordres. 
Les  cabarets  se  multipliaient,  et  il  nVtait  pas  rare  de  voir  des  adultes  ,\  conduire 
des  enfans  en  bas  ftge  pour  les  enivrer  et  les  depouiller  ensuite":  Berchtold,  tlistoire 
du  Canton  de  Fribourg  III.  Fribourg  en  Suisse   1852,  !'     10. 


A  «I.  22.  [anuarii  ad  28.  Decembris  1581.  507 

..ln  Festo  annunciationis  Mariae".  quod,  quia  die  suo  sive  25.  Martii  propter 
^hebdomadem  raaiorem"  agi  non  poterat,  ex  antiquo  complurium  ecclesiarum  more 
cf.  .\..i.  Weideriback,  Calendarium  bistorico-christianum,  Eiegensburg  1855,  193,  el 
Can.  III  642  sabbato  ante  Dominicam  Palmarum  sive  18.  Martii  1581  anticipabatur. 
„Haberem  bonam  occasionem  tractandi  de  angelica  salutatione,  quam  Ecclesiae  bostes 
lerre  non  possunt,  ac  etiam  explicandi  mirabilem  dialogum  duarum  personarum  in 
■oc  Euangelio  colloquentium,  sed  liis  omissis  mihi  proposui  simplicibus  ostendere, 
nuomodo  Euangelium  hoc  seruire  ipsis  jiossit  ad  uerum  vsum  Eucharistiae  percipiendae. 
EStenim  cupio  dicere  aliquid  pro  liis  qui  hodie  et  cras  incipient  ad  mensam  Domini 
jtccedere"    e  (0111111.  ab  Ardreno  scripto;  l.  c.  f.  L29b     130*;   132"     133"). 

..I11  die  Palmarum"  sive  1!».  Martii  1581.  De  Qominibus  et  ratione  hebdoraadis 
Diaioris  dicit  et  eam  operibus  poenitentiae  colendam  esse  ostendit.  „Nunc  .  .  .  ex 
pudore  multi  non  eunt  in  Ecclesiam,  non  geniculantur,  non  adorant  sacramentum, 
111111  honorant  crucem,  imagines  Christi,  et  sanctorum,  non  libenter  manent  in  sacro 
.  .  .  11011  pudet  mulieres  portare  die  Z6pf,  harlocken,  samment,  argentum,  gemmas, 
Bulcbras  uestes,  pudet  autem  portare  rosarium"  (e  comm.  ab  Ardreno  et  Ganisio 
fcripto;  I.  c  f.  I27b  130*     1:51'':  133"     136»). 

Die  Parasceves  sive  24.  Martii  1581.  „Quoniam  de  passione  tota  concio  habenda 
est,  primum  dicam  <jnas  uias  quosque  transitus  fecerit  Christus  tempore  suae  passi- 
onis.  •_'.  Quod  passio  eius  libenter  audiri  et  magni  fieri  debeat.  .">.  quomodo  nullum 
anni  tempus  ad  passionem  eius  audiendam  uel  praedicandum  sit  ajitius  quam  hbc  sacro 
die  parasceues  4.  quid  christus  passus  sit  a  tempore  matutino  dicti  diei  parasceues  usque 
dum  Pilatus  christum  ad  mortem  publice  adiudicauit,  postea  dicemus,  quare  Christus 
cuni  cruce  uoluerit  educi,  et  in  illa  crucifigi  et  post  crucifixionem  in  eadem  cruce  .7.  uerba 
proferre.  5.  quid  circa  mortem  et  post  niortem  eius  acciderit  usque  duni  in  monumento 
et  sepulchro  collocaretur1'  (e  comm.  ab  Ardreno  et  Canisio  scripto :  1.  c.  f.  138b     160"  . 

„Jn  die  Paschatis"  sive  26.  Martii  1581  „diei  paschalis  excellentiam"  ostendit; 
deinde  ex  evangelio  diei  „de  Marijs  dominum  ungentibus"  dicit.  monens,  ut  earum 
exemplo  .pascha  nostrum  cum  gaudio  celebremus  et  illo  decenter  et  christiane  utamur" 
c  comm.  ab  Ardreno  et  Canisio  scripto;  i.  c.  f.  163b— 168b). 

Deindc  Ardrewus  haec  scripsit :  „Nota  post  diem  Paschatis,  et  sequenti  Dominica 
nullam  habitam  esse  concionem."  „Sequitur  Euangelium  secundae  Dominicae'"  post 
Pascha  sive  \).  Aprilis  1581.  .Propositio."  De  hodierno  Euangelio  .primum  tractabimus, 
deinde  cur  non  habeamus  tales  pastores  et  praelatos  hodie  quales  desideramus.  et 
qui  etiam  cum  Christo  dicere  possunt:  Ego  sum  pastor  bonus.  3.  Expendemus  et 
explicahimus  ultimam  hodierni  Euangelij  sententiam :  Et  erit  unus  pastor  et  unum 
ouile."  .Quid  de  illis  iudicandum.  qui  credunt  omnes  Christi  fideles.  qui  confidunt 
per  Dei  gratiam  et  christi  merita,  se  iustificari  et  saluari.  quamcunque  tandem  fidem 
et  religionem  acceptent,  [saluari]?  Vnde  nihil  curant  iam  huic  iam  illi  sectae  se 
conformare.  .  .  .  Non  sunt  ferendi  pestilentes  illi.  siue  sint  in  oppido,  siue  in  pago. 
siue  in  aulis.  quia  sunt  qUasi  irrisores  religionis,  et  habent  linguas  serpentinas.  a<l 
alios  inficiendos,  sunt  et  seductores  simplicium,  et  maxime  filiorum,  qui  propter  tales 
paicntes  saepe  apud  externos  fidem  catholicam  deserunt  et  redeuntes  domum  fratres, 
sorores  in  fide  eatholica  corrumpunt,  alitjuando  totam  suam  cognationem.  et  patriam, 
nouis  et  impijs  erroribus  maculant,  perdunt.  Vnde  mirum  est  catholicos  magistratus, 
qui  uolunt  suam  religionem  retinere  saluam  et  integram,  liic  saepe  dormire  neque 
curare  ut  tales  falsi  catholici  puniantur,  qui  multo  peiores  sunt  [quam]  adulterantcs 
numinuin  uel  pro  cibo  liono  uendentes  uenenum  in  foro"  e  comm.  ab  Ardreno  et 
Canisio  scripto;   I.  c.  f.  169a-  I80b). 

„Jn  festo  S.  Marci"  sive  25.  Aprili  1581.  „Quomodo  aduersarij  processionum 
institntum  carpant."  .Praecipua  fundamenta  processionnm"  „De  fructu  <'t  vsu"  earum 
(e  comm.  ab  Ardreno  et  Canisio  scripto;  I.  c  f.  180b— 189"). 

Dominica  V.  post  Pascha  sive  30.  Ajnilis  1581  evangelium  diei  explicat :  deinde 
ostendit.  _ quid  sit  oratio".  et  rcur  sepe  et  lihenter  orarc  ilelioat  < 1 1 1  i sque "  <■  comm. 
ab  Ardreno  et  Canisio  scripto;  1.  c.  f.  189b     198«  . 


508  Moii.  1282. 

..1.  Maij  quando  incidit  in  2.  Feriam  Rogat:  1581."  .Propositio.  Pergam  in 
materia  heri  promissa  de  oratione  praecipue  tractaturus.  Primum  est.  An  recte  faciat 
Ecclesia  praescribemlo  processiones  et  letanias  2  uolens  inuocari  sanctos  3  exigendd 
communem  orationem  omnium-'  (e  comm.  ab  Ardreno  scripto ;  Can.  39  f.  3a — 8a  . 

„2.  Concio"  ;  quae  feria  III.  Rogationum  sive  2.  Maii  1581  babita  esse  videtur. 
„Propositio.  Dicam  de  duplici  genere  tentationum,  manifesto  et  occulto,  circa  ora- 
tionem  accidenti.  nosque  fructu  orationis  priuanti :  Alterum  est  quomodo  simplices 
tum  in  oratione  tum  in  processione  se  habere  debeant  ut  recte  et  christiane  se  gerant 
in  cultu  Dej,  hoc  tempore  quo  mundus  circa  orationem  tam  indigne  et  irreuerenter 
se  gerit"  (e  comm.  ab  Ardreno  scripto;  1.  c.  f.  81' — 12a). 

„Jn  festo  ascensionis  Domini"  siye  4.  Maii  1581  •  .Qui  hodie  sint  similes  dis- 
cipulis  et  digni  quib.  Christus  exprobret  incredulitatem  et  duritiem  cordis  in  his  quae 
ad  fidem  et  religionem  spectant"    e  comm.  ab  Ardreno  scripto;  1.  c.  f.  12b — 18a). 

BDominica  post  Ascensionem"  sive  7.  Maii  15S1  •  .Quod.  cur  et  quomodo  se 
christ  ianus  praeparare  debeat  ad  festum  Penthecostes. "  „  Ego  duo  tantum  media  pro- 
ponam  quae  magis  salutaria  et  efficaciora  uidentur.  nempe  sacram  confessionem  et 
communionem  circa  hoc  festum  exercenda"  e  comin.  ab  Ardreno  scripto ;  1.  c. 
f.  18b-    23«  . 

„Jn  festo  translationis  reliquiarum  sancti  Nicolaj"  sive  9.  Maii  1581  e  comm. 
ab  Ardreno  scripto ;  1.  c.  f.  23b — 30a).    Plura  de  hac  contione  vide  infra,  monum.  1285. 

Deinde  Ardrenus  notavit  f.  30b);  „Desunt  Conciones  <!<■  festis  Pentecostes  ob 
profectionem  Solodornensem.11 

„IN  FESTO  SANCTAE  TRINITATIS"  sive  21.  Maii  1581.  De  diei  sacri  ratione; 
de  eius  evangelio :  de  baptismo;  _de  futura  processione  corporis  Christi"  pie  agenda 
e  comm.  ab  Ardreno  et  Canisio  scripto;  1.  c.  f.  30b— 34*). 

„De  Corpore  Domini''  die  festo  Corporis  Christi  sive  25.  Maii  1581.  „Si  quis 
nesciret,  quam  ingens,  laetum  et  honorificum  hoc  festum  esset.  is  merito  hoc  per- 
ciperet  ex  his  quae  hodie  in  hoc  oppido  facta  sunt  et  uisa  publice ;  .  .  .  uenerabile 
Sacramentum  per  plateas  deducunt  .  .  .  cum  brinnenden  kertzen,  mit  simbelen.  Trum- 
petten,  seitenspiel  vnd  orgel,  cum  eanticis  spiritualibus.  mit  gruinem  grass  vnd 
mayen,  mit  aussgespreiten  bluimen".  ..De  festi  vtilitate"  e  comm.  ab  ipso  Canisio 
scripto :  1.  c,  f.  34b— 37*  . 

„2a  concio  de  Eucharistia" :  quae  habita  est  26.  Maii  15S1 :  nam  Canisius  in 
eius  exordio:  .Ne  miremur",  inquit,  .tam  multos  esse  contemptores  et  irrisores  besterfii 
fosti  et  mistrae  Catholicae  deuotionis,  quam  quotidie  per  octauam  istam  exhibemus 
aenerabili  sacramento."  Ostendit,  .quomodo  uera  fides  de  hoc  sacramento  confirmanda 
ut  pura  maneat.  et  immota  hoc  seculo",  et  .cur  nullus  grauari  debeat  Christum  in 
sacramento  semper  et  per  hanc  octauam  specialiter  uenerari"  <•  comm,  autogr. ; 
1.  c  f.  34b    :!!t!i . 

.Ad  noui  sacerdotis  primamMissam  apudB.  Virginem",  contio habita,  utex  evan- 
gelio  a  Canisio  explicato  colligi  potest,  Dominica  intra  octavam  Corporis  Christi  sive 
28.  Maii  1581.  .Nos  christiani  hodierno  die  in  hac  dei  domo  <'.\  illa  causa  congre- 
gamur,  quoil  uouus  sacerdos  sibi  proposuerit  primam  suam  Missam  lii<-  celebrare  <'t 
offerre."  Cur  H<lel<'s  eiusmodi  primae  missae  Blibenter  intersint".  .Kx  speciah 
deuotione  offerimus  super  altare  quantum  sponte  uolumus  in  boc  primo  sacro  in 
signum  nos  ox  <-or<l<'  cupere  participationem  huius  primi  ei  omnium  <iua<'  posthac 
celebrabit  toto  orbe  sacrificiorum."  „Sed  dicis,  Vbi  manet  Euangelium"?  Audi  quaeso 
nii  Erater.  Quid  continei  Euangelium,  uisi  quod  homo  quidam  fecit  magnam  [cenam] 
<'t  uocauit  multos"  etc.    comm.  autogr. ;  I.  <•.  f.  !!•'     51b). 

..Initiiiiii  .'J  contionis"  <!<■  Eucharistia,  babitae  infra  octavam  Corporis  Christi 
27.  30.  Maii  .  ..luridit  quaestio,  cum  tanta  sit  dignitas  buius  sacramenti,  quam  noa 
nec  uerbis  eloqui,  nec  mente  complecti  possumus,  annon  idcirco  possimus  el  debeamus 
auocari  <'t  deterreri  a  suraptione  sacramenti  ?  De  hoc  ergo  primo  dicemus  •  Deinde  an 
>it  Laudabile  el  consultum,  nt  boni  Cbristiani  in  Dei  timore  gratiaque  uiuentes,  sa<'p<' 
mensam  dominicam  adeant.    3  Si  i<l  bonum  ot  [audabile,  cur  tam  pauci  soleant  com- 


A  .1.  22.  fanuarii  ad  28.  Decembris  L581.  509 

feunicare  [saepius]."  In  qua  tractatione  Canisius  haec,  praeter  alia,  notat:  .Anima 
noii  miniis  egei  pane  suo  quam  corpus,  quod  quotidie  pane  nesci  solei  ei  debei  \i 
Bustentei  se  atque  confortel  in  hac  vita.  Eic  uero  panis  esi  qui  de  coelo  descendil 
|In  i).  33  41  50  51  59]  et  panis  quotidianus  ac  supersubstantialis  dictus  [Lc  11,  .'5: 
Mt  6,  11].  .  .  .  Cur  nos  tedeai  ac  pigeat  hic  sequi  exempla  .  .  .  primorum  ei  optimorum 
tidflium  (|iii  Apostolorum  aetate  aixerunt,  pleni  Spiritu  sancto,  perseuerantes  m 
Iractione  panis  [Act.  2,  4:  2.  42;  I.  31].  .  .  .  Licet  paulatim  remitteretur  hic  feruor 
et  mos  quotidie  communicandi,  tamen  Augustinus  hanc  tradil  regulam:  Quotidie 
bommunionem  percipere  Eucharistiae  in  Aphrica  scilicei  nec  laudo,  nec  reprehendo: 
bronibus  tamen  dominicis  diebus  communicandum  suadeo  «'t  hortor,  si  tamen  mens 
Bme  affectu  peccandi  sit.  En  discretum  Doctorem;  cuius  consilium  non  praeceptum 
aiHliinus  de  communione  hebdomadaria"  '    e  camm.  autogr.;  1.  c.  f.  40a — 42a). 

.IV  Missa  concio  prima"  habita  infra  octavam  Corporis  Christi  28.-  31.  Maii 
1.581  .  -Quare  Missa  in  honore  magno  habenda,  et  ex  uera  deuotione  saepe  audienda 
sir    <•  coinm.  autogr.;  1.  c.  I'.  42b     4 11' . 

„De  Missa  recte  et  utiliter  audienda";  quae  videtur  esse  secunda  contio  «1«' 
missa.  eaque  inter  octavam  Corporis  Christi  21».  Maii— 1.  Tunii  habita  (comm.  autogr. ; 
1.  c  f.  45«     49«  . 

„Dommiea  4""  post  Pentecosten  sive  11.  lunii  1581.  Ex  evangelio  diei  Canisius 
Bicit:  1.  .De  vera  conuersione  et  poenitentia".  et  rcur  Dei  misericordia  et  Christi 
gratia  tam  paucis  prosint";  "_'.  -De  peccato  murmurationis"  contra  Deum,  praepositos 
ecclesiasticos  et  civiles.  s«ici«>s  comm.  autogr.:  1.  c.  £.51* — 55b).  Plura  vide  infra, 
monum.   1287. 

SequuUtur  haec  verba  manu  Canisii  scripta:  „Desunt  Euangelia  duo  Domini- 
iealia  uel  tria."  Deinde  eadem  manu :  _Jn  Festo  Petri  et  Pauli  Apostol."  sive 
29.  Iunii  1581.  In  fine  commentarii:  nSumma  praeteritae  concionis.  Quomodo  nos 
festum  cum  suo  Euangelio  letificet  et  confirmet  in  ueteri  fide  2.  quomodo  iugere  nos 
faciat  3  unde  tam  pauci  erga  Bom.  Ecclesiam  debite  afficiantur  et  reuerenter 
obedienterque  se  geranf  (e  comm.  autogr.;  1.  c.  f.  56« — 591').  Plura  vide  infra. 
monum.  1288. 

.In  festo  B.  Mariae  Magdalenae"  sive  22.  Iulii  1581.  rTria  puncta  1  Quomodo 
Euang.  cum  suo  festo  nos  confirmet  in  uera  Cath.  fide  2  quomodo  peccatores  in  cordiali 
tristitia  consoletur  3  quomodo  moneat  et  impellat  nos  et  peccatores  omnes  ad  ueram 
poenitentiam  et  emendationem  uitae"  (comm.:  1.  c.  f.  60b — 62b). 

De  evangelio  villici  Lc  16,  1 — 9),  quod  legebatur  Dom.  X.  p.  Pent. " :  quae  erat 
2.'3.  Iulii  1581  3.  Qui  ^peccant  contra  praeceptum  Facite  uobis  amicos"1  [de  mammona 
fcniquitatis?  Lc  16.  9].  rQuomodo  Euang.  seruiat  ad  timorem  domini  discendum." 
In  priore  parte  Canisius  haec.  praeter  alia,  monet:  rDiuites  contra  hoc  praeceptum 
peccant  suis  usuris.»  Commodant  hoc  anno  vinum,  frumentum,  pecuniam,  ut  sequenti 
anno  plus  recipiant  et  exigant.  Mutuant  pecuniam.  ut  plus  sorte  recipiant.  et  ob- 
ligant  debitorem  ad  aliud  quam  ad  reddendum  aequale  .  .  .  nec  excusat  eos  lex  patriae 
u«l  principis  qui  permittere  potest  usuras  non  puniendo  sed  tolerando  ad  maius  malum 
euitandum.  .  .  .  sed  non  potest  approbare  guitbeissen,  vnd  gebieten,  quod  lex  dei  et 
Katurae  damnat :  permittit  Ecclesia  Iudeos  in  sua  perfidia  manentes,  permittit  lupa- 
naria  ob  maius  malum  fugiendum,  sed  non  approbat"    comm..  1.  c.  f.  63a— 65a). 

..Tn  festo  Jacobi  Apostoli"  sive  25.  Iulii  1581.  „1°  de  causis  mouentibus  ad 
eleemosynam  et  opera  misericordiae.  .  .  .  QuOmodo  celebrandum  hoc  festum"  comm.; 
I.  c.  f.  65a— 67a). 


1  De  hac  Gennadii  Massiliensis  sententia.  quam  olim  multi  exjstimabani  6sse 
s.  Auuiistini.   v.  Can.   T  20!»1:   IV  5585. 

'-'  Missah  Lausannense  f.  cxix. 

;  Canisius  in  contione  die  S.  Iacobi  Apostoli  sive  25.  Tulii  habita :  rln  proxima 
Dominica".  inquit.  .Euangelium  audiuimus  de  infideli  schaffner,  qui  astutia  sua  sciufl 
sibi  prouidere,  ut  in  necessitate  haberet  refughxm"  etc.    comm.:  I.  c.  f.  65 


510  Mon.  1282. 

„Apud  Leprosos  in  festo  dedicationis  templi."  Deus  Jioc  loco  voluit  „spiritualiter 
matrem  suam  benedictam  honorari  a  multis,  qui  eius  intercessionem  illic  effieacem 
experirentur  sicut  multi  hactenus  experti  sunt  et  adhuc  experientur.  .  .  .  Quam  prudenter 
instituerunt  maiores,  ut  hic  templum  et  [?.]  simul  et  domus  leprosorum  iungeretur.  .  .  . 
Dispositio  •  Duplex  hodie  nobis  Euangelium  datur  unum  de  Dominica.  alterum  de 
dedicatione  templi.  Jllud  habet  historiam  de  Christo  in  Hierusalem  die  palmarum 
ingrediente  cum  lachrymis  2  urbi  minitante.  .'!  eijciente  mercatores  e  templo.  Hoc 
habet  alteram  historiam  de  Zacheo  in  Jericho  conuerso  .  .  .Propositio:  dicam  1  de 
dedicatione  templi  2  cur  templa  amare  et  honorare  oporteat  3  quomodo  utrumque 
Euang.  nns  doceat  uere  honorare  templa,  vt  nobis  prodesse  possint."  Ex  liis  verbifl 
intellegitur.  Canisium  hanc  oratiouem  Dominica  xi.  post  Pentecosten  sive  30.  Iulii  1581 
babuisse  in  ecclesia  Beatae  Mariae  Virginis  in  Monticulo  Bourgillon,  Biirglen  prope 
Friburgum  sita  '    comm.;  1.  c.  f.  67b— 70a). 

TDe  Pharisaeo  et  publicano" :  quod  erat  evangelium  Dominicae  XII  post  Pent. 
sive  ti.  Augusti  1581.  -De  duobus  erroribus  circa  Euang.  incidentibus.  Primus  e\ 
Euangelio  confirmat  nouam  et  falsam  et  pestiferam  doctrinam,  nempe  peccatorem 
coram  deo  iustificari  sola  fide.  .  .  .  [2.]  Nouus  niundus  publicani  exemplo  se  niinium 
in  suis  peccatis  consolatur,  quasi  nihil  praeterea  requiratur  ad  remiss.  peccatorun 
et  reconciliationem  cum  Deo.  nisi  stare  illic.  agnoscere  se  peccatorem,  tundere  pectufl 
et  dicere  5  uerba.  .  .  .  Qui  sunt  bodie  praecipui  publicani,  qui  egent  conuersione 
maxime  ad  Deum,  et  humiliatione  coram  Ecclesia"  ?  Canisius  respondet:  BUsurarii*, 
„Wucherer".  .Dicam  autem  primum  me  ualde  cupere.  quod  nullus  mibi  male  uertat, 
quod  de  usurarijs  nostri  publicani  socijs  et  fratribus  aliquid  in  hac  et  sequenti 
concione  proponam.  Est  enim  usuia  communis  morbus  quo  multi  Friburgi  infecti 
iacent,  nec  curari  potest  nisi  primum  agnoscatur  ab  aegrotis  ipsis."  Quid  est  usura  ? 
„Est  Gelt  oder  gelts  wert  aussleiben.  vnd  darfur  weiter  oder  mehr  einnehmen.  dan 
inan  aussgelihen  hat  •  Exempla  •  Mutuo  tibi  centum.  cum  spe  uel  conditione,  quod 
mihi  reddes  centum  et  vnum.  2  Vendo  tibi  cannam  panni  qui  ualet  ducatum,  et 
quia  solues  post  annum.  uolo  mihi  ultra  ducatum  pendas  pondus  uel  so  uil  grossen 
3.  Mutuo  tilii  ti  uel  10  florenos  aut  coronatos,  vt  post  annum  reddas  tantundem  cum 
vitulo,  oue  uel  caseo.  .  .  .  Quando  usura  fuit  communior  in  omni  statu  ?  quando 
magis  enormis,  crassa  intolerabilis  ?  En  diuites  nostros,  habent  pro  more  ut  ociose 
uiiiaiit  uitam  splendidam  et  pomposam  et  in  omni  fastu;  .  .  .  usuram  exercent  et  ex 
ea  causa  tot  pauperum  damno  ditescunt,  nunquam  uolunt  aegociari,  sed  sine  periculo 
et  damno  semper  Lucrari  solo  mutuo,  accipientes  pro  centum  5  •  6  •  7  et  amplius. 
2  En  pauperes  seruos  et  ancilias  in  more  habentes,  quod  pecuniam  dant  ad  usuram, 
et  pro  coronato  accipiant  cruciferum2,    .'!  En  mercatores  qui  pannum  tam  care  aesti- 


1  Vide  Laur.  Burgener  0.  F.  M„  Die  Wallfahrtsorte  der  |jatholischen  Schweia 
II.  Lngenboh]  1864,  128  130;  Dettion  \\  457  469;  [Aloys.  Comte,]  [Jnsere  Liebe 
Frau  von  Biirglen,  Freiburg    Schweiz    1!*17.  9—16. 

2  Haec  fortasse  severius  dici  quis  existimaverit ;  ut  cum  Canisius  eum  quoque 
fenerationis  sive  usurae  reum  facere  videtur,  qui  mutuos  det  centum  nummos  ncuna 
spe"  sive  sperans  fore,  ut  sibi  centum  et  u\t\\s  reddantur.  Malitia  usurae  certe  in 
eo  est.  quod,  ut  S.  Thotnas  Aquinas  aii.  Bvenditur  i«l  quod  non  est"  Summa  Tlicu- 
Logica  2.  2,  <|.  78,  a.  1  .  A.d  venditionem  autem  conventio  quaedam  vel  pactio,  vel 
plane  diserteque  facta,  vel  saltem  tacita,  requiritur,  neque  sola  spes  sufficit.  At  no« 
tandum  est,  Canisium  orationem  hanc  germanice,  non  latine  ut  in  codice  scripta  estOi 
habuisse.  Fortasse  igitur  ita  Locutus  est,  nt  pactum  saltem  tacitum  ab  eo  significari 
auditores  intellegerent,  A.c  propterea  forsitan  in  commentario  scripsit:  „cum  spe  uel 
conditione".  Minun  quoque  videri  potest,  quod  Canisius  neque  ullam  ex  causis  illis 
sive  .titulis"  commemorat,  ex  quibus  aliquid  ultra  sortem  exigi  posse  iam  veterea 
concesserunt,  veluL  periculum  sortis,  damnum  emergens,  lucrum  cessans  etc,  neque 
auditores  monet.  alias  ab  iis  fieri  posse  pactiones,  quibus  ex  pecunia  sua  iuste  ali- 
ijiiiil  lucrari  possint;  nl  quod  haud  obscure  significatum  eral   in  responso  illo  paucis 


\  (I.  22.  (anuarii  ad  28.  Decembris  1581.  f,  j  j 

maiit  et  uendunt,  sicut  uolunt  .  .  .  diuites  deuorant  alios  diuites,  imus  tnercator  alium 
perdii  liiss  das  er  banckerotten  spilt,  debet  cedere  bonis  et  domum  omniaque  sua 
relinquere  et profugus  esse.  .  . .  Precor  omnes  peccantes,  \i  se  publicanos  in  peccatds 
factis  statuant,  et  <- 1 1 1 n  publicano  aostro  cogitent  se  aelle  iustificari,  et  ad  boc  pro 
ponant  ad  festum  B.  Virginis1  in  templum  uenire  ei  in  spiritu  uerae  reconciliationis 
cuin  Deo  factae  purgare  conscientias  sacramento  confessionis,  et  accipere  agnum  dei, 
i|iii  tollit  peccata  mundi,  et  ita  se  unire  cum  Christo  in  sacramento  Eucharistiae. 
Talis  cultus  placet  Deo,  et  bcnedictae  Virgini,  et  conucnit  tali  festo,  quod  vnuiii  c\ 
praecipuis  est  totius  anni  quatuor,  et  merito  cum  singulari  deuotione  et  praeparatione 
eelebrari  deberet  a  probis  cbristianis  omnibus,  praesertim  noc  tempore,  quo  mirabiles 
nnindi  in  uicinia  nostra  grassantur.  Spero,  guod  multi  qui  B.  Virgini  sunt  deuoti, 
lianc  mcain  admonitionem  acceptare,  et  executioni  demandare  curabanf  comment. ; 
Can.  39  f.  7i)h-  74 « . 

.In  festo  s.  Laurentij "  sive  10.  Augusti  1581.  Huius  fcsti  diei  rationem  ex- 
plicat.  Addit  „fusiorem  de  usura  tractationem."  Usurarii  „pecuniam  suam  elocant 
tali  spe  et  intentione,  quod  mereri  possint  quinque  uel  amplius  pro  centnm  mit  irem 
.Intcresse.  quodque  ultra  suinmam  capitalem  exigunt  ab  illo,  qui  pecuniam  accepit. 
Hacc  manifesta  usura  cum  pacto  expresso  facta  ut  detur  aliquid  ultra  sortem  ita 
ut  dans  sit  sine  periculo  et  certus  de  lucro,  accipiens  autem  laborem  et  periculum 
solus  habeat."  Deinde  ostendit,  .<ur  probi  Christiani  festum  Assumptionis  [Beatae 
Mariae  Virginis  proxime  agendum]  sibi  specialiter  commendatum  habere.  et  in  eo 
eommunicare  habeant."  .fogitetis  Friburgenses,  quantum  debetis  Deiparae  uirgini, 
(piam  uestri  maiores  in  tanto  habuere  honore.  ut  quotidie  audirent  cantari  Missam 
de  b.  uirgine.  2  Huic  plus  debetis  quia  singularis  Fatrona  totius  Episcopatus  Lau- 
sannensis '-',  et  tot  seculis  in  illo  honorata  a  Clero  et  populo.  3  Haec  Regina  con- 
seruans  et  ornans  die  lobliche  Catholische  inuictos  Eidgenossen.  et  in  hunc  usque 
diem  tot  miracula  facit.  tamque  gratiosa  est  in  Einseittel a,  sicut  longe  lateque  non 
uidenius  in  Germania"  (comm. :  1.  c.  f.  74a — 78a). 

^Dominica  12  [post  festum  SS.  Trinitatis  sive  13.  post  Pentecosten]  de  surdo 
et  muto"  13.  Augusti  1581).  Ex  eyangelio  diei  caerimonias  ecclesiae  contra  „mundum 
nouum"  defendit . :  deinde  ostendit,  ^quomodo  ad  festum  [Assumptionis  B.  Mariae  Vir- 
ginis]  disponere  se  quisque  debeat. "  „Laus  Virginis  apud  Friburgenses.  Patrona 
cantonum  omnium,  qui  tam  insigne  et  famosum  templum  illi  in  Einsittel  dedicarunt. 
in  quo  Deus  tot  per  matrem  benedictam    facit  miracula  hactenus  2  Patrona  Episco- 


mensibus  ante  a  delectis  illis  Societatis  theologis  Romae  dato  et  a  Gregorio  XIII. 
confirmato  v.  supra  p.  <!4  ;  quod  tamen  fortasse  nondum  in  eius  manus  venerat. 
Fortasse  Canisius  haec  confessariis  relinquebat  singillatum  excutienda  et  detinienda. 
Hoc  quoque  notatu  dignum  est:  Plurimi  Frihurgenses  illius  temporis  —  id  quod  ex 
Manarci  et  Canisii  testimoniis  colligitur  cf.  monum.  1294  —  neque  mercaturas  facie- 
bant  neque  in  artificia  incumbehant.  Ita  eorum  pecunia  revera  sterilis  et  infecunda 
erat;  et  si  quis  eorum  ab  eo.  cui  illam  mutuam  dabat,  plus  exigebat,  quam  dedisset. 
revcra  .vendebat.  quod  non  erat",  seu.  ut  oecumenicum  Concilium  Lateranense  quin- 
tum  Sess.  X.  sive  V.  sub  Leone  X.)  in  feneratione  definienda  et  descrihenda  ait, 
.ex  usu  rei,  quae  non  germinabat,  nullo  labore,  nullo  sumpto  nullove  periculo  lucrum 
fetumque  conquirehat".  Canisii  animo  verbum  illud  Salvatoris  obversatum  esse  puto: 
-Beiiefacite.  et  mutuum  date,  nihil  inde  sperantes":  Lc  (!.  35.  Ceterum  Canisius,  si 
tunc  rigorosius  dixit.  postea  sententiam  moderatus  est.  Nam  in  mandato  magistra- 
tuum  friburgensium  8.  Augusti  1587  de  pactionihus  recte  faciendis  dato.  ad  quod 
ipsc  magnam  operam  contulit,  varii  indicantur  modi.  quibus  ijuis  ex  1UU  5°  „  salva 
religione  accipere  possit;  v.  infra,  monum.  14.'!i). 

1  Fcstum  Assumptionis  H.  Mariac  Virginis  signiticat.    quod    15.  Augusti    agitur. 

2  Ad  lmnc  Friburgum  pertinet. 

1   Kinsiedeln    Fremus  B.  Mariae  Vireinis  .  ■**■ 


512  Mon.  1282. 

patus  Losannensis  singularis  et  totius  ditionis  Friburgensis  a  Clero  et  populo  honorata  ' 
3  Ex  principalibus  templis  urbis  unum  illi  extructum  et  a  pijs  frequentatum  4  Singulis 
sabbatds  illi  cantatdr  multis  praesentibus  Salne 2  5  Quotidie  cantatur  Missa  de  Yirgine 
per  totum  annum.  et  in  nulla  alia  plures  adesse  solent  6  Quotidie  pulsatnr  mane  et 
vesperi  Ane  Maria,  portantnr  rosaria"    comm.;  1.  c.  f.  78|J — 81'. 

„Assumptio  Virginis"  sive  15.  Augusti  1581;  Sacrnm  hunc  diem  perperam  a 
„novo  mundo"  neglegi  ostendit.  „Abusus  Catholicorum  in  Mariam  peccantium"  re- 
censet.  In  quorum  numero  haec  ponit:  .Dicunt  bonum  esse  salutare  Virginem.  sed 
nullum  habent  usum  Rosarij,  imo  puderet  eos  gestare  Pater  noster.  Vnde  mulieres 
tantiim  manent  in  hoc  more  gestandi  .  .  .  Pneri  olim  in  sabbato  recitare  debebant 
rosarium  et  pnellae  sub  uesperam  ...  30  dies  usque  ad  Natiuit.  A'irginis  in  precio 
habebantnr.  et  das  Kronengebett  dicebatur  .  .  .  ibant  ad  hoc  templum  saepe."  Ex 
postremis  hisce  verbis  conici  potest,  Canisium  hanc  orationem  in  templo  B.  Mariae 
Virginis  habuisse    comm.;  1.  c.  f.  81b — 84b). 

..Tn  die  »S.  Bartholomei  [24.  Augusti  1581]  processio  ad  agendas  Deo  gratias 
<>l>  acceptam  aeris  serenitatem"  .Nullus  miretur,  nedum  inique  ferat  quod  oostri 
superiores  spirituales  pro  bono  duxerunt.  hodierno  die  singularem  institui  processi- 
onem.  .  .  .  Talis  insolita  processio  assumitur  et  peragitur.  ut  .  . ,  omnes  ad  communem 
orationem  exercendam  inuitentur  hoc  loco,  qui  in  laudem  dei  praecipue.  et  in  me- 
moriam  S.  Bartholomei  dedicatus  [est].  ut  eius  memoria  quotannis  hic  a  pijs  cele- 
bretur3,  Dicam  primum.  quibus  ex  causis  libenter  obedire  debeamus  dictis  superioribus, 
et  debitam  gratiarum  actionem  et  orationem  exequi  diligenter,  secundo  quae  requi- 
rantur  ut  eiusmodi  gratiarum  actio  et  praecatio  deo  in  coelis  grata,  et  nobis  in  terris 
utilis  et  fructuosa  sit."  „Hic  annus  uarijs  modis  ab  initio  nos  terruit.  consideremue 
longam  et  frigidam  hyemem,  et  grauem  prninam  pluuiamque  freqnentem,  Vnde  multi 
putarunt  futuros  paruos  aut  nullos  prouentus  in  frumento  uino  et  fructibus,  secuturara 
charistiam.  Quid  uero  factum  est,  quod  uidemus  plus  et  melius  omnia  contigisse, 
quam  quis  putasset  et  deum  nobis  ita  benedixisse  ut  ipsi  mirari  debeamus"  comm.; 
1.  c.  f.  85a     88»  . 

„Jn  festo  dedicationis  templi";  quod  inter  d,  24.  Augusti  et  •'!.  Septembris  actum 
esse  intellegitur  eo,  quod  huius  contionis  commentarium  inter  commentaria  orationum 
24.  Augusti  et  3.  Septembris  habitarum  medium  est :  signiflcari  autem  omnino  videtur 
templum  S.  Nicolai ;  cuius  dedicationis  anniversarium  Dominica  ultima  Augusti  cele- 
bratum  esse  constat  ex  Can.  38  f.  51\  Contio  igitur  habita  est  27.  Angusti.  Canisius 
templorum  christianorum  sanctitatem  ostendii  ;  deinde  «licit  .de  Christi  operibus 
in  Euang.  [diei;  Lc  19,  1  10]  considerandis,  De  Zacheo  Christi  gratiam  acceptante, 
Quomodo  specialiter  Zacheus  arguat  hodie  multos  auaros.  Doctrinae  pn>  diuitibus 
ct  mercatoribus"    comm.;   f.  88b     91a). 

.I'iinium  quaerite  regnum  Dei  •  Dominica  15*  [})ost  Dom.  Trinitatis  sive  16. 
post  Pent.],  i|iiac  crat  d.  3.  Septembris  1581.  „Quid  Christiano  tenendum  sit  de  pro- 
tddentia  Dei  in  suis  actibus,  el  praesertim  circa  hoc  Euangelium.  Cur  fides  haec  de 
prouidentia  Dei  tam  raro  apparet,   et    iu  multis   tam   parum  exercetur,   nec  ostendii 

iiiiu    siiain"     coinin.:    I.  c.    f.  91b      95B). 

...In  fest.o  Natiuitatis  Virginjs"  sive  's.  Septembris  1581.  Plura  vide  Lnfra, 
raonum.   1301. 

.Dniiiinica  16"  |M»st  Dom.  Trinit.  sive  17.  posi  Pent.,  quae  erai  10.  Septem- 
bris  1581  „de  defuncto  in  Naim  adolescente."  Ostendit  Canisius,  qua  ratione  „rectum 
it    Chrfetianum   sii    deflere -mortuos."     Deinde   commendai    caerimonias    in    mortuis 


1  Similia  iam  scri|>ta  ciant  in  commentario  contionis  superioris;  sed  tunc,  putb, 
1  anisio  tempus  i suppetebai  ad  ea  populo  proponenda. 

2  Saeculo  XV.  fundatione  facta  provisum  est,  ut  in  ecclesia  B.  Mariae  singubls 
sabbatis  dierumque  festorum  xi^iliis  antiphona  „Salve  Regina"  a  ludimagistro  ei  eius 
discipulis  cantaretur    Dellion   \\    108 . 

Nmic  quoque  prope  Friburgum  exstai  saeellum  S.  Bartholomaeo  dfcatum. 


\  d.  22.  [anuarii  ad  28.  Decembria   1581.  513 

sepeliendis  usitatas.  ln  quarum  numero  lias  ponit:  „Man  pflegl  den  todten  leich- 
nam  in  einen  weissen  leinwath  einzuwickeln  vnd  einzumachen.  .  .  .  Der  MeSner  fell 
;hi  die  klooken  vnd  Leytet;  wann  einer  gestorben.  .  .  .  Mos  esi  aspergendi  mortuos 
et  sepulchra  horum  aqua  benedicta,  licet  opus  non  sii  tam  multum  aquae  aspergi, 
sicut  hic  fieri  solet"    comm.  autogr.;  I.  c.  f.  101°     L02b). 

_.ln  ferijs  S.  Matthaei"  sive  21.  Septembris  1581.  De  variis  „vocationibus" 
di\iiiis.  c\  evangelio  diei    comm".  autogr. ;  I.  c.  f.  L03"     L07s). 

.Pc  Sancto  Mauritio",  cui  sacer  esi  dies  22.  Septembris.  „Placuil  maioribus 
pijs.  ul   Priburgenses  hodiernum   diem  solemniter  celebrarent,   et  Deum  laudareni   in 

S.   Mauritio  eiusque  sodalitate.  .  .  .    Non  statui  circa    hoc  Euangelium  haerere,    q I 

in  memoriam  et  honorem  S.  Martyrum  ture  cantatur  ei  Legitur.  .  .  .  De  S.  Mauritio 
ihmi  dicam  .  .  .  Dicam  1  pauca  de  i.js  quae  heri  nobis  superfuerunl  de  uarijs  statibus 
et  quomodo  circa  illos  quisque  habere  debeai  ■  2  < )  11  i « 1  sciendum  et  iudicandum  sit 
de  4  temporibus  »'t  quomodo  prodesse  nobis  possint  ac  debeant"  comm.  autogr.; 
I.  c.  f.  107«     L08s). 

...I11  festo  S.  Michaelis"  sive  29.  Septembris  1581.  .Exordium  de  S.  Michaelis 
excellentia  ■  Propositio.  De  Euangelio  quomodo  seruiat  ad  Dei  timorem  2  C^ tn >m< m l> > 
[eo]  moneamur  de  angelis  in  illa  sententia,  Vident  faciem  (Mt  L8,  10|  3  Quomodo 
uti  festo  debeamus,  ad  gratitudinem,  imitationen,  venerationem"  comm.  autogr.; 
I.  c.  f.  108»     L10b). 

„De  Regulo" ;  quod  evangelium  legebatur  Dominica  XXII.  post  Pent.  '  sive 
15.  Octobris  1581.  „Dicam  primo  in  quibus  iste  Regulus  merito  Laudandus  et  rursus 
oituperandus  sit  2.°  qui  maxime  acceptare  debeant  propositum  Regulj  exemplum,  et 
circa  illum  seipsos  agnoscere.  3.°  quomodo  Christianus  se  habere  debeai  tempore 
infirmitatis,  vt  Christi  gratiam  experiatur,  sicut  Reguli  tilius  expertus  fuit."  In 
secunda  orationis  parte  primum  nobiles  divitesque,  deinde  patres  familias  et  .heros" 
monet;  atque  in  illis  hoc,  praeter  alia,  reprehendit:  -Quod  nimium  sunt  praesump- 
tuosi  in  iudieando  de  rebus  spiritualibus,  et  quod  sibi  sumunt  potestatem  statuendl 
et  ordinandi  quae  ad  ipsos  et  ipsorum  iurisdictionem  non  pertinent."  Hos  autem 
iubet  -curare  pro  filijs  et  eorum  necessitate,  ut  nihil  eis  desit  sanis  et  infirmis.  in 
uita  et  morte"  :  simul  vituperat  lieros  .habentes  famulos  ut  canes,  praesertim  cum 
aegroti  sunt,  et  sinentes  credere  quod  uolunt.  nil  curantes  animas  et  salutem  eorum" 
comm.  autogr.;  1.  c.  f.  llla— 114b). 

.Jn  festo  Simonis  et  Judae"  .sive  28.  Octobris  1581.  .An  rectum  et  Christianum 
sit  Apostolorum  et  aliorum  Sanctorum  festa  tam  parui  facere,  imo  et  prorsus  ab- 
rogare,  sicut  hodie  multis  in  locis  fieri  cernimus.  Ad  quid  prodest  Sanctorum  ferias 
obseruari"?    comm.  autogr.:  1.  c.  f.  114b — 117b). 

.Dominica  23  [post  Trin.]  R  ed  di  t  e  quae  sunt  Caesaris  Caesari '  |Mt  22.  21 1 
sive  29.  <  lctobris  1581  •  .die  dedicationis  apud  D.  Virginem".  .Quonianit  hodie  celebramus 
[festum]  dedicationis  huius  Laudabilis  domus  Dei.  Iustum  est  aliquid  etiam  de  illo 
tractare  in  hac  concione.  Sed  breuiter  agam  ut  plus  temporis  ad  Euangelium  Domi- 
nicae  declarandum  habeamus.  Et  quia  de  hac  materia.  sicut  et  de  Zachaei  historia 
frequenter  praedicari  audiuistis."  In  evangelii  autem  declaratione  Canisius:  BPrae- 
dicator".  inquit,  .multos  inuenit  amieos  inter  auditores  qui  illum  honorant  apertione 
fcapitis,  attente  audiunt  eius  uerba,  et  simul  ostendunt  sese  beneuolos  benignos 
humanos  et  fauentes,  sed  saepe  inter  hos  auditores  inueniuntur  tales  quales  Christus 
expertus  est  hypocritas,  tentantes  et  insidiantes  ut  capiant  in  sermone  [Mt  22,  15  18; 
Mc  \'J.  13  L5;  Lc  20,  2023]'.  Plures  nunc  fere  censores  et  insidiatores  quam  audi- 
tores"    ex  comm.  manu  ignota  scripto  et  a  Canisio  recognito;  1.  c.  f.  11S'     120b). 

,.Tn  die  animarum"  sive  2.  Novembris  1581.  „Antiqui  Catholici  Teuschen  tri- 
buerunt  praesenti  «liei  proprium  nomen  in  eo  quod  dicimus  diem  esse  omnium  ani- 
manun  uel  omnium  tidelium  auimarum.  Falsa  autem  esset  intentio,  si  «jttis  putarei 
bodie  memoriam  in  Eeelesia  fieri  <le  omnibus  animabus  Christianis,  quae  de  corporibus 


1  Missale  Lausannense  f.  cxxxr*. 

Braunsberger,  Canisij  Epistulae  ei  Aeta.    VIII.  .'!.'! 


514  M<>n-  1282. 

suis  separatae  et  ex  hac  miseriae  ualle  translatae  sunt  iu  patriam  ipsarum  celestem. 
vbi  cum  Christo  et  angelis  eius  beatissime  regnant.  De  huiusmodi  enim  animabus 
hesternum  festiun  celebratum  fuit,  et  in  eo  cantatum  ( Jaudeamus  omnes  in  domino 
diem  festum  celebrantes  in  honorem  sanctorum  omnium."  Canisius  primum  demonstrat 
purgatorium  revera  exstare.  Deinde  ostendit,  „quibus  de  causis  libenter  et  saepe 
orandum  pro  defunctis"  sit,  ei  „quibus  modis  peccare  soleamus  erga  defunctos" 
comm.  autogr. :   I.  c.  f.  121"— 123'  '). 

„Jn  festo  S.  Caterinae"1  virginis  et  martyris  sive  25.  Novembris  1581.  Canisius 
Catharinam  laudat  et  ex  evangelio  diei  fideles  omnes,  maxime  autem  virgines,  ad 
pietatem  instituit  (comm.  autogr.;  1.  c  f.  124a-    127a). 

rJn  festo  S.  Andreae"  sive  30.  Novembris  1581.  „Nos  antiqui  Catholici  non 
possumus  renuntiare  nostris  pijs  et  sapientibus  maioribus  in  eo,  quod  hodiernum  diem 
solemniter  celebramus.  .  .  .  Neque  in  hoc  curamus  quid  nouus  mundus  faciat,  belt 
su  wenig  auff  die  vhralte  Apostolische  festen,  als  wenig  sie  fraget  nach  ibren  ersten 
Patriarchen,  von  ihrer  Kirchen  ordnung  vnd  satzungen  •  feiren  etwan  vil  Jieber  von 
wegen  des  nachtbawrs  bey  der  hochzeit,  dantz  vnd  wolleben,  dan  Got  vnd  seinen 
Apostlen  zu  lob  vnd  ehren  a  labore  cessare,  et  Apostolica  festa  sanctificare.  .  .  .  Jta 
sumus  facti  religiosi.  ut  nihil  magis  tedeat  ac  pigeat  quam  ubi  Deo  seruiendum,  et 
sanctis  eius  aliquid  donandum  est,  unsere  fastagen  nil  sunt  nisi  a  carnis  esu  abs- 
tinere.  Doleo  de  nostra  indiscretione,  non  dicam  inobedientia,  quod  vigiliae  fastabent 
huiusmodi  festorum  tam  male  seruentur,  ita  vt  publiee  ad  hospitia  procedamus,  et 
alijs  tam  malum  exemplum  ad  ieiunandum  praebeamus,  et  boc  lit  etiam  ab  aliquibus, 
qui  alios  in  talibus  punire  debebant  .  Deinde  Canisius  ostendit.  quomodo  evangelium 
diei  .multis  modis  consoletur1'  fideles.  et  quomodo  idem  „multos  arguat"  icomm. 
autogr.;  1.  c.  f.  127''—  130a). 

„Jn  die  S.  Nicolai  Patroni"  sive  G.  Decembris  1581.  „VVas  nu  das  lieutig  Euang. 
[Mt  24,  42  -47] '  belanget,  wollen  wir  mit  kurtzem  anzaigen,  wie  vns  darinnen  auch 
Christus  mit  seiner  zukunfft  furgetragen  werde,  aber  vil  anders  vnd  erschrecklichers, 
dan  in  seiner  ersten  zukunfft  geschehen,  Zum  anderen  welche  sicb  selhst  hinderen, 
das  innen  Christus  sampt  seiner  gnadenreichen  zukunfft  niclit  nutzet  zur  vergebung 
der  sund,  vnd  zum  ewigen  leben.  Zum  letsten  mufi  icli  dau  aucli  etwas  melden  von 
Sant  Nicolao  den  wirdigen  Bischoff,  vnd  diser  Stat  Patron."  In  postrema  hac  parte 
Canisius  haec,  praeter  alia,  monet:  „0  felices  Friburgenses,  si  Patroni  sui  vestigijs 
inhaeierent,  in  fide  catholica  constantes,  in  misericordia  exercenda  seduli,  in  eiiltu 
diuino  feruentes,  in  abstinentia  saltem  hoc  sacro  tempore  [Adventus|  dili-jentiores. 
0  si  multos  haberemus  Nicolaos  in  seculari  et  spirituali  statu,  in  Ecclesia  ei  Senatu, 
quomodo  breui  Friburgum  cresceret,  quanto  melius  haberet  politia,  quae  indigerei 
domi  et  foris  multis  Nicolais,  id  est  seruis  Dei  lidelihus.  et  praecipue  superioribus, 
praefectis  et  officialibus,  <|iii  saepe  plus  dormiuni  quam  uigilant,  aut  sihi  tantuni  et 
suo  Lucro  uigilant,  es  gehe  darnach  wie  es  kan  mit  den  armen  vnd  betrQbten  vnder- 
thaueii"  (comm.  autogr. ;  l.  c.  f.  1  .*>( )'•     L35b). 

j  lonciones  de  notis  ueri  Catholici.  Nullus  miretur,  quod  quoniam  ego  prae- 
dieator  lieet  indignus  hoc  loco  esse  deheo,  jiroposueriin  mihi  posthac  traetare  aliquid, 
quod  nostrum  omniiun  magni  interest,  et  quod  iure  cum  sedulitate  ei  attentione  ab 
oiiuiihiis  ei  singulis  percipi  deberet.  Quid  autem  esl  isthuc,  uempe  ut  rite  el  funda- 
mentaliter  cognoscatur  ex  quibus  signis  agnoscatur  qui  uerus  ei  legitimus  Catholicus 
est,  ac  pro  tali  coram  Deo  el  mundo  reputari  ac  iudicari  potest.  Cur  uero  hanc 
materiam  mihi  praedicandam  delegerim  tres  aut  quatuor  rationes  primum  exponam, 
Prima  est,  quia  docel  experientia  complures  hodie  apud  et  inter  nos  uersari,  <iui  se 
Catholicos  uominant  ei  pro  illis  haberi  uolunt,  et  neque  sunl  tales  in  corde  ueque 
in  opere.  Sunl  Cathiolici  sed  sicut  Judei  quos  Christus  uocai  hypocritas  imo 
filios  Diaboli  quia  Labijs  ei  foris  tantum  honorantes  Deum,   cum  procul 

ahessent     eorde.     Mt    15   |Mt    1.").    7    8;     Mi'7.    li:    Lo  8,    1  1  |.      Sunt    Cath.diei.    sieut 


1  Missale  Lausannense  f.  ei.xx.w  ini. 


A  d.  22.  lanuarii  ad  28.  Decembris  L581.  ,~>  |  ;> 

Judas  apostolus  a  Christo  electus,  sed  inter  Apostolos  conuersando  ei  Buum  quaestum 
curando,  imo  fur  ei  diabolus  Joan.  •>  [Io  6,  71;  L2,  6].  .'!  Sunl  Catholici,  sicui  illi 
(lis<ipuli  Capharnaitae ,  qui  offensi  Christi  uerbis  ab  eo  abierunt"  [Io  6,  60  67]  etc. 
„Primum  signum  [hominis  vere  catholici]  est,  ut  t<'  firmiter  teneas  in  antiqua  fide 
Catholica  dicta  et  uere  Apostolica.  .  . .  2.  Signum  esi  amare  veritatem  Christianam 
in  fidei  rebus  ei  illam  custodire  quantum  potesi  .  .  .  3  signum  honorare  potestatem 
Ecclesiasticam    in   spiritualibus   superioribus,    non   obstante    illorum    indignitate  .  .  . 

1  signum  Acceptare  pro  Verbo  Dei  quod  Spiritus  in  scriptura  ei  Ecclesia  nobis  reuelat 
et  commendai  credendum  ei  faciendum"  comm,  autogr. ;  I.  c.  f.  136°  L38b).  Oratio 
naec  habita  esse  videtur  fcria  l\'.  vd  VI.  p<>st  Dominicam  II.  Advcntus  sive  L3.  vel 
L5.  Decembris  L581.  ln  codice  enim  posi  hanc  orationem  quattuor  aliae  orationes 
<!<•  signis  bominis  vere  christiani  positae  sunt ;  ex  quibus  secunda  et  quarta  ferias  IV. 
et  VI.  hebdomadis  tertiae  Adventus  sive  dies  20.  et  22.  Decembris  1581  sil>i  habent 
ascriptas.  Feria  autem  IV.  primae  septimanae  Adventus  sive  (i.  Decembris  dies 
festus  S.  Nicolai  actus  erat ;  <|u<>  Canisium  <lx  sacro  suggestu  dixisse  supra  ostehsum 
est;  neque  dubium  esse  potest,  quin  VI.  quoque  eiusdem  septimanae  feria  sive  8.  De- 
cembris  oratio  sacra  vel  a  Canisio  <|ui  tamen  nihil  ea  <!<■  r<'  notavit),  vel  al>  aliquo 
alio  habita  sit  :  is  enim  dies  Conceptioni  Beatae  IVLariae  Virginis  sacer  erat.  Quarta 
denique  Adventus  septimana  eo  anno  duorum  tantum  dierum  23.  et  24.  Decembris) 
crat.  Ex  quibus  rebus  hoc  colligo:  Per  Adventum  Friburgi  non  solum  singulis 
Dominicis  diebus,  sed  etiam  singulis  diebus  Mercurii  ac  fortasse  etiam  Veneris  oratio 
sacra  babebatur. 

„Secunda  concio.  Jn  proxiina  concione  exposui.  ex  quibus  occasionibus  mihi 
proposuerim  per  hunc  aduentum  tractare  de  fide  Catholica,  et  specialiter,  ex  quibus 
signis  uere  Catholicus  Christianus  agnosci  possit  et  debeat."  Deinde  eadem  si^na 
iterum  recensentur  et  ex  evangelio  diei,  quod  est  evangelium  Dominicae  tertiae  A-d- 
ventus  sive  17.  Decembris  1581,  de  iis,  qui  in  hde  infirmi  sunt  et  claudicant,  agitur 
comm.  autogr.;  I.  c.  f.  139a     111''. 

.tVria  4  post  3  Dominicam  Aduentus"  sive  20.  Decembris  1581.  BProbus  Christi- 
anus  hodiernum  diem  merito  sibi  commendatum  habere  deberet  .  .  .  habet  [hic]  dies 
specialem  et  egregiam  Missam  ab  antiquis  dictam  auream ',  specialibus  canticis  de- 
coratam,  et  eo  maxime  directam,  ut  hodie  nos  moneamus  de  Christi  conceptione.  .  .  . 
Jdcirco  stat  in  Epistola  Esai  •  et  dicit  Dominus  dabit  uobis  signum  •  Ecce 
uirgo  concipiet  [Is  7.  11]."  „Jdcireo  Lucae  cantatur  Euangelium  gratiosum  et 
augustum,  Missus  est  angelus  [Lc  1,  26—38]."  rIn  vltima  concione  tractare 
coepimus  de  bis  qui  sicut  Joannis  discipuli,  in  fide  sunt  infirmi  et  dubitantes  [Mt  11, 
2—3]  et  sicut  arundines  agitatae  vento  [Mt  11,  7;  Lc  7,  24]  non  fundati 
super  petram  [Mt  7,  25;  Lc  6,  48]  et  idcirco  semi  Christiani  uel  falsi  Catholici 
dici  et  haberi  merentur."  Deinde  Canisius  eorum,  qui  eiusmodi  catholicismum  dam- 
nare  nolint,  varias  refutat  obiectiones,  velut:  „Nonne  Christus  iussit,  Nolite  iudi- 
care  [Mt  7.  1  :  Lc  6,  37]  sicut  et  Paulus  Nolite  ante  tempus  iudicare 
[1  Cor  4,  5]."  „In  sua  fide  forte  illi  tam  bene  saluabuntur  sicut  nos  Catholici  in 
nostra  fide"    comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  141b — 144a). 

„.Tn  festo  S.  Tbomae"  apostoli  sive  21.  Decembris  1581.  Primum  apostoli  lau- 
dantur  et  auditoribus  in  exemplum  proponuntur.  „Nunc  de  Euangelio  [diei],  quomodo 
Thomas    in    eo   proponatur   ut    figura    omnium    in   fide    errantium   uel   dubitantium  • 

2  quid  talibus  consulendum  et  quomodo  succurrendum1'  (comm.  autogr. :  1.  c. 
f.  1441'  -1471'. 


1  De  „Missa  aurea"  v.  Steph.  Beissd  S.  J.,  Geschichte  <l<'r  Verehrung  Marias  in 
Deutschland  wahrend  des  Mittelalters,  Freiburg  i.  Br.  1909,  323  326.  Eaec  ita 
vocabatur,  quia  magno  cum  splendore  celebrabatur.  Quae  hodie  quoque  eo  die  multis 
Belgii  et  Hollandiae  locis  magno  cum  hominum  concursu  cantatur.  Cf.  rKirchen 
lexikon"  IV2  524  et  Ad.  Franz,  Die  Messe  im  deutschen  Mittelalter,  Freiburg  i.  Br. 
1902,  82—86. 

33 


516  Mon.  1283.    12.  Martii  1581. 

„Feria  sexta  post  8  Dominicam  A.duent."  sive  22.  Decembris  1581.  „Euangelium 
iam  dictum  dedit  occasionem,  vt  in  Ecelesia  sit  institutum  festum  uisitationis  Vir- 
ginis.  .  .  .  Quia  multa  de  fide  catholica  diximus,  restat  quaestio  Sitne  uerum  ut  multi 
putant,  quod  quilibet  Christianus  modo  confiteatur  Ij"  articulos  fidei,  iustificari  et 
saluari  in  sua  fide  possit.  .  .  .  Non  <liil>it<>  multis  in  animo  esse  ut  praeparen-t 
uiam  domino  [Mal.  3,  1;  Mt  11.  10  etc.]  et  purgent  bospitium  puero  lesu  per 
confessionem.  Rogo  ut  id  faciant,-et  alij  ut  antiquum  morem  talem  obseruent,  qui 
olim  ab  omnibus  obseruatus  tuit.  2  Senatum  rogo  ut  curam  habeat  pulsandi  horologij 
ad  tollendas  confusiones  in  templis  et  domibus,  et  a\  omnia  suo  tempore  honeste  e\ 
ordine  fiant.  3  Tollatur  abusus  congregantium  se  in  tabernis  nocte  sancta,  et  garri- 
entium  <t  bibentium  [et]  postquam  gezecht  haben,  currentium  in  templum,  et  bob 
semper  sobrij  sunt  '.  Male  decet  Catholicos,  dies  festos  inhonorare  laborando,  2  ante 
praedicationem  <'t  summum  sacrum  uisitare  tabernas,  8  compotare  tam  mature  4  tantas 
Leuitates  exercere.    5   pecuniam  consumere"    comm.  autogr.;  1.  c.  f.  144b     151a). 

Die  Sanctorum  Innocentium  sive  28.  Decembris  1581 :  .Nunc  dicamus  1°  qu<>- 
modo  iuuentus  se  ob  Cliristum  paruulum  exhilarare  iure  pessit  2  quid  iuuentus  in 
hoc  Euang.  notare  debeat,  praesertim  ut  habeat  medicinam  contra  spirituales  morbos. 
3  Quibus  medijs  utendum,  ut  Christus  in  nostra  iuuentute  non  extinguatur,  sed  potius 
conseruetur  et  regnef  (comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  151a     155a). 

Canisius  igitur  ad  Friburgenses  a.  1581  minimum  4.~>  orationes  sacras  habuit. 
Quarum  maximam  partem  habuit  in  ampla  illa  et  perpulchra  ecclesia  S.  Nimlai. 
saeculis  XIII.  et  XIV.  gothice  exstructa,  cuius  sacer  suggestus,  a.  1458  a  Caspare 
Hugonin  magna  arte  ex  saxo  excisus.  ibidem  adhuc  exstat  Dellion  I.  c.  VI  392  .'!!'."> . 
Huius  ecclesiae  collegialis  simul  et  parochialis  (tota  urbs  unicam  parochiam  tune 
constituebat  ordinarius,  ut  <lici  solet,  ecclesiastes  erat  Petrus  Schnewly,  capituli 
S.  Nicolai  praepositus.  Inter  eum  autem  et  Canisium  m.  Iulio,  si  non  ante,  convenit, 
ut  Schnewly  dominicis.  Canisius  festis  diebus  dicerel  v.  supra  p.  316  ;  neque  tamen 
diligenter  ea  divisio  servata  est.  Contiones  quadragesimales  et  aliae  quaedam  a 
Canisio  babitae  sunt  in  templo  B.  Mariae  Virginis  cuius  loco  a.  1584  nova  ecclesia 
exstructa  est,  quae  a.  1785  penitus  renovata  est  [Dellion  VI  403     404]'. 

Doctrinam  christianam  sive  Catechismum  in  templo  et  schola  primum  explicabat 
P.  Robertus.  Ardrenus  -  deinde  idem  praestabat  cum  eo  vel  potius,  puto,  eius  loco 
P.  Antonius  Balduinus  v.  supra  ]>.  .*11  58  :  neque  vero  al>  huius  temporis  aequalibus 
traditum  est,  Canisium  quoque  a.  1581  catechesin  habuisse.  De  hac  re  plura  <li<<ii- 
tur  inlV.i. 

12.s:5.        12.  Martii  1581. 

Ex  contionis  commentario  a  P.  Roberto  Ardreno  S.  .1.  Canisio,  ut  videtur,  dic- 
tante    s<-ii|>t<>  et  ab  i|>^<>  Canisio  emendato.    Can.  36  f.  I04h     I05a. 

Canisius  e  sawo  suggestu  qtierilur,  contiones  neglegi,  et  magistratus  hortaturt  nt 
huie  miili)  medeantur. 

Canisius  Friburgi  Helvetiorum  in  t<'in|>l<>  I!.  Mariae  V^irginis,  ut  vidrtnr 
12.  Martii  15H1.  (jnae  erai  Dominica  1'assionis,  orationem  sacram  habens:  BCogortt, 
inquit,  „admonere  omnes,  at0  non  t.-un  leuiter  aestiment  cnunus  praedicandi,  non 
ob  aliml  institutum,  nisi  ut  audirent  fideles  uerlium  Dei  et  auditum  seruarent  |et| 
si  iielint  certum  babere  signum,  <|ii<><l  sint  ex  numero  electorum2,  ut  uerbum  D<'i  saltem 

;i     iht.it    seguuntur,    usqui    ad  seruarenl   incl.,   ab  i/>*ti  C.  supra  versum  scripta  sunt. 

1  Vigilia  Nativitatis  Domini,  quae  erat  dies  ieiunii,  variae  illae  artificum  socie^ 
tates,  singulae  in  domibus  suis  „Zunfthfiusertt,  „Abbayestt),  congregabantur  ibique 
spectacula    Bive    ludos   natalitios   edebant    ac    postea    convivia   agebant     Ch.   HoMer, 

M^langes  d'Histoire  Fribourgeoise  I.  Pril pg  1896,   12     13). 

Noii    signum,    <|ii<>   dubitatio  omnis   tollatur,    significare  videtur,   sed   signum 
aliquod  definitum   \c\  singulare. 


Moii.  128.     1285.    17.  Aprilis       9.  Maii   1581.  ;>  1 7 

festis  diebus  libenter  audiant,  curis  ei  oegotijs  omnibus  posthabitis,  sicdi  ei  praecipil 

Ecclesia  '.     2.    peculiariter  ad    I orandum,   ei  ornandum,    ei   prom ridum  atuii  bb- 

ligati  magistratus,  qui"  in  hac  parte  plus  praestare  possunt,  quam  ornnes  spirituales, 
etsi  toto  die  noces  clamantes  in  deserto2  esse  uellent,  Rogo  igitiir  ei  4d 
moneo  illos  per  misericordiara  Dei8,  ut  uiara  ei  medium  inueniant  cogendib 
crassum  ignorantem  ignarum  populum  ad  Dei  uerbum  saepius  audiendum,  praesertim 
cum  constei  uix  quartam  partem  (-111111111  curare  concionem.  Quam  multi  uero  stant 
otiosi  in  foro,  uel  discumbunl  in  hospicio,  ei  Dunqiiam  die  festo  domum  Dei  yerbum 
et  cultum  uisitant  ei  bonorant.  Nec  dubito  <|iiin  fcam  grauis  ei  intollerabilis  abusus 
facile  cohiberetur,  si  uellel  cohibere  senatus.  hospitia  concludendo,  el  absentes  a 
templo  puniendo  serioque  urgendo.  Antiqui  erant  zelosiores  utiquec  et  adhuc  in 
multis  (i|)|>i(lis  obseruatur,  ui  ante  prandium  .  .  .  hospicia  conchidantur  .  .  ..  sicui  ei  m 
statutis  Imiiis  oppidi  expresse  mandatur.  Timeo  certe  Deum  non  Lmpune  laturum 
communem  banc  ingratitudinem d  pigritiam,  ei  negligentiam,  et  ignorantiam  populi, 
i[iii  niiiic  facit  sicut  Judaej  fastidiendo  manna  in  deserto  '.  ei  neque  praedicatores 
neque  uerbum  ipsum6  curando  ei  honorando.  Spero  autem  magistratum  sicui  coram 
Deo  ei  mundo  tenetur,  officium  suum  esse  facturum,  praesertim  hoc  sacro  fcempore." 

128  1.        17.  Aprilis  1581. 

lv\  archetypo,  Aquavivae  manu  subscripto,  quod  exstat  Friburgi  Helvetiorum 
in  archivo  reipublicae.  Epistulae  commentarium  ab  Aquaviva  ipso  scriptum,  cui  dies 
30.  Maitii  ascriptus  est,  exstat  in  G.  Sup.  1  f.  53b.  Epistulam  integram  ex  archetypo 
edidit   Berthier,  Bonh.  232    233. 

Claudius  Aquaviva  praepositus  generalis  Societatis  Jesu  Roma 
17.  Aprilis  1581  ad  senatum  reipublicae  friburgensis  litteras  dedit,  in 
quibus  senatorum  pietatem  et  in  Socios  Friburgum  accersitos  benevolentiam 
laudabat.  Se  difficile  <>/>//*  collegii  instituendi,  etsi  in  summa  kominum 
inopia,  promoturum  et  perfecturum  esse.  Interim  gratum  mihi  fuit, 
quod  Patris  ( Janisij  opera,  ut  certe  cupiebamus,  et  cuius  rei  gratia, 
tpse  potissimum  istuc  missus  fuerat,  istic  inutilis  non  fuerit,  in  quem 
quicquid  uicissim  a  DD.  Vestris  humanitatis ,  ac  pietatis  impensum 
est.  quod  audio  permultum  fuisse,  iucundissimum  in  Domino  nobis 
accidit:  Itaque  tum  pro  hoc.  tum  pro  ceteris  DD.  Vestrarum  in  nos 
heneticijs.  .  .  .  ipsis  gratias  ago  ingentes. 

1285.        !».  Maii  1581. 

K\  commentario  a  P.  Roberto  Ardreno  scripto  et  a  Canisio  recognito.  Can.  .'39 
f.  23''    30«. 

Canisius  >■  >«><■>■<>  suggestu  Friburgenses  »><>>/ct,  ut  fidem  apud  se  conservatam 
S.  Nicolao  patrono  attribuant.  Laudat  eos,  quod  ad  loca  sqcra  peregrinentur  etc; 
eos  reprehendit  de  gula  profunda  et  intempestiva,  ttr<t>-iti<t,  /<■</<<»>  antiquarum  neglectu. 

Canisius  Friburgi  in  teraplo  S.  Nicolai  9.  Maii  1581,  quo  -festum  fcranslationis 
reliquiarum  sancti  Nicolai"*  ibidem  agebatur,  orationem  sacram  habuit.  Quain  sic 
exorsus  est:  .Ex  bono  et  laudabili  more  in  bac  Dej  doino '  habemus  et  seruamus 
bis  quotannis  festum  de  illustri  sancto  Nicolao  idqueB  6.  Decembris  et  bodie  9.  Maij. 

a)  Sequitur  saepe,  oblitt.  b)  Tria  vv.  .«/7.  <</<  ipso  <'.  a«j<><<  versum  scripta  sunt.  c)  Sic  C. 
carrexit  ex  sicul  ap-tiqui  fecerunt.  il  1  //<><■  v.  <<  C.  supra  versum  scriptum  eat.  e)  Duo  vv  sqg.  ■  < 
< '.  supra  versum  scriptct  sunt.  f)  !>«<>  vv.  s<j<j.  <<  Can.  ■•<«/>>■<<  versum  s<-r'<j>t<<  s«><4.  j_m  Sic  C  <■<>>■- 
rexii  ex  his  <■<-.  <</>  Ardr.  scriptis:  festum  sancti  Nicolai  nimirum. 


1  Etsi   dici   neqnit.    omnes    christianos   eiusmodi    lege    teneri,    ea    tamen  de   re 
peculiare  aliquod  praeceptum  aliquibus  locis  exstare  poterat. 

'  Is  40.  8:  Mt  .'5.  :>:  Mc  1.  .'5  etc.  :;  Rom   12,   1.  4  Cf.  Nm  %t,  5. 


518  Mon.  1285.    0.  Maii  1581. 

Nam  in  Decembri  est  natalis  eius,  quando  post  istam  temporalem  mortem  nouam  et 
aeternam  uitam  in  coelo  acquisiuit.  Hodie  eleuatum  est  sanctum  eius  corpus  ex 
Myra  metropoli  corpus  inquam  quod  Deus  ante  et  post  mortem  innumeris  miraculis 
decorauit,  sicut  publice  testatur  Ecclesia  ' \  .  Quoniam  ergo b  idem  S.  Nicolaus  buius 
templi  Patronus  singularis  est  et  semper  ab  initio  fuit.  placuit  pijs  nostris  maioribus. 
ut  in  Dei  honorem  et  memoriam  talis  Patroni  duo  illa  festa  quotannis"  in  oppido 
et  foris  celebrarentur." 

Canisius  deinde,  evangelio  diei  breviter  explicato,  hanc  protulit  ..propositionem"  : 
.Dicam  primo.  An  rectum  et  christianuni  habendum  sit  quod  nos  catholici  nobis 
eligimusd  et  proponimuse  unum  e  sanctis  patronum  eumque  in  peculiari  tenemus 
honore.  2°  quomodo  ueteres  Christianif  suae  ciuitatis  uel  regionis  patronos  honorare 
soliti  fuerints.  3  Quare  Friburgenses  suum  patronum  Nicolaum  merito  amare  et  co- 
lereh  debeant  non  solum  hoc  die  sed  etiam  per  totum  annum".  In  tertia  orationis 
parte  Canisius:  „Non  est  dubitandum".  inquit.  .Deum  multa  et  magna  beneficia* 
huic  urbi  contulisse  et  adhuc  conferre  quotidie  S.  Nicolao  intercedente,  licet  raro 
de  ilio  cogitemus.  Friburgum  annis  abhinc  aliquot,  sicut  nouistis.  mirabiliter  a 
multis  periculis  imminentib.  liberatum  est k.  sensit  multiplicem  Dei  benedictionem  et 
assistentiam,  et  inter  alia  gloriari  potest  in  Domino'2  cum  Paulo  et  dicere1, 
Bonum  certamen  certaui'"3  scilicet  non  cedendo  insidiatoribus.  cursum  con- 
summaui"3  scilicet  his  annis  proximis  propositum  periculose,  fidem  seruaui:;. 
non  obstante0  tam  multos  uicinos  ini'  certamine  defecisse  et  fidem  amisissC  ut  illis 
dici  possit  o  i  n  s  e  n  s  a  t  i  q  u  i  s  u  o  s  f  a  s  c  i  n  a  u  i  t 4.  Vos  non  obliti  estis  S.  Nicolai 
qui  uobis  adhuc  de  coelo  clamat  Imitatores  mei  estote5  scilicet  in  Catholica 
fide,  quam  ego  tenui  praedicaui  confirmaui  2  in  obedientia  Ecclesiae,  in  qua  fui  ego ' 
Episcopus.  praedicator  et  testis  catholicae  ueritatis :  Quidam  putant  hanc  constantiam 
in  catholica  fide  conseruata  tribuendam  esse  quibusdam  hominibus  ei  regentib.  Ego 
autem  dico  nisi  Dominus  custodisset  ciuitatem6,  el  S.  Nicolaus  uigi- 
lasset  et  orasset7  fideliter  pro  Friburgensibus  \  humana  consilia  parum  ualuissent." 

Deinde  Canisius  haec.  praeter  multa  alia.  monuit:  -In  quibus  laudaret  S.  Nico- 
laus  si  adesset,  suos  Friburgenses.  1  quod  locum  non  tribuant  nouatorib.  in  mutanda 
religione.  2.  quod  libenter  prae  caeteris  Heluetijs  uisitent  sepulchrum  Dominj '  et 
loca  sacra.  3.  quod  quidam  Fer.  4  et  (j.  faciant  abstinentiam,  hoc  enim  est  se  con- 
formare  Patrono8   et  ilhun"  immo  ei   ueterem  Ecclesiam  sequiv.     Jn  quibus  taxaret 

a)  Sic  C.  corr.  ex:  Hodie  autem  sanctum  eius  corpus  ix  Myra  metropoli  Liciae  translatum  ei 
deportatum  in  ciuitatem  Baren  in  regno  Neapolitano  situm.  Circa  quod  corpus  multa  et  magna 
miracula  Deus  fecil  ei  ostendii  publice.  b)  Sic  C.  corr.  ex  uero.  <•  Quattuor  w.  ■-■</</.  <<  C.  supra 
versum  seripta  sunt.  d)  Sequitur  v.  oblitteratum,  <j«<<<l  i<im  /<</i  «<n<  potest.  e)  Seguitur  bonoran- 
(lmn,  <,t,/ii/.  f)  Sic  C.  eorr.  ex  quomodo  quisque.  g)  Sic  C.  corr,  ex  patronum  jpnssit  taudabiliter 
et  utiliter  honorare.  h)  SicC.  corr.  ex  quomodo  Friburgenses  erga  suum  patronum  Nicolaum  de- 

center  se  gerere  ei  adn ire         i1  Sequuntur  w.  per  hunc  patronum,  <«"•/://.         k'  Sex  w.  "<i<i.  <<  C. 

supra   versum  scripta  *«></.  ]>  .1   C.  correctum  ex  ut  cum  Paulo  <lir;it.         tii1  Quattuor  w.  s<j</.  <<  C. 

*></»■<!   versum  scripta  *>i>it.         n    Sex  >■<■.  *</</.  a  C.  supra   versum  scripta  sunt.  o)  Sequitur  s<-ili<vt, 

>>/>/it/.  p  //.(.■  v.  <'.  supra  <■<  >-s»>>>  scripsit.  q)  Sic  C.  corr.  ex  <'t  iu  ipso  cursu  li<i<'iu  aon  seruasse, 
quam  S.  Nicolaus  habuil  <t  tenuit,  ei  ornauii  i<<t  miraculis.  Qua<  seguuntur,  »*</»<  nd  Quidam  putanl 
>.>■<■/  ,  <<  C.  <»  >»<<>;</<»>  ascripta  sunt.  r  Sequitur  doctor,  <>/>/itt.  s)  Sic  C.  corr.  ex  orassel  ei  Dde 
liter  Friburgensibus  astitisset,  t1  Tria  <■>-.  *</</.  ■>  C.  supra  versum  scripta  sunt.  a)  C.  4  w  ■•»/<> 
supra  versum  scripsit,  v)  <>»<<<  sequuntur,  usqui  ad  conniuentibus  magistratib.  '<»<■!,  <<  C.  <><  »»i>- 
gint    addita  sunt. 


1  „Dcus.  qui  beatum  Nicolaum  pontificem  innumeris  decorasti  miraculis,  tri- 
luie"  etc. :  Collecta  itiisstie  et  oratio  officii  S.  Nicolai    <>.  Decembris). 

-  1  Cor  1.  31;  2  Cor  10,   17:  Elom  5.   11.        :;  2  Tira  4,  7.         '  GaJ  ."..  1. 

•  1  Cor  1.  16;  11,  1  •.  1'hil  ."..  17,       "  Ps  126,  1.      7  Mt  26,  II :  Mc  13,  33;  1  I.  3». 

s  Perunl  Nicolaum  infantem  lac  uutricis  quartis  el  sextis  feriis  semel  tantum 
idque  vesperi  suxisse  eamque  ieiunii  consuetudinera  in  reliqua  vita  semper  tenuisse; 
Hierosolymam  ei  Romam  peregrinatum  esse;  in  Diocletiani  persecutione  propterfidei 
christianae  confessionem  exsiliura  carceresque  passum  esse  ei  in  concilio  nicaeno  novis 
Vriani  doctrinis  obstitisse. 


Mtm.  L286.    Circa  medium  m.  Maium   L581.  519 

Friburgenses  1  quod  neque  in  pueritia,  neque  in  uiiili  aetate  velinl  aliquam  suscipere 
abstinentiam,  sicut  ipse  suscepit,  scilicet  quod  gula  et  ebrietate  sua  in  omni  bono 
[se]  impediant,  bona,  sanitatem,  corpus,  uitam  et  animam  perdant.  2  Taxarei  serio 
immisericordiam  <•(  tenacitatem  et  iniustitiam  communem  ciuium  erga  pauperes  ob 
asuras  et  contractus  mutui  nouasque  practicas  mundanorum.  .'!  Taxaret  in  policia 
oostra  lnultas  esse  bonas  Leges  et  consuetudinefs]  relictas  a  maioribus,  sed  quae 
paulatim  in  obliuionem,  imo  in  contemptura  abeunt,  binc  crescere  Libertatem  eL 
leuitatera  populi,  multosque  solo  noraine  Catholicos  esse,  et  sine  timore  peccare, 
praesertira  niraium  conniuentibus  magistratib."  Baec  quoque  Canisius  aotavit:  .  Ks 
soll  einen  wonder  nehmen,  quod  Nicolaum  tam  honorifice  Laudamus,  ei  de  iiio  glo- 
riamur  in  templo,  et  uite  eius  si<-  domi  obliuiscimur  •  seruimus  illi  mii  fullerey  and 
trunckenheit,  <|iii  fuit  ein  rechtes  exempel  <I<t  Christlichen  abstinentz,  abziehung 
viul  messigung  •  relinquimus  antiquum  patronura  ei  eius  Loco  a  acceptamus  Bacchum, 
et  quamdiu  ita  lii<-  regnat,  nec  Nicolaus  muitum  nos  curabit,  nec  Satan  timebit, 
qnicquid  cantamus  et  tenemus  <!<•  Nicolao." 

1286.        Circa  medium  m.  Maiiini  1581. 

K\  Bonhomii  epistulis  archetypis,  quarum  prior  (ad  Schnewlinum)  est  in  Cod. 
frib.  „Epp.  a<l  Schn."  f.  43  44,  altera  autem  in  Cod.  „1.  37"  f.  151  1T)2.  et  cx  Ardreni 
adnotatione  autographa,  quae  est  in  Cod.  rCan.  39"  f.  30 \  atque  ex  Berfhier,  Bonh.  692. 
Bonhomii  epistulam  ad  Schnewlinum  integram  posuit  Berthier  1.  c.  (>!'     72. 

Canisins  Solodori  nomine  nuntii  apostolici  de  causa  quadam  religionis  agtt, 
neque  tamen  ibidem  contionari  potest. 

Ioannes  Franciscus  Bonhomius  episcopus  vercellensis,  cum  autumno 
a.  1579  visitator  et  nuntius  apostolicus  Solodurum  venisset,  Ursum 
Haeni.  collegialis  ecclesiae  S.  Ursi  solodorensis  (Solotburn)  praepositum 
(v.  supra  p.  301),  momiit.  ut  in  pago  Oberdorf  prope  Solodurum  sito 
inscriptionem  imagini  alicui  Christi  cruci  affixi  appositam  auferri  iuberet, 
ciiius  baec  fere  erat  summa:  Non  imaginem.  sed  Christum  ipsum  adorari 
debere.  Bonbomius  vero  imaginem  quoque  adorandam  esse  aflirmabat. 
adoratione  scilicet  illa.  quam  theologi  „relativam"  vocant,  quia,  ut 
Concilium  Tridentinum  loquitur,  „bonos,  qui  iis''  imaginibus  ..exhibetur, 
refertur  ad  prototypa.  quae  illae  repraesentant,  ita  ut  per  imagines  .  .  . 
coram  quibus  .  .  .  procumbimus.  Christum  adoremus"  (Sessio  XXV.  Decr. 
de  invocatione  etc.  et  sacris  imaginibus).  Haeni  vero  in  ea  inscriptione 
vitium  esse  negavit;  imaginem  enim  Christi  „esse  venerandam,  non 
adorandam".  Idem.  ut  P.  Wolfgangus  Pyrringer  S.  J.,  Bonhomii  comes, 
testatus  est.  Erasmum  Roterodamum  „mordicus  defendebat".  Peius 
etiam  erat,  quod  Bonhomio  praecipienti.  „ut  redditus  praepositurae  et 
canonicatuum  indicaret,  describendos  in  actis  visitationis".  oboedire 
recusavit,  et  quod  Bonhomii  secretario  dixit,  summum  pontificem  esse 
ecclesiae  „caput  quoad  res  concernentes  fidem,  non  quoad  administia- 
tionem  rerum  temporalium  ecclesiarum,  de  quibus  ipse  summus  pontifex 
nihil  deberet  quaerere."  Hae  controversiae  tanto  erant  molestiores, 
quia  praepositus  ille  auctoritate  apud  Soloduranos  multuin  valebat,  et 
quia  malum  de  Bonbomio  rumorem  spargebat.  ac  si  ille,  neglecto  con- 
cilio  tridentino,    de  imaginibus   male   locutus  esset.     Bonhomius  igitur 

a)  Sequitur  tenemus,  nliliif. 


52(J  Mim.  1286.    Circa  medium  m.  Maimn  1581. 

de  iis  Luceraa  die  25.  Qctobris  1579  ad  cardinalem  Comensem  ret- 
tulit;  qui  5.  Decembris  1579  rescripsit:  ..N.  S.  dice,  che  Lei  procuri 
per  via  di  qualclie  Jesuita  di  quelli,  che  sono  in  Lucerna .  o  d'  altro 
theologo,  di  farlo  render  capace  de  1'  error  suo,  et  se  poi  non  vorra 
ravvedersi,  rna  stia  indurato,  si  mandera  commissione  per  farlo  castigare" 
[Steffens-Reinhardt,  Dokum.  I  584—586  657:  Mmjer  I  241-).  Bon- 
homius  'igitur  Vercellis  8.  Martii  1581  Petro  Schnewly  praeposito 
friburgensi  scripsit:  ..De  Soloturnensi  PraepOsitO,  et  imaginum  adora- 
tione,  oinnia  tibi  narrare  poterit  Magister  Eupertus  '.  <{ui  non  tantuni 
interfuit,  sed  etiam  quaecunque  dicta  a  me  sunt.  eorum  ipse  omnium 
consultor  fuit,  ac  prope  auctor;  Poteritis  iam  simul .  adhibito  etiam 
Patris  Canisij  consilio,  deliberare,  quid  facto  opus  sit:  Consultius  enim 
ego  esse  iudicarim,  aliquem  ex  patribus,  uel  te  ipsuni.  ea  de  re  ad 
rudem  illum  populum  scribere;  Quod  si  etiam  fortasse  expedire  iudi- 
caueritis,  ut  Pater  Canisius,  qui  ueritatem  illos  doceat,  illuc  se  conferat, 
ei  peculiaribus  literis  tribuo  facultatem,  ut  cum  Senatu  agat,  et  publice 
concionetur,  reliquaque  officia,  quae  illi  opportuna  esse  uidebuntur,  meo 
praestet  nomine.  .  .  .  Cogitaram  equidem  ad  Patrem  Canisium,  et  Ma- 
gistrum  Rupertum  literas  dare,  sed  ob  temporis  angustiam  mutare 
sententiam  cogor." 

Canisius  huius  rei  componendae  causa  circa  Dominicam  Pentecostes 
(14.  Maii)  Solodori  fuit.  Nam  Ardrenus  in  codice,  in  quo  contionum 
his  mensibus  Friburgi  a  Canisio  habitarum  connnentaria  scribebat.  inter 
orationes  9.  Mai  et  21.  Maii  ab  eo  habitas  haec  notavit:  ..Desunt 
Conciones  de  festis  Pentecostes  ob  profectionem  Solodornenseui." 

Notat  autem  Berihier,  Schnewlinum  illi  loco  litteraruni  Bonhomii. 
qui  de  contionibus  Solodori  a  Canisio  habendis  est,  haec  sua  nianu  in 
margine  ascripsisse:    „Canisio  non  fuit  pernhssum  concionari." 

Deinde  Bonhomius  Vercellis  30.  Iunii  1581  ad  P.  Robertum  Anlic- 
num,  Canisii  socium  friburgensem,  scripsit :  ,.A  Soloturnensi  Praeposito 
niliil  fere  boni  euentus  expecto,  quem  nosti  iam  in  uia  Domini  claudi- 
care  haud  mediocriter;  Gratulor  autem  Patri  Canisio,  quod  ex  petroso 
illo  agro  fructum  honum  sit  collecturus."  Caeterum  iam  supra  p.  'M)\  327 
pstensum  est,  praepositum  illuni  postea  ad  saniorem  mentem  redisse 
et  a  Canisio  magni  factum  esse. 

Ex  litteris  24.  Martii  1591  a  Canisio  ad  loanneni  [acobum  a  StaaJ 
archigrammateum  solodoranum  datis  colligitur,  Canisiiun  a.  15S1  Solo- 
duri  hospitio  exceptiun  esse  a  Balthasare  Grisachio  viro  Laico  el  probe 
catholico;  v.  supra  p.  327. 

Bonhomius  in  litt<'iis.  ijiuis  dixi,  haec  quoque  verba  posuit,  quae  ad  iuvenem 
quendam  genus  vitac  ecclesiasticum  complecti  volentem  spectare  patet:  „De  iuuene 
gibboso  statuere  quidpiam  non  possum,  aisi  hominem  aspiciam,  uel  si  oportuerit,  tibi. 

t-t   Patri   Canisio  icni   totam   committam." 

1  I'.  ftobertus  Ardrenus  S.-J.  a.  1580  Bonhomium  saepe  comitatus  eral  Steffens- 
Beinhardt  I.  c.  287  294  295  .">.">.">  .'171. 


Uou.  1287     L288.    11.  ei  29.  Lunii   1581.  521 

12S7.         11.  I mii i  1581. 

K.\  commentario  ab  ipso  Canisio  scripto.  <  ';m.  .'!'.'  f.  54b  .">.">■'. 
Canisius  Wriburgenses  ex  sacro  suggestu  docet,  quomodo  comitia  habere  debeant, 
Canisius,  cum  sub  exitum  m.  funii  Friburgi  ad  novos  magistratus  eligendos  ei 
alia  negotia  publica  ageuda  comitia  habenda  essent,  in  cohtione  11.  [unii  L581,  quae 
erat  Dominica  IV.  post  Pentecosteri,  de  evangelio  diei  habita:  „0  grauis  plaga",  in- 
auit,  „cum  currus  vuU  farahere  equos  et  non  ferahi",  cum  bues  uolunt  esse  sapientiores 
pastore,  et  tili.j  parentibus  iubere,  ac  iunioreg  imperare  seniorjbus  omnesque  mur 
murani  contra  sibi  datos  rectores  et  Ludices*1.  Non  loquor  de  laudabili  more  po 
puli,  quando  certo  tempore  congregantur  et  rogantur,  si  quid  babeant  defectus  uel 
querele  in  personis  magistratuUm- suorum.  Hocenim  potesi  fieri  cum  utilitate  publica 
iei  sapienter  sic  esi  ;ili  antiquis  ordinatum  1"  ut  superiores  ipsi  bdnib[?]  sint  dili- 
gentiores  per  annum  in  munere  suo,  quia  sciunl  se  iudicandos  a  multissuo  tempore1 
et  nnilto  magis  a  Deo  ipso.  2  ut  indignj  uel  inutiles  saepius  in  regimine  mutentur, 
Locumque  dent  alijs  dignioribus  ad  iudicandum.  3°  ut  Lnter  senatum  et  ciues  maior 
sit  vnio  et  firmior  pux.  quando  superiores  non  habent  soli  potestatem  in  omnes  in- 
feriores,  sed  et  isti  nonhuijquam  superioribus  iudicare,  uel  saltem  libere  apud  quos- 
dam  suas  dicere  sententias  possintd2.  Llic  tamen  ciues  ipsi  priusquam  dicant  quod 
sentiunt,  tria  deberent  ante  oculos  habere  1 "  ueritatem  raeram  nt  non  se  moueri 
sinant  affectibus,  uindictae' .  irae,  amicitiae,  consanguinitatis,  uicinitatis,  sed  solum 
amore  iustitiae  ete  ueritatis  et  utilitatis  publice  2  ut  ex  fundamento  procedant,  non 
cx  suspitione  potitione  |V| '  uel  auditu  solo,  sed  ex  certa  scientia  uel  experientia,  aut 
cx  testimonio  fide  dignorum.  .'!"  ut  proponant  sibi  Deum  et  utilitatem  publicam, 
cuius  vespectu  uelint  interesse  comitioe[?]  et  iuuare  patriam  quocumque  modo  possunt, 
boc  est  se  congregare  in  nomine  dominie3.  4  ante  omnia  debent  ipsi  et 
cum  ipsis  nos  omnes  orare  pro  felici  statu  regiminis  publici,  ut  dominus  ad  lioc 
magnum  opus  assumat  silii  gratos  et  tali  munere  dignos  et  ab  omni  vsura,  iniustitia 
ambitione  et  donis  liberos.  in  quilms  sit  timor  Dei.  iustitiae  amor,  et  zelus  ad  bonum 
commune.  Nullum  enim  clenodium  tam  preciosum,  nulla  arx  tam  firma,  nullus  the- 
zaurus  tam  nobilis  et  diues  esse  potest,  sicut  ein  gute  wolgeordnete  Oberigkeit. 
Exod.  18.  Prouide  de  omni"  plebe  uiros  sapientes  et  timentes  Deum. 
i  n  q  u  i  b  u  s  s  i  t  u  e  r  i  t  a  s  ,  e  t  q  u  i  o  d  e  r  i  n  t  a  u  a  r  i  t  i  a  m ';  h  4. 

1388.        29.  Iunii  1581. 

Ex  commentario  Canisii  manu  scriptp,     Can.  39  f.  58a     59°. 
Canisius  pro  contione  dicit,  cur  multi  ecclesiam  romanam  non  satis  revereantur. 
Curiae  populique  romani  pietatem  laudat. 

Canisius  in  contione  die  festo  SS.  Petri  et  Pauli  Apostolorum  sive 
29.  Iunii  1581  Friburgi  habita  haec  posuit:  „Vnde  iit  tam  multos  hodie 
S.  Petro    et  Rom.    eius  Ecclesiae   male   fidos   et   fauentes   onhold  vnd 

a)    Vide  infra,  mhmi.  1.        l.i  ]/,„■  ,-.  supra  versum  scriptum  est.        c)  Sex  vv.  v/';.  in  margine 

addita  *iuit.        d  i   Vi,h-  infra,  adnot.  2.        e)  il,,,-  v.  supra  versum  scriptum  est.  f)  Sic  C.  correxit 

ex  ucritatis  postquam  {'<]  autoiu  [?].  g)  Seguitur  vico    vel  simile  v.,  oblitt.  h)  C.   in  margine 
scripsit:  versehe  vnder  das  volck. 


1  Canisius  in  margine  notavit:  ,1  Reg.  12  Samuel  uoluit  populum  iudicare 
de  suo  praeterito  magistratu."    Cf.   1    Rg  12,  1  —  5. 

-'  Canisius  in  margine  scripsit:  „Nota  1"'"  scopum  habere  rectum.  2  ex  uero 
fundamento  procedere  •  amare  iustitiam  sine  affectibus.  N  o  I  i  t  <■  i.udicare  se- 
cundum  faciem  sed  iustum  iudicium  iudicate.  Joan.  7.  [24]:  Non  lo- 
queris  fals.  test.  [Ex  20,  16:  Dt  5,  20;  Mt  19,  18;  Lc  18,  20]:  Richtet  nit 
nach  dem  ansehen  sonder  ein  recht  gericht."  3  Mt  18,  20. 

4  Ex  18.  -2\  :  ulii  tamen  loco  verbi  ^sapientes"  versio  vulgata  niiiic  habet 
_potentesu.  J** 


522  Mon-  1288-   29- Iunii  1581- 

missgunstig  esse,  paucos  autem  etiam  Catbolicos  inueniri,  qui  Romanae 
Ecclesiae  et  praesidentibus  eius  debitam  reuerentiam  et  obedientiam 
praestent.  Inter  alias  graues  causas  .  .  .  est  ignorantia  veritatis  et 
negligentia  pigritiaque  discendi,  quod  nobis  ad  salutem  animae  bonum 
et  necessarium  esset.  Hinc  communis  populus  tam  parum  delectatur 
audire  conciones,  et  domi  festis  diebus  saltem  legere*  loqui  uel  audire 
aliquid  spirituale  .  .  .  2a  est  indiscretio  et  leuitas  multorum  cito  cre- 
dentium  quod  audiunt  et  legunt  proponi  contra  hanc  Rom.  Ecclesiam 
et  Apostol.  sedem1'.  Quae  Christiana  charitas  notare  in  Rom.  Ecclesia 
solum  defectus  quos  etiam  Christus  in  suo  collegio *  ferre  debuit  et 
aliena  uitia  ponderare  sine  omni  compassione.  Hoc  procedit  ex  com- 
muni  vitio  populi  libenter c  detrahentis  et  murmurantis  contra  superiores, 
sicut  Judei  contra  Moysen  et  Aaron  -.  Mirum  est  autem  iudicium 
istorum,  qui  oculos  habent  apertos  tantum  ad  uidendos  abusus  Romanae 
urbis  et  Ecclesiae,  et  clausos  ad  uidenda  bona,  quae  multis  seculis  uix 
inuenta  sunt,  nempe  quod  Pontifex ;!  tam  esset  liberalis  et  munificus 
in  nouis  collegijs  et  seminarijs  erigendis  et  dotandis.  quod  Cardinales 
magis  essent  collecti  et  eruditi  et  uirtuosi,  quod  Clerus  magis  refor- 
matus  et  diligens  in  cultu  Dei,  quod  Romani  tanta  cura  colligerent 
eleemosynas  ad  pauperum  et  hospitalium  sustentationem  •  quod  diuitea 
tot  milia  contribuerent  hebdomadatim  in  vsus  pios.  quod  plebs  communis 
singulis  Dominicis  turmatim  iret  ad  communionem  et  ad  templa  etc.  .  .  . 
3  causa  demonis  astutia  captantis  omnem  occasionem  ut  exosam  et 
suspectam  faciat  illam  Ecclesiam,  quae  de  onmibus  alijs  debet[?]d  et 
solet  iudicare.  Operatur  ergo  maxime  in  hostibus  et  desertoribus '  Etom, 
Ecclesiae1  in  hoc  conuenientibus  ut  dicant  Crucifige4  seind  [?]  alle  [?] 
Spinfeind  facitque  eos  ualde  solicitoss  et  acres  in  fingendis,  colligendis 
ponderandis  [?]h  et  euulgandis  omnibus  uitijs.  quae  facta  sunt  aut  adhuc 
fiunt  a  capitibus  Rom.  Ecclesiae..  Hoc  autem  est  radix  et  initiuui 
oumium  haeresum  et  schismatum  teste  Cypriano5.  2  est  proprium  opus 
filiorum  Cham  libenter  et  uidere  et  ridere  pudenda  ]»;itiis';.  3  proprium 
officium  luporum  qui  inuiti  ferunt'  canes  custodes  ouium,  et  canes  ij»si 
odiunt  fustes,  a  quibus  caedi  timent.  Sic  et  pueri  nou  amaut  uirgas1 
et  praeceptores  seueros.  Jtem  rei  malam  causam  fouentes  excipiunl 
contra  iudicem,  a  quo  possunt  puniri.  An  ergo  mirum  eos  qui  sciunl 
damnatos   suos   errores   a   Rom.   Ecclesia.    quod   illam   criminentur  .  .  . 

a)   Tria  vv.  sqq.   in  margine  addita  sunt  b)  <,;»<<■    sequuntur,   usque  ad  compassione  incl.,  " 

C  i"  margine  addita  lunt.  c)  /'»»<  vv.  .v/</.  supra  versum  seripta  sunt.  <i  >  Dicitur?  e)  Sequitur 
autem,  oblitt.  f)  Quae  sequuntur,  usque  mi  Spinfeind  incl.,  in  maroine  addita  sunt.  g)  />«.»  w.  •-■/</ 
supra  versum  scripta  sunt.  b  //<»•  <  <«  margim  additum  <■-■/.  i  Ste  C.  corr.  ex  Luporum  <-t  qiri 
accusant.  V.  >  Tria  vv.   v</</.  ■-«/«•<<   versum  scripta   sunt. 


1  Collegium  Apostolorum  significatur. 

Cf.   V.\    II.   11    12;    15,  24;   16,  2;   17.   1   2;  Nm    14.  2  etc. 
;  Potissimura  Gregorius  XIII.  siguificatur. 
1  Mc   15,   L3;  Lc  23,  21  ;  fo  1!».  6  15. 

'  Epistola  59    alias  55),  c.  5    Migne,    P.  lat.  111  828     829).    Cf.  Can.   III  5122. 
"  Cf.  6n  9,  -'()    23. 


Mun.  1289.    2.  lulii  L581.  ;,•_>;; 

4  causa   est  stultitia  hominum  sic  ponderantium   uitia  personarum  nt 
propter  ea  contemnant  potestatem  n  Christo  ipso  institutam"  etc. 

Notatu  digna  sunl  maxime,  quae  Canisius  de  curiae  populique  romani  moribus 
optimis  ei  studio  religiohis  <li\it.  Haec  certe  fide  digna  sunt.  Nam  Canisius  ei 
;i.  1573  per  menses  aliquol  Etomae  moratus  e&i  el  ibidem  multos  babuil  amicos 
sociosque,  ex  quibus,   quid  Romae  ageretur,  saepe  ac  facile  intellegere  poterat. 

1889.        2.  lulii  1581. 

Ex  Manarei  autographo;  Germ.   159  f.  72.    Eo  usus  est  Sacchinus,    Hist.  S.  J. 

V.  I.  1.  n.  1(17. 

Canisius  eiusque  socius,  /><>}>«/<>  valde  grati,  ex  multorum  anitnis  sinistras  </< 
Societate  opiniones  sustulerunt.  Collegio  locus  aptissimus  delectus  est.  Bonhomius 
nuntius  Friburgenses  optime  adiuvit.  Qui  indigent  S<><-//s  germanis  iisque  virtute  et 
doctrina,  propter  haereticos  vicinos,  praestantibus.  Canisius  Techtermannum  /<<<«/<//  et 
Bertinum  desiderat. 

V.  OUverius  Manareus  Societatis  visitator  Claudio  Aquavivae  prae- 
posito  </<  nerali  Friburgo  Helvetiorum  2.  Iulii  1581  scripsit:  Dapoi  che 
scrissi  a  V.  P.  R.  da  Lucerna,  non  si  e  fatto  quasi  che  perdere  tenipo. 
perche  il  di  stesso  doppo  d'  hauer  fatto  due,  o,  tre  hore  di  uiaggio. 
per  uenire  qua,  tornemmo  a  dietro,  per  hauer'  incontrato  il  Scultetto 
che  chiamano,  Pretore  della  republica1,  che  se  n'  andaua  per  Lucerna 
con  un  altro  gentil'  huomo  prineipal  a  S.  Maria  in  haeremo 2  per  di- 
uotione,  senza  il  quale,  non  si  puoteua  fare  nulla  massime  che  1'  altro 
che  haueria  douuto  supplir'  al  suo  luogo:!,  era  pur' assente  in  Bada. 
doue  ogni  anno  tutti  li  Cantoni  suogliono  conuenire,  et  alias,  quando 
la  necessita  lo  richiede,  et  cusi  con  lui  ritornassimo  in  Lucerna,  doue 
Mancho  si  pote  fare  nulla,  per  1'  assenza  del  Rettore4,  il  quale  accom- 
pagnd  quell'  istesso  di  il  p.  Gregorio  Rosephio  fin  a  quel  santo  luogho'\ 
celebre  in  queste  parti  come  Loreto  in  Jtalia  per  1'  antichita,  et  li 
molti  miracoli  che  ui  si  fanno.  Tandem  arriuemmo  qua  la  Vigilia  di 
S.  Giouanni (;  et  ritrouemmo  il  p.  Canisio  col  compagno  p.  Roberto  ' 
Jnglese  con  sanita  et  molto  grande  riputatione  appresso  del  popolo. 
il  che  ha  beri  seruito.  perche  come  non  cognoscono  la  Compagnia,  et 
essere  questo  luogo  alquanto  sequestrato  dalle  uie  frequentate,  haueano 
beuute  molte  sinistre  informationi,  da  quelli  di  Berna  che  li  circondano 
con  quei  di  Geneua  et  Losana,  lequali  li  rendeuano  tanto  piu  difficili 
ad  admettere  la  Compagnia.  gionto  che  1'  hauere  inteso  che  quei  di 
Lucerna  (a  quali  non  cedono)  haueano  speso  Cento  milla  daleri,  per 
accommodar'  il  Collegio :  li  sbigotiua  molto.  Hor  la  buona  conuersatione 
de  nostri,  et  1'  informationi  contrarie ,  gli  hanno  fatto  pigliare  molto 
megliori  concetti.  di  modo,  che  molto  desiderano  il  Collegio.  ancorche 


1  Ludovicum  ab  Atfry   (Avry)   consulem  Friburgi    rempublicam  gerentem    Ber- 
thier,  Bouh.  217  .  -  Einsiedeln. 

-3  Ioannes  a  Lanten-Heid,    consul    officio  perfunctus    „ancien  avoyer"  ;  cf.   Ber- 

//>/<'/■  1.  c).    Reipublicae    praeerant  duo    consules,    i|iii     saeculo  XVI.     ad  duos  annos 
eligebantur    SchaUer  I.  c.  [cf.  supra  ]>.  1!»]  XVIII   561     574). 

4  P.  Martini  Leubenstain.  5  Einsiedebn.  "  23.  Iunii.  7  AtiIiciio. 


524  Mon.  L289. 

uene  sieno  alcuni  che  sotto  mano  spargono  impedimenti  assai.  Quando 
arriuai  qua,  con  li  Compagni.  cio  e  il  P.  Michele  ch'  era  Vicerettore  di 
Lucerna  *,  et  un  fratello  Coadiutore,  trouai  pure  tutta  la  republica  in 
moto,  perche  si  rinouauano  li  gouerni  et  ufficiali2,  et  tutto  il  popolo 
doueua  rinouare  il  giuramento  d'  ubbedienza  et  fedelta  il  che  ha  durato 
da  6.  giorni,  durante  qual  tempo  non  ue  stato  ordine  di  negotiare. 
Finalmente  Mercordi  io  hebbi  audienza  dal  Senato  qui  constat  24-  uiris 
primarijs  di  cappa  et  spada,  doue  presentai  la  lettera  di  u.  r.  p.  che 
mi  diede  in  Lucerna  il  p.  Gregorio3  et  diedi  conto  della  mia  uenuta. 
dimandando,  che  designassero  alcuni  deputati.  per  trattare  piu  com- 
modamente  con  loro.  II  che  fecero.  et  gia  siamo  conuenuti  del  luogo  per 
il  Collegio  et  piu  sano  et  comodo  di  tutta  la  terra  et  e  il  luogo  doue 
quondam  si  teneua  il  Conte  credo  della  terra  '.  et  domina  tutta  la 
terra  et  a  nullo  alio  loco  puo  essere  dominato.  il  che  e  ben  difficile 
in  questa  terra,  la  quale  si  ben  e  bella,  efc  grande,  et  tutta  edificata 
(jiiasi  di  piedre  quadrate.  ella  e  pero  tanto  piena  di  monti  et  valli 
profunde,  che  pare  cosa  molto  strana.  Questi  Signori  sono  essausti 
per  hauere  comprato  no  so  quale  stato  et  imprestati  molti  dinari  al 
Re  di  Franza "'  laonde  mancho  clie  potranno  uorranno  spendere  |  ?  | \  et 
conforme  alla  scrittura  dell'  accettatione  del  Collegio  data  a  Monsignor 
di  Yercelli  Xuntio  Apostolico l!  pensano  che  le  spese  del  fabrieare 
s'habbino  di  tirare  de  FAbbadia  unita  al  Collegio  per  sua  fundatione  7. 
tuttauia  pero  si  uanno  pur  affettionando  all"  opera.  quanto  la  trattatione 
ua  inanzi,  non  trouandoci  loro  tanto  ingordi  come  era  stato  loro  detto. 
Spero  che  questa  settimana  tiniremmo  il  tutto,  et  che  doppo  d'  hauere 
uisitati  li  beni  dell'  Abbadia  della  quale  gia  li  nostri  hanno  1'  admini- 
stratione  et  possesso,  io  mene  potro  tornar'  a  Luceina,  daro  pero  prima 
conto  minutamente  del  tutto  a  VRP  come  e.mio  debito.  Hora  dird 
solamente  a  v  r  p  che  questo  Cantone  per  essere  assediato  come  ho 
detto  da  heretici,  et  molto  jnsidiato  da  loro.  ha  grandissjmo  bisogno 
della  Compagnia  et  poco  si  e  mancha.to  che  non  si  sia  confederato  et 
ligato  con  quei  di  Geneua,  per  Le  grande  intejlig.enze  che  ()ui  haueuano. 
dlonsignor  di  Vercelli  li  ha  molto  confirmati.  el  reuera  lia  fatto  grande 
frutto,  et  ha  molto  editicato.  con  la  sua  pieta.  zelo,  et  modestia,  Cusi 
ben  bisognera  attendere  di  metterui  si  per  le  schuole,  come  per  il 
gouerno  persone  molto  selette  in  dottrina  et  uirtii.  per  hauere  heretici 

a)  Sic;  corrigendum  esst    videtur  mancl^o  che  uorranno  potranno. 

1  P.  Michael   Marius. 
Die  Nativitatis  S.  toannis  Baptistae  eligi  solebant,  qui  <!«•   consilio  minore    lii 
cempublicam  administrabani  .  ei  qui  <!<■  consilio  60  virorum  futuri  eranl    Schaller  I.  c.  . 

8  Vide,  quae  sub  i]>>;is  has  litteras  in  n.  1   dicentur, 

'  Belses  sive  Bellum  Saxum,  uhi  quondam  comites  gruerienses  Gruyere  arceia 
liabuerant;  cf.  Berthier  I.  <-.  257.  A.lias  idem  Locus  „Bisa"  \cl  .l!is(;c"  vocabatur 
cf.  Raeniy  de  Bertigny,  <';in.  I7!t.  '  Henrico  III. 

8  I oamii  Francisco  Bonhoraio;  de  liis  litt«'iis  cf.  Can.  VII  598     600. 

'  Marsens. 


2.  hilii  1581.  525 

uicini  molto  uersati  m*l  1* '  lettere  humane  el  lengue,  el  un  popolo  molto 
libero  el  propenso  al  bere  el  magnare  per  qoii  passare  piu  oltre,  sendo 
mezzo  abastarditi  per  il  gran  commercio  c' hanno  con  Franza  per  causa 
della  Militi.i.  el  con  la  Sauoia  per  la  vicinanza  si  che  nel  uestire  el 
modo  di  fare  ue  homai  poco  restato  della  semplicita  anticha  di  Heluetia, 
ei  sono  si  molto  dati  a  commodi  el  guadagni.  Li  duoi  terzi  della  terra 
intendono  Francese,  el  lo  parlano  anche  assai  communemente  fra  loro, 
.ln  tanto  che  li  Signori  per  meglio  conseruarsi  vniti  con  l'altri  Cantoni, 
uedendo  il  suo  popolo  molto  propenso  alla  longua  franeese,  lianno  fatto 
un  decreto  tli  nuouo  che  tutte  Le  attioni  publiche,  et  editti  el  liti  non 
si  possino  far'  in  altra  lengua  che  tedesca  ouero  Heluetica,  ct  ch'in 
eonsistorio  loro.  si  nsi  senipie  tal  lengua,  non  altra.  Jo  hebbi  pero 
jgratia  di  parlare  francese  (che  di  latino  qua  fra  loro  non  si  parla)  per 
psser'  forestiero,  et  hebbi  da  loro  alcune  parolle  francesi,  ma  il  prin- 
cipale  negotio  si  trattd  da  loro  per  mezzo  d'  interprete  anchorche  tutti 
mtendessero  et  parlassero  molto  benFrancese.  .11  che  dico  accio  intcnda 
v  p  r  chc  li  Maestri  haueranno  d"  csscrc  Thedeschi  quanto  alla  lengua 
ct  li  Confessori  et  predicatori  similmente,  anchorche  uc  nc  bisognera 
alcuni  Francesi  v.  g.  un  predicatore,  et  confessore  almeno  vno.  .  .  . 
Sarebbe  bene  di  pensare,  sopra  di  qualche  buon  humanista  di  queste 
bande,  et  cio  raccomando  quanto  posso  humilmente  a  v  r  p,  ct  tanto 
piu  che  qui  hanno  il  Segrctario  delli  Signori  molto  grande  pocta  et 
dotto  !  per  quel  che  ni'  ha  detto  il  Padre  Canisio  et  parecchi  altri  con 
lui.  liquali  spesso  uisiteranno  per  piacere  loro  le  nostre  schuolc.  Jo 
non  ignoro  quanto  sia  anchora  costi,  grande  la  carestia  de  tali,  nia 
qui.  li  nostri  non  potranno  far*  un  falso  latino,  o,  error'  in  uersi,  che 
non  sia  saputo  da  Heretici  liquali  hanno  et  fanno  appresso  di  qui  alcuni 
Collegi  celeberrimi,  dc  beni  della  chiesa  da  loro  usurpati,  et  Losana 
in  vna  badia  vicina  ne  fa  un  nobilissimO  -.   per  antemorale  contro  del 

nostro,  et  dentro  la  Citta  come  ho  detto  ce  dcl  mal  in  segreto II 

p.  Canisio  molto  desidera  d' hauere  un  certo  padre  di  questa  ditione, 
che  sta  in  Auignone  chiamato  Stephano  pertmij  3,  et  mcrita  dctto  padrc 
d'  cssere  consolato.  supplico  v  p  r  di  uolere  pensare  sopra  di  lui.  .  .  . 

1  Significatur  Guilielmus  Techtermann,  reipublicae  friburgensis  «archigramma- 
teus"  sive  BStaatsschreiber" ;  v.  supra  p.  1811. 

-  Ainio  1536  Lausannenses  ex  terris  episcopi  sui  imperio  civili  subiectis  sibj 
arrogaverant  abbatiam  Montheron  et  prioratum  St.-Sulpice;  Bernates  prioratus  Payerne 
Peterlingen  et  Romain  m6tier  sibi  sumpserant  {Mart.  Schmidt  C.  SS.  R.  et  ./.  Gre- 
niii ud,  Memoires  historiques  sur  le  Diocese  de  Lausanne  IT,  Pribourg  1859.  .'570  Vu'2  . 
Lausannae  circa  a.  1540  theologiae  calvinianae  academia  ex  reditibus  capituli  cathe- 
dralis  condita  erat;  Bernae  ante  a.  1577  in  monasterio  Fratrum  discalceatorum  „Bar- 
fusser"  contubernium  studiosorum  factum,  Tiguri  circa  a.  1538  schola  theologiae 
zwinglianae  in  aedibus  abbatissae  monasterii  feminarum  „Frauenmunsteru  instituta 
erat;  Tonone  quoque  (Thonon  academia  quaedam  pro  theolbgis  calvinianis  condita 
erat.  (ienevenses  al>  a.  fere  1559  Ludum  Litterarium  habebant  valde  frequentatum. 
tta  quidem  K.  Bloesch,  Geschichte  der  Schweizerisch-reformierten  Kirchen  I.  Bern 
L898,  259     m2t'u.  '■'  Vide,  quae  snl>  ipsas  has  litteras  in  n.  2  dieentur.  - 


526  Mon-  i-90-   9-  Illlii  1581- 

Ho  qui  predicato  due  uolte,  et  hoggi  e  stata  la  2a  ad  istanza  di  questi 
Signori.  .  .  .  Hora  hora  riceuo  lettere  del  Rettore  di  Lucerna  con  la- 
quale  mi  significa  ch'  il  P.  Georgio  Badero  e  li  arriuato  et  cusi  hauero 
mio  Compagno  l. 

1.  Quod  Manareus  scribit,  se  paullo  post  '24.  [uuii  senatui  sive  consilio  miuori 
litteras  Aquavivae  tradidisse ,  ex  publicis  reipublicae  *tabulis  hoc  intellegitur : 
Aquaviva  in  his  litteris  collegii  dilationem  excusat  eo,  quod  praepositus  generalis 
mortuus  sit  et  novum  quoque  praepositum  provincialem  constitui  necesse  fuerit : 
deinde  senatores  laudat,  quod  in  fide  constantes  et  religionis  catholicae  fovendae 
studiosi  sint  atque  optime  res  publicas  administrent :  petit  tandem,  ut  quattuor  vel 
plures  senatores  designentur,  qui  cum  Sociis  de  rebus  collegii  promovendis  consilia 
conferre  possint.  Designati  autem  sunt  loannes  Heid  scultetus,  Bartholomaeus  Re- 
naut  (Reynault  .  Franciscus  Gurnel.  Guilielmus  Krummenstoll  senatores  (Cod.  .Manual 
des  taglichen  Raths.  angevangen  von  D:  loannis  Baptistae  vnntz  vff  wyhenachten 
1581   Jars''.  in  27.  Iunii :  Friburgi  in  archivo  reipublicae). 

2.  Quod  Manareus  scribit,  Canisium  vehementer  optare.  ut  Avenione  ad  se 
mittatur  Societatis  sacerdos  helvetius  nomine  rStephanus  Pertinij".  Aquaviva  Roma 
(5.  Decembris  1581  ei  *respondit:  „His  diebus  respondit  nobis  P.  Lohierus  Prouincialifi 
Aquitaniae  nullum  esse  in  sua  prouincia  P.  Petrum  Pertinium,  sed  Stephanum  Berti- 
num  nondum  sacerdotem,  et  qui  adhuc  immo  nuper  Rhetoricae  audiendae  operam 
dare  coeperit,  quique  praeterea  etsi  natione  Heluetius  sit,  tamen  eam  linguam  penitus 
dedidicerit.  Quae  cum  ita  essent  et  nulli  usui  Friburgo  cuius  causa  eum  Re- 
uerentia  V.  accersebat.  eum  fore  uiderem,  rescripsi  nihil  esse  quod  mitteretur:  si 
tamen  eum  Reuerentia  V.  qualiscunque  sit  habere  uoluerit,  ut  interim,  dum  in  litteris. 
etiam  in  lingua  sese  exerceat,  ac  prouinciae  deinde  praesto  sit,  non  erit  difficile 
eum  auocare,  nam  et  ipse  P.  Lohierus  satis  liberaliter  eum  offerebat"  (ex  commen- 
tario ;  G.  Sup.  1  f.  63a).  Bertinus  proximis  saltem  annis  Friburgum  missus  non  est. 
In  *  Catalogo  collegii  dolani  (Dole  in  Gallia)  8.  Augusti  1590  conscripto  comparet 
„P.  Stephanus  Bertinus  Helvetius,  annos  habet  38,  vires  bonas.  ingressus  a.  1576; 
audiuit  philosophiam ;  docuit  Grammaticam  annos  duos,  fuit  Minister  ann.  .3.  con- 
cionatus  est  aliquando"  (Cod.  „Lugd.  12"  f.  126a). 

12<M).        i».  lulii  1581. 

Ex  autographo.    Can.  10  f.  25\ 

Manareus  visitator  Canisio  varias  amplissimasque  facultates  m/  primam  com- 
munionem,  ordines  s<ir/-<>s,  librorum  editionem  spectantes  <-<>iir<ilit. 

('onisiiix  in  Ubello  quodam,  in  quo  varia  ad  proprium  aliorumque 
iisinn  spectantia  vel  ipse  scribebat  c<>i  ab  aliis  scribenda  curabat,  /•)/- 
burgi  Helvetiorum  <lc  /'.  ()lir<'fi<>  Manareo  Societatis  visitatore  haec 
notavit: 

'.»  .lulij   an.    1581   concessit  mihi  P.  Oliuer. 

1  Vt  Catholici  omnes,  aut  qui  ab  haeresi  uel  schismate  m-onciliati 
sunt,  in  prima  communione  suaa  per  sacram  communionem  susceptam 
Jndulgentiam   plcnariam  consequantur. 

a  i  St  quitur  cum,  oblitt. 


'  ln  ''  Registro  quodam  secretiore  praepositorum  generalium  mense  Maio  1581 
ootatum  est:  nDatus  luit  Patri  Oliuerio  Socius  P.  Georgius  Baderus  quem  P.  N.  Ge- 
aeralis  aduocabii  iam  ex  prouincia  Rheni  in  Germaniam  ul  ipsi  Patri  Visitatori 
occurrat"    Cod.  „Epp.  N.N.  1"  fasc.  <-t  fol.  uon  sign.). 


M.mi.  1291.    1 1.  Inlii   L581.  527 

2  \'t  in  foro  conscientiae  dispensare  liceal  super  omnibus  auspen- 
sionibus,  inhabilitatibus  ac  irregularitatib.  prouenientibus  (excepto 
homicidio  et  bigamia)  ex  quocunque  delicto,  non  tameu  uotorio  ad 
ministrandum    in   susceptis  ordinib.  et  ad  eosdem   ordines  exercendos. 

3  Jn  eodem  foro  dispensare  cum  i.js.  qui  cum  paterentur  aliquem 
defectum  corporis  aut  natalium,  sacros  ordinos  susceporunt.  ot"  ut 
possmt  in  susceptis  ministrare. 

4  Facultas,  si  modo  requiritur,  absoluendi  illos  <|iii  in  Ecclesiastica 
dignitate  etiani  Episcopali  constituti,  bonoticiuin  per  simoniam  ob- 
tinuorunt,  ot  concodcndi,  ut  fungi  possint  suo  ofticio,  otianisi  actu  non 
dimittant  beneficium,  dummodo  quaerant  dispensationem,  et  parati  sinl 
staro  iudicio  sententiae  summi  Pontificis,  siue  concedatur  quod  petitur, 
giue  non.  Si  tamon  illud  dimittorent,  scandalum  maximum  sequeretur, 
praesertim  quando  id  occultum  est. 

5  Facultas  accipiendi  simul  primam  tonsuram  et  ornnes  quatuor 
ordines,  licet  aliter  statuat  Conc:  Triden  '. 

li  Vt  liceat  libros  Catholicos  imprimere  et  edere,  tacito  nomine 
authoris,  loci,  et  typographi,  ac  reliquorum.  non  obstante  Concilio 
Tridentino  -. 

Facile  patet,  Manareum  amplissimas  has  facultates  vel  saltem  magnam  earum 
partem  cum  Canisio  communicare  non  potuisse,  nisi  potestate  a  summo  pontifice  sin- 
gulariter  sibi  facta :  constat  autem  aliunde,  Gregorium  XIII.  erga  Societatem  Iesu  in 
gratiis  concedendis  liberalissimum  se  praestitisse.  Atque  equidem  puto.  Manareum, 
cum  Canisium  his  facultatibus  instrueret,  maiorem  Germaniae,  quam  Helvetiae  ra- 
tionem  habuisse.  Canisius  certe  ad  tempus  tantum  ex  Germania  in  Helvetiam  missus 
erat.  et  facile  fieri  poterat,  ut  collegii  friburgensis  fundamentis  iactis  in  Germaniam 
revocaretur.  Ibi  autem  facultatum  illarum  usus  facile  occurrere  poterat.  Ita,  ut 
exemplum  ponam,  in  capitulis  cathedralibus  non  deerant  canonici  flagitiosi  vel  etiam 
haeretici  ,  qui  ne  in  eligendis  quidem  episcopis  a  crimine  simoniae  abhorrerent ; 
,capitulationibus"  quoque,  ad  quas  candidati  episcopales  saepe  ante  electionem  adige- 
bantur,  condiciones  simoniacae  admisceri  poterant.  Facultas  denique  libros  catholicos 
sine  nomine  auctoris,  loci.  typographi,  non  apposita  approbatione  ecclesiastica,  edendi 
id,  nisi  fallor,  spectabat,  ut  eiusmodi  libri  facilius  in  manus  protestantium  venire 
possent;  simul .  puto ,  commodo  prospiciebatur  typographorum  catholicorum ;  qui 
v.  g.  approbationem  episcopi  dioecesani  interdum  haud  ita  facile  consequi  poterant. 

1201.        11.  Iulii  1581. 

Ex  litteris  archetypis  A\  in  membrana  magna  scriptis  et  manu  Techtermanni 
archigrammatei  subscriptis,  in  quibus  suspensum  est  „signum  communitatis  Friburgi- 

a)  //<)(■  v.  supra  versum  scriptum  est. 


1  „Minores  Ordines  .  .  .  per  temporum  interstitia,  nisi  aliud  Episcopo  expedire 
magis  videretur,  conferantur" :  Sess.  XXIII,  c.  11  de  ref. 

2  Concilium  Tridentinum  „impressores",  qui  „ipsos  sacrae  Scriptuiae  libros,  et 
super  illis  annotationes,  et  expositiones  quorumlibet  indifferenter,  saepe  tacito,  saepe 
ctiam  ementito  praelo,  et,  quod  gravius  est,  sine  nomine  auctoris  imprimunt",  vehe- 
menter  reprehendit  et  graviter  interdixit,  ne  quis  in  posterum  Bqriosvis  libros  de 
rebus  sacris  sine  nomine  auctoris"  imprimeret.  vonderet.  retineret;  sininl  constituit, 
ut  „Iibri  probatio"  ]>er  episcopum  ordinarium  et  superiorem  regularem  facta  -in  Pronte 
libri  appareret".  Sess.  IV.  de  edit.  et  usu  sacr.  libr.  De  huius  legis  interprotatione 
postea  facta  v.  Can.  V   1611. 


528  Mon.  L291. 

in  cera  subviridi  expressum.  Exstant  Friburgi  in  archivo  reipublicae,  Arch.  du  Coll. 
de  St.  Michel.  B,  Cart.  3,  n.  3.  Alterum,  quod  in  fine  liarum  litterarum  commomoratur. 
earundem  exemplum  archetypum  B  idque  friburgensi  huic  exemplo  omnino  simile 
nunc  asservatur  Monachii  in  archivo  maiore  reip.  bavar.,  Auswiirt.  Staaten,  Schweiz. 
Urkund.,  Freiburg.  Nr.  8.  Litteras  typis  exscripserunt  Agricota  1.  Dec.  5,  n.  13 — 19. 
et  cx  archetyjx»  friburgensi  Albertus  Biichi,  [Jrkunden  zur  Geschichte  des  Collegiums 
in  Freiburg,  in  ^Freiburger  Geschichtsblatter",  4.  Jahrg.,  Freiburg  i.  Oe.  1897,  72  76. 
Eas  gallice  versas  posuerunt  Raemy  de  Bertigny  174  17."»  et  Pierre  Canisius  Bo- 
vet  <).  Min.  Conv.,  Vie  et  Apostolat  du  Bienheureux  Pierre  Canisius,  2.  ed.,  1'aris- 
Fribourg  1881,  222     226.     Brevem  earum  summam  posuit   Genoud  86     87. 

PraefatittDcula  editoris:  Litteris  hisce  dies  11.  Iulii  ascriptus  est,  quia  hoc  dfe 
a  consilio  maiore  reipublicae  friburgensis  decreta  sunt  ea,  quae  iu  iis  dicuntur.  Ijisas 
autem  litteras  aliquanto  post  conscriptas  esse  intellegitur  ex  monumento  infra  j»»>- 
nendo  nr.  12!»4  .  Ex  eodem  cognoscetur,  ad  eas  impetrandas  amicis  Sociel&tis  multum 
laborandum  ei   magna   impedimenta  superanda   fuisse. 

Senatus  friburgensis  publicis  litteris  profitetur:  Se  monasterii  marsensis  in 
Societatem  translationem  ratam  habere;  placere  sibi,  <//<<«/  <i  Manareo,  Canisio,  aliis 
collegio  Societatis  locus  „Bisee"  delectus  sit;  se  templo  et  scholis  locum  provisurum  essi  ; 
Socios  omnibus  immunitatibus  ecclesiasticis  et  privilegiis  pontificiis  uti  et  omnia  <  t 
Societatis  instituto  agere  posse;  Societatis  desertores  cohibitum  iri. 

NOS  CONSVL1  ET  SENATVS  YNiVERSVS  VRBLS  Reique 
publicae  Friburgensis  in  Heluctijs  notum  et  testatum  tieri  volumuS 
omnibus  et  singulis,  Cum  sanctissimus  in  Christo  Pater  ac  Domiiius 
GREGORIVS  decimustertius  Sacrae  Romanae  et  Vniuersalis  Ecclesiae 
Pontifex  Maximus  pa.ternam  suam  erga  nos  et  Rempublicam  nostram 
beneuolentiam  et  insignem  benignitatem,  cum  alijs  praeclaris  beneficijs, 
tum  hoc  ipso  luculenter  ac  mirabiliter  declarauerit,  quod  nostris  votis 
ac  precibus  clementer  annuerit,  quas  Reuerendissimo  in  Christo  Patre 
ac  Domino  D:  Ioanne  Francisco2  Episcopo  Vercellensi  Sacrae  sedis 
VlKistiilicac  ad  Eeluetios  Nuntio  shnul  authore,  hortatore,  et  intn- 
ccssorc  obtuloiamus,  nimirum  ut  in  hac  vrbe  nostra  Collegium  vene? 
rabilis  multumque  laudatae  Societatis  LESV  institueretur ,  ac  eidendl 
Collegio  Marsensis  AJbbatiae  el  Monasterij  fundi,  census  et  prouentus 
omnes  qui  in  ditione  nostra  siti  sunt,  in  perpetuum  vnirentur  atque  in- 
corporarentur ,  concesseritque  idem  Optimus  Maximusque  Pontifex" 
diploma,  quo  dicti  Monasterij  iura  el  bona  futuro  apud  dos  Collegio 
perpetuo  vniuntur3,  Faetum  est  vt  missi  ad  uos  societatis  patres  in 
praesentia  ELeuerendissimi  Domini  NTuntij  quem  diximus,  anno  superiorej 
Millesimo  quingontesiino  octiiaucsiino.  die  vero  vigesimaprima  Mensis 
Decembris  in  possessionem  bonorum  eiusdem  Monasterij  venerint,  \d 
quam  rem  nos,  uti  par  erat,  tanto  libentius  assensum  praebuimus, 
quanto  tnagis  Reipub:  nostrae  interesse  cognouimus,  nt  |>ij  iuxta  ac 
eruditi  professores  el  sacerdotes  ex  memorata  societate  delectib  suam 
certam  ac  stabilem  apud  nos  sedem  haberent,  suaque  praesentia  ao 
tideli  opera  Christianam  iuuentiitem  in  liberalibus  artibus,  bonis  literis 

a     Hoc  v.  <!■  est  in  B  b)  dilecti   /•' 


Ludovicus  ab  AMVv.        "  Bonhomio.         :  Vide  Can.  VII  866  el  supra   p.  20< 


II.  lulii   1581. 


529 


omnique  piotatc  el  morum  integritate  sedulo  instituerent,  qui  praeterea 
verbo,  exemplo,  suisque  ministerijs  ei  officijs  omnes  aostrae  Ciuitatis 
ordines  ad  bene  beateque  viuendum  atque  ad  publicum  bonum  pro- 
mouendum  instruerent,  atque  extimularent,  Quare  qos  quibus  Ortho- 
doxae  inprimis  fidei  propagatio,  et  huius  Reipub:  incrementuni  ac  decus 
cordi  esi  et  sompor  osso  dobot.  praodiciam  Pontificis  Maximi  gratiam 
in  nos  collatam  gratis  animis  complcctcntes  quemadmodum  antea  lite- 
rarum  quas  pubKco  sigillo  obsignauimus  '  testimonio,  sic  nunc  etiam 
liariun  tenore  profitemur.  quidquid  in  uegotio  huiusmodi  translationis 
el  vnionis  Monasterij  Marsensis  in  ipsiun  Collegium  authoritate  Apo- 
stolica  actum  el  gestum  est,  id  nobis  perpetuo  gratum  et  ratum  fore: 
nosque  auxiliatrices  manus  tam  praeclaro  et  sancto  instituto  tidclitcr 
porrecturos,  el  perpetuo  fauore  ac  studio  illud  prosecuturos  esse  :  sic 
cnim  Reuerendo  in  Christo  Patri  Oliuerio  Manareo  nuper  coram  polliciti 
sumus.  cum  is  Prouinciae  Superioris  Germaniae  Visitator  a  Reuerendo 
admodum  Patre  Praeposito  Generali  dictae  Societatis2  ex  Romana  vrbe 
dcstinatus  adesset,  ac  a  nobis  de  hoc  Collegio  maturando,  prout  in 
mandatis  habebat,  postularet :!.  Vnde  factum  est,  ut  nonnulli  ex  ordine 
uostro  Senatorio  delecti4  cum  praedicto  Reuerendo  Patre  Visitatore  et 
Reuerendo  Patre  Petro  Canisio  alijsque  pluribus  Societatis  IESV  patribus 
tunc  praesentibus 5  de  Collegij  huius  fundamentis  iaciendis,  deque  templo 
cius  ac  schola  erigendis.  deque  locis  ac  sumptibus  ad  futura  acdificia 
necessarijs  deliberarint ,  tandemque  vltro  citroque  collatis  consilijs, 
uarijsque  ad  rem  perficiendam  opportunis  locis  inspectis  Collegij  patrum 
sedem  ac  domicilium  in  edito  vrbis  loco.  vulgo  BiseeG  vocato,  qui  ad 
Strenuum  magnificumque  virum  Dominum  Ioannem  a  Lanten  agnomi- 
natum  Heid,  equitem  auratum  et  Proconsulem  pertinebat,  constituerint, 
ille  vero  praedictum  locum,  domum  et  arcem  suam  cum  viridario  et 
alijs  pertinentijs  ibidem  existentibus  in  Collegij  vsum,  sicut  e  literis 
super  hoc  contractu  confectis  patet 7,  vendiderit,  dictisque  Patribus 
libere  resignauerit.  Super  quibus  ne  in  posterum  Collegij  Patribus 
assensus  nostri  testimonium  desit,  non  solum  Marsensis  Monasterija 
omniumque  eius  bonorum,  possessionum,  iurium,  censuum,  decimarmn 
et  prouentuum  traditionem  ad  ipsos  velut  legitimos  haeredes  omni  ex 
parte  spectantem  hoc  publico  velut  instrumento  testatam  omnibus  facimus 
irreuocabiliter  sicut  iam  supra,  Sed  etiam  declaramus  constituimusque 
proprietatem  praedictae  domus  aliarumque  omnium  et  singularum  rerum, 
quae  iusto  emptionis  vel  donationis  titulo  in  lmius  Collegij  possessionem 

;i  i  Sic  recte  B.    Collegij  .-1 . 

1  Significantur   litterae   Friburgo  26.  Decembris  1579  a  Consule   senatuque   ad 
Gregorium  XIII.  datae,  quas  posuit   Berthier,   Bonb.  250     252. 
-  Claudio  Aquaviva.  8  Vide  supra  ]).  524. 

4  Horum  nomiua  v.  supra  ]).  526. 

5  Michaele  Mario  ei  Georgio  Badero;  v.  supra  |>.  524  526. 

8  Alias  „Belsex";  v.  supra  p.  524*.  7  Vide  infra,  monum.  L297. 

Braunsberger,  Canisii  Bpistulae  ei  Acta.    VIII.  34 


530  Mon-  1291-    11-  Illlii  1581- 

cedent,  suum  robur  et  firmitatem  perpetuam  obtinere  debere.  quem- 
admodum  his  literis  in  posterum  etiam  valituris  connrmamus.  Quod  uero 
ad  stagnum  siue  piscinam  dictae  domui  vicinam  attinet,  eisdem  Reuerendis 
Patribus  in  Collegio  ibidem  habitantibus,  onmem  eius  stagni  vsum  et 
piscatum,  sicuti  petiuerunt.  gratiose  concedimus  et  applicamus  solo 
aquaeductu  ad  necessarios  vrbis  nostrae  vsus  reseruato.  Praeterea 
eorum  votis  in  eo  annuimus.  ut  ex  vicinis  tubis  fontem  in  quamlibet 
domus  suae  partem  deducere,  eiusque  vsum  sine  aliorum  tamen  et 
publico  detrimento  retinere  possint.  Tum  de  fundo  ad  templum  Collegij 
deque  aedificijs  ad  scholam  eiusque  classes  necessarijs  comparandis 
statuimus  ac  volumus  ut  loca  commoda  quibus  liceat  superaedificare, 
illis  nostro  <'tiam  nomine  procurentur  et  applicentur,  Praeterea  benigne 
concedimus  ac  in  perpetuum  dicto  Collegio  eam  facultatem  et  immuni- 
tatem  constare  volumus  quamcunque  alij  huius  vrbis  Ecclesiastici  siue 
Iieligiosi  homines  in  suis  domibus  vel  Monasterijs  de  facto,  uel  de  iure 
uel  de  consuetudine  tenent,  ita  ut  praesens  domus  et  Collegium  ab 
omni  ciuili  grauamine.  publica  exactione,  alijsque  grauaminibus  ordi- 
narijs  uel  extraordinarijs  nunc  et  in  posterum  omni  ex  parte  liberetur, 
cunctisque  demum  Ecclesiasticis  immunitatibus  siue  ad  personas  siue 
ad  bona  mobilia  vel  immobilia  pertinentibus  domi  forisque  libere  gaudeai 
ac  fruatur.  Adhaec  ut  priuilegia  dictae  Societati  ab  Apostolica  sede 
concessa  uel  concedenda,  et  quaecunque  ad  eiusdem  Societatis  insti- 
tutum,  constitutiones,  libertates,  consuetudines  modumque  in  Ecclesia 
uel  schola  procedendi  ac  regendi  pertinent.  non  minus  in  hac  vrbe 
nostra  quam  alijs  in  Collegijs  vim  suam  integram  habeant  ac  sine 
cuiusquam  molestia  uel  impedimento  clam  et  palam  valeant  exerceri, 
decernimus  :  promittinmsque  insuper  nos  in  urbe  et  ditione  nostra 
apostatas  '  ac  rebelles  ex  eadem  forte  Societate  (quod  Deus  aucrtat) 
prodeuntes  minime  passuros  esse,  si  de  his  expellendis  vel  cohibendis 
Societatis  nomine  nostra  fuerit  opera  requisita. 

IN  quorum  onmium  supradictorum  fidem  el  robur  nos  non  solum 
nostro,  sed  etiam  successorum  nostrorum  a  quibus  quod  ad  singularezn 
Dei  Omnipotentis  gloriam,  et  Catholicae  Roligionis  propagationena 
nostraeque  Reipublicae  ornamentum  magno  consensu  deliberatum  con- 
clusumque  fuit,  vll<>  unquam  tempore  infringi  aut  Labefactari  non  dcbot, 
nomine  hasce  et  alteras  eodem  exemplo  literas  per  Wilhelmum  TechterH 
man  archigrammateum  nostrum  subsignari  ac  secretiori  vrbis  nostrae 
sigillo  communiri  voluimus,  Vndecima  die  MensisJulij.  Anno  a  Natiuitate 
Doniini   Millcsinio  quingcntcsimo  octuagesimo  primoa. 

|  L.  S.  |  Wilholni  Techterman. 

a)  Agricola  haud  recte:  quingentesimo  octogesimo  Qui  mtilta  verba  omisit,  alia  haud  retti 
immutavit. 


1  Nnii  apostatae  ;i  fide  catholica,  sed  napostatae  a  religione",  quos  canonistafl 
vocant,  sive  ii,  qui  Societatem  temere  deseruerint,  potissimum  hoc  loco  significantur; 
cf.  Can.  V  313. 


Mon.  L292     L293.    L5.  el   17.  [ulii   1581.  ;,;;i 

V2*V±.        I").  Inlii  [581. 

K\  autographis.    Can.  H»  f.  25'   129*. 

Canisius  confessionem  generalem  facit.    Monita  et  proposita. 

Canisius,  quoniam  ex  regulae  praescripto  (v.  Can.  Yll  5112)  otnnes 
Societatis  professi  quotannis  „confessionem  generalem,  quae  ab  ultima 
generali  inchoetur",  facere  debent,  tempore  visitationis  a  P.  Oliverio 
Manareo  habitae  ea  ratione  peccata  confessus  est.  De  qua  re  haec  in 
libello,  quem  supra  p.  526  dixi,  notavit:  15Julij  facta  confessio  generalis 
P.  Oliuerio  commendanti  crucem  in  carne  ferendam  posl  Jesum1. 
2  charitatis  opera  proximo  in  hac  missione  praestanda.  3  rationabile 
pbsequium2  corporis.  4  ut  ordinaria  societatis  officia  iuxta  pulsum 
mane,  uesperi  et  toto  die  peragerentui ••"'.  5  ut  excitaremus  raultos  ad 
frequentem  communionem.  Ego  mihi  proposui  obseruandas  regulas  7 
I.  p.  n.  Ignatij,  e1  ut  cauerem  esse  praeceps.  Et  alio  eiusdem  libello 
loco:  1581  15  Julij  [confessio  generalis]  coram  1*.  Oliuerio  Friburgi 
ciuii  proposito  seruandi  regulas  S.  P.  [gnatij. 

Quod  Canisius  „septem  regulas"  S.  [gnatii  sibi  proponit  observandas,  nescio  num 
significare  velit  cnonita  illa  ad  pietatem  el  perfectionem  religiosam  pertinentia,  quae 
cuin  inscriptione  „Rev.  Patris  nostri  Ignatii  regulae  spirituales"  ponuntur  a  Schlosser 
444—445.     Hae  tamen  numero  sunt  octo. 

1293.        17.  liilii  1581. 

Ex  litterarum  17.  Iulii  1581  datarum  apographo  saeculo  XVII.  Friburgi  Helve- 
tiorum  scripto.  Cod.  frib.  BCod.  iur.  coll."  p.  450—453.  Monachii  in  archivo  maiore 
reipublicae  bavaricae  Answ.  Staat.,  Schweiz.  Urk..  Freib.  Kant,  I  1579—1599,  nr.  6) 
cxstat  diploma  Friburgo  Helvetiorum  28.  lulii  1581  datum  et  a  Techtermanno  archi- 
grammateo  subscriptum  ac  sigillo  munitum,  quo  consul  senatusque  testantur,  Cani- 
sium  reliquosque  Patres  collegii  Friburgi  instituendi  eodem  die  sibi  litteras  emptionis 
17.  Tulii  1581  datas  tradidisse  earumque  apographum  petisse ;  quae  litterae  deinde 
integrae  transcribuntur.  Litterarum  summam  ex  codice  friburgensi)  germanice  posuit 
pilchi,  Urkunden  77  —  78. 

Canisius  Friburgi  pro  collegio  constituendo  domum  emit. 

17.  Julii  1581  Friburgi  Helvetiorum  conscriptae  sunt  litterae,  quas  BCommuni- 
t;is"  friburgensis  confirmavit  et  Guilielmus  Techtermann  archigrammateus  subscripsit, 
astantibus  ,Ludovico  ab  Affiy  consule",  ...lacobo  Kanel,  Joanne  Marti,  Bartholomaeo 
Eeynauld,  Petro  et  Willelmo  Krumenstoll,  Pancratio  Wild,  Ioanne  Garmiswijl,  Pan- 
cratio  Techterman,  Joanne  Meyer  Consiliarijs",  ^Petro  Kanel,  Jacobo  Ramir,  Willelmo 
Lanten  Tribunis  Plebis-' ;  quibus  litteris  „.Iacobus  Schneulin  Consiliarius  Friburgi" 
testabatur,  se  „accedente  hodierno  consensu.  authoritate  et  assensu  totius  senatus 
huius  praedictae  urbis"  pro  .Petro  Amman"  nepote  ^Reuerendo  Patri  ac  Domino 
Domino  Petro  Canisio ,  alijsque  Reuerendis  Collegij  Societatis  IF.SV  in  hac  Vrbe 
Friluirgi  instituendi  Patribus  licet  absentibus",  praesente  tamen  Guilielmo  Techtermann 


1  Cf.  Mt  10,  38;   16,  24;  Mc  8,  34;  Lc  9,  23;  14.  21. 

-  Kimi  12,  1.  Canisius  in  id  inclinabat,  ut  in  ieiunando  et  vigilando  modum 
excederet;  v.  Can.  \'l  722.  Manareus  1.  Augusti  1581  Claudio  Aquavivae  praeposito 
generali  :  scripsit:  Socii  friburgenses  in  aedibus  Schnewlini  praepositi  «ibum  sumunt; 
Bil  p.  Canisio  .  .  .  per  non  dare  maJ  essempio  si  lascia  perire  credo  di  fame,  .  .  . 
mangna  pochissimo".     Plura  v.  infra,  monum.  1299. 

1'ulsum  campanac  dicit,  quo  signum  datur  ad  meditationem  matutinam,  examen 
conscientiae  meridianum  et  vespertinum,  prandium,  coenam  <'tc:  v.  supra  p.  ij.'3. 

:;i  * 


532  Mon.  L294. 

archigrammateo  ei  aotario,  eorum  vices  gerente,  nepotis  illius  domum  minorem. 
Friburgi  inter  domum  Ioannis  a  Lanten-Heid  et  stabulum  loannis  Erhard  sitam, 
300  florenis  monetae  consuetae  vendidisse  eamque  pecuniam  iam  accepisse. 

1294.        25.  Iulii  1581. 

K.\  autographo.  Germ.  159  i'.  90.  Epistulae  particulas  germanice  versas  posuit 
I>nhr,  Jes.  I  228  230.  Itiin  particulam  germanice  posui  in  „Petrus  Canisius"  277. 
Eadem  epistula  usus  est  Sacchinus,  Can.  .'!07  et  Hist.  S.  J.  V,  J.  1.  n.  1<>7. 

Senatus  friburgensis  Sociis  monasterii  possessionem  confirmat  et  immunitatnm 
privilegiorumque  usum  atque  agendi  libertatem  concedit,  superatis  protestantium  machi- 
nationibus.  Aedificia.  Scholarum  initium.  Friburgensium  indoles  moresqne.  Canisins 
et  Ardrenus  iis  grati  et  cari.     Illorum  labores  et  difftcultates.     Bonorum  cenditio. 

P.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  Lucerna  25.  lulii  ]■'>>■! 
Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  scripsit:  Alli  20  di  questo  ritor- 
nammo  da  Friburgo,  doue  habbiamo  lassato,  il  negotio  del  Collegio, 
nel  stato  che  seguita.  Primo.  Quanto  alla  fondatione,  come  « - 1 1  a  era 
gia  fatta.  con  1' occasione  della  Badia A  vnita  ad  instanza  del  V7escouo 
di  Vercelli  -.  et  di  quelli  Signori.  non  si  e  fatto  altro.  ehe  procurare 
che  '1  Senato  dichiarasse  di  riceuerla,  et  di  uolerla  mantenere,  con  la 
protettione  del  Collegio,  persone.  et  beni.  di  esso,  con  1'  essentioni  et 
priuilegi  del  Clero,  et  altri  luoghi  religiosi  loro,  et  specialmente  con 
li  priuilegi,  gratie  et  faculta,  date  alla  Compagnia  dalla  Santa  Sede 
Apostolica,  con  libero  uso  delli  ministeri  di  essa,  si  litterarij  come 
altri.  .ll  ehe  ci  e  stato  coneduto.  et  hora  se  ne  procurano  le  scritture, 
lequali  perche  fra  questa  gente  andano  molto  in  longo,  io  mene  sono 
partito.  hauendone  raccommandata  la  speditione  al  padre  Canisio,  lassato 
li  per  Superiore  come  egli  era,  ei  al  padre  Michael  Marius,  chi  tornara 
qua,  con  esse,  per  non  essere  li  necessaria  1' opera  sua.  Nella  tratta- 
tione  di  questo  negotio  ui  e  stata  magiore  difficolta  che  non  si  credeua, 
sendo  stato  prima  accettato  il  Collegio  da  tutti  li  gradi  <li  questq 
senato,  che  sono  tre,  il  primo  e  constituito  di  24  •  il  2"  di  (>(»  •  il  3° 
di  200  persone  ch'  e  il  magior5  et  principale,  la  causa  e  stata  che  qud 
di  Berna  et  di  Geneua  hauendo  alcuni  diuoti  nella  Citta  ei  come  si 
dubbita  un  buon  uumero  uell5  istesso  Senato ;  per  mezzo  L'oro[?]a  hannO 
fatto  riuocar  il  principal'  in  dubbio,  et  cerchato  »li  iscludere  il  Collegio, 
sotto  pretesto  di  spese,  hauendo  promesso  Monsignor  di  Vercelli  che 
non  se  ne  farebbono  dal  Senato3.  VA  del  pericolo  di  ammettere  gente 
forestiera  nella  terra,  quali  sono  i  Gesuiti,  et  finalmente  di  non  indurre 
nouita  nella  republica,  il  che  sogliono  fare  i  Giesuiti,  et  turbar'  ogni  cosa 
doue  loro  mettono  il  piede.  VA  la  cosa  andb  tanto  inanzi  :  che  li 
buoni,  et  piu  principali,  la  sera  inanzi,  hebbero  gran  paura  dell'  is<  lu- 
sione;  perche  li  sudetti  haueano  fatto  grandi  prattiche,  el  sendo  gente 
semplice  el   militare  facilmente  si  lassa  tirar1  el   vincere  dalli  piu  po-i 

a    8ie  Btiuin  aliquanto  infra ;  scribendum   erat,  nisi  fallor:  loro 

1   Marsens.  J  Loannis  Francisci  Bonhomii  ountii  apostolici. 

;  Vide  supra  p.  20. 


25.  Inlii   1581.  533 

tenti  el  ingeniosi  come  sono  tali,  liquali  haueano  gia  superatb  il  Con- 
seglio  1"  el  2°  facendoli  con  importunita  el  minaccie  rimettersene  al 
Conseglio  magiore  doue  pensauono  |>iu  potere  •  Ma  Jddio  cuius  causa 
agebatur,    infatuauil    eos1,   el    nonostante   che   la   sera    precedente   un 

Tribunus   plebis  gran    parlatore,    hauesse   pro sso  a  snni.   di    far'  el 

dire  come  hauea  fatto  prima;  fu  tanto  perb  il  feruore,  el  eloquenza 
che  Jddio  diede  alli  duoi  Sculteti  cioe  Pretori2,  el  ad  un'  altro  princi- 
pale,  che  tutta  la  brigata  praeter  morem  alzorno  tutti  Le  braccia  in 
segno  di  consentire  (sendo  che  l'altre  uolte  ad  vno  per  vno  si  suole 
dimandar'  il  suflragio)  di  modo  che  li  aduersarij  non  hobberu  ardire 
di  dichiararsi  dauantaggio  per  non  farsi  sospetti  in  religione  piu  che 
non  sono,  el  I'  istesso  Tribunus  pleno  ore  disse  che  puoi  che  li  Signori 
nisi  giudicauano,  che  non  poteua  pensare  che  la  cosa  non  fosse  fun- 
data  et  ben  considerata 3.  Vn'  altro  eleuato  in  Schola  heretica,  non 
leuando  su  il  bracchio,  hebbe  il  fratello  appresso,  eleuato  in  Schola 
Catholica,  che  gli  lo  piglio  per  forza,  et  gli  lo  eleuo  quanto  fu  di 
bisogno  con  sua  grande  vergogna.  Occorse  ch'un  altro  principale, 
jhauendo  pur  la  sera  fatto  grande  prattiche  et  minacciato  di  cacciarci 
via  tutti  Deo  ita  ordinante,  la  matina  in  aurora  fu  chiamato  da  un 
suo  Contadino,  per  qualche  accidente  ch' era  occorsi  a  suoi  bestiami 
di  fuori  onde  subito  piglio  il  Cauallo,  et  se  ne  ando  fuori,  uedere  suo 
danno.  La  cosa  adunque  fu  conclusa  in  fauore,  et  li  articoli  da  noi 
proposti  admessi  tutti,  et  dato  piu  che  non  domandauamo  per  buoni 
rispetti  •  cio  ea  che  la  Kep.  compraria  alcune  Casae  per  fabricarui  le 
scole,  a  fondamentis,  et  accommodarle  de  mobili  necessarij. 

Di  piu  che  daria  tutto  il  ligname  necessario,  et  la  pietra  con  tutte 
le  uetture  necessarie  per  la  fabrica  della  Chiesa  et  Collegio,  pagando 
solamente  li  nostri  ex  prouentu  Abbatiae  vnitae  le  fatighe  di  coloro 
<|ui  caederent1'  ligna  et  saxa,  per  liquali  sassic  uoleuano  pur  assignar' 
una  fodina  noua,  et  in  luogo  buono,  et  commodo,  per  il  Collegio. 
Appresso.  che  la  calcina  fosse  data  al  medesimo  prezzo  che  si  da  a 
Signori  per  1'  opere  della  rep.  sendo  1'  opere  di  tutti  particolari  ancorche 
sieno  del  Senato  sugette  a  magiore  prezzo.  Jtem  che  la  piscina  che 
sta  nel  sito,  comprato  per  il  Collegio,  sia  quanto  all*  uso  del  Collegio 
con  li  pesci  che  sono  in  essa,  riseruando  solamente  li  Signori  1'uso  dell 
acqua  quando  nascesse  incendio  nella  Citta  perche  da  quella  piscina 
si  puo  fare  correre  1*  acqua  per  condotti  fatti  per  tal  effetto  per  tutte 
le  parti  della  Citta.  et  e  grande  la  quantita  d'  acqua  et  de  pesci  •  E1 

a)  //'»•■  <h'<,  <■<■.  supra   versum  seripta  sunt.  I"  cederen<  autogr.         e)  //<«■  v.  supra   versutit 

scripUim  est. 


1  Cf.  2  Rg  15,  31.  -  Ludovico  ab  Artrv  ei   [oanni   Lanten-Heid. 

3  Conventus  hi<-  consilii  tnaximi  habitus  est  11.  lulii:  cui  praeerat  Ludovicus 
ab  Affrv ;  aderant  14  senatores,  tribuni  jtleliis  .  Venner",  nBannerets"  omnes  qui 
erant  numero  4.  .Socbzig  und  Burger"  Cod.  frib.  ..Manual".  de  quo  supra  \>.  •V_,<>. 
in  11.  Iulii  . 


534  Mon.  1294. 

finalmente  assignarono  da  se  un  Architetto  ouero  Superintendente  della 
fabricha  uno  del  loro  collegio  l,  molto  principal  et  executiuo.  accio  piu 
caldamente  tali  materie,  uetture,  et  fabriche  habbino  1'  oro  [?] a  corso, 
il  che  e  di  gran  momento.  finalmente  a  confusione  delli  heretici  et 
decepoli  loro  li  Catholiei  si  sono  monstrati  tali.  che  N.  S.  ci  da  grande 
speranza  che  quella  terra  .  .  .  sara  un  propugnacolo  della  fede  catholica 
in  queste  parti;  perche  sono  bellicosi  et  potenti  et  nel  mezzo  delli 
heretici.  .  .  .  Molto  ci  hanno  pregato  di  lassarli  almeno  quelli  de  nostri 
che  c'  haueano L>.  temendo  loro  come  chiaramente  me  V  hanno  detto  che 
si  io  li  rimenauo  con  meco,  non  potessero  mai  piu  hauere  de  nostri, 
et  cusi  li  hanno  con  grande  attione  di  gratie.  Con  quelli  che  furono 
da  principio  deputati  per  trattare  con  noi 3.  siamo  uenuti  d'  accordo 
che  non  haueranno  le  scole  et  Maestri  tin  a  due  anni  per  il  piu  presto 
accio  si  paghino  li  debiti  fatti  dalli  Monachi  passati,  et  si  accommodino 
le  stanze  con  mobili  necessarij  per  1'  uso  di  detti  Maestri  et  altri,  dilche 
li  buoni  si  dogliono  molto.  perche  quanto  piu  si  differisce  cresce  il 
male  dell'  heresia  fra  loro  sendo  che  la  giouentu  tuttauia  si  ua  cor- 
rumpendo  sotto  Maestri  heretici  et  sino  al  di  d'  hoggi  uene  sonno  come 
intendo  in  Geneua  et  Losana  et  altroue  con  heresiarchi  a  dozena  a  che 
pero  li  Signori  hanno  hora  prouisto4,  ma  quid  facient  adolescentes  sine 
praeceptore  Friburgi?  La  rep.  potrebbe  fare  di  piu  per  acceleraiv1, 
1'  opera,  ma  li  mali  et  sospetti  affogano  con  la  multitudine  li  buoni. 
et  impediscono  molto  bene,  sendo  che  in  questi  tempi  con  ogni  sforzo 
fugeno  dissentioni  et  rumori  fra  loro,  Ma  dell'  altra  banda  la  Compagnia 
non  puo  piu.  et  questa  prouincia  e  molto  sprouista  de  Maestri,  massime 
quali  bisognarebbe,  pero  che  quanto  piu  auanti  io  sono  stato,  ho  li 
scoperto  molti.  et  uarij,  molto  ben  uersati  nelle  lettere  humane,  liquali 
sendo  la  terra  abundante,  et  senza  occupatione  d'  arti  mechanice  et 
Mricantie.  et  risoluendo  li  Signori  tutte  le  differenze  et  liti  in  un  trattq 
ex  aequo  et  bono  senza  procuratori  et  aduocati,  s'occupa  la  gente  a 
spasseggiare,  o,  a  bere,  di  modo  che  per  passar'  il  tempo  egli  e  pro- 
babile  che  molti  anderanno  spesso  uisitare  le  schole  et  udire  li  Maestri 
liquali  se  sarano  tanto  deboli  come  io  li  truouo  qui  sarebbe  molto 
meglio  di  non  pensare  a  schole.  .  .  . 

a)    Vidt    nupra  p.  532«  b)  accelare  aulogr. 

1  .Dainit  der  buw  sijn  fortgang  babe,  Ist  der  Eernvest  furnera  wijfi  herr  1'an- 
kratz  Wilil  geordnel  den  b«rw  zuversaben  vnd  verwalten":  A.cta  conventus  11.  lulij 
L581   babiti    Cod.  IVil».  BManualu,  de  quo  supra,  I.  c.  . 

'-'  PP.  Canisiura  el  Ardrenum.  Schnewlinus  praepositus  iam  circa  initium  a.  1581 
Bonhomio  scripserat   „de  Patre  Canisio  Friburgi  sistendo"    Berihier,  Bonh.  70. 

:i  loanne  Lanten-Heid,  Bartholomaeo  Renaul  Reynault),  Francisco  Gurnel,  Gui- 
Lielmo   Krummenstoll ;  v.  supra  p.  526. 

1  Manareus  haec  in  rpunctisB,  quae  circa  a.  1600  iussu  A.quavivae  pro  Socie- 
tatis  historia  per  Sacchinum  conscribenda  Romam  misit,  sic  narrat:  nEdictum  esi 
publico  edicto  ne  quis  deinceps  civium  suos  Liberos  mitterei  Gebennam  aui  Bernani 
instituendos  neque  collocarenl  eos  sub  gravi  poena  etiam  alibi  apud  patres  familiaa 
vel  Ludimagistros  haereticos":  Commentarius  L68. 


25.  Inlii  1581.  535 

bfando  la  descrittione  del  sito  comprato  per  il  Collegio  .  .  .  piacera 
8  v  j)  r  farci  far'  un  disegno  quanto  piu  tosto  dal  padre  Gio.  '  c'  habbino 
da  seguire  supponendo  pero  che  ...  la  Casa  c'  hora  ui  sta  habbia  da 
restare  per  essere  forte  di  muri  el  atta  a  farui  da  25  buone  Camere 
con  tutte  1'altiv  parti  d' un  buon  Collegio  con  poche  spese.  Jn  questa 
trattatione  .  .  .  io  da  principio  mi  sono  ingegnato  <li  fare  passare  il 
fcutto  senza  conditione  d'obligo  alcuno,  saluo  quelle  che  Monsignor 
Vercelli  ct  nostri  che  con  lui  stauano,  hanno  admesso,  che  sonno  perd 
solamente  generali,  et  mutare  non  si  potrebbono,  et  pure  di  quelle  non 
se  ii  «'  fatto  hora  mentione,  il  tutto  e  secondo,  et  conforme  alle  nostre 
Constitutioni,  come  v  p  r  uedera  per  le  scritture  che  si  mandaranno, 
quando  il  p.  Canisio  me  n'hauera  mandate  le  copie  autentiche  come 
io  gli  1*  ho  raccomandate. 

Resta  mo  di  dire  delli  nostri  che  ui  stanno,  et  sonno  il  Padre 
Ketro  Canisio  ei  il  p.  Ruberto  Ardrenus  Jnglese  con  un  giouane  scholare 
che  li  serue  per  manchamento  di  Coadiutore 2  •  uedremo  se  gli  ne  potremo 
fcrouar'  alcuno  •  Essi  sonno  amati  et  hanno  data  editicatione  con  quel 
poco  c'  hanno  fatto,  mancho  as.sai  di  quello  che  nostri  sogliono  fare 
in  missione.  et  questo  per  essere  il  p.  Canisio  molto  ritirato,  et  il 
p.  Ruberto  tutto  immerso  nelli  negotij  del  Monasterio  per  il  che  ho 
lassato  ordine  di  pigliar'  un  procuratore  seculare  alquale  piu  conueniente 
sara  di  fare  lite  c'  ha  noi :;.  Jl  padre  Canisio  pero  predica  le  feste  in 
Compagnia  del  Signor  preposito  chi  predicha  le  domeniche4.  Et  il 
p.  Ruberto  catechisa  le  feste  pur  in  Chiesa  et  li  Venerdi  nella  Schola 
della  terra :  ma  il  tutto  con  tanta  confusione  che  non  e  inteso,  et  non 
so  se  s"  intende  lui  •  fa  pero  assai  ma  uuole  essere  troppo  vniuersale 
et  dotto  •  La  buonta  pero  di  tutti  duoi,  et  la  grande  opinione  che  si 
ha  del  p.  Canisio,  per  conto  di  Dottrina  et  uirtii,  supplice  ogni  nostro 
difetto.     Jo  ho   lassato   loro    alcuni  ordini,  liquali  V.  R.  P.  si  degnara 


1  Ioanne  de  Rosis ;  v.  Can.   VII  541  et  infra,  monum.  12!)."). 

2  Deerat  iis  frater  laicus,  qui  res  domesticas  curaret.  In  beatificationis  pro- 
cessu  Friburgi  a.  1627  de  Canisio  instituto  prolatum  est  testimonium  laccibi  Sttdz, 
qui  trilmnus  plebis  fuerat  et  unam  ex  reipublicae  praefecturis  administraverat.  Hic 
de  Canisio  testatus  est:  rNoui  ipsum,  et  quidem  familiariter,  utpote  cui  sub  initium 
eius  in  lianc  Vrbem  aduentus  (qui  fuit  anno  1580)  in  domo,  in  qua  iara  triuiaies 
scholae  habentur,  per  annum  circiter  famulatus  fui,  cum  deesset  illi  alius  de  Socie- 
tate  Coadiutor."  Ei  Bcorpus  reficienti  ad  mensam  legere  e  pio  libello  ipse  solitus 
sum"  (ex  apographo  a  P.  Petro  Hugone  S.  J.  [f  1657]  scripto,  quod  est  in  Can.  63 
f.  115a  130a,  et  ex  apogr.,  quod  est  in  Cod.  „Proc.  Ap.  I"  f.  651  . 

3  Die  15.  Septembris  1581  senatus  friburgensis  Aquavivae  scripsit:  „Notariuin 
quendam  publicum,  Antonium  Dogo,  civenC  friburgensem,  Brerum  cum  domestica- 
rum,  tum  forensium.  si  necesse  fuerit.  agendarum  liaiul  imperitum,  perfectaeque 
probitatis  virum"  ad  administrationem  iurium  et  bonorum  marsensium  a  se  „com- 
pulsum"   esse  {Berthier,  Bonb.  251  . 

4  Petrum  Schnewly,  collegialis  ecclesiae  S.  Nicolai  praepositum,  in  ipsa  illa 
ecclesia  contionatorem  egisse  constat.  In  eadem  igitur  ecclesia  Canisius  ad  populum 
dicere  soleliat. 


536  Mo»-  1295.    26.  Iulii  1581. 

essaminar'  et  rimandarli  corretti  come  X.  S.  1'  ispirara  accio  sene  possino 
ualere  *.  I/altre  cose  che  tochano  alle  regole  et  essentioni  di  esse,  o, 
perche  sonno  cose  che  passano  presto  m'  e  parso  bastare  di  raccoman- 
darne  1'essecutione,  et  de  far  le  pratticare  mentre  sono  stati[?]a  li, 
o  dato  ordine  che  si  pratichino  quanto  prima.  Jl  padre  Canisio  uorrebbe 
mutare  di  Compagno  et  il  Compagno  di  lui.  Jmperb  spero  che  uiue- 
ranno  in  sancta  pace,  almeno  sono  restati  molto  ben  animati.  Jl 
p.  Canisio  e  molto  apprehensiuo  et  essatto.  et  pero  alquanto  difficile. 
Jmpero  per  principiar'  il  Collegio  ogninamente  bisognera  prouedere  d'  un 
Rettore  •  per  il  che  v  r  p  hauera  ancora  almeno  un  buon  anno  di 
tempo.  .  .  .  Li  Signori  uogliono  che  quanto  prima  si  incominci  la  Chiesa, 
perche  sperano  presto  uenirne  al  fine,  con  lemosine,  et  gia  si  fanno 
per  essa  gagliarde  cerche,  da  alcuni  di  loro.  Jl  Padre  Georgio  -  e  stato 
un  pezzo  con  noi  in  Friburgo  et  m'ha  molto  consolato  et  aiutato.  Hora 
noi  ci  ritrouiamo  qua  doue  si  e  dato  principio  alla  uisita,  ma  il  mancha- 
mento  che  sento  della  lengua  latina  mi  impedisce  tanto  ch'  io  non  posso 
far'  nna  essortatione  che  uoglia.  .  .  . 

[PostscriptumJ  M'occorre  dir'  et  aggiongere  che  li  amici  del  Senato 
pur  ci  consegliano  per  leuarci  d'intrighi  et  liti  che  bisognara  hauere 
ben  spesso,  che  si  uendino  li  stabili  della  badia  de  quali  una  parte 
sta  nella  giuridittione  de  bernesi,  per  constituirne  cense  sopra  1'istessa 
Rep.  ouero  particolari,  dicendo  che  con  riseruarci  le  uigne  per  nostra 
pronisione,  et  pratti  alcuni  con  la  raggione  di  poter  ricouerare  delli 
beni  alienati  senza  facolta,  et  in  euidens  damnum  Ecclesiae,  quelli  che  si 
potra,  ne  faranno  hauere  d'  intrata  liquidissima  ducati  mille  duo,  doue 
hora  solamente  ne  rende  mille  con  pericolo  di  partecipar'  alli  danni 
delle  tempesta,  la  cosa  al  mio  [?] b  sarebbe  piu  utile  et  commoda  •  ma 
non  e  anchora  tempo,  et  bisognarebbe  che  Monsignor  Vercellis  1<> 
trouasse  buono,  altrimente  ne  farebbe  nimore,  el  forse  un  di  si  potrebbe 
mutar'  in  peggio  il  Senato  quod  Deus  auertat,  et  pur  alThora  il  Senato 
occuparebbe  et  stabili  et  mobili  et  ci  cacciarebbe  uia  tutti  senza  rispetto 
et  con  buone  bastonate  come  hanno  fatto  Bernesi  el   altri. 

Aquaviva  Manareo  ad  has  litteras  haec,  praeter  alia,  *  rescripsit :  „Licet  Reue- 
rentia  V.  prudenter  de  biennij  spatio  conuenerii  ad  inchoandas  scholas,  tamen  mihi 
uidetur,  et  ita  Reuerentiae  V.  etiam  uideri  intelligo,  ita  hominum  illorum  pietatem 
ft  liberalitatem  ei  multo  magis  aecessitatem  spiritualem  postulare  ut  si  modo  gym- 
nasiorum  aedificatio  citius  absoluatur,  praeueniamus  etiam  id  tempus,  ei  si  fieri  poteril 
post  iiiiuin  annura  magistros  eo  mittamus.  Volo  etiam  sperare  Dei  bonitatem  aobis 
haud  defuturam  irl  habeamus  quos  mittamus"    ex  commentario;  Gr.  Sup.  1   f.  61    . 

1295.        26.  Iulii  1581. 

Ex  autographo.    I  rerm.  159  f.  9 1 '. 

Hirinn   ih    Canisio  maledice  dictum  est. 

P.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  A.quavivae  praeposito  generali  Lu- 
cerna  i;ii.  Inlii  1581  scripsit:   „Ho  giudicato  aggiongnere  questa  a  quella  che  mandai 

:i    Sic;  scribendum  fuissi    videtur  Btato  b)  Supplendumnt    parere? 

1   Vide  supra  p.  29    37.  2  Bader;  v.  supra  p.  526. 


Mom.  L296     1297.    26.  tulii   L581.  537 

hieri  ...  poco  inanzi  occorse  rn  Berna,   una  cosa  gratiosa  tra  uno  di  quei  gentiihu ini 

che  ci  acc pagnarono1  ei   li  parenti  ei  amici  suoi  Bemensi,  che  in  giorno  di  magro 

hauendogli  messb  auanti  carni,  et  lui  non  mangiando  ch'  oua,  uli  dissero  quelli, 
Vblesse  Jddio   che   foste  ben    insegnato   el    entendiste  l'honore  che  fareste  a   Dio  di 

mangnare  indifferentemente  d'ogni  sorte   di    cibi    da  sua  prouidente  ma latici  i>d 

nsii  nostro,  con  gratiarum  actione.    A  che  risj dendo  lui,  disse  Che  ringratiaua  Jddio 

che  tanta  gratia  gli  hauesse  data,  ili  sapere  col  Lume  riceuuto  nella  S.  Chiesa  Catho- 
liia  discernere  quando  conuiene  honorare  Lddio  con  l'astinenza  d'alcuni  i-ilii.  el 
I*  iisii  ilaltii.  A  che  1111  quidam  replicando  con  dire  male  del  p.  Canisio  dicendo 
ch'egli  era  mi  fcristo  el  che  si  marauigliaua  che  I"  tenessero  in  Friburgo,  rispose  il 
Catholico,  11011  riiahhiamn  per  talc.  ma  che  ni  ha  fatto  el  in  che  ui  lia  uocciuto. 
Rispose  il  Bernese,  in  uulla  per  conto  nostro,  ma  egli  e  un  fcristo  et  hipochrita  che 
guasta  ei  seduce  il  popolo  con  catechismi  ei  libri  cho  manda  in  tutto  il  mondo. 
A  che  il  Catholico.  S'  io  fossi  in  Friburgo,  0,  in  terra  de  Catholici  come  io  sono  in 
Berna,  io  ui  direi  che  tutti  li  uostri  Ministri  et  predichanti  sono  fcanti  Marioli,  Ladri, 
et  forfanti,  ei  che  non  sanno  altro  cbe  sedur1  il  popolo  ei  uoi  tutti,  per  essere  pero 
in  Berna  non  ardisco  dirlo,  et  cusi  serro  loro  la  boccha." 

1296.  26.  lulii  1581. 

Ex  litterarum  26.  Inlii  1581  datarum  apographo  saeculo  KVII.  Friburgi  Helve- 
tiorum scripto.  Cod.  frib.  „Cod.  iur.  coll."  p.428  432.  Monachii  loco  de  quo  suprap.  528, 
D.  5  cst  diploma  idque  ei,  quod  supra  p.  531   dixi,  simile  et  28.  Lulii   L581   datum. 

Canisius  pro  collegio  Wriburgi  condendo  pratum  emit. 

Priburgi  Helvetiorum  26.  tulii  1581  conscriptae  sunt  litterae,  quibus  „Ioannes 
Ruginet  Consiliarius  Frilmrgi  in  Heluetijs"  Friburgi  rWillelmo  Krumenstol  Consiliario 
ct  Gaspare  Schroter  ciue  nostro  testibus  ad  haec  rogatis"  testabatur,  se  BReuerendo 
Patri  ac  Domino  Domino  Petro  Canisio  alijsque  Reuerendis  Societatis  Iesu  et  Collegij 
in  hac  Vrbe  Friburgi  instituendi  Patrilms  licet  ahsentihus,  sed  Notario  atque  Archi- 
grammataeo  infrascripto  nomine,  et  ad  opus  eorumdem  Reuerendorum  Patrum  totius 
praedicti  Collegij  praesenti,  stipulanti,  et  recipienti"  pratum  suum  prope  ,Bisee" 
arccm  ad  Tpiscinam"  situm  410  florenis  vcndere  eamque  pecuniam  ab  emptoribus 
iam  accepisse»     Nomen  subscripsit  Guilielmus  Techtermann  BArchigrammataeus.1' 

1297.  26.  Iulii  1581. 

Ex  litterarum  2G.  Iulii  1581  datarum  apographo  saeculo  XVII.  scripto.  Cod. 
frih.  BCod.  iur.  coll."  p.  433  438.  Monachii  loco,  quem  supra  p.  528  dixi,  11.  7  ex- 
stat  diploma  idque  illi,  quod  supra  p.  531  dixi,  simile  et  28.  Iulii  1581  datum.  Lit- 
terarum  summam  hrcvem  ex  codice  frihurgensi)  germanice  posuit  Biichi,  Urkundcn 
(v.  supra  p.  528)  76—77. 

Canisius  jim  collegio  condendo  arcetn  cum  horto  pratoque  emit. 

Friburgi  Helvetiorum  26.  lulii  ITiKl  conscriptae  sunt  litterae,  quibus  ...Tohanucs 
a  Lanten  agnominatus  Heid  Eques  auratus"  Iacoho  Romer  et  (uiilielmo  Lanten  fcri- 
bunis  plehis  astantihus  haec  testabatur:  „Plane  in  hoc  incumbens,  vt  Collegium 
Reuerendae  multumque  laudatae  Societatis  JESV  Patrum  ex  gratia  Sanctissimi  in 
('hristo  Patris  ac  Domini  nostri  Gregorij  decimi  tertij  Sacrae  Romanae  Ecclesiae 
Pontiticis  Summi  in  hac  Vrhe  Friburgi  instituendum  commodam  aptamque  nanci- 
sceretur  sedem  neue  tam  pio  praeclaroque  instituto  vllam  quoquomodo  remoram 
parerem",  TRcuerendo  Patri  ac  Domino,  Domino  Petro  Canisio,  alijsque  Eleuerendis 
Societatis  JESV  et  Collegij  supradicti  hac  in  Vrbe  instituti  uel  instituendi  Patribus 
licet  absentibus",  praesente  tamen  Guilielmo  Techtermann  notario  et  archigramma- 
teo,  eorum  vices  gerente,  .(lomura  mcam  siue  Arcem  in  praedicta  vrbe  Friburgi 
loco  vulgariter  Bisee    dicto   sitam   vna   cum   horto   et  viridario   et   prato   praedictae 


1  Vidc  supra  |».  532. 


538  Mon.  1298     1'299.    1.  Augusti  1581. 

Domui  adiacentibus  et  contiguis"  2100  florenis   „parui  ponderis  monetae  in  hac  vrbe 
frequentis"  vendidi  idque  pretium  ab  emptoribus  iam  accepi. 

Hoc  ipso  loco  Canisii  opera  exstructum  est  collegium  Sancti  Michaelis :  quod 
nunc  quoque  exstat.  J.  Genoud,  unus  ex  eius  magistris,  anno  1915  de  foanne  Lanten- 
Heid  scripsit:  _Son  portrait.  avec  une  inscription  un  peu  pompeuse.  est  encore 
visible  dans  le  corridor  d'  entree  du   college"     1.  C  87). 

129S.         1.  Aii£iisti  1581. 

Ex  litterarum  Kalendis  Augustis  1581  datarum  apographo  saeculo  XVII.  scripto. 
Cod.  frib.  „Cod.  iur.  coll."  p.  44<>  4."><).  Monachii  loco.  de  quo  supra  p.  528.  n.  7.  ex- 
stat  diploma  eiusdem  rationis,  atque  illud,  quod  ibidem  dixi,  idque  2.  Augusti  1581 
datum.    Litterarum  summam    ex  codice  friburgensi    germanice  posuit  Buchi,   Ork.  77. 

Canisius  />r<>  collegio  <-<>>></ni</<>  pratum  emit. 

Priburgi  Helvetiorum  Kalendis  Augustis  a.  1851  litterae  conscriptae  ei  ;i  „Con,- 
sule,  Senatu  et  Communitate  Friburgi"  confirmatae  sunt,  per  quas  .Jodoco  et  Daniele 
a  Pascuis"  von  der  Weyd  fratribus  praesentibus  nPetrus  Gurnel",  „tutor  admini- 
stratorque  legitimus  Barbarae  filiae  Nobilis  viri  Petri  Yogelin"  constitutus,  et  .Anna 
vidua  Nobilis  et  prouidi  uiri  Francisci  ab  Affry"  testabantur,  se  „R.  Patri  Domino 
Petro  Canisio  et  alijs  Collegij  Societatis  JESV  in  hac  Vrbe  instituendi  Reuerendis 
Patribus,  licet  absentibus",  praesente  tamen  Guilielmo  Techtermann  eorum  vicea 
gerente  pratum  suum  in  loco  „Bisee*  situm  820  florenis  „monetae  in  hac  Vrbe  fre- 
quentis"  vendere  et  eiusdem  prati  pretium  iam  pro  rata  parte  accepisse :  Petrum 
200  florenos,  Annam  120.  Litteris  Guilielmus  Techtermann  archigrammateus  aomen 
subscripsit. 

P.  Oliverius  Manareus  visitator  Monachio  25.  Augusti  15S1  Aquavivae  prae- 
posito  generali  *  scripsit :  Friburgo  Helvetiorum  „redijt  p.  Michael  Marius  cum  exemplis 
duplicibus  omnium  contractuum  il)i  initorum,  quorum  vna  in  Archiuio  prouinciae 
quod  Augustae  constitutum  est  reposita  sunt.  Altera  Augustano  Rectori  '  tradidi 
isthuc  opportuno  tempore  transmittenda"    ex  autographo.  Germ.  159  f.  132"  . 

129«.         1.  Aii^usti  1581. 

Ex  autographa  Manarei  epistula  et  ex  Litterarum  Aquavivae  commentario. 
Germ.  1 59  f.  94». 

I ><  victus  ratione  TPriburgi  <i  S<><-iis  observata  et  observanda.  Canisius  i><i<><< 
fame  se  ><<<-<<t. 

/'.  Oliverius  Manareus  Societatis  risi/<it<>>-  I/ucema  Kalendis  Augustis  1581 
Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  scripsit: 

Qui  ho  trattato  del  modo  di  uiuere  <li  aostri  Friburgensi  quanto  al  vitto,  do 
e  quanto  al  fare  la  Cucina  in  Casa  loro,  o,  farsi  portare  il  cibo  cotto  da  qualche 
casa  uicina  <-mnc  erauamo  conuenuti  in  Friburgo3.  Et  finalmente  ci  risoluiamo  essere 
meglio  di  cucinar'  in  Casa.  Le  ragioni  sono  il  pericolo  di  dare  da  parlar  ad  altri 
2."  che  saranno  magiori  Le  spese,  3°  che  d'  inuerno  e  pericolo  la  notte  di  spesso 
caschare  col  magnare  ei  cibi  cotti  «-t  dia  perdere  ogni  cosa.  .11  p.  Canisio  allega 
primo  Che  mai  haueranno  cosa  ben  conccia  in  Casa  sendo  cusi  pochi  perche  aoop 
sendo  furniti  li  Collegi  de  cuochi  buoni  oella  prouintia,  molto  mancho  sara  prouista 
una  missione  <t  indi  s' amalaranno  tutti.  2"  Che  li  Lucernesi8  li  haueano  t"a 1 1<> 
intendere  che  si  guardassero  molto  ben  <li  fare  la  cuccina  in  Casa  che  patirebbono 
troppo  et  troppo  spenderebbono,  Ma  qui  non  li<>  trouato  tal  patire  ae  persona  che 
dica  hauere  <l<'ttn  tal  cosa,  <li  modo  che  sara  stato  detto  da  qualche  persona  <li<'  n<n i 
sa  del  gouerno.     3.°   <'li<'   si    apportara    il    <il<n    la   sera    <!<'   <li    <t    Lo  terranno  caldo 

:i     Hoe  v,  aupra  versum  seriptum  est. 


'   P.  Gregorio  Rosephio  rectori  collegii  augustani. 
-'  Vide  supra  |>.  ■>■>.         '  Socii  collegii  lucernensis 


Mon.  1 :{(«).    M.  Septembri et  Octobri   L581.  ;,;;'.! 

appresso  il  fuogo,  ei  che  sara  facile,  poi  che  in  Casa  baueranno  pane,  uino,  cagio 
ct  IViitti.  Jo  piu  m'  incliino  bora  <li  cucinar'  in  Casa  per  1'esperienza  c'hanno  bauuta 
li  Lucernesi  che  ;il  principio  si  sonno  seruiti  <ld  modo  che  porge  il  p.  Canisio,  con 
loro  mala  sodisfattione,  ei  per  <-io  mi  sforzaro  <li  prouederli  <li  qualcheduno  ;i  cio 
atto,  se  si  trouara.  Hora  stanno  a  pensione,  o,  dozena  Ln  casa  del  preposito '  <■( 
prima  erano  con  un'  altro  prete  <l<'l  Capitolo2,  ma  in  effetto  simili  tauole  massime 
in  <|ii<'sio  paosc  con  conuengono  &  noi  et  quasi  ordinariamente  hanno  conuitti,  almeno 
si  passano  li  tormini  deila  frugalita  nostra  ei  secularescunt  aostri,  saluo  il  p.  Canisio, 
il  quale  per  non  dare  mal  essempio  si  Lascia  perire  credo  <li  fame,  e  molto  estimato 
et  mangna  pochissimo,  <'t  reulmonto  pcn.su  tul  cuginne  furlo  tunto  sobriamente  uiuere, 
perilche  bo  ordinato  Loro  che  per  ogni  modo  <li  settembre  <■'  baueranno  altra  casa  et 
Chiesa  come  spero,  muttino  modo  ei  che  mangnino  in  Casa  con  Liberta  Loro.  Aspettaro 
sopra  del  moilo  lu  lisolutionc  <li  V.  P.  R.  mentre  ch'  andard  adochiando  qualche  buon 
Coadiutore8. 

Aquaviva  ad  haec  .'>'/.  Augusti  1581  Manareo  * respondit :  Milii  placuit  <|iio<l 
Reuerentia  X.  ...  sciijisit  se  de  coquina  domestica  statuisse  •  omnino  enim  ita  facien- 
dum  fuerat,  etsi  paulo  maiores  expensas  postularct.  quonium  ct  aedificationi,  et 
nostrorum  quieti  a<-  commodo  ita  melius  consulitur. 

1300.        M.  Septembri  et  Octobri  a.  1581. 

Kx  Litteris  Costeri  archetypis  et  Manarei  autographis,  quao  sunt  in  Germ.  l.");» 
f.  L39  140  lDI).  atque  cx  registro  A.quavivae,  G.  Sup.  1  f.  62*.  Epistulis  Costeri  ei 
Aquavivae  usus  est  Braunsberger,  Kat.  (v.  supra  i>.  414]  166. 

Episcopus  herbipolensis  Canisium  ad  pontificem  legare  vult  nec  tamen  voti 
eompos  fit. 

P.  Franciscus  Costerus,  provinciae  rhenanae  (ad  quam  collegium 
herbipolense  pertinebat)  praepositus  provincialis  Herbipoli  '■>.  Septembris 
1581  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  haec,  praeter  alia}  de  lulio 
Echter  a  Mespelbrunn  episcopo principe  herbipolensi  (Wiirzburg)  scripsit: 
Episcopus  Herbipolensis  cuperet  cum  Summo  Pontifice4  tractari  nego- 
tium  sui  seminarij,  et  quia  nulli  externorum  uidetur  fidere,  cuperet  de 
Societate  aliquem  Romam  mitti,  res  quidem  est  pia,  et  in  nullius 
praeiudicium,  sed  in  magnam  totius  Franconiae  utilitatem;  tamen  quia 
nostrj  homines  fere  sunt  iuuenes,  et  in  ministerijs  Societatis  satis  in 
suis  Collegijs  occupati,  excusaui  me;  ex  quo  factum  est,  ut  petierit 
ad  se  uocari  ex  superiori  Germania  P.  Petrum  Canysium,  quem  uellet 
ad  Summum  Pontificem  mittere  •  scripsi  ipsius  desiderium  R.  P.  Oliuerio5, 
ut  is  pro  sua  prudentia,  quod  optimum  fuerit  constituat.  In  registro 
vero  epistularum  <th  Aquaviva  in  Germaniam  superiqrem  <t.  1581  missa- 
rum  notatum  est:  P.  Oliuerio  Visitatori  scriptum  est  28.  octobris.  ne 
permitteret  P.  Canisium  Romam  mitti  ad  negotia  Reuerendissimi  Herbi- 
polensis  tractanda.  Atque  ipse  Oliverius  Manareus  Aquavivae  Augusta 
Vindelicorum  15.  Novembris  1581  scripsit:  Quod  ad  petitionem  Herbi- 


1  Pctri  Schnewly. 

2  Sebastiano  Verronio  parocho  et  canonico  ecclesiae  S.  Nicolai ; 'V.  Can,  Vll  858 
et  supru  p.  !). 

3  Anno  1582    Friburgum  ad    rem    domesticam    Sociorum    curandam    missus  cst 
Michael  Sabaudus  frater  laicus    Cod.  „Can.  47"  f.  89a). 

4  Greeorio  XIII.  5  Manareo  visitatori. 


540  Mon.  1301.    8.  Septembris  1581. 

polensem  attinet  de  p.  Canisio,  jam  pridem  respondi  p.  Costero  nulla 
ratione  posse  moueri  de  loco  in  quo  est,  et  uix  alibi  posse  utilius 
operam  suam  ponere. 

Exstabant  iam  Herbipoli  collegium  quoddam  pauperum  Litteris  studentium  et 
contubernium  adulescentum  litteris  et  bumanitati  operam  dantium;  in  quo  con- 
tubernio  etiam  iuvenes  sacerdotio  destinati  babitabant ;  his  tamen  Iulius,  ut  praecepto 
concilii  tridentini  plenius  satisfaceret,  suum  proprium  .seminarium  clericorum"  aedi- 
ficare  volebat;  cui  consilio  varias  difficultates  obiciebant  canonici  ecclesiae  cathedralis. 
Ideo  per  Canisium,  quem  apud  Gregorium  XIII.  plurimum  valere  noverat,  facultatem 
impetrare  volebat  applicandi  huic  seminario  et  universitati  cum  eo  coniungendae 
varia  bona  ecclesiastica,  imprimis  bona  deserti  illius  monasterii  S.  Udalrici  herbi- 
polensis,  quod  olini  monialcs  I >*  i n ■<  1  i <■  t i na«-  incoluerant.  Pontifex  proximis  annis  hanc 
ei  potestatem  fecit  Vit.  Brander,  .lulius  Kehtcr  von  Mespelbrunn.  Wiirzburg  1 '. •  1 7 . 
64 — 66;  C.  Brait»,  Geschichte  der  Heranbildung  des  Klerus  in  der  Dibcese  Wirz- 
burg  I.  Main/.  1897,  259   -296). 

1301.        S.  Septembris  1581. 

Ex  commentario  ab  ipso  Canisio  scripto.    Can.  39  f.  96°     100b. 
Canisius  pro  contione  queritur  de  novo  mundo  catholicos  calumniante.    II i  Mariam 
nequaquam  faciunt  deam.     Mariae  colendae  rationes  ( «t  rosarium)  laudari  debent. 

Canisius  Friburgi  die  sacro  Nativitatis  B.  Mariae  Virginis  sive  8.  Septembris 
1581  orationem  sacram  sic  exorsus  est:  .Essct  fere  necessarium,  Catholicum  contio- 
natorem  arma  induere  et  quasi  ad  pugnam  se  parare,  quoties  uult  suo  muneri  satis- 
facere,  et  loco  Ecclesiaea  obuiare  nouis  Schwermern,  rotten  vnd  secten  •  qui  nnllam 
maiorem  habent  dilectionem b,  quam  adc  nos  et  antiquos  Catholicos  insectandos  et 
blasphemandos,  Hoc  autem  praecipue  faciunt  in  festis  b.  Virginis,  quae  illis  oon 
sapiuntd,  imo  est  illis  amarum  ut  fel  •  2  ob  quae  uidemur  illis  superstitiosi  .'!  ac- 
cusant  cultum  nostrum  inutilem  Deoque  ingratum  4  putani  nos  Mariam  facere  Deam 
et  aequarc  Christo  domino  et  nimium  illi  tribuere  quam  creaturae.  Sed  in  boc 
apertam  iniuriam  faciunt  Ecclesiae,  quae  contrarium  semper  credidit  et  docuil  ei 
obseruauit,  Mariam  habens  pro  creatura  Dei,  a  quo  solum  ut  a  fonte  Maria  ei  nos 
omnes  accipimus  gratiam,  qui  solus  remittit  peccata,  solus  iustificai  et  saluat." 
Refellit  deinde  Canisius  ea,  „quae  aouatores  obijciunt  praesenti  festo",  el  ostendit, 
..(|iiis  aerus  festi  huius  usus  et  fructus"  sit.  nConclusiones"  quoque  quattuor  ponil 
ci  variis  rationibus  probat  ac  confirmat:  1.  „Non  potest  Deum  diligere  et  Dei  tilius 
cssc  ■ .  scd  indubie  est  vnus  ex  antiqui  serpentis1  semine  natus2,  nec  ad  Dei 
regnum  pertinet,  qui  de  matre  Domini  irreuerenter  et  male  loquitur  aut  scribit  aut 
eam  dehonorat."  2.  „Quo  maior  noui  mundi  infidelitas  apparel  in  honore  Virginis 
offendendo  et  minuendof,  eo  magis  laborandum  est  probis  Christianis  in  Laude  ei 
cultu  Virginis  promouendo  conseruando  et  augendo^.  Eic  enim  debent  sequi  exem- 
plum  ceci,  <|iii  reprehensus  a  populo  quod  deuote  Christum  inuocaret,  ardentior  factus 
est,  tantoque  magis  clamauit.  Matt.  20" 8.  3.  .Etsi  quisque  nostrum  non  tenetur  iu 
Mariae  Laudem  et  bonorem  omniab  facere,  quae  aeteres  fecerunt  et  deuoti  adhuc 
faciunt  passim,  tamen '  laudanda  sunt  illa  et  imitanda  maxime,  quae  constat  ab 
Ecclesia  et  praelatis  eius  recepta  et  approbata  fuisse.  Exempli  causa  .  .  .  quod 
Rosarium    ad   cius    Laudem   portamus  et  dicimus,    meditando  praecipuos  articulos  de 

.i    Seguuntur  vv.  respondere  et,  oblitterata  b)  Sequitur  alterum  maiorem.  c)  -i  C    cor- 

riiiiim  ir  ciuitr:i.  il  i  Sp.r  rr.  «/</.  "  ' '.  in  margim  addita  sunt.  e)  Sequitur  •  1 1  >  j .  oblitt.  I1  Sic 
i '.  eorrexii  ex  apparet  erga   VirgiDem  in  laudanda  e<   bonoranda  Virgine.  ■-•  Sic  C.  eorrexit  ex  nt 

suam  ftdem  ei  deuotionem  erga  illam  exerceant  ei  ostendant  et  ex  iu  eadem  Virgine  inuocanda  ei 
honoranda.        h)  //"<•  v.  a  C.  eupra  versum  acriptum  eat.        i)  Sequuntur  vv.  in  aliis.  oblitt. 


\|m-   12,  !t.  -  (\\  Gm  :;.  15. 

Cf.  Mt  20,  30  31  :  Mc  1(».   Iii     18;  Lc  18,  35    39. 


.Mon.  L302.    8.  Septembria  &i   l.  Novembris  L581.  ;,  [  \ 

uita  illius  ei  tilij.  .  .  ."  I.  „LiceL  maior  cultus  semper  bM  tribuendus  Deo,  Christo 
ct  Spiritui  sancto  quam  Mariae  uel  cuicumque  sancto,  tamen  sine  dubio  inter  Sanctos  ' 
celi  uel  terrae  omnes  nulli  maior  ueneratio,  reuerentia,  honor  tribui  debel  quam 
matri  huicb  propter  Christum  .  .  .  hyperdulia  illi  debetur  u1  matri  Dej"  °,  quae  „nullum 
peccatorem  derelinquit,  et  veniam  libenter  reis  impetrat." 

i:t02.       s.  Septembri8  el  I.  Novembris  1581. 

De  congregationtbus  marianis  iuvenum  studiosorum  et  cirium  <<  <'<>>>isi<<  r,i- 
burgi  institutis. 

Cum  1'.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  a  d.  23.  lunii  ad 
20.  lulii  L581  Friburgi  Helvetiorum  versaretur,  Canisius  et  Eobertus 
Ardrenus  eius  socius  ex  Manareo  quaesierunt:  „An  expediret  hic  pau- 
latiin  institui  fraternitatem. "  Respondil  Manarens:  ..  Yidebatur  utilc 
fore,  ut  populus  ad  deuotionem  ot  frequentiorem  Confessionis  el  com- 
uiuuionis  usuin  hac  et  qualicunque  ratione  excitaretur. u  Quod  respon- 
sum  cum  Manareus  Aquavivae  praeposito  generali  misisset  considerandum 
ei  confirmandum,  hic  rescripsit,  ..posse  institui  fraternitatem"  (v.  supra 
p.  31  36).  Canisius  autem,  auctoritate  Manarei  visitatoris,  puto,  contentus 
ac  confisus,  fraternitatem  illam  sive  congregationem '  iam  antequam 
Aquavivae  litterae  Friburgum  allatae  erant,  incohavit.  Nam  Aquaviva, 
ad  Canisii  epistulas  ^T.  Augusti  et  20.  Septembris  1581  datas  respondens, 
26.  Octobris  1581:  ..Gauisus  sum".  inquit,  „de  congregatione  inchoata" 
(v.  supra  p.  49). 

Praesto  est  Codex  inter  annos  1595  et  1608  Friburgi  scriptus, 
qui  ibidem  apud  praefectum  congregationis  marianae  dominorum  et 
civium  asservatur  et  sic  incipit  (f.  1):  „Gemeine  Regel  oder  Satzungen 
denen  zuhalten  so  sicb  in  die  Bruderschafft  Vnser  Lieben  Frawen 
Assumptae  genandt  begeben  wellen".  Ibi  edicitur,  ut  quotannis  mense 
Septembri  sodales  se  congregent  ,,Gott  vnnd  Marie  zu  ehren  vnnd 
dancksagung  vmb  diser  Seligen  Bruclerschafft  zu  Rom  ersten  vrsprung. 
vnnd  volgende  in  diser  Loblichen  Statt  fortpflantzung.  durch  den  Hoch- 

a)  Tr'«<  <■>■.  sqq.  '<><  margine  <<<hliii<  sunt.  b)  Sic  C.  correxit  ex  J ><i .  c)  Haec  <i  vv.  <<  C.  '•« 
margim    addita  sunt. 


1  In  margine  sigilJi  maioris  congregationis  marianae,  quod  Friburgi  Helvetio- 
rum  apud  praefectum  congregationis  civium  asservatur,  haec  inscripta  sunt :  rf  SI- 
GILLVM  :  FRATERNITATIS  :  B:  MARL-E  :  FRIBVRGENSIS.  1582."  Eadem  con- 
gregatio  civium  mariana  in  codice  legum  suarum  inter  a.  1595  et  1608  scripto  de 
quo  plura  postea  .Bruderscliattt"  fraternitas ,  confraternitas)  vocatur.  Ita  etiam 
Caspar  Crropper  nuntius  apostolicus  in  litteris  Colonia  18.  Decembris  L575  datis, 
quibus  congregationem  marianam  coloniensem  eiusque  leges  ratas  babebat,  haec 
scripsit:  „Significatum  nobis  est  a  Patribus  Societatis  Jesu,  in  diversis  .  .  .  Collegiis 
Buae  Societatis  .  .  .  sodalitatem  quandam  seu  confraternitatem  erectam  esse  nomine 
gloriosissimae  semper  Virginis  Mariae  .  .  .  cuius  confrateruitatis"  etc.  Reiffenbergius 
I.  Mant.  p.  .">.'!  54  .  Similiter  Georgius  Nigrinus,  protestantium  minister  echzellensis 
(Echzell  :  .Derjiing.st  neugebacken  Orden",  inquit,  „der  Brtiderschafl  Mariae,  welchen 
die  jesuitische  Bruderschaft  ausgeheckl  liat.  uinl  Caspar  Gropper,  des  Papstes  Legat, 
Gevatter  gestanden"  Lehr,  Glaubens  \ml  Lebens  Jesu  vnd  der  Jesuwider,  das  ist. 
Christi  vnd  Antichristi,  s.  I.   1581,  f.  238). 


542  Mo»-  1302. 

wiirdigen  H.  Joannem  Franciscum  Bonhomium  Seliger  gedechtnuss 
Bischoffen  zu  Verzell  Bapstlicher  Heiligkeit  albie  Legaten  \  vnd  die 
Ehrwttrdigen  Vatter  der  Societet  Jesu  erstlich  angesehen,  vnnd  auff- 
gebracht,  vnder  welchen  der  Gottgeliebte  Hochgelehrte  Herr  vmul 
Vatter  Doctor  Petrus  Canisius  sy  alhie  im  Jahr  1581  anfengcklich 
hatt  vff  Marie  Geburt  ins  werck  gebracht"   (f.  271' — 28a). 

( !ongregatio  igitur  haec,  ab  Assumptione  B.  Mariae  Virginis  de- 
nominata,  cui  etiam  senatores,  viri  ecclesiastici,  alii  proceres  nomina 
dabant,  8.  Septembris  1581  incohata  est.  Quid  autem  de  congregatione 
adulescentum  litteris  studentium,  cui  ab  Annuntiatione  B.  Mariae  Virginis 
nomen  erat?  Dictum  aliquando  est  (Revue  de  la  Suisse  catholique  xxi 
385 — 390;  cf.  etiam  Genoud  118 — 119):  Valde  probabile  est,  eam 
29.  Aprilis  1581  institutam  esse.  Verum  hoc  cum  Canisii,  Manarei.  Aqua- 
vivae  verbis  modo  positis  manifeste  pugnat ;  praeterea,  si  ea  congregatio 
m.  Aprili  a.  1581  condita  esset,  Manareus  visitator  in  copiosis  illis  rela- 
tionibus,  quas  de  Sociorum  friburgensium  rebus  2..  25..  26.  Iulii  1581 
scripsit  et  Romam  ad  praepositum  generalem  misit  (v.  supra  p.  523 — 536), 
aliquam  saltem  eius  mentionem  fecisset.  Aliter  *Codex  ..L  193"  biblio- 
thecae  reipublicae  friburgensis,  qui  anno  1584  incohatus  esse  videtur 
et  sic  inscriptus  est:  „Congregatio  Mariana  Friburgensis.  Bona  opera 
1584 — 1633."  Ibi  affirmatur,  anno  1580  Kalendis  Novembribus  sive 
die  Omnibus  Sanctis  sacro  congregationem  ..B.  Mariae  V.  Annuntiatae" 
Friburgi  institutam  esse  (f.  lb).  Similiter  Franciscus  Castellus  eiusdem 
congregationis  praefectus  nomine  totius  congregationis  Friburgo  Kalendis 
Maiis  1593  congregationi  dilinganae*  scripsit:  „Exordiar  a  principio 
huius  sodalitatis  D.  Matris  quod  anno  MDLXXX  die  onmibus  coelitibus 
sacro  a  Reuerendo  P.  Petro  Canisio  datum  fuit"  (ex  apographo  eiusdem 
fere  temporis,  quod  est  Friburgi  in  bibliotheca  reipublicae,  Cod.  „Congr. 
Mar.  Bona  Opp.  Epistolae",  f.  non  sign.).  Fatendum  quidem  est,  duas 
has  relationes  (quarum  posterior  fortasse  ex  priore  derivata  est)  in 
anno  assignando  lapsas  esse;  difficilius  autem  creditu  est,  eas  in  die 
quoque  errasse2;   nain  eiusmodi  dies   facile  memoria    retineri  possunt. 

1  liiinlioniiiis  a.  1579  i't  L580  Friburgi  aUquamdiu  moratus  est;  fortasse  iam 
tunc  congregationis  marianae  institutum,  cuius  utilitatem  alibi  cognoverat,  Fribur- 
gensibus  commendavit,  certe  post  discessum  sodalibus  friburgensibus  ad  indulgentias 
a  summo  pontifice  impetrandas  adiutor  fuit;  v.  supra  p.  L03     L04. 

2  Lapsus  est  similiter  Thomas  H&debrand  S.  .1..  cum  in  „Sodali  Mariano  lYi- 
burgensi",  Friburgi  Helvetiorum  a.  1 7T>7  edito,  ex  „Annalibusu  sodalitatis  Annuntia- 
timiis  B.  Mariae  X.  affirmavit,  sodalitatem  ;i  Canisio  ECalendis  Novembribus  1580  in- 
stitutam  esse  (p.  45).  Manis  etiam  a  veritate  alienum  est,  quod  in  „Note  sur  la 
premidre  institution  dcs  (.'on^irgation.s  ilc  la  tres-sainte  Vierge  ei  la  pari  qu'y  a 
prise  le  B.  Canisius"  apud  Alet  330  •">•">!  qui  haec  „par  le  R.  P.  Helffer  jesuite  fri- 
bourgeois"  secum  communicata  esse  scribii  <lo  hoc  congregationum  marianarum  in- 
stituto  affirmatur:  Canisium  esse  primnm  eius  auctorem;  congregationem  huiusmodi 
ab  i|>so  Coloniae  a.  L545  incohatam,  deinde  in  Italia  Messanae  a.  L548  constitutam 
esse;  in  Germania  congregationes  iam  ante  mortem  S.  Ignatii  multis  locis  fioruisse. 
Similia    dicuntur   a    Raemy  de    Bertigny    L78     1 T * •    qui    ei    ijisr   scribit,   se   haec  I 


8.  Septembris  ei    1.  Novembris  L581.  543 

Existimo  igitur,  hanc  congregationem  Kalendis  Novembribus  a.  L581 
institutam  esse. 

In  Codice  „L.  L93",  quem  supra  dixi,  hoc  quoque  narratur:  ..  1'iinms 
omnium  hanc  Sodalitatem  rexit  I*.  Robertus  [Ardrenus]  .  .  .  Communi 
suffragio  Pancratius  Pittung  in  Praefectum  esi  electus  .  .  .  Assistentes 
delegeruni  ex  toto  numero  Nicolaiim  Meyerum  el  Carolum  a  Diesbach" 
(f.  2").  Pancratius  Pittung  sive  Pythou  ille  ipse  adulescens  litterarum 
studiosus  erat,  qui  m.  Decembri  lf>xo  Canisium  Friburgum  advectum 
latina  oratione  salutaverai  (v.  Can.  VII  sr>i>).  Nicolaus  Meycr  unus 
ex  quattuor  primis  Sociorum  friburgensium  discipulis  fuit  el  postea 
archigrammateus  („Ratschrybertf)  factus  est  (Cod.  ..Syllabus  Discipu- 
Lorum"  gymnasii  friburg.  f.  11'.  Friburgi  in  bibliotheca  cantonali). 
Carolum  quoque  a  Diesbach  iuvenem  Litterarum  studiosum  fuisse,  et 
Canisium,  si  non  ante,  certe  m.  Septembri  1581  eius  curam  aliquam 
grssisse  ostensum  est  supra  p.  45.  Societatis  quidem  scholae  tunc 
nondum  erant  apertae ;  sed  Friburgi  iam  exstabat  schola  latina  eaque 
..trivialis"  [Fontaine  L4— 15  30  40:  Berthier,  Bonh.  xl— xli).  Nicolaus 
Meyer  perinde  ac  Carolus  a  Diesbach  ex  prima  reipublicae  nobilitate 
erat  (Agricola  I  Dec.  5  n.  7).  In  processu  beatiticationis  Canisii  Fri- 
burgi  a.  1(527  instituto  Antonius  <t  Montenach,  qui  tunc  reipublicae 
archigrammateus  sive  cancellarius  erat  et  antea  tribunus  plebis  et 
praefectus  griieriensis  (Gruyeres)  fuerat,  dixit,  se  ex  primis,  quos  Cani- 
sius  in  sodalitatem  recepisset ,  fuisse  (ex  actorum  processus  apo- 
grapho:  Cod.  ..Prot.  Ap.  F  f.  ()84\  Etiam  in  ..Positione"  a.  1734,  Summ. 
p.  35).  Mirari  sane  nemo  potest,  Canisium,  quam  primum  tieri  poterat, 
iuventutem  illam  litterarum  studiosam,  quae  propter  protestantium 
viciniam  summis  periculis  exposita  erat,  in  sodalitatem  marianam 
congregasse. 

Et  civium,  et  studiosorum  congregatio,  ut  ex  testimoniis  allatis 
intellegitur,  Canisium  auctorem  patremque  iam  inde  ab  initio  professa 
est ;  quem  sodales  postea  quoque  tum  vivum  tum  mortuum  multis  filialis 
gratitudinis  et  amoris  testificationibus  prosecuti  sunt;  de  qua  re  infra 
plura  dicentur. 

Quas  leges  Canisius  ipsis  his  initiis  sodalibus  friburgensibus  dederit, 
non  constat.  Verisimile  tamen  est,  eum,  quantum  fieri  poterat,  ea  fere 
praecepta  iis  dedisse,  quibus  congregatio  coloniensis  a  P.  Francisco 
Costero  instituta  regebatur;  hanc  enim  congregationem  Canisius.  ubi 
primum  cognovit,  magnis  laudibus  extulit  (Can.  VII  422).  Colonienses 
autem  sodales,  Beatissimam  Virginem  eo  consilio  colcntcs  atque  imi- 
tantes,  ut  et  se  ipsi  sanctos  redderent,  et  aliorum  salutem  et  in  pietate 
progressum  curarent,  saepe  peccata  confitebantur  sacramque  eucharistiam 
sumebant,    frequentes  conventus  eosque  statis  diebus  habebant,    opera 

P.  Helffer  accepisse)  et  in  .Amuilcs  du  ti.  P.  Canisius"  I.  Fribourg  Suisse  L899,  25. 
Lectu  vero  valde  digna  sunt,  quae  de  congregatione  friburgensi  srripsit  _F.  D." 
<F.  Ducrest)  ibidem   IX   20   137  173. 


544  Mon.  1303.    8.  Septembris  1581. 

paenitentiae  faciebant,  haereticis  ad  fidem,  peccatoribus  ad  meliorem 
frugem  reducendis  operaiu  navabant,  pauperes  infirmosque  iuvabant 
(Duhr,  Jes.  I  357 — 3l>2:  Wilh.  Kratz  S.  J.,  Aus  alten  Tagen,  Imisbruck- 
Wien-Mtinchen  [1917]  192  195—196  203—204).  Plura  de  sodalium 
friburgensium  pietate  infra  dicentur.  Yide  etiam  Genoud  121 — 125. 

Anno  1881  in  Congregationis  B.  Mariae  V.  ranmmtiataetf  sive  ab  Angelo  salu- 
tatae,  ante  300  annos  a  Canisio  conditae,  memoriam  pulcher  cusus  est  nummus  aeneus; 
in  ima  eius  parte  Annuntiatio  Vlrginis,   in  altera  Canisii  facies  cernuntur, 

1303.        8.  Septembris  1581. 

Canisius  Friburgi  Helvetiorum  congregationem  marianam  mulierum  incohat. 

Friburgi  Helvetiorum  apud  congregationem  marianam  mulierum 
exstat  Codex  membraneus  in  4",  qui  sic  inscribitur:  „Marie  Frucht- 
garten  zu  Wolfarth  irer  Bruderschafft.  Fiir  ein  gottselige  Christliche 
gemein  der  Wijbern  zu  Frijburg".  Conferenti  mihi  hunc  codicem  cum 
Sebastiani  Verronii  ..Itinerario"  germanico,  quod  supra  p.  15  dixi,  et 
cum  eiusdem  autographis  germanicis,  quae  Friburgi  in  bibliotheca  Patrum 
Minorum  Conventualium  asservantur,  persuasum  est,  eum  fere  integrum 
scriptum  esse  manu  praeclari  illius  viri  Canisio  amieissimi,  qui  a.  158Q 
ad  1590  parochus  urbis  friburgenis,  deinde  praepositus  capituli  S.  Nico^ 
lai,  administrator  et  vicarius  generalis  episcopatus  lausannensis  fuit 
(f  1614),  In  huius  igitur  codicis  praefatione  (p.  2 — 3)  Verronius  de 
friburgensi  congregatione  ab  Assumptione  B.  Mariae  Virginis  deno- 
minata  haec  scribit:  „Ob  glychwol  aber  dise  andechtige  Bruderschafft 
angehends  allein  fiir  die  Manspersonen  angesehen.  vnd  die  Frauwen 
nitt  allenthalben  darzu  gelassen  worden,  So  sind  doch  in  diser  loblichen 
Statt  zu  solchem  fiirderlichen  der  seligkeitt  mittel.  aucli  die  Wybs- 
personen  angenommen  worden,  diewyl  neben  andern  ursachen,  der 
Grottgeliebte  Altvatter,  Doctor  Petrus  Canisius  es  von  anfang  also  an- 
gesehen,  sich  auch  die  wyber  mit  grosser  geneigter  andacht  darzu 
begeben,  vnd  die  Congregation,  eben  wie  sy  im  1581.  Jar  von  Mans- 
vnd  Wybspersonen  alhie  angehebt,  also  im  1583.  Jar,  von  Bapstlicher 
Heiligkeitt  Gregorio  demXHI.  des  namens,  auff  anhalten  der  Ehrwirdigeii 
Societet,  mitt  ablass  ist  begabt  vnd  bestattiget  worden." 

Apud  eandem  congregationem  iniilioiuiii  exstat  Codex  chartaceus 
in  2",  in  quem  omnium  mulierum  virginumque,  quae  ab  anno  1581  ad 
L690  in  eam  receptae  sunt,  nomina  sunt  relata.  Quae  nomina  etsi 
neque  anno  L581  neque  proximis  annis  scribi  coepta  sunt,  dicendum 
i.iniri)  est,  codicem  ante  a.  161.3  ac  fortasse  iam  saeculo  XVI.  incohatum 
esse.  \\\  eo  haec  leguntur  (f.  I1'):  „Verzeichnuss  Der  andechtigen 
Frauwen.  vnnd  Jungfrauwen,  die  zu  der  seeKgen  BruderschafPi  vnd 
Congregatioi]  V^nser  Lieben  Frauwen  der  vberhochgebenedeitten  Jung- 
frauwen  Mariae  Elimmelfardt,  sind  angenommen  worden.  I  m  L581. 
Ialir  •  Frauw  Margaretha  Odet,  genandt  Fuijo,  Erste  Prafectin,  Herrn 
Doctor    Peter  Quehtzis   der   Statl    Fryburg   Medicus   vnd   dess   Kalhs. 


Moii.  1304.    L580     1597.  545 

eheliche  Hussfrauw.       Volgi  <lii'  ordenliche  vflnn ung  der  Bchwestern 

vnder  Jren  -  Erstlich  Fl.  Maria  FrUijo  genandi  Gottrouw  Perisslfi 
Bourgeij.   Vergabei  der  Bruderschafffc  300  libras,   dass  isi  ein  Hauss, 

welclies  vinl»  die  Sunnna  verkaufft  worden.  Jnj  L582,  Jahr.  Erste 
Prafectin  Frauw  margreth  Odet  ftinffJahr  Lang,  von  dem  Gtattseeligeo 
D.  Patre  Petro  Canisio  Societatis  JESV  Theologo  gsetzt.  Frauwe 
Ambrosia  Haberkorn  H.  Ludwigen  Bassets  bij  sijnem  leben  venner  der 
Statt  Fryburg  Ehegemaher  etc.  Anno  L582  sodales  receptae  suni  16. 
Haec  ostendunt,  pias  illas  mulieres,  sj  forte  8.  Septembris  L581,  quo 
sodalitas  B.  Mariae  in  caelum  assumptae  inchoata  est  (v.  supra  p.  542), 
euni  viris  in  unum  eundemque  coetum  admissae  sunt  (id  quod  equidein 
admittere  vix  possum),  certe  paullo  post  ab  iis  separatas,  Canisio  auctore 
suain  propriam  congregationem  constituisse.  De  qua  cf.  Genoud  1 14 
ad  118:   Buhr,  Jes.  I  480— 481 ;  Kratz  180—189. 

In  processu  beatificationis  Canisii  Friburgi  a.  1627  instituto  Mi- 
ehael  Faber  civis  friburgensis,  61  annos  natus,  qui  eum  Friburgi  ab 
anno  1580  ad  1597  noverat,  testatus  est,  Canisium  ..Congregationes 
uirorum  ac  mulierum  instituisse".  In  eodem  processu  prolatum  est 
testimonium  Jacobi  Stutz,  viri  ex  senatu  maiore  reipublicae:  qui  a.  L581 
Canisii  famulum  egerat  et  testimonium  dixit  de  „institutione  duplicis 
Congregationis  uirorum  et  mulierum,  quas  ipse  [Canisiusj  instituit  ac 
gubernauit"  l  (ex  testimoniorum  apographis  a  P.  Petro  Hugone  scriptis. 
Can.  (53  f.  130"  130aa).  Eadem  testimonia  typis  exscripta  sunt  in 
Positione  a.  1734.  Summ.  p.  17.  18.  Ex  eadem  Positione  cognoscitur, 
idem  in  eodem  processu  testatos  esse  Antonium  a  Montenacb  archi- 
grammateum  friburgensem  (de  quo  supra  p.  543),  Simonem  Gurnel  ex 
maiore  senatu  reipublicae  friburgensis,  qui  Canisium  ab  a.  1580 — 1597 
noverat .  Pancratium  Geruer  senatorem  friburgensem ,  qui  eum  ab 
a.  1589 — 159»)  noverat  (Summ.  p.   14  25  35). 

1304.        1589-1597. 

Adtdescmtes,  qui  Canisio  sacrificanti  ministravenmt.    AUare  eius. 

Pancratium  Python  (de  quo  v.  supra  p.  543)  Canisio  „primum  a  Sacris  mini- 
strum"  fuisse  narratur  in  veteri  *  Historia  collegii  friburgensis  Cod.  frib.  „Hist.  coll. 
Fiil>."  p.  194.  In  processu  beatificationis  Canisii  Friburgi  a.  1&21  instituto  prolatum 
est  testimonium  lacdbi  Stutz,  viri  de  senatu  maiore  reipublicae.  qui  affirmaverat.  se 
Canisii  „Sacrificio  saepissime  ministrauisse".  In  eodem  processu  nobilis  vir  Pancratius 
Geruer  senator  friburgensis  testatus  est:  Patri  Canisio  „aliquoties  magno  cum  meo 
solatio  ad  altare  ministraui.  gauisus  nimirum.  datam  milii  occasionem,  quod  hoc 
facere  potuerim"  ex  testimoniorum  apographis  sub  medium  saec.  XVII.  sriptis.  Cau.  li.'! 
f.  130a  132b;  etiam  in  .Positione"  a.  1734,  Summ.  p.  14  17.  P.  Petro  autem 
Hugoni  S.  .1.  sul)  medium  saeculum  XVII.  Simon  Petrus  Meyer  senator  friburgensis 
narravit.  patrem  suum.  cum  adulesccns  esset,  Canisio  saciiim  facienti  saepe  niini- 
strasse    ex  Hugonis  relationc  autographa.  Can.  63  I'.  L38a).    Videtur  is-fuisse  Nicolaus 


1  S.  Tgnatius  iam  a.  1546  Sociis  aliquibus  hispanis  mandaverat,    ut  pias  mulie- 

rum    sodalitates    instituerent  :    .Monumenta     liiiiatiana.    Ser.  I,    Tom.    1.    Matriti    1903, 
419  421     4-22. 

Braunsberger,  Canisii  Bpistulae  >t  Acta.    VIII.  .'!.) 


546  Mon.  1305-    1306.    L582. 

ille  Meyer,  qui  ex  primis  Sociorum  friburgensium  discipulis  (v.  supra  p.  543)  et 
ex  primis  praefectis  sodalitatis  miuoris  mariauae  fuit  Cod.  friburg.  „Congr.  Bona 
Opp."  [v.  supra  p.  542]  f.  2«  3a  . 

H.  Raemy  de  Bertigny  a.  1852  affirmavit,  in  parochialis  ecclesiae  gruerianae 
Gruyeres,  pagus  cantonis  friburgensis  sacello  S.  Michaelis  asservari  primum  altare, 
(liio  Societatis  sacerdotes  Friburgi  usi  essent.  „On  pretend  que  le  venerabh  P.  Canisius 
y  a  souvent  celeTjre"  la  sainte  messe" :  Friburgum  Helvetiorum  Nuythoniae  •  Cluonique 
Fribourgeoise  du  dix-septieme  siecle,  Fribourg  en  Suisse  1852,  491.  Altare  hoc, 
S.  Michaeli  sacrum.  senatus  friburgensis  Sociis  commodaverat :  qui  illud  a.  1618, 
ut  ex  R.  P.  Apoll.  Dellion  0.  Cap.  accepi,  senatui  restituerunt.  Anno  1856  maior 
pars  ecclesiae  gruerianae  et  cum  ea  altare  S.  Michaelis  incendio  periit. 

1305.  15S2. 

Canisii  Catechismus  minor  editur  Antverpiae,  Dilingae,  l>im<i,  Friburgi,  in 
Polonia. 

1.  Augustinus  de  Bacher,  Societatis  bibliographus,  haec  habet:  .Petit  Cate- 
chisme  des  Catholiques  fait  premierement  en  Latin,  par  M.  Pierre  de  Canis,  Docteur 
en  la  S.  Theologie  de  la  Compagnie  de  Jesus.  Traduict  en  francois  pour  le  prouffit 
et  utilite;  de  la  jeunesse.  Reveu  maintenant  et  corrige  sur  la  derniere  edition  latine 
de  l'  Autheur.  En  Anvers,  chez  Daniel  Vervliet,  1582,  8".  pp.  32,  car.  imitant  1' ecri- 
ture"  :  Bibliotheque  I2  1061.  Eadem  (ex  De  Backer,  ut  videturi  ponit  Sommer- 
vogel  II  650:  nisi  quod  verba  „caractere  imitant  1'ecriture"  =  tvpi  italici  sive  cur- 
sivi '?)  omittit. 

2.  ./.  B.  Retser  ponit :  [Petri  Canisii]  „Institutiones  Christianae  pietatis.  Dilingae 
1582":  B.  Petrus  Canisius  als  Katechet,  Mainz  1882,  66.  Et  Sommervogel:  .Iusti- 
tutiones  .  .  .,  Dilingae,  1582,  16°"     II  (YM  .     De  Backer  haec  non  habet. 

3.  Petri  Canisii  Catechismum  germanicum.  a.  1582  Dilingae  typis  exscriptum, 
commemorat  Elias  Hasenmittler,  Jesuiticum  Jejunium,  Francofurti  ad  Moen.  15(,I5.  83. 
Sommervogel  habet:  ^Deutscher  Katechismus.  Dilingen  1582":  Bibl.  II  628.  De 
Backer  haec  non  habet. 

4.  „,Le  petit  catechisme  des  catholiques.  A  Douay,  de  1' imprimerie  de  Jean 
Bogard,  libraire  jure.  a  la  bible  d'  or,  1'  an.  1582'  avec  une  epitre  ,aux  formateurs  de 
la  jeunesse  de  Douay,  Valencbieuues  et  Tournay'"  :  lta  „Analectes  pour  servir  a 
1' Histoire  eccldsiastique  de  la  Belgique",  XVII  3191. 

5.  De  Catechismo  minore  Canisii  a.  1582  Friburgi  Helvetiornm  germanice  atque, 
ut  videtur,  etiam  gallice  edito  v.  supra  p.  4!)4     t96. 

6.  Alliiinat  P.  Stanislaus  Zaienski  S.  .1.,  a.  1582  a  1'.  Basilio  Zamaski  editum 
esse  polonice  „Katechizm  Kanizyusza" :  Jezuici  w  Polsce  Tom.  I   2),  Lw6"w  1900,  552. 

In  Anglia  apud  catholicam  quandam  familiam  exstat  exemplum  catechismi 
canisiani,  in  cuius  folio  titnlari  haec  scripta  sunt  manu  Thomae  Tresham,  viri  nobilia 
catholicique,  qui  pater  erat  Francisci  illius  Tresham,  i|iii  famosa  illa  coniuratione 
„Gunpowder  Plot"  nuucupata  implicatus  erat :  ..Tesus,  .Tesus,  esto  niilii  Jesus!  Tho. 
Tresame:  Prisoner!  L582  <lc<r  9th  Nulla  infelicitas  frangil  quem  felicitas  nulla  cor- 
ripit".     Ita   „The  Tablet",  October  29,   1898,  p.  704. 

1306.  1582. 

Canisii  institutio  ad  confessionem  et  communionem  Dilingae  ediiur. 

Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  reipublicae  «lim  exstant  Catalogi  manu 
scii|iti  in  2°  bibliothecae  collegii  Societatis  tesn  friburgensis,  sub  a.  177.".  suppressi. 
Qnus  membrana,  alter  corio  fusco  vestitus  est.  tlle  in  dorso  inscriptus  est  .('\'l'\- 
LOGVS  Bibliothecae  vetus"  atque  ante  exitum  saeculi  X\'l.  incohatus  et  Fere  ad 
,i.  1626  perductus  <'ss<>  videtur.  Hle  in  initio  bunc  habet  titulum:  BCatalogvs  Biblio- 
thecae  Collegii  Soc.  Eesv  Fribvrgi  Eelvetiorvm.  Renouatus  Anno  Domini  \l  l>('\\  \  1 1" 
et   ii.i.  ui   videtur,  compositus  est,   ut  ex  priore  illo  catalogo  non  pendeat.     Qui  duo 


M.m.  L307     1308.     1582.  547 

catalogi  propterea  pretiosi  sunt,  quod  multi  ex  libris  in  eisdem  recensitis  Friburgi 
iam  non  reperiuntur.  Uterque  Catalogus  in  Canisii  operibus  hoc  habet:  „Beicht- 
ond  Communionbuchlein.  [tem  Betrachtungen  durch  die  ganze  Wbche.  Dilineen  L582. 
12"".  De  prima  huius  opusculi  editione  vide  Can.  VI  680.  Sommervogd  editionem 
anni   L582  breviter  commemoravii   IX   L980. 

1307.  1582. 

.1).     HIERONYMJ    STRIDONIENSIS    EPISTOLAE  SELECTAE,    &Mn  libros 
tres  distributee     opera    D.   Petri  Cani- 1  sij    Theologi:  {  Nunc  primiim   ad   exemplar 
Mariani     Victorij  Reatini,  Episcopi  Ame-\rini,  emendatce,  argwmen-    tisque  fflustrata?, 
Cuni   rerum  S-*   verborum    Lndice      locupletissimo.  |  PARISIIS,  |  Apud    Sebastianum 
Niuellium,    sub  Ciconiis,  via  lacobsea,     M.  D.  LXXXII.  ,  CVM  PRIVILEGIO  REGIS." 

1<>";  tf.  sign.  117:  praeterea  ff.  oon  sign.  in  initio  L6  addito  fcitulari)  ei  in  fine  15. 
F.  a  II'1  [a  VIIIa]  Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  universitatem  dilinganam  Augusta 
Vindelicorum  a.  1565  datae;  I'.  [a  VIII1, ]  „Summa  privilegii",  Sebastiano  Nivellio 
typographo  ad  .">  annos  dati,  Parisiis  2-1.  Martii  lfiTs  ab  Henrico  III.  Galliamm  et 
Poloniae  rege  „subsignatiB  et  17.  Iunii  lf)7s  .senatus  consulto  Parisiensi  comprobati". 
Cui  summae  addita  suni  verba  .Impressum  est  autem  hoc  opus  27.  Febr.  anni  L582". 
In  tine  libri  index  rerum  alphabeticus  isque  copiosissimus.  Vidi  huius  operis  exemplum, 
quod  est  Monacbii  in  bibliotbeca  nationali  (P.  lat.  7841.  Liber  exstat  etiam  Mediolani 
in  bibliotbeca  ambrosiana.     Sommervogel  hanc  editionem  non  posuit. 

1308.  1582. 

Sacrae  orationes  <i  Canisio  Friburgi  habitae.  J>c  Pseudoprophetis,  stipis  largi- 
tioiw,  /!.  Maria  Virgine  et  ceteris  Sanctis  recte  colendis,  iuventute  probe  instituenda 
rf  coUegii  friburgensis  sdiolis  aperiendis,  superstitione  vitanda,  virginitatis  praestantia, 
catechismo  discendo,  imperiis  dvUibus  procerum  ecclesiasticorum. 

In  Codice  contionum  a  Canisio  a  Kalenclis  Maiis  a.  1581  ad  d. 
29.  Septembris  1582  habitarum  (Can.  39)  commentarium  contionis 
28.  Decembris  1581  habitae  proxime  sequitur  commentarium  orationis 
10.  Augusti  1582  habitae  (f.  155b).  Nec  tamen  inde  sequitur,  eum  tem- 
pore  his  duabus  contionibus  interiecto  contionatum  non  esse.  Nam  in 
ipsa  contione  diei  10.  Augusti  orationis  „proxima  Dominica"  sive 
5.  Augusti  a  se  habitae  mentionem  fecit;  et  Bonhomius  nuntius  apo- 
stolicus  Vindobona  13.  Martii  1582  P.  Roberto  Ardreno,  uni  ex  Canisii 
sociis  friburgensibus,  qui  eum  de  collegii  illius  prosperis  initiis  certiorem 
fecerat,  respondit:  „Magnam  ex  eo  consolationem  coepi,  quod  et  Pater 
Canisius  solitas  conciones,  et  P.  Antonius  lectiones  prosequuntur,  tanto 
cum  spiritali  fructu,  et  Friburgensium  applausu  et  frequentia"  (v.  supra 
p.  7(5).  Quare  eum,  sicut  anno  superiore  eo  tempore  contiones  fere 
45  habuit,  ita  eodem  tempore  anni  1582  fere  40  orationes  sacras  habuisse 
conicio,  quarum  partem  maiorem  habuerit  in  templo  S.  Nicolai,  reliquam 
fere  in  aede  B.  Mariae  V. ;  sive  orationum  illarum  commentaria  in 
aliquo  codice,  qui  iam  non  praesto  est,  scripsit,  sive  usus  est  uno  <x 
codicibus  contionum  antea  in  Grermania  habitarum;  hos  enim  secum 
Friburgum  portavit. 

..In  ferijs  S.  Laurentij  Mart."  sive  10.  Augusti  L582  qui  eo  anno  erai  dies 
Veneris .  „Tria  nobis  hodie  peragenda.  1  processio  hebdomadaria  instituenda  ad 
S.  Crucem.  2  Festum  S.  Laurentij  celebrandum  '■>  Euangelium  in  corde  inscribendum11... 
„Euangelium   proximae  Dominicae  [Mt  7,   15     21]  tribuii   oobis  occasionemjractandi 

35 


548  Mo"-  1308- 

de  pseudoprophetis  et  prauis  eorum  fructibus.  .  .  .  Quia  uero  Christus  serio  praecepit, 
ab  huiusmodi  pseudoprophetis  cauere,  monstrauimus  quinam  contra  hoc  praeceptum 
hodie  peccent.  2  quoniam  multi  pseudoprophetae  hodie  surrexerunt  et 
multos  seducunt  [Mt  24,  11  ;  Mc  13.  22],  etiam  assignauimus  quomodo  Christianus 
probus  se  gerere  debeat  tempore  tam  periculoso.  ut  suam  fidem  illaesam  seruet  ab 
errore  et  deceptione  Pseudopropbetarum,  qui  hodie  tot  sectas  instituunt  et  defendunt, 
quique  communem  turbam  in  religione  tam  dubiam  reddunt,  vt  multi  nesciant  quid 
credere  debeant,  utque  non  solum  oppida,  sed  et  prouintiae  et  regna  omnino  ab  una, 
uera,  et  veteri  et  Catholica  fide  magis  ac  magis  deficiant,  et  pauci  uere  Catholici 
maneant.  Vbi  puto  bonum  et  utile  fore  hanc  quaestionem  proponere  et  declarare. 
Quare  permittat  Deus  tantam  potestatem  pseudoprophetis  ...  2°  quomodo  quilibet 
debeat  notare  tria  in  hoc  festo  nempe  fidem  suam,  2  conuersationem  suam.  3  exitum 
uitae  suae.  et  in  illis  exemplo  S.  Laurentij  se  conformare,  vt  sit  nobile  et  fructuosum 
granum  frumenti,  de  quo  Christus  loquitur  in  Euangelio  [diei :  lo  12.  24.  26] 
comm.  autogr. ;  Can.  39  f.  156b — 1571' . 

„Dominica  nona"  post  Dominicam  Trinitatis  sive  12.  Augusti  1581  „de  iniquo 
dispensatore-1  [Lc  16,  1 — 9].  „Quomodo  dictum  Cbristi.  facite  uobis  amicos 
[de  mammona  iniquitatis,  Lc  16,  9J  ad  uerae  fidei  confirmationem  nobis  . 
seruire  queat."  „Qui  praecepto  Christi  contraueniant  et  pauperes  non  amicos,  sed 
hostes  sibi  faciunt."  „Warumb  das  ein  Christglaubiger  sein  Almufsen  dem  armen 
gern  miltiglich  vnd  reichlich  mittheilen  soll."  „Was  vns  abbalt  vnd  verhindert, 
das  wir  vnsere  Christlichen  almufsen  den  lieben  armen  nit  mithailen".  Extremo 
commentario  Canisius  haec  ascripsit:  „Nota  dictum,  Facite  uobis  amicos,  quot 
modis  et  quibus  applicari  hodie  possit,  et  maxime  magistratibus  negligentibus  curam 
et  opem  pauperum  hoc  tempore  quia  non  seruare  iubent  bonam  politiam"  comm. 
autogr.  :  1.  c.  f.  158-   -162b). 

„Jn  festo  Assumptionis  Virginis"  sive  15.  Augusti  L582.  „Credo  millum  mihi 
uitio  uersurum,  si  faciam  more  boni  et  prouidi  hortulani,  qui  primum  extirpat  zi/.ania 
et  deinde  bonum  semen  inserit.  Noui  hortulani  paucis  abhinc  annis  multas  malas 
et  venenosas  herbas  plantarunt  in  nouis  hortis,  ex  quibus  hoc  malum  semen  creuit 
quod  festum  hodiernum  et  eius  institutionem  ferre  non  possunt,  sed  passim  illud 
abrogant,  quia  non  sit  satis  probatum  et  fundatum  1  quia  nil  de  illo  legitur  in  nouo 
test.  scriptum  2  Euang.  festi  non  congruat  festo.  3  uos  Catbolici  non  seruamus 
modum  in  laudanda  et  honoranda  Virgine.  Hiuc  putant  se  satis  excusari  quod  pri- 
uant  Virginem  ueteri  cultu,  2  Deum  ipsum.  3  fideles  fructu  ipso  festi  et  honore 
usitato  Virginis.  Ad  haec  primum  breuiter  respondebimus.  2  de  usu  ei  fructu  festi 
celebrandj  3  quomodo  status  omnes  Ln  hodierno  Euang.  bonam  ei  vtilem  habeani  ad- 
monitionem"    comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  I62b — 167*). 

„De  S.  Bartholomeo "  apostolo;  cuius  dies  festus  24.  Augusti  1582  agebatur. 
„Hodiernam  concionem  aliter  ordiri  nescio,  quam  sicut  ante  annum  hoc  ipso  loco 
exorsus  sum,  nempe  cum  breui  gratiarum  actione  .  .  .  Ei  certe  dignum  ei  iustum 
esset,  .  .  .  [Deo]  gratias  agere,  quod  oobis  hunc  annum  ex  mera  gratia  ita  benedixit, 
nostras  fruges  ei  vinum  vor  regen,  windt.  donner  vnd  hagel,  durre  vnd  hitze  con- 
seruavit,  tam  frugiferum  autumnum  concessit.  .  .  .  Ecce  cum  tali  gratitudine  hodierna 
processio  essei  instituenda".  Deinde  es  evangelio  diei  dicii  „de  ambitione".  Qbi 
hoc,  praeter  alia,  quaerit:  ...\n  Christus  in  hoc  Euang.  secularem  aui  spiritualem 
primatum  prohibuerit  sicui  quidam  nunc  sentiunf  comm.  autogr. ;  l.  c.  f .  167"  172-1. 
Plura  vidc  iulVa.  monum.  1312. 

„.ln  festo  natiuitatis  I'..  Virginis"  sive  s.  Semptembris  1582.  BDe  retinendo 
festo  contra  aduersarios".  „Dicam  1"  cur  bpnum  sil  scire  ei  considerare  7  uerba 
Virginis  in  Euang.  scripta,  2  quomodo  septem  illa  uerba  Virginis  utilitatem  oobis 
adferanf    comm.  autogr. ;  l.  c.  f.  L72b     174'  . 

..Iii  festo  s.  Matthaei"  sive  21.  Septembris  L582.  Ex  evangeiio  diei  Canisius 
ostendit,  „quomodo  probus  Christianus  gaudere  ei  tristari  possit" ;  deinde  de  ieiunio 
quati ■  t<'iii|i(priiui  dicit    comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  L75"     L78»;   L88b     L89b). 


1582.  549 

_.ln  festo  S.  Micliaclis"  sivc  29.  Septembris  1582.  K\  evangelio  dicii  de  angelis, 
ilc  puerorum  iustitutione,  de  .scandalo".  Ac  de  pueris  haec,  praeter  alia,  monel : 
,Facile  consideranl  Bapientes,  principes  ei  tnagistratus  esse  Laudandos,  cum  bonas 
Faciunl  prouisiones  ct  ordinationes  de  scholis,  in  quibus  Christiana  iuuentus  in  Literis 
ct  moribus  instituitur.  Bonum  enim  homini  cum  portaueril  iugum  ab 
adolescentia  [Thr  3,  27].  Memento  creatoris  bui  in  diebus  iuuen 
tutis  Keclcs  12  | Kcclc  11'.  1 1.  Kt  Kph.  <>  dicitur  parentibus  Educate  filios  in 
disciplina  ei  correptione  Domini  [Eph  6,  -1|.  Quicumque  ad  talem  puerorum 
institutionem  suum  consilium  fauorem  et  opem  conferunt,  Christi  doctrinam  el 
exemplum  facto  confirmant,  2  officium  faciunt  Angelorum  pueros  custodientium, 
3  expectare  haheni  speciale  praemium  apud  Deum  4  Laudem  apud  ipsos  pueros  etiam 
grandaeuos  5  participes  faciunt  se  benefactorum  consequentium  in  omni  statu.  Hoc 
dixcrim  etiam  ob  nouam  scholam  cito  inchoandam  per  Dei  gratiam,  quando  Domini 
senatores  iudicarint  commodum  esse.  Et  peto  communes  preces  bonorum  ad  Deum 
faciendas  pro  felici  ingressn  ad  Laudem  Dei,  ad  profectum  oppidi,  ad  iuuentutis  uti- 
litatem"    comm.  autogr. ;  L.  c.  f.  I78b     184*). 

rDominica  20"  post  Dom.  Trinitatis  sive  28.  Octobris  1582  «Euang.  Matt.  22 
de  nuptijs  filij"  [Mt  22,  1 — 14].  rOmisso  Euangelio  de  festo  Apostolorum1'  Simonis  et 
[udae  (quod  festum  eodem  die  28.  Octobris  agebatur  .agemus  tantum  de  alio  Domini- 
cali,  et  circa  illud  tria  ordine  tractaturi  [sumus].  1  quomodo  simplex  habeat  breuiter  et 
utilitcr  in  hac  parabola  notare  multa  ct  magna  tidei  nostrae  mysteria.  2  quare 
Omnibus  aetatibus  uerificetur  ultima  sententia  Euangelij  Multi  sunt  uocati, 
p  a  u  c  i  ucro  clccti  [Mt  22.  14J.  3  Quomodo  sit  nobis  utendum  illa  sententia, 
quam  dixit  Patcrfamilias .  Amice  quomodo  huc  intrasti,  non  habens 
uestem  nup  tial  em?  [Mt  22.  12.]"  In  tine  contionis  Canisius  ostendit  „quomodo 
Euang.  seruiat.  ut  atl  futurum  mox  festum  [Omnium  Sanctorum]  se  quisque  prae- 
paret  ac  disponat"    comm.  autogr. :  Cod.  Can.  37  f.  1B— 6a  . 

_.ln  die  festo  Sanctorum",  sive  1.  NoArembris  1582,  „cui  quomodo  recte  con- 
uciiit  Euangelium"  diei.  „Quid  respondendum  communibus  argumentis  neoChristia- 
norum.  qui  Sanctos  honore  suo  libenter  spoliant,  et  nos  Catholicos  accusant,  quod 
Sanctos  hodie  et  toto  anno  nimium  colimus,  et  quasi  superstitiosi  simus  ac  idololatrae." 
,Cur  consultum  et  expediens  sit  Christianum  circa  Sanctos  et  eorum  cultum  saepe 
et  libenter  versari".  -Qui  hodie  potissimum  in  Sanctos  peccent."  In  „abusibus 
Catholicorum  circa  cultum  Sanctorum"  Canisius  hos,  praeter  alios,  ponit:  „Celebrant 
festa  Sanctorum,  sed  ut  daemones  magis  laetificent  quam  sanctos,  qui  non  possunt 
magis  contristari  quam  quod  Dei  praecepta  sic  turpiter  uiolantur  crapula,  ebrietate, 
leuitate,  tripudijs  et  nugis  et  inordinata  vita.  Multi  exercent  superstitiones  suas, 
deputantes  sibi  certos  Wetterheiligen  2  qui  prosint  ad  mactandum  boues  oder  schweinen 
oder  fleisch  zesalsen.  et  quando  den  Rossen  das  ader  lassen,  et  quod  herbae  ex- 
trahantur  in  certis  uigilijs.  Communis  abusus  est  currere  ad  sanctos  pro  corporalibus 
necessitatibus  nostris  et  hestiarum :  raro  aut  nunquam  eos  honoramus  pro  extirpatione 
uitiorum,  pro  emendatione  uitae,  pro  incremento  in  iustitia,  patientia.  deuotione, 
castitate"  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  6b — lla). 

„Alia  de  Sanctis  et  eorum  cultu  tractatio  infra  octauam  [Omnium  Sanctorum] 
et  primum  de  Regulo  Joan.  4a  ;  quod  evangelium  legebatur  Dom.  21  post  Trin.  sivc 
4.  Novembris  1582.  rDicam  primo  quomodo  Regulus  laudabiliter  se  gesserit,  et  nobis 
exeinplum  dederit  Christum  et  eius  doctrinam  recte  acceptand.j",  deinde,  ran  Cbristianus 
in  uita  et  morte  se  consolari  possit  super  aliorum  praesertim  Sanctorum  intercessionc" 
comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  II'1    -14b). 

_.ln  festn  S.  Catarinae"  virginis  et  martyiis  sive  25.  Novembris  1582.  -Quo- 
modo  Christianus  praesens  Euang.  sibi  utile  reddere  possit  et  quid  ex  eo  praecipue 
discere  debeat".  rQuid  de  uirginitate  credendum  et  tenendum."  -Quomodo  Euang. 
confirmat  nos  Catholicos  in  uera  et  ueteri  nostra  fide"   comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  15"     L8"  . 

rDominica  la  Aduentus"  sive  2.  Decemhris  1582  .apud  1).  Virginem".  -Bonum, 
laudabile,    imo    et  necessarium    est    omnibus  et  singulis  Christianis,    ut  ulji  possunt, 


550  Mon.  l309. 

audiant  et  discant  suum  Catechismum,  id  est  praecipuas  partes  Christianae  doctrinae. 
Sic  enim  possunt  et  debent  reddere  rationem,  cum  interrogantur  de  sua  fide,  de 
oratione,  de  praeceptis  decalogi,  de  7  sacramentis,  de  cauendis  peccatis,  de  bonis 
faciendis,  ut  iusti  et  salui  fiant.  .  .  .  Accidit  autem  ut  qui  hic  Catechismum  proponit* 
et  docet  impeditus  non  possit  officio  siu>  respondere,  sicut  solet,  et  ita  deheo  illius 
supplere  locum  hodie,  et  aliquid  dicere  pro  simplicibus  et  juniorihus.  Statui  ergo 
hac  hora  tractare  quod  omnes  merito  scire  deberent  de  A.duentu,  quem  hodie  in- 
choamus,  et  idcirco  dicimus,  Fst  dominica  1  Aduentus.  Dicam  ergo  primum  quid 
Aduentus  dicatur  et  sit.  2  quomodo  boni  debeant  illum  libenter  acceptare  et  cele- 
brare.  3  qui  aduentu  suo  abutantur,  et  in  illum  peccent"   comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  18'     20" . 

..Initiiiiii  concionis  feriae  4  post  Dominicara  .'5  Aduentus"  sive  diei  19.  De- 
cemhris  1582  quae  tunc  erat  feria  IV.  quatuor  temporum  :  .Fortasse  pius  aliquia 
mirabitur,  quomodo  et  quare  hoc  Euang.  auditum  [Lc  1.  26  38]  nunc  legatur  et 
cantetur.  .  .  .  Ad  hoc  primum  respondebo.  2"  dicam  sitne  verum  quod  obijciunt  nobis 
aduersarij  quod  peccemus  in  hoc  Euang.,  et  abutamur  Angelica  salutatione  .'!  quo>- 
modo  se  quisque  fcenere  debeat  in  vnd  bey  seiner  Fronfasten"  comm.  maximaro 
partem  manu  ignota  scriptum :  reliqua  Canisius  ipse  scripsit;  1.  c.  f.  20"-  23b).  Cani- 
sium  sacro  hoc  Adventus  tempore  non  solum  duas  orationes  hic  notatas,  sed 
etiam  plures  habuisse  verisimile  est  tum  ex  ipso  hoc  commentario.  tum  ex  contio- 
nibus  ab  eo  a.  158]    et    1583  habitis. 

„Jn  die  Christi  natalitio"  sive  "2r>.  Decembris  1582.  „Quomodo  Christus  paruulus 
in  hoc  festo  considerandus.  Quis  usus  et  fructus  huius  considerationis  de  paruulo? 
De  pastoribus"  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  24a— 27b). 

Boero  (Can.  384)  res  a.  1582  a  Canisio  gestas  narrans  haec.  praeter  aJia,  af- 
tirniat :  „Essendo  venuti  in  Friburgo  a  trattar  col  Consiglio  varii  Legati  delle  cittfl 
confederate,  vollero  farsi  ad  udire  le  prediche  del  Canisio,  stante  la  fama  che  da 
per  tutto  ne  correva,  come  di  uomo  ugualmente  dotto  e  santo;  e  ne  furono  si  presi, 
che  i  piu  di  essi,  abiurata  1' eresia,  si  riconciliarono  pubblicamente  con  la  Chiesa,  e  i 
loro  esempio  fu  seguito  da  altri  venti".  Ex  Boero  baec  transcripserunt  Garcia  312 
ad  313)  et  Daurignac  365  366  .  Fortasse  Boero  ea  hausit  ex  Litteris  annuis  collegii 
friburgensis,  sul>  exitum  a.  1582  datis.     Has  non  repperi. 

1309.        1.  lanuarii  15S2. 

Ex  litteris  archetypis,  Manarei  ipsius  mauu  subscriptis.  Germ.  141  f.  67*.  Cum 
ex  congregationis  generalis  quartae,  a.  1581  habitae,  decreto  a.  1582  ex  omnium  pn>- 
vinciarum  litteris  annuis  brevitatis  gratia  Romae  unum  volumen  confici  coeptum 
esset,  in  quo  res  a  tota  Societate  eo  anno  gestae  magno  delectu  oarrabantur  Sae- 
chinus,  Hist.  S.  .1.  V  '  1.  1.  n.  2  .  Toannes  Antonius  Valtrinus  S.  J.  has  Manarei  Litteraa 
iii  brevem  summam  multis  rebus  omissis  contractas  posuit  in  lihro  BAnnuae  Litterae 
Societatis  [esv  anni  MDLXXXP,  Romae  1583,  194, 

Canisius  Friburgum  advectus.  Tniuria  bemensis.  Atnici  et  inimici.  Contiones, 
catecheses,  confessiones,  sodalitates.     Timores  protestantium. 

P.  Oliverius  Manareus  S.  J.  in  litteris  annuis  provinciae  S.  J.  Ger- 
maniae  superioris  A.ugusta  Vindelicorum  Kalendis  [anuariis  a.  L582 
ad  Claudium  A.quavivam  praepositum  generalem  datis  de  „Mission€ 
Friburgensi",  cui  visitandae  ipse  a  d.  *2H.  Iunii  ad  20.  lulii  158]  operam 
(lcdfiMt,  liacc  narravit:  „Pontificis  Maximi  mandato 2,  annus  prope  cst. 
quod  duo  e  nostris3  in  hanc  missionem  sunl  profecti  ut  Collegio  futuro 
iuitiuni  aliquod  darent.     Nostri  patres   cum   Friburgum   cum  Reueren- 

1  ls  fuisse  videtur  P.  Antimius  Balduinus;  \.  supra  p.  7'.'. 

-  Gregorii  XIII.:  v.  Can.  VII  835     844. 

;  PP.  Petrus  Canisius  et   Robertus  Ardrenus. 


1.  [anuarii   1582.  ;,;,  j 

dissimo  Nuncio  A.postolico  '  proficiscerentur,  publice  a  Bernatibus  (ciuitas 
est  haeretica)  ludibrio  el  contumelijs  excepti  sunt8,  Friburgi  ueroa  Clero 
ei  uniuerso  senatu  humanissime  habiti,  atque  in  amplis  el  commodis 
aedibus  collocati.  Concionibus  habendis  ad  populum,  Christiana  doctrina 
docenda,  magnopere  omnium  sil>i  ciuium  animos  conciliarunt,  Confessi- 
onem  ei  Eucharistiam  iam  auide  frequentare  incipiunt.  Sodalitaa  B 
V.  Mariae  tnaior  el  minor  instituta3,  in  pagis  uicinis  contiones  saepe 
habitae4.  Eaeretici  uicini 5  magnopere  sibj  iam  fciment  propter  uostro- 
i  iim  aduentum,  et  de  ill<>  spiritu,  quem  sil>i  sumere  solent,  multum 
iam  remisisse  uidentur,  Catholici  uero  animos  sumunt.  Jn  hac  missione 
repugnantibus  multis  primarijs  Collegio  pro  sua  fundatione  Monasterij 
uicinj ";  bona  authoritate  Apostolica  assignata  et  unita  sunt,  ut  inde 
commode  se  nostri  alant.  Senatum  ipsi  fauentem  experiuntur  •  is  amplas 
Collegio  contulit  facultates7,  certos  Patronos  et  Procuratorem,  quibus 
in  rebus  necessarijs  utantur,  constituit8.  Patentur  iam  multi  nostrorum 
operam  ciuitati  adniodum  esse  fructuosam.  Deus  his  tam  foelicibus 
initijs  progressus  secundos  ei  salutares  largiatur. 

Unum  in  his  litteris  dicitur,  quod  alibi  narratum  non  invenio :  Soeios  friburgenses 
in  pagis  urlii  vicinis  saepe  contionatos  esse.  In  quorum  contionatorum  numero  Ca- 
nisium  quoque  fuisse  facile  credi  potest.  Quaerenti  autem  milii  illorum  pagorum 
nomina  ea  tantnm  occurrerunt,  quae  in  „*  Brevi  Narratione  Fundationis  Collegij 
Friburgensis"  saeculo  XVII  ex  primis  fontibus  hausta  referuntur  et  fortasse  aliqua 
ex  parte  etiam  ad  a.  1581  spectant:  .Tam  antequam  Socii  in  aedes  sibi  funditus  ex- 
structas  immigrare  possent.  „Societatis  .  .  .  odor  late  per  totam  Ditionem  sparsus 
effecit,  ut  nostrorum  operam  frequentissime  expeterent  missionibus  obeundis  plurium 
dierum  spatio,  Grueriae  '•'  videlicet,  Buli 10,  Stauiaci  n.  Rotundimonti 12  (sunt  oppida  Fri- 
burgensium)  et  in  aliis  Toparcbiis  Attalens  13,  Eschalens  u,  et  Castro  Sandionysiano  15 
agro  Hernensi  finitimis"    Cod.  frib.  ^Cod.  iur.  coll."  p.  752 — 753). 

P.  Petrus  Canisius  Bovet  franciscanus  Min.  Conv.)  friburgensis  a.  1865  scripsit : 
„On  montre  encore  a  Farvagny  une  maison,  oii,  suivant  la  tradition.  le  Bienheureux 
Canisius  aurait  porte  ses  consolations" :  Le  Bienheureux  Pere  Pierre  Canisius  et  le 
Canton  de  Fribourg.  Par  P.  P.  C.  C,  s.  1.  18(55,  110.  In  vico  Posat.  qui  ad  paro- 
chiam  Farvagny  pertinet.  monasterium  marsense  sacellum,  aedificia  alia,  agros  ha- 
bebat :  quae  a.  1581  cum  eodem  monasterio  in  Sociorum  frilturgensium  potestatem 
devenerunt;  in  vico  quoque  „Farvagny-le-Petif  ad  eandem  parochiam  pertinenti 
inonasterium  illud  eo  tempore  possessiones  habuisse  videtur16  {Dellion  V  239 — 263\ 

a)  Sic  iii  ctrchetypo  correctum  est  ex  uicina. 


1  loanne  Francisco  Bonhomio.  episcopo  vercellensi. 

-  Vide  Can.  VII  852-858. 

:;  Sodalitas  civium  (et  mulierum)  et  sodalitas  adulescentum  litteris  studentium; 
V.  supra  p.  541—545.  4  Vi<le,  qu&e  post  ipsas  has  litteras  dicentur. 

5  Bernates,  Valesiani.  Genevenses  etc. 

"  Marsens:  v.  Can.  VII  533  865—869.  7  Vide  supra  p.  530. 

N  Vide  supra  p.  526  ">•'>.">.         ''  Gruyeres    Gryers,  Greierz).         I0  Bulle    H<»1I  . 

11  I ii  republica  friburgensi  exstant  oppidum  „Estavayer-le-Lac"  Staffis  am  See) 
et  vicus  ^Estavayer-le-Gibloux".  1J  Romoni    Remund  . 

13  Vicus  reipublicae  friburgensis. 

14  Signiticari  videtur  pagus   Echarlens    Scharlingeu  .  15  Chatel-St.-Denis. 
"'   .Farvagn.v-le  (Jrand"   et   .Farvagny-le-Petit"   nunc  duos  constituunt  pagos. 


552        Mon-  131°-    1311-    M-  lunio  et  llllio  1582  —  Circa  aestatem  a.  1582. 

1310.        M.  Iunio  et  Iulio  1582. 

Ex  Hansen,  Nuntiaturberichte  II  433  460  596—599. 

Gregorius  XIII.  nLibrum  Concordide"  per  Canisium  confutari  cupit. 

Anno  1580  Dresdae  mandatu  Augusti  principis  electoris  Saxoniae 
vulgatus  est  ..Liber  Concordiae"  (..Konkordienbuch'*).  qui  non  solum 
_Fornmlam  Concordiae"  UKonkordienformel")  a.  1577  ad  theologorum 
lutheranorum  lites  componendas  concinnatam,  sed  etiam  reliquos 
Lutheranorum  libros  symbolicos.  velut  ..Confessionem  Augustanam"  eius- 
que  ..Apologiam"  etc,  complectebatur.  Cardinalis  autem  LudoiHdui 
Madfutius  Tridento  29.  Maii  1582  Romam  misit  commentarium,  quo 
demonstrabat,  librum  hunc  per  Catholicos  refutari  debere.  Madrutio 
JHolernaeus  Cafdmalis  Comensis  Roma  16.  Iunii  1582  de  hac  refutatione 
respondit:  Gregorius  XIII.  summus  pontifex,  ..come  consente  che  debba 
farsi  in  ogni  modo,  cosi  giudica  che  non  sia  da  far  in  Roma,  ma  in 
altro  luogo,  per  levare  ogni  occasione  a  gli  heretici  di  detraher  a 
1'  opera,  secondo  il  solito  loro,  dicendo  che  e  fatta  in  casa  nostra  et 
a  modo  nostro.  Onde  discorrendo  sopra  chi  sarebbe  atto  a  tal  impresa 
in  Germania,  e  venuto  in  mente  il  padre  Canisio,  1'Edero  et  1'Elgardo  ' : 
et  pero  S.  Santita  desidera  che  V.  S.  Illustrissima  veda  lei.  come  quella 
che  per  tutte  le  cause  ne  puo  far  piii  certo  giudicio,  se  questi  siano 
a  proposito,  o  se  vi  fosse  qualche  altro  valente  huomo  uscito  dal 
Collegio  Germanico,  del  quale  potesse  servirsi." 

Rescripsit  Madrutius  Comensi  Augusta  12.  lulii  1582:  „L"  Edero 
e  in  Vienna,  1'  Elgardo  in  Erfordia,  il  Canisio  in  Friburgo  de  Suizzeri. 
Onde  questi  non  si  possono  adoperare  in  questo  bisogno,  oltre  che  vi 
sariano  altre  considerationi." 

1311.  IOAJOTIS   FRAtfCISei   BOXIIOJIII   episcopi   vercellensis 

procurator  romanus  PTOLEMAEO  GALLIO.  cardinali  Comensi,  Gregorii  XIII. 
secretario  maiori.  Roma  circa  aestatem  a.  1582. 

Kx  apographo,  quod  a.  1913  Romae  in  archivo  Brevium  pontificio  exscriptum 
rst  t.\  exemplo  ut  videtur  archetypo  ff.  2 .  quod  exstat  in  Codice  „Indulg:  perp: 
N?  1"  f.  381)  3S7. 

Bonhomii  a  Canisio  rogati  nomine  prfif,  af  congregationi  marianae  Friburgi  a 
('aiiisio  institutae  indulgentiae  consuetae  tribuantur. 

Illustrissimo  e  Reverendissimo  Signore, 
Havendo  il  Padre  Canisio  eretto  in  Fribuigo  la  Compagnia  dell' 
Annuntiata,  solita  di  erigersi  in  tutti  i  Collegii  della  Compagnia  di 
Giesu  :  ha  pregato  Monsignor  di  Vercelli  che  voglia  impetrargli  da 
N.  Signore  le  solite  indulgenze  che  si  concedono  alle  altre  compagnie: 
Et  percib  il  medesimo  Vescovo  supplica  V.  S.  Qlustrissima  che  voglia 
fai-gli  questa  gratia  la  quale  tornera  a  lode  del  Signore  [ddio,  el  frutto 
di  quelle  anime  et  le  ne  havera  obligo  perprtuo. 


1  De  Georgio  Eder  imperii  consiliario  aulico  v.  Can.  1  litiT7:  de  Nicolao  Elgardo, 
t|iii  t ii ii(-  episcopus  auxiliai is  archiepiscopi  moguntini  erat,  \.  Can.  \\\   100. 


M.m.  L312.    24.  Augusti   L582.  ;,;,;; 

All'  Illustrissimo  et  Reverendissimo  Signore  il  Signor  Oardinale 
di  Como  per  il  Vescovo  di  Vereelli  et  il  Padre  Canisio. 

Quaeri  potest:  Ctir  in  liis  Litteris  congregatio  mariana,  quam  Canisius  Friburgi 
pondiderii  ei  Bocii  in  omnibus  coliegiis  suis  instituere  aoieant,  „ia  Compagnia  dell' 
Annuntiata"  vocatur?  Congregationis  primae  sive  „primariaeu,  circa  a.  L563  ab 
toanne  Leonis  sive  Leunis  S.  J.  Romae  institutae  sodaies  convenire  solebanl  in  templum 
illml  collegii  romani  Societatis  tesu,  quod  mysterio  tncarnationis  Filii  Dei  Beatae 
Miiiiac  Virgini  per  angelum  „annuntiataeu  recolendo  ei  honorando  dicatum  erai  ei 
propterea  „Ecclesia  Annimtiationis"  dicebatur.  Haec,  ut  videtur,  proxima  cansa 
crat.  propter  quam  ipsa  etiam  congregatio  illa  titulo  <'t  patrocinio  Annuntiationis 
Beatae  Mariae  Virginis  omabatur  ac  „Sodalitas  Annuntiatae"  Virginis  dicebatur 
KMullan  S.  J.,  Die  Marianische  Kongregation,  4.  Ausg.,  Wien  1913,  2  232  233). 
Hoc  exemplum  pleraeque  aliae  congregationes  secutae  simt.  atque  ita  factum  est,  ut 
.Smlalitas  Annuntiatae"  quasi  genericum  congregationnm  marianarum  nomen  eva- 
fleret,  «juo  illae  etiam  congregationes  comprehendebantur,  quae  alium  titulum  habebant. 
Friburgi  sodalitas  „civium  et  dominorum"  ab  Assumptione  15.  Mariae  V..  sodalitas 
adulescentum  litteris  studentium  ab  eius  Annuntiatione  denominabatur;  v.supra  p.541. 

Litteras,  quas  supra  posui,  fere  aestate  a.  1582  a  Bonhomii  procuratore  sive 
rnegotiorum  gestore"  romano  datas  esse  cognoscitur  ex  epistulis  13.  Martii,  10.  et 
27.  Augusti  1582  a  Bonhomio  ad  Canisium  datis  et  ex  cardinalis  Comensis  ad  Bonhomium 
Jitteris  31.  Martii  1582  datis;  cf.  supra  p.  74  95  104. 

1.112.        24.  Augusti  15S2. 

Ex  orationum  sacrarum  commentariis  ab  ipso  Canisio  scriptis.  Can.  39  f.  168b 
M  169b;  Can.  37  f.  163b— 166a. 

Canisius  ex  sacro  suggestu  affirmat,  impeiHa  civilia  procerum  ecclesiasticorum 
religioni  utUia  esse. 

Canisius  in  oratione  sacra.  quam  Friburgi  Helvetiorum  24:  Augusti 
1582  habebat,  haec.  praeter  alia,  protulit:  ..Dicet  aliquis,  Pugnatne  cum 
Euangelio,  quosdam  nunc  inueniri  praelatos  temporale  regimen  tenentes, 
ac  si  seculares  essent  principes,  qui  oppida  et  castra,  leut  und  landt 
sibi  habent  subiecta,  furen  ein  furstlichen a  stand,  regieren  vnd  herrschen 
offentlich.  Fateor  nec  mihi,  nec  ulli  bono  conuenire,  ut  defendamus1' 
apertos  abusus  Praelatorum  Catholicorum,  qui  contra  exemplum  Christi 
et  Apostolorum  so  fast  lieben  und  treiben  den  weltlichen  pracht  et 
aliquando  tantopere  circac  principalem  statum  adeo  sunt  soliciti d,  ut 
fere  diuini  et  spiritualis  iuris  obliuiscantur,  nec  se  admoneant  quid 
coram  Deo  et  Ecclesia  iuxta  munus  suum  facere  obligati  sunt.  Jllic 
habet  locum  Chi"isti  praemonitio  Quae  dixerint  uobis  seruate  et 
facite,  secundum  opera  eorum  nolite  facereel.  2°  Fateor 
ab  initio  usitatum  non  fuisse  in  Ecclesia  ut  Praelati  essent  adeo  diuites, 
potentes  et  similes  principibus,  sed  conformabant  se  magis  exemplo 
pnmorum  pastorum  et  praelatorum  id  est  Apostolorum,  quorum  princeps 
dixit  Aurum  et  argentum  non  habeo2-  erant  enim  intus  et  foris 
pauperes  et  humiles,  sine  equis  et  curribus  et  militibus  peregrinabantur, 

a)  Sie  C.  correxit  ex  weltlichen,  b)  Hoc  v.  n  <'.  in  >iiit>-ylnfj  additum  est.  c)  Sequuntur  vv. 
dfii  weltlich,  oblitterata .         d)  A  C.  correctum  ex  soliciter.  e)  8ie  supptevi,  quae  eunt  in  eod.:  ae- 

cundum  op.  e.  n.  fa. 

1  Mt  23,  3.  2  Act  3.  n. 


554  Mon-  1312. 

aliquando  laborabant  suis  manibus1.  gratis  dabant  gratis 
accepta2,  gratis  euangelizabant3  •  contemnebant  temporalia, 
orationi  et  praedicationi  uacabant4.  Nec  dubium  sic  expediuisse  Eccle- 
siae  primis  temporibus a,  ut  mundus  cognosceret  rem  Christianam  a  solo 
Deo  pendere,  qui  ignobilia  elegit.  ut  fortia  confundat5. 
Fateor  laudabile  fore.  si  multi  praelati  se  contraherent  et  Apostolorum 
exemplum  sequerentur  in  retibus  antiquis  relinquendis (!,  in  gratuito 
labore  et  ministerio  pro  honore  Dei  et  animarum  salute.  in  contem- 
nendis  opibus  et  in  seruanda  paupertate.  quam  et  seculares  primum 
in  Ecclesia  sunt  amplexi.  Act.  2  et  4 7.  3°  praecipua  quaestio  stat  in 
eo,  An  Praelati  onmes  qui  tot  seculis  secuti  sunt,  et  adhuc  extant. 
obligentur  in  suo  statu  seruare  paupertatem  et  simplicitatem,  quam 
Apostoli  et  Apostolici  uirib  ab  initio  seruauerunt,  ita  ut  nihil  proprium 
tenere,  nec  temporalia  possidere,  et  census  annuos  percipere,  ac  tem- 
poralia  regere  possint.  Ad  hoc  dico  ex  uerbo  Dei  quod  Christus  ipse 
suos  sacculos  suumque  procuratorem c  pecuniae  et  eleemosinarum  custo- 
dem  habuit.  Joa.  13 8.  2°  Apostoli  accipiebant  a  primis  tidelibus  precia 
domorum  et  agrorum  uenditorum.  et  constituebant  diaconos  ad  bona 
illa  expendenda  et  distribuenda  •  Act.  6d9.  3  Licet  Paulus  gratis  prae- 
dicauerit,  tamen  idem  docet  sibi  facultatem  fuisse  pro  spirituali  labore 
spiritualem  f ?] "  mercedem  percipiendi  1  Cor.  9  Si  nos  uobis  spiri- 
tualia  seminauimus.  magnum  est  si  nos  carnalia  vestia 
metamus?'10  Nescitis  quoniam  qui  in  sacrario  operantur. 
quae  de  sacrario  sunt  edunt11.  Imo  Christum  dixisse  scribit, 
D i g n u s  e s t  operarius  m e r c e d e  s u a 12,  Vnde  concludit  Gal .  6 
C  o  m  m  u  n  i  c  e  t  i  s  q  u  i  c  a  t  e  c  h  i  z  a  t  u  r .  u  e  r  b  o  e  i  q  u  i  s  e  c  a  t  e- 
chizat,  in  omnibus  bonis13.  Ex  hoc  fundamento  constat,  qiiod 
recte  et  laudabiliter  fecerunt  non  modo  diuites,  sed  et  principes  et 
reges  Christiani.  qui  ex  suis  bonis  prouiderunt  Kcclesijs,  et  earum 
niinistris  ac  praelatis,  ut  uitae  necessaria  et  honestam  sustentationem 
haberent1-'.  imo  ut  etiam1'  alijs  pauperibus,  captiuis  et  uiduis  opem  ad- 
ferrent  in  necessitate.  Hinc  Philippus  Caesar  thesauros  magnos  donauit 
Sixto  Pontifici  ".  quos  S.  Laurentius  postea  inter  pauperes  iuxta  com- 

;i    Quat   seguuntur,   usgui    <<•!   confundat   incl.,  <<  C.  in  margine  <t<lilit<<  sunt.        b)  />«<<  <r.  s<j<i. 
supra  versum  scripta  sunt.  c)  Quattuor  vv.  sqq.   in  margim   <<</<lit</  sunt,        <l '  Can.   in  margine  vti 

sicui  ei  S.  Laurentius  ex  praecepto  Sixti  Pont.  fecii  x,-ri/<xit,  sed  deindt  <<i<nit<  ravit .  e)  Pro  spiru 
fcualem  ponendum  fuisse  carnalem  conicitur  ex  vv.  proximis.  t)  Hoc  signum  pro  punnto,  guod  C.  /><<- 
suit,  ponendum  esst    res  ipsa  ostendit.         g)  Sequitur  tanto,   oblitt.         li>  Seguitur  ut,  oblitt. 


1   1  Cor  1.   12.    ('('.  Act  18,  3;  20,  34;   1  Thess  2,  '.».         -  Ml   10,  8. 
:1  2  Cor   11,  7.  '  Cf.  Act  6,   1      1.  5  1  Cor  1.  27     28. 

,;  Cf.  Mt  4,  ls    22;  M<-  1,  16     1*.  ;  Cf.  A«t  -2.   II     15;   I.  34  :;:.. 

8  CW    to    13,  ^:    12.    1     li.  u  Cf.   \,t   -2.    15;    I.  :!1     -7 :   5,    1      10:  6,    1      »!. 

'"  I  Cor  9,   11.    Cf.  Rom  1."..  27.         M  1  Cor  !*,   1."..    Cf.  Dt   18,  1. 
'-'  Lc  10.  7:  1  Tim  :>.  18.    Ct'.  Mt   1().  K).         ls  Gal  6,  fi. 
"  Haec  minimum  valde   dubia   sunt.     Philippum   Axabem  caesarem    244     _'l!*. 
qui  S.  Sixto  II.  pontifici    257     258    fere  aequalis  erat,  christianum  factum  esse  medtj 
aevi  hominibus  persuasum  erat. 


24.  A.ugusti   1582.  ;");">."> 

missionem  '  sibi  facta.ni  distribuit.  2  llinc  Constantinus  Magnus  l;tm 
nnilta  donauit  Syluestro  ei  eius  successoribus ,  el  relicta  illi  Roma 
Constantinopolim  aedificauit1.  3  Einc  Carolus  Magnus  toi  Cathedrales 
Ecclesias  in  Germania,  totque  monasteria  condidii  el  dotauit,  sicui 
Moguntiao,  Coloniae,  Salsburgi,  Osnaburgi,  Monasterij2.  4  Omitto 
Otthones,  Eenricos  e\  alios  hochloblicher  gedechtnuss  herren,  fursten, 
Konigeii  und  Keiseren  perpetua  Laude  dignos,  quod  liberaliter  funda- 
uerint,  erexerint,  dotauerinl  Klrchen,  Stifften,  EQoster  vnd  Claussen,  in 
qnibus  scrui  Dei  ct  Kcclcsiac  nocte  ct  die  habitarent,  suoque  slatui 
conuenientes,  imo  et  diuites  prouentus  haberent,  atque  ita  Diuino  cultui 
ct  Ecclesiae  utilitati  consulerent,  ac  reuerenter  sacra  ministrarent,  Sed 
inquies  •  Quorsum  autem  tanta  pompa,  tantus  fastus,  tantae  opes  Praela- 
torum.  Christus  inquit  ad  suos,  Vos  autem  non  sic3.  R.  Dixi 
antea  meb  non  uelle  in  excusandis  et  tuendis  Praelatorum  abusibus 
laborare.  Sed°  inde  non  sequitur,  quod  propter  malos  boni  Praelati 
sint'1  accusandi  aut  uituperandi'.  S.  Cunradus  fuit  Episcopus  simul  et 
princeps  Constantiae,  S.  Vdalricus  Augustae,  S.  Vilibaldns  Eystadij, 
S.  Volfangus  Ratisbonae,  onmes  Principes  Jmperij4.  Hi  potestatem 
spiritualem  simul  et  secularem  non  solum  habuerunt,  sed  et  cuin  magna 
laude.  nec  minore  fructu  subditorum  exercuerunt.  Fallit  autem  multos 
ignorantia,  cur  Deus  uoluerit  Ecclesiam  et  eius  ministros  crescere  et 
augeri  in  temporalibus  bonis  atque  ad  tantam  potentiam  etiam  corani 
hoc  mundo  peruenire.  Prima  causa,  ut  quo  plus  haberent  authoritatis 
apud  populum,  tanto  decentius  seruarentf  cultum  Dei,  et  tidem  Catho- 
licam  facilius  manutenerent  atque  defenderent  contra  infideles,  haereticos 
et  rebelles.  2&  causa  ut  recens  conuersos  Christianos  magis  in  ob- 
edientia  continerent,  et  maiorem  timorem  adferrent  malis  uirga  indi- 
gentibus,  qui  semper  sunt  plurimi  •  3  ob  multos  principes  seculares, 
qni  suos  subditos  nimium  grauant  exactionibus,  et  saepe  crudeliter 
agunt:  spirituales  autem  communiter  sunt  clementiorcs.  minusque tenaces, 
quia  sine  filijs  moriuntur  ius  successionis  habentibus.  4  Ad  dignitatem8 
et  utilitatem  Jmperij  spectat,  quod  uterque  status  spiritnalis  et  secularis 

a)  Sic  corr.  ('.  ex  promissionem.        b)  A  C.  <-<n-r.  ex  mea.       c)  Sequitur  quod,  oblitt,       d)  Se- 
<jnifi<r   roprehendi,  oblitt.  e)  Qu«e  seqttuntur,   «s<jne  ad  exercuerunt  incl.,   a  C.  in   margine   <i<l<lit<< 

sunt.        f)  Sic  ('.  <-<irr.  ex  magis  promouerent.        g)  Duo  rr.  sqq.   in  margine  addita  si<nt. 


1  Quamquam  litteras  illas  publicas,  quae  „Donatio  Constantmi"  vocantur,  spu- 
rias  esse  demonstratum  iam  erat  saeculo  XV.,  usque  ad  initium  tamen  saeculi  XIX. 
plurimi  res  ipsas,  quae  litteris  illis  narrantur,  veras  esse  existimarunt. 

2  Constat  episcopatum  monasteriensem  a  Carolo  Magno  fundatum  esse;  osna- 
burgensem  quoque  ab  eo  institutum  esse  ferunt;  raultas  alias  ecclesias  ille  reditibus 
aliisque  bonis  auxit  et  stabilivit. 

3  BReges  gentium  dominantur  eorum .  et  qui  potestatem  babent  suj>er  eos, 
benefici  vocantur.  Vos  autem  non  sic,  sed  qui  major  est  in  vobis,  fiat  sicut  minor. 
et  qui  praecessor  est,  sicut  ministrator" :  Lc  ±2.  25  26.  Cf.  Mt  20,  25  28;  Mc 
10.  42    45. 

4  At  tempore  S.  Willibaldi  t  circa  a.  786  Bimperium  occidentale"  aondum  erat 
instauratum. 


556  Mon-  1313- 

locum  illic  habeat  et  cum  pari  quidem  potestate :  unde  et  fides  Catho- 
lica  et  iustitia  publica*  melius  conseruantur  et  promouentur  quam  si 
seculares  tantum  iudicarent  omniaque  definirent.  Ab  experientia.  Nisi 
Episcopi  in  Jmperio  essent  opulenti  et  Principes,  fides  Catholica  non 
tam  multis  in  locis  appareret,  sed  ubique  fere  perijsset,  quiab  principes 
seculares"  omnes  fere  defecerunt  et  statim  subditos  coegerunt  mutare 
religionem,  et  idem  cum  principe  credere  •  2°  uidemus  contemni  passim 
excommunicationem  et  censuras  Ecclesiasticas  a  communi  populo,  qui 
parum  curat  spirituales  amatque  nouam  Euangelicam  libertatem.  Quid 
autem  fieret,  si  praelati  essent  pauperes  et  nihil  possent  nisi  docere 
cantare  et  u o c e s  esse  clamantes  i n  deserto1?  nemo  curaret 
eorum  leges  et  prohibitiones  et  censuras.  A  dei  prouidentia.  Prae- 
uidebat  Deus  Ecclesiam  ubique  gentium  dilatandam.  et'1  charitatem  ac 
deuotionem  primam  paulatim  fore  debiliorem  et  frigidiorem  in  clero  et 
populo.  Clerum  quidem  non  uelle  gratis  in  Ecclesia  uerbo  et  Sacra- 
mento  laborare,  populum  autem  inuitum  daturum  necessaria  semper 
suis  pastoribus  et  ministris.  Jgitur  cultum  diuinum  et  religionis  statum 
facile  collabi  posse,  nisi  principes  et  diuites  a  Spiritu  s.  excitati  pro- 
uiderent  de  sua  substantia  Clero  decentem  sustentationem  ut  eo  minus 
et  populus  grauaretur.  in  quo  plures  semper  carnales  seipsos  querentes 2 
et  amantes  quam  spirituales,  quibus  cordi  sit  Dei  honore  et  salus 
animarum  3. 

Anno  proximo  Canisius  eodem  illo  die  24.  Augusti  qui  S.  Bartholomaeo 
Apostolo  sacer  est)  eandem  illam  quaestionem  copiose  tractavit.  rationes  proferens, 
quae  superioribus  illis  omnino  similes  sunt;  ac  vehementer  reprehendit  „nouos  de- 
formatores,  qui  ex  praesumptione  propria  praesentes  Episcopos  mit  gewalt  uber- 
zichen,  illorum  collegia,  arces,  oppida  inuadunt.  bona  diripiunt.  Ecclesias  opprimunt 
et  sic  cum  illis  ludunt,  sicut  cattus  cum  muribus,  et  lupi  cum  ouibus." 

1313.        17. —19.  Octobris  1582. 

Ex  Codice  archivi  reipublicae  friburgensis,  qui  inscriptus  est  „ManuaJ  des  tiig- 
lichen  Raths  angeuangen  vff  Mentag  nach  S.  Johans  des  touffers  tag  des  1582  Jars 
vntz  zu  end  desselbigen",  in  d.  17.  Oct.,  et  ex  Codice   „Germ,  141"   f.  85b. 

Friburgi  scholae  Sociorum  solemniter  incohantur.    Numerus  discipulorum. 

a)  Sequuntur  rr.  melius  possunt  habere,  oblitt.  b)  Sequitur  pauci,  oblitt.  o)  Sequitur  suofi 
60,  oblitt.        d)  Sequitur  paulatim,  oblitt.        e)  .1  C.  correctum  ,.,-  amor. 


1   Is   10.  3;  Mt  3,  3;  Mc  1,  3;  Lc  3,  4:  [o  1.  23.  '  Cf.  Pbil  2,  21. 

Canisius  etiam  in  Codice  .('an.  51"  f.  386b  387»  sua  raanu  * coramentariuai 
posuit,  quem  sic  inscripsit:  ^Non  esse  indecorum,  sed  utile  Christianismo,  ut  Prelaii 
multi  habeaut  regimeo  temporale,  einen  furstenlichen  stand  furen,  stetten  und 
schlosser  haben,  lehnherren  sein,  and  oeben  dem  geistlichen  standt  in  weltlicheu 
sachen  zu  regiereu  und  zu  herschen  haben."  Ad  haec  prohanda  iis  fere  rationibus 
utitur.  quas  in  oratione  modo  posita  protulit.  Atque  bis  verbis  dissertationera  ter- 
minat:  .('laruin  ex  iicrbo  Dei.  niliil  tain  bene  institui.  quod  nim  in  abusuin  uerti 
possit,  sed  propter  abusura  non  esse  bonas  fundationes  deserendaa  «t  mutanda  E<- 
clesia  instituta,  Alioquin  el  uino  abstinebimus  ob  ebriosos  2  matrimonium  reijciemus 
ob  adulteros  ■  8  pecuniam  relinquemus  ob  iniustos,  neque  biblia  legemus  ob  haere- 
ticos."     Eleligionem    sane   catholicam    in  Germania  „saecularizationeu,    quam  vocant, 


17.     1!».  Octobria   L582.  557 

///  *  Tabulis  senatus  minoris  sive  vcotidiania  reipublicae  fribur- 
gensis  haec  dicuntur  de  sessione  17.  Octobris  1582  habita:  Alll.tdaim 
die  Iesuiter  die  tugendt  in  der  schul  examiniert,  vnd  die  fQrnemsten 
y&geschossen  in  die  dry  ntiwinstituierte  Classen  zeverordnen  vnd  nnn 
gesinnet  vlV  morndigen  tai;  nacli  dem  ampt  der  heiligen  niiisl.i  dieselben 
schuler  mit  einer  procession  liinufi'  zeiuren,  vnd  vermitlesl  gOttlicher 
gnaden  difi  gOttlich  werck  zuauspiciern,  haben  sy  mijn  lierren  pitt.cn 
lasscii  das  sy  die  procession  heleitten,  vnd  by  der  Declamation  so  in 
anla  niaiori  geschehen  soll,  bysitzen  vnd  dann  ein  iinhift  vff  der  priestern- 
stnhen  inneminen  wollend  •  Jst  hewilliget. 

///  *  „Litteris  annuis"  provinciae  Germaniae  superioris  Hala  24.  la- 
nuarii  1583  a  /'.  Georgio  Bader  praeposito provinciali  <l<i1is  haec,  praeter 
////V/,  de  rebus  a.  1582  a  Sociis  gestis  narrantur:  Eodem  anno  Augustano 
non  ahsimile  initium  docendj  fecerunt  nostrj  Friburgenses,  postridie 
D.  Lucae  x.  cum  pridie  vniuerso  clero,  Praetoribus  ambohus  -,  Jllustris- 
simi  Ducis  Sabaudiae  Legato;!,  Senatuque  Frihurgensj  praesentibus.  in 
niaximo  scholarum  auditorio,  inuocato  primum  solennj  ritu  atque  cantu 
Spiritus  Sancti  auxilio.  habita  fuisset  oratio  a  nostris,  qua  operam 
nostram  ad  extremum  Reipub.  Friburgensj  detulerunt.  Atque  vt  hoc 
principium  nostrum  redderet  illustrius,  Reuerendus  D.  Praepositus4  (vir 
nostrj  inprimis  amans  et  studiosus)  Praetores,  Legatum,  magnamque 
Senatus  partem,  et  quatuor  e  nostris  conuiuio  magnifico  excepit.  Dis- 
cipulos  quindecim  dierum  interuallo  plures  centum  numerauimus,  si- 
quidem  ipse  Ludimagister  ciuitatis,  quoscunque  nostris  scholis  habebat 
idoneos,  non  inuitus  ad  nos  transmisit,  adeoque  parentes  atque  tutores 
huius  ditionis,  filios  suos,  quos  Lausannam  ciuitatem  haereticam  di- 
scendi  gratia  prius  amandauerant,  ad  nos  reduxerunt. 

In  antiqua  illa  „*  Historia  collegii  Friburgensis"  liaec.  praeter  alia,  de  rebus 
a.  1582  narrantur:  „Vndecimo  Septemb.  missus  est  Priburgum  primus  Rector  P.  Petrus 
Michael,  cui  comes  ibat  Michael  Sabaudus,  ut  ad  Collegij  formam  omnia  paulatim 
reuocaret.  Eundem  subsecuti  sunt  P.  Joannes  Huletus  Anglus  futurus  scholarum 
Praefectus ,  Stephanus  Schonius,  .Toan:  Radutius  et  Joannes  Molitor  praeceptores 
trium  scholarum.  Decimo  octauo  uero  Octob:  qui  D.  Lucae  Euangelistae  sacer 
erat.  discipulis  examinatis,  ac  in  suas  classes  distributis,  docendi  munus  nostri  ag- 
gressi  sunt,  ac  coram  Senatu  et  Clero,  frequentique  ciuium  multitudine  oratio  Latina 
habita,  recitati  uersus  symphoniaque  adhibita"    Cod.  frib.  rHist.  coll.  Prib."  p.  4  . 

Ex  *Iitteris  publicis  Friburgo  30.  Novembris  1582  datis  cognoscitur,  senatores 
Sciciis    urgentibus,    Schnewlini    praepositi    relatione    audita,    constituisse.    ut   praeter 


principatuum  ecclesiasticorum  initio  saeculi  XIX.  facta  damnum  passam  esse  iniinen- 
sum  et  quod  commoda  ex  eadem  direptione  orta  longe  superet.  affirmavit  Dr.  Henr. 
Bruck  qui  postea  episcopus  moguntinus  fuit),  Geschichte  der  katholischen  Kirche  in 
Deutschland  im  neunzehnten  Jahrhundert  I,  Mainz  1887,   125     127. 

1  Dies  festus  S.  Lucae  agitur  18.  Octobris.  A.tque  hoc  ipso  die,  qou  postridie, 
scholae  incohatae  esse  eidentur;  id  et  usus  communis  habebat,  et  tabulae  senatus, 
quas  dixi,  et  historia  collegii  dicunt. 

-  Ioanne  a  Lanthen-Heid  et  Ludovico  ab  Atfiy    Berthier,  Bonh.  217  . 

3  Caspare  de  Genau    Berthier  I.  c.  662).  '   Petrus  Schnewly. 


558  Mon.  1314.    1581—1590. 

scholas  Societatis  in  separatis  aedibus  scbola  haberetur,  in  qua  pueri  ad  „latine  et 
germanice  legendum"  et  ad  canendum  instituerentur ;  eiusdem  scholae  magistrum 
pueris  in  ecclesia,  processionihus,  aliis  caerimoniis  ecclesiasticis  adesse,  atque  et 
scholam  et  ipsum  ludimagistrum  Sociorum  imperio  subici  voluerunt  (Cod.  frib.  ,Cod. 
iur.  coll."  p.  453—457  . 

1314.        1581  -1590. 

Ex  litterarum  annuarum  apographis  eodem  fere  tempore  scriptis,  quae  sunt  in 
Cod.  „1.  3*>"  f.  24a  29  33b  38b  45a,  et  ex  testimonii  apographis,  saeculis  medio  XVII. 
et  ineunte  XVIII.  factis,  quae  sunt  in  Codd.  „Can.  63"  f.  134a  et  „Proc.  Ap.  I"  f.  672. 
Idem  testimonium  est  in  „Positione"  a.  1734,  Summ.  p.  28,  et  in  „Positin>ie"  a.  1833, 
Summ.  p.  69. 

Canisius  per  varva  loca  agri  friburgensis  contionatum  discurrit. 

Societatis  sodales  fere  iam  a  primo  Societatis  in  urbem  friburgen- 
sem  adventu  in  parochias  agri  friburgensis  ad  contiones  habendas, 
catechismum  explicandum,  confessiones  excipiendas  excurrisse  iam  osten- 
sum  est  (v.  supra  p.  551).  Exstant  huius  rei  alia  quoque  monumenta. 
Ita  in  collegii  Litteris  annuis  anni  1586:  „Cursitatum  et  in  pagos  est, 
magnusque  in  animis  hominum  Christianae  pietatis  ardor  excitatus." 
In  Litteris  annuis  anni  1587:  „Ad  pagos  etiam  excursum  est;  quam 
grata  autem  opera  nostrorum  Rusticis  acciderit,  ex  hoc  uno  elucet  quod 
precibus  diu  multumque  D.  Vicarium  x  fatigarint  Parochum  ut  sibi  ex 
nostris  daret.  Jidem  etiam  saepe  numero  mercedis  loco  non  contem- 
nendam  pecuniae  copiam  obtulerunt,  quam  constanter  repudiantes  cunctis 
admirationi  fuere."  In  Annuis  anni  1588:  ,.Ad  pagos  etiam  rogantibus 
Parochis  hoc  anno  persaepe  excursum  .  .  .  a  rusticis  obtentum  ut  die 
dedicationis  -  missis  choraeis  et  id  genus  rebus  ludicris,  pietati  religioni- 
que  vacarent  et  pijs  actionibus  sese  traderent ;  alias  vero  ut  peccatorum 
suorum  exomologesi  facta  sacra  Eucharistia  se  reficerent."  Et  in  Annuis 
anni  1589:  Patrum  nostrorum  „feruor  intra  urbis  moenia  contineri 
haud  potuit,  quin  etiam  toto  Aduentu  et  Quadragesima  duo  Patresj 
nullo  neque  pluuiarum,  neque  niuium  terrore  detenti  ad  pagos,  alterum 
gallicum,  alterum  germanicum  difficilliino  uel  trium  horarum  itinere 
concionatum  exirent.  .  .  .  Taceo  excursiones  frequentes  ad  diuersorum 
lotius  dioecesis  Pastorum  vota  institutas."  Et  in  Annuis  anni  1590: 
„Cum  pagi  duo  pastoribus  destituerentur,  altero  dimisso,  altero  decum- 
bente,  voluit  K.  I).  Vicarius  .  .  .  prae  caeteris  nostros  adhiberi.  Duo 
igitur  excurrerunt,  hic  ad  duo  milliaria,  vbi  magna  rusticorum  satis- 
factione  iubilaeum  euulgauit:  ille  ad  integrum  totius  pastoralis  officij 
sustinendi  causa."  Annuas  proximorum  annorum  non  pono.  quia  satis 
certum  est,  Canisium  eo  tempore  propter  corporis  infirmitatem  iu  pagos 
excurrere  non  potuisse,  qui  ne  in  urbe  quidem  contionandi  onus  sustinere 
poterat.  Priore  vero  illo  tempore  eum  interdum  saltem  excurrisse  prori 
babile  redditur  Guilielmi  Lautenschlager  protonotarii  apostolici  ei  ca- 
nonici  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  testimonio,  quod  a.  1627  Friburgi 

1  Petrum  Schnewly,  vdcarium  generalem  episcopi  lausannensis. 

2  Ecclesiae  parochialis. 


Mon.  L315.    1583.  559 

in  processu  beatificationis  Oanisii  prolatum  est.  Sic  ille  <!<•  Canisio: 
BNoui  ou in  .  .  .  toiuporo  liiom.-ili  iani  senio  confectum  per  ditionem 
Friburgensem  non  tantum  nou  inuitum,  sed  etiam  libentem  uolentemque 
per  niues,  itinerum  asperitates  huc  illuc  per  diuersa  loca  discurrisse 
a<l  praedicandum  Cluisti  Euangelium,  et  Fidei  Romanae  ueritatem  .  .  . 
atque  ab  his,  eiusdomquo  genoris  aliis  laboribus,  ut  aotato  iain  grauis, 
et  confectus  silii  parceret,  ab  amicis  monitus,  respondere  solebat,  aon- 
duin  in  tidoi  Christianae  adversariis  obluctando  sibi  esse,  ac  dosidorio 
Batisfactum,  cum"  labori  vitam,  et  sanguinem  impendero  sit  paratus." 

Rei  gestae  modum  certe  excedit  Alet  102),  cum  Canisium  in  80  parochias 
Friburgo  circumiacentes  contionatum  vel  catechizatum  venisse  scribit  isimiliter  Raemy 
</<■  Bertigny,  Can.  64).  Id  vel  eo  fieri  non  poterat,  quod  multae  <x  parochiis  illis 
linguae  erani  gallicae;  quam  Canisius  non  callebat. 

1315.        1583. 

Canisii  Catechismus  minor  editur  latine  Coloniae  (cum  imaginibus),  Cracoviae 
fsumptibus  archiepiscopi  gnesnensis),  Dilingae,  Ingolstadii;  germanice  DUingae;  hun- 
fyarice  Tyrnaviae;  idem  a  Possevino  commendatur. 

1.  .  Institutiones  christianae  pietatis  seu  parvus  Catechismus  Catholicorum  novis 

imaginibus  exornatus.  Auctore  P.  Petro  Canisio  Societatis  Jesu  Theologo.  Accessere 
preces  horariae  de  aeterna  Dei  Sapientia  Jesu  Christo  Domino  nostro  cum  piis  quibus- 
dam  et  Christianis  exercitationibus.  Coloniae,  apud  Maternum  Cholinum.  MD.LXXXIII. 
Cum  gratia  et  privilegio  Caesareae  Majestatis"  :  Ita  De  Backer;  qui  addit  librum  esse 
in  12°,  foliorum  [numeris  non  signatorum]  14,  paginarum  145;  textum  illustrari  figuris 
ligno  incisis :  litterarum  folii  titularis  alias  rubras,  alias  nigras  esse  (I  1060).  Sommer- 
rogel  II  637  hanc  editionem  haud  ita  accurate  ponit  et  errare  videtur,  cum  dicit, 
eam  P.  Antonii  Possevini  operi  „De  necessitate,  utilitate  ac  ratione  docendi  Catholici 
Catechismi"  adiunctam  esse.  Id  vero  dicere  debuit  de  editione  cracoviensi,  quae 
proxime  ponetur. 

2.  „CATE0HI- 1  SMVS  CATHO-  |  LICVS  j  IVVENTVTI  FOR-\mandce  hoc  se- 
culo  quam  maxi-  me  necessarius.  (  AVCTORE  D.  PETRO  |  Canisio,  Doctore  Theolo-  | 
go  8'ocietatis  Iesu.  |  Accessere  Preces  Horari<r  <ie  mtemd  Dei  \  sapientia  IESV  CHRISTO 
Do-  |  mino  nostro,  cum  pijs  quibusdam  j  &1  Christianis  exercitati-  \  onibus.  \  CRACOVIiE,  | 
In  officina  Lazari.     Anno  Domini  |  M.  D.  LXXXIII." 

In  pagina  altera  folii  titularis  signum  Societatis  Iesu  ligno  incisum  cernitur. 
12°;  pp.  127,  addito  folio  titulari.  Catechismus  ipse  occupat  p.  3 — 51 ;  sequuntur  Preces 
horariae  de  aeterna  Dei  sapientia,  meditationes  quotidianae  de  virtutibus  Christi, 
„De  nomine  Iesu,  Tetrasticon".  Editio  haec  nec  praefationem  nec  registrum  habet. 
Quae  alteram  partem  constituit  operis  sic  inscripti :  „ANTONII  |  POSSEVINI  |  DE 
SOCIETATE  IESV  |  EPISTOLA  |  De  necessUate,  vtUUateqs  <><■  ratione  \  docendi  Catho- 
lici  Catechismi.  J  Rationes  item,  quibus  inter  summas  |  quasq'3  difficultates  Diuinum 
ne- '  iiocium  debeat  &  possit  |  promoueri.  j  Additus  est  Petri  Canisii  Paruus  Catechv-\ 
anus  emendatissimus,  cum  san-\ctis  medUationibus.  j  Omnia  iussu  [llustriss.  ac  Rc- 
fterendiss.  |  D.  STAnislai  Karnkovski,  Ar-  |  chiepiscopi  Gnesnen.  &c."  Titulum  se- 
quuntur  litterae  dedicatoriae,  Cracovia  6.  Ianuarii  1588  a  ^Thoma  de  Plaza,  Plebano 
ad  S.  Stephanum  Cracouiae,  Canonico  Vislicensi"  ad  Stanislaum  Karnkovski  archi- 
episcopum  gnesnensem  datae,  in  quibus  ille  scribit:  „Qua  qua  uersum  Catholicos  et 
pios  libros  curas  disseminari.  uel  undequaque  eruis,  quos  tuis  sumptilms  in  luc.in 
edas.  .  .  .  Quae  mihi  nouissime  praecepisti,  ut  ederentur  in  lucem,  quo  haberes  in 
futura  Synodo  tua  in  promptu,  quibus  artibus  facile  Sacerdotes,  et  concionatores,  at- 
trae  Gymnasiarchas  ad  benemerendum  de  republica  accenderes,  ea  aehementer  animum 

a)  Positio  17::4  habet,  i<!i/n>   fortasse  melius:  cui. 


560  M""-  !315.    L583. 

meum  affecerunt.  Ac  non  uereor,  quin  Deus  .  .  .  effecerit,  ut,  post  celebrem  illum 
Petri  Canisii  Catechismum,  quem  milii  iubes,  ut  Typographus  praelo  quamprimum 
committat.  ad  tuas  manus  peruenerit  Epistola  haec,  quam  mihi  edendam  missisti, 
Antonij  Posseuini"  etc.  (f.  A  nh — A  m»)1.  Opus  integrum  vidi  Cracoviae  in  museo 
principis  Czartoryski.  Idem  exstat  Vratislaviae  in  bibliotheca  universitatis.  Partem 
eius  alteram  sive  Catechismum  solum  possidet  bibliotheca  uniuersitatis  cracoviensis 
(VI.  a.  ll1/^)-  Editionem  posuit  haud  ita  accurate  SommervogelY]  1068  et  brevius  II  (>37. 
Sommervogel  VI  10G8  hunc  quoque  titulum  posuit :  .Antonii  Possevini  S.  J.,  de 
necessitate,  utilitate  ac  ratione  docendi  Catechismi  Catholici  cum  Sanctis  meditatio- 
nibus:  additus  est  Petri  Canisii  parvus  Catechismus.  Omnia  Jussu  Stanislai  Karn- 
kovii,  Archiep.  gnesnensis.  Cracoviae,  in  officina  Lazari,  1583,  12'J".  At  his  verbis 
eam  ipsam  editionem.  quam  supra  posui.  haud  ita  accurate  describi  puto.  Idem 
dixerim  de  editione,  quam  Sommervogel  ibidem  scribit  in  8°  factam  esse  et  132  pa- 
ginas  complecti. 

3.  Jnstitutiones  |  CHRISTIAN.K     PIETATIS.      SEV    PARVVS     CATECMI- 
SMVS    CATHOLI-  |  CORVM.    |    Auctore  \  PETRO    CANISIO   SOCIE-  tatis  IESV 
Theologo.   |  Peeces  hoeaeiae  de  |  aeterna  Dei   sapientia.   j   Cum   gratia  &*  priuilegio 
<'i/s.  Maiest.  ]  Dilingae  |  Excudebat  Ioannes  Mayer.  \  CD.  D.    xxcm."    Versus  2,  3. 
9,   10,  13,  15  rubri  sunt.     Totus    titulus  tiguris  quibusdam    ligno  incisis  cinctus  est. 

16°;  ff.  sign.  81;  praeterea  in  initio  ff.  non  sign.  1»  addito  titulari);  in  hisce 
legitur  calendarium  typis  rubris  ac  nigris  descriptum.  Catechisnms  terminatur  f.  28\ 
Sequuntur  Testimonia  sacrae  Scripturae,  Preces  horariae,  Meditationes  de  virtutibus 
Christi,  duae  precationes  S,  Thomae  Aquinatis.  preces  scholasticae  etc. :  cf.  Can.  VII  783. 
Neque  praefatio,  neque  index  rerum  posita  sunt.  Librum  vidi  Sancti  Floriani  (St.  Flo- 
rian,  in  Austria  superiore")  in  bibliotheca  Canonicorum  regularium  VII  1881  et  Fri- 
burgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  universitatis  g.  r.  2245.  2  .  Breviter  eum  com- 
memorat  Sommervogel  II  637. 

4.  Friburgi  Helvetiorum  in  antiquissimo  *  Catalogo  bibliothecae  collegii,  quod 
Societatis  Iesu  illic  habebat  (v.  supra  p.  352  .  notatus  est  Petri  Canisii  .klein  Cathe- 
chismus,  mit  niitzlichen  gebetten  vnd  vnderricht  von  der  beicht  vnd  communion. 
Dilin:  1583.     12"".     Sommervogel    dilinganae    huius    editionis    mentionem    uon    facit. 

5.  .CATECHIS-  |  MVS    CATHO- |  LICVS .    |    IVVENTVTl    FORMAN-    /'./.' 
HOC  SECVLO  QVAM      maxime  necessarius:      AVTORE      D.  PETRO  CANlsin. 
DOCTORE    THEOLOGO      Societatis    IKSV.      Accessere    Preces    Horaria    de   ceterna 
/>>■/    sapientia  [ESV  CHRISTO   Domino  nostro,     cum  pijs  quibusddm  S^  Christianis 
exercitationibus.  j  INGOLSTADII.    K.\  Officina  Typographica  WOLF-  GANGJ  KDERl. 
Anno  .1/.  I>.  LXXXIII" 

16°;  pp.  131,  addito  folio  titulari.  In  pagina  altera  folii  titularis  carmen 
.CluistiaiKiniin  Pueris"  destinatum ;  quod  incipit  . Krustra  Christicolae"  ei  terminatur 
Blarga  feret".  P.  3  52  catechismus ;  p.  53  *•!  Preces  Borariae  de  aeterna  Dei 
Sapientia;  p.  87  131  „Meditationes  quotidianae"  de  virtutibus  Ctristi,  preces  mane, 
ante  litterarum  studium,  vesperi  recitandae;  p.  131  BTetrastichon"  de  uomine  [esu: 
„Dulce  tuiiin"  etc.  Elditio  neque  praefationem,  neque  indicem  rerum  habet;  con- 
stituit    autem    partem   alteram    operis   sic  inscripti:    ANTONIl      POSSEVINl  |  DE 

1  Kxstat  „Catholicae  Academiae  Vilnensis",  quam  Societas  [esu  regebat,  *„Index 
lectionum  el  exercitationnm",  Kalendis  Octobribus  1583  datus.  Iu  eo  haec  dicuntur: 
_ln  Latinis.  In  Tertia  Classe  Grammatices.  Bora  secunda.  Catechismus  Canisij  minor." 
Ex  toto  autem  ..  [ndicis"  contextu  colligitur,  hunc  catechismum  in  ea  classe  cotidie 
Qon  tam  fidei  doctrinae,  qnam  linguae  latinae  addiscendae  causa  explicatum  esse. 
Pronuntiatur  in  eodem  Indice,  singulis  diefous  Veneris  „Catechismum  maiorem  maio- 
liluis.  minorem  aero  minoribus  Classibus  explanatum"  iri;  idem  praestandum  fore 
singulis  (lirKiis  dominicis  <'t  festis;  saepius  quoque  per  hebdomadem  diligenter  cura- 
tuin  iii.  ut  catechismus  Bmemoriter  reddatur".  Canisii  autem  catechismum  his  verbie 
significari  satis  certum  esl    ex  exemplo  eiusdem  temporie,  Germ.  161   I'.  313). 


M..H.  L316.    L583.  ;,iil 

SOCIETATE  1KSV     EPISTOLA  :     De  necessitate,  vtilitate,  ac  ratiorn     docendi  Catholici 
Catechismi.      Rationes   item,   (|iiil>ns  inter     summas   quasrij;    difficultates     diuinum 
aegotium  de-     beai  &  possil  pro-   moueri.  |   Additus  est  Petri  Canisij  Paruus  Cate- 
chismus  emendatissimus,  cum  san-  ctis  meditationibus.    Omnia  iussu  Ulustris.  ac  Reue 

rendis.  |).  Stanisliii  Karnkovski,  Archi-  episcopi  Gnesnen.  &c.  [ngolstadii,  Excudebat 
Wolfgangus  JBderus,  Anno  Domini  1583."  Titulum  fcranc  sequuntur  Thomae  de  Plaza 
litterae  dedicatoriae,  de8  quibus  dictum  esi  supra,  p.  .">.">!».  Ips;i  Possevini  epistula  Roma 
29.  Septembris  l.">7(i  ad  [vonera  Tarterium  cathedralis  ecclesiae  trecensis  Troyes  in 
(iiilliii  decanum  '  data  esi  et  a.  L583  primum  typis  exscripta  esse  videtur.  tn  ea  Posse- 
vinus  magna  cum  Laude  commemorai  catechismum  Canisii,  „quem  vniuersus  pene  orbis 
Christianus  Libentissime  excepit"  p.  47).  At <| u<-  alio  epistulae  loco  ait,  Canisii  cate 
chismos  maiorem  et  minorem  |»<'r  totam  Europam  atque  etiam  „in  [ndiis"  usurpari;  in 
iis  praeter  fidei  doctrinam  ea.  quae  de  vitiis  et virtutibus  dici  oporteat,  optimo  ordine 
]>r<i|>i>iii :  id<'<>  eos  ad  pietatem  una  cum  fidei  aotitia  animis  infundendam  aptissimos 
esse;  maiorem  catechismum  explicationem  quandam  et  interpretationem  esse  minoris ; 
ilhun  ijismii  autem  copiosissime  expticari  Catechismo  Romano.  rOpus  catechisticum" 
quoque  Petri  Busaei  catechetis  commendat;  id  iis.  qui  varia  catechismi  capita  enu- 
cleatius  tractare  velint,  multonun  librorum  loco  esse  possc  p.  (>•'>  (>s  .  Opus  integrum 
vidi  Romae  in  bibliotheca  vallicelliana  i,C.  V.  43).  Catechismum  a  Possevini  epistula 
separatum  vidi  Feldkirchii  in  bibliotheca  collegii  S.  J.  (Cat.  415)  et  Mediolam  in 
bibliotheca  ambrosiana  S.  11.  89  ;  idem  exstat  Monachii  in  bibliotheca  nationali 
Catech.  'J'1  et  Vindobonae  in  bibliotheca  palatina.  Catechismum  breviter  com- 
memorai  Sommervogel  II  637. 

ii.  Anno  11*01  Cracoviae  in  librorum.  qui  sunt  bibliothecae  universitatis  iiiy<'l- 
Lonicae,  Catalogo  quodam  per  schedulas  disposito  notatum  vidi,  exstare  ibi  Catechismi 
canisiani  versionem  hungaricam,  a.  1583  typis  descriptam.  Quae  quidem  versio  in 
bibliotheca  tunc  non  est  reperta.  Ceterum  P.  Antonius  Possevinus  S.  .1.  Posonio 
26.  Aprilis  L583  Stephano  Bathorio  Poloniae  regi  scripsit:  „Cum  Telegdino  Episcopo 
interim  conueni,  vt  Typographus  illico  Ternauiam  euocetur  ex  Austria:  is  praelo  cate- 
chismos.  et  alios  pios  libros  vngharicos  pro  Transsyluania  committeret,  qui  interea 
defectum  operariorum  supplebunt".  Exstat  praeterea  epistula  al>  eodem  Possevino 
a<l  Gregorium  Bornemisza  episcopum  varadinensem  (Nagyvarad,  (h-olhvardein)  data, 
cui  tempus  ascriptum  non  est,  sed  quam  circa  medium  a.  1583  scriptam  esse  colligi 
potest  ex  rebus.  quae  in  ea  dicuntur.  In  ea  Possevinus :  rSeminarium".  inquit, 
iClaudiopoli  institui,  et  Alumnos  idoneos  circumquaque  ad  eam  rem  colligo,  et  h<>- 
mines.  atque  libros  Vngaricos  misi.  .  .  .  Mitto  aliquos  pauculos  Cathechismos  Vngarice 
et  perfectius  quam  antea  edi  curatos"  ex  apographis  eiusdem  temporis.  Opp.  N.  N.  330 
f.  304:  Opp.  N.  N.  329  II  f.  393b).  Satis  igitur  certum  est,  a.  1583  Tyrnaviae  (Nagy- 
szombat,  Tyrnau,  nunc  reipublicae  bohemo-slavonicae)  opera  Nicolai  Telegdi,  episcopi 
([uiiKi^ueecclesiensis  (Pecs,  Funfkirchen,  in  regno  hungarico)  iterum  editam  esse 
j,Parvi  catechismi  Catholicorum"  canisiani  versionem  illam  hungaricam.  quae  al>  ipso 
Telegdio  facta  et  primum  Vindobonae  a.  1562  typis  exscripta  erat;  de  qua  plura  in 
Cdi).  111  789.  Atque  probabile  est,  eam  Tyrnaviae  exscriptam  esse  typis,  qui  antea 
collegii  Societatis  lesu  vindobonensis  fuerant;  hos  enim  Telegdius  a.  1577,  cum  esset 
vicarius  generalis  et  administrator  archiepiscopatus  strigoniensis,  emerat  et  Tyrnaviam 
portandos  curaverat  (Ant.  Mayer,  Wiens  Buchdrucker-Geschichte  1.    YYien   1883,  !»(> . 

1U16.        1583. 

.KXKRCITAMENTA  |  CHRISTIANAE  |  PIETATIS.  \  AVCTORE  D.  PETRO 
CANISIO  Societatis  IKSV  Theologo.  !  Tndicem  sequens  pagina  continet.  Augustae 
Taurinorum,       apud   Bartholomaeum  Zenarum.       MDLXXXIIl      Cvati   facultate    Su- 

perioruni." 


1  ls  ]>i>st<';i  a  Calvinianis    trucidatus    esi    Ant.  Possevinus  S.  J.,    Bibliotheca  se- 
lcctii   I.  Coloniae  Agrippinae   L607,   Kil  . 

Braunsberger,  Canisii  EDpistulae  et   A.cta.    VIII.  36 


562  Mon.  1317.    1583. 

24":  ]>p.  702;  praeterea  if.  non  sign.  in  initio  5  (addito  titnlari  .  In  pagina  altera 
folii  titnlaris  .Index  totius  operis"  :  f.  2.  praefatio  Btypographi"  data  Taurino  24.  lulii 
1583.  Is  ait,  se  -animum  appulisse"  ad  .libellum  hunc  excellenter  ob  insignem, 
quae  ex  eo  decerpitur  vtilitatem,  praedicatum".  tum  quod  exemplaria  Antverpiae  a 
Plantino  typis  expressa  distracta  essent  omnia,  .tum  quod  augeri  et  locupletari  non- 
nulla  adiectione  posse  videretur.  In  quo  faciendo.  cum  suam  beneuole  operam 
D.  Petrus  Christinus.  Taurinensis  Ecclesiae  Theologus.  et  publicns  in  huius  vrhis 
Academia  sacrarum  literarum  professor.  pro  sua  in  auctorem  propensione,  obtulisset; 
ea  vsi,  nihil  prius  habuimus,  quam  vt  in  tuas  manus  praetiosissima  haec  gemma 
perueniret"  :  f.  3a  Canisii  praefatio  Augusta  Vindelicorum  a.  1573  data  (cf.  Can.  VII  699  : 
f.  3b — p.  32  Calendarium.  idque  gregorianum.  P.  33 — 39  „In  sequens  opus  Praefatio". 
In  ea  vulgata  Sacrae  Scripturae  versio  commendatur;  adulescentes  ah  aliis  versionibus 
prorsus  arcendos  esse.  -Praecipue  autem  paedagogos  omnes  hortamur,  vt  si  tum 
sibi,  tum  discipulis  velint  esse  consultum,  ah  illis  quidem  scriptoribus,  velut  Rei- 
puhlicae  pestibus,  maxime  caueant,  qui  siue  sacra,  siue  prophana  tractent,  nouis  se 
sectis  addixerunt,  aut  Ecclesiam  Catholicam  deseruerunt.  .  .  .  Postremo  ne  sis  in- 
scius  lector,  in  hac  postrema  editione  illud  accessit,  quod  moniti  et  rogati  rationera 
habuimus  Romanae  Ecclesiae.  vtpote  quam  veteres  aliarum  Ecclesiarum  caput.  matrem 
et  magistram  citra  omnem  adulationem  appellant,  et  summo  semper  in  pretio  iubezrjl 
haheri.  Nec  tamen  praetermisimus.  vt  antea  etiam  feceramus.  ad  Germanicas  et 
Gallicanas  Ecclesias  nostram  operam  accommodare,  et  passim  subindicamus  varietatem. 
quae  in  huiusmodi  lectionihus  incidere  solet.  Nihil  autem  officit,  imo  vero  decorem 
domus  Dei  magnae  commendat,  quod  quihusdam  in  rebus  et  ritibus  varient  Ecclesiae, 
in  fidei  autem  doctrina  vnuin  idemque  per  omnia  et  vbique  profiteantur.  .  .  .  Nec 
al>s  re  fore  visum  est.  si  quaedam  in  summariis,  vel  argumentis  lectionum  adiiceremus. 
partim  vt  obscura  breuitas  euitaretur,  partim  vt  huiusmodi  lectionum  sensus,  et 
matris  Ecclesiae  consilium  in  lectoris  gratiam  maiore  luce  donaretur. "  Sequuntur 
exercitamenta  pietatis.  P.  G52 — 691  Canisii  Catechismus  parvus  Catholicorum  cum 
testimoniis  Sacrae  Scripturae  contra  haereticos  in  promptu  semper  habendis.  P.  691 
ad  701  sententiae  S.  Augustini  (S.  Fulgentii)  tres  et  S.  Gregorii  Nazianzeni  plurimae. 
In  extremo  libro:  .Augustae  Taurinorum,  M.  D.  LXXXIII."  Librum  vidi  Valkenhurgi 
in  Neerlandia,  in  hihliotheca  Scriptorum  provinciae  germanicae  S.  J.  (A  1  12  [1])  et 
Mediolani  b  bibliotheca  ambrosiana  (N  I  127  .  Idem  exstat  Neapoli  in  bibliotheca 
nationali  XIII.  A.  28).  Brevem  eius  mentionem  fecit  Sommervogd  IX  1979;  cf.  11 
667     668. 

1317.        1583. 

„D. | HIEEONYMJ  STKIDONIENSIS  EPISTOLAE SELECTAE,  &  in  librostres 
distributae  opera  D.  Petri  Cani-  sij  Theologi:  Nunc  denub  <k/  exemplar  Mariani 
Vietorij  Reatini,  Episcopi  Amerini,  emendatce,  ,  argumentisque  ittustratce.  Elpistolarum, 
atque  aliorum  opusculorum,  |  qua?  tribus  bisce  libris  continentur,  or-  do  i^  numerus, 
adiectus  est.  |  Cum  rerum  &  verborum  Indice  locupletissimo.  PARISIIS,  Apud  Sebar 
stianum  NIVELLIVM,  ;  sub  Ciconiis,  via  facoba^a.  M.  D.  LX.Wlll.  CVM  PRlVI-i 
LEGIO  REGIS." 

16°;  ff.  numeris  sign.  117.  non  sign.  in  initio  1<>  addito  titulari  el  in  Ene  l!'. 
Posl  titulum  Litterae  dedicatoriae,  ut  supra  ]>.  547:  deinde  -Epistolarum,  ei  aliorum 
opusculorum,  quae  tribus  his  libris  continentur,  ordo  ei  Qumerus11.  Sequitur  „Summa 
Privilegii1'  Nivellio  ab  llniri<-<>  III.  dati  ei  a  senatu  parisiensi  comprobati  de  guo 
supra  i>.  517.  Nivellio,  inquam,  .cuius  impensis  et  diligentia  accuratissime  collati 
fuerunl  cum  exemplari  Romae  edito,  multisque  in  locis  a  doctissimis  eruditissimisque 
viris  illustrati  et  restituti."  lu  extremo  libro  index  rerum  alphabeticus  isque  valdfl 
copiosus.  Librum  vidi  \Talkenburgi  in  bibliotheca  Scriptorum  provinciae  Germaniae  S.  J. 
I'.  16  [t>| .  tdem  exstat  Mediolani  in  bibliotheca  ambrosiana,  Monachii  in  bibliotheca 
nationali  P.  lat.  785),  Ualae  in  Tiroli  in  bibliotheca  PP.  Franciscanorum.  Sommer- 
vogel  eum  breviter  commemoravii    II.  670. 


Mon.  1318.     1583.  563 

1318.        1583. 

Martyrologium  germanicum  Canisio  aucton   compositum  Dilingat   tertium  editur. 

.  M  \ih  t  ROioorv  n.    D6t  JtHrdt)enfafen=  |  ber,  borinnen  bie  £fjrifitict)en  gfefte   onb  ^ailigen 
©otte§  batober  £efiament      begriffen,   roie  biefelbigen  burct)  ba§  gantje  v\ar  in     ber  Et)rtften« 
l)i.it,   oon    tag   j«  tag   begangen   merben.     \Hud)  mit     oerjaicfmufj   ongalbarer   (pailigen,   mo 
bnnb   mie   fie  geleW   onb     gelibten,   ioa§  fie  geirjan   onnb   getaffen  t)aben,   jo  inol     ©otf  tfi 
loo,  al§  u1  ilircm  ettngen  vniil,   dnnb      ilircn  9Jcitct)riften  ;u  cincui   (eben=      bigen  Sjemnel. 
8Wte§   auff§   netoefl   muib  jum  brittenmal,   toic   nie  ;  juuor,   an   oilcn    brtern   gemetjret   onb 
gebeffert.     2Rif   befj  Sfjroiirbtgen   Onb   §odt)getet)rten  ^errn,     T.  5petri  Eanifij    oberfetjung, 
ouct)  SSorreb   onb   nott)tt>en=     biger   Gcrflarung,   ioic   ©otte§  ^abligen   mogen   onb   fol       len 
Erjriftlict)  geefiref  ttterben.  ,  Sampt  einem   gemainen  &t)riftlict)en  Salenber,  onb   ;u  enb  an= 
ger)encftem    mitjtictjcii  9tegifter,   on   locldicm  SStat  j  cin   jeber  vnnjlia.   jufinben  feto.      Dut  SRB 
miidicr   ffatoferlidjer  SJcatteftat  Fjfret)t)ait.      ©etrucfi   jfi  Tilina.cn,    burct)      ooliannciu  Dcaijcr. 
M.  D.  Iixxxm."     V"ersus   2    praeter  ,.T",   3,   4.  12,   13,   1~>    usque  ad  „auch"  excl.), 
23,  -1  rubri  simt. 

4":  ff.  numeris  signata  391;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  28  addito  fcitulari) 
et  in  fine  36.  Folium  titulare  sequuntur  Adami  Walasser  litterae  dedicatoriae  ad 
Georgium  et  Marcum  Fuggeros  Dilinga  datae  tempore  non  ascripto.  In  foliis  uon 
signatis,  quae  in  extremo  libro  posita  sunt,  indiculus  Sanctorum  Martyrologii  alpba- 
beticus  legitur.  De  Walassero  libri  editore,  de  litteris  „initialibusu  etc.  v.  Can.  IJI 
791     797  et  VII  644. 

Pauca  ex  boc  opere  pono,  quae  notatu  digniora  uiihi  sunt  visa:  F.  771,  78b: 
„Der  XXV.  Tag  im  Mertzen.  .  .  .  An  disem  tag  ist  nit  allcin  Gott  Mensch,  vnd  ein 
Junckfruw  Mfitter  worden,  sonder  auch  das  gehaimnufi  vnserer  Erl&sung  in  Maria 
angefangen,  ist  nach  33.  Jaren  aucb  am  Creutz  volendet  worden.  .  .  .  An  disem  tag 
sollen  aueh  im  alten  Testament  grosse  vnnd  wunderbarliche  ding  geschehen  sein, 
als  der  Welt  erschaffung,  das  Martyr  Abels  des  Gerechten  Ertzmarterers  im  alten 
Testament.  .  .  .  die  opfferung  Abrabams,  in  seinem  eingebornen  Sun  Jsaac,  der  durch- 
zug  der  Kinder  Jsraels  durch  das  Roht  Meer.  vnnd  der  Sig  des  heyligen  Ertzengels 
Miaihel.  wider  den  Trachen"  cf.  Can.  III  794);  f.  109a— llO:  ,.Der  XXVIII.  Tag  im 
Aprill.  .  .  .  An  disem  tag  soll  Noe  auti  der  Archen  gangen  sein"  :  f.  119b  -121a:  „Der 
V.  Tag  im  Mayen  .  .  .  Jtem  an  disem  tag  soli  der  Herr  Jesus  gen  Himmel  auffgefaren 
sein"  :  f.  164*-  K>iV':  BDer  XVII.  Tag  im  Brachmonat  [Iuni]  .  .  .  Jtem  in  Arabia,  soll 
heut  im  fewrigen  Wagen  verzuckt  worden  sein,  Helias  der  Prophef  ;  f.  209b — 210a: 
rDer  XXVII.  Tag  im  Hewmonat  [Juli]  .  .  .  Heut  ist  der  tag,  daran  Christus  auff  dem 
Berg  Tabor  vor  seinen  drey  liebsten  Jiingern  .  .  .  sich  herrlich  erklaret,  vnd  etlichen 
Jungern  wunderbarlich  erzaigef  ;  f.  243b:  .Der  XXVI.  Tag  im  Augstmonat.  Zu  Rom 
ist  heut  der  Geburtstag  defi  H.  Bapsts  vnd  Marterers  Zepherini,  der  war  ein  Romer, 
vnd  ein  heiliger  Mann.  hat  verordnet,  dafi  alle  Christen,  so  zun  Jaren  jhrer  vernunfft 
kommeri  das  ist,  so  sie  zwolff  Jar  alt  sind.  das  heiligste  Sacrament  defi  Fronleich- 
nams  Chri.sti.  auffs  wenigst  ein  mal  im  Jar  (nemlich  zu  Osterlicher  zeit)  empfahen 
sollen"  :  f.  67b  fJ.s1, :  Der  XII.  Tag  im  Mertzen  .  .  .  Jtem  zu  Ruremund  starb  Dionysius 
Richel  Cartheuser,  seliger  gedachtnufi,  der  im  leben  vnnd  schreiben  zii  seiner  Zeit 
fiirtreflich  gewesen"  :  f.  214a— 215a :  ,,Der  XXXI.  Tag  im  Hewmonat  [Iulij:  .  .  .  Jtem 
selige  gedachtnuJS,  defj  Gottseligen  vnd  beruhmpten  Priesters  Jgnatij  Loiola,  inn  Spanieri 
Edelgeboren,  vnd  aufi  einem  Hauptmann,  der  Gesellschafft  oder  Societet  Jesu,  Stiffter 
worden.  Nach  dem  er,  ein  strengs,  bft^fertigs  leben  gefiihrt,  das  hailig  Land  besflcht, 
vnii  grosse  weitihait  vnd  erfarnufi  zu  regieren  von  Gott  erlanget  hette,  ist  er  zfl 
Rom  im  Herren  seligklich  verschiden.  Seines  alters  im  65.  Jar:  llat  durch  seine 
Societet  inn  der  Kirchen  Gottes  hey  glaubigen  vnd  vnglaubigen,  an  vilen  5rtern 
grosseri  outz  geschaffet" :  f.  362:  ^Der  II.  Tag  im  Christmonat  [Decembeir]  .  .  .  Jtem 
selige  gedechtnufa  Francisci  Xauerij,  der  ersten  einer,  so  aul.'i  der  Societef  Jesu  in 
Jndiam  gezogen,  welcher  vil  tauseni  Saiden  zum  Catholischen  Glauben  bekOret, 
grosse  gefahr  vbersfcanden,    in  allerley  Tugenten   ftlrtreflich,    lebet  in    grosseT  armofc 

36 


564  Mon.  1319-13-20.    1583. 

vnd  demutigkeit,  machet  gesund  allerley  Krancken,  erwecket  auch  zwen  Todten, 
het  ein  Prophetischen  (laist,  bek&ret  vil  Siinder,  schlieff  selten  vber  zwo  oder  drey 
stund,  het  ein  stain  fur  ein  Hauptktissen.  Ward  endtlich  an  einem  Fiber  kranck. 
bey  dem  Port  Cantonium,  vnnd  starb  an  einem  Berg  in  der  Jnsel  Santianum,  mit 
anruffung  defi  Namens  Jesu  vnd  Marie.  Sein  Leib  rhflet  jetzund  zu  (ioa  gantz  vn- 
aerweseri,  zum  anzaigen  seiner  junckfrawschafft  vnd  vnschuld,  leuchtet  mit  Wunder- 
zaichen." 

De  canisiano  hoc  Martyrologio  „Andreas  du  Saussay  Parisinus.  S.  R.  E.  Proto- 
uotarius,  Concionator  Regius,  uecnon  Ecclesiae  SS.  Luj»i  et  Aegidii  in  urbe  Pastor" 
in  „Apparatu",  quem  praeposuit  , Martyrologio  Gallicano",  Lutetiae  Parisiorum  a.  1637 
a  se  edito  et  Armando  ioanni  Cardinali  duci  de  Richelieu  dedicato,  haec  scripsit 
(cap.  xix.  n.  8,  p.  i.xiv  :  „Petrus  Canisius  Theologus  Nouiomagus  Societatis  Iesv, 
Primarius  sancti  Ignatij  assecla,  datusque  ab  eo  primus  in  Germania  illius  societatis  Pro- 
uincialis:  vir  certe  permaximus.  Ecclesiae  per  Heluetiam  Patriarcba,  religionis  Catho- 
licae  suo  tempore  columna :  toto  orbe  Christiano  notissimus:  fide.  prudentia,  indefesso  scri- 
bendi  labore,  abstinentia  perenni,  grauitate,  animi  puritate,  flagrantissimo  Dei  amore, 
multaque  sanctitate  clarissimus,  vt  praefert  eius  elogium,  Friburgi  vbi  iacet,  tumulo 
ipsius  inscriptum.  Hic  sectas  perditionis1  grassantes  vbique  per  Germaniam 
cum  perfusis  gemitibus  oculis  conspiceret:  quo  infelicem  hanc  gentem  abreptam  per 
seductores  in  errorum  abrupta,  ad  rectas  v  e  r  i  t  a  t  i  s  e  t  iustitiae  semitas2  reuo- 
caret:  Sanctorum  qui  regalem  viam3  tenuerunt  ac  triuerunt  recta  vestigia  deuiis 
indicanda  censuit.  Martyrologium  igitur  a  se  recognitum  et  auctum.  Germanico 
idiomate  edidit,  vt  in  vulgus  dispersum,  auitae  religionis  exempla  et  documenta, 
faciliori  cursu  diffunderet;  ex  Beatorum  Christianae  fidei  auctorum  ac  assertorum, 
verendo  intuitu.  segregationis  percelleret  artifices;  filiosque  subtractionis4 
pudore  suffusos.  piorum  Maiorum  reuerentia  reduceret  ad  verae  Matris  gremium, 
Prodiit  in  lucem  praeclarum  boc  opus  excusum  Diliugae  anno  salutis  1562."  Andreas 
Saussagius  parisiensis  lTj.sjf  -1675  .  complurium  operum  ad  historiam  ecclesiasticam 
et  sacram  liturgiam  spectantium  auctor,  Ludovici  XIII.  (ialliae  regis  contionator, 
cum  a.  1655  episcopus  tullensis  Toul  factus  esset,  se  praebuit,  ut  Hurter  ait,  ndignis- 
simum  praesulem,  fastus  et  pompae  osorem"     Nomenclator  l\';    242     243). 

Librum  vidi  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  dioecesana.  [dem  exstat  Mona- 
cliii  iu  bibliotheca  nationali,  Upsalae  in  bibliotheca  uuiversitatis,  Vratislaviae  Breslau 
in  bibliotheca  universitatis.     Sommervogel  eum  posuit   II  669     670. 

i:*i«>.       ir.s:;. 

Amicus  quidam  in  Suecia  degens  certiorem  me  fecit,  libri  canisiani  BPredig 
von  den  vier  Sontageu  im  Aduent"  etc.  v.  Can.  \'l  690  691  editionem  a.  1583 
Ingolstadii  factam  exstare  (Jpsalae  in  bibliotheca  universitatis.  Sommervogel  eam 
lHni  posuit. 

1330.        1583. 

Orationes  sacrae  <<  Canisio  Friburgi  habitae.  Multas  contiones  de  missa  habet. 
Nomen  Societatis  Tesu,  candelarum  in  officiis  divinis  usum,  ieiunia,  processiones,  <■«/- 
tum  H.  Mariae  ei  aliorum  Sanctorum,  indulgentias,  catholicam  mortuos  iumndi  rationem 
defendit.  Seminarium  commendat.  Postulat,  ut  sacrum  viaticum  decentius  ad  aegrotos 
deferatur.  Friburgenses  de  superstitionibus,  pigritia,  ebrietate,  luxuria,  feherationibus, 
negligentia  in  Itberorum  educationt  vituperat.  Queritur,  rerum  pretia  iniuste  augeri, 
magistratus  hoc  <i/i<i</i<<'  crimina  <<<<«  punire  nec  pauperum  curam  habere. 

Exstanl  contionum  54  a  Canisio  Friburgi  Eelvetiorum  anno  L583 
habitarum  commentaria,   eaque,    paucissimis  sententiis  exceptis,   ipsius 


1  2  Petr  2,   1.         -  Bar   I.   L3;   Ps  22,  3;   Prv  2,  8.  Nm  21,  22. 

1   Hebr  10,  39. 


Mon.  1320.    1583.  565 

manii  scripta.  Eas  in  templo  S.  Nicolai  habitas  esse  aarratur  in  collegii 
illius  *  Litteris  annuis ;  v.  infra,  monum.  1346.  [bidem  dicitur,  Canisium 
etiam  „per  A.dventus  tempus"  sacras  orationes  habuisse.  Quare  veri- 
simile  est,  eum  praeter  quattuor  illas  contiones  ad  A.dventum  perti- 
nentes,  quae  in  codice  scriptae  sunt,  etiam  aliquol  aKas  habuisse,  ul 
Dominicis  A.dventus  I.  et  III.  et  feria  VI.  post  Dominicani  II.  (1.,  13., 
15.  Decembris).  Certe  A.dventus  tempore  non  solum  diebus  Dominicis, 
sed  etiain  per  singulas  hebdomades  nno  vel  duobus  diclms  operosis 
contiones  fiebant;  cf.  supra  p.  515. 

„Primo  die  anni  1583"  sive  1.  lanuarii  1583  „de  xenio  spirituali".  Morem  dandi 
strcnas  Canisius  variis  rationihus  explicat  ct  dcfondit :  in  <jua  dofensione  „Superstitiou, 
iiK|uit.  .daninaliilis  cssct.  iudicare  dies  aliquoi  fortunatos  aut  infelices  esse,  ei  quod 
hodie  prosil  ratione  temporis  quid  dari,  uel  accipi  strenain,  sicut  putantcs  sibi  prodcsso 
herbas  collectas  in  festo  Ascensionis,  uel  in  uigilia  natiuitatis  Joannis  baptistae,  uel 
equos  mittere  sanguinem  in  die  S.  Stephani,  et  nutriri  eos  media  nocte  natiuitatis 
Chiisti".  Dcin  singulis  tidclium  ordinihus  .xenium  spirituale"  trihuit;  ac  .Dominos 
Schultetos,  Regentes  et  superiores"  haec,  praeter  alia,  monet:  .Relinquite  fastum 
neterem,  adiungite  uos  saepius  non  diuitibus  tantum,  sed  et  pauperibus  ciuihus  non 
alta  sapientes  [Rom.  11,  20;  12,  16],  sed  in  humilitate  cordiali  ostendite  uos 
patres  ct  protectores  et  fautores  orphanorum  ot  uiduarum."  Deinde  quaerit,  „quae 
sununatim  ad  bonum  ct  felicem  annum  Friburgensibus  convenianf.  Respondet: 
8Tria,  timor  Dei.  bona  politia  et  Christiana  uita."  „Deest"\  inquit.  „bona  politia 
quia  blasphemi,  adulteri,  usurarij  ct  alij  scandalizantes  non  puniuntur.  2.  quilihet 
permittitur  rem  suam  aestimare  et  uendere  pro  sua  cupiditate.  Non  consulitur  com- 
munitati.  operarij  infideles,  non  curantes  lahorem,  non  familiam.  plurimi  ociosi :  Haec 
perdunt  Remp.  Funditus  nos  et  nostros  perdimus  et  uolumus  esse  infoelices.  Deest 
bona  uita,  quia  in  operibus  carnis  [Gal.  5,  19]  perseueramus,  .  .  .  comessando, 
ludendo,  inebriando,  dies  festos  polluendo."  Ostendit  quoque  Canisius,  „quomodo 
utendum  nobis  circumcisione  Christi"  ;  et  notat :  „Dicunt  nostros  ex  superbia  sibi 
sumere  nomen  Societatis  [Iesu]  et  se  praeferre  alijs  omnibus.  Non  intelligunt  insti- 
tutionem  Societatis  et  mentem  Ponti  :  boc  nomen  imponentis.  Non  intelligunt,  quare 
Societas  militum  Spiritus  Sancti  a  Regc  Galliae  instituatur,  sine  praeiudicio  aliorum 
militum.  Non  intelligunt  quid  a  nobis  sjiectctur.  ut  maiorem  babcamus  occasionem 
se  exerccndi  in  docendis  pueris,  in  uisitandis  aegrotis,  in  praedicando  uerbo,  in 
inuandis  atfiictis  et  baec  omnia  gratis.  ttem  quod  sint  parati  quolibet  proficisci  cum 
iubentur  etiam  ad  infideles.  Non  propterea  negant  alios  esse  de  Societatc  Jesu,  sed 
non  ita  obligatos  ad  nomen  Jesu  propagandum.  ornandum  et  sanctificandum  ubique 
locorum''  comm.  maximam  partem  al>  ipso  Can.  scriptum;  Cod.  _Can.  37"1 
f.  28a     31a . 

,Jn  die  Conuersionis  S.  Pauli"  sive  25.  Ianuarii  1583.  .Quoniam  pro  bono  uisum 
et  ordinatum  est.  quod  nos  hodie  processionem  institueremus .  et  ad  communem 
orationem  bic  congregaremur,  mibi  etiam  indigno  iniunctum  est,  aliquam  hic  facere 
exhortationem.  Nescio  autem  meam  praedicationem  melius  exordiri.  quam  cum  s. 
propheta  Daniele  .  .  .  Dicam  1°  quomodo  hoc  propbetae  Danielis  exemplum  uobis 
Congruat  cum  instituta  processione.  2  quomodo  etiam  huc  conferat  historia  de  Pauli 
((inuersione'1  (comm.  autogr. :  1.  c.  f.  31b— 38a). 

.Dominica  Scptuagesima"  sive  27.  lanuarii  1583.  De  evangelio  diei  comm. 
autogr.;  1.  c.  I'.  38"     40»). 

_.In  festo  Purificationis  Virginis"  sive  2.  Februarii  1583.  -An  rcctuin  ct  Christi- 
anum  sit.  Catholicos  per  annum  totum  et  praesertim  in  hoc  festo,  in  templo,  imo 
ctiam  saepe  in  domo  uti  candelis  et  cereis."  „Quomodo  historia  Euangelica  huius 
festi  moneat  de  praecipuis  partibus  ad  sciendum  et  tenendum  den  rechten  Kirchcn- 
gang  necessarijs-1    comm.  autogr. :  t.  40'     43aX  -= 


566  Mon.  1320. 

„.In  die  Cinerum"  sive  13.  Februarii  1583.  „Quid  Christus  in  Euangelio  uobis 
de  ieiunio  meditanduni  praebeat"    comm.  autogr.;  I.  c.  f.  44a— 47a). 

„De  Euangelio  feriae  sextae  post  Cinerum"  sive  d.  15.  Februarii  1583.  .Prima 
contio  de  Missa.  Christianis  bonum  et  utile  esse,  ut  de  sanctae  Missae  sacrificio 
certam  et  fundamentalem  habeant  informationem.  Quod  Missae  fundamentum  ?  insti- 
tutio  sacramenti  et  sacrificij"    comm.  autogr.;  1.  c.  f.  47b— 49b). 

„Dominica  1  Quadragesimae"  sive  17.  Februarii  1583.  „Quoinodo  historia  Euan- 
gelij  cuique  informationem  dare  possit,  vt  Quadragesimam  suam  Christiane  transigat." 
„Quomodo  historia  Euang.  monet  de  cognoscendo  Satana  et  eius  astutia,  fraude  et 
tentationibus."  „De  causis  mouentibus,  ut  Missae  sacrificium  tam  parui  tiat  passim 
et  contemnatur  et  furiose  prophanetur  ...  1  causa  est  vutleiss  et  sorglosigkeit  der 
geistlichen  2  der  weltlichen  Obersten  gietigkeit  [i.  e.  avaritia]  3  das  vnordenlich 
wesen  des  gemainen  Volcks  4  Neid  vnd  hass  der  newen  Secten."  Quomodo  Canisius 
in  hac  eontione  de  sacerdotibus  questus  sit,  vide  infra,  monum.  1323.  Questus  esl 
item  ut  multa  alia  praetermittam)  de  parentibus,  offerentibus  .filios  ad  altare,  ut 
ministrent,  semicaecos,  claudos,  uitiatos  corpore  et  ad  nihil  praeclari  dispositos"  comm. 
autogr.;  1.  c.  f.  50a— 56a). 

„De  Euangelio  Matth.  12"  v.  38 — 50,  quod  erat  feriae  IV.  quatuor  temporum 
sive  20.  Februarii  1583.  De  evangelio  diei  et  „de  usu  der  Fronfasten"  comm.  autogr.; 
1.  c.  f.  56b     57"  . 

„Feria  <>  post  Jnuocavit"  sive  die  22.  Februarii  1583.  De  evangelio  diei.  Deinde 
rDe  Missae  partibus  tribus"  principalibus,  quae  sunt:  „Consecratio,  oblatio,  com- 
munio".  „Quid  opus  tot  ceremonijs"  ?  „Ciir  huiusmodi  ritus  non  sint  mutandi"  ? 
.Quid  credendum  et  tenendum  de  illa  missae  parte,  quae  Consecratio  uel  Germanice 
Wandlung  dici  solet?"  (comm.  autogr. ;  l.  c.  f.  57a     60"  . 

„De  S.  Matthia".  cuius  dies  festus  agebatur,  _et  Dominica  Reminiscere"  sive 
Dom.  II.  Quadragesimae,  quae  erat  24.  Februarii  1583.  .Dieam  primum  de  S.  Matthia 
in  Apostolum  electo  2°  Cur  Christus  erga  Cananeam  aethnicam  uerbis  et  factis  se 
tam  inhumanum  et  durum  praebuit.  3  quid  de  prima  parte  Missae  id  est  con- 
secratione  tenendum."  ln  prima  parte  Canisius  senatores  friburgenses  qui  ius  „prae- 
sentandi"  parochos  habebant  sie  hortatus  est:  „Videte  Domini,  quomodo  Ecclesiae 
uestrae  in  pagis  regantur,  quales  Matthias  eligatis  et  assumatis,  quales  pastores  et 
praedicatores  constituatis  et  confirmetis.11  Deinde  oecessitatem  seminarii  clericorum 
Friburgi  instituendi  his  verbis  indicat:  nQuam  utile  et  laudabile  ei  necessarium  essel 
uias  et  media  prae  manibus  habere  ad  bonos  sacerdotes  et  pastores  alendos  et  pro- 
mouendos,  <|iii  uerbum  Dei  praedicare,  sacramenta  dispensare  et  pauperem  populum 
rectius  instruere  ei   regere  possent"    comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  601'     638). 

„Alia  concio  de  ueritate  Eucharistiae".  habita,  ut  videtur,  feria  IV.  pos<  Dom.  II. 
Quadr.  sive  27.  Februarii  1583.  „Quare  Christus  sub  specie  ]»anis  et  uini  consecrauit, 
et  ita  uelatum  se  dedit."  „Quomodo  se  quis  Catholicus  gerere  debeat  erga  Sacramen- 
tarium"  catholicam  de  eucharistia  doctrinam  reicientem.  .1  Cauenda  disputatio  de  re 
tanta  2  Jnduendus  zelus  contra  blasphemos,  Vade  retrd  me  Sathana  [Mc8,  33]... 
.'!  Charitas  in  corde  gestanda  cum  interna  compassione.  2  oratione  feruida  •  lachrimis 
ut  hos  crucis  hostes  [Phil.  3,  18]  deploremus,  el  dicamus  Tulerunt  dominum 
m  e  u  lii  [Io.  20,   l.">|"    comm.  autogr.;  I.  c.  f.  63b    66a). 

„De  Christo  in  Eucharistia  adorando."  Oratio  habita,  nt  videtur,  feria  VI.  posl 
Dom.  II.  Quadr.  sive  1.  Martii  1583.  „Quidam  [eum]  uno  genu  flexo  adorant,  similes 
militibus  Pilati  [Mt  27,  29],  alij  stantes  sicui  stipites,  uel  binder  dem  stul,  im- 
memores  illius  Philipp.  2.  .1  n  nomine  Jesu  omne  genu  flectitur  [Phil.  2,  10]" 
comm.  autogr. ;  I.  <•.   I'.  66b     67b).     Plura  \i<l<'  infra,  monum.   1324. 

. Duininii  a  Oculi"  sive  tertia  Quadragesimae  sive  3.  Maitii  L583.  Diei  PEuan- 
gelium  esse  consolatorium  <t  terrificum.  2  Quomodo  Satan  a  Christo  uictus  adhuc 
sit  adeo  potens  apud  fideles11.  pDe  Christo  in  Eucharistia  adorando"  comm.  autogr. ; 
f.  t\X'     70»  . 


L583.  567 

BDe  Euangelio  Matth.  15",  1  20,  quod  eral  feriae  IV.  posi  Dom.  III.  Quadr. ' 
sive  die  6.  Martii  L583.  Deinde  „Repetitio  de  adoratione"  sacrae  eucharistiae  comm. 
autogr.;  I.  c.  f.  70b     72a).     Plura  vide  infra,  monum.   1324. 

_  I •<■  Euangelio  Samaritanae  Joa.  I".  5  L2,  quod  eral  feriae  VI.  posi  Dom.  III. 
Quadr.  sive  8.  Martii  L583.    Deinde  „de  sacerdotio"    (-0111111.  autogr.;  I.  c.  f.  72"     71'  . 

.Dominica  Laetare11  sive  tV.  Quadr.,  sive  K».  Martii  L583.  „Antea  monui  nt  in 
principio  Quadrag.  mitterentur  pueri,  serui,  ancillae  ad  confessarios  ei  seelsorger.  2  at 
patres  <'t  matres,  domini  ei  matres  tempestiue  accederent,  et  suas  repurgareni  con- 
scientias,  ei  Decessariam  accipereni  Lnformationem  circa  fidem,  uitam  ei  uocationem. 
Quod  factum  non  est,  potesi  adhuc  fieri,  et  quo  citius.  eo  melius  •  diabolica  esi 
persuasio  quod  putamus  a<l  aostrum  pascha  <'t  ad  dignam  sacramentorum  susceptionem 
sufficere,  ai  ad  altimum  diem  expectemus,  et  .  .  .  curramus  ;nl  mensam  domini  .  .  .. 
i-iiin  speciali  tripudio  daemonum,  cum  horribili  irreuerentia  sacramentorum,  <-t  cum 
certa  damnatione  eorum,  <|ui  aon  se  probant  |1  Cor.  11.  28]  ei  praeparani  ad 
tantum  mysterium.  Qui  aures  habet  audiat  |Mt  11,  L5;  1.'!.  !»  43  etc.],  ne 
reus  fiat  corporis  et  sanguinis  Domini  |1  Cor.  11,  27]  et  idcirco  in  hoc  ei 
futuro  saeculo  puniantur  [cf.  1  Cor.  1.  30  32].  Specialiter  optarem  iuuari  in  fide 
infirmos  ei  dubios  bona  instructione  indigentes,  et  de  quibus  non  pauci  sunt,  qui 
nisi  coacti  non  ueniunt  ad  caenam11  [cf.  Lc.  14,  23].  „Dicam  primum  ut  pergamus 
in  nostra  materia  quantopere  sit  necessarium,  ut  circa  sacramentum  et  sacrificium 
altaris  sedulum  respectum  habeamus  super  ministrum  uel  sacerdotem.  2  quomodo 
nobis  adumbretur  in  historia  hodierni  Euang.,  ut  laudabiliter  et  fructuose  circa  Missam 
nos  gerere  quotidie  ualeamus"    eomm.  autogr. ;  L.  c.  f.  74b     79a). 

„Jn  Euang.  de  coeco  nato  Joan.  9",  quod  erat  feriae  IV.  post  Dom.  IV.  Quadr. 2 
sive  13.  Martii  1583.  Deinde  „absoluemus  inceptam  materiam  de  ministris  Missae, 
ei   cum  quibus  egerit  Christus  in  ultima  cena"  (comm.  autogr. :  1.  c.  f.  78b     81b). 

„De  Lazaro  Bethanico  quatriduano1',  quod  erat  evangelium  feriae  VI.  post 
Dom.  IV.  Quadr. 3  sive  15.  Martii  1583.  Deinde :  .Ob  quas  causas  Missae  officium 
probo  Christiano  charum  et  gratum  ualdeque  commendatum  esse  debeat  ut  libenter 
et  frequenter  illi  adsit,  suamque  Christianam  deuotionem  in  illo  exerceaf  comm. 
autogr.:  1.  c.  f.  82a— 85a  . 

Deinde  Canisius  notavit:  .Deest  Concio  Dominicae  Judica  [sive  Passionis,  t{uae 
erat  17.  Martii  15831  propter  Parochum"  (1.  c.  f.  85b  .  Hoc  igitur  die  ipse  ecclesiae 
S.  Nicolai  parochus,  c|iii  erat  Sebastianus  Verronius,  ad  tideles  suos  dixisse  videtur. 

.Feria  2  post  Judica"  sive  18.  Martii  1583.  Evangelio  diei  breviter  explicato 
tit  .continuatio.  cur  saepe  et  libenter  bonis  audienda  Missa"  comm.  autogr. ;  1.  c. 
f.  85''-  s.s1' . 

-Cum  breue  tempus  habeamus  ad  praedicandum,  et  Pascha  immineat,  mecum 
statui  susceptam  mihi  materiam  de  officio  Missae  intermittere,  et  in  aliud  tempus 
reliqua  reseruare,  praesertim  quomodo  se  quisque  in  Missa  gerere,  et  in  ea  passionem 
mortemque  domini  cogitare,  ac  sibi  utilem  reddere  debeat.  Tractabo  autem  in  se- 
quentibus  concionibus  partim  de  confessione  sacramentali,  partim  de  digna  sacramenti 
sumptione,  certus  nihil  melius  et  utilius  posse  modo  tractari  j^ro  concione.  Praesentis 
autem  concionis  summa  erit,  ut  assignemus  quod  pactum  fecerit  et  seruet  Deus  cum 
homine  ut  post  commissa  peccata  recipiat  eum  in  gratiam,  et  peccata  illi  remittat 
_*  quae  ad  ueram  confessionem  iure  nos  excitent  3  quaenam  maxime  obseruanda  sini 
ante  et  circa  confessionem .  ut  ea  cum  fructu  peragatur"  comm,  autogr.;  1.  c. 
f.  89a — 92a).  Oratio  haec  habita  esse  videtur  feria  IV.  post  Dom.  Pass.  sive 
20.  Martii  1583. 

„Altera  concio  de  Confessione".  .Depulsio  aliquot  obiectionum,  quae  multos 
simplices  a  Confessione  seducunt  et  ab  illa  deterrenf  „Quomodo  me  gei-ere  debeo 
circa  id  est  in  confessione.    vt  ne  sim   nimiiiin  laxae,    neque  nimium    angustae  con- 


Missale  Lausannense  f.  xxxvnb     xxxvina.        2  lb.  f.  xlim.         ;  fb.  f.  xi.v. 


568  Mon-  1320. 

scientiae"  (comm.  autogr.;  1.  c.  f.  92»-  94*  .  Contio  habita  esse  videtur  feria  VI.  post 
Dom.  Pass.  sive  22.  Martii  1583. 

„Quomodo  ante  et  in  confessione  se  quis  gerere  debeat."  .In  proxima  concione 
tractauimus  ad  remissionem  peccatorum  Deum  multa  requirere"  etc.  (comm.  autogr. ; 
].  c.  f.  94b — 96a).  Orationem  hanc  Canisius  halniisse  videtur  aut  Dominica  Palmarum. 
quae  erat  24.  Martii.  aut,  si  eo  die  ipse  parochus  (perinde  ac  Dominica  Passionis) 
dixit  ideoque  Canisius  dicere  non  potuit.  feria  II.  vel  IV.  hebdomadis  maioris,  quae 
erant  25.  et  27.  Martii  1583. 

„De  modo  se  ipsum  probandi  ante  communionem1'  „in  fide,  in  poenitentia,  in 
deuotione  Christiana",  cum  defensione  ecclesiae  communionem  sub  una  specie  prae- 
cipientis  (coram.  autogr. ;  1.  c.  f.  96b — 98b).  Oratio  haec  habita  esse  videtur  uno  ex 
tribus  diebus  in  oratione  superiore  positis;  cuius  fortasse  alteram  partem  constituit. 

„Jn  die  sancto  paschatis"  sive  31.  Martii  1583.  .Quae  bona  noua  in  se  con- 
tineat  et  nobis  annuntiet  paschalis  dies.  Quomodo  utendum  festo  praesente  et  pa- 
schalibus  sequentibus"  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  99a— 102b). 

Fini  huius  orationis  Canisius  ascripsit:   „Non  habitae  sunt  conciones  feria  2  et 

3  Paschatis." 

„Jn  octaua  paschatis"  sive  Dom.  I.  post  Pascha  sive  7.  Aprilis  1583.  Omnibus 
Dominieis  inter  pascha  et  pentecosten"  „peculiaris  processio  cum  praecedentibus 
Creutzeren  vnd  fligende  rotten  fanen  obseruatur.  2  spirituales  personae  in  proces- 
sione  procedunt  binae  et  binae  cum  suis  stolis  albis,  canunt  et  Deum  laudant  publice". 
.Quomodo  ex  Euangelio  [lo  20,  19 — 31]  quisque  Catholicus  suam  ueram  et  antiquam 
fidem  confirmare.  et  contra  nouam  falsamque  fidem  conseruare  habeat."  -Qui  hodie 
Thomasbrtider,  quibus  compatiendum,  ut  et  ipsi  a  sua  incredulitate  conuertantur." 
„Quomodo  fideles  in  hoc  Euang.  multiplicem  inuoniunt  causam  sese  et  alios  consolandi." 
.Quomodo  intelligendum,  quod  Christus  dat  potestatem  discij>ulis  suis  peccata  remit- 
tendi  et  retinendi"  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  102b —  10(i '  . 

Pone  hanc  orationem  Canisius  haec  scripsit:  .Desunt  Euangelia  2.  Ego  sum 
pastor  bonus  et  Modicum  et  non  uidebitis  me",  quae  sunt  Dominicarum  II  et  111  post 
Pascha  sive  14.  et  21.  Aprilis  1583.  Canisius  tamen.  ut  videtur.  his  diebus  orationes 
habuit  neque  tamen  in  codice  inscripsit :  impeditus  enim,  ne  statini  eas  inscriberet, 
paginas  aliquot  in  codice  reliquit  vacuas,  in  quibus  eas  vel  potins  earum  suinnias 
postea  scriberet :  nec  vero  propositum  executus  est. 

„Jn  festo  S.  Philippi  et  Jacobi"  sive  1.  Maii  1583.  -Dicani  ergo  primum,  in  quo 
consistat  futura  et  aeterna  vita  hominis  ex  parte  animae  e.\  hac  vita  migrantis  ad 
celestem  felicitatem.  2  an  haec  felicitas  maior  et  gaudentior  sit  post  vltimam  resur- 
rectionem  iuxta  corpus"  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  108b     I13a). 

..In  die  S.  Nicolai  et  2a  fer.  Rogat.",  quae  erai  d.  6.  Maii  1583.  BNos  Catholici 
Christiani  habemus  hodie  in  cultu  diuino  duo  peragere.  alterum  ut  peculiare  festum 
de  unserem  wol  genanten  und  bekanten  Patrono  S.  Nicolao  celebremus,  unde  et  feriari 
iubemur:  alterum  ut  incipiamus  vmsere  Creutzwochen  tenere  el  adesse  Letaniae.  7nde 
inxta  ueterem  Laudabilemque  morem  <!<•  una  Ecclesia  in  alteram  liis  tribus  diebus 
processio  instituitur.  Nullus  rite  culpare  potest,  sed  omnes  prudentes  Laudare  habent 
modernos  ei  ueteres  Friburgenses,  quod  in  Dei  honorem  et  a<l  memoriam  S.  Nicolai 
Patroni  duo  festa  in  anno  voluerunt  solemniter  in  oppido  <t  in  ditione  celebrari. 
\iniin  festum  sexta  Decemb.  quia  tunc  <le  lia<-  uita  a<l  Christi  regnum  migrauii  <t 
pro  snis  Laboribus  mercedem  recepit  aeternam,  in  celis  coronatus.  Alterum  festum 
in  9  Maij  incidit,  <t  adinonet  nos  <■!<■  miraculis  circa  corpus  et  reliquias  eius  factis.  .  .  . 
Scil  <iuonio<lo  Eriliuri;'enses  hoc  IVstuin  recte  ei  <-iun  fructu  celebrabunt?  Estne  satis 
pulsari    magnas    campanas,    2    pulsari    organa,     .'!    pueros   equitare    in   alten    ripp. ' 

4  niultos  hodie  In  hospitijs  inebriari  ei  uentri  seruire.  De  tali  feriatione  parum 
cural  uoster  Patronus."  nDicam  iiiitur  pauca  <le  liis,  in  quibus  ui  uereor,  Patromun 
uostrum    offendimus   <'t    irritamus,   eiusque    fauorem  saepe  amittimus,   eique  causam 


1    Utaripa,   Bauterive;  ubi  erai  monasterium  ordinis  cisterciensis. 


1583.  569 

(laituis  contra  nos  querendi,  e\  coram  Deo  oos  accusandi."  „Quomodo  Friburgenses 
hunc  Patronum  sibi  utilem  reddent?"  .Quomodo  festum  boc  moneai  de  multis  quae 
homini  consideranda  simt.  nt  ueram  ei  fundamentalem  habeal  de  perpetua  uita  ei 
salute  informationem"  comm.  autogr.;  I.  c.  f.  113h  120*).  Memoria  .Translationis 
s.  Nicolai",  ut  el  ex  Canisii  verbis  ei  aliunde  constat,  <lic  !•.  Maii  celebrabatur ;  sed 
BViburgi  a.  1583,  quia  in  eum  diem  cadebal  Ascensio  Domini,  6.  Maii  anticipatum 
esse  videtur.     Plura  ex  hac  oratione  ponentur  infra,  tnonum.  1326. 

_ln  die  Ascensionis  Domini"  Bive  !».  Maii  1583.  nDicam  primo,  Christi  ascen- 
sionem  exemplar  fuisse  illorum,  quae  post  hanc  uitam  ad  salutem  suam  etemam 
electi  percipiunt.  2  quid  sit  illa  Christi  promissio  facta  Apostolis,  praedicate 
Euangelium  omni  creaturae  [Mc  lt>.  15],  3  Quomodo  accipienda  Christi  sen- 
tentia,  Q  u  i  crediderit  et  baptizatus  fuerit  saluus  erit"  |Mc  16,  16] 
(comm.  maximam  partem  autogr. ;  1.  c.  f.  I20b     I24a). 

_In  die  sancto  Pentecostes"  sive  1!».  Maii  1583.  .Qiiam  grauitor  hodie  offondant 
nouatores  Spiritum  s."  .Quomodo  quilibei  Christianus  per  aduentum  Spiritus  sancti 
in  Catholica  fide  se  confirmare,  et  uita  se  corrigere  et  reformare  debeaf  comm. 
autogr.;  1.  c.  f.  124b— 129a). 

_.In  die  Corporis  Christi"  sive  30.  Maii  1583.  «Dicam  primo  quomodo  quisque  ad 
iicnini  festi  huius  vsum  debeat  cogitare  Pauli  sententiam,  Praedicamus  Christum 
c  r  u c i f i x  u  m  J  u  d  e  i  s  q  u i d e m  scandalum,  g e n t i b u  s  a  u t e m  stultitiam, 
i  p  s  i  s  a  u  t  e  m  v  o  c  a  t  i  s  J  u  d  e  i  s  a  t  q  u  e  G  r  e  c  i  s  C  h  r  i  s  t  u  m  D  c  i  u  i  r  t  u  t  e  m 
et  Dei  sapientiam  1  Cor.  1.  [v.  23  24]  2  quomodo  se  quisque  Christianus 
in  hoc  festo  et  toto  anno  gerere  debeat  erga  sanctiss.  sacramentum,  et  simul  Euang. 
[diei]  inseremus"  .Quoties  sumendum  sacramentum?  quo  saepius  sumitur,  eo  melius, 
liioiln  quis  non  sciat  se  in  mortali  peccato  uiuere,  et  desideret  uitam  emendare. 
Hinc  primi  Christiani  quotidie  cum  hoc  sacramento  uersati  sunt '.  Postea  cum  primus 
illc  feruor  deuotionis  intepuisset,  Aug.  suasit  Dominicis  diebus  laicis  communicandum 
esse.  ..."  Immensas  huius  sacramenti  diuitias  experiuntur,  qui  eo  saepe  et  debite 
utuntur,  quia  fontem  habent  quem  adeunt,  sicut  primi  Christiani  fecerunt  re  pauperes 
et  spiritualibus  bonis  abundantes.  Nonne  idem  Christus,  idem  a  g  n  u  s  3 ,  idem  sacra- 
mentum.  idem  panis  Angelorum4,  eadem  uirtus  sacramenti,  quae  olim  fuit,  nunc 
est  et  manet  usque  ad  finem  seculi?  Nolumus  petere  et  accipere  panem  illum 
quotidianum.  ut  Augustinus  interpretatur  Matt.  6.  5  Quidam  nimium  timent  com- 
municare,  ob  indignitatem  propriam,  nec  attendunt  necessariam  medicinam  suis  uul- 
neribus,  et  peccatrici  animae,  et  nimium  sunt  meticulosi,  saepe  et  latenter  pigri  ad 
debitam  praeparationem.  Zachei  exemplum  illos  animare  debebat,  qui  letus  Christum 
excepit  in  domum,  licet  paruus  statura  et  princeps  publicanorum"  (comm.  autogr. ; 
1.  c.  f.  129b— 135b). 

.Jn    festo  Apostolorum   Petri    et  Pauli1*    sive    29.  Iunii  1583.     .Quomodo  bonus 
Catholicus   ex    hoc  Euang.  in    sua    ueteri  indubitata   fide   [se]    consolari   et   stabilire 


1  Cf.  Act  2,  42  46;  20,  7. 

-  Canisius  locum  illum  libri  .De  ecclesiasticis  dogmatibus"  (c.  53)  a  Gennadio 
Massiliensi  (saeculo  V.)  compositi  significat:  .Omnibus  dominicis  diebus  communi- 
candum  suadeo  et  hortor,  si  tamen  mens  sine  affectu  peccandi  sit"  Migne,  P.  lat. 
LVIII  994).  Quem  librum  eo  tempore  putabant  esse  S.  Augustini.  Plura  de  hac  re 
v.  Can.  IV  5585. 

'■'■  Io  1.  29  3(3;  1  Petr  1,  19;  Apc  5,  6  8  12  etc.  4  Ps  77.  25. 

5  -Panem  nostrum  quotidianum  da  nobis  hodie":  Lc  11,  .'5.  „Panem  nostrum 
supersubstantialem  da  nobis  hodie" :  Mt  tl.  11.  Ita  versio  nostra  vulgata.  Utroque 
autem  loco  codices  graeci  habcnt :  ,,tov  apxov  r|uujv  tov  eTTiouoiov".  Atque  S.  Augu- 
stinus  etiam  in  evangelio  S.  Matthaei  legit  -quotidianum",  ac  nomine  .panis  quoti- 
diani"  et  victum  corporum,  et  sacram  eucharistiam,  et  verbum  Dei  comprehendi  dicit 
tjSermo  LVIII  [alias  42.  inter  Homilias  50],  c.  4,  n.  5;  Migne,  P.  lat.  XXXVIII  395). 


570  Mon.  1320. 

debeat  hoc  tempore  periculoso"    primatum  romani  pontificis  defendit     comm.  autogr.  5 
I.  c.  f.  136a— 140b).    Plura  vide  infra,  monum.  1340. 

.Dominica  De  Petri  piscatione  Luc.  5".  quod  erat  evangelium  Dominicae  VI. 
post  Pentecosten  '  sive  30.  Iunii  1583,  Canisius  evangelio  breviter  explicato  bullam 
indulgentiae  plenariae  a  Gregorio  XIII.  propositae  promulgavit  et  commendavit  comm. 
autogr. :  1.  c.  f.  140'' — 143b).     Plura  vide  infra,  monum.  1341. 

_.Tn  festo  Visitationis  Mariae"  sive  2.  Iulii  1583.  _Jn  hodierna  concione  duo 
nobis  per  Dei  gratiam  expedienda  1  de  festo  nostrae  Dominae,  alterum  de  noual 
Romana  et  annuntiata  Jndulgentia,  sicut  in  proxima  concione  promisi."  .Quomodo 
Maria  praesentem  arguat  mundum"    comm.  autogr. ;   I.  c.  f.  144* — 148b). 

-Dominica  Sexta"  post  Dominicam  Trinitatis  sive  7.  Julii  1583  ,de  iustitia 
Christiana  Mat.  5."     Canisius   evangelium  diei  explicat    comm.  autogr. ;    1.  c.  f.  149 

.Jn  festo  S.  Mar.  Magdalenae"  sive  22;  Iulii  1583.  .Dicam  primo,  quo  pactcj 
Christi  persona  in  hoc  Euangelio  consideranda  sit,  et  nobis  ad  consolationem  seruiafc 
2  de  Magdalena  peccatrice  et  exemplo  eius.  per  quod  multi  status  hominum  ad- 
moneantur  et  arguantur  3  cur  pauci  Magd.  similes  in  penitentia,  multi  in  peccato." 
In  tertia  orationis  parte  Canisius:  BPrima  causa",  inquit,  „esi  in  parentibus  tam 
negligenter  filios  et  filias  educantibus.  .  .  .  Accedit  quod  nimis  iuuenes  ad  matrimonium 
ueniant  male  instituti  et  inexperti,  saepe  et  ignorantes  orare,  credere  et  scire  suum 
Catechismum  •  quomodo  igitur  docebunt  filios?  2°  permittunt  filijs  omnem  libertatem, 
licet  [sint]  ad  malum  procliues  et  uirgae  indigentes  ac  frequentis  reprehensionisj 
Permittunt  eos  delicate  educari  zart  vnd  schleckerhafftig,  uinum  bibere.  3  uel  4 
[uicibus]  in  die  uesci  2  huc  illuc  per  plateas  discurrere,  malis  socijs  adhaererej 
omnia  mala  audire  domi  et  foris.  sub  noctem  choreas  ducere  und  in  reyen  singen, 
ad  S.  Leonardum  et  zu  den  Kilweyenen,  zum  Gaugler  currere,  secularia  carmina 
canere.  .  .  .  Mittunt  aliqui  filios  ad  balnea  inbonesta.  alij  in  militiam  id  est  in  scholam 
omnis  impietatis,  uhi  sine  labore  discunt  quae  quotidie  uident  et  audiunt.  Gotl  lesteren, 
hurerey  treiben,  fressen,  saufen,  spilen,  vnd  alle  schand  treiben."  Nuptiae  .non 
fiunt  sicut  deherent,  et  magna  egent  reformatione,  quia  contra  Dei  honorem,  et  cum 
grauamine  ciuitatis  et  cum  damno  animarum  indies  magis  et  magis  illic  peccatur 
1  ex  parte  sumptuum  quos  fieri  uidemus  in  kleinodijs  et  uestihus  pro  sponsa  «t 
sponso.  Non  satis  est  habere  syden,  opus  habere  Samet  vnd  Satin  et  tantam  tur- 
bam  conuiuarum.  2  ex  parte  ferculorum  trachten  in  conuiuijs  Maleren  durantibus 
biduo  uel  triduo.  3  ex  parte  compotationis  das  vnmessig  zusaufen  ohn  alle  Maii 
4  ox  parte  leuitatum  praesertim  in  choreis  mit  gar  vngeburlichen  vmbschwingen  vnd 
vmbkehren  •  non  ist  zucht  vnd  scheme;  quibus  dies  non  sufficit,  et  ubi  lusores  im- 
l>mlicis  canticis  Lyder  und  melodey  diabolo  egregie  seruiunl  5  ex  parte  uerborum 
impudicorum,  detrahentium,  iuramentorum,  quae  contra  Deum  et  proximum  illic  di- 
cuntur  et  audiuntur  i>  ex  parte  pompae  et  superbiae  communiter  usitatae  in  ornamentis 
et  uestibus,  quas  uouo  semper  more  confici  studeni  7  ex  parte  festorum  quae  uio- 
lantur  8  ex  parte  grauidarum  !•  ex  parte  uoluptatis  ■  malunl  carere  ciho  ei  potu" 
(comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  149b     153°  . 

_.ln  festo  Jacobi  Apostoli*  sive  _5.  lulii  L583.  Ex  evangelio  diei  CanisiuS 
ostendit,  Bcur  permiseril  Christus,  suos  charos  Apostolos  a  supiilua  ei  ambitione  anti 
suam  pass.  saepe  tentari"    comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  L53b     L56b). 

BDe  assumptione  b.  Virginis"  d.  15.  Augusti  L583.  -Dicam  1  cur  hoc  Euang 
proponatur,  in  quo  nulla  de  Maria  mentio  2  Quomodo  circa  illud  oita  eius  con- 
sideranda  3  Qui  hodie  in  Mariam  peccent,  ul  illis  obsil  potius  «j uam  prosit.  Post 
prandium  de  morte  sepultura  assumptione  ei  gloria  excellenti"  Duas  ergo  contionefij 
eo  die  Canisius  habuit.  ln  priore  haec,  praeter  alia,  protulit:  „Peccanl  etiam  in 
\  irginem,  quotquot  cum  uouis  suermeris  subducunt  se  a  societate  e.  consuetudine 
ueterum  Catholicorum  in  his  quae  ad  Mariae  honorem  <i  reuerentiam  externam 
spectantl     Multi  tam  delicati   facti,    ut  ferre  uon  possinl  epitheta  tol  seculis  tributa 


1  Missn/r  Lausannense  f.  cxv1 


1583.  571 

ct  decantata  Virgini,  ut  quod  sit  regina  celi,  domina  tnundi,  mater  misericordiae, 
nita,  spes,  dulcedo,  aduocata  et  consolatrix  peccatorum  '.  .  .  .  Ferre  non  possunt 
Balutationem  Angelicam,  el  ex  ea  rosaria  ei  psalteria  confici,  eaque  in  manibus 
deportari  publice,  ueJ  quasdam  Fraternitates  Virginis  introduci2.  Contradicunl  re 
cepto  mori  pulsandi  mane  el  vesperi  ad  Aue  Maria,  el  die  sabbatino  celebrandi  spe 
tialem  memoriam  Vlrginis,  et  tunc  quoque  conueniendi  ad  Canticum  Salue  Elegina, 
uel  Alma  Redemptoris,  uel  Ecce  uirgo  concipiet"  comm.  maximam  partem  autogr. ; 
I.  c.  T  L57b     L62b). 

_.ln  festo  S.  Bartholomei"  sive  24.  Augusti  1583.  „Gaudeamus  in  Dominu 
1  propter  Apostolos  electos  el  glorificatos  "_'  ob  Ecclesiam  ab  illis  illustratam  3  ob 
doctrinam  el  exemplum  nobis  relictum."  Deinde  copiosius  respondetur  ad  quaestionem  : 
_  An  rectum  e1  Euangelio  consentaneum  sit,  Ecclesiasticas  personas  uersari  circa 
potestatem  externam  el  seculare  regimen"    comm.  autogr. ;  l.  c.  f.  162b     166"). 

BDe  S.  Mattheo"  Ajtostolo  sive  _1.  Sejttembris  1583  quod  eo  anno  eral  sab- 
batum  quattuor  temporum  Septembris).  „Quomodo  festum  boc  nobis  prodesse  el 
seruire  jtossit  atl  reetam  fidem  boc  tempore  corroborandam.  Quomodo  conferat  festum 
ail  iiitain  corrigendam"  „Hoc  unum  addam  de  fronfasten,  me  ualde  mirari,  multos 
Catholicos  tam  parum  obseruare  boc  uetus  sanctum  utile  probatum  ei  Laudabile  in- 
stitutum,  ut  non  modo  domi,  sed  etiam  in  hospitijs  publice  suiiin  praeceptum  ieiu- 
nium  frangant  sine  omni  necessitate,  et  alios  offendant  hac  inobedientia  el  carnalitate" 
comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  L66a     170  . 

T 1 1  festo  S.  Michaelis  concurrente  Dominica  18"  j>ost  Dom.  Trin.  sive  "_".'.  Sep- 

fcembris  1583.  „Hoc  feriato  die  leguntur  et  cantantur  duo  Euangelia.  Vnum  de  prae- 
sente  Dominica.  .  .  .  Alterum  Euangelium,  quod  hodiernum  festum  secum  adfert.  .  .  . 
Cogitaui  autem  haerere  circa  Euangelium  de  festo  [Mt  18,  1 — 10],  et  ex  eo  assignare, 
duomodo  Christus  illic  non  modo  suos  discipulos,  sed  et  credentes  omnes  ad  l)<'i 
timorem  potenter  excitet.  "2  quomodo  s.  angeli  se  erga  nos  gerant,  et  quid  nos 
uicissim  iliis  facere  debeamus"    comm.  autogr. ;  L  c.  f.  170b — 17.-!1'. 

_.ln  festo  S.  Lucae  Euangelistae"'  sive  18.  Octobris  1583.  Evangelium  explicans, 
t|ui  sint  „ueri  Euangelij  praedicatores  et  Ecclesiae  ministri"  ostendit  (comra.  autogr. : 
1.  .-.  f.  174*     179»). 

..In  festo  Apostolorum  Simonis  et  Judae"  sive  28.  Octobris  L583.  Ex  evangelio 
qiei  Canisius  dicit  .1"  de  fraterna  et  Christiana  charitate  _"  constanti  patientia,  Lieben 
und  Dulilen".  In  fine  autem  orationis  auditores  monet  rde  praeparatione  ad  festum 
omniuni  Sanctorum",  quae  potissimum  susceptione  sacramentbrum  confessionis  et 
communionis  fieri  debeat.  Simul  queritur,  quod  „toto  anno  saepe  peccamus  in  festis 
Banctorum  :  .  .  .  vnde  tam  pauci  cernuntur  in  concione,  multi  autem  ociosi  garruli  et 
uani  sub  tilia3.  in  foro  et  diuersorio"    comm.  autogr. ;  1.  e.  f.  179a — 181b). 

.Jn  festo  Sanctorum"  Omhium  sive  1.  Novembris  1583.  „Ex  quibus  causis 
hoe  festum  et  cultus  Sanctorum  negligatur  et  exosum  reddatur.  Quae  nos  in  cultu 
sanctorum  debeant  confirmare,    ut  in  catholica  fide   perseueremus."     In  numero  „ab- 


1  Horum  maxima  pars  est  in  „antij)honis"  illis  officii  divini.  quae  incipiunl  : 
-Ave,  regina  coelorum",  „Regina  coeli,  laetare",   „Salve,  regina". 

-  Canisius  his  verhis  sodalitates  sive  congregationes  marianas  Friburgi  a  se 
institutas    v.  supra  }>.  .")41  54-1    atque  etiam,  puto.  confraternitatem  Rosarii  significat. 

3  Alias  quoque  Canisius  banc  tiliam  tilleul,  Linde  Friburgi  in  foro  curiae 
plantatam  commemorat.  Quam  a.  147i>  post  victoriam  a  Friburgensibus  apud  Mo- 
ratum  sivc  Murten  partam  ferunt  esse  plantatam  ideoque  „Tilleul  de  Morat", 
-Muitner  Linde"  vocant.  Olim  sub  ea  lites  diebus  mercatus  inter  venditores  et 
emptores  ortae  dirimebantur  „Lindengericht1').  In  „ChronicoB  friburgensi  a.  1687 
affirmatur,  urbis  primores  saepe  sub  tilia  illa  congregari  el  considere.  Venerabilis 
haec  arbor  semper  diligenter  custodita  est ;  quae  uunc  cancellis  cingitur  el  fulcris 
ferreis  sustinetur.  Siripsit  de  ea  /osf/ilt.  Srlninrh/  reipuhlicae  archivista  in  „La  l.i- 
herte".  A.  34,  nr.  244    23.  Oct.  1904  . 


572  Mon.  13-20. 

usuum",  qui  iu  cultum  Sauctorum  irrepserint,  Canisius  haec,  praeter  alia,  ponit: 
„Wir  machen  von  ineu  wetterheiligen :  schreiben  inen  zu  die  verworifenen  vnd  gliickh- 
seligen  tag.  Nonne  superstitio  das  wir  an  Sandt  Steffens  tag  die  Roii  beschlagen. 
das  wir  sechen  an  Sandt  Johans  ahent.  das  die  Jungkhfrawen  an  Sandt  Andreae  et 
Magorum  ahent  wellen  ihr  gehet  vnd  seltsame  ceremonie  an  richten,  da  mit  sie 
wissen  mogen,  mit  wem  sie  in  disem  Jar  verheyraden.  .  .  .  Imagines  sunt  nimium 
impudicae,  uel  deformes  et  defectuosae.  .  .  .  Etlich  mein  es  sei  etwas  lebendigs  vnd 
wirckhens  in  Piidern.  Non  erigunt  corda  ad  Christum  nec  ad  sanctos  quorum  signa 
sunt.  Abusus  est  das  fiuechen  vnd  schelten  durch  Sandt  Anthoni  fetir:  hei  Sandt 
Veltein,  vnd  Veitsdantz"  '  comm..  cuius  aliae  partes  Canisii  ipsius  manu.  aliae  dua- 
bus  manibus  ignotis  scriptae  sunt;  1.  c.  f.  182a — 186b). 

„Dominica  22"  [scribendura  fuit  .23"]  post  Dom.  Trin.  sive  3.  Novembris  1583, 
„praecipue  de  animabus  purgatorij".  ..Quoniam  proximo  festo  promisi  tractare,  quod 
heri  propter  mercatum  non  licuit,  de  Christianis  scilicet  animabus.  quarum  com- 
memorationem  gedechtnufi  celebrauimus,  proposui  mihi  haec  tria  declarare  1  quidnam 
de  huiusmodi  animabus  ueteres  Catholici  crediderint  et  tenuerint,  et  quomodo  se 
erga  illos  gesserint  2  de  Neochristianis,  an  ius  et  causam  habeant  negandi,  arguendi 
et  ridendi  ueterem  fidem,  et  usum  nostrorum  maiorum  et  ueterum  Catholicorum  circi 
Cliristianas  animas,  praesertim  in  orando  offerendo  et  pietatis  operibus  exercendis. 
3"  Quomodo  Catholici  strefflich  und  loblieh  hic  se  gerant."  In  postrema  hac  parte 
Canisius  haec,  praeter  alia,  recenset  peccata.  quae  Catholici  „circa  mortuos"  com- 
mittant:  rPeccat  communis  turba  quod  nil  sciat  pro  defunctis  facere,  nisi  quod  eant 
ad  5  altaria,  et  offerant  die  faule  falsche  verschlisse  vnd  onnutze  Cart.  2  eunt  ad 
sacram  aquam  et  ante  fores  dicunt.  Got  troste  die  liebe  Seei.  Quidam  querunt  vnd 
treiben  ein  pracht  darbey  ut  dici  possit,  Er  hah  ein  grofi  ehr,  quia  multi  et  egregii 
comparuerunt.  Solae  mulieres  sunt  largae  in  aqua.  quam  spargunt  auschutten  pei 
totam  Ecclesiam"  2  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  188b — 191"  . 

_.Tn  festo  S.  Catherinae"  virginis  et  martyris  sive  25.  Novembris  1583.  .Antiqui 
Friburgenses  in  magno  precio  habuerunt,  ut  singularem  patronam  Catarinam  ex  prae- 
cipuis  patronis  oppidi  et  ditionis".  Evangelium  diei  (Mt  25.  1  13  explicat.  „Cur 
Christus  in  hac  parabola  et  saepius  in  Euangelio  suos  discipulos  et  fideles  omnes" 
serio  admonet  ad  uigilandum."  „Quo  modo  seruiat  Euangelium  ad  Dei  fcimorem 
aobis  et  peccatoribus  omnibus  incutiendum."  -Qui  se  huius  Euangelij  maxime  an- 
nehmen,  und  daraufi  besseren  und  reformieren  sollen"  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  193a     196*  . 

„Collectanea  de  S.  Andrea  ex  Feuchtio",  cum  commentario  contionis  die  S.  An- 
dreae  Apostoli  sive  30.  Novembris  1583  habitae.  .  An  rectum  et  Christianum  srl 
ex  opificibus  et  imperitis  laicis  eligere  el  assumere  ad  officium  praedicandi  et  ad 
piscandum  animas"  Contra  protestantes).  „Vnde  tit  multos  extare  praedicatores, 
paucos  hominum  piscatores. "  BQuomodo  S.  Andreas  ad  aostrum  aduentum  recte  in 
choandum  et  seruandum  aobis  seruire  possit"    ex  comm.  autogr. ;   l.  c.  f.  Pxi1,    200*). 


1  In  Can.  51  f.  383b  exstai  commentarius  „de  abusibus  Catholicorum  circa 
Sanctos"  manu  ignota  Friburgi  scriptus  ei  a  Canisio  recognitus,  qui  cum  indiculo 
abusuum  iu  liac  oratione  posito  miiltis  in  rebus  convenit.  Alia  tanun  quaedam  in  eo 
adduntur,  ut  cum  dicitur,  praeter  Bwetterheyligenu  constitui  etiam  aliquol  BViech- 
beyligen";    item  poni  „S.  Cristofel    zum  iiiiick.    S,  Vicens  vnnd  Vrbanus  zum  wyn". 

2  In  Can.  51  f.  384a  exstat  „peccatorum",  quae  catholici  hac  in  re  committant, 
indiculus  Friburgi  manu  ignota  scriptus  ei  a  Canisio  recognitus,  qui  cum  hac  Canisii 
oratione  valde  convenit.  Hoc  quoque  in  eo  dicitur:  BEin  Mifibrauch  ist  es  dafi  so- 
bald  man  oach  eines  menschen  abgang  rumplen  h6rt  oder  etwas  gspttrt,  dafi  man 
vermeint  es  sey  eben  des  vei stoibenen  Seel.  .  .  .  Dafi  die  Klilciit  nacli  ilucs  gemahels 
abgang  so  wenig  zeyi  warten  sich  widerumh  zeverheyrathen.  .  .  .  Dafi  etliche  weybe* 
so  gar  vberfltissig  mitt  dem  gewychten  wasser  vmbgehn,  vnnd  es  alles  durch  die 
ganze  kirch  vfischtttten,  vnnd  also  die  kirch  so  gar  vberschitten." 


1583.  573 

„.ln  festo  S.  Nicolai"  patroni  urbis  ei  reipublicae  friburgensis  sive  6.  Decembris 
L583.  -An  Deo  gratum  et  fidelibus  utile  sit,  eligere  specialeni  Dei  amicum,  eumque 
|no  patrono  babere  colere  et  inuocare  uel  ansprechen  iu  sua  necessitate".  „Quae 
siint  causae  Impedientes,  ut  niulti  paruum  aui  uullum  fructura  a  Patronis  quos  babenl 
ct  inuocant,  percipianl  saepe."  De  Nicolai  exemplo  imitando  comm.  maximara  partem 
^utogr.;  I.  c  I.  •-'(>.".''     208a).     Plura  vide  infra,  monum.  1345. 

_.ln  festo  Conceptionis  Virginis,  quando  in  Dominicam  2  Aduentus  incidif  sive 
B.  Decembris  L583.  Primum  Canisius  immaculatam  conceptionem  B.  Mariae  Virginis 
explicat.  Deinde  loquitur  contra  .nouos  doctores  mil  Jhren  glatten,  sufien  vnd 
sukker  predig",  qiiibus  continuo  meritum  gratiaque  Cbristi  extollantur  ei  sola  fides 
al>  hominibus  exigatur.  .Docet  interim  experientia,  coramunem  populum  ex  huius- 
modi  usu  doctrinae  parum  emendari,  nec  timoratiorem  ei  perfectiorem,  sed  potius 
leuiorem,  praesumptuosiorem  ei  turgidiorem  fieri,  falsamque  securitatem  acceptare." 
-Uno  oculo  sic  Christi  bonitatem  aspicimus,  ut  altero  iustitiam  eius  ubersehen."  Deni- 
nue  ex  evangelio  diei  timorem  Dei  commendat    comm.  autogr. ;  L.  c.  f.  200b    203b). 

_.ln  festo  S.  Thomae"  Apostoli  sive  21.  Decembris  L583.  „Dicam  1  de  S.  Thoma 
breuiter  [2]  Vnde  contingat  multos  cum  Thoma  in  fide  dubitare  wancken  und  irren, 
ita  ut  plures  Thomae  non  fuerint",  quam  nunc.  _Qui<l  agendum  circa  dubitantes  <t 
errantes  Thomas"  (comm.  autogr. ;  L  c.  f.  208b   -209b). 

.Dominica  4  Aduentus"  sive  22.  Decembris  1583.  Kx  evangelio  diei  ostendit, 
„quomodo  Joannis  [Bapt.]  exemplum  nobis  hodie  seruiat  a<l  ueram  Catholicam  ei  solum 
saluificam  fidem  in  nostris  cordibus  confirmandam1',  <'t  .quomodo  Joannes  non  soium 
Judeis,  sed  et  nobis  sit  praecursor  Christi  et  u  o  x  clamantis  a<l  parandam 
uiani  Domino"  [Is  40,  3;  Mt  8,  3;  Mc  1,  3  etc.].  Oranibus  sacramenta  confessionis 
ct  communionis  suscipienda  et  media  nocte  Nativitatis  Christi  ad  divina  oliicia 
celebranda  in  templum  conveniendum  esse.  .Cauete  ab  insidijs  demonis,  qui  conatur 
licc  tantum  festum  multis  inutile.  imo  damnosum  reddere  ita  ut  in  suum  Cluist ;ii_: 
grauiter  peccent.  Loquor  de  illis  qui  attendunt  superstitionibus ',  et  fidem  ab  antiquis 
feminis  acceptam  tenent,  si  eant  in  stabulum,  si  ducant  equos  in  campum,  si  media 
nocte  cibent  iumenta,  si  e<|uis  prouideant  crastino  die 2  ferramento.  2  peccant  cito 
<■  templo  excurrentes  zu  den  gebratten  wursten 3,  ueutri  seruientes  et  se  onerantcs 
cibo  et  potu"  etc.  (comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  212b — 216a). 

Die  Nativitatis  Christi  sive  25.  Decembris  1583.  .Quum  Cbristi  «lics  nobis  et 
orbi  tnti  tam  sit  gnadreich  et  salutaris  et  plenus  consolatione  ac  letitia,  sicut  dictum 
<st.  uixlc  bt  ut  multis  tam  parum  utiiitatis  adferat,  imo  inutilis  uideatur.  Quae 
prima  sint  Christi  opera  quibus  in  sua  nativitate  nos  bdeles  docere  et  monere  uoluit" 
comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  210:  216b     218a  . 

_Jn  festo  S.  Joannis  Euangcliste14  sive  27.  Decembris  1583.  Prinium  de  curio- 
sitate  Canisius  dicit;  ubi:  .Quam  multi",  inquit,  _ex  mera  curiositate  uersantur  circa 
nouum  almanach  ei  Bawren  Calender,  ut  sciant  de  anno  futuro  sitne  vngeluchsam 
schadlichs  boses  jar.  .  .  .  Peiores  qui  currunt  ad  demones  uel  demonis  ministros, 
nigromanticos,  bexcn.  ut  sciant  de  secretis  uel  amissis  rebus."'  Deindeait:  .Quoniam 
promisi  de  festo  natiuitatis  Domini  aliquid  dicere,  proponam  et  expiicabo  auream 
scntcntiam,  quae  quotidie  in  bisce  festis  repetitur,  et  per  totam  octauam  cantatur, 
.Verbum  caro  factum  est"  etc.  [Io.  1,  14J  nam  in  illa  breuiter  orania  <<>n- 
tinentur,  quae  maxime  ad  usum  et  fructum  huius  festi  pertinent  2  de  S.  Joanne  cuius 
festum  colimus,  tractabitur. "  In  postrema  liac  parte :  BQuid",  inquit,  _n<iliis  spiri- 
tualibus  deest  nisi  Joannis  spiritus,  ideo  tam  frigidi  in  charitate,  in  diuino  cultu 
uegligentes,  in  spiritualibus  exercitijs  inexercitati,  et  lnagis  nos  ipsos  quam  Christum 
et  proximum  diligentes.  \'<>s  domini  et  regentes  moneat  uos  ad  Christianam  com- 
miserationem,  quia  tam  paucos  habetis  Joannes  in  uestra  ditionc  i<l  est  tales  ministros 


1  De  his  superstitionibus  cf.  C«n.  VII   728  et  supra  p.  572. 

2  Diem  S.  Stephani  protomartyris    26.  Decembris    significare  videtur;    v.  supra 
:>r2.  3  Cf.  Can.  VII  626  717. 


574 


Mon.  1321.    Circa  a.  1583.    Mon.  1322.    1583. 


gui  et  Christum  aere  diligant  et  a  Christo  diligantur ',  et  suo  tum  uerbo  tum  exemplo 
pascant  oues  tniseras  2,  communique  populo  fideliter  seruiant  in  praedicationis  munere 
et  dispensatione  sacramentorum.  Quando  misericordes  esse  uultis  super  tur- 
bam3,  ut  operarios  bonos  in  messe  tam  deserta  habeatis4,  et  oues  a  lupis  defendatis5. 
aut  saltem  ut  bonos  Joannes  institui  procuretis  •  <juia  sunt  oues  sine  pastore  pudor 
est  sic  desertas  iacere  Ecclesias,  sie  diuinum  cultum  foede  curari,  tantam  ignorantiam 
regnare,  tamdiu  differri  uisitationem  et  reformationem,  sic  crescere  zizania ''.  et  Lupoa 
grassari"  7  (comm.  autogr. :  1.  c.  f.  2 ll"     212"  ■  218*     220»  . 

De  contionum  harum  fructibus  vide,  quae  in  collegii  friburgensis  Litteris  an- 
nuis  narrantur.   infra,  monum.  1346. 

1381.        Circa  a.  1583. 

Quibus  verbis  Canisius  Friburgi  contiones  exordiri  et  terminare  solitus  sit. 

Codex,  in  quo  Canisius  commentaria  contionum  Friburgi  H<1- 
vetiorum  inter  a.  1582  et  1584  a  se  habitarum  scripsit  („Can.  37a),  in 
pagina  priore  involucri  posterioris  haec  habet  manu  ipsius  Canisii  scriptai 

Jn  principio  concionum. 

Die  liebe  Gottes  des  Vatters,  gnad  vnd  barmhertzigkeit  vnsersi 
herren  Jesu  Christi,  beywonung  vnd  einsprechung  Gottes  des  heiligeq 
Geist,  sey  itz  und  allezeit  mit  vns  allen.  Welche  diss  begeren.  die 
sprechen  mit  mir  auss  innigkeit  ihres  hertzens  Amen. 

Auff  das  wir  das  heylig  Wort  Gottes  recht  handlen,  vnd  ihr  daa 
selbig  fruchtbarlich  anhoren  moget,  wollen  wir  vmb  den  Gottlichen  Segen 
betten,  vnd  das  heilig  Vatter  sampt  den  Englischen  gruss  sprechon. 

Jn  fine  dicatur 

Jch  befelch  ewere  Seelen  Leib,  ehr  vnd  Gut  in  den  schutz  vnd 
schirm  Gottes  des  Vatters,  des  Sons  vnd  des  heiligen  Geists   Anun. 

1322.        1583. 

Ex  Canisii  autographo,  quod  ipse  inscripsit:  „De  renouatione  votorum  Fri- 
burgi  1583".  Can.  43  in  folio  duplici,  separato  nec  oumeris  signato.  Exhortationem 
integram,  verbis  tamen  aonnunquam  paululum  mutatis,  ex  eodem  autographo  posuii 
Schlosser  303     309. 

„Exhortatiou  de  renovatione  votorum  religiosorum,  a  Canisio  ad  Socios  friburgen* 
ses  habita.     Quomodo  haec  renovatio  /i«t. 

Canisius  Priburgi  a.  1583  tempore  ..renovationis  votorum"  religi- 
osorum  ad  collegii  Socios  exhortationem  sacram  habuit;  quam  sic 
exorsus  est:  BPosset  mirari  aliquis,  cur  superiores  nostri  urgeant,  in 
collegijs  omnibus  [bis]a  in  annob  vota  renouari8,  et  circa  renouationem 
limlta  obseruaric,  sicut  ex  antiquo  more  nouistis. 


a)  llnr  v.  supplendum  essi    suadet  res  ipsa ;  vide  infra,  adnot.  8. 
c)  Sequitur  N:nn    vel  simile  v.,  oblitt. 


\i    n.  guitur  quolibet,  obliit. 


1  Cf.  [o   13,  23;  21    15     17  20. 

3  ci\  Mt  9,  36;   I    Petr  5,  2.  ;  Mx  8.  2;  cf.  Mt    15,  32. 

'  Cf.  Mt  9,  38;  Lc  10,  2.  Cf.  Io  10,   11   12.         "   Cf.   Mt    13,  25. 

•  I  r.  Mt  7.  15;  Act  •_'<>.  29.    Ex  Canisii  verbis  intellegitur,  pagos  Friburgensiuin 
imperio  subiectos  penuria  proborum  parochorum  ei  contionatorum  laborasse. 

Quotquol   in  Societate    nondum  sunl   Bprofessi  votorum  sollemnium"   vel   -<"■ 
adiutores    formati",   ex  Constitutionura    praescripto  bis  singulis  annis  vota  rebgiosa, 


Mon.  1323.     17.  Februarii    1583. 


- 


• 


Nam  quisque  huniili.it  se'  coram  superiore,  petens  dari  sibi  peni- 
fcentiam  pro  commissis  el  omissis  contra  regulas.  2  humilial  se  coram 
Eratribus  petens  ueniamb  de  offensis  el  scandalis  el  quantum  in  ipso 
bsl  desideral  se  omnibus  el  singubs  reconciliare  el  si  quis  nollel  pro 
pono  habere  talem  petitionem,  grauiter  peccarel  uelul  expers  debitae 
charitatis  erga  deum  el  proximum  eique  suaderem,  ul  uou  irel  ad 
Bommunionem  oisi  facta  piius  reconciliatione,  quia  Rex  irascitur  uidens 
intrasse  in  nuptias  eum  qui  non  babuil  uestem  uuptialem1, 
nec  vult  illi  remittere  non  remittenti 2,  nec  ullum  < »|m^  aul  sacrificium 
rius  acceptare3. 

."»  Vsitatum  esl  unumquemque  se  parare  ad  confessionem  generalem 
ut  reddal  rationem  superiori  uel  Gonfessario  de  sua  conscientia  et  <!<• 
unnibus  quae  toto  anno  uel  per  6  menses  fecil  in  sua  vocatione  etc 
bostquam  notauil  praecipua  capita,  exponil  nude  el  cum  humilitate 
eeipsum  accusans  in  his,  in  quibus  defecit  contra  regulas.  Breuiter 
bpus  internae  et  extcrnae  pcnitcntiac  requiritur. 

4  certo  Die  lit  renouatio,  2  in  certo  et  bene  ornato  loco  '■'>  cum 
critis  iifi-l.is  a  quolibet  aperte  recitandis  ante  communionem,  quae  uerlia 
sunt  seria  et  notabilia  nos  obligantia  sul>  pcna  acternae  salutis 
|  amittendae  |. 

5  Solent  etiam  post  rcnouationem  nostri  se  recreare  in  prandio 
2  probari  ut  mittant  sua  ad  pedes  Apostolorum4.  3  mutari 
quaedam  officia,  4  nouam  faciem  accipit  collegium,  quasi  purgatum 
esset  a  sordibus,  et  omnia  in  suum  locum  reposita. 

Dicam  ergo  primum.  ob  quas  causas  huiusmodi  tiat  renouatin.  el 
tales  ceremoniae  et  consuetudines  adhibeantur  2  qui  se  impediant. 
quominus  uerum  fructum  renouationis  percipiant.  3  quae  praecipue 
sibi  proponere  debeat  bene  se  renouaturus." 

P.  JSieronymus  Natalis  f  1580),  Societatis  per  multos  annos  visitator,  in  „con- 
Buetudinibus  Societatis  universalibus"  hanc  posuit  consiietudinem :  .Tienouare  uota 
ad  natalem  Domini  et  festum  diui  Petri 5  uel  circiter"  :  Epistolae  P '.  Hieronymi  Na- 
'ial  I\".  Matiiti  1905,  621.  Et  in  * Instructione  quadam  „de  uotis",  quae  et  ipsa  a 
Sdtnlr  habita  vel  scripta  esse  videtur,  de  liac  renovatione  dicitur:  „Erit  conueniens 
ut  hoc  tiat  die  Circumcisionis 6,  *-t  die  Sanctorum  Petri  et  Pauli  in  lunio1'  :  Cod.  _.\V.  A" 
f.  I76b     177' . 

i:{U:j.        17.  Pebruarii  1583. 

Ex  orationis  commentario  ab  ipso  Canisio  scripto.    Can.  37  f.  ■>'■>      ■>  1 
ciiri  riiu  reprehendit. 

;>    Sequitur  non  modo,  oblitt.  b    Sequitui    ei   desiderans  cum  omnibus,  i>hiit_        c    Sequitur 

et  omncs  io,  oblitt.        >\    Sequitur  contra.  oblitt.         i     Sequitur  4.  "i>litt. 


quae  biennio  probationis   expleto  primum  nuncupaverunt,    nrenovare"   debent.     Plura 
v.  Can.   IV  710'.  '   .Mt   22,   11    12. 

Cf.  Mt  6,   i:>:   1«.  28     35;  M<-  11.  26.  Cf.   Mt  5,  23     24. 

1  Att  .">.  2:  <T.  A<-t  1.  :;1  :;7.  Paupertatis  evangelicae  memores,  res  quae  ipsia 
Buperfluae  erant  vel  quas  <|iia>-i  sibi  proprias  iMP^^iJciv  videbantur,  ad  praepositos 
afferre  solebant,  ut  lii  de  iis  statuerent. 

-'>.  Decembris  <t  2'.'.  lunii.  "  Kalendis  Fanuarii. 


574  Mon.  1321.    Circa  a.  L583.    Mon.  1322.    1583. 

gui  et  Christum  uere  diligant  et  a  Christo  diligantur  '.  et  suo  tum  uerbo  tum  exemplo 
pascant  oues  miseras  9,  communique  populo  fideliter  seruiant  in  praedicationis  munere 
et  dispensatione  sacramentorum.  Quando  mi  s  ericordes  esse  uultis  super  t  u  r- 
bam3,  ut  operarios  bonos  in  messe  tam  deserta  habeatis4,  et  oues  a  lupis  defendatis5, 
aut  saltem  ut  bonos  Joannes  institui  procuretis  •  quia  sunt  oues  sine  pastore  pudor 
est  sic  desertas  iacere  Ecclesias,  sic  diuinum  cultum  foede  curari,  tantam  ignorantiam 
regnare,  tamdiu  differri  uisitationem  et  reformationem,  sic  crescere  zizania G,  et  lupos 
grassari*  7  (comm.  autogr. :  1.  c.  f.  211a— 212a  •  218b— 220"  . 

De  contionum  harum  fructibus  vide,  quae  in  collegii  friburgensis  *  Litteris  an- 
nuis  narrantur,  infra,  monum.  1346. 

1321.  Circa  a.  1583. 

Quibus  verbis  Canisius  Friburgi  contiones  exordiri  et  terminare  solitus  sit. 

Codex,  in  quo  Canisius  commentaria  contionum  Friburgi  ll<<- 
vetiorum  inter  a.  1582  et  1584  a  se  habitarum  scripsit  ( .,  Can.  37" ),  in 
pagina  priore  involucri  posterioris  haec  habet  manu  ipsius  Canisii  scripta: 

Jn  principio  concionum. 

Die  liebe  Gottes  des  Vatters,  gnad  vnd  barmhertzigkeit  vnsers 
herren  Jesu  Christi,  beywonung  vnd  einsprechung  Gottes  des  heiligen 
Geist,  sey  itz  und  allezeit  mit  vns  allen.  Welche  diss  begeren,  die 
sprechen  mit  mir  auss  innigkeit  ihres  hertzens  Amen. 

Auff  das  wir  das  heylig  Wort  Gottes  recht  handlen,  vnd  ihr  das 
selbig  fruchtbarlich  anhoren  moget.  wollen  wir  vmb  den  Gottlichen  Segen 
betten,  vnd  das  heilig  Vatter  sampt  den  Englischen  gruss  sprechen. 

Jn  fine  dicatur 

Jch  befelch  ewere  Seelen  Leib,  ehr  vnd  Gut  in  den  schutz  vnd 
schirm  Gottes  des  Vatters,  des  Sons  vnd  des  heiligen  Geists  Amen. 

1322.  1583. 

Ex  Canisii  autographo,  quod  ipse  inscripsit:  ,De  renouatione  votorum  Fri- 
burgi  1583".  Can.  4.'i  in  folio  duplici,  separato  nec  numeris  signato.  Exhortationem 
integram.  verhis  tamen  nonnunquam  paululum  mutatis,  es  eodem  autographo  posuit 
Schlosser  303    309. 

„Exhortatio  de  renovatione  votorum  religiosorum,  c  Canisio  ad  Socios  friburgen- 
ses  habita.     Quomodo  haec  renovatio  fvat. 

C(//iis///s  Friburgi  a.  1583  tempore  ..renovationis  votorum"  religi- 
osorum  ad  collegii  Socios  exhortationem  sacram  habuit;  quam  sic 
exorsus  est:  „Posset  mirari  aliquis,  cur  superiores  nostri  urgeant,  in 
collegijs  omnibus  |  bis  | '  in  auno1'  vota  renouari8,  et  circa  renouationem 
iiiulta  obseruaric,  sicut  rx  antiquo  more  nouistis. 

a)  //■"'  v.  snpi<i,  in/niii  essi  suadet  res  ipsa ;  vide  infra,  adnot.  8.  b)  Seguitur  quolibet,  uli/i/i. 
v  Sequitur  N.ini    vel  simile  v.,  oblitt. 


1  Cf.  lo  i:;.  23;  21   15     17  20. 

'  Cf.   Mi  9,  36;   1    Petr  5,  2.  :|  Mc  8,  2;  cf.  Mt   15,  32. 

'  Cf.  Mt  9,  38;  Lc  10.  2.  Cf.  [o  10,   II    12.         "   Cf.   Mt    L3,  25. 

■  Cf.  Mt  7.  15;  Act  20,  •_".».    Ex  Canisii  verbis  Lntellegitur,  pagos  Friburgensium 
imperio  subiectos  penuria  prohorum  parochorum  et  contionatorum  lahorasse. 

Quotquot   in  Societate    aondum  sunt   „professi  votorum  sollemnium"  v*el   Bco- 
adiutores    formati",   ex  Constitutionum    praescripto  bis  singulis  annis  vota  religiosa, 


1.  ei  K.  Martii   1583. 


■  <  t  i 


dubitare  possint,  an  uiuamus  in  oppido  an  in  pago,  ei  an  uere-  Catholici  Bimus, 
>uiit  haberi  uolumus.  Si  essei  pagus  hoc  loco,  uon  possemus  tninus  curae  ei  studij 
adhibere  sacramento.  Si  Catholici  sumus,  quis  non  miraretur  ex  toi  nobilibus  ei 
liuitibus  aon  anum  reperiri  tam  zelosum,  quib  ex  uera  fide  consilium  ei  opem  ad- 
ferrei  ad  nouam  fundationem  faciendam  ut  sanctum  hoc  sacramentum  honestius  el 
deuotius  per  plateas  deportaretur,  maioreque  fructu  tractaretur  haec  preciosa  arca, 
iu  i|iia'  manna  uerum[?]d  ei  ipsum  Christi  corpus  asseruatur,  ei  nobis  summam 
fcribuit  gratiam  ei  efficaciss.  animae  medicinam  in  vita  ei  morte  praebet.  Rogo  Do- 
rninos  meos  Friburgenses e  ne  me  sinanl  semper  osse  uocem  clamantem  in  de- 
lerto1  sed  ut  semel  consultent  quomodo  huic  bono  operi  initium  dari  possit,  etiamsi 
;ilii|uid  ex  suis  aureis  annulis  et  cathenis,  cx  argenteis  schalen  vnd  pecheren  con- 
pibuere  debereni  ex  ihren  brechtigen*  kostbarlichen  vnd  uberflissigen  kleidern  vnd 
iierden.  Non  dico,  ut  faciatis  quod  in  templo  uel  tabernaculo *  olim  Jsraelite  fe- 
perunt h.  qui  ad  Dei  cultum  promouendum'  uasa  libenter  et  liberaliter  erogarunt, 
buicquid  domi  haberent  pulchrum  et  preciosum  ex  auro,  argento  et  margaritis -'. 
Boc  solum  rogo,  vt  maiorem  curam  geratis  Dei  honorem  ct k  sacramentorum  re- 
aerentiam  in  hoc  oppido  et  agro  uicino  conseruandi  et  promouendi,  sicut  requirunt 
Baec  tempora." 

Deimlc  in  oratione  (!.  Martii  1583  ibideni  habita  iterum  monuit  :  nQuam  multi 
nunc  dubitant,  imo  negant  de  veritate  corporis  et  sanguinis  Christi  in  sacramento,  et 
neque  sacramentum,  neque  sacriflcium  agnoscunt,  imo  blasphemant,  aequum  et  dignum 
Isl  omnes  probos  Catholicos1  tanto  manifestius  et  constantius  suam  fidem  profiteri  et 
pstendere,  ita  vt  quisque  paratus  sit  membratim  se  discerpi  a  Judeis,  ethnicis™  uel 
haereticis  potius  quam  a  verbo  Christi  deficere  quod  manet  in  aeternum3  et 
memlax  csse  non  potest  .  .  .  Vnde  dixi  proxime.  me  desiderare  sicut  adhuc  desidero 
et  peto.  ut  hoc  sacramentum  maiore  cum  reuerentia  hoc  loco  habeatur  et  deferatur 
publice,  sicut  spero  Dominos  ex  suo  Christiano  zelo  esse"  curaturos  et  experientur 
tamlcm  quam  ucre  promissum  sit:  Qui  me  [conf  i  tebitu  r  coram  bominibus, 
feonfitebor   et    ego    eum    coram  Patre    meo,    qui    in    coelis    est].4 

Canisius  haec  frustra  non  dixit.  In  *  Actis  enim  senatus  friburgensis  haec  le- 
guntur:  In  senatu  minore  5.  Martii  1583  affirmatum  est,  non  debere  sanctissimum 
sacramentum  ad  aegrotos  „so  hinlafiigklich  vnd  schlechtlich  getragen  u.  verricht 
wenlen".  Exstare  fundationem  sacramenti  honorifice  deferendi  gratia  a  domino 
Jraussignie  vita  functo  factam.  rEs  sollen  auch  gemeinlich  dieselben,  so  das  hoch- 
wiirdig  Sacrament  sechen  vber  die  gassen  tragen,  dasselbig  jn  die  kirchen  beleiten, 
domit  manigklich  vnsern  warhafften  allein  siilig  machenden  Catholischen  glouben  dar- 
durch  gspiiren  vnd  sechen  miige".  Ibidem  7.  Martii  ad  senatores  relatum  est :  Petrus 
lchnewly  praepositus  capita  aliquot  proposuit,  per  quae  iis  explicat,  quo  ritu  sacra- 
mentum  ad  aegrotos  deferri  debeat,  et  quomodo  atque  unde  discipulos,  qui  illud 
comitentur.  nancisci  possint.  llli  autem  capita  illa  11.  Martii  singillatim  considerare 
statuerunt.  In  illum  vero  diem  de  iisdem  capitibus  nihil  notatum,  sed  solum  in 
codice  spatium  amplum  relictum  est  vacuum,  in  quo  eadem  scriberentur  (Cod.  „Raths- 
manual  nr.  125",  Friburgi  in  archivo  reipublicael  In  *  Litteris  tamen  annuis  col- 
legii  friburgensis  ineunte  a.  1584  datis  narratur,  contionibus  Sociorum  effectum  esse, 
Lut  Sanctissimum  Sacramentum  ad  aegrotos  maiori  reuerentia  deferretur"  (Cod.  1 
■M\-   f.  13b). 

a  Sequitur  credam,  oblitt.  b)  Sequitur  sua  pecunia,  oblitt.  <•)  Quattuar  vv.  sqq.  in  margine 
mlilitti  sniit.  il)  Hoc  v.  obseurius  seriptum  est.  e)  Decem  vv.  sqq.  <<  C.  in  margine   <i</</itn  sunt. 

t'  Sequitur  vnd,  oblitt.  g)  Sic  C.  correxit   ex   Cogitate  quid.  li)  A  C.  correctum  e.r   fecerint. 

i)  Sequitur  aurea  et  argentea,  oblitt.  k)  Sequitur  Ecclesiae,  oblitt.  1)  Sequitur  m,  oblitt.  m)  Se- 
quitur  et   h,  oblitt  n)  Sequitur  l';i<-.  oblitt. 


1   Is  40,  3  etc. :  v.  supra  p.  573. 

J  Cf.  Ex  35,  20—29;  36,  6  7:  38,  24     2S :  39,  41     42:   1  Par  29,    1 
:;   1  Petr  1.  25;  cf.  Mt  24.  35;  Mc  13,  31;  Lc  21.  33. 
'  Mt  10,  32.    Cf.  Lc  12,  8. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  <t  Acta.    Vlll  37 


578  Mon.  1325.    12.  Martii  1583. 

1325.        12.  Martii  1583. 

Ex  apographo  Romae  a.  1913  in  Archivo  Brevium  pontificio  exscripto  ex  apo- 
grapho  antiquo  (eiusdem  fere  temporis),  quod  exstat  in  Cod.  .Indulg:  perp:  N?  1"  f.  384. 

Gregorius  XIII.  congregationis  marianae  Friburgi  institutae  sodalibus,  si  opera 
quaedam  pietatis  et  misericordiae  praestiterint,  multas  indulgentias  concedit.  Reliquis 
quoque  fidelibus  indulgentias  quasdam  tribuit. 

Gregorius  PP:  XIII. 
Universis  Christifidelibus  praesentes  literas  inspecturis  salutem  et  Apostolicam 
Benedictionem.  Cum  sicut  accepimus  in  Ecclesia  Collegii  Societatis  Jesu  Friburgensis 
quaedam  Christifidelium  congregatio  sub  invocatione  Annunciatae  instituta  sit.  quae 
se  in  piis  et  salutaribus  operibus  exercere  solita  est,  Nos  ut  ipsi  eo  ferventius  ad 
opera  et  exercitia  praedicta  intendant  quo  exinde  pro  animarum  suarum  salute 
maiora  spiritualia  dona  adipisci  posse  cognoverint;  de  Omnipotentis  Dei  misericordia 
[ac  Beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  eius  auctoritate a]  confisi,  omnibus  et  sin- 
gulis  qui  dictae  Congregationi  se  adscribi  fecerint,  die  adscriptionis  huiusmodi,  si 
peccata  sua  confessi  Sanctissimum  Eucharistiae  Sacramentum  sumpserint,  necnon 
illis,  qui  iam  adscripti  sunt,  confessis  pariter  et  Sanctissima  Communione  refectis, 
post  praesentium  notitiam  semel  tantum  plenariam.  necnon  eisdem  ac  omnibus  et 
singulis  aliis  in  eadem  Congregatione  pro  tempore  describendis  etiam  poenitentibus  ej 
confessis  in  cuiuslibet  ipsorum  mortis  articulo  etiam  plenariam,  ac  illis.  ac  omnibus 
et  singulis  aliis  utriusque  sexus  Christifidelilms  similiter  confessis  ac  Sanctissimq 
Eucharistiae  Sacramento  refectis,  qui  dictam  Ecclesiam  die  festo  Annunciationis 
eiusdem  B.  Mariae  semper  Virginis  '  a  primis  vesperis  usque  ad  occasum  solis  citis- 
dem  diei  devote  visitaverint  et  ibi  pro  Reipublicae  Christianae  conservatione  et 
augmento,  Principumque  Christianorum  mutua  et  universali  pace,  ac  nostra  et  prq 
tempore  existentis  Romani  Pontificis  prosperitate,  vel  alias  precesb,  prout  unicuique 
suggeret  devotio  ad  Deum  effuderint,  singulis  annis  similiter  plenariam.  Rursus 
Christifidelibus  de  eadem  congregatione  praesentibus  et  futuris  singulis  vicibus  quibus 
confessi  Sanctissimum  Eucharistiae  Sacramentum  debita  cum  veneratione  sumpserint, 
in  singulis  festis  eiusdem  B.  Mariae,  videlicet,  plenariam  omnium  et  singulorum  pe& 
catorum  suorum  indulgentiam  et  remissionem  per  praesentes  elargimur :  in  Paschatis 
autem  et  Penthecostes  ac  Sanctissimi  Corporis  Christi,  necnon  omnium  Sanctorum2J 
ei  singulorum  Apostolorum  ac  Nativitatumc  eiusdem  Domini  Nostri  Jesu  Christi  ei 
Sancti  Joannis  Baptistae  festivitatibus 3  decem  annos,  in  reliquis  vero  diebus  festis 
totius  anni  quinque  annos.  Ail  haec  tam  dictis  de  eadem  Congregatione  quam  aliis 
Christifidelibus  quoties  diebus  Sabbati  el  vigiliis  festivitatum  eiusdem  I!.  .Mariac 
illins  letaniis4,  vel  certis  diebus  singularum  hebdomadarum  quadragesimalium  psalma 
i|iii  incipit  BMiserereu  5  in  eadem  Ecclesia  per  dictos  Christifideles  cantari  solitis 
respective  interfuerint,  toties  unum  annum:  ipsis  quoque  fidelibus  de  eodem  numero 
praesentibus  ac  futuris  <|ni  Missae  Sacrificio  diebus  feriatis  interfuerint  et  qui  parvum 
Officium  I!:  Mariae  Virginis,  seu  coronam  vel  tertiam  Rosarii  partem  devote  recita^ 
verint,  quique  vespertino  tempore,  antequam  cubent,  conscientiam  suam  diligentez 
examinaverint,  quoties  id  egerint,  toties  unum  annum:  praeterea  ipsis  bospitalia 
pauperum,  et  alia  pia  loca,  ut  infirmis  et  aliis  egenis  personis  inibi  existentibua 
auxilio   sint  visitantibus,    toties   quoties    id    egerint    centum  ilics.     Oni   vero   cx   eia 

j    Codex  posi  misericordia  nihil  habet  nisi  etc     Haec  autem  suppleta  suni  ex  apogfapho  antiaua 

rum  aposlolicaruni    himm  29.    Marth    1580  datarum,  q  ius   XIII.  similes  indulgentia» 

congregationi    marianat     Pragat     in    convictu    iuvenum    litteris    studentium    ■>    Sociis    institutai 

(Instit     196   /'.  481bJ.     Eadem  sunt   in  apographo   antiquo  tiiterarum  similium,    Bomat    23.  lunii  1">','.i  ■>>■ 

eodem   Gregorio    \lll    sodalitati    marianae   collegii   barctnonensis   (Barcelona)   concessarum   (Instit.   lt'~> 

l.i  Sic  etiatn  in  binis  litteris  supra  (adnot.  a)  commenwratis.  c)   Ut  sic  corrigatur  eJj 

atis,  guod  est  in  apogr  .  et   verba  sequentia,  et  binat  litterat  supra  (adnot.  a)  memoratat   suadent. 


1  Die  25.  Martii.         2  Kalendis  Novembribus.  25.  Decembris  et  24.  Iuuii. 

'   Litaniae  Lauretanae  potissimum  significari  videntur.  Psalmo  50. 


Mon.  1326.    6.  Maii   1583.  ,',7<l 

officio  defunctorum  per  ipsos  quoties  aliquera  ex  eorura  aumero  decedere  contigerii 
in  Ecclesia  praedicta  seu  illius  Oratorio  recitari  solito  interfuerint  unum  annum:  bi 
autem  unam  missam,  pro  anima  unius  de  eodem  aumero  existentis,  quandocumque 
ei  in  quacumque  Ecclesia  celebrari  fecerini  fcres  annos:  <|ui  autem  pro  alicuius  ex 
eorum  aumero  aegroti  salute,  ter  orationem  Dominicam  e\  toties  salutationem   ^nge 

Licam  recitaverint,  singulis  vicibus  quibus  id  fecerint,  cent dies:  qui  vero  ex  eis 

alicuius  defuncti  de  eorum  uumero  existentis  cadaver,  dum  ad  sepulturam  Ecclesiasticam 
defertur,  propriis  suis  bumeris  gestaverint,  vel  alias  associaverurl  seu  sepeliverint, 
aut  sepelientibus  auxilium  prestiterint,  quoties  i«l  egerint  similiter  ceutum  dies,  aec- 
ikui  singulis  fidelibus  de  Gongregatione  praedicta  praesentibus  et  futuris  Ecclesiam 
soii  Oratorium  buiusmodi  Dominicis  et  aliis  ad  id  statutis  diebus  tam  matutinis  quam 
vosportiuis  boris  frequentantdbus  et  Congregationj  tunc  per  eos  inibi  fieri  consuetae 
interessentibus  quo  die  praedictorum  id  egerhrl  centum  pariter  dies  de  iniunctis  eis, 
Beu  alias  quomodolibet  debitis  poenitentiis  misericorditer  in  Domino  relaxamus.  Prae- 
sentibus  quoad  fideles  visitantes,  qui  de  dicta  Congregatione  aon  fuerint,  ad  decennium 

proximum   tantum,   quoad  existentes  vero    de  dicta  Congregatii perpetuis   futuris 

temporibus  duraturis.  Datum  Romae  apud  Sanctum  Petrum  sub  annulo  Piscatoris 
dio       12       Martii        1583  —  Pontificatus  nostri  anno  decimo  primo. 

Cao:  Glorierius. 

1326.        6.  Maii  1583. 

Ex  commentario  autograpbo.     Can.  37.  f.  I19b     L20a. 

Canisius  Frtburgi  e  suggestu  sacro  nomine  S.  Nicolai,  patroni  reipublicae,  Fri- 
burgenses  de  eorum  vitiis  vehementer  obiurgat. 

Canisius  Friburgi  in  templo  S.  Nicolai  die  6.  Maii  L583,  quo  dies  festus  „Trans- 
lationis  S.  Nicolai",  Priburgensium  patroni,  anticipabatur  (v.  supra  p.  569  ,  S.  Nico- 
laum  sic  Friburgenses  admonentem  induxit:  „Ego  sum  ex  seruis  fidelibus1 
pbristo  ministrantibus2  Joan.  12  2  Ego  ex  illis  qui  acceptam  pecuniam 
rito  dispensarunt,  5  minas  accepi,  quinque  superlucratus  sum3.  3  honori- 
ficauit  me  pater4  in  uita  et  post  mortem,  coram  angelis  et  hominibus*  •  apud 
fideles  et  infideles  4  coronauit  me  et  glorificauit,  mercedem  reddidit  iustitiae  meae5. 
5  dedit  mihi  potestatem  super  multas  ciuitates6,  et  ut  iuuare  possim  in  necessitate 
oos.  qui  sibi  me  amicum  faciunt,  et  plus  impetrare,  quam  cum  uos  peccatores  pro 
i  n  u  i  o  o  m    oratis7,  sicut  Moses8,  Samuel  '■'.  Hieremias  10  utiliter  olim  orarunt. 

Priburgum  Friburgum  quoties  uolui  congregare  filios  tuos  sicut 
gallina  pullos  suos  ihre  iungen  sub  alis  vnder  ihre  fiugel,  et 
noluistis".  Quam  parum  cogitas  gratiam  tibi  a  Deo  tuo  collatam,  qui  to  ologit 
vineam  suam  et  plan  ta  u  i  t '-  et  conseruauit.  misit  ad  te  seruos  suos  et  operarios13, 
expectat  hactenus  fructus  suae  uinoae  14,  nec  cessat  benetacere  et  uisitare,  consolari  et 
monere,  oflert  benedictionem,  vult  manum  paternam  extendere  et  uobis  propicius  esse. 

Tantum  iniquitates  uestrae  sunt  ut  murus  fortis  Deum  et  Dei  faciem  a  uobis 
auortoiis'.  Deique  iram  postulans  et  aures  eius  obturans,  et  me  impediens,  ut  parumc 
in  officio  nioo  Patroni  proficiam.     Et  quae  iniquitates  istae?     1  Otium  commune  in 

a    Sequitur   I.  oblitt.       b)  Septem  vv.  sqq.  in  maryine  addita  swnt.       e)  Sequitur  prosim,  oblitt. 


1  Mt  24.  45;  25,  21  23:  Lc  19,  17:  2  Mach   1.  2.  '  I<>  12,  26. 

Mt   25,  20.    Cf.  Lc  19,  12  -19.  4  Io  12,  26. 

5  Cf.  2  Tim  4.  8.  '    Cf.   Lc   1!».   L6   L9.  T  Lac  5,   L6. 

8  Cf.   Ex   14.   15  L6;  17.  4     6;    32,   11      II:    Nm   11.  2;   14,   L3— 20;   20,  7  8; 
Dt  9,  L8  L9.  °  Cf.   1  Rg  7.  5     11;  Ecch  46,  1!»     21. 

10  Cf.  lor  32,  16—44;  Thr  5,  1     22;  2  Mach   L5,   11  etc. 

"   Mt  23.  37;  cf.    I.o    L3,  34.  ,2  ter  2.  21:    cf.   Is  5,   1   2;   Mt  21.  33. 

'"•  Cf.   Mt   20,  1—7;  21,  33     34;   Mc    12.   1     5  etc. 

"  Cf.  fs  5,  1  2:  Lc  L3,  6    9. 

37 


580  ^'""-  1^27. 

hac  urbe  praesertim  diuitum,  quo  tempus  ;  qiiotidie  perdunt,  gassentretter  inutilem 
uitam  degunt,  nihil  operantes,  curiose  agentes,  obliuiscenteS  Apostolici  praecepti. 
Operamini  manibus1  1  Thess.  4.  Si  quis  non  vult  operari,  nonu 
m  a  n  d  u  c  et2  2  Thess.  3. 

2  iniquitas  ebrietas  et  Luxus  ex  otio  nascens  uberfliessig  essenc  vnd  trincken, 
priuans  intellectu  prudentia  et  uarijs  Dei  donis,  perdensque  hanc  urbemd  et  ciues 
eius  in  bonis,  honore,  sanitate,  corpore  et  uita. 

3  est  adulterium  et  fornicatio  ex  intemperantia  proueniens,  quia  in  uino  est 
luxuria3  corrumpens  et  polluens  omnes  status,  ita  vt  castitas  apud  paucas  uir- 
uiius.  uiduas  et  coniuges  reperiatur,  et  hoc  graue  peccatum  raro  puniatur. 

4  Jniustitia  et  inimicitia  [?] "  untrewlichst  wesen,  quod  Christiana  charitas  tam 
parum  curatur,  imo  aperte  Leditur f  fraudibus,  mendacijs,  odijs,  inuidijs,  obtrectationibus. 
malis  practicis,  et  praecipue  maledictis . usuris.  Non  cogitatiss  1  Thess.  4  Ne  quis 
su  )»  e  rgre  diat  u  r  ne  q  u  e  c  i  rc  um  ueniat  i  n  negot  i  o  fra  tre  m  suum,  quon- 
i  a  m    u  i  n  d  e  x    e  s  t    D  o  m  i  n  u  s    d  e   h  i  s    o  m  n  i  b  u  s 4. 

Laudo  uos  quod  Catholici  constanter  manetish  catholicis  ritibus  addicti  et  imi- 
tamini  fidem  quam  tenui  et  docui1,  de  sacramentis,  cultu  Dei.  de  Missak,  quairi 
defendi  in  Niceno  concilio  contra  hereticos5,  quamque  tot  miraculis  ornaui,  in  qua 
meas  oues  paui  Episcopus,  confitendo  in  illa  sola  fide  iustificari  et  saluari  hominem 
posse  •  extra  illam  non  prodesse  sacramenta  et  opera  quaelibet. 

Laudo  uosG  (juod  me  pro  Patrono  uestro  tenetis  et  colitis  quodque  speratis 
me  pro  uobis  solicitum  esse,  uestramque  utilitatem1  et  salutem  amare  promouere 
et  querere,  uobis  fauere  et  impetrare  multa  diuinitus  in  oppido  et  foris. 

Sed  in  hoc  non  laudo",  quod  Catholicum  nomen  forinsecus  geritis.  et  cere- 
monias  Catholicas  ostenditis,  uestramque  fidem  tam  ociosam  et  nudam  et  mor- 
tuam7  manere  sinitis,  auditores  tantum  et  non  factores  uerbi8,  nec  Deo,  nec 
Ecclesiae  obedientes,  et  tam  inordinate  domi  forisque  uiuentes,  nullamque  fere  Catho- 
licam  politiam  seruantes.  carnales  et  cupidi  et  auari.  Vbi  apud  pueros  innocentia 
mca  ?  apud  magistratus  et  iudices  misericordia  erga  pauperes  et  iustitia  erga  rebelles 
et  malefactores,  et  solicitudo  promouendi  commune  bonum  et  eultum  diuinum  ampli- 
ficandi." 

Pancratius  Geruer  senator  friburgensis  cf.  supra  p.  545  in  processu  beati- 
ficationis  Canisii  a.  1627  Friburgi  instituto  testatus  est,  Friburgi  tempore,  quo  Canisius 
eo  vcnit.  .sumniam  fuisse  tepiditatem  pro  Fide  Catholica,  Apostolica,  et  Romana" 
Positio  a.  17.'54.  Suinm.  p.  pj. 

1327.        1583  post  ni.  Aprilem. 

Canisii  „Commentarii  de  Verbi  Dei  corruptelis".  Privilegia  Gregorii  XIII.  et 
Maximiliani  II.  Editionis  ratio.  Testimonium  Casparis  Franci.  Tmagines.  Cor- 
rectiones  et  additiones. 

..(OM.MKXTAKIOIJVM  DE  VTERBJ  DEl  CGRRVPTELIS,  Tomi 
duo.     PRIOR  DE  VENERANDO  CHRISTl    DOMIXI  PR^CVRSORJE 

a  i  s-iiiiitnr  corp,  oblitt.  I"  Sic  C.  correxii  ex  (^ui  uon  lab.  non.  c)  cs^iic-'  miini/r. ;  i>i 

margine  C.  scripsit:  weinzuchtig.  d)  Sequitur  in  bonis,  oiblitt.  e)  Tta  ex  inamica,  guod  C.  scripait, 
corrigendum  esse  conicio  ex  vv.  «/</.  f)  Sequitur  malorum  vel  simile  v.,  oblitt.  g)  Sequitur  2,  "l>- 
litt.  li'  Tria  vv  sqq  *ii/>ri>  versum  scriptasunt.  i]  Sex  w.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  k  Se- 
quitur  et  in.  i>i>/iti         1)  Sequitur  amare,  oblitt. 


1   1  Thess   \.  11.  '  2Thess  ."..  K).  ;  Eph  5,  L8.         '  1  Thess  4,  6. 

'  lloc  nanatur  (|iiidem  in  S.  Nicolai  vita  graeca  a  Simeone  Metaphraste  sae- 
culo  X..  ut  videtur)  posita  Miane,  I'.  gr.  <'\\  I  :;.;7  et  iu  eiusdem  vita  latina.  quam 
post  Lipomanum  vulgavii  Laur.  Surius  0.  Cart.  (De  prohatis  Sanctorum  hjstoriis  VI, 
Coloniae  Agrippinae  1575,  804  .  Nunc  vero  valde  dubitant,  num  Nicolaus  concilio 
huic    nicaeno  primo,  a.  325  habito    interfuerit. 

0  1  Cor  11.  -1  22.  fac  2,   17  -20  26.  s  lac  1.  -J:\. 


1583  |»">t   111.  Aprilem.  581 

[OANNE  BAPTISTA,  POSTEKIOK  DE  SACROSANCTA  YIIKJINK 
MAIMA  DEEPARA  DISSEKIT,  ET  VTRIVSQVE  personse  historiam 
omnem  aduersus  Centuriatores  Magdeburgicos  alios%;  Catholic»  Eccle- 
sise  hostes  diserte  vindicat.  POSTBEMA  ETPLENIOR  VTRIVSQVE 
OPERIS,  TN  I.VI.l/  VOLVMEN  NVNC  PRIMVM  REDACTl 
EDITIO,  l>.  Petro  Canisio  Societatis  n>\  Theologo,  tum  Authore, 
tfim  Eecognitore.  ACCESSIT  INDEX  COPIOSVS,  PARTIM  LOCORVM 
SCRIPTVRJE  sacrse,  quse  passim  tractantur  partim  rerum  praecipu- 
arum,  quse  in  vtroque  Tomo  continentur.  Cum  Pont.  Max.  &*  Caesab. 
Mmis,.  Gratia  &-  PriuUegio.  ENGOLSTADII,  |  EX  OFFICINA  TYPO- 
GRAPHICA  DAVIDIS  SARTORII  Anno  Domini  c£>.£>.  XXCm." 
Cum  imaguncula  ligno  incisa,  quae  B.  Mariam  V.  puerum  Eesum  in 
manibus  gestantem  exhibet. 

2°;  ff.  numeris  signata  215;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  L6  addito  titulari 
ct  in  fine  8;  f.  [c  41]  S.  foannis  Baptistae  Christum,  BAgnum  Deiu,  digito  demon- 
Btrantis  imago  ligno  incisa  et   integram  occupans  paginam. 

In  pagina  altera  folii  titularis  haec  tria  leguntur: 

1.  Svmma   Privilegii  ac  Diplomatis  a  Pont.  ^\ra.\.  pro  hac  editione  impetrati. 
Gregorivs  PP.  XIII.  S.  I>.  N.  nouae  huius  Operis  editioni  pro  sua  singulari  et 

benignitate  et  authoritate  prospexit,  ac  verhis  in  Diplomate  Apostolico  expressis 
diligenter  edixit,  solus  vt  David  Sartorivs  Typographus  Lhgolstadiensis  hoc  opus 
iDommentariorum  Petri  Canisii  Societatis  tesv  Theologi,  de  Corruptelis  verbi  Dei  ad- 
liersus  Centuriatores  Magdehurgicos  conscriptum ,  ad  puhlicam  bonorum  omnium 
vtilitatfin  excudere  possit.  Aliis  vero  quibuscunque,  et  praesertim  Bibliopolis  ac 
Typographis,  .suli  poenis  indignationis  suae,  et  praeterea  excommunicationis ;  nec  non 
in  terris  sanctae  Roinanae  Ecclesiae  mediate  vel  immediate  subiectis,  amissionis 
etiam  Librorum,  et  quingentorum  ducatorum  auri  Camerae  Apostolicae  applicandorum, 
grauiter  inhibuit,  ne  intra  decennium  hoc  ipsum  Opus  typis  in  orbe  Christiano  vsquam 
pxcudere,  vel  alibi  excusum  vendere  audeant  ac  praesumant.  Datum  Romae  apud 
sanctum  Marcvm  sub  annulo  Piscatoris,  die  XXII.  Aprilis.  M.D.  LXXXIII.  Ponti- 
ficatus  eiusdem  Anno  vndecimo. 

Cae:  Glorierius. 

2.  Svmma  Priviiegii  Caesarei. 

Maximiliani  Secvndi  Romanorum  Imperatoris  semper  Augusti  Diplomate  cautum 
lest  Davidi  Sartorio  Typographo  Ingolstadiensi,  ne  quis  vnquam  in  omnibus  suae 
Caes.  Maiestatis  regnis,  haereditariis  prouinciis,  adeoque  vniuerso  Romano  imperio, 
nisi  ipsius  Davidis  Sartorii  pemiissu,  omnes  approbatos  libros  ab  illo  excusos,  iterum 
excudat,  aut  imprimi  curet,  vel  ea,  quae  alibi  excusa  fuerint.  intra  fines  Imperij 
vendero  seu  distrahere  quouis  modo  ausit;  sub  amissione  omnium  librorum  sic  ex- 
cusornm,  et  mulcta  viginti  Marcharum  auri  puri,  Imperatorio  Fisco  et  ipsi  Sartorio 
a  transgressoribus  et  huius  Priuilegij  violatoribus  ex  aequo  luenda.  Datum  in  Arce 
Hegia  Pragae,  XXV.  die  Mensis  lunij.  Anno  Domini  Millesimo  supra  quingentesimum, 
septuagesimo  quinto. 

Maximilianus.  Ad  Mandatum  Sacrae  Caesareae 

Vidit  Io.  Bapt.  Weber  D.  Maiestatis  proprium 

L.  Erstenberger. 

.'}.   Ad  Christianvm  Benevolvmqve  Lectorem. 

Qvvm  Typographo  visum  esset  operaeprecium,  opus  antea  bipartitum  in  vnum 

confiari.   et  quae  nos   de   sanctissimis  hominibus  Joanne  et  Maria  conscripseramus, 

eodem  volumine  copulari,   non  illi  valde  repugnandum  censui.     Atque  hac  occasione 

dum  priora  scripta  relego,  quaedam  in  illis  mutaui,  correxi  ei  auxi,  non  mouo  meum, 


582  Mon.  1327. 

sed  aliorum  etiam  iudiciuni  sequens.  Hoc  enim  consilium  vel  doctissimis  placere, 
multumque  familiare  esse  scio,  vt  qui  suos  foetus,  vt  ita  loquar,  non  simul  edunt 
et  lambunt,  sed  paulatim  educant  ac  prouehunt.  Quare  bonam  in  spem  venio  fore, 
vt  candidi  rerum  aestimatores  nouam  hanc  et  pleniorem  editionem  boni  consulant. 
nostrumque  conatum  cum  publica  vtilitate  coniunctum  sibi  babeant  commendatum. 
In  Christo  Jesv  vale  Lector.     Friburgi  Neutoniae  1583. 

Folium  titulare  sequuntur  (f .  a  2a — a4,j;  Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  Ferdi- 
nandum  II.  „Austriae  archiducem,  Sueviae  principem"  etc.  ,Oeniponti"  datae.  quibus 
tempus  ascriptum  non  est.  Has  vide  (\oi.  VI  450—456.  Deinde:  „De  novis  Verbi 
Dei  corrvptelis  et  sectis  hoc  secvlo  grassantibus,  ad  Lectorem  fida  praemonitio" 
I'.  [a  5a]  <■  2a  :  -In  Librum  primum  de  Corruptelis  verbi  Dei,  Praej'atiou  [i.  c  2a); 
_In  Christi  Opt.  Max.  Praecvrsorem  S.  Ioannem  Baptistam.  Carmen  Philippi  Menzelii. 
Medici  D.  et  apud  Ingolstadienses  Professoris.  ac  P.  L. !  etc."  (f.  c  2b  —  [c  4a]); 
„Epigramma  ad  Lectorem"  f.  [c  4:']  .  In  fine  libri :  Tndex  locorum  Sacrae  Scripturae, 
qui  explicantur  f.  S.  41'— T  2a; ;  Index  rerum  alphabeticus  (f.  T  2b  -  [T  6a]  ;  Errata 
praecipua    f.  [T.  6a]  . 

Friburgi  Helvetiorum  est  lmius  tomi  exemplum.  in  cuius  initio  folium  titulare 
et  complura  alia  folia  desunt;  in  f.  209  215  Canisius  sua  mami  varia  correxit  et 
addidit. 

Operis  tomus  secundiis  hunc  liabet  titulum  specialem:  ,.ALTER 
TOMS  |  COMMENTARIO- !  RVM  DE  VERBI  DEI  !  (  ORRVPTELIS, 
ADVERSYS  XOVOS  ET  |  veteres  Sectariorum  errores.  |  IN  EO  LLBRIS 
QVINQVE  DISSERI-  TVR  DE  MARIA  VIRGINE  ENCOMPAEA- 
BILI,  |  ET  DEI  GENITRICE  SACROSANCTA.  |  Avthore  |  D.  PETBO 
CANISIO  SOCIETATIS  IESV  THEOLOGO.  |  Apocalyp.  xiii.  Et 
aperuit  Bestia  os  suum  in  blasphemias  ad  Devm,  blasphemare  uomen 
eius  &°  Tabernacvlvm  eius.  &  eos  qui  in  coelo  habitant2.  Secunda 
Editio  multis  in  locis  locupletatu,  &  ab  eodem  nunc  demnm  recognita. 
Cum  Pont.  Max.  .-  Caesae.  Maiest.  Gratia^-  Priuilegio.  .IXGOLSTADII. 
i:\"  ( )FFK  IINA  TYPOGRAPfflCA  DAVIDIS  SARTORII.  j  Anno  Domini 
L583."  Cum  imaguncula,  quae  etiam  in  folio  titulari  voluminis  prioris 
cernitur. 

2°;  pp.  numeris  signatae  847  :  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  18  addito  titulari 
et  in  fine  25.  In  pagina  altera  folii  titularis  brevis  conspectus  operis ;  I'.  a  l'-1  [a  5"] 
Canisii  litterae dedicatoriae  ad  A.lbertum  V.  Bavariae  ducem,  [ngolstadio  a.  1577  datae; 
quas  vide  Can.  \\\  ■'<1'J :  f.  [a  .">']  imago  I!.  Mariae  Virginis  eadem,  quae  esl  in  editione 
<  Iperis  liiiins  Mariani  a.  l.">77  facta;  f.  [a  <>i  et  b"  imago,  carmen  Pbilippi  Menzelii,  „Hexa- 
stichon",  ut  ibidem  vide  *■  V/>/.  \' 1 1  77<>  ;  f.  I>'  c4a  Praefatio;  f.c4b-  [c5a]  pencomium" 
Mariae  ex  Venantii  Fortunati  carmine  „de  partu  Virginis" ;  f.  [c  .">' |  index  capitum 
libri  primi;  f.  [c  <>"|  .ln  Arborem  [essae,  seqventi  folio  delineatam  rhilii>]>i  Menzelji.D. 
et  in  Academia  Ingolstadiana  Profossoris  Modit-i.  ac  P.  L.  Carmen" ;  f.  [c  <>']  arboris 
lesse  imago  ligno  incisa  et  folium  integrura  occupans;  in  Bne:  1'.  I!1>1>  41,  Errata; 
I'.  Bbb  5  .Aiitlioris  Confessio"  (quam  vide  Can.  \'l  74.">  71(1  ;  I'.  I!1>1>  6a:  BReueren- 
dissimi  D.  Stanislai  Hosii  Cardinalis  el  Episcopi  Varmiensis,  de  boc  opere  testimonium 
ad  \iitlioivm  scriptum  (|iu»<l  vide  Can.  VII  4.'!1  ;  „Alivd  Testimonivm  I».  Martini 
Eisengreinii,  Theologi  et  Procancellarii  Academiae  [ngolstadiensis"  quod  vide  Can. 
\'ll  77»'>  :  s!'(|iiitnr  in  eodem  folio :  ..  1'raoolaia  baec  atque  msignia  dv  I>.  [oanne 
Baptista  el  sacrosancta  Maria  Virgine  Opera,  a  Doctissimis  Theolpgis  summopere 
commendata;  et  Ego  vt  Orthodoxa,  erudita  el  solida  approbo  atque  cumprimis  digna 
censeo,  quae  verbi  Dei  Corruptelis  opponantur,  ac  ad  communem  Ecclesiae  Catholicae 

1  I.  e.   I'o(;tao  Laureati.  \|>o   13,  6. 


15,s;;  pnst  in.  Aprilem.  ^s,", 

vtilitatem  denuo  fcypis  excudantur.  Caspar  Francvs.  SS.  Theologiae  Doctor,  eiusdem 
que  Professor  Ordinarius  atque  Collegij  Theologici  pro  tempore  Decanus  in  \.cademia 
[ngolstadiensi,  S.  R.  E.  Protonotarius11 ;  f.  BbbS6  Ccc*  thdex  theologorum  aliorumque 
Bcriptorum  catholicorum  atque  etiam  „malae  suspectaeque  fidei  scriptorum"  in  boc 
volumine  citatorum;  f.  Ccc  2"  [Ccc  6"]  „Index  locorum  Scripturae  Sacrae  quae  potis 
siinum  iu  hoc  opere  fcractantur" ;  t".  [Ccc  (i'1]  [F  ff5a]  Index  rerum  alphabeticus ; 
f.  [ F  rt*  ;">'• )  .llvmiius  ;nl  Deiparam  Virginem." 

Editio  baecj  sive  quod  ad  chartam  sive  quod  ad  fcypos  afcfcinet,  pulchra  est. 
Kx  litteris  initialibus,  quas  vocamus,  multae  instar  imaguncularum  ligno  incisarum 
sunt.  Praeterea  liber  babet  f.  [a  5b]  •  [c  6b]  .p.  111  255  316  385  Wl  139  453  478 
.M7  577  648  imagines  B.  Mariae  Ligno  incisas,  quarum  unaquaeque  integram  paginam 
occupat,  13  vel,  si  ita  dicere  malis,  11;  tuia  enim  ex  iis  ter  posita  est.  Hae  sunt: 
Maria  puerum  lesum  in  manibus  gestans ;  „Arbor  Iesse"  sive  Mariae  stemma  gentile ; 
Mariae  facies  vultusque ;  Maria  ab  angelo  salutafca ;  variis  symbolis  circumdata  imago 
ter  posita  ;  Elisabetham  invisens;  apud  [esum  a  partu  recentem;  puerum  fesum  in 
fcemplo  offerens;  duodennem  in  templo  reperiens;  Iesum  e  cruce  depositum  con- 
templans  capite  septem  gladiis  cincto;  ;ili  angelis  in  coelum  levata.  Pleraeque  ex 
his  imaginibus  satis  pulchrae  snnt.  Certe  pulchritudine  longe  supeiant  imagines. 
(|iiiluis  eadem  fere  facta  vel  mysteria  mariana  in  prima  huius  operis  editione  ex- 
hibentur.  Tradunt  autem,  eas  a  Tobia  Stimmer,  Luca  Mayer,  Christophoro  Maurer 
factas  esse  Rosenthals  Antiquariats-Eatalog  LXXXVI,  Munchen  1893,  p.  1"»  ;  id  quod 
cx  parfce  colligi  videtur  ex  artiflcum  signis  sive  siglis  in  imis  imaginum  angulis 
collocatis. 

Priburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantohali  (G  i  3  est  volumen  editionis 
principis  huius  operis  mariani,  a.  1577  Ingolstadii  factae  v.  Can.  VII  77<>  .  illudque 
in  initio  umini  folium  et  in  fine  .'!  addita  pagina  interiore  involucri  posterioris 
continet,  in  quibus  multa  ex  variis  scriptoribus  excerpta  cernuntur ;  maximam  partem 
(anisii  manus.  reliqua  duae  aliae  manus  scripserunt.  Praeterea  in  ipso  libri  textu 
Canisius  varias  res  addidit  et  correxit.  Harum  partem  aliquam  (p.  238  619  623  625 
<;.">()  cum  editione  anni  1583  contuli,  et  deprehendi  eas  huic  editioni  parandae  ad- 
hibitas  es.se  p.  260  ('79  683  685  712  .  ita  tamen.  ut  et  ipsae  nonnumquam  aliquantulum 
hnmutarentur. 

Quam  docendi  scribendique  rationem  Canisius  in  hoc  opere  secutus  sifc,  paullo 
inferius  singillatim  ostendetur.  Hoc  loco  dico  hoc  solum:  Positiva,  quam  vocant, 
ratione  usus  est  Canisius.  id  quod  res  ipsa  ferebat,  non  speculativa.  Miram  et  veterum 
et  recentiorum  scriptorum  notitiam  prae  se  fert.  In  paginavum  marginibus  plus 
quam  10,000  testimoniorum  commemorat.  In  ipso  textu  horum  alia,  eaque  permulta, 
ad  verbum  profert,  aliorum  verba  quasi  sua  facit,  aliorum  facit  tantum  mentionem. 
Testimonia  tamen  haec  non  singula  a  reliquis  omnibus  differunt;  sed  unum  idemque 
testimonium  liaud  ita  raro  compluribus  locis,  prout  res  id  exigit,  ponitur,  ut  mOdo 
haec  res,  modo  illa  per  illud  confirmetur  vel  illustretur.  Auctoribus  veteribus  com- 
plures  attribuuntur  libri  ex  iis,  qiios  spurios  esse  postea  cognitum  est;  de  qua  re 
plura  dicentur  infra,  monum.  1335.  Scripturae  Sacrae  sententiarum  fere  4000  com- 
memorantur.  Mirum  est,  quam  diligenter  Canisius  in  Patrum  et  Doctorum  operibus 
versatus  sit.  Exempla  ponam:  Producit  ille  Tertullianum  locis  plus  quam  100.  Chryso- 
stomum  plus  170.  Bernardum  i>lus  230,  Ambrosium  fere  235,  Hieronymum  fere  280, 
Augustinum.  quem  rlumen  Theologorum"  et  .Theologorum  fere  principem'1  vocai 
p.  369  488),  fere  (570.     De  aliis  scriptoribus  v.  infra,  monum.  1332     1335. 

Kxstat  adhuc  apud  nos  Can.  62  huius  editionis  exemplum,  quo  Canisius  ad  novam 
operis  editionem  parandam  usus  est.  In  eo  autem  folia  286  desiderantur,  quorum 
alia  in  initio,  alia  in  medio.  alia  in  extremo  libro  desunt.  In  hoc  exemplo  adeo 
manco  plus  quam  2000  emendationum  et  additionum  cernuntur,  quarum  pars  fere  di- 
midia  ipsius  Canisii  manu  facta  est.  Reliquae  paene  omnes  a  librario  quodam  scriptae 
sunt,  qui  fortasse  non  sodalis  Societatis,  sed  homo  externus  erat.  Praeterea  una 
duaeve   manus   aliae  comparent.     K.x  additionibus  multae  satis  longae  suut.     Emen- 


584  M""-  1;i-s- 

dationum  numero,  quem  dixi,  non  comprehenduntur  plurimae  correctiones  parvae, 
quae  interpunctiones  vel  litteras  singulares  spectant.  ( Jravem  quandam  emendationem 
a  Qanisio  in  hoc  exemplo  positam  v.  supra  p.  208.  Paginarum  illarum  plus  quam 
quadringentarum,  quae  in  fine  tomi  secundi  huius  exempli  desunt,  correctiones  Canisii 
manu  factae  sunt  in  altero  quodam  eoque  integro  exemplo  eiusdem  editionis  vel 
potius  tomi  secundi  eiusdem  editionis .  quod  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca 
reipublicae  asservatur  (I  i  2).  Hae  igitur  a  p.  421  incipiunt  atque  et  ipsae  osten- 
dunt,  quantam  curam  Canisius  in  opns  hoc  perpoliendum  impenderit.  Nonnun- 
quam  ut  exempla  ponam  litteram  parvam  in  magnam  vel  magnam  in  parvam 
transmutat.  P.  434  versu  9,  a  margine  infima  numerando,  pro  -Qua  de  re"  ponit 
,Ea  de  re".  Item  in  duobus  versibus  proximis  pro  .Iosephum  tandem  hac  aestuantis 
animi  sollicitudine,  quam  exemit  illi  Angelus,  ita  liberatum  fuisse"  scribit  .Iosephum 
hac  aestuantis  animi  soUicitudine,  quam  exemit  illi  Angelus,  tandem  ita  liberatum 
fuisse".  P.  44G  versu  12  pro  .potuit"  ponit  .poterat".  In  p.  769  addit,  Romae  Pan- 
theon  in  templum  B.  Mariae  Virginis  conversum  atque  aedem  Castoris  et  Pollucis 
in  foro  romano  sitam  SS.  Cosmae  et  Damiano  martyribus  dicatam  esse.  P.  707 
v.  20 — 24  liber  babet :  „Quod  vero  sacrae  imagines  non  solum  ex  Ecclesiae  traditione, 
consuetudine  et  authoritate.  sed  etiam  secundum  Scripturas  sanctas  laudabiliter  fiant. 
ac  merito  reuerenter  a  nobis  habeantur,  vt  caeteros  omittam  scriptores  Catholicos. 
praeclarus  Theologus,  quem  Romae  cognouimus,  Nicolaus  Sanderus  Anglus  luculenter 
euicit."  Haec  a  Canisio  ita  immutantur,  ut  post  rvt  caeteros  omittam"  legatur: 
Bmulti  uiri  praestantes  luculenter  euicerunt,  quemadmodum  Chunradus  Brun,  Nicolaus 
Sanderus,  Robertus  Berlominus  [sic!],  et  post  eos  omnes  Gabiel  [sic!]  Paleotus 
lectu  dignus  Cardinalis."  Haec  Canisius  scripsisse  non  videtur  ante  a.  li)94,  quo 
Gabrielis  Paleotti  cardinalis  liber  _De  sacris  et  profanis  imaginibus".  Ingolstadii 
typis  exscriptus  est.    Opus  ita  correctum  auctumque  prelum  numquam  subisse  videtur. 

In  eadem  bibliotheca  friburgensi  est  eiusdem  editionis  exemplum  G.  i.  23),  in 
cuius  folio  titulari  Canisius  sua  manu  scripsit :  «Venerabili  uiro,  D.  PETRO  Schneulin 
Friburgensis  Ecclesiae  Praeposito,  et  Lausanensis  Episcopatus  in  spiritualibus  \  i- 
cario  in  perpetuum  obseruantiae  pignus  Author  D.  D."  Praeterea  Friburgi  Helvetio- 
rum  in  bibliotheca  monasterii  Fratrum  Minornm  Conventualium  aliud  asservatur  in- 
tegrae  huius  editionis  exemplum,  in  cuius  marginibus  Sebastianus  Verronius,  prae- 
clarus  ille  parochus  praepositusque  friburgensis  (v.  supra  p.  91),  complura  notavit. 
Ipse  autem  Canisius  in  imo  folio  titulari  scripsit:  .Amiciss.  uiro.  D.  Sebastiano  Wer- 
roni,  Friburgensium  apnd  Heluetios  Parocho  et  Canonico,  author  D.  d."  Quibus  verbis 
Verronius  subscripsit:   .III.  Idib.  Decemb.  1583". 

Exstare  etiam  huius  editionis  exemplum  a  Canisio  Guilielmo  Techtermann 
archigrammateo  donatnm  dixi  supra  p.  183.  Alia  exempla  exstant  Bonnae  Bonu 
in  bibliotheca  universitatis,  Fuldae  in  bibliotheca  provinciae,  Qpsalae  in  bibliotheca 
universitatis,  Monachii  in  bibliotheca  universitatis.  Halae  Tirolis  in  bibliothecaPP.Fran- 
ciscanorum,  Holmiae  (Stockholm)  in  bibliotbeca  regia. 

Editionem  posuit  Sommervogd,  Bibl.  II  (i74. 

1328.        1583. 

Canisii  opus  de  Verbi  !><i  corruptelis  laudatur  a  Fraitc  Agricola,  Werreolo 
Locrio,  Petro  Pennequin,  Matthia  Tos.  Scheeben,  Toanne  Janssen. 

1.  Franciscus  Agricola  t  1624  ex  vico  Hohn,  ducatus  iuliacensis,  ortus,  paro- 
chus  sittardiensis  (Sittard,  nunc  oppidum  regni  neerlandici  et  decanus  capituli 
susterensis  (Stisteren  .  qui  ad  tidem  catholicam  adversus  novatores  defendendam  e\ 
ad  fideles  erudiendos  pliirimos  libros  latinos  et  germanicos  scripsii  eorum  Lndiculum 
posuit  //.  ./.  FloS,  Kirchenlexikon  I2  .'5")4  .'!;")(;.  in  Ubri  sui  .S.  [oannis  Baptistae 
Evangelium,  sev,  Evangelica  doctrina,  de  Christo  Salvatore,  eiusque  regno  gratiae 
et  gloriae,  tum  cognoscendo,  tnm  capessendo"  Coloniae  a.  1599  editi  litteris  dedica- 
toriis  ad  «Ioannem  a  Schonenburgh"  archiepiscopum  treverensem  <t  Imperii  principera 
electprem    datis     I.  c.  p.  10     11    dicit,   sibi  aliquando  deliberatura    fuisse  evangelicae 


1583. 

doctrinae  S.  Loannis  Baptistae  „annotationes  quasdam,  pro  meliori  intellectu  rudiorum, 
ei  antidota  conti*a  haereticorum  multiplices  corruptelas,  quas  buic  diuinae  doctrinae 
passim  insperserunt,  subiungere:  sed  quia  hoc  prolixe  solideque  factum  esi  in  peculiari 
<<i  praeclaro  volumine  a  celebratissimo  Theologo  R.  P.  Canis.  lib.  videlicei  L.  de  cor- 
raptelis  verbi  Dei,  .  .  .  supersedendum  bac  vice  .  .  .  existimaui."1 

■_'.  Ferreolus  Locrius,  parochus  ei  contionator  atrebatensis  _rras,  Galliae  urbs), 
ttnno  liil4.  cum  annos  tantum  13  natus  esset,  vita  functus,  praeter  alios  libros,  velui 
„Chronicon  belgicum"  quod  Atrebati  a.  1  * >  1  *  >  tribus  tomis  in  1"  editum,  aunc  quo- 
que  magni  fit;  cf.  Hurter,  Nomenclator  111'  548),  scripsii  ei  a.  1608  Atrebati  edidil 
librum:  nMaria  Augusta  Virgo  Deipara,  auctore  Ferreolo  Locrio  Paulinate,  in 
B.  Nicolai  apud  Atrebates  Parocco".  In  quo  opere,  cum  <!<■  B.  Mariae  V.  obtrecta- 
toribus  loquitur  I.  1.  c.  7.  p.  13  :  -K.  P.  Petrus  Canisius",  inquit,  „Soc.  Lesu  cele- 
berrimus  Theologus,  virulentae  illius  Hydrae  Hercules,  qui  nobili  splendidus  uictoria. 
gloriosum  cecinii  classico  triumphum,  et  mihi  saepenumero,  vt  lucida  lampas,  praeii 
inter  caliginosos  hosce  vortices  Mariae  matris11  etc.  Ltem  in  numero  Laudatorum 
praeconumque  Mariae  ab  eo  ponitur  I.  1,  c.  25;  ]>.;">  1  -55)  _K.  P.  Petrus  Canisius 
Societatis  Lesu  Theologus,  quam  operosus,  quam  Laboriosus  isto  in  themate,  quod 
de  Maria  Virgine  Deipara  Libris  quinque  complexum  perfecit?  Nec  laborum  piguit, 
quibus  taedia  nulla  interuenere,  raisericordiarum  Matre  animos  et  vires,  quae  solita 
sua  clementia  est,  suggerente  ei  firmante." 

3.  Petitis  Pennequin  L588  L663  insulensis  Liile  S.  J.,  <|ui  et  Atrebati  Axras 
<■!  Montibus  Mons  Societatis  collegia  rexit  atque  etiam  praepositi  provincialis  officio 
ftliquamdiu  functus  est,  praeter  alia  opera  pia  latine  et  gallice  scripta  edidit  „Primuni 
Societatis  Iesu  saeculum  Deiparae  Virgini  Mariae  sacrum",  Atrebati  1640.  In  huius 
operis,  quot  totum  Belegiisu  constat,  Libro  primo  elegia  X.  inscripta  est:  „P.  Petrus 
Canisius  primus  e  Germania  inferiore  ad  Societatem  Iesu  vocatus,  B.  Virginis  cultum 
aduersus  haereticos  fortiter  deferidif.  Poeta,  allegoriam  ex  Canisii  nomine  gentilicio 
<lucens.  sic  exorditur: 

.Bella  cano,  sed  bella  canum:  nam  bella  feruntur 

Cum  nigris  niuei  conseruisse  canes. 
Canisium  Haereticis  Canibus  commisit  Olympus  : 
Scilicet  hi  nigri,  candidus  ille  fuit." 
Ex  frigida  Germaniae  terra  paucae  germinabant  rosae  ac  lilia.    Quas  ut  aquis 
eaelestibus  rigaret,    Maria  Virgo  cum    angelis  e  coelo  descendit.     Sed  en,    prosiliunt 
canes    tartarei,    Mariam    allatrant    et   mordere    conantur:    lilia    virginitatis    rosasque 
pietatis  marianae  conculcant.     At  iis  occurrit  canis  albus  : 

.Lumina  dulce  micant,  sonus  it  de  gutture  dulcis; 

Vix  vllus  pedibus  longior  vnguis  inest. 
Lnsculptumque  gerit  collari  nomen  Iesv: 

Hoc  custode  suas  nempe  tuetur  oues." 

Js  ubi  latrare  incipit,  canes  nigri,  qui  sunt  Lutherus,  Melanchthon,  Calvinus, 
Hrentius.   in   fugam  convertuntur. 

.I}»sa  suo  applaudens  superum  Regina  clienti, 

Laurea  dat  niuea  serta  gerenda  coma: 
Mandat  et  auratos  secum  conscendere  currus, 

Et   lateri  iunctum  mox  super  astra  veliit 
Et  radiare  nouum  iubet  inter  sidera  sidus ; 

Alter  vt  a  prisco  splendeat  orbe  Canis : 
Dulcibus  vt  radijs  Socijs  lucescat  Lesv, 

Dum  pia  i>r<>  Maria  cuin  styge  bella  gerunt.* 

4.  Matthias  Joseph  Scheeben  (t  1888),  theologiae  professor  in  maiore 
seminario  coloniensi,  unus  ex  clarissimis,  qui  saeculo  XIX.  floruerunt, 
theologiae  dogmaticae   magistris,   <!•'   Canisii  Opere  Mariano  seripsit: 


586  Mon.  1329. 

„Gegeniiber  dem  Protestantismus  lieferte  B.  Petrus  Canisius  eine  klas- 
sische  Vertheidigung  der  ganzen  kathol.  Lehre  tiber  Maria  in  den  fiinf 
Btichern  De  Maria  Deipara  Virgine" :  Handbuch  der  katholischen  Dog- 
matik  III,  Freiburg  i.  Br.  1882,  478. 

5.  Joannes  Janssen  (f  1891),  antistes  romanus  et  historicus  clarissi- 
mus,  de  duobus  horum  Commentariorum  tomis  notat:  ..Dieselben  be- 
kunden  eine  ebenso  eingehende  Kenntnite  der  scholastischen  und  posi- 
tiven  Theologie,  als  umfassende  Bekanntschaft  mit  den  verschiedenen 
Richtungen  des  Protestantismus"  :  Geschichte  des  deutschen  Yolkes 
seit  dem  Ausgang  des  Mittelalters  VII  1-12;  Freiburg  i.  Br.   1893.  502fj 

Fatetur  Paulus  Drews,  unus  ex  theologis  protestantibus,  Canisium  Mariae  Vir 
ginis  cultum  cum  aliis  rationibus,  ttim  Opere  Mariano  valde  amplificasse  („wesentlich 
gefordert"):  Petrus  Canisius,  Halle  L892,  1  -3 T> .  Cauisium  iuisse  theologum  ma^iium 
et  eximium  Cgrofi  und  klassisch")  aftirmat  etiam  Car.  Henr.  von  Lang,  historicus 
Societati  Iesu  inimicus:  Geschichte  der  Jesuiten  in  Baiern,  Nurnberg  1819,  92. 

1329.        1583  post  m.  Aprilem. 

Ex  Canisii  opere  .Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  Tomi  duo.  Prior 
de  .  .  .  Ioanne  Baptista",  Ingolstadii  1583,  192,  et  ex  Cod.   „Can.  62"  p.  192. 

Canisius  grato  animo  magnisque  laudibus  memoriam  recolit  scriptorum,  <j«/  ipsius 
aetate  ecclesiam  adversus  novatores  defenderunt. 

Canisius  compluribus  rationibus  adversus  „novam  fidei  definitionem"  a  Lutheranis 
invehtam  prolatis:  „Ego  vero".  inquit,  „ne  simul  et  decori  et  instituti  mei  oblitus 
esse  videar,  modum  cogor  facere,  praesertim  quando  compiures  in  hac  arena  ante 
nos  praeclare  decertarunt,  et  de  hostibus  gloriose  triumpharunt.  Loquor  autem  da 
Scriptoribus  Catholicis,  quos  fidus  Ecclesiae  suae  propugnator  et  custos  lsra<;lis' 
Christus  in  variis  Europae  provinciis.  nostro  etiam  seculo  excitauit,  et  in  hunc  vsque 
diem  prospere  conseruauit.  Etenim  lupis  in  dominicum  ouile  vi  summa  nunc  ir- 
rumpentibus 2,  et  omnis  impietatis  administris  aduersus  sacra  religionis  iura  grasl 
santibus,  operae  precium  erat  adesse  nonnullos,  qui  se  velut  murum  pro  domd 
Dei  Israei  opponere3,  communesque  Christi  et  Ecclesiae  lnistes  arcere  velleni 
et  possent.  Ex  liis  fuere  Patres,  qui  superioribus  aetatibus  cum  variis  haereticorund 
monstris  acerrime  iuxta  ac  felicissinie  connixerunt  :  Quos  tanquam  duces  pulcherrime 
secuti  sunt,  (|iii  hoc  seculo  tuin  disputando,  tuin  scribendo  tantum  (hristi  gratia 
profecerunt,  vt  per  illos  orthodoxae  fidei  et  veritatis  lumen  mirabiliter  elucescat] 
vtque  nouarum  opinionum  densae  velul  aebulae  imperitorum  oculis  offusae,  magia 
magisque  dispellantur,  et  detectis  nouatorum,  imo  daemonum,  fraudibus,  necessaria 
religionis   vnitas    atque   sinceritas    certius    cognoscatur,    firmiusque   retineatur.     In 

quorum    numero  Germaniae   Tl logis   principem    Locum    tribuo,    qui   cum   primis  «t 

praecipuis  Sectarum  architectis  et  antesignanis  aperto  marte  fortiter  dimicauerunu 
Tales  fuere  Eckius 4,  Fa|?er5,  Schatzgerus 6,   Pelargus  ',  C.ochlaeus  ".  Nausea9.  Dietem] 

1  [nmargine:  BPsal.  120"  [Ps  120,4].        '  Cf.  Mt  7.  15;  io  10,   12;  A.t  20,  29 
:;  ln  margine:  «Efcech.   13."  [Ez   L3,  5]. 

1    loannes    Eck     Maier,    professor   universitatis    ingolstadiensis    t    1543). 

'  Significatur,  puto,  [oannes  Faber  episcopus  vindobonensis    t  1541  .  qui  inter- 
diini  etiam  .. Kalni"  vocatur,  non  foannes  Pabri  0.  Pr.  contionator  catliedralis  ecclesiae! 
augustanae    t  L558  ;  quamquam  hic  quoque  ecclesiam  adversus  novatores  et  verbis 
e\  scriptis  optime  defendii  et  aliquando  a  Canisio  J'al»er"  vocatus  est    Can.  IV  851  . 
Caspar  Schatzgeyer  sive  Sasgerus,  0,  I'.  Min.    t  L527). 
:  Amlirosius  Pelargus    Stprch    <>.  Pr.  (t  1561  . 
loannes  Cochlaeus  sive  Dobeneck,  canonicus  vratislaviensis    t  1552). 
Fridericus  Nausea  sive  G-rau,  episcopus  vindobonensis    t  1552). 


1583  pust  iii.  Aprilem.  ,")S7 

bergius1,  Billichius2,  Hofmaisterus  8,  Eiseingreinius  *,  \t  caeteros,  praesertim  recentiores 
Theologos,  praetermittam.  Ilis  adiungo  ex  Belgio  nobis  diuinitus  oblatos  Latomum5, 
Driedonem8,  Pighium7,  Ruardum8,  Hesselium9,  Sonnium 10,  Tiletanum n.  Non  dicam 
de  Theologis  Ajiglis,  inter  quos  loannes  Roffensis  ''-'  sacri  martyrij  quoque  laurea 
coronatus  effulsit:  non  de  (^allis.  e  quibus  Clichthouaeus ia  el  Arboricensis14,  sunl 
haudquaquam  postremi  :»inm  de  Polonis,  inter  quos  Concilij  Tridentini  aliquando 
praeses  et  Cardinalis  Stanislaus  Hosius15  laudatissimus  emicuit:  non  de  Hispanis,  qui 
Alfonsos  "'■  et  Sotos i;  egregie  pro  religione  pugnantes  exhibuerunt:  nec  demum  de 
ltalis.  inter  quos  praeclarum  sui  specimen  Catharinus  |4  el  Lipomanus  l0  palam  ediderunt. 
Nain  de  viuis  hodie  Scriptoribus,  qui  contra  haereticos  in  generoso  adhuc  sudani 
certamine,  praestat  me  omnino  tacere,  quam  debitas  illis  Laudes  parce  attingere: 
quos  (>i;o  tauto  maioiv  bonorum  omnium  commendatione  dignos  duco,  quoa  virulentius 
illi  ac  amarulentius  ab  insanis  haereticis  religionis  ergo  exagitantur  atque  pro- 
Bcinduntur.  Atque  hos  omnes  ego  honoris  gratia  nominatos  esse  volui,  eorumque 
causa  Christo  Domino  gratias  maximas  ago,  cuius  illi  spiritu  afflati,  et  zelo  impulsi, 
cum  horum  temporum  Sectariis  congredi,  ac  potissimum  primos  aduersariorum  im- 
petus  el  furores  magno  difficilique  bello  comprimere  studuerunt.  Extant  illorum 
scripta,  ex  quibus  tanquam  ex  vnguibus,  vt  dicimt,  leones20  facile  cognoscantur,  el 
quae  non  modo  grata  legel  posteritas,  sed  ex  quibus  etiam  eorum  in  obeundis  cer- 
taminibus  dexteritatem  atque  constantiam  merito  admiretur.  Digni  sunl  certe  illi. 
quoruiu  memoriam  cum  beneuolentia  vsurpemus,  quorumque  tum  Domina,  tum  monu- 
menta  eo   pluris    faciamus,    quo  minus   haereticis   placent,    et  quo  illi  gloriosius  pro 

a    Canisius  in  Jmius  editionis  exemplo,  ;/<  quo  eorrectiones  novcn    editioni  adhibendas  notavit,  ex 
i|ii<>  correxit:  quanto. 


1   Eoannes  Dietenberger  0.  Pr.   f  1537).         '  Everardus  Billick  0.  Carm.   t  l.">.">7  . 

::  Ioannes  Hoffmeister  0.  Er.  S.  Aug.    t  1">47  . 

''  Martiuus  Eisengrein,  professor  universitatis  ingolstadiensis  et  praepositus 
ottinganus    t  1578  . 

5  lacobus  Latomus  sive  Masson,  professor  universitatis  Lovaniensis    t  1;">4(> . 
Eoannes  Driedo    Neys  .  professor  et  canonicus  lovaniensis    t  1. ">."!;">  . 

7  Albertus  Pighius    Pigghe  .  praepositus  ultraiectensis    t  1,">42  . 

s  Ruardus  Tapperus  Tapper  .  universitatis  Lovaniensis  professor  et  cancellarius 
r   L559).  '■'  Ioanncs  Hessels,  professor  lovaniensis  (f  ir>(>(>  . 

10  Franciscus  Sonnius  Van  de  Velde),  professor  lovaniensis,  dein  episcopus  busco- 
ducensis  et  antverpiensis    t  l.">7(i  . 

11  Iodocus  Ravesteyn  sive  Tiletanus.  professor  lovaniensis  (t  1570). 

12  Beatus  Ioannes  Fisher,  roffensis    Roffa.  Rochester)  episcopus    t  1 535  . 

13  Iodocus  Clichtoveus  t  l.">4;> .  professor  universitatis  parisiensis  et  canonicus 
carnotensis    Chartres). 

14  Ioannes  Arboreus  (Alabri,  de  1'Arbre)  Iaudunensis,  doctor  sorbonnicus  t  circa 
1569),  praeter  opera  philosophica  scripsit  .Theosophiain"  sive  explicationem  locorum 
difficilium  Veteris  et  Novi  Testamenti  (Parisiis  1540,  1553  et  commentarios  in  varios 
Scripturae  Jibros    11.  Hurter,  Nomenclator  III3  7o  . 

1 '  Stauislaus  Hosius    t  1579  .  episcopus  varmiensis. 

"''  Horum  unus  certe  est  Alfonsus  a  Castro  0.  F.  Min.  t  1558  ;  alter  vero  nescio 
utrum  sit  Alfonsus  Tostatus  (Tostado),  professor  salmanticensis  et  episcopus  abulensis 
Avila  .  qui  iam  a.  14")5  vita  cessit,  an  Alfonsus  Ruiz  <!<■  Virues,  episcopus  cana- 
riensis  t  1;">4.")  ;  nisi  conicere  malueris.  Canisii  animo  obversatum  esse  praeclarum 
illum  Andream  de  Vega  < ».  F.  Min.    t  1560),  <!<■  cuius  nomine  memoria  eum  fefellerit. 

17  Dominicus  de  Soto  0.  Pr.    t   L560    el    Petrus  de  Soto  0.  Pr.    t  1563). 

ls  Ambrosius  Catharinus    Lancellotus  Politus   <>.  Pr.    t  !.">.">.'!. 

10  Aloisius  Lippomanus,  episcopus  veronensis  el   bergomensis    t  1559). 

'-'"  .'Et  dvuxoc;  tov  \eovTu"  [Ypa<povTa<;] :  Plutarchus,  De  defectu  oraculorum 
n.  •'!.     Quae  locutio  explicatur  a   Luciano  Samosatensi;   Hermotimus  n.  .">!. 


588  Mon.  1329.    1583  post  m.  Aprilem. 

religione  certarunt,  quoque  plura  et  grauiora  bella  D  o  m  i  n  i  s  u  n  t  praeliati,  vt 
Scriptura  dicere  solet '.  lllud  vero  non  solum  diuinae  erga  nos  bonitatis,  sed  etiam 
Catholicae  veritatis  praeclarum  est  testimonium,  quod  ij  qui  sunt*  tam  multi,  tamque 
longis  terrarum  interuallis  atque  spaciis  separatib,  tam  variis  tnodis  contra  perditos 
haereticorum  mores  atque  libros  sese  obiiciantc:  interim  vero  tamd  eonsentientem 
de  religione  doctrinam,  et  nulla  in  re  discrepantem  verjtatis  confessionem  edant, 
scribendoque  testentur.  Quod  si  fortasse  alicubi  discrepent,  i<l  tamen  citra  fidei 
periculum,  et  salua  semper  Ecclesiae  authoritate  fieri  satis  constat.  Qnid  simiie 
apnd  Sectarios".  Aliis  huius  operis  locis  laudatur  a  Canisio  Franciscus  Titelmannus 
,t  1537  0.  Min.  Rec,  dein  Min.  Cap.,  qui  BLouanij  sacras  literas  cum  laude  pro- 
fessus  est,  tnultaque  docte  et  pie  conscripsit"  .">7.'!  ;  item  Greorgius  Wicelius  1 1573), 
i|iii  Bpro  Catholica  veritate  non  pauca  cum  laude  scripsit"  <■>'-'•"« .  Marcus  Antonius 
Mauretius  sive  Muretus  t  1585  gallus  a  Canisio  vocatur  „non  Poeta  minus,  quam 
Orator  hoc  seculo  praecellens,  multisque  lihris  iam  editis  clarus"  798  7;»!» .  Vecellus 
autem  Titianus  venetus  t  1576  ab  eo  dicitur  „pictor  nostro  seculo  celebratissi- 
nms"     107  . 

Canisius  in  Operis  Mariani  exemplo.  in  quo  correctiones  ei  additiones  pro  nova 
editione  huius  libri  scribebat  v.  supra  p.  583  .  sua  manu  notavit,  ponendum  fore  in 
theologorum  belgarum  numero  postremo  loco  .Limlanum"  -.  in  theologis  anglis,  ante 
Roffensem,  .Snhthaeum1,  Copum4,  Sanderum" 5,  in  hispanis  primo  loco  .Caminr" 
Can.  62  1  p.  192). 

Quod  Canisius  his  verhis  commendat:  Ut  scriptorum  catholicorum,  <|iii  >ac- 
culo  XVI.  ecclesiam  strenue  defenderunt,  „memoria  cum  beneuolentia  usurpetur"  eorum- 
que  scripta  magni  fiant,  id  saeculo  hoc  XX.  egregie  praestatur  grandi  illo  opere,  <-ni 
nomen  „Corpus  Catholicorum".  In  eo  enim  scripta  illa  maxima  (-11111  cura  denuo 
evulgantur  auctorumque  memoria  diligenter  recolitur. 

Ceterum  verhis  illis  Canisii  similia  sunt.  quae  Stanislaus  Rescius  Rezka  .  <|iii 
<lin  Stanislai  cardinalis  Hosii  seeretarium  egerat  et  postea  Romae  orator  Stephani 
Hathorii  regis  Poloniae  constitutus  est,  Roma  1.  Septembris  1582  eidem  regi,  Canisium 
quoque  cum  laude  commemorans,  scripsit:  THis  postremis  Reipub.  Christianae  tem- 
poribus  .  .  .  Deus  bone  quot  in  Ecclesia  Dei  sydera,  quot  doctores,  quot  Martyres, 
quot  confessores,  diro  <urixavf|i;  quod  aiunt.  in  omnibus  orbis  partibuse  eluxerunt,  qui 
sese  contra  pestes  illas T  pro  Ecclesia  Dei  murum  opposuerunt  et  impetus  ad- 
uersariorum  ad  euersionem  Christianae  religionis  incitatos,  inuicto  prorsus  animo 
mortisque  et  periculorum  contemptore  represserunt.  Habuit  Germania  vt  cx  multis 
paucos  aliqims  referamus  magnos  illos  et  admirabiles  Echios,  Pflugios,  Sonnios, 
Surios.  Cochleos,  Staphylos,  Vicelios,  Lindanos,  Canisios.  Heselios.  Taj)peros.  etc. 
Habuit  Italia"  etc. :  Stanislai  Rescii  Epistolarura  Liber  unus   Neapoli  1594   p.  lfifi     167. 

a)  1".   ''»  exemplo,  quod  dixi  />    587*,  sua  manu  ex  i,i   <  1 1  ■  i  siuit  correxit  ijdem.  b)  C.   ibident 

sua  jniinit  iiiliiiili/;  < { 11 11 111 .  ci  C.   ibidem  correxit:   obiiciuut.  <l    C.  ibidem  xmt  nianu  ex  interim 

vii"  tam  eorrexit:  pulcbre  tamen         e)  partibuj  typogr. 

1  lu  margine:  .1  Reg.  18.  J  Paral.  5."  [1  Rg  18,  17:  25,  28.  Cf.  1  Par  5, 
10  20]. 

Guilielmus  Lindanus  van  <I<t  Lindt?),  episcopus  ruraemundanus  <t  ganda- 
\<Misis    t  1588  . 

Richardus  Smith,  doctor  oxpniensis  t  1563).  De  lilnis  anglice  <'t  latine  a<l 
fidei  defensionem  ab  eo  scriptis  vido  Hurter,  Nomenclator  II'  1464  L466.  Distin- 
guendus  <'st  a  Richardo  Smith  professore  in  collegio  Anglorum  duaceno  t  1655),  <!<• 
quo   Hurter  III8  1112     1113. 

'  Alanns  Copus    Cope),  canonicus  romanus    t  circa   1580). 

Niinlaiis  Sanderus    Sanders,  Saunders),  professor  lovaniensis    t  1581 
''  Melchior  Canus  0.  IV.    t  1560),  „perdoctua  Episcopus",  a\  ail  Canisius  in  bis 
J  'innnicntaiiis"    I.  <•.   369. 

•   Lutherum,  Calvinum,   Vergerium,  alios  sitmificat. 


Moii.  1330.     1583  posl   m.   Iprilem.  5gg 

i:i:»o.        1583  posl  m.  Aprilem. 

Kx   Operis  Mariani    a  Canisio   conscripti    editione   secunda    sive  „Altero  T 

Commentariorum  <!<■   Verbi   1'ii  corruptelis",   [ngolstadii    1583,   locis  infra   | endis. 

Operis  Mariani  summa  brevissima.  Excerpta  quaedam:  l>r  Maria  pie  teneri, 
quicquid  maiorem  ei  gloriam  afferat.  Exstare  tamen  historias  suspectas.  Haerest 
,i,i,i  dissimulandas,  sed  aperte  reiciendas  esse.  />>  fidei  rebus  non  esst  recedendum  ab 
ttsitatis  loquendi  rationibus.  /><  rotnani  pontificis  primatu,  Scripturai  interpretatione, 
,-',i,i,  sanctitate,  ordinibus  religionis.  Cavendum  a  nepotismo.  Testimonia  antiquitatia 
haud  ita  facile  */><>■>>/  debere.     De  angelica  salutatione,  rosario,  Christi  invocatione. 

Refutatui  in  Canisii  Opore  Mariano.  quicquid  unquam de  Maria  per- 
peram  scriptumest;  tractatur,  quicquid  de  ea  quaeri  potest.  Eta,  praeter 
plurima  alia,  eius  conceptio  immaculata,  ab  omni  peccato  immunitas, 
viiuinitas  pci^petua.  plenitudo  iiialiae,  corporis  in  eaekun  assumptio 
asseruntur;  cultus  quoque  iam  inde  ab  initio  ei  exhibitus  copiose  enar- 
ratur,  explicatur,  defenditur. 

..In  Christianis  Academiis",  inquit  Canisius,  „quae  tum  doctrinae, 
Tuni  pietatis  laude  in  hunc  vsque  diem  florent,  magno  consensu  has 
regulas  amplectuntur  Theologi,  vbicunque  de  peccatis  agitur  Mariam 
<'xci])i  oportere  :  de  liae  semper  asserendum  esse,  quod  ad  honorum 
eius  cumulum  pertinet,  t>t  saeiis  literis  non  aduersatur;  nec  tantae 
Matii  adimi  deeere.  quod  electis  aliis  recte  attribuitur,  quoniam  a  nullo 
illustrium  superetur.  et  insignibus  gratiae  praerogatiuis  abundet  illa. 
(.•  u i  vere  m a g n a  f e c i t ,  quipotens  e s t "  '  (p.  80).  Et  alio  loco : 
..  Est  piormn  .  .  .  constans  et  laudabilis  consuetudo,  non  solum  expressas 
tidei  regulas  protitendi,  sed  et  praeterea  eam  doctrinae  partem  libentius 
atque  studiosius  complectendi,  quae  Christo  Domino  et  praecellenti  eius 
matri  maiorem  adfert  gloriam  atque  commendationem"   (p.   179). 

Concedit  tamen  Canisius,  .,de  mirandis  rebus  cum  Mariae  cultu 
coniunctis"  exstare  ..probatas  et  improbatas,  veras  et  dubias  vel 
suspectas  historias"  :  et  addit:  „Non  requirit  sane  hanc  fidem  Ecclesia, 
vt  quae  hisce  de  rebus  dicuntur  et  scribuntur,  ea  sine  delectu  nobis 
certo  persuadeamus,  sed  piis  et  prudentibus  potestatem  facit  iudicandi, 
vt  authores  alios  aliis  praeferant,  et  his  potius,  quam  illis  historiis 
astipulentur.  Requirit  autem  in  Euangelio  Christus,  vt  alios  non  temere 
iudicemus.  neque  condemnemus -,  ac  ne  verbulo  quidem  vnum  ex  minimis 
bffendamus3;  nimirum  ad  charitatem,  veluti  scopum  et  finem 
Diuinae  legis4,  omnia,  quoad  eius  tieri  queat,  referentes"  (p.  704 — 705; 
cf.  etiam  p.   107—108). 

Alia  quaedam  ex  grandi  hoc  Canisii  opere  excerpo.  „Religiosa 
antiquitas  nobis  declarauit,  corruptas  fidei  doctrinas  siue  haeresen;  non 
moderationibus  et  dissimulationibus,  vt  multi  hodie  arbitrantur,  sed 
contrariis  omnino  viis,  ac  apertis  rationibus  confrmgi  et  aboleri  opor- 
tere,    ne    alioquin   sermo    aduersariorum   admissus    et   acceptus,    v  t 

1  Lc  1.  4!t.  '-'  ln  margine:   JiU<;i.'  6."   [Lc  6,  .'i7:  <•!'.   Mt   7.   1   2]. 

:!  Mt  18,  (i:   Mc  !».  41  :    Lc   17,   ■>. 

4  I ii  marsine:   .1  Tim   1"  II  Tim   1.  51. 


590  Mon.  1330. 

cancer  serpat1,  et  serpendo  vires  exitiales  apud  multos  acquirat" 
(p.  349 — 350).  .Praeclare  admonet  Augustinus:  .Liberis  verbis  loquun- 
tur  Philosophi.  nec  in  rebus  ad  intelligendum  diincillimis  offensionem 
religiosarum  aurium  pertimescunt.  Nobis  autem  ad  certam  regulam 
loqui  fas  est.  ne  verborum  licentia  etiam  de  rebus,  quae  his  signi- 
ficantur,  impiam  gignat  opmionem'  -.  Tum  vere  non  minus.  quam  pru- 
denter  quidam.  licet  Ethnicus,  docet,  verba  a  vetustate  repetita  authori- 
tatem  antiquitatis  habere,  adeoque  maiestatem  quandam  adferre  orationi3. 
Probat  igitur,  consecratis  vtendum  esse  vocabulis,  praesertim  si  quae 
immutari  vetat  religio.  cuius  et  voces  et  formulas  proprias  manere 
tanto  magis  necesse  est,  quanto  plus  periculi  ex  illorum  mutatione 
consequi  ceraimus.  Sanorum  verborum  formam  nobis  retinendain 
etiam  Apostolus  commendauit '.  multoque  seueriushanc  legem,  si  adesset, 
nobis  contirmaret,  ob  communem  et  effrenem  illorum  audaciam,  qui  vt 
suos  tegant  ac  defeudant  errores.  ad  nouas  voces  confugiunt,  suique 
sermonis  fuco  et  coloribus,  simplicis  veritatis  lumen  tum  obscurare. 
tum  extinguere  consueuerunt "  (p.  350).  ..Ego  .  .  .  veterum  potius,  quam 
meis  verbis  atque  sententiis  in  rebus  hodie  controuersis  libenter  vtor" 
(p.  601). 

Ex  1  Tim.  5,  11  12  probat.  castitatis  votum  saeculo  Apostolorum 
ignotum  non  fuisse.  „Oblatrent  hic  Brentius,  Vermelius,  Bidenbachius, 
Centuriatores ,  quantum  velint:  ac  certe  quidem  haud  decet,  haud 
expedit  nobis.  desertores  Ecclesiae  magis.  quam  Doctores  audire,  qui 
praesentem  Pauli  locum  de  viduis  contra  Christum  votique  religionem 
Luxuriantibus  siue  lasciuientibus  constanter  interpretantur.  .  .  .  Haec  .  .  . 
perpetua  Ecclesiae  praxi  (optima  diuinae  Scripturae  interprete)  cor- 
roborantur"  (p.  226). 

„De  Elomana  constat  Ecclesia,  quod  in  hac  Petra,  si  omnium 
aetatum  scriptoribus  creditur,  firmisshna  et  sincerissima  fidei  confessio 
vigeat,  quodque  ab  hac  Ecclesiarum  matre  atque  magistra5  quaestiones 
fidei  plurimae  maximaeque  definiantur.  .  .  .  Quis  Catholicorum  non 
magnifaciat,  meritoque  amplectendum  putet,  quod  summa  Sedes  Eccle- 
siae  Catholicae  matrix  ot  radix,  Ecclesiaque  principalis,  ad  quam  neci  sse 
esl  omnem  conuenire  Ecclesiam,  sicut  [renaeus  ei  Cyprianus  loquuntur 6, 

1  2  Tim  2,   17. 

'  ln  margine:  „Lib.  10  de  eiuita.  Dei.  cap.  23."    Migne,  V.  lat.  XI. I  300). 

;  I vi  margine:  „Quint.  lib.  1.  Orat.  instit.  cap.  11."  Habei  autem  haec  Fabitis 
QuintUianus:  „Verba  ;i  vetustate  repetita  dod  solum  magnos  assertores  babent,  sed 
etiam  afferunl  orationi  maiestatem  aliquam  non  sine  delectatione ;  nam  ei  auctori- 
tatem  antiquitatis  habenl  et,  quia  intermissa  sunt,  gratiam  oovitati  similem  parant. . . . 
Ill.-i  mutari  vetal  religio,   ei  consecratis  utendum  esf:    [nstitutionis  oratoiiae  lil>.  1. 

c.  6,  n.  39.  '  ln  margine:  .■_'.  Ti t.   t."  [2  Tim   1.   L3 

\ 'i.l.-  Can.  \W  3i  - 

Posita  sunl  verba  Cypriani  in  Can.  \\  745;  verba  [renaei  Can.  III  511*. 
Quae  Canisius  hic  <!<•  romani  pontificis  primatu  dixit,  iisdem  verbis  iam  dixerai  in 
Operis  Mariani  editione  principe,  ;».  1  r> 7 7  [ngolstadu  in  lucem  emissa  p,  •'!•!  15). 
Haec  ii  considereni  oportet,  qui  dicunt:  Canisius  a.  l.">77.  n<-  Operi  Mariano  opus  de 


L583  posl  in.  Aprilem.  ;,;i  | 

instituit,  recipit,  obserual  atque  confirmat,  adeoque  in  cultum  diuinum 
introducit,  introductum  retinet,  ac  innoual  saepe?"   (1.  c,  p.  11  51)1. 

„In  charitate,  ei  nou  in  vitae  rigore,  sanctitas  et  tneritum  hominis 
praecipue  consistil "   (p.   105). 

..Xnlla  domus,  nulla  religio  tam  casta  el  pura  vnquam  extitit,  in 
([iiain  naeui,  maculae,  sordes  non  irreperent,  el  cuius  sinceritatem 
jncuria  hominum,  ei  diuturnitas  temporum  non  aliqua  ex  parte  vitiaret" 
(p.  304). 

[Christus  suo|  ..exemplo  Apostolos.  ac  eorum  in  ministerio  Euan- 
gelico  successores  egregie  docet,  a  cognationis  affectu,  a  parentum 
lesiderio,  omnique  specie  mali,  praesertim  si  ad  Ecclesiasticam  digni- 
batem  veniendum,  sedulo  abstinere;  vtque  in  Euangelico  ministerio 
persantes,  suum  munus  integrum  ac  incorruptum  tueantur,  et  diuina 
potius  quani  liuinana  curent.  neque  tanti  parentes  ac  amicos  faciant, 
vt  eorum  gratia  et  sollicitudine,  qui  (vt  ne  quid  grauius  dicam)  preciosi 
Baltem  plerunque  fures  sunt  temporis,  a  saciis  occupationibus  se  retrahi 
ac  auocari  patiantur.  .  .  .  Suuni  quippe  regnum,  quod  non  est  de 
hoc  mundo2,  nequaquam  carne,  sanguine,  aftinitate,  sed  gratia  et 
merito  vult  comparari  :  et  spiritualis  regni  seu  Ecclesiae  gubernacula 
non  tain  Praesulum  aut  Principum  consanguineis  ei  notis  amicis,  quam 
probatis  et  dignis  hominibus,  licet  alienigenis  ac  peregrinis  committi 
|emandarique  postulat"   (p.  528). 

Canisius,  ubi  de  Beatae  Mariae  incoelum  assumptione  agit,  ..  Librum 
de  transitu  Beatae  Virginis"  commemorans;  Merito,  ait,  Patres  ..sui 
seculi  homines  admonuerunt,  ne  tidem  eiusmodi  scriptis  Apocryphis 
darent.  in  quibus  vera  falsis  permixta,  et  quaedam  cuni  fidei  veritate 
pugnantia  continerentur.  At  vero  satis  non  est  vociferari  Apocrypha 
Apocrvpha  (quod  nomen  alij  quidem  aliter  interpretantur)  neque  falsa 
fesse  necesse  est,  quae  vulgo  Apocrypha  nuncupantur"  (p.  (J2S).  Deinde, 
ubi  B.  Mariae  Virginis  imagines,  quae  a  S.  Luca  evangelista  picta  esse 
reruntur,  commemorat:  ..Certam  fidem",  inquit,  „de  liis  rebus  nec  docet, 
nec  exigit  Ecclesia"  (p.  762).  Attamen  alio  locomonet:  -Magno  stiulio 
cauendum  est  Ortliodoxis,  ne  tragicis  vocibus  Nouatorum  aduersus 
Mariae  et  Sanctorum  liistorias  atque  miracula  importune  vociferantium 
moueantur.  neque  tam  leuiter  antiquitatis  monumenta  et  testimonia, 
licet  prima  fronte  quiddam  asperum  sonent,  sibi  eripi  patiantur,  aut 
ipsi  etiam  respuant  nauseabundi.  Etsi  enini  quaecunque  de  Sanctis 
leguntur.  pari  gradu  certitudinis  ac  reuerentiae,  vt  ita  loquar,  amplec- 
tenda  non  sunt.  sed  alia  quidem  aliis  praestantiora,  maioreque  tiil«' 
digna  merito  existimantur :  tamen  non  est  cuiusuis  hisce  de  relais  ferre 
iudicium,   quas  qui  vel  onmino  negligunt,   vel  superbe  contemnunt,   m 

S.  Petro  adiungeret,  prohibitus  est,  quia  Romae  timebant,  ae  de  primatu  romano 
parum  ex  curiae  pontificiae  sententia  scriberet. 

1  Eadem  Canisius  iam  scripseral  i"  prima  Operis  Marialis  editione,  a.  l.><7 
Ingolstadii  facta,  p.  36    15.  '  I"   18,  •'!''>. 


592  NLon.  1330.     L583  posl  m.  Aprilem. 

Waldensium  et  Wicleuitarum  :  damnatos  errores  facile  prolabuntur* 
(p.  733). 

\'t  de  re  quoque  liturgica  aliquid  addamus,  Canisius  de  salutatione 
anuvlic-a  (..  AveMaria"  etc.)  disserens:  ..  Vtost".  inquit,  ..piouida  semper 
mater  Ecclesia,  quae  filiorum  saluti  percupide  consulit,  non  sat  habet 
illa  Virginem  salutare,  nisi  illam  etiam  addat  coronidem,  quae  apertam 
continet  precationem  :  Sancta  Maria,  Mater  Dei,  ora  pro  nobis  pecca- 
toribus"  (p.  294).  Et  paullo  inferius:  Orationi  Domimcae  salutationem 
angelicam  adiungimus.  „Succedit  deinde  precatio  siue  inuocatio  :  Sancta 
Maria  mater  Dei,  ora  pro  nobis  peccatoribus"  (p.  298).  Iteni:  „Tota 
Ecclesia  Orthodoxa  .  .  .  tantae  Matris  honorem  .  .  .  nis  quotidie  adhibitb 
campanae  pulsu  vbique  fere  gentium  profitetur"  (p.  302).  „Pueri,  senes, 
viri,  muKeres"  Angelicam  „salutationem  cum  saepe  alias,  tum  Matutinis 
et  Vespertinis  horis  repetere  simt  soliti.  signo  etiam  campanae  in  hoc 
edito"  (p.  701).  Item  Canisius,  cum  in  „Betbuch"  anno  1564  edito 
..rosarium"  ita  absolvendum  proposuisset,  ut  50  precatiunculae  vitam 
Ohristi  et  Mariae  complectentes  recitarentur  et  post  singulas  earum 
AJleluia  atque  salutatio  angelica  dicerentur  [Can.  IV  1018),  modo: 
„Quindecim",  ait,  „de  Verbo  incarnato  Virgineque  matre  mysteria 
praecipua  recensentur,  et  e  sacro  Euangelio  colliguntur  :  horum  sacra 
est.  et  piis  frequens  esse  debet  meditatio  :  ea  igitur  in  recitando  Etosario 
adhibetur.  .  .  .  Quibusdam  placet  quinquagies  duntaxat,  aliis  frequentius 
Virginem  ex  morte  salutare,  intennixta  dominica  precatione.  .  .  .  Vbi 
tamen  nihil  certi  praescribit  Ecclesia,  sed  in  suo  quemque  sensu, 
qui  eum  aliqua  sit  pietate  coniunctus,  sinit  abundare8,  vt  qui  velit, 
hoc  illoue  modo  Mativm  Domini  salutel  ac  veneretur.  * J 1 1 i  maiore 
iudieio  valent,  et  Euangelicae  historiae  sunt  vtcunque  periti,  vtihter 
ita  Etosarii  pensum  absoluunt,  vt  secum  animo  reputent,  quae  laeta 
ot  tristia  Christo  eiusque  matri  in  Euangelio  legimus  potissimum  ac- 
cidisse.  Hinc  porro  ei  gratulandi  et  commiserandi  occasionem  Christi- 
anus  colligit  animus.  seque  a<l  Mariae  imitationem  praeclare  compomt" 
(p.  303). 

Porro  Canisius  novam  illam  Christi  invocandi  rationem,  quam  iam 
olim  e  sacro  suggestu  impugnaveral  [Can.  I  TiiT  769),  denuo  improbat, 
de  novatoribus  scribens:  .. Vt  nouum  inuocationis  genus,  quod  prorsus 
Aiianisnnuu  sapit.  inueliant  ac  vsurpent,  sedulo  inclamant,  Iesu  Christe, 
ora  pro  uobis.  Quasi  vero  Christi  duntaxat  proprium  sit,  iuxta  formani 
hominis  pro  nobis  apud  Patrem  intercedere,  ac  non  potius  etiam  ex 
communi  quam  cum  Patre  habet  potestate,  nobis  possit  auxiliari.  tmpiura 
certe  phantasma  ost.  Christum  in  coelos  modo  receptum,  et  sedentem 
ad  dextram  1'atiis  ;.  perinde  ac  prostratum  coram  Patre  iacere  supplicem 
oportere,   qui  praeterea  solus  pro  nobis  conficial   omnia,   vt  singularis 


1   lli.  praeter  alia,  Sanctorum  venerationem  ei  invocationem  improbabant. 
Rom   1  t.  5.  i  f    Ps  109,  1:  Mt  26,  64;  Mc  16,   19;  Rom  8,  34  etc. 


Mnii.  1331.    1583  posi  iii.  \|.iil.in.  593 

cius  tiun  intercessio,  fcum  mediatio  quaslibel  amicorum  operaa  ac  pr< 
excludat,  i|iiiiin  ille  Sanctorum  capul   el  corona,  fidis  eorum  patrociniis 
iuuare  aos  gaudeal  acsoleat,  sicui  antiquitas  vniuersa  literis  el  exemplih 
clarissime  confirmauii "   (p.  31 2 

1331.        1583  |m.s|  iii.  Aprilem. 

Kx  <»>«  ii>  Mariani  a  Canisio  scripti  editioue  altera  sive  „Altero  Tomo  Com- 
laentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis",   lugolstadii    1583,  p.  7^7     7'.<7. 

Canisius  enarrat,  MonU  Senmato,  Eretni  Beatai  Marim.  Virginis,  Laureti,  Jocis 
Marku    sacris,  ylurimos  pietatis  fructus  colligi  et  miracula  multa  patrari. 

Canisius,  m  <i|..ii>  Mariani  editione  secunda  de  templifl  cum  Mariae  nomine  Deo 
dicatis  agens:  „Nec  dicam",  inquit,  „de  omnibus  Mariae  templis,  quae  apud  Hispanos 
vt  religiosissimos,  ita  el  cordatissimos  homines  boc  seculo  maxime  celebrantur.   Primas 

vcr..  tenet,  quod  i >nte  Serrato  !  templum  esl  Hispaniae  citerioris,  el  a<l  Lauretanum, 

«.niiiiiiin  nunc  templorum,  ni  fallor,  celeberrimum .  .  .  proxime  videtur  accedere ;  >iu<- 

tniraculorum  magnitudinem,  siue  peregrinanti concursum,  siue  religiosorum  bominum 

illic   degentium    sanctitatem,    ei    promtam    erga    exteros   bospitalitatera    considerare 
v<-liiiiii>"    p.  7s!i  . 

I)r  praeclaro  autem  monasterio  ill<»  benedictino,  <|ii<«l  „Eremus  Beatae  Mariae 
Virginis"  sive  nEinsiedeln"  vocatur,  Canisius  sic  scribit:  „Noruui  et  magnanimi  H<-l- 
aetij.  <|iii  pulcherrimam  <  latholici  nominis  professionem  praeclare  bactenus  conseruarunt, 
et  sub  felicibus  MAI.MAK  auspiciis  toties  fortissime  felicissimeque  pugnarunt :  uorunt 
inquam,  quantum  ei  animi  et  roboris  praestel  Virgini  matri  vota  pia  fecissi  .  ei  in 
ij.sius  Eremitorio  ].i<-  supplicasse.  Eta  enim  vocant  Deiparae  sacellum  a  sancto  Mein- 
rado  inchoatum,  mediis  m  syluis   positum,  .  .  .  <|ii<.<l  non  in<.<l.<  multis  ab  liin<-  annis 

iiit<-r  li"s  bostes  impiosque  vidii"-.  sed  etiam  nuper  admodum  borrendis  flammis 

euncta  vndique  absumentibus  integrum  mirabiliter  perseuerat.  Nugentur  autem  <-t 
calumnientur,  qui  sese  ab  Ecclesia  catholica  uefarie  segregaruni :  fingant  et  euomant, 
quae  impurus  ipsis  animus  suggerit  aduersus  sacri  loci  huius  originem,  progressum, 
eultum,  miracula  :  h"<-  nimirum  Satana  in  suis  organis  potissimum  procurante,  vt  in 
rulgi  odium  inuidiamque  sanctum  hoc  institutum  adducat,  eiusque  salutarem  vsum 
et  fructum  impediat  aboleatque.  Sedenim  qui  recte  sibi  suaeque  saluti  consultum 
vi.lunt  Orthodoxi,  rem  se  dignam  fecerint,  si  surdis  auribus,  rabiosorum  velut  canum, 
istorura  latratus  transeant,  et  sancta  Christianae  fidei  simplicitate  contenti,  prae- 
clarisque  Maiorum  suorum  exemplis  confirmati,  non  <jiii<l  dicani  ni<«l<»  impij,  sed 
<|iii<l  faciant  <t  sentiant  toi  seculorum  pij,  i<l  demum  sibi  propositum  habeant,  semper- 
<ju<-  commendatum  seruent.  An  vero  vel  obscurum,  vel  dubium  esse  potesi  quo 
pietatis  ardore  incensi  complures  per  mcultam  et  borridam  solitudinem,  ad  hanc 
AEdem  Virginis,  <-t  aostra  et  superiore  aetate  vltro  penetrent,  quam  venerabundi  et 
supplices  vota  sua  Deiparae  faciant,  quam  raram  et  mirificam  Spiritus  con- 
solationem2  atque  suauitatem  hoc  ipso  loco  percipiant?  Cuius  quidem  praesentia 
tam  potenter  immutat,  quam  dulciter  afficil  bonorum  accedentium  animos,  vt  vere 
illml  MARIAE  hospitium,  et  Dei  domicilium  esse  facile  deprehendant.    Sed  o  ineptos 

ilti.s  homines,  qui  obgannientib.  haereticis  credunt,  piis  autem  et  sapientibus 
to1  spiritualia  bona  experientibus  tamque  praeclaras  virtutum  actiones  exercentib. 
nfui  credunt;  vtpote  <jui  non  solum  Christianae  precationis,  sed  e1  sanctae  humilitatis, 
<-t  verae  poenitentiae ,  religionisque  omnis  officia  lii<:  praestanl  atque  declarant. 
Talisne  cultus  Christo  Domino,  vel  eius  benedictae  Matri,  aut  Superis  vllis  displicere, 
Satanae  autem  arridere  possit?  <v)ui<l  oisi  fidea  el  spes  Christiana  m  Qlis  vigeat, 
quaeso,  <iui  m  Matre  Filium  honorant,  <t  propter  illam  Eledemptoris  sui  quaeruni  el 
expectant  gratiam,  eumque  [udicem  sibi  magis  propitium  fore  credunl  atque  confiduntV 
<,!iii<l  rursus,  nisi  sancta  quaedam  omnibusque  laudanda  fortitudo  est,  longinqui  itin<-ii>. 

1  Monserrat.    Monasterinm  hoc  esl  ordinis  benedictini.         -  A.t  9,  .'U: 

Braunsb*  rger,  Canisii  Epistulae  ei  A.cta.    viil  .'!s 


594  Mon.  1331.    1583  post  m.  Aprilem. 

et  sumtuum  periculorumque  metum  abiicere,  et  quasuis  peregrinationis  adire  ac  pere 
peti  molestias,  sua  vt  vota  in  corde  non  ficto  sanctissimae  Virgini  hic  offerant  atque 
commendent?  vbi  tam  multi  hactenus  votorum  suorum  compotes  tiunt.  vbi  incredibiles 
diuinao  gratiae  percipiuntur  effectus,  vbi  demum  laeti  et  feliees  rerum  successuS 
diuinitus  impetrantur,  nimirum  Deipara  supplicum  precibus  clementer  admodum  an- 
nuente"    p.  787—788  . 

Copiose  Canisius  sniliit  de  sacra  aede  lauretana  multumque  operae  iu  id  im- 
pendit,  ut  variis  rationibus  demonstret,  Laureti  exstare  cubiculum  in  quo  et  Maria 
uata  et  Filius  Dei  homo  factus  sit,  idque  mirabiliter  ex  Nazareth  Lauretum  essd 
trauslatum. 

His  autem  rationibus  omissis  hic  ea  tautum  pono,  quae  Canisius  suis  oculis 
videre  poterat,  cum  semel  atque  iterum  Laureti  versaretur  Can.  II  274:  VI  575  ~i7i>  ■ 
.An  quisquam  Laureti  vnquam  fuit,  si  aliquo  saltem  Christianae  pietatis  tangeretuas 
affectu,  qui  suis  non  aspexit  oculis,  non  percepit  auribus,  non  animo  comprehendit  illa 
Dei  magnalia1,  quae  Chrysostomi  discipulus  Theodoretus,  iam  ante,  vt  diximus. 
iii  Martyrum  basilicis  aeuo  suo  contigisse  testatur?2  Vicinis  et  remotis  e  locis  ad  hanc 
Lauretanae  Virginis  aedem  turmatim  concurritur:  omnium  ordinum  homines  huc  sponte 
properant,  et  pro  sua  quisque  pietate  vota  Virgini  faciunt.  Yna  omnium  mens,  el 
sancta  est  contentio,  vt  se  Matri  Domini  deuotos  ac  gratos  declarent,  cui  secundum 
Deum  ferunt  acceptum,  quod  grauissimis  morbis  superatis  sanitatem  optatam  re- 
cuperarint,  quod  horrenda  terrae,  ignis,  marisque  pericula  euaserint.  quod  iu  rebus  a<l- 
uersis.  saepeque  desperatis  mirabiliter  fuerint  subleuati  et  erepti,  quod  domi,  peregre, 
iuter  amicos  et  hostes,  clam,  palam  defensi  ac  securi  manserint,  quod  denique  im- 
ploratae  Virginis  praesidia  et  sibi  et  suis  mire  salutaria,  prorsusque  inusitato  modq 
senserint,  ac  reipsa  probarint.  Alij  si  quid  bene  ac  feliciter  inceptum  confectumque 
cupiunt,  si  uouum  vitae  genus  aggrediuntur,  si  grauibus  animorum  curis  aestibusque 
premuntur.  Virgini  Matri  vota  faciunt,  eius  fauorem  hic  expetunt,  illii|iie  sedulo  sese 
committunt.  Haee  vota  non  esse  inania.  hanc  fiduciam  non  optato  carere  successu, 
piisque  desideriis  Deum  Matris  precibus  exoratum  annuere,  tot  hominum  millia  et 
iampridem  experta  sunt,  et  in  hunc  vsque  diem  certo  experiuntur.  Caeterum  an  quis- 
quam  oratione  vlla  consequi  possit,  quales  et  quam  admirabiles  verae  pietatis  fructos 
et  effectus  cum  hoc  MARIAE  cultu,  qui  Laureti  a  peregrinis  peragi  solet,  identidem 
coniungantur ?  vt  forte  non  iniuria  dixeris:  Vere  Dominus  est  in  loco  isto8. 
Nec  enim  solum  infinita  propemodum  populorum  examina  AEdem  hanc  MARDAJ! 
sacram  inuisunt,  sed  ex  aduentantibus  etiam  plurimi  verae  fidei,  poenitentiae,  chari- 
tatis.  submissionis  omnisque  religionis  testimonia  edunt  luculentissima.  Haec  tantam 
saepe  vim  habent,  vt  stuporem  admirabilem  cernentibus  adferant,  multis  etiam  lachry- 
mas  exprimant,  piisque  summam  pariani  consolationem.  Nihil  illic  frequentius,  quara 
\t  accedentes  exteri  suos  morbos  agnoscant,  et  medicos  adeant,  quos  illic  ad  manum 
semper  habent  peritos  ac  spirituales,  suorumque  criminum  accuratam  faciant  ex- 
omologesin.  Qvd  foedissimis  peccatorum  sordibus  diu  multumque  suos  animos  iu- 
quinarunt,  illuc  cupide  aduolant,  seque  tanquam  curandos  Leprosos  Sacerdotibus  ex- 
hibent  '  totosque  permittunt,  vt  salutaribus  poenitentiae  remediis  expientur,  ac  per 
Sacerdotum  ministerium  Deo  et  Ecclesiae  Legitime  gratisque  reconcilientur.  Hinc 
sacrae  confessionis  et  communionis  vsus  tam  Laureti  creber  est  atque  solennis,  nihil 
vt  simile,  magisque  religiosum  per  totam  Germaniam,  Galliam  et  Poloniara  vna  iu 
\Kdc  Liceat  reperire.  Vbi  praeterea  perquam  vsitatum  est,  homines  ab  omni  pietate 
paulo  ante  remotos,  summisque  fiagitiis  obrutos,  in  nouos  el  dilectos  Dei  filios8 
transformari,  vi  ex  Haereticis  Catholici,  ex  Ragitiosis  honesti,  ex  Lupis  oues  euadant. 


1  Eccli   18,  .".:  2  Mach  3,  34;  A.t  -2.   11. 
Theodoreti  <';/>->)ixis   Graecarum    affectionum    curatio,    serm.  s     Miyne,   I'.  gr. 
LXXXIIl   1031  a     .■'. 

Gn  28,   Ki.         '  v\\  Lv   II.  2;   Mt  8,    I:   Lc  5,   II:   17.   II. 
\lt  ;;.   17:  Lc  :;.  -J-J-.  9,  :;:•:  2  Petr  l.   17. 


\lon.  1332.    1583  posl   ni.  \ [ > r i I . -i 1 1 .  595 

Proinde  <|iii  grauissimas  antea  simultates  in  alios  exercebant,  illic  iram,  odium  el 
inuidiam  omnem  sepeliunt,  cum  oifensis  fratribus  in  gratiam  redeunt,  poenitentiam 
Don  raro  publicam  agunt,  aes  alienum  dissoluunt,  ab  aliis  sibi  debita  condonant,  I >< >n:t 
iniuste  parta  restituunt,  ac  omne  demum  charitatis  officium,  a  <| u<>  prius  abhorruerant, 
Baepe  vltro  amplectuntur.  Alij  vero,  si  probi  ad  hanc  sacrara  AEdem  accedunt, 
probiores  inde  digrediuntur :  complures  diuinam  quandam  virtutem  illi<-  persentiunt, 
\i  ad  spirituales  niotus  ac  sensus  tnirabiliter  incitentur  atque  inflammentur,  Breuiter, 
;id  omne  iustitiae  pietatisque  Ghristianae  studium  paratiores  atque  alacriores  Laureto 
discedunt,  domumque  noui  velul  homines  reuertuntur.  Postremo  piis  ci  sacris  ob- 
lationibus,  quas  plerique  aduentantes  in  templum  hoc  Lauretanum  sponte  Largeque 
conferunt,  non  solum  Ecclesiae  ministri,  el  religiosi  homines  aluntur,  verum  etiam 
complures  egeni  ei  aegroti  continue  sustentantur  atque  recreantur,  \t  Lauretana 
domus,  si  verum  fatebimur,  diues  ei  amplum  Christianae  religionis  hospitium,  simul- 
qne  piorum  ei  Christi  pauperum  fida  quasi  nutrix  appellari  possit"  (p.  796     797). 

rlaec  Canisius  magnam  saltem  partem  i|>sc.  ut  dixi,  videre  ei  audire  poterat; 
reliqua  ex  Societatis  hominibus,  qui  Laureti  iam  inde  a  plus  quam  20  annis  <•<>!- 
Legium  babebani  et  peregrinorum  confessiones  excipiebant,  ;»»-<-)  j » <  ■  t  - « ■  poterat.  A.c  tum 
horum,  tiun  aliorum  testimonio  nituntur,  <|iiae  idera  Canisius  <l<'  miraculis  lauretanis 
Bcribit:  „Ea  miracula  tam  multa  sunt,  vi  nullo  numero  comprehendi:  tam  aperta  el 
Qlustria,  vt  non  nisi  ab  impudentissimis  hominib.  negari :  tam  rara,  stupenda  latcqm* 
patentia,  vi  pro  dignitate  a  peritissimo  quidem  Oratore  celebrari  et  explicari  neuti- 
<|iiam   p<is>iut "  '     p.  796  . 

Quae  Canisius  in  Opere  Mariano  de  sacra  aede  Lauretana  scripsit,  cardinali 
Caesari  Baronio  valde  placuerunt.  Hic  enim  in  primo  tomo  .Annaliuin  Ecclesiasticorum" 
primum  Romae  a.  L588  edito  .  postquam  domum,  in  qua  Beata  Virgo  ab  angelo 
salutata  est,  Lauretum  mirabiliter  translatam  esse  breviter  narravit,  haec  addidil  : 
jNeque  enim  est  in  animo  rei  gestae  historiam  egregie  testatam  hic  enarrare;  age- 
niii-.  de  ea  suo  tempore,  quo  facta  scribitur.  Lnterira  liis  fruere  Lector,  quae  vene- 
randus  Pater  Petrus  Canisius,  cuius  Laus  est  in  Evangelio  per  omnes  Ec- 
(slesias2,  non  minus  pie,  quam  ornate  atque  erudite,  su<>  more,  conscripsit"  in 
a.  Chr.  !•  n.  1  . 

Ad  eadem  Henricus  Spoiidanus  de  Sponde,  t  1643  .  sacerdos  gallus,  ({iii  postea 
episcopus  appamiensis  Pamiers  fuit,  lectorem  remisit,  scribens,  se  suo  tempore  .<!<• 
Lauretana  domo  translata  ab  Angelis"  relaturum  esse.  .Tnterim  tu  ijs  fruere,  quae 
<le  illa  Petrus  Canisius  non  minus  pie  quam  erudite  conscripsit"  Annales  Ecclesiastici 
fex  XII.  Tomis  Caesaris  Baronii  S.  R.  E.  Presb.  Card.  in  Epitomen  redacti,  Lutetiae 
Parisiorum   1617,  6  . 

Anno  ltilii  Argentorati  in  Lucem  prodiit  BHypobolimaea  Divae  Mariae  Deiparae 
Camera,  seu  idolura  Lauretanum,  eversis  Baronii  Cardinalis,  Canisii,  Turriani  ac 
Tui'sellini  fulcimentis  dejectum  .  .  .  Autore  Matthia  Berneggero,  Argent.  Acad.  Pro- 
fessore".  Canisius  tamen  in  hoc  opere  rarissime  commemoratur.  Plura  v.  apud 
Sommervogel  VII    10  11. 

l.'$.*S2.        1583  post  ni.  Aprilem. 

Canisius  in   Opere  Mariano  revelationibus  S.  Birgittae  ei-  l'>.  Mechtilclis  utitur. 

<'<ttiisii(s  valde  magni  faciebai  sanctam  Birgittam  f  1373  viduam,  decus  illud 
atque  ornamentum  nationis  Suecorum.  Ita  in  Opere  MEariano  seribit:  „Nec  grauabor 
es  Brigitta  quaedam  adscribere,  quod  huic  persanctae  viduae  multa  sunl  arcana 
diiiinitus    patefacta,    <'t    maximorum    hominum    authoritate ,    Romanaeque    Ecclesiae 

;i     C(i>ii»itis  /"is/.ii  correxil  (v.  supru  p.  583):  >int. 


1  Ottingae  Veteris    AltStting     in  Bavaria   Deum    Mariae   .  »i »< -    implorata  multa 
miracula   facere  testatur  Canisius  L.  c.  747  768.  J  ~  Cor  's.   18. 

38 


596  Mon-  1;!;!:!- 

calculo  ita  probata.  vt  aptid  Catholicas  quidem  defensione  neutiquam  egeant"  '  p.  55  . 
Item :  „R,euelationes  quas  illi  sanctae  viduae  mirabiliter  patefecit  Deus,  a  nullo  vere 
pio  contemni  posse  videntur"  p.  101  .  Et  .Illa  vidua  clarissima,  per  Spiritum 
sanctum,  qui  vbi  vult  spirat2,  illustrata,  et  Ecclesiae  iudicio  comprobata"  p.  595  . 
Quare  Canisius  octo  circiter  libri  sui  locis  Birgittae  testimonia  profert.  Neque  tamen 
censet  iis  credendum  esse  ita.  ut  non  liceat  ea  examinare  et,  si  quando  gravis  ratkj 
adsit,  in  dubium  vocare.  Nam  ipse  locoquodam:  „Nobis  quidem",  inquit,  „admodum 
probabile  videtur.  quod  sanctae  Brigittae  diuinitus  reuelatum  legimus.  ipsos  etiam 
in  coelis  Angelos  laetitia  quadam  insolita  fuisse  perfusos"  etc.    p.  89  . 

Beata  quoque  Mechtildis  t  l-'''1  sacra  virgo  ordinis  cisterciensis  a  <'<u>isi<, 
valde  laudatur.  Qui  „Et  ipsa",  ait,  „diuino  spiritu  illustrata  et  iu  sacris  reuelationibus 
probe  sancteque  versata,  de  matre  Domini  memoratu  digna  prodidit.  .  .  .  Virgo  tam 
sancta  et  sapiens,  vt  electum  Dei  organum  praeclaris  diuinisque  dotibus  ornatum 
quum  viueret.  merito  baberetur.  multaque  miranda  per  illani  suam  sponsam  Christus, 
et  docuerit  et  ostenderit"  (p.  10l>  .  A<1  Mecbtildis  tamen  revelationes  bis  tantum. 
nisi  fallor,  Canisius  in  Opere  Mariano  lectores  remittit.  Nec  memini,  me  in  eodem 
opere  aliorum,  velut  SS.  Gertrudis,  Elisabethae  Sconaugiensis,  tiildegardis,  Tberesiae. 
revelationes  in  medium  adductas  vidisse. 

i:s:$3.        1583  post  lii.  Aprilem. 

Canisius  opera  //>< -ologorum  protestantium  penitus  novit.  Aliqua  nl>  eo  adrersui 
Lutherum  aliosque  acrius  dicta.    Eius  iudicium  <!<■  Erasmo  Roterodamo. 

Canisius  in  „  Commentariis  de  Verbi  Dei  corruptelis"  multorum  theologorum 
protestantium  dicta  ad  verbum  profert  et  se  in  eorum  scriptis  valde  versatum  praebeu 
Ita,  ut  exempla  ponam.  ea.  quam  supra  p.  583  dixi.  ratione  commemorat  iJdalricuiri 
Zwinglium  locis  fere  20.  Henricum  Bullingerum  fere  40.  Philippum  Melanchthonea 
fere  70.  Ioannem  Calvinum  plus  quam  100.  loannem  Brentiuin  fere  110,  Martinum 
Lutherum  plus  quam  140. 

Fatendum  est,  eum  aliquotiens.  raro  tamen,  consuetudini  aetatis  suae  indulsisse^ 
quae  ad  verborum  acerbitates  facile  descendebat.  Ita  Martinum  Lutherum  „pestem 
Europae",  „deploratum  carnis  mancipium",  „subantem  porcum"  vocavit  Alter  Tomufl 
Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis,  Ingolstadii  1583,  1.  1.  c.  13;  1.  2.  c.  12. 
p.  105  206).  ltem  de  Ioanne  Brentio  lutherano  Beatam  Mariam  Virginem  ambitionia 
insimulante  ipsain  Virgiuem  sic  alloquitur:  „Nemo  tot  seculis  inuentus  est  tam  audax 
el  impudens,  qui  te  suis  dentibus  tanquam  immanis  bellua,  mordendam  atque  di- 
lacerandam  appeteret:  nullus  qui  tanto  studio  conceptum  animi  virus  in  te,  benedicta 
7irgo,  efFunderet"  etc.  I.  c.  I.  1.  c.  21,  |».  515  .  Similiter  de  Elrasmo  Sarcerio  el  Leonardq 
Culmanno:  „Pro  Deum  immortalem,  quam  est  pudenda  istorum  hominum  vanitasi 
quam  execranda  licentia?  quam  rnultis  suppliciis  vix  expianda  blasphemia"  etcj 
1.  4,  c.  1.  p.  389).  Sed  haec  <t  similia  videri  possuni  pauca  atque  levia,  si  »um 
conviciis  conferantur,  quibus  Lutherus,  Zwinglius,  Calvinus,  Flacius  Illyricus  eoruma 
que  sectatores  summos  pontitices.  episeopos,  principes,  immo  etiam  Sanctos  ei  Eo| 
clesiae   Patres  affecerunt. 

De  Judaeis  Canisius:  .('  infelicem  perditamque  gentem,  quae  iu  extremi 
etiam   seruitute   vindicem   perfidiae  Deum   adeo  nnu  agnoscit,    \t  suum    Dostrumqua 


1  Cardinales,  episcopi,  doctores,  qui  eas  a.  l.'!77  iussu  Gregorii  XI.  ei  a.  1379 
iussu  1'rbani  VI.  examina\ cnint.  eas  a  fide  uequaquam  alienas,  immo  „veritate  coni 
spicuas"  et   _in  ecclesia    cum  devotione  ei  reverentia  observandas"  esse  censueruntj 

i  t   <■ in  conciliis  constantiensi  et  basileensi  vebementer  oppugnatae  essent,  ab  omnj 

tamen  censura  immunes  evaserunt.  Notum  autem  est,  ecclesiam,  cum  huiusmodi 
revelationes  approhat,  hoc  tantum  edicere:  Easadfidelium  pietatem  fovendam  utilea 
<•(  ad  rectam  eorum  institutionem  idoneas  esse  ideoque  earum  lectionem  fidelibua 
permitti.    Vide  Acta  Sdnctorum  Octobris.   Tomus  1\.  Bruxellis  1780,  406     10>. 

-  1«  ::.  8. 


1583  posi   iM.  \|nili'in.  ,")H7 

Messiam ,  el  eius  venerandam  matrein  incessabili  quadain  rabie  persequatur. 
Niliil  autem  nunc  attinet,  aduersus  indociles  ac  contumaces,  Deoque  Bemper  rebelles 
ct  bonis  omnibus  inuisos  [udaeos  causam  nouam  instituere"  etc.  I.  c.  i>.  L45).  rlaec 
certe  durius  dicta  sunt:  nec  tamen  nnquam  Cariisius  i<l  quod  Lutherus  fecii 
Christianos  hortatus  est,  ul  ludaeorum  synagogas  incenderent,  iudaeos  terra  ex- 
pellerent  etc. 

luverit  etiam  scire,  <|iii<l  Canisius  de  Erasmo  senserit.  Sic  igitur  ille:  „Non- 
(luin  auni  suut  quinquaginta,  quod  Erasmus  Etoterodamus  in  humanis  fuil  '.  vir  Bane 
sua  aetate  vbique  percelebris,  el  praeclarae  inter  doctos  existimationis.  t'uit  enim 
in  co.  quod  negari  non  potest,  ingenium  lepidum  et  periucundum,  Latinae  Graecaeque 
jinguae  peritia  singularis,  eruditio  multiplex,  tnira  scribendi  facilitas  ei  copia,  elo- 
ouentia  vero,  ut  illis  temporibus,  rara  ei  admirabilis.  Caeterum  quemadmodum  <lili- 
gentia  eius  ei  doctrina  ad  bonarum  artium  studia  excitanda,  el  a  barbarie  vindicanda 
nniltis  liaiul  parum  contulit,  ita  rursus,  si  libere  dicendum  est,  in  rebus  Christianae 
religionis,  ei  quae  ad  Theologiam  spectant,  tum  sibi  tum  aliis,  haud  parum  incommo- 
danit.  Etenim  qua  ipse  vsus  est,  hanc  alios  etiam  docuit  immodicam  libertatem,  in 
veterum  scriptis.  in  Ecclesiae  constitutionibus,  in  Theologorum  sententiis,  in  publicis 
ritibus  iudicandis,  imo  el  conuellendis  atque  exagitandis.  [gitur  quod  veteres  de 
Philone  viro  disertissimo  dicere  consueuerunt :  Aut  Philo  Platonizat,  aut  Plato  Philo- 
nizat2;  hoc  permulti  de  ipso  etiara  tandem  pronunciarunl  in  hunc  modum;  Aut 
Erasmus  Lutherizat,  aul  Lutherus  Erasmizat3.  Ei  tamen  fatendum  est,  si  sincere 
iudicare  velimus,  inter  Erasmum  et  Lutherum  permultum  interesse.  Ille  Catholicum 
semper  oomen  retinuit:  hi<-  Ecclesiae  Catholicae  manifestus  aon  solum  desertor,  sed 
impius  etiam  oppugnator,  multarumque  Sectarum  caput  extitit.  Ill<'  arte  potius  quam 
potestate.  sirut  <le  luliano  dixit  Orosius,  religionem  est  insectatus4,  magnam  saepe 
suis  vel  opinionibus  vel  erroribus  cautionem  a<-  moderationem  adhibens:  hic  autem 
natura  vehemens,  turbulentus,  ardens,  factiosus,  modum  omnem  excessit,  ad  ex- 
tremaque  ruit  praeceps,  tam  arrogans  vt  nulli  cederet,  tam  durus  et  pertinax  in 
sententiis,  vt  suis  etiam  saepe  visus  sit  intolerabilis,  tanto  demum  Ecclesiae  <><li<> 
inflammatus,  vt  a<l  illius  exitium  aperto  Marte  et  furiosissime  nihil  non  moliretur. 
[udicauit  Erasmus  quae  in  Theologorum  doctrina  et  Ecclesia  improbanda  corrigenda- 
que  putabat,  atque  ita  siue  sciens  siue  imprudens  Monuim  5  egit,  vt  magnam  simul 
fenestrara  Luthero  et  aliis  aperuerit  ad  religionem  vniuersam  innouandam,  et  ad 
tumultus  eos  concitandos,  quos  in  Christiano  orbe  nunc  maximo  malo  consociitos  esse 
videmus,  satisque  deplorare  non  possumus.  Vnde  illud  etiam  a  multis  vsurpari 
coepit;  Vbi  Erasmus  innuit.  siue  ioco  scilicet,  siue  serio  agens,  illic  Lutherus  irruit, 
et  quae  ille  oua  posuit,  hic  tandem  excubauit.  Illud  certo  constat,  Theologica 
Erasmi  scripta,  quae  permulta  ille  quidem  edidit,  nec  posse  hodie,  nec  debere  vnde- 
quaque  defendi.  Quandoquidem  Censura  Ecclesiastica,  quae  apud  Orthodoxos  quidem 
valet    ac  valere   debet    plurimum,    Erasmi    scripta,    paucis  exceptis,    legi  vetuit  ,    et 


1  Desiderius  Erasmus  Roterodamus  12.  Iulii  1538  Basileae  niortuus  erat. 

2  Suidas  de  Philone  Iudaeo:  „'ETr\ouTr|0"e  \6fov  rrapoo.oiov  TT\ftTUJvr  uj<;  k«1 
eic  Trapoiuiav  Trap'  "EWriai  touto  xujpfioai,  f\  TT\utwv  qu\ujviZ!ei  fi  0i\iuv  trXaTUJviZei" 

Sub  v.  Oi\ujv  loubaloc;  Suidae  Lexicon  graece  et  latine,  <•<!.  Godofr.  Bernhardy  II. 
Halis  et   Brunsvigae  1853.  1499  . 

3  Erasmum  Luthero  multas  res  suppeditasse,  quibus  is  a<l  ecclesiam  impugnan- 
<laiu  uti  poterat.  censet  etiara  cardinalis  Joseph  HergenrSther,  Handbuch  der  all- 
gemeinen  Kirchengeschichte   III.   Freiburg  i.  Br.   1880,    L-08. 

1   Pauli  Orosii  Historiarum   lib.  7,  c.  30    Migne,   P.  lat.  XXXI    1141. 

5  I.  e.  reprehensorem. 

'  Cum  in  Endice  Pauli  [V.  omnes  Erasmi  libri  prohibiti  essent,  tndice  triden- 
tino  sive  Pii  IV.  prorsus  prohibiti  sunt  Iii  soli:  Colloquia,  Moria,  Lingua,  Christiani 
Matriinonii  Institutio,  versio  quaedam  italica  Paraphrasis  in  Matthaeum.  Reliqui 
lil>ri  de  rebus   religionis  scripti  prohibiti   sunt  tantum    usque  ad  „expurgatibnem''  a 


598  Mon.  1334.     1583  post  iii.  Aprilem. 

grauissimas  ob  causas,  licet  authorem  ipsum  non  damnauerit,  tamen  eius  opera  velut 
Lectoribus  obfutura  potius  quam  profutura.  improbauit"     1.  c.  p.  tiriii     660). 

Et  paullo  inferius  de  eodem  Erasmo:  „Fuit  hoc  nimium  illi  familiare,  vt  pariim 
constanter  ac  grauiter  de  sacris  doceret,  praesertim  quod  Scholasticorum  et  Mona- 
chorum  odio  magis  quam  sincerae  veritatis  amore  ad  dicendas  multis  in  rebus  sen- 
tentias  commoueretur.  Nam.illi  etiam  vsu  venit,  quod  non  temere  dici  solet,  nimium 
altercando  veritatem  amitti  *:  et  quo  magis  se  suaque  scripta  perpetuo  excusat  atque 
tergiuersatur,  eo  minorem  sil>i  fidem  et  existimationem  apud  doctos  conciliat;  prae» 
sertim  quod  Pyrrhonicam2  iu  multis  Theologiam  sequi  videretur"  1.  c.  p.  i>v><)  661  . 
Ita  igitur  interpretandum  atque  explicandum  est,  quod  Erasmi  nomen  a  Canisio 
collocatum  est  in  „Indice  Haereticorum  et  Sectariorum  veterum  ac  recentiorum. 
qiioruni  errores  in  hoc  Opere  perstringrmtur1',  in  fine  Operis  Mariani  posito   I'.  ('<■<•(■'     . 

Canisius  porro,  variis  ex  Erasmi  liluis  prolatis  ac  refutatis  locis,  quibus  Beata 
Virgo  Maria  eiusque  cultus  male  tractantur,  haec  addit:  „Sunt  tanien  et  alia  eius- 
dem  Erasmi  loca,  in  quibus  ille  longe  rectius  ac  reuerenter  admodum  de  Mariae 
cultu  sentit  ac  loquitur,  vt  nesciam  sane,  magisne  ille  Virgini  sacrosanctae  detraxerit. 
an  fauerit :  propemodum  dixerim,  non  tam  insignem  eum  fuisse  Mariomastigen  quam 
Encomiasten"    1.  <■.  p.  663  . 

tlili  i.        loS.'5  post  iii.  Aprilein. 

Canisius  doctores  Schoiasticos  commendat;  Sorbonnam  praedicat;  S.  Thomam  Aqui- 
natem  summopere  celebrat;  S.  Bonaventuram,  Rupertum  Tuitiensem,  ordinem  Prae* 
dicatorum,  Carolum  Magnwm  laudat. 

Cniiisins  in  Opere  Mariano  et  in  toto  illo  ..Commentarioruni  de 
Verbi  Dei  corruptelis"  opere  plerumque  quitlem  Sacra  Scriptura  el 
Sanctorum  Patrum  libris  usus  est;  id  quod  ipsa  operis  ratio  exigebat; 
protestantium  enim  errores  in  eo  refutabantur :  protestantes  autem 
Scripturae  maxime  auctoritate  se  tueri  conabantur,  et.  recentiores  doctores 
catholicos  contenmentes,  Patres  aliquo  saltem  modo  reverebantur.  At- 
tamen  saepe  quoque  Canisius  utitur  scriptis  doctorum  Scholasticorum. 
De  quibus  ait:  Significatio  verborum  Sacrae  Scripturae  ..a  prudentibus 
et  doctis,  potissimum  vero  a  Scriptura  et  tida  eius  interprete  Ecclesia 
petenda  est.  Neque  parum  hic  iuuant  Scholasticorum  distinctiones,  vt 
quae  magnam  et  necessariam  lucem  hisce  Scripturae  testimoniis  ad- 
ferunt,  <|iia<'  tum  obscura  esse,  tum  in  ipsa  collatione,  prima  fronte 
pugnare  videntur"  (1.  c.  p.  674).  De  Sorbonna  porro  srribit :  „Theologos 
Gj^mnasij  Parisiensis  .  .  .  in  Europa  tot  iam  seculis  maxime  spectabiles 
et  Doctorum  vbiquc  sermone  praedicatos  commendatosque  videmus" 
(1.  c.  p.  51).  Omnium  autem  maxime  a  Canisio  colitur  et  laudatur 
theologus  ille,  qui  universitatis  parisiensis  summa  gloria  est.  Sanctum 
Thomam  dico  Aquinatem.    Hunc  ille  minimum  sex  Operis  Mariani  locis 

facultate  theologica  parisiensi  vel  Lovaniensi  curandam.  „Adagiau,  <lmiiino<l<>  l<><  i 
suspecti  expungerentur,  permissa  sunt  us<|ii<'  ad  ii<>\ain  <<lit i<»iuni  a  Paulo  Manutio 
faciendam.  Reliqui  Erasmi  libri  oniniuo  sunt  permissi  Fr.  Heinr.  Ueusch,  Der  Indes 
der  verbotenen  Bilcher  I.  ]><>im   1883,  347     348). 

1  .Nimiuin  altercando  veritas  amittitur"  Legitur  in  corpore  pSententiarum11 
saeculo  I.  |>.  Chr.  excerptarum  ex  mimis  a  Publtiio  sive  Pul>li<>  Syro  saeculo  I.  a.  Chr. 
conscriptis. 

'-'   I.  <•.  s<<'|>ti<-am.     Cf.    <'"».    III    280*. 

;  Confer  quae  Canisius  <!<■  Erasmo  scripsil   <'un.  III  280     281. 


Mon.  L335.     L583  posl   m.  Vprilem  599 

„scholasticorum  Doctorum  facile  principem''  vocat  (1.  c.  44  78  24u  284 
619  810).  Aliis  locis  dicit,  Thomam  esse  ..nulli  Scholasticorum  Doc- 
torum  secundum1'  (321),  „veterum  studiosissimum"  (731),  „humanissimum 
Theologorum  Scholasticorum  principem"  (517),  „inter  Scholasticos  quidem 
Doctores  peritissimum''  (750),  „qui  nunc  primas  in  Scholis  Catholicis 
merito  tenet"  (238).  ln  Commentariis  plus  quam  4()  locis  Thomae  opera 
commemorat.  Ceterum  Canisius  alios  quoque  doctores  magni  facit. 
lt;i  s.  Bonaventura  esl"  ei  ,,primariis  scholae  Doctoribus  merito  an- 
numeratus  et  cuius  non  modica  laus  est  in  Ecclesia  Dei"  '  (1.  c.  565 
Rupertus  Tuitiensis  (Deutz)  abbas  O.S.B.  (t  L135),  ..vir  doctus  aeque 
ac  saiutiis"  (561),  „Germaniae  dccus"  (141).  ..celebris  scriptor,  scientia 
et  sanctitate  clarissimus,  Mariae  cultor  insignis"  (817),  „inter  Germanos 
Theologos  ('1111111111,  ac  similem  aetas  illa  non  tulit;  qui  viuus  et  mortuus 
niultis  claruit  niii  aculis"  (746).  In  „Commentariorum"  plus  quam  75  locis 
Canisius  Ruperti  testimonia  profert.  Deinde  est  Canisio  Dionysius 
Rickelius  sive  Carthusianus  (t  1471)  „vir  sanctus  et  doctus"  (594). 
De  universo  autem  ordine  Praedicatorum  Canisius  pronuntiat:  „Domi- 
nicani  .  .  .  plurimos  doctissimosque  Theologos  in  sua  familia  et  pepererunt 
et  conseruarunt" ;  .,in  liis  quae  ad  Mariae  cultum  et  inuocationem 
pertinent".  iidem  ..sui  prineipis  Dominici.  viri  profecto  sanctissimi, 
exemplum  pulcherrimum  probe  sunt  imitati"   (811). 

A-ddo  laudes  CaroliMagni:  „Carolus  vere  Magnus,  non  solum  rei 
militaris  gloria,  sed  et  pietatis  laude  nulli  Imperatorum  secundus" 
(782 — 783),  erat  „Christianorum  quidem  Principum  longe  maximus" 
(773),  „vt  in  re  bellica  felicissimus,  et  in  gubernanda  Rep.  sapientissimus, 
ita  in  curandis  Ecclesiis  religiosissimus  princeps,  vt  postea  neminem 
parem.  nedum  superiorem  habuerit"   (827). 

133.>.        1583  |»(»st  ni.  Aprilem. 

K.\  apographo  eiusdem  fere  temporis,  quod  est  in  bibliotheca  vaticana,  Cod.  Yat. 
lat.  8679,  P.  II,  f.  485     486. 

Canisius  in  Opere  Mariano  Patribus  veteribusque  scriptoribus  ecclesiastids  non- 
nuJla  opera  assignardt,  quae  eorum  non  sunt.    Iri  tamen  totius  illius  aetatis  erratum  erat. 

Exstat  commeutarius  es  archetypo  eodem  fere  tempore,  ut  videtur,  exscriptus, 
et  sic  inscriptus:  vRelazione  intorno  alle  opere  del  Venerando  Padre  Pietro  Ca- 
nisio  della  Compagnia  di  Gesu."  VA  nec  nomen  auctoris,  nec  locus,  nec  tempus 
ascripta  sunt.  Ex  ipsa  tamen  hac  relatione  haec  intelleguntur :  Auctor  eius,  cum 
paullo  ante  medium  saeculum  XVIII.  Romae  „processus  apostolicus"  de  Canisio  in 
Beatorum  numerum  referendo  ageretur,  a  cardinalibus  sacrae  Congregationis  Rituum 
iussus  erat  <1«'  Canisii  scriptis  ad  eandem  Congregationem  referre.  Js  igitur,  cum 
scripta    illa    per   duos    theologos  de  more  curassel   recognoscenda 2,    ipse,  <|iii<l  de  iis 

1  Cf.  2  Cor  8,  L8. 

-  Hi  erant  Leo  a  Sancto  Felice  0.  Carm.  Exc.  theologiae  professor  romanus  ei 
Leo  Bertolotti  0.  Cler.  Reg.  min.,  consultores  congregationum  ln<li<-is  <t  Rituum  Po- 
sitio,  an  sit  signanda  Commissio,  Romae  17.'54.  Summar.  p.  2-  .">  .  In  fPositione  super 
virtutibus"  (V.  Servi  Dei  Petri  Canisii]  Romae  a.  L833  typis  exscripta  narratur,  Canisii 
scripta  in  eo  processu  approbata  esse  22.  Martii  17.'!i'  et  31.  lanuarii  17.'!."»  Responsio 
ad  animadversiones   Promotoris  Fidei,  p.  i>     7  . 


600  Mon.  1336. 

sentiret.  cardinalibus  exposuit.  Ait  autem,  tantum  abesse,  ut  beatificationi  Canisii 
illa  obstarent,  ut  potius  eam  magis  commendatam  redderent.  Attamen  se  aliqua 
de  iis  notaturum  esse.  Itaque  difficultate  quadam,  quae  ad  praesens  argumentum 
non  pertiuet.  iu  lnedium  prolata  et  facili  negotio  sublata,  hanc  alteram  posuit,  quae 
<  >j)us  quoque  Marianum   quamquam  hoc  in  relatione  non  plane  commemoratur  spectat: 

_Si  potrebbe  ancora  osservare  nell'  opere  di  questo  Scrittore  che  quantunque 
egli  non  lasci  di  roostrar  esatta  erudizione  nella  intelligenza  della  divine  Scritture 
e  de'  Santi  Padri  intorno  alle  controversie  di  fede  che  egli  tratta:  nulladimeno  sog- 
giace  agli  abbagli  comuni  di  quell'  eta  circa  il  discernimento  delle  opere  apocrife 
dalle  legittime  de'  primi  Padri  e  degli  antichi  scrittori :  quindi  cita  come  opere  di 
san  Clemente  Romano  i  libri  delle  Costituzioni  Apostoliche  attribuite  a  Clemente; 
1'epistola  spuria  di  Calisto  1.  a  Benedetto,  come  decretale  di  quel  Pontefice,  come 
opera  di  San  Cipriano  il  libro  de  singularitate  Clericorum :  e  altre  epistole  decretali, 
e  opere  di  Santi  Padri  antichi,  le  quali  dalla  critica  piu  esatta  de1  nostri  tempi  sono 
state  scoperte  o  apocrife,  o  suppositizie ;  ma  tuttavia  questo  difetto  non  e  dello 
scrittore,  ma  del  secolo  in  cui  scrisse;  mentre  allora  cosi  comunemente  si  credeva; 
e  percio  non  dee  imputarglisi  a  suo  proprio  errore.  Oltre  di  che  essendo  questi 
semplici  errori  di  fatto  scusati  dalla  comune  persuasione.  e  ne'  quali  sovente  son1 
caduti  i  piu  Santi  e  i  piu  dotti  scrittori  della  Chiesa,  niente  pregiudicano  alla  sana 
dottrina  degli  Autori,  clie  inciampano  in  questi  necessarij  abbagli  della  loro  eta:  e 
maggiormente  allor  che  l'  opere  false,  che  citano.  ancorche  non  siano  di  quegli  scrit- 
tori  a'  quali  comunemente  si  attribuiscono,  contengono  nulladimeno  sana  e  cattolica 
dottrina.  siccome  le  opere  apocrife,  o  suppositizie  alcune  volte  allegate  dal  Canisio, 
le  quali  anche  al  presente  non  si  lasciano  di  citare  per  il  pregio,  che  hanno  della 
loro  antichita;  quantunque  non  si  adducano  come  opere  legittime  di  quegli  scrittori 
a  quali  ne  passati  secoli  sono  state  ascritte.  Per  questa  ragione  adunque  ci  penso 
che  da  i  Teologi  revisori  di  queste  opere,  non  sia  stata  fatta  alcuna  considerazione 
intorno  agli  accennati  abbagli,  come  cosa  di  uessun  momento,  i  quali  per  altro  i>> 
ho  voluto  generalmente  indicare  alle  EE.  V.  V.  piu  per  soddisfare  al  debito  della  in- 
cumbenza   ingiuntami,  che  per  necessita  che  vi  fosse  di  doverli  scusaic." 

Isadk  Casaubonus  anglicanus  t  lt>14  inique  Canisii  errata  exasperat,  cum  in 
opere  adversus  cardinalem  Baronium  Londini  a.  1<>14  primum  edito  Opus  Marianum 
Canisii  commemorans  loquitur  „de  imperitia  linguarum  et  veteris  historiae,  quam 
locis  innumeris  Canisianum  illud  opus  prodit" :  De  relms  sacris  el  ecclesiasticis 
Exercitationes  XVI.  Genevae  l<'vl.">.  exerc.  VII,  n.  1.  p.  190.  Longe  aequius  Caroltis 
Augustus  Hase,  inter  „polemicos"  protestantes  saeculi  XIX.  facile  princeps.  Hic 
eniin  in  Canisio  hoc,  praeter  alia,  laudandum  esse  significat,  quod  in  libris  Patrum 
Ecclesiae  diligenter  versatum  „vertraut  niit  den  Kirchenvatern"  se  praebuerit: 
Kirchengeschichte,    ll.Autl..   Leipzig   1886,    I7!>. 

!.'{:?«>.        1583  posf  tn.  Aprilem. 

Canisius  perperam  accusatur,  <in<>tl  epistulas  Beatae  Mariai    Virginis  confinxerit. 

In  libro  pseudonymo  „Der  Papst  und  das  Concil,  von  Janus"  ;il) 
Ignatio  Dollinger  <■!  loanne  Huber  primum  Lipsiae  (Leipzig)  a.  lstii) 
<'<lit<>  affirmatur  ij>.  424):  „Petrus  Canisius  brachte  erdichtete  Briefe 
(lci- .luimfiaii  Maiia."  Dciiidr  idnn  Toannes  Huber  (qui  erat  philosophiae 
professor  in  universitate  monacensi)  itt  libro  „Der  Jesuiten-Orden" 
(Berlin  L873)  p.  317  affirmavit,  Canisium  confictas  Beatae  Mariae  Vir- 
ginis  epistulas  in  medium  produxisse  („Canisius,  welcher  sogar  erdichtete 
Briefe  Mariens  producirte").  I  'anisium  ipsum  has  epistulas  confinxisse 
li.ic  quidem  sententia  nou  prorsus  perspicue  enuntiatur ;  ex  eius  tameu 
contextu  satis  certum  efficitur,   lltilxatun  iil  significare  voluisse.    Facti 


1583  posi   m.  Apiilnn.  gQ] 

jprobationem  ille  afferL  nullam.  Clarius  etiam  loquitur  Paulm  Drews 
in  libro  „Petrus  Canisius,  der  erste  deutsche  Jesuit"  (Halle  L892)  p.  L36 
(Schriften d.  Vereins  f.  Reformationsgeschichte.  1<>.  Jahrg.  ErstesSttick. 
Xi.  38).  Ait  enim:  Canisius  „bereichert  die  Legendensammlung  uoch 
durch  selbsterfundene  Briefe  der  Maria".  Neque  aliter  hoccrimen  probal 
nisi  remittendo  lectores  ad  verba  Euberi,  quae  tnodo  posui  (1.  <■.  p.  1.58). 

Efcevera  Cuiiisi/is  in  Opcris  Mariani  lilno  qninto.  capitc  I.  trcs  Mariac 
epistulas  commemorat. 

lYimum  cnim  scribit  (I.  c.  p.  589):  „In  Epistolis  [gnatianis  Maria 
Bcripsisse  Legitur,  quod  vna  cum  loanne  in  Antiochiani  se  venturam 
bss<  promittat.  Veniam,  inquit,  cum  Loanne,  te,  et  qui  tecum  sunl 
videre  :  Ignatimn  scilicet,  qui  Antiochiae  potissimum  floruit,  hac  oratione 
bompellans. "  Est  haec  (Migne,  P.  gr.  V,  945 — 946)  una  ex  quattuor  illis 
spuriis  epistulis  latinis.  quae  iam  saeculo  XII.  cum  nomine  S.  Ignatii 
Antioclicni  circumferebantur.  Maria  per  eam  ad  Ignatii  Litteras  respon- 
dissc  dicebatur  (0.  Bardenhewer,  r4eschichte  der  altkirchlichen  Litte- 
ratm  I.  Freiburg  i.  Br.  1902.  127  140).  Eandem  epistulam  Beatus 
Tacobus  ii  Voragine,  O.Pr.,  qui  circa  annum  1298  vita  functus  est,  in 
..Legendam  auream"  (c.  3(5  n.  1)  transcripsit  (Th.  Graesse,  Iacobi 
a  Voragine  Legenda  aurea,  Ed.  3.,  Vratislaviae  1890.  L55).  Xcque  ullus. 
ut  videtur.  medii  aevi  scriptor  eam  a  Maria  scriptam  esse  negavit. 
Id  quidem  in  dubium  vocavit  Ioachim  Perionius,  0.  S.  B.  in  editione 
epistularum  ignatianarum  anno  1566  Lovanii  facta  (D.  Dionysii  Areo- 
pagitae  Opera  etc.  f.  265'' — 2(i()a).  At  eodem  fere  tempore  doctissimus 
illc  Sixtus  Senensis  O.Pr.  eam  Mariae  attribuit  et  ..Bibliothecae  Sanctae" 
(primum  Venetiis  a.  15(36  editae)  libro  secundo  inseruit  (Bibliotheca 
Sancta,  Ed.  3.,  Coloniae  1586,  81).  Canisium  in  hac  sententia  confirmare 
poterat  id.  quod  in  S.  Bemardi  sermone  VII.  in  Ps.  90  legebatur: 
S.  Ignatium  martyrem  ..plures  epistulas  scripsisse  ad  Mariam".  Ita 
quidem  editiones  operum  Bernardi  habebant,  antequam  Ioannes  Mabil- 
lonius  0.  S.  B.  in  editione  anno  1667  facta  verbo  ..Mariam"  ex  codicibus 
adderet  ..quamdam"  et  Mariam  Kassobolitam .  non  Mariam  Matrem 
Domini  significari  affirmaret  (Migne,  P.  lat.  CLXXXIII  202:  Fr.  X.  Funk, 
Patres  Apostolici  P,  Tubingae  1901.  lxiii).  Accedebat  auctoritas  ali- 
orum.  ..('ui".  inquit  Canisius,  ..dc  his  Ignatij  epistolis  dubitemus,  quas 
non  modo  Bernardus,  sed  et  Marcus  Michael  Carnotensis  '.  Dionysius 
Bickelius2,    Marianus  Victorinus3,    Symphorianus  Clamperius4,    aliique 


1  Marci    Michaelis    presbyteri    Carnptensis  vel,    nt    alii    volunt,    Cortonensis   in 
llbro  -Dv  \  iris  illustribns"  testimonium    posuerunt  Sixtus  Senensis  <>.  1'.  in   „Biblio 
Qieca  Sancta"  J.    Lugduni   1575,    lo;5     104.    el   /».  Ml>.  Fdbricius,  Codes  apocryphus 
Xovi  Testamenti  I.  Hamburgi   L703,  836. 

-  D.  Dionysii  Carthnsiani  super  omnes  S.  Dionysii   A.reopagitae'libros  commen- 
taria.  Coloniae  1536,  c.  '■'>.  art.  4,  f.  ccxxraib. 

8  Divi  Hieronymi    Opera    omnia,    ed.  a  Mariano  Victorio    Reatino,    II.    Parisiis 
1578,  col.  472    scholion  3  in  Hieron.  lib.  3  adv.  Pelagianos). 

4  Prologus  in  15  epistulas  [gnatii,  apud  Dionysium  Carthusiamtni  l.  c.-£  ccclvii. 


(302  Mon.  ,;i;!,;-     1^83  post  ni.  A.prilem. 

complures  agnoscunt,  et  Ignatio  tribuunt?"   (1.  c.  p.  593.)  Haec  longius 
persequi  non  vacat. 

Praeterea  Caitisins  duas  alias  Maiiae  epistulas.  quas  et  ipsas  esse 
spurias  nunc  haud  ita  multi  negaverint,  comniemorat  his  verbis:  ..(tIoii- 
antur  sane  Florentini.  quod  epistolam  a  Deipara  scriptam  acceperint, 
eamque  Hieronymus  Ferrariensis  pro  concione  explicare  non  dubitauit  : 
Sic  autem  habet:  .Florentia  Deo  et  Domino  Iesu  Christo  filio  meo  et 
mihi  dilecta  tene  tidem.  insta  orationibus.  roborare  patientia  :  his  enim 
et  sempiternam  salutem  apud  Deum.  et  apud  homines  gloriam  con- 
sequeris.'  Tum  apud  Siculos  extat  insignis  Kesp.  Messanensium.  quae 
aliam  epistolam  ab  eadem  Virgine  matre  missam  praedicat.  atque  vt 
audio.  reuerenter  in  scriniis  suis  asseruat"  (1.  c.  p.  593)1.  In  libello 
autem,  in  quo  Canisius  multas  variasque  res  proprio  usui  destinatas 
notabat  (Can.  i>  f.  40b),  haec  cernuntur  ipsius  manu  scripta:  „Gloriantur 
Messanenses  de  scripta  et  missa  sibi  epistola  Deiparae.  eamque  reuerenter 
asseruare  dicuntur.  Est  et  alia  Florentinis-destinata.  et  in  hunc  modum 
descripta,  quam  Hieronymus  Ferrariensis a  concione  integra''  explicare 
non  dubitauit0.  (Jn  concione  25  octob.  habita  Florentinis  anno  1495.) 
Florentia  Deo  et  domino  Jesu  Christo  rilio  meo  et  mihi  dilecta  tene 
tidem,  insta  orationibus,  roborare  patientia  :  his  enim  et  sempiternam 
salutem  apud  Deum  et  apud  homines  gloriam  consequeris. "  Eaec  SJ 
quis  prudenter  expenderit,  iam  non  aftirmabit.  epistulam  florentinam 
(messanensem  ille  non  posuit)  a  Canisio  contictam  esse.  Ceterum 
famosum  illum  Hieronymum  Savonarolam  Ferrariensem  O.Pr.,  qui  anno 
14KS  Florentiae  e  vivis  sublatus  plurimos  sermones  il>i  habitos  posi 
se  reliquit,  epistulam  illam  florentinam  pro  vera  Mariae  Deiparae  epi-i 
stula  habuisse  concedunt  etiam  critici  illi,  quieam  spuriam  esse  affirmant 
(lo.  Chrysost.  Trombelli,  Can.  reg.  |t  1784],  Mariae  sanctissimae  Yita 
et  gesta.  Dissert.  48,  apud  J.  -I.  Bourassie,  Summa  aurea  de  laudibus 
Beatissimae  Virginis  Mariae  II.  Parisiis  1866,  331  -340;  lo.  Alb.  F<<- 
bricius,  Codex  apocryphus  NTovi  Testamenti  I.  Hamburgi  1703,  852)1. 
Praeterea  Romae  iu  bibliotheca  casanatensi  exstat  liber  „Prediche  de 
fra  hieronymo  sopra  li  psalmi,  stampate  iu  Venetia  r<m  gran  diligentia 
per  Cesare  arrivabeno  venetiano  nelli  anni  deJ  nostro  signore  L520  a 
di  xx  luio."  Ilti  f.  (x  legitur,  Savonarolam  25.  Octobris  14!T)  orationem 
sacram  sic  exorsum  esse:  .. Al  capitano  tocha  far  la  exhortatione  el 
sapere  in  che  modo  si  debba  havere  victoria:  et  per  istamani  io  non 
voglio  lare  altra  exhortatione  che  quella  della  gloriosa  Vergine  Maria  : 

a)  Sequitur  pro,  oblitl.       b)  Sic  (  conci •  Iractare.       c    Sequuntur  vr.  Sic  autem 

liabenl  /.-"/,  oblitu  rata. 

1  Mariam  vere  Messanensibus  it;i  scripsisse  asseruerani  doctus  vir  Constantinus 
Laskaris,  circa  a.  11'M  Constantinopoli  aatus  ei  a.  1"><U  Messanae  mortuus  apud 
Fabricium  s17  et  Mlutius  [ustinopolitanus  sive  Girolamo  Muzio  di  Capo  d'Istria 
L496  1576  in  „Historiae  sacrae"  a.  1570editae  I.  1.  c.  13  apud  Melch.  Tnchofer  S.J„ 
Bpistolae  8.  Virginis  Mariae  ad   Messanenses  reritas  vindicata,  Messanae  1629,  287). 


Mnii.  1337.    M.  Vlaio   L5fi  ■  iin;; 

Florentia  Deo-  etc.;  sequuntur  ea  ipsa  verba,  quae  posuil  Canisius 
Quod  denique  ad  messanensem  illam  epistulam  attinet,  constat,  eam 
Messanae  asservatam  esse,  antequam  Oanisius  Opus  Mariale  scripsisset. 
Canisius  autem  facile  in  eius  notitiam  venire  poterat.  Nam  a  m.  Apiili 
L548  ad  m.  [unium  l.~>41>  docuit  in  Societatis  collegio  messanensi  [Can.  1 
•27.")  295  688).  [nde  etiam,  cum  Opus  Marianum  pararet,  epistulae 
apographum  nancisci  poterat.  Neque  tamen  epistulam,  etsi  haec  valde 
brevis  esl  (exstal  apud  Trombellium  .').').")  ei  Fabricium  849  850)  in 
opus  suum  recipere  voluit;  sed  tantum  scripsit:  Messanenses  eam  ad 
se  datani  esse  „praedicant",  „gloriantur",  ..ut  audio,  asservant".  Iv\ 
bac  re  coniectaveris,  eum  de  illa  dubitasse.  <'ui  dubitationi  causam 
praebere  poterant  ipsa  epistulae  verba,  maxime  ratio,  qua  tempus  ei 
ascriptum  est;  cf.  Trombelli  c.  .">  n.  5     7  apud  Bourassee  337     339. 

Eoc  iam  patel  :  Si  quis  in  posterum  dixerit,  Canisium  epistulas 
Mariae  Virginis  confinxisse,  calumniatoris  notam  non  effugiet. 

i:*:*7.        M.  Maio  1583. 

K\  orationis  commentario,  cuius  pars  prior  a  Canisio  ipso,  posterior  incipiendo 
ab  „Igitur  institutio  et  usus  horti"  n\>  ignoto  scripta  est.  Canisius  ipse  commentarium 
sic  inscripsit:  „Exhortatio  ad  domesticos  de  horto  nouo  ei  de  usu  aetatis[?]a  re- 
florescentis".  Can.  -'!7  f.  106b  108».  Exhortationem  ex  eodem  commentario  edidil 
Schlosser  429     434.     Qui  tamen  complura  omisit  et  alia  immutavit. 

Canisius  ad  Socios  exhortationem  saeram  habei  de  usu  novi  horti.  Cur  domtbus 
rdigiosorum  hortus'  iungi  soleat.  Utendum  esse  horto  non  solum  ad  corpus  recreandum, 
sed  etiam  <i<l  sacras  meditationes  instituendas,  Deum  magis  amandum,  resurrectionem 
corporum  desiderandam  etc. 

Canisius  Friburgi  Helvetiorum  ad  Socios  hanc  habuit  „exhortati- 
onem"  :  „Postquam  habui1,  aliquid  hodie  hic  dicere  et  solitam  exhor- 
tationem  super  me  suscipere.  diuc  in  dubio  steti.  quid  nam  in  medium 
adferre  uellem.  Tandem  me  resolui  ut  proponerem  aliquid  de  nostro 
horto  l  et  de  iucundo  hoc  et  halhd2  maijscheitzeit  [?] e  3.  Spero  etiam 
quod  nemo  in  malam  partem  accipiet  hoc  meum  propositum. 

Habemus  hoc  commune  cum  religiosis  alijs.  quod  domus  nostra 
hortum  habet  adiunctum.  sicut  antiqui  sedulo  curarunt.  ut  quodlibet 
monasterium  uel  religiosa  communitas  suum  proprium  hortum  teneret. 
Cur  ita  ?  sciebant  arcum  semper  extensum  manere  non  posse,  et  spirituales 
non  posse  semper  orare,  cantare.  studere,  meditari,  contemplari  rebus- 
que  spiritualibus  operam  dare.  sed  recreatione  et  exercitatione  corporali 
indigere,  et  domi  ambulare  potius  quam  foris  circumuagari  •  2  non 
ignorabant  multiplicem    utilitatem   inde  sequi.    cum  religiosi  horto  suo 

;i    Sic;  corrigendum  esse  videtur   aestatis.  b)  Sequuntur  vv.  hodiernam    facere,   obliti 

,■    Sequitur  cogi,  oblitt.       d)  SicC.  corrt  cit  ■  t  halhe.       e    Sic;  corrigendumm  mayzeii   vel  mayenzeii  ' 


1  Novum  hortum  collegii  significal  ;  \ride,  quae  suh  ipsam  hanc  oratii m  dicentur. 

-'  Vocabulum  „hahl",  Jialil"  hanc  significationem,  praeter  alias,  habet:  blandus, 
liebkosend,  liclilidi  Jdk.  \\.  Wilh.  Grimm,  Deutsches  WSrterbuch  l\".  Leipzig  l-s77. 
159;  Schweizerisches  Idiotikon.  WSrterbuch  der  schweizerdeutschen  Sprache  II. 
Frauenfeld   1885,  1132).  Tempus  nn-iisis  Maii  significare  videtur. 


()04        •  Mon.  1337. 

bene  utuntur  •  1  ut  cogitent  se  tilios  esse  primi  patris  Adae,  propter 
i [iiem  Deus  initio  plantauit  hortum.  et  posuit  in  illo  Adam,  ut 
custodiret  illum  et  in  eo  operaretur1;  sicut  Adam  fecisset 
etiamsi  nunquam  peccasset. 

2  Prodest  hortus  ad  memoriam  et  cogmtionem8  peccati  primum 
in  horto  incipientis  quando  Adam  permisit  se  uinci  a  serpente,  et  factus 
est  inobediens  deo  deique  mandato,  et  sententiam  damnationis  accepit. 
et  ex  horto  tandem  eiectus  uenit  miser  in  exilium2. 

3  Admonet  hortus  de  secundo  Adam,  qui  suam  passionem  in  horto 
uoluit  ordiri.  factus  illic  tristis  usque  ad  mortem3  sanguineum 
sudorem  effundens,  se  patri  ad  calicem  bibendum4  offerens,  nec 
alibi  uolens  tradi  et  comprehendi  ab  hostibus,  illic  demum  usque  ad 
uincula  suam  ostendens  obedientiam.  et  peccatum  primi  Adae  expians. 

4  Haec  consuetudo  religiosorum  etiam  ualet  ad  consuetudinem 
Christi  nobis  commendandam,  qui  tam  libenter  et  saepe  in  horto  uer- 
sabatur.  Vbi  orabat  Christus  etiam  nocte  iuxta  consuetudinem  suam. 
nisi  in  monte  Olueti ? 5  ubi  erat  hortus6,  idque  sciebat  Judas  etiam 
non  alibi  nocte  Christum  querens  cum  sua  cohorte7.  2  Vbi  uoluit  suos 
orare,  nisi  ibidem  •  Vigilate  et  orate8  inquit,  3  Vbi  suam  sepul- 
turam  elegit9.  4  Vbi  Magdalenae  post  mortem  apparuit  '■"  5  nec  aliter 
nisi  sicut  hortulanus ".  uere  seminator  ille,  qui  exijt  seminare 
semen  siiiim1-.    Luc.  8. 

5  Hic  mos  confert  spiritualibus ,  ut  se  moneant  suae  vocationi 
proprium  esse,  ut  apta  orandi  loca  et  media  non  negligant,  et  idcirco 
caueant  mundi  tumultum  et  strepitum,  utque  corda  sua  tanquam  hortum 
praeparent  uirentem  uirtutum  uirore  et  gratiae  fructu  diuitem,  in  quo 
libenter  Qle  uersatur  qui  pascitur  inter  lilia'1::.  Cum  oraueris 
inquit  intra  in  cubiculum14.  Hhu-  Joannes  relinquit  parentes  et 
urbeni,  Deoque  seruit  in  solitudine  '•'.  sed  et  Christus  ipse  cum  discipulis 
frequenter  in  hortis  et  campis  conuenit,  praedicat,  orat  et  sua  tractat16, 
Licet  1 1 1  »ii  indigeret  recollectione  mentis,  in  signum,  quod  spiritus0  pios 
ducal  ad  loca  solitaria  et  ad  silentij  officinas.  Vnde  Osee  2.  Ducam 
eam  in  solitudinem  et  il>i  loquar  ad  cor  eius17.  Et  Thren.  3 
Sedebit  solitarius  et  tacebit,  et   Leuabit  se  super  srls. 

[gitur  institutio  et  usus  horti  Religiosis  seruire  debet  non  solum 
ail  corporalem  sanitatem  sed  etiam  ad  confortationem  spiritualem,  ad 

;i     Sequitur  horti,  oblitt.  b    Sex  vv    sqq     in   margiiu    addita  aunt,         c)  Sequitur  amet,  oblitt. 

1  Gti  2,  s  15.  <  i.  ».ii  ;;.   1     24.  Mt  26,  38;   Mc  14.  34. 

1   Mt   26,    12:  cf.  Mc   1  I.  36;   Lc  22.  42.         :'  C\\   Lc  22.  39. 

8  [o  18,  1.  '■  Cf.  Mt  26,    17:  M<-  II.    l.;:   Lc  22.   17:  [o  L8,  3. 

9  Mt  26,   II:   Mc  II.  38.  '  Cf.  [o  1!'.    II    12.  '"  c\\  [o  20,   1     17. 
"  \\\  [o  20,   15.           IJ  Lc  8,  5.    \'W  Mt   13,  3;  Mc   1.  3. 

i  t   2.    16;  6,  2.  "   Mt  «1.  6.  ,:'  Cf.   Lc    1.  80;   7.  24;   Mt  3,    1   -•(,-. 

I  l     Mt    I.    18:    12,    L;    1.'!.    1:    II.    13     21:    1."..  2!»     38;  21.    19  «•(,-. 
,:  Os  2.   1  I.  l8  Thr  :;.  28. 


\l.  Maio   1583. 


b'()5 


meditationem,  orationem  el  ad  alia  exercitia  hominis  interioris  ad  <|ii;i<- 
ipsi  maxime  obligantur. 

Quis  uerus  el  Laudabilis  usus  nostri  horti1'.  [turus  in  hortum  cum 
uenil  ad  fontem  uel  Qlum  respicil  moneal  se  ipsum  de  uera  el  pura 
intentione  uisitandi  hortum,  sicul  in  omnibus  rebus  particularibus  bonam 

intentionem  formare  debemus,  ut  non  tam  nostri  c modi  quam  «linini 

honoris  cura  moueamur,  et  in  hoc  maxime  Religiosi  .1  secularibus  dif- 
ferunt,  ut  dici  possit  •  Nescitis  cuius  spiritus  estis1  quia  nesciunl 
probare  spiritus  ;in  ex   Deo  sint2. 

.'2.  Opus  ascensu  quodam  ad  hortum  el  ita  quis  dicere  uel  cogi- 
fcare  posset.  Ecce  ascendimus  Hierosolimam3.  Vel  Petrus  el 
Joannes  ascendebant  a<l  Templum  ad  horam  orationis 
nonam4.  Jtem  Maria  uisitans  Elisabeth  abijl  cum  festinatione 
in  montana5.  Item  Petrus  ascendit  in  superiora  ut  orarel 
circa  horam  sextam.  Petrus  stieg  hinauff,  auff  den  Saal 
zubetten6. 

Qui  non  esl  oraturus  in  horto  debet  cogitare  de  libro  sibi  oblato 
el  aperto  in  quo  Deuni  et  se  ipsum  discat  agnoscere.  Quot  autem 
sunt  in  horto  arbores,  flores,  folia  et  herbae,  tot  sunt  folia  libri  nobis 
proposita  si  legere  et  intelligere  uellemus.  Nulla  enim  est  Creatura 
tam  uilis  quae  non  ostendat  sapienti  Creatorem  suum  eiusque  potentiam. 
sapientiam  et  bonitatem.  quae  praeterea  non  moneat  hominem  suuiii 
autorem  laudare  et  amare,  cum  propter  ipsum  creata  sint  omnia  in 
certo  n  u  m  e  r  o .  p  o  n  d  e  r  e  e  t  m  e  n  s  u  r  a  7.  quaedam  ad  utilitatem 
hominis,  quaedam  ad  delectationem ,  quaedam  ad  deeorem  vniuersi. 
Docent  praeterea  hominem  obedientiam  in  sua  uocatione  et  gratitudineni 
et  subiectionem  et  reuerentiam  erga  Deum.  sed  et  arguunt  hominis 
stultitiam.  ingratitudinem.  inobedientiam  quod  contra  legem  et  ordi- 
nationem  Dei  tam  multa  cogitet,  desideret,  loquatur  et  agat  sine  ratione 
et  spiritu,  sine  sua  et  aliorum  utilitate  imo  cum  danmo  quandoque 
corporis  et  animae.  Vnde  dicere  potest,  iam  hyems  transijt,  Jmber 
a b i j t  e t  recessit  •  D e r  W i n t e r  i s t  n u n  v e r g a n g e n ,  D e r 
Regen  ist  hinweg  vnd  daliin.  Die  Plumen  seind  herftir- 
kommen  in  vnserem  Lande8  •  Canticorum  •  2.  Et  ego  adhuc 
maneo  frigidus  in  media  hyeme.  terra  mea  arida  sine  aqua,  arbor  et 
campus  meus  nullos  flores0  ostendit.  ue  mihi  redeunte  hortulano  et 
quaerente  fructus  et  flores  in  horto  suo. 

Aliud  exercitium  in  horto  considerare  terram  ornatam  tot  flosculis, 
herbisd,   plantis   et   arboribus   hoc   tempore,    et   inde   pasci   oculos,    el 

a    Sic  ex  interioris  atque,  guod  est  .'/<  codice,  corrigendum  essi    res  ipsa  docet.         b    II 

i*i  archetypo  linea  subducta  notata  sunt.  c)  Sic  \n  Cod.  co '< I  ■  ■    arbor  mea  Qulluni  florem 

d)  Seguitur  et,   dblitt. 


1  Lc  9,  55.  -  1   I"  4.  1. 

3  Mt  20,  18;  Mc   10.  33;  Lc  18,  31.  '  A.t  3,  1.  5  Lc  1.  39. 

"  A.t   10.  9.  7  Sap  11.  -2-2.  8  C\  %  11    12. 


606  M"n-  1337.    M.  Maio  1583. 

odorem  gratum  percipi,  tantamque  esse  differentiam  et  pulcliritudinem 
qualem  nullus  facere  potest  artifex  uel  Princeps,  etiam  si  esset  sicut 
Salomon1.  Qualis  igitur  erit  status  huius  Mundi  post  ultimam  resur- 
rectionem,  cum  aqua  multo  erit  perfectior  terra.  et  aer  aqua.  et  ignis 
aere.  Tuuc "  erit  Stella  Sole  clarior,  et  Sol  decuplo  magis  lucebit2, 
Tunc  oculis  patebunt  omnia  ut  sine  impedimento  ultra  montes  uideant 
et  omnia  terrae  et  corporum  uiscera  penetrent  et  aeque  uideant  a  longe 
sicut  prope.  Xam  et  Stephanus  de  terra  uidebat  Christum  in  coelo 
s t  an t e  m  :;.  Videbunt  omnes  tot  mille  corpora  gloriosa.  lucida  et  ornata 
in  singulis  membris,  et  clara  sicut  Christallum  sine  omni  deformitate, 
fulgebunt  iusti  sicut  [sol]'  in  regno  patris  eorum1  cum 
mirabili  splendore'  colore  et  decore,  Vnbicunque  uolet  spiritus  ibi  erunt 
corpora  mire  odorifera,  colloquentur  inter  se  suauissime,  mirus  erii 
concentus  omnium  letantium.  quia  exultabunt  saneti  in  gloria 
et  letabuntur  in  cubilibus  suis5. 

Quomodo  tempus  hoc  aestiuum  nobis  utile  reddemus  .  Mundani 
homines  frequenter  peccant  hoc  tempore  abutentes  Dei  donis  quae 
hoc  tempore  conferuntur  magis  quam  toto  anno,  est  enim  aer  purior 
et'  iucundior  humanae  naturae  et  salubrior. 

2.  Nunquam  oculi  maiorem  habent  uoluptatem  in  campis  et  ar- 
boribus  uirentibus  et  florentibus. 

.3.  Tempus  commodum  ad  peregrinandum,  Laborandum,  letanduna 
et  recreandum,  domi  et  foris. 

.4. '  Musica  nunc  est  usitatior  nec  solum  homines  sed  etiam  iumenta 
sentiunt  aestatem  sibi  prodesse  et  naturam  ipsam  recreare. 

Quid  autem  iilij  Dei  et  Religiosi.    Cauent  sibi  al>  amore  et  delec- 
tatione  huiusmodi  bonorum  externorum  et  naturalium1  seque  conuertunt 
ad  amorem  solius  Creatoris   cum   debita  gratiarum  actione,    pro  - 
alijs,    bonis   et  malis.     Faciunt  enim    sicut  discipuli  iu  Cana.    qui  uiso 
miraculo  cognouerunt  et  secuti  sunt  Christum6. 

.5.  Cogitandum  est  saepe  de  statu  Mundi  post  resurrectionem, 
quando  ueram  aestatem  habebimus  sine  hyeme,  sanitatem  sine  infirmi- 
tate,  Juuentutem  sine  senectute,  pacem  sine  perturbatione,  conformati 
corpori  Christi  cum  quatuor  dotibus  corporis,  et  tribus  dotibus  animae. 

Annus  lniic  rexhortationi"  ascriptus  non  est.  Canisiura  autem  de  collegii,  in 
<  1  u< •  degebat,  novo  horto  circa  initium  aestatis  dixisse.  >\  ipsa  exhortatione  eiusque 
inscriptione  manu  Canisii  facta  intellegitur,  ;it(|iir  ex  eiusdem  orationis  exordio  n>l- 
ligi  potest,  eum  m.  Maio  dixisse.  Aliunde  vero  constat,  Socios  friburgenses  a.  1583, 
< H i i a  propter  numerum  discipulorum  valde  auctum  loci  angustiis  premebantur,  (Ifinuiii 
aedibus  suis  contiguam  cum  horto  satds  amplo  emisse;  v.  infra,  monnm.  1346.  li<>- 
mesticae  ha ationes  diebus  Veneris  haberi  solebanl    ('mi.  VI  584). 

,i    Sequitur  Sol,  oiblitt.        M  //"■■  v.  auppler.dum  easi   -t  loeus  Seriptuixie,  dt    </«■•  iufra,  adnot.  -t 
psu  oslendit,         c    Sequitur  et,  oblitt.        d)  Huic  quaestioni  in  Cod.  linea  sub 
qnitur  non,  obliti  -       itur  iniid.  oblitt.         g    Sequitur  dele,  oblitt.         h)  Sequitur  st>s.  oblitt. 


1  r\\   Mt  6,  29;  Lc   12,  27.  Cf.   Ls  30,  26.  A.  t   7.  »5. 

\lt    13.   i::.    Cf.  Dn   12,  3.  Ps  1 19,  5.  Cf.  I<>  2.  1     11. 


Mon.  1338     1339.     L7.  lunii   1583        M.  funio   1583.  607 

1338.         17.  Innii   1583. 

K\  notatione  eiusdem  temporis.     G.  Sup.  1    F.  96 

Canisius  versionem  germanicam  regularum   S.  J.  recognoscetu    iubetur. 

ln  registro  Claudii  Aquavivae  praepositi  generalis  notatum  est, 
..1\  Badero",  i.  e.  litteris  Roma  17.  Iunii  L583  ab  A.quaviva  A.ugustam 
ad  I'.  Georgium  Bader  Germaniae  superioris  praepositum  provincialem 
niissis.  „additum"  esse,  ..nt  ipse  cum  P.  Canisio  el  Theobaldo1  recogno- 
Bcerel  uersionem  Germanicam  regularum  quam  ibi  reliquil  D.  Hoffaeus, 
et  corrigeiet  quac  postca  niutata  sunt.  ac  dcindc  admonerel  Nostrum 
Patrem   Generalem". 

I'.  Paulus  Hoffaeus,  qui  ab  Lneunte  a.  1581  Romae  degebal  et  hoc  tempore 
/Lquavivae  nassistentem  pro  Germaniae"  agebat,  hanc  versionem  in  Germania  re- 
li(|iiissf  videtur,  cum  exeunte  a.  1580  inde  Romam  proficisceretur.  Verisimile  autem 
est,  versioni  illi  editionem  regularum  Latinam  adhibitam  esse,  quae  a.  1580  Romae 
in  lucem  prodierat.  ETanc  secuta  esi  BRegularum  Societatis  [esu"  editio  ibidem  a.  1582 
lacta,  de  qua  dictum  est  supra  ]>.  1572. 

Bader  A.quavivae  Augusta  6.  lulii  1583  respondit:  „Regularum  uersionem, 
priusquam  hasce  litteras  acciperem,  me  iubente  iam  pene  absoluerai  1'.  Theobaldus 
usus  et  sua  uetere,  et  P.  Hoffaei  uersione  •  quam  sane  et  nostris  >  t  Rhenanis  atque 
etiam  Austriacis  petentibus,  statim  typis  mandari  curassem,  usus  facultate  :i  P.  Yisi- 
tatoic-  concessa,  nisi  V.  R.  1'.  literae  anteuertissent  •  nunc  dabo  operara,  ut  quae 
supersunt,  eas  absoluat :  ac  deinde  ipse  cum  alijs  quibusdam  linguae  nostrae  peritis, 
relegam  •  et  si  R.  V.  1'.  uidetur.  prelo  committam  •  auide  enim  expectantur  a  Recto- 
ribus"  '  exautogr.:  Germ.  161  f.  156b).  Kxstut  libellus  „Regel  der  Societei  -lesu.  i 
iGedruckt  zfi  Dilingen.  durch  Johannem  Mayer.  M.D.LXXXIII"  12°,  pp.  156,  ad- 
ilitn  folio  titulari;  accedunt  "2  ff.  non  sign.  cum  formula  germanica  votorum  simplicium 
Societatis  .  Sommervogel  V  105  scribit,  hanc  versionem  fortasse  a  P.  Ferdinando 
/Uber  S.  J.  factam  esse  l.  c.  et  I  111»  ;  id  quod  iam  dici  non  iiossc  patet  ex  Baderi 
yerbis  supra  j>ositis. 

VMUK        M.  Iiiniii  1583. 

Ex  apographo  eiusdem  temporis  vel  commentario  a  Guilidmo  Techtermann 
archigrammateo  scripto,  quod  est  Priburgi  Helvetiorum  in  archivo  reipublicae,  Cod. 
.Missiuen  .'!<>"  f.  48a.  Litteras  ex  exemplo,  quod  aut  archetypum  aut  ex  hoc  a  Ren- 
wardo  Cysat,  cancellario  lucernensi  f  1(!14  .  exscriptum  esse  videtur,  edidit  Theod. 
r.  lAebenau  in   .Katliolische  SchweizerMatter"   8.  Jahrg.,  Luzern  1892.   1'.».'!. 

Canisius  urbi  WUlisau  remittit  miraculi  de  sacrosancto  sanguineibi  facti  histo- 
rias  sibi  commodatas. 

Friburgo  Helvctiornm  22.  Innii  1583  praetor  reliquique  senatores 
praetori  senatuique  civitatis  villisoviensis  (Willisau .  nunc  oppidulum 
cantonis  lucernensis)  has  litteras  miserunt: 

«Den   fiirnemen   eersamen  wysen,    Schultlieisscn  vnnd  Rath   der  Stall 
Willisrmw.  vnnsern  gueten  Frunden  vnnd  gethruwen  lieben  Eidgnossen, 

Vnnsern  frundtlichen  gruss  mit  erbiettung  aller  eeren  liebs  vnnd 
gutes  zuvor  furnem,  eersam  wijss.  Jnsunders  gutl  friinnd,  gethrtiw  lieb 

1  P.  Theobaldum  Stotz  de  quo  v.  Can.  VI  •217'  m.  lanuario  1583  in  collegio 
oenipontano  versatum  esse  cognoscitur  ex  Aquavivat  litteris  16.  lanuarii  1583  ad 
eum  missis    G.  Sup.  1   f.  91a).  "'  Oliverio  Manareo. 

Gerraanica  haec  versio  imprimis  destinata  eral  Societatis  fratribus  laicis;  qui 
latinc  uiui  ooverant. 


608  Mon.  1340.    29,  Iunii   L583. 

Eidgnossen,  Alls  wir  vwer  schrijben  vmb  behandigung  etlicher  ge- 
schribnen  Historien  So  vnsern  geistlichen  zugeschickt  worden,  empfangen, 
haben  wir  nit  gemanglet  den  Eerwiirdigen,  hochgeleerten  herren  Doctor 
Canisium  darumb  anzelangen.  welcher  vnns  angendts  beide  hiebij  ver- 
warte  tractat  vberantwurtten  lassen,  Die  thund  wir  vch  bij  Zeigern 
vberschicken,  mit  pitt  Jr  wollind  alles  bester  Eidgnossiseher  meinung 
vffhemmen .  vch  hiemit  gottlicher  beschirmung  truwlich  beuelhende. 
Datum  22  Junij  .1583.    [Schultheisvnd  Rath  der  Statt  Fryburg]a. 

Quaenam  -historiae"  niaim  scriptae  Canisio  a  Arillisoviensilius  commodatae 
sint,  cognoscitur  ex  his  verbis  a  Cysato  exemplo,  quod  supra  dixi.  ascriptis:  .Fry- 
burg,  Schickend  ettliche  tractat  '21.  Junij  Anno  1583  denen  von  Willisow  •  trift  an 
die  History  defi  heiligen  Bluts  zu  Willisow".  Quae  historia.  ut  primitus  concepta 
est,  sic  se  habet:  Villisoviae  exeunte  saeculo  XIV.  solito  ludorum  loco  duo  aleatores 
tertio  pecuniam  omnem  abstulerunt.  Ille  furore  incensus  gladium  proiecit  significans 
se.  quantum  in  se  esset,  corpus  Christi  confodere  velle.  Statim  eum  daemon  secum 
abduxit.  E  caelo  guttae  sanguinis  in  lusorum  niensam  delapsae  sunt,  quas  duo  illi 
frustra  conabantur  abstergere.  Eorum  alter  brevi  abreptus  est  morte:  alter  a  pedi- 
culis  corrosus  est.  Guttae  illae  e  mensa  exsectae  et  in  ecclesiam  delatae  sunt. 
Loco  autem,  quo  haec  acciderant,  sacellum  exstructum  est.  Censet  igitur  Liebenau 
il.  c.  183—193),  Canisio  missam  esse  sacelli  huius  bistoriam,  a  loanne  [acobo  a 
Heidegg,  qui  a.  1564  mortuus  erat  parochus  villosoviensis,  compositam  et  relationem 
quandam  latinam,  quae  a.  1596  libro  anniversariorum  sacelli  illius,  etiamnunc  (  x- 
stanti,  adiuncta  est.  Anno  1586  Socii  collegii  lucernensis  in  urbe  illa.  tunc  flonnte. 
magnam  -missionem"  habuerunt  Theod.  v.  Liebenau,  Geschichte  der  Stadt  Willisau, 
in   .  Der  Geschichtsfreund"  58.  Bd.,  Stans  1903.  120). 

1340.        29.  lmiii  1583. 

Ex  commentario  autographo,     Can.  .'!7  f.  137,. 

Canisius  e  sacro  suggestu  senatum  friburgensem  monet,  ne  quemquam  in  ciritatetn 
recipiat,  <jni  vere  catholicum  se  praebere  nolit. 

Canisius  in  oratione  sacra,  quam  Friburgi  Helvetiorum  a.  L583  die  SS.  Petan 
<•!  Pauli  Apostolorum  sive  29.  lunii  habebat,  Friburgenses  et  maxime  senatum  rei- 
publicae  sic  monuit:  „  Laudandi  nostri  maiores  boc  statutum  facientes,  ue  quisquam 
externus  in  ciuem  admitteretur,  et  ciuica  Libertate  gauderet,  oisi  primum  in  fide  pro- 
batus,  et  nisi  promitteret  primum  se  uere  Catholicum  in  sacramentis,  in  cultu  diuino. 
in  obedientia  erga  vtrumque  magistratum  [futurum  esse]b.  Quod  >i  hocc  statutum 
bene  seruaretur,  non  tam  multi  reperirentur.  qui  tempore  paschali  et  hactenus  abs- 
tinent  a  sacramentis,  et  differunt  ac  expectant,  quamdiu  possunt,  se  conformarfl 
probis  et  obedientibus  Christianis.  Relinquo  autem  sapientibus  Dominis  cogitandum 
an  hoc  sitd  conformare  se  exemplo  Christi,  bonum  et  utile  ciuitatie  2f  multi  nisi 
coacti  non  ueniunt  ad  cenam  '.  3  quid  mali  ex  tali  libertate  sequatur*,  praesertim 
si  uolumus  dici  et  esse  (atliolici.  4  an  mundus  non  imlies  fiat  deterior,  uisi  cogatur 
;nl  nnitatem  et  obedientiam  obseruandam  hoc  tempore,  quo  oouae  sectae  tam  potentei 
irrepserunt.  Sum  autem  bonae  spei,  quod  Senatus  de  re  tanta h  serio  cogitabit,  seque 
antiquae  ciuitatis  ordinationi'  imo  et   Apostolico  mandato  Rom.  16S  conformabit. 

;i      //./..    .,11/1/,/,  l,i    siml    ,  r    „S,ii  in  I ;.  rli/iilti  r" .  I>      //....'    r,  I   .\iiiiiliu    xtt/i/i/,  /,./..    eSSi 

ostendit.         <     Sequitur  iurame,  oblitt.         «1 »   Tria  vv.  sqq.  in  margine  addita  sunt.        e)   Quat   sequun- 

titr,  iisi/n,    .../  cenam  incl.,  in  margim   addita  sunt.       f)  Sequitur  ;ui.  oblitt.        ^    Sequitur  :i  in 
li  i  Sequitur  curam,  oblitt.         ii  Sequitur  conformabit,  oblitt 

1  <'\:  Lc  11.  •_':;. 

-  -Rogo  autem  ves  fratres,  ut  observetis  eos,  qui  dissensiones  et  offendicula 
praeter  doctrinam,  quam  vos  diilici>ti>.  faciunt:  et  declinate  ab  illi'-":    Rom   l'i.   17 


\l . » 1 1 .  1341.    29.  el  30.  [unii  e\  2.  lulii   1583.  609 

|341.        l'!».  el  •!<►.  lmiii  el  2.  Inln  1583. 

K\  commentariis  Canisii  manu  scriptis.     Can.  37  f.  I39b     L48«. 

Canisius  Friburgi  indulgentiam  plenariam  <i  Qregoino  XIII.  propositam  promul- 
ijot.    Indulgentiarum  antiquitatem  ostendit  </,  cur  homines  eas  adeo  conlemnant,  explicat 

Canisius  Friburgi  Belvetiorum  in  templo  S.  Nicolai  anno  L583  die 
lacro  SS.  Petri  et  Pauli  A.postolorum  sive  21».  hmii  haec,  praeter  alia, 
e  sacro  suggestu  fideles  monuit:  ..Xullus  facile  credat.  qnain  leuiter, 
lonigsch  vnd  spottlich  nouus  mundus  loquatur  et  scribal  de  aostra 
neteri  Catholica  tide,  de  nostris  sacramentis,  de  cultu  diuino  in  templis 
usitato.  Hic  pati  ct  coiani  populo  exibilari  debent  papistae,  ut  hypo- 
ciitac  Pharisaei,  superstitiosi ,  pfaffenknecht  et  Gotzendiener.  Sed 
nullibi  magis  contra  nos  insurgunt  et  clamant,  quam  cum  agitur  de 
Jndulgentijs.  mirantur  nos  credere  de  Papa  et  Episcopis  quod  possint 
illas  dispensare,  et  de  Catholicis  tenentibus  illas  sibi  utiles  et  salutares 
isse,  cum  illas  excipiunt  eisque  utuntur.  Putant  merum  esse  abusum 
et  traudcnr'.  circa  Jndulgentias,  Papam  uendere  illas  et  tantum  suum 
lucrum  quaerere,  inutilem  cultum  esse.  nec  fundatum  in  uerbo  Dei. 
Summa  hic  primus  et  praecipuus  lapis  offensionis ' .  in  quem 
omnes  Neo-Christiani  hodie  impingunt1',  nil  magis  in  Catholicis  odientes 
ac  infamantes  quam  Jndulgentias.  Nec  pauci  Catholici  reperiuntur. 
quos  puderet  fateri  suam  fidem  de  Jndulgentijs  quia  persuasi  sunt. 
paruni  aut  nihil  referre  siue  credant,  siue  non,  et  sic  haerent,  et  cum 
fastidio  audiunt  de  illis  praedicari.  Tanto  magis  expedit.  imo  necesse 
est  de  Jndulgentijs  nunc  tractare,  praesertim  cum  cras  publicandum 
sit  indultum  siue  diploma  de  Jndulgentijs  nouis  Romae  a  summo  Eccle- 
siae  praesidentec  editis2,  et  per  totum  orbem  promulgandis  et  accep- 
tandis  ab  omnibus  fidelibus,  sicut  cras  denuntiabo." ,1:1  Deinde  Canisius. 
quid  sit  indulgentia,  explicat.  Postea:  ..Ex  Pauli  epistolis",  inquit. 
«probari  potest.  indulgentias  tam  antiquas0  esse,  ut  etiam  Apostolorum 
tempore  usus  illarum  fuerit.'*  Deinde  ex  1  Cor.  5,  1 — 5  et  2  Cor.  5 — 11 
ostendit,  Paulum  Corinthio  illi  indulgentiam  tribuisse,  et  haec  addit: 
„Confirmatur  ex  antiquis  Conciljs  Ancyrano,  Niceno  et  Cartha.  4.  in 
quibus  conceditur  Episcopis,  clementius  agere  cum  penitentibus,  ut  pena 
debitaf  iuxta  Canones  penitentiales  criminibus  grauibus  illis  ex  gratia 
relaxetur4.  Est  ergo  Indulgentia  non  solum  bene  Catholisch.  sed  et 
Apostolica,  .  .  .  in  Ecclesia  semper  agnita  et  recepta." 

;i    Sequitur  simplicium,  oblitt.       b)  Seguitur  sunt,  oblitt.       c)  Sequitur  dispen,  oblitt. 
mfra,  adnot.  3.  e)  C.  primum  scripserat:  Jndulgentiam  dare  tam  antiquum;  deindt    ex  Jndulger 

tiain  et  antiquuni  ewrexit  Jndulgentias  et  antiquas;   quart    v.  dare  oblitterare  debuit.  f    Quinqut 

vv.  sqq.  (i  C.  i>i  margine  addita  sunt. 


1  [s  8,   14;  Rom  9,  32  33;  1   Petr  2.  8. 

2  Litterae  huius   indulgentiae   plenariae,    .iubilaci"  instar   concessae,    aeque  in 
Bullario  luxemburgensi,  neque  in  recenti  illo  taurinensi  exstant. 

:;  Canisius  hic  in  margine  ascripsit:    „Amarus  esi   cibus  delicatis.     Erg ■  ta 

cenda  ueritas,  et  relinquendi  homines  in  tenebris,  <t  dissimulanda  doctrina  Ecclesiae." 

4  Cf.  Fr.  Beringer  S.  J.  ei  Jos.  H&gers  S.  J.,    Die  A.blasse,  ihr  Wesen  and  Ge- 
ferauch  IM,  Paderbom  1915,  40-41  48—49. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei  Acta.     Vlli.  •"«!' 


610  M"1K  1;U1-    -;i-  et  30.  Iunii  et  2.  lulii   1583. 

Deinde  proximo  die,  qui  erat  dies  30.  Iunii  et  Dominica  VI.  post 
Pentecosten,  evangelio  diei  breviter  explicato:  „Cogit  me  tempus". 
inquit,  ..hoc  Euangelium  nonnihil  seponere,  et  sicut  mihi  commissum 
est,  Jndulgentiam  nouam  et  plenam"  obedientibus b  nuntiare.  ...  Vt 
autem  hoc  scriptumc  eiusque  substantz  vnd  Jnhalt  rectius  ab  omnibus 
intelligatur  et  acceptetur,  dicam  primo  caussam  vrsach  solcher  Brieff. 
2  quae  media  sunt  in  eoa  Jndulto  praescripta  et  requisita  ad  con- 
sequendam  Jndulgentiam.  3  queme  fructum  Jndulgentia  haec  nobis  ad- 
ferat,  si  obedienter  utamur  medijs  requisitis."  In  secunda  igitur  huius 
orationis  parte  Canisius.  quae  ..media  requisita"  sint.  explicat.  Exigitur, 
inquit,  „ieiunium  3  dierum  .  .  .  et  quidem  durantibus  14  diebus  proximis, 
et  certis  diebus,  feria  4.  6  et  sabbato.  Fasten  autem  significatf  non 
solum  ab  esu  carnium  abstinere,  sed  etiam  semel  in  die  edere  licet 
vesperi  bibere  prohibitum  non  sit  .  .  .  2  medium  ut  qui  possunt  pau- 
perum  misereantur  3  confiterig  sacerdoti  post  diligens  examen  con- 
scientiae  peccata  cum  uera  contritione  cordis.  ...  41'  Visitare  tres 
processiones '  orationes  communes  Creutzgeng  oder  Walfarten  tribus 
diebus  celebrandas  .  .  . ,  Vbi  quisque  pro  sua  deuotione  Deum  rogare 
debebit  specialiter  prok  unitate1,  conseruatione  et  defensione  fidei  et 
concordia  inter  principes,  maxime  quando  ad  easdem  identidem  canta- 
bitur  Litania *  publice.  Qui  legere  possunt,  7  psalmos '-'  et  Litaniam 
recte  legent  priuatim,  aut  si  legere  nesciant,  poterunt  recitare  septiesm 
Pater  noster  in  honorem  septem  effusionum  sanguinis,  et  adhuc  quin- 
que  in  laudem  vulnerum  domini." 

In  oratione  deinde  2.  Iulii  1583,  qui  dies  „Visitationi  Beatae  Mariae 
Virginis"  sacer  est,  habita  Canisius  auditoribus  ostendit.  quae  esse^ 
..summa  dictorum  de  Jndulgentijs".  Postea  copiosius  enarravii  :  ..  Hx 
quibus  causis  Jndulgentiae  apud  multos  hodie  parui  pendantur,  inio 
et  spernantur. "  .. Primam  causam"  sic  describit:  ..Satan"  qui  libenter 
seminat  zizania  inter  triticum3,  multos  impulit  ad  abusum 
Indulgent.  Spirituales  arite  50  annos  inuenti,  qui  etiam  contra  volun- 
tatem  Ponti  •  contra  statuta  Ecclesiae  uendiderunt  Jndulg.,  lucrum  suum 
magis  quam  animarum  commodum  quaesierunt,  indiscrete  praedicanmt. 
uelui  solum  per  illas  homines  a  peccatis  liberari.  et  suorum  animas 
ex  purgatorio  eruere  possent '.  Accesserunt  typographi,  et  audacter 
addiderunt  libellis  tot  milia  annorum,  plenam  Endulgentiam,  securitatem 

:i  i  Sequuntur  vv.   Romae  editam,  oblitt.  b)  //<><•  v.  in  margim   additunt  est  c)  Quattuor 

rr.  x,/,/.  i„  margiru   addita  sunt.  d)  Sequitur  scripto  prae,  oblitt.  e)  Sic  C.  coif    ex  cum  quo. 

i    Octo  r,-    sqq    ii,  margine  scripta  sunt  .'  Quinqui    vv.  sqq.  **'/"'"  versum  scriptn  sunt.  h)   s> 

7'"""'"'  ' ''•■   I' inica  prozime  sequenti,  oblitt.  i    Duo  vv    sqq.   'n<  margim   addita  sunt.         1;    Se- 

quuntur  vv.  pace  el  concord,  oblitt.         li  Tria  vv.  sqq    in  margine  addita  sunt.        m)  Sic  C.  corr.  ex 
decies  recitaer.        a)  Sex  vv   sqq.  supra  versum  scripta  sunt. 

1   Litaniae  <  Imnium  Sanctorum. 
Notissimos  ill<»s  Bpsalmos  poenitentiales1'  significat.  Mt    13,  25. 

1  lt;i  ;ilic|tius  ex  iis  egisse  dixeris,  qui  indulgentias  in  Germania  promulgarunl 
;i  Leone  X.  iis,  <|iii  in  aedificationem  ecclesiae  romanae  S.  Petri  iiliqtiiil  collaturi 
essent,  propositas.    Ceterum  v.  Janssen  I.  c  II1''    '-'"  101     104. 


Mon.  L342.    6.  Inlii   1583.  C,l  | 

sine  morte  subitanea  moriendi,  sine  purgatorio  statim  celos  petendj1. 
3  Jtum  est  pro  Jndulgentijs  ad  templa  dic  dedicationis.  Sul>  hoc  pretextu 
currunt  ad  hospitia,  seruiuntDeo  uentri  etBaccho,  el  semutuo  inebriant, 
omnesque  leuitates  exercent.  Alij  quando  debebant  uisitare  templa 
reinotiora.  coeperunt  negotiari.  et  nunc  obliti  [ndulgentiarum  ueterum, 
notant  tantmn  tempora  emendi  uendendi  et  studendi  auaritiae.  Sic 
manent  adhuc  nomina  locorum,  der  gefreyten  Messen  vnd  Jarmarckl 
als  zu  Bcrn,  Zurzach,  Frankfort,  Zu  S.  Grallen,  Zurich."  Secundam 
causain  huius  contcinptus  indulgentiarum  hanc  esse  dicit,  ..quod  com- 
munis  populus  a  nouis  sectis  persuasus  est.  ad  remissionem  peccatorum 
sufficere,  si  credant  in  Christum" :  tertiam  ,,odium  et  inuidiam  contra 
praelatos  et  inprimis  contra  potestatem  Pontificis'' ;  quartam,  quod 
„plerique  ita  intueantur  Dei  misericordiam,  vt  iustitiam  eius  penitus 
fere  obliuiscantur":  quintam  esse  „falsam  opinionem,  Deum  siniul  re- 
mittere  in  confessione  et  alibi  culpam  et  poenam,  et  sacerdotes  ab- 
soluentes  in  hoc  aequales  esse." 

1»  12.        0.  Iulii  1583. 

Ex  autographo.     Germ.  1  * *.  1   1'.  156a     158b. 

Socii  friburgenses  ministeria  Societatis  diligenter  et  cum  fructu  obeunt  et  eiusdem 
institutum  sequuntur.  Canisius  vicerectori  nonnihil  incommodus.  Eius  virtus,  aucto- 
ritas-,  infirmitas. 

P.  Georgius  Bader  S.  J.,  praepositus  provinciae  Germaniae  superioris, 
Augusta  Vindelicorum  6.  Iulii  1583  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali 
scripsit :  ..Ultimas  ...  8.  Junij  dedi  Lucernae,  absoluta  Friburgensis 
collegij  visitatione  .  .  .  Venio  nunc  ad  collegium  Friburgense  in  quo 
plura  inueni  quae  mihi  in  domino  magna  dederunt  solatia.  Laborant 
nostrj  fructuose  domi  et  foris,  et  Societatis  ministeria  strenue  exercent  • 
in  scholis  docent,  doctrinam  christianam  Germanice  et  Gallice,  tribus 
in  locis  intra  moenia  explicant  •  conciones  ad  populum  intra  ciuitatem 
et  extra  eam  ad  rusticos  habent  frequentes  :  Poenitentiae  et  Eucha- 
ristiae  sacramenta  diligenter  administrant,  rarius  quidem  in  domestico 
sacello  quod  exiguum  est,  templum  uero  nullum  adhuc,  frequentius  uero, 
in  templo  B.  Virginis  et  S.  Nicolaj  •  ad  aegrotos  etiam  non  raro  uo- 
cantur.  Denique  hanc  nostrorum  diligentem  operam,  mirum  in  modum 
commendant  boni  onmes.  praesertim  Senatores  et  patroni.  Domi  etsi 
rei  domesticae  magna  sit  angustia,  et  habitatio  adhuc  minus  accommo- 
data,  et  personae  paucae,  magna  tamen  omnium  pace  et  quiete  Societatis 
regulae  et  caetera  nostri  institutj  seruantur.  Redituum  colligendorum 
consueta  difficultas.''  P.  Antonius  Kaut  „minister  et  consultor"  utroque 
officio  levatus  est  et  alibi  in  scholis  occupabitur.  P.  Antonius  Balduinus. 
..concionator  seu  catechista,  consultor,  admonitor,  confessarius  domesti- 
corum    et  externorum,    ac   denique  procurator".    quia  ofticia   illa  haud 

Ji  guitur  ad,  oblitt. 


1  Cf.  Can.  IV  994  et  V.  Paulus  m  BHistorisch-politische  Blatter"  CLV- :i-j:J    324. 

39 


612  Mon-  m:i- 

bene  administravit ,  primo  quoque  tempore  Lucernam  amandabitur. 
..Priori  substitui  P.  Petrum  Louaniensem.  posteriori  P.  Robertum1, 
quorum  vtrumque  Vicerector  et  alij  summis  uotis  expetierunt.  .  .  . 
P.  Canisius  etsi  propter  aetatem,  et  propter  ingenium,  non  parum 
molestiae  afferat  Superiori  potissimum  quod  gubernationi  nimis  se  mi- 
sceat,  ob  eamque  se  torqueat.  et  sua  uideatur  plus  cum  externis  quam 
cum  nostris  communicare ;  ferri  tamen  potest,  cum  propter  multas  eius 
uirtutes,  tum  propter  auctoritatem  qua  est  apud  omnes,  adeo  ut  sine 
graui  offensione  mutari  non  posset  •  deficit  tamen  notabiliter  ita  ut 
non  diu  uicturus  uideatur.  .  .  .  P.  Jo.  Houletus  Anglus  :  Graece  et  Latine 
bene  doctus,  nouit  etiam  linguam  Gallicam  mediocriter  •  qui,  ut  et  alibi, 
non  modicam  superiori  et  alijs  praestat  molestiam,  cum  parua  aedi- 
ficatione."  Ad  congregationem  provincialem  brevi  habendam-'  professi 
„uix  putantur  omnes  posse  uenire,  praesertim  P.  Canisius.  qui  uiribus 
notabiliter  destituitur,  estque  admodum  debilis."   - 

1343.        Circa  m.  Octobrem  1583. 

Romae  iussu  Gregorii  XIII.  in  lucem  prodii  Canisii  „Summa  doctrinae  christia- 
mti"   Ulyrice  (slovenice)  reddita. 

Vtolemaeus  Gallius,  cardinalis  Comensis  et  Gregorii  XIII.  secretarius  maior, 
P.  Antonio  1'ossevino  S.  J.,  qui  in  Polonia,  Lithuania,  terris  tinitimis  operam  dabat 
schismaticis  ad  ecclesiam  catholicam  reducendis,  *scripsit  Roma  16.  lulii  1583:  rI  carat- 
teri  di  piombo  de  la  lettera  Moscovitica  overo  Serviana  sono  in  opera  per  stampar 
il  Cathechismo  del  Padre  Canisio,  come  anco  fu  parere  di  V.  Reuerentia,  et  1'opera 
sta  gia  a  buon  termine."  Et  *Roma  10.  Septembris  1583:  rCome  saranno  finiti  di 
stamparsi  li  catechismi  del  Canisio  in  lingua  Serviana,  il  che  si  promette  per  il  fine 
di  questo  o  principio  del'  altro,  se  ne  mandara  alcuna  quantita  a  la  Reuerentia  Vestra; 
li  caratteri  di  detta  stampa  qui  sono  stati  approvati  da  huomini  intelligenti  per 
naolto  buoni  ei  sommamente  a  proposito  di  queste  stampe,  come  si  vede  dali  libri 
antichi  con  quali  si  sono  conferiti".  Kt  *Roma  10.  Decembris  1583:  .11  Visconti 
lia  havuto  una  quantita  di  Cathechismi  per  mandar  a  V.  Reuerentia1'  ex  apographia 
circa  a.  L888  Roma  exscriptis  cx  commentariis  vel  eiusdem  temporis  apographis,  quae 
simt   in  archivo  vaticano,  Germ.  XIII.  p.  72  92  L03). 

Exstanl    autem   nSummae  doctrinae  christianae"  Canisii    slovenice   vel    illyrice 

redditi t   typis   cyrillicis8,    quos    vocant,    exscriptae   editiones   duae,   annum  L583 

prae  se  ferentes.  Borum  titulos  pono,  ul  a  docto  quodam  viro  litteris  Latinis  tran- 
SCripti   simt : 

1.  „Summa  '  Nauka  christianskoga  slosena  castnim  nauci-  teljem  Bogo- 
slovcem   Petrom    l\:i       uisiem,    toumacena    i/.    la-      tinskoga   jazika      u  slovinski,   6 

1  Eobertus  Ardrenus  Friburgo  !».  Septembris  L'583  Claudio  Aquavivae  scripsit: 
..  IManiit    S.  obedientiae    Lucerna   vbi    iam    annum    el   vltra    degebam   Friburgum  me 

reuocare,    el   procuratoris  mihi  <nms  imp sre  cura  alijs  officijs  nonnullis  inter  quae 

etiam  consultoris  munus  uumeratur"    ex  autogr. ;  Germ.  ltil    f.  216a). 

Eaec  ni.  Iiilin  a.  L584   A.ugustae  habitae  est;  \.  infra,  monum.  L360. 

;  Carolus  Estreicher  cum  Paulo  Losepb  Szafarzyk  tria  genera  antiquorum  fcypo- 
rum  slavicorum  distinguit :  1  typos  glagolicos,  2  typos  cyrillicos  illos,  qui  .  Hnkw  ica" 
vocabantui  •■!  a  Slavis  ritus  latini  adhibebantur,  3  typos,  qui  magis  proprie  cyrillici 
vocabantur  ei  Slavorum  ritus  graeci  erant.  Ili.  ait,  in  Servia  eL  in  Bulgaria  usurpa- 
bantur,  ei  iisdem  typographi  aliqui  utebantur  Venetiis  el  Cracoviae:  Polnische  Biblio- 
graphie  des  KV.  XVII.  Jahrhunderts ,  Krakau  1883,  x.  Cf.  etiam  „Bibliografia 
Polska.    140,000  drukow.    Czeit  II.  T.  I.     Przez  K.  Estreichera* ,  Krakfo    L882,  xm. 


Circa  m.  Octobrem   L583.  613 

outiscena  po  za-  povedi  pressvetoga  Otca  Pape  Gregoria  Trinadestoga  ou 
Himou  |>ri  Dominiku  Basi,  |  Leto  gospodnje  ^(pttf  i.  e.  Summa  doctrinae 
christianae,  proposita  j><t  honoratum  doctorem  theologiae  Petrum  Canisium,  trans- 
lata  ex  latina  Lingua  in  slavonicam  [slovenicam]  ei  edita  iussu  sanctissimi  i>atiis 
Gregorii  decimi  tertii  papae  Efcomae  apud  Dominicum  Basi  anno  Domini  L583). 
Praeterea  in  titulo  duae  cernuntur  imagunculae  ligno  incisae:  Superior  duos  angelos 
el  ornamenta  quaedam,  inferior  draconem  alatum,  quod  est  ninsigneu  Gregorii  XIII.. 
exhibet.  Folii  titularis  pagina  altera  imagine  cupro  incisa  est  ornata:  Christus  me- 
diiis  inter  duos  Latrones  <■  cruce  pendet;  sul>  crucibus  cernuntur  Mater  Christi,  fo- 
annes  Evangelista,    mulieres    piae,    centurio,    milites,    pharisaeus   quidam.     4°   min.; 

tl'.  L08,  addito  titulari;  in  iis  multae  litterae  initiales,  quas  vocamus,  c pareni   Ligno 

incisae  atque  alia  eiusdem  generis  ornamenta. 

2.  „Summa  j  Nauka  christianskoga  |  castnago  naucitelja  |  L3ogosI<>va  Petra 
Eanisie  toumacena  |  iz  Latinskoga  jaznika  u  \  slovinski.  |  Outiscena  leto  ^osjrhIiiJo 
/xoptty'*-  Pro  graecis  hisce  litteris  sive  numeris  iu  lil>r<>  ipso  Litterae  cyrillicae 
positae  sunt.  Duabus  imagunculis  ligno  incisis  titulus  ornatus  est;  harum  una  <'st 
imago  superior  tituli  editionis  supra  (n.  1)  positae;  in  altera  cernitur  B.  Mariae  V. 
imago  antiquissima,  quao  cum  nomine  „Madonna  di  San  Luca"  Romae  in  templo 
S.  Mariae  maioris  asservatur.  Iu  folii  titularis  pagina  altera  eadem  exstat  inmgo 
cupro  incisa.  atque  in  pagina  altera  folii  titulaiis  editionis  superioris;  typi  quoque 
liuius  editionis  iidem  sunt  atque  editionis  superioris;  idem  de  Htteris  riiiitialil>us" 
reliquisque  ornamentis  dici  jmtcst ;  eadem  quoque  est  libri  latitudo;  altitudo  vero 
Longe  maior  quam  editionis  prioris.  Typi  cyrillici  magni  sunt  atque  pulchri;  4°; 
ff.  196,  addito  titulari.  In  exempli,  quo  usus  sum,  1'olio  quodam  titulo  praeposito 
haec  13.  Martii  17(58  notata  sunt:  rHic  liber  idiomate  Ulyrico  vulgari  exaratur, 
prout  testatur  R.  Sig.  Can.  Vincentius  Radinchoviche  Lettore  nella  lingua  Illirica  in 
Collegio  di  Propaganda  Fide,  qui  et  titulum,  tam  illum  qui  in  fronte  operis,  quam 
alterum,  qui  in  principio  textus  legitur,  cum  ejusdem  verbis  initialibus  hoc  modo 
latinc  descripsit:  Prima  pagina.  Summa  Doctrinae  Christianae  honorati  Doctoris 
Theologi  Petri  Canisii  traducta  ex  Latina  lingua  in  Slavonicam.  Impressa  anno 
Domini  1583.  2a  pag.  a  [rectius:  fol.  1,  pag.  1]  Summa  hoc  est  collectio  vel  con- 
gestus  Doctrinae  christianae  composita  per  Reverendum  Patrem  Petrum  Camsium 
Theologum  Societatis  Iesu.  Quam  ex  Italica  vel  Latina  lingua  in  Slavonicam  linguam 
traduxit  Presbyter  Simon  Budineo  Iadrensis.  Quis  sit  proprio  et  vero  modo  Chri- 
stianus?  Ille  est  vero  et  proprio  modo  Christianus  qui  ....  Subjunxit  idem  D.  Radin- 
chovichc :  Non  si  trova  dove  impresso ,  ma  li  caratteri  indicano  essere  della 
Tipograpfia  di  Propaganda,  et  sane  ita  rem  se  habere  liquet  ex  Catalogo  librorum, 
qui  e  Typographia  S.  Cong.  de  propaganda  fide  variis  linguis  hactenus  prodierunt. 
impresso  1761,  ubi  inter  Illyricos  Legitur  Canisii  Summa  doctrinae  caracthere  Cyril- 
liano  •  1583.  in  4°u.  Notandum  vero  est,  Congregationis  de  Propaganda  Fidc  a.  1622 
per  Gregorium  XV.  institutae  typographiam  rpolyglottamu  conditam  non  essc  antc 
a.  1626.  Quare  equidem  sic  conicio :  Typi  illi  cyrillici,  qui  a.  1583  apud  Dominicum 
Basi  Basa  erant,  postea  typographiae  Propagandae  traditi  sunt;  quae  sub  alio  ponti- 
fice  versionis  huius  alteram  editionem  fecit.  Sic  etiam  intellegitur,  cur  in  altero 
hoc  titulo  et  Gregorii  XIII.  et  Dominici  Basi  nomina  omissa,  et  pro  insigni  Gregorii  XIII. 
imaguncula  B.  Mariae  posita  sit.  Numerus  autem  1583  in  altero  hoc  titulo  positus 
annum  editionis  prioris  indicat.  Quod  ad  Simonem  Budineo  Iadrensem  (Iadera=  Zara, 
urbs  Dalmatiae  antcrioris  attinet,  in  exemplo  meo  manu.  quae  superiora  illa  scripsit. 
notatum  est:  In  duobus  illis  typographiae  Congregationis  de  Propaganda  Fide  cata- 
logis,  quos  Zacharias  Dominicus  Acsamitcc  et  loannes  Dominicus  Venisius  Vciicsius  V 
typis    exscribendos  curaverint,    inter   libros  ex  eadem  typographia  in  Lucem  cmissos 

cerni  ^Directorium  Sacerdotum  ex  Latino  magistri  Polanci  Theologi  a  Simone  Budii 

Ladrinensi  [sic]  paraphrasticc  in  Illyricum  idioma  conversum,  charactere  Hierony- 
miano  •  1635.  8°u.  Atque  Sommervogd  II  333  334  praeter  catechismi  canisiani 
versionem    haec    ponit  „Simeonis    Budinic"    iaderensis    opera:    .Pokorni  U  ini  jisalmi 


(314  Mon.  1344. 

Davidici.  Rim,  1582.  Trst,  1581."  (Poenitentiales  aliique  psalmi  Davidici.  Romae;  — 
Tergesti).  „Izpraonik  ja  jerci,  izprovidnici  i  pokorne  iz  latinskog  na  slovinski.  Rim. 
1582."  Doctrina  moralis  episcoporum,  confessariorum  poenitentiumque  usui  inserviens. 
e  latino  in  slavicum);  quod  opus  idem  esse  videtur,  atque  illud,  quod  Romae  1635 
editum  est.  Facile  igitur  credi  potest,  versionem  banc  a  Budineo  factam  esse.  Eum 
Societatis  Iesu  fuisse  significat  Sommervogd  l.c.  .   Id  quod  mihi  quidem  sat  dubium  est. 

Cuinam  lii  catechismi  proxime  destinati  fuerint,  colHgi  potest  ex  Litteris  annuis 
provinciae  romanae  S.  J.  ad  a.  1581  pertinentibus.  In  quibus  haec  narrantur:  .11- 
lyricum  Epiri  regio  est,  .  .  .  quae  nunc  a  Turcis  oppressa,  vna  cum  libertate  nomen 
ac  fidem  Christianam  fere  perditlit :  visuntur  tamen  adhuc  maritima  quaedam  oppida, 
in  quibus  pristinae  pietatis  vestigia  apparent.  Hae  igitur  Christianorum  reliquiae 
ne  perirent  quod  breui  ob  Sacerdotum  Doctorumque  inopiam  timendum  fuit  et  vt 
ceteri  ad  antiquam  religionem  reducerentur,  fecit  sapienter  Gregorius  XIII..  vt  Lau- 
reti,  ipsius  Lauretanae  domus  sumptibus,  contubernium  institueret  lllyricorum  adole- 
scentium.  qui  ad  vnain  eorum  populorum  conuersionem  erudirentur  •  eorumque  curam 
Nbstris  tradidit.  Hi  .  .  .  vbi  linguae  Latinae  praeceptis,  Catechismo,  casibusque  con- 
scientiae  instructi  sunt.  .  .  .  in  suas  terras  dimittuntur1'  :  Annuae  Litterae  Societatis 
Lesu  anni  MDLXXXL,  Romae  1583.  28. 

Utramque  editionem  vidi  olim  Vindobonae  in  bibliotheca  rossiana.  Elditio  prioi 
exstat  etiam  Parmae  in  bibliotheca  palatina :  posterior  est  Petropoli  Petersburg, 
Petrograd)  in  bibliotheca  academiae  sientiarum;  utraque  vel  alterutra  asservatur 
Romae  in  bibliotheca  vaticana.  Breviter  commemorat  editionem  utramque  De  Backer 
I  1059;  III  2054:  priorem  Sommervogel  II  334  634. 

I  ii  Catalogo  librorum  typis  exscriptorum,  qui  sunt  bibliothecae  regiae  Academiae 
Upsaliensis,  Upsaliae  a,  1S14  edito,  affirmatur,  exstare  ibi  Canisii  Summam  doctrinae 
christianae  polonice  redditam  et  Romae  a.  1583  excusam.  ttem  /.  G.  'l'h.  Graesse 
haec  habet:  „Catechismus  P.  Canisii  in  lingUam  polon.  versus  •  Romae  1583  •  in  1' "  : 
Tresor  de  livres  rares.  T.  2.,  Dresde  1861,  36.  Verum  equidem  suspicor,  utroque 
loco  erratum  esse,  et  pro  versione  polonica  ponendam  fuisse  versionem  slavicam, 
quam  modo  dixi.  In  Estreicheri  certe  bibliographiis  polonicis,  quas  supra  p.  6128 
dixi,  eiusmodi  versionem  polonicam  non  inveni  memoratam,  aec  facile  intellegitur, 
cur  eiusmodi  liber  Romae  typis  exscriptus  sit;  facile  enim  in  ipsa  Polonia  edi  poterat, 
sicut  minoris  Catechismi  canisiani  versio  polonica  a.  L570  Cracoviae  edita  erai 
Can.  \'I  695). 

1344.        s.  Novenibris  1583. 

Kx  commentario  autographo.  Can.  .'17  f.  L91b  L92b.  Maiorem  buius  exhortationis 
partem  ex  eodem  autographo,  multis  tamen  verbis  immutatis,  exscripsii  et  cum 
partibus  alius  cuiusdam  orationis  de  eodem  argumento  habitae  ut  videtur  in 
unum  corpus  collegit  Schlosser  :24<>  252.  Particulum  germanice  posui  iu  „Petrus 
Canisius"  291. 

Canisius  Friburgi  ad  Socios  de  ctdtu  Sanctorum  dicit.  Martyrologium.  Itli.  Tgna- 
tius  de  Acevedo  et  Edmundus  Campion.  „Abususu  dt  „Sanrtis  menstruis"  et  litaniis 
occurrentes. 

Canisius  s.  Novembris  L583  Friburgi  Helvetiorum  in  collegio  Societatis  ex 
eiusdem  instituto  et  consuetudine  cf.  Can.  VI  621  533  584  „exhortationem"  habuii 
„ad  fratres"  sive  sodales  eiusdem  collegii;  cuius  partem  hic  pono. 

-Nullus  milii  uitio  uertet,  spero,  < 1 1 1« m I  m  praesenti  exhortatione  proponam  <!<• 
Sanctis  aliquid  dicere.  Horum  enim  festum  anteactis  diebus  celebrauimus,  el  hodie  octaua 
festi  agitur.    2°  quotidie  cantatur,  et  aobis  etiam  legitur  de  Sanctis  ex  Martyrologio*1 

;i    Quattuor  w.  sqq.  a  C.   in  margim    addita  sunt. 


1  „Vesperi  absoluta  lectione,   seu  praedicatione   legatur  martyrologium  vulgare 
sequentis  diei,  quo  uero  die  fii  abstinentia,  caput  anum  ex  libro  de  imitatione  Christi, 


8.  Novembris  L583.  615 

Singulis  mensibus  eligimus  Sanctos1.  .  .  .  Dicam  primum  <!<•  causis  ims  m  So> 
cietate  Jesu  excitantibus  ad  specialem  sanctorum  cultum  deuotius  <-t  saepius  exer- 
citandum  2°  respondebo  a<l  quaestiones  aliquas  circa  Sanctos  incidentes".  Causas 
autem    illas  Canisius   dicit    esse:    1.  „Confessionem    fidei  contra    baereticos" ;   2.  .nt 

suppleamus,  quod  ipsi  Sanctis  deroganl  ex  ignorantia  et   malitia,  imo  ex  suggesti 

malorum  spirituum.  .  .  .  Quanto  minus  bomines  curant  Sanctos*,  tanto  Longiusa  Christi 
regno  et  omni  sanctitate  absunl  <'t'  sunt  iutiiniorcs  re^no  satanac  :i  Kxcitare  oos 
debent  exempla  Patrum  et  fratrum  Societatis0,  <|ui  erga  Sanctos  maxime  afficiuntur 
2  <|ui  cum  ueteribus  sanctis  usque  ad  mortem  pugnant2  pro  Catholica  fide,  et 
propter  iustitiam  apud  gentiles  ei  baereticos  persecutionem  patiuntur3.  imo 
et  repromissiones  ii  tl  «•  p  t  i  suiit4.  Talis  beatus  Jgnatius  cum  40  et  b.  Emundus 
cum  socijs  in  mari  et  terra  passi  a  Caluinianis 5,  et  qui  proculdubio  aos  et  societatem 
nostram  potenter  contra  lmstcs  et  pericula  muniant  et  defendunt.  Nec  dubitandum, 
<|iiin  multos  sanctos'1  e  primis  Patribus  <'t  socijs  habeamus  in  coelis,  et  quin  quot- 
annis  augeatur  sanctorum  numerus,  imo  quin  semper  aliqui  sancti  aobis  nuntientur, 
quando  adfertur  schedula  de  multis  mortuis  obedientiae  filijs6,  licet  qui  et 
<iuan<lo  in  celum  euolent,  ignoremus.  ...  1  Eoc  institutum  requirit  assidua  certamina 
cum  demonijs,  filijs  scculi7,  carnis  desiderijs  et  operibus8  .  .  .  Tanto 
mauis  egemus  fauore  ot  auxilio  Patronorum  qui  apud  Deum  orent.  .  .  .  Egemus8 
sanctorum  exemplis  in  obseruandis   uotis   2  in  ueteri  homine  mortificando        •').  /.ol<> 

animarum       4  in  cruce  ferenda Vlmsus  est  quod  Sanctos  accipientes,  ael   festa 

eorum  celebrantes,  tam  parum  consideremus  praecipuas  illorum  uirtutes,  aobis  in 
bac  vocatione  necessarias,  non  notamus  sententiam  scri])tam  '■'.  Abusus  quod  pulchras 
amamus  imagines,  sicut  laici,  et  interiorem  pulchritudinem  sanctorum  et  nostram 
aegligimus.  8  Abusus  quod  quotidie  Litaniam  recitamus,  etf  non  magis  applicamus 
animum  ad    praesentes  Ecclesiae    necessitates    et    intentionem    superiorum,    et  obiter 

a)  Quat    sequuntur,  usque  ad  satanae  incl.,   i»  margine  addita  sunt.  1>!  Sequuntur  ov.   regno 

Christi,  oblitterata.  c)  Quae  sequuntur,  usque  ad  2  qui  incl.,  in  margine  addita  sunt.  d)  Sequitur 
quota,  oblitt.  e)  //«<•  r.  tt  quae  sequuntur,  usque  <"/  ferenda  incl.,  in  margine  addita  sunt.  I  //■» 
r.  supra  versuni  scriptum  est. 


cuin  martyrologio,  cum  uero  ieiunatur.  nil  legatur  vesperi,  sed  martyrologium  legatur 
ad  prandium" :  Regulae  Praefecti  lectorum  ad  mensam.  reg.  9  (Begulae  Societatis 
Iesu,  Romae  1580,  194.    Cf.  etiam  Can.  V  548. 

1  Singuli  Socii  (ex  more  per  S.  Fi'anciscum  Borgiam  inducto  unoquoque  mense 
ex  Sanctis.  quorum  eo  mense  memoria  agitur,  unum  aliquem  eligunt  singulariter 
colendum  et  invocandum :  cf.  Can.  IV  80G:  VI  58G. 

2  Eccli  4,  33;  cf.  2  Mach  13.  14:  Apc  12,  11. 

3  Mt  5,  10.  4  Hebr  6,  15;  11,  33. 

5  P.  Ignatius  de  Acevedo  a.  1570  una  cum  39  aliis  Societatis  hominibus  in  mari 
apud  insulas  canarias  a  Calvinianis  in  odium  fidei  catholicae  necatus  est.  PP.  Ed- 
mundus  Campion  et  Alexander  Briant  Kalendis  Decembribus  a.  1581  Londini  propter 
fidei  catholicae  propagationem  et  primatus  pontificii  assertionem  iussu  Elisabethae 
reginae  crudelissime  occisi  sunt.  Hos  in  simili  morte  perferenda  aliquot  annis  ante- 
cesserant  PP.  Thomas  Woodbouse  et  Ioannes  Nelson,  et  a.  1582  secutus  est  P.  Thomas 
Cottam.  Hi  omnes  brevi  post  mortem  ut  beati  martyres  Christi  coli  coepti  sunt. 
Quem  cultum  Ignatio  eiusque  sociis  Pius  IX.,  Edmundo  eiusque  sociis  Leo  XI II. 
confirmarunt. 

6  1  Petr  1,  14.  7  Lc  16,  8:  20,  34. 

8  Gal  5,  1G  19 ;  Eph  2,  3 ;  2  Petr  2,  18. 

9  In  cbartis  vel  schedulis,  in  quibus  „Sanctorum  menstruorum"  illorum  cf.  supra, 
adnot.  1)  nomina  et  nonnumt]uam  etiam  imagines  ponebantur,  sententiae  ex  Sacra 
Scriptura  vel  Sanctorum  scriptis  depromptae  scribebantur  et,  pro  quibus  orandum 
esset,  significabatur.  Cf.  „Monumenta  paedagogica  Societatis  Iesu  quae  primam  Ra- 
tionem  studiorum  praecessere " ,  Matriti   1901,  7 T* > :   l>nhr,  .I<'s.   II1  98     99, 


QIQ  Mon.  1345.    6.  Decembris  1583. 

facimns  nix  respondentes  aliquando '.  4  Abusus  non  magis  fidenter  agere  cnm 
talibns  amicis,  non  reuerentius  cum  talibus  principibus,  non  diligentius  cum  Patronis 
necessarijs,  sine  quibus  Deus  indiguos  saepe  non  acceptat  et  exaudit.  5  Abusus 
quod  nostra  uota  non  eommendamus  et  offerimus  Deo  per  tales  patronos*  et  pro- 
cnratores  offerenda  et  confirmanda. 

Annus  buic  exbortationi  ascriptus  non  est.  Sed  eam  a.  1583  habitam  esse 
cognoscitur  ex  loco  modoque,  quibus  in  codice  scripta  est.  Accedit,  quod  ex  ipsa 
intellegitur,  eam  „octaua  festi  Sanctorum*  sive  8.  Novembris  habitam  esse.  Haec 
autem  a.  1583  dies  Veneris  erat.  ei  exhortationes  illae  diebus  Veneris  haberi  sole- 
bant:   v.  Can.  VI   584. 

1345.        (>.  Decembris  1583. 

Ex  commentario  autographo.     Can.  .'!7  f.  207. 

Canisius  Friburgi  e  suggestu  sacro  errata  et  vitia  clericorum,  magistratuum, 
populi  reprehendit.     Mercium  pretia  immodice  augeri  queritur. 

Canisius  Friburgi  in  templo  S.  Nicolai  die  6.  Decembris  1583,  quo 
sollemnia  S.  Nicolai  patroni  praecipui  urbis  et  reipublicae  friburgensis 
liebant,  haec,  praeter  alia,  Friburgenses  monuit:  ..Quod  praecipue 
S.  Nicolaus  a  nobis  exigit,  et  in  quo  maxime  coli  vult,  negligimus  et 
dissimulamus,  nempe  ut  non  solum  illum  pro  sancto  Patrono  habeamus, 
sed  etiam  eius  uitam  et  mores  imitemur.  .  .  .  Praecipue  contristamus 
et  offendimus  Patronum  in  Ecclesiastico  statu  .  .  .  otio  magis  quam 
studio  uacantes,  pecuniam,  non  animas  piscantes 2  2  in  statu  magistra- 
tuum  quod  parum  soliciti  sumus  et  misericordes  super  turbam8, 
non  utimur  gladio  nobis  commisso  ad  timorem  malorum  4,  impune  ferentes 
adulteros  blasphemos  usurarios  finantzer  et  alios  Remp.  grauantes  .  .  . 
augetur  fastus  et  luxus  ra  nuptijs,  hospitijs,  uestibus  et  ornamentis. 
Sinimus  uendi  panem,  carnem,  ceram,  candelas,  pannum,  ut  cuique  libet. 
Vnde  fit  vt  pro  uno  uase  vini  uehendo  opus  sit  dare  17  pfund  _>"  pro 
vn  pfundt  kerzen  .">  grosch  et  amplius  •  3  pro  pari  calceorum  dimidium 
koro'.  4  pro  studiosi  mensa  30  uel  40  kor.  Quando  creuit  magis 
precium,  quando  tanta  libertas  der  furkauffer,  quando  usurarij  tantum 
sibi  permiserunt?  Digni  autem  sunt  morte  non  solum  qui 
faciunt.  sed  et  consentientes(i,  non  prohibentes,  conniuentes  et 
publicam  utilitatem  impedientes.  3  in  communi  burgerschafft  .  .  .  con- 
tendunt  inter  se  sicut  canes  et  felles.  2  nil  unus  ab  alio  ferre  potest, 
statim  in  arma  prosiliunt  ...  3  in  Labore  inriddcs.  pigri.  tardi.    4  dediti 

a     Duo  vv.  sqq    m  margint    addita  sunt. 

'  ('uni  ecclesia  vel  regnum  aliquod  vel  Societas  calamitate  aliqua  vel  periculo 
premebantur,  Societatis  praepositi  ad  tempus  aliquod  constituere  solebant,  a\  Socii 
omnes  cotidie  litanias  omnium  Sanctorum  una  recitarent,  uno  praeeunte,  caeteria 
respondentibus ;  cf.  Can.  IV  551  932;  V  279  280  371  ;  VI  51  214.  Quae  recitatio 
iii  Societate  postea  facta  est   perennis. 

'-'  Cf.  ter  L6,   16;  Mi    I.  L9;  Mc  1.  17.  Mc  8,  2;  cf.  Mt   15.  32. 

'  <T.  Rom   13,  3   1. 

''  P.  Sigismundus  Usung  S.  .1..  qui  diu  collegii  fxiburgensis  procurator  erat, 
;i.  1595  Dotavit:  „Viginti  solidi  libram,  Quinque  librae  Coronatum  Monetarium  con- 
^tituiint.''    Cf.  inlVa.  tnonum.  L581.  Rom   1.  •'{■_'. 


Mon.  1346.    1583.  (ilT 

prorsus  gulae  el  crapulae  .  .  .  5  educanl  proles  so  zarl  vnd  schlecker- 
hafftig,  Loquuntur  coram  illis  impudica.  <>  non  tenent  pro  peccato 
usuram'  id  est  |>lus  einnemen  dan  man  aussgelihen  hat,  detractiones.  .  .  . 
4  Ve  diuitibus  auaris  el  inmisericordibus ,  qui  ueque  sponte,  aeque 
rogati  curant  pauperes." 

Ceterum  Canisio  id  quod  alias  quoque  notatum  es<  aonnumquam  id  accidit, 
41101!  oratoribus  ardentibus  ei  viris  morum  reformandorum  studiosissimis  baud  ita 
raro  aecidit:  Res  verbis  exasperavit  el  oimis  atris  coloribus  pinxit.  Vide,  quae  ille 
alias  de  cleri,  senatus,  populi  friburgensis  probitate  ei   pietate  dixit,  Can.  VII  600. 

1346.        1583. 

Ex  Litterarum  apograpbo  A  .  quod  in  collcgio  IViburgonsi  exeunte  saeculo  X\'l. 
scriptum  est.  Cod.  .1  •'>•>"  1'.  L3a  15"  Earundem  Litterarum  summa  brevis  B)  in- 
serta  esi  scripto  Augusta  Vindelicorum  1.  Lanuarii  1584  dato  et  a  P.  Georgio  Bader 
praeposito  provinciali  Germaniae  superioris  sul»scrij>to,  quod  „Prouineiae  Superioris 
Germaniae  pro  Litteris  annj  1583  capita"  inscriptum  exstat  in  „Germ.  141"  f.  L57b. 
Hac  summa  usi  sunt.  parce  tamen,  qui  ediderunt  Libellum  „Annuae  Litterae  Socie- 
batis  tesu  anni  M.D.  LXXXlll",  Romae  1585,  p.  145.  Ex  ipsis  Litteris  plurima  germa- 
oice  reddidii  Riess  476 — 478.  Complura  etiam  cx  iis  germanice  posita  sunt  a  Duhr, 
Jes.  I   229.     Particuiam   Bsummae"  illius  posui    germanice  in  „Petrus  Canisius"  278. 

Bes  friburgenses :  Ecclesia  coloniensis  adiuta.  Canisii  aliorumque  contiones. 
Opera  clero  impensa.  CtiteeJieses.  Faror  eteri  et  senatus.  Acatholici  urbe  exclusi.  Pro- 
fectus  populi.  Tubilaeum.  Haereticorum  animi  conciliati.  XJxores  militum.  Congre- 
gationes  marianae.    Opera  misericordiae. 

Annales  Collegij  Friburgensis.     Anno  Dominj  1583. 

Friburgi  habitarunt  hoc  anno  ex  nostris  semper  fere  duodeeim:  Saeerdotes  sex, 
non  sacerdotes  totidem.  Quorum  duo  praeceptores  erant,  eaeteri  quatuor  Coad- 
iutores.  .  .  .  [In  his  comparebat]  rerum  afflictarum  Ecclesiae  Coloniensis  commiseratio  '. 
Qui  ut  diuinam  misericordiam  illis  impetrarent,  ieiunijs  et  flagellationibus,  precibusque 
assiduis  omnes  plaerique  uacarunt.  .  .  .  Habita  est  diebus  festis  a  quodam  e  nostris 
in  praecipua  parochia.  concio  solennis ,  per  Aduentus  quoque  et  Quadragesimae 
tempus2.  .  .  .  Est  quoque  et  tertia  ad  discipulos  nostros,  quauis  dominica  facta.  Jn 
pagis  item  septem  octoue.  tum  germanicis  tum  gallicis  saepe  ad  populum  concio  in- 
stituta3:  illam  nostrorum  operam  cupidius  expetentibus  Parochis,  quam  ut  ijsdem 
interdum  satisfacere  possemus.  Bis  etiam  apud  Parochos  in  synodis  congregatos 
sermo  latinus  habitus.  Explicati  item  Clero ,  ae  alijs  grauibus  uiris,  bis  quauis 
septimana  conscientiae  casus.  .  .  .  Clerum  hic  nobis  addictum,  ac  deuinctum  habemus, 
ac  in  primis  D.  Praepositum,   qui  Reuerendissimi  Lausannensis  in  hac  ditione  uicem 

gerit4,    ac    Parochum5,    qui    ex    nostrorum    consilijs    pleraque    administrat In 

Quadragesima  magnum  in  discrimen  uenturi  uidebamur,  quod1'  Opificum  famulos 
ad  haeresim'  .  qua  imbuti  erant.)  abiurandam  minime  paratos,  et  tnmen  nostris 
confessuros,  absoluere  Confessarij  nostri  recusarint.  Verum  adeo  diligenter  a  D.  Prae- 
posito  coram  Senatu  in  septimann  sancta  (.praeter  morem  ad  hoc  congregato.  causa 
nostra  defensa  est,  ut  senatus  consulto  decretum  fuerit:  Ne  posthac  Friburgi  residere 

.1    Octo  rr.  xijij.  n  C.   in  margine  addita  sunt.  )>)  Itn  li ;  A  perperam:  quo. 


1  Gebhardus  Truchsess  n  Waldburg,  archiepiscopus  coloniensis,  cum,  impuro 
amore  captus.  exeunte  a.  1582  palam  ab  ecclesia  defecisset  et  1.  Aprilis  1583  per 
Gregorium  XIII.  excommunicatus  atque  exauctoratus  essct.  archiepiscopatu  cedere 
nolebat.     Unde   „bellum  coloniense",  quod  vocatur,  eodem  anno  ortum  est. 

2  Significantur  contiones  n  Cnnisio  in  templo  S.  Nicolai  liabitac:  dc  qiiilnis 
v.  supra  p.  564 — 608.  3  Cf.  supra  j>.  551.  4  Petrum  Schnewly, 

5  Sebastianum  Verronium,  parochum  templi  S.  Nicolai. 


018  Mo»-  1346.    1583. 

ulli  peraaitterentur,  ([iii  in  paschate  ritu  catholico  confiteri  ac  communicare  detrectarent. 
Jdem.  obtrectatorum  nostrorum  calumnijs  quoties  usus  fert  fortiter  se  opponit,  atque 
occurrit :  Jdemque  pro  concione  populum  crebro  hortatur,  ut  ad  templi  nostri  fabricam 
liberaliter  conferant.  Jn  populo  uero  haec  potissimum  animaduersa  sunt :  Jn  con- 
cionibus  ac  sacris  audiendis  maior  solito  frequentia :  praecipue  uero  Quadragesimae 
tempore,  quo  de  Missae  Sacrificio,  sermo  utilissime  institutus  est  '.  Jn  processionibus 
item  publicis,  in  ieiuniis  Ecclosiac  obseruandis -.  maius  quam  antea  studium :  longe- 
que  celebrior  quam  praeteritis  temporibus  unquam  confitentium  ac  communicantium 
numerus.  Nam  in  Natiuitate  Domini  600  communicarunt,  cum  alijs  annis  uix  5 
aut  (5.  Jn  septimana  sancta  facile  supra  duo  millia  ducentj,  nostris  confessi.  Ter- 
tium  est  tempus  Jubilaei,  quo  lialiitis  de  Jndulgentijs  concionibus  aliquot  quae  antea 
in  hac  ciuitate  uunquam  explicatae  sunt  adeo  multi  ad  eas  consequendas  permoti 
sunt.  ut  paene  alterum  pascha  uideretur.  .  .  . :;  Haeretici  ad  Ecclesiam  Catholicam 
aggregati  56*.  Ex  quorum  numero  fuere  quidam  non  postremae  apud  Heluetios 
oobilitatis.  .  .  .  Ad  haec  multa  ob  conciones  nostrorum,  ad  huius  vrbis  utilitatem, 
salubriter  in  Senatu  pertractata,  atque  decreta.  Jn  quibus  nominatim  illud,  ut  Sanctis- 
simum  Sacramentum  ad  aegrotos  maiori  reuerentia  deferretur5,  et  ut  praesentibus 
et  futuris  incommodis,  ad  religionem  spectantibus.  mature  occurreretur.  Jtem  effectum 
est  cum  Capitaneo  quodam,  ut  ex  stipendijs  militum.  qui,  relictis  domi  vxoribus,  in 
tnagno  pudicitiae  discrimine  uersantibus  extra  prouinciam  militant,  aliquid  ad  uictum 
tolerandum,  coniugibus  suppeditari  possit.  .  .  .  Audiuntur  quoque  nostri  concionatores 
interdum  a  Bernensibus,  alijsque  item  haereticis  aduenis:  ex  quibus  aliqui  fidem 
catholicam  doceri  petiuerunt,  alij  Catholici  effecti,  alij  nisi  inter  haereticos  habitarent, 
spem  certam  in  uiam  redeundi  faciunt.  Qua  demum  hic  nos  illustris  Senatus  noster, 
beneuolentia  complectatur,  inde  perspeximus,  quod  Calend.  Januar.  reip.  buius  Praetor, 
se  sponte  ad  prandium  nobiscum  inuitauit6  nosque  humaniter  rogauit  \  ut  si  qua 
in  re  illius  ope  indigeremus.  libere  significaremus.  Jdem  quoque  ab  alijs  senatoribus 
alias  factitatum.  Tum  quoque  Senatus  ipse  uniuersus  nobis  inscijs  definiuit,  nobis 
in  loco  in  quo  in  praesenti  habitamus.  haudquaquam  esse  manendum,  verum  ad 
opportuniorem  aliquam  Ciuitatis  partem  transeundum;  eamque  deliberationem  de 
Collegij,  Templi  Scholarumque  loco  praecipuj  Senatores  quotidie  ac  serio  suscipiunt. 
.  .  .  Cum  ad  dodicationes  plurium  Parochiarum  7  [rusticarum],  frequenter  uocaremur, 
in  quibus  multi  abusus  inoleuerant,  nostrorum  conciones  maiorem  solito  modestiam 
ac  grauitatem  secutam  intelleximus,  Parochi  item  de  suo  muhere  edocti,  praesertim 
Jubilaej  tempore,  et  quemadmodum  illud  utiliter  suis  conferre  possent  declaratum.  .  .  . 
Casuum  lectio  libenter  a  Clero  ac  religiosis  audita  cst :  ijdemh  in  casihus  difficilioribus 
liostrum  consilium  requirunt.  .  .  .  Catechismi8  seu  doctrinae  Christianae  explicatio 
in  tribus  huius  vrbis  templis,  non  modo  rudi  iuuentuti  utilis.  uerum  etiam  primarijs, 
tnm  ex  Clero,  tum  cx.  Senatu  uiris  pergrata  accidit.  Jtaque  ad  illam  crebro  uenti- 
tare,  et  quantum  ea  delectarentur,  manifestis  indicijs  declarare.  .  .  .  Nunc  de  con- 
gregatione  utraque9  dicendum.     Qui  in  maiorem  adscripti  sunt,  ad  templum  D.  Vir- 

a    rogarii  .i  b)  ijsdem    i 


1   De  bis  Canisii  contionibus  v.  supra  p.  566     567. 

-  Quomodo  Canisius  haec  e  sacro  suggestu  commendaverit,  v.  supra  p.  566  571. 
:;  !><■  liis  contionibus  29.  et  ."><>.  lunii  et  2.  lulii   1583  a  Canisio  habitis  v.  supra 
p.  570  609. 

'  „Plerique",    inquvl    antiqua   collegii      Historia,  .|uius  intra  priuatos  parietes 

in  religione  institnti"    Cod.  frib.  .Ilist.  coll.  Frib."  p.  I     .">  .         5  Vide  supra  p.  576. 

,;  toannes  a  Lanten-Heid   significari    videtur.     Ea   aetate   proceres   saepe,    cum 

ad  religiosos  coenatum  veniebant,  ipsi  cibos  eosque  bonos  el  multos  secum  afferebant. 

\d  dies  anniversarios  dedicationis  ecclesiarum  parochialium. 

\\\  senatus  praescripto  catechismus  Canisii  explicabatur ;  v.  Can.  VII  7ii5     7iii>\ 

Congregationes    fraternitates ,    sodalitates    B.    Mariae   Virginis  significantur ; 

v.  supra  |>.  ~>  II   544. 


M«.n.  L347.    L584.  619 

ginis  extra  Ciuitatem  situm ',  binos  singulis  diebus  festis  reJigionis  causa  mittunt: 
duos  item  assignant,  qui  quauis  septimana,  pauperes  in  xenodochio  consolentur, 
deinde  qui  in  fide  rudes  instituant*.  Yiri  matronas  multas  ad  boc  sodalitium  in- 
duxerunt,  iri  leges  easdem  separatim  seruenl  :  Bx  quibus  ona  moriens  domura  suara 
sodalitati  Legauit,  altera  certam  pecuniae  sumraam.  Sed  ut  alijs  quoque  pietatis 
officijs  egregie  fungantur,  iurantes  reprehendunt,  el  secundura  patriae  Leges,  terram 
osculari  compellunl  :  pauperes  eleemosynis  recreant,  pro  obtrectatoribus  orant  :  Puellis 
item  trl  matrura  exeraplo  Sodalitatem  .1».  Virginis  amplectantur  authores  fuerunt. 
Aegros  ei  captiuos  inuisunt,  quibus  interdura  uocte  tota  peruigiles  adsunt.  Quo 
factum  cst .  ut  a  summo  Pontif.  bona  illorum  fama  permoto,  diploma  confirma- 
tionis.  ct  magnarum  indulgentiarum  consecuti  fuerint  -.  .  .  .  Scliolasticoruni  |>ono 
uostrorura  congregatio  non  minus  sui  semper  praebuii  specimen.    Jtaque  Libros  baere 

ticosh  quos  possunt  rapiuni  et  ad  nos  deferunt Mij  summum  templum8  quotidie 

adiere,  a  Deoque  Opt:  Max.  pro  auertenda  peste,  a  sc  suisque  sodaliluis  cimi  illa 
hic  timeretur.  precati  sunt.  A.c  de  scholis  quidem  quarum  sunt  auditores  fere  du- 
centi  id  uniuerse  dici  potest,  quod  quotquoi  per  aetatem  potuerunt,  in  praecipuis 
fcstis  ad  sacrain  communioiicin  admitti .  a  Confessarijs  petiuerunt4.  .  .  .  Visitati 
saepe  infirmi,  ei  pro  eisdem  communiter  oratum,  in  Xenodochio  item  confessiones 
auditae,  et  consolatio  aegris  data.  Haud  secus  quoque  et  carceres[?]c  adiuimus, 
duobusque  reis  ad  supplicij  usque  locum  comite.s  fuimus.  Quod  misericordiae  genus 
ciues  nostros  plurimum  oblectauit,  cum  caeteri  sacerdotes  nullo  modo,  ut  id  facerent 
antea  induci  possent.  Mulier  erat  quaedam  a  proprio  filio  de  magia  accusata,  ac  in 
carcerem  coniecta.  Verum  cognita  a  quodam  e  nostris  ipsius  innocentia,  post  paullod[?] 
iudicum  sententia  lihcrata  est.  Jmpetratum  quoque  est  a  quodam,  qui  intcr  crudi- 
tiorcs  luiius  ciuitatis  numerabatur,  ut  bibliothecam  suam  °  a  nobis  examinari  per- 
mitteret.  ac  si  qui  haeretici  librj  essent  comburi,  aut  ad  refellendum  a  nobis  scruari.  .  .  . 

1317.        1584. 

Num  Canisius  editionetn  omnium  Operum  cardinalis  Hosii  Coloniae  a.  1584  in 
lucem  emissam  curaverit  vel  eius  litteras  dedicatorias  conscripserit. 

Ignatius  Agricola  S.  J. .  provinciae  S.  J.  (Jermaniae  superioris  historicus,  de 
Canisio  haec  notavit  (II  p.  228  n.  787  :  rUbi  lucubrationes  Cardinalis  Hosij  uactus 
vidisset,  quam  nervose  Vir  hic  sanctitate  juxta,  et  doctrina  maximus  novitios  er- 
rores  confutaret,  non  quievit,  donec  effecisset,  ut  luce  publica  dignissiraum  hoc  Opus 
sibi  liceret  prelo  evulgare".  Ex  his  verbis  De  Backer  (P  1052)  colligere  se  posse 
censuit,  a  Canisio  curatam  esse  editionem  Operum  Stanislai  Hosii  a.  1584  Coloniae 
apud  Maternum  Cholinum  duobus  tomis  in  2°  in  lucem  emissam,  quae  omnium  editio- 
num  postrema  et  optima  est  („D.  Stanislai  Hosii,  S.  R.  E.  Cardinalis,  .  .  .  Opera  omnia"  . 
vel  saltem  eius  tomum  priorem ;  nam  tomum  alterum  a  Stanislao  Rescio  Hosii  secre- 
tario  editum  esse,  et  folium  eius  titulare  et  Jitterae  eius  dedicatoriae  ostendunt.  Quod 
ad  tomum  primum  attinct,  De  Backer  scribit :  „L'epit.  ded.  est  signee  par  1'imprimeur. 
mais  elle  est  prohablement  de  Canisius/  Haec  omnia  probavit  Sommervogel  II  676! 
Yct  umtamen  Canisium  vel  unum  tantura  huius  editionis  tomum  in  lucem  emisisse  vix 
inihi  persuadere  possum.  Neque  enim  huius  rei  ullum  vestigium  vel  in  Canisii,  vel 
in  aequaliura  eius  scriptis  apparet.  Rem,  puto,  aut  Rescius,  autCholinus  prodidisset; 
haec  enim,  qua  Canisius  florehat  auctoritate  et  nominis  celebritate,  in  magnam 
editionis    commendationem    cessura    erat.     Silent    etiam  de    hoc   facto  et  Canisii  bio- 

a)  Ita  recte  11;  in.stituunt  A .         b)  haeresios  A.         c)   Vel :  carcerem;  carcere  .1  d)  <<»■>■!- 

gendum  esse  videtur:  jiaullo  post.        e)  bibliotheca  Bua  A. 


1  Templum  B.  Mariae  Virginis  in  Monticulo  (Bourgillon,  Burglen  :  cf.  supra 
p.  510.  -  Hoc  vide  supra  p.  578.  8  Templum  S.  Nicolai. 

4  Eo  tempore  saepe  etiam  apud  homines  maturae  aetatis  communionum  numerus 
minor  erat  quam  confessionum ;  neque  semper,  quotiescumque  quis  ritc  peccata  con- 
fessus  erat,  ad  mensam  eucharisticam  accedebat. 


620  Mon.  1348.    1584. 

graphi,  et  Societatis  antiquiores  bibliographi.  Silet  demum,  qui  saeculo  XIX.  Hosii 
vitam  et  opera  tliligentissime  perscrutatus  est,  Antonius  Eichhom.  Qui  utrumque 
tomum  a  Rescio  editum  esse  dicit  (Stanislaus  Hosius  I,  Mainz  1854,  15).  Item 
Franciscus  Hipler,  rerum  Hosii  et  ipse  peritissimus,  cum  de  hac  editione  loquitur, 
eam,  nulla  Canisii  mentione  facta,  „auctore  Rescio  apparuisse"  dicit  Stanislai  Hosii 
Epistolae,  Tom.  L,  edd.  Franc.  Hipler  et  Vinc.  Zakrzewski,  Cracoviae  L879,  XIII.*. 
Quae  autem  Agricola  scribit  de  Hosii  „opere*  -  non  ait  ille :  „operilms"  -  per 
Cauisium  evulgato,  optLme  conveniunt  in  Hosii  librum  „Verae  .  .  .  doctrinae  solida 
propugnatio,  una  cum  illustri  confutatione  Prolegomenorum  quae  primum  loannes 
Brentius  .  .  .  scripsit"  etc.  Qui  liber  primum  a.  1558  Coloniae  apud  Maternum  Chai 
linum,  plurimam  operam  conferente  Canisio,  editus  est :  v.  Can.  II  202  -204  228 
894  >s!»7.  In  novissimae  illius  editionis  tomo  primo  idem  liber  cum  praefatione 
Canisii  positus  est  p.  417— 609.  Quod  tandem  De  Backer  et  Sommervogel  seribunt: 
„Verisimile  est.  litteras  dedicatorias  primo  tomo  editionis  novissimae  praepositas 
quibus  Maternus  Cholinus  Coloniae  Kalendis  Martii  1584  utrumque  tomum  lulio 
Echter  episcopo  principi  herbipolensi  dedicat)  a  Canisio  compositas  esse" :  fateor,  in 
iis  eam  rerum  theologicarum  peritiam  cerni,  quae  Cholino,  homini  laico,  inesse  vix 
poterat.  Fieri  igitur  poterat,  ut  Canisius  Cholinum  in  iis  scribendis  adiuvaret  vel 
etiam  eas  paene  integras  ipse  conscriberet,  praesertim  cum  constet,  eum  Cholino 
amicissimum  fuisse  (ef.  Can.  VI  342—344),  et  cum  ipse  quoque  lulio  episcopo  „Opus 
catechisticum  *  dedicaverit  ;cf.  supra  p.  217}.  Accedit,  quod  litterarum  illarum  neque 
res  neque  verba  a  canisiano  scribendi  genere  aliena  sunt.  Ac  Franciscus  Hipler, 
qui  Hosii"  res  optime  noverat,  utrumque  quidem  tomum  a  Rescio  editum  esse  af- 
firmat,  litteras  tamen  illas  a  Canisio  scriptas  esse  ait  („Hosiusu.  in  Kirchenlexikon 
VI  ~  301).     Equidem  certi  quicquam  constituere  nolim  l. 

1348.        1584. 

Canisii  Catechismus  minor  editur  Lemovici(?)  et,  cum  additamentis,  Fuldae. 
Catechismus  canisianus  in   Alsatia,   Franconia,   Hollandia,  Bavaria. 

1.  ln  minoris  Catechismi  canisiani  editione  gallica  simnl  ei  latina,  quae  a.  1594 
Lemovici  Limoges  Ln  lucem  prodiit  (vide  infra,  monum.  1536),  ultimum  folium  haec 
habet:  Lemovici  21.  Septembris  L584  duo  censores  affirmant,  catechismum  hunc 
catholicum  eiusque  editionem  valde  necessariam  esse.  Deinde  eadem  die  duo  epi- 
scopi  lemovicensis  vicarii  catechismum  approbant  eiusque  typis  exscribendi  facultatem 
concedunt.  Inde  collectum  est,  eum  iam  a.  1584  in  lucem  prodisse.  Mihi  quidem 
ea  res  dubia  est  propterea,  quod  neque  in  titulo  editionis  a.  1594  factae,  neque  alio 
eiusdem  editionis  loco  significatur,  catechismum  hunc  iam  antea  Lemovici  in  lucem 
emissum  esse  et  modo  iterum  evulgari. 

2.  .Fulda  11  Octob.  84  Stylo  antiquo"  Petrus  Lqppersius  Loppers  S.  J.  col- 
legii  rector  V.quavivae  praepnsito  ^enerali  *scri])sit:  . Auctoiitate  magistratus  im- 
pressus  esi  Paruus  catechismus  pro  hac  ditione  additis  paucis  de  sacramento  Poeni- 
tentiae,  Eucharistiae,  Matrimonij,  Lnuocatione  sanctorum  etc.,  Ln  quibus  hi  homines 
magis  laborant"  ex  autogr. ;  Germ.  L63  f.  237b).  Dubium  esse  non  potest,  quin 
significetur  BParvus  Catechismus  Catholicorum"  a  Canisio  scriptus  ei  a  Sociis 
fuldensibus  paululum  amplificatus.  [tem  I'.  Toannes  Hasius  S.  -I.  in  :  Litteris  annuis 
provinciae  rhenanae  S.  J.  Colonia  Kalendis  tanuariis  a.  1585"  datis  de  Eenrico  a 
Bubenhausen  Magistro  Teutonico,  qui  terram  abbatum  fuldensium  O.  8.  B.  imperio 
civili  sinnil  ct  ecclesiastico  subiectam  administrabat,  oarrat:  „Cum  per  quendam  ex 
imstris  de  magna  catechismorum  diuersitate  certior  factus  esset,  non  quieuil  donec 
Imic   ditioni  valde   conueniens   catechismus    nostrorum    auxilio   el   consilio  in    lucem 

.i     /.,  apographo  perperam  pro  L585  positum  est   1581 

'  Quanti  el  Canisius  Sosium,  ei  Hosius  Canisium  fecerint,  ostendil  Stanislaus 
Rescius  in  .Ministromachia",  Cracoviae  1591,   L48     149. 


Mmi.  1349     L350.    1584  621 

ederetur;  itaque  ad  LOOO.  exemplaria  typis  excusa,  et  aliqua  ex  parte  per  paroecias 
distributa  sunt;  Sicque  paulatim  in  locum  Lutheri  catechismi  succedent"  ex  apo- 
grapho  eiusdem  temp. ;  Gercn.  141   f.  223a). 

:i.  Collegio  Societatis  fesu  a.  L580  per  toannem  a  Manderscheid  episcop argen 

toratensem  Molshemii  Molsheim,  in  Als;iii;i  condito,  Valentinus  A.gricola,  qui  A.rgen 
torati  canonicus  ecclesiae  S.  Petri  iunioris  Jung-St.-Peter  erat,  in  usum  Sociorum 
molshemensium,  doctrinae  christianae  in  orbe  pagisque  vicinis  tradendae  valde  Btu 
diosorum,  1 100  catechismos  canisianos  suis  impensis  a.  L584  curavit  typis  exscribendos 
.V.  Patdus,  Ecclesiasticum  Argentinense.  StraBburger  Di3zesanblatt ,  XII.  Jahrg., 
Strafiburg  1893,  94  . 

•1.  Tiditts  Echter  a  Mespdbruwn  episcopus  berbipolensis  et  Franciae  orientalis 
dux  in  „Statutis  ruralibus",  quos  a.  L584  in  asum  cleri  sui  vulgabat,  contionatores 
moiuiit  :  Eos  etiam  catechismis  instructos  esse  debere.  Deinde  varios  einsmodi  cate 
chismos  recensuit  atque  in  his  catechismum  BPetri  <';inisii.  praesertim  cum  autho- 
ritatibus  Doctorum"  sive  Opere  catechistico  Petri  Busaei  {Ign.  Gropp  0.  S.  I!.,  Col- 
Jectio  uovissima  scriptorum  et  rerum  Wirceburgensium  I.  Francofurti  1741,  4 < > _? . 

5.  In  *Litteris  annuis  provinciae  rhenanae  S.  J. ,  quas  supra  p.  620  dixi. 
P.  Ioannes  Hasius  narrat:  .In  ciuitate  haeretica  Bollandiae  vir  quidam  et  genere 
et  authoritate  clarus,  sodalis"  congregationis  marianae  suis  impensis  scholam  pro 
pueris  pauperibus  instituit  eique  sacerdotem  catholicum  praefecit.  Ibi  in  locum  cate- 
cbismi  Calvini,  „quem  tota  ciuitas  receperaf,  catechismum  Canisii  substituit.  Dis- 
cipulorum   „tempore  breuissimo  supra  trecentos  numerus  excreuit"  (Germ.  141   f.  213  . 

(i.  Guilielmus  V.  Bavariae  dux  in  institutione,  quam  Maximiliani  et  Philippi 
filiorum  suorum  rectoribus  ac  praeceptoribus  a.  1584  dedit,  sic  eosmonuit:  „Dieweil 
an  deme  allerhegst  gelegen,  dfi  sy  unnser  Sohne  unnser  Heiligen  wahren  Catbolischen 
religion  grunts  vvol  unnderwisen  vnd  bericht  werden,  Soll  iezt  der  Teutsch  und  Jiber 
ain  Zeit  der  Lateinische  kleine  Catechismus,  volgends  darauf  die  capita  doctrinae 
christianae  Canisij  gleicb  mit  und  neben  dem  teglichen  Prott  als  die  geistliche  speifi 
stets  in  hannden  sein,  der  gedechtnus  und  dem  verstannde  also  einzewurzen.  damit 
Bey  mebreren  Jaren  annders  und  wichtigers  mit  nuz  und  Bestendigkhait  moge  darauf 
gepaut  werden".  Ita  ex  arehetypo  Friedr.  Schmidt,  Geschichte  der  Erziehung  der 
Bayerischen  Wittelsbacher,  Berlin  1882.  252  (Monumenta  Germaniae  Paedagogica,  ed. 
Karl  Kehrharh,  Bd.  XlVl 

134».        1584. 

Dilingae  eduntur  preces  ex  Canisii  „Betbuchu  excerptae. 

Lugani  in  Helvetia  (Lugano,  urbs  cantonis  „Tessino")  exstat  liber  „  Catholische 
Gebet.  aus  dem  grossen  Betbucb  def3  Ebrwiirdigen  und  Hocbgelebrten  Herrn  D.  Petri 
Canisii  aufs  ktirtzest  zusammengetragen  im['?]a  dise  klaine  Formand  [*?] '>  Ordnung 
gebracbt.  Gedruckt  zu  Dillingen.  durch  Johannem  Mayer,  1584":  Ita  liber  „Catalogo 
generale  della  Biblioteca  Cantonale  [di  Lugano]  bno  a  tutto  il  19121*,  Bellinzona 
1915.  311.     Sommervogel  banc  editionem  non  posuit. 

1350.        1584. 

Canisii  Epistolae  et  Evangelia  sacrorum  dierum  cum  summariis,  a  Schwaygero 
germanice  reddita,  iterum  eduntur. 

„.(iuri;c  Summarten,     2luf$legung  tuto  bcridjt  bei  |  ©ptfteln  bnb  Gmangelien,  ttrie  iic 
auii    bte  Sontag   burd)§   jar,    befjgletdjen  i  oud)    in  ber  SStertjtgtagigen  <yai"tcir>cit,      bnb  bcn 
gjeftagen  ber  JQetltgen  ©otte§  i  in  Saffiolifdjer  $ijrd)en  furge=  i  tragen  bnb  gebrebiget  |  toerben, 
grftltd)  |  lurrf)   ben   6t)rh)trbtgen   tmb   £>od)=  |  geterten  (jjerrn  S)octor  Petrum  Canisium 
it)coloticu  bcr  Societet  IESV  in  Satetn  |  bcirfjricbcu,   s-lmb  fcrucr  ,ui  erbattmng     bcr  Efirtft= 
lirtjcn  ^ugenbt  trete>=  |  lid)  berteutfdjt  j  Turrf)  :  ^ofcannem  Sd)tt>at*ger  Sd)oIa=  |  ftern  bnb  &ano= 
nitcn  bnfer  licbcn  g?ra=  |  wcn  Sttfftfbrdjen  ui  ^rauctfurt.  |  x'}u  Soln,  |  Turrf)  ©erttrinum  Sale= 

a)  Legendum  esse  videtur  in   vel  und  in.         b)  Corrigendumne  Form  rad  ? 


620 


Mon.  1348.    1584. 


graphi,  et  Societatis  antiquiores  bibliographi.  Silet  demum,  qui  saeculo  XIX.  Hosii 
vitam  et  opera  diligentissime  perscrutatus  est,  Antonius  Eichhorn.  Qui  utrumque 
tomum  a  Rescio  editum  esse  dicit  (Stanislaus  Hosius  I,  Mainz  1854,  15).  Item 
Franciscus  Hipler,  rerum  Hosii  et  ipse  peritissimus,  cum  de  hac  editione  loquitur, 
eam.  nulla  Canisii  mentione  facta,  ,auctore  Rescio  apparuisse"  dicit  (Stanislai  Hosii 
Epistolae,  Tom.  I.,  edd.  Franc.  Hipler  et  Vinc.  ZakrzewsTci,  Cracoviae  1879,  XIII.*). 
Quae  autem  Agricola  scribit  de  Hosii  Bopere"  -  non  ait  ille:  „operibus"  -  per 
Canisium  evulgato,  optime  conveniunt  in  Hosii  librum  „Verae  .  .  .  doctrinae  solida 
propugnatio,  una  cum  illustri  confutatione  Prolegomenorum  quae  primum  Ioannes 
Brentius  .  .  .  scripsit"  etc.  Qui  liber  primum  a.  1558  Coloniae  apud  Maternum  Cho- 
linum,  plurimam  operam  conferente  Canisio.  editus  est;  v.  Can.  II  202—204  228 
894—897.  jn  n0vissimae  illius  editionis  tomo  primo  idem  liber  cum  praefatione 
Canisii  positus  est  p.  417— 609.  Quod  tandem  De  Backer  et  Sommervogel  scribunt: 
„Verisimile  est,  litteras  dedicatorias  primo  tomo  editionis  novissimae  praepositas 
quibus  Maternus  Cholinus  Coloniae  Kalendis  Martii  1584  utrumque  tomum  luho 
Echter  episcopo  principi  herbipolensi  dedicat)  a  Canisio  compositas  esse"  :  fateor,  in 
iis  eam  rerum  theologicarum  peritiam  cerni,  quae  Cholino,  homini  laico,  inesse  vix 
poterat.  Fieri  igitur  poterat,  ut  Canisius  Cholinum  in  iis  scribendis  adiuvaret  vel 
etiam  eas  paene  integras  ipse  conscriberet.  praesertim  cum  constet,  eum  Choliaa 
amicissimum  fuisse  (cf.  Can.  VI  342 — 344),  et  cum  ipse  quoque  Iulio  episcopo  „Opus 
catechisticum "  dedicaverit  cf.  supra  p.  217).  Accedit.  quod  litterarum  illarum  neque 
res  neque  verba  a  canisiano  scribendi  genere  aliena  sunt.  Ac  Franciscus  Hipler, 
qui  Hosii'  res  optime  noverat.  utrumque  quidem  tomum  a  Rescio  editum  esse  af- 
firmat,  litteras  tamen  illas  a  Canisio  scriptas  esse  ait  f„Hosius",  in  Kirchenlexikon 
VI  2  301).     Equidem  certi  quicquam  constituere  nolim  l. 

1348.         15S4. 

Canisii  Catechismus  minor  editur  Lemovici(?)  et,  cum  additamentis,  Fulda& 
Catechismus  canisianus  in  Alsatia,  Franconia,   Hollandia,  Bavaria. 

1.  In  minoris  Catechismi  canisiani  editione  gallica  simul  et  latina,  quae  a.  1594 
Lemovici  (Limoges  in  lucem  prodiit  (vide  infra,  monum.  1536),  ultimum  folium  haec 
habet:  Lemovici  21.  Septembris  1584  duo  censores  affirmant,  catechismum  hunc 
catholicum  eiusque  editionem  valde  necessariam  esse.  Deinde  eadem  die  duo  epi- 
scopi  lemovicensis  vicarii  catechismum  approbant  eiusque  typis  exscribendi  facultatem 
concedunt.  Inde  collectum  est,  eum  iam  a.  1584  in  lucem  prodisse.  Mihi  quidem 
ea  res  dubia  est  propterea,  quod  neque  in  titulo  editionis  a.  1594  factae,  neque  alio 
eiusdem  editionis  loco  significatur,  catechismum  hunc  iam  antea  Lemovici  in  luceni 
emissum  esse  et  modo  iterum  evulgari. 

2.  „Fulda  14  Octob.  84  Stylo  antiquo"  Peti-ns  Loppersius  Loppersj  S.  J.  col- 
legii  rector  Aquavivae  praeposito  generali  *scripsit:  „Auctoritate  magistratus  im- 
pressus  est  Paruus  catechismus  pro  hac  ditione  additis  paucis  de  sacramento  Poeni- 
tentiae,  Eucharistiae,  Matrimonij,  inuocatione  sanctorum  etc,  in  quibus  hi  homines 
magis  laborant"  (ex  autogr. ;  Germ.  163  f.  2371' .  Dubium  esse  non  potest,  quin 
significetur  „Parvus  Catechismus  CathoUcorum"  a  Canisio  scriptus  et  a  Socii^ 
fuldensibus  paululum  amplificatus.  Item  P.  Ioannes  Hasius  S.  J.  in  *Litteris  annuis 
provinciae  rhenanae  S.  .(.  Colonia  Kalendis  [anuariis  a.  1585«''  datis  de  Henrico  a 
Bubenhausen  Magistro  Teutonico,  qui  terram  abbatuin  fuldensium  O.  S.  B.  imperio 
civili  sinnil  et  ecclesiastico  subiectani  administrabat,  narrat:  „Cum  per  quendam  ek 
oostris  de  magna  catechismorum  diuersitate  certior  factus  esset,  non  quieuit  dontfj 
liuic    ditioni  vaidc    ciinucnicns    catcchismus    nostrorum    auxilio    et   consilio  in    lueem 


;i  i  l)i  apographo  perperam  )>ri>   1">n."i  i»>sitnin  est  1581. 


'  Quanti  ct   Canisius  Eosium,  et  rlosius  Canisium   fecerint,  ostendit   Stanislatts 
Rescius  in   ..Miiiistrcinacliia".  Cracoviae   L591,  148-149. 


. 


Mon.  1349     L350.    1584. 


621 


ederetur;  itaque  ad  1000.  exemplaria  fcypis  excusa,  et  aliqua  ex  parte  per  paroecias 
distributa    sunt ;   Sicque   paulatim  in    locum  Lutheri   catechismi    succedent"    ex  apo- 

grapho  eiusdem  temp. ;  Germ.  141   f.  223a). 

3.  Collegio  Societatis  Iesu  a.  1580  per  Ioannem  a  Manderscheid  episcopum  argen- 
toratensem  Molshemii  (Molsheim,  in  Alsatia)  condito,  Valentinus  Agricola,  qui  Argen- 
torati  canonicus  ecclesiae  S.Petri  iunioris  (Jung-St.-Peter)  erat,  in  usum  Sociorum 
molshemensium,    doctrinae  christianae  in  urbe  pagisque  vicinis  tradendae  valde  stu- 

!  diosorum,  1100  catechismos  canisianos  suis  impensis  a.  1584  curavit  typis  exscribendos 
\(N.  Paitlas,  Ecclesiasticum  Argentinense.  Strafiburger  Diozesanblatt ,  XII.  Jahrg., 
Strafiburg  1893,  94). 

4.  lulius  Echter  a  Mespelbrunn  episcopus  herbipolensis  et  Franciae  orientalis 
I  dux  in  „Statutis  ruralibus",    quos  a.  1584  in  usum  cleri  sui  vulgabat,    contionatores 

monuit :  Eos  etiam  catechismis  instructos  esse  debere.  Deinde  varios  einsmodi  cate- 
chismos  recensuit  atque  in  his  catechismum  „Petri  Canisii,  praesertim  cum  autho- 
ritatibus  Doctorum"  sive  Opere  catechistico  Petri  Busaei  ilgn.  Gropp  O.  S.  B.,  Col- 
lectio  novissima  scriptorum  et  rerum  Wirceburgensium  I,  Francofurti  1741,  462). 

5.  In  *Litteris  annuis  provinciae  rhenanae  S.  J.,  quas  supra  p.  620  dixi. 
HP.  Ioannes  Hasius   narrat:    „In    ciuitate    haeretica  Hollandiae  vir    quidam  et   genere 

et  authoritate  clarus,  sodalis"  congregationis  marianae  suis  impensis  scholam  pro 
pueris  pauperibus  instituit  eique  sacerdotem  catholicum  praefecit.  Ibi  in  locum  cate- 
chismi  Calvini,  „quem  tota  ciuitas  receperat",  catechismum  Canisii  substituit.  Dis- 
cipulorum  „tempore  breuissimo  supra  trecentos  numerus  excreuit"  (Germ.  141  f.  213). 
(i.  GuiUelmus  V.  Bavariae  dux  in  institutione,  quam  Maximiliani  et  Philippi 
filiorum  suorum  rectoribus  ac  praeceptoribus  a.  1584  dedit,  sic  eosmonuit:  „Dieweil 
an  deme  allerhegst  gelegen,  dfi  sy  unnser  Sohne  unnser  Heiligen  wahren  Catholischen 
religion  grunts  wol  unnderwisen  vnd  bericht  werden,  Soll  iezt  der  Teutsch  und  iiber 
ain  Zeit  der  Lateinische  kleine  Catechismus,  volgends  darauf  die  capita  doctrinae 
christianae  Canisij  gleich  mit  und  neben  dem  teglichen  Prott  als  die  geistliche  speifi 
stets  in  hannden  sein,  der  gedechtnus  und  dem  verstannde  also  einzewurzen,  damit 
Bey  mehreren  Jaren  annders  und  wichtigers  mit  nuz  und  Bestendigkhait  moge  darauf 
gepaut  werden".  Ita  ex  archetypo  Friedr.  Schmidt,  Geschichte  der  Erziehung  der 
Bayerischen  Wittelsbacher,  Berlin  1882,  252  (Monumenta  Germaniae  Paedagogica,  ed. 
Kar!  Kehrbach,  Bd.  XIV  . 

1349.  1584. 

Dilingae  eduntur  preces  ex  Canisii  „Betbuch"  excerptae. 

Lugani  in  Helvetia  (Lugano,  urbs  cantonis  „Tessinou)  exstat  liber  „Catholische 
Gebet.  aus  dem  grossen  Betbuch  def3  Ehrwiirdigen  und  Hochgelehrten  Herrn  D.  Petri 
Canisii  aufs  kiirtzest  zusammengetragen  im['?]a  dise  klaine  Formand  [?] b  Ordnung 
gebracht.  Gedruckt  zu  Dillingen,  durch  Johannem  Mayer,  1584"  :  Ita  liber  ^Catalogo 
generale  della  Biblioteca  Cantonale  [di  Lugano]  fino  a  tutto  il  1912".  Bellinzona 
1915.  311.     Sommervogel  hanc  editionem  non  posuit. 

1350.  1584. 

Canisii  Epistolae  et  Evangelia  sacrorum  dierum  cum  summariis,  a  Schwaygero 
germanice  reddita,  iterum  eduntur. 

„fturt;e  ©untmarien,  j  2luf$Iegung  uno  bertdjt  ber  |  (Spifteln  bnb  Gmangelien,  inic  fie  ! 
nuff  bie  ESoniag  burd)§  jar,  befjgletdjen  |  aud)  iu  ber  SBiertngtagigen  gaftenjeit,  |  bnb  ben 
gfefiagen  ber  £>ciligcn  ©otte§  |  itt  Gatt)ottjd)cr  ®rjrd)en  furge=  |  tragen  bnb  geprebtget  ,  lucrbcn,  | 
@rftltd)  |  Xurd)  ben  Gcfirroirbigen  uuo  £od)=  j  gelerten  §errn  Xoctor  Petrum  Canisium  | 
It)coloiicn  ber  Societet  IESV  iit  Catetn  |  befdjriefien,  SBnb  ferner  (ut  erbaroung  |  ber  St)rift= 
lidjcn  ^ugenbt  trciu=  j  tid)  berteutfdjt  |  %\\x6)  |  Sobannem  ©djroarjger  3d;ola= ,  ftern  bnb  &ano= 
nitcn  bnfer  liebcn  gra=  |  tuen  ©tifftfljrdjen  ju  ^ranctfurt.  |  3"  ®oln,  |  S)urd)  ©erroinum  Sale= 

a)  Legendum  esse  ridetur  in   vel  und  in.         b)  Cwrigendumne   Form  vnd  ? 


g22  Mon-  1351- 

niuin,   tmb     bie   (Srben   ^ofyctn   QuentelS,     im   jar   M.D.  LXXXIIII.     SOitt  Wiiii.  Dutjejt. 
cmab  tmb  iveiljeit." 

12°;  pp.  sign.  593 ;  praeterea  in  initio  4  ff.  non  sign.,  addito  titulari.  Titulum 
sequuntur  Schwaygeri  litterae  dedicatoriae  Francofurto  ad  Moenum  24.  Decembris  1573 
ad  consules  senatumque  urbis  colonienses  datae:  de  quibus  vide  Can.  VII  701.  Se- 
quuntur  hymnus  -Adoro  te"  et  Canisii  praefatio,  sicut  Can.  VII  702.  Reliqua  quoque 
eodem  modo  se  habent,  ut  in  editione  anni  1574.  Fortasse  solum  folium  titulare 
immutatum  est.  Editionem  quae  tamen  paululum  manca  est)  vidi  Pragae  in  biblio- 
theca  canoniae  ordinis  praemonstratensis  '43  L  VIII  52  .  Vidi  etiam  exemplum  illud, 
quod  est  Monachii  in  bibliotheca  universitatis  Bibl.  ;t41  .  Praeterea  liber  exstat 
Tubingae  in  bibliotheca  universitatis.  De  hac  editione  scripsit  etiam  Otto  Zaretzhy^ 
Ein  Quentel'sches  Rechenbuch,  in  .Annalen  des  Historischen  Vereins  fiir  den  Nieder- 
rhein"  93.  Heft,  Koln   1912.  94.     Sommervogel  eam  non  posuit. 

1351.        1584. 

Orationes  sacrae  a  Canisio  Fr-iburgi  hdbitae.  Friburgensium  ille  et  laudat  fidem, 
et  vituperat  mores  (fenerationes,  adulteria,  blasphemias,  pigritiam,  „scandala" ',  super- 
stitiones).  Protestantium  errores  saepissime  refutat.  De  eucharistia,  imprimis  de  missa, 
multa  docet.  Auditores,  ut  Sacram  Scripturam  legant,  libros  malos  fugiant,  monet. 
Pontificis  primatum  et  infallibUitatem  defendit.  Teiunia,  contionum  et  sacramentorum 
frequentiam,  misericordiam  in  pauperes,  liberorum  rectam  institutionem  commendat, 
Magistratus  graviter  Jiortatur,  ut  disciplinam  tueantur  <t  vitia  coerceant. 

Canisius  a.  1584  Friburgi  37  fere  orationes  sacras  easque  paene 
omnes  in  templo  S.  Nicolai  habuit.  Harum  commentaria  ipsius  <  Janisii 
manu  scripta  etiam  nunc  supersunt. 

_Jn  die  Circumcisionis  1584"  sive  Kalendis  Ianuariis  a.  1584.  Canisius  huius 
sacri  diei  rationem  explicuit  et  pro  illius  aetatis  consuetudine  auditoribus  .xenia 
distribuit"  sacra  comm.  autogr. ;  Can.  37  f.  220b  224b;  cf.  etiam  Can.  34  f.  48h  .9«  . 
Plura  vide  infra,  monum.   1352. 

_.Tn  festo  S.  Virginis  purificatae"  sive  2.  Februarii  1584  kalendarii  gregoriani  . 
.Quomodo  bistoria  festi  oobis  considerandam  proponat  Virginem,  ei  doceat  exemplo 
suo  quid  uobis  faciendum."  -Quomodo  Lucas  describat  Simeonem  uti  exemplar  uere 
piorum  spiritualium  ei  perfectorum."  .Rectumne  sii  Ecclesiam  circa  candelas  versari." 
In  prima  orationis  parte  Canisius  :  Beata  Virgo  Maria,  inquit,  „docei  puerperas  non 
statim  post  partum  prosilire  in  populum,  sed  certum  seruare  tempus  4  bebdomadarum 
et  longius  2  primum  adire  templum  ex  deuotione,  non  choreas,  hospitia  .">  petere 
et  accipere  benedictionem  sacerdotis."  De  candelis  autem  sacratis  admonel  fideles, 
ne  iis  .abutantur  contra  Ecclesiae  intentionem  ad  magicas  res,  uel  ad  superstitionem" 
comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  ■_':-.">■'     229b  . 

_.In  die  Cinerum  1584"  sive  15.  Februarii  1584.  .Dicam,  quid  supra  se  habeat 
dies  hodiernus  2  quomodo  seruiat  Euang.  ad  initium  Quadrag.  .'!  exemplum  Dauidis 
nobis  boc  tenqxtie  commendatum  esse  debere"    comm.  autogr.;  I.  c.  f.  229b     :..">•_"• . 

.Feria  sexta  posi  Cinerum"  sive  17.  Februarii  1584.  .Dicam  primo  quid  pro- 
posuerim  posthac  per  Quadrag.  praedicare  et  ob  quam  causam.  2°  quid  credendum 
sii  de  consecratione  quae  in  Missa  peragitur." 

.I.\  innltis  et  rationabilibus  causis  anno  praecedente  nobis  proposuimus  et  C.V. 
promisimus  <l<'  <>ffi<-i<>  Missae  concionari.  Sumus  adhuc  ei  manemus  eiusdem  inten- 
tionis.  ut  nempe  <|ii<><l  fcunc  incepimus  et  a<l  finem  perducere  n< >n  potuimus,  continu- 
<'inus  a<-  perficiamus  Domino  adiuuante,  el  uobis  tneum  institutum  benigne  acceptantib." 
Deinde  Canisius  huius  <-<>iisilii  a  se  rapti  causas  enarrat.  „Quoniam  uero  nimis 
liiimiiin  esset,  omnia  superiore  anno  proposita  <le  Missa  repetere,  <ln<>  tantum  capita 
cogor  in  memoriam  reuocare  uobis,  ut  ita  rectius  progrediamur.  Primum  esl  <|ui<l 
Catholicus  debeai   respondere  quaerentibus,  cur  eamus  ad   Missam,    u<'l   Missam  nisi- 


1584.  ,;2f, 

<iui(l  in  <•<>  praecipue  agatur."    „Quomodo  cum  ueritate  dici  <'t  affirmari  potesl  quod 

super  petram  homo  uel  Ecclesia  aedificetur"  [Mt  16,  18]    contra  „n m  m lumu). 

.  \n  sit  pr<>   probro  habendum   <|u<i<1   nos  Catholici   a    tis   tchuermer  fur  Bepstler 

vinl  1'apisti-ii  ausgosohrien  vml  gehalten  werden.     Complures  l ■  < •< I i« -  peperiuntur,   vo- 
lentes  Catholicis  annumerari,   <'t  sacramenta  cum   illis  sumere,   sed   <|n<i   suni  timi 
diores  <'t  infirmiores  in  ueteri  tidc,  eo  magis  offenduntur,  cum  pro  papistis  reputantur 
a  nouo  mundo,   im<>  quidam    irascuntur  <'t   arma  capiunt  nt  se  aindicent."     Deinde 

Canisius   variis   rationibus   probat,   catholicos   honori   sil>i    ducere   debere,   <| I   ita 

vot-cntur.     Vlii  haec,  praeter  alia,  <li<it :  _In  hoc  falluntur  et  iniuriam  faciunt  oobis 

aouatores,   quod   putant   nos   tenere  Papam  pr<>  !)<'<>.  cum  sit  Vicarius  I>ri.   i ei 

seruus  seruorum,  vt  seipsum  aocat,  2.  putani  aos  cum  Papa  tenere  in  Christi  iniu- 
riiiin.  ui'l  <'ius  honori  et  nomini  detrahendo,  .'!  oos  omnia  quae  Papa  facit  ut  priuata 
persona,  excusare.  Nos  magnam  facimus  difforentiam  intor  personam  papae  <'t  officiuin 
teius,  el  aperte  fatemur,  papae  personam  peccare  posse,  sicut  et  persona  Petri  el 
Movsi  peccauit,  el  saepe  peccasse  ul  hominem,  imo  et  damnari  posse,  sicui  Caypham, 
bff-eium  autem  a  Deo  <'st  el  bonis  ei  malis  datur  atque  ob  diuinam  ordinationem 
ineretur  honorem,  sicut  omnis  superior  apud  subditos.  Jllic  habet  locum  Christi 
praeceptum,  Quae  dixerint  uobis  seruate  et  l';i<itc  [Mt  23,  3].  Nullum 
autcm  monstrare  possunt  pontificem,  <|ui  praeceperit  et  instituerit  aliquid  contra 
peum  et  animas.  sed  cx  Cluisti  priuilegio  in  fide  non  defecerunt  [cf.  Lc.  '2'J,  32]  nec 
errorcm  docuerunt,  sed  errantes  conuerterunt  et  credentes  confirmarunt,  iidem  ueram 
contirmarunt  et  conseruarunt  ut  portae  inferi  non  pracu  a  lercnt  [Mt  16.  18]" 
i'.\  oomment.  autogr. ;  1.  c.  f.  4G1' — 50''). 

_Jn  festo  Dedicationis  Ecclesiae  S.  Nicolai,  quae  est  Augusti  dominica  ultima" 
siv<'  oo  anno^  2(5.  Augusti  1584.  .Propositio.  (^uid  super  se  habeat,  quod  dicimus, 
Hodie  est  templi  dedicatio  2  Quomodo  quisque  erga  Deum  in  tali  festo  se  gerere 
debeat  3  Quid  templa  Deo  dicata  a  nobis  postulent."  In  explicatione  evangelii  diei 
Canisius  queritur  .Scimus  .  .  .  contra  diuinum,  Ecclesiasticum  et  Caesareum  ius  pro 
contum  accipere  5  •  6  •  7  •  8  coron.  ratione  mutui  in  krafft  des  leyen  fur  den  gewin" 
(ex  comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  51a — 55a). 

„Jn  festo  Nativitatis  Mariae"  sive  8.  Septembris  1584.  „Quomodo  Christiano 
festum  boc  prodesse  possit/  „Quae  Mariae  uita  et  conuersatio  in  iuuentute"  (ex 
comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  55b — 58a). 

.Festo  die  S.  Matthaei"  sive  21.  Septembris  1584.  Sequitur  orationis  commen- 
tarium  Canisii  manu  scriptum ;  in  cuius  tamen  fine  Canisius  baec  notavit:  .Nota 
propter  supplicationem  publicam  non  habita  est  haec  concio"  (ex  comment.  autogr. ; 
1.  c.  f.  58' — 60a). 

„Jn  festo  S.  Micbaelis"  sive  29.  Septembris  1584.  „Dicam  1  cur  Christus  ita 
intonet  [in  evangelio  diei]  contra  scandala  2  quae  scandala  nunc  regnent  maxime 
3  Quomodo  noui  Cbristiani  offendantur  et  quid  respondendum." 

Christus  „monere  uoluit  tacite  Magistrattts  ut  notarent  et  punirent  peculiariter 
peecantes  et  offendentes  alios  publice.  Nam  hi  maximi  hostes  Dei,  nocentissimi 
satellites  [et]  piscatores  daemonis,  summi  seelmorder,  pessimi  persecutores  Christi 
et  corporis  eius,  a  quibus  plus  patitur,  quam  a  Judeis  unquam  passus  fuit,  et  idcirco 
in  penis  inferni  profundius  grauiusque  punientur.  Cur  nomen  dei  et  fidei  blaspbomatur 
apud  gentes  [Rom.  2,  24]  V  ob  scandala.  2  cur  Clerus  contemnitur?  ob  eorum  uitia. 
.'!  cur  tam  multi  deficiunt  a  fide  passim,  ob  Cathol.  scandala.  4  cur  tot  flagellis 
oisitamur,  duramus  in  uijs  antiquis."  Deinde  ostendit,  quosnam  „scandalizantesu 
Christus  maxime  damnet.  Primo  loco  „falsos  doctores"  et  magistratus  ois  operam 
praestantes  ponit.  Postoa.  quam  multa  scandala  apud  catholicos  inveniantur,  variis 
exemplis  demonstrat;  velut  cum  ait:  „Vadis  ad  thermas  in  quibus  uirj  et  mulieres 
commorantur.  Manes  3  uel  4  horis  in  mensa  uel  hospitio  aut  symposio.  Al>l>as 
ponit  aleam  in  mensa,  et  fratres  incipiuni  ludere.  Quid  de  nostris  pictoribus  dicam 
tam  obscoenas  imagines  et  nudas  mulieres  depingentibus,  unde  uiri  ei  feminae 
iid  libidinem  incitantur.  2  Quid  <lc  typographis  ei  bibliopolis  malos  et  hsereticos 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei  Acta.    Vlll.  40 


626  Mon-  1351- 

et  magicos  libros  imprimentibus  siue  uendentibus.  3  Quid  de  nostris  gauchler. 
spilleut  vnd  abenteurer  pura  corda  ad  multam  leuitatem  irritantibus.  .  .  .  Peculiariter 
autein  admonere  se  debent  parentes  qui  suos  liberos  educant  delicate  ad  omnem 
luxum,  leuitatem.  superbiam,  mittunt  in  militiam  uel  ad  magistros  et  scliolas  nouae 
religionis,  suis  exemplis  offendunt  liberos  ...  2  peccant  hic  patrini  nullam  habendo 
curam  puerorum  sibi  commissorum  in  baptismo  illorum,  nec  docentium  in  catechismo. 
3  peccant  heri  et  herae  negligentes  iuuentutem  ac  familiam  diebus  festis  et  in  cultu 
dei  ac  sacramentisa  (ex  comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  58b — 64a). 

„Jn  festo  S.  Lucae  Euang.  Lucae  10 "  sive  18.  Octobris  1584.  „Dicemus  pri- 
mum  cur  Christus  postquam  12  Apostolos  praedicatores  Euangelij  instituit  et  misit 
ad  opus  Euangelij.  uoluerit  etiam  72  discip.  in  eundem  finem  eligere  et  designare. 
2  Quid  bonus  Christianus  ex  hoc  Euangelio  [Luc.  10,  1 — 9]  discere  habeat.  3  an  noui 
Christiani  de  S.  Luca  gloriari  possint  quod  stet  pro  ipsorum  parte,  et  cum  ipsis 
teneat."  Canisius  primo  exordio  adiungit  „Aliud  exordium"  et  primae  evangelii 
expositioni  „Meliorem  de  S.  Luca  dispositionem"  et  explicationem.  Ostendere  etiam 
vult,  „ob  quas  causas  laudandus  sit  mos  Ecclesiae  Lossannensis  in  celebrandis  festis 
2  Euangelistarum  Marci  et  Lucae,  sicut  in  alijs  Ecclesijs  non  solet  fieri*  ex  comment. 
autogr. ;  1.  c.  f.  64b— 68"). 

„De  oratione  et  oblatione  pro  defunctis  extraordinaria  contio  apud  D.  Virginem 
in  festo  dedicationis,  Dominica  scilicet  22"  [post  festum  SS.  Trinitatis]  sive  28.  Oc- 
tobris  1584.  „Seruamus  hodie  22  Dominicam  post  S.  Trinitatem,  et  in  ea  legitur. 
cantatur  et  praedicatur  nobis  iam  ante  dictum  Euangelium  de  domino  qui  seruum 
babuit  sibi  decem  millia  talentorum  debentem  [Mt  18,  23 — 35].  .  .  .  Summa  est, 
Dimittite  et  dimittemini  [Lc.  6,  37].  Sed  credo  de  hac  materia  uobis  hodie 
plura  declarata  esse.  .  .  .  Quoniam  uero  impedimenta  quaedam  inciderunt,  ut  hodie 
procedi  non  possit  in  Catechismo,  et  quia  proxima  dominica  promissum  fuit.  hodie 
de  purgatorio  tractandum  esse.  proposui  mihi  tale  promissum  praestare  et  de  hac 
materia  solum  hic  in  medium  aliquid  adferre,  nec  solum  hodie,  sed  etiam  in  sequenti 
feria  sexta  id  est  in  die  animarum.  Nam  quo  magis  de  purgatorio  nunc  passim 
disputatur  eo  magis  refert  Catholicos  audire  et  scire,  confiteri  et  tueri  ueritatem  et 
in  ea  se  conhrmare.  .  .  .  Quid  respondendum  neochristianis  nolentibus  audire  uel 
scire  de  purgatorio.  sed  contra  illud  disputare  et  ridere  Catho[licosJ.  .  .  .  Quomodo 
nos  gerere  debeamus  erga  animas  purgatorij."  Sequitur  -Altera  contio.  Quare 
Catholicus  millus  dubitare  debeat,  secundum  Ecclesiae  intentionem  purgatorium  esse, 
et  Christianas  animas  ex  eo  per  opera  bona  uiuentium  liberari."  »Cur  tam  multi  ab 
hac  fide  et  doctrina  deficiunt,  nil  de  Purgatorio  et  medijs  liberandi  animas  audire  ei 
scire  uolentes."  In  huius  rei  causis  Canisius  hanc  quoque  recensei  :  „Communis  abusus 
spiritualium  et  secularium.  qui  contra  suam  fidem  tam  immisericorditer  agunt  cum 
defunctis,  ut  raro  et  frigide  illorum  recordentur,  parum  aut  nihil  pro  illis  facere 
uel  dare,  uel  pati  uolentes,  et  solam  fere  umbram  et  speciem  ueteris  Kcclesiae  re- 
tinentes.  Quasi  uero  satis  sit  sonare  magnam  campanam,  uestes  tristes  imluere.  ae- 
cendere  cereolos,  antiquos  obulos  offerre  iu  hoc  et  illo  altari.  multnm  aquae  effun- 
dere,  ut  impediantur  praetereuntes  sepulchra,  et  uestes  destruantur.  et  breuiter.  solum 
ceremonias  ex  consuetudine  obseruare."  Canisius  vero  mortuos  iuvari  vult  „oratione". 
„missae  oblatiorie",  „eleemosynaeu  largitione,  „operibus  penitentiae"  ei  iis,  „quae  in 
templo  ycruntur  mit  begengnussen,  opffer.  Vigilen,  Kert/.en  vnd  Lieeliterlirenneir. 
Ex  orationis  exordio  colligi  potest,  Canisium  eam  habuisse  post  meridiem  el  loco 
Socii,  <|iii  in  templo  S.  Mariae  catechismum  explicare  solebat  ex  comment.  autogr.; 
I.  c  f.  68fc     73»  . 

„Jn  die  omnium  Sanctorum"  sive  1.  Novembris  1584.  nQuomodo  ati  debemus 
8  beatitudinibus  in  Euangelio  explicatis."  „Quomodo  demon  contra  Sanctos  pugnet 
li<>e  seculo."  In  bac  tractatione  Canisius  praeter  plurima  alia  haec  profert:  Satan 
liominibus  „persuadet  esse  parum  Euangelicum  ei  inutile,  ac  superstitiosum  salutare 
\  irginem  cum  Angelo,  dicere  uel  portare  Rosarium,  ire  ad  Salue  Regina  .  .  .  Plurimi 
iurant    turpiter   per   S,   Veltimorbum,    per  ignem  S.  Anthonij,    per  >s.  \'iti  tantzt.  .  .  . 


1584.  627 

Facimus  illos  [i.  e.  Sanctos]  aurae  Dominos  aliquando,  el  superstitionem  habemus,  ut 
iiiilciv  S.  Christophorum  ante  templum,   ahstinere  a  labore  in  die  S.  Dlrici  •  diea  in 
felices  statuimus,  ut  uetulae,  et  indecentia  petimus."    „Quomodo  Catholici  pro  sanctis 
contra  demonem  pugnare  debeant"    ex  comm.  autogr. ;  I.  c.  f.  73b     78b). 

„2"  tractatio  de  purgatorio",  habita  die  Commemorationis  omnium  fidelium  de 
functorum  sive  2.  Novemhris  1584.  nPromisi  heri  pro  communi  populo  hanc  materiam 
declarare,  in  qua  raulti  offenduntur,  ei  praecipua  erit  quaestio,  Quo  abeani  animae 
statim  n  morte  migrantes". . . .  „Quid  mouere  debeat  Catholicum  ad  animas  iuuandas." 
Ibi  Canisius,  praeter  multa  alia,  haec  commendat:  „Possumus  .  .  .  orare  singulis 
bebdomadibus  Rosarium,  nel  ;">  Pater  noster  pro  hoc  iiel  ilb>.  singulis  diebns  semel 
uel  l>is  .  .  .  possumus  Missam  audire  saltem  feria  2  pro  illis"  '  (ex  comm.  autogr. ; 
I.  c.  f.  79«     80»). 

„In  festo  S.  Andreae  Apostoli"  sive  30.  Novembris  1584.  „Agemus  .  .  .  1  de 
jeelebrando  Apostolico  festo  2.  de  S.  Andrea  uenerando  3  de  illius  exemplo  per  uarios 
fidelium  status  imitando."  „Quomodo  Euangelium  Matt,  4  [18—22]  admoneat,  qualem 
Christianam  obedientiam  Deus  ab  omnibus  fidelibus  exigat,  et  nos  illi  sub  amissione 
salutis  declarare  debeamus"  „Festum  hoe  nobis  seruire  ad  nouos  iam  uigentes  errores 
reijciendos,  et  ad  ueterem  ueram  Catholicanique  fidem  confirmandam"  ex  comm. 
autogr.;  I.  c.  !'.  80b— 83b). 

„ln  festo  S.  Nicolai  Patroni"  sive  6.  Decemhris  1584.  In  exordio  Canisius  de 
sacro  Adventus  tempore  loquens:  „Nonne",  inquit,  „mirum  et  dolendum  est,  multos 
sic  dormire,  ut  uix  sciant  et  cogitent  de  Aduentu  suo :  2  Dormiunt  cum  ex  ueteri 
more  uisitare  deberent  templum  B.  Mariae  mane,  et  missam  audire  Rorate.  3.  Dor- 
miunt  uel  ex  pigritia  impediri  se  sinunt  quum  audiendum  esset  Dei  uerbum  per 
hebdomadam,  ad  quod  tam  pauci  ut  sit  pudor  accedunt."  Deinde,  evangelio  diei  ex- 
plicato,  ostendit:  „Quomodo  S.  Nicolaus  nos  ad  ueram  fidem  excitet  et  in  illa  ipsa 
confirmet."  „Quomodo  procurare  possint  Friburgenses,  ut  e  S.  Nicolao  faciant  et 
habeant  charum  gratiosum,  ein  Gutthetigen  gunstigen  Patronum".  In  altera  hac 
parte  ait:  „Nonne  gratia  per  S.  Nicolaum  impetrata  nos  hodie  in  medio  inimicorum 
laudem  habere  coram  deo  et  mundo,  quod  constanter  simus  Catholici.  non  maculamur 
Ecclesiasticis  bonis,  non  persequimur  et  contemnimus  Ecclesiasticum  statum,  sed 
honoramus  et  promouemus,  non  excaecamur  auaritia  et  desiderio  rei  alienae,  non 
separamus  nos  a  fide  et  obedientia  et  deuotione  maiorum,  sed  eundem  cum  illis 
colorem  tenemus,  idem  credimus  confitemur  ac  seruamus.  Quis  dubitet  sollicitum 
prd  nobis  esse  patronum  ut  habeamus  bonos  regentes  et  prudentes  rectores  2  ut 
benedicatur  terra  nostra,  aqua  nostra,  aer  noster,  domus  nostrae,  agri  nostri  tempore 
pestis  et  famis  et  tribulationis  uariae,  ut  clementior  sit  nobis  deus  quam  aliquamlo 
uicinis  et  alijs  .  .  .  Quare  ne  murmuremus  contra  Patronum,  sed  simus  illi  grati  de 
perceptis  beneficijs,  non  est  cur  nos  illius  pudeat  et  pigeat.  .  .  .  Sunt  alia,  in  quibus 
[Nicolaus]  nos  non  laudat,  imo  arguit:  ...  1  Der  grofi  vnfleifi  bey  dem  h.  Predig- 
ambt,  das  sie  die  beste  speifi  der  Seel  tam  parui  pendunt.  2  magna  et  communis 
immisericordia  erga  inopes  fratres  et  sorores      3  die  schwere  vnordnung  vnd  Confusion 


1  „Die  Montagsmesse  de  angelis  oder  pro  defunctis  war  in  dem  Glauben  des 
Volkes  den  Seelen  der  Verstorbenen  besonders  erwiinscht" :  Ad.  Franz,  Die  Messe  im 
deutschen  Mittelalter,  Freiburg  i.  Br.  1902,  148.  „Secundum  virorum  illustrium  pias 
opiniones,  atque  sententias,  quaelibet  animae  defunctorum  in  diebus  Dominicis  re- 
quiescunt  atque  a  suppliciis  feriantur;  secunda  vero  feria  ad  ea,  quibus  assignata 
sunt  poenarum  ergastula  revertuntur.  Idcirco  ipso  potissimum  die  angelis  missarum 
honos  impenditur,  ut  et  mortuis,  et  morituris  patrocinalis  eorum  defensio  procuretur": 
S.  Petrus  Damianus,  De  bono  suffragiorum  c.  3  (Migne,  P.  lat,  CXLV«565).  .Feria  II. 
cnjusque  hehdomadae,  in  qua  Officium  fit  de  Feria,  Missa  principalis  dici  potest  pro 
Defunctis.  Si  autem  fuerit  propria  Missa  de  Feria,  vel  de  Festo  Simplici,  vel  re- 
sumenda  sit  Missa  Dominicae  praecedentis,  .  .  .  in  Missa  de  die  fiat  Commemoratio  .  .  : 
pro  Defunctis.   Excipitur  tamen"  etc.:  Missale  Romanum,  Rubricae  generales  g.  v,  q.  2. 

40* 


(328  Mon-  1351. 

so  geschicht  non  manntenendo  et  exequendo  ueterem  politiam  et  Statordnung  4  apud 
ciues  bey  der  gemeinen  burgerschafft  decrescit  uerus  dei  timor,  crescit  autem  falsa 
carnalis  securitas  und  freiheyt  5  Quotidie  in  uanum  sumitis  nomen  Dei,  imo  et 
pass.  Christi.  Non  placet  S.  Nicolao,  sed  succenset.  quod  ex  omnibus  inuitatis  ad 
cenam  dignantur  paucj  uenire,  sed  omnes  se  excusant  [cf.  Lc.  14.  1(3  — 18],  quando 
uerum  manna  nobis  apponitur.  Vnus  dicit  quod  debet  tractare  suas  causas  vnder 
der  Linden  \  alius  vult  domi  legere  conciones,  3  murmurat  contra  praedicatores.  sicut 
Judei  contra  Mosen  et  Aaron  [cf.  Ex  16,  2 ;  Num  14,  2  etc.].  4  putat  se  non  egere 
tali  cibo  spirituali,  quia  per  se  intelligit  facienda  et  omittenda.  Quid  autem  hoc 
est  aliud  quam  sequi  exempla  malorum  scholasticorum  semper  inuenientium  excusa- 
tionem,  ne  scholas  uisitent,  et  ita  manent  postea.  sicut  antea,  tolp,  esel.  beani  und 
bestie.  2  Quid  est  nisi  reipsa  declarare  nos  esse  bastardos  et  adulterinos  filios  Dei 
et  Ecclesiae.  Qui  ex  Deo  est,  uerbum  Dei  audit  libenter  scilicet  et  fre- 
quenter,  ut  ei  praecepit  Pater  •  propterea  uos  non  auditis,  quia  ex  Deo 
non  estis  [Io  8,  47].  sed  ex  Diabolo  [lo  8,  44].  Nonne  hoc  est  Ecclesiam  Dei 
contemnere,  contra  eius  institutionem  et  ordinationem  uerbum  Dei  relinquere,  et  tam 
parui  facere  magnum  et  necessarium  officium  praedicationis.  Beati  qui  audiunt 
verbum  [Dei]  [Lc  11,  2<s].  Testamur  nos  Christi  oues  non  esse.  quae  uocem 
eius  audiunt,  Ioan.  10  •  [Io  10,  3]  neque  discipulos  Christi  dicentis  ad  suos 
praedicatores,  Q  u  i  u  o  s  a  u  d  i  t  m  e  a  u  d  i  t  .  q  u  i  u  o  s  s  p  e  r  n  i  t  .  m  e  s  p  e  r  n  i  t 
[Lc  10,  16].  4  Sumus  ut  infirmi  grauiter  lesi.  nolentes  recipere  oblatum  pharmacum 
medici ,  et  ita  perimus  nostra  culpa.  Vt  Judei  nauseamus  manna  in  deserto 
[cf.  Num.  21,  5].  2  Signum  letale  est,  cum  infirmus  nullam  sentit  appetentiam  cibi 
sibi  necessarij  ad  curandum  et  superandum  morbum.  0  cecitas  super  omnem  ceci- 
tatem  quod  priuamus  animas  tanto  thezauro,  et  fructu  consequente  ex  uerbo  Dei 
praedicato  magis  quam  lecto,  quod  nobis  stulte  persuasum  habemus  satis  esse  iuxta 
ueterem  morem  audire  Missam.  Hinc  impossibile  est  nos  in  fide  Catholica  bene 
fundatos  esse,  et  per  nos  alios  domi  confirmare  posse,  sed  sumus  ut  arundines 
quassatae  [Mt  12,  20]  uento  et  sicut  paruuli  circumacti  [cf.  Eph.  4,  14].  nec 
rationem  reddere  possumus  nostrae  fidei  professae,  et  sic  stare  non  possumus  coram 
aduersarijs  •  haeremus  saepe  in  opinionibus,  credimus  nobis  ipsis,  maneraus  medij. 
Mirum  in  alijs  oppidis  Catholicis  et  non  Catholicis  tam  bonum  seruari  ordinem,  ut 
uel  inuiti  ueniant  ad  conciones:  hic  autem  liberum  relinqui  omnibus  etiam  in  ad- 
uentu,  in  Quadr.  uel  festis,  quae  male  et  turpiter  seruantur.  Quid  autem  Paulus, 
Digni  s  u  n  t  morte  non  solum  facientes  f-sed  etiara  qui  consentiuht 
sacientibus]  [Rom.  1,  32]  icx  comment.  autogr. :  1.  c.  f.  84:'     SII1,  . 

„De  festo  Conceptae  Virginis  Matris"  sive  8.  Decembris  L584.  .Maria  super 
sanctos  omnes  frey  vnd  lofi  allezeit  der  erblichen  und  wircklicher  sund".  „Licet 
Docti  multuin  el  diu  disputarint,  an  Maria  habuerii  speciale  priuilegium  <\r  im- 
maculata  conceptione,  fcamen  nunc  posl  duo  Concilia  Basilee  et  Tridenti  habita  con- 
sentiunt  boni  omnes."  „Summa  concionis  •  hoc  festum  cedere  ad  magnam  Virg.  glo- 
riam  2  admoneri  parentes  officij  sui  3  an  Maria  rite  honoretur  in  A.duentu."  In 
tcrtia  hac  orationis  parte  Canisius  haec,  praeter  alia,  notat:  „Durat  antiquus  mos, 
quod  quotidie  multi  conueniunt  in  templo  Virginis  et  libenter  assistunt  Missae  Rorate 
quae  in  honorem  Virginis  cantatur  cum  Euang.  Missus  esl  [Lc  1.  2t>  38]....  Cur 
tntics  cantatur  Rorate  ex  Jsaia  [Is  15,  8].  .  .  .  Cur  haec  Missa  tam  mane  celebratur? 
Tempus  enim  quo  ex  alto  Oriens  uenit,  et  uisitauit  nos  et  plebem 
suam.  tempus  fuit  obscurum,  in  quo  sedebani  oranes  i  n  tenebris  el  in 
umbra  mortis  [Lc  1.  68  79]  el  egebanl  tumine  uero,  expectabant  iustitiae 
solem  [MaJ  1.  2]  el  diem  gratiae,  qui  per  Christi  aduentum  coepit  apparere,  ut 
lniir  iure  cum  Paulo  dicamus,  Nos  praecessit,  dies  autem  appropinquauii 
[Rom  1.'),  12].  2  .ln  signura  mysterij  huius,  quod  in  Maria  completum  est,  uobis 
occulti  [cf.  Col   1.    26]   ei    mundo  incomprehensibilis,    quodque    non  mundi    sapien- 


De  famosa  hac  arbore  v.  supra  p.  571' 


L584.  629 

tilius.  sed  ji  ;i  r  ii  n  I  i  s  uti  paatoribus  Bethlem.  reuelatur  |.\lt  11.  25:  Lc  1<<.  21]. 
.1  ii  iniindip  erat,  et  tnundua  euni  oon  cognouit  [Io  l.  LO].  Cur  quotidie 
tdtd  anno  pulsatur  mane  ft  vesperi?  Non  solum  ad  dicendura  Aue  Maria,  sicut  dici 
solet,  Man  leutet  zum  Aue  Maria,  sed  ut  cum  recta  et  deuota  intentione  el  tnedita 
tidiic  dicatur.  Honoramus  aon  modo  Mariam,  sed  et  totam  Trinitatem"  ex  conunent. 
autogr.;  I.  c.  I'.  89b    93" . 

„Jn  festo  B.  Thomae  Apostoli"  sive  21.  Decembris  L584.  „Si  deberem  paucis 
assignare,  quomodo  prob.us  Christianus  praesentem  diem  sibi  utilem  facere  deberet, 
dicerem  id  in  tribus  positum  esse,  uempe  memorando  quod  Ecclesia  Catholica  in 
ill<i  ipso  dic  tria  proponat  fidelibus.  Primum  est  festum  S.  Thomae  cum  suo  Euan- 
ijelio  •  2m  Fronfasten  quotannis  iteratum  3  u-ltima  feria  sexta  in  oostro  aduentu  ante 
oostrum  Christag."  Ostendit  Canisius,  „nouatores"  complures  Sacrae  Scripturae 
libros  reicere  et  eos,  <|iios  admittant,  „adulterare  aoua  falsaque  interpretatione". 
.\'ii(lc".  ait.  .sapicntcs  intelligunt,  quam  utile  imo  aecessarium  sit  Catholicis  pro- 
biberi    noua    et   falsificata  Biblia    Legere  et  retinere  et   hoc  sub   grauibus  penis,   Non 

quod  populus.uetetur  lcgerc   u  e  r  Itu  m  J)  e  i    quod   nianct   i  u   aeteiiiiiui   [1    Petr  1,  25|. 

ct  in  bonore  fuit  et  erit,  sed  uenenum  uerbo  Dcj  inspersum,  sicut  pater  prohibere 
potest  tilijs  lioxiiiin  cibum,  qui  possit  illis  in  corpore  et  vita  obesse"  (ex  comment. 
autogr.;  1.  c.  f.  96«     L00a). 

.Kxordiuin  in  die  Natauitatis"  Christi  sive  25.  Decembris  1584.  (Antecedunt 
hoe  contionis  commentarium  1.  c.  f.  93b^95b  100".  BCoHectanea  pro  natiuitate  Do- 
mini  e  Stella1  in  Lucaiu"  et  nCollectanea  circa  festum  natalium  Christi"  Canisii 
mauu  scripta.  .(iratias  ago  omnipotenti  eterno  benigno  Deo,  ut  fonti  uiuo  donorum 
onniiuni.  quod  uos  Christi  tideles  post  nostrum  Aduentum  disen  heiligsten  vnd  gnaden- 
reichsten  Christag  attigerimus  erreieht  haben.  2°  quod  eundem  diem  tam  solem- 
uiter  et  brechtig  iu  praeterita  nocte  et  hodierno  die  in  templo  celebrauerimus  3  quod 
multi  natum  puerum  spiritualiter  cum  purgatis  cordibus  tam  uere  in  sacramento 
exceperunt  sicut  Simeon  in  templo  [cf.  Lc  2.  27  '28]  4  quod  non  pauci  in  Christi 
uomine  se  c on gre gan t es  [Mt  18.  20]  suam  deuotionem  publice  testati  suut  et 
testantur  canendo  concorditer,  Der  Tag  ist  so  freudenreich 2  5  quod  non  solum  in 
templo  sed  etiam  in  platea  et  in  domo  magni  et  parui,  senes  et  pueri  hodie  se  ex- 
hilarant,  et  sicut  intus,  sic  etiam  foris  se  solito  laetiores  ostendunt,  et  ita  suum 
Christag  clam  et  palam  in  honore  magno  seruant.  Et  tanto  magis  idcirco  gaudeo 
et  Deum  laudo,  quia  cum  S.  Athanasio  credo  signum  esse  electorum  semper  in  celis 
gauisurorum  •',  quando  aliqui  cum  desiderio  et  deuotione  et  spirituali  gaudio  princi- 
palia  Ecclesiae  festa  celebrant."  «Libenter  pij  fugiunt  adhuc  in  Bethleem,  uisitantes 
templa.  et  domi  parantes  altare,  ornant  raensam  fructibus  et  hostijs,  canunt  Gloria, 
uel  Dies  est  letitiae3,  Puer  nobis  natus  est."4  ^Propositio.  Proposui  mihi  aliquid 
leti  circa  hoc  gaudiosum  festum  tractare,  et  idcirco  cogito  colloquium  instituere  cum 
Angelo  Gabriele  primo  ut  putant  festi  huius  praedicatore  in  campo  apud  Bethlemiticos 
pastores.     Hoc    autem    colloquium    erit    de  uarijs  quaestionibus  circa   historiam  festi 

a)  gauisorum  autogr. 


1  Didaci  Stellae  de  Estella)  0.  F.  M.  lusitani  vel,  ut  alii  dicunt,  hispani  Com- 
mentarii  in  Lucam  Salmanticae  a.  1575,  Compluti  (Alcala  1578,  Venetiis  1581  et  1583, 
intra  centum  annorum  tempns  quindecies  editi  sunt.  Antverpiae  a.  1584  editio  eorum 
, expurgata *  in  lucem  prodiit.  Anno  1596  in  Indice  Clementis  VIIL  editiones  ante 
a.  1581  factac  oiuues  prohibitae  sunt  [Reusch,  Der  Index  I  571;  Hurter,  Nomenclator 
III3  77:  Sbardlea,  Supplementum  215). 

-'  De  germanica  hac  versione  cantici  antiqui  nDies  est  Iaetitiae"  v.  Can.  III  <'>51  ; 
IV  891.  3  Vide  supra.  adnot,  2. 

4  Exstant  variae  cantiones  germanicae,  quae  sic  incipiunt;  ut  BGebohrn  ist  vns 
ein  Kindlein  klein  Von  Maria,  der  Jungfrawen  rein"  etc,  et  .Es  ist  ein  Kindlein 
vns  geborn,  Vor  andern  auserkorn"  etc.  Vide  K.  S.  Meister,  Das  katholische  deutsche 
Kiiclicnlied.  I.  Freiburg  i.  Br.  1862,  205  211     246  264. 


630  Mon.  1352. 

et  hodiernum  Euang.  utiliter  considerandis.  Prima  quaestio.  Dic  mihi  sancte  Angele 
diuinorum  mysteriorum  conscie.  Ynde  fit  ut  puer  tam  diu  promissus  tam  saepe 
et  ardenter  desideratus  tam  tarde  nascitur?  ...  2"  quaestio,  Cur  natiuitas  liaec  sub 
Augusto  facta  V  .  .  .  Cur  Angele  manifestas  ortum  Christi  non  Caesari.  Herodi.  scribis, 
potentibus  et  diuitibus,  sed  simplicibus,  abiectis,  pauperibus  et  crassis  pastoribus  ?  .  .  . 
Quomodo  Maria  suum  Christag  tenuit  ?  .  .  .  Quomodo  autem  benedicta  Yirgo  se  ha- 
buit  in  hora  natiuitatis  domini?"  .  .  .  „Summa  concionis  fuit  de  triplici  natiuitate 
Cbristi  discernenda  et  profitenda  coniunctim.  Propositio,  non  omnia  scripta  esse, 
quae  nobis  de  natiuitate  Cliristi  scienda  et  cogitanda  hoc  tempore.  2  quomodo 
Mariae  matris  persona  spectanda.  3  Quam  se  mirabiliter  Christus  ostendat  in  Beth- 
leem1'    ex  comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  100b— 106s  . 

..Tn  festo  S.  Joannis  Apostoli"  sive  27.  Decembris  1584.  .Dicam  primo  quo- 
modo  Joannes  uita  et  exeniplo  suo  nos  moneat,  nos  Catholieos  a  uera  pietate,  et 
sic  a  uia  salutis  procul  deuiasse  2  quid  credendum  et  tenendum  de  uirginali  statu" 
(ex  comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  106a— 107b). 

_In  festo  Jnnocentum"  sive  28.  Decembris  1584.  .Non  rem  adeo  facilem  esse 
ut  uulgus  putat.  die  Junge  Welt  anff  zu  zyen  vnd  zu  vndenveisen."  .Qui  fructus 
ex  bona  puerorum  institutione  sequuntur."  „Quae  damna  proueniunt  ex  mala  in- 
stitutione. "  -Quae  spectent  eo  ut  pueri  hoc  tempore  instruantur  Christiane."  ,De 
Herode  in  Euang.  considerando"    ex  comment.  autogr. :  1.  c.  f.  108a— llla  . 

De  pietatis  fructibus  a  Canisio  ex  his  contionibus  collectis  vide  infra,  monum.  1370. 

1352.        1.  Ianuarii  1584. 

Ex  commentario  autographo.     Can.  37  f.  222'' — 224b. 

Canisius,  Vriburgi  initio  anni  sacra  „xeniau  e  suggestu  distribuens,  sacerdotibtis 
lectionem  Sacrae  Scripturae  commendat  ei  magistratus  civiles  acriter  exhortatur,  ttl  i» 
pravis  moribus  coSrcendis  et  auferendis  fortiores  se  praebeant. 

Canisius,  cum  Kalendis  Ianuariis  a.  15S4  Friburgi  Helvetiorum  in 
templo  S.  Nicolai  orationem  sacram  haberet.  sibi  pro  more  oratorum 
suae  aetatis  auditoribus  „xenia"  sacra  distribuenda  esse  censuit.  Itaque 
„pro  nouo  et  felici  anno".  inquit.  ..do  spiritualibus  prelatis  et  sacerdotibus 
librum  scriptum  et  signatum  sigillis"1  septem  quem  Joannes 
uidit  a  p  e  r  i  r  i  a ''  1  e  o  n  e  d  e  t  r  i  b  u  J  u  d  a  -  genito  id  est  a  Christo 
domino.  Hic  liber  est  sancta  diuina  scriptura  praecipue  commendata 
sacerdotibus,  ut  eum  legant1  intelligant  et  exponant  non  iuxta  suum 
proprium  sensum,  sed  secundum  Christi  spiritum  '  qui  suis  Apostolis 
aperuit  sensum  ut  intelligerent  scripturas8  Luc.  24.  .  .  . 
Pro  nouo  et  felici  anno  T).  Schultetis,  Regentibus,  senatoribus  et  alijs 
in  seculari  magistratu  constitutis  dare  non  scio  aliud  nisi  flagellum 
Christi  e  funiculis  factum4  et  ab  illo  usurpatum6  cum  magno  zelo 
ad'  tcmplum  in  Hicrusalem  i-cpurgandum  quia  ferre  noii  potuit  impune 
ementes8  et  uendentes  in  eo  et  dixit  Auferte  ista  hinc '.  magnaque 
ui  flagellauit  et  eiecit  onmes.  Hoc  xenium  utile  fuerit  dominis,  si 
cogitent,  quomodo  nec  Christus  licet  ualde  mansuetus  et  benignus,  solis 
uerbish    promissis   consolationibus   miraculis    ofntium    suum    praestare 

a  i  Sequitur  sigillum,  »ur>tt.  b)  Sequitur  Christo,  oblitt,  c    Sequitur  expouant,  oblitt. 

di  s|iiritu  autogr  e)  Tria  vv.  ■•>•</</.  "  C.  in  margine  addita  sunt  i  Sequitur  sn,  oblitt.  ■-•  .1  C 
correetum  est  ex  impune  quod  emendo  li1   Tria  w.  sqq.   in  margine  addita  eunt. 


1   \|m  :,.  i.        -  A.pc  :-.  :».        :;  Lc  24,  15.        '  lo  2,  15. 
•  lu  2,   16.    Cf.   Mt  21,   12  13;  M.-  II.  15     17:  Lc   L9,   15   16 


1.  tanuarii   1584.  <;;}1 

potuit,  sed  et  flagello  uti  debuit,  suoque  exemplo  monere  uoluil  supe- 
rior.es  adhibere  seueritatem,  cum  misericordia  et  uerbis  bonis  malos 
conuertere  et  corrigere  noii  possunt.  Tunc  tempus  est  cogitandi  quod 
ministri  sunt  Dei1  positi,  et  gladius  iUis  traditus  :ul  terrorem  ma- 
loruni -.  et  ut  compellant  eos  intrare*,  qui  uocati  nolunl  uenire 
et  obedire.  Quam  uero  multi  sunt  tam  peruersi  impudentes  et  ob- 
stinati,  nihil  ut  curent  Deum,  sanctos  et  magistratus"  eorumque  statuta, 
sed  sine  timore  pergunt  in  blasphemando  adulterando,  usura,  infideli- 
tate,  bonos  contristant,  mfirmos  scandalizant,  politiam  rumpunt,  templum 
Dei  id  est  ciuitatem  et  ditionem  totam  prophanant  et  verwiisten  suis 
malis  exemplis.  Quanto  autem  diutius  expectatis  indulgetis,  respectus 
habetis,  toleratis  inobedientes ''  solisque  mandatis  inheretis  tanto  magis 
crescunt  crimina  et  scandala,  2  tanto  magis  ira  Dei  prouocatur  3  tanto 
grauiores  plagae  nos  grauabunt  4  tanto  magis  timendum  a  caristia, 
peste.  bello,  fame  et  alijs  infortunijs  hoc  anno  uenturis.  Flagellum 
satis  diu  iacet  sub  scamno.  et  iam  quasi  contemnitur,  et  potestatem 
uestram  contemptibilem  apud  multos  facit,  Opus  strenuitate  et  serio- 
sitate  in  exequendo  per  uos  et  alios  inferiores  ministros,  qui  oculos 
habent  et  non  uident4  mediam  partem  ciuium  non  uenire  ad  uerbum 
Dei,  et  tam  multos  diebus  festis  laborare  in  aedibus.  de  fide  disputare 
in  mensa,  toto  anno  non  uenire  ad  confessionem  et  communionem,  in 
hospitijs  comessari  etiam  diebus  ieiuniorum,  nudum  tenere  nomen  Catho- 
licum  negantque  opere,  quod  ore  profitentur 5,  seducunt  ciues,  inficiunt 
aerem,  implent  oppidum0  nouis  falsis  et  perniciosis  erroribus.  Jgitur 
ut  uobis  et  nobis  annus  sit  felix,  Vigilate  Domini  et  zelum  exercete 
cum  uestris  maioribus  semper  cogitantes  illud,  Videte  quid  faciatis, 
non  enim  hominis  exercetis  iudicium  sedd  Dominie6  •  repur- 
gate  templum7,  arripite  flagellum,  zelum  Moysi  et  phinees  decla- 
rate8,  necf  alienis  peccatis  communicate9.  3  Communibus 
ciuibus  diuitibus  uel  pauperibus,  nobilibus  uel  operarijs  uolo  pro  xenio 
datum  esse  gladium  aureum,  quem  Hieremias  propheta  dedit  Judae 
Machabeo,  ut  cum  illo  deuinceret  hostes  et  patriam  defenderet  sicut 
etiam  strenue  fecit10.  2  Machab.  Quid  significat  hic  gladius?  fortem 
et  imperterritum  animum,  qui  ualde  utilis  et  necessarius  esset  Fri- 
burgensibus  ad  se  in  pace  conseruandum,  et  ad  suos  tuendos  domi  et 
foris,  atque  ad  suos  hostes  prosternendos  et  debellandos.  Qui  autem  sunt 
hostes  eorum  ?  Magni,  terribiles,  potentes  et  qui  mediam  fere  ciuitatem 
occupant,  multosque  in  bonis  honore,  corpore  et  anima  ledunt  et  perdunt. 

a)  Dun  vv.  sqq.   in  margine  ad&ita  sunt.         b)  Tria   vv.  sqq.  iu  margine  addita  sunt.  c)  Se- 

quitur  externis,  oblitt.  d)  Sequitur  Doi,  oblitt.  e)  Quae  sequuntur,  usque  ad  communicate  incl., 

i»i  margine  addita  sunt.        f)  Sequuntur  rr.  participes  uos  facite,  dblitt. 


1  Rom  13.  4.  2  Cf.  Rom  13,  3  4.  8  Lc  14,  23. 

4  Ps  113,  5;  134,  16;  Io  12,  40.         5  Cf.  Tit  1.   L6.         ,;  2  Par  19,  6. 
7  2  Mach  10,  3;  cf.  2,  19.         -  Cf.  Ex  32,  19  20;  Nm  25,  1—13. 
9  1  Tim  5.  22.         '"  Cf.  2  Macl.   15,  15—25. 


632  Mon-  13^- 

Quinam?  primus  der  Geltteuffel.  .  .  .  Tam  ceci  facti  sumus,  ut  usuras 
exercere  non  sit  peccatum  apud  nos  amplius,  nec  quisquam  fere  puni- 
atur.  Tam  auari  sumus,  ut  quisque  pro  suo  arbitrio  uendat  quidlibet. 
et  negotietur,  et  augeat  precium,  in  frumentis  et  uino.  mit  gewerb 
vnd  handtierung  •  2US  hostis  est  der  Frass  vnd  Bauchteuffel  .  .  .  3"8  hostis 
est  carnalis,  immundus  et  fedus  schendlicher  teuffel,  qui  magnos  et 
paruos,  uiros  et  mulieres  prouocat"  et  impellit  contra  illud  Dei  prae- 
ceptum.  Non  moechaberis  ' . .  .  4US  Demon  populum  tentans  ad  ocium. 
pigriciam,  et  torporem  ita  ut  pudeat  ac  pigeat  manibus  laborare,  et  lucrari 
panem  et  more  maiorum  apud  exteros  negotiari  und  kauffmanschafft 
treiben.  Persuadet  nobis  sufticere  quod1'  alamus  nos  et  filios  ex  pensioni- 
bus  et  usuris'.  2  quod  simus  junckeren  vnd  Gassentreter  3  quod  eli- 
gamur  in  praefectos  et  sciamus  die  bawren  maisterlich  scheren  vnd 
schinden.  Jta  sinimus  nos  regi  a  spiritibus'1,  contra  quos  maxime 
pugnare  deberemus,  sicut  in  nostro  baptismo  gelobt  vnd  geschworen 
haben  sub  amissione  salutis  aeternae2.  Non  est  hoc  se  impedire  in 
nouo  et  felici  anno,  quando  uti  nolumus  gladio  diuinitus  dato.  nec 
curamus  Pauli  praeceptum.  ut  assumamus  spiritus  gladium 
quod  est  uerbum  Dei3.  Jnduite  uos  inquit  armaturam  Dei. 
ut  possitis  stare  aduersus  insidias  diaboli1.  Eph.  6.  Super- 
est  dare  xenium'  uirginib.  matronis  et  uiduis.  Do  illis  pulchram  faciem 
Christi.  sed  cum  corona  spinea  coronati  et  a  Pilati  militibus1  ac  Judeis 
palam  illusi  .  .  .  ut  se  moneant  et  arguant  dicentes  Respice  in  faciem 
Christi  tui5  sic  stantis  coram  Pilato  in  omni  humilitate.  sic  tacentis 
et  lugentis.  .  .  .  Postremo  praeterire  non  debeo  pueros.  tilios  puellas 
seruos  et  ancillas,  quibus  pro  nouo  anno  commendo  et  dono  Jesum 
paruulum  panniculis  inuolutum,  et  in  praesepi  positum,  et  obedientem 
suae  matri"   etc. 

1353.        Circa  m.  Martium  15S4. 

1.  „COMMENTARIORVM     DE  VERBJ   DEJ     CORRVPTELIS,      TOMI  DVO. 
PRIOB   DE  VENERANDO     CHRISTJ    DOMINJ   PR.KCYK     SORE  [OANNE   BAP- 
TISTA.       POSTERIOB    DE  SACROSANCTA      VIRGINE    MAKIA    DEIPARA   DIS- 
SERIT,      &  vtriusque    personae    bistoriam   omnem   aduersus  Cen-    turiatores  bfagde- 
burgicos   aliosq3;    Catholicae      Ecclesiae    bostes   diserte  vindicat.      POSTREMA    ET 
PLENIOR  VTRIVSQVE  OPERIS,     in  mum  volumen  nuper  redacti  editio,  D.  Petbo 
'ammh      Societatis  Zesv   Theologo,  tum  Authore,  titm   Recognitore.      Im  commodiorem 
etiam  ordinem  digesta,    sublatis  etiam  mendis,      ousb  in  superiori  obrepserant.      Ac- 
cessit  Index  copiosus,  partim  locorum  scriptura  sacra?,  quae  passim  tractantur,  partim 
rerum  pratcipuarum,  quce  in  vtroque  Tomo  continentur.    Cum  Pont.  Max.  authoritate. 
LVGDVNI,  |  APVD  CAROLVM  PESNOT.      M.  D.  LXXXIIIV     Cum    signo  typo- 
graphico  Pesnotii. 

.i    />,<,,  ,-r    eqq    in  margint   addita  sunt,        b)  Sequitur  uiuamua  et,  <>i>litf.       <■    Stquitur  <i,  ob- 
li/t.        <{•  Sequitur  <|iius,  <,},:\tt.        e)  zenium  autogr.         ti  Sequitur  illusi.  oblitt, 

V.\  20,  11:  Mt  5,  27;  Lc  18,  20;  lac  2,  11. 

,\.:  Vbrenuntias  satanae?  R.:  Abrenuntio.  N.:  Kt  omnibus  operibus  eius? 
Ii'.:  Abrenuntio,  N.:  Kt  omnibus  pompis  eius?  K.:  A.brenuntio" :  Ordo  Baptismi 
Parvulorum.  Eph  6,  17.  '  Eph  ,---  11.  '  Ps  83,   10. 


Circa  m.  Martium   1584.  i;;;;; 

2°.  Tomua  prior  non  babct  titulum  peculiarera;  habel  pp.  sign.  160  ei  praeter- 
ea  ff.  1 1* «ii  aign,  in  initio  12  addito  titulari  ei  in  fine  6.  In  pagina  aversa  folii 
titnlaiis :  .Siiiiima  Pontificiae  permissionis.  Gregorius  1'.  XIII.  Carolo  Pesnot,  Biblio- 
polae  Lugdunensi,  suo  diplomate  concessit,  vi  impune  |p<issit  imprimere,  venalia 
babere,  ac  passira  disfcraherc  Rcuerondi  Patris  Petri  Canisii,  Societatis  Iesu  Theologi, 

Commentaria  <!<•  YYrlii  Dei  corruptelis  aducrsus  Ceiituriatorcs  Ma.udoburgcnses :  i lu 

diligenter  ab  ordinario  cum  ante  impressis  exemplaribus  collata  fueriut ;  non  obstante 
Priuilegio,  <|ii<><l  nuper  in  gratiam  Dauidis  Sartorij,  Typograpbi  fngolstadiensis,  ab 
ipso  emanarat,  ue  scilicet  quis  alius  ea  vnquam  imprimerel :  proul  latius  in  originalibus 
litcris  patet,  in  praedicti  Caroli  Pesnot  gratiam  <latis,  Romae  apud  s.  Petrum,  sub 
annulo  Piscatoris,  <lic  primo  Februarij,  M.  i>.  LXXXIIII.  Anno  Pontificatus  eiusdem 
duodecimo.  Cae.  Glorierius."  Sequitur:  „D.  Ioannes  Laurencin,  Vicarius  Generalis 
Bubstitutus  Reuerendiss.  I>.  Petri  <!<•  Pinac,  Archiepiscopi  Lugdunensis  bunc  librura 
<um  ante  irapresso  exemplari  prout  diploraate  Pontificio  iubetur  diligenter  <-<>ntuIit. 
ac  nulla  diuersitate  inter  vtraque  deprehensa,  vt  venale  exponeretur  ex  eiusdem 
Arehiepiscopi  auctoritate  concessit:  prout  latius  patet  in  eiusdem  D.  Ioannis  Lau- 
rencin  literis,  Datis  Lugduni  prima  die  Martij  M.  1).  LXXXIIII,     Du  Four." 

Sequitur:  „Arnoldus  Vicinus  Prouincialis  Collegiorum  Societatis  Iesu  in  Lugdu- 
nciisi  Prouincia,  iuxta  Priuilegium  eidem  Societati  a  Rege  Cbristianissimo,  10.  <li<- 
m<'iisis  Maij.  anno  1583.  concessum  (quo  Bibliopolis  omnibus  vetatur  ne  libros  ab 
eiusdera  Soc.  bominibus  compositos,  absque  illorum  permissione  imprimant  per- 
mittit  Carolo  Pesnot ,  Bibliopolae  Lugdunensi .  vt  Petri  Canisii  opus,  cui  titulus 
est,  Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis  aduersiis  Centuriatores  Magdeburgicos : 
ad  octo  proxiraos  annos  imprimere,  ac  libere  diuendere  possit.  Datum  Turnonij 
6.  Deccmbris  1583.  A.  Vicinus."  Sequitur  Canisii  praefatiuncula,  quae  oranino  est 
eadem  atque  illa,  quae  in  editione  ingols^tadiensi  anni  1583  legitur:  v.  supra  p.  581, 
l\  2a  *3b  Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  Ferdinamlum  II.  Austriae  archiducem, 
datae  Oeniponti,  sine  anno:  f.  *4a — **4b  rDc  novis  Verbi  Dei  corruptelis  .  .  .  prae- 
monitio"  ut  supra  p.  582);  f.  **  5a  rIn  Librum  Primum  de  Corruptelis  Verbi  Dei, 
Praefatio"  ;  f.  **5'' — **6a,  .Carmcn  Philir>pi  Menzelii-1  (ut  supra  p.  582  :  f.  **6a  rEpi- 
gramma  ad  Lcctorcm"  :  f.  **6b  S.  Ioannis  Baptistac  Cbristum  Dominum,  rAgnum 
Dci".  monstrantis  imago  ligno  incisa.  Sequitur  p.  1  etc.  In  fine  libri  f.  0  3a— 0  5a 
-Imlcx  locorura  Scripturae  Sacrae,  quae  potissimum  hoc  in  libro  tractantur"  ;  se- 
quitur  in  6  pp.  Index  rerum  praecipuarum  alpbabeticus. 

Pars  operis  secunda  liunc  habet  titulura  peculiarem :  rALTER  TOMVS  j  COM- 
MENTA- 1  RIORVM  DE  VERBI  DEI  CORRVPTELIS.  !  ADVERSVS  NOVOS  ET  j 
VETERES  SECTARIORVM  |  ERRORES.  IN  EO  LIBRIS  QVINQVE  j  DISSERITVR 
DE  MARIA  VIROINE  uicomparabili,  &  Dei  genitrice  sacrosancta.  |  AVTHORE 
I).  PETRO  CANISIO,  SOCIETATIS  IESV  THEOLOGO.  \  Postrema  editio 
multis  in  locis  locupletata,  &  ab  eodem  nunc  deraum  recognita.  |  I»  commodiorem 
etiam  ordinem  digesta,  sublatis  mendis,  quae  in  superiori odrepserant.  \  APOCALYP.  XIII. ; 
Et  aperuit  Bestia  os  suum  in  blasphemias  ad  Deum.  blaspbemare  nomen  eius  J  &  Ta- 
bernaculum  eius,  <£  eos  <jui  in  ca?lo  habitant. '  Cum  •  Pont.  Max.  authoritate. 
hVGDVNI,  APVD  CAROLVM  PESNOT.  |  M.D.LXXXIIII."  Cum  signo  typo- 
graphico    Pesnotii. 

2":  pp.  625;  praeterea  pp.  non  sign.  in  initio  24  addito  folio  titulari)  et  in 
fine  47.  In  pagina  aversa  folii  titularis  brevis  conspectus  rerum  libri :  f.  a  2a-  a  3b 
litterae  dedicatoriae  Canisii  ad  Albertum  V.  v.  supra  p.  582  ;  f.  a  4a  imago  magna 
B.  M.  V.  ligno  incisa  (eadem,  puto,  ut  in  ed.  principe);  f.  a  4b  a5a  carmen  Menzelii 
v.  Can.YII  776;  f .  a  5b  carmen  graecum  cum  imaguncula  B.  M.  X.:  f.  a  6a  l>  4a 
praefatio;  f.  b  4b— b  5a  carmen  ex  Vcnantio  Fortunato;  f.  b  5b  indcx  Capitum;  f.  •>' 
carmen  Menzelii  rin  arborem  Jcssac"  \.  supra  ]>.  582  :  f.  *i''  ima.ii<>  .arboris  lessae". 
In   fine   f.  GGa  rAutoris  Confessio* ;    f.  GG2a  testimonia    Hosii.    Eisengreinii,    Franci 

1  Apc  13,  6. 


(534  Mon-  13^4. 

(v.  supra  p.  582  f.  GG2b — GG3a  indices  scriptorum  citatorum :  f.  GG31'  index  haere- 
ticorum.  qui  refelluntur ;  f.  GG4a — HH  2a  index  locorum  Scripturae,  qui  tractantur : 
f.  HH2h— KK51'  index  alphabeticus  rerum :  f.  KKfi1  hymnus  ad  Deiparam  Virginem 
(.Virgo  vetustis  edita"  etc.  :  ultima  pagina  vacua  est.  Imagines  huius  editionis 
videntur  esse  eaedem.  quae  in  editione  principe  anni  1583.  Librum  vidi  Luxemburgi 
in  liibliotheca  publica,  nr.  2133.  Qui  exstat  etiam  Romae  in  bibliotheca  collegii 
germanici  et  hungarici,  Salmanticae  in  bibliotheca  universitatis,  Feldkirchii  in  biblio- 
theca  collegii  S.  J.    Editionem  posnit  Sommervogd  II  674 — 675. 

2.  rCOMMENTARIORVM  |  DE  VERBI  DEI  |  CORRVPTELIS,   |  Tomi  duo.  I 

prior  de  venerando  christi  domini  pr.ecvrsore  ioanne  baptista,  i 
postf.rior  de  sacrosancta    vtrgine  maria  deipara  disserit.  et 

VTRIVS-  que  persoime  historiam  omnem  aduersus  Centuriatores  Magdeburgicos  | 
ali«)S(|tie  Catholicse  Ecclesise  hostes  diserte  vindicat.  |  POSTREMA  ET  PLENIOR 
PTBIVSQVE  OPEBIS  IX  VXVM  VOLVMEX  NVNC  PRIMVM  REDACTI  EDITIO. 
D.  PETRO  QANISIO  Societatis  IESV  Theologo,  tum  Authore  tum  Becognitore.  A<  - 
CESSIT  INDEX  COPIOSVS  PARTIM  LOCORVM  |  scripture  sacrae  qua?  passim 
tractantur,  partim  rerum  praecipuarum,  |  quae  in  vtroque  Tomo  continentur.  |  PARISIIS, 
Apud  Nicolaum  Niuellium  via  Iacobaea,  ad  insigne  Columnarum.  M.  D.  LXXXIIII.  | 
CVM  GRATIA  ET  PBIVILEGIO." 

2°.  Tomus  prior  non  habet  titulum  peculiarem  :  habet  columnas  singulae  paginae 
dnas  columnas  habent)  300,  et  praeterea  ff.  non  signata  in  initio  14,  addito  titulari. 
et  in  fine  5.  In  pagina  altera  folii  titularis  est  brevis  summa  privilegii,  quod  „Oddo 
Pigenatius",  collegiorum  S.  J.  in  provincia  Franciae  praepositus  provincialis,  Parisiis 
2.  Augusti  1584  concessit  secundum  privilegium  10.  Maii  1583  ab  Henrico  III.  Galliae  rege 
provinciae  Franciae  datum.  Sequitur  Canisii  praefatiuncnla  eadem  atque  illa  quae  est 
in  editione  ingolstadiensi  (v.  supra  p.  581);  item  litterae  dedicatoriae,  praemonitio,  prae- 
fatio  in  librum  primum,  carmen  Menzelii,  „Epigramma  ad  Lectorem",  imago  S.  Ioannis 
Baptistae,  ut  supra  nr.  1.    In  fine  indices  locorum  Scripturae  et  rerum  praecipuarum. 

Tomus  secundus  hunc  habet  titulum  peculiarem :   „TOMVS  SECVNDVS     COM- 
MENTARIO-   |   RVM    DE    VERBl    DEI    |    CORRVPTELIS    ADVERSVS    NOVOS. 
ET  |  veteres  Sectariorum  errores.  |  IN  EO  LIBRIS  QVINQVE  DISSE-  I  RITVR  DE 
MARIA   VIRGINE    INCOMPARABILI    |    ET    DEI    GENITRICE    SACROSANOTA 
AYTHORE  |  D.PETRO  CANISIO   SOCIETATIS,  \  IESV    THEOLOGO.  |  APO- 
CALYP.  XIII.  |  Et  aperuit  BESTIA  os  suum  in  blasphemias  ad  DEVM,  blasphemare 
nomen  |  eius  &  TABERNACVLVM  eius,  &  eos  qui  in  cado  habitant.  |  PARISIIS. 
Apnd  Nicolaum  niuellium  via  Iacobaea,  |  ad  insigne  Columnanim.     M.  D.  LXXXIlll. 
CVM  GBATIA   ET  PBIVILEGIO."     ln  pagina  ultima:   .Parisiis,  Cudebat,  Typis- 
que   tnandabat    loannes  Cbarron  Typograpbus,    impensis  Nicolai  Niuellij  Bibliopolae, 
Anno  Domini   M.  D.  lxxxiiit.  Calend.  Augusti." 

2°;  columnae  1158  singulae  paginae  duas  habent  columnas  ;  praeterea  ff.  non 
sign.  in  initio  12  et  in  fine  23.  Sequuntur  litterae  dedicatoriae,  carmen  Menzelii, 
carmen  graecum.  praefatio,  arbor  lesse  cum  carmine  Menzelii,  ut  supra  nr.  1.  In 
fine  .Auctoiis  confessio",  testimonia  Hosii.  Eisengreinii,  Franci,  indices  scriptorum, 
haereticorum,  locorum  Scripturae,  rerum  praecipuarum .  ut  supra  nr,  1.  [magines 
tnaiores  eaedem  esse  videntur  atque  illae,  «|iia<'  positae  sunt  in  editione  ingolstadiensi; 
v.  supra  p.  583.  Accedunt  plurimae  imagunculae  Litterarum  initialium,  quas  vocamus, 
eaeque  satis  pulchrae.  Liber  Matiiti  in  bibliotheca  facultatis  philosophiae  est  39 — 3. 
10695),  unde  eius  descriptionem  mibi  misit  R.  P.  Arturus  Codina  S.  J.  Idem  est 
Salmanticae  in  bibliotheca  universitatis  et  Pragae  in  bibliotheca  universitatis  XXX 
l!   19/2).     Editionem  brevissime  commemoravit  Sommervogel  II  t>74. 

1354.        1584. 

Canisio  pi-aecipuo-  auctore  senatus  friburgensis  omnes  imperio  *//<>  subiectos  <i<l 
professionem  fidei  iureiurando  firmandam  <i<li<iit.  Canisio  profectio  staviacensis?  Is 
formulam  professionis  recognoscil  aliterque  ><<</<>/i/i»i  Ulud  fovet. 


1584.  635 

Canisius  Friburgo  Helvetiorum  m.  Martio  anno  L584  P.  Eoanni 
Cremerio  S.J.  scripsit:  „Conatus  uoster  in  hac  uinea  excolenda  uon 
est  frustraneus,  sed  proxime  hunc  etiam  fructum  in  Domino  attulit, 
vt  tota  Resp.  in  fidei  catholicae  professionem  non  sine  tnagna  ciuium 
consensione  iurarit  eiuili  magistratui.  [dem  iuramentum  ;il>  omnibus, 
qui  sunt  huius  ditionis,  exigitur  atque  praestatur  :  illa  uero  80  parochijs 
constat"  (v.  supra  |>.  L86).  Idem  Canisius  Friburgo  L5.  lunii  L584 
loaiuii  EYancisco  Bonhomio  mintio  apostolico  scripsit:  „Senatus  nouam 
Catholicae  fidei  professionem  conscribi  curauit,  rt  in  eam  formulam 
iurare  iubet  ciues,  et  subditos  omnes  suae  ditionis,  ut  religionis  puritas 
ubique  vendicetur"  (v.  supra  p.  196).  Deinde  in  *Littt'iis  annuis 
collegii  rriburgensis,  Friburgo  8.  Novembris  L584  datis,  Socii  narrant: 
„Eo  nihil  ad  huius  reip.  salutem  accedere  potuit  opportunius,  quod 
nostiis  consiliis  permotus  Senatus.  fidei  Gatholicae  professionem  tum 
ab  indigenis,  tum  ab  aduenis  sub  initium  quadragesimae  exegerit.  Quo 
factum  est,  vt  et  Catholicis  animi  maiores  additi  fuerint,  praescitim 
cum  iam  decretum  hoc  annis  24  intermissum  esset,  et  debilitata  hae- 
reticorum  spes,  qui  satis  licenter  hic  antea  aetatem  agitabant"  l  (ex 
apogr.  eiusdem  temp. :  Cod.   ..I.  30"  f.  17'). 

In  *  Libro  actorum  consilii  sive  camerae  secretioris  reipublicae 
friburgensis  (cuius  erat  ad  leges  novas  ferendas  et  ad  reformationes 
graviores  instituendas  progredi)  notatum  est:  Consiliarios  illos  (qui 
erant  4  tribuni  plebis  |  ..  Bannerets '* .  .,Yenner"]  et  16  consiliarii  secre- 
tiores  [„Heimliche"])  27.  Decembris  15S3  multa  dixisse  de  ratione,  qua 
senatus  minor  rempublicam  et  in  rebus  religionem  pietatemque  spectan- 
tibus.  et  in  rebus  civilibus  administraret.  Decretum  autem  esse,  ut. 
quae  antea  mandata  essent,  ad  effectum  adducerentur.  Professionem 
igitur  fidei  et  in  urbe  et  in  pagis  emittendam  atque  iure  iurando  con- 
firmandam  esse,  sicut  antea  factum  esset.  Peccatum  esse  eo,  quod 
neque  ad  eam  exigendam  quisquam  delectus  neque  ei  emittendae  tempus 
assignatum  esset.  Modo  vero  id  fieri  debere  (Legisl.  Varietes,  Projekt- 
buch  K,  p.   122 — 123.  Friburgi  in  archivo  reipublicae). 

Kalendis  deinde  Ianuariis  anni  1584  Canisius  in  templo  primario 
S.  Nicolai  e  sacro  suggestu  questus  est:  Multos  „sine  timore  pergere 
in  blasphemando.  de  fide  disputare  in  mensa,  seducere  cives,  implere 
oppidum  novis,  falsis  et  perniciosis  erroribus.  Hos  tandem  aliquando 
per  magistratus  civiles  serio  fortiterque  coercendos  esse  (vide  supra 
p.  631). 


1  Reipublicae  frilnirgensis  senatus  homines  extra  urbem  viventes  professionem 
fidei  facere,  certa  formula  praescripta,  iussit  a.  1527  et  ir>w2S.  Anno  1542  in  novam 
formulam  et  in  urbe  et  extra  eam  iuratum  est.  luratiun  est  iterum  1  .")•)(•  1561. 
Deinde  professio  intermissa  est  usque  ad  a.  1584.  Huius  anni  professionem  tandem 
secutae  sunt  duae  :  annis  1.")!).")  et  ltilT  Cli.  Hnlder,  Les  professions  de  foi  ii  Fribourg 
au  XVIe  siecle.  in  .Archives  de  la  Soci^W  d'Histoire  du  Cantou  de  Pribourg",  T.  VI, 
Pribourg  1899,  182—257  . 


636  Mon.  1354- 

In  *  Actis  itaque  senatus  minoris  notatum  est:  Die  21.  Februarii 
1584  de  camerae  secretioris  propositionibus  (-Porgi")  sic  constitutum 
esse:  ..Mandat  des  gloubens  :  Allssdau  vss  beweglichen  nottwendigen 
vrsachen  in  ettlichen  gehallttnen  Porgi  von  mijnen  herren  den  vennern 
vnd  heimlichen  das  mandat  des  gloubens  so  in  vilen  Jaren  nitt  ge- 
schworen  worden,  ein  anzug  geschechen  wie  hoch  eruorderlich  das 
dasselbig  widerum  fiirgenommen  vnd  in  der  Statt  vnd  Landschafft 
gemeinlich  geschworen  werde,  Dasselbig  auch  verbessert  vnd  gestelltt 
worden  haben  mijn  herren  nach  verhor  desselbigen  abgerathen,  das- 
selbig  solle  vff  Sontag  naehstkunfftig  '  allhie  in  der  Statt  in  der  kirchen 
offenlich  geschworen  werden,  Darneben  ist  den  venern  ~  vnd  Statt- 
schrijber :i  vfferlegt  die  Rath  vnd  Sechtzger 4  zuerwollen  vnd  zeordnen 
dasselhig  mandat  den  Landliitten  vff  der  alltten  Landschafft  vnd  ge- 
meinen  vogtijen  furzehalltten  vnd  schweren  zelassen."5  (Rathsmauual 
Ni.  127  •  in  21.  Febr.  Friburgi  in  archivo  reipublicae). 

Mense  porro  Martio  ..terrae  veteris"  homines  iurarunt.  Die  autem 
29.  Novembris  senatus  minor  statuit:  ..Maiidatscliwur  soll  vff  den 
vogtijen  geschehen,  von  Suntag  vber  acht  tag."  G  Paullo  post  in  senatus 
*Actis  (..Rathsmanual  Xr.  128".  ibidem)  notatum  est.  id  9.  Decembris 
factum  esse;  simul,  quinam  ex  civibus  ad  iusiurandum  exigendum  sin- 
gulis  praefecturis  assignati  essent.  notatum  est;  assignati  erant  ali- 
quibus  bini,  reliquis  singuli  tantum  •  ..Zu  Remout  vnd  Boll  ists  nocli 
nit  geschworen,  von  der  verordneten  vngelegenheit  vnd  abwesens 
wegen.  Zu  Stafies  ists  im  Augstmonad  vericht  praesente.  H:  Scliult- 
heis  Heid  vnd  Stattschrijber. " 

Jam  cum  ex  testimoniis  supra  prolatis  constet,  senatum  ad  haec 
decernenda  et  efficienda  ..cousiliis"  Socioruui  friburgensium  ..permotum 
esse",  dubitari  non  potest.  quin  his  consiliis  praecipuum  pondus  ad- 
diderit  auctoritas  Canisii.  Is  unus  certe  apud  senatum  plus  valebat. 
quam  reliqui  Socii  simul  efticere  poterant.  Tu  *  processu  beatificationis 
Canisii  anno  1627  Friburgi  instituto  prolatum  esi  testimonium  Guilielmi 
Lautenschlager  protonotarii  apostolici  ei  friburgensis  capituli  S.  Nicolai 
canonici.  Qui  testatus  est,  Canisium  „praedicando  Christi  Euangelium 
et  Fidei  Komauac  ueritatem.  tautum  in  tali  suo  ardore  profecisse,  ut 
ciues  Friburgenses  m  templo  ciuitatis  S.  Nicolai  hortatu  Canisij  ad  id 
conuocati  solenni  iuramento  iurarint,  se  uitam  ei  sanguinem  Catholicae 
et  Apostolicae  Fidei    posthabituros ;   eumque   animum    i]»si   etiam    Fri- 

1  Dominica  II.  Quadragesimae  sive  26.  Februarii. 

•'  Ainni    L583    Ludovicum  Hermann,    Franciscum   Praderwan,    loannem   Pittung, 
[acobum  Bucher  i'l  tnunus  tenuisse  affirmal   Berthier,  Bonh.  "_'l!t. 
Guilielmo  Techtermann. 
'  „Sexagintau  lii    ;i<l   senatum    maiorem    pertinebant.     Kx  iis   eligebantur   •■•'ii- 
siliarii  secretiores    Schaller,  tnstitutions  etc.  [v.  supra  p.  19]  ."i*il     574). 

5  Terram  veterem  24  parochiae,  quae  circum  urbem  erant,  terram  novam  loca 
reliqua  sive  „praefecturaeu  constituebant. 

9,  Decembris  sive  Dominica   II.  A.dventus. 


1584.  637 

burgensium  ditioni  koti  ab  eodem  Oanisio  ingeneratum  esse,  ut  pro 
incremento  el  conseruatione  orthodoxae  ti<h'i  ardenti  animo  uitam  cum 
morte  commutarent"  (ex  apographo  I*.  Petri  Eugonis  S.  .1..  Can.  63 
f.  115"  134";  eadem  fere  sunt  in  nPositioneu  a.  17;>4.  Summ.  |>.  28,  el 
iii  „Positioneu  a.  1833,  Summ.  p.  69). 

Primus,  quod  sciam,  Dorigny  36]  a.  1707  affirmavit,  Canisium  omnee  reipublicae 
Eriburgensis  vicos  peragrasse  ei  in  iis  mandatu  senatus  professionem  fidei  excepisse. 
Dorignium  hac  in  re  secuti  suni  Longaro  degli  Oddi  S.  J.  Vita  del  Venerabil  Servo 
di  Dio  il  Padre  Pietro  Canisio,  Napoli  17."».").  230),  Boero  Can.  380),  Raemy  dt  Ber 
tigny  92),  Genoud  K>7  etc.  At  neque  in  senatus  decretis  modo  prolatis,  neque  in 
bistoria  collegii  friburgensis,  neque  bi  antiquioribus  Canisii  vitis  id  ulla  ratione  signi- 
ficatur.  Canisius  ipse  scripsit,  Friburgenses  riurasse  civili  magistratui"  v.  supra 
p.  186 .  Accedit,  (|U(kI  extra  urbem  friburgensem  plerique  Lingua  gallica  iurasse 
videntur;  quam  Canisius,  si  non  nesciebat,  certe  baud  multum  callebat.  Praeterea 
parochiae  plus  quam  ."»0  eodem  die,  qui  erat  S».  Decembris,  iurarunt,  neque  fieri 
poterat,  ut  Canisius  in  singulis  adesset. 

Dubitari  tantum  potest,  num  Canisius  Staviaci  fuerit,  cum  il»i  foannes  Lanten- 
llcid  ct  Gruilielmus  Tecbtermann  Friburgo  missi  iusiurandum  professionis  fidei  ex- 
ciperent.  Eos  m.  Augusto  1584  illud  excepisse,  ex  senatus  lilm»,  ut  supra  dictum 
est,  constat.  In  codice  autem  quodam,  <ini  Staviaci  ad  Lacum  Estavayer-le-vLac, 
Staffis  asservatur  et  .Annales  de  don  Grangier*  inscriptus  est,  refertur:  Ex  tabulis 
rationum  a  Ludovico  Gardian  praefecto  staviacensi  collectis  intellegitur,  a.  1584  hoc 
accidisse:  -Le  Pere  Canisius,  premier  Jesuite  qui  ait  paru  a  Fribourg  et  qui  mourut 
en  odeur  de  Saintete,  arriva  ii  Estavayer  le  8  aout  1584,  accompagne  de  quelques 
membres  du  conseil  des  Deux-Cents"  :  Annales  d'  Estavayer.  Par  D.  Jac.  PhUippe 
Grangier,  Chanoine  d'Estavayer,  ed.  ab  Em.  Grangier  et  F,  BriUhart,  Estavayer- 
le-Lac  1905,  p.  443.  Notandum  est,  et  Heidium  et  Techtermannum  Canisio  amicitia 
iunctos  fuisse.  Verumenimvero  certum  est,  Canisium,  circa  initium  m.  Iulii  1584 
Friburgo  Augustam  profectum,  Ealendis  Augusti  Ingolstadii  fuisse  (v.  infra,  monum. 
13(>4    neque  ante  d.  15.  Augusti  Friburgum  redisse  (v.  infra,  monum.  1359). 

Ceteroquin  non  constat,  quo  mensis  Augusti  die  professio  illa  facta  sit;  quam 
potius  die  aliquo  sacro,  quam  8.,  qui  dies  Mercurii  ex  operosis  diebus  erat,  factam 
esse  dixeris.  Poterat  ^Annalium"  auctor  in  die  assignando  errare.  Canisius 
d.  26.  Augusti  1584  Friburgi  orationem  sacram  habuit;  v.  supra  p.  625. 

Varias  huius  professionis  formulas  posuerunt  Berchtold,  Berthier,  Holder.  Valde 
autem  verisimile  est.  Canisium  a.  1584  operam  contulisse  ad  ^novam"  illam  pro- 
fessionis  formulam  condendam  vel  potius  ad  antiquam  recognoscendam  ac  perficiendam. 
Nam  et  Friburgenses  eum  de  eiusmodi  rebus  saepe  consulebant,  et  ipse,  quo  erat 
fidci  catholicae  studio,  libenter  ad  eas  operam  praestabat.  Huius  igitur  formulae 
duu  vidi  exempla  Frilmrgi  in  archivo  reipuhlicae :  Unum  ( A),  quod  commentarium 
brouillon,  minuta)  esse  videtur,  exstat  in  codice  rMandatenhuch  1"  f.  60* — 62*',  huic 
tempus  quidem  ascriptum  non  est:  sed  cum  medium  sit  inter  mandata  9.  Februarii 
1584  et  30.  Aprilis  1584  data  cumque  in  eo  codice  ordo  temporum  servetur,  facile 
Lntellegitur,  cui  tempori  assignandum  sit.  Alterum  (B),  qUod  apographum  eiusdem 
temporis  esse  videtur  2";  6  ff . :  5'/._>  pp.),  exstat  in  JJcistlichc  Sachen"  Nr.  454: 
eadem  manu,  qua  prius  illud,  scriptum  esse  videtur:  in  eius  tergo  (p.  12)  manu  anti- 
qua  notatum  est:  ^Mandat  vff  Letare  1584".  Puto  igitur.  Dominica  J.actaic"  sive 
IV.  Quadragesimae,  quae  eo  anno  erat  11.  Martii.  homines  „terrae  veteris"  sive 
parochiarum  circum  Frilmrgum  sitarum  in  hahc  formulam  iurasse  c'f.  supra  p.  636  . 
Verisimile  quoque  est,  idem  fecisse  homines  Bterrae  novae"  sive  praefecturarum,  cum 
9.  Decembris  1584  fidem  profiterentur  v.  supra  p.  636).  Nec  quicquam,  puto,  obstat, 
quominus  dicamus,  in  ipsa  etiam  urbe  professionem  (cui  faciendae  Dominica  II. 
Quadragesimae   sive   dies  26.  Februarii    designata   erat;   v.  supra  |».  636    bis  verbis 


038  Mon.  13.-.4. 

factam  esse.  Professio  haec  gallice  scripta  est.  Certnm  tamen  est,  eam  germanice 
quoque  olim  scriptam  esse  in  usum  eorum,  qui  germanice  loqui  solebant  vcf.  Holder 
i.  c.  189 — 196  200 — 204  .  Neque  tamen  eiusmodi  exemplum  repperi :  germauica  enim 
professionis  exempla  illa.  quae  Friburgi  in  archivo  reipublicae  vidi,  ab  hac  professione 
discrepant.  Digna  haec  est,  quae  hoc  loco  evulgetur.  Nam  ex  ea  Friburgensium 
non  solum  fides,  sed  etiam  extenia  ac  publica  disciplina  cognoscitur.  Simul  in  ea 
multa  vestigia  multique  fructus  cernuntur  contionum  Friburgi  a  Canisio  habitarum. 
Sequar  autem  exemplum  B. 

„Au  nom  de  la  saincte  Trinite  Amen.  Nous  1  aduoyer  petit  et  grand  Conseil 
de  la  ville  de  Fribourg.  A  tous  et  vng  chacun  de  quel  estat  condition  et  qualite 
quilz  soyent  par  ces  presentes  fesons  scauoir.  Que  nous  auons  considere  comme 
par  le  bon  regime  de  noz  predecesseurs  qui  ont  applique  tout  leur  pouuoir  a  len- 
tretien  de  paix,  vnion  et  concorde  entre  leurs  subietz,  leura  Republique  auecque 
laide  du  tout  puissant  s"  est  louablement  augmentee.  singulierement  en  obseruant 
et  maintenant  1' estat  de  nostre  saincte  foy  Catholique,  et  en  icelle  perseuerant  si 
constamment  par  la  grace  de  nostre  redempteur.  que  aucune  nouuelle  doctrine  et 
sinistre  interpretation  de  la  parole  Euangelique  par  docteurs  quelz  quilz  soyent 
qui  se  sont  efforces''  la  ruiner"  ne  les  a  peu  diuertir.  Bien  congnoissans  len- 
seignement  de  telz  nouueaux  docteurs  et  prophetes  auoir  pris  source  de  la  zizanie 
et  mauuaise  semence  non  pas  de  la  bonne  \  fesans  noz  dicts  ancestres  comme 
les  sages.  viuans  simplement,  et  croyans  fermement  tout  ce  que  par  linstinct 
du  sainct  Esprit  1'  Eglise  Catholique  a  tenu,  Paraynsi  voulans  suiure  leurs  traces, 
principalement  en  ce  temps  calamiteux  remplij  de  tous  scandales,  et  pareillement 
nous  dresser  apres  le  fil  et  chemin  che  dieu  a  monstre  a  son  Eglise,  pour  euiter 
plusieurs  et  jnfinies  doctrines  nouuellement  jntroduittes  contre  icelle2,  Auons  trouue 
tresexpedient  et  necessaire  ne  refraichir  la  memoire  des  Articles  de  nostre  foy  Chato- 
lique  a  nos  subietz  en  general  et  specialement  a  la  Jeunesse  a  present  croissante 
laquelle  tant  par  nonchalence  des  parens  que  par  faute  des  pasteurs  en  pourait  estre 
ignorante  pour  respect  dequoy  auons  aduise  de  faire  conuenir  derechef  tant  en  nostre 
ville  que  autres  noz  Jurisdictions  et  terres  tous  noz  subiectz  et  leur  donner  den- 
tendre  que  nostre  vouloir  est  entierement  et  totalement  que  ceulx  et  tous  ceux  qui 
habiteront  et  feront  residence  en  icelles  ayent  a  lexemple  de  tous  noz  louables 
predecesseurs  a  fermement  tenir  croire  obseruer  et  garder  tous  et  chacuns  pointz  et 
articles  de  la  vraye  ancienne  Religion  Chatolique  Crestienne  que  la  saincte  Eglise 
Romaine  et  Apostolique  a  tenu  et  encore  de  present  tient  et  professe'1  ouuertenient 
et  nous  monstre  en  lintrepretation  de  la  saincte  et  diuine  Escriture  et  des  tresuene- 
rables  sept  sacrement  comme  sont  le  Baptesme,  Confirmation  Sacrement  de  lauthel 
penitence  extreme  vncion  Ordre  t't  Mariage. 

De  croire  aussi  comme  fesons  auecque  toute  fermete  de  cour  Que  au  tressainct 
sacrement  de  lautel  le  corps  et  sang  de  nostre  seigneur  et  sauueur  Jesus  Christ 
auecque  lame  et  deite  veritablement  proprement  et  essentiellement  soit*  present 
soubz  l'especef  de  pain  et  vin  Et  que  ce  precieux  corps  de  nostre  seigneur  Jesus 
Christ  soit  louablement  offert  an  sacre  office  de  la  messe  comme  vne  sacrifice*  daction 
de  graces  et  propitiatoire  pour  les  Chrestiens  vifs  et  morts  et  paraijnsij  doige  estre 
reuere  et  adore  d'  un  cliacun.  Aussi  que  Ledict  TRessacre  corps  de  Jesus  Christ  se 
recoit  par  les  laiquesh  soubz  vne  espece'  du  pain  pour  leur  sauuement  eterael*. 

Et  touchant  les  cominandemens  de  nostre  saincte  inere  Eglise  Catholique 
Chrestienne,    \n   chacun    croye'  tienne   et  confesse  en  fermete,    Que  iceux  en  toute 

a)  nostrc  A.  1.)  Jn  A  aequitur:  et  seforcont.     Tn  H  haec-primum  aeripta,  <l<in  oblitterata 

eunt.         c)  ln  n  r.r  ruiner  correetutn  est:  renuerser.  d)  confesse  A.         e)  Sie  rectt   J  :  B:  ■«"'»■. 

f)  8ic  recti  .i  .•  /•'.-  espace.  g)  /»  .1  vn  sacriflce  correctum  eet  ex  vne  oblation.  li  /"  i  eequitur: 
'•il/  viennent  ;i  le  receuoii  dignement.  /«  />'  sequitur  versus,  <,i<i  postea  ita  <i<l<i«s  eat,  ut  iatn  legi 
«■</«<<</         [i  in  /;  correctum  ex  espace  K'  1«  .i  prius  scriptum  <><<t  Balnation  eternelle.        I    8ii 

.1  ;   Jl  li<<«</   r<<l<  :   \  ..\ . 


Cf.   Mt   13,  24     30.  <  i.  ll.-i.i    13,  9. 


1584,  639 

obeissance  doigent   estre   acceptes   par  tmis  ei  chacuns  l Chrestiens  <t  de  mesme 

estre  obserues  smili  peine  d'jncourir  punition  ;i  lendroil  des  Magistras  tani  spirituel 
que  temporel,  Notament  que  Lon  doigl  aller  a  Ifeglise,  assister  a  loffice  de  la  messe, 
et  aux  preches,  offrir  sur  lautel  les  quatre  festes  (!<■  lan,  rendre  t<nis  deuoirs  ei 
droitz  deuz  a  cause  du  parochinage,  solennizer  les  festes  ordonnees,  obseruer  l<'s 
jours  de  jeusne  comme  aussi  les  jours  <!<■  vendredy  et  samedij  par  abstinence  ei 
discretion  des  viandes»,  daccomplirb  aussi  les  vigiles  enterremens  ei  autres  cere- 
monies  accoustumees c  pour  les  Catholiques  trespassez  ''. 

Pareillement  de  tenir  et  reeongnoistre  pour  coustumc  louable  ct  ilcuotion 
Chrestienne  que  quand  l<>n  sonne  a  laue  Maria  tant  du  matin  que  du  soir,  vn  chacun 
se  mette  a  genoux,  et  prie  pour  lc  moings  vn  pater  nostre  auecque  la  Salutation 
Angelique,  pour  memoration  que  nostre  salut  eternel  a  commence  en  la  tressacree 
Vierge  Marie. 

Et  lc  mesme  se  doigt  fairc  tous  les  Vendredijs  comme  aussi  les  autres  jours 
alheurc  de  tnidy  en  Ihonneur  de  la  passion  de  nostre  seigneur,  ce  que  se  fera  non 
moings  publiquement  en  pleine  rue  que  secretement  °. 

En  apres  que  lon  croye  et  tienne  indubitablement  que  les  saincts  viuans  et 
triomphans  au  royaume  celeste  peuuent  prier  et  jmpetrer  grace  pour  nous,  dont 
vtilement  les  pouuons  inuocquer  pour  intercession f,  connne  amys  et  sainctz  de  dieu 
quilz  sont. 

Jtem  que  ce  soit  chose  raysonable  et  proffitable  de  prier  pour  les  aincs 
Chrestiennes  qui  pour  leurs  pechez  endurent  paines  temporelles  au  purgatoire. 

Jtem  que  le  pape  soit  leuesque  supreme,  Vicaire  de  Jesus  Christ.  et  successeur 
du  plus  hault  Apostre  sainct  pierre,  auquel  nous  nous  souhmettons  comme  au  chef 
de  1  Eglise  hors  de  laquelle  Eglise  Romaine  et  Catholique  il  ny  ait  esperance  de  salut. 

Jtem  que  le  pardon  soit  donne  par  nostre  seigneur  Tout  puissant  en  leglise  et 
che  les  fideles  Chrestiens  le  participent  effectuellement  et  fructueusement  a  la  re- 
mission  de  leurs  peches. 

Et  pour  obseruation  e  des  choses  cy  dessus  dites  nous  seront  esscheuz  en  corps 
et  biens  a  nostre  arbitrage  tous  et  vng  chacun  des  nostres  susdictz,  dequel  sexe  et 
qualite  quilz  soyent,  A  scauoir  quiconque  temerajrement  viendroit  a  parler  et 
mettre  en  dispute  les  articles  susdictz  des  sainctz  sacremens,  et  des  commandemens 
de  leglise  et  autres  articles  de  nostre  foy  lesquelz  les  aduersaires  dicelle  mettent 
en  doubte  et  controuersie. 

Pareillement  nous  seront  emendables  tous  ceux  qui  mettroyent  en  auant  quel- 
que  opinion  particuliere,  liront  ou  tiendront  nouueaux  liures,  defenduz  et  suspectz 
dheresie,  ou  chanteront  pseaumes  nouuellement  composez  et  suspectz. 

Semblablement  tous  ceux  qui  sans  cause  legitime  et  de  necessite.  euidente 
n'  assisteront  aux  diuins  offices  deglise  et  aux  preches  les  dimanches  et  autres  festes 
ains  se  trouueront  ailleurs  comme  aux  tauernes  en  charrierre  publique  ou  autres 
licux  au  dehors  de  leglise. 

Jtem  ceux  qui  frequenteront  predications  et  assemblees  secretes  ou  semonstreront 
scandaleux,  opiniastres  et  contraires  a  la  Religion  Catholique  en  quelle  facon  et 
manierre  que  ce  soit. 

De  mesmes  sera  vng  chacun  tenu  de  reueler  a  noz  officiers  de  nous  ayans 
charge,  les  seruiteurs  et  autres  domestiques  quil  pourroit  auoir,  receuoir  ou  entretenir 
en  sa  maison  qui  ne  seroyent  de  nostre  Religion  Catholique  ou  ne  voudroyent  jurer 
nostre  presente  ordonnance,  et  ce  dedans  lespace  de  quatorze  jours. 

Et  generalement  sera  vng  chacun  tenu  de  reueler  a  nous  ou  a  noz  officiers  toutes 
et  singulieres  personnes  de  quelle  qualite  sexe  et    lieu  quilz  soyent,   lesquclles  (soit 

a)  In  A  haee  adduntur :  et  ce  en  qui'1  lieu  que  lmi  se  puisse   fcrouuer.  b    cTaccepter  A. 

c)  In  A  sequunlnr  rc:  de  faire.  <li  ln  A  sequuntur  w.:   et    les  accomplir  <1<'  fait;  quae  in  J<  jiri- 

„iii, n  seripta,  dein  dblitterata  sunt.  e)  /»  A  sequuntur  vv.:  la  ou  lon  Be  trouuera.  f)  dont  raijson- 
naMement  ei  vtilement  les  reuerons   et  inuocquons  pour  intercession  A.  j-'1  Tn  A  sequitur  inuio- 

lable.     //;  J(  hoe  r    primum  scriptum,  dein  deletum  esi  -^ 


(340  Mon.  1355.    Circa  a.  1584    20.  Maii  1584?). 

en  nostre  ville.  soit  en  antres  lienx  pais  et  terres  de  nostre  obeissance  oseroyent 
contreuenir  dire  ou  parler  a  leneontre  de  ceste  nostre  profession  Catholique  et  contre 
nostre  present  mandement  et  ordoimance  et  seront  tous  ceux  qui  feront  faute  de 
reueler  les  choses  susdites,  emendables  en  la  mesme  paine  que  les  autres  dont  cy 
dessus  est  parle.  —  1584  \ 

Et  seront  tous  ceux  qui  a  ceste  heure  sont  absents  compris  en  ce  mesme 
serement,  de  facon  quilz  ne  soyent  moings  coulpables  en  cas  de  contrauention  que 
les  presentz  seront  \ " 

Canisium  in  hoc  professionis  emittendae  negotio  magistratibus 
friburgensibus  adiumento  fuisse  ostendunt  etiam  ea,  quae  ille  in  codice 
„Can.  37".  in  quo  contionum  a.  15X2 — 1584  Friburgi  a  se  habitarum 
commentaria  scribebat.  in  pagina  priore  involucri  posterioris  notavit: 
ubi  sic  sua  manu  *scripsit:  ..Summa  monendi  qui  nolunt  iurare  in 
profess.  fidei.  An  habeant  aliquid  in  tide  Catholica  displicens  uel 
contrarium.  2.  Cur  non  se  conforment  antiquis  et  modernis  iurantibus 
laete.  3  Si  timore  damni  et  ob  periculum  temporale.  Dicatur  ut 
cogitent  nihil  graue  esse  diligentibus  Deum.  2  Christi  exemplum  in 
eligenda  propter  nos  cruce  l  Christique  mandatum  confessionem  liberam 
exigentis2  proponatur.  Audiant  de  collatione  spiritualis  et  externi 
damni.  De  artic.  Ecclesiae  imius  Catholicae  •  Item  de  noua  Ecclesia." 
In  eodem  codice  f.  "251' — 252'  Canisius  sua  manu  posuit  responsum 
ad  hanc  quaestionem:  ..Quid  respondendum  nouatoribus  et  in  tide  sic 
vacillantibus ,  ut  dicant  se  facturos  quod  Catholici  in  religione  sua 
facere  solent,  modo  ipsis  liberum  sit  alibi,  praesertim  si  apud  nouatores 
habeant  bona  uel  conditionem  suae  uitae  commodam,  parentes  et  amicos 
uel  patronos,  ad  nouam  quoque  religionem  cum  eis  transire.  et  a  nouis 
ministris  sacramenta  sumere  possint."  Neque  tamen  vacat  haec  hoc 
loco  longius  persequi. 

Holiln-  de  professione  anni  1584  notat:  „La  remarque  faite  deja  plusieurs  Fois, 
que  les  professions  de  foi  donnaient  mi  nouvel  elan  a  la  reforme  religieuse,  se  con- 
firme  encore  cette  fois;  les  autorites  ecclesiastique  et  civile  redoublent  de  zele  et 
de  surveillance"    1.  c.  "24.'i . 

1355.        Circa  a.  15S4  (20.  Maii  1584?). 

Ex  commentario  autographo,  quod  est  in  Can.  4.'!  in  folio  duplici  eoque  separato. 

Canisius  Friburgi  ad  Socios  de  calamitatibus  illius  tempoHs  et  dt  Spiritu 
Sancto  <licit. 

Exstai  exhortatio  Canisii  ipsius  manu  scripta,  quam  hic,  ut  ex  ipsis  eius  verbis 
intellegitur,  ad  Socios  habuit  die  sacro  Pentecostes  atque,  ut  videtur,  Friburgi  Hel- 
vetiorum.  Eam  sic  exorsus  est:  „Deus  oobia  ei  terrae  iratus  et  ualde  iratus  et 
merito  iratusc  ol>  uostra  peccata.  Communis  haec  omnium  confessio  cuiuscunque 
suut  fidei  ei  religionis.  .  .  .    4  Bella  periculosiora  et  diutumiora s.    5  fames  inusitata 

:i  lln-  numerus  ei  sententia  proxima  in  i  non  sunt.  b)  Ultima  haec  sententia  i>i  H  alia  manu 
scripta  eaae  videtur  c)   Tria   w    sqg.  supra  versum  seripta  sunt. 


1  Cf.  Gal  2,  20;   1'liil  2,  8;  Hebr  12,  2  etc. 
'  Cf.  Mt   10,  32  33;  Lc  L2,  8  9. 

3  Maxime   significari  videntur  bella,    quae  Calviniani  in  Germania    inferiore  ei 
iu  Gallia  adversus  Catholicos  srerebant. 


Mon.  1356.    6.  ei  28.  [unii   L584.  641 

et  oniuersalior.  Deficit  .  .  .  potestas  conseruandi  fidem  in  locis  Catholicis,  angetur 
interim  ubique  haeresis.  ■_'  Non  opus  est  assignare  causam  praesentis  tribulationis, 
soli  Deo  perfecte  cognitam  in  quaa  facile  possumus  errare,  sicul  vulgus  errare  solel 
communiter,  iam  haereticos,  iam  catholicos  spirituales  ei  saeculares  accusando.  3  Con- 
snltimi  est  et  securius  cum"  filiis  Jacob1  ei  cum  Dauid2  ac  Daniele3  oulli  se  prae- 
Ferre,  sed  alijs  peccatoribus  se  conferre,  el  inter  omnes  seipsnm  accusare  cum  Paulo* 
alijsque  praedictis.  Si  enim  nos  ipsos  diiudicaremus,  [non  utique  iudi- 
caremur]5.  .  .  Quid  ex  parte  nostra  facieinlmn V  Non  <lic<>  de  alijs  prorcssionem  lauda- 
biliter  instituentibus.  2  deb  peregrinantibus  ad  loca  sacra  3  Legentibus  Litaniam 
4  audientibus  sacra."  Deinde  Canisius  accurate  explicat,  quid  Sociis  faciendnm  sH 
et  inprimis  .quomodo  erga  Spiritum  Sanctum  se  habere  debeant,  ut  eius  participes 
tiant".  Ea  tamen  hic  ponere  Longum  est.  Haec  tantum  noto:  -2  praeparare  nos 
ad  maiorem  tribulationem  experiendam,  si  uoluerit  Deus  ut  timendum  estc  aisitare 
et  probare  suos  electos,  uti  si  non  crescat  uinum,  non  frumentum,  si  superuenit 
pestis  uel  ali.j  morbj.  3  Compati  superiorilms  in  hac  tanta  tempestate  Laborantibus 
et  merito  afflictis.1' 

Quae  Canisius  quasi  praedixit :  fore,  ut  nec  vinnm,  nec  frumentum  crescerent, 
id  in  regione  friburgensi  a.  1585  factum  est  v.  infra,  monum.  1382).  Atque  haec 
iam  timebantur,  cum  haec  exhortatio  a  Canisio  haberetur.  Quare  existimo  eam  circa 
a.  1584  habitam  esse.  Dies  Pentecostes  eo  anno  20.  Maii   ex  kalendario  gregoriano)  erat. 

i:{.>6.        G.  et  28.  Iunii  1584. 

Ex  Baderi  autographo.  quod  est  in  Germ.  163  f.  16'',  et  ex  litterarum  Aquavivae 
commentario,  quod  est  in  G.  Sup.  1  f.  118a. 

Canisius  Frtburgi  ben-e  laborat,  praepositis  tamen  nonnumquam  incommodat.  Ad- 
monitio  et  consolatio. 

P.  Georgins  Bader  S.  J.  praepositus  provinciae  Germaniae  superi- 
oris.  visitatione  collegii  friburgensis  absoluta,  Oeniponte  6.  Junii  1584- 
ad  Claudium  Aquavivam  praepositum  generalem  haec,  praeter  alia,  de 
eodem  collegio  rettulit:  ..Domestica,  atque  etiam  externa,  bene  se  habent 
in  vtroque  homine,  laus  deo,  nostri  strenue  et  fructuose,  cum  satis- 
factione  vtriusque  magistratus,  laborant  in  uinea  dominj.  .  .  .  Hlud 
tamen  subindicare  uolui,  esse  quosdam  in  eo  collegio,  qui  cum  minus 
bene  intelligant  ea  quae  ad  gubernationem  pertinent,  facile  tamen  se 
intrudant,  cum  externis  etiam  inscio  Superiore6  tractent,  ad  cuiusuis 
nutum  sententiam  mutent,  ac  deinde  Superiores  et  sermone  et  scriptis, 
importune  vrgeant  •  e  quorum  numero  sunt  praesertim  bonus  P.  Cani- 
sius.  qui  prae  senio  nonnunquam  parum  sapere  uidetur,  et  P.  Robertus 7, 
quod  ad  cautelam  subindicare  volui  •  et  enim  Rectori  et  mihi  negocium 
quandoque  facessunt.  ita  ne  et  V.  R.  P.  facessant,  uerendum  est."  Ad 
haec  Aquaviva  Roma  28.  Junii  1584  rescripsit:  ..Quod  [Reuerentia  V.] 
scribit  de  natura  P.  Canisij,  et  P.  Roberti,  utemur  cum  opus  fuerit 
eius  admonitione  :  quanquam  bono  seni  omnis  semper  consolatio,  et  satis- 
factio  quae  in  Domino  possit,  danda  erit." 

a'  Sequuntur  2  w.  oblitterata,  quae  ietm  legi  non  possunt.  b)  Jl»r  p,  mtpra  rersum  seriptum 

est  c    Sequitur  alterum  Deus. 

1  Cf.  Gn  42,  21. 

'  Cf.  2  Rg  12,  13;  24,  17:  Ps  50,  3  -11  etc.  ;  Cf.  Dn  9,  4     18. 

4  Cf.  Act  26,  9-11;  1  Cor  15,  9;  Gal  1.  13:  Phil  3.  ti.  5  1  Cor  11,  31. 

0  Petro  Michael  rectore  collegii.  '  Ardrenus. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  41 


(J42     Mon.  1357.    Post  medium  a.  1584.     1358.  A  m.  lunio  ad  Augustum  1584. 

Cum  Baderi  verbis  conferendae  sunt  laudes.  quae,  nullis  querelis  admixtis. 
eodem  fere  tempore  a  Petro  Michael,  collegii  friburgensis  rectore.  Canisio  semel  at- 
que  iterum  tributae  sunt,  infra.  monum.  1357. 

1357.        Post  medium  a.  15H4. 

Ex  autographis.     Gerin.  163  f.  91b  et  G.  Sup.  19  I  f.  3G. 
Canisius  a  coUegii  friburgensis  rectore  Jaudafur.      Viribus  deficit. 

P.  Petrus  Michael  rector  collegii  friburgensis  Claudio  Aquavivae 
praeposito  generali  Augusta  Vindelicorum  ex  Sociorum  congregatione 
proviuciali  23.  Julii  1584  scripsit:  ..Reuerendus  pater  Canisius,  qui 
hactenus  Friburgensem  Vineam  egregie  excoluit  amplissimumque  fructum 
ex  eadem  collegit.  quique  Viri  sancti  nomen  apud  Heluetios  inuenit  : 
fractis  iam  est  uiribus  et  a  grauioribus  ofticijs  et  laboribus  liberandus 
uidetur,  fecit  quod  debuit  et  potuit,  iunioribusque  exemplum  reliquit. 
ut  illius  uestigio  insistentes,  se  totos  proximorum  saluti  consecrent." 
Tdem  rector  in  ..Catalogo  Collegij  Friburgensis",  quem  m.  Octobri  1584 
per  P.  Theodoricum  Canisium  procuratorem  Romam  ad  Aquavivam 
misit,  de  Petro  Canisio  notavit:  „Vires  corporis  habet  fractas.  .  .  . 
Bonus  hic  Pater  optimi  ingenij  est,  iuditium  et  prudentiam  cum  longa 
experientia  habet  maximam,  quam  quoque  testantur  uaria  ministeria, 
quibus  multis  annis  in  Societate  functus  est  :  eruditionem  tantam  con- 
sequutus  est,  ut  Doctoris  Theologiae  nomen  sustinere  possit,  Cum  uero 
ob  aetatem  quotidie  in  utrisque  tam  ingenij  quam  corporis  uiribus 
deticiat,  in  multis  deinceps  laboribus  occupari  non  poterit;  fecit  quod 
debuit  et  potuit. " 

11558.        A  m.  Iunio  ad  Augnstum  1584. 

Friburgenses  vehementer  instant,  ni  Canisius,  Augustam  <<<!  Sociorum  <,<>/i- 
gregationem  evocatus,  <i<l  se  revertatur. 

Sebastianus  Verronius,  urbis friburgensis parochus,  Priburgo  lti.Iimii 
1584  Ioanni  Francisco  Bonhomio  apostolico  apud  caesarem  nuntio  et 
vercellrnsi  episcopo  de  Canisio  ad  congregationem,  quam  Societatis 
provincia  ..Germaniae  superioris''  medio  m.  Iulio  Augustae  Vindelicorum 
habitura  erat,  evocato  *scripsit:  ..  Dum  noua  et  maiora  expeto,  prope 
amitto  quod  partum  est  :  ex  Prouincialis J  iussu  optimus  vir.  et  sanctus, 
Venerabilis  christi  sacerdos  P.  Canisius  Augustam  ad  Societatis  con- 
gregationem  est  profecturus,  datae  sunt  et  a  Rectore2,  et  Prouinciali 
de  eius  reditu  stipulationes ,  metuo  tamen  ne  omnino  auocetur  •  si 
homo  Dei:!  iste  uou  redeat,  actum  est  de  nobis.  Quin  igitur?  Ad  te 
redeo,  per  .  .  . "  quaeso,  omnibus  preciluis  oro.  ut  ad  ea  officia  quibus 
erga  nos  ante  usus  es  hoc  accedat,  literaruiu  munere  Canisium  ad  nos 
remittas:  emeritus  est  raris  concionibus,  catastrojdien  oliseero  apud 
dos  addat;  tuuiu.  amantissime  Praesul  et  hoc  fuerat.    Nobis  non  tam 

:i    Seguitur  verbum  obscurius  scriptum;  (JUJTftpoi  f  Balvatorem  t 

1  P.  Georgii  Bader.  P.  Petro  Michaele. 

:  Dt  33,  1  :  tos  1  1.  6:   1  Rs  9,  7:  2  Petr  1.  21   etc. 


Moii.  1358.     A   ni.  Iiniio  ;nl    \ii-iislmn    1584.  643 

nostra  salus  curae  fuerit,  quam  pietas  eril  in  referenda  gratia  iucunda. 
Deus  autem  summus  ad  cuius  nutum  omnia  pendent,  apperial  Tuae 
Reuerendissimae  dignitati  ostium  ad  omne  mysterium  Christi  e\  con- 
soletur  cor  tuum  in  cunctis  laboribus."  Bonhomius  apographum  buius 
partis  litterarum  Verronii  Praga  14.  Augusti  L584  Romam  a<l  Ptolo- 
maeum  Gallium,  cardinalem  Comensem  et  Gregorii  XIII.  secretarium 
piaiorem,  niisit  et  haec  addidit:  „Se  ben  spero,  che  i  padri  de  La  Com- 
pagnia  compiaceranno  tutto  quel  Cantone,  non  posso  pcro  fare,  che  ;i 
maggior  cautela  non  supplichi  anch'  io  V.  S.  IUustrissima  che  se  per 
sorte  i  Padri  facessero  diffieolta  in  lasciar  ritornare  il  detto  Padre  a 
Priborgo,  si  degni  interponere  la  sua  authorita,  perche  quel  popolo 
rimanga  in  cio  consolato;  sapendo  io  certo,  che  s'  egli  non  ui  ritornasse, 
oltre  il  molto  frutto,  che  fa  continuamente  con  le  sue  prediche,  e 
conuersatione,  et  che  si  perderebbe,  si  correria  pericolo  ancora  che  il 
Senato  non  adempisse  quello,  che  ultimamente  ha  promesso,  cioe  di 
fabricare  oltre  le  schole,  la  casa  ancora  del  Collegio"  (ex  Bonhomii 
epistola  archetypa  et  ex  apographo  partis  litterarum  verroniarum ;  quae 
sunt  in  archivo  vaticano,  Nunz.  di  Germ.  106  p.  333 — 337  273). 

Cardinalis  Comensis  Bonhomio  *respondit  Roma  8.  Septembris 
1584:  ..Se  occorrera  far  offitio  con  li  Padri  de  la  Compagnia  perche 
lascino  ritornar'  il  Padre  Canisio  a  Friburg,  si  fara"  (ex  epistulae 
commentario  vel  apographo  eodem  tempore  scripto,  quocl  est  in  archivo 
vaticano,  Nunz.  di  Germ.  12  f.  344a — 345h).  Bonhomius  autem  Verronio 
respondit  de  Canisio,  Praga  11.  Augusti  1584:  ..Breuior  fuerit  literas 
ad  me  mittendi  ratio,  quam  Reuerenclus  pater  Canisius  meo  nomine 
monuit,  Rediturum  ad  uos  eundem  patrem  non  dubitamus,  si  Prouincialis 
et  Rector  id  polliciti  sunt ;  non  deero  tamen  authoritatem  etiam  meam 
interponere,  ut  piis  uotis  plane  compotes  sitis"  (ex  commentario  ab 
ipso  Bonhomio  scripto.  Cod.  vercell.  „Corrispondenza  etc.  [v.  supra 
p.  198)  p.  191.  Etiam  apud  Berthier,  Bonh.  189).  Et  Praga  24.  Sep- 
tembris  1584  rectori  collegii  S.  J.  augustani  *scripsit:  ..Scire  uehementer 
cupio,  num  Pater  Petrus  Canisius  Congregationi  isti  interfuerit,  et  an 
Friburgum  reuersus  fuerit,  nec  ne"  (ex  commentario  ab  ipso  Bonhomio 
scripto:  1.  c.  p.  304;  cf.  Berthier,  Bonh.  189).  Petro  autem  Schnewlino 
praeposito  friburgensi  Bonliomixs  iam  30.  Iunii  1584  Praga  scripserat 
„Omnem  clabo  operam,  ut  Pater  Canisius  ad  uos  reuertatur"  (ex  arche- 
typo;  Cod.  friburg.  „Epp.  ad  Schn."  f.  77;  etiam  apud  Berthier, 
1.  c.   124). 

Haec  illustrantur  *litteris  a  Badero  provinciali  ad  Claudium  Aqua- 
vivam  praepositum  generalem  datis  Monachio  Kalendis  Februariis  1585, 
quo  tempore  de  Canisio  Friburgo  avocando  agebatur.  „Quam  aegre", 
inquit  Bader,  „eius  praesentia  sint  Friburgenses  cariturj,  satis  superiori 
aestate  sum  expertus,  cum  dicerem  eum  ad  Congregationcm  necessario 
debere  uenire,  suspicabantur  enini  aliud  latere"  (ex  autogr. ;  Germ. 
1G4  f.  56»). 

41* 


(544  M°n-  13;j9.    M.  Iulio  et  Augusto  1584. 

S.  Carolo  Borromaeo  „SebasManus  Werro  Ecclesiae  Friburgensis 
Parochus"  Friburgo  Helvetiorum  25.  Septembris  1584  *scripsit:  „Post 
tanta  mala,  a  multis  aimis  accepta  .  .  .  in  nos  respexit  DEVS  et  Pater 
mis e r i c o r d i ar um *  .  .  .  et  quod  non  postremj  beneficij  loco  ducimus, 
virtutum,  prudentisque  simplicitatis  exemplar,  Canisium  dedit:  atque 
cum  beatam  dicere  ciuitatem  nostram  ad  eum  modum,  quo  B.  Am- 
brosius  beatam  ait  quae  plurimos  justos  habet~.  non  liceat:  infelicem 
tamen  ob  tantj  virj  doctrinam.  vivumque  innocentiae  specimen  non 
putamus"  (ex  autogr.,  quod  est  Mediolani  in  bibliotheca  ambrosiana, 
Cod.  ,.Fi.  inf.  175"  f.  231*— 232b). 

1359.        M.  Iulio  et  Augusto  15S4. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis.     Cod.  ,1  36"  f.  18\ 

Canisii  et  rectoris   friburgensis  iter  germanicum.     Amicorum   liberalitas.     Con* 

tiones  et  confessiones. 

In  „Litteris  annuis"  collegii  S.  J.  friburgensis.  Friburgo  Helvetiorum 
8.  Novembris  1584  datis,  haec  narrantur  de  PP.  Petro  Michaele  collegii 
rectore  et  Petro  Canisio  post  2S.  Iunii  1584  (v.  supra  p.  624)  Au- 
gustam  Vindelicorum,  ubi  14.  Iulii  incohanda  erat  Sociorum  congregatio 
provincialis,  profectis:  ,.Euntibus  Patribus  nostris  ad  congregationem 
prouincialem  20  coronati  a  Senatu  Friburgensi  collati  sunt  pro  viatico. 
Similis  fuit  erga  Patres  nostros  et  Rectorem  Lucernensem3  pernobilis 
cuiusdam  uiri  Constantiensis  liberalitas.  Nam  dum  forte  in  illum  Badae4 
incidissent,  eos  ipse  Dilingam  vsque  suis  sumptibus  prosecutus  est. 
Idem  promisit,  quo  die  nostri  habitatum  Constantiam  venirent,  se  pro 
Collegij  initio  aureos  mille  donaturum.  .  .  .  Sed  nec  illud  praeter- 
eundum  fuit  hoc  loco,  quemadmodum  ad  congregationem  prouincialem 
patres  nostri  profecti  sint,  non  enim  suspenderunt  organa5  sua, 
sed  in  omni  loco  dominationis  eius6,  ad  DEj  gloriam,  in  proxi- 
morum  salute  procuranda  praeclare  elaborarunt.  Concionibus  enim  in 
ciuitatibus  atque  in  arcibus  habitis,  vt  a  uiris  uiagua  auctoritate  rogati 
fuerant,  in  ipso  die  Assumptionis  D.  Virginis '  50  personarum  con- 
fessiones  Badae  Heluetiorum  audierunt." 

Canisius  igitur  et  Michael  Priburgo  Lucernam  venisse  iudeque  Leubenstainiunj 
secum  abduxisse  videntur.  [tem  cx  liis  Litterarum  verbis  valde  probabile  est,  Cani- 
sium ,  antequam  congregatio  augustana  incohata  esset,  Dilingam  venisse.  Euxn 
Kalendis  Auj;iisti  Inuolstadii  versatum  esse  cognoscitur  ex  praefatione,  quam  cate- 
chismo  suo  minori  Ingolstadii  a.  1584  edito  praeposuit;  v.  inira.  moniim.  l.'5<>4.  Do- 
Lendum  autem  cst.  quod  in  Litteris  illis  aomina  non  ponuntur  locorum,  quibus  ora- 
tiones  sacras  habuit.  Eum  Lucernae  pro  contione  dixisse  satis  certum  est;  v.  supra 
p.  1  201  e\  infra,  tnonum.  1362.  Fortasse  dixit  etiam  Badae,  Aoigustae,  Dilingae, 
fngolstadii. 


1  2  Cor  1.  3. 

1  „Quam  beata  civitas,  quae  plurimos  iustos  habef:  S.  Atnbrosius,  De  Cain  ei 
Alxl  1.2,  c.  3,  ii.  L2    Migne,  P.  lat.  XIV  365).  a  P.  [tfartinum  Leubenstain. 

'  Baden,  nunc  civitas  cantonis  argoviensis    Aargau  . 
'  Ps  [36,  2.  '    Ps  [02,  22.  '         7  L5.  Lugusti. 


M..n.  L360.    A  d.  1  I.  ad  23.  Inlii  L584.  645 

1360.        A  (I.  II.  ad  23.  lnlii  L584. 

Ex  apographo  A.ctorum  congregationis,  quod  ;t.  1  r>s7  j > » -< >  provincia  S.  J.  Ger- 
maniae  superioris  scriptum,  exstai  in  Cod.  ..I!.  Hr-  p.  13     I".. 

Canisius  Augustae  Vindelicorum  congregationi  provinciali  Sociorum  Germaniae 
sitperioris  interest.  Eligitur  „deputatusa.  Provincialem  in  electione  procuratoris  adiuvat. 
Postulata  congregationis. 

Ad  congregationem  provincialem,  quae  a  Sociis  Germaniae  superioris 
cx  praescripto  constitutionum  a.  1584  habenda  erat  (v.  supra  p.  L856), 
13.  Iulii  1584  A.ugustam  convenerunt  omnes,  qui  interesse  debebant. 
„Postridie  mane,  dicto  simul  Hymno  Veni  Creator  etc.  cum  sua  Collecta 
de  Spiritu  Sancto  :  coepta  est  Congregatio  :  In  qua  hi  fuerunt,  et  ordine  in 
formula  Congregationis  posito  sederunt:  R.  P.  Georgius  Baderus  Prouin- 
cialis,  ad  cuius  dexterum  latus  hi  Professi  quatuor  Votorum  erant: 
P.  Petrus  Canisius.  P.  Theodorius  Canisius  Rector  Dilinganus.  P.  Hiero- 
nynius  Torrensis  Professor  Theologiae  Dilingae.  P.  Gregorius  Rosephius 
R-ector  Augustanus.  P.  Henricus  Arboreus  Rector  Halensis.  P.  Martinus 
Leubenstain  Rector  Lucernensis.  P.  Julius  Priscianensis  Professor  Theo- 
logiae  Dilingae.  P.  Ferdinandus  Alber  Rector  Oenipontanus.  P.  Paulus 
Vizanus,  P.  Gregorius  de  Valentia.  ambo  professores  Theologiae  Ingol- 
stadij.  P.  Bonaventura  Paradinas  Rector  Jngolstadiensis.  Ad  latus  uero 
sinistrum  P.  Michael  Maier,  Procurator  Collegij  Jngolstadiensis,  quod 
est  in  hac  Prouincia  maximum.  P.  Jacobus  Crusius  Rector  Domus  Pro- 
bationis  Landspergae.  P.  Petrus  Michael  Rector  Friburgensis.  P.  Otho 
Eisenreich  Rector  Monachiensis.  Vbi  omnes  consedissent,  habitus  est  a 
R.  P.  Prouincialj  breuis  sermo,  quo  et  institutum  huius  Congregationis. 
et  modum  in  ea  procedendi  is  aperuit  :  ut  nimirum  candide  aperteque 
omnes  agerent,  cum  debito  Spiritu,  charitate  et  modestia.  .  .  .  Electus 
est  ad  plura  uota  secreta  in  Secretarium  Congregationis  P.  Theodoricus 
Canisius.  Jn  adiutorem  uero  illius,  eodem  modo  P.  Julius  Priscianensis. 
Porro  in  deputatos  eadem  ratione  electi  sunt  primo  loco  P.  Gregorius 
Rosephius.  posteriore  autem  P.  Petrus  Canisius1.  .  .  .  Die  10.  Julij  ante 
Procuratoris  electionem,  quaesitum  est,  quis  cum  Secretario  assistere 
deberet  Prouincialj  in  legendis  sutfragijs  :  et  uisum  est,  ueterem  consue- 
tudinem  Prouinciae  huius  retinendam  esse,  quae  fuit,  ut  antiquissimus 
Professus  assisteret.  nimirum  P.  Petrus  Canisius.  Electus  deinde  est 
per  uota  secreta.  a  maiori  parte  ex  duabus,  in  secundo  scrutinio  in 
Procuratorem  R.  P.  Theodoricus  Canisius  :  in  Substitutum  uero,  eodem 


1  ,Formula  Congregationis  Prouincialis,  in  quarta  Generali  Congregatione  re- 
cognita,  et  approbata"  [a.  1581],  haec  habel>at  cap.  4.  i>.  13  :  .Eodein  modo"  i.  e.  ad 
plura  sufiragia  secreta  Beligantur  duo  Deputati,  ex  primarijs  Patribus  quatuor 
votorum  Professis,  <iui  vna  cum  Praeposito  Prouinciali  ad  plura  sufEragia  praesente 
tamen  semper,  et  excipiente  Secretario  quae  deflnita  fuerini  seliganl  tam  quae  posl 
electionem  mittendorum  Congregationi  proponenda  sunt.  quam  si  quid  occurrerit  quod 
ad  electionem  pertineat;  de  quo  proinde  ante  electionem  videatur  a  Con.nregatione 
deliberandum" :  Canones  Congregationum  Generalium  Societatis  fesu,  Romae  L581, 
90    91. 


646  Mon.  1360.   A  d.  14.  ad  23.  Iulii  1584. 

modo.  in  tertio  scrutinio,  P.  Martinus  Leubenstain.  Die  17.  Julij  actum 
est  de  Congregatione  generalj  cogenda  uel  non,  neque  ulli  occurrit  ratio 
alicuius  momentj,  quare  illa  cogenda  uideretur.  Quare  uero  non  cogenda 
esset,  multae  sese  rationes  offerebant.  Agi  deinde  coeptum  est  de 
uarijs  rebus  R.  P.  N.  Generalj  Congregationis  Prouincialis  nomine  pro- 
ponendis,  quae  separatim  ponuntur.  .  .  .  Die  23  Julij.  . . .  cum  nihil  amplius 
Congregationj  superesse  uideretur,  quod  merito  tractandum  esset,  un- 
animi  consensu  iudicatum  est.  finem  illi  imponendum  esse,  qui  eodem 
die.  recitato  alternatim  TE  DEVM  laudamus,  impositus  est." 

Actis  hisce  in  codice  (p.  45 — 50)  addita  sunt  Claudii  Aquavivae  praepositi 
generalis  *  Responsa  ad  res  a  congregatione  propositas  et  ad  „Memorialeu  Provincialis, 
m.  Novembri  a.  1581  data.  Quae  de  meditatione  cotidiana  Sociorum  responsa  sunt. 
seorsim  ponentur  infra,  nionum.  1361.  Ex  reliquis  responsis  liaec  tria  commemorabo, 
quae  ad  res  pertinent,  quae  Canisio  singulariter  cordi  fuisse  censeo:  1.  Petierat 
congregatio :  rR.  P.  N.  Ignatij  Sanctae  memoriae  uita,  plenius  accuratiusque  scripta 
promissa  est,  at  nunquam  hactenus  uisa :  quare  si  tam  illam  uitam  quam  R.  P. 
Xauerij,  aliorumque  Patrum  res  praeclare  gestas,  si  quae  extant.  R.  P.  N.  miserit, 
spectabit  illa  res,  ad  communem  nostram  consolationem,  atque  eruditionem."  Re- 
sponsum  est :  „Curabitur  cum  Dei  gratia".  2.  Item  petierat  congregatio :  ..Tn  hac 
nostra  Prouincia  Germaniae  Superioris  nullum  extat  Seminarium  Pontificium,  qualia 
in  Austria  et  Rheno  erecta  scimus.  Rogatur  igitur  R.  P.  N.  ut  per  se.  uel  P.  Hof- 
faeum  x,  ac  P.  Procuratorem,  ut  uidebitur,  a  Summo  Pontifice  aliquot  alumnos  in  hac 
nostra  Prouincia  alendos  petat,  ne  sola  haec  in  Germania  tanto  subsidio  priuetur. 
De  loco  uero  maiori  Congregationis  parti  Augusta  occurrebat,  cuius  uel  nomen  et 
Summum  Pontificem,  et  alios  uiros  ad  id  promouere  posset."  Respondit  Aquaviva  : 
„Actum  est  cum  Summo  Pontifice  et  hene  speramus."  Canisius  iam  antea  et  ab 
Aquaviva  uovam  S.  Ignatii  vitam  petierat  v.  supra  p.  157  et  Gregorio  XIII.  com- 
mendaverat,  ut  variis  Germaniae  locis  alumnos  aleret,  vide  Can.  VII  359  665. 
Aquavivae  cura  prodiit,  ut  supra  p.  157  dictum  est,  Romae  a.  1585  tgnatii  vita 
a  Maffeio  scripta;  quam  sub  exitum  saeculi  XVI  1593  1596  ibidem  secuta  est 
Boratii  Tursellini  Torsellini  S.  J.  opus  ..De  Vita  Francisci  Xaverii"  Sommervogel 
VIII  140.  Petri  quoque  Ribadeneira  S.  J.  Vita  ignatiana  iterum  latine  prodiit.  ab 
auctore  recognita  et  Locupletata,  Matriti  1586.  Antverpiae  1587,  Lngolstadii  1590  etc. 
Sommervogel  VI  17l'»>.  Seminariura  pontificium  a  Gregorio  XIII.  m.  Aprili  a.  L585 
Dilingae  conditura  est  Duhr,  -Tes.  I  304  .  .*!.  Georgius  Bader  provincialis  ab  Aqua- 
viva  petierat:  „Praescribat  certum  aliquem  modum,  et  uniformitatem  Congregationis 
B.  Virginis,  cum  alicubi  una  tantum,  alibi  duae,  alicubi  etiara  tres  diuisae  sint.  Et 
quidera  iu  quibusdam  Collegijs,  extemi  miscentur  cum  scholasticis :  alicubi  snnt 
separati:  quibusdam  uero  in  locis  foeminae  suam  habent  Congregationem,  putantque 
se  [ndulgentiarum  esse  participes,  quibus  tamen  nostrj  praeter  Confessariorum  munus 
nihil  hoc  uomine  dicuntur  praestare.  Regularum  etiam,  et  [ndulgentiarum,  obligationis 
praeterea  ad  confessionem  et  Sacram  communionera,  non  exigua  est  differentia.    Quae 

sane  diuersitas,  et  confusi sm  et  molestias,  et  uescio  quas  aemulationes  cum  nostris 

tinii  ipsis  etiam  sodalibus  parit  non  leues."  Etespondit  Aquaviva:  „Foeminae  nulla 
ratione  admittantur.  De  alijs  postea  uidebimus  quid  fieri  debeat."  Diversitati  lmi<' 
brevi  remedium  adhibitum  est.  Gregorius  XIII.  a.  1584  et  Sixtus  V.  a.  L587  prae- 
posito  generali  Societatis  fesu  potestatem  tribuerunt  virorum  congregationes  marianas 
ubicumque  institutas  „sodalitati  primae  primariae"  romanae  aggregandi;  huic  Aqua- 
viva  a.  1587  regulas  dedit,  quarum  praecipuas  n  1  >i « | n « •  servari  iussit  /•-'.  Mullan  I.  c.  26 
ad  :il  231     274,   Kratz  I.  c.  150     155). 

1   Paulus  Hoffaeus  Aquavivae  nassistens"  pro  Germania  erat. 


Mhm.  1361.    M.  tulio  L584.  C,47 

loannes  Franciscus  Bonhomius  apostolicus  apud  caesarem  nuntius  P.  Gregorio 
Rosephio  rectori  collegii  augustani  "scripsh  Praga  17.  Iulii  L584:  BGratulor  de  con- 
aentu,  seu  congregatione  ista  uestra,  cui  si  ego  quoque  interesse  possem,  ut  prae- 
sertim  Patrem  Petrum  Canisium  charissimum  meum  .  .  .  comitem  amplexarer,  quant- 
opere  laetarer,  atque  ex  corde  recrearer  va  Domino,  A  <  1  illum  porro  dare  aunc  haud 
possum  Literas,  quamobrem  me  illi  P.  T.  facial  rogo,  quam  diligentissime  commen- 
datinn."  Kt  *Praga  "24.  lulii  L584:  „Si  Pater  Canisius  aderit,  eum,  quaeso,  mihi 
salutet  quam  officiosissime,  eiusque,  ei  aliorum  patrum  omnium  precationibus  me 
quam  maxime  fieri  potest,  obnixe  commendet"  ex  commentariis  ab  ipso  Bonhomio 
scriptis.     Cod.  vercell.  „Corrispondenza"  etc.  [v.  supra  p.  198]  p.  121    L55). 

1361.        M.  Iiilio  1584. 

K.\  Matthaei  Eaderi  S.  J.  opusculo  „De  vita  Petri  Canisii  de  Societate  Lesu  .  .  . 
libri  tres",  Mbnachii  K>14.  1S7.  et  ex  „Responsorum  ad  proposita  a  Congregatione 
Prouincialj  Germaniae  Superioris,  datorum  mense  Novembri  1584"  apographo  a.  1587 
scripto,  quod  est  in  Cod.  „B.  10"  p.  45—49. 

Canisius  Augustam  ad  Sodorum  congregationem  advectus,  ab  amicis  laete  ex- 
cipitur.  Ad  Socios  „exhortationemu  de  meditationis  hora  habet.  Il<i>i<-  integram  orationi 
mentali  tribui  praepositus  generalis  iubet. 

P.  Matthaeus  Raderus  8.  J.  insignis  ille  historicus  in  Vita  Canisii 
primum  Monachii  a.  1614  edita  (1.  2.  c.  9)  de  Canisio  haec  narrat: 
..Augustam  ex  Heluetiis  tertio  et  octogesimo  millesimi  quingentesimi 
ad  conuentum  Soeiorum  euocatus  venit  \  et  gaudio  non  Sociorum  tantum, 
sed  familiarium  omnium,  illustris  praesertim  matronae  Sibyllae  Fuggerae 2 
incredibili  gaudio,  et  veneratione  exceptus  est.  Vbi  et  Socios  grauissima 
adhortatione  domi  (quam  ego  tum  tiro  Societatis  audiui)  vt  ad  studium 
meditandi  excitaret,  comonefecit,  vehementerque  cohortando  asseuerauit, 
nos  ad  vltimum  Christi  tribunal  causam  dicturos  de  hora  rebus  diuinis 
contemplandis  assignata.  si  illam  vel  otiose  et  segniter  transigeremus : 
vel  neglectam  omnino  praeteriremus."  ;! 

Canisius  igitur,  m.  Iulio  a.  1584  Augustam  ad  Sociorum  congregationem  pro- 
vincialem  advectus,  invitatus  est,  ut  in  co  Societatis  collegio  uiiam  ex  Bexhortatiombusu 
illis  sacris  ad  Socios  haberet,  quae  ex  Societatis  instituto  statis  temporibus  fiebant 
v.  Can.  VI  58  1  . 

De  hora  autem  „meditationisu,  de  qua  Canisius  tunc  dixit,  in  congregatione 
quoque  illa  augustana  actum  est,  ac  fortasse  Canisii  exhortatio  actioni  huic  causam 
aliquam  vel  occasionem  praebuit ;  aliquam .  dico ;  nam  proxima  eius  causa  erat 
Congregationis  generalis  a.  1581  habitae  canon  6.,  qui  sic  habet:  „Consuetudo  orandi 
in  Societate  quotidie  per  boram  integram,  praeter  tempus  duplicis  examinis  quoti- 
diani,  tamquam  pia,  et  salutaris,  ex  buius  Quartae  Congregationis  decreto,  omnino 
rotinenda  estu  (Canones  [v.  supra  p.  6451]  41).    Haec  igitur  congregatio  per  procura- 

1  Raderum  hic  memoria  fefellit.  Nam  haec  congregatio  provincialis  Sociorum 
Germaniae  superioris  a  14.  ad  '23.  Iulii  1584  habita  est;  \.  supra  p.  <!4.") :  neque 
a.  1583  Canisius  Augustam  venit. 

2  De  Sibylla  comitissa  ab  Eberstein,  Marci  III.  Fuggeri  uxore,  quam  Canisius 
ex  Lutheranismo  ad  ecclesiam  catholicam  converterat,  v.  Cau.  III  <).">.>     663. 

:!  P.  Franciscus  Costerus  S.  J.  provincialis  rhenanus  Merciiriano  praeposito 
generali  Colonia  24.  Martii  1579  *scripserat:  „Omnes  Germani  qoii  parum  rades  sunt 
in  studio  meditandi,  maxime  iuniores,  qui  integrum  meditationis  matutinae  tempus 
nescio  quihus  phantasijs  transmittere  solent  fere  sine  vlla  vtilitate,  et  cum  magno 
etiam  spiritus  detrimento1'    ex  autogr. ;  Germ.  L57  f.  228b). 


648     Mon-  1362-   Inter  m-  Iul-  et  Sept  1584.     1363.  M.  Iulio  et  Augusto  1584. 

torem  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  proposuit:  .Quoniam  saepe  a  multis 
dubitatum  est,  quantum  temporis  ex  hora  orationj  destinata,  praeter  duplex  examen, 
ex  Can.  6.  Congregationis  4ae  ordinarie  tribuere  liceret  recitandis  horis  Canonicis, 
etiam  ijs  qui  grauiores  occupationes  non  haberent :  Visum  est  hoc  etiam  a  R.  P.  N. 
Generalj  petendum  esse.  Maiorj  quidem  parti  Congregationis  uidebatur  dimidium  ad 
summum  horae,  ei  recitationi  permitti  posse."  Respondit  m.  Novembri  1584  Aqua- 
viva:  BHora  quae  decreto  Congregationis  4a'  orationj  praescribitur  \  neque  tota,  neque 
pars  eius  insumi  debet,  recitandis  horis  Canonicis,  sed  separatim  extra  eas  exigitur, 
nisi  ex  causa  aliqua  particularj,  et  ad  aliquod  tempus  Superiori  cum  aliquo  dispen- 
sandum  uideretur.  Aliae  autem  preces  vocales,  etsi  omnino  non  prohibentur.  cum 
Superior  uel  Praefectus  Spiritualis,  queinpiam  ijs  melius  iuuarj  in  spiritu  iudicaret, 
tamen  optandum  est  ut  plurimum  totam  a  nostris  horam  meditationj  tribuj,  propter 
magnas  et  solidas  utilitates  orationis  mentalis."  Integram  igitur  horam  cotidie  a 
Sociis  meditationi  impendi  debere  Aquaviva  declaravit.  Id  quod  omnino  ex  Canisii 
sententia  successisse  facile  patet. 

13<>2.       Inter  initimn  ni.  lulii  et  medium  fere  Septembrem  1584. 

Ex  Actorum  processus  apographo  saeculo  XVII.  vel  XVIII  scripto.  Can.  63 
f.  16a-  1 7b. 

Canisius  Lucernae  eontionatur. 

Die  18.  Iunii  1626  Frisingae  in  processu  episcopali  beatificationis 
Canisii  P.  Iacobus  Keller  S.  J.  testis  vocatus  haec.  praeter  alia,  iuris- 
iurandi  fide  interposita,  testatus  est:  Testis  „nouit  P.  Petrum  Canisium. 
et  audiuit  ipsum  Anno  1584  Lucernae  concionantem,  ad  quem  propter 
opinionem  Sanctitatis  magnus  accursus  fuit." 

Iacobus  Keller  f  1631  Seckinga  (Sackingen,  nunc  civitas  reipublicae  ba- 
densis  prope  Helvetiam  sita)  a.  1568  ortus,  Societatem  a.  1588  ingressus  est.  Anno  [58  I 
fortasse  Lucernae  in  collegio  Societatis  litteris  studebat.  Is  postea  collegiornm  ratis- 
bonensis  et  monacensis  rector  futurus  et  libris  polemicis  atque  historicis  conscriptis 
magnam  nominis  celebritatem  consecuturus  erat  Duhr,  .les.  II'-',  408-411.  /•'.  X.  v.  We- 
gele,  Geschichte  der  deutschen  Historiographie  seit  dem  Auftreten  des  Humanismus, 
Mlinchen  und  Leipzig  1885,  385  387-388;  Sommervogel  IV  981— 997 ;  IX  544  545). 
Concionatus  est  Canisius  Lucemae  aut  cum  in  itinere  augustano  per  eam  urbem  trans- 
irei  inter  initium  m.  Iulii  et  exeuntem  m.  Augustum  .  aut  circa  tnedium  m.  Sep- 
tembrem,  cum  ex  peregrinatione  Elremi  S.  Mariae  Lucernam  devertissel  ;  v.  supra  p.  201. 

lliGll.        H.  Inlio  «'t  Angnsto  1584. 

Iv\  catalogo  autographo,  qui  cst  in  „G.  Sup.  1!'"  I  f.  36"  .">!'•'.  el  es  litterarum 
exemplo  eodein  tempore  scripto,  quod  est   in   _l   36"    I.  L6a. 

Sociorum  collegii  friburgensis  nomina,  patriae  etc. 

Mense,  ut  aidetur,  tulio  a.  1584  P.  Petrus  Michael  collegii  friburgensis  rector 
'linniis  suae  catalogum  conscripsit.  per  I'.  Theodoricum  Canisium  provinciae  Ger- 
inaniae  superioris  procuratorem  Romam  ad  Claudium  Aquavivam  praepositum  gene- 
ralem  perferendum.  K.\  quo  excerpo  aomina  omnium  sodalium,  <|iii  tunc  in  eo  col- 
legio  degebant : 

I.  P.  Petrus  Michael  rector  cf.  supra  p.  L02).  2.  P.  Petrus  Canisius.  3.  J'.  Petrus 
Louaniensis  Vranx",  annorum  49.  1.  nP.  Robertua  Ardrenus  ^.nglus",  annorum  37. 
5.  A\  Joan.  Euletus  Anglus",  annorum  36.  •!.  J'.  Joannes  Raducius  -.quensis", 
30  ;in 1 1 iii .    7.  „Stephanus  Scbonius  Landishutanus  Boius",  annorum  28,  Bprofessor 


Decretura  5.  in  decretis  manuscriptis  decr.  8  significatur  Institutum  S.  J.  II 
248  249  :  cuius  compendium  quoddam  est  canou  Llle  6.  Ceterum  et.  Can.  V  ■_".»<;  297 
.  i   Duhr,  Jes.  I  .".70    573. 


Mon.  1364.    Circa  m.  Augustum   L584.  ii  \[\ 

esl  Syntaxeos".  8.  „Joannes  Molitor  Utenmunsterus  Bauarus",  annorum  28,  »pro> 
Eessor  principiorum".  9.  nMichael  Gandagana  Sabaudus"  annorum  39,  „Coadiutor 
temporalis  formatus",    „naturae  difficilioris"     10.   „Christophorus  Offher  Tyrolensis", 

\-J  annorum,    „coadiutor   temporalis   Formatus".     11.   „Joi s  Keller  Heluetius",  an- 

Dorum  26,  „est   pistor  el  cocus" ;   12.  „Hieronymus  Stempfle  Heluetiusu,  an um  30, 

_csi  Janitor". 

In  collegii  Lit  ris  annuis  Friburgo  8.  Novembris  1584  datis  refertur:  „Viximus 
Friburgi  hoc  anno  ferme  toto  12.  Sacerdotes  videlicei  6;  Scholastici  oon  Sacerdotes 
duo,  ijdemque  praeceptores :  coadiutores  1.  ...  \Terum  mense  Augusto,  duorum  ac- 
cessione  aumerus  uostrorum  auctus  est.  Horum  alter  Sacerdos;  alter  Humanitatem 
professurus  aduenit." 

Professor.  ille  erat  Jacobus  Gretser  Gretzerus,  Gretscherus),  »i"'  postea  magnam 
doctrinae  famam  assecutus  est  Cod.  friburg.  „Hist.  coll.  Frib."  p.  .">  6).  De  sacer- 
dote  autem  Georgius  Bader  provincialis  Aquavivae  generali  Lucerna  26.  Mai  1585 
*scripsit:  Friburgum  „superiori  aestate  uenii  ex  Prouincia  Rhenana  P.  Gerardus 
Gonterus1,  eo  tantum  nomine  petitus,  ut  Gallis  in  ciuitate  et  extra,  contionibus  et 
confessionibus  etc.  esset  consolationi"  (autogr.;  Germ.  164  1'.  228b). 

1301.       Circa  ni.  Angnstum  1584. 

Ingolstadii  Uerum  editur  Canisii  catechismus  minor  cum  institutione  ad  sacra- 
menta  poenitentiae  et  altaris  rite  sumenda. 

„  Tcv  fletne  i  C5tted)tfmu§,  |  Dber  ,  Atuvtjo  Summa  befj  iual>= ,  vcn  £l)rtffltd)en  bnb 
£l)affjo=  | lifdjen  ©taubenS:  |  lUit  oorgefetjtem  neincu  ©re=  \  gortantfdjen  Kalenber,  |  s-?tiid>  furtjen 
SBertebt  bon  ber  |  Setdjt,  tmb  ©mpfaljung  befc  t)od)=  |  mtrbtgen  SacramentS  befj  |  2lltar§: 
8um  SBefdjIufj  mti  tvtenn  fber=  j  feben  bnb  gemefirt :  |  Xuvd)  |  jq.  ^ctvum  Santfium,  bcr  So- 1 
cietet  Iesv  Xoctovn  Theologum.  |  ^ngolftabt."  Versus  2  excepto  C),  4,  5,  7,  9,  13, 
1*;.  18  rubri  sunt.  In  pagina  ultima:  „©etrucft  ju  JyngoI=  j  ftabt  burd)  SBoIfgang  !  @ber. 
«nno     M.D.LXXXIIII." 

12°;  pp.  sign.  273;  praeterea  in  initio  4  ff.  non  sign.  (addito  titulari  et  in  fine 
1  pg.  nou  sign.  Fol.  'Jl  ija — SH  uja  praefatio  Canisii  prior.  cui  tempus  ascriptum  non  est. 
F.  31  nja — 51  mja  „Andere  vorred".  Nova  haee  Canish*  praefatio,  cui  tamen  nomen 
eius  subscriptum  non  est.  his  verbis  scripta  est :  „An  Christlichen  Leser.  ES  haben 
etliche  Guthertzige  mich  in  meinem  allhie  Durchreisen  ersucht  vnd  dahin  verm&cht, 
das  ich  diesen  kleinen  Catechismum  oder  kurtze  Summa  dels  wahren  Christlichen 
vnd  Catholischen  Glaubens,  so  zu  Vnderweisung  der  Einfaltigen  vnnd  Jungen  be- 
schrieben,  vnd  bifihero  von  vilen  angenommen.  auch  zum  offtermaln  von  mir  vber- 
sehen  vnnd  gebessert.  widerumb  zutrucken  gern  verwilligt.  Hab  auch  mir  lassen 
gefallen,  dali  der  Buchtrucker  den  newen  Gregorianischen  oder  Romisehen  Calender, 
so  nun  mehr  an  vilen  Orten  vnsers  Teutschlands  gehalten,  hiebey  zu  setzen,  ent- 
schlossen.  Dals  dann  der  Christlich  Leser  mercke,  wie  das  etliche  der  lieben  Heiligen 
Gottes  Fest  vnd  Feyrtag  nach  Romischem  Braucli,  etliche  in  gwissen  Bisthummen 
Jarlich  gefeyrt  werden.  Jst  dero  wegen  rhatsam.  wie  dann  auch  beschehen,  die 
Romische  Fest  vnd  Feyrtag  gantz  mit  roten  Buchstaben,  anderer  Bistumb  aber  defi 
Teutschenlands,  nur  allein  mit  einein  darzu  dienlichen  Buchstaben,  anzeigen,  wie 
aufs  nachfolgender  Erklarung  leichtlich  abzunemen.  Der  guthertzige  Leser  wolle  jbme 
dises  Wercklin  gefallen,  vnd  zu  seinem  nutz  aucli  Wolfart,  dabin  es  dann  vermeynt, 
gebrauchen.  Ingolstatt  den  1.  Augusti  1584."  Pg.  1—32  kalendarium,  in  quo  praeter 
dies  festos  ritus  romani  indicantur  dies  festi  episcopatuum  augustani,  brixinensis, 
constautiensis,  eystettensis,  frisingensis,  herbipolensis,  mognntini,  passaviensis,  pra- 
gensis,  salisburgensis,  vindobonensis.  singulis  dioecesibus  per  certam  aliquam  litteram 
signatis2.    Dies  festi  ex  praecepto  ecclesiae  solenniter  agendi  typis  rubris  indicantur. 


1  Alias:  Gontherus. 

-  Ruland   inde   colligit    l.  c.  12),   Catechismum    hunc   11    hisce    dioecesibus    d< 

stinatum  esse. 


(350  Mon.  1365.    27.  Augusti  1584. 

Pg.  31  („31"  et  „32"  bis  ponuntur)  —  34  „Erklarung  gemeiner  Fastag  defi  Jars14.  Pg.  35 

ad  36  conspectus  rerum.  Catechismus  terminatur  p.  165.  Cui  p.  166 — 178  adiungitur 
„Das  sechste  Capitel,  von  Bestattigung  defi  wahren  Catholischen  Glaubens,  Aufi 
klarer  Zeugnufi  der  heiligen  Geschrifft  genommen.  dardurch  auch  die  alten  frommen 
Cliristen  wider  die  newen  Rotten  vnd  Secten,  sich  offt  trosten  vnd  starcken  sollen.' 
Pg.  178 — 183  sententiae  quaedam,  quae  S.  Augustino  attribuuntur.  Pg.  184 — 238 
precationes.  Pg.  238 — 273  institutio  ad  sacramenta  poenitentiae  et  altaris  rite  su- 
menda,  cum  precibus  et  ratione  peccata  propria  inquirendi  et  confitendi  (Beicht- 
spiegel).  Editionis  huius  charta  firnia.  typi  magni  pulchrique  sunt.  Paginae  singulae 
figuris  sive  ornamentis  ligno  incisis  cinguntur.  In  kalendario  singulis  mensibus 
imaguncula  ligno  incisa  praeponitur. 

Editionem  vidi  Monachii  in  bibliotheca  nationali.  Eam  posuit  Sommervogel, 
breviter  II  628,  copiosius  II  644.  Accurate  eam  deseripsit  Ant.  Ruland,  Zur  Ge- 
schichte  des  Katechismuswesens  im  Wiirzburger  Bistlmm.  in  BSerapeuma,  28.  .Tahrg.. 
Leipzig  1867,  11  —  12. 

136.1.        27.  Au^usti  1584. 

Canisius  Todocum  Alex  patricium  friburgensem  ad  errores  protestantium  re- 
linquendos  adducere  frustra  conatur. 

Basileae  in  bibliotheca  patria  („vaterlandische  Bibliotheku)  exstat  apographum' 
commentarii  germanici  manu  Jodoci  Alex,  qui  patricius  friburgensis  et  unus  de 
senatu  maiore  illius  reipublicae  fuerat,  scripti,  quo  is  narrat,  quomodo,  cum  a  catho- 
lica  fide  ad  protestantium  doctrinas  transisset,  Friburgi  in  custodiam  missus  et  inde 
liberatus  sit.  Commentarium  integrum  ex  apographo  illo  primus  typis  exscripsit 
Fridericus  Iselin-Ruttimeyer  in  „  Archiv  des  Historischen  Vereins  des  Kantons  Bern"  IV. 
Bern  1858 — 1860.  76 — 109.  Eundem  deinde  ex  illo  opere  gallice  vertit  et  edidii 
Alexander  Daguet,  Jost  Alex  ou  Histoire  des  souffrances  d'un  Protestant  Fribourgeois. 
Geneve  1864,  1 — 42.  Equidem  ex  editione  bernensi  fere  ea  excerpam,  quae  ad 
Canisium  pertinent. 

Friburgi  14.  Augusti  1584  lodocus  Alex,  <nii  a  civibus  catholicus  babebatur. 
Guilielmo  Taverney  canomco  dixit,  futurum  esse,  ut  i])se  sacram  eucharistiam  sumeret, 
si  utriusque  s|ic<it'i  eucharisticae  sumptio  permitteretur.  Td  Taverney  cum  Sebastiano 
Verronio.  ecclesiar  S.  Nicolai  parocho,  communicavit.  Die  autem  23.  Augusti  Alcx 
ipse  <lc  eodem  desiderio  Petrum  Schnewly,  praepositum  capituli  S.  Nicolai  et  vicarium 
generalem  episcopi  Lausannensis,  certionem  IV<it:  <[ui  i<l  sihi  valde  displicere  significavit. 
Die  deinde  27.  Augusti  Alex  '•/erronii  invitatu  in  aedes  praepositi  venit.    Narrat  ipse: 

.T)a  faml  ich  denn  Doctor  Canisium,  Jesuiter  Ordens,  Eerren  Petter  Schnewlin. 
Propst  vn<l  Predicant,  vnd  Er.  Sebastian  Werro,  Eilchherren  zuo  St.  Niclausen,  vnd 
alls  ii-li  inen  eincn  gutten  abend  gewiinscht,  fing  <Ter  Propst  an  zn  reden,  sagende, 
sie  hetten  mich  allhar  bescheiden  von  ettlich  worten  wegen  der  niefiung  halb 
beiderlei  gstalten,  darumb  ich  nitt  allein  mitt  Ltne,  sunders  auch  mit  10.  Tauernej 
gediScutieri  bette;  sollte  mich  defthalb  erlflteren,  ob  i<-h  noch  allzytt  by  vnrecht 
gefafiter  meinung  blyben  welle  <><I<t  nitt,  vnd  was  mich  darzu  verursachet  anzeigen. 
Daruffsagte  i<K.  dafi  mich  sSlliches  vestencklich  zu  glouben  bewegte  <las  wort  <i<<tt<'>. 
dann  inn  Johanne  stande,  am  6  Capitel  geschriben:  warlich,  warlich,  Jch  sag  ach, 
werdent  ir  nit  essen  min  fleisch  \n<l  trinken  min  blutt,  so  babt  ir  nitt  <1/.  leben 
imi  lich.  Nun  sye  Christus  <l/.  Leben,  wie  da  geschriben  stadt  Joh.  am  11  cap.:  Jch 
bin  <l/  laben,  der  weg  \  m I  die  warheit.  Demnach  hab  der  h.  Paulus  den  Chorintem 
beuolchen  solliches  beiderley  wyfi  zu  empfangen.  Es  habint  ouch  <lie  Christen  a&r 
ersten  Kirchen  l«'i<l<'  gestalten  des  Sacraments  genossen,  welcher  bruch  <'in  Lange 
Zytt  hernach  continuiert  worden.  YIT  sdlliches  fieng  an  vorgemelter  I>.  Canisius 
sQlliche  mine  Argument  zu  widerlegen,  erstlich  durch  die  Concilia,  Jtem  durch  Lang- 
liargebrachten  bruch,  Jtem  <l/.  weder  Caluinus  noch  Lutherus  <las  6  Capitel  Johannis 
\  "ii    defi    llenvn    Nachtmal    verstanden    habint."      Disputarunt    cum    Aiexio    etiam 


Mun.  L366.    Aestate  a.  1584.  f,;,] 

Sclincw  l\  el  Verronius.  Ac  cum  ille  missam  negassei  esse  sacrificium,  „fiel  mir", 
ini|iiii  Alex,  „beuempter  Kilchherr  inn  die  red  vnd  sprach,  ich  sOlte  disre  Mateiy 
jetzuud  fallen  lassen,  danu  sy  vorhabens  jetzmalen  die  disputation  oder  handlung 
von  biderley  gstalten  zu  vollenden.  Vnd  alls  er  flirbafi  redt,  schlug  die  glogken 
funffe,  vnd  verzog  sich  vnsre  Disputation  noch  ein  gutte  z.vtt  darnach,  da  ich  inen 
allwegen  vff  ire  Argumente  hatte  antwori  geben,  dz  sy  sicli  darab  mufiten  ver- 
wundren;  vnd  war  ein  wunder  zu  sechen,  wie  benempter  Doctor  Canisius  vor  Zorn 
vffsprang,  diewyj  er  niitzii  mochi  erhalten  vnd  imme  sine  Argumenta  widerlegl 
wurdent.  Darzwuscheni  kam  man  bemelten  Canisium  reichen  znachi  essen;  da  ward 
mir  beuolchen  ich  s5llte  ahtretten;  vnd  giengent  sy  dry  zusamen  sich  zu  bratschlagen, 
wic  sy  sich  miti  mir  halten  wellint.  Nun  alls  ich  abgetretten,  gedachi  ich,  es  were 
rhatsamer  mich  heim  zu  verfilgen,  dann  zu  warten,  dafi  man  mir  etwas  uflegte  zu 
thun  oder  anhiellte  zu  verheifien,  so  wider  min  Conscientz  vnd  gwiissen  sin  mochte. 
Alls  ich  aber  heimzog,  wolten  sy  mich  widrumb  ftir  sich  briiffen.  Da  sy  mich  abi  c 
uienen  gspiiren  konten,  wurdent  sy  Leidig  darab:  mir  ward  aber  darnach  gesagt,  dz 
sy  mir  wolten  vfflegen,  ich  sSllte  ettliche  Frytag  einandrennach  fasten,  vnd  vnsre 
Liebe  Frouw  vnd  denn  Heilgen  Geist  thriiwlich  anbeten,  das  sy  mir  ein  bessren  sinn 
verlichen  welten"  i».  77  80).  Ita  quidem  commentarius  Alexii;  neque  necesse  esi 
moneamus  falsa  esse,  quae  de  Beata  Maria  Virgine  „adoranda"  in  eo  dicuntur.  In 
reliquo  commentario  nulla  Cauisii  fit  mentio.  Eius  tamen  brevem  summam  ponam. 
Varie,  sed  frustra  Laboratum  est,  ut  Alex  errores  deponeret.  Qui  (>.  Septembris  clam 
Bernam  abiit,  libello  relicto,  quo  se  protestantem  palam  profitebatur.  Civitate  fri- 
burgensi  cessit  ei  4.  Lanuarii  L585  civis  bernensis  factus  est.  Cum  autem  ita 
ipse  quidem  asserit  -  Bernae  orator  quidam  friburgensis  affirmassst,  eum  impune 
Friburgum  venire  posse,  initio  m.  Februarii  ad  res  dmnesticas  componendas  eo  venit. 
At  ibi  Verronii  rogatu  in  curiam  vocatus  et  a  Verronio,  Schnewlino,  Ioanne  Miclicl 
monasterii  franciscani  contionatore  accusatus  est,  quod  ecclesiam  romanam  meretricem 
babylonicam  vocasset  (id  quod  se  scripto  fecisse  ipse  fatetur),  imaginum  sacrarum 
cultores  idololatras,  magistratus  friburgenses  magistratus  neronianos  esse  dixissct. 
Caivinianismum  inter  cives  disseminare  conatus  esset,  alia  perpetrasset.  Deinde  ab 
apparitoribus  in  turrim  abductus.  sed  paucis  post  diebus  Bernatibus  et  aliis  quibusdam 
deprecatoribus  libertate  donatus  est  ea  tantum  condicione,  ut  iuraret,  se  in  posterum 
terram  friburgensem  non  iam  esse  ingressurum  p.  !»">  -108  .  Caeternm  Alex  se,  si 
quid  iniquius  contra  Deum,  senatum,  clerum  protulisset,  rei  veniam  petere  significavit. 
Fatetur  ipse,  clementius  secum  actum  esse,  quam  sperare  ausus  esset;  putabam 
enim,  ait,  fore,  ut  minimum  ad  magnam  pecuniam  coilegio  Jesuitarum  exstruendo 
tribuendam  adigerer  p.  108  .  Caeterum  vide,  quae  de  hoc  negotio  narrantur  in  Lit- 
teris  annuis  collegii  friburgensis,  a.  1585  datis,  infra,  monum.  1391. 

1366.       Aestate  a.  ir>S4. 

Ex  apographo  huius  partis  litterarum,  eodem  fere  tempore  scripto.  Cod.  „1  ."!•)" 
f.  16b — 17a.  Pauca  ex  hac  litterarum  parte  transcripta  sunt  in  Litteras  annuas  pro- 
vinciae  Germaniae  superioris,  Monachio  d.  1.  lanuarii  1585  datas.  quae  sunt  in  Germ.  1  II 
f.  204a— 207\ 

Friburgi  Socii  a  sacerdotibus  saepe  consuluntur.  Unus  eorum  praeposito  in 
visitatione  adest. 

In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis,  Friburgo  8.  Nbvembris  L584 
datis,  haec  de  Petro  Schnewly  praeposito  capituli  S.  Nicolai  et  vicario 
generali  episcopi  lausannensis  ac  de  Sebastiano  Verronio  urbis  fribur- 
gensis  parocho  narrantur:  R.  D.  Praepositus  ..parochos  interdum  ad 
nos  mittit,  vt  officij  sui  rationem  a  nobis  addiscant.  Iam  uero  Prae- 
posito  ipsi,  ac  huius  vrbis  Parocho  id  familiare  ac  in  more  est,  quoties 
noua  aliqua  difficultas  incidit.    nos  consulere,  vt  nostro  consiho.    quae 


652  Mon.  1367— 1368.    M.  Octobri  et  Novembri   1584. 

ad  ditionem  hanc  in  religione  Catholica  conseruandam  promouendamque 
pertinent,  decernant  ac  statuant.  Qua  de  re  cum  non  ita  pridem 
Dominus  Praepositus  ditionem  hanc  vice  Episcopi  Lausannensis  obiret, 
patrem  quendam  ex  nostris  tanquam  ad  recreationem  allexit.  qui  simul 
Parochias  visitanti  consilio  adiumentoque  esset". 

Schnewly  hanc  visitationem,  quam  Canisii  rogatu  a  pontifice  iussus  erat  in- 
stituere  v.  supra  p.  110),  ante  25.  Septembris  absolvit  Berthier,  Bonh.  126).  Socium, 
qui  eum  comitatus  est,  Canisium  fuisse  firmiter  statuerem,  nisi  eius  aetas  provecta 
et  valetudo  infirma  dubitationem  mihi  adferrent.  Certe  et  Schnewly  et  Verronius  eum 
saepe  consuluerunt. 

1«67.       M.  Octobri  et  Novembri  1584. 

Ex  autographo.     Germ.  163  f.  247*. 
Canisius  Friburgi  in   „exercitiisa . 

P.  Petrus  Michael   rector  collegii  friburgensis  Claudio  Aquavivae 

praeposito  generali  Friburgo  1.  Xovembris  1584  scripsit:  Nostri  „omnes 
exercitijs  spiritualibus  hactenus  uacarunt.  duobus  duntaxat  exceptis, 
qui  P.  Canisium  hoc  tempore  meditantem  consequentur.  Ex  his  autem 
tantus  fructus  in  hoc  Collegium  redundauit,  ut  nihil  aliud  quam  ut 
singulis  annis  fiant.  cupiam". 

1368.        M.  Octobri  et  Novembri  1584. 

Ex  litterarum  Aquavivae  commentario,  quod  est  in  <■.  Sup.  1  f.  123",  et  ex 
Haderi  epistula  autographa,  quae  est  in  Germ.  163  t'.  257a. 

Canisius  in  caeremoniis  /»>/>n/<>  gratificatur.     Suspicio  de  eo. 

Claudius  Aquaviva  Societatis  praepositus  generalis  Roma  4.  Octobris  1584 
Georgio  Badero  Germaniae  superioris  provinciali  de  praeposito  et  senatu  friburgensi 
scripsit:  „Scripsii  ad  me  Rector  Friburgensis  *,  Dominos  illos  nullo  modo  contentos 
esse  ut  oostri  in  supplicationibus  Corporis  Christj  incedani  immixti  populo,  sed 
omnino  uelle  ut  locum  separatum  habeant.11  Bader  A.ugusta  Vindelicorum  11.  No- 
vembris  1584  respondit:  .tn  postrema  uisitatione"  collegii  friburgensis  ..ita  inde 
discessi,  a\  tandem  ei  aostrj  et  D,  Praepositus 2  contenti  essent,  si  illis  permitteretur, 
quod  Lucernensibus 3,  quibus  de  aoluntate  V.  R.  P.  Libenter  annui.  Quod  autem 
denuo  mutasse  sententiam  uideantur,  quid  sit  in  caussa,  affirmare  aon  possum  •  con- 
iecturae  sunt,  ex  quibus  aliquid  non  omnino  improbabiliter  1'ortc  colligi  jmssct  ■  nani 
ct  iiostris  quibusdam  non  satis  probabatur  modus  ille  permixtim  cum  populo  in- 
cedendi :  el  I'. '  lanisius  in  ecclesiasticis  cerimonijs,  <'t  alijs  quibusdam,  populo  praesertim 
Heluetico  gratincandi  studiosissimus,  creditus  esl  aliquando,  quae  domi  in  eo  genere 

impetrare  i potest,   clam  cum  externis   tractare    an  ita  sit,    aihil  certi  intelligere 

potui  et  denique  fieri  potest,  ut  el  alibi  tit.  ut  inter  eundum,  imstris  honoris  caussa 
prior  a  populo  offeratur  Locus;  atque  etiam  aonnunquam  sermones  ea  de  re  habeantur." 

Petrus  Michael  rector  friburgensis  6.  Junii  1584  A.quavivae  *  scripserat :  „Ui 
aostri  plebi  commixti  SS.  Sacramentum  comitentur,  tam  Vicarius  quam  Senatus  in- 
hibent,  aec  ullas  huius  rei  rationes  admittunt,  sibique  persuadeni  hoc  facto  dignitatem 
Ecclesiasticam  multum  imminui,  el  laicis  occasionem  dari  aliquid  de  honore  Yiris 
Ecclesiasticis  debito  detrahendi"  ex  autogr.;  Germ,  163  f.  II1.  Verumtamen  Aqua- 
i-iiii  Roma  •').  Martii  1585  Baderum  monuii  :  „Quod  attinei  ad  processiones  Priburgenses, 


I'.  Petrus  Michael. 

Petrus  Schnewly,  praepositus  capitulj  S.  Nicolai  ei  vicarius  generalis 

Vide  supra  p.  L66     168. 


Mun.  1369.    1584.  653 

neque  de  pluuiali,  neque  de  alijs  rebus  quicquam  modo  concedendum  iudicamus, 
praeter  ea  quae  Lucernae  in  usu  sunt,  quod  1'nit  etiam  Reuerentiae  V.  iudicium. 
.  .  .  \'num  tameu  esi  quod  concedi  posset,  nempe  ut  scholastici  in  aliquibus  Bup- 
plicationibus  si  ciues  it;i  uelint,  procedant"    ex  comment. ;  G.  Sup.  I   f.  I42a). 

1360.        158 1. 

Ex  apographo  huius  partis  litterarum  eodem  fere  tempore  scripto.  Cod.  .1  36" 
f.  17.  Paucissima  ex  iis  in  Litteras  annuas  provinciae  G-ermaniae  superioris  et  in 
.  \niiiias  Litteras  Societatis",  de  quibus  infra  p.  <>r>4.  transcripta  sunt. 

Doctrina  christiana.  Cura  infirmorum  et  captivorum.  Sodalitatis  Marianat 
pietas  et  constantia. 

In  rollegii  IViburgcnsis  Littrris  annuis,  Friburgo  8.  Nbvembris  1584  datis,  haec 
narrantur:  nDoctrina  christiana  „in  tribus  huius  vrbis  templis  docetur1. . . .  Visitati .  . . 
infirmi  subinde;  in  hospitalj  languentes,  ac  carceribus  inclusi,  vt  res  tulit:  ac  ter 
reos   ad   mortem   constanter   oppetendam   cohortati.     Cumque  quod  saepius  captiuos 

ao-cderemus,  vereretur  carceris  custos,  ne  malam  sibi  Magistratus  gratiam  con- 
ciliaret ;  demum  ipsemet  Vrbis  praefectus  nobiscum  carcerem  ingressus,  omni  tempore, 
nobis  facultatero  cum  uellemus  concessam  custodi  indicauit.  .  .  .  Sodalitas  B.  Virginis 
in  hac   ciuitate   duplex   est,   altera   virorum,   Discipulorum   nostrae   Scholae   altera. 

Quorum  uirtus  in  multis  probata  est.  Viri  enim  indulgentiarum  consequendarum 
vsum  pietate  sua  renouarunt,  quae  hic  prius  adeo  cognitae  non  erant.  Sacellum 
item,  ac  sepulturam  propriam,  in  templo  D.  Virginis  sibi  compararunt.  elegantibus 
ornamentis  instruxerunt.  Adhuc  pauperes  subinde  eleemosynis  largiendis  subleuarunt, 
disciplinarum  ac  ciliciorum  poenitentiae  [?]a  se  exercuerunt,  sed  illud  in  primis  forti- 
tudinis  ac  virtutis  erat.  quod  cum  maledicta  ac  probra  nonnulli  in  Sodalitatem  con- 
iecissent,  atque  in  odium  [eam]  vocassent,  maxime  quod  duae  feminae,  quae  hanc 
contitendi  ac  communicandi  quouis  mense  consuetudinem  imitatae  fuerant ,  nimio 
pietatis  studio  (vt  putatur)  in  amentiam  incidissent ;  nequaquam  tamen  a  pristinis 
exercitationibus  destiterunt.  Imo  plures  et  honestae  personae  nihilominus  postea  ad 
Sodalitatem  se  adiunxerunt.* 

Quod  ad  doctrinam  cbristianam  attinet,  P.  Robertits  Ardrenus  S.  ,T.  Friburgo 
1.  Ianuarii  1584  Claudio  Aquavivae  *scripsit:  rHic  Friburgi  in  schola  etiam  intima 
[collegii]  legitur  catechismus  latinus.  nec  vlla  cura  habetur  vt  paruulum  germanica 
gallicaque  lingua  aeditum  discant.*  Utile  vero,  et  parvulis  et  maioribus  discipulis 
atque  etiam  eorum  parentibus  fore,  „vt  vulgari  lingua  bene  memoria  teneant  cate- 
chismum".  Catechismum  canisianum  significari  satis  certum  est;  v.  Can.YU.  7G<>. 
Verum  P.  Georgius  Bader  praepositus  nrovincialis  Augusta  Vindelicorum  10.  Aprilis 
1584  ad  Aquavivam  *rettulit:  ^NulIibi  maiorem  inuenio  difficultatem  quam  Friburgi 
si  alia  quam  latina  lingua  doceatur.  Si  enim  germanice.  plerique  Galli  non  intel- 
ligent,  Si  Gallice  quid  facient  Germani  V  Adde,  quod  et  nostri.  et  D.  Praepositus 
obnixe  me  rogarint.  vt  GeiTnanos  potius  quam  Gallos  ibi  constituerem  Praeceptores ; 
quod  Senatus  cupiat  linguam  Gallicam  penitus  a  ciuitate  extirpatam."  Visitatione 
deinde  collegii  friburgensis  absoluta  Bader  Aquavivae  Oeniponte  6.  Iunii  1584  *scripsit ; 
,De  catechismo  Gallice  in  scholis  docendo,  inquisiui  diligenter,  planeque  rem,  ut 
10  April.  ad  V.  R.  P.  scripsi,  se  habere  intellexi  •  omnes  enim  consultores  uno  ex- 
cepto)  ob  easdem  caussas  dissuaserunt  catechismum  Gallicuro  •  ille  uero  consultoi 
est  P.  Robertus,  quem  suspicor  ad  V.  R.  P.  ea  de  re  scripsisse,  de  quo  id  pro  in- 
formatione  obiter  dicam,  ipsum  plus  aequo  solere  in  suo  sensu  abundare  •  facile 
noua   tentare   non   satis    consideratis  rationibus.    quo  etiam   tit.    ut  facile  sententiam 

a)  Sic;  legen&um  esse  videtur:  poenitentiis. 


1  A  Sociis  a.  1583  rin  tribus  huius  ciuitatis  templis  doctrina  christiana  doceri 
coepta  est,  in  D.  Virginis  et  D.  Joannis  germanice,  in  sacello  uero  D.  Petri  Gallice": 
*  llistoria  collegii  friburgensis  (Cod.  frib.  .Hist.  coll.  Frib."  p.  4     5  . 


(354  M°n.  1370.    1584. 

mutet."  Ipse  autem  Ardrenus  initio  lunii  a.  1584  Aquavivae  de  hac  catechismi 
gallice  tradendi  causa  *scripsit:  Cum  praepositus  provincialis  consultorum  qui 
erant  PP.  Canisius,  Petrus  Lovaniensis .  Robertus  Ardrenus  sententias  rogasset, 
P.  Canisius  .totus  erat  contrarius  ei  satis  hac  in  re  vehemens"  ex  autographis. 
Grm.  162  f.  3»  223"  ;  Germ.  163  f.  1»;  49b). 

1370.        1584. 

Ex  apographo  huius  litterarum  partis  eodem  fere  tempore  scripto;  Cod.  .1  «']<>" 
f.  16.  Complura  ex  hac  litterarum  parte  transcripta  sunt  in  Litteras  annuas  pro- 
vinciae  Germaniae  superioris,  Monachio  1.  Ianuarii  1585  a.  P.  (Jeorgio  Badero  pro- 
vinciah"  datas,  quae  sunt  in  Germ.  141  f.  204a-  207a.  Ex  his  deinde  excerpta  sunt  ea, 
quae  typis  exscripta  sunt  in  libro  .Ainnmi  Idtterai  Societatis  Iesu  Anni  M.D.  LXXXT\  ". 
Romae  1580,  179. 

Fructus  Friburgi  ex  Canisii  aliorumque  Sociorum  contionibus  hausti:  Super- 
stitiones  sublatae.  Sacramentorum  frequentia.  Teiunia.  Haeretico?~um  conversiones. 
Morum  emendatio.     Missae  niiiliti<>.     Peregrinorum  cura. 

In  collegii  S.  -I.  friburgensis  Litteris  annuis  Priburgo  8.  Novembris  158-4  datis 
haec,  praeter  alia,  narrantur:  „Concionum,  quae  in  duobus  huius  Vrbis  templis1 
habitae  sunt,  multiplex  fructus  extitit.  Nam  explicatis  materijs  de  tide  controuersis, 
vt  locus  et  tempus  postularunt,  plurimi  in  religione  Catholica  confirmati,  ei  aduersus 
haereticorum  imposturas  communiti.  Abusus  item  uarij,  qui  in  religionem  ac  mores 
irrepserant.  non  sine  fructu  publice  reprehensi.  Nam  non  semel  lihri  scriptaque 
superstitiosa  ad  nos  allata,  et  inprimis  a  scholae  nostrae  discipulis ;  qui  parentes  ac 
hospites  suos,  quantum  in  illis  inesset  sceleris  omni  studio  docuerunt.  Quibus  tanien 
nonnulli  adeo  addicti  fuerunt,  vt  ea  re  tantum  non  in  haeresis  crimen  propemodum 
vocemur,  quod  ea  nobis  minime  probari  iampridem  intellexerint.  tnde  quoque  et 
illud  accessit,  vt  in  ferijs  Natalitijs,  Pentecostes,  atque  omnium  Sanctorum  maior 
solito  fuerit  contitentium  ac  communicantium  nmltitudo  .  .  .  Quadragesimae  poiro 
tempore,  de  Missae  sacrificio  institutis  concionibus 2,  illud  etfectum.  vt  non  modo 
crebrius  sacro  interessent,  .  .  .  verum  etiam  vt  ieiunium  quadragesimale,  quod  hic 
exiguae  religioni  antea  habebatur  diligentius  ter  saltem  quaque  septimana  seruaretur3. 
Hinc  postea  in  paschate,  tanta  ad  nos  contiuxit  poenitentiura  multitudo,  vt  octidui 
paene  spatio  quinque  Confessarij  minime  sufficerent.  In  quo  Labore  perferendo 
patientiam  nostram  mirati  sunt  nonnulli,  quod  tot  horas  quotidie  in  confessionibus 
audiendis  poneremus. .  .  .  Ac  de  moribus  id  uniuerse  dicendum  videtur,  quod  a  senatore 
quodam  huius  rei  optimo  teste,  prolatum,  accepimus.  Qui  cum  in  uarijs  dedicatio- 
nilms '  populi  modestiam  cerneret,  nec  se  in  choreas  ineptasque  Laetitias,  vt  antea 
consueuerat,  effundentem:  Pro,  inquit,  quanta  tam  exiguo  tempore  facta  est  iu 
hac  ciuitate  morum  mutatio.  Eaeretici  ab  errore  reuocati  .'!">  circiter:  partim  in 
concionibus  conuicti,  partim  domi  oostrae  instituti.  In  quibus  vnus medicinae  Doctor.... 
Illa  aero  in  boc  genere  singularia  accidere  quod  etiam  inter  haereticos  habitantes 
aliqui,  confitendi  ac  communicandi  gratia  aos  accesserint.  Ac  unus  quidem  vt  a 
Magistratu  liaeretico  dielms  doininicis  ac  festis  sacri  audiendi  facultatem  obtineret, 
mille  liluis  annuis  eam  redimere  minime  grauabatur.  .  .  .  Cumque  per  Friburgum 
plerumque  ex  Germania  ad  S.  Lacobum8  peregrini  iter  faciant,  numquam  oon  ad 
iins   confessionis   ac   communionis   gratia    diuertunt,   nec  enim  aliter  domo   bospitali 


1  Horum  unuin  fuisse  templum  S.  Nicolai,  quod  in  urbe  primarium  est,  certo 
constai  ;  \.  supra  p.  622.  Alterum  fueritne  ecclesia  S.  Loannis  an  B.  Mariae  \ '..  de- 
timiv  iii >n  audeo. 

2  De  liis  Canisii  contionibus  v.  supra  p.  622     623.  Cf.  supra  p.  504. 

'  Festa  si\c  anniversariae  memoriae  templorum  Deo  dedicatorum  significantur ; 
cf.  supra  p.  <iis. 

5  Ad  sepulchrum  S.  lacobi  maioris  ^.postoli,  quod  esi  Compostellae  in  Sispania. 


Mom.  131 1      Exeunte  a.  L5fi  I  655 

excipiuntur,  nisi  factae  apud  nos  confessionis  suae  testimonium  exhibuerint.  ...  In 
pagis  pluribus  tiun  I iermanicis  tiun  Gallicis  conciones  babitae  quam  antea:  quas 
Lnde  gratas  fuisse  intelleximus,  quod  obnixius  ei  crebrius,  eas  a  nobis  Parochi  con- 
tenderint,  quam  \t  ijs  satisfacere  potuerimus." 

P.  Petrus  Michael,  collegii  friburgensis  rector,  in  collegii  sui  ^Catalogo  tnense, 
ut  videtur,  Lulio  a.  L584  scripto  ootat,  se  Priburgi  etiam  contionatorem  agere.  P.  Lo- 
annes  quoque  Euletus  contionatus  esse  videtur.  P.  Michael  enim  in  catalogo  illo 
dicit,  eum  aptum  esse  Bad  concionandum  gallica  Lingua"  G.  Sup.  L9,  I  f.  36"  37b). 
Ceterum  facile  patet,  fructuum  ex  Sociorum  contionibus  a.  L584  haustorum  potissimam 
partem  Canisio  assignandam  esse. 

1371.       Exennte  a.  1584. 

Canisii  catechistnus  tninor  bohemice  redditus  urgente  Bonhomio  nuntio  apostolico 
(i  Sociis  pragensibus  editur. 

Romam  ad  Claudiitm  Aquavivam  Societatis  praepositum  generalem  ab  Henrico 
Blyssemio  S.  J.  provinciae  austriacae  praeposito  initio  a.  1585  missum  est '  scriptum, 
quod  sic  incipit:  „Quae  die  IX.  Decemb.  1584.  proponente  Reuerendissimo  D.  Episcopo 
Vercel.  Nuntioque  Apostolico2  tractata,  conclusaque  sunt  in  domo  Jllustrissimi 
DD.  Wilhelmi  Rosmbergij,  Bohemiae  Proregis,  praesentib.  Reuerendissimo  J).  Archi- 
episcopo  Pragensi3,  Jllustrissimis  et  Generosis  Dominis,  eodem  D.  Rosmbergio, 
D.  Georgio  Popelio  Supremo  Regni  Camerario,  et  D.  Georgio  de  Martinicz  Smeizan. 4 
nec  non  D.  Vdalrico  Felice  Lobxowiczio.  Haec  fere  sunt."  Sequuntur  capita  multa; 
in  quibus  hoc  est :  ^Neque  uero  illud  parui  momenti  esse  affirmatuni  est,  ut  post- 
quam  hactenus  Bohemia  tot  libris  haereticorum  referta,  uix  essent  ulli,  qui  Legerentur, 
Bohemico  idiomate  exarati  Catholici  libri,  ad  emendandam  praeteritam  negligentiam.  iam 
nauetur  opera  diligentius  •  ut  aliquot  libri  Catholici  in  Boemicam  linguam  quamprimum 
conuertantur,  typisque  excusi,  per  Vniuersum  Regnum  peruulgentur,  ac  praesertim 
quanto  citius  fieri  possit,  Catechismus  uterque  P.  Canisij  paruulus  scilicet  ac  maior. 
Quoniam  autem  impressoria  hic  multo  cariori  precio,  quam  alibi  exercetur,  ideo  ali- 
quam  pecuniarum  summam  eius  rei  caussa  promptam,  paratamque  esse  oportere, 
affirmauerunt  omnes  spoponderuntque."  Deinde  dicitur,  quamprimum  visitationem 
omnium  ecclesiarum  parochialium  instituendam  fore  in  eaque  hoc,  praeter  alia,  de 
parochis  cognoscendum :  „An  Catechismum  Catholicum  doceant  diebus  festis"  (Germ.  163 
f.  298»  299'^  300al 

In  *  „Materia  pro  annuis  [litteris]  Collegii  Pragensis  anni  1584"  Kalendis  Aprili- 
bus  a.  1585  Romam  ad  praepositum  generalem  missis  Socii  pragenses  scribunt :  Cate- 
chesis  bohemica  diebus  dominicis  ante  vesperas  habetur,  sicut  antea  quoque  factum 
est.  Quia  autem  nostrorum  numerus  tantus  non  est,  ut  ubique  contionari  possimus, 
.editae  sunt  hoc  anno  in  utilitatem  et  consolationem  Catholicorum  iam  diu  desideratae 
Boemicae  precationes,  Catechismus  Canisij  minor,  Scutum  fidei :  Responsiones  Chri- 
stianae,  Apologia  contra  Picarditas,  Libellus  continens  Haereticorum  sententias  contra 
sacram  Scripturam  pUgnantes"  (ex  archetypo;  Germ.  14L  f.  192a). 

Prodiit  igitur  in  lucem  typis  germanicis  exscriptus  liber : 
„2RaIet)  |  .Uatcd)t)j=  [  mus  a  nebo  £um=  |  ma  s|U-aiiie'  .ttreftianjfe  |  ftatt)o(icjtc  ft)ffeobec=  \ 
nc  ^ijrt).  j  3d)olu  ^alenbarem,  a  |  naboznymi  moblttbami,  t  czi  |  wanj  fazbobennimu  | 
toelmi  |)rofpeff=  |  nymi  a  pftjbobnymi.  \  Iitbijz  i)  traticla  &»ri.tt>a,  fte  |  rafbi)  jc  (s'/.loii)(v't  m 
prigijmanii  toe=  !  lelmc  8toatofti  Cltiiruii,  treftianjft)  jadjottati  mel.  |  2  potttolemim  Cjtoij= 
ceneljo  |  .ftniizete  a  SJJana  ty.  SRarttna  9Xrc^=  |  btffupa  5prazffe*I)o.  j  l'»;tl)a  M.D.LXXXIIII.1' 
(Id  est:  Catechismus  parvus  sive  Summa  fidei  verae  et  christiano-catholicae  atque 
universalis    una  cum    kalendario  et  precationibus    piis  ad  usumque  cotidianum   valde 


'  Cf.  Kroess,  Bohm.  Prov.  I  474—476.  -  Loanne  Francisco  Bonhomio. 

3  Martino  Medek,  ordinis  Crucigerorum  cum  rubea  stella. 

4  In  *epistula  quadam  huius  temporis  de  eo  dicitur:  Vocatur  ^vulgoSmeizansty". 


g56  Mon.  1372.    Exeunte  m.  Decembri  1584. 

utilibus  et  accommodatis.  Accedit  institutio  brevis,  qua  docetur,  quomodo  quis  in 
sumptione  sanctissimi  sacramenti  altaris  christiane  se  gerere  debeat.  Permissu  illu- 
stris  principis  ac  domini.  domini  Martini  archiepiscopi  pragensis  1584.  Tersus  2, 
:;.  7.  8,  12,  13,   15.  16  et  annus  rubri  sunt. 

12°;  ff.  sign.  176;  praeterea  in  initio  16  ff.  non  sign.  In  duobus  foliis  titulo 
proximis  lingua  bohemica  posita  est  .Praefatio  Petri  Canisii,  doctoris  sacrae  Scrip- 
turae.  Lector  benevole !  Liber  hic  antea  saepius  multisque  locis  .  .  ."  :  terminatur: 
„Jesu  Christi  dilectissimi  domini  ac  redemptoris  nostri.  Amen."  Sequitur  kalen- 
darium  et  conspectus  rerum.  Catechismus  in  folio  4.  incipit.  Quem  sequuntur  testi- 
monia  Sacrae  Scripturae  adversus  haereses  adhibenda.  In  extremo  libro,  lingua  bo- 
hemica :  rFinis  Catechismi  doctoris  Petri  Canisii.  Sit  nomen  Domini  benedictum  in 
aeternum."  P.  Alexandrum  Voyt  S.  J.  pragensem.  collegii  pragensis  rectorem,  Canisii 
„Catechismum  minorem"  a.  1584  lingua  bohemica  „edi  in  lucem  fecisse1'  narrat 
Schmidl  1  495  642. 

Librum  vidi  Pragae  in  Museo  bohemico  (62  K.  11'.  Editionem  brevissime  et 
minus  accurate  memoravit  Sommervoael  VIII  890;  cf.  IX  906. 

1372.       Exeunte  m.  Deeembri  1584. 

Ex  Can.  42  f.  141b — 142a.  Exhortationem  ex  eodem  codice  alia  omittendo,  alia 
addendo    edidit  ScMosser  309—313. 

Ganisius  Friburgi  acl  Socios  rota  renovaturos  exhoriationem  habet. 

Exstat  commentarium  Canisii  manu  scriptum  exhortationis  sacrae  ab  eo  in 
collegio  friburgensi  more  Societatis  ad  Socios  habitae.  Quae  sic  incipit :  .Appetit 
tempus  ad  renouanda  uota  nostra  institutum  iuxta  ueterem  morem  societatis.  et  id- 
circo  nunc  praecedere  debet  exhortatio.  Licet  autem  non  ita  pridem  sit.  quod  uota 
renouauimus  sicut  meministis  post  facta  exercitia,  tamen  non  id  nos  impedire  debet, 
quominus  et  nunc  iterum  uota  renouemus.  Tempus  enim  ipsum  hortatur  ad  maiorem 
renouandi  promptitudinem  et  deuotionem,  quia  nouum  annum  incipiemus,  et  in  eo 
festum  nominis  Jesu,  ut  festum  proprium  Societatis  nostrae,  celebrabimus '.  .  .  .  Statui 
autem  hoc  tempore  uobis  exponere  nonnulla  quae  ad  bonam  et  salutarem  renouationem 
faciendam  omnibus  et  singulis  prodesse  possint.  ne  alioquin  nos  in  opere  tam  sancto 
impcdiamus,  nosque  debito  fructu  priuemus  contra  mentem  superiorum."  Socios  monet, 
ne  vel  nsimulato  animo"  vel  „ex  more  tantum  ueteri"  vel  „ex  timore  seruili"  reno- 
vationem  faciant,  ut  „vocationem  suam  considerenf,  „agnoscant  suos  defectus",  Deum 
invocent,  „excitent  uoluntatem  ad  nouura  zelum",  „de  assistentia  diuinae  gratiae" 
multuin  confidant,  se  „examinent",  num  rresignationem  uoluntatis"  habeant,  „armentur 
contra  morbos"  animorum.  Quaerat,  ait,  unusquisque,  „sentiatne  desiderium  patiendi 
ab  haereticis  et  alijs  pro  Christo,  paratus  bibere  calicem2  cum  nostris  fratribus,  et 
in  sanguine  suo  baptizari  cum  Lnnocentibus 8,  et  cum  S.  Thoma  Cantuariensi  ein  blut- 
zeug  (lnisti  et  Christianae  fidei4  esse  boc  tempore,  quo  Christus  incepit  nostros 
sicut  aurum  i  n  igne  probare5,  uultque  societatem  resistere  mundo,  falsi- 
tati  et  haereticis    usque    ad    sanguinem" 6. 


1  Circumcisionis  Domini,  in  qua  „vocatum  est  nomen  eius  Jesus"  I^  2,  21  . 
festum,  quod  Kalendis  lanuariis  agitur,  iam  inde  ab  initio  habitum  est  Societatis 
Iesu  „festum  titulare"  atque  praecipuum.     V\\  Can.  I    175  et  ScMosser  341. 

Mt  20,  22;  Mc  10,  38.  :;  ('!'.  Mt  2,  16     18;  M<-  10,  39;  Lc  12,  50. 

'  S.  Thomas  Becket,  archiepiscopus  cantuariensis,  a.  1170  pro  libertate  ecclesiae 
tuenda  Cantuariae  martyrium  suliiit.  Eius  memoria  '_".'.  Decembris,  memoria  SS.  In- 
nocentiura  martyrum  28.  Decembris  agitur. 

5  tob  23,  10;  Eccli  2,  5;  1  Petr  1.  7  etc. 
Hebr  12,    I.     Canisius    potissimum    martyria    significat,    quas   Socii    pro   fide 
catholica    in  A.nglia    vel    iam    subierant,    velut    Beatus    Edmundus   Campion    aliique 
v.  supra  p.  lil.V.  vel  paullo  post  subituri  erant. 


Mbn.  1373.    L374.    tnter  17.  Maii   L584  el    i;>.  tunii  L584.    L584.  657 

Canisius  hanc  exhortationem  sic  inscripsit :  „Exhortatio  ad  annum  L585  Friburgi 
pro  renouantibus  uota  Eratribus".  Ex  lns  verbis  et  ex  exhortationis  ipsius  exordio, 
(|ii(nl  ihcmIii  posui,  inteltegitur,  eam  habitam  esse  exeunte  tn.  Decembri  anni  1584 
[inter  28.  ei  31.  Decembris  ;  anni,  dico,  L584,  uon  L585,  cui  Schlosser  eam  assignare 
videtur.  Canisius  enim  „ad  annum  1585",  aon  „anno  L585"  scripsit.  ^ccedit,  quod 
iu  codice  hanc  exhortationem  proxime  sequitur  exhortatio  26.  tunii   1585  habita, 

i:*7tt.        Inter  17.  Maii  ir>s4  el  15.  Iimii  1585. 

Bx  commentario  manu  ignota  scripto  ei  ;i  Canisio  recognito.  Cod.  „Can.  38" 
f.  1  et  2  noii  sign.,  in  initio  codicis. 

Canisius  Friburgi  ad  Socios  collegii  exhortationem  de  Spiritu  Sancto  habet. 

Exstat  „Exhortatio  ad  ffatres  de  Pentecoste"  Friburgi  Helvetiorum  a  Canisio 
habita,  in  <|u;i  is  haec  potissimum  collegii  illius  Sociis  ^meditanda"  proposuit:  ..i  Quo 
hkkIo  Spiritus  Sanctus  ad  primos  discipulos  ;i  Trinitate  mittatur,  et  a  primis  fidelibus 
in  Hierusalem  accipiatur.  2.  Quomodo  eadem  Trinitas  adhuc  mittat  eundem  Spiritum 
et  niis  illuni  accipere  debeamus.11  „Quae  nos  impediant  ad  Spiritum  Sanctum  recte 
accipiendum."  Ex  ipso  autem  loco,  quo  huius  exhortationis  commentarium  positum 
est,  valde  verisimile  efficitur,  eam  aut  a.  L584  quo  Dominica  Pentecostes  20.  Maii 
erat  aut  a.  L585  quo  illa  erat  !•.  tunii,  ex  katendario  gregoriano  habitam  esse. 
Neque  tamen  ipsa  Dominica  habitaest;  sed  Canisius  pro  Societatis  more  die  Veneris, 
(jiii   Dominicam  illain  proxime  vel  antecedebat  ve]  sequebatur,  dixisse  videtur. 

1«74.        1584. 

Ex  Michaelis  epistula  autographa,  quae  est  in  Grerm.  1  < » -  >  f.  14.  et  ex  Litterarum 
annuarum  exemplo  eodem   fere  tempore  scripto,  quod  est  in  Cod.  ..1  .'{*>"   f.  L8a. 

Frtburgi  malevoli  ti/i<//fi  Socios  variis  modis  calumniantur.    Boni  eos  defendunt. 

P.  Petrus  Michael  collegii  friburgensis  rector  Friburgo  <5.  Junii  1584  Claudio 
Aquavivae  praeposito  generali  scripsit:  rDomi  non  desunt  qui  patientiam  nostram 
exerceant,  nam  quidam  simplicioribus  persuadent,  nostros  sub  nomine  dbctrinae 
Christianae,  Caluini  haeresim  disseminare,  alij  nostros  exportare  pecunias,  et  id 
genus  alia  quotidie  affingunt,  quorum  etiam  aliqua  typis  commendarunt ;  boni  uero 
magis  ac  magis  nos  diligunt,  amoremque  suum  quandocunque  necesse  est,  declaiant. 
maxime  uero  Praetores  J  cum  potissimis  Senatoribus,  qui  nos  contra  obtrectatores  non 
niinus  atque  fratres  defendunt." 

In  Idtteris  annuis  collegii  friburgensis  Friburgo  8.  Novembris  1584  datis  haec 
narrantur:  „Invidorum  turba  nunquam  defuit.  Fuere  enim,  qui  in  uulgus  sparsere 
religionem  nos  simulare.  at  caetera  uummis  et  opibus  studere :  ac  deinum  etiam  fugam 
arrepturos,  vbi  pecunijs  bene  referti  fuerimus.  Quod  toties  fieri  dictitant  quoties  ali- 
quem  liinc  alio  commigrasse  animaduertuut.  Alij  concubinis  nos  non  carere  aiunt. 
Quidam  etiam  haereticos  nos  esse  mussitant,  aliaque  similia  confingunt  quae  simpli- 
ciores  et  qui  nobis  alioquin  addicti  esse  solent,  abalienent.  Sed  et  discipulis  nostris 
negotium  facessere  aliqui  interdum  quod  Catechismum  aut  Euangelium  in  scholis 
praelectum2,  domi  illos  repetentes  videant.  Caeterum  licet  tam  in  senatu,  quam  iu 
populo,  huiusmodj  malevolj  non  desint;  id  tamen  hactenus  calumniando  consecuti 
sunt,  vt  cuni  absurdi  quicunque  rumores  commemorantur,  tam  veros  esse  dicant,  ac 
qui  de  tESVITIS  saepe  dissipari  solent." 


1  Ludovicus  d'  Affry  et  Ioannes  de  Lanten-Heid. 

-  Haec  verba  ostendunt,  Friburgi  quoque  morem  viguisse,  quem  Socii  germani 
in  collegiorum  suorum  scholas  omnes  induxerant:  Singulis  diebus  dominicis  et  festis 
vel  pridie  eorum  evangelium  sacri  diei  discipulis  explicabatur.  Cf.  Duhr,  .les.  1 
25:;    255. 

Braunsborger,  Canisii   Kpistulac  e<   Acta.     VIII.  42 


(358  Mon-  ly7^-    1376-    1584—1586.     Circa  a.  1585. 

1375.        1584—1586. 

RupeHae  et  Basilsae  a  protestantibus  libri  adversus  Societatem  eduntur,  in  quibui 
Canisius  nominatim  impugnatur. 

1.  Annis  1584—1588  Rupellae  La  Rochelle  .  quae  erat  Hugonottorum  gallorum 
arx  omnium  munitissima.  cum  inscriptione  „Doctrinae  Jesuiticae  praecipua  capita" 
8  tomis  vulgatum  est  corpus  quoddam  librorum  et  libellorum  contra  Societatem  Iesu 
scriptorum,  quorum  complures,  si  non  omnes.  iam  antea  separatim  editi  erant.  In 
operis  volumine  primo,  Rupellae  a.  1584  edito,  quod  nomen  .Altera  editio,  priore 
emendatior.  et  duplo  auctior"  prae  se  fert,  hi.  praeter  alios.  libri  comparent,  in 
quibus  Canisius  quoque  et  eius  libri  impugnantur:  1.  Martini  Chemnitii  lutherani 
„Theologiae  Iesuitarum  praecipua  capita*  primum  Lipsiae  a.  1562 — 1563  edita  p,  1 
ad  112  :  de  quibus  v.  Can.  III  809 — 814.  2.  Petri  Boquini  calviniani  .Assertio  veteris 
ac  veri  Christianismi*  primum  a.  1576  Lugduni,  ut  videtur  edita  p.  123 — 208  ;  de 
qua  v.  Ciii).  VII  753;  3.  TFides  Jesu  et  Jesuitarum  .  .  .  collecta  per  Donatum  Goir 
visum  Trivonensem  Theologiae  professorem  nunc  denuo  recognita  et  emendatior 
edita"  p.  209  502  :  quae  primum  edita  erat  .<  lnistlingae"  a.  1573:  v.  Can.  VII  693. 
In  Tomo  III.  a.  1585  edito.  haec.  praeter  alia,  sunt:  n.  15  „Theses  de  modo  Adoptionis. 
seu  de  Fide  Electorum  Dei.  a  doctissimo  quodam  Theologo  conscriptae.  Iesuiticis 
praestigiis.  in  Canisii  Catechismo.  in  Censura  Coloniensi.  et  aliis  Disputationibus, 
cap.  de  Fide  et  Iustitia  Christiana.  sparsis  oppositae"  p.  1013 — 1022  et  n.  20  .Theses 
de  legitima  veri  cultus  Dei  ratione :  Sophisticis  Catechismi  Iesuitici  a  Canisio  con- 
scripti.  pag.  165.  Coloniensis  editionis,  fol.  quaestionihus  et  responsionibus  oppositae" 
(p.  1022  -1029).  In  quarto  tomo,  a.  1586  edito,  cernitur  p.  401—660  „Gratianus 
Antijesuita",  in  quo  libro  canones  a  Gratiano  ex  veterum  theologorum  operibus  in 
TDecretum*  congesti  cum  Societatis  doctrina.  ex  variis  Sociorum  scriptJs  excerpta, 
conferuntur  et  libelli  auctor  anonymus  Canisium  ex  Patribus  refellere  conatur. 

~2.  Anno  1586  Basileae  editum  est  in  4".  ut  dicimus.  crassum  volumen  sic  in- 
scriptum :  „9lett)  Sfcfuttntfpiegel.  Xaviiinen  Xurd)  tvei)  fdjdne  Siidjer,  Dnb  ein  luftig 
©efpradje,  il)ve  Sehre,  ©lauben  bnb  Seben,  aufj  j()ven  eignen  Sdjrifften,  fldrlid)  riir  au=  gen 
gefteflet,  bnb  tnit  jeugmffen  ber  ^eiligen  Sdjrifft,  unt»  bcr  altcn  .Viivdicnletivev,  aui;tiilivlid) 
ttriberleget  tturb.  Vlllcn  fronttnen  Xeuffd)en,  iit  fonberbeii  aber  ben  betriibten  onb  tetuger 
jeii  betrangten  Sbriften,  im  Sanbe  ui  A-vanrfeit,  $um  initevvid)te,  tvojte,  uev--  manung  orib 
ttiarnunge,  auff  l)od)  ientid)  fiirgeftetlet  burd)  lohannem  Conradum  VJmerum,  fyte* 
bigern  ui  Sdjaffbaufen  am  :h'l)ein.  ©etrucft  ju  SBafel  beto  Sonrdb  SBatbfird).  M.D.LXXXYT." 
pp.  •'>•;<)  et    1  1  fif.  non  siiiii.  . 

Continentur  in  hoc  opere  versiones  germanicae  horum  trium  librorum  primum 
latinc  editorum:  1  Chemnitii  „Theologiae  Jesuitarum  praecipua  capita"  quae  modo 
dixi  .  2    Donati  Gotvisi  „Fides  Jesus  el  Jesuitarum1",    de  quibus  modo  dixi,    .'i    Gui- 

lielmi    Bidembach    „Consensus  Jesuitan d    Christianorum    in    doctrina    religionis" 

Tubingae  a.  1568  editus  v.  Can.  VI  6931).  A.ccedi<  „Ein  kurtzes  .lr-.uwiii~.i-li  Ge- 
sprach"  a  Paulo  Florenio  cum  Christiano  Prancken  habitum  a.  1578  de  quo  v.  Duhr, 
Jes.  I  546     548). 

i:*7<>.        Cirea  a.  1585. 

Kx  Can.  38  f.  265  . 

Canisius  de  causis  defectionis  ab  ecclesia. 

Canisius  circa  a.  1585  sua  manu  haec  notavit:  „Quid  mouei 
hodie  fcam  multos  ad  nouam'  religionem,  el  eos  excaecauit.  1  Die  lieb 
zii  dem  zeittlichen  gul  vnd  leibhchen1  "vollust.  2  grosser  hass  auff 
die  priesterschafft,  so  nit  ist  in  ^clnirliclicr  volkomenheil  .">  Lieb  auff 
<lic  Kuii>t  der  "volredung  vnd  mancherley  Sprachen." 

tupra  Douai  tbfal  b    //•"■  v    a  C    aupra   versum  anriptum 


Mun.  L377.     L585.  659 

1:577.        1585. 

Canisii  .Parvus  Catechismus  Catholicorum  editur  latin<  Cracoviae,  germanice 
Jngolstadii,  lettice   VUnae. 

L.  ,PARVVS     CATECHI-    SMVS   CATHOLI-    CORVM:    NVNC    l'i;i     MVM 
LNTEGEITATI    SVAE   EtE-    stitutus  &*  singulari  authori-    tate  Sacra    Cossar:    Ma- 
iest:   editus.      Authore    D.  PEtro   CAnisio,    Do-    ctore   Theologo   Societatis      II  -\ 

-.,-.  Preces  Uorarice,  <>>  eeterna  P<i  S<t/>iritti<i  [ESV  CHRISTO  Domino  iwstro, 
cum  pijs  quibusdam  &»  CERistianis  exercitationibus.  CRACOVI-E,  In  Officina 
Tacobi  Siebenet/cher,      Anno  Saltttis  Humana       L585." 

16°;  ff.60  addito  titul.  oon  sign.  A  II  mj  ;  f.  A  n  praefatio  Canisii  „Exiguum 
est  opus  hoc  ...").  A.ugustae  m.  Maio  a.  L561  data;  f.  A  m'  A  rnjb  BEdictumu  Fer- 
dinandi  I.  Vienna  10.  Decemhris  L560  datum;  f.  K  E  ih1  „Testimonia  Scripturae 
Sacrae  contra  Haereticos"  etc.  Sequuntur  Preces  horariae,  Meditationes  quotidianae 
de  virtutihus  Christi,  „Modus  tempore  matutino  Deo  se  commendandi",  BQuid  in 
progressu  Diei  suhinde  agendum",  Oratio  S.  Thomae  «Creator  ineffahilis",  ..Meditatio 
vespertina  quae  erit  conscientiae  discussio  ei  examen".  Lihrum  vidi  Cracoviae  in 
bihliotheca  universitatis  iagellonicae  Cimelia  VI.  b.  473  .  Sommervogel  hanc  editionem 
ium   posuit. 

2.  De  Backer  III  2054  posuit  „Der  Klein  Catechismus  oder  Kurze  Summa  des 
wahren  Christlichen  vnd  Catholischen  Glaubens  mii  versetztem  [corrige:  Bvor- 
gesetztem" ;  cf.  supra  p.  649]  Neuvren  Gregorianischen  Calender,  durch  Petrum 
Canisium  Lngolstadt,  1585,  16°".  Haec  editio,  a  De  Backer  baud  ita  accurate  de- 
scripta,  redintegratio  quaedam  fuerit  illius,  quae  Lngolstadii  a.  1584  facta  et  a 
DeBacker  1  1061  accuratius  descripta  est  quamquam  banc  ille  dicit  in  12°  factam 
t.sSe  .     Sommervogel    II  <!44    utramque  ponit  et  in   V2'   factam  esse  scrihit. 

3.  Ab  amico  quodam  certior  factus  sum,  Upsalae  in  bibliotheca  universitatis 
exstare  lihrum  sic  inscriptum:  „CATECHISMVS  Catholicorum.  Iscige  pam- 1 
macischen,  no  themb  Papreksche  Galwe  gab-  blembs  Christites  macibes.  Prexskan 
thems  nemaci-  gems  vnd  iounems  bernems.  Cour  Kungam  Petrum  Canisium 
thaes  Schwetes  rakstes  Doctor.  Eksprestcz  Vilne  Pille  Litto-  urre  Semmens, 
pt  Danielem  Lane-    ciciensem  expan  tho  gadde      L585." 

12°  min. :  ff.  numeris  non  signata,  addito  titulari.  35;  in  pagina  altera  folii 
titularis  et  in  pagina  ultima  est  insigne  Societatis  lesu  Ligno  incisum  signum  no- 
minis  lesu  et  tres  clavi.  quorum  extremitates  alterae  in  corde  quasi  una  intinguntur). 
Pagina  tertia  incipit:  .Tam  Christite  Lascotaiam"  etc;  pagina  quinta  incipit:  .Summa 
ieb  ehtur-  reschen  Christites  Ma-  cibes,  prexan  thems  ne-  macigens  Londems  vnd 
iounems  ber-  nems."  Est  hic  catechismus  Canisii  minor  sive  „Parvus  Catechismus 
Catholicorumu,  in  linguam  letticam  illam,  quae  in  Curonia  sive  Curlandia  et  in  Livonia 
meridionali  Livonia  polonica  et  in  parte  terrae  vitepscensensis  Witebsk  usurpatur, 
translata  ac  Vilnae  in  Litlmania  Vilnius,  Wilno  per  Danielem  Lancciciensem  a.  1585 
typis  expressa.  Libri  huius  orthographia  cum  ea,  quae  nunc  in  libris  Letticis  usurpatur, 
multum  discrepat.     Sommerrogel  hanc  editionem  non  posuit. 

4.  /.  G.  Th.  Grraessi  ponit:  BCatechismus  P.  Canisii  in  Linguam  polon.  versus, 
Vilnae  1585  •  in  120"  :  Trosor  de  Livres  raivs  et  pivcieux  II.  Dresde  1861,  36.  Sommer- 
vogel  haec  non  habet.     Estne  baec  editio  eadem  atque  Lettica  illa    supra,  n.  3  ? 

5.  J.  B.  Beiser  ponit:  -Inst.  Christ.  piet  seu  parvus  Catechismus,  primum  a 
P.  J.  B.  Romano  S.  J.  imag.  distinct.  postea  aereis  formis  etc.  expressus".  Quem  Librum 
Antverpiae  a.  L585  in  8°  editum  esse  dicit  B.  Petrus  Canisius  als  Katechet,  2.  Aufl., 
Mainz  L882,  66).  At  nec  De  Backer  nec  Sommervogel  hanc  editionem  commemorant; 
et  P.  J.B.  Eliani  sive  Romani  imagines  primum  in  lucem  prodierunt  a.  1587    Romae 

Sommervogel    111    379).     Antverpiensis   autem    illa    editio    non    a.   L585,    sed  a.    L589 
faeta  est :  quam  vide  intia.  monum.  MrJ. 


660  Mod.  1378— 1380.    1585. 

1378.        1585. 

vOpus  catechisticum"   Parisiis  editur. 

„OPVS  CATECHISTICVM,  |  SIVE  |  DE  SVMMA  D<  >CTRIN_E  CHRISTIANvE, 
D.  PETRI  CANISH  THEOLOGI  SOCIETATIS  li>\  l'K.K<  !LARIS  DI VIN  K  SCRIP- 
TVR_E  TESTIMONIIS  sanctonimq;  Patrum  sententiis  sedulo  illustratu  opera 
D.  Petki  Bvs_ei  Nouiomagi,  eiusdem  Societatis  Iesv  Theologi,  nunc  vero  primum 
accessione  noua  locupletatum  atque  restitutum.  EDITIO  VLTIMA.  |  De  huius 
operis  ac  vniuersae  doctrinse  qu§  in  illo  tractatur  distributione,  folium  abhinc  de- 
cimumquintum  cum  sequenti  indicabit.  Cum  duplici  INDICE,  vno  quidem  Scrip- 
turarum  explicatarum,  altero  verb  rerum  &  sententiarum,  ad  calcem  adiectis.  l'.\- 
RISIIS,  Apud  Thomam  Brumennium,  in  clauso  Brunello  sub  signo  Oliuse. 
M.  D.LXXXV.      Cum  priuilegio  Regis." 

2°.  Singulae  paginae  in  2  „columnas",  quas  vocamus,  divisae,  et  per  has  ntesti- 
monia"  distributa  sunt.  Ipsius  autem  catechismi  sententiae  integram  paginarum 
latitudinem  habent.  Columnae  numeris  signatae  1836.  Praeterea  folia  non  signata 
in  initio  16  addito  titulari  et  in  flne  30.  F.  a  ija-  ba  Canisii  litterae  dedicatoriae 
ad  Iulium  Echter  episcopum  herbipolensem  Oeniponte  a.  1576  datae.  F.  bb  Summa 
brevis  eaque  gallice  scripta  privilegii  ab  Henrico  III.  Galliae  et  Poloniae  rege 
Thomae  .Brumen".  universitatis  parisiensis  bibliopolae  (.mairhant  libraire"  iurato 
Parisiis  31.  lanuarii  1579  concessi  et  a  BGrignon"  subscripti;  in  quo  rex  enuntiat: 
Cum  opus  illud  a  doctoribus  facultatis  theologicae  universitatis  parisiensis  probatum 
sit  et  Brumennio  magna  pecunia  in  eius  editionem  expendenda  sit,  nemini,  excepto 
Brumemiio.  permitti.  nt  proximis  octo  annis  idem  opus  in  terris  imperio  regis  subiectis 
typis  exscribat  vel  vendat.  Sequitur  „Approbatio  huius  libri.  Nos  subsignati  doctores 
Theologi  Academiae  Parisiensis,  hunc  Petri  Canisij  Catechismum  sacrae  scripturae 
sanctorumque  Patrum  testimoniis  illustratum  in  communem  totius  Ecclesiae  Catho- 
licae  vtilitatom  recudendum  censuimus.  Dadre.  Perier."  F.  b  2a — b  3a  praefatio 
Busaei,  Colonia  Agr.  13.  Augusti  1569  data.  F.  b  3a — b  4a  .Admonitio  ad  Lectorem". 
F.  b  41,  c  3a  Chronologia  ecclesiastica  index  pontificum,  imperatorum,  scriptorum 
ecclesiasticorum,  haereticorum,  persecutionum,  conciliorum  .  F.  c  3b— da  laudes  SS.  Pa- 

tribus  tributae  sicut  iu  editi i  venetiana  anni  1  r> 7 1  .   F.  db     d  3b  „Augustini  pro  authore 

Catechismi  ad  oppugnatores  doctrinae  in  eo  traditae,  sacrarum  inprimis  literarum, 
deinde  sanctissimorum  simul  et  vetustissimorum  Patrum  testimoniis  confirmatae,  iv- 
sponsio"  I-.  1  contra  Julian.,  c.  2).  Cum  adnotationibus  marginalibus  Busaei.  F.  d  3' 
ad  d  41'  conspectus  rerum.  rAppendix  de  justificatione"  testimoniis  illustratur  pci- 
inde  atque  ipse  catechismus.  In  extremo  libro  index  locorum  S.  Scripturae,  qui  in 
hoc  opere  explicantur   coll.  10).     Sequitur  index  rerum  valde  copiosus. 

Librum  vidi  Pragae  in  bibliotheca  oniversitatis  \\\i  B  4:».  tdem  exstal 
Augustae  Taurinorum  iu  bibliotheca  nationali,  Genuae,  Hispali  Sevilla),  Matriti. 
Salamanticae  in  bibliothecis  illarum  aniversitatum,  Lugduni  in  bibliotheca  reipublicae. 
Editionem   breviter  commei avit   Sommervogel  II  441. 

i:i7!>o       1585. 

BCatholisch  Betbiichlein  auss  den  Schrifften  il-nn  l>.  Petri  Canisii  zusamen 
getragen,  vnd  zum  taglichen  Gebrauch  in  dise  kleine  Form  gebracht.  fngolstadt, 
durch  Wolffgang  Eder,  1585,  .".•_'"".  Ita  Sommervogd  II  676.  Paulo  aliter  atque,  ut 
videtur,  minus  accurate  De  Backer  I   K>.V_>:  III  2054. 

1380.       ir.s:,. 

Schultingus  in   „Confessione  Hieronymiana"   Canisium  laudat. 

Cornelius  Schultingus  sive  Schulting  1 1540  l604)Steinwichio  (Steen- 
wijk.  inlis  NTeerlandiae)  ortus,  praeter  alia  opera,  quibus  protestantes, 
inprimis  Calvinianos,  vehementer  impugnabal  el  rem  liturgicam  illn- 
strabal    cf.  Hurter  III3  570     f)7P.  anno  1585,  cum  Coloniae  canonicus 


Mnn.  L381.   L382.     1585.  661 

ecclesiae  Sanctorum  Apostolorum  esset,  ibidem  edidil  grande  opus  J'mi- 
fessio  Hieronymiana  ex  omnibus  germanis  l>.  Hieronymi  operibus  optima 
llde  collecta."  ln  huius  praefatione  (f.  <x6b)  ;iit:  „In  genere  de  Erasmi 
collato  in  Hieronymum,  aliosque  Patres  labore,  iudicium  praestantissimi 
Theologi,  e1  magni  aostri  Hieronymi  cultoris,  diligentissimique  Lectoris, 
l>.  Petri  Canisij,  omnibus  in  promptu  esl  petere,  es  praefatione  ante 
selectas  a  se  epistolas  15.   Eieronymi." 

1381.  1585. 

Kx  Libro  „De  Jndulgentiis  Tractatus  F.  Antonii  Cordubensis,  ex  sacro  Minorum 
Observantiae    regularis  Ordine",    Lngolstadii,  Excudebal   Wolfgangus  Ederus,    1585", 

r.  [*6b]     [*7a].  " 

Antonii  Cordubensis  liber  de  indulgentiis  Canisio  auctore  iterum  editur.  Laudes 
Canisii. 

„Wolfgangus  Ederus  Typographus"  in  litteris  Ingolstadio  1.  Eunii 
L585  datis,  quibus  Antonii  Cordubensis  0.  Min.  Obs. l  opus  de  Indul- 
gentiis  a  se  typis  exscriptum  Iulio  Echter  a  Mespelbrunn  episcopo  prin- 
cipi  herbipolensi  dedicat,  scribit:  Antonium  Cordubensem  ex  I).  Francisci 
familia  insigne  opus  de  indulgentiis  „ante  30.  annos"  composuisse  et 
Compluti  in  Hispania  typis  evulgasse.  ..Cuius  operis  cum  perpauca 
exemplaria  in  Germaniain  peruenerint  obtulit  mihi  vnum  Reuerendus 
admodum  simulque  doctissimus  et  de  vniuersa  Ecclesia  sane  optime 
meritus  D.  PETRVS  CANISIVS  venerandae  SOCIETATIS  1ESY 
1  loctor  Theologus  incomparabilis.  Illud  autem  cum  ab  omnibus  ma- 
gnopere  desiderari  expetique  propter  argumenti  dignitatem  et  solidam 
eruditionem  viderem  :  putaui  me  Christianae  Reipub.  rem  vtilem  facturum, 
si  denuo  typis  meis  recusum  in  lucem  aspectumque  omnium  proferrem." 

Exemplum  huius  libri  exstat  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotbeca  cantonali;  in 
eius  folio  titulari  Canisius  sua  manu  scripsit:  „Societatis  Jesu  Friburgi  1585/  Du- 
bitari  vix  potest,  quin  Canisius  <[uae  eius  erat  consuetudo)  Cordubensis  librum  Edero 
eo  dederit  consilio.  ut  is  Librum  typis  exscriberet,  et  probabiie  est,  Canisium  id  fe- 
cisse  aestate  a.  1584,  cum  per  Ingolstadium  transiret;  v.  supra  p.  649. 

1382.  1585. 

Orationes  sacrae  a  Canisio  Friburgi  habitae.  Magistratus  hortatur,  ut  auctori- 
tatem  sibi  vindicent,  leges  exsequantur,  crimina  puniant,  haereticos  terra  excludant, 
curent,  ne  victus  pretia  iniuste  augeantur.  Populum  ad  laborem  excitat.  I>*  ieiunii 
et  contionum  neglectu  queritur.  Contiones  quadragesimales  de  Job  et  de  communione 
unius  speciei  habet.  Strigarum  mdgorumque  artes  et  remedia  contra  eas  declarat. 
Superstitiones  varias  rcprobat.  Cu/tuiu  eucliaristiae,  cum  tcmpore  tempestatis  circum- 
fertur  vel  ad  aegros  defertur,  commendat.  Sacerdotes  et  tnagistratus  civiles  honorandos 
esse  dicit.  Indulgentiarum  antiquitatem,  fundamenta  etc.  ostendit.  Confessarios  „metv- 
culbsos     reprehendit.     Domum  virginibus  bene  instituendis  coridi  vult. 

Canisius  Friburgi  anno  L585  orationes  sacras  fer.e  47.  easque 
maximam  partem  in  templo  primario  S.  Nicolai  habuit.  Quarum  commen- 


1  Doctissimus  liic  vir    t  L578    impritnis  tbeoiogiam  moralem  ei  poLemicam  lilnis 
iliustravit.    De  eius  operibus  v.  Hurter,  Nomenclator  LII8  2     .'!. 


662  Mon-  1382. 

taria  alia,  eaque  plurima,  ipsius  Canisii  manu.  alia  ignotis  manibus 
scripta,  a  Canisio  autem  recognita  et  ampliiicata  sunt. 

_In  die  Circumcisionis  1585"  sive  1.  Ianuarii  1585.  .Quid  festum  hoc  a  nobis 
exigat,  ut  recte  et  cum  fructu  celebretur,  inprimis  et  breuiter  dicam.  2  unde  fiat. 
ut  tam  parum  prosit  uetus  mos,  quo  nos  alijs,  et  alij  nobis  bonum  et  felicem 
nouum  annum  precentur.  •'!  distribuam  tneis  auditoribus  aouum  annum,  sicut  haud 
dubie  desiderant  et  expectant"  ex  commentario,  cuius  una  pars  eaque  latina  a  Canisio, 
altera  eaque  germanica  ab  ignoto  scripta  est.  Can.  38  f.  lll1,  117'.  Xenium  novi 
anni  a  Canisio  distributum  ponetur  infra.  monum.  1383. 

_.ln  Purificatione  b.  Virginis"  sive  2.  Februarii  1582.  .Ad  quid  persona  Simeonis 
nobis  seruiat  in  hoc  Euang.  et  festo?"  Deinde  protestantium  varias  adversus  usura 
candelarum  sacratarum  obiectiones  singillatim  refutat  ex  comment.  autogr. ;  1.  c 
f.  1 1 71    -120b). 

„ Quadragesimale  anni  L585."  .Vt  de  Catholicis  loquar,  quam  multi  hodie 
seiunt  tantum  es  sey  der  Aschermittwoch  et  caput  seu  initium  ieiunij,  ac  non  uescen- 
diim  esse  carnibus  usque  ad  pascha  iuxta  ueterem  morem,  nisi  necessitas  aliter 
postularet.  Sed  pauci  norunt  quid  sit  et  ualere  apud  nos  debeat  Quadragesima.  .  .  . 
Ex  eentuin   uix   unus  inuenitur  quotidie  ieiunans.   id  est,  ut  semel   edat.  et   contentus 

sit  collati< '.  ticei  possit  bene  comedere  semel,  et  non  habeat  multum  impedimenti. 

Nullum  est  Ecclesiae  praeceptum  minus  obseruatum,  et  tam  parui  aestimatum  uulgo, 
sicut  ieiunij  per  totum  annum.  Nullibi  maior  inobedientia  nostra  cernitur,  imo  nec 
pru  peccato  aestimatur.  et  qui  maxime  obligantur  nobiles  et  diuites,  minus  curant.  .  .  . 
Tentatio  est.  quod  excusant  se  multi  per  antiquam  consuetudinem  multorum  non 
ieiunantium.  Si  dicatur.  Cur  non  abrogatur  ....  quod  multi  domi  et  in  hospitijs 
contra  omnem  honestatem  et  Zuchte  se  gerant.  blasphement,  iurent,  furiant.  et  fere 
omnia  praecepta  uiolent,  item  quod  in  hospitijs  ebrij  reperiantur  mane  nondum  finita 
concione,  statim  dicitur  mihi,  Consuetudo  uetus  est.  Dico  ego,  Consuetudo  uetus  est 
quod  inimici  dei  et  ecclesiae  ad  inferna  descendant,  ut  opera  carnis  [Gal  .">.  19] 
facientes,  regnum  dei  amittant  [Gal  5.  19—21;  1  Cor  <i.  ;i  10;  15,  50;  Eph  .">.  ."•). 
ut  scientes  et  non  facientes  voluntatem  Patris,  dure  uapulent  [Lc  12.  47].  .  .  .  Ex 
antiquo  more  uelantur  ab  hoc  die  altaria,  nec  uideri  sinuntur  imagines  Sanctorum 
ante  pascha,  quando  deponuntur  uelamina.  .  .  .  [mponuntur  cineres  omnihus  ad  altare 
accedentibus,  et  sacerdos  in  fronte  signans  crucem  dicit  singulis,  ftffemento  homo 
quia  cinis  es,  ei  in  cinerem  reuerteris.  .  .  .  Qui  male  Quadrag.  suam  incipiunt?  Qui 
tam  aegre  abduci  possuni  von  der  vnsinnigen  Fastnacht,  et  adhuc  sibi  seruant  liber- 
tatem  cum  mundo  vtrique  Domino  seruiendi  .  .  .  dispensant  secum  usque  ad  hirfi- 
montag2,  imo  usque  ad  Laetare3.  .  .  .  Tempus  hoc  requirit  ein  Fast  vnd  BuBprediger, 
«■t  i|iii,i  ego  ad  hoc  indignus,  infirmus,  ineptus,  egregium,  fortera  et  peritum  Joh  uohis 
proponere  constitui,  qui  non  rainus  uita  quam  uerho  ualeat.  .  .  ."  Sequitur  .Aliud 
initiuin  in  die  Cinerum " ;  in  qno  liaec  sunt :  .Quoniam  proposui  niilii  hoc  sacro  tem- 
pore  ter  praedicare,  Dominico,  I1  el  6"  feria,  non  debeo  minus  facere  quam  circum- 
spicere  ei  deligere  certam  materiam  posthac  tractandam  ei  explicandam.  (v>ui  me 
audierunl  duobus  praeteritis  annis  norunt  quod  tractauerim  de  prima  et  2  parte 
missae  id  est  <\r  consecratione  et  oblatione  a  Christo  in  cena  instituta  et  in  illo  uerbo 
fundata.  Iloc  facite  |in  meam  c omm emorationem.  Lc  22.  1!»:  1  Cor  11. 
21  25].  Superest  .'!  pars  de  communione.  .  .  .  Dominicis  quidem  diebus  nescio  quid 
melius  in  medium  adferre  quam  <\r  communione  et  sumptione  sacramenti  sub  una 
specie.    Hic  enim  lapis  est   multis  offensionis  [Is  8,   11:  Rom  9,  32  •">•">:   1  1'cti 


1  Cenulam  sive  refectiunculam  significat  vespertinam,  quam  lex  ieiunii    praetei 
prandium    permittebat. 

Elirsmontag      dies  Lunae  post  Dominicam  primam  Quadragesimae  .1./.  Weiden- 
bach,   Calendarium  historico-christianum  medii  et  novi  aevi,   Regensburg   1855,    L97). 

\>l   I >iiiiiiiii«;iiii   l\'.  Quadragesimae. 


1585.  663 

•_'.  8].  "_'  praecipua  contentio  ei  lis,  de  gua  bodie  disputatur  .'!  ein  Blutfane  der 
auffrurischen  hodie  contra  Catholicam  nostram  Bdem  pugnantium  I  Communis 
morbus  in  fide  infirmorum  5°  curiosorum  Libenter  se  a  sinu  tnatris  subtrahentium 
praetextus  sub  vmbra  diuini  mandati  '.  Quid  autem  per  hebdomadam  in  hoc  munere 
tractabimus?  Historiam  mirabilem  aobilis  ei  celebris  prophetae  ei  patientis  uiri 
Job.  ...  Vt  autem  aliqui  uon  querantur  de  longioribus  concionibus  in  ipsa  hebdomada 
instituendis,  volo  uobiscum  pacisci,  <'t  promittere,  quod  st n t  im  hora  septima  finis  erii 
concionis:  Quod  si  pauci  venieni  ad  huiusmodi  conciones,  consolabitur  me  uoster 
propheta  el  monebit  me  ad  sanctam  patientiam,  quia  scio  quomodo  mihi  et  alijs 
superioribus  annis  in  hoc  casu  acciderit,  id  est,  quomodo  uulgus  hominum  pigrum 
Inuoluntarium  e1  aegligens  sit  ad  uerbum  Dei.  Si  essem  gauchlerer  uel  abenturer, 
lidii  dubium  quin  plures  accurrerent.  Vnde  autem  hoc?  1  Ex  uana  el  elata  opinione 
aos  aon  egere  instructione  de  credendis,  agendis  el  omittendis  ...  2  ex  aegligentia 
magistratus  aon  urgentis  subditos  ad  cultum  Dei,  aec  utentis  potestate  sua  ad  sanam 
doctrinam  conseruandam  et  prouehendam.  Faciunt  sicut  Ludimagister  intermittens 
uirgam  in  pueris  regendis  3  ex  falsa  opinione  quod  obligemur  solum  ad  missam 
audiendam.  .  .  ."  Sequitur  tertia  tractatio,  in  qua  haec,  praeter  alia,  dicuntur:  „Ab- 
usus.  Protrahere  Bacchanalia  •  abstinere  velle  tantum  a  carnib.  non  a  peccatis  •  in- 
ebriari  ut  antea  •  comessari  publice  in  hospitijs  mane  et  uesperj,  nullum  ordinem 
seruare  domi  in  mensa  •  nullum  seruare  discrimen  inter  cenam  et  collationom  •  opiuio 
impossibilitatis.  Jeiunabant  [olim|  omnes  usque  ad  vesperam.  Nobis  modo  permittit 
Ecclesia  in  meridie  prandere,  si  uolumus.  .  .  .  Saltem  triduum  eligite  |ad  ieiunan- 
dum]  ex  comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  1  _?  1 a  127a).  Contio  habita  est  die  Cinerum  sive 
6.  Martii   1585. 

-Prima  concio  de  libro  Job",  habita,  ut  videtur,  feria  VI.  post  diem  Cinerum 
sive  8.  Martii  1585.  De  libro  Job.  De  eius  auctore.  De  persona  Job,  ex  principio 
libri    ex  comm.  autogr.;  1.  c.  f.  127b— 128b). 

„De  Dominicis  Quadragesimae,  et  1  de  Dominica  Jn[uocavit]u  sive  prima,  quae 
erat  10.  Martii  1585.  „Dicam  breuiter  de  tribus  hoc  sacro  tempore  cuique  cognoscen- 
dis  et  faciendis,  2  pro  fundamento  dicendorum  de  Communione,  dicam  de  triplici 
genere  auditorum  considerando  3  cur  Neochristiani  tam  mordicus  urgent  calicem, 
et  acceptare  nolunt  Catholicam  informationem  de  Christi  corpore  sub  vna  specie  panis 
percipiendo."  In  codice  vero  sequitur  tantum  pars  prior,  quae  potius  exordium  quod- 
dam  est  (comment.  autogr. ;  1.  c.  f.  258b — 259a).  Idem  dicendum  est  de  contionibus  Do- 
minicarum  proximarum  usque  ad  Dominicam  Palmarum  sive  dierum  17..  24..  31.  Martii 
et  7.  Aprilis  1585  .Doniinica  Reminiscere"  I.  c.  f.  132b — 133a;  ,De  3.  dominiea"  1.  c. 
f.  25'.):  „Dominica  Laetare"  1.  c.  f.  141a;  rDominica  Passionis"  1.  c.  f.  146a):  praeter- 
guam  quod  in  fine  codicis  (1.  c.  f.  266b — 267a)  comparent  pauca  aliqua  rCollectanea 
de  communione  unius  speciei"  Canisii  manu  scripta.  Cum  tamen  Canisius  initio 
Quadragesimae  sollenniter  promiserit,  se  Dominicis  huius  sacri  temporis  de  commu- 
nione  sub  una  tantum  specie  sumenda  dicturum  esse,  et  cum  idem  hanc  promissionem 
in  initio  contionis  prima  Dominica  Quadragesimae  habitae  confirmaverit,  dubitari  non 
potest.  quin  promissis  steterit.  Propterea  etiam  in  *  Litteris  annuis  collegii  fribur- 
gensis,  Friburgo  8.  Novembris  1585  datis,  affirmatur,  orationes  sacras  habitas  esse 
„de  vnius  tantum  speciei  communione"  (Cod.  „1.  36"  f.  20a  .  Existimo  autem,  eum 
Friburgi  usum  esse  commentariis  contionum  de  hoc  argumento  olim  alibi  habitarum; 
quae  commentaria  eum  Friburgi  secum  habuisse  satis  certum  est. 

Hic  ponam  tantum  aliqua  ex  exordiis  Dominicarum  1.  et  4.  In  primo  Canisius 
monet:  „Qui  non  potest  aut  vult  quotidie  ieiunare,  saltem  ter  abstineat  a  cena.  .  .  . 
Adliortor  omnes  ut  sese  in  interiore  et  exteriore  humilitate  exerceant,  ideoque  coram 
Deo  se  humilient  in  corde  uera  contritione  de  peccatis  assumpta,  et  quam  primum 
tieri  potest,    facta   etiam   peccatorum    confessione,    sicut  olim  multi  boni  fecerunt  et 


1  Anno  1584  Iodocus  Alex  patricius   friburgensis   hoc  praetextu    usus  erat  ad 
ol dientiam  ecclesiae  catholicae  detrectandam ;  v.  supra  p.  650. 


664  Mon-  1382- 

adhuc  faciunt,  in  Quadragesima  bis  confitentes.  .  .  .  Si  non  vultis  ipsi  uos  ita  coram 
Deo  et  eius  Vicario  humiliare,  ut  Deus  uos  exaltet  [1  Petr  5,  6],  mittite 
saltem  filios.  seruos.  ancillas  et  familiam,  ut  probe  instrui  et  praeparari  possint  ad 
felix  pascha"  comment.  autogr.;  1.  c.  f.  258b — 259a).  In  altero  exordio  Canisius: 
«Scio",  inquit,  .Ecclesiae  mentem  fhoc  die]  eo  spectare,  ut  praedicatores  omnes 
ebedientes  filios  suos,  qui  maiorem  sacri  temporis  partem  bene  transegerunt,  in  bono 
instituto  consolentur  atque  confirment.  Doleo  uero  me  huic  ueteri  et  laudabili  mori 
non  posse  respondere  quum  ansam  habeam  tristandi  potius  quam  gaudendi  et  ar- 
guendi  magis  quam  consolandi.  Dolet  mihi  ex  multis  Friburgi  habitantibus  tam 
paucos  uenire  ad  audiendam  saltem  consolationem  spiritualem  et  futuram  2  ex 
omnibus  auditoribus  praesentibus  tam  paucos  capaces  esse  ueri  et  interni  imo  et 
aeterni  gaudij  atque  solatij,  quod  solum  conuersi  ad  Deum  [Lc  1.  U>:  Aet  1L  14: 
26,  20  etc.]  sentiant.  3  maiorem  partem  ita  disponi,  ut  egeant  magis  einer  bufi- 
predigen  als  Trostpredigen,  et  ut  terreantur  potius  quam  letificentur  3  ut  ego 
potius  illos  deflere  debeam  sicut  Paulus  carnales  Corinthios  defleuit  [1  Cor  3.  3: 
4,  18  —  6,  20;  11,  20—34:  2  Cor  7.  8  9 :  12.  20  21],  quam  ob  ipsos  laetari,  sicut 
angeli  gaudent  super  poenitentibus  [Lc  15,  7  10].  Eterne  Deus  til>i  con- 
questum  sit  in  celis  quod  nos  pauperes  praedicatores  debemus  esse  uoce.s  in  il  e- 
serto  clamantes  [Is  40.  3;  Mt  3.  3  etc.].  2  inutiles  seminatores  qui  Licet  late 
tuum  semen  spargamus,  tamen  exiguum  adferre  fructum  possumus.  quodque  surdis 
clamemus.  Habemus  14  dies  tantum  usque  ad  Palmarum.  quando  magna  turba  ad 
mensam  domini  accurret  et  deinde.  Quam  pauci  uero  se  ad  rem  tantam  praeparant 
sicut  ab  initio  monui.  Quam  pauci  peccata  sna  recogitant  et  se  ostendunt  sacerdoti, 
sollicite  inuocant  Deum.  cum  proximo  se  reconciliant,  debitum  ieiunium  seruant 
uereque  se  ex  toto  corde  conuertunt  cum  ieiunio  fletu  et  planctu 
[Ioel  2,  12].  Ey  lieben  bruder  tempus  est  e  somno  surgendi  [Rom  13.  111. 
Laetare  adest,  pascha  prope  est,  Christus  suo  benedicto  pane.  imo  carne  et  sanguine 
suo  vult  uos  in  deserto  cibare '.  iam  oculos  misericordiae  suae  aperuit,  el  in  uos 
coniecit,  ordinem  statuit  discipulis,  ut  uobis  prouideant,  uos  consolentur  ei  satient 
pane  celesti,  Per  liunc  et  in  illo  paratus  est  uos  tristes  letificare  2  infirmos  con- 
fortare.  3  fessos  ergetzen  und  erfrischen,  4  famelicos  saturare  5  indeuotos  ex- 
citare  ad  Dei  laudem  et  concm-dem  confessionem.  Quid  autem  requirit  a  nobis  ?*  etc. 
(ex  comm.  autogr.;  1.  c.   f.  141 '  . 

De  Job  Cauisius  dixisse  videtur,  ut  iam  monui,  diebus  Martii  6.,  8.,  L3.,  15«, 
20.,  22.,  -2~i..  29.  et  Aprilis  3.,  5.,  10..  12.,  17..  nisi  forte  d.  27.  Martii  contionando 
supersedit,  quia  25.  propter  diem  Annuntiationis  B.  Mariae  V.  contio  habita  est.  Hae 
contiones  in  codice  scriptae  oeque  tameii  ita  inter  se  distinctae  sunt,  ut,  quo  quaeque 
die  habita  sit.  certe  dici  possit.    Aliqua  ex  iis  ponam. 

In  „Altera  contione"  de  Job,  quae  !•">.  Martii  habita  esse  videtur,  .Toli  patribus- 
familias  ad  imitandum  proponitur  ex  comm.  autogr. ;  l.  c.  f.  I29a  L30a).  Ln  .5.  con- 
tione",  quae  22.  Martii  habita  esse  videtur,  Canisius:  BVidemus",  inquit,  .quam  facile 
satau  tnedia  inuenial  ad  aocendum,  sicut  hic  inuenil  Sabaeos  ei  Chaldeos,  ountios, 
ignem,    uentos,    equites  et  pedites,    raptores,  fures,   latrones  ad  sanctum  cruciandum 

Inli   1.   13     l!t|.    eo  intentus  ut  quod    per  se  nmi  potest,    per  alios    faciat,   sicut  per 

magos,    uigr anticos,    beschwerer,    hexeu    vnd   segererein   aliosque   trabantes  vnd 

TeufFelskunstler  saepe  facit   ci oagno  detrimento  in  I is.   corpore  et  uita  multo- 

rum  etiam  innocentium,  uel  per  appUcationes  lapidum,  herbarum  ei  aliarum  creatu- 
rarum,    quarum   naturas    intime   cognoscii  el  ad  bominum  iniuriam  conuertit.     Vnde 

semper    Ecclesia    em    habuit   creaturas   aliquas   benedicendi    per    Dei    uerbum   et 

oratiouem,   sciens   cogitationes  el   intentiones  Satanae    uos    persequentis  et   laedentis, 

postquam  terra  ol>  peccatum  primi  hominis  tnaledicta  esi  [Gn  •"> .  1  ls  comm, 
autogr.;  I.  c.  f.  136«  . 

1  Evangelium  huius  diei  erat  de  Christo  Domino  pane  p<t  tniraculum  multi- 
plicato  fsraelitas  in  deserto  cibante    to  6,   1     1"> . 


L585.  665 

ln  contione  sexta  vel  septima  Canisius  copiose  de  magis,  strigis,  superstitiosis 
dixit;  v.  infra,  monum.  1385.  Paenultima  contio  fuisse  videtur  Bde  uxore  Job  pec- 
cante  el  a  uiro  correpta",  ultima  eaque  posl  Dominicam  Palmarum  habita  „de  tribus 

amicis  Job"    el   „de  usu  dicti  Job    Si    l> <>  n  n   de   manu    Domini    suscepi s, 

mala  quare  non  suscipiamus?  [Iob  2, 10]"   ex  comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  149"     156a). 

_ln  festo  palmarum"  sive  14.  A.prilis  1585.  „Non  possei  uocere,  imo  utile  el 
consultum  esset,  si  probus  Christifidelis  hoc  die  tria  sibi  proponerei  el  cogitaret, 
1"  (|iiiiil  hodie  tota  Christianitas  suum  Palmtag  peragat.  2  quod  statim  posl  sequatur 
die  Martyrwoche  3  quod  hanc  ultimam  Dominicam  breui  sequetur  nostrum  Ostern, 
et  quod  quilibet  qui  ad  discretionis  annos  peruenit  Christi  corpus,  uerum  Agnum 
pasclialcm  in  Sacramento  sumere  obligatur."  -Ylu  praeterire  non  possum  abusum 
illorum,  qui  causaro  praebeni  nouis  suermeris,  ansam  obtrectandi  el  ridendi  nostras 
ceremonias,  quod  hodie  multi  accurrunt,  knijn  nider,  hetten  an  das  gesclmitze  hildnul.i 
Christi  und  den  Eselin,  kussent  hend  vnd  fufi.  2  tollunt  palmas  aliquas  ei  conuer- 
t*nt  ail  malos  usus,  superstitiones  exercent.  Non  ost  haec  mens  Ecclesiae,  sicut 
oiiitiniics  huius  diei  monstrant.  2  Ncmo  prudens  laudare  potest,  sed  merito  carpunt 
boni  haec  el  ;ili;i  quae  fiunt  nunc  in  die  parasceves  el  sabbato  paschali,  seminantes, 
auferentes  von  Ostertauff,  Osterkerse.  3  Peccant  hic  maxime  mulieres  proprij  sensus 
nanae  et  curiosae,  lassen  sich  nit  maisteren,  quicquid  dicai  Episcopus  et  Parocbus 
et  praedicator.  Jta  nonne  manifestus  abusus  quod  nolunt  audire  conciones  ei  ues 
peras  2  quod  in  Missa  excurrunt  quando  dicitur  pater  noster,  licet  hoc  uiri  faciant. 
Omitto  alia  quae  corrigi  aegre  possunt  sine  seculari  magistratu."  In  postrema  con- 
tionis  parte  Canisius  narravit  complura  .Miracula  diuinitus  facta  cirCa  sacramentum 
[eucharistiae]  tum  ad  infideles  et  errantes  Ecclesiae  hostes  et  dubios  ad  fidem  ueram 
conuertendos,  tum  ad  fideles  in  uera  et  Catholica  fide  fideique  doctrina  confortandos 
et  conseruandos".  In  horum  nnmero  hoc  est :  „Anno  1384.  Exemplum  Oswaldi  Mulser 
nobilis  petentis  a  sacerdote  magnam  hostiam  sihi  prae  reliquis  dari  ex  mera  temeri- 
tate  et  elatione.  Cum  in  Seueld  ante  altare  procumbit,  terra  se  aperit  Osualdura 
ahsorptura.  in  qua  usque  ad  genua  cecidit,  manibus  altaris  latus  apprehendens. 
Sacramentum  sanguine  tinctum  mansit,  et  adhuc  remanet.  ibique  multa  fiunt  mira- 
cula.  Terrae  hiatus  ferreis  cancellis  ohtectus.  Ossualdus  poenitentiam  egit.  Vxor 
insana  facta.  quia  noluit  credere"  '    ex  comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  151b — 154a). 

-ln  die  sancto  Paschatis"  sive  21.  Aprilis  1585.  TRectum  est  et  laudabile 
quod  0  uestra  modo  cantauit,  das  Christus  Dei  et  Marie  filius  der  sei  erstanden  von 
seiner  Marter  allen,  vnd  were  er  nit  erstanden,  so  were  die  welt  vergangen."  -  .Dicam 
1  quam  differenter  ueteres  et  noui  Christiani  celebrent  hodie  suum  pascha.  2  quo- 
modo  communicantes  et  alij  ex  Euang.  discere  possint,  quomodo  se  hoc  die  et  se- 
quentihus  gerere  debeant.  .  .  ."  ^Propter"  diem  paschatis  „celebratur  dominica  quae- 
libet  cum  processione  et  sacrificio  Eucharistico"  (ex  comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  156b — 16(>\ 

pJn  festo  S.  Marci"  sive  25.  Aprilis  1585.  „Statui  mecum  non  uersari  et  morari 
circa  festi  huius  Euangelium,  quod  alio  tempore  explicaui,  sed  redire  ad  historiam 
prophetac  Job.  et  solum  proponere  illius  uerba  dicta  et  scripta  de  duplici  resurrec- 
bione,  Christi  scilicet  et  electorum.  .  .  .  Dicam  ergo  1"  quomodo  Job  se  et  nos  omnes 
excitet  ad  ueram  fidei  confessionem  resurrectioni  Christi  debitam.  2  de  fructu  re- 
surrec.  in  nohis   et   electis   complendo        3  quomodo  non  consolationem  articulus  de 


1  Haec  relatio  propterea  notatu  digna  est.  quod  Canisius  ipse  m.  lanuario  a.  l.">74 
mandatu  Ferdinandi  II.  archiducis  Austriae  Oeniponte  Sefcldiam  Seefeld,  pa.mim  tiro- 
lcnscm   vehit  et,  quomodo  ibi  res  se  haberent,  accurate  cognovit ;  v.  Can.  VII    160  185. 

-  .('lirist  ist  erstanden  von  der  Marter  allen;  (\vs  sollen  \\ir  alle  froh  sein, 
Christ  soll  vnser  trost  sein,  Kyrioleis.  Witr  er  nit  erstanden,  die  well  die  wer  zer- 
gangen"  etc.  Haec  cantio  in  lihris  cantionum  catholicarum  a.  \-)'-'>l.  1567,  157.'!. 
L576,  1-">S4  etc.  editis  exstat;  atque  hymnologi  censent,  eam  iam  saeculo  XII.  ex 
stitissc    Meister  I  331     335  . 


6(36  Mon.  1382. 

carnis  resurrectione  futura,    sed    terrorem  reprobis   adferat"     ex  comm.  autogr. ;  1.  c. 
f.  160b— 164» . 

_In  festo  S.  Philippi  et  Jacobi"  Apostolorum  sive  1.  Maii  1585.  .Tempus  ipsum 
anni  ad  gaudium  excitat.  quia  hodie  incipimus  mensem  Maij.  in  quo  non  solum  ho- 
mines  siue  fideles,  siue  infideles,  sed  et  pecudes  specialiter  delectantur  frolocken, 
aues  cantant.  terra  se  ornat,  arbores  frondent,  graniina  prodeunt  et  ad  gaudium  nos 
prouocant  magis  quam  in  toto  anno  ita  ut  cum  sponsa  dicamus:  Jam  hyems 
transijt,  imber  abijt,  et  recessit,  flores  appa ruerunt  in  terra 
nostra"  [Ct  2.  11  12].  Ostemlit  (.'anisius.  Christura  in  evangelio  diei  Io.  14.  1 — 13) 
fidelibus  .multiplioem  consolationem  proponere",  et  quaerit,  unde  fiat,  ut  pauci  „uerum 
inde  fructum  sentiant .  maxime  in  sna  cruce  et  aduersitate"  ex  comm.  autogr. : 
1.  c.  f.  164b— 165'  . 

_.In  Festo  S.  Nicolai  Patroni"  Translationis  reliquiarum  S.  Nicolai  sive  9.  Maii 
1585.  „S.  Nicolaus  .  .  .  specialis  patronus  est  semperque  fuit  huius  templi,  oppidi 
it  totius  ditionis."  „Quia  non  est  animus  totam  historiam  et  uitam  Patroni  nostri 
repetere  et  etiam  quia  non  possum  prophetae  Job  obliuisci,  cogitaui  solum  aliqua 
proponere.  in  quibus  Propheta  Job  et  Patronus  noster  pulchre  conueniunt,  et  ubi 
Nicolaus  illum  excellat:  Vnde  palam  erit  Patronum  nostrum  uerum  fuisse  discipulum 
et  sectatorem  prophetae."  _De  uero  usu  et  abusu  festi  praesentis."  .Quales  homi- 
num  classes  S.  Nicolao  displiceant  hodie.  Displicent  iniusti  mercatores.  auari  diuites, 
grauantes  usuris  proximos,  .  .  .  ad  militiam  non  necessariam  procurrentes,  corpusque 
et  animam  periculis  magnis  obijcientes,  potius,  quam  ut  in  patria  Deo  quiete  seruiant, 
et  suae  uocationi  satisfaciant  uel  honeste  panem  suum  domi  lucrentur  '.  .  .  .  2  Dis- 
plicent  i  111  rectores  et  domini  siue  spirituales,  siue  seculares  in  officio  suo  dormientes 
et  infideles"  .  .  .  qui  _ex  humano  timore  impunita  sinunt  publica  et  foeda  scandala, 
ut  blasphemorum,  adulterorum,  peierantium,  scandalizantium,  Dei  Ecclesiaeque  prae- 
ceptis  publice  rebellantium.  Non  uigilant  contra  uiolantes  politiam  publicam,  et  ut 
seruentur  iuramenta  ac  leges  antiquae.  ...  4  Displicent  illi  hypocritae  Christianos 
ft  Catholicos  se  foris  simulantes,  et  cum  pijs  in  templo  uersantes  ei  eisdem  utentes 
ceremonijs.  Alij  nero  propter  timorem  fingunt  se  Catholicos.  in  corde  Catholicismum 
odientes  et  maledicentes  unde  multi  etiam  a  sacramentis  de  anno  in  annum  abstinent, 
expectantes  <t  optantes  nouam  religionem"    ex  comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  166"  — 169*). 

...In  Euangelium  Dominicae  tertiae  post  pascha"  sive  12.  Maii  1585.  _An  alicui 
Liceai  sibi  mortem  uel  mali  aliquid  precari"  ex  commentario  manu  ignota  scripto 
ei  a  Canisio  recognito;  I.  c.  f.  I69a — 172b). 

„De  EJistoria  Dominicae  Ascensionis"  in  die  Ascensionis  Domini  sive  •'!<•.  Maii 
L585.  _lin  anfang  dieser  predig  achte  i<lis  fur  gul  \ml  ratsam,  das  ich  mit  khurtzen 
vberlauffe  die  gantze  heiliche  vnd  frewdenrewche  histori  uon  disem  heuttigen  fur- 
trefflichen  feiertage."  „Quid  a  simplice  Christiano  respondendum  de  tribus  locis 
Euangelij  saepe  obiectis  a  Neochristianis?1'  „Wie  sich  die  Aposteln  gegen  Christo 
vnd  seiner  himmelfari  gehalten  vnd  mit  ihrem  exempel  zue  rechtem  brauch  dieses 
heuttigen  feiertags  ermanet  haben"  ex  commentario  a  Canisio  recognito;  I.  <•. 
t.  172"     L77"  . 

...In  <  1  i < ■  Penthecostes"  sive  !'.  funii   L585.    .An  neochristiani  eandem  fidei  con 
fessionem  non  habeant  cum  Catholicis  <!<•  Spiritu  sancto."     „Quid  maxime  confirmel 
iios  Catholicos   iu    antiqua    fide."      „Cur  hodie  non  sumus   spirituales,    nec   replemur 
bono,  soil  malo  potius  spiritu"   ex  commentario  a  Canisio  recognito;  I.  c.  f.  177'      180*). 

_ln  festo  uenerabilis  Sacramenti"  sive  20.  [unii  L585.  .Nenunem  ob  festi  huius 
celebrationem  grauari  debere,  sed  illud  Libenter  <t  lete  acceptandum  <■(  celebrandum 
esse."  „Quid  Catholici  circa  hoc  festum  praecipue  cogitandum  liaheant."  „Quo- 
modo  Catholici  etiam  circa  hoc  sacramentum  peccare  possunt."  In  ultima  Ikh-  con- 
tionis    parte  Canisius   hoc,    praeter   multa   alia,   monet:    _Multi   detrahunt    quantum 


'  lps<>  hoc  m.  Maio  BViburgo  in  Galliam  ad   Henricum  III.  regem  profecti  sunt 
quattuor  duces,  quorum  signa  fere  1  K)*i  milites  sequebantur;  v.  infra.  monum.  1391. 


1585.  667 

possunl   sacris   aedibus,    pauci    contribuuni  ad  calicem,    corporale,    Casula el  alia 

ornamenta  aecessaria,  nil  curanl  quomodo  se  babeal  tectum,  fenestrae  uel  lumen 
(Hiod  ;uit(-  sacramentum  die  ac  nocte  ardere  debebal  •  multae  aedes  sunt  «|u;isi  rofi 
n.l   Kiistcllc"    ex  comm.  autogr. ;  l.  c.  f.  I80h     183").    Plura  vide  infra,  monum.  1388. 

_.ln  festo  Ss.  Apostolorum  Petri  ei  Paulj"  sive  29.  [unii  1585.  BDico  1  de 
Euangelio  quo  confutantur  errores  ei  confirmatur  aostra  fides."  ..  An  deceai  Petri 
successores  tantam  et  temporalem  habere  potentiam,  sicut  principes  seculares." 
„Dico  .  .  .   Petri  successores  ei  spirituales  omnes  potuisse  acceptare  a  fidelibus  quod 

illis  oblatum    ei  donatum  esl  in  temporalibus,   et  oblatis  uti  ad  Dei   gloru i    Kc 

clesiae  utilitatem  pro  ratione  temporum.  .  .  .  Dico  .  .  .  non  esse  prohibitum  usquam 
ut  Pontifex  tantum  habeai  regiraen  spirituale  in  animas  ei  solum  curei  uerba  ei 
sacramenta  .  .  .  sancti  fuerunt  multi  Pontifices,  qui  praeterea  cum  Laude  temporalem 
iurisdictionem  habuerunt  ei  exercuerunt.  .  .  .  Quibus  diuitiae  et  imperium  ei  uires 
externae  seruierunt  ad  res  fidei  melius  promouendas,  ad  impios  refrenandos,  ad  haere- 
ticos  deterrendos,  ad  synodos  celebrandas,  ad  legatos  mittendos  in  uaria  loca,  ad 
templa  extruenda  et  ornanda,  ad  Christianitatem  defendendam,  ad  pauperes  Episcopos 
ei  Praelatos  alendos.  Exemplum  uobis  praebet  Pius  quintus,  qui  si  pauper  fuisset, 
niiniis  facta  fuisset  confaederatio  contra  Turcam,  neque  classis  instructa  contra  talem 
hostem,  ueque  tam  insignis  reportata  uictoria,  qualis  uisa  non  fuit  multis  abhinc 
seculis.  ...]  Dices  uon  decet  tamen  pontificem  bellum  gerere  et  gladio  pugnare. 
Licet  autem  pro  religione  pugnare  ad  Christi  gloriam,  et  pro  Ecclesia  Catholica 
pugnare  gloriosum  est"  ex  commentario,  quod  maximam  partem  ab  alio  scriptum 
t't  a  Canisio  emendatum  est;  1.  c.  f.  183b  —  189b). 

_.Th  Festo  uisitationis  beatae  Virginis"  sive  2.  lulii  1585.  „Quomodo  Euange- 
lium  hoe  seruiat  ad  Confirmationem  Catholicae  deuotionis  erga  Dei  matrem  habendae." 
„Quomodo  parentes  per  historiam  admoneantur  de  offitio  suo  et  filioruin."  „Vnde 
contingat,  paucos  hodie  reperiri  uere  deuotos  B.  Virgini"  ex  commentario  quod  eodem 
modo  atque  superius  scriptum  et  emendatum  est;  1.  c.  f.  189b — 193a  . 

„Dominica  quinta  post  Pentecostes"  sive  14.  Iulii  1585.  De  evangelio  diei  dicens 
Canisius:  BQuomodo",  inquit,  ..intelligendum  Nolite  iu  di  ca  re  •  no  1  i  te  condem- 
nare  etc.  [Lc  (i,  37].  .  .  .  Falsus  esset  sensus,  si  quis  putaret  a  Christo  uetari  quod 
magistratus  secularis  utatur  potestate  iudicandi  et  ad  mortem  condempnandi  facino- 
rosos.  .  .  .  Falsus  esset  sensus  si  quis  intelligeret  a  Christo  prohiberi  hoc  loco,  quod 
Christianus  unus  alterum  iudicare  non  posset  in  religione,  nec  illum  tenere  pro 
Schwermero  et  Sectario,  uel  sicut  antiqui  dixerunt,  pro  haeretico.  .  .  .  Huc  spectat 
die  alte  loblicbe  Statordnungk,  ut  hostes  Catholicae  religionis  non  admittantur  sed 
excludantur,  sicut  semper  in  Ecclesia  obseruatum  est,  praesertim  quando  tales  errores 
defenderentur,  qui  semel  a  tota  Christianitate  et  in  Concilio  generalj  damnati  fuis- 
sent.  Mirum  sane,  quod  puniamus  fures,  raptores,  pecuniam  uel  monetam  adulte- 
rantes,  uel  proximo  uim  inferentes  et  dubitamus  tamen  an  puniri  possint  seductores 
simplicium  qui  adulterant  et  furantur  uerbum  dei,  qui  uendunt  uenena,  qui  ante 
annos  1000  iudicati  sunt  a  Christianitate2.  .  .  .  [Catboliei]  multi  habent  morem  ob- 
loquendi  Ecclesiasticis,  quod  omnia  faciant  ex  cupiditate.  2.  habent  morem  male 
interpretandi  quae  dicuntur  a  concionatore,  quasi  contra  ipsos  uel  alios  dicta  sint. 
3.  Credunt  facile  mala  quae  sparguntur  de  magistratibus.  et  denigrant  iliorum  statuta 
et  ordinationes,  immo  se  iudices  partium  illorum  faciunt.  ...  En  qui  se  a  nobis  se- 
gregarunt,  et  Euangelici  uocantur,  in  nullo  magis  repugnant  Euangelio,  quam  in 
misericordia  praestanda  omnibus  statibus  Catholicorum,   et  praesertim  Ecclesiasticis, 


1  Significatur  victoria,  quam  classes  hispanica,  veneta,  pontificia,  S.  Pii  V.  opera 
inter  se  cnniunctae,  apud  Ecbinadas  insulas  sive  Naupactum  (Lepanto)  7.  Octobris 
1571   de  classe  turcica  reportarunt. 

'-'  M.  Martio  a.  1585  Iodocus  Alex  patricius  senatui  friburgensi  Libellum  obtulerat, 
quo  et  se  de  abiecta  religione  catholica  purgare  et  civium  animos  sibi  conciliare 
conabatur:  v.  infra.  monum.  1391. 


668  Mon.  1382. 

qui  etiamsi  tam  male  uiuerent,  sicut  ipsi  praetendunt,  nomie  ponderarent  uerbum 
domini,  Estote  misericordes  [Lc  6,  3G  j.  Ubi  s pi r i t u s  m  a n s u e  t u d i n i s 
[1  Cor  4.  21],  qui  nunquam  docebit  Pont.  nominare  Antichristum,  Episcopos  Baals- 
pfaffen .  presbyteros  den  geschoren  Hauffen .  Missam  abominationem ,  Ceremonias 
Kinderwerck,  Ecclesiae  ordinationes  Menschentand,  Catholicos  Phariseos,  hypocritas, 
Apostelcatzer ,  Pfaffenknecht  uncl  Gottzendiener"  ex  comment.  scripto  ut  supra 
p.  667;  1.  c.  f.  193b— 19*1  . 

_.Tn  Festo  M.  Magdalenae"  sive  22.  lulii  1585.  Historia  Magdalenae  Cauisius 
utitur  ad  errores  quosdam  protestantium  refutandos.  Dein  ostendit :  „Ad  quos  maxime 
pertinet  conuersio  et  exemplum  Magdalenae."  .Mirum  nos  tam  raro  cogitare  de 
misericordia"  publicis  meretricibus  „exhibenda,  ut  conuertantur  a  uia  mala 
[Ion  3,  10].  Nam  et  Judeis  fuit  praeceptum  •  Non  sit  meretrix  de  filiabus 
[srael.  Deutero :  23^  [17J.  -Cur  tam  paucae  Magdalenae  et  uere  poenitentes ?" 
cx  commentario  [ut  supra  p.  667];  1.  c.  f.  198b— 202a). 

_Jn  Pesto  .S.  Jacobj"  maioris  Apostoli  sive  25.  Iulii  1585.  „De  tribus  hominum 
statibus  circa  Euangelium  admonitis"  („Patres  et  matres  familias",  „iuniores",  .Christi 
fideles  omnes")    ex  commentario  a  Canisio  recognito;  l.  c.  f.  202b     205b). 

„1.  Concio  de  Indulgentijs.  Ich  halts  dafiir  nec  dubito  das  alle  Christen  liie 
gegenwerttig  schon  wissen  die  rechte  vrsach,  wie  vnd  warumb  das  wir  spirituales 
et  seculares  heuttiges  tages,  die  erste  Procession  oder  Creutzgang  halten,  vnd  vns 
in  disem  Gotteshaus  versamblen.  Die  rechte  vhrsach  ist,  das  wir  zu  der  ehren  Gotts 
den  schuldigen  gehorsam  leisten  gegen  vnseren  Geistlichen  Obersten  vnd  seelsorger 
wollen  und  sollen.  .  .  .  Was  nun  disen  schuldigen  gehorsamb  belangett,  ist  am  nechst- 
uergangenen  Sontag  nicht  in  einem,  sonderu  in  vilen  Khirchen  offentlich  vnd  ein- 
helliglich  verkhundiget  worden,  wie  alle  Christglawbigen  die  woch  bei  dreien  Pro- 
cessiou  oder  kreutzgang  in  dreien  vnderschidlichen  Khirchen  sich  finden  sollen  lassen, 
vnd  darbei  ein  gemeines  Gebett  halten  gleich  wie  es  ist  erstlich  vnd  anfenglicb  von 
dem  newen  Obersten  Hirten  Prelaten  vnd  Bischoff  zu  Rom  mit  Nam  Sixto  dem  funften 
aus  gutten  beweglichen  vhrsachen  angstellett  vnd  befholen.  .  .  .  Diweil  aber  mir  auf- 
glegt  isi  worden  bei  solcher  Procession  dem  gemeinen  man  zu  guttem  etwas  zu  pre- 
digen,  damit  vnser  angstelter  Gottesdinst  mit  mehrern  nutz  vnd  fruchl  abgehe,  so 
hab  icli  mich  entschlossen,  in  diser  ersten  predig  zu  handlen  .1.  Warumb  wir  vns 
billich  snllcii  gefallen  lassen  die  Gottselige  tneinung  vnd  Commission  des  itzigen 
hohen  priesters  vnd  obersten  Bischofs  zu  Rom.  2.  Das  alle  fromme  Christen  gutte 
vnd  wichtig  vhrsach  baben,  die  angebotene  gnad,  ihdulgentz  vnd  ablas  mit  gutt- 
willigen,  bereitten  vnd  frSlichem  hertzen  anzunemmen,  vnd  on  alle  entschuldigurig 
gehorsamlich  zu  gbrauchen.  Darauf  wfillen  wir  in  der  zukhunftigen  predig  auch 
ausfiiren,  was  fur  ein  glaub  dahin  ghort  damit  wir  vns  diser  gnaden  vnd  Lndulgentz 
tlieilhaffig  machen  khonten.  ...  So  khonnen  vnd  mogen  wir  vns  des  itzigen  Bapsts 
desto  weniger  beklagen,  diweil  er  in  disem  seinen  gthanen  schreiben1  vns  nichts 
anders  furstellel  vnd  befihlcht  dan  das  seiner  person  seinem  ampt  vnd  verwaltung 
wiil  vnd  cbristlicb  geluiret  ...  sein  vnwurdigkeii  bekhennei  er  offentlich,  in  dem 
das  er  ohn  alle  vorgehend  verdiensi  zu  dem  hohen  Apostolat  khommen  sei  •  ver- 
schweigi  nit  sein  eigne  schwacheii  vnd  vntaugligkeil  ein  solchen  schweren  lasi  seel- 
sorg  vnd  hirten  ampt  /n  tragen  •  er  helt  heftig  an  vnd  begerl  von  allen  vnd  jeden, 
das  sie  ihm  zu  hulf  khommen  bei  Goti  in  der  dancksagung  vnd  in  dem  Gebeti  von 
wegen  seiner  gluckseligen  Regierung,  vnd  vmb  d^u  sieg  wider  die  gewaltig  feind 
der  Khirchen.  .  .  .  Desto  mehr  haben  wir  zu  hoffen  vnd  zu  erwartten  von  dem  gegen- 
wertigen  Statthalter  Christi,  welcher  sein  hohen  stand  vnd  ampt,  so  fursichtiglich 
vnd  GottseUglicb  anfalit.  .  .  ."  Orationem  hanc  die  7.  Augusti  1585  quae  erat  feria  IV. 
habitam  esse  cognoscitur  ex  exordio  orationis  proximae  ex  commentario  a  Canisid 
recognito;  I.  c.  f.  209«     212»  . 


1  Litterae  Sixti  I'.,  Roma  25.  Maii   L585   datae,    quibus   hoc    iubilaeum    indice- 
batur,  exstanl   in  „Magno  BullaiHo  Romano"   II.  Luxemburgi   1727.  526    5-_'7. 


1585.  669 

„Jnitium   secundae   concionis."     „Proximo  die  Mercurii   primam  e\   heri  Becun- 

dam  Processionem  instituimus.  .  .  .    Hodie  ad  hanc  Dei   il um  uenimus,    a\  tertiam 

Processionem  fecerimus  atque  ut  ita  nos  oblatae  Jndulgentiae  participes  faciamus. 
Qui  uero  hactenus  huiusmodi  processiones  uon  frequentarunl  ueque  die  Mercurij  ei 
heri  ieiunarunt,  ueque  hodie  ieiunare  uolunt,  ueque  per  orationem  e\  eleemosinam  se 
praeparani  ad  gratiam  accipiendam  .  .  .  melius  facere  non  possunl  quam  ul  sequenti 
septimana  compensenl  quod  in  ista  neglexerunt.  .  .  .  Quantum  ad  hodiernum  Euan 
gelium  et  festum  S.  Laurentii  spectat,  non  possum  diu  immorari  quia  promisi  tractare 

de  Jndulgentijs.  .  .  .    Quaerei  iam    aliquis   quomodo  me   gerere  deb< t   huius  tanti 

thesauri    particeps   fiam.     Opus  hic  est   primum   e\    ante    omnia    fide.  .  .  .    Cur  i 

ministri  tam  parum  cureni  e\  spernani  Jndulgentias.  .  .  .  Quarta  causa  ignorantia 
quia  persuasi  suni  Jndulgentiam  esse  rem  nouam  ueteribus  ignotam  quae  inceperit 
ni\  ante  300  annos  uel  500.  Nec  possunl  tamen  monstrare  ;i  quo  Pontifice  e\  sub 
»lii(i  concilio  fuerit  inchoata.  .  .  .  Nos  probare  possumus  etiam  Gregorij  Papae  tem 
pore '  id  cst  ante  900  annos  Jndulgentiam  cognitam  e\  usitatam  ei  distributam 
Romae  fuisse.  Probare  possumus  in  usu  fuisse  Jndulgentiam  tempore  Concilij  Ni- 
coeni2  ante  mille  ducentos  annos  immo  etiam  in  Concilio  Laodiceno  Carthaginensi 
ct  Agathensi.  .  .  . 3  Dici  potesi  quod  etiam  Paulus  dederit  Jndulgentiam  Lmpudico 
ciui  Corinthio,  remittens  illi  poenam  temporariam  prius  impositam,  tradens  illum 
Sathanae  in  interitum  carnis  |1  Cor  5,  5],  solt  leiden  an  seinem  leib  ver- 
folgung  vinl  anfecbtung  des  theuffels.  Cui  aliquid  donastis  et  ego  •  nam 
«■t  ego  i|  n  od  donaui,  si  quid  donaui  propter  nos  in  persona  Christi  • 
2  Corinth.  "2  [v.  10].  D  a  s  er  nicbt  in  grosser  treierigkeitl  ersauffe 
[2  Cor  2,  7|.  So  ibemand  etwas  schenckt  dem  schencls  irlis  auch  vmb  eurent  willen 
an  Christi  stadt.  Das  ist  nichi  im  namen  der  Weltiichen  Oberen,  sondern  als  ein 
Bissoff  vnd  prister  im  Namen  Christi  aufferlegl  die  straff  vnd  widerumb  schenckl 
ihni."  Contio  haec,  ut  ex  eius  exordio  cognoscitur,  habita  est  die  S.  Laurentii  sive 
10.  Augusti  1585,  quod  erat  sabbatum.  Eam  Friburgi  in  ecclesia  monasterii  Eremi- 
tarum  S.  Augustini,  S.  Mauritio  sacra '  (quae  nunc,  monasterio  sublato,  a  rectore 
parochialia  fere  iura  habente  administratur),  habitam  esse  intellegitur  ex  contione 
proxime  secuta    ex  commentario  a  Canisio  recognito :  ].  c.  f.  206b  212b— 217°). 

„Dominica  9"  post  Pentecosten  sive  11.  Augusti  1585.  Evangelium  diei  ex- 
plicans  Canisius:  „Peccant",  inquit,  Bmagistratus  non  prohibentes  ea  quae  ad  muta- 
tionem  et  detrimentum  uerae  iidei  pertinent,  nec  sunt  zelosi  ad  defensionem  Religionis, 
sacramentorum,  cultus  diuini  et  ministrorum  Nam  sola  conniuentia  principum  et 
magistratuum  in  Religione  dat  occasionem,  ut  et  mali  confirmentur  in  Religione  in- 
nouanda,  et  populus  fiat  propensior  ad  noua  sequenda  dogmata  •  peccant  parentes 
suos  filios  mittentes  ad  loca  de  fide  suspecta  ubi  facile  corrumpi  possuni  propter 
malos  magistros  et  socios  et  praedicatores.  Hoc  enim  est  dare  illis  ansam  ut  ex 
corruptis  locis  redeant  peiores  et  alios  etiam  sanos  inficiant."  Monet  deinde  audi- 
tores,  ut  diligenter  et  frequenter  Baudiant  Catholicas  contiones  librosque  et  scriptores 
Catbolicos  leganf.  Deinde  ait:  BEx  hesterna  concione  apud  Augustinianos  facta 
intelligi  potuit  quid  proposuerim  mihi  tractare  de  certis  fundamentis  quibus  oportei 
superstruere  totum  aedificium  de  Jndulgentijs."  Haec  fundamenta  deinde  recenset. 
Ubi  etiam  Bdolendum  est",  inquit,  „magistratus  non  melius  uti  gladio  suo  contra 
publice  peccantes,  et  publicam  poenitentiam  non  saepius  iniungere  et  exempla  seueri- 
tatis  proponere    per   modum    medicinae    populo    necessariae,    ita  ut  homines    disCant 


1  Gregorium   Magnum    t  604)  dicit. 

2  Concilii  oecumenici  a.  325  Nicaeae  habiti. 

3  Significare  videtur  concilium  laodicense  primum  343  381?  circa  a.  l<)'i'.J. 
unuiii  ex  conciiiis  Carthagine  sub  S.  Cypriano  249  258  habitis  IV.  V .  concilium 
agathense  Agde  a.  506  sub  S.  Caesario  Arelatensi  habitum.  Novissime  de  hoc  argu- 
mento  disseruit  Dr.  N.  Patdus,  Geschichte  des  Ablasses  im  Mittelalter  I.  Paderborn 
\U-J-J.     Neque  tamen  vacat  hoc  loco  hisce  de  rebus  disputare. 


670 


Mon.  1382. 


melius  timere  Deum  et  homines  nec  tam  enormiter  exorbitent.  Dolendum  etiam  con- 
fessarios  nostros  tam  esse  meticulosos,  ut  non  ausint  corripere  peccantes  et  poenas 
mediocres  [sic?  meliores?]  imponere,  sed  nimium  personas  respiciunt  et  male  con- 
sulunt  saepe  sibi  et  confitentibus.  nimium  illis  indulgendo,  vnde  nunquam  minus  in 
Ecclesia  uiguit  tertia  poenitentiae  pars,  quae  dicitur  satisfactio".  Deinde  quaerit: 
..  Au  non  consultius  sit  et  utilius  nunc  magis  confiteri  et  communicare  quam  alio 
tempore."  Eos,  qui  iubilaei  gratia  non  utantur,  .graue  peccatum  facere"  affirmat 
(ex  commentario  a  Canisio  recognito  ;  1.  c.  f.  21 7b — 220b). 

„Jn  Festo  Assumptionis  Virginis"  sive  15.  Augusti  1585.  „Puncta  de  festo 
notanda."  „De  usu  festi."  „Ecclesia  quotidie  petere  nos  docetdicens:  Sancta  Maria 
Mater  Dei  ora  pro  nobis  peccatoribus  nunc  et  in  hora  mortis  nostrae.  Jtem  Maria 
Mater  gratiae  Mater  misericordiae  tu  nos  ab  hoste  protege,  in  hora  mortis  suscipe."  * 
Addit  Canisius  .vltimam  contionem  de  Jndulgentia".  qua  explicat,  .quid  sit  remitti 
a  Deo  culpam  aliquando  cum  poeua,  aliquando  sine  poena  quam  sibi  suaeque  iustitiae 
reseruaf  (ex  commentario  a  Canisio  recognito;  1.  c.  f.  22 la-    225'. 

„Jn  festo  D.  Bartholomaej "  sive  24.  Augusti  1585.  .Dicam  1  de  Euang.  con- 
gruente  Bartholomeo  •  de  tentationibus  hodie  grauioribus,  per  quas  satan  multos 
perdit.  2  de  modo  se  consolandi  tempore  tentationum"  ex  commentario  a  Canisio 
recognito ;  1.  c.  f.  225b— 228a). 

„Tn  festo  S.  Matthei"  Apostoli  sive  21.  Septembris  1585.  .Tria  consideranda  .  .  . 
Kst  unus  dies  in  nostro  Fronfasten  2  dies  ordinationis  pro  ministris  Ecclesiae. 
3  festum  Apostolicum  ...  Ac  de  his  tribus  primum  agemus  .  .  .  Duae  personae  in 
Euangelio  inprimis  notandae,  Christi  et  Matthei  .  .  .  Qui  hodie  Mattheo  conferri 
possunt."  In  parte  priore  Canisius  „Nec  dubito",  inquit,  .inter  causas  alias  quae 
irani  Dei  excitant  et  caristiam  praesentem  quam  in  praeterita  Angaria  percepimus 
inducunt,  esse  unam  non  minimam,  quod  praeceptum  ieiunium  tam  male  seruemus, 
et  nimium  uentri  seruiamus  crapula  et  ebrietate,  qua  nostra  corpora  et  animas  graua- 
nius  contra  Christi  praeceptum,  unde  tam  multa  peccata  in  omni  statu  sequuntur." 
In  parte  posteriore:  „Sibi  cauere  debent  telonarij  et  uectigalia  publica  exigentes,  uel 
pecuniam  et  bona  communitatis  accipientes .  tractantes,  expendentes,  ac  breuiter 
officijs  publicis  destinati  et  occupati,  in  quibus  possunt  fraudare  Remp.  et  siium 
lucrum  potius  quam  publicam  utilitatem  quaerere.  Huc  spectant  quaestores,  moli- 
tores,  nummularij,  Muntzmeister,  Finantzer,  Pfennigmeister,  Ambtleui  vnd  Vochten" 
rx  comm.  autogr.;  I.  c.  f.  228a— 229h). 

„.In  festo  S.  Michaelis"   sive  29.  Septembris   L585.     _  T >u j»l t-x  Euangelium   hodie 

legitur  et  cantatur   apud  Catholicos  •  alterum    est    de  Dominica \lterum  Euan- 

geliura  quod  iam  praelegi,  ad  festum  praesens  pertinet."  ..  1 :  pars  concionis  fuit,  Dico 
aobis  [Quia  Angeli  eorum  in  coeiis  semper  uideni  faciem  Patris 
mei,  qui  in  coeiis  est.  Mt  18,  1<>|  in  fine  Euang.  2  de  4  capitibus  sive  punctis 
EuangeTii  |Mt  18,  1  K»|  notandis  si  uolumus  esse  salui  [de  scandalis]  3  quare 
bonum  sii  ei  utile  A.ngelorum  frequentem  nobis  memoriam  esse."  BDoctrinae  ex 
Eluang.  capiendae  .  .  .  Non  solum  respiciendi  <t  honorandi  praelati  Ecclesiae  ut  uicarij 
Apostolorum,  sed  ei  inferiores  parocbi  ei  ministri  ...  qui  illos  spernit,  Christum 
spernit11  [Lc  10,  16].  BOperarii  perfecti"  suni  Bsemper  pauci  comparatione  erga  in- 
utiles  et  infideles  mercinarios".  rNuIlus  maior  defectus  quam  es  parte  bonorum 
sacerdotum,  ex  quibus  ouium  pendei  salus  2  nulla  ars  difficilior  .'>  nullus  status 
siililiinior."  Sacerdotes  Bnon  spernendi,  si  non  sini  tam  pauperes  sicui  Franciscani. . . . 
Nmi  enim  vuli  Christus  ad  haec  obligare  Christianos.  .  .  .  Nunc  vtrinque  peccatur 
tiun  a  Clericis   abutentibus   saepe    bonis    Ecclesiae,    ut    \\i'c    Deo,    nec    Ecclesiae    in- 


1  Verba  priora  salutationis  angelicae  partem  aiteram  constituunt,  quae  addito 
.Aineii"  a.  1568  a  S.  Pio  X.  in  breviario  romano  posita  esi  ei  deinceps,  relicta  for- 
mula  breviore,  magis  magisque  in  usum  communem  fidelium  recepta  est.  Posteriora 
autem  verba  suni  in  bymno  completorii  et  horarum  minorum  Officii  parvi  Beatae  Mariae 

\'ii;;iiiis. 


L585.  671 

seruiant,  sed  multos  etiam  scandalizent,  tum  a  laicis  oec  decimas  soluentibus  aec 
;ul  altare  offerentibus,  Lmo  et  abripientibus  bona,  ei  uiolautibus  Libertatem  Ecclesia- 
sticam.  ...  Si  aerum  fateri  uelimus,  nere  qos  aisitauil  Deus  li<><-  anno,  a\  qos  ipsos 
bumiliare  et  timere  possimus.  En  qualem  aestatem  ei  autumnum  sumus  experti  • 
quam  frequentes  Lnsalubres  raras  pluuias  et  tempestates  ei  afiris  mutationes.  Vnde 
factum  esi  quod  arbores  tam  parum  fructuum  dederint,  2  quod  agri  multis  in  Locis 
frumenta  aOn  babueruni  ei  allerley  miSgewechs.  3  qod  dicam  de  mala  aini  crescentia 
ei  caristia  secutura.  1  in  oppido  ignis  accensus  est,  ei  multi  ex  peste  perditi,  oec 
potesi  bic  ignis  extingui  facile  ubi  semel  ingreditur,  sed  sicut  cancer  serpil  ei  perdil 
uicina.  Bellum  babemus  graue  ei  periculosum  in  Gallia,  et  in  <■<>  bello  multos  aec 
paruos  Friburgenses,  pro  quibus  iure  solliciti  esse  debemus1.  6  Quaiem  babeamus 
pacem  in  ditione,  quidque  confidere  debeamus  vicinis,  i<l  sapientibus  cogitandum  re- 
linquo"    ex   nniim.  autogr. :   1.  C   f.  230"     235b). 

_.lii  festo  S.  Simonis  et  Judae  Apost."  sive  28.  Octobris  L585.  „Duo  Apostoii 
Siunm  et  Judas  ad  magnum  et  commune  festum  Sanctorum  breui  posl  celebrandum 
pertinent.  Multi  reperiuntur  Qescientes  de  cultu  Sanctorum.  .  .  .  Haec  materia  late 
patet,  nec  potest  vna  coneione  et  in  uno  festo  expediri.  Vhde  aullus  niilii,  vi  spero, 
male  uertet,  quod  bodie  incipiam  aliqua  iacere  fundamenta  ad  tale  festum  omnem- 
que  cultum  sanctorum  pertinentia.  Multi  Catholici  indigeni  bona  Lnformatione  bac 
in  parte,  ut  confirmentur  in  uera  fide,  et  discant  quae  aliquando  respondere  decet  ei 
oportet  Neochristianis  nos  rogantibus  de  cultu  Sarictorum"  (ex  conxmentario  maximam 
partem  autographo;  1.  c  f.  236a — 238a). 

In  festo  Omnium  Sanctorum  sive  1.  Novembris  1585.  „Dicam  1  de  fundamento 
super  quod  fundatur  festum  2  quomodo  Catliolici  vtamur  Euangelio  circa  praesens 
festum  3  de  tribus  conclusionibus  nunc  considerandis  ad  fidem  et  cultum  in  Catho- 
licis  confirmandum"    ex  comm.  autogr. ;  1.  c.  f.  238b     241°  . 

rJn  festo  S.  Martini11  sive  11.  Novembris  1585.  Canisius  S.  Martinum  a<l  imi- 
tandum  proponit  et  evangelium  diei  expiicat   (ex  comm.  autogr.;  1.  c.  f.  241b — -J4.'!'1  . 

BDominica  22  de  seruo  debitore  Matt  18."  Quod  evangelium  Friburgi  (ex  ritu 
dioecesis  lausannensis)  legebatur  Dominica  XXII.  post  festum  SS.  Trinitatis  sive 
XXIII.  post  Pentecosten 2,  quae  tunc  erat  17.  Novembris  1585.  rQuomodou  hoc  evan- 
gelio  „arguantur  Suermeri".  „Ad  quos  maxime  pertinet  Euangelium  et  praeceptum 
de  ignoscendo."  „Ex  quibus  causis  libenter  ignoscere  proximo  debeamus."  „Quand<> 
liceat  negare  remissionem  rratribus"  (ex  commentario  magnam  partem  ab  ipso  Canisio 
scripto  ;  1.  c.  f.  244a— 246a). 

„Jn  Festo  Sanctae  Catharinae"  virginis  et  martyris  sive  25.  Novembris  L585. 
„Festum  hoc  est  uniuersale  per  Ecclesiam,  sicut  nullum  aliud  habemus  de  aliqua 
virgine  tam  receptum  et  probatum  Catholicis.  A  solis  sectarijs  non  agnoscitur  et 
acceptatur  cum  suo  festo  Catharina.  iccirco  nobis  diligentius  honoranda  ad  supplen- 
dum  cultum  Dei  et  Sanctae,  quem  hodie  uidemus  apud  uicinos  tam  male  intermitti 
et  abrogarj.  Festum  est  proprium  Friburgensium  <|ui  iam  olim  hanc  Patronam  elege- 
ruiit  ei  honorarj  uolueruht  et  inuocari  hodie  specialiter  in  oppido  et  ditione."  ,De 
fructu  et  vtilitate  festi."  Quomodo  utile  sit  iuventuti,  virginibus  etc.  (ex  commen- 
tario  a  Canisio  emendato  et  amplificato;  I.  c.  f.  246b— 249a).  Plura  vide  infra, 
monum.  1393. 

In  codice  sequitur  pars  contionis  „.In  festo  Sancti  Andreae"  sive  30.  Novem- 
bris  1585  babendae.  Cuius  tamen  exordio  manu  eadem  adnotatum  est:  „Ob  Rec- 
torem  Lucernensem  non  fuit  hoc  die  habita  concio"  I.  c.  f.  249b  251"  .  Verisimile 
est,  P.  Martinum  Leubenstain  rectorem  collegii  S.  J.  Lucernensis^invitatum  esse,  ut 
eo  <lie  Canisio  loco  contionaretur. 


1  Bellum  erat  inter  Calvinianos  sive  Hugonottos  et  cathoiicos,  qui  se  nfoedere 
sancto"  sive  rLiga"  iunxerant. 

-'  Missale  Lausannense  f.  cxxxn. 


(;7L>  Mon.  1382.    1585. 

_.lu  Festo  Sancti  Nicolaj"  sive  6.  Decembris  1585.  Evangelium  diei  interpre- 
tatur.  Usum  eligendi  patronos  defendit.  „Cur  Friburgenses  S.  Nicolaum  amare  et 
libenter  in  precio  habere  debeant.  .  .  .  Nicolaus  uelut  speculum  uiuum,  in  quo  se  uarij 
status  contemplentur."  „Quos  S.  Nicolaus  odit.  et  quibus  irascitur,  nec  vult  benignus 
esse  patronus."  rQuomodo  nobis  patronum  fauentem  et  propitium  reddemus"  ex 
commentario.  cuius  partem  Canisio  ipse  scripsit :  1.  c.  f.  251a — 254b). 

„Jn  festo  S.  Thomae  Apostoli"  sive  21.  Decemluis  1585.  Etsi  autem  ex  ad- 
notatione  orationi  27.  Decembris  habendae  addita  cognoscitur,  hanc  contionem  propter 
Canisii  infirmitatem,  ut  videtur  habitam  non  esse.  aliqua  tamen  ex  ea  ponam,  quia 
pulchra  et  utilia  sunt  et,  quid  Canisius  senserit,  ostendunt.  „1  dicam :  Quomodo 
Euangelium  nos  monet  de  vera  et  falsa  fide.  2°  Quid  cogitare  possit  fidelis  de  Jndia 
uel  nouo  orbe,  in  quo  Apostolus  fuit  S.  Thom.  Apostolu.s/  Ita  habet  buius  contionis 
commentarium  latinum.  a  Canisio  recognitum.  quod  est  in  Can.  38  f.  255a — 258a. 
Eiusdem  autem  contionis  exstat  eommentarium  germanicum,  idque  et  ipsum  a  Canisio 
recognitum.  in  Can.  40  f.  la— 5a.  „An  S.  Thomas  tag"  „Nach  guetter  vnd  loblicher 
ordnung  der  Catholischenn  Kirchen  werden  vns  heutigs  tags  drey  ding  fiirgestellet, 
welche  wir  billich  betrachten  vnnd  vns  zu  nutz  machen  solten.  Das  erste  ist  Gott 
loben  vnnd  preysen  in  seinem  heiligen  wurdigen  Zw6lffbotten  S.  Thoma.  .  .  .  Das 
ander  ist,  das  wir  den  letsten  tag  begehnd  in  vnserer  Cbristenlichen  fronfasten.  .  .  . 
Das  dritte  ist  das  wir  .  .  .  haben  vnnd  haltten  den  letsten  Samhstag  vor  vnseren 
zukhunfftigen  weihenachten.  ..."  Admonet  auditores,  ut  ieiunium  quattuor  temporum 
servent  et  ad  diem  Nativitatis  Domini  confessione  peccatorum  se  praeparent  et  sacram 
eucharistiam  sumant.  In  explicatione  deinde  evangelii  diei  sacri  ostendit,  quomodo 
catholici  cum  christianis  in  rebus  fidei  errantibus  agere  debeant.  „Nach  dem  exempel 
Christi  miiessen  wir  vns  durch  die  lauter  lieb  bewegen  lassen.  das  wir  vns  diser  ■ 
armen  blinden  vnnd  irrigen  leutten  annemen,  wen  sie  schon  sollichs  nit  verdient 
haben.  Infirmum  in  fide  assumite.  Rom.  14.  [v.  1]  debemus  nos  fir- 
miores  i  mbecil  1  i  tates  infirmorum  portare  [Rom  15,  1].  Alter  alte- 
rius  onera  portate  etsic  adimplehitis  legem  Christi  [Gal  6,  2].  Zum 
andern  lehret  Christus  mitt  seinem  exempel.  das  wir  in  dem  geist  der  sanfftmiittig- 
keit  mit  discu  gefalnen  brueder  handlen,  vnnd  nit  zanckhisch  sein,  damit  sie  nit  boser 
vnnd  erger  werden  gleich  wie  auch  mit  den  bosen  weibern  nicht  zu  gewinnen  ist. 
wcu  luan  schon  lang  zanckhet.  Es  licil.it  Vos  qui  spiritualesestishuius- 
modi  instruite  in  spiritu  lenitatis.  Galat.  6.  [v.  1].  Zum  dritten  lehret 
Christus  tnan  soll  die  sach  fiir  die  geistlichen  Ohersten  bringen  vnnd  der  Kirchen 
anzeigen,  weo  man  mit  gueten  worten  vnd  ermannung  sie  uitt  bekheren  vnnd  von 
den  irrigen  weg  abfueren  khan.  Si  Ecclesiam  non  audierit  sit  tibi  sicul 
ethnicus  el  publicanus  [Mt  18,  17],  id  est  membrum  putridum  et  abscissum 
et  fugiendum  sicut  lcpiam  ct  |icstem  ct  uenenum.  Zum  vicrdten  \iiihI  vor  allen 
dingen  wil  Christus  selbst  gebetten  sein  das  er  mit  sollichen  aufisetzigen  vmbgeht, 
sollche  blinden  imwendig  erleuchte,  vnnd  a  u  l.i  solchen  steinen  mach  i  h  m 
rechtc  khinder  Ahrahae  |Mt  3,  9;  Lc  3,  8],  ia  das  er  solliche  Todten  zum 
leben  wiederumb  erweckhe.  wie  er  den  auch  wunderbarlich  den  verfolger  1'auluni 
erleuchtet,  vuud  Augustinum  in  dcr  Manii  licischcn  scctcu  lickhcrct  hat  zu  grofiem 
uutz  seiner  Khirchen.  Demnach  haben  wir  alle  zu  diser  Zei1  offt  vnnd  vleissig  zu- 
licttcu  fiir  allerley  irrige  schaaff  vuml  verkhertenenn  Christen,  damit  sie  mit  dem 
Thoma  nit  allein  ihren  ihrtumh  erkhennen,  sonder  auch  den  wahren  selig  machenden 
glauben  durchauJS  annemen  vnd  bekhennen,  vnnd  nitauffdem  irrigen  weg  ewig  ver- 
derben."  Deinde  Canisius  ostendit  „was  ein  frommer  Christ  zuhedenckhen  hatl  wenn 
er  hSret  oder  liset  von  <\fi\  newen  K.6nigreichen  vnd  Jnseln  der  aewen  welt".  Plura 
vide  infra,   monum.  L395. 

hi  codice  Can.  10  I'.  51,  9'  sequitur  commentarium,  idque  maximara  partem 
germanicum,  orationis  sacrae  -Au  dem  heiligen  Christag"  sive  25.  Decembris  1585 
habendae.    Cui  tamen  adnotatum  est:  „Jmpedita  Cuit  concio  propter  catharrum." 


Mon.  1383.    l.  tanuarii   1585.  U7;} 

„JntFesto  S.  foannis"  Apostoli  et  Evangelistae  sive  27.  Decembris  L585.    Com- 

mentario  huius   contionis    I.  c.  f.  9b     12"    manu  eius,    qui  illud  ei  d sommentaria 

ei  praeposita  scripsit,  adnotatum  cst :  „Nota,  haec  tota  concio  lHii  praetermissa, 
sicnt  ct  priores  duae." 

1383.        I.  lanuarii  1585. 

Ex  commentario  a  Canisio  scripto.    Can.  38  I".  116"     117'. 

Canisius  e  sacro  suggestu  „xenia"  pro  more  distribuens,  auditoribus  apes  <></ 
imitandum  proponit. 

Canisius    Kalendis    Ianuariis    a.    1585    Friburgi   Helvetiorum    in 

teniplo  S.  Nicolai,  quod  totius  urbis  primarium  cst.  pro  aetatis  illius 
more  auditoribus  ..xenium"  novi  anni  distribuit  hac  ratione:  „Bonae 
spei  sum.  neminem  aegre  laturum,  ut  sicut  promisi  xenium  aliquod  ex 
cathedra  distribuam.  Quid  enim  est  Xenia  dare  suis  auditoribus,  nisi 
signum  et  testimonium  Christianae  charitatis,  per  quam  unus  alteri 
aliquid  bonia  ex  animo  fauet  et  precatur.  .  .  .  Etsi  autem  uereor  quos- 
dam  non  fore  contentos  illo  simplici  Xenio  quod  omnibus  et  singulis 
coniunctim  et  separatim  dare  statui,  tamen  hoc  tempore  nil  habeo  aliud 
quod  uobis  precer  et  tribuam  nisi  einen  impen\  bijem1  ymenc  korb. 
Sperarem  tamen'1  tale  Xenium  uobis  utile  futurum,  si  recte  et  sedulo 
acceptaretur.  Nam  reuera  inter  parua  animalia  uix  ullum  est  sic 
nobiliter  a  Deo  decoratum,  tanta  prudentia  et  industria  instructum,  et 
ad  hominum  instructionem  aptius  Matt.  6e.  Considerate  lilia 
agri  quomodo  crescunt,  Respicite  volatilia  celi2  inquit 
Christus,  ut  sciamus  Deo  placere,  quod  etiam  pro  magistris  accipiamus 
et  teneamus  bestias  irrationales  et  dona  Dei  specialia  in  illis  contem- 
plemur,  et  in  nostrum  commodum  utamur. 

Vos  Domini  spirituales  et  seculares,  qui  potestatem  a  Deo  accepistis 
in  spiritualibus  et  secularibus  negotijs  subditos  regendi,  et  ministri* 
et  uicarij  Deig3  et  iudices'1  et  capita  populorum1*  imo  Dij^ 
[uocamini]k  ne  contemnatis  meas  charas  apes,  sed  potius  status1  et 
officij  uestri  necessitatem  ex  illis  cognoscite,  quia  et  illae  sine  certo 
capite  et  Rege 6  nec  uolunt,  nec  possunt  uiuere.    Vbi  est  rex,  ibi  statim 

a)  Dun  rr.  sqq.  supra  versum  seripta  sunt.  b)  Sequitur  oder,  n  C.  oblitt.  c)  Sie  C.  eorrexit 
e.r  iedem.  d)  A  C.  cprrectum  ex  etiam.  e)  Haee  <U<<>  vv.  a  C.  in  margine  posita  sunt.  t'1  Duo 
ir.  siji/.   iti  margine  addita  sunt.  g)  Sequitur  uocamini,  oblitt.  h)  Seq 

guitur  admon,  oblitt.        k)  ('/'.  supra,  adnot.  g.        1)  Sequitur  vestri,  oblitt. 


1  rBij",  ^bijen"  neerlandice  =  apis,  apes. 

2  Mt  6,  26  28;  Lc  12,  27.  3  Rom  13,  6;  1  Thess  3.  2  etc. 
4  Am  6,  1.           5  Ps  81,  (5;  Io  10,  34. 

c  Apibus  ,reges"  praeesse  olim  existimabant.  Ita  e.  g.  N.  Cyprianus:  „Apes 
habent  regem-1,  Epist.  69,  n.  6  Migne,  P.  lat.  IV  41(5  .  Item  in  S.  Francisci  Salesii 
t  K)22  ^Philothea"  fP.  3,  ch.  1  apparet  rle  1-03- des  abailles"  XEnvres  III,  Annecj 
1893,  123  .  Verum  nunc  inter  omnes  convenit,  rreginas",  non  re^es,  iis  imperare. 
Alia  quoque  nonnulla.  quae  in  sequenti  apum  deseriptione  proferuntur,  nunc  a  rei 
apiariae  peritis  falsa  habentur;  velut  cum  dicitur,  apes  virginitatem  suam  servare; 
eas  sonitu  aeris  delectari;  rege  mortuo  eas  edere  nolle  et,  nisi  naortui  corpus  iis  sul)- 
ducatur,  fame  mori.     Ceterum  vide,  quae  sub  ipsam  hanc  orationem  uotabantur. 

Braun  sberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII  43 


674  Mon.  1383. 

et  illae  cateruatim  adsunt,  et  eum  satellites  et  lictoresa  et  custodes 
semper  comitantur  \  tegunt,  defendunt,  cingunt.  Adeo  Regem  suum 
amant,  ut  quaeque  uelit  ei  esse  proxima.  fessum  humeris  subleuant 
uel  ex  toto  portant.  Si  rex  capiatur.  omnes  se  capi  sustinent.  Si 
moritur,  lugent  omnes.  a  labore  cessant,  et  circa  corpus  eius  morantur. 
et  edere  nolunt,  et  nisi  corpus  regis  subducatur".  fame  moriuntur. 
Quomodo  se  geritRex?  Non  egreditur  nisi  quando  migrandum  est  in 
alium  locum.  2d  Viget  iustitia.  Alijs  exeuntibus  et  laborantibus  domi 
manet.  et  circuit.  similis  exhortanti.  Punit  non  per  se  sed  lictores  suos, 
imo  seipsos  occidunt,  quando  Regem  laeserunt  et  eius  uohmtatem  ac 
regimen  neglexerunt.  ([Discite]1'  authoritatem  et  reputationem  retinere, 
non  esse  nimium  familiares.  Prudenter  et  sollicite  uigilare  3  exequi 
leges      4  punire  malos,   amari  ab  onmib.). 

Vos  honesti  (probif)  ciues  respicite  apes  uobis  hodie  propositas, 
ut  Dei  opera  cognoscere.  imo  et  uos  ipsos  emendare  discatisg  (Xon 
date  satane  [locum]  x  per  ocium  pigritiam  leuitatem.  Vocati  ad  uineani 
laborate \  Q u i  n o n  1  a b o r a t  [ _ ,n e c  manducet]h3.  Suam  quisque 
vocationem  curet4.  Vigeat  charitas  et  commune  bonum  vrgeatur.  iu- 
stitiam  amate.)  Cum  aliquando  pigritia  uos  occupat,  et  ad  laborem 
segnes  facit,  cogitate  de  his  apibus  non  ociosis  sed  laboriosis1  et  tam 
pulchre  in  sua  quaeque  vocatione  uersantibus.  Aliae  manent  iuxta 
Regem,  aliae  pugnant  uelut  in  militia,  aliae  uolant  adk  flores  et  herbas, 
aliae  apportant  intro,  aliae  conficiunt  cellulas,  aliae  ceram  mel  et  fauum. 
Quomodo  uictum  suum  comparant,  non  ex1  furto  uel  rapto  uiuunt"'. 
non  quaerunt  luxum",  non  sibi  sed  alijs  laborant,  non  aliae  alijs  in- 
sidiantur,  sed  secundum  charitatem  et  iustitiam  uiuunt  suum  lucrantes 
uictum5,  Omnes  inimicae  ociosorum  et  inutilium  quas  ferre  non  possunt. 
imo  etiam  occidunt.  0  quam  arguunt  tam  multos  luxui  deditos  et 
uentri  deditos.  Apes  non  ferunt  habentes  magnos  uentres  et  edaces". 
Amantvitam  communem,  unam  habitationem,  unam  portam,  communem 
cibum.  laborem,  fructum,   omnia  communia,  nulla  superbia. 

Nonne  docent  ciues  et  mulieres  uerani  habere  charitatem,  quoniam 
aegrotantibus  subueniunt,  et  cibum  apportant,  et  mortuis  exequias  quasi 
celebrant  tragen  sie  auss. 

a)  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  b)  Tria  w  sqq.  i«  margine  addita  sunt.  c)  8e- 
quitur  more,  oblitt.  d)  Duo  vv.  sqq.   in    margint    scripta  sunt.  e)  (."""   sequuntur,   usqut   ad  ab 

omnibus  incl.,   a  C.  postea  in  margine  ascripta  sunt.  t)  Hoc  v.  a  C.  postea   supra    versum  scriptum 

est.  g)  /»  margine  C.  scripsit:  ln  ociosos  ciues.  Quae  sequuntur,  usqut  ad  iustitiam  amate  incl.,  u 
C.  postea  in  margint   addita  sunt.  h)    Vidt    infra,  <i<//">/.  .v.  i    i  .  paullo   superius  in   margine 

scripsit:  arbeitsam  klug  wacker  geschwind.  k)  Sequitur  faciendum  vel  similt    v.,  oblitt.         I)  /'»" 

vv.  sqq.  stipra    verswm   scripta    sunt.  m)  Tria  vv.  sqq.  supra    versum   scripta   sunt.  n)  Quinque 

w.  sqq.  iii  margine  scripta  sunt.       o)  Quat   sequuntur,  070  ad  superbia  incl.,  in  margine  addita  sunt. 


1  Cf.  Eph  4,  -27.         -  Cf.  Ml  20,   1     7:  21,  28-30.         ;;  2  Thess  3,   10. 

4  Cf.  1  Cor  7.  20    24. 

\i  apes  aegrotae  ;i  reliquis  inm  curantur  sive  foventur,  sed  occiduntur  «>t 
efferuntur.  VA  sunl  etiam  cx  apibus,  ;iil  0.  SchmeU,  „die  die  ehrliche  A.rbeii  scheuen 
niid  durch  Diebstahl  zu  Besitz  kommen  wullen.  Sie  dringen  in  fremde  St8cke  ein, 
lun   Honig  /n  rauben":   Lehrbuch  der  Zoologie25,  Leipzig  1910,  393     394. 


1 .  [anuarii   1585.  Ii7f> 

(En"  niuliorcs  discitc  castitatoiu  \  iiiiiii(lici;uii  interiorem  el  c.xtcri- 
orem.)  Virgines  notate1  innocentiain  ct  niiiiKliciain  A.pum,  quae  suam 
seruanl  uirginitatem  Immaculatam,  nec  Laboranl  nisi  uitantes  omnemd 
in  opere  spurcitiem6,  cx  nnindis  hcrbis  ct  rocontibus  floribus  nicl  col- 
Ligunt,  ita  ut  fugiant  etiain  nialuni  odorem,  vnd  was  vnrcin  ist,  ex- 
portant  si  quid  intus  est  foetiduni '. 

En  iuuenes  et  senes  qui  nullum  seruatis  ordinem  in  esu  et  potu, 
in  uigilando  et  dormiendo,  in  thun  vnd  lasscn.  Discite  ab  apiluis  sa- 
picntiain.  ((iii  tempus  suum  tam  belle  utiliterque  consumunt.  ttciunt 
quando  post  laborem  redeant6,  expectant  uesperi  quando'1  per  signum 
nionentur  donnire,  quandomane1  ad  laborem  euolare.  Norunt  quando 
tempus  est  pluuiosum  aut  uentosum,  et  tunc  domi  se  continentk, 
(Tempus  pacis  et  belli1,  Tempus  serenum  et  turbulentum.)  Norunt 
quando  irasci  et  se  vindicare  debeant,  maxime  wider  die  hornisch  vnd 
hommel  et  quando  debeant  schwarmen  vnd  ausszigen. 

Amant  serenam  auram  et  mite  tempus,  gaudent  de  sonitu  aeris 
ucl  plausu  ac  tinnitu,  diuinant  de  tempestate,  i.  e.  imbribus,  tunc  tecta 
non  exeunt. 

Vultis  o  Friburgenses  bonum  nouum  et  felicem  annum  habere, 
sequimini  apes  tam  sedulas,  et  relinquite  das  fawle  wesen,  den  grossen 
mussigang.  nec  sinatis  tot  esse  inutiles  gassen  tretten  [?] '.  Exercete 
tilios  in  mechanicis  artib.  non  fidite  in  pensionib.  annuis2,  non  in 
praefecturis m  3.  (Quid  destruit  Friburgum?  turba  ociosorum".)  Nam 
inter  alia  peccata  ob  quae  Deus  tam  grauiter  puniuit  Sodomitas  [?]° 
sunt  abundantia  et  ocium  ipsius  et  filiarum  eius,  et  quia 
manus  egeno  non  porrigebant  Ezech.  1(3 4. 

2  Discite  ab  apibus  in  politia  meliorem  et  firmiorem  tenere  ordinem, 
magis  manutenere  antiquum  et  iuratum  ordinem1'  (destruit  inordinata 
politia  in  superioribus  non  castigantibus  2  non  zelosis  3  non  prouiden- 
tibus).  Jta  fiet  vt  publica  crimina  diligentius  puniantur  •  2  apertius  inspi- 
ciatis  quomodo  frumentum",  caro,  pisces,  pannus,  caseus1',  candelae,  cera 
uendatur,  ut  precium  nons  semper  augeatur  •  3  fiet  etiam,  vt  in  festis 
pauciores  vnder  der  linden5  et  in  hospitijs,    plures   autem  in  templis' 

a)  Ho<-  v.   et  qiim   siqnn ii/in-,  iisqui   inl  cxtcriorem  incl.,  a  C.  postea  inserta  sunt.  b)  Hoc  v. 

iupra  rrrsiim  srri/iiiim  i st .        c)  Dno  vr.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  d)  J>im  vv.  sqq.  in  mar- 

ffini   addita  sunt.  e)  Quae  sequuntur,  usque  ad  colligunt  incl.,    in  margine  addita  sunt.  f)  ln 

iiiiini/r.  sequitur  alterum  intus.  g)  Sequuntur  vv.  nocte  exp,  oblitt.  li>  lhm  vv.  sqq.   in  margine 

mlililn  sunt.  ii  Sequitur  Burg,  oblitt.  k)  Octo  vv.  sqq.  in  margint  addita  sunt.  I)  Sic;  fortasse 
C  volebat  scribere  gassentretter.  Quae  sequuntur,  usque  ad  praefecturas  incl  .  in  margint  scripta  sunt. 
iii  Quattuor  vv.  sqq.  a  •'.  postea  paullo  superius  in  margine  addita  sunt.  n  <  ociosum  autogr 
'"  Sic;  sed  ex  vv.  sqq.  colligendum  esse  videtur,  C.  scribere  voluisse:  Sodomam.  p  Quai  sequuntur, 
iisqnr  mi  prouidentibus  incl.,  a  C.  postea  in  margine  addita  sunt.  <c  Sic  C,  corr.  ex  panis,  sequitur 
baseus,  oblitt.  r)  Sequitur  etc,  oblitt.  s)  Sequitur  semel,  oblitt.  t  Duo  vv.  sqq.  <<  C.  postea  in 
margine  addita  sitnt. 


1  Eccle  3,  8. 

2  Friburgenses  multi  a  Galliae  regibus  pensiones  annuas  accipiebant    Berthier, 
Bonb.  i.v     i.vi  . 

3  Praefecturas  in  terris  imperio  senatus  populique  Eriburgensis  subieciis. 
*  Kz  16,  49.  5  Vide  supra  p.  571  628. 

43* 


676 


Mon.  1384. 


(et  concionibus)  conspiciantur  cultusque  diuinus  diligentius  a  uiris  et 
mulieribus  uisitetur.  maiorque  fructus  appareat  publicatae  confes- 
sionis  fidei1. 

3  Discite  ab  apibus  inter  uos  magni  et  parui  esse  fideliores. 
maioremque  charitatem  ostendere,  nec  locum  dare  tot  litibus.  fraudilms. 
practicis,  mendacijs,  usuris." 

Quod  Canisius  in  hac  oratione  profert  de  apibus.  longe  maximam  partem  liau- 
stum  est  ex  Plinii  Historia  naturali.  idque  ita.  ut  Canisius  ipsis  Plinii  verbis  saepe 
utatur.  Plinius  enim  de  apibus  haec.  praeter  alia.  scribit :  rNoctu  quies  in  matu- 
tinum.  donec  una  excitet  gemino  aut  triplici  bombo.  ut  buccino  aliquo.  Tunc  uni- 
versae  provolant,  si  dies  mitis  futurus  est.    Praedivinant  enira  ventos  imbresque,  et 

se  continent  tectis Quibus  est  earum  adolescentia.  ad  opera  exeunt  .  .  .  semores 

intus  operantur Aliae  struunt.    aliae  poliunt,    aliae  suggerunt.  aliae  cibum  com- 

parant  ex  eo,  quod  allatum  est.  Neque  enim  separatim  vescuntur.  .  .  .  Cessantmm 
inertiam  notant,  castigant  mox  et  puniunt  morte.  Mira  munditia.  Amoliuntur  omnia 
e  medio,  nullaeque  inter  opera  spurcitiae  iacent.  Quin  et  excrementa  opcrantium 
iutus.  ne  longius  recedant,  unum  congesta  in  locum.  turbidis  diebus  et  operis  otio 
egerunt.  Cum  advesperascit,  in  alveo  strepunt  minus  ac  mimis,  donec  una  circumj 
volet  eodem.  quo  excitavit,  bombo,  ceu  quietem  capere  imperans :    ei   hoc  castrorud 

more.    Tunc  repente  omnes  conticescunt 2    Apium  coitus  visus  est  nunquam 1 

Constat.  imperatorem  aculeo  non  uti4.  Mira  plebei  circa  eum  obedientia.  Cum  proj 
cedit,  raia  est  totum  examen,  circaque  eum  globatur,  cingit,  protegit.  cerni  non  paj 
titur.  Reliquo  tempore,  cum  populus  in  labore  est,  ipse  opera  intus  circuit,  siniili.- 
exhortanti,  solus  immunis:  Circa  eum  satellites  lictoresque  assidui  custodes  auctorij 
tatis.  Procedit  foras  non  nisi  migraturo  examine.  ...  Se  quaeque  proximam  llli 
cupit  esse.  .  .  .  Fessum  humeris  sublevant:  validius  fatigatum  ex  toto  portant. 
Esse  utique  sine  rege  non  possunt.  .  .  .  Certum  est  ab  apibus  fucos  interfici.  <  Mere 
foedos  odores,  proculque  fugiunt.  .  .  .  [Aegrotisj  cibos  ministrant.  .  .  .  Defunctas  proj 
gerunt,  funerantiumque  more  comitantur  exsequias.  Rege  ea  i>este  consumto  moerej 
plebs  ignavo  dolore:  non  cibos  convehens,  non  procedens,  tristi  tantum  murmure 
glomeratur  circa  corpus  eius.  Subtrahitur  itaque  diducta  multitudine;  alias  specj 
tantes  exanimem,  luctum  non  minuunt.  Tunc  quoque  ni  subveniatur,  fame  moriunj 
tur.  .  .  .  Praeparcae,  ei  quae  alioqui  prodigas  atque  edaces,  non  secus  ac  pigras  atqul 
ignavas  proturbent.  .  .  .  Gaudent  plausu  atque  tinnitu  aeris,  eoque  convocantur"] 
Liber  XI.  n.  10     -22. 

1384.        Ab  1.  Pebruarii  ad  10.  lulii  ir>s:>. 

K\  Baderi  epistulis  autographis,  quae  sunt  in  Germ.  164  f.  .'»ti'  228a,  ei  ex  comj 
mentariis  epistularum  Aquavivae,  quae  sunl  in  G.  Sup.  1  f.  L42a  117'.  Baderi  littera 
usiis  cst  ct  pauca  ex  iis  ad  verbum  protulii  Sacchinns,  Can.  310  311.  Earum  part» 
aliquas  germanice   reddidit   I>nlu\   Jes.    I    "-'•">1      -'■>-■ 

Canisium  praepositus  generalis  Friburgo  avocat.  Verum  ettm,  ut  ea  re  absistaM 
ii  Socii  et  maxime  Friburgenses  adducunt.    Canisii  auctoritas  maxinia. 

1\  Georgius  Bader  praepositus  provincialis  Germaniae  superioru 
Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  Spcietatis  Monachio  1.  Februari 
1585  de  P.  Theodorico  Canisio,  qui  autumno  anni   L584  Romam  missui 


\inio  1584   inurbe  friburgensi  el   in  omnibus  huius  reipublicae  terris  senatuj 
iussu  catholicae  fidei  professio  solenniter  facta  erat;  v.  supra  p.  635     640. 
'  Boc  verum  non  est.  :1  lli<-  fil  extra  domum,  inter  volatum. 

'  Regina  aculeo  faro  utitur. 


Al.   1.  Februarii  ad   LO.  lulii   L585. 


677 


di¥'-'.    TllllCUBj. 

mtos  imbresque.  g 


■* 


erat  provinciac  suac  procurator,  liacc  scripsil  :  ..I'.  Theodoricus  Canisius 
significauil  mihi  mandato  K.  1'.  V.  ex  Heluetia  reuocandum  P.  Petrum 
Canisium,  ad  quodcunque  ipse  uelit  collegium,  ui  hac  aetate  paulo 
habeal  commodius  •  qua  de  re  etiam  ad  meam  aliquam  consolationem 
iain  aliquoties  cogitaui.  Verum  existimo  hanc  loci  mutationem  parum 
ad  cius  ualetudinem  allaturam,  cum  plures  hic  quam  isthic  el  scribendi 
ct  uaria  tractandj  occasiones  sii  habiturus;  atque  in  ratione  uictus  et 
reliqua  corporis  cura,  ne  ex  aliorum  quidem  consilio  uel  etiam  mandato 
sibi  temperare  soleat.  Deinde,  quain  aegre  eius  praesentia  sini  Fri- 
burgenses  cariturj,  satis  superiori  aestate  suni  expertus,  cum  dicerem 
eum  ad  Congregationem  necessario  debere  uenire,  suspicabantur  enim 
aliud  latcre.  Si  tamen  in  sententia  maneat  V.  R.  P.,  imperata  faciam 
libentissime. " 

Ad  hacc  Aquaviva  Badero  Roma  0.  Martii  158.5  rescripsit:  „Quod 
|  Reuerentia  V.]  scribit  Friburgenses  aegre  latuios  discessum  P.  Canisij, 
id  quidem  nos  etiam  antea  suspicati  eramus  :  sed  et  P.  Theodoricus 
ea  nobis  de  illius  affecta  ualetudine  narrauerat,  et  eadem  illius  aetas 
facile  persuaserat,  ut  omnino  bono  seni  quietem  aliquam,  locumque 
commodiorem  debitum  putauerimus.  Qua  etiam  ratione  ciuibus  illis 
facile  satisfactum  iri  confido,  ne  dum  eum  pertinacius  retinent  aliquid 
contingat  quo  neque  ipsi,  neque  alij  eo  fruantur.  Quare  oportebit 
capaces  eos  facere,  idque  in  primis  poterit  ipse  P.  Canisius  si  eos 
doceat  quo  statu  sit  eius  ualetudo."  At  Badcr  Lucerna  26.  Maii  1584 
ad  Aquavivam  haec  rettulit:  ..Absolui  uisitationem  Collegij  Friburgen- 
sis.  .  .  .  Yalent  nostri  in  utroque  homine  optime  ne  ipso  quidem 
P.  Canisio,  quantum  haec  aetas  permittit,  excepto.  ...  De  P.  Canisij 
auocatione.  egi  cum  ipsomet,  cum  nostris,  et  obiter  etiam  cum  quibus- 
dam  externis.  Verum  nostrj  multo  uehementius  deprecatj  sunt,  quam 
ipse  precatus  •  externi  pene  precibus  armatis,  ne  id  fieret,  urserunt  • 
omnium  una  ratio  fuit:  Senatum  ac  populum  Friburgensem,  quin  et 
Ecclesiasticos,  grauissime  offensos  iri,  quod  omnes  et  propter  sanctitatis 
existimationem,  et  nominis  celebritatem  secundum  Deum,  tutissimum 
reip.  praesidium  et  ornamentum  in  eo  constitutum  habeant,  adeo  ut 
et  coram  catholicis  et  coram  haereticis  de  eius  praesentia  aperte 
glorientur.  Denique  putabanf  omnes,  collegium  circa  fabricam  magnum 
detrimentum  accepturum  si  id  fieret.  Ab  eo  ut  caussam  suam  externis 
probaret,  impetrari  non  potuit.  Cupiebat  ut  ego  caussas  quasdam  non 
satis  firmas,  nec  ueras  praetexerem;  nimirum  quod  a  Duce  Bauariae 
peteretur  •  item  scribendum  sibi  aliquid,  et  ad  id  desiderari  libros  :  cum 
omnes  facile  intelligant  nihil  aliud  adeo  eius  ualetudini  obesse,  quam 
assiduum  studium  :  a  quo  multo  minus  abstrahi  posset  si  copia  librorum 
suppetcret  •  postremo  putabat  facili  negocio  me  caussani  obtenturum. 
si  reditum  eius  post  vnum  annum  pollicerer.  Verum  nec  hoc  satis 
tutum  uidcbatur.  Jtaque  tandcm  sc  dedit,  Mandaui  ut  magna  eius 
cura   habeatur  :  scd  bonus   pater   sibi  nimis  durus  est  •  nec  facile  ac- 


(376  Mon-  1384- 

(et  concionibus)  conspiciantur  cultusque  diuinus  diligentius  a  uiris  et 
mulieribus  uisitetur,  maiorque  fructus  appareat  publicatae  confes- 
sionis  fidei l. 

3  Discite  ab  apibus  inter  uos  magni  et  parui  esse  fideliores. 
maioremque  charitatem  ostendere,  nec  locum  dare  tot  litibus,  fraudibus. 
practicis,  mendacijs,  usuris." 

Quod  Canisius  in  hac  oratione  profert  de  apibus,  longe  maximam  partem  liau- 
stum  est  ex  Flinii  Historia  naturali,  idque  ita.  ut  Canisius  ipsis  Plinii  verbis  saepe 
utatur.  Plinius  enim  de  apibus  haec,  praeter  alia.  scribit :  „Noctu  quies  in  matu- 
tinum,  donec  una  excitet  gemino  aut  triplici  bombo.  ut  buccino  aliquo.  Tunc  uni- 
versae  provolant.  si  dies  mitis  futurus  est.  Praedivinant  enim  ventos  imbresque,  et 
se  continent  tectis.  .  .  .  Quibus  est  earum  adolescentia.  ad  opera  exeunt  .  .  .  seniorea 
intus  operantur.  .  .  .  Aliae  struunt,  aliae  poliunt,  aliae  suggerunt.  aliae  cibum  com- 
parant  ex  eo,  quod  allatum  est.  Neque  enim  separatim  vescuntur.  .  .  .  Oessantium 
inertiam  notant,  castigant  mox  et  puniunt  morte.  Mira  munditia.  Amoliuntur  omnia 
e  medio,  nullaeque  inter  opera  spurcitiae  iacent.  Quin  et  excrementa  operantium 
intus,  ne  longius  recedant,  unum  congesta  in  locum,  turbidis  diebus  et  operis  otio 
egerunt.  Cum  advesperascit,  in  alveo  strepunt  minus  ac  minus,  donec  una  circum- 
volet  eodem,  quo  excitavit,  bombo,  ceu  quietem  capere  imperans:  et  hoc  castrorum 
more.  Tunc  repente  omnes  conticescunt.  .  .  . 2  Apium  coitus  visus  est  nunquam.  .  .  . :1 
Constat,  imperatorem  aculeo  non  uti4.  Mira  plehei  circa  eum  obedientia.  Cum  pHH 
cedit,  ima  est  totum  examen,  circaque  eum  globatur.  cingit.  protegit,  cerni  non  pa- 
titur.  Reliquo  tempore,  cum  populus  in  labore  est,  ipse  opera  intus  circuit,  similis 
exhortanti,  solus  immunis :  Circa  eum  satellites  lictoresque  assidui  custodes  auctori- 
tatis.  Procedit  foras  non  nisi  migraturo  examine.  ...  Se  quaeque  proximam  illi 
cupit  esse.  .  .  .  Fessum  humeris  sublevant :  validius  fatigatum  ex  toto  portant.  .  .  . 
Esse  utique  sine  rege  non  possunt.  .  .  .  Certum  est  ab  ajnbus  fucos  interfici.  Odere 
foedos  odores,  proculque  fugiunt.  .  .  .  [Aegrotis]  cibos  ministrant.  .  .  .  Defunctas  pro- 
gerunt,  funerantiumque  more  comitantur  exsequias.  Rege  ea  peste  consumto  moeret 
plebs  ignavo  dolore:  non  cibos  convehens,  non  procedens.  tristi  tantum  murmure 
glomeratur  circa  corpus  eius.  Subtrahitur  itaque  diducta  multitudine;  alias  spec- 
tantes  exaniniom,  luctum  non  minuunt.  Tunc  quoque  ni  subveniatur,  fame  moriun- 
tur.  .  .  .  Praeparcae,  et  quae  alioqui  prodigas  atque  edaces,  aon  secus  ac  pigras  atque 
ignavas  proturbent.  .  .  .  Gaudeni  plausu  atque  tinnitu  aeris,  eoque  convocantur" ; 
Liber  XI.  n.  lo     22. 

1384.        \l»  I.  Februarii  ad  10.  lulii  1585. 

Kx  Baderi  epistulis  autographis,  quae  sunt  in  Germ.  1  '14  f.  563  228a,  ei  ex  comj 
mentariis  epistularum  Aquavivae,  quae  siurl  in  G.  Sup.  1  f.  142:1  147'.  Baderi  litterifl 
usus  esi  et  pauca  ex  iis  ad  verbum  protulii  Sacchinns.  Can.  ;!1<)  :ill.  Karum  parto* 
aliquas  germanice  reddidii   Duhr,  Jes.  I  233     232. 

Canisium  praepositus  generalis  Friburgo  avocat.  Verum  eum,  ut  ea  n  absistatl 
et  Socii  et  maxime  Friburgenses  adducunt.    Canisii  auctoritas  maxima. 

V.  Georyins  liadcr  praepositus  provincialis  Germaniae  supci  ioris 
Claudio  Aquavivae  praeposito  generaL'  Societatis  Monachio  1.  Februara 
L585  de  P.  Theodorico  Canisio,  qui  autumno  anni   L584  Romam  missus 


\niio  i."is|   in  iiii„.  friburgensi  el   in  omnibus  buius  reipublicae  terris  senatus 
iussu  catholicae  fi<lci  professio  solenniter  facta  erat;  v.  supra  p.  635    640. 

II"1    verui »i  est.  ■'  Hic  lit  extra  domum,  inter  volatum. 

'  Etegina  aculeo  raro  utitur. 


M.  Martio  vcl    Aprili    1585.  579 

iuim,  ita  nt  nuilti  immemorea  pacti  in  baptismo  facti,  quod  aelinl  Christo  adhaerere 
et  Satanae  abrenuntiare,  ounc  oon  modo  Christum  deserant,  sed  et  se  totos  satanae 
mancipent,  fidem,  baptismum,  s.  Crucem1,  Chrisma,  sacramenta  omnia  abiurent, 
corpore  ei  animo  se  Satane  tradant,  fidelitatem  illi  iurent,  propria  manu,  aliquando 
et  sanguine  scribani  Chirographum,  expressa  pacta  cum  illo  faciant,  aliquando  car 
ualiter  cum  demone  permisceantur,  uel  aliquid  de  capillis  aut  corpore  illi  donent. 
Tales  discipuli  docentur  et  impelluntur  deinde  ad  omne  malum,  et  discunt  a  magistro 
uel  alijs  modum  aocendi.  Aliquando  inuocanl  demonem  et  adorant,  babent  illum  in 
annulis  et  phialis  apparentem,  insidiantur  pueris  dou  baptizatis,  inuisibiles  se  red- 
dunt,  peccant  in  omnia  sacramenta,  impediunt  coniuges,  conturbant  omnia  elementa. 

I  Alij  oon  tam  crasse  cum  demono  paciscuntur '' '.  sed  babent  occultos  modos 
illi  inseruiendi  et  complacendi,  et  praetextum  quendam  ac  speciem  religionis,  ut  quia 
orant  aliquid,  incendunt  candelas,  genua  flectunt,  ponunt  aliquid  sub  palla  altaris, 
tegunt  bnaginem  sancti,  legunt  uel  portant  aut  scribunt  hanc  illamue  precationem, 
utuntur  tot  crucibus,  ignota  proferunt  aomina,  Missam  dici  faciunt.  Sub  hac  specie 
pietatis  arrogant  sibi  potestatem  benedicendi  inflrmos,  imponunt  manus,  exigunt 
certum  uumerum  orationum.  2°  audent  medicam  artem  exercere,  3°  faciunt  scribi 
schedulas  a  uirgine  dicta  Maria,  et  hae  debent  appendi  febricitantibus  3  coniurant 
ensesc,  portant  chartas  uel  benedictiones  ea  intentione  et  fide,  quod  sint  Liberi  a 
morte,  igne,  aqua,  peste,  hosted. 

Peiores  qui  confugiunt  ad  diuinos  Warsager.  ut  sciant  de  rebus  suis  perditis, 
quas  cupiuut  recuperare.  2  dc  suis  filijs  quid  futurum  sit.  3  de  rebus  occultis  et 
curiosis,  ut  de  futuro  anno.  de  morte  principum,  de  nouo  coniuge.  Item  cum  habent 
lesa  pecora,  scribunt  4  uel  5  uerba  in  scheda,  et  eam  dant  bestiae  deuorandam,  ut 
sanetur  intra  24  horas.  Rursus  in  uigilia  S.  Andreae  uel  S.  Thomae  2  stricte  ieiunant 
et  orant  ad  sciendum  de  persona  noui  coniugis  in  anno  sequenti  ducendi  .  .  .  aperitur 
uia  Demoni  ad  fideles  fallendos,  aliaque  uana  et  falsa  et  impia  persuadenda  simpli- 
cibus.  Vt "  credunt  quosdam  dies  infelices  esse  uel  periculosos  in  agendo '"  et  incho- 
ando  opere.  nempe  in  die  S.  Innocentum.  S.  Ioannis  et  Paulie,  S.  Viti,  S.  Vdalrici 3, 
2  machen  ettliche  Wetterheiligen,  ut  S.  Paulum,  S.  Medardum  4,  3  seminare  uolunt 
die  Veneris  sancto  4  saltare  super  ignem  S.  Joannis5,  ieiunare  die  natali  Christi, 
in  paschate  uel  dominico,  uelut  hoc  sit  melius.  6  superstitiones  uarias  adhibent  in 
nocte  natiuitatis  domini  °  et  in  festo  S.  Ioann.  bapt. 7  .  .  . 

Quomodo  maleficijs  demonis  obsistendum,  ne  uim  in  nobis  habeant,  utque1' 
praesentia  tollantur?  Nihil  hic  ualent  coniurationes  et  wundsegen,  quibus  fidunt 
milites,  sed  excecat  eos  superstitio.  ...  2  Vetitum  est  Christiano  quaerere  et  petere 
remedium  a  mago  ....  multo  minus  utendum  opera  demonis  ad  soluendum  male- 
ficium  .  .  .  optimus  modus  tollendi  maleficij  adscribendus  est  deo.  .  .  .  Juuat  autem 
nos  Deus  ordinarie.  praesertim  in  corpore,  per  sanctos  Angelos.  ...  3  Deus  sanat 
aliquando  per  electos  amicos  uti  per  Apostolos.  ...  4  Deus  etiam  vtitur  Exorcistis, 
qui  semper  fuerunt  in  Ecclesia  in  hoc  instituti.  ut  succurrerent  obsessis  et  a  demone 
affiictis  ...  5  Vtilis  est  etiam  vsus  rerum  a  sacerdotibus  benedictarum  iuxta  per- 
petuum  Ecclesiae  morem,    quae  idcirco  iubet  benedici  aquam,    salem,  ceram,  palmas 

a)  Sequitur  Sanctus,  oblitt.  b)  Vide  infra,  adnot.  1.  c)  Sequitur  cum  tide,  oblitt.  d)  Se- 
quuntur  vv.  4  Omitto  communes  superstitiones  nimis  reccptas  in  liae  regione.  quia  contra  Pauli  prae- 
ceptum  dies  obseruamus,  et  illis  multum  tribuimus.  Vt  die  S.  Stepliani  facimus  equos  ad  fleubota- 
miam  duci.  viel  in  festo  S.  Ioannis  et  Apost:  Petri  et  Pauli,  oblitterata.  e)  Primum  C.  scripgerat  ac 
ctiam  ct  quod.  fj  Tria  w.  stj<j.  in    margine   addita  snnt.  ir)  J>nn  nomina  sqg.  »  C   in  margine 

addita  .*ti»t.        h)  Sequitur  uel,  obHtt. 


1  In  margine  Canisius  scripsit:   ,Qui  fratres  et  sorores  et  uicjni  magorum." 

2  29.  Novembris  vel  20.  Decembris. 

3  28.  Decembris,  26.  lunii,  15.  Iunii,  4.  Iulii. 

4  Significari  videtur  8.  Paulus  primus  eremita.  cuius  dies  festus  est  10.  [anuarii. 
S.  Medardi  memoria  recolitur  die  8.  Iunii. 

5  S.  loannis  Baptistae.         °  Cf.  supra   p.  .")•>;">  ;">73.         T  24.  Iimii. 


(380  -^lon-  1386-    5-  Aprilis  1585. 

et  alias  creaturas :  .  .  .  obsessi  maxime  Agnum  ['?] a  Dei x  auersantur.  6  Valet  timo- 
rata  conuersatio.  frequens  et  deuota  consignatio  s.  Crucis  facta,  benedictio  sacerdotis 
in  Missa  reuerentur  accepta.  exercitium  orationis  cordialis  et  coniirmatio  seu  re- 
novatiob  uoti  in  baptismo  facti."1 

Haec  contio,  quae  usque  adlmc  plane  ignota  erat,  tres  babet  partes.  In  prima 
Canisius  de  magis  et  strigis  Hexen;  ea  fere  dixit.  quae  iam  in  litteris  Augusta 
Vindelicorum  20.  Novembris  1563  ad  Iacobum  Lainiurn  Sociatatis  praepositum  gene- 
ralem  datis  et  in  contione  ibidem  in  ecclesia  catbedrali  5.  Martii  1564  habita  pro- 
tulerat  Can.  IV  400 — 402:  868 — 883\  His  duobus  monumentis  commentarios  addidi, 
quibus  ostendebam,  quomodo  Canisius  ibi  res  veras  cum  falsis  miscuisset  et  de 
strigis  ita  fere  errasset.  ut  omnes  temporum  illorum  aequales.  sive  catbolici  illi 
erant.  sive  non  erant.  Hoc  tantum  noto  :  Augustae  in  utroque  illo  monumento  Canisius 
poenas  quoque,  quae  a  magistratibus  civilibus  iis  infligerentur,  et  commemoravit  et 
approbavit  1.  c.  400  877 — 878  .  Priburgi  vero.  cum  alias  saepe  senatum  ad  male- 
ficos  puniendos  e  sacro  suggestu  bortatus  esset,  in  hac  contione.  quantum  quidem 
ex  eius  commentario  intelligi  potest.  ea  monitione  supersedit.  In  secunda  deinde 
contionis  parte  plurimas  superstitiones  singillatim  recensuit  et  rectissime  improbavit. 
In  tertia  denique  remedia  adversus  daemonum  malitiam.  eaque  sacra  et  ecclesiae 
usu  commendata.  sapienter  indicavit. 

1386.        5.  Aprilis  15S5. 

Ex  commentario  autographo.  Can.  38  f.  1441,  145\  Exhortationem  hanc,  paulu- 
lum  tamen  immutatam.  ex  eodem  autographo  posuit  Schlosser  190 — 195. 

Canisius  ad  Socios  collegii  exhortationem  de  passione  Christi  pie  colenda  liabrt. 
Meditationum  coUoquia.    Poenitentiae. 

Exstat  commentarium  Canisii  manu  scriptum  et  ab  ipso  sic  inscriptum  :  „Ex- 
hortatio  ad  fratres  domi  facta".  Ex  pulchra  hac  oratione  ad  omnes  collegii  friburgensis 
Socios  habita  pauca  excerpam.  Incipit:  „Nolo  me  excusare  quodc  exhortationem 
facturus  ueniam.  quoniam  scitis  quantum  debeamus  superiori  nostram  operam  petenti 
uel  aliquid  committenti.  Quid  uero  in  hac  exhortatione  tractandum?  Suadeo  <!<• 
Christi  passione,  quia  cras  in  uesperis  incipit  Ecclesia  serio  se  conuertere  add  hoc 
mysterium2.  2  sequens  dominica  nomen  habet  a  passione.  .  .  .  Spero  igitur  nullum 
in  malam  partem  accepturum,  quod  tractem  de  hac  materia  et  primum  cur  bonum. 
utile  et  consultum  sit,  de  illa  cogitare,  loqui  <'t  tractare.  2  quomodo  clrca  illam 
recte  uersari  possimus  hoc  tempore.  Fatendum  est  historiam '  de  pass.  Christi  esse 
super  omnes  historias  habendam,  maximamque  et  optimam  Euangelij  partem.  .  .  . 
Quomodo  circa  passionem  domini  nos  geremus  cum  fructu?  Dicere  posset  aliquis, 
Ego  his  diebus  Legara  saepius  passionem  domini.  2  cursum  de  S.  Cruce3.  3f  alias 
preces  de  passione.     4  honorabo  5.  uulnera  uel  7  effusiones  sang.  Cbristi 4  uel  septem 

;i  Corrigendutn  esst  videtur:  Agnos;  ef.  infra,  adnot.  1.  b)  Sequitur  facta,  oblitt,  c  >•  - 
quitur  monitus  adst,  oblitt.  <l>  Sie  C.  correxii  ex   Ecclesia   celebrare  hoc.  e)  Sequitur  Euange- 

licam,  oblitt.         f)  Sequitur  in-l.  oblilt. 


1  De  cereis  Agni  Dei  Gguris  a  summo  pontifice  sollemniter  sacratis  vide  Can. 
I   7718. 

2  Ecclesia  i<l  facere  incipit  sabbato  ante  Dominicam  Passionis;  quae  eo  anno 
eral   7.  A.prilis. 

:;  [.  e.  Officium  sive  Boras  parvas  <lc  S.  Cnue.    Cf.  ('<n>.  \\  992. 

1  Aiias  sex  effusiones  recensentur.  Ita  Ludolphus  a  Saxonia  0.  Cart.  t  1.".77  : 
„Sciendum  <|u<><l  Salvator  sex  vicibus  fudii  sanguinem  suum  pro  nobis:  primo,  io 
circumcisione  .  .  . :  secundo,  in  oratione  [iu  monte  Oliveti]  .  .  . ;  fcertio,  in  ftagellatione, 
<t  quarto,  iu  coronatione  .  .  .:  quinto,  in  crucifixione  .  ..;  s<'\t<>.  in  lateris  apertione" : 
Vita  l<su  Christi  P.  2,  c.  LO,  n.  3  Tom.  I.  ed.  L.  M.  BigoUot  P.  1.  Parisiis-Bruxellis 
1878,  *'■'< .  Martinus  a  Kochem  0.  Cap.  t  1712  liis  sanguinis  effusionibus  a<l<lit  eam, 
quae   ante   crucifixionem    in   detractione   vestium    Domini    facta  est,    <t    septem  lias 


Mon.  L387.    M.  Maio  L585  681 

aerba    in   cruce   prolata,    uel  9  transitus  Domini    !n    passi factos1   botidem   Pater 

noster.  Alius  forte  dicet,  Non  solum  aliquid  peculiariter  in  honorem  patientis  Domini 
precabor,   sed  ei  meditabor  per   partes  praecipuos  articulos  passionis,    incipiendo  ab 

horto   uisitabo  domum  Annae,    Cayphae,    Herodis,    Pilati,   ac  Caluariae  utem,    vbi 

cum  Maria  stabo  sul»  cruce,  flebo  cum  Magdalena,  sepeliam  cum*  Joseph  e\  Nico- 
demo  dominum*,  Vrgebo  autero  maxime  .'i  colloquia  sicut  liber  Exercitiorum  prae 
scribit8.     Dicei    aliquis   non   solum    meditabor,    sed   ei    in    poenitentiae  operibus  tne 

solito  diligentius  exercebo rnueniuntur  adhuc  in  pane  ei  aqua  uiuentes,  cilicia 

portantes,  extentis  brachijs  orantesb  super  faciem,  Kenodochia  uisitantes,  Jesum  in 
pauperibus  consolantes.  .  .  .  Ego  uero  relinquo  liberumc  cuique  id  facere,  quod  ex 
permissu  superioris  uel  Confessarij  putauerii  in  Domino  sibi  assumenduro  ei  per- 
ferendum." 4 

1387.        M.  Maio  1585. 

Kx  autographo.    Germ.  L64  f.  228* 

Collegii  friburgensis  prosperitas.    Canisii  valetudo. 

P.  Georgius  Bader  8.  J.  praepositus  provinciae  Germaniae  superi- 
oris  Lucerna  26.  Maii  1585  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  de 
rebus  collegii  friburgensis,  ad  quod  visitandum  14.  Maii  Friburgum 
advenerat,  haec,  praeter  alia,  scripsit:  ..Absolui  uisitationem  Collegij 
Friburgensis,  iamque  in  Lucernensi  uersor.  Porro  Friburgi,  res  nostras 
domi  forisque  ita  constitutas  ex  singulari  Dej  beneficio  inueni,  ut  me- 
liores  optari  quidem  possent,  sperari  certe  uix  poterant.    Valent  nostrj 

a)  Sequitur  amico,  oblitt.  b)  Di<<>  vv.  s</<j.  <<  C.  i><   margine   <<<t<tit<<  sunt.  c)  ll<«-  r.  supra 

r<  rsiox    scriptum    est . 


effusiones  septem  peccatis  ^capitalibus"  opponit :  Giildener  Himmels-Schltissel,  Augs- 
purg  u.  Dillingen  1718.  233—234. 

1  „Nouies  mitissimus  ille  dominus  hinc  inde  ductus  est,  primo  ad  Annam,  se- 
cundo  ad  Caipham,  tertio  ad  Pilatum.  quarto  ad  Herodem,  quinto  rursus  ad  Pilatum. 
sexto  in  praetorium,  septimo  ex  praetorio  in  locum  iudicij,  octauo  ex  iudicij  loco 
iterum  in  praetorium,  nono  ex  praetorio  in  caiuariae  locum":  Ioannes  Echius,  Homi- 
liarum  sive  Sermonum  Tomus  I,  s.  1.  1534,  545  (Passio,  Art.  iii,  Enarratio).  Anno  1574 
Coloniae  editus  est  libellus  ,,  Christliche  walfart  der  neun  ftihrungen  oder  gang  vnsers 
Herren  Jesu  Christi,  in  heiliger  Passion"  {Georgii  WUler  Catalogus  novus  ex  Nun- 
dinis  autumnaliltus  Francofurti  ad  Moenum  Anno  1574  celebratis,  Franckfurt  am  Mayn 
1574.  f.  3)  Ha).  Cf.  etiam  K.  AJ.  Ktieller  S.  J.,  Geschichte  der  Kreuzwegandacht,  Frei- 
burg  i.  Br.  1908,  109—114. 

-  Hanc  meditandi  rationem,  qua  quis  mysteriis  vitae  Christi  quasi  praesentem 
se  sistit  et,  quae  in  iis  aguntur,  pro  viribus  adiuvat,  S.  Ignatius  indicavit  in  Libro 
Exercitiorum,  maxime  in  „puncto  primo''  contemplationis  secundae  hebdomadis  secundae. 

;i  Ignatius  complures  meditationes  et  considerationes  terminari  iubet  trinis  col- 
loquiis.  quorum  primum  sit  ad  Christi  matrem.  secundum  ad  Christum  ipsum,  ter- 
tium  ad  Patrem  aeternum :  ita  in  hebdomadis  primae  exercitiis  tertio  et  quarto  et 
in  hebdomadis  secundae  meditationibus  de  duobus  vexillis  et  de  tribus  binariis  ac 
consideratione  trium  modorum  bumilitatis  etc.  Ubi  autem  Ignatius  de  passione 
Christi  contemplanda  agit,  tria  illa  colloquia  non  praescribit  quidem,  sed  commendai 
in  notatione  primae  contemplationi  hebdomadis  tertiae  adiecta  . 

4  „Poenitentias  vel  corporis  afflictiones  .  .  .  illas  assumere  quivis  poterit.  quae 
sibi  videbuntur  cum  approbatione  Superioris  ad  maiorem  sni  spiritus  profectura  con- 
venire":  Summarium  Constitutionum  S.  J.,  reg.  4.  Superior  autem  „vices  suas  Con- 
fessario.  vel  aliis.  quando  expedire  censuerit,  poterii  delegare":  Consti&utiones  S.  J., 
Ex.  c.  1.  C. 


682  Mon-  1388.    '20.  Iunii  1585. 

in  utroque  homine  optime  ne  ipso  quidem  P.  Canisio,  quantum  haec 
aetas  permittit,  excepto.  Laborant  in  uinea  dominj  strenue  :  quo  nomine 
onmibus  sunt  gratissimi." 

In  *  Littct-is  annuis  collegii  friburgensis  8.  Novembris  1585  datis  narratur :  „Vt 
vniuersim  de  Senatus  in  nos  beneuolentia  dicam.  sumptus  magnitudo  quem  in  scholis, 
collegioque  nostro  exaedificandis  necessario  insumere  cogitur,  efficit  vt  apud  multos. 
non  externos  modo,  verum  etiam  ciues.  et  huius  reipub.  incolas  magna  invidia  fla- 
gremus"  (ex  apographo  eodem  tempore  vel  paullo  post  scripto.    Cod.   „1.  36"   f.  22  . 

Petro  Schnewly  praeposito  friburgensi  Toannes  Franciscus  Bonhomius  nuntius 
apostolicus  Gandavo  (Gent)  2.  Decembris  1585  scripsit :  .Gratissima  fuere  quae  de 
collegio.  deque  Reverendi  Patris  Canisii  authoritate  scribis ;  sed  non  aeque,  ut  vere 
dicam.  quae  mihi  innuis  .  .  .  Caeterum  et  haec  sunt  divinae  misericordiae  aperta  satis 
argumenta.  Neque  enim  nisi  a  Patribus  sibi  multum  Diabolus  timeret,  non  tam 
acris  et  vehemens  contra  illos  insurgeret;    nisi   collegium    istud  Dei  opus  esset.  non 

ad  illud  destruendum  tam  diligenter  vigilarent  adversarii.  Diaboli  videlicet  ministri 

Sed  pergite  aedificare  et  materialem  et  spiritualem  Domini  domum.  Nolite  timere 
a  facie  eorum,  sed  Domini  magni  et  terribilis  mementote1,  qui 
utique  liberabit  vos  de  insidiis  et  manibus  inimicorum  v  est  rorum  "-'.  el 
dabit  vobis  victoriam  et  pacem  in  Israel"3    Berthier,  Hon.  131— 18"-' . 

1388.        20.  lunii  1585. 

Ex  commentario  autographo.    Can.  38  f.  183a. 

Canisius  pro  contione  reprehendit  eos,  qui  eucharistiam  non  comitentur,  cum  ad 
repellendam  tempestatem  circumfertur  vel  ad  aegrotum  defertur,  vel  <j«i  reverentiant 
ei  non  exhibeant. 

Canisius  die  festo  Corporis  Christi  Friburgi  orationem  de  sacra  eucharistia 
habens  et,  quomodo  catholici  „circa  hoc  sacramentum  peccare  possint".  ostendens 
(cf.  supra  p.  (i66)  haec ,  praeter  alia,  protulit:  „Peccant  subducentes  se  tempore 
orientis  tempestatis,  cum  pulsatur  zum  gewetter,  et  sacramentum  circumgestandum 
in  processione.  Hi  non  cogitant,  quanta  sit  virtus  satanae  uentos  tempestates  gran- 
dinem  saepe  per  se  et  suam  familiam  excitantis.  et  nobis  semper  insidiantis.  2  non 
cogitant  quanta  sit  virtus  communis  orationis  fidelium  in  nomine  domini  congre- 
gatorum4  Matth.  18.  3  quam  potens  reddatur  nostra  oratio  per  praesentiam 
sacramenti  ad  frangendam  uim  omnem  tali  Tyranno,  ut  iure  dicere  possimus, 
Exurgai  Deus  et  dissipentur  inimicieius,  et  fugiant  qui  oderuni 
eum  a  facie  eius5.  Nonne  deus  uictoriam  dedita  populo  suo  contra  Jericho,  cum 
Leuitae  septies  arcam  Domini  circumtulerunt b  6.  Campanae0  quid  suni  nisi  tubae 
nostri  Regis  conuocantis  milites  ad  uigilandum  et  pugnandum  contra  praesentem 
hostem,  ei  ad  gratiam  obtinendam  ab  eo,  qui  esi  dominus  uirtutum7  potens 
in  proelio8  contra  daemones  in  hoc  afire  babitantes9  et  semper  uobis  uicinos  ad 
nocendum  iu   lionis.   corpore  et  anima. 

1'eccant  paium  curant.cs  cum  defert  sacerdos  sacramentum  ad  aegrotum*.  Non 
accedunt  uicini,  ut  alibi  solet,  nemo  mittit  caereum  aut  lumen,  Multos  pudel  attin- 
v;ere  pileum,  uel  in  platea  genuflectere  Christoque  honorem  exhibere,  uix  unus  ducit 
ei  reducit  sacerdotem,  ueque  curai  accipere  ab  illo  benedictionem.  Sumus  ui  crassi 
rustici  in  iliiiino  cultu,  malum  praebemus  exemplum  uicinis  ei  exteris  huc  uenienti 

a     Hoc  v.  supra  versum  scriptum  est.  b)   Vidi    infra,  adnot.  <t.        c)  Huic  v    ei  l  sqq.  i>m,i 

subducto  est.        <\<  C.  in  margim  seripsit:  Circa  exportationem  Bacramenti, 

1  2  Esr   I.   II.         -'  1    Esr  8,  31;  Lc  1.  74.        :1  Lv  26,  6;  2  Mach  10,  38. 
'   Mt   18,  20.  5  Ps  67,  2. 

Canisius  in   marginc  scripsit :    „.losue  i>".     Cf.   los  ii.    1      21. 

Ps  22,   10;    15,  s  12;  47,  9;  68,  7:  83,  2   1  etc. 

Ps  22,  8.  '•'  Cf.  Eph  (i.  12. 


Mnn.  L389     L391.   26.  Lunii  L585       Lhit.  m,  Aug.    2.  \.ug.?    1585       L585.     683 

Ims.  Catholicum  aomen  maculamus  aimia  Leuitate,  et  si  aliquando  imus  in  processione, 
nulium  deuotionis  exemplum,  sed  ociositatis  el   fabulationis  praebemus.     \  >■  ingratis 
noii  cogitantibus  bonitatem  Christi  etiam  pauperes  uisitantis  per  ministrum,  imo  per 
suam  carnem  et  praesentiam  corp.  q.  d. '     E  g  o    ueniam    et    curabo   eum 
prouidebo  illi  de  optimo  uiatico." 

1389.  26.  Imiii  1585. 

Ex  cod.    Can.  42  f.  L42b     L43b. 

Canisius  ^exhortationem  domesticam"  ante  renovationem  rotorum  habet. 

Kxstat  nexhortationis"  a  Canisio  Friburgi  ad  Socios  collegii  habitae  commen- 
tarium  maximam  partem  manu  ignota  scriptum,  a  Canisio  autem  recognitum  el 
suppletum,  quod  ignota  illa  manu  sic  inscripturo  est:  „Exhortatio  .26.  Junij  1585." 
BCongregati  sumus",  ait  Canisius,  „ad  audiendam  exhortationem,  quae  uos  aliquo 
modo  disponal  ad  futuram  renouationem,  sicut  moris  est  in  Societate.  .  .  .  Quae 
sunt  impedimenta  quae  possint  nos  reinorarj,  ut  fructus  debitus  ex  renouatione  uon 
consequatur. ...  1  Jmpedit  renouationem  facere  l>is  in  anno  ex  sola  consuetudine.  .  . 
2  facere  ut  rem  aon  magni  momenti  .  .  .  3  ignorantia  et  imperitia,  inexperientia 
pugnandi  contra  hostes  quotidie  se  nobis  offerentes  ...  4  non  amare  et  quaerere 
progressum  in  uocatione.  .  .  .  Quae  conducunt  ad  bonam  renouationem.  Vera  et 
humilis  sui  contritio.  .  .  .  Renouare  memoriam  promissae  paupertatis  .  .  .  desiderium 
perfectae  castitatis  .  .  .  desiderium  obediendi." 

1390.  Initio  mensis  Augusti  (2.  Augusti?)  1585. 

Ex  commentario  autographo.    Can.  38  f.  207b     208b. 
Canisius  ad  Socios  de  indulgentia  iubUaei  consequenda  dicit. 

Canisius  Friburgi  initio  mensis  Augusti  a.  1585  (2.  Augusti?  Qui  dies  erat 
Veneris)  ad  collegii  Socios  exhortationem  domesticam  habuit  de  indnlgentia  iubilaei 
a  Sixti  V.  novo  pontifice  fidelibus  omnibus  proposita  (vide  supra  p.  668) :  Explicavit 
„qua  de  causa"  et  quibus  cum  condicionibus  indulgentia  illa  oblata  esset.  Quod  ad 
conciones  attinet  (quas  vide  supra  p.  (568 — 670),  haec.  praeter  alia.  notavit :  Precatio 
facienda  est  pro  pontifice.  „ob  quam  expedit  aliquid  peculiariter  legere,  sicut  7  Psal- 
mos  poenit.  cum  Litania,  uel  33  pater  noster  in  honorem  uitae  Christi  •  de  eleemosyna 
non  opus  est  nos  curare,  sed  cura  superiori  relinquenda  de  hoc  sicut  et  de  pro- 
cessione  adeunda.  Expediret  tamen  aliquid  spiritualis  eleemosynae  conferre  quemque 
nostrum  in  principes  Christianos  nunc  ualde  periclitantes  •  2  in  hostes  Ecclesiae  tam 
violentos  et  nociuos  •  3  in  animas  purgatorij,  praesertim  quibus  diebus  ieiunandum 
est.  .  .  .  Puto  non  esse  opus  alicui  nostrum  petere  uel  accipere  gratias  hic  nobis 
oblatas  et  a  Confessario  exequendas.  Nempe  ut  externum  quaeramus  Confessariuin 
extra  Societatem,  2  ut  absolui  se  quis  faciat  in  casibus  reseruatis  in  Bulla  coenae 
Domini  3  ut  dispensetur  nobiscum  circa  censuras  Ecclesiae  •  4  ut  uota  facta  nobis 
commutentur  in  opera  pietatis.  Est  autem  peculiaris  gratia  nobis  promissa  ob  Jn- 
dulgentiam  plenariam  obtmendam."  Deinde  ostendit  Jieneficia  ex  Jndulgentijs 
expectanda"  et  „quid  nos  impediat  circa  Jndulgentiarum  thesaurum". 

1391.  1585. 

Ex  apographo  eiusdem  vel  paullo  posterioris  temporis,  quod  est  in  Cod.  J  ■'!•>" 
f.  203  22b.  Pauca  ex  hac  litterarum  parte  typis  exscripta  sunt  in  rAnnuis  LMeris 
Societatis  Iesu  Anni  M.D.LXXXV",  Romae  1587.  270. 

FHburgensium  Sociorum  numerus.  Exercitia.  Ldbellus  ai»ist<tt<i<'  refutatus.  Le- 
gati  prinapum.  Odium  Genevensium  et  aliorum.  Socii  hi  /><i</is,  <iji«</  aegrotos,  in 
carceribus  et  valetudinario.     Lites  compositae. 


1   I.  e.  corporis.  qui  dicit.  -   Mt  8,   7. 


,;S4  Mon-  1391-     l585- 

In  Litteris  annuis  collegii  S.  J.  friburgensis  Friburgo  8.  Novembris  1585  datis 
haec,  praeter  alia.  narrantur:  .Habitauimus  Friburgi  hoc  anno  decem  et  quatuor: 
quorum  erant  sacerdotes  7:  praeceptores  non  sacerdotes  3:  nam  quartus,  (tot  enim 
hic  sunt  scholae.)  sacerdos  fuit:  coadiutores  4.  .  .  .  Meditationibus  spiritualibus  \ 
quibus  ad  vnum  omnes  vacauerunt.  et  [quas]  alijs  item  plerique  tradiderunt,  singularis 
quaedam  alacritas,  immensaque  Deo  seruiendi  uoluntas  eluxit."  Duobus  tribusve  locis 
linguis  germanica  et  gallica  „doctrina  Christiana  explicata  est.  .  .  .  Mense  Martio 
quidam"  amieitijs  et  opibus  cumprimis  florens2.  Ecclesia  Catholica  deserta,  Caluinianam 
sectam  amplexus  est.  Quod  ne  temere  fecisse  videretur,  libellum  Senatui'1  obtulit. 
quo  se  de  abiecta  religione  Cath.  purgare,  tum  gratiam  quoque  a  ciuibus  suis  colligere 
conabatur.  Res  erat  sane  ob  hominis  dignitatem,  amicorumque  multitudinem  periculi 
plena,  ne  vel  malum  latius  serperet,  et  in  ciuitatec  inclinatio  aliqua  fieret.  Verum 
cum  Cleri  diligentia.  tum  argumentis  perspicuis  contra  libellum  illum  a  nostris  in 
medium  adductis,  quicquid  erat  turbatum,  foeliciter  sopitum  est3d.  Ac  vt  primarios 
huius  ciuitatis  omittam  qui  sua  consilia  nobiscum  communicare  solent,  vt  Praepositus* 
ac  Clerus  maxime.  Archiepiscopi  etiam  Coloniensis5e,  nec  non  Sabaudiae  Principis 
legati0.  nos  in  suas  consultationes  adhibuerunt.  varijsque  argumentis  suam  in  qos 
beneuolentiam  testatam  fecerunt.  Quas  ob  res,  cum  caeteros  plurimos,  tum  Gene- 
uenses,  in  primis  infensos  infestosquo  sensimus,  quod  tanti  nos  ab  omni  ordine  fieri 
animaduertant.  Jtaque  in  vltima  Caluinianorum  Jnstit.  editione,  in  nomen  nostrum 
atrociter  inuecti,  debacchatique  sunt,  et  ad  pugnam  tantum  non  petulanter  laces- 
serunt7:  sicut  et  reliqui  haeretici  passim,    quibus  id  persuasissimum  est,  sicuti  et  e 

a)  Scriptum  erat  ciuis  quidam  Friburgensis ;  se<l  rv.  ciuis  et  Friburgensis  oblitterata  sunt. 
b)  Sequitur  Friburgensi,  oblitt.  c)  Sequuntur  w.  iampridem  erroribus  labefactata,  ntilitt.  il  -  Sie- 
haec  sententia  immutata  ent;  quae  primum  sic  habuerat:  Verum  Cleri  primum  diligentia,  deinde  nostro- 
rum  tum  consilijs,  tum  contra  libellum  illum  seriptis,  quidquid  erat  turbatum,  foeliciter  sopitum  est. 
Sequuntur  vv.:  Nam  poena  eapitis  eonstituta,  palinodiam  canere  iussus  est,  qui  Ecelesiae  Rom.  ob- 
trectarat,  deinde  exilio  atque  infamia  mulctatus.  Quae  w.  postea  oblitterata  *«»t.  e)  Sequuntur  vv. 
Reipub.  Solodurensis,  oblitt. 


1  Significantur  exercitia  spiritualia  S.  Ignatii :  v.  supra  p.  (i.Vi. 

2  Iodocus  Alex..  patricius  friburgensis  et  unus  de  senatu  maiore  illius  reipublicae; 
v.  supra  p.  650. 

:1  Canisium  contra  Alexium  scripsisse  satis  certum  est.  praesertim  cum  testatum 
sit.  eum  verbis  quoque  contra  eum  pugnasse;  v.  supra  p.  650.  Boero  tamen  quem 
secutus  est  Seguin  .'S07  haec  litterarum  annuarum  verba  minus  recte  interpretatus 
esse  videtur  (Can.  387).  Rem  enim  ita  aarrat,  ut  existimes,  Alexium  ei  Canisium 
libros  typis  exscribendos  curasse.  Neque  vero  eiusmodi  libros  quisquam,  quantum 
equidem  uorim,  vidit.  Canisium  saltem  non  talem  librum,  seil  commentarium  manu 
scriptum  libello  Alexii  opposuisse  tantum  non  certo  constat. 

4  Petrus  Schnewlv.  praepositus  capituli  S.  Nicolai. 

5  Ernesti  principis  Bavariae. 

"  Ab  a.  1582  ad  1588  Hieronymum  de  Lambert,  dominum  de  Croisette,  Friburgi 
legatioDe  Caroli  Emmanuelis  L  ducis  Sabaudiae  functum  esse  scribii  Berthier,  Bonh.  66*. 
Gasparum  de  Bathy  a.  1584  Friburgi  ducis  illius  oratorem  fuisse  narratur  in  *rCon 
tinuatione  Eistoriae  Collegij  S.  J.  Friburgi   Beluetiorum"    circa  a.  1635  scripta,  f.  la. 

7  [nstitution  Chrestienne  1.3,  ch.  3,  n.  "_':  _Au  reste,  ceux  <|ui  inventent  une 
nouvelle  maniere  de  Chrestiente :  c'est  <|iie  pour  recevoir  le  liaptesme  on  ait  certains 
iours  auxquels  on  s'exerce  en  penitence,  devant  qu'estie  receus  a  communiquer  a  la 
grace  de  1'Evangile,  n'oni  nulle  apparence  en  leur  erreur  tt  folie.  Je  parle  de  plu- 
sieius  Anabaptistes.  ei  principalemeni  de  ceux  qui  appetenl  estre  dits  spirituels,  el 
telle  racaille  comme  soni  les  Jesuites  et  autres  sectes.  Mais  ce  soni  U-s  fruits  que 
produil  eest  esprii  de  phrenesse,  d'ordonner  quelque  peu  de  iours  a  faire  penitence, 
laquelle  doii  estre  continuee  de  1'homme  Chrestien  toute  sa  vie" :  loannis  ('<<lrini 
Opera  quae  supersuni  omnia,  ed.  '•'.  Baunt,  /•.'.  Cunitz,  /•.'.  Reuss,  Vol.  I\'.  Brunsvigae 
1866,  7<).     Editor  monet,    verba   „ei  telle  racaille  comme  sonl   les  Jesuites  ei  autres 


Mon.  L392.     L585.  685 

Catholicis   nonnuiii    libera  voce  praedicant:    Religionem  Friburgi  tninime  Baluam  fu- 
tmam.  ui  ilhun  Jesuitae,  omni  ope  propugnarent.  .  .  . 

.In  pagos  hoc  anno,  plures,  quam  superioribus,  sacerdotes  uostri  concionatum 
profecti  smit.  nec  vicinos  modo,  sed  etiam  bene  remotos,  \t  L2  aul  supra  facile 
Dumerentur:  cumque  tres  subinde  sacerdotes,  ad  pagos  euocati  exiremus,  nequaquam 
tamen  omnium  desiderijs  satisfacere  potuimus.  Elaboraruni  in  eo  nostri,  \t  non 
tantum  populum  illum  incultum,  poenitentia  rite  obeunda,  alijsque  christianis  vir- 
tutibus  erudirent,  verum  etiam  parochos  ipsos  ad  officium  suum  sedulo  scienterque 
fungendum  cohortarentur,  praecipue  vero  catechismum  parvulos  docerent,  qui  caetero- 
quin  concionandi  facultate  praediti  non  erant.  .  .  . 

.In  visitandis  aegrotis,  saepe  caritatem,  prudentiamque  suam  decLararunl  nostri. 
Etenim  cum  res  id  postulabat,  vigilatum  est  etiam  nocte  tota,  cum  ijs  qui  obituri 
putabuntur.  Curatum  item  vt  mature  sacro  oleo  invngerentur,  dum  mentis  essenl 
adhuc  compotes.  Jd  enim  antea  secus  fiebat,  vt  non  prius  hoc  sacramentum  infirmis 
adhiberetur,  quam  rationis  vsu  penitus  spoliarentur.  Quae  nostrorum  caritas  non 
solum  apud  plebeios  homines,  quos  etiam  eieemosynis  interdum  recreauimus,  verum 
etiam  senatorios,  aliquoties  constitit.  Reos  omnes  quotquot  hoc  anno  publicis  iu- 
dicijs  moriendum  fuit,  ad  supplicium  comitati  sumus,  eosdemque  carcere  adhuc  in- 
clusiis,  frequenter  consolati.  et  quam  miuime  fallacem  salutem,  ex  toierato  patienter 
supplicio  sperare  possent  edocuimus.  Par  fuit  eos  quoque  qui  in  hospitali  domo  ex- 
cipiebantur  iuvandi  studium.  Qui  cum  varij,  ac  fere  semper  novi  accedere  soleant, 
nec  vno  calamitatis  genere  oppressi,  magnam  commiserandi,  consolandique  materiam 
nobis  praebuerunt.  .  .  .  Lites  inter  coniuges  et  ciues  saepe  compositae.  Quarum  vna 
tanto  erat  momenti  maioris,  quod  inter  duos  primarios  ciues  quotidie  glisceret,  ac 
demum  per  nostros  sublata,  eam  authoritatem  peperit,  vt  nostri  perinde  tanquam 
honorarij  arbitri,  ad  discordias  tollendas  modo  accersantur.  ..." 

1392.         1585. 

Ex  apograplio  eiusdem  vel  paullo  posterioris  temporis;  quod  est  in  Cod.  „1.  36" 
f.  20— 21a. 

Contionum  Friburgi  a  Sociis,  inprimis  a  Canisio,  habitarum  argumenta  ei 
fructus  pietatis  ex  iis  collecti. 

In  collegii  friburgensis  Litteris  annuis  Friburgo  8.  Novembris  1585 
datis  multa  narrantur  de  fructibus  a  d.  8.  Novembris  1584  usque  ad 
illud  tempus  ex  Sociorum  friburgensium  contionibus  collectis.  Quae  si 
cum  Canisii  contionibus  modo  descriptis  (v.  supra  p.  662 — 682)  contuleris. 
maximam  horum  fructuum  partem  ex  Canisii  contionibus  collectam  esse 
videbis.  Ita  igitur  Litterarum  auctor:  ..Nunc  vt  de  concionum  summa 
fructuque  primum  agam,  intelligendum  initio,  binis  \  interdum  terrris 
in  templis,  ijsdemque  huius  ciuitatis  omnino  celebrioribus,  concionatores 
nostros  munus  suum  obijsse.  . . .  Pertractata  sunt  fere  semper  argumenta 
eiusmodi,  quae  huic  populo  recte  intellecta  esse  quam  plurimum  inter- 
fuit.     Ea  fuere  de  Eucharistia,    de  vnius   tantuin  speciei  communione, 

a)  Sic  correctum  est  ex  suum  bene. 


sectes*  in  postrema  operis  recognitione  addita  esse.  Simiiiter  in  editione  latina  : 
?De  plurimis  Anabaptistarum  ioquor:  iis  praesertim  qui  spirituaies'  haberi  mire  gau- 
dent.  eorumque  sodalibus  lesuitis.  et  simililius  quisquiliis.  Tales  scilicet  fructus 
profert  spiritus  ille  vertiginis"  etc. :  D.  loannis  Calvini  Institutio  Christianae  Reli- 
gionis,   Lausaimae  1576,  f.  14.'5  a  a. 

1  In  templis  S.  Nicolai  et  B.  Mariae  \  . 


(5X6  M°n-  1393.    -2o.  Novembris  1585. 

de  Historia  Job  siue  de  poenitentia  l,  de  Jubilaeo  -  ac  indulgentijs  :  quas 
huius  vrbis  Praepositus3  per  nostros  non  solum  e  Latino  in  Gallicum 
conuerti.  typisque  nouo  exemplo  excudi,  verum  etiam  ex  superiori  loco, 
supplicationum  diebus  populo  explicari  petijt1.  Qua  nostrorum  assidua 
diligentia  ac  contentione.  convulsi  primum  errores,  qui  in  multorum 
animis  alte  diuque  insederant.  aucta  bonorum  pietas,  leges  item  de 
religione  Catholica  tuenda  latae,  aut  quae  iamdudum  obsoletae  erant 
reuocatae.  .  .  .  Confitendi  praeterea,  communicandi,  orandi  concionesque 
audiendi  consuetudo  frequentior  introducta.  Erat  id  videre.  vt  saepe 
alias,  tam  maxime,  ferijs  Xatiuitatis  Domini.  Quadragesimae.  ac  Jubilaei 
diebus.  quibus  negant  homines  aut  crebriores  in  concionibus.  aut  in 
sacramentis  percipiendis  diligentiores,  se  vllo  vnquam  tempore  animad- 
uertisse.  Qui  vero  nostiis  vtuntur  confessarijs  ea  est  pietas.  vt  subinde 
pane  et  aqua  victum  tolerent,  peregrinationes  tridui,  in  Burgundiam  '. 
aut  in  SuitiosG,  ad  templa  sanctissima  suscipiant,  nec  ita  multo  ante, 
ob  quaedam  huic  reipub.  imminentia  mala  depellenda,  quatridui  orationem 
peregerint.  Cum  perversus  hic  mos  inveterasset,  ne  mulieres,  ita  fre- 
quenter  conciones  audirent,  nostrorum  tamen  admonitu T,  correctus  is 
modo  est,  vt  haud  minus  quam  viri,  mulieres  iam  assidue  in  concionibus 
inueniantur.  Juuentus  Decalogi,  orandique  scientia.  imbuta.  ac  praemijs 
etiam  saepius  invitata  atque  atfecta.  Bitus  superstitiosi,  et  qui  magiam 
continebant,  concionando  patefacti  primum8,  deinde  penitus  abrogati. 
His  enim  milites  vt  tuti  in  bello  esse  possent,  ac  mulieres,  vt  certos 
morbos  depellerent,  crebro  vsas  intellexiinus.  .  .  .  Libris  haereticis 
investigandis,  (quibus  haec  ciuitas  abundat).  vtiliter  saepe  a  nostris 
opera  data  est9.  Plus  enim  decies.  tum  discipuli,  tum  ciues,  libros  aut 
haereticos,  aut  turpia  argumenta  tractautes  nobis  censendos  attulerunt, 
;ili(|iii  bibliothecas  etiam  integras  examinandas  obtuleiunt." 

1393.        2.">.  Novembris  1585. 

Kx  auto-r;i[ilin.     Can.  .'5S   f.  -_'('.». 

Canisius  Friburgi  e  sacro  suggestu  commendat,  ut  ibi  domus  rirginibus  bene 
instUuendis  constituatur. 

Canisius  in  commentario  orationis  sacrae  Friburgi  die  25.  Novem- 
bris  1585,  quo  festum  S.  Catharinae  virginis  el  martyris  ibi  solenniter 
agebatur.  a  se  habitae  haec  sua  manu  notavit:  „Optandum  Friburgi 
domum  erigi  Virginibus  bene  instituendis  ui  multa  peccata'  multae 
leuitates  et  pericula  euitentur.  Srxus  fragilis,  iuuentus  ad  malum  pro- 
pensa,  mundus  pei'ieulosus'',    exemplum   in  pistrino  bey  der  brottschale 

Sequitur  euitentur,  oblitt  l>    Sex  vv.  sqq.   in  margitu   nddita  sunt. 

1  Vide  supra  p.  <'>ii.'!     666. 

De  boc  iubilaeo  a  Sixto  \'.  proposito  v.  supra  p.  668. 

Petrus  Schnewly.  '  Vide  supia  p.  668     670. 

'  Ail  Dasterium  Sancti  Claudii  de  quo  plura  infra  dicentur. 

Maxime  ad  aedem   B.  Mariae  V.  in  Eremo    EinsiedelD  :  v.  supra  p.  523  •"'!'•'!. 
7  Vide  supra  p.  (iii.">.         "  Vide  supra  p.  664  ii7!».        B  (T.  supra  p.  654. 


Mon.  1394.    10.  Decembris  1585.  687 

2  Vt"  iuuentur  parentes,  gui  uel  uon  sciunt,  uel  uon  possunl  filias 
recte   instituere,   et   earum  curam  gerere  debitam     .">  \'t  ex   honestis 

•deuotisque   uirginibus  plures  bonae  coniuges  liaut '  <t    i statim  ita 

nubant  puellae  4  Vt  separatae  melius  exorceantur  in  Catechismo,  in 
Legendo,  scribendo,  orando,  nendo0,  confitendo  et  pijs  exercitijs  ante 
coniugium  •  5d  non  esl  nouum.  Exemplum  alibi  cernimus,  ti I >i  sunt  domus 
spirituales  pro  talibus  puellis  (5  Non  deessent  honestae,  prudentes  "'t 
peritae  matronae  libenter  inseruientes  7  Essent  optima  eleeniosyna, 
et  insigne  pietatis  opus,  cui  niulti  fauerent  et  prodesse  possent." 

1394.        10.  Decembris  1585. 

K\  opere  „Die  Eidgenossischen  Abschiede  aus  dem  Zeitraum  von  1556  L586. 
Bearbeitei  von  Joseph  Karl  Kriitli.  Der  amtlichen  Abschiedesammlung  Band  4.  A I > 
theilnng  "2".  Hern  1SG1,  p.  902,  et ex  V.  Michael  aiitograplio.  qiiod  est  in  (Jenn.  1<K>  f.  L16b. 

Quinque  /></>//  catholici  Helvetiae  cum  <i/i<>s,  tum  inprimis  Canisium  consulere 
statuunt,  quid  scribere  debeani  quattuor  civitatibus  zwinglianis  Helvetiae,  quas  audiunt 
Henrico  Navarrae  regi  eiusque  Hugonottis  permissuras,  ut  clam  12  000  militum  ar- 
cessant,  qui  non  solum  Galliae  regem,  sed  etiam  pagorum  caiholicorum  milites  ab  eo 
conductos  oppugnaturi  sint.     Canisius  scHpti  auctor  habetur. 

In  corpore  „recessuum"  („Abschiede")  confoederationis  helveticae, 
ipsius  reipublicae  helveticae  mandatu  edito,  haec  referuntur  de  con- 
sultatione  Lucernae  10.  Decembris  1585  a  „quinque  locis  catholicis" 
(qui  erant  Lucerna,  Urania,  Suitium,  Subsilvania,  Zugium  [1.  c.  901 — 902]) 
habita  :  Auditum  est,  „dass  die  IV  Stadte  :  ungeachtet  ihrer  schonen 
Worte 2  damit  umgehen,  dem  rebellischen  Konig  von  Navarra  3  sammt 
dessen  hugenottischen  Anhang  nicht  allein  wider  den  Konig  von  Frank- 
reich  l,  sondern  auch  gegen  die  in  dessen  Dienst  befindlichen  Truppen 
der  katholischen  Orte,  auch  wider  Eid  und  Ehre,  wider  den  ewigen 
Frieden,  die  Biinde  und  den  Landfrieden  einen  Aufbruch  von  12  000 
Mann  unter  Herzog  Casimir5  zu  erlauben,  ferner  dafi  der  Aufbruch 
unversehens  und  in  aller  Stille  vor  sich  gehen  soll  und  date  auch  die 
Obersten  und  Hauptleute  schon  bestellt  seien.  Daher  wird  fiir  an- 
gemessen  erachtet,  die  Antwort  noch  zu  verschieben,  bis  man  sieht, 
wohinaus  die  Sachen  wollen.  Inzwischen  soll  jedes  Ort  die  Einsichts- 
vollen  unter  den  Geistlichen  und  Weltlichen  zu  Rathe  ziehen  und  dann 
einen  Vorschlag  zu  einer  Antwort  entwerfen,  damit  man  auf  nachstem 
V-ortischen  Tag  sich  vereinbaren  kann.  Lucern  in'sbesondere  soll  den 
Rektor  des  Jesuiten-Collegiums 6  dahin  vermogen,  date  er  sich  mit 
Dr.  Canisius  in  Freiburg  dariiber  unterrede." 

a)  Sequitur  separatae,  dblitt.  b)  Sex  vv.  -s<j<j.  in  margim  addita  sunt.  «■  Hoe  v.  <<  C.  .-<»tini 
versum  scriptum  est.        d)  Trin  <•<■.  tnjij.   in  margine  addita  sunt. 


1  Significantur  Tigurum,  Berna,  Basilea,  Scaphusum  civitates  awinglianae. 

2  Significantnr   earum    litterae  ad  septem  pagos   catholicos  datae;    quas  posuit 
Kriitli  1.  c.  896—901.  3  Henricum.  4  Henricum   III. 

5  loanne  Casimiro  comite  Palatino  et  Calvinianorum  patrono. 
"  P.  Martinum   Leubenstain. 


688  Mon-  !395. 

Dubitari  neqnit,  quin  Canisius  ea  de  re  consultus  sit.  P.  Petrus  Miehael  col- 
legii  frilmrgensis  rector  Friburgo  6.  Iulii  1586  Aquavivae  praeposito  generali  de  rCal- 
vinianis  Bernatibus"  *scripsit:  -Extimulat  illorum  animos  ad  inuidiam,  responsio 
Catbolicorum  Heluetiorum  data  Cantonibus  haereticis,  cuius  P.  Canisium  auctorem 
faciunt."  Septem  cantones  catholici  in  hac  responsione  m.  Aprili  1586  facta  fidem 
suam  aperte  professi  erant  et  adversus  protestantium  obiectiones  ac  criminationes 
strenue  defenderant;  simul  negaverant  se  (id  quod  Zwingliani  postulaverant  nuntios 
pontificios  finibus  suis  arcere  posse.  Responsi  capita  praecipua  posuit  Mayer  II 
261 — 262;  integrum  responsum  est  apud  Krutli  1.  c.  920—940.  Io.  Dieraiter  de  eo 
scribit:  „La  partie  theologique  parait  trahir  la  main  des  Jesuites" :  Histoire  de  la 
Confederation  Suisse.  Ouvrage  traduit  de  1'allemand  par  Aug.  Reymoud  III,  Lausaime 
1910.  439. 

1395.        21.  Decembris  1585. 

Ex  commentario  a  Canisio  emendato  et  amplificato.  Can.  38  f.  255b — 257\  Eius- 
dem  orationis  commentarium  germanicum.  brevius  tamen.  exstat  in  Can.  40  f.  la — 5a. 

Canisius  de  „missionibus  exteris".  Ob  tam  multorum  paganorum  conversionem 
l><t(s  laudandus  est,  regnum  suum  <t>/  eos  ab  ingratis  transferens.  Gaudendum  cum 
conversis.    Petendi  a  Deo  missionarii.    Animi  in  fide  confirmandi. 

Canisius  anno  1585  Friburgi  Helvetiorum  in  aede  primaria  S.  Nico- 
lai  die  sacro  S.  Thomae  Apostoli,  qui  erat  21.  Decembris,  orationem 
sacram  habere  voluit.  Etsi  autem  ab  ea  habenda  (intirmitate,  ut  vi- 
detur)  impeditus  est  (v.  supra  p.  672),  eius  tamen  partem  hic  ponam. 
quia  in  nulla  alia  oratione,  quod  equidem  sciam,  Canisius  tam  copiose 
tamque  diligenter  de  missionibus  exteris  egit,  Potest  haec  oratio  vere 
oratio  de  missionibus —  ..Missionspredigt"  — dici.    Ita  igitur  ille: 

..  Xullum  adesse  puto,  qui  non  audiuerit  aliquid  de  nouis  repertis 
Insulis  l  nostra  aetate  per  Hispanos  et  Lusitanosa.  2?  Easdem  insulas 
amplissimas  esse,  licet  hactenus  multis  saeculis  fuerint  incognitae  non 
solum  uulgo  sed  etiam  Cosmographis  antiquis  3.  Multos  ex1'  nostris 
regionibus  illuc  esse  profectos  et  praedicasse  illis  barbaris  et  impijs 
gentibus1',  daemones  colentibus  Christum  Christique  Euangelium  et 
quidem  cum  magno  fructu.  4.  Nondum  annus  est  uenisse  legatos  ex 
sola  Insula  Japonia  a  suis  Regibus  missos  Romam,  ubi  non  modo  tidem 
suam  professi  sunt,  sed  etiam  publice  Christi  vicario  praestiteiunt 
obedientiam,    postquam    trieiinium   in  sua  profectione  consumpsissent  -. 

Quid  boni  hac  de  re  utiliter  cogitare  possunt  et  debent?  Iul"  Ex 
praecipuis  mirabilibus  Dei  operibus3  in  hac  ultinia  Mundi  aetate 

;i  Sequuntur  bv.:  Kx  praecipuis  Dei  operibus  in  hac  iiltima  mundi  aetate  factis,  rihlitterata. 
I'    Sequitur  his,  oblitt.        ci  Sequitur  quae,  <>i,i;tt. 


1  Repertac  sunt  insulae  iaponicae,  philippinae,  canariae  etc.  Kt  quia  notiones 
geographicae  illins  aetatis  obscuriores  erant,  probabile  mihi  est,  Canisii  animo  ob- 
versatas  cssc  etiam  terras  quasdam  continentes,  velul  Brasiliam,  Peruviam,  Bdexi- 
•  iiin  etc.     In  conunentario  germanico  dicitur:  nJnseln  vnnd  Konigreich". 

'-'  Tres  lii    iuvenes   aobilissimi,   a  regibus  Bungi  <'t   Aximae   ei    regulo  Omurae 

missi,    cum   I'.  A.lexandro  Valignano  S.  .1.  duce   a.   1582   ex   [aj ia    discessissenl    <'t 

iii.  Martio  L585  in  [taliam  pervenissent,  cum  a  Gregorio  XIII.  tum  a  Sixto  X ..  qui 
in  eius  Locum  successerat,  amantissime  excepti  sunt.     Cf.  Pastor  IX  717-    7i,-_\ 

:;  Ps  138,   1  I. 


i'l .  Decembria  1585.  (;s«> 

tattis  Imic  no 11  esse  iiiiiiiiiiiini,  sed  fere  praedpaum,  iftgenti  admiratii 

dignum*.  In  (|iio  Dcussuam  potentiam,  sapientiam  ei  bonitatem  mundo 
uoluit   demonstrare,   sicnt  per  Sanetam    Brigittam   pfaedixeral    notriti 

gentibus  ostium  fidei  seaperturum  esse1,  bno  sicul  per  tsaiam  quoque 
proniisit  gentinm  coniu srfdonem -.  et  Math.  24  Praedicabitur  hoc1 
Ettangelinm0  Regni  in  vninerso  orbe,  in  testimonium 
omnibus  gentibos,  et  tunc  uenietd  consnmmatio8. 

Vnde  sc(|iiitur  tanto  magis  6nem  nnindi  appropinquare,  qoo  ccitius 
nidemus  Ehiangelhzm  annnnciari  nouo  orbi  et  a  multis  Euangelium 
acceptari  cum"  tnictu  obedientiae  et  iustitiae  cliristianae,  quae  miia- 
biliter  in  illis  regionibns  lucet  et  fioret,  ita  ut  indies  magis  et  magis 
homines  ad  Baptismum  accnrrant,  idola  sua  destruant,  noua  templa 
erigant  magnamqne  gratrtudinem  et  deuotionem  erga  Christnm  emsqne 
Ecclesiam  ostendant  et  sacramenta  habeant  in  magna  reuerentia1. 

Dico  praeterea  in  hac  noui  orbis  inuentione  laudandam  esse  magham 
Dei  potentiam  m  Principibus  christianis,  dando  illis  uoluntatem  quaerendi. 
inueniendi  et  expugnandi  tam  multas  et  potentes  insulas  et  Proumcias 
gentesque  tam  barbaras,  ut  etiam  suos  parentes  occiderint  et  com- 
ederint,  ut  suos  filios  immolauerint  Sathanae,  ut  sine  lege,  sine  Deo, 
sine  ordine  uixerint  ins  tenebris  omnis  intidelitatis  et  idololatriao. 
Mirabilis  Deus  qui  cledit  hanc  uirtutemh  et  prosperitatem  christianis 
ad  uisitandos  et  conuertendos  eiusmodi  diaboli  seruos  et  Dei  inimicos 
omni  gratia  et  fide  destitutos.  Populus  enim  erat  sedens  in  tene- 
bris  et  umbra  mortis4. 

Rursus  hinc  discimus  mirabilem  Dei  sapientiam,  qui  suum  Euan- 
gelium  suamque  gratiam  non  uult  uni  genti  uel  populo  alligari,  sed 
transfert  illud  ab  uno  loco  ad  alium  pro  suo  beneplacito,  sicut  trans- 
tulit  fidem  a  Iudaeis  ad  Graecos,  a  Graecis  ad  Germanos,  et  nunc  a 
Germanis  ad  Indos  nouasque  Insulas1. 

a)  Canisius  sua  manu  in  margine  et  supra  verswm  scripsit:  1  Opus  insigne  et  mirabile  in  prin- 
cipibus  fidelibus  i'  in  barbaris  gentibns  3  m  migratione  Euangelii  2  signura  rudicri  3  ec. 
1  ►  ■  Hoc  f.  ii  i  ii,i.   ipao  ctdditum  est.       c)  Sequituv  I>iri>  seeusdo,  oblitt.       il)  Sequitw  consolatio,  oblitt. 

e  i    Hoc    v.    ii    < '.    siijiru    nrsiiiii   scriptum    est.  f)    <'mi.    in    inuri/iiii    rt   snprn    nrsiiiii   siiu    iniinii   scripsit: 

Signa  aouae  eonuersionis  relinquere  antiquam  superstitionem,  damnare  errores,  idola  reijeere,  2  ftdem 
dare  praedicatoribus ,  .'!  desiderare  baptismura  4  suscipere  sacramenta  .">  deuote  se  gerere  erga 
Christum  eiusque   viearios.  g)  Sequitur  omni,  oblitt.  b)  C.  awa  manu  in  infima  pagina:  Quales 

Iinli.  rii  i  et  idololatrae,  tgnorantes  tot  seculis,  ambulantes  i  n  fcenebris  |I's  81,  •">:  1«  50,  L0; 
59,  9].  L'.  imitatores  Magorum,  parati  et  desiderantes  lueem  sequi,  grafciam  oblatam  aroplecti  [cf. 
BH  2,  1  12].  Anibu  labnn  t  gentes  in  Inmine  tuo,  et  reges  in  splendore  ortus  t  n  i 
Esai.  60  |v,  :',|.  i'  c.  sua  manu  in  margine:  Quomodo  Cbristus  de  gente  migret  in  gentem  cum  suo 
Euangelio.    Non  est  acceptor  personarum  Act.  10  [v.  34]. 


'  „Mittam  ainicos  meos,  qui  Salomonem  filium  meum,  iil  est  Paganos,  intro- 
ducant  in  lucum,  id  est  in  Ecclesiam,  qnae  ex  septem  Sacramentis,  quasi  ei  septem 
arboribus  subsistit,  .  .  .  et  requiescent  in  sede  rnea,  dl  est  fide  recta  sauctae  eccle- 
siae.  Christiani  autem  mali  fient  eoium  servi"  ete.:  Revelationes  \'.%  a.  5  Revela 
tiones  I  iaelestes  Serapbicae  Matria  S.  Birgfttae  Sueeae,  ed.  Simqn  HSrmanm  0.  SS.  Sah  ., 
Monachii  1680,  103). 

2  Cf.   Is  2,  1—4;  9.  2;  11.  10:  42.  6;  60,  1     6  etc.  :!  Mt  24.   14. 

4   Lc    1.   7!»:   cf.    Ps    106-,    10:    Is  42.   7. 
Braunsberger,  Canisii  Episfculae  et  Acta.    VIII.  14 


690  Mon.  1395. 

Vnde  sequitur  quomodo  Deus  suam  etiam  ostendat  iustitiam  mira- 
bilem  et  terribilem  auferendo  quibusdam  Prouincijs  gratiam  fidei  ante 
datam,  et  concedendo  alijs  praeter  nostram  expectationem  et  opinionem\ 
Sic  impletur  adhuc  quod  Ohristus  dixit  Judaeis:  Ideo  dico  uobis 
auferetur  a  uobis  Regnum  Dei  et  dabitur  genti  facienti 
fructum  eius1.  Deserit  enim  iustus  Deus  ingratos  et  abutentes  suis 
beneficijs,  et  uisitat  in  ira  gentes  non  agnoscentes  uisitationis 
suae  tempus-,  sed  oblatam  gratiam  repudiantes ''  :  Potens  est  ipse 
de  lapidibus  suscitare  filios  Abrahae3  ubi  et  quando  ipsi 
uisum  est,  qui  et  mortuos  uiuificat4  et  uocat  ea  quae  non 
sunt5,  qui  suscitat  de  puluere  egenos  et  pauperes,  et  col- 
locat  eos  cum  Principibus  populi  suj(:.  Vnde  Paulus  monet  ne 
in  uacuum  Dei  gratiam  accipiamus"  sicut  Judaei  acceperunt. 
et  quia  steriles  manserunt  arbores  sine  fructu8  exiuit  Iesus  de 
templo9  illorum  et  maledixit  eis  10  secundum  Christi  vaticinium  Mat.  8. 
Dico  uobis  quod  multi  ab  Oriente  et  Occidente  uenient 
et  recumbent  cum  Abraham  Isaac  et  Iacob  in  Regno  coe- 
lorum,  filij  autem  Regni  eijcientur  in  tenebras  exteri- 
ores11.  Vnde  Paulus  etiam  nos  iubet  sollicitos  esse,  licet  in  locum 
Judaeorum  a  Deo  uocati  et  Euangelij  participes  facti.  Vide.  inquit. 
bonitatem  et  seueritatem  Dei,  in  eos  quidem  qui  ceci- 
derunt  seueritatem,  in  te  autem  bonitatem  Dei,  si  pej> 
manseris  in  bonitate,  alioqui  et  tu  excideris12.  Nonne 
excisa  est  Aphrica,  bona  pars  Asiae,  Graeciae,  et  in  Europa  Prouinciae 
multae,  quae  a  Regno  Dei,  id  est  a  uera  Ecclesia  se  separarunt,  et 
quotidie  separant,  dicentes  :  Ecce  hic  est  Christus.  ecce 
illic13.  Impletur  enim  Christi  dictum:  Surgent  multi  Pseudo- 
prophetae  et  seducent  multos14.  Hoc  est  horrendum  ergo  iu- 
diciuui  Dei,  quo  Deus  punit  indignos  et  inobedientes  filios.  maxime 
quod  in  fide  deficiant  et  discedant  ab  unitate  et  ita  relinquentes  pastores 
uulnerantur  et  perduntur  a  lupis  ' ■"'.  Christo  intorim  niliil  perdente.  sed 
nouos  populos,  nouasque  Ecclesias  acquirente,  in  quibus  Euangelium 
facit  fructum16  et  Spiritus  operatur17,  facitque  mirabilia 
magna18,  sicut  fide  dignae  historiae  probant. 

Ad  haec  nouus  orbis  cum  sua  mirabili  conuersione  in>s  admonet, 
ut  si  Christum  et  Christi  fidem  amamus,  ex  uera  charitate  gaudeamus 

;i  i  c.  sua  manu  in  margine:  .lustiti.i  I > . ■  i  ims  ut  Judaeoa  ingratos  punientis  el  priuantis  gratia, 
b  i  In  margim  sua  manu:  Buomil  nos  Deus  de  ore  [Apc  '■'<.  16],  maledicit,  nolueril  [noluit] 
benedicl     el    elong.  ab  eo  [Ps  L08,  L8].     Deseril  deserenteni  se   el   Ecclesiani  Buam   el  pastores. 


Mt  21,   l:;.         -  Lc  19,  ll. 

\li  3,  9;  Lc  •'!.  8.         '  [o  .">.  21  ;   Rom    1.   17.        5  Rom    I.   17. 
8  Ps  112,  7  8.         '•  -2  Cor  6,   1.        s  Cf.  Lc  13,  6     9;   Lud   L2. 
'  to  8,  59.         "'  Cf.  Mt  21,  L9;  Mc  11.  L3  1  1.         "  Mt  8,   11    12. 

Rom   11.  22.         '     Mc   13,  21;  Mt  24,  23;  Lc  17.  23. 
"   Mt  •-'!.   11.    Cf.  Mr  13,  22.         i:'  c\\  Mt   7.   L5;  A.t  20,  29. 
";  Cf.  Mt  3,   10:   13,  8  23;  21,   13  ete.        ,T  1  Cor  L2,   11.        ,s  Ps  L35,    I. 


21.  Decembris  1585.  ii«.i| 

ciini  nouis  fratribus*,  <|iii  <x  diaboli  seruis  quotidie  l»«i  lili.j  <'t  Christi 
haeredes  efficiuntur *,  <iui  in  peccatis  mortuj  a<l  vitam  sanctam  resur- 
gunt,  et  Ecclesiae  domum  implent2,  abundantes  fructibus 
iustitiae  !  christianae.  Nonnc  patci  •  liabcns  filium  prodigum  laetatur, 
et  lactaii  uult  fratrem  eius,  dicens:  Epulari  ei  gaudere  oportet, 
quia  frater  tuus  hic  mortuus  erat  et  renixit.  perierat  et 
inuentus  est4,  Pastor  Laetus  reportat  a<l  ouile  ouem  perditam5. 
Angeli  laetantur  in  caelo  de  uno  peccatore  poenitente6. 

Rursus  adnionemur  Dominum  messis  rogare,  ut  niittat 
plurcs  operarios  in  mcssem7  multam  et  desertam  apud  Indosb  ne 
propter  defectum  ministrorum  tam  multa  millia  pereant  animarum, 
sicut  pereunt  sine  Baptismo.  sine  sacerdote,  sine  sacramentis,  quia 
non  est  qui  frangat  panem  paruulis*,  sed  sunt  sicut  oues 
sine  pastore9,  paruuli  sine  lacte  "',  discipulj  sine  Magistro,  aegroti 
sinc  medico.  Vnde  scribunt  ex  India  saepe  petentcs  plures  operarios 
ad  se  mitti,  ut  habeant  seminatores  fertilis  agri11,  et  piscatores  spiri- 
tualesc,  qui  tractare  norint  Euangelicum  rete,  et  pisces  ad  littus  trahere 
salutis  aeternae  l2. 

Postremo  contirmare  nos  debet  in  Catholica  fide'1  cum  audimus  et 
legimus  de  nouo  orbe  tam  multos  conuerti",  non  ad  sectariam  et  nouam, 
sed  ad  catholicam  et  veterem  fidem,  eamque  esse  tam  efficacem f,  ut 
multa  quottidie  fiant  miracula  circa  infirmos  et  obsessos,  quemadmodum 
et  in  primitiua  Ecclesia  fiebant  per  manus  Apostolorum 1:!.  Mirantur 
multi  et  offenduntur  audientes  quasdam  ciuitates,  Dominia  et  gentes  a 
uctcri  fide  deficere  et  nouis  sectis  adhaerere.  Cur  illi  non  cogitant 
magnam  Dei  uirtutem  in  orbe  nouo  sic  fidcm  veterem  exaltantis,  ut 
integra  regna  catholicam  fidem  cum  dcsiderio  audiant,  acceptent,  pro- 
fiteantur  et  ornent  ueris  uirtutum  fructibus ,  et  sancta  vitae  con- 
uersione,  cum  prompta  obedientia  in  agendo  et  omittendo  iuxta 
praescriptum  catholicae  Ecclesiae,  et  sinentes  se  per  omnia  regi  a 
catholicis  sacerdotibus  et  in  magna  unitate  ficlei14  persistentes, 
idipsum  sapientes  15,  et  fidem  suam  operibus  declarantes."  1,: 

a)  C.  sua  manu  in  margine:  Excitamur  ad  gratulandum  conuersis.         b)  C.  sua   manu  in  mar- 

pine:  Inuitamur  et   uocamur  ad  orandum   pro   operarijs.     2  pro   contirmati -   liouitiorum.         c)  Sic 

C.  sua  manu  correxit  ex  hominum.  d)  V.  in  margine:  Connrmamur  in  ti<l<\  e)  C.  sua  manu  in 

margine:  Quem  fructum  faciunl  noui  schuermeri?  redduni  sacrilegos,  inobedientes ,  rebelles,  con- 
temptores,   abrogatores  pietatis,    sacra    conculcant.  f)  C.  hic  in  margim    et  supra  versus  scripsit: 

sirut  fuit  in  prima  Ecclesia  ob  miracula  2.  ob  obedientiam  delatam  Ecclesiasticis  3  ob  vnitatem 
Bpiritus  4  ob  zeliun  in  cultu.  Act.  2  [v.  12]  Erani  perseuerantes  in  doctrina  Apostp- 
lorum  et  in  communione  fractionis  panis  <-t  orationibus.  A<'t.  )  [v.  32]  Multitudinia 
eredentium  erat  cor  unum  et  anima  una  A<-t  6  [v.  7]  Verbum  domini  crescebat,  ei 
pultiplicabatur  numerus  discipulorum  •  babebani  Stephanos  potentes  in  disputando  2  in 
miraculis     .3.  in  arguendo,  conuertendo,  patiendo  propter  verbum  [cf.  A<t  6,  8     15:  7.  1-   59]. 


1  Cf.  Rom  8,  17.        '-'  Lc  14.  23.        :t  Phil   1.  11;  lac  3,   L8.         '  Lc  15,  32. 

5  Cf.  Lc  15,  3  -6.        °  Lc  15,  7.         T  Mt  9,  38;  Lc  LO,  2.        B  Thr   1.   t. 

"  Nm  27.  17:  2  Par  18,   L6;   Mt  '.».  36  etc.         "'  Cf.   1   Cor  3,  2;  Hehr  5,  12. 

11  Cf.  Mt  13,  3    30;  M<-   t.  3     20;  Lc  8,  5     L5. 

'2  <T.  Lc  5,  3     lii:  [o  21,  1     11.         l8  Cf.  A.c1  5,  12.         1J  Eph    t.   L3. 

15  Rom  L5,  5;   1'hil    t.  2,  "'  Cf.  tac  2,   L8. 

II 


g92       Mon.  1396     1897.    Exeunte  m.  Decembri  1585       Anno  1585  et  1586. 

1306.        Exeunte  m.  Deeembri  1585. 

Ex  exhortationds  eommentario  ignota  manu  scripto  et  a  Canisio  recognito. 
Can.  38  f.  262b-  -265a.  Exliortationem.  aliqua  tamen  parte  omissa.  ex  eodem  com- 
mentario  posnit  Schlosser  .')14 — 320. 

Canisius  ad  Socios  exhortationem  </<    votis  renovandis  habet. 

Exstat  commentarium  a  Societatis  sodali,  ut  videtur,  scriptum  et  al>  eodem 
_De  renouatione  uotorum  1586."  Lnscriptum,  quod  Canisius  sua  manu  emendavit  et 
amplificavit.  Incipit:  .Instat  tempus  quo  tria  nobis  consideranda  et  peragenda* 
proponuntnr.  I""1  est  concludere  ueterem  annum  et  nuuum  inchoare.  ~2  est  festum 
nominis  lesu  '  cum  fructu  celebrare.  3  Renouare  uota  in  societate  facta".  Ex  his 
verbis  intellegitur,  Canisium  Friburgi  exeunte  m.  Decembri  a.  15S<5  ,29. — 31.  Decem- 
bris?  ad  Sociis  collegii  exhortationem  sacram  habuisse,  qua  ad  vota  religiosa  Kalen- 
dis  lanuariis  renovanda  praepararentur.  Agebat  autem  de  votis  1.  Ianuarii  1586, 
niui  1587,  nmivandis.  Exstat  enim  alia  exhortatio,  _De  renouatione  uotoruin  a.  S7" 
inscripta,  quam  de  votis  1.  Ianuarii  1587  renovandis  liabitam  esse  certo  constat : 
v.  infra.  monum.  1421.  In  priore  illa  Christum  infantem  proponit  in  paupertate,  casti- 
tate,  oboedientia  imitandum.  Deinde  demonstrat .  renovationem  lianc  .utilem  et 
Laudabilem"  esse,  et  ostendit.  qitibus  rebus  eius  fructus  impediatur. 

Haec  quoque  Canisius  monet :  .Interalia  Societatis  Bostrae  instituta  propria  et 
peculiaria  non  est  minimum  frequens  et  anniuersaria  reimuatio  uotonun.  quae  non 
sine  Spiritu  Sancto  inspirata  patri  nostro  Ignatio  semper  durauit  et  multa  habet 
super  se  consideratione  digna.  .  .  .  Vnde  semper  aliqua  exhortatio  talem  renouationem 
praecedere  debet,  ut  omnes  intelligant  rem  utilem  sanctam  et  frugiferam  esse  huius- 
niiiili   renouatinnem. 

Eiusdem  exhortationis  commentarium  eadem  illa  manu  ignota  scriptum  et  .Re- 
niiuatio  uotorum  a."  1586"  inseriptum,  cui  Canisius  pauea  verba  sua  manu  addidit. 
exstat  in  Can.  4'J  f.  133a— 134b.  Hoc  commentarium  cum  superiore  Qlo  in  verbis 
multum  discrepat,  in  rebus  plurimum  convenit.  De  renovatione  votorum  in  eo  dicitur: 
.Jnstituit  illam  P.  Ignatius  instinctu  spiritus  sancti"    f.  134*). 

1»«>7.        Aniiu  1585  et  1586. 

Ministri  igrotesta/ntes  attributmt  Canisio  librum  rFragstuchu  a  Verronio  /Hu-<»-It<> 
adversus  ipsos   editum.     Canisius   <<    Verronio   et  ab  Hansonio   contra  eos  defenditur. 

loannes  Hagus  Hay  S.  J.  scotus  a.  1580  Parisiis  ediderat  -Certain  Demandes 
concerning  the  Christian  Religion  and  Discipline,  proposed  to  the  Ministers  of  the 
now  pretended  Kirk  of  Scotlande,  by  Johne  Hay,  ane  Clerke  of  fche  Soeiety  ofJesus". 
lluiir  liliruni  Michael  Coyssard  S.  J.  a.  1583  Lugduni  edidil  sic  inseriptum:  -Demandes 
faictes  aux  Ministres  d'  Escosse  touehani  la  Religion  chrestienne,  par  Maistre  Jean 
Hay  Escossois,  de  la  Compagnie  de  .lcsus.  Professeur  en  Theologie  au  College  e\ 
Ohiversite'  de  Tournon,  reveues  et  de  L'Escossois  mises  en  notre  tangue  Francoise". 
KiiiliMii  aiiiio  Viroduni  Verdun  quoque  bic  Liber  in  lucem  prodiit.  Eum  ex  Lingua 
gallica  in  germanieam  transtulit  et  amplifieatum  a.  1585  Friburgi  Helvetiorum  ex 
officina  fcypographica  Abrahami  Gemperlin  in  Lucem  emisit  Sebastianus  Verronius 
parochus  Eriburgensis :  .Joannis  Hays  auss  Schotten  Fragstuck  drss  Christlichen 
Glaubens  an  die  ueuwe  Sectische  Predigkandten,  auss  dem  ETranz.,  durch  Sebastian 
Werra,  Pfarrherr  zu  Freyburg  im  EJchtland,  ms  Teutsche  gebracht,  mit  angehengtem 
andern  Theil  gemehrt"  Sommervogel II  1599,  IV  162).  Mense  autem  Septembri  a.  1585 
Senatus  /ii/iti-intts  ZiiriYIi  reipublicae  suae  et  pagorum  sive  cantonum  bernensis, 
basileensis,  scaphusani  Schaffhausen  aornine  per  titteras  a  EPriburgensibus  poposcit, 
ut  lilirmn  rFragstucku  auferrent  neve  in  posterum  eiusmodi  libellos  crarrinosos 
Schmaaehbtichlj "    et  paci  publicae  contrarioe  typis  exseribi  paterentur;  secus  enim, 

a    Sequuntui    <<     in  Societate,  obHtterata 

'  Festum  Circumcisionis  I» Lni,  quod  Kalendis  fanuariis  agitur;  \.  supra  p.  575. 


Mmi.  1397.    Anno  1585  <i   1586.  i;m;; 

aiunt  Tigurini,  oecesse  erit  qos  libello  illi  Bcriptum,  quo  ex  Sacra  Scriptura  Bolide 
refiitabitur,  opponere  „mil  grttndlicher  Widerlegung  iil.i  beiliger  gftttlicher  Schriffl 
geburlichen  antworten"     ex  harum  litterarum  apographo  recenti,  quod  adiunctum  eal 

exemplo  libri   nFragstucka,  < j  i n ►<  1  servatur  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  ua> 

sterii  ordinis  Fratrum  Minorum  Conventualium).  Calviniani  autem  galli  adversus  Haii 
librum  ediderunl  Nemausi  Nimes  a.  L584  nL'esprii  el  conscience  jesuitique.  .  .  Pai 
Jaq.  Pineton  de  Chambrune"  ei  a.  1586  „Defence  de  La  verite*  catholique,  el  troisieme 
anti  Jesuite  de  Jan  de  Serres*  Sommervogel  IV  162).  Germanice  autem  editus 
est  libellus:  v(£tnfaltige  XMtituuut  ".'luii  bte  arcj  bnb  lifticje  tjragjtitd  bet  Aciuitcv  an  bw 
Butberijd)e=  tUcoifautcii,  barburdj  ba£  v\ciuitiid)  icl)lcirt)cnot  <®tfft,  bnterm  irbciii  groffcz 
SBttj  aufjgecjoffen,  bem  £r=  mcu  (Sinfalricjen  SDcdnn  entbecfi  mirbt.  SSnberfcbetben  iu  jtoen 
Ibcii.  Xcv  cvftc  beantmortei  bte  |waa.itiirf,  io  uciulid)  ni  jjretburcj  inn  \>)ri)tiano,  onterm 
itamen  Sebaftian  SDBerro  $prie=  jterS  bafelbft,  bem  v>.  ©uangetio  bnb  bejfelben  Ticncvu,  jur 
idnnarii  bnb  Sfifteruftfl  aufiaaua.cn,  (Scftcllt  burd)  ctlidic  Ticncv  be§  ©uanaeltumS  Gtjrtfti 
in  £eutfd)en  Sanben.  Icv  anber,  ttribertecji  bte  Caftetuncj,  io  ^oban  £atu§  ber  v\ciui  tiid)c 
lifiiud),  bnterm  namen  vhtvcu  Aobaititi*  galuini  ic= ;  liiicu,  ben  reformierten  fttrdjen  ju» 
gemeffen.  Tuvd)  v>crvn  Aacob  ^tncton  bon  Scbainbvun,  erft-  lid)  in  <vvant;oiiirf)cv  Spradt) 
bcirbribcn,  jct;o  abcv  iun  bod)  Icutiri)  berboImet{d)et.  2Ber  oa  fragt,  ber  bernimpt, 
tlvoitcvb  .~2i\.  ".Hiitmovtc  bem  3iarren  itad)  jeiner  JRarrbeit,  bamit  cv  iid)  ntdjt  iitv  lociv, 
haitc.  D  frommer  St)rift,  fiieje  mtdj  niit  flcir,,  Tc*  8ugner§  8tft,  Srnrieg  barbeto, 
933er  bu  aud)  bijt,  ©afe  bidj  nit  bicbincif;  Tcu  bu  hic  iilift,  2Beld}5  bwarhett  ici.  A.NNO 
M.  D.  LXXXVI."  sine  loco  et  sine  nomine  typographi;  4":  tt'.  sign.  L38  <•!  in  initio  4 
non  sign.,  addito  titulari  . 

In  praefatione  dicitur:  Nunc  Satan  magis  quam  unquam  antea  iu  sancti  evangelii 
doctrinam  saevit,  „vnnd  das  in  allen  seinen  Dienern.  besonders  aber  inn  den  Jesu- 
widern,  als  den  fiirnemesten  Principalen  vnnd  Obersten  Radelfuhrem,  ailer  lYinden 
(hristi  vnnd  seines  Hevligen  Euangeliums.  welche  zn  keinen  zeiten  konnen  ruheii. 
Bonder  wie  das  vngesttime  Meer,  den  Schaum  vnd  Kaht  jrer  Lasterungen  taglich 
vnd  on  vnderlafi  aufiwerffen."  Frilmrgum  Helvetiorum  hi  proximis  annis  invaserunt, 
.  tivilich  des  Vorhabens  uicht,  den  Frieden  vnd  die  Einigkeit,  sondern  viel  mehr  die 
Trennung  vnnd  Zerstorung  einer  gantzen  loblichen  Eydnoschafft,  mit  practicieren, 
Bchreiben  vnnd  lastern,  nach  allem  jrem  vermogen,  anff  das  fleissigest  zubefiirdern, 
wie  Bie  dann  dasselbige  im  hranch  hahen  in  allen  Landen,  inn  denen  sie  sich  ein- 
tringen.  Auff  welches  End  hin  sie  dann  auch  newlich  eine  newe  TruCkerey  zu  Frei- 
burg  hahen  auffgericht,  damit  sie  jren  Kaht  vnd  Wust  desto  ehe  vncl  mehr  mit 
hauffen  in  ein  Eydgnossschaft  aufitrucken ,  Zanck  vnd  Zwitracht  anrichten,  vnd 
entlich  alles  mit  Mord  vnd  Blut  erfiillen  mogen."  Deinde  de  Verronii  libro  „Frag- 
stuck1'  aftinnatur:  „Ein  jeder  verstandiger  Leser.  besonders  welchem  der  Werro 
bekant  ist,  gar  leichtlich  vnnd  augenscheinlich  sehen  vnd  erkennen  kan.  Dal.i  ein 
anderer  Alter.  listiger  vnnd  Erfahrener  Fuchs  darhinder  steckt,  welcher  allen  Vngunst 
vnd  Vnglimpff  ah  jm  zuschiehen,  disem  Ehrgeitzigen  vnd  hoffertigen  Pfiifflin  seine 
Figment  vnnd  Lasterungen  vndergeschohen."  Postremis  hisce  verbis  satis  perspicue 
siguificatur,  Canisium  libri  ..Fragstuck"  verum  esse  auctorem. 

innevenses  quoque  et  Bernates  lihrum  Verronii  refutare  conati  sunt.  Prodiil 
enim  id  quod  Sommervogd  ignorabat  :  _AD  SEBASTIANI  |  VERRONIS  FRIBVR-  ! 
GENSIVM  APVD  HELVE  i  tios  Parochi  ac  Sacerdotis  Iesuastri.  quae  stiones  de 
Verbo  Dei,  S.  Scriptura  com-  ;  prehenso.  |  BES]'(>\Sf<>XKS  ANALYTICJE  &  dva- 
OKeuaaTiKai.  |  Per  CHRISTIANVM  AD  PORTVM  Sacrse  Theologi*  in  Schola 
Beniensi  Doctorem.  GENEV.E.  APVD  EVSTATHIVM  VIGNON.  M.D.LXXXVI." 
16°;  pp.  numeris  siijnatae  119.  non  sign.  in  initio  8.  addito  folio  tit.:  in  tinc  1:  in 
tine  libri:  n8ernae  Heluet.  15.  Nouemb.  1585").  In  initio  posita  <'st  epistula  Geneva 
4.  Augusti  1586  a  Theodora  Br-a  data.  in  qua  Be/.a  auctorem  libri  laudat  «'t  ei  l'a- 
tetur,  se  eius  opus  ab  ipsius  filio  acceptum  ipso  inscio  et  quasi  invito  gehevensi 
tradidisse  typographo."  .Christianus"  ille  semel  atque  iterum  indicat.  Verrohium  quem 
saepe    BGerronem".    i.  •■.  bominem    inntilem.   scurram,    vocat    a  Canisio   athutum   et 


(594  Mon-  1397.    Aimo  1585  et  1586. 

edoctum  esse;  velut  cum  scribit:  „Intricatis  istis  quaestiunculis,  quas  tibi  asinus 
ille  Canisius  dictauit,  et  quas  ne  ipse  quidem  explicate  intelligis.  sperasti  te  laudem 
conequuturum"  p.  6).  .  Aduoca  Asinum  tuum  cum  pullis  suis  in  subsidium.  Apostoli 
ex  aeterno  et  immoto  Dei  praecepto  dicunt  et  edicunt,  non  esse  scortandum.  Tu.  et 
infernales  ranae  vestrae,  quae  nuper  ex  inferis  prorepserunt,  vobis  in  subsidium  ex- 
cipere  audetis,  et  Deo  in  faciem  responsare"  etc.  p.  '23  .  Catbolici  maximis  conviciis 
et  calumniis  afficiuntur.  Eodem  anno,  atque.  ut  videtur,  iam  ante  latinum  ilhmi 
librum  Genevae  in  Lucem  emissa  est  „Reponse  aux  cinq  premieres  et  principales 
Demandes  de  Fr.  Jean  Hay,  Moine  Jesuite"  Sommervogel  IV  102.  P.  Petrus  Michael, 
collegii  friburgensis  rector.  Friburgo  6.  Iulii  1586  Aquavivae  praeposito  generali 
*scripsit:  _A  Caluinianis  Bernatibus,  qui  summo  odio  nos  persequuntur,  libro  nuper 
aedito,  denuo  nobis  bellum  indicitur,  appellamur  patriae  proditores,  Canes,  coniurationum 
uariarum  auctores,  exitijque  Beluetici  machinatores ;  sed  his  et  similibus  blasphemijs 
plurimum  huic  Collegio  prosunt,  cunctisque  testantur  conceptum  erga  nos  odiuin. 
Vereor  tamen  ne  non  fraude  aliqua  vineas  Collegij  in  Bemensium  terris  sitas  cir- 
cumueniant,  et  praeter  fas  et  aequum  i.js  nos  priuent,  quando  Franciscanis  el  Cano- 
nicis  idem  ante  paucos  menses  fecerint.  Exstimulat  illorum  animos  ad  inuidiam, 
responsio  Catholicorum  Heluetiorum  data  Cantonibus  haereticis,  cuius  P.  Canisium 
auctorem  faciunt.  et  Quaestiones  1'.  Haij  a  Parocho  liuius  loci.  in  linguam  germanicam 
conuersae.  quas  nostris  attribunt"    ex  autogr. ;  Germ.  166  f.  116b). 

fteapse  Canisius  eiusque  sodales  friburgenses  edendi  libri  „Fragstucku  neque  auc- 
tores  neque  adiutores  Verronio  fuerunt.  Friburgi  enim  in  bibliotheca  Patrum  Minorum 
Conventualium,  quam  supra  dixi.  servatur  *  Codex  in  -A".  ipsius  Sebastianii  Verronii 
manu  scriptus  et  ab  eo  sic  inscriptus :  „EXAMEN.  Eygentliche  Prob  der  sectischen 
prediykanten  vermeinter  Antwort,  so  sie  auf  die  Fragstuck  des  Christlichen  Glaubens, 
gelifert  haben,  durch  Sebastianum  Verroniuin,  Pfarherren  zu  Fryburg  in  der  Eyd- 
gnoschafft."  In  huius  paginae  margine  superiore  Verronius  scripsit :  „26.  Augusti  1586." 
ln  corpore  autem  libri  f.  4'"  affirmavit:  rWiewol  aber  difi  mein  Fragbuchle  selbsl 
zuverstehn  gibt,  es  sej  mer  eynes  Lehr  Jungen  dan  eynes  hochverstendigen  Theo- 
logj  arbeytt,  dannocht  der  warheytt  zu  lieb,  so  gezeiig  ich  vor  Christo  dem  Herren 
vinl  seinen  Engeln,  dafi  weder  der  tetire  Mann.  vnd  erwiirdig  altvatter  H.  Petrus 
Canisius,  noch  eyniger  ander  Priester  der  Societet  Jesu,  mir  derren  fragstucken. 
keius  gestelt,  geschriben,  noch  angeben  habe,  sonder  dafi  mich  sie  zubescbreiben 
ettliche  Burger  haben  ermant"  \ 

Bonhomius  nuntius  apostolicus  in  litteris  Gandavo  2,  Decembris  1585  ad  Petrum 
Schnewlj  praepositum  friburgensem  datis  „expostulationisu  a  Bernatibus  de  libro 
nFragstuck"  cum  Friburgensibus  factae  mentionem  fecit.  Confidebat  tamen,  consulem 
senatumque  friburgensem  „prudenter  ac  |>ic  neque  minus  fortiter"  iis  respondisse. 
Deinde  ait:  „Mitto  vero  hisce  adiunctum  alterum  responsionum  libellum,  qui  fortasse 
istic  edi  iiuii  sine  fructu  posset .  .  ..  qua  de  re  tamen  consultare  maturius  poteritis, 
vua  cum  Reuerendo  admodum  Patre  Canisio,  parocoque  ipso"  ex  archetypo,  quod 
est   in  cod.  friburg.  „Epp.  ad  Sclm."   f.  82.     Etiam  apud   Berthier,  Bonh.  L32     133). 

Fortasse  a  Bonhomio  significatus  esl  libellus:  „Offenbarung  Tlh-  ncino  cv 
fd)r5d=  lidicn  onnb  £euflifd)en  Sanblfigen,  [o  btfe§  1586.  $abr§  nriber  bie  Societel  L>\ 
iin  ^licid)  onb  anbern  Sanben  tiin  bnb  nriber  antV  gefprengi  toorben.  Samnt  rurtjer  93er 
jetdmufs  tiitcv  groffen  onb  groben  2ugen,  jo  neutolid)  ein  abfdjeunilidje  SRadjl  Sul,  roeldjc 
iid)  jelbfi  jfinennen  jdjamei  iu  fetnem  fdjanblofen  Onnb  fd)ntfid)Itd)em  ^urt),  nriber  bie  SBerro 
ntfdje  Ka  tbolifdje  Bfragfhuf,  aufegeftoffen.  Tuvri)  PETRVM  HANSONIVM  Saxonem, 
ui  2ri)ui;  ber  SBarbeit  in  Ivucf  oerfertigt.  ©eirucfi  -,u  gfre&burg  in  ber  ®Db  gnpfdjafft, 
ouvri)  Slbrafiam  ©emperltn  iiu  Aitln-  M.  D.  Exxxvi."  -  1":  pp.  sign.  <s.">  ei  fol.  titulare). 
luctor   primum    refutal    libellum    a.    L586   Dantisci     Danzig     typis   exscriptom,   quo 


'  In  indicis  huic  operi  additi  pagina  ultima  Verronius  notavit,  „a  Canisio  quae- 
renda"  sibi  esse  aliqua,  quae  ad  „Autoritatem   Lutheri"  etc.  spectarent. 

'-'  liibelluiii  Imiiic  satis  rarum  vidi  Lucernae  in  bibliotheca  <i\  ica   Biirgerbibliothek  . 


Mon.  1398     1  100.    L586  695 

fabula  de  muliere  Cracoviae  a  Jesuitia  trucidata  cf.  Duhr,  Jes,  I  833  834  diasemi- 
nabatur.  Sequitur  refutatio  Libelli  „Einfaltige  Antworl  auff  die  Fragsttick  der  Je- 
siiitii."  Ministri  illi  evangelici,  ;iit  Hansonius,  qui  responsum  hoc  conscripserunt, 
„melden  auch  dar  neben  das  Doctor  Canisius  <lis«-  Fragstucken  gestellet,  vnd  zu- 
sammen  getragen  habe.  Derhalben  er  wiewohl  vnschuldig,  angetastet,  rad  ohn  alle 
Billigkeii  von  disen  Gifftspinnen  offentlich  geschm&cht  vnnd  sampl  der  gantzen  Societfit, 
init  allerley  Lasterungen  beladen  wirdt"    p.  22). 

1398.        1586. 

.sVM.MA     DOCTRINAE    Christianas,     PER  QViESTIONES    CONSCRIPTA, 
A  K.   Doct.   Petbo  Canisio    Theologo  societatis  Jesv.     /•.'/  nunc  recens  <d>  eodem  re- 
cognita,  ^  aucta.     Iu>su.  &  auctoritate  Sacratissimse    Rom.  Hung.  Boem.  &c.  Regise 
Maiest.  Archiducis  Au-     striae,  &c.     VENETIIS,     Apud  Toan.  Baptistam  Hugolinum. 
MDLXXXVI." 

12°;  folia  signata  100;  in  fine  libri  1  I'.  non  sign.  Canisii  praefatio,  cui  nec 
Locus  uec  annus  ascriptus  est,  incipit:  „Non  esi  ignotus  hic  liber,  ut  qui  ante  pei 
aliquot  annos"  etc;  terminatur:  „jucundissimumque  fructum  percipiamus.  In  Christo 
bene  vale."  ln  f.  3  5  edictura  Ferdinandi  1.,  anno  L554  datum.  In  folio  ultimo 
conspectus  rerum  catechismi.  Librum  vidi  Romae  in  bibliotheca  angelica  0  10  29). 
Idcin  commemoratur  a  Sommervogel  II  625. 

1300.         1586. 

Canisii  nParvus  Catechismus  Catholicorum"  I>ilin<i<i<-  latine  et  </<,/->>i<i>ii<i  (?) 
editur. 

1.  Jnstitutiones  CHRISTIAN^  PIETATIS.  SEV  PARVVS CATECHI-  SMVS 
CATHOLI-  CORVM.  |  Auctore  j  PETh'<>  CANISIO  SOCIE-  tatis  IESV  Theologo, 
PRECES  HORARIAE  DE  [  aeterna  Dei  sapientia.  |  Cum  gratia  &■» priuilegio  Cees. 
Maiest.  DILINGAE  Excudehat  Toannes  Mayer.  |  CD.  D.  xxcvi."  Reliqua,  ut  supra 
p.  560.  Librum  vidi  Monachii  in  bibliotheca  nationali  (Catech.  83).  Eius  mentionem 
fecit  Sommervogel  II  637. 

•2.  In  bibliothecae,  quam  Societatis  collegium  trevirense  habebat,  *  Catalogo  ibidem 
circa  a.  1770  scripto  comparet  liber:  Petri  Canisii  „C'atechismus  et  preces  germanice", 
Dilingae  „1586"  in  8"  editus  (,Catalogus  univers.  Bibl.  Trevir.  Coll.  S.  J."  p.  VM: 
Txeviris  in  bibliotbeca  urbana).  Editionem  ueque  ipse  conspexi.  neque  a  Societatis 
bibliographis  memoratam  vidi.  Fortasse,  qui  catalogum  illum  scripsit,  pro  „1586" 
ponere  debuit  „1587"'.  Hoc  certe  anno  eiusmodi  liher  Dilingae  editus  est;  v.  infra, 
lntuiuni.  1423. 

1400.        1586. 

.opns  catechisticum"  editur  Coloniae. 

„OPVS  CATECHISTICVM,  ;  SIVE  DE  SVMMA  |  DOCTRINAE  CHRISTIA- 
NAE,  D.  PETRI  CANISII  THEO-  |  LOGI  SOCIETATIS  IESV,  PRJCCLARIS  DI- 
VINAE  SCRIPTVRAE  TESTIMONIIS,  SOLI-  |  disque  sanctorum  Patrum  sententijs, 
vt  nunquam  antea.  sedulo  I  illustratum  &  auctum,  quemadmodum  ex  proxima  Prae- 
fatione  constabit.  EDITIO  TERTIA,  QVJE  ET  PARISIENSEM  multis  partibus 
excellit,  &*  prioribus  omnibus  est  copiosior  lima-  ti&rque,  vt  reipsa  Lector  comperiet. 
Cum  duplici  indice,  locorum  nempe  Scripturae  sacrse,  quae  hoc  opere  explicantur, 
&  rerum  atque  sententiarum.  |  COLONIAE.  Apud  Geruinum  Calenium,  &  haeredes 
lohannis  Quentelij.  ANNO  M.D.LXXXVI.  Cum  gratia  &" priuilegio  summi  Ponti- 
ficis,  ac  Eomanorum  Tmperato-    ris  in  Decennium.1' 

2":  pp.  numeris  signatae833;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  1<>  et  in  fine  31. 
ln  16  illis  foliis  sunt  Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  luliiim  Echter  episcopum  herbi- 
polensem  Friburgo  Helvetiorum  a.  1585  datae  v.  supra  p.  217  .  privilegium  S.  Pii  V. 
24.  Septembris  1569  datum  (v.  Can.  VI  685),  Busaei  praefatio  Colonia  13.  Augusti  L569 
data    v.  ('<>».  \\  685     686),  Admonitio  ad  Lectorem,  chronologia  ecclesiastfta,  laudes 


,;9<;  Mon.  1401.    1402.    1586.    1586     1587. 

Patribus  quibusdam  tributae.  S.  Augustini  pro  authore  Catechismi  responsio  v.  supra 
p,  660 .  conspectus  rerum.  In  31  illis  foliis  postremis  positi  sunt  indices :  cf.  supra 
p.  660.  Librum  vidi  Romae  in  bibliotheea  Patrum  Poenitentiariorum  foasilieae  S.  Petri. 
Editio  haec  magni  aestimata  et  multum  vulgata  est.  Quae  adhuc  exstat  e.  g.  Berolini 
in  bihliutheca  nationali  Kp.  3730  3730" .  Bonnae  in  bihliotheca  universitatis.  in 
bibliotheea  escoriacensi  Escurial  .  Fuldae  in  bibliothecis  seminarii  maioris  et  pro- 
vinciae,  Hafniae  (Kobenhavn  in  bibliotheca  universitatis.  Luxemburgi  in  bibliotheca 
publica  a.  1885),  Matriti  in  bibliothecis  S.  Isidori  et  nationali,  Maihingae  Maihingen 
in  bibliotheca  principis  Ottingen-Wallerstein,  Monachii  et  Oeniponte  in  bibliothecis 
universitatum  illarum.  Monasterii  Westphalorum  in  bibliotheca  seminarii  clericalis, 
Coloniae  in  bibliotheca  seminarii  archiepiscopalis,  Neapoli  m  bibliotheca  nationali. 
Parisiis  in  bibliotheca  nationali.     Eandem  posuit  Sommervogel,  Bibl.   II  441. 

14  Ol.         15S0. 

<'nnlsii  nEvangelia  et  Epistolae"  DUingae  (<■<<>»  eius  parvo  Calechismo)  et  .\<><- 
verpiae  eduntur. 

1.  „EVANGELIA     ET  EPlSTOLAE    QVAE  DOMINICIS  ET    Festis  diebus,  de 

more  Ca-  tholico  in  Templis  re-  citantur.  \  AccedU  paruus  Catechismus  l>.  Petri 
(.'tutisij.  Cu  gratia  &  priuileg.  S.  Cass.  Mai.  |  DILINGAE  '  Excudehat.Ioannes  Mayer. 
M.D.LXXXVI."  Versus  1,  2,  7,  8,  9,  11.  12  rufori  sunt.  Titulus  ornamentis  cinctus 
est.  16°;  ff.  numeris  signata  255,  addito  titulari.  Liber  neque  praefationem,  neque 
.summaria"  evangeliorum  etc.  hafoet.  Plurimae  autem  in  eo  cernuntur  imagines 
ligno  incisae  et  dimidias  fere  paginas  occupantes.  F.  '211 — 251  Canisii  .Parvus 
Catechismus  Catholicorum"  cum  testimoniis  Sacrae  Scripturae  contra  foaereticos  ad- 
foifoendis.  Sequuntur  precationes  ante  scholam  recitandae  et  per  singulos  liefodomadis 
dies  distrifoutae.  Librum  vidi  Monachii  in  bibliotheca  nationali  Liturg.  380).  Idem 
minus  accuratel  memoratur  a   Sommervogel  II   '17.'!. 

2.  „Epistolse  et  Evangelia  per  totum  annum ,  secundum  Missale  Romanum; 
praeflxis  summariis  et  argumentis  in  easdem  Epistolas  ac  Evangelia,  per  Petrum 
Camsium  ...  Antverpise,  [oannes  Steelsius,  1586,  12".":  Ita  De  Backer,  I  104'.».  et 
ex  eo  Sommervogel  II  673. 

1403.        1585    1587. 

Agitur  de  catechismo  Canisii  toti  Societati  praescribendo.  Idem  catechisniiis  in 
Austria  superiore,  Silesia,  Anglia,   Hollandia. 

In  prima  illa  „Ratione  Studiorum"  Societatis  Eesu,  quam  a.  1  r> s 4  ei  L585  sex 
variaiuni  uationum  Patres  doctrina  insignes  Romae  composuerant,  quamque  Claudius 
Aquaviva  praepositus  generalis  Romae  typis  exscrifoendam  curaveral  ei  a.  1586  ad 
omnes  Societatis  provincias,  at,  quid  de  ea  sentirent,  sil>i  scriberent,  miserat,  baec 
dicta  sunt  in  capite  ill<>.  quod  „de  tuenda  puerorum  disciplina  ac  pietate"  inscriptum 
est  n.  7):  „Doctrinam  Christianam  Feiia  sexta  vel  Sabbato  postrema  scholae  ante 
meridianac  semihora  reciteni  pueri  memoriter  :  ex  eaque  aliquid  Magister  quilihel 
exponai  accommodate  potius  ad  pie  exhortandum,  quam  ad  subtiliter  disputandum. 
Idque  paulo  i>I«-ii ins  praestari  poteril  in  scholis  superioribus,  quarum  auditores,  cuns 
Eidej  radimenta  iam  teneant,  rarius  ad  ea  recitanda  cogendi  sunt.  Ea  vero  de  re 
plurimi  licet  circumferantur  libelli,  breuior  tamen  ille  I'.  Canisii  cathechismus  toti 
Societati  nisi  alicufoi  introductus  iam  sit  Libellus  alius  uihilo  minus  vtilis  videtur 
praescribendus,  cum  eo  nihil  magis  perspicuum,  distinctum,  bene  latinum,  tutum  ac 
snlidiiin  babeamus."  Notandum  autem  boc  esi  :  Verba  illa  uncis  inclusa  „nisi  ali- 
<ulii"  etc,  non  sunt  typis  exscripta,  Bed  manu  addita;  i<l  <i ■ " M '  faetum  esse  videtur 
in  iiltima  quadam  recognitione,  quae,  antequam  libellus  in  provincias  mitteretur, 
liaiiita  est.  ln  eiusdem  „Rationisu  capite  illo,  quod  „De  Controversiis  praelegendis" 
eat,  praeceptum  esi  n.  8  :  ln  coliegiie,  in  quibus  <!<■  casibus  conscientiae,  Sacra 
Scriptura,  controversiis  nihil  <l<>ccii  potest,  -noc  legitur  Theologia.  lectio  Catechiami 


M ..ti.  !4u-_\    1685     L587.  i;<,7 

Romani  vel  doctrinae  Patris  Ganisij,  quae  solei  baberi  in  sextis  ferijs,  babeatur  etiam, 
»•1  (|iii(lt'i)i  paulo  plenior,  in  Dominicis  ei  festis,  a\  ti.it  tnajor  progressus."  Pachtler, 
Ratio  etudiorum  II   L6  118  L82  . 

tlaec  igitur  lialmit  „Ratio  Studiorum"  illa,  quae  experimenti  causa  a.  1586  per 
Societatis  provincias  missa  est.  In  iila  vero  „Ratione  Btudiorum",  quae,  provinciarum 
sententiis  auditis,  a.  1599  el  paucis  rebus  additis  a.  L616  Romae  edita  esl  el 
deinceps  usque  ad  a.   L832  viguit,  catechismi  canisiani  mentio  facti >t. 

Qgum  atque  explicationem  catechismi  canisiani  diligentissime  urgebai  Ferdinan- 
diis  II.  archidux  ei  Austriae  superioris  princeps.  Ita.  ut  exemplum  ponam,  •_'.;.  Martii 
L585  per  nregimen"  oenipontanum  abbati  monasterii  praemonstratensis  „Wilthauu  sive 
Wiltcn  prope  Oenipontem  >iti  mandavrl  :  Efficeret,  ut  in  vico  „H5ttingen1<  sive 
Hetting  cui  in  rebus  divinis  providere  monasterii  buius  erai  in  posterum  singulis 
diebus  dominicis  catechismus  Canisii  explicaretur  ex  litterarum  apographo  eodem 
tempore  scripto,  quod  est  Oeniponte  in  archivo  praefecturae,  „Causa  Domini  Lib.  1-'!. 
L584  L590"  f.  L61b  L62b).  Idem  archidux  L6.  Decembris  1586  omnibus  ludorum  el 
latinorum  et  germanicorum  magistris  praecepta  in  scholis  ohservanda  „SchulordnungK 
dedit;  in  quibus  haec  sunt :  Ludimagistri  omnes  debent  _all<'  Freytag  die  letzte  stund 
vormittag  die  Lection,  so  jnen  [den  Schuelkindern]  am  verschinen  Sontag  im  Cate- 
chismo  des  Herrn  Petri  Canisij  auffgeben,  Recitiern  und  auffsagen  [assen11  Fr.  KrusS.J., 
Petrus  Canisius  und  die  alteste  Jesuiten-Katechese  in  fnnsbruck,  in  „Zweites  Jahr- 
Imcli  des  Vereins  fiir  christl.  Erziehungswissenschaft,  Kempten  und  Miinchen  l!M)'.t. 
249  _•">(>.  Integram  institutionem  illam  scholasticam  edidii  K.  Th.  Zingder  in 
,Diozesan-Axchiv  von  Schwaben*  II.  Stuttgart  L885,  36—78).  tnito  dein  vere  anni 
L587  Ferdinandus  II.  iterum  magistratibus  Tirolis,  Suebiae,  Alsatiae  aliarumque  ter- 
rarum  imperio  suo  subiectarum  graviter  commisit,  ut  id  exsequendum  curarent,  ac 
pLane  monuit,  catechismum  ita  explicandum  esse  „wie  er  durch  D.  Peter  Canisium 
aussgangen"    ex  huius  mandati  exemplo,  quod  est  Oeniponte,  „Causa*  etc,  ut  supra). 

Anno  1587  etiam  in  reformatione  gymnasii  parochialis  urbis  Nissae  Neisse,  in 
Silesia  statutum  est,  ut  discipulis  „adultioribus"  singulis  diebus  Veneris  hora  septima 
eatechismiis  Canisii  in  schola  explicaretur  Aia/.  Kastner,  Geschichte  der  Stadt  Neisse 
1.  Th.  3.  Bd..  Neisse  1866,  _42). 

Anno  1586  Canisii  .Siininia"  inventa  est  in  libris  Antonii  illius  Babington,  viri 
noliilis  et  catholici,  qui  nefario  eonsilio  vitae  insidiatus  est  Elisabethae  reginae  Angliae 
Kerryn  i/<  Lettenhove,  Marie  Stuart,  L'oeuvre  puritaine.  Le  proces,  Le  supplice  1585 
a.l  1587  I.  Paris  1889,  309). 

In  ipsa  etiam  illa  Germaniae  inferioris  parte.  quae  a  Philippo  II.  rege  defecerat 
ct.  catholica  religione  explosa,  totam  se  Calvinismo  dederat,  erant,  qui,  Calvinianorum 
decreta  nil  cnrantes.  Canisii  catechismum  pueris  explicarent.  Sic  enim  habent  acta 
-synodi  particularis''  Hollandiae  meridionalis  Delphis  Delft)  24.  Augusti  1587  a  mi- 
nistris  illis  protestantibus  habitae:  .nr.  56  [Catechismus  Canisii  geleert]  —  Alsoo  men 
ook  veistimt.  dat  Wilhelmus  Assendelft  binnen  Leijden  leerde  den  Catechismum  Petri 
Canisii,  ende  datter  noch  andere  zyn  in  andere  plaetsen,  die  tselfde  doen,  is  den 
_ynode  vcrclaert  worden.  hoe  dat  den  president  ende  raden  van  den  Provincialen 
Kadc  van  Hollandt  dcn  dienaren,  vergadert  zynde  in  den  Haghe  omtrent  voor  Pinxteren 
van  desen  jare  [verclaerd  hadden]*,  datt  et  Hof '  begheert  hant  te  houden  aen  de 
kerckenordeninge.  Ende  waer  de  dienaren  l>i.j  haerselven  ende  bij  den  overheden 
niet  en  konden  wtrichten,  dat  sij  den  president  ende  raden  tselfde  te  kennen  gheven 
ende  sullen  dieselfde  daerinne  versien  ende  hanthouden."  Acta  der  Provinciale  en 
Particuliere  Synoden,  gehouden  in  de  Noordelijke  Nederlanden  gedureride  de  Jaren 
1;">72  L620,  verzameld  en  uitgegeven  door  Dr.  J.  Reitsma  en  l'r.S..I>.  Van  Veenll, 
Te  Groningen  1893,  305  . 

.M  //.<..'  2  rr    „,,,1  sunt  ii,  omnibus  ..,/,■/, ,,„.,,"  exenvplis,  sed  omnino  videntur  ■■*■•«■  />" »"■'"'" 


1  Sisnificantur  iudices  huius  reeionis  sive  „Hof  van  Hollandt' 


698  Mon-  1403—1-404.    1586       Circa  initium  a.  1586. 

140«.        1586. 

.DIVI  HIERONY-  MI  STRIDONENSIS  EPISTOLAE  SELECTAE.  |  ET  IN 
LIBROS  TRES  DI-  stributae  opera  D.  Petri  Ca-  nisij  Theologi:  Nunc  verb  ad 
exemplar  Mariani  Victorij  Reatini,  Epi-  scopi  Amerini,  emendatos  nouisQ3  argumen- 
tis  ilhtsiratir.  De  operis  lmius  noua  ratione,  ordine  &  vtili-  tate  singulari,  ex  se- 
quenti  D.  Petri  Ca-  nisij  Prsefatione  plene  intelliiies.  (  '<  »L<  ».\IAE.  Apud  Matemum 
Cholinum.      ANNO  CD.  D.  xxxvi." 

12°;  pp.  numeris  signatae  651;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  8  addito  titu- 
lai  i  et  in  iine  1.  In  7  ff.  quae  sequuntur  folium  titulare  praefatio  Canisii  ad  aca- 
demiam  dilinganam,  data  Augusta  Vmdelicorum  anno  1565  cf.  <'m>.  V  26).  In  tribus 
ultimis  libri  paginis  index  epistularum.  Librum  vidi  Valkenburgi  in  Hollandia,  in 
bibliotheca  collegii  innatiani  S.  .1..  et  Werdae  Weert  in  Hollandia  in  bibliotheca 
monasterii  PP.  Franciscanorum.  idem  exstat  Coloniae  in  bibliotheca  seminarii  archi- 
episcopalis.     Brevissime  eum  posuii   Sommervogel  II  670. 

llOI.        Circa  initium  a.  1586. 

Canisius  meditationes,  precationes,  doctrinas,  prophetias  />'.  Nicolao  a  Rupt  (Flue) 
attributas  adornat  et  cum  eiusdem  Nicolai,  S.  Beati,  S.  Meinradi  vitis  Friburgi  vulgat. 

Apud  Helvetios  summo  in  honore  et  Canisii  tempore  habebatur  et  nunc  habettu 
Nicolaus  a  Eupe  („Nicolaus  von  Fliiea.  „Bruder  Claus").  Is  1417—1487  <-x  Sub- 
silvania  superiore  (Ohwalden)  ortus,  cum  agricolam,  magistratum,  iudicem,  militem 
egisset,  per  20  paene  annos  vitam  ibi  eremiticam  maxima  cum  poenitentia  ogit.  nullo 
prorsus  cibo  utens,  vitam  sola  sacra  eucharistia  sustentans.  Magnis  is  a  Deo  gratiis, 
consolationibus,  visionibus  illustrabatur,  miracula  patrabat,  homines  plurimos  undique 
ad  se  venientes  consiliis  adiuvabat,  Helvetiam  aliquando  periculo  belli  intestini  lihe- 
ravit.  Anno  1669  a  Clemente  IX.  in  Beatorum  album  relatus  est.  Meditationes, 
precationes,  prophetias  etc,  quarum  Nicolaus  habebatur  auctor,  Canisius  in  lucem 
edidit.  Praefationis,  quam  eis  praeposuit,  partem  hic  pono,  eamque  a  1'.  Petro  Uugont 
Hugo  S.  J.  latine  redditain  in  libro  .Nicolai  de  Eupe  vitae  ei  res  gestae  luevi  com- 
mentario  comprehensae",  qui  primum  a.  1636  Friburgi  Helvetiorum  typis  exscriptus, 
deinde  iterum  editus  atque  etiam  in  „ A cta  Sanctorum  Martii"  Tomus  III,  Antverpiae 
L668,  398  139  receptus  est.  „Sciendum  esf,  ait  Canisius,  .a  seruo  illo  Dei  pio  ac 
deuoto  meditationes  sequentes  cum  adiunctis  diuersis  suis  preculis,  dum  adhuc  viueret, 
confectas,  dictatas,  atque  dubio  procul  saepe  saepius  noctu  diuque  ingenti  cum  fructu 
ac  pietatis  sensu  vsurpatas  fuisse.  Multorum  item  testimonio  constat,  a  Deo  idipsum 
calidis  desiderijs  saepe  expetijsse,  vi  eae  denique  precandi  formae  in  ordinem  redactae 
a<-  typis  vulgatae,  Christianae  plehis  manibus  passim  tererentur  :  probe  enim  satis 
intelligebat,  quanti  referret,  vitam  mortemque  Christi  sanctam  atque  innocuam  assidue 
animis  liominum  obuersari,  Deoque  de  tantis  beneficijs  grates  saepius  agi"  Acta  SS. 
I.  c  ;>1 1  .      Kn  edil  ionem  : 

,,  ;}mcii  onb  neuntjig  SBetradjtung  Onb  ©eoett,  bejs  ©ottfeligen,  fafi  an= 
badjttgen  (Sinfibel§  93ru=  ber§  (Staufen  Oon  93nber=  roalben,  2ampt  feinen 
Vcbrc ,  Spru=  |  dicit  uii  2Bet)ffagungen ,  oon  feinem  ^bun  onb  SQBefen,  fo  nic 
juoor  hn  £rud  aujjgangen.  Turd)  ben  (Sfjrroiirbigen  uu  -fpod&geleljrten  vuutu 
T.  ^ctnmi  «Santftunt,  ber  Soctetet  vuu"u  Theo  logum,  don  tteuioetn  Sorri= 
giert  dnb  gebeffert.  M.D.LXXXV."  Versus  2,  7,  11.  L6  et  verba  „Bruders 
Clausen"  ct  ..D.  IYtimn  Canisium"  rubra  sunt.  In  fine  libri:  „©etrudft 
ju  /vrcnbura,  in  SSd&tlanbt,  SBetj  \MbnitHiin  ©entperlin,  Slnno  L586."  In  pagina 
altera  folii  titularis  est  signum  nIoannis  a  Landten",  vocati  „Heydt", 
equitis  <•!   consulis  i  „Schultheiss")  friburgensis. 

16°.     Paginae  numeris  signatae267;  praeterea  paginae  non  signatae  in  initio  20 
addito  folio  titulari    et   in  fine   1.     Folium  titulare  sequuntur    pagg.  9    litterae  dedi 


Mon.  1401.    Circa  initium  a.  1586  399 

catoriae  Friburgo  24.  Octobris  1585  a  Gemperlino  typographo  ad  [oannem  a  Landten- 
Heydi  datae  ei  pagg.  s  praefatio  ad  Lectorem  cfaristianum,  cui  nec  tempus  ne< 
aomen  auctoris  ascripta  sunt.  Vitam  Nicolai  sequuntur  p.  219  244,  245  •_'i'.7  breves 
vitae  S.  Beati  el  S.  Meinradi  '  de  quibus  plura  dicentur  infra,  tnonum.  1426  1490,. 
In  trifaus  hisce  vitis  Canisius  vitam  eremiticam  el  monasticam  adversus  protestantee 
defendit,  atque  ostendii  viros  illos  vere  fuisse  Sanctos  ecclesiae  catholicae,  magistra 
tilms  ecclesiasticis  oboedientes,  non  in  sola  fide  acquiescentes,  snl  per  opera  Deo 
famulantes,  a  Deo  miraculis  illustratos.  Belvetios  autem  vehementer  hortatur,  ui 
faorum  patronorum  vestigia  premani  ueve  novatorum  doctrinas  sequantur.  In  litteris 
dedicatoriis  Gemperlin  haec,  praeter  alia,  scribit:  Sicui  Alexander  Magnus  in  bellis. 
quae  gerebat,    semper   ad    manum   babebai   Homerum,    it;i  [oannes  ;i  Landten-Heydl 

lifarum  lmiic  precationum    per  Nicolaum  ;i  Etupe    in    suum  el  aliorum   Dei  amator 

nsuni  conscriptum2  non  solum  in  bellorum  expeditionibus  gallicis,  in  quifaus  modo 
iain  quartum  tribunatus  ei  collatus  «'st.  semper  secum  gestavit,  sed  etiam  sua  manu 
descripsit,  .hernach  aucli  dem  Hochgelehrteu  Theologo  vnd  Ehrwurdigen  Herren 
Petro  Canisio  in  sein  rechte,  grtindtliche  Form,  zu  dem  Gebeti  vnd  Betrachtung 
dienstlich,  zufaringen,  vbergeben,  fiirnemlich  diewey]  dess  Bruder  Clausen  Exemplar. 
so  bissher  verfaorgen  gelegen,  vnd  wenig  Personen  bekandi  gewesen,  altgeschaffen, 
an  etlicfaen  Orten  auch  mangelhafftig  vnd  desshalfa  schier  vnverstandtlich  war,  welchs 
gedachter  Herr  Canisius  auss  sonder  Liefae  hat  getfaan,  sie  etwas  Weitlauffiger  auss- 
gefithri  vnnd  erlautert,  ein  Erjnnerung  auch  hinzu  gesetzt,  was  von  diesem  lieben 
frommen  Mann,  dessgleichen  von  S.  Beat  vnd  S.  Meinradt  .  .  .  zuhalten  sey."  Addii 
Getnperlin:  Spero  me  hac  editione  gratificaturum  esse  etiam  generoso  domino  „Mel- 
thioii  Lussi".  equiti  sancti  sepulcri  ac  landamanno  Subsilvaniae,  qui  has  precationes 
meditationesque  Heydtio  equiti  sufaministravit  „zu  handen  verscfaafft  hat"  atque 
ctiam  generoso  domino  .Melchiori  von  der  Flu*.  quippe  qui  eiusdem  generis  esi 
atque  Nicolaus.  Negari  nequit,  92  ilJas  meditationes.  quamquam  valde  breves  siint. 
totam  tamen  Christi  vitam  atque  etiam  vitam  matris  Dei  complecti  et  pietate,  per- 
spicuitate,  venustate  insignes  esse.  Nunc  tamen  viri  docti  demonstrarunt,  eas  non 
a  Nicolao  t  1487  compositas,  sed  quod  ad  rei  summam  attinet.  idem  esse,  atque 
dprecationem  maiorem"  sive  .Das  grosse  Gebet"  Helvetiorum.  Constat  autem  haec 
orandi  ratio  hrevihus  meditationibus  totam  salutis  humauae  historiam  a  creatione 
mundi  usque  ad  effusionem  Sancti  Spiritus  compleetentibus ,  quibus  precationes 
intermixtae  sunt,  et  quae  vario  corporis  habitu  (modo  stando,  modo  genua  flectendo. 
modo  sedendo.  hrachiis  extentis  etc.)  fieri  solebant.  Hoc  orandi  genus.  quod  iam 
multo  ante  B.  Nicolaum  et  in  monasteriis  et  apud  populum,  in  gravibus  maxime 
necessitatibus,  usurpabatur  et  a  saeculo  XV.  imprimis  ex  monasterio  einsidlensi  in 
alia  monasteria  disseminabatur,  singulariter  acceptum  erat  Beato  Nicolao  a  Rupe, 
qui  meditationum  illarum  exemplum  sibi  comparaverat.  Vnde  factum  est,  ut  diu 
homines  crederent.  earum  auctorem  esse  ipsum  Nicolaum.  Haec  tamen  laus  Canisio 
manet :  Ipse  primus  eas  (a  se  recognitas)  typis  exscripsit.  Deinde  vel  ex  Canisii 
recognitione  vel  ex  aliis  fontibus  variis  locis  editae  sunt  a.  1671,  1713,  ITlTi.  1777. 
1841,  1864,  1867,  1890,  1905,  1917  etc,  .1.  Lutolf  in  „Der  Geschichtsfreund''  XXIJ. 
Einsiedeln  1867,  117 — 150:  Theod.  von  Liebenau  in  „Katholische  Schweizerblatter" 
XV.  Luzem  1899,  254—255:  Odilo  ltiii<il<<ih  0.  S.  B.  in  „Zeitschrift  fiir  Schweizeriscfae 
Kirchengeschichte1'  XI,  Stans  1907,  126—130). 


1  S.  Meinradus  natus  circa  a.  797,  sacerdotio  initiatus  circa  822,  monachus 
benedictinus  factus  circa  a.  823,  deinde  eremita  in  „silva  ofascura",  a  latronifaus  in 
odium  fidei  occisus  a.  861.  De  quo  c£  Odilo  Ringhoh  0.  S.  B.,  Die  A.usbreitung  der 
Verehrung  des  hl.  Meinrad,  in  ^Schweizerisches  Archiv  fiir  Volkskunde"  4.  Jahrg., 
Zttrich  1890,  85     130. 

'-'  lam  constat,  I).  Nicolaum  scribendi  inscium  imperitumque  fuisse  Boberi 
Durrer.  Bruder  Klaus.  Die  altesten  Quellen  iiber  den  seligen  Nicolaus  von  Fliie, 
sein   Lefaen  und  seinen   Einflufi,   Sarnen   1  *. » 1 7     L918,  213). 


7()()  Mon.  1404.    Circa   initium  a.  1586. 

P.  Benno  von  Stans  0.  Cap.  in  magno  illo  opere  de  Beato  Nicolao  a  Rupe  scripto 
_  Wuniler-  und  Tugendt-Stern.  der  in  dem  Schweitzerischen  Alp-Geburg  entstanden", 
Lucern  1732,  ait:  „Der  seelig-massige  Petrus  Canisius,  welcher  die  Eydtgenossen- 
schaft  mit  Lehr  und  sonderer  Heiligkeit  erleuchtet,  schreibet  vortrefflich  von  dem 
seligen  Bruder  Clausen.  Erweiset  auch  durch  <las  Leben  dess  seeligen  Manns  die 
Nichtigkeit  der  neuen  Religion"    p.  223  . 

Librum  hunc  a.  1586  editum  esse  scribunt  De  Backer  1  1050 .  Sommervogd 
II  67(5  .  Mayer  Kirchenlexikon  IX-  318  etc.  Horum  sententiae  congruii  annus  1586 
positus  in  tine  exempli,  quod  modo  descripsi;  quamquam  in  folio  eius  titulari  .LXXXV.* 
legitur.  At(|uc  in  alio  quodam  eiusdem  editionis  exemplo  .LXXXVI."  positum  esse 
vidi.  [mmo  probabile  est,  in  priore  illo  exemplo  ex  numero  anni  numerum  .1* 
deletum  esse ;  videbar  enim  mihi  in  folio  illo  titulari  vestigia  rasurae  cuiusdam  anim- 
advertere.  Ex  altera  parte,  etiamsi  liber  ante  a.  1586  in  vulgus  emissus  non  sit. 
verisimillimum  est,  aliqua  saltem  eius  exempla  iam  anno  1585  ex  officina  fcypo- 
graphica  prodiisse.  Nam  in  „Joannis  Fryeo11  quaestoris  friburgensis  *Codice  «lati 
ei  accepti  a  d.  "25.  Iunii  ad  31.  Decembris  1585  v.  supra  p.  220  paullo  ante  exitum 
huius  anni  in  codicis  capite,  quod  „Gemein  Vssgeben"  inscriptum  est,  haec  suni 
notafca:  ..M:  Joachim  Schnell,  vmb  binderlohn  13  buchlinen,  bruder  Clausen  Leben, 
Xj   lib.  6  schill.  8  <1." 

G,  E.  von  Hatter  ponit:  „Zwey  und  zwanzig  Betrachtung  vnnd  Gebatl  des  Gott- 
seligen,  fast  andachtigen  Einsidlers  Bruder  Clausen  von  Unterwalden,  sainpt  seinen 
Lehren,  Spriichen  vnd  Weissagungen,  von  seinem  Thun  und  Wesen.  Nurnberg,  bey 
Marcus  Ayrer,  1585  in  4to".  Quam  editionem  a  Canisio  factam  esse  censei  :  Biblio- 
fcheh  der  Schweizer-Geschichte  IH,  Bern  1786,  555  .">.">(>.  De  Backer  l.  c.  ei  Sommer- 
rogel  l.  c.  tantum  editioni  friburgensi,  quam  supra  posui,  adduntverba:  „Nurnberg, 
bey  Ayrer1,  1584  ?.  4"."  Certe  si  forte  circa  hoc  tempus  Norimbergae,  ubi  prote- 
stantes  imperium  habebant,    similis  <'<liti<>  facta  sit,    non  est  facta   probante  Canisio. 

Libri  exempla  vidi  Lucernae  in  bibliotheca  reipublicae  F.  4.  \\  et  Friburgi 
Helvetiorum  in  biblxotheca  reipublicae.  Idem  exstat  Einsidlae  in  bibliotheca  mona- 
stciii  benedictini.  ./.  Mings  notat,  librum  hunc  valde  rarum  „sehr  selt<'ii"  esse: 
Der  selige  Eremite  Nicolaus  von  Fliie  111.   Luzem   1871,  316. 

Exemplo  illo  friburgensi  ipse  Beatus  Petrus  Canisius  usus  est.  ln  eius  enim 
folio  ultimo,  qu<«l  vacuum  erat,  sua  manu  complura  de  Helvetiis  ootavii  ;  velul  : 
„Res  ipsa  docet,   Suiteros   siue    ut    nunc   uocamus  Helueticos   et   olim   et  nunc  esse 

pugnaces,  fortesque  miiites  bellandi  uirtute  praeditos ^.uenticum2  a  Cor.  Tacito 

dicitur  totius  Helueticae  gentis  caput3.  Auenticus  ei  Muretanus4  ager  adhuc  uberioi 
tum  <>l>  frumenti,  pascuorum  <'l  syluarum  copiam,  tum  ob  nobilissima  uina,  quae  ab 
eo  tractu  non  procul  proueniunt,  el  a  lacus  ripa  Ripensia  uocantur.  A.ccedii  et  lacus 
circa  Muretum5  piscosissimus,  abunde  Friburgensib.  ei  Bernatib.  prouidens.1'  In  t'<>li<> 
autem  vacuo,  <|u<><l  in  <'iiis<l<'in  exempli  initio  positum  est,  lia<-<-  scripta  sunl  manu 
P.  Sigismundi  llsung  S.  J.,  cuius  opera  Canisius  saepissime  ad  scribendum  utebatur: 
,Dem  gestrengen  Edlen  Nottuesten  Fiirsichtigen,  ftirnemen  vnd  weysen  Herrn  Herr 
Johann  von  Landten  genandt  llciilt  Schultheissen  der  loblichen  Stadl  Freyburg  in 
Vchtland,  weylandt  Konigklicher  Mayestel  zu  Franckreich  <li<'iist.  Obersten,  Rnttem, 
ineinem  i<'t/.  hochgeachteten  vnd  gebtttenden  Herrn,  zu  vberlieffern." 

/•.'.  /..  Rochholz,  scriptor  catholicis  infensus,  affirmat:  Canisium  praeter  libellum 
hunc  92    medifcationum  et<-.     Friburgi    apud  Gemperlinum    a.   1585   edidisse    libellum 

'  _  M ,i ri-ii n i  \\rer"  Norimbergae  ei  Erfordiae  typographum  egisse  e1  deinde 
a.  1497  Lngolstadii  opus  quoddam  iuridicum  typis  exscripsisse  uarrat  Kapp  171  334. 

•'    _venches    Wiflisburg),  nunc  oppidum  cantonis  vadani    Vaud,  Waadt). 
Tacitus,  Hisfcoriarum   lib.  I.  n.  68. 

1  Miirten.  Monit.  civitas  cantonis  friburgensis, 

■  Li<-  de  Mor.ii.  Murtener  See,  nunc  maximam  partem  ad  rempublicam  fribur- 
gensem,  reliquam  ad  vadanam   pertinens. 


Mon.  1  105     1  106.     1586,  701 

„Von  der  A.bgeachiedenheit''  eumque  perperam  Nicolao  a  Rupe  atti ibuisse :  Die 
Schweixer  Legende  vom  Bruder  Klaus  von  Fltie,  a.arau  1875,  137,  Neque  vero 
quisquam  huiusmodi  editionem  canisianam  unquam  neque  viilit  neque  commemoravit. 

1405.        1586. 

. llnrtiiliis  animae,  Der  Seelen  Garten,  mit  Bonderlichem  fleifi  zugerichl  vnnd 
erneweri  etc.  Dillingen  1586.  ftotb  und  schwarz  gedruckt.  Mit  zahlreichen  rlolz- 
schnitten  a.  Bordliren.  8°.  Bll.  333  344  die  ,Gebeti  S.  Brigiten '":  [ta  L.  Roaenthal, 
Katalog  65  p.  59. 

1 106.        1586. 

Orationes  sacrae  <<  Canisio  Friburgi  habitae.  Per  Quadragesimam  de  lona  i>><- 
pheta,  hebdomade  maiore  de  sacra  communione  dicit.  Friburgenses  reprehendU,  quod 
contionibus  dierum  festorum  et  processionibus  >><>»  intersint  vel  »<>>>  recte  intersint, 
Uem,  </«<></  nimis  proni  sini  ad  militiam  capessendam.  Alia  eorum  vitia  vituperat. 
Fidem  disciplinamque  catholicam  defendit.  Contra  fenerationes  et  blasphemias  dicU. 
Misericordiam  in  pauperes  vehementer  commendat.  Magistratus,  id  gladio  utantw, 
excitat.  Quae  remedia  divina  et  humana  <-<u-il<ili  <n>»<>t/<i<-  adhibenda  sint,  docet. 
Vino  aui  abstinendum  aut  modice  utendum  esse.  Infirma  valetudine  a  contionibus 
nonnullis  habendis  impeditur. 

Canisius  Friburgi  anno  1586  contiones  fere  40  easque  maximam 
partem  in  templo  S.  Nicolai,  alias  diebus  festis,  alias  diebus  dominicis 
habuit.  Quariun  commentaria  nonnulla  ipsius  manu,  reliqua  manibus 
iibrariorum  scripta,  ab  ipso  vero  recognita  et  emendata  sunt. 

_Am  heiligen  oewen  iars  tag"  sive  1.  Ianuarii  1586  ex  commentario  a  Canisio 
recognito.  Cod.  „Can.  40"  f.  12"  -20»).  Maximam  huius  orationis  partem  vide  inlia. 
monum.   1407. 

.Piopositio.  Dicam  igitur  circa  hoc  Euangelium  [Mt  8.  1—13],  quomodo  duo 
miracula  illic  comprehensa  de  paupere  leproso  et  seruo  Centurionis  nos  moneant  de 
uera  fide  erga  Deum  et  charitate  erga  proximum  2.  Quomodo  mundus  nouus  circa 
Euangelium  se  male  gerat  in  fide  et  charitate."  -Quomodo  nunc  sequimur  Christi 
ct  Centurionis  exemplum  in  misericordia ?  Multi  reperiuntur  Domini  et  patresfami- 
lias.  quiluis  aegrotaut  seruus  t-t  ancilla,  liggent  zu  bett  aliquando,  non  possunt  labo- 
rare.  sunt  in  pena  Dei.  Quid  fitV  Extruduntur  ex  aedibus  fur  die  thur  hin  aul;. 
'2  ponitur  in  stabulo  uel  suli  tecto.  3  Jmpatientes  efficimur,  klagen  den  vnkosten, 
obliuiscimur  omnis  fidelitatis  praeteritae  .  .  .  non  curant  eos  nisi  ut  pecudes  et  Mam- 
meluck.  .  .  .  Huc  pertinent  auari  diuites  hoc  tempore  caristiae  obliuiscentes  omnis 
charitatis  erga  pauperes  sanos  et  infirmos  in  hoc  oppido,  non  semel  cogitantes,  quo- 
modo  succunant  miseris  in  extrema  necessitate.  Alij  uentri  seruiunt  et  bibendo  con- 
sumunt  quae  poterant  dare  den  armen  haufileuten.  .  .  .  Contra  Dei  ordinationem  agit 
non  soluens  —  nit  ordenlich  leistet  —  decimas  et  oblationes  a  Deo  praescriptas  ei 
a  Christianitate  acceptatas  in  sustentationem  ministrorum"  ex  commentario,  cuius 
partem  Canisius  ipse  scripsit ;  1.  c.  f.  20b— - 24a).  Ex  evangelio  diei  intellegitur,  Cani- 
sium  haec  dixisse  Dominica  III.  post  Epiphaniam  '.  quae  erat  d.  2(i.  [anuarii   L586. 

.De  festo  purificatiimis"  B.  Mariae  V.,  quod  erat  d.  2.  Februarii  1586.  _l>ti|.li\ 
Euang.  hoc  die  nobis  proponitur  meditandum  :  alterum  ad  festum  Virginis  spectat,  el 
mndu  praelectum  est.  .  .  .  Alterum  Euangelium  adaptatur  praesenti  Dominicae  nomen 
proprium  Septuagesimae  habenti.  .  .  .  Nos  autem  de  festo  tantum  agemus  m  hac 
contione."  .Tractatum  fuit  de  .'!.  Quomodo  liistmia  sit  figura  eorum  quae  Christus 
facit  uel  fieri  disponit  in  Ecclesia  2  Cur  Cluistus  venit  ad  illiuninandimi  gentes 
et  tam  multi  in  intellectu  obscurantur  <t  errant,  ut  haeretiei,  nel  circa  affectum  dc- 
ficiunt1'    ex  commentario,    magnam  partem  ab  ipso  Canisio  scripto-;  I.  c  f.  241'     -< 


Missale  Lausannense  f.  wni. 


7()0  Mon.  1406. 

„Dominica  sexagesima"  sive  !>.  Februarii  L586.  Canisius,  evangelium  diei  ex- 
plicans,  ostendit,  „quomodo  nouus  mundus  circa  semen  Dominicum  hodie  peccef,  et 
„quae  ims  catholicos  praecipue  impediant,  ut  bonum  semen  corrumpatur  uel  saitem 
parum  fructus  adferat".  Queritur:  „Aperta  tentatio  daemonis  est,  quae  nos  ex: 
caecauit,    ut  aec  dimidia   nec  quarta  pars  Friburgensium  dignetur  diebus  festis  cdn* 

cionem  audire Urasus  uenientium  ad  solas  conciones  dominicae.    Quidam  ueniunt 

ad  concionem,  sed  ad  iudicandum  potius  quam  ad  discendum,  nee  amant  conciones 
nisi  breues,  imo  tantum  Euang.  volunt  audire,  alioquin  murmurant  statim.  :!.  Nec 
praeparant  se  ad  concionem,  ut  petant  gratiam  Praedicatori  et  auditori  necessariam, 
uec  signant  se  signo  crucis  ut  praeseruentur  a  daemone  et  eius  inspiratione,  nec 
orant  post  concionem  ad  cibum  spiritualem  bene  digerendum,  sed  statim  sicut  canes 
excurrunt,  si  est  hyems  tarde  surgunt  et  saepe  uegligunt  concionem,  praecipue  propter 
IViiiiis.  Aestate  I iln-ntcr  dormiunt.  4.  Multas  tentationes  suggerit  daemon  audito- 
ribus,  ut  niinium  sint  occupati  circa  personam  et  uitam  sacerdotis,  nec  attendant 
Christum  in  tllo  loquentem.  .  .  .  ">.  Peccant  qui  tantum  ex  uerbo  uolunt  consolari  ael 
audire  placentia  et  facile  offenduntur,  cum  illis  dicitur  de  angusta  uia  salutis,  de 
usura  fugienda,  de  poenitentia,  de  sacramentis  saepe  frequentandis,  de  obedientia 
intus  et   foris  praestanda"    ex  commentario;  1.  c  f.  28a     30b). 

_ .In  die  Ciherum"  sive  19.Februarii  1586.  Propositio.  „Was  dise  erste  Fastpredig 
belanget,  wil]  ich  das  heutig  Euangelium  erstlicb  fur  mich  nemen,  vnnd  darbey  kiirtz- 
lich  anzaigen  warumb  alle  Christglaubigen  von  wegen  desfi  ietz  anfahenden  fastehs 
sich  mehr  trosten  dan  betrueben  sollten,  ob  schon  die  welt  vnnd  das  fteisch,  ia  auch 
der  bose  feind  darwider  streitete.  Zum  andercn  mufi  ich  auch  meldung  thuu  wie  vbel 
das  es  vns  Christen  anstehe,  wen  wir  die  alte  lobliche  khirchordnung  von  der  viertzig- 
tagigen  fasten  uit  annemen  vnd  halten  wolten.  Zum  Letsten  will  ich  red  vnd  antwort 
geben  warumb  ich  bey  mir  entschlossen  hab  durch  dise  gantze  fasten  allhie  ettwas 
besonders  zuhandlen,  all.?  nemblich  das  Buch  vnnd  die  Historj  defi  heiiigen  Propheten 
Jonae."  ln  secunda  contionis  parte  Canisius  monet:  Es  i-t  „loblich  vnnd  heilsam 
\md  der  vernunfft  gemesfi  das  iunge  knaben  vnd  meidlein,  ettliche  mal  in  der  wuchen 
sich  zum  vastcn  gewehnen"    ex  commentario;  1.  c.  f.  31a     38a   1  I •"•   . 

.Feria  scxta  post  Cinerum"  sive  21.  Februarii  L586.  Primum  cx  evangelio  diei 
misericordiam  commendat.  „Die  eiisserste  noth  erforderts  zii  disen  ellenden  schweren 
thewren  zeiten  darinnen  sn  vil  armer  letitt  in  der  Statt  vnnd  auff  dem  land  also 
klagen,  schreyen  weinen  vnnd  heulen  das  <lic  reichen  khein  entschuldigung  haben 
khonnen  wen  sie  nach  vnbarmhertzig  bleiben,  ihre  ohren  verstopffen,  vnd  ihr  seckhel 
beschliessen.  Jn  vil  iaren  hat  inan  nie  gesehen  vnnd  gehSrt  mehr  gemainen  iammer 
ellend  vnnd  noth  allerley  armen,  weLche  iniit  speifi,  kleider,  gelt,  so  vbel  seind  ver- 
sorget  gewesenn.  Darumb  welcher  ein  gnedigen  gott  haben  wil  im  himmel,  derselbig 
sey  ietz  milt  vnnd  freygebig  gegen  den  armen.  Jch  red  aber  nitt  allein  von  den 
gemeinen  vmbgehenden  bettler,  sonder  auch  von  allerley  haufiarmen,  welche  das  lieb 
brodt  nit  kauffen  khSnnen  vnnd  in  grossen  schulden  steckhen,  vnnd  allerley  hilff  trosi 
vnnd  handtreichung  entsetzt  seind,  sonderlich  in  disem  strengen  winter.  A.ber  von 
disem  genueg.  -Isi  mir  ia  leid  das  ich  sihe  wie  das  man  zu  friburg  so  khalt  ist  in 
der  lieb  vnd  so  wenig  getrewe  handtreichung  steur  vnnd  woLthaten  den  armen  ellen- 
den  leuten  erweiset." ]  Deinde  explicat:  „Was  man  vpn  vnserm  furgenomnen  Jona 
glauben  vnnd  haltten  solL"  „de  persona  officio  uita  et  exceiLentia".  Rogat  etiam: 
l'itt  alle  elteren  vnnd  haufivatter  das  sie  ihre  khinder  vnnd  haufigesindt  baldl  zu 
der  heyligen  beycht  schickhen  damit  sie  nitt  ein  mal  sonder  zwey  ma.  bey  soichem 
Sacrament  vor  Ostern  vnderwisen  vnnd  gereiniget  werden.  Den  solches  auch  vor 
seiten  bej   den  alten  brettchlich  vnd  lOblich  gehalten.  .  .  .    Wolt  Gott  das  die  Obrig- 

keit  ein  guete  Ord ig  machete  das  man  die  heiligen  beicht   nit  bifi  auff  die  marter- 

wiichcn -'  schube  sonder  bev  zeiten  verrichteten,   wan  es  den  bevchtv&tteren  so  vbel 


1  Canisius  haud  frustra  haec  monuit;  v.  infra,  monum.  141  * . 
Hebdomadem  „maioremu  sive  eam,  quae  Pascha  proxime  antecedit,  significat 


158«. 


703 


gelegen  aMen  vnd  ieden  genueg  zuthuen  wen  9ie  mil  bauffen  zu  der  beichi  vnnd 
Sacrament  lauffen"    ex  commentario ;  l.  c.  f.  38b     tOb   III1     1I71, . 

„.ln  festo  S.  Mathiae"  sive  24.  Februarij   1586.     „Propositio.     rlodie    trac 

talm  de  Jona   Propheta   sed  primum  de  Sathana  perpetuo  ieiunij  lioste.     •_'  Quomodo 

idem  adhuc  disputei  contra  ieiunium,  nec  solum  ium  mundum  sed  etiam  catholicos 

a  christiano  ieiunio  abducat,  ita  ul  Christus  et  Ecclesia  paucos  habeant  praecepti 
ieiunij  obseruatores."  ln  catholicis  Canisius  boc,  praeter  alia,  reprehendit:  „Pro- 
ponimus  in  ieiunio  collationem,  quae  pauperi  pro  prandio  sufficeret  <lic  paschatis. 
Quidam  curruni  ad  hospitia  Don  soium  posi  sed  etiam  ante  Primam1  ei  ante  finem 
concionis  sunt  semiebrij"    ex  commentario;  1.  c.  f.  41"     !.'>'. 

ln  lnii.  1.  1  2.  -Sicut  plane  confido,  nullus  mihi  uitio  uertet,  si  posthac  Euan- 
ijclia.  Dominicis  exceptis,  e  suggestu  non  legam,  sed  solum  apud  Jonam  prophetam 
aostrum  ei  eius  textum  maneam.  Sic  enim  plus  temporis  lucrifaciemus  ad  Prophetam 
declarandum  et  melius  in  textu  procodemus,  quoniam  liis  tantum  in  hobdomada  nobis 
datur  hoc  loco  concionari"  ex  commentario;  I.  c.  f.  148"  I50b).  Contio  babita  esi 
feria  iV.  vel  feria  VI.  i<l  quod  mihi  magis  probatur  posl  Dominicam  primam  Quadra- 
gesimae,  sive  26.  vel  28.  Februarii   1586. 

Dominica  Reminiscere    secunda  Quadragesimae    sive  2.  Martii  1586.    „De  ieiunio 

ct  oratione."    Deinde:  „Quae  peccata  sint   illa  quae  olim  coram  l> ;ontra  Niniuitas 

ascenderunt  [Ion  1,  2]  <'t  nunc  etiam  ascendant  et  horrendam  Dei  iram  el  poenam 
publicam  promerentur."  „Quomodo  Cananaea  [in  evangelio  diei,  Ml  15,  21  28]  nobis 
exemplum  praebeai  huiusmodi  grauia  peccata  et  borrendas  illorum  j»n<'nas  a  nobis 
aucrtcndi  Deique  gratiam  in  nostris  tribulationibus  consequendj"  ex  commentario: 
1.  c.  f.  43b    4ii'  . 

.Dc  fuga  Jonae.  Audiuimus  in  proximis  concionibus  Dei  uerbum  el  mandatum 
Prophetae  Jonae  factum  csse.  .  .  .  Quomodo  se  Jonas  erga  Deum  Deique  commissionem 
exhibuerit.  .  .  .  Quid  Jonas  hac  sua  fuga  nobis  cogitandum  porrigat."  Contio  habita 
esse  videtur  feria  IV.  post  Dom.  11.  Quadr.  sive  5.  Martii  1586  ex  commentario ; 
I.  c.  I'.  I50b     152»  . 

„Quid  Jonas  in  sua  fuga  fecerit.  Concio  proxime  habita  declarauit  quam  fra- 
-ilis  ct  imperfectus  fuerit  Jonas  imo  quam  grauiter  ceciderit."  Jam  quaeritur:  _An 
Ecclesiae  minister  aliquando  possit  se  Jonae  conformare.  de  loco  fugiendo."  „Qualem 
sc  habuerit  Jonas  fugiens.  .  .  .  Quomodo  Jonas  a  somno  excitatus  nos  moneat."  „Qui 
sunt  Jonae  similes  hoc  tempore?  Virgines  et  uiduae  quae  sentiunt  se  uocari  a  Deo 
ad  statum  castitatis;  nolentes  dare  locum  Spiritui  sancto.  ...  2.  Spirituales  a  Dco 
nocati  et  per  Spiritum  excitati  ad  seruiendum  Deo  in  spiritu  et  ueritate 
|lo  4.  24].  ut  in  uita  sint  irreprehensibiles  coram  mundo  et  Symeones  in  templo 
[cf.  Lc  2,  25—32],  neque  tamen  cultum  diuinum  ex  corde  amant  et  promauent,  neque 
zelum  habent  animarum.  3.  Fugiunt  cum  Jona  uocati  a  Deo  saeculares,  ut  quiete 
domi  maneant  suis  bonis  contenti,  curam  domesticorum  habentes,  et  tamen  obcoecari 
se  sinunt  ambitione  et  auaritia,  ut  ad  magna  suspirent  officia,  procurrant  ad  bella, 
relinquant  uxores.  Quid  fit  autem  ?  Vbi  putant  lucrari,  saepe  perdunt,  seipsos  ex- 
ponunt  periculis  corporis  et  uitae.  Pro  rosis  inueniunt  spinas,  pro  uino  bibunt  aquam, 
dant  sibi  et  alijs  occasionem  adulterandi,  nonnunquam  et  furandi  et  rapiendi"  ex 
eommentario;  1.  c.  f.  152b — 1541').  Contio  habita  esse  videtur  feria  VI.  posl  Dom.  II. 
Quadr.  sive  7.  Martii   liYSi;. 

,Dominica  Oculi"  (tertia  Quadragesimae  sive  9.  Martii  L586  Canisius  evange- 
lium  diei  interpretatus  est    ex  comm.  autogr. ;  I.  <•.  f.  46a     47'. 

„Quomodo  multi  bodie  se  gerant   sicut    Jonas  in  sua  fuga.     Proposuimus  nobis 

librum  ct  historiam  Jonae    tractare,    ei    iam    intelleximus  quoi lo"   etc.     „Quomodo 

'•t  eur  Deus  coeperii  Jonam  in  sua  fuga  punire."  „Q.uomodo  nautae  el  socij  Jonae 
in  naiii  se  gesserunt  et  quomodo  nobis  prodesse  possunl   mil  jhrem  wesen."    „Discunl 


1  Horam  illam  canonicam  vel  partem   illam  divini  officii  dicit,  quae  mane  fer( 
pnst  auroram,  orto  iara  sole,  recitabatur  vel  canebatur. 


7()4  Mon.  140G. 

ex  hac  historia  omnes  magistratus  officio  sdo  satisfaeere,  sed  uigiieni  sedulo  noua 
exoriente  tempestate  contra  nauem  sibi  commissam  ad  regendum  et  promouendum. 
2.  non  satis  est  secundum  humanam  prudentiam  uigilare,  et  humanis  uti  medijs  sicuti 
sunt  facere  confederationes,  confirmare  esstra  et  oppida,  parata  habere  anna.  bnnam 
facere  prouisionem  in  uarijs  loeis.  Nauclerus  iubet  dormientem  Jonam  surgere  et 
Deum  inuocare,  imo  hoc  etiara  faciunt  aethnici  haud  dubie  per  nauclerum  excitati. 
qui  non  ftdebat  suis  et  nautarum  laboribus.  sed  in  necessitate  ad  communem  ora- 
tionem  tanquam  ad  extivmum  asylum  lvcuirit.  et  in  illo  spem  suam  ponit.  3.  Ad 
Magistratus  spectat  ac  proprium  illorum  est  muiuis.  ut  in  magnis  motibns  diligenter 
inquirant  causas  malorum  praesentium .  et  anthores  uel  incentores  tribulationum 
propter  sua  peccata  enormia,  ob  quae  E>eus  iratus  saepe  totam  ciuitatem  immo  re- 
gionem  affligit  per  morbos,  ignem.  aquam,  tempestates.  earistiam,  famera  ltelluin  et 
eaetera.  .  .  .  Cur  enim  Deus  magistratui  commisit  gladium,  nisi  ad  Qtendum  contra 
improbos,  et  ad  iustitiam  adininistranduni"  '  ex  commentario ;  1.  c.  f.  154*— 158*). 
Contio  habita  esse  videtur  feria  IV.  post  Dom.  III.  Quadr.  gave   L2.  Martii  1586. 

rProxime  audiuimus  quid  Jonas  Propheta  scripserii  de  nautis  e)  soeijs  alijs". 
Jam  quaeritur.  ,an  nobis  Christianis  liceat  sortes  mittere  sicut  socij  Jonae  fecerunt." 
-Quomodo  intelligendum  quod  propter  Jonam  omnes  cum  illo  Qanigantea  tam  grauiter 
flagellantur."  -Quis  usus  huius  doctrinae?"  Fortasse  ad  eandem  contionem  pertinet 
etiam  brevis  tractatio  proxima,  sic  mscripta:  „Quomodo  historia  Jonae  nobia  seruiat 
ad  confessionem  peccatorum  hoc  tempore  faciendam"  ex  commentario;  I.  c  f.  158* 
ad  161a  .  Contio  habita  esse  videtur  feria  VI.  post  Dom.  III.  Quadr.  sive  14.  Martii  1586. 

In  codiee  manu  Librarii  post  contionem  Dominica  III.  Quadr.  babitam  notatum 
est :  -Deest  tractatio  de  Dominica  Laetare  et  Passionis  ob  languorem  super v eitientetn *.. 
Erat  autem  eo  anno  Dominica  Laetare  sive  JV.  Quadragesimae  1<>.  Martii  et  Dominica 
Passionis  23.  Martii.  Initio  deinde  Quadragesimae  anni  1587  Canisias  e  suggestu 
sacro  affirmavit,  se  anno  superiore  propter  -occurrentem  tunc  aegritudinem  nec  <li- 
midiam  bistoriae  a  Jona  descriptae  partem  potuisse  absoluere"    I.  e.  f.  47'   164" . 

— 1 1 1  Dominica  Palmarum11  sive  30.  Martii  1586.  „De  triplici  exercitio  fidelibus 
omnibus  nunc  commendando"  sive  de  memoria  passionis  Doromi,  eonfessione  pecca- 
toruni.  sumptione  ss.  eucharisticae.  „Prima  concio  de  Eucbaristia".  .Non  dicam  de 
sacramento  confessionis  et  poenitentiae,  quia  seio  multa  de  LUo  esse  fcraetata.  Nobis 
propositum  esi  solum  de  sacramento  altaris  aliquid  inchoare,  eraod  eras  et  <li*-  M<t- 
curij  continuetur  et  primum  quidem  de  dignitate  et  exeellentia  lmius  sacrameoti 
quod  unusquisque  annos  discretionis  assecutus  boc  tempore  sumere  et  Libenter  sumerc 
debet.  2  Qui  indigne  hoc  ipsum  sacramentum  accipiant.  Craa  dicemus  quomodo  ><■ 
quisque  probare  debeai  ut  digue  possit  accedere  ei  cum  fructo  accrpere"  I.  c. 
f.  47'     52b). 

„Proposui  inihi  <i  heri  promisi  uobis  <le  Eucharistia  tractare."  .An  sufficiai 
commuuicaturum  se  in  Dei  uerbo  probare  ei  iudicare,  ei  quid  de  hoc  sacramente 
tenendum."  BPuncta  praecipue  aoscenda  de  institutione  sacramenti."  _K\  quibus 
causis  tani  niulti  <t  graues  errores  contra  hoc  sacramentum  militent"  ex  eommentario; 
I.  c.  f.  52b     54b).     Contio  aabita  esi   feria   II.  poei   Dom.  Pahn.  sive  31.  Martii  L586. 

„De  communione  sub  utraque  specie.  Es  concionibus  proxime  habitis  sicui 
spero  intellexit  charitas  aestra"  etc.  „Cur  difficile  sit  neochristianos  ad  connnunioneni 
catholicam  inducere  <t  permouere".  „Quomodo  catholici  exga  buiusmodi  Calixtiiwe 
se  praestare  debeant.  !»<•  oullius  conuersione  <t  sahate  desperandinn  <'st.  Deus 
omnipotens  etiam  ex  Lapidibus  facere  potesi  filios  Ahrahao  |Mt  3,  &; 
Lc  3,  8].  2  Debei  in  nobis  regnare  christiana  charitas,  quae  benigna  ei  pa- 
tiens  est,  omniaque  sustinei  |1  Cor.  L3,  4  7|  a<l  proxhmnn  adiuuandiOB 
praesertim  in  oecessitate.  .  .  .  Pro  illis  orHndus  esi  Deus.  .  .  .  2.  opos  esi  syneeri 
compassione.  .  .   .'!  Monendi  sedulo  ...   4.  Jnstruendi  suni  .  .  .    Qui<l  cattkolicuin  <<>n- 


1  Magistratus  friburgenses  boc  amj©  vari_  praestrterunl  ad  impvDbOTeoercendos; 
infra,  inonuin.  1117. 


1586.  705 

firmare  el  consolari  debet  nt  quieto  animo  sacramentum  sub  una  specie  capiat, 
neque  curet  uoui  mundi  contrarias  contentiones.  .  .  .  Multi  sihi  faciunl  conscientiam 
iii  communione  sul>  una  specie  accipienda,  et  timenl  ubi  aon  esl  timor"  [cf.  Ps  13,  5 
c.\  commentario;  L  c.  f.  55»    59B).     Contio  babita  est   feria   l\'.  post  Dom.  Palm.  sive 

-_'.  Aprilis   1586. 

_.ln  die  Paschatis"  sive  ti.  A.prilis  1586.    „Nota,  tractatum  esl   in  bac  conci ■. 

1'.  Quam  sit  mirabilis  Christi  resurrectio.    2.  An  n ihristiani  uere  Pascha  celebrent. 

Quompdo  Mariae  in  EOuangelio  uos  moneant  <l<'  Paschate  recte  celebrando*.  „Jn- 
firmitas  mea  corporalis  impediuit,  ut  secundum  desiderium  meum  historiam  Jonae  in 
Quadragesima  potuerim  absoluere."  „Quod  ad  neochristianos  attinet,  quia  persistunl 
iu  ueteri  Calendario  et  mordicus  illud  retinent,  noluni  hodie  uobiscum  Pascha  cele- 
brare,  sicut  nec  Judaei  faciunt".  \rariis  deinde  rationibus  Canisius  defendit  emen 
dationem  kalendarii  a  Gregorio  KIILfactam;  ubi  etiam  dicit:  „Jn  ultimo  Concilio 
Tridentino  ut  ita  fieret  conclusum"  est  (ex  commentario;  l.  c.  f.  59b    64*). 

„Dominica  1  post  Pascha"  sive  1.'!.  Aprilis  1586.  „Quomodo  Euangelium  in 
uera  et  catholica  fide  confirmet".  BQui  peccatores  arguantur  in  hoc  Euangelio". 
Praeter  alios  rarguuntur  die  Wundenhansen  |qui|  ex  mera  leuitate  malaque  con- 
suetudine  bey  Christi  Creutz,  Marter  vnd  leyden  fluchen  et  ita  suo  blasphemo  ore 
suuui  Redemptorem  iterum  crucifigunt.  .  .  .  Tales  blasphemi  merentur  uon  modo 
temporalem  poenam,  vt  auris,  lingua  uel  digitus  cuique  abscindatur,  sed  et  infernalem 
et  perpetuam"    ex  commentario ;  1.  c.  f.  64" — 67a). 

.Domiuica  Misericordia"  secunda  post  Pascha)  sive  "20.  Aprilis  1586.  „Vetus 
et  probata  Ecclesiae  ordinatio  tenet  et  exigit,  ut  Catholici  omnes  hac  dominica  <-t 
sequentibus  usque  a<l  Pentecosten  non  obliuiscantur  uictoriosae  resurrectionis  D<iniini. 
sed  eam  cum  gaudio  spirituali  celebrent,  et  tali  potenti  Domino  gratias  agant,  i<l<<'- 
que  singulis  Dominicis  Processiones  instituuntur  und  blutfarbe  Fanen  mit  dem  Creutz 
vorgetragen  werden  et  simul  canitur  salue  festa  dies."  '  Bla  concionis  pars.  Quae 
Christi  intentio  in  Euangelio  et  quae  iu  illo  notanda.  2a  Nouos  doctores  non  habere 
ius  hic  clamandi  et  seditiose  praedicandi  contra  Catholicos  praelatos  et  paston-s. 
.'!'  Ex  Euang.  argui  nouos  schuermeros. "  „Quomodo  seculares  se  erga  pastores  malos 
gerere  debeanf    ex  commentario :    1.  c.  f.  67b — 72a).     Plura  vide  infra,  monum.  141)'.». 

_.Tn  festo  S.  Marci  Euang."  sive  25.  Aprilis  1586.  „Priuilegium  S.  Marci  est, 
quod  nullus  [alius]  ex  Apostolis  et  72  discipulis  fuit  ad  nostras  regiones  missus. 
quia  venit  Aquileiam  principi  Imperij  subditam  et  primum  illic  praedicans  erexit 
Episcopatum  -  ■  agnoscitur  etiam  ab  Ecclesia  Curiensi  patronus,  et  corpus  etiam  re- 
quiescit  in  Reichenhaw  in  hunc  diem  vsque 8,  ubi  diaconus  cantans  Euangelium 
S.  Marci  uertit  se  ad  tumbam  eius  dicens  Sequentia  S.  Euangelij  secundum  istum." 
Canisius  evangelium  diei  et  litanias  Omnium  Sanctorum,  quae  hoc  die  cantantur, 
explicat.  Quaerit  „an  bonum  et  vtile  sit  processiones  et  communes  preces  instituere 
ct  nos  illis  interesse".  Reprehendit  „abusus  ex  parte  Catholicorum,  qui  se  excusant 
2  non  audiunt  superiores.     3  pauci  ex  consuetudine  veniunt  sine  deuotione       4  in  uia 


1  Hic  hymnus  a  Venantio  Portunato  saeculo  VI.  compositus  {Migne,  V.  lat. 
(  XXXVIII  1084:  etiam  alibi  saepe  typis  exscriptus :  v.  Ul.  Chevalier,  Repertorium 
hymnologicum  T.  II,  Louvain  1897,  507  508  alibi  quoque  a  Paschate  usque  ad 
ajscensionem  Domini  in  processionibus,  quae  circa  ecclesias  fiebant,  cantabatur.  De 
eius  versione  germanica  uSei  gegriifit,  du  hoher  Festtag"  ct<-.   v.  Meister  1  364     367. 

2  De  hac  ecclesiae  aquileiensis  traditione    v.   Actti  Sanctorum    Aprilis   III.    Ant 
vorpiac   lii7.").  :J4<> — 347. 

3  Reichenau.  Augia  dives,  in  insula  lacus  brigantini  sita,  olim  monasterium 
celeberrimum  ordinis  S.  Benedicti.  Corpus  S.  Marci  ibi  a  Carolo  Magno  imperatore 
positum  esse  ferebant  Acta  SS.  I.  c  :\M\ .  At  idem  corpus  saeculo  IX.  /Uexandria 
Venetias  translatum  esse  Veneti  iam  inde  a  saeculo  X.  palara  affirmarunt.  Quod 
uunc  quoque  ibidem  colitur. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei  A.eta.    vm  1.". 


7ni;  Mon.  1406. 

garriunt  et  rident"  '.  Queritur:  BNonne  plaga  quod  nubes  se  uindicent  contra  nos 
dieweil  sy  vberflussigen  regen  geben,  vnnd  verfinsteren  die  Sonnen,  vnnd  verhinderenn 
die  friicht  desfi  erdtreichs,  das  schier  der  saamen  ertrenckt  vnd  versenckt  wirdt. 
Nonne  plaga  quod  agr  sit  tam  inconstans  vnd  vergifftet  excitans  multis  in  locis 
pestilentiam  vnnd  vngewShnlichen  kranckheiten,  ut  homines  per  illos  cito  pereant, 
oder  mit  langwiriger  kranckheit  behafft  werden.  Aerem  inficiunt  daemones  ei  nigro- 
mantici  et  uenefici.  4.  Nonne  plaga  quod  anno  superiore  arbores  infmgiferae  man- 
serint,  frumenta  perierint,  et  parum  uini  creuerit,  das  der  weinwachs  nit  besser  ge- 
rathen,  Daraufi  dan  erfolget  dise  grosse  thewrung  allgememe  Hungersnot  vnnd  armut 
nt  multi  etiam  moriantur  uel  desperent  se  et  suos  posse  in  uita  conseruarj  praesertim 
si  hic  annus  non  bene  succederet  uix  pro  pecunia  inuenimus  emenda  et  corpori 
iifcessaiia.  Wann  ist  das  fleisch  in  der  statt  thewrer  gewesen,  vnnd  allehi  auff 
bohern  werd  gestigen.  Non  dicam  wie  wir  stohnd  in  grosster  gefahr  defi  kriegs, 
et  quod  intra  annum  quo  milites  nostri  discesserunt  souil  hundert  feiner  frischer 
vnd  sterckher  manner  vmbkhomen,  vnd  so  wenig  bifi  hieher  auftgerichtet  habendt"  2 
ex  commentario:  I.  c.  f.  72b     7f>'  . 

...Tn  festo  Translationis  S.  Nicolai  patronj"  sive  !'.  Maii  1586.  „Duae  personae 
ootabiles  in  Calendario  nouo  et  Romano  nobis  bodie  proponuntur,  et  maxhne  in 
Heluetia  nostra  hpnorificam  tenent  memoriam  apud  nos  maioresque  nostros.  Quae 
sunt  liae  personae?  S.  beatus  et  8.  Nicolaus.  S.  Beatum3  |>rius  uomino,  quia  fuit 
antiquior  ducentis  annis  S.  Nicolao,  qui  uixit  sub  Constantino  anno  Domini  .343., 
S.  beatus  autem  tempore  Apostolorum,  conuersus  et  baptizatus  a  S.  Petro  Apostolorum 
principe.  Nec  puto  ullum  Sanctum  in  toto  Calendario  reperiri,  de  quo  Heluetij  iustius 
glorientur,  et  cui  plus  debeant.  .  .  .  Reliquiae  illius  Lucemae  seruantur  et  Catholico 
ritu  honorantur.  Festum  eius  Soluturni  et  alibi  etiam  nunc  deuote  celebratur  iu 
hac  Prouintia.  .  .  ."  S.  Nicolaus  _post  mortem  non  cessat  esse  misericors,  quia  manat 
oleum  ex  corpore.  et  fluit  aqua  ex  pedibus  eius  ad  sanandos  infirmos  vt  docuit  ex- 
perientia  non  solum  Mirrea 4.  ul>i  sepultus  primum,  sed  etiam  in  Bari,  ubi  nunc 
quiescit  in  Apulia".  rQuomodo  Friburgenses  S.  Nieolaum  patrouum  suum  magni 
facere,  et  eum  sibi  fauentem  et  beneficum  retmere  debent".  „Queritur  s.  Nicolaus 
de  Ecclesiasticis  in  domo  sua  non  maiorem  zelum  et  deuotionem  in  choro  exhibentibus, 
quodque  non  iuxta  suum  exemplmn  sint  uoces  clamantes  [Is  t().  ,'>:  Mt  3.  3; 
Mc  1.  •'!  etc.],  piscatores  hominum  |Mt  4.  1!»:  Mc  1,  17].  forma  gregis 
|1  Petr  5,  3],  lux  mundi  [Mt  5,  14].  Jmitatores  mei  estote  |1  Cor  4,  16;  11,1; 
1'liil  .'!.  17]  in  sacrificio  offerendo,  in  reconciliandis  Deo  peccatoribus,  sicui  Moyses 
et  Aaron.  2  de  Magistratibus  in  iudiciis  in  gladio  exercendo,  in  pauperibus  tuendis. 
Non  uigilamus,  aon  punimus,  sinimus  crescere  zizania,  accipimus  munera,  ofifendimus 
populum,  sine  zelo  fidei.  Arl>i  opera  Nicolai?  amare  iustitiam ?  •">  queritur  de  ciuibus 
tam  superbis,  immorigeris  auaris,  fraudulentis,  mendacibus,  infidelib..  sunt  non  fratres 
-i'l  neidische  und  zorni^e  hund.  '1  vnfletige  sew,  reissende  vnd  fressige  wulff,  Murmuranl 
contra  superiores,  pigri  in  Laboribus,  in  diuino  cultu  negligentes,  quaerunt  quae 
sua  sunt  [Phil  2,  21].  4  Queritur  de  immisericordia  diuitum  erga  pauperes.  .  .  .  Non 
spectamus  mendicos,  uon  clamantes  audimus.  Vbi  Nicolaus  oculis,  manibus,  corde?" 
ex  commentario ;  1.  c.  f.  7(>a     7!»:i  . 

_l)e  festo  ascensionis"  Domini,  quod  erai  <l.  15.  Maii  1586.  rQuomodo  supei 
boc  Euangelium  male  aedificent  suos  errores  die  uewen  Euangelischen,  widertatiffer, 
Sacramentstlirmer  vnd  Vbiquisten" :  .!)<•  fructu  IVsti  ad  <|in>s  ille  maxime  pertineat" 
ex  commentario;  l.  c.  f.  79b    Nl1,  I61a). 


1  Hoc    ipso   aiino   senatus    friburgensis   constituit,    nt  et   \iii    ei   feminae  „pro- 
cessionibus"   interessent;  v.  infra,  monum.  1117. 

2  Bellum  <li<-it.  (jiuxl  in  Gallia  catholici  cum  Calvinianis  sive  Hugonottis  gere- 
bant.  :1  D<'  ln><-  \i<l<'  plura  infra,  monum.  1  190. 

1  Myra    Dembre),  urbs  Lyciae  sive  Kariae   in  Asia  minore  ;  ul>i  S.  Nicolaus  epi- 
scopus  fuerat. 


158« 


707 


_.ln  festo  Pentecostes"  sive  25.  Maii  1586.  Ratio  sacri  temporis  ei  evangelium 
diei    explicantur.     nQuomodo    boc    festum  dos  consolari   debeal   in    praesenti  caristia 

et    fcribulatione".     BEx    parte    fidei    undique   oppugnamur,   ab  bis,    qui   se  i bis  ei 

catholica  religione  separaruni  ei  contra  uos  catholicos  tentanl  omnia .  .  .  nullus 
aostrorum  in  uita  Bua  uidil  maiorem  caristiam  <l<'l.'t  Lieben  korns  \n<l  brodts  in  vrrbe, 
in  ditione,  et  in  multis  Prouincijs  circumiacentibus,  Puniuil  nos  Dominus  anno 
superiore  im  mifigewachs  desfi  obs,  defi  weins  vnnd  korns,  ei  eo  res  peruenit,  u. 
nnilti  fame  el  penuria  perierinl  .  ei  adhuc  quotidie  pereani  .  .  .  Einen  langenn, 
scharpffen  vnd  strengen  winter  babuimus"    ex  commentario;  l.  c.  f.  82"     86 

_.ln  festo  Corporis  Christi1'  sive  5.  Junii  1586.  Ostenditur,  praeter  alia,  „quae 
media  apprehendenda  Catholico,  ut  boc  misero  tempore  recte  vtatur  boc  sacramento, 
el  plus  faciat  quam  maiores  fecerunt."  Queritur  Canisius:  .Abusus  esl  circa  es 
portationem  ei  delationem  sacramenti  ad  infirmos1..,  Nonne  abusus,  tam  paucos 
ex  uicinis  comitari  uelle  sacramentum  el  sacerdotes.  2  tam  parum  honoris  utrique 
tribui.  .  .  .  Multi  bodie  diuites  <'t  aobiles  mittuni  unun.  es  domo  famulum,  uel  cereum 
iifl  facem.  si  eoram  adesse  non  possunt.  Laudo  Frilmr^enscs.  <|uo<l  onlinarint  duos 
pueros  prosequentes  cum  suo  u<'stitu  honesto  sacerdotem  exeuntem  cura  sacramento. 
Bfagis  laudarem,  si  nOs  etiam  accederemus"    ex  commentario;  I.  c.  f.  86b     91a). 

..Tu  festo  ApostoloFum  Petri  ei  Pauli"  sive  29.  tunii  L586  quae  simuJ  erai 
Dominica  V.  post  Pentecosten).  In  exordio  Canisius  queritur:  „Nos  Catholici  .  .  .  ad- 
aersarijs  ansam  praebemus  uos  <t  festa  aostra  ridendi  et  contemnendi.  Nam  si 
uerum  fateri  uelimus,  multi  in  buiusmodi  festis  apud  nos  reperiuntur,  ijiii  aperte 
uel  occulte  tunc  Laborant,  pauci  ad  Ecclesiam  accedunt,  et  diuino  cultui  commorantur, 
pauciores  dignantur  concionem  audire.  quasi  sufficiat  diebus  dominicis  audire.  Magna 
pars  in  Ferijs  ita  se  gerit,  ut  peccet  leuitate  et  gula  et  Luxuria  plus  quam  reliquis 
dielms.  Jn  summa.  Licet  Catholico  nomine  gloriemur,  tamen  ex  media  parte  Luthe- 
raui  euasimus  in  feriando,  nec  solum  in  feriando,  sed  etiam  in  ieiunijs,  quasi  suf- 
ficiat  in  vigilia  S.  Joannis  et  Apostolorum  a  carnibus  abstinere.  Jdem  feruor  de- 
uotionis  nostrae  apparet  in  nostris  processionibus,  in  den  Eirchengengen  et  oratione 
publica,  maxime  post  prandium.  quasi  solum  feriandum  sit  ante  prandium".  Deinde 
explicat:  .Quomodo  praesens  festum  nobis  utile  reddemus".  .Quomodo  Euangelium 
Dominicale  de  piscatione  Petri.  et  festi  de  confessione  Petri  pulchre  conueniant'. 
^Quomodo  Christus  in  Euangelio  catholicos  omnes  in  uera  et  ueteri  ipsorum  fide 
ponsolatur  atque  contirmaf    ex  commentario ;  1.  c.  f.  93a — 98a  101b). 

„Jn  festo  visitationis  b.  Virginis"  sive  2.  Iulii  ir>!S(i.  Sequitur  commentarium 
contionis.  .Deus  peculiariter  et  inusitato  more  sicut  antea  nunquam  in  uita  cuius- 
quam  hominis  per  famem  et  caristiam  nos  uisitat,  neque  solum  nos,  sed  etiam  re- 
gionem  et  nationem  Germanicam,  Gallicam,  Italicam  aliasque  plures".  Nec  tamen 
haec  oratio  habita  est  die  2.  Iulii.  Nam  post  hoc  commentarium  posita  est  „Melior 
dispositio  de  caristia,  et  cui  sit  adscribenda.  2  quod  fames  sit  plaga  immanis". 
_  Ante  octo  dies  promisi  tractationem  de  caristia  et  in  festo  Virginis  praestitissem 
hoc  promissum,  si  fuisset  mihi  concionandum.  .  .  .  Cogitaui  ergo  bonum  et  utile  fore, 
ut  populus  cognoscat  quid  circa  hanc  Dei  permissionem  et  punitionem  cogitare  ei 
facere  debeat  ut  uexatio  det  nobis  intellectum  [Is  28.  19],  et  <'a  quae  aocenl 
doceat  (ex  commentario;  I.  c.  f.  98a— 103b).  Contio  habita  est  Dominica  VI.  post  Pent. 
sive  6.  Iulii  1586. 

.ln  festo  S.  Mariae  Magdalenae"  sive  22.  Iulii  1586.  _<t)ui<l  aos  doceat  Magda 
Lena  in  historia  de  sua  conuersione."  ^Prosecutio  materiae  <!<•  causis  plerisque  con- 
Mngentibus,  ob  quas  Deus  aisitet  charistia  populum".  „Propter  Magistratus  et 
Rectores  a  uera  fide  deficientes",  ntirannizantes  Dominos"  ;  propter  diuites,  _<iui 
Uexant,  grauant  et  opprimunt  pauperes",  et  sunt  .immisericordes  <Ti;a  paupei-cs  et 
jnendicos" ;  propter  populum  ningratum"  et  ninfideliter  agentem  iu  cultu  I»<j."  -E 
centum   non   est   unus  <-ui  sit  cordj  structura,    ornatus   ei  augmentum  diuini    cultus 


1   Cf.  supra   p.  ")7i)  618. 

-hV 


708  Mo"-  1406. 

iu  templis,  super  altare,  circa  usnm  sacramentorum.  Nec  possumus  nec  uolumus 
tegere  et  conseruare  a  pijs  maioribus  extructa  et  fundata  et  dotata  aimuis  censibus"  ' 
(ex  commentario;  1.  c.  f.  103'' — 107'';.  At  haec  contio  habita  non  est :  cuius  rei  causa 
indicabitur  infra.  post  contionem  Nativitatis  B.  Mariae  V. 

„Jn  festo  S.  Laurentij"  sive  10.  Augusti  158(3.  „Secundum  bonum  ordinem 
Ecclesiae  Catholicae  non  solnm  habemus  hodie  feriari  ratione  Dominicae,  cuius 
Euangelium  iam  praelectum  est,  sed  etiam  propter  S.  Laurentij  festnm.  .  .  .  Quomodo 
autem  potesi  et  debet  Catholicus  hoc  festum  sibi ', frugiferum  reddere?  Duplici  modo  • 
1°  ut  se  in  uera  Catholicaque  fide  confirmet  •  2°  ut  inde  discat  uitam  emendare."  Deinde 
explicatur  evangelium  Dominicae    ex  commentario  Canisii  manu  scripto:  1.  c.  f.  108\ 

„In  festo  assumptae  Virginis"  Mariae  sive  15.  Augusti  1586.  Canisius  pro- 
testantes,  qui  solemnitati  huic  adversantur.  refutat.  Deinde  evangelium  diei  explicat. 
Ubi  ait:  .Bonam  et  sanctam  uocationem"  hahent  „omnes  Christiani  in  bono,  approbato 
et  licito  statu  uersantes  siue  sint  spirituales.  siue  seculares"  !ex  commentario; 
I.  e.  f.  109     112   . 

„Jn  festo  Natiuitatis  1).  Virginis1'  Mariae  sive  8.  Septembris  1586.  .Quid 
tenendum  de  Mariae  natiuitate."  TQuae  confirment  nos  in  antiqua  deuotione  ad 
amandam.  laudandam  et  colendam  Virginem".  rDepulsio  obiectionum  quae  iiunt 
contra  cultum  Virginis".  „Qui  praecipui  abusus  circa  Mariae  cultum  Friburgi?* 
Notantur  lii.  praeter  alios :  „Pauci  purgant  conscientias  ad  festa  eius  digne  cele- 
branda  .  .  .  Pauci  ueniunt  ad  Vesperas  praesertim  diebus  ft-stis  .  .  .  Pauci  adsunt  cum 
cantatur  Salue  Regina.  .  .  .  Non  habent  signum  deuotionis  erga  Virginem  in  domo 
circa  lectum  .  .  .  Male  sentiunt  et  garriunt  de  fraternitate"  sive  congregatione  mariana. 
(ex  commentario;  1.  c.  f.  112'' — 115°.  At  in  fine  huius  commentarii  ipsius  Canisii 
manu  notatum  est :  „Nota.  Concio  de  b.  Magdalena  et  natiuitate  Virginis  praeter- 
missa  fuit  propter  scriptum  editum  a  sectarijs  contra  Paroclium"  Sebastianum  Ver- 
ronium.  De  quo  scripto  v.  supra  p.  693.  Videtur  igifcur  duobus  illis  diebus  parochus 
ipse  e  suggestu  templi  sui  scriptum  illud  refutasse  et  honorem  suum  vindicasse. 

„.Tn  festo  exaltationis  S.  Crucis  cnm  in  Dominicam  incidit1"  incidit  in  Dom.  XVI. 
post  Pent.  sive  14.  Septembris  1586.  .Duplex  Euangelium  hodie  in  praesenti  Epi- 
scopatu  legitur  et  cantatur,  alterum  de  Dominica  [correxi  pro  „Euang."]  sicut  audi- 
tum  est.  alterum  de  festo  S.  Crucis.  Euangelium  festi  idem  quod  in  die  Trinitatis 
praedicari  solet.11  „Ad  quid  nobis  conferre  possit  festum  sanctae  Crucis.  de  qua  in 
Choro  tam  multa .  leguntur  et  cantantur."  Deinde  explicatur  evangelium  Dominicae.  et 
inprimis  ostenditur.  quam  illud  sit  .consolatorium"  cx  commentario;  I.  c.  f.  115''     118"  . 

„.Tn  festo  b.  Matthaei  Euangelistae"  sive  21.  Septembris  L586.  „Quomodo  festum 
seruiat  catholicis  ad  antiquae  fidej  confirmationem.''  „Quomodo  usurarij  se  monere 
debeni  de  Mathaei  uocatione".  Sua  manu  Canisius  notavit  haec:  .Quid  esi  vsura? 
omne  quod  amplius  accipitur,  quam  mutuatum  est  aufigelihet.  2  quoties  pecuniam 
inutiias  cuni  aninio  luciandi.  cum  eget  proximus  ei  es'  iu  necessitate  possesque  ei 
ex  charitate  subuenire.  Quae  charitas  dicii  Quod  fcibi  non  uis  fieri9.  3  Vis 
pecuniam  fcuam  facere  jungen.  1  Quicquid  accipis  uber  den  anzal,  non  est  pecunia 
fcua,  sed  usura,  sed  furtum  coram  Deo,  ei  cum  ea  pecunia  saluari  non  potes,  sed 
debes  penam  Deo  ei  magisfcratui,  et  restitutionem  fratri  quem  fraudasti"''  ex  com- 
mentario;  I.  c.  f.  118b     I22a . 

Dominica  17  [post  Trinitatis  vel  XVIII.  posi  Pentecosten]  sive  28.  Septembris  1586 
„de  hydropico"  sanato  Luc.  14,  4.  „Quomodo  Christianus  magnifacere  debet  prae- 
cepfcum  3ni  de  Sabbatho,  ei   in  eo  benefacere1'    ex  commentario;  [.  c.  f.  122-'     125°). 

1  Ipso  hoc  anno  a  Friburgensibus  sacrae  aedes  instauratae  et  ornatae  sunl  ; 
\.  infra,  monum.  1117. 

Supple:    \'ide.   ne   tu   aliquando  alteri    facias:   Tob   I.   16.     <T.  Mt 
7.    12:    Lc  li.   31. 

8  Cur  Canisius  rationes  sive  fcitulos,  propter  quos  aliquid  ultra  sortem  accipi 
potest,  non  commemoret,  v.  supra  p.  5102. 


L586.  709 

„.ln  festo  Michaelis"  sive  29,  Septembris  1586.  ..!»••  Euangelio".  „De  intentione 
Ecclesiae  festum  celebrantis."  BDe  Angelis  cognoscenda. "  „Quomodo  seruial  nobis 
cognitio  Angelorum  ad  fidem  catholicam  confirmandam."  nQuomodo  Angeli  m >l>i^  ad  de 
aotionera  seruire  posBunt?"  „Seruiunt  Angeli  ad  timorem  comparandum  el  conseruan- 
(lunr    ex  commentario ;  l.  c.  I'.  126"     I28b). 

„Dominica  17.  Quid  uobis  uidetur  de  Christo?  Matt.  22."  It;i  quidem  Cani 
sins:  sed  dixerim,  eum  scribere  voluisse  „Dominica  18"  [posl  Trin.,  vel  XIX.  posl 
Pent.]  sive  5.  Octobris  1586.  „Quomodo  aeteres  Christiani  (Iikp  charitatis  mandata 
seruarunt."     „Qualis  aunc  charitas  reperiatur"    ex  commentario;  I.  c.  f.  L29"     L33b). 

_.ln  festo  Symonis  ei  Judae"  Apostolorum  sive  28.  Octobris  L586.  „Quomodo 
sciuit  aobis  Euangelium  [diei]  ad  hoc  festum."  _('ur  cuique  consultum  sit  ad  instans 
festum  [Omniura  Sanctorum]  sedulo  se  praeparare  sibique  utile  reddere",  „Iustum  el 
dignum  est,  ut  mentes  aostras  mundemus  ieiunio  et  confessione  et  ims  Christo  in- 
corporemus  per  sacramentum  Eucharistiae."  „Quid  fidelis  cogitare  habeai  circa 
praesentem  uini  caristiam  qua  nos  aisitat  Deus  ut  inde  se  consolari  et  corrigere 
possit"  .Sntis  constat  omnibus  de  praesentis  anni  caristia  graui  et  praesertim  de 
vini  defectu  in  hac  regione  praeter  omnem  consuetudinem.  .  .  .  Non  modo  pauperes 
se<l  etiam  diuites  non  parum  liinc  affiiguntur.  quidain  etiam  Locum  nuitari'  COguntur, 
c.\  20  dolijs  uix  unum  colligi  potest  aut  alterum.  Male  agitur  etiam  cum  multis 
uino  indigentibus  propter  senectam,  infirmitatem  et  indispositionem  corporis.  Vix 
potuit  maior  excogitari  poenitentia  quam  quod  multi  pro  uino  aquara  bibere  debeant. 
Putassent  se  non  posse  uiuere  sine  uino.  .  .  .  Requiruntur  a  noliis  fructus  poeniten- 
tiae  .  .  .  Faciraus  sicut  muscae  die  sich  gern  auff  den  lionig  setzen  vnnd  daran  kleben 
vnnd  bhangen,  das  sie  sich  nit  mehr  konnen  entlosen  sondern  werden  also  dabey 
gfangen  vnnd  vmbracht.  Peccant  hic  superiores  nimium  amantes  uini  quia  diutius 
assident,  malum  praebentes  exemplum  intemperantiae,  non  punientes  ebriosos  diebus 
ieiuniorum.  .  .  .  Peccant  parentes  uino  filios  cum  summo  damno  communitatis  assue- 
facientes.  Peccant  nobiles  et  diuites  propter  immisericordiam,  quia  egentibus  uinum 
negant,  et  propter  auaritiam  quia  expectant  maius  precium  uini  uendendi,  et  propter 
commessationes  et  compotationes.  Peccant  hospites  non  bona  et  pura  uina  pro- 
ponentes,  uel  carius  uendentes,  neque  impedientes  crimina  ebriosorum.  ...  A  uino 
abstinendo  nemo  peccat,  non  fit  pauperior  sed  ditior,  non  infirmior  sed  sanior,  ut  se 
liberet  podagra  Zipperlin  et  alijs  morbis.  Habet  ansam  non  tam  diu  dormiendi  et 
citius  surgendi.  plura  legendi  et  orandi.  Non  obscuratur  sed  arguitur  ingenium, 
monemur  etiam  tam  multos  esse  diuites  et  nobiles,  abstemios,  imo  etiam  in  coelo 
ciim  Christo  regnare  multos,  qui  nunquam  in  uita  gustarunt  uinum.  .  .  .  Fructus  est 
Prudentiae  colligendus  ex  bac  penuria,  ut  de  necessitate  uirtutem  faciamus.  Quisque 
sihi  mensuram  uini  certam  proponat,  et  si  potest  egentibus  communicet  aliquid"  (ex 
commentario  :  Can.  40  f.  261a — 265b). 

„Jn  festo  Sanctorum"  Omnium  siue  1.  Novembris  158G.  De  Evangelio  diei. 
„De  intentione  Ecclesiae  in  hoc  festo  instituendo"  „Quomodo  Nouatores  contra  prae- 
scns  festum  et  omnem  Ecclesiae  ordinationem  de  Sanctis  militent."  „Quomodo  catho- 
lici  circa  cultum  Sanctorum  se  male  gerant."  „Aduersarijs  unum  concedere  cogimur 
quod  apud  nos  catholicos  multi  reperiantur  abusus  circa  cultum  Sanctorum  siue 
propter  ignorantiam  simplicium,  siue  ob  superstitionem  muliercularum."  In  horum 
abusuum  numero  a  Canisio  ponitur  „leuitas  et  vnchristlich  freiheit,  quae  auditur  in 
nostris  uerbis.  cum  narramus  ludicra  de  sanctorum  uita,  cum  iuramus  per  illorum 
nomina  et  blasphemamus  ex  ira  et  odio,  maledicentes  proximo  per  S.  Antonij  fewr, 
per  S.  Veitztantz ',  per  S.  Welten  2  (ex  commentario;  1.  c.  f.  ~2'^)h     240b). 


1  I.  e.  imprecando  alteri  morbos,  qui  vocantur  ignis  erysipelas,  Rose  S.  Antonii 
abbatis    et  saltatio  S.  Viti    martyris  . 

-  Alio  codicis  loco  Canisius:  MEaledicunl  „durch  S.  Veltins  siechtag".  S.  Valen- 
tini  martyris  auxilium  invocabatur  praecipue  adversus  morbum  c itialem. 


71()  Mon.  1407. 

..Vltima  Dominica  ante  Aduentum"  sive  23.  Novembris  1586.  .Dicam  1  quo- 
modo  Euangelium  seruiat  nobis  ad  consolationem  tempore  famis  et  caristiae  ■  2  quo- 
modo  instruat  de  faciendis  tali  tempore  3  quibus  medijs  egeamus  ad  caristiam 
depellendam  uel  mitigandam1'  (ex  commentario;  1.  c  f.  133''— 137:l .  Plura  vide  infra. 
monum.  141i>. 

.Jn  festu  S.  Catharinae"  sive  25.  Novembris  L586.  „Vnde  fiat  tam  multos  ex 
regno  Dei  excludi  non  modo  Judaeos,  Ethnicos,  Turcas,  infideles  et  excommunicatos. 
sed  etiam  fideles  et  catholicos."  rVnde  fit  tam  paucos  esse  in  vtroque  sexu  virgini- 
tatis  et  castitatis  amatores  et  obseruatores"    ex  coramentario;  1.  c.  f.  137"     14()a  . 

_Jn  festo  D.  Nicolai"  sive  6.  Deeembris  1586.  .S.  Nicolaum  nobis  agnoscendum 
et  colendum  esse  non  modo  ut  uirtute  diuitem  Episcopum,  sed  etiam  ut  peculiarem 
patronum  oppidi  et  territorij  ad  Eriburgum  pertinentis"  ex  commentarip  Canisii  manu 
scripto;  I.  c.  f.  142b     143a). 

Reliquae  codicis  contiones  ad  a.  1587  pertinent.  Neque  alibi  contiones  Adventq 
a.  L586  a  Canisio  habitas  repperi  praeter  illam  unam,  de  qua  mox  dicetur.  Poterat 
certe  Canisius  contionibus  aliis  locis  habitis  et  in  alio  codice  iam  ante  scriptis  uti. 
Sed  si  a.  1586  contiones,  quae  tempore  sacri  Adventus  haberi  solebant,  habuisset, 
in  iis.  puto,  partem  illam  prophetiae  Ionae  explicasset.  quam  Quadragesima  eiusdem 
anni  explicare  voluerat.  sed  propter  innrmam  valetudinem  explicare  non  potuerat, 
Hanc  vero  Quadragesima  a.  1587  ab  eo  explicatam  esse  constat. 

In  codice  _Can.  2"  f.  10'' — llb  exstat  contionis  „1586  DE  Conceptione  b.  Vii- 
ginis"  Mariae  (quod  festum  8.  Decembris  agebatur  commentarium  ex  parte  niann 
ipsius  Canisii  scriptum.  _Si  de  peccato  orig.  agitur.  an  in  eo  Maria  concepta  sit 
in  matris  Annae  utero  .  .  .  dicimus  nos  Catholici,  doctos  de  hoc  olim  in  scholis  dis- 
putasse  ....  sed  post  Concilium  Basileense  et  Tridentinum  bonos  in  eo  consentire, 
Virginem  ab  orig.  peccato  ex  gratia  speciali  Dei  praeseruatam  fuisse.-'  Deinde 
Canisius  immaculatam  hanc  conceptionem  demonstrat  probatque  ac,  quae  sit  .festi 
huius  ntilitas"   ostendit. 

1 107.        1.  lanuarii  1586. 

Ex  commentario,  quod  Canisius  dictavit  et  sua  manu  emendavit.  Can.  4(> 
f.  12"     20a. 

Canisius  Kalendis  lanuariis  pro  contione  dicens  qti-eritur,  orationes  sacras  parum 
frequentari.  Christianorum  vitiis  fieri,  ut  tempora  valde  infausta  sint.  Friburgensium 
ritin  recenset.  „Xeniaa  distribuens  <l«t  ecclesiasticis  virgam  Mogsis,  magistratibus 
ciinlibus  leonem,  civibus  agnum,  feminis  columbam. 

Orationem  sacram,  quam  Canisius  anno  1586  Kalendis  [anuariis,  qui  dies 
Circumcisionis  Christi  memoriae  sacer  est,  Friburgi  Helvetiorum  in  aede  primaria 
S.  Nicolai  habuit,  hoc  loco  copiosius  proponam.  Eaec  enim  singulariter  ootatu  digna 
est.  Nam  Canisius  plerasque  orationes,  quas  germanica  lingua  ad  populum  habiturus 
ii.it.  pro  aetatis  illins  more  latine  adumbrare  solebat  et  earum  commentaria  rarissime 
tam  plene  in  codice  scribebat,  nt.  quibus  verbis  eas  concludere  statuisset,  cognosci 
pdsset.     Iliiins  vero   orationis   commentarium    paene   totum   germanice  scriptum   cst 

idque  ita,    ut  oratio  usque   ad   „perorati m".    quam  vocamus,   et  ultimum  BAmen" 

perduceretur.  Maximam  igitur  orationis  partem  huc  ad  verbum  transcribam.  In 
commentarii  marginibus  Canisius,  habita  iam  nt  puto  oratione,  complura  latine 
notavit  eius  illustrandae  vel  immutandae  causa.  Saec  tamen,  quia  ad  rem  nostram 
haud  multum  faciunt,  et  quia  brevitati  consulere  debeo,  paene  omnia  omittam. 

Primum  legit  evangelium  diei  L<-  2,  21  et  ostendit,  .magnum  et  multiplicem 
thesaurum"  in  hoc  paruo  Euangelio  comprehendj."  Deinde  breviter  dixit  Bde  nouo 
iiiiiiip  viiinl  wie  sicb  ein  Clirist  des  newen  iars  annemen  solle."  Postea  quaesivit: 
.Quid  in  genere  precandum  pro  hoc  nouoanno"?  Respondet:  .Khun[?]  hab  ich  mich 
ein  nial  bedacht,  das  ich  in  gemain  zureden  euch  allen  zu  friburg  zu  einem  oeuwen 

.i    ii.i  c    eorrexh  ex  Magnam  ei  multiplicem   Dei  Sapientiam. 


1.  [anuarii   1586  7  |  | 

iar  wunschen  vnnd  gera  geben  wolte.  Erstlich  das*  in  vns  erftlilel  werde  die  ver- 
heissung  Gottes  Amos  8  Ecce  <lics  ueniunl  dicii  Dominus  el  mittam 
famem  i  u  terram,  non  famem  panis  aeque  sitim  aquae,  sed  audiendi 
uerbum  Dominj1.  Dan  warlich  es  staht  diser  statt  gar  vbel  an,  isi  auch  stind 
vnnd  schand,  isi  ein  vrsach  alles  vbels,  das  auss  vilen  so  wenig  erfunden  werden, 
die  rechten  ernst  begird  vnnd  lust  haben  Gottes  wort  zuh&ren,  ohn  angesehen  das 
Christus  frey  sagt,  darumb  b6r.ei  irs  nit  das  ir  nit  auss  Goti  seit9,  vnnd 
der  wcissniaii  frey  bezeuget,  non  recipii  stultus  uerba  prudentiae,  nisi 
ca  dixcris  quae  uersantur  i  n  corde  suo8.  W<>  inan  Gottes  wori  als<» 
gering  achtet,  so  vnfleissig  boret,  da  veracht  raan  Christum  selbsi  in  seinen  predigern, 
Da  haiulclt  inan  wider  die  gantzen  Christlichen  Kirchen,  da  wirdi  der  guete  Saam 
oimmer  guete  frtichi  bringen,  da  wirdt  der  b6se  feind  desto  leichter  in  alle  suu<l  vnnd 
laster  sttirzen,  vnd  in  Summa  das  new  iar  wirdi  vns  niti  zum  gueten  gerathen  die- 
wcil  wir  so  taul  vndvirdige [?]  seind,  <las  wir  auch  den  Gebotten  «lcss  allmechtigen 
nit  horen,  ich  geschweige,  thuu  vnnd  halten  wellen.  .  .  ."  „Woher  kombl  es  das 
l'<\  vns  Christen  von  iar  zu  iar  souil  gueter  gliicksaliger  vnd  newen  iaren  gewiinshet 
\n<l  geschenckt  werden,  vnd  <las  laider  so  weniger  nutz  vnd  hcil  ervolget,  ia  das 
wir  s<-liicr  alle  in  dem  alten  vngliicksaligen  bosem  jar  steckeri  bleiben.  Es  isi  ia 
allenthalben  khundtbarvnd  breiichlich,  das  wir  Christen  vns  selber  vnnd  den  vnsern 
zu  einem  gueten  anfang  <lcss  newen  iars  auch  ettwas  guetes  von  hertzenn  wtinschen, 
vniul  dergleichen  das  wir  auch  gem  hdren,  das  die  andern  geistlich  oder  weltlichen 
freunden  vnnd  bekhandten  vns  vnnd  <lcn  vnsern  auch  etwas  guets  zu  einem  newen 
iar  anbietten,  ia  auch  vns  mit  sondern  geschenckh  vnnd  newen  iar  gaben  verehren 
vnncl  er^etzeu.  Das  ist  vns  lieb  vnnd  werd,  wir  haltens  auch  fiir  ein  besondere 
freundtschafft.  Solliche  breuch  wil  ich  nitt  schmehenn  vnnd  schendenb  Ob  sie  schon 
auch  vor  Zeiten  bey  den  heiden  angenomen  vnd  getriben  seind.  dieweil  ich  auch  in 
vergangenen  iaren  hab  dargethon  vnnd  bewisen ,  es  sey  dem  heiligen  Euangelio 
gemefis  das  ein  Christ  dem  andern  den  friden  wiinschet.  wie  auch  Christus  sartibt 
seinen  Aposteln  das  selbich  mit  vnss  gethon  haben 4.  Jetzunder  ist  die  frag,  warumb 
wir  rait  vnsem  newen  iaren,  sie  geschehen  von  der  Cantzel  herab  —  oder  sonst  so 
wenig  aussrichten,  Dan  es  seiud  lehre  wort,  vnnd  haben  von  Got  khein  krafft  vnd 
nachtruckh,  wie  es  laider  die  erfahrung  erzeiget.  Wie  khan  ein  guetes  seligs  new 
iar  da  sein.  da  man  hat  khein  friden  von  oben.  von  innen  vnnd  aussen,  da  allerlay 
Zwispalt  vndc  vnglauben  vns  die  religion  zertrent,  da  die  erschrockhenlichen  geisslcn 
(iottcs  vns  truckhen  vnnd  straffen,  es  sey  mitt  krieg.  auffrur,  pestilentz,  missgewadis. 
tewrung,  schaden,  geferligkaiten  vnnd  allerlay  anderen  rebellion  meittereij  vnnd 
vntrew.  Das  fewr  l>rent  in  Franckhreich,  wer  will  es  aussloschen 5.  Der  leidig  tiirckh 
schlaffet  vnnd  feiret  nit  mit  seiner  grossen  Armaden.  Die  Khirchenfeind  habenn  nichts 
guets  ini  sinn  '  Sonder  stercklienn  sich  wie  sie  immer  mogen  mit  gelt  reuter  vnd 
knecht.  mit  allerlej  bosenn  bracticen,  verretherey,  list',  betrug  vnd  nachstelhmg  • 
vnnder  dem  schein  dess  Eluangelij  welien  sief  hershen  vber  die  Obrigkhait.  Grosse 
Bluttuergiessung  haben  wir  allenthalben  zuerwarten,  ich  wil  geschweigen  die  traw> 
rigen  erschrockhenlichen  Prognostica,  so  die  natiirlichenn  maister  von  disen  an- 
fangenden  iaren  vns  fiirstellen,  Gott  erbarme  sich  vber  vns  vnnd  die  gantze  betruebte 
Christenheit. 

Woher  khombt  dan  diser  grosse  vnrath    das  wir    mitt  wiinschcii  vnd  gebet  so 
wenig  aussrichtenn,    ich    antwort  mitt  kburtzen,    es  ist  nichts   anders   dan  wie  Goti 

a)  Sequuntur  vv.  wir  kheinen  hiinger  v.   oblitterata.  b)  Quat    seguuntur,    usqui    "•/   getriben 

Beiud    inel  .    in  margine  n<i<iit<<  sunt.  c)  //'/'•  v.  supra  versum  scriptum  est.  <1     Quai   sequuntur, 

,<*./«,*  <<</  nachstellung  ineh,  "  librario  in  <«<<>■</<'<<<-'  addita  sunt.  e)  Sequitur  vnnder,  oblitt.  t1  Se- 
quitur  vber,  oblitt. 


1  Am  s.  11.         -   [0  s.  47.         :;  Prv   18,  2. 

4  Cf.  m  10.    \2:   Lc  10.  5;   24.  36;   l<<  20.   21    26;   limn  1.7:1  Cor  1.  3;    1   Petr 
1.  2:  [udae  2  etc.  5  Bella  hugonottica  dicit. 


712  Mon.  1407. 

selbst  Lang  zuuor  beklaget  hatt*.  Peccata  uestra  prohibuerunt  bona  a 
uobis,  ieremiae  .5.  \  Ecce  non  est  abbreuiata  manus  Dominib  nit 
geringer  vnd  schwecher  worden,  ut  saluare  nequeat'  nit  helffes 
konne  n  e  q  u  e  a  g  g  r  a  u  a  t  a  e  s  t  a  u  r  i  s  e  i  u  s  d  n  i  t  a  1  s  o  b  e  s  c  h  w  e  r  t  u  t  n  o  n 
exaudiat,  sed  iniquitates  uestrae  diuiserunt  inter  uos  et  Deuin 
uestrum*  haben  vnderscheiden  zwuschen  euch  vnd  got,  et  peccata 
uestra  absconder un t d  verborgen  von  euch  faciem  eius  ne  ex- 
audiret2.  Esaie.  59.  Et qualia haec peccata.  Ecce  haec  fuit  iniquitas  Sodomae 
sororis  tuae,  superbia  vbermuetf,  saturitas  panis  volle  der  speiss, 
et  abundantia,  et  m  a  n  u  ni  egeno  et  pauperi  non  porrigebant 
Ezechieiis  16  3. 

Quae  iniquitates  maxime  diuidunt  inter  nos  et  Deum,  nosque  circa  nouum  et 
foelicem  annum  impediunt?  I.  Das  vngotsforchtig  Leben  bey  dem  gemainen  mann, 
welcher  ohn  aHed  sorg  vnd  scham  rew  vnd  leid  das  lidss  alte  vergangen  iar  be- 
schliesset6  vnnd  das  newe  anfahende  iar  nitt  recht  in  dem  namen  Jesu  anzufahenn 
gedencket,  ob  schon  Paulus  allen  vnnd  ieden  befolhenn,  Omne  quodcunque 
facitis  in  uerbo  aut  in  opere,  omnia  in  nomine  Domini  nostri  lesu 
Christi  facite,  gratias  agentes  Deo  et  Patri  per  ipsum,  Colossensesh  .'i 4. 
Da  ist  bey  vnns  leider  khein  sorg  das  wir  vor  allen  dingen  vnns  mitt  <u.tt  dem 
Herren  versiienen.  vnnd  von  hertzen  vnns  lassend  leid  sein ',  allerleuj  siind  vnd 
laster  in  dem  vorigen  iar  begangen.  Der  grosse  hauff  will  nichts  darumb  wissen, 
das  der  leidig  wuecher  von  <  >ott  verhafist  vnnd  verbandt  seyk  vnnd  das  khainer 
mitt  dem1  verbottnen  wuecher  immer  khan  (iottes  gnad  vnnd  huld  erlangen,  Dan 
es  heisst  Qui  pecuniam  suam  non  dedit  ad  vsuram5.  2  Jhrer  vil  bleiben 
halfisterrig  in  ihrem  gefalisten  liafis.  neid  vnnd  vnwillen,  Das  einer  den  andern 
weder  sehen  noch  hegriiessen  will,  Darumb  sie  auch  das  Vatter  vnser  nitt  recht 
sagen  klionnen""'.  3.  Gleichwie  wir  dem  bauch  vnd  maden  sackh  so  gar  getrew 
vnnd  genaigt  seind,  also  leben  wir  aueh  in  allerley  vnreinigkeit,  vnnd  vnzucht, 
huererey  vnd  ehebruch  vnnd  haltends  schier  nit  fiir  siind  das  Christus  saget  Q  u  i- 
cunque  uidet  mulierem7  4  Seind  wir  nitt  allein  vnserm  nechsten  sonder 
auch  \ns  selher  so  falsch  vnnd  vntrew  das  wir"  die  gebotten  weder  der  ersten  noch 
andem  Taffel  vns  Lassen  zu  hertzenn  gehn8.  Also  hatt  der  eigen  nutz  vnnd  die 
b5se  begirligkail  vberhand  genomen,  vnnd  wir  vberreden  vns  selbst  Gott0  werde 
sein  verhaissung  an  vns  halten,  wen  wir  schon  seine  gebott  wissentlich  vnnd  mutt- 
willigklich  vbertretten,  auch  die  mitt  der  beicht  vnnd  bufis  uitt  bedeckhenn  vnnd 
gausstilen  •  vnnd    sehen  dan   uuhn  p   Liebe   brtieder  wie  wir  vns  selbst  so   iamerlich 

a    Sequitur  [niquitatee  uestrae,  oblitt.       b)  Quinqui    w.  sqq.   !n  margim    addita  sunt.  c     1 
/■('.  xiji/.   in  margine  addita  sunt.            d     Fria   w.  sqq.  supra    tersum   scripta  sunt.            e    Sex  w.  >'i/«y. 

supra  versum  scripta  sunt.       I     Hoc  >■    et  w.  sqq    volle  der  speifi    supra   versum  scripta  sunt,  g     //■■ 

nargim   additum  est.         h)     I  ollocenses  libr.         i)     Sequitur  die,  oblitt.         ki  Sequitur  2,  oblitt, 

l    Sequitur  vn,  oblitt.       mi  i  ',"""   sequuntur,  usque  ad  mulierem   incl.,  in  margine  addita  sunt,  a    S«- 

quuntur  w.  weder  >\\<-  ersten  noch  ili<-  andem  taffel,  oblitt.  o)  Sequitur weder,  oblitt.  \*<  Sequitur 
wie  wir,  oblitt. 


'  Ler  :..  25.  -  ls  59,   1  2.  :;  Ez  16,   19.  '  CoJ  3,  17. 

'  I.  c  is  habitabit  in  tabernaculo  Domini  et  requiescet  in  monte  eius.    Ps  1  t.  1  5. 

"  hi  oratione  enim  dominica  dicitur:  „Dimitte  oobis  debita  nostra,  sicul  ei  nos 
dimittimus  debitoribus  nostris." 

7  Su|i|ile:  _ad  concupiscendum  eam,  iam  moechatus  est  eam  in  corde  suo*. 
Mt  .'..  28. 

9  liuii  S.  Augustinus  decem  „verbau  sive  praecepta,  quae  Deus  in  duabus  tabulis 
Lapideis  scripta  Moysi  tradidii  Ex  20,  2  17:  34,  28;  IM  4,  13;  5,  6  18  22),  in 
duos  ordines  ita  diviserat,  ut  prior  tria  praecepta,  „quae  ad  ipsum  Deum  pertinent", 
alter  septem  reliqua,  pquae  ad  hominem  pertinent",  complecteretur  Quaestiones  in 
Heptateuchum  1.2,  n.  71;  Migne,  P.  lat.  XXXIV  620  ^J-J  .  Quae  distinctio  in  tota 
ecclesia  recepta  est. 


1.  [anuarU   1586.  7  1 ;; 

betriegen,  den  fluch  lieb  haben,  vnnd  den  segen  Gottea  fliehend', 
Wellen  \  iis  niit  dex  alten  autzenf?]  entschlagen  vnnd  recbte  Gottes  khinder  vnnd 
Christi  illnger  werden.  I>ic  gaben  Gottes  vnnd  alless  gltickh  begeren  w  i i-  wol,  aber 
fragend  wenig  oach  gottes  lieb  vnnd  gunste  •  wir  bleiben  in  dem  alten  iar  steckhen 
vnnd  wellen  den  alten  Adam  nitt  ablegen2  •  das  zeitlicb  isi  vns  tnehr  dan  das  geist- 
lich   allzeit    angelegen  •  wie  wir  vns   zu    < i<»t t    bekherend   also   kherei    er  widerumb 

IU    Vlis    . 

Kenia  data  utrique  Magistratui  • 
Damitt  icb  meiner  verheissung  nachkhomme,  will  ich  den  geistlichen  Herren 
Pr&laten,  Seelsorgern  vnnd  der  Gatholischen  Kirchen  Priester  vnd  Dienern  zu  einem 
gueten  seligen  newen  iar  gewtinschei  vnd  geschenckhei  haben,  defis  grossen  Pro 
pheten  Moysi  rueten,  durch  welche  er  \il  grosse  herrliche  vnnd  wunderliche  werckh 
so  \\(il  in  Aegiptenland,  all.ts  in  der  wtieste  gewtirckei  hat.  Exodi  .4.  et  17'.  Durcfa 
dise  rueten  hat  er  bey  dem  volckfa  G-ottes  bewisen,  das  <iott  ihnn  alss  ein  wahren 
Propheten  gesandt,  vnnd  alss  ein  Obersten  vber  die  anderen  gesetzei  hette.  Bey 
disem  aewen  iar  wii  ich  allen  geistlichen  Herren  vnd  Personen  zubedenckhen  geben a, 
das  sie  sami  dem  MEoyse  sich  ihres  empfangnen  gewalts  dermassen  gebrauchen, 
damit  sic  auch  rechi  sagen  khSnnen,  Sic  nos  existimet  homo  nt  ministros 
Ghristi,  et  dispensatores  mysteriorum  Dei5.  .Ist  ihnen  ia  bevolchen 
nitt  allain  Christi  schafflein  zu  weiden,  sonder  auch  zu  regieren;  oii  allain  mitt 
wortten  zutrSsten  die  frommen,  sonder  auch  die  b5sen  mit  dem  Euangeliscfaen  gewali 
zuschreckhen  vnnd  zustrafifen.  Darumb  sie  auch  mitt  Paulo  sagen  mSgen,  quid 
uultis  in  uirga  ueniam  ad  uos,  an  in  charitate  et  spiritu  mansue- 
tudinis?  la  Cor.  4.b6  Petrus  vnnd  Paulus  haben  sich  auch  gebrauchi  desss  geist- 
lichen  schwerdts  wider  ilie  vngehorsamen,  vnnd  ettwan  auch  dem  teufifel  vbergeben 
die  glaubigen  zu  der  strafifung7.  Gott  gebe  allen  geistlichen  in  disem  newen  iar  das 
sie  wissen  vnnd  khonnen  sich  ihres  grossen  gwalts  von  (Jott  gegeben,  reclit  vnnd 
bescbaidenlich  zugebrauchen. 

Souil  meinen  Herren  Schultfaeifis,  Regenten  vnnd  gewaltgeber  diser  Statt  vnnd 
defis  landts.  sambt  allen  weltlichen  Obersten.  den  weifis  ich  nichts  bessers  zu  einem 
newen  iar  zugeben,  dan  das  mechtigste  tfaier  vnnder  allen  vierfiiessigen.  aemfalicfa 
ein  lowen c,  von  welchem  auch  Christus  vnser  aller  Herr  den  namen  hatt.  das  er 
heisst  ein  s  i  g  h  a  f  f  t  i  g  e  r  1  <">  w  v  0  n  d  e  m  g  e  s  c  h  I  e  c  h  t  .1  u  d  a  s.  Gen.  49  et 
Apocalip.  5d.  Leo  fortissimus  bestiarum  ad  nullius  pauebit  occursum 
Prouerbiorum  30 9.  Bey  disem  newen"  iar  werden  sich  die  weisen  Herren  wol  zu- 
erinnern  wissen,  das  sie  nach  rechten  eigenschafften  eines  nattirlichen  lciwens  sich 
von  den  feinden  vnnd  anstossen  nitt  bald  erschreckhen  lassen,  sonder  freimtietig 
vnnd  dapffer  sich  erzaigen.  2.  Jhren  gewalt  vnnd  sterckhe  nitt  wie  ein  hirtz  oder 
lias  sonder  wie  ein  low  im  werckh  erzaigen,  wie  dan  auch  dere  gewaltig  Haubtman 
Josue  der  vnvberwindlich  Kdnig  Dauid  vnnd  der  allersterckiste  Samson  wider  ihre 
vnnd  Gottes  feind  hewisen.  Lasset  euch  den  Iewen  dermassen  befolhen  sein,  das  ir 
sambt  im  gegen  den  armen.  schwachen,  ellenden  vnnd  demuetigen,  gnedigf,  gegen 
den  stoltzen  aber  hoffertigen  vnnd  halfistarrigen  feind  dapfifer  vnnd  erschrSckhenlich 

a)  Canisius  cum  hoe  contionis  commentarium  recognoscerei  id  guod  <>an  hobita  iam  eontione 
fecisse  puto  —  verba  defis  grossen  Propheten  Moysi  usque  <nl  ihis  sie  sambt  dem  Moyse  inel.,  lineis 
transmissis  </«'<si  delevit,  et  in  margine  sua  manu  li«e<-.  praeter  <ili<<,  scripsit:  Xemum  Ecclesiasticis 
flagellum  Christi  :n)  repurgandum  templum.  Vnde  datur  baculus  Episcopis  bischoffsstab  n1  ou<  s 
contra  lupos  tueantur.        b)  1»  Cor.  A.' in  margine  scriptum  est.  c)  Seguitur  von.   <ii<liii. 

guitur  darum,  oblitt.        e)  Sequitur  erste  haub,   oblitt.         f)  1»  <-<><i<<i<.  eorrectum  ex  gnedigen. 


1  Ps  108,  18.  2  Cf.  Epfa  4.  22;  Col  3,  9. 

'  Cf.  Ier  15,   19;  Zach  1,  3;  Mal  3,  7  etc. 

*  Cf.  Ex  4.  2     5;  7.   17     21;  9,  23;   10,  13;  17.  5     7  etc. 

5  1  Cor  4.  1.         "  1  Cor   1.  21.         :  Cf.   \<t  5,   1     11:1  Cor  5,   1     5. 

s  Apc  5,  •"..    <T.  Gn  4!i.  9.        "  Prv  30,  30. 


7J4  Mon.  1407. 

seyedt,  dan  es  heisst"  parcere  subiectis  et  debellare  superbos l.  Die  lowen  thuend 
khein  gewalt  an  den  weibern  vnnd  khindem,  wen  in  der  eusserste  hunger  nitt 
zwingett.  Vergessen  auch  nit  der  ISwen,  welhen  ihr  lang  regieren  vnnd  leben  die- 
weil  sie  offt  gantze  tage  innen  die  speiss  abbrechen,  vnnd  darumb  desto  lenger  leben  • 
wachet  auch  vber  ewer  ambt  vleissig  gleich  wie  der  low  nit  schlaifet  dan  mit  auff- 
gethonen  augen  ■  vnd  steht  allzeit  in  sorgen  der  feind  halben2. 

So  muess  icli  auch  nitt  vergessen  der  gantzenn  Burgerschafft.  darinnen  vil  vom 
A.del,  Reiche,  Haridtwerckh,  Herren  vnnd  knechte,  alte  vnnd  iunge.  was  ambts  vnnd 
standts  sie  immer  seind  begriffen  werdenb,  denen  allen  wiinsche  ich  samentlich  vnnd 
sonderlicb  zu  einem  seligenn  newen  iar  ein  schones0  weisses  vnbeflecktes  lemblein. 
Dasselbig  wirdt  nutzen  vnnd  ermanen  das  kheiner  sich  bald  mit  dem  zorn.  hafis, 
zwitracht,  frechhait  oder  gewalt  vnnd  vnrecht  sich  versiindige,  oder  sonst  wider  die 
Christliche  liebe  vnd  trewa  rede  vnnd  handle.  Dan  was  ist  immer  sanfftmiietiger, 
stiller,  vnnd  gedultiger  dan  ein  lamb,  es  beisst  nitt  mitt  den  Zanen,  es  stosst  nit 
mit  den  bornern,  es  beschediget  nit  mitt  den  klauben,  es  schlecht  auch  nit  mit  den 
fiiessen.  Wann  es  schon  in  die  metz  gefiiert6  vnnd  bald  getodt  wirdt,  so  murret  es 
nitt.  sonder  lasst  sich  fiieren  vnnd  sihet  auch  einen  freundtlich  an,  derhalben  aucb 
Christus  sich  einem  lamb  vergleicht,  Ego  quasi  agnus  mansuetus.  qui  por- 
t  a  t  u  r  a  d  u  i  c  t  i  m  a  m  3  Vnd  Joannes  von  im  saget ;  Ecce  Agnus  Dei4  etc.  Ja 
Christus  will  kheine  andere  im  himmel  habenn  dann  die  lamber  vnd  schafff6  •  die 
will  er  an  sein  gerechte  setzenn  vnnd  gebenedeyenn  ''.  Was  mangelt  vnns  aber  am 
meisten  zu  friburg?  Das  wir  baben  so  vil  streitige8  geissen  vnnd  bockh.  ia  souil 
wilde  ochsen.  vnnd  briillende  stiei',  wenig  aber  der  recht  einfeltigenn.  vnnd  santften 
lamber1'.  Nullus  uult  alteri  cedere.  Den  lammern  gehort  zu  das  sie  vor  allen 
dingen '  ire  muter  vnnd  derselbigen  stimmen  erkennen.  2.  Das  sie  vor  keinem  ding 
mehr  forchtend  alss  vor  ihrem  todtfeindt  dem  reissenden  wolff,  wen  sie  ihn  schon 
nit  gesehen  hette.  3.  Volgen  gern  ihrem  fiirgesetzten  birten.  volgendt  seiner  stimmen 
vnnd  nit  der  frembden  '  •  4.  lassen  sie  mit  schlechtem  fueter  beniiegen,  vnd  seind 
doch  so  gar  nutzlich  ihrem  herren,  geben  im  von  der  wullen  <lie  klaidung,  speisend 
in  mit  ihrem  flaisch,  mit  ihrem  mist  thungend  sie  das  erdtreich,  mit  den  hornenn 
klawen  vnnd  schiielin,  dienend  sie  im  zu  der  artznej.  Das  heisset  seinero  nechsten 
/.uin  gueten  dienen  vnnd  belffen,  aucli  sicli  danckbar  gegen  allen  vnnd  ieden  erzeigen, 
ia  auch  Christi  defis  Obersten  hirtens8  vnnd  vnbeflecktenn  lerablein9 
exempel  nachkhomen. 

Was  snll  ich  aber  fiir  ein  guets  seligs  news  iar  geben,  den  Jung  \nn<l  witt- 
frawen,  i;i  auch  allen  frommen  Elichen  weibern,  damit  sie  nit  vngetrostet  heimbgehn? 
den  all<'ii  wunsche  ich  zugleich  fiir  <'in  news  iar  ein  feine  taubenk,  Bey  diesem  vogeJ 
sollen  sic  offt  sich  erinnern,  <las  sie  all<'  vnniitze  geschnetz  vnnd  fiirwitz  tneiden, 
viiinl  gedenckhen  an  den  spruch  defis  Herren1  Estote  simplices  sicut  colum- 
bae    Mathei   10"'J".     2.  wenig   redenn    vnnd  \il    betrachten    gehort  den  Christlichen 

,i  Sequitur  pascere  sub,  oblitt,  I"  Sic  librariua  correxit  ex  siili  samentlich  erftnden  lassen. 
c)  Sequitur  \w\>,  oblitt,  ih  Sic  librariua  corr.  ex  Christliche  tngendt.  e)  Sequitur  wirdt,  oblitt. 

h  Novetn  vv,  sqq.  in  marqine  addita  sunt.  g)  Hoc  v.  in  nutrgim  iiiliiiiiim  est.  \\'  Quattuor  ov.  ■•"/'/. 
u  C.  ipsn  mpra  versum  scripta  sunt.  i  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  k)  Sequuntur  rr. 
so  auch  Christus  allen  seinen  glaubigen  gelobt  \ml  Coinmeudicrt  mit  ilcm  spruch:  Estote  simplicea 
>icni   columbae,   oblitterata.        h  Quattuor  w.  sqq.   in  margine  addita  sunt.        m)  Sequitur  wen,  oblitt. 


'  Vergttius,  Acn.  I.  (>.  v.  853. 
nn.-ic  Canisins  <lc  leonc  narrat.  e.\  parte  saltem  hausta  esse  videntur  es  Plimo. 
<,)ui  scribit  :  A.ristoteles  _tra<lit".  Iimhk^s  .vesci  alternis  <li<'lms  :  a  saturitate  interim 
triduo  cibis  carere.  .  .  .  Vitam  iis  longam  <l<i<H't'.  .  .  .  Leo,  „ubi  saevit,  in  viros 
potius,  <|iiani  in  feminas  fremit  :  in  infantes  n<>n  nisi  magna  fame":  Historia  natu- 
ralis  1.8,  n.  17  \W.  Nniunt  omnes,  quam  aon  adulta  fuerit  Canisii  a<'tat<'  doctrina 
de  natura  animalium.  [er  11.   L9.         '   io   I.  29  36.         r'  Cf.  [o  21.   1.".     17. 

"  Cf.  Mt  25,  31     34.         '■  Cf.  [o  in.   i  5.        s  1   Petr  •"..   1. 
I    Petr  1.   19.  "'  Mt    L0,  16. 


1 .  [anuarii   L586.  7  j ;, 

tauben  /11.  darumb  aucfa  von  Maria  geschriben  steht,  Maria  conseruabai  omnia 
uerba  aaecsl.  Blaria  sedens  circa  pedes  eius8  etc.  3.  zorn,  bafis,  neid 
vnnd  grimmigkeil  rachgirigkeit b  findt  man  nit  bey  <i«-n  taufaen,  dieweil  sie  in  inen 
khein  gall  baben8  vnnd  tragen,  seind  darumfa  lieblicfa  vnnd  freundtlicb  gegen  ein- 
ander  1.  Sie  htteten  sich  vleissig  vor  dem  weien  vnnd  stoSsvogel,  i;i  auch  vor 
seinem  schatten 4,  verbergend  sich  fein  Jn  foraminibus  petrae  ■  in  dess  fells 
l6cheren,  in  den  stainritzenn5  das  ist  in  den  heilsamen  wunden  Christi 
dcl.is  Herren.  5.  Gbtt  wolt  sein  opffer  habenn  im  tempel  von  taufaen  alss  von  den 
reinen  thierlin6,  welche  auch  einandern  getrew  vnnd  gesellig  sein,  dan  die  liefa  ge 
fellel  Gott  vber  alles,  vnnd  wer  nitt  die  brtiederliche  vnnd  schwosterliche  liebe  vn- 
uerletzt  mitfaringet,  den  wirdi  Goti  mit  seinem  opffer  verwerffen,  gleich  wie  den 
aeidigen  vnnd  zornigen  Cain '  vnnd  Moisi  schwSster  Mariam8  so  murretc. 

Wie  khombts  aber  das  sollche  new  iars  gafaen,  nitt  allen,  ia  wenig  zunutzen 
geraichend.  Der  mangel  ist  nitt  an  Gott,  der  das  sein  gethon  hai  vnnd  noch  thuen 
will  mitt  hochster  liebe.  Esaiae  59e9.  2.  Jch  hafa  auch  gern  das  mein  gethon 
auss  rechter  vngefelschter  liefae,  welche  nit  suecht  das  ihre10.  '•>.  Ein  ieder 
schawe  mehr  das  er  sich  vor  Goti  demtietige,  vninl  bitte  vmb  genedige  verzeiliun^ 
der  alten  begangnen  stind  in  den  vergangnen  iaren,  vnnd  also  verstien  er  sich  mitt 
Gott,  der  ein  zerkntirs-chtes'  vnnd  demtietigs  hertz  nimmer  ver- 
w  ii  rffe  t  ".  2.  Ein  ieder,  spreche  frey  mit  dem  Petro:  Per  totam  noctem  la- 
borantes  nihil  caepimus12,  Das  ist,  durch  das  vergangen  iar  hafaen  wir  in 
wahrer  Gottseligkeit6,  vnnd  in  vnserm  Christlichen  furnemen  mehr  verlohren  dan 
gewunnen  •  Jn  uerfao  autem  tuo  laxaho  rete13.  Pax  hominifaus  bonae 
uoluntatis14.  3.  Da  gedenckh  ein  ieder  warinnen  sein  gewissen  in  am  maisten 
truckhe  vnnd  straffe,  vnnd  warinnen  er  wider  sein  bertieffung6  wider  (iott  vnnd 
seinen  nechsten  am  allermaisten  handle;  es  sey  mitt  dem  leidigen  wuecher  vnnd 
tinantz.  mit  Ehebruch  oder  huererey,  mitt  dem  vngerechten  vnnd  frembden  guet  oder 
gewin,  mit  fluechen  vnd  schweren,  mit  fressen  vnd  sauffen.  mit  hafis  vnnd  neid. 
Solche  vnnd  dergleichen  alte  netze[?]h  oder  saurtaig,  mtiessen  wir  mit  ge- 
walt  auss  dem  inwendigen  hauss  abschaff en15,  vnnd  vnns  heutt  wie  auch 
alle  Sontag'  in  disem  newen  iar  vns  von  hertzen  mitt  Gott  verainigen,  vnnd  das 
fiir  gewtiss  halten,  es  sage  der  geitz  der  teuffel  vnnd  die  welt  dazu  was  sie  wellen, 
das  wir  mit  predig  htiren  vnnd  betten  nit  werden  ettwas  versaumen.  2.  das  vnns 
allmusen  geben  nie  werde  verarmen.  3.  das  vns  der  wuecher  vnnd  vnrechts  guet 
nimmer  werd  reich  machen,  sonder  melir  zu  zeitlichen  geistlichenn  vnnd  ewigen 
schaden  bringe.  Gott  geb  vnns  gnad  demselbigen  nachzutrachten,  vnnd  Gott  mit 
einem  newen  geist  vnnd  leben  in  disem  newen   iar   rechtschaffen  zu  dienen.    Amen. 

a)  Sex  '■/-.  sqq.    in    niargine   addita  sunt.  b)  Sic   Kbrarius   corr.  ex   aeid    vnint    betrugheit 

c    Quinque  vv.  sqq.   in  marqine  addita  sunt.        il  1  Sequitur  viiiid.  <>h/itt.       e)  A  libr,  correctum  ex  58 
t>  Sequitur   hcrtz,   oblitt.  g)  Quinque  vv.  sqq.   in  margine   addita  sunt.  Ii)  Sequitur  vinl. 

i     Sequitur  von  liertz,  oblitt. 


1  Le  2.  51. 

-  Supple:   „audiebat  verbum  illius:  Lc  10,  39.    Haec  de  Maria  sorore  Marthae, 

illa  de  Maria  matre  Christi  dicuntur. 

3  Ita  quidem  veteres  censebant;    velut    S.  Thbtnas  Aquinas;   qui:    „Columbaa, 

inquit,  rfelle  caret":  Summa  theol.  P.  3,  <j.  39,  a.  <i  ad  4. 

1  .('olumba  secus  fluenta  hafaitat,  ut  inde  viso  accipitre,  raergat  se  et  evadat" : 
S.  Thotnas  1.  c. 

5  Ct  2,  14.         8  Cf.  Lv  1,  14:  5,  7:  12,  6  etc. 

7  Cf.  Gn  4.  3—5.        s  Cf.  Nm  12,  1      10. 

!'  Cf.  Is  59,  1—4.  '"  1  Cor  13,  5.  "   Ps  50,  1!». 

12  Lc  5,  5.  1;  Lc  5,  5.  "  Lc  2.  14. 

15  1  Cor  5,  7.    Cf.  Ex   12,  15  19;  Dt   16,  4. 


716     Mon.  1408—1409.    A  d.  17.  Ianuarii  ad  21.  Februarii  1586       20.  Aprilis  1586. 

1408.  A  (1.  17.  Ianuarii  ad  21.  Februnrii  1586. 

Ex  commentariis  a  Canisio  recognitis.  Can.  40  f.  241"  245».  Ex  iisdem  cont- 
mentariis  has  tres  exhortationes,  in  nnam  tamen  contractas  et  aliter  quoque  im- 
mutatas,  posuit  Schlosser  40     50. 

Canisius  ad  S<><-i<>s  colleffii  tres  „exhortationes"  habet  de  spe  et  fiducia  in  Deo  col- 
locanda  <■/  de  aliis  rebus. 

.Exhortatio  de  spe  siue  fiducia.  Magna  et  celebris  est  hodie  memoria  magni 
Eremitae  et  S.  Abbatis  Antonij,  de  quo  cogor  in  principio  exhortationis  lmius  pauca 
dicere.  .  .  .  Quia  de  fide  uirtutum  omnium  fundamento  et  radice  dictum  est  .  .  .  nunc 
de  sorore  illius  spe  uel  fiducia  tractandum  est.  .  .  .  Vbi  nota  .4/  esse  in  quibus  qui- 
libet  suam  fiduciam  debet  exercere  et  in  illis  nunquam  deficere.  ..."  Exhortatio 
igitur  habita  est  die  8.  Antonii  abbatis  sive  17.  Ianuarii.  Videtur  autem  assignanda 
anno  1586,  cum  quia  eo  anno  d.  17.  lanuarii  erat  dies  Veneris.  quibus  diebus  ex- 
hortationes  eiusmodi  haberi  solebant,  tum  maxime.  quia  haec  exhortatio  proxime 
antecessit  eam,  quae  modo  ponetur  et  cum  ea.  arcte  coniuncta  est;  illam  autem 
a.  1586  habitam  esse  satis  certum  est. 

„Altera  exhortatio  cum  tribus  praeambulis.  Tempus  praesens  me  admonet,  ut 
me  et  uos  de  tribus  moneam.  Primum  de  principio  mensis,  in  quo  placent  Deo  ob- 
lationes  nouae,  quae  fiunt  ex  more  societatis.  ut  simus  ueri  Israelitae  [lo  1.47| 
celebrantes  festum  Calendarum  [cf.  Nm  28,  11  — 15;  29,  6],  sicut  etiam  diuisio  sanc- 
torum  nos  merito  admonet,  si  debite  fiat  et  non  ex  consuetudine  tantum  '.  2m  est 
de  festo  B.  Virginis,  in  quo  cupio  nos  omnes  esse  Simeones  [cf.  Lc  2,  25-  35],  et 
cum  illius  spiritu  concludere  festa  natalitia  ...  3  de  Septuagesima  .  .  .  Diximus  de 
(juatuor  sperandis  a  Deo. "  Deinde  ostemlit :  .Aliter  sperant  catholici  quam  haeretici, 
et  aliter  catholici  secundum  mundi  spiritum  uiuentes,  et  aliter  secundum  Christi 
spiritum  ambulantes."  Anno  1586  Dominica  Septuagesima  incidit  in  diem  Purifica- 
tionis  B.  Mariae  V.  sive  2.  Februarii.  Exhortatio  igitur  habita  esse  videtur  31.  la- 
uuarii    1586. 

„Jri  principio  Quadragesimae. "  7Exorsi  sumus  nostram  Quadragesimam.  .  .  . 
Xullus  nostrum  conqueratur  uel  cogitet  se  nimium  ieiunare,  aut  sibi  non  satis  tribui 
in  uictu  quotidiano.  .  .  .  Solliciti  simus  spirituales  dare  eleemosynas  proximis  debitas 
in  hisce  afflictis  temporibus.  Orandum  est  pro  miseris  pauperibus,  pro  seductis 
uicinis,  pro  inimicis  Ecclesiae  et  capitibus  haereticorum,  et  pro  afflictis  Catholicis 
in  multis  regionibus,  pro  Principibus  spiritualibus  et  saecularibus  ac  demum  pro 
Societatis  nostrae  operarijs,  ut  hoc  sacro  tempore  in  uinea  Domini  cum  fructu  labo- 
rent.  .  .  .  Quantum  ad  uirtutem  confidentiae  multa  iam  diximus  ex  quibus  ..*>.  breuiter 
cupio  repetere  et  uobis  commendare.  .  .  .  Vnde  discimus  falli  religiosos,  qui  nimium 
tiiluiit  iu  externis  donis  acceptis,  cum  sciunt  bene  scribere,  docere,  praedicare  et  alijs 
externis  satisfacere  atque  placere  in  suis  officijs  vel  actionibus.  2.  Falluntur  con- 
lidentes  quod  in  grauibus  peccatis  non  sunt  reprehensibiles,  ne  poenitentias  externas 
mereantur,  neque  grauibus  tentationibus  sunl  obnoxij.  Vera  enim  confidentia  col- 
locanda  esi  iu  intentione  simplici  et  conscientia  pura  et  uictoria  sui.  el  praesertim  iri 
contemptn  ei  abnegatione  sui  ipsius  zeloque  perfectioris  iustitiae  nostrae  uoeationi 
congruentis,  quae  semper  ad  maiorem  perfectionem  nos  iubel  extendi."  Exhortatio 
habita  esse  videtur  21.  Februarii  1586. 

1409.  20.  Aprilis  1586. 

K.\  commentario  a  Canisio  recognito  el  emendato.    Can.  b>  f.  70"     71". 
Canisius  Friburgi  e  sacro   suggestu   explicat}   <jii<>)ii<></<>   ji<t/,    nt   in    ecclesiasticis 
„»n<//i  defectus  passitn  appareant". 

<'<itiisitts  die  20.  Aprilis  1586.  quae  erai  Dominica  secunda  posl  Pascha,  Fri- 
burgi  Helvetiorum    pro  contione  dicens,    quaesivit:    „Vnde  tit  non  melius  stare  cum 


1   I ><•  his  „patronis  menstruis"  v.  supra  |>.  <>!.">. 


Mon.  1  109.    •_'().  Aprilis   1586.  71  ; 

ministris,  sed  multos  in  illis  defectus  passim  apparere  Cui  culpa  tribuenda.'  Re 
spondit :  „Non  est  mirum  sicui  in  omnibus  statibus  sic  etiam  in  Ecclesiastico  reperiri 
plures  imperfectos  quam  perfectos,  plures  infirmos  i|iiii)n  sanos.  Plures  geitzige, 
ehrsuchtige,  eigenntitzige  lohnknecht,  alfi  rechtschaffne ,  ehrwirdige,  geschickhte. 
fromme  vnnd  wtlrdige  Prelaten  vnnd  BZirchendiener !.  Debenl  enim  impleri  Christi 
rt  i'.iuli  aaticinia,  quod  mundus  decrescai  in  bonitate,  el  augeatur  in  malitia.  Fides 
paulatim  deficiet,  ul  filius  hominis  ueniens  uis  inuenial  fidem  supei 
fcerram2.  3.  Refrigescei  charitas"  e\  omnis  probitas  antiqua.  I.  _bun 
<l  ;i  Ip  i  t  iniquitas8  ubique  gentium  e\  in  omni  statu.  Necesse  esl  a\  uenianl 
scandala*.  Homines  erunl  seipsos  amantes5.  Pretiosa  semper  rara  sunt, 
sicut  aurum,  margaritae,  cypressus.  Plures  semper  pauperes  quam  dinites  •  multi 
uocati,  pauci  electi6,quid  ergo  mirum,  paucos  etiam  inueniri  sanctos,  e\  per- 
fectos  Praelatos  ac  spirituales.  Dicente  ipso  Christo.  Luc.  12.  Quis  putas  e$\ 
fidelis  dispensator  et  prudens,  quem  constituii  Dominus  supei 
familiam  suam,  u  t  det  illis  in  tempore  tritici  mensuram7.  Possuni 
tamen  rationes  quaedam  adferri  de  hac  paucitate  bonorum  et  turba  malorum,  uel  in- 
dignorum  ministrorum. 

Prima  causa  est  ex  parte  ipsorum  Praelatorum b  cum  Petro  nimis  dormientium8 
et  parum  sollicite  curantium  in  hac  magna  tempestate,  in  qua  nauigamus.  Sunt 
enim  sicut  ianitores  sine  delectu  admittentes  eos  qui  uolunt  in  Dei  domum  ingredi, 
nec  siitis  examinant  ordinandos1  ".  2.  Sunt  sicut  indulgentes  Patres,  quemadmodum 
Heli  nimium  indulgens  erga  tilios  sacerdotes 10.  Vnde  non  obseruant  illud:  Manus 
cito  nemini  imposueris,  nec  communicaueris  peccatis  alienis11. 
."!.  Sunt  prodigi  dispensatores  concrediti  sibi  thesauri,  quando  pueris  dant  claues  ECc 
clesiae,  coronant  asinos,  honorant  indignos.  4.  Non  oues  sed  seipsos  amanl  el 
pascunt12.  ;">.  Nunquam  fuit  difficilior  functio  Episcoporum,  ob  uarias  tentationes 
hostium,  et  hisce  turbulentis  temporibus. 

3.    Causa  est  in  parentibus   non    amantihus   statum   spiritualem  et  idcirco  

curantibus  filios  ad  eum  mature  educared.  Desunt  illis  desideria  bonos  fructus 
offerendi  Deo  et  Ecclesiae,  desunt  orationes  ad  petendam  a  Deo  gratiam  ut  cum 
Anna  "  offerant  et  donent  tilios  ad  ministrandum  Deo  et  Ecclesiae.  Mittunt  potins 
tilios  ad  scholas  suspectas,  ubi  nouam  fideme  et  odium  cleri  inbibant,  ad  bellum 
lerna  [?]  malorum.  ad  aulas  Principum.  Docent  ex  uerbis  et  exemplis  ordinem  sacer- 
dotum  parui  facere f  et  contemnere,  dissuadent  ne  fiant  sacerdotes  et  monachi,  ot 
saepe  impediunt  in  hoc  filios*,  sinunt  ad  ordines  accedere,  welche  da  am  leyb  prest- 

a)  Sic  Canisius  sua  manu  correxit,  guae  librarius  scripserat:  Vnde  flt  non  meliores  et  peritiores 
hodie  inueniri  Praelatos    pastores  et  tninistros  Ecclesiae.  b)  l>m>  vv.  sgq.  a  C.  ipso  addita  sunt. 

(■•  Vidt  \nfra,  adnot.  '.).  d  \  Sic  C.  ipse  correxit  ex  in  Magistratibus  saecularibus,  qui  cmn  maxime 
deberent  spiritualem  statum  promouere.  e)  Tria  vv.  *<t</.  <<  C.  ipso  «</<nt<<  s«nt.  f)  Sic  C.  <■<>>■- 
rexit  <  j-  patefacere.         g)  Sic  C.  correxit  ex   impediuni  tantum  illos. 


1  A  Canisio  non  clerum  friburgensem,  scil  externum  significari  intellegitur  ex 
Laudibus,  quas  identidem  illi  tribuit  (Can.  VII  G00  et  supra  p.  321). 

-  Lc  18,  8.         3  Mt  24.  12.         4  Mt  18.  7.    Cf.  Lc  17,  1.         "'  2  Tim  3,  2. 

6  Mt  20,   16;  22,  14.  '  Lc  12,  42. 

8  Cf.  Mt  26,  40-43:  Mc  14.  37—40;  Lc  22,  4r>  46. 

0  Canisius  sua  maiiu  in  margine  scripsit:  .Spiritus  s.  constitiiit  eos  capita 
populorum  [Am  6,  1].  Vocantur  sal  terrae  [Mt  .">.  13],  lux  mundi  |Mt  ;">.  14]. 
Dij  ct  tilij  excelsi  [Ps  81,  6].  Mali  sunt  et  dicuntur  eanes  muti  [Is  56,  1<)| 
...  propugnatores  domus  Jsrael  [cf.  ls  l!t.  20;  2  Mach  11.  34],  qui  resistunt  lupis 
[cf.  to  10,  11—13],  sint  medici  aegrotantium  [cf.  Mt  9,  12;  Lc  5,  31],  gubematores 
nauis  [cf,  Ez  27.  27].  Attendite  uobis  et  uniuerso  gregi  [Acl  20,  28]. 
Sal  iufatuatum  [cf.  Mt  ;">.  13;  Mc  9,  49;   Lc    11.  34]. 

"'  Cf.  1   Rg  2,  12     17  22    36;   1.1     18.  "1  Tim  ;">.  22. 

'-  Ez  34,  2  8  10.         13  Cf.  1   Re  1.   10    28.  — 


71  s  Mon.  L409.   20.  Aprilis  1586. 

bafftig,  ungesundt  vnnd  scheutzlich,  halb  blind,  krumb  vnnd  vngeschickt,  seind,  das 
sie  bey  der  welt  nielits  gelten,  solche  miiessen  allen  Pfaffen  werden.  Die  andern 
solten  nuhr  welt  khinder  bleiben.  Quomodo  possunt  ex  talibus  arboribus  boni  fructus 
nasci,  aut  ex  illis  boni  fieri  Praelati,  cura  Deus  uoluerit  in  ueteri  lege  sild  offerri 
optima  guaeque '. 

4.  Causa  est  in  Magistratibus  saecularibus,  qui  statum  Ecclesiasticum  maxime 
amare,  et  per  sacerdotes  illum  promouere  deberent.  Sed  hi  non  prouident,  ut  sieut 
Christus  ordinauit,  ministri  altaris  habeant  honestam  et  necessariam  sustenta- 
tionema  —  Dignus  esi  operarius  mercede  suab2  —  nec  uolunt  esse  nutricij 
et  patroni  Ecclesiaec  sicut  Dauid,  Salomon,  Constantinus,  Theodosius,  Carolus.  Sinunt 
igitur  in  multis  locis  perire  bona  Ecclesiae  uel  imminui  potius  quam  augerj,  liben- 
tius  auferunt  quam  dant  Ecclesiae  ministris,  et  quod  olim  datum  et  fundatum  est. 
id  uenditur,  alienatur,  occupatur,  uel  pro  nostro  libitu  expenditur'1,  quasi  Dominj 
simus'  bonorum  Ecclesiae.  [mpedimus  saepe  Praelatosf,  ut  etiam  si  uelint  non 
possint  uti  gladio  spirituali8  sicut  Petrus  et  Paulus  vsi  sunt3,  et  suo  baculo  punire 
inobedientes '.  sicut  usurarios,  adulteros,  blasphemosh,  et  alios  excommunicatione 
dignos.  Daemon '  excitat  diffidentiam  quandam  ut  semper  timeamus  ne  aliquid  de- 
cedat  nostro  honori,  et  in  malam  partem  rapiuntur,  quae  sacerdotes  desiderant  et 
[letunt.  uolunt  enim  oues  esse  super  pastorem,  et  male  interpretantur,  si  ueritas 
dieatur.    Hoc  in  causa  est,  quod  boni  Praelati  suo k  instituto  non  possunt  satisfacere. 

5.  Causa  est  ex  parte  populi  merentis1  apud  Deum  hanc  poenam.  ut  quia  pec- 
cant  in  sacerdotes,  per  sacerdotes  etiam  puniantur.  ut  uel  nullos  habeant  nee  habere 
possint,  uel  si  habeant  non  dignos  habeant  et  ineptos"1  Curatos  atque  pastores.  Pec* 
cant  autem  in  sacerdotes  qui  erga  bonos  se  praestant  ingratos,  eorum  uocem  uon 
audiunt,  sed  alienos  potius  sequuntur.  ex  leui  eausa  contra  illos  murmurant.  iudicant. 
damnant".  Peccant  iu  sacerdotes  non  cogitantes  institutionem  Dei  et  excellentiam 
status  niaximi  qui  coelum  aperit  et  claudit,  peccata  remittit  et  retinet,  cui  Verbum 
et  sacramenta  et  animas  commisit  Christus  id  est  optima  quae  habet  imo  et  corpus 
( t  sanguinem  suum.  Non  compatiuntur  Praelatis  tantam  crucem  ferentibus,  et  qui 
coguntur  etiam  inuiti  indignos  ordinare  potius  quam  tot  Ecclesias  sine  Parochis  re- 
linquere.  et  lupis  exponere,  nec  possunt  abusus  cleri,  sicut  uellent  reformare0  ut 
olim  tieliat  nisi  statim  illis  ansam  praebeant  fugiendi  ad  alia  loca.  Peccat  populus 
in  sacerdotes  per  auaritiam,  quia  nihil  uult  contribuere  in  Ecclesiam  et  ministros 
eius1'.  sed  eiiiaiit  propria,  niliil  largiuntur  et  fundant.  Non  orantq  pro  gratia  bonos 
pastores  accipiendi1  ei  retinendi,  non  ieiunant  in  angarijs5  sicut  Ecclesia  instituil 
ad  rogandum  Dominum  messis6.  Peccant  etiam  bonos  contemnendo  propter 
malorum  uitia.  Peccant  propter  magnam  irreuerentiam  erga  suos  Patres  spirituales 
et  medicos.  Jrnmo8  inueteratum  odium  et  inuidiam  contra  illos  conceperunt.  Summa 
iihii  simt  ner  esse  uolunt  oues.  id  est  simplices,  obedientes,  mansueti,  paruo  con- 
tinii1.  utiles  pastoribus.  Vnde  irascitur  Deus,  qui  in  suis  Legatis  ei  ministris  sper- 
nitiir  et   suinniain    irain    siiain    iu   eo  declarat.    autVicns    nobis    ministros  necessarios. 

;i  Quinqut  vv.  sqq.  a  C.  ipso  addita  sunt.  b  Sequuntur  vv  ei  ^uiil  nntric.  oblitterata.  c)  Sex 
>'■.  sqq.  ii  C.  in  margim   addita  sunt.  d)  Sic  C.  correxit  ex  ihituni  <st  sinimus  uendi,  alienari,  oc- 

cupari,  uel  pro  nostro  liliitn  expendimus.  e)  Hocv.aC.  additttm  est  t  Tn  maroine:  De  potestate 
spirituali.  g)  Sex  vv.  sqq.  a  C.  addita  sunt.  h)  //"■•  v.  a  C.  ips"  additwn  est.  i<  Sic  correctum 
est  ex  i>:i(inoiii.         ki  Sic  libr.  correxit   ex  suum.        I1  Sic  libi:  corn  cit   •  c   maerentis,         m)  Sic  C 

•  i-  i'l"i a  ii1  Quai    sequuntur,   iisqm    ad  sanguinem  suum  inr.l.,   a    C.   in  margine  addita 

*niit.  o)  Tria   vv.  sqq.  a  C.  addita  sunt.  p)  >'<  /it>  m   vv.  sqq.  a  C.   ipso  addita  sunt.     In  margine, 

manu  Canisii:  ei  inobedientia.  <|t  Sequitur  ac,  oblitt.  t)  Duo  ev  sqq.  ■•  C.  addita  tunt.  B  Ste 
(.'.    <■«)■;•<  i  it   i  X  ct    (|iii:i    iioii    II. 

1  Cf.  Lv  22,  18     22;  Dt   15,  21;  Eccli  35,   II.         '  Mt   10,   LO;   Lc  10,  7. 
:  Cf.  supra  p.  ti•'',.,. 

'  . Haculum  pastoralem"  episcoporum  significat. 
'  I.  e.  in  „Quattuor  temporibus11. 
Supple:  .. ii  t   i;i  i  1 1  a  t  operarios  in  messem  suam':  Mt  9,  38;   Lc  1<<.  2. 


M «»ii-  IH11     1411.    23.  Aprilis  L586       Inter  ver  ei  auturnnum  a.  1586.      7|;i 

\'lii  illi  iHni  siuii.  iion  pluinii  oubes,  iiun  seminatur  semen»,  non  crescil  frumentum, 
iion  colliguntur  fructus,  pereuni  paruulj,  quia  non  suni  qui  frangani 
illis  panembl.    Oues  deuorantur,  disperguntur,  seducuntur.    Sin  adsuni  sacerdotes 

Dei,    uerbum  potesi  praedicari  el   percipi,    uera  fide,   illic  sacn tnta  conficiuntur  ei 

nim  siiain  obtinent.  [llic  gratia  Dei  distribuitur,  ne  [upi  irruani  erhaschen,  zer 
strfiwen,  vnnd  wurgen  •  illic  omnis  incredulitas,  error,  iniustitia  ei   impietas  ci-escit.u 

1 110.       23.  Aprilis  1586. 

Ex  autographo.    Germ.  L65  f.  376a. 

Canisii  precationes  pro  /'.  Blissemio  vita  functo. 

Die  24.  Aprilis  1586  P.  Benricus  Blissemius  S.  J.  de  quo  Can.  I  6195  .  cum 
rectorem  collegiorum  pragensis  et  graecensis,  praepositum  provinciae  austriacae  S.  .1.. 
professorem  theologiae,  contionatorem ,  confessarium  Caroli  archiducis  Styriaeque 
principis  magna  cum  laude  egisset,  Graecii  (Graz  admodum  pie  vita  functus  est. 
P.  Michael  Tulmainer  S.  J.  in  litteris  Graecio  28.  Aprilis  1586  datis,  quibus  Claudium 
Aquavivam  praepositum  generalem  de  eius  morte  certiorem  reddebat:  „Pridie  quam 
moreretur",  inquit,  „suauiter  subrisii  cum  in  memoriam  reuocarem  pactum,  quod 
habuit  cuni  K.  P,  Petro  Canisio,  et  dicerem  ipsum  pro  sua  anima  diligentissime  ora- 
turuni."  Dubium  esse  \i.\  potest,  quin  pactum  illud  de  sacris  precibus  fuerit,  quas, 
qui  alteri  superstes  futurus  esset,  pro  eo  esset  facturus;  ei  probabile  est,  certam 
inter  eos  precum    sacrificiorum  etc.    copiam  statutam  esse. 

1411.        lnter  ver  et  aiituiunuiii  a.  15S(i. 

Ex  commentariis  a  Canisio  recognitis.  Can.  40  f.  246°  "J."».'!'1  255b  269a.  Ex 
[isdem  commentariis  lias  exhortationes.  excepta  ultima,  edidit,  nonnihil  tamen  ex- 
politas  et  immutatas.   Schlosser  50 — 72. 

Canisius  ad  Socios  collegii  nexhortationesu  de  charitate  habet. 

..Tnitium  de  charitate  .  .  .  Dicamus  ergo  primum  de  charitatis  dignitate  et  ex- 
cellentia.       2.  Quibus  signis  agnosci  possit  ueram  in  Deo  habens  charitatem." 

„Circa  charitatem  nobis  admiranda."  ^Quomodo  diligendus  Deus."  nQualis 
perfectio  charitatis. "     Haec  fortasse  ad  exhortationem  superiorem  pertinent. 

_Alia  exhortatio.  Pauca  nobis  supersunt  de  Dei  amore  tractanda,  praecipue 
quomodo  sit  implondum  praeceptum  illud  diliges  Dominum  Deum  tuum  ex  toto 
corde  tuo"  etc. 

TRepetitio  superiorum.  Quid  debet  mouere  hominem  et  excitare  ad  Deum 
amandum  ...  2  Quomodo  se  homo  habet  humiliare  respiciendo  praeceptum  et  ob- 
ligationem  charitatis  ...  3  Quae  maxime  ad  Dei  amorem  dispouaut  ...  4  Quae  signa 
sint  uere  Deum  amantis." 

„De  quaestione,  cur  Dei  charitas  in  nobis  tam  raro  et  parum  inueniatur.  Sta- 
tueram  tinire  longam  de  charitate  Dei  tractationem,  et  incipere  aliquid  de  proximi 
dilectione,  sed  occurrit  una  quaestio  digna  ut  nou  praetereatur.  sed  prioribus  dictis 
adijciatur,  nempe,  Qui  fiat,  vt"  etc. 

.De  charitate  proximi.  Ex  multis  causis  debemus  sane  loqui  et  libenter  audire 
de  proximi  charitate  Dicit  enim  Regula  18  Summarij"  etc.  nQuae  nos  ad  chari- 
tatem  excitare  et  in  ea  confirmare  debeant."  „Quae  nos  impediant  circa  proximi 
charitatem." 

Tempus  quidem  liis  exhortationibus  ascriptum  non  est ;  sed  ex  ipso  codice 
codicisque  loco,  quo  earum  commentaria  scripta  sunt,  cognoscitur,  eas  habitas  esse 
posi  exhortationes  Bde  spe  et  fiducia",  quae  mensibus  [anuario  et  Februario  a.  1586 
habitae  esse  videntur.     Dixerim    igitur,    eas  intcr  ver  et  autumnum  a.   1586  habitas 

a)  Sex   vv.  sgq.    a   C.  ipso   addita   sunt.     Qui    in    margint    scripsit;    A    necessitate   ministroruni 
Ipi  Quattuor  vv.  sqq.  n  C.   ipso  addita  sunt. 

1  Thr  4.  4. 


7_?(l     Mon.  1412—1413.    <>.  luuii   1586        \l>  exeunte  a.  L585  ad  exeuntem  a.  1586. 

esse.  Et  quoniam  in  codice  „alii  exhortationi"  et  .repetitioni  superiorum"  exhor- 
tatio  initio  m.  Septembris  habita,  exhortationibus  autem  rDe  quaestione"  et  „De 
charitate  proximi"  exhortatio  ad  iuitiuui  m.  Novembris  spectans  interposita  est. 
priores  illas  inter  m.  Martium  et  Augustum,  tres  ultimas  Septembri  vel  Octobri 
habitas  esse  probabile  est;  probabile,  dico,  non  certum;  neque  enim  iu  codice  orclo 
temporis  constanter  servatus  est. 

1413.        (>.  Iiiuii  1586. 

Ex  commentario  a  Canisio  emendato.     Can.  40  I.  91b    92>\ 

Canisius  exhortationem  domesticam  de  eucharistia  habet. 

Exstat  commentarium  „Exhortationis  domesticae  de  Sacramento  Altaris"  Fri- 
burgi  a.  1586  a  Canisio  habitae,  quam  intra  octavam  Corporis  Christi  habitam  esse  ex 
ipso  commentario  colligitur.  Quia  autem  eiusmodi  exhortationes  plerumque  diebus 
Veneris  habebantur  v.  supra  p.  <il<>  .  hanc  6.  Iunii  1586  habitam  esse  conicio.  Iiiiit 
Canisius:  1.  Quomodo  obedientia  ad  vsum  sacramenti  huius  in  Societate  nos  obliget; 
2.  quibus  raodis  impedimur  iu  uero  fructn  sacramenti  huius  percipiendo;  .'!.  quae 
media  prodesse  possunt  ad  meliorem  Eucharistiae  fructum  percipiendum."  ln  prima 
parte  notat:  Sacerdotes  Societatis  „habent  quottidie  celebrare  Missamal  Romano 
ritu2  ante,  uel  post  meridiem3.  .  .  .  Non  sacerdotes  .  .  .  debent  .  .  .  octauo  quoque 
die  communicareb  siue  sani  sint  siue  infirmi.  nel  priuari  cibo4.  .  .  .  Societas  .  .  .  saepe 
utitur  hoc  Sacramento,  sicut  nullus  ordo  fere." 

I  l  lli.        Al»  exeunte  a.  1585  ad  exeunteiii  a.  1586. 

Ex  Michaelis  et  Alberi  epistulis  autographis,  quae  sunt  iu  Germ.  1<>.~>  t'.  336  et 
Germ.  1<><>  f.  53a  116a,  et  ex  Litterarum  annuarum  collegii  friburgensis  exemplo  eodem 
fere  tempore  scripto,  quod  est  in  Cod.   .1.  36"  f.  27a. 

Collegii  friburgensis  aedificatio  in  discrimen  adducta.  Adcersarioruni  conatus 
ab  mnicis  elusi.     Aedificatio  incohata. 

.i     him  rr    sgq.  ii  Canisio  ipso  acldita  sunt.         b)  Quinqut    w.  sqq.  n  C.   ipso  addita  .«imt. 


1  ..  Ita  viuere  studeant,  vt  quotidie  merito  celeliraic  possint":  I\e,uulae  Sacer- 
dotum,  u.  •"!    Regulae  Societatis  tesu,  Romae  1582,   H><'. 

'-'  lu  Missae  caeremoniis  Societas  „usum  romanum,  ut  magis  universalem,  ei 
quem  peculiari  quadam  ratione  Sedes  Apostolica  amplexa  est,  quantum  patietur  re- 
gionum  varietas,  sequetur":  S.  Ignatius  iu  Constitutionibus  S.  J.,  P.  4,  c.  8,  n.  ■_'.  lu 
Societatis  prima  Congregatione  generali  decr.  93  post  el.  _de  Missa  et  eius  cere- 
moniis  actum  est,  el  constitutum:  m  sequeremur  iisum  romanum  secundum  rationem 
Constitutionum"  Institutum  S.  J.  II  17<>.  „Caerimonias  Missae  ex  vsu  Romano  ac- 
curate  vnusquisque  obseruet":   Regulae  Sacerdotum  n.  1    l.  c). 

:;  Gregorius  XIII.  7.  Maii  1578  concesseral  sacerdotibus  Societatis,  „vt  Missas  . 
intra  horam  post  meridiem,  itineris,  vel  alterius  legitimi  impedimenti  caussa  de  .  .  . 
Praepositi    Generalis   vel    cuiusvis   alterius   ad  id  al>  eo   deputati    licentia    celebrare 
valerent"     I.iltmii1  ajiostolieae   ete.    lSIi  . 

'  .Octavo  quoque  die  saltem,  ad  confessionis  et  communionis  sacramenta  ac- 
cedant,  oisi  aliqua  de  causa  aliud  Superiori  videretur.  .  .  .  Tempus  etiam  eis  de- 
signetur,  intra  quod,  si  ad  confessionem  non  aecederent,  subtrahatur  eis  cibus  corporis, 
donec  cibum  spiritus  sumanf :  S.  Ignatiusva  nConstitutionibus  S.  .1."  P.  3,  c.  1.  n.  11 
et  Q.  Cf.  Ex.  c.  1.  n.  25;  P.  4.  c.  1.  n.  3  el  B;  P.  6,  c.  3,  n.  2.  .Confiteantur  oportet, 
el  sanctissimum  sacramentum  Eucharistiae  sumant  octauo  quoque  dieu:  Summarium 
Constitutionum,  reg.  6.  „Si  quis  intra  tempus  designatum  ad  confessionem,  aut  cozn- 
munionem  non  accederet,  [Minister]  intelligat  a  Superiore,  num  subtrahendus  ei  sit 
cibus  corporis,  donec  cibum  spiritus  sumat":  Regulae  Ministri  n.  9.  „Si  aegrotus  diu, 
licel  sine  periculo  decumbat,  [Infirmarius]  curet  vt  octauo  quoque  die  pro  more  Socie- 
tatis  communicet" :   Regulae  [nfirmarii  n.  13    Regulae  Societatis  Iesu  I.  c.  _   1-7  203). 


Mon.  Hl  I.    L570     1590  721 

I'.  FeitHnandus  Albei  praepositus  provincialis  Lucema  31.  Maii  158(5  Claudio 
A.quavivae  praeposito  generali  scripsit:  „Tribus  hebdomadis  in  Visitatione  Collegij 
Friburgensis  positis,  17  Maij  Lucernam  ueni. .  .  .  Eranl  nostri,  quando  Friburgum 
ueni,  nonnihil  consternati,  propter  impeditam  et  quasi  reuocatam  Collegij  nostri  aedi 
ficationem,    conatu    el    persuasione   cuiusdam    Primarij  Viri ,    qui    non    optime    rebus 

nostris   Friburgi    consultum   cupit,    t  <  > t  < j  n« '   huius   Fabricae    nomine    hinc    inde    lil 

difficultates,  ut  nonnullis  iam  e  praecipuis  huius  Vrbis  persuasis  el  in  Bententiam 
suam  adductis,  deliberationem  hanc  <!<■  aedificando  Collegio,  ad  magnum  quem  Friburgi 
uocant,  Senatum1  promouerit,  sententiam  ex  animj  sui  Voto  ex  illo  Senatu,  quod 
\nlj,i  ei  Patroni  nostri  quoque  timebant,  se  relaturum  confidens.  Sed  Deo  iuuante 
aliter  res  cecidit,  ac  communi  Senatus  consulto  statutum,  Collegij  aedificium  quam 
primum  inchoandum  esse.  Eiusque  rei  cura  illi,  cui  alioqui  ex  officio  incumbebat, 
propterea  quod  hactenus  res  nostras  impedire  semper  conatus  fuerit,  adempta,  alteri 
Viro  strenuo  Societatis  singulari  Patrono  demandata  fuit:  Qui  dissoluto  Senatu,  illo 
ipso  Die  rem  aggressus  est,  ei  ita  in  opere  feruei  ut  admirationi  sit  :  Jstudque 
curat  maxime,  ui  sine  quaerelis  ei  subditorum  maiori  grauamine,  aedificium  hoc 
quamprimum  perficiat.:" 

Collegii  „grauem  semper  adversarium"  fuisse  BQuaestorem"  scripsil  A.quavivae 
:;.  Aprilis  1586  Petrus  Michael  collegii  rector.  Vocabatur  ille  [oannes  Frijeo  sive 
Friiyo;  v.  supra  p.  2201.  rPatronus8  autem  ille,  cui  aedificationis  cura  demandata 
est,  fuisse  videtur  Pancratius  Wild  senator;  cui  adiuncti  sunl  Christophorus  H<'iff 
,.[  i».  Leimer,  senatores  et  ipsi  Cod.  frib.  -Hist.  coll.  Frib."  p.  7:  Berthier,  Bon.  L35). 
Trium  horum  virorum  „labore,  industria,  sedulitate",  ail  Balthasar  Adornus  S.  J.  in 
Litteris  annuis  collegii  16.  Novembris  1586  datis,  «fundamenta  fodi  statim  coepta  sunt, 
primusque  lapis  cum  solemni  caeremoma  positus."  Atque  hoc,  puto,  significavil 
Canisius,  cum  morti  proximus  affirmavit:  „Collegii  novi"  friburgensis  Bfundamenta 
ego  benedixi" ;  v.  supra  p.  443. 

1111.        1570     l.V.Ml. 

Haud  recte  dicitur,  Canisium  esse  auctorem  regularum  collegio  virginum  a  Magda- 
lena  regina  Halae  ro,i<]it<>  2>raescriptarum.  Magdalena  tamen  in  iis  <-<>i«l<'t«lix  Canisii 
consiliis  usa  est. 

Si  quis  leges  sive  regulas  collegio  virginum  halensi  a  Magdalena 
regina  (t  1590).  collegii  fundatrice  et  prima  antistita,  praescriptas 
(apud  Rapp  1.  c.  ed.  2  p.  80 — 128)  legerit,  facile  animadvertet ,  eas 
regulis  Societatis  Iesu  valde  similes  esse.  Affirmatur,  ait  P.  Paulus 
Hoffaeus  S.  J.  Lucerna  2.  Novembris  1595  Claudio  Aquavivae  praeposito 
generali  *  scribens.  ..Virginum  ordinationes  conformatas  esse  Regulis 
nostris.  ideoque  illas  videri  posse  ac  dici  Jesuitrices"  (ex  autogr; 
Germ.  175  f.  217'').  Et  in  *  Commentario  quodam  de  collegio  Societatis 
halensi  dissolvendo  scripto,  qui  a.  1608  Romae  congregationi  generali 
Societatis  oblatus  esse  videtur.  haec  de  virginibus  illis  halensibus  no- 
tantur:  „Licet  solum  Castitatis  votum  eae  virgines  emittant,  Obedientiam 
tamen.  earum  Antistiti  etiam  promittunt;  et  a  suo  Confessario,  Patre 
nostro,  ipsoque  Rectore  Collegij  ita  pendent,  ut  ex  horum  volunjate, 
•  •1  directione  omnia  peragant:  et  id  quidem  consulto  ac  necessario; 
hos  namque  si  praeterirent.  Institutuni  earum  statim  concideret.  Pauper- 
tatem  Societatis  in  eo  imitantur,  quod  <'\  communi  viuant,  singulisque 
pro  necessitate  ministretur.     Ofticia  inter  se   more  Societatis  instituta 

1  „Senatum  ducentorum"  dicit;  cuius  erai   leges  ferre. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  el   A.cta.    VIII.  I'> 


722  Mon.  1414. 

habent;  Item,  ordinem  domesticum,  et  distributionem  horarum,  quoad 
orationem,  Meditationem,  Lectionem,  Examina,  Triclinium,  et  mensam. 
labores,  recreationes,  poenitentias  in  triclinio  et  extra,  prout  in  Collegijs 
tit.  In  vsu  Sacramentorum.  admissione  et  dimissione,  Societatem  aemu- 
lantur:  uestitu  itidem  sexui  accommodato,  ita  ut  reipsa  IESVitissac 
siut.  licet  non  nominentur"  (ex  archetypo.  G.  Sup.  99  f.  32a).  Quod  ad 
vota  paupertatis  et  oboedientiae  attinet,  in  *  Responsis  circa  medium 
saeculum  XVII.  ut  opinor.  scriptis,  quae  supra  p.  242  dixi,  affirmatur: 
Vir.uines  illae  ea  ..sine  obligatione  studiose  obseruant"  (Can.  63  f.  llsi. 
..  Antistitae ",  inquit  P.  Tgnatius  Agricola  S.  .1..  provinciae  Germaniae 
superioris  historiographus,  „obedientiam  exhibent,  qua  perfectior  expeti 
nequeat,  sed  ad  hanc  alio  nexu  haud  tenentur.  quam  voti,  ut  appellant. 
ad  manus  Antistitae  praestiti,  quodque  ab  eadem  denuo  relaxari  queat. 
Pari  obligatione  paupertatem  . .  .  illae  ad  Moderatricis  manus  promittunt". 
Idem  Agricola  testatur,  in  collegio  illo  virginum  vitae  rationem.  quaui 
Magdalena  exorsa  sit,  ..ultra  centum  jam  et  sexaginta  annos  illibatam$ 
et  nec  vel  minimum  mutatam  religiosissime  observari".  et  leges  illas 
..pcrseverare  in  primaevo  vigore".  Scripsit  autem  ille  anno  1727 
(I  Dec.    13  n.   213  214). 

Quod  deinde  ad  legum  illarum  originem  attinet,  Hoffaeus  in  *litteris, 
quas  supra  dixi.  lioc  tantum  notat:  Cum  dicitur,  eas  „conformatas  esse 
Regulis  nostris".  ,.id  etiam  Romae  a  quibusdam  pijs  viris  factum  est, 
et  facile  caueri  nequit,  et  forte  non  debet  iinpediri:  quot  enim  suut 
Religiones  etiam  quae  imitatae  sunt  Regulam  vel  I).  Augustini  vel 
S.  Bernardi  etc.  Si  tamen  verum  est  quod  dicitur  [leges  illas  a  Socie- 
tatis  hominibus  compositas  esse],  id  factum  est  clam,  opera  Hezcouaei  '. 
qui  parum  eurabat  obedientiam  superiorum"  (ex  autogr. ;  Grerm.  17."> 
f.  21 71').  In  *Responsis  vero  illis  circa  medium  saeculum  XVII  (ut  opinoj  | 
sciiptis  aftinnatur  :  Virgines  illae  ,.in  commune  sub  certis  (a  ven. 
!'.  Canisio,  quantum  constat)  praescriptis  regulis  uiuuut"  (Can.  63  f.  118:'). 
Planius  postea  Agricola:  ..Delecta  hac  institutaquc"  a.  1569  „Congre- 
gatione  .  .  .  rogarunt  Canisium  Keginac  [Magdalena  et  Helena],  ut  ne 
i|ii;i  deerrarent  a  recti  orbita,  leges,  methodumque  praescriberet,  quas, 
eiiin  Magdalena  pro  coelesti.  qua  pollebat.  sapientia,  videret  esse  salu- 
berrimas,  servavil  ipsa,  ac  caeteris,  quas  secum  habebat,  Virginibus  . .  . 
servandas  proposuit"  (1.  c.  n.  214).  Item  Maria  Eleonora  ab  Arcu, 
collegii  eiusdem  antistita,  iu  *litteris  Hala  L7.  Decembris  L729  ad  Bene- 
dictum  XIII.  datis.  quibus  Canisii  beatificationem  petebat:  „Petrus 
Canisius  fuit,  qui  pro  1'artheuouc  uostro  .  .  .  utilissima  statuta  condidit" 
(1.  c*|  v.  supra  p.  242]  p.  91  92).  Etem  paullo  postP.  Jacobus  Schmid S.J. 
tirolensis  narrat :  Magdalenae  logatu  Canisius  statuta  aliquol  pro  illin- 
virginibus  composuit,    quae  hodie  (juoque   in  collegio  illo  observantur; 


1  Significatur  P.  Paulus  Hetzcovaeus  S.  J.,  collegii  virginum  halensis  confessa- 
rius    t  l"|S'"»  ;  cf.  supra  p.   !!».'{. 


1570     L590.  7-':> 

Qnde  lit.  ..dass  es  desswegen  ungemein  bertihmt,  imd  belobel  wird* : 
Eeiliger  Ehren-Grlantz  der  Greftirsteten  Grraffschaffi  Tyrol  III.  Augs- 
purg  17">2.  14:5  14.").  E1  Felix  Joseph  lApowsky:  „Die  Regeln  ihres 
geistlichen  Ordens  liat  auf  Ersuchen  der  Prinzessinnen  der  Provinzial 
ier  Gresellschaft  Jesu,  Peter  Canisius,  entworfen" :  Greschichte  der  •!<•- 
Biriten   in  Tyrol,   Miiiiclicn    L822,   27. 

Neque  tamen  dici  potest,  Canisium  Legum  illarum  auctorem  esse. 
Nam  Qle,  ut  eral  moderatoribus  valde  oboediens,  rem  tam  gravem  iis 
insciis  non  suscepisset,  praesertim  cum  sciret,  S.  [gnatium  prohibuisse, 
iic  Socii  ..ciirani  mulierum  religiosarum ,  vel  aliarum  quarumcumque 
susciperent,  ut  ordinarie  illarum  confessiones  audirent  vel  ipsas  regerent" 
(Constitutiones  S. .).  P.  6,  c.  ">.  n.  5),  etex  sola  praepositorum  generalium 
indulgentia  ac  dispensatione  virginibus  halensibus  confessariuin  deSocie- 
tate  ..tudinariuin"  obtigisse.  At  Canisium  regulas  eis  praescripsisse 
neque  in  ipsius  litteris,  neque  in  epistulis  praepositorum  generalium, 
provincialium  Germaniae  superioris,  rectorum  lialensium,  quae  quidem 
ad  hoc  tempus  pertinent  et  adhuc  supersunt,  ulla  ratione  commemoratur. 
Ignorabat  id.  ut  supra  ostensum  est,  Hoffaeus,  qui  frequenter  Halam 
venerat  et  saepe  cum  Magdalena  negotia  tractaverat.  Silent  epistulae 
Magdalenae.  Eaec,  si  Canisius  leges  illas  composuisset,  id  certe  in 
feodice,  in  quo  eas  memoriae  posteritatis  tradebat,  significasset ;  magnam 
cnim  ea  res  legibus  illis  additura  erat  vim  et  auctoritatem.  Errant, 
ut  iam  dixi  (supra  p.  221).  Rapp  et  Engel,  cum  varias  codicis  illius 
regulas  <  'anisii  manu  scriptas  esse  putant.  Addo  silentium  primarum 
Canisii  vitarum,  raderianae  a.  1614  et  sacchinianae  a.  1616  edi- 
tarum,  et  primae  vitae  Magdalenae,  anno  1(525  Oeniponte  a  collegio  S..I. 
halensi  (P.  Egolpho  Altheer  S.  J.)  vulgatae. 

Ex  altera  parte  hoc  certo  constat:  Magdalena  Canisium  magni 
faciebat  et  cum  eo  saepe  de  rebus  suis  et  sui  virginum  collegii  agebat. 
Quare  dubitari  non  potest,  quin  eum  etiam  de  vivendi  ratione  in  collegio 
illo  servanda  consuluerit  et  eius  consiliis  in  legibus  illis  condendis  usa 
sit.  Atque  ita  —  ita,  dico,  neque  aliter  —  affirmari  potest  cum  G.  Tink- 
hauser,  Magdalenam  leges  illas  adumbrasse  „in  Vereinbarung  mit  .  .  . 
dem  Jesuiten  Peter  Canisius"  (Topographisch-historisch-statistische  Be- 
schreibung  der  Diocese  Brixen  II,  Brixen  1858,  408),  et  cum  /.  Hirn, 
eas  cssc  ..von  Magdalena  mit  Canisius  entworfen"  (Erzherzog  Ferdi- 
nand  II.  von  Tirol  II,  Innsbruck  1888,  4(14).  et  cum  L.  Tlupp:  „Bei 
der  Abfassung  der  Statuten  gieng  der  Konigin  ihr  erprobter  geist- 
licher  Rathgeber,  der  ehrwurdige  P.  Canisius,  an  die  lland"  (1.  c. 
ed.  2.  p.  79). 

Hoc  factum  in  virginum  illarum  memoria  servatum  et  in  earum 
collegio  per  manus  traditum  est.  atque,  ut  ..fama  crescit  eundo",  sen- 
sim  temporis  progressu  ita  est  auctiuu  et  exaggeratum,  ui  initio 
saeculi  XVIII. .  si  non  ante,  Canisius  verus  Legum  illarum  auctor 
haberetur. 

n; 


724  M"n-  14ir>-    ir,s,i    l626- 

1415.        1586    Hi2ii. 

Canisii  epistula  «</  cottegiwm  virginum  halense  typis  exscripta. 

Exstat  libellus  in   12°,    paginarum  numeris  signataruin  78,    folium  titulare  n<>u 
habens,    qui    in   pagina  1    sic    incipit:    r,@rotahnung   befj    lfl)v=    totrbtgen    Patris,    Petri 
Can-    nisij,  bet  Soctetet  IESV  "4>vic-    fter»,  "JJioiuttlid)  betj  2\~)d)      ntlejen."    Libello  nequs 
quando,  neque  ul>i.  neque  a  quo  typis  descriptus  sit.  adnotatum  est.    Continet  libellus 
.  illam  epistulam  sive  illam  ad  pietatem  institutionem.  quam  Canisius  anno   1586  Fri- 
burgo   Helvetiorum    Halam    Tirolis   ad   collegium   virginum    a    venerabili    Serva  Dei 
Magdalena  Austriae  archiducissa  condittim  misit    v.  supra  p.  222     242  .    Haec  tamen 
institutio  in  hoc  libello  accommodata  est  collegio  illi.  quod  Guilielmus  V.  Bavariae  dux 
ad  exemplum,  ut  videtur,  collegii  halensis  Monachii  instituit.    Id  cognoscitur  ex  fine 
capitis  primi    v.  supra  ]>.  22.V  .    ubi   pro  verbis,    quibus  Canisius  virgines  ad  preces 
pro  Magdalena    fundendas   hortatus  erat,    posita   sunt  alia,    quibus  virgines  iubentui 
imprimis  orare  pro  Guilielmo  Bavariae  duce  et  collegii  illius  fundatore   ac  pro  prin- 
cipibus  Bavariae,  Lotharingiae,  Austriae  ceterisque  collegii  benefactoribus  GuilielmiVi 
uxor   erat    Renata    Lotharinga,    mater    Anna    Austriaca).     In    unico,    quod   superest. 
huius    libelli    exemplo   paginam   primam    antecedit    folium  vacuum.    in    cuius  pagina 
prima,  non  signata,  manu  Reginae  a  Mersperg  scriptum  est :   „Sibila  v.  Wolkhenstein  • 
bitet  got  fiir  micli  •  regina  .v.  merspurg."     In  parte  autem  interiore  involucri  manu 
recenti  notatum  est,  exemplum  hoc  provenire  ex  virginum  collegio  halensi.    iam  ex« 
stincto.     Ex  *  „Libro   professionum"   collegii    virginum    halensis    v.   supra    p.  242  et 
Can.  IV  945    cognoscitur,  Sibyllam  a  Wolkenstein  ibidem  2.  Februarii  1600  profes- 
sionem  emisisse  et  20.  Februarii  1652  mortuam  esse.    Ex  eodem  libro  hoc  intellegitur; 
Regina   libera  liaronissa  („Freiin;  in  Mersperg  Halae  perfectam  castitatem  Deo  vovit 
11.  Aprilis  1574.    Die   autem  17.  Decembris  160S  Guiliehni  V.    ducis   rogatu   profecta 
cst  in  Bavariam,    ut  collegii  virginum    ab    eo  duce   instituti  res  componeret.     Huius 
deinde   prima    fuit   antistita.     Suecis   autem   Monachium    venientibus  Halam   aufugit 
ibique  ■'!<).  Augusti  1632  mortua  est.     Huic  narrationi  congruunt  ea.   quae  anno   174(i 
Franc.  Xav.  Kropf  lesuitarum   Germaniae  superioris  historicus   referl     l\'  .'172     .'i7.'> 
de  Guilielmo  V. :   „Monachii    eximii    operis   ac   magnitudinis  aedes  .  .  .  quasdam  illu- 
striluis  virginibus  Mersburgiis,  quas  ex  Regio  parthenone  Halensi,  cum  talem  Monachii 
quoque   parthenonem    meditaretur,    evocaverat,    insigni    sane    munificentia    donavit." 
Quodsi  animadverteris,    in    libello    hoc  Guilielmum  V.,    quem  a.  1(>2(>    mortunm   esse 
constat,  ita  commemorari,  ut  homines  vivi  commemorari  solent,    libellum  hunc  intet 
a.    1607  et    1626    typis    exscriptum    esse    dixeris.     Fortasse    I\ciiina    Mcrspcrgia    eum 
Oeniponte    exscribendum    curavit.    antcqiiam   Hala  Monachium    proficisceretur.     Typi 
huius  libelli  iidem,  paucissimis  rebus  exceptis,   suni  atque  illi  quibus  loannes  Baur 
Pawr,    Agricola    Oeniponte   a.  1588   „Speculum    Catechismi,   d.  i.  Augenscheinliche 
Erklarung"  etc.   ei  a.   1592   partes   aliquas    lil>ri  BGeistliche  Ristkammer  von  Georg 
Fiieger"  exscripsit.     Fortasse  igitur  lil>cllus  exscriptus   esl  a  Daniele  filio  eius,    qui 
ct   ipsc  Oeniponte  typographus  fuit.     Cf.   F.    Waldner,    Quellenstudie   zur  Geschichte 
der  Typographie  in  Tirol  bis  zum  Beghine  des  KVII.  Jahrhunderts,  in  «Zeitschrift  des 
Ferdinandeums  flir  Tirol  und  Voralberg",  3.  Folge,  34.  Heft,  Innsbruck  1890,  156     2.">.">. 
fn  Libello  genus  loquendi  tirolense,  <|in>d  in  epistula  manu  scripta  codicis  oeni- 
pontani  comparet,  immutatum  esl   in  aliud.   quod  Germaniae  vel  Bavariae  superioris 
fuisse  dixerim,    quodque  al>  eo,    quo  Canisius    ipse    uti  solebat,    haud  multum  abest. 
Praeterea       id  quod  ex  lectionibus  variantibus  supra  p.  223     242  positis  intellegitur    * 
verba    baud    ita    pauca,   atque   etiam    sententiae   aliqnot,    vel   omissa  vel   addita  vel 
immutata  snnt.     Imprimis  sententiis   ex  S.  Ignatii  „epistula   de  virtute   obedientiae" 
a  Canisio    in  hanc    institutionem    transcriptis   additi    snnt.    oboedientiae  etiam  magis 
inculcandae   gratia,   alii    eiusdem    epistulae  loci    v.  supra  p.  227  229   el   Monumenta 
[gnatiana   I.  i\   672  678).     Qnde  conicere  possumus,  in  hac  editione  paranda  operam 
hominis    alicuius    de   Societate    intercessisse,     Omissum    est    etiam    totnm    epistulae 
exordium   itemque  eius  conclusio. 


M,,n.  1416.     12.  Septerabris  el   7.  Novembris  1586.     111«.     1586.  725 

Editionis  huius,  quam  Bocietatis  bibliographi  aon  co imorant,   onicura,  <iM"'' 

equidem  sciam,  praesto  est  exemplum.  tn  cuius  possessionem,  R.  I».  Rapp  mortuo 
cf.  Rapp,  ed.  2.,  260),  venil  Reverendus  Dominus  Knabl  parochus  pagi  Gramais. 
Hic  humanissime  a.  1920  libellum  Oenipontem  in  collegium  Societatis  tesu  portan- 
,1,,,,,  curavit,  unde  ab  aliquo  Societatis  sacerdote  ea,  quae  hic  posui,  mecum  com- 
municata  sunt 

111«.        12.  Septembris  et  7.  Novembris  !•">*<'». 

Kx  commentario   magnam    partem    ipsius  Canisii  manu  scripto   el  ex  com n- 

tario  a  Canisio  recognito.  Can.  10  f.  25 1'  255b  266«  -2*u\  Ex  priore  commentario 
aliqua  posuil  Schlosser  •_'.'!(). 

Canisiua  od  Socios  nexhortationesu  de  virtutibus  B.  Mariae  V.  et  de  ouUu  Sanc- 
torum  habet. 

1.  .1).'  uita  b.  Virginis,  eiusque  uirtutibus,  el  maxime  charitate.  Causae  trac- 
tandi.  Versamur  in  octaua  Natiuit.  Mariae.  2  quotidie  de  illa  cantatur  el  legitur 
in  templis-ei  inter  alia  illud  Cuius  uita  cunCtas  illustrat  Ecclesias  [in  V^esperis  el 
Laudibus  officii  divini].  3  Omnes  de  societate  singularem  deuotionem  hactenus  ba- 
bueruni  et  habere  debent  erga  hanc  uostram  dominam,  patronam,  aduocatam,  cuius 
patrocinio  egent  et  gaudent  hoc  prauo  saeculo  maxime.  Constal  de  P.  [gnatio  el 
primis  Patribus,  q.uantopere  coluerint  et  amarini  hanc  uirginem,  sicul  el  S.  Dominicus, 
s.  Bernardus,  S.  Anselmus,  S.  Ildefonsus,  S.  Damascenus,  Rubertus  [abbas  tuitien- 
sis|  etc."  tn  exhortationis  fine  Canisius  «psalterium  Virginis"  sive  „rosarium"  valde 
commendat. 

Ex  primis  exhortationis  verbis  et  cx  loco,  quo  in  codice  posita  est,  como  potest, 
eam   12.  Septembris  1586,  quae  erat  dies  Veneris,  habitam  esse. 

2.  -I).-  Sanctorum  cultu  ad  fratres  exhortatio.  De  causis  tractandi  propter 
Ecclesiae  institutum  in  festo  celebrando  •  2.  in  sanctorum  memoria  q_uottidie  repe- 
tenda,  et  in  legendo  martyrologio.  Cur  nos  in  societate  erga  sanctos  cultum  deuotionis 
specialem  adferre  debemus.  Receptum  iam  pridera  est,  ut  quottidie  de  sanctis  ad 
mensara    legatur1.    2.  Vt    singulis    mensibus  sancti  eligantur  et   distribuantur  - 

3  [Nemo]  de  nostris  est,  qui  non  Patronos  sibi  deligit  et  assumit.  4.  Primi  quoque 
Patres  erga  Sanctos  praesertim  Deiparara,  Petrum  et  Paulum  ualde  deuoti  fuerunt. 
5.  Constat  de  multis  nostris  martyrij  laurea  coronatis.  (5.  Quottannis  augetur  numerus 
nostrorum  in  Ecclesia  triumphante»  magis  quam  in  alijs  ordinibus  forte  licet  igno- 
remus  qui  et  q.uando  beentur.  7.  Curant  nostri  scholasticis  hunc  deuotionis  affectura 
infigere  et  augere,  sicut  et  Catechistae  solent  pueros  et  puellas  de  sanctis  admonere." 
Deinde  ostendit :  „Quibus  ex  causis  haec  deuotio  laudanda  et  promouenda  est."  .Qui 
sunt  abusus  in  sanctorum  cultu  cauendi."  „An  sanctorum  gloriam  augere  possimus. 
Exhortatio  habita  esse  videtur  (cf.  supra  p.  716)  7.  Novembris  1586;  qui  eral 
dies  Veneris  intra  octavam  festi  Omnium  Sanctorum. 

1417.        1586. 

Ex  Michaelis  epistulis  autographis,  quae  sunt  in  Germ.  165  f.  337a  et  Germ.  166 
f.  llfi.  atque  ex  collegii  friburgensis  Litteris  annuis.  quarum  exemplum,  eodem  fere 
tempore  scriptum,  est  in  Cod.  J.  36"  f.  24*-27b.  Aliqua  ex  Litteris  annuis  excerpta 
el  transcripta  sunt  in  librum  ^LMerae  Societatis  [esu  duorum  annorum  M.D.tXXW  I 
et  M.D.LXXXYir.  Romae  1589,  242—244. 

Pietatis  fructus  Friburgi  ex  Sociorum,  masdme  Canisii,  sacris  orationtbus  orti. 
Frequentia  sacramentorum.  Amor  in  Societatem.  Beneficentia.  Ornatus  templorum. 
Superstitiones  sublatae.  Decreta  in  feneratores,  meretrices  etc.  Liberi  ex  famulatu 
haereticorum  revocati.     lAbri  pravi  abiecti. 

a)  Sex  vv.  sqq.   ipsius  Canisii  manu  addita  sunt. 


1  Quotidie  saltem  Martyrologium  legebatur;  cf.  Can.  III    797;  V  548. 
-  De  his  .patronis  menstruis"  v.  supra  p.  615. 


721)  Mon.  141  <. 

P.  Petrus  Michaelj  collegii  friburgensis  rector,  ad  Claudium  Aqua- 
vivam  Societatis  praepositum  generalem  haec  rettulit  Friburgo  3.  Apri- 
lis  158G :  ..De  fructu  spirituali  hoc  unum  affirmo,  me  nunquam  maiorem 
ad  nostros  confitentium  concursum  perspexisse,  nec  maioris  auctoritatis 
homines  ullo  tempore  nostrorum  auxilio  ad  fidem  Catholicam  conuersos. 
quam  hoc  anno  l.  .  .  .  Populus  fere  totus  Societatem  complectitur  et 
eandem  in  hanc  urbem  aduenisse  gaudet,  solum  quidam  in  Senatu  sunt, 
quibus  nec  dum  nostrorum  studia  probantur,  quique  fabricam  impedire 
contendunt."  Et  <>.  Julii  1586:  „Cum  superioribus  annis  in  festo  Pente- 
chostes2  nec  centum  communicarint .  hoc  anno  aliquot  supra  mille 
numerauimus 3 ;  Vtilissimae  praeterea  decretae  Ciuibus  leges,  quibus 
vsurarij  contractus  in  perpetuum  sublati." 

In  collegii  friburgensis  Litteris  annuis  Friburgo  1(3.  Novembris  1586 
datis  haec  narrantur :  ..Conciones  in  aede  summa  diebus  festis,  et  ijsdem, 
Dominicisque  in  percelebri  vrbis  paraecia  .  .  .  habitae  sunt.  .  .  .  Effectum 
est,  ut  in  maxima  annonae  caritate,  locupletes  tenuioribus  inopiaque 
pressis,  et  fame  tantum  non  enectis,  liberalissime  subuenirent,  aedes 
sacras  ruinam  minantes,  situ  uetustateque  pene  collapsas  instaurarent. 
aras  peristromatis  conuestirent,  parietes  uarij  generis  picturis,  sacris 
imaginibus,  pictisque  tabellis  exornarent.  .  .  . 

Miruni  dictu  est,  quam  gens  haec  a  teneris  annis  militiae  assueta, 
misere  onmi  superstitionis  genere  conflictetur ' :  usque  eo  certe.  ut  non- 
nullos  reperias,  qui  libere  profiteri  audeant,  se  suis  hisce  ueneficijs  seu 
cantionibus,  difficillimos  quosque  periculosissimosque  corporis  morbos 
ab  hominibus  haud  difficulter  depulsuros.  .  .  .  Cum  aliquando  unus  e 
nostris.  in  nefarium  hoc  superstitionis  genus  pro  concione  inuectus 
essei  '.  a  concione  statim  Vir  Reipublicae  huius  facile  Princeps6,  Patrem 
conuenit,  et  eum.  quae  pater  disputarat  de  superstitionuni  sollicitu- 
dinibus.  eantionibus.  impijsque  huiusmodi  fraudibus,  quibus  humamuu 
genus  daemonis  astu  implicitum  uarie  exagitatur.  ueritati  multo  maxime 
consentanea  esse  confirmauisset ;  quo  facilius,  quos  secum  in  comitatu 
eodeui  scelere  obligatos  habebat,  ad  mentem  reduceret.  uanaque  super- 
stitionum  religione  liberaret;  noui.  inquit.  ego  decem  bellica  quidem 
Laude  cumprimis  illustres,  superstitionibus  tamen  his  plus  aequo  deditos, 
qui  omues  septimo  uel  octauo  anno  abhinc  miserrimo  mortis  genere 
extincti  perierunt.  Abusus  uarij.  consuetudinesque  prauae,  quas  uel 
uiilitaris  licentia,  uel  legum  contemptus  inuexerat,  earundem  concionum 

1  De  liis  vide  plura  infra,  monum.  1418. 
-  Dominica  Pentecostes  erai  25.  Maii. 
.liji    ri(M|iicntation  <les  sacicniciits  cst    a  peu  pres  le  thermometre  de  La  mo- 
ralitc  publique":   Chr,  .1.  Fontaine  ^L 

'  Quas   superstiti ss  Canisius  e  sacro   suggestu    recensuerii    ei    improbaverit, 

vi.lc  supra  p.  549  572/3  610  622  627  664  5  678. 

1  Canisium  significari  vrerisimillimum  est;  v.  supra,  adnot.  4. 
[s  erat,    nisi    valde    fallor,    [oannes  a  Lanten-Heid,   vir  bellicis  in  Gallia  ex- 
peditionibus  clarus  ei   Canisio  amicus;  v.  supra  p.  312. 


1586.  727 

beneficio  sublatae,  el  illarum  loco  utiles,  Laudatae,  ei  Christiano  ] ine 

dignae  Magistratus  authoritate  inductae.  Cuius  generis  uel  hanc  numera- 
iiero,  ae  quis  ciuium,  peracta  concione,  oisi  etiam  finito  Missae  sacri- 
ficio,  templo  digressus,  uel  domum  abeat,  uel  in  foro,  triuijs,  compitis, 

circulos  consectetur '.  Lata  in  foeneratores  Lex  est,  cautumque  graui 
poena  proposita,  ne  quis  pro  mutuata  pecuni.i  solito  plus  quicquam 
exigat.  Scorta.  quae,  ut  pertrictac  trontis  smit.  omnemque  honestatem 
exuerunt,  multos  suis  lenocinijs  in  peccata  illexerant,  vrbe  exturbauit 
Senatus.  Eiusdem  mandato,  loci  liuius  medicus,  solum  uertere  iussus 
est,  ne  homo  de  tide  suspectus,  uirulentis  haereticarum  opinionum  telis, 
diroque  ueneno,  quod  pectore  inclusum  occulte  circumgestabat,  incau- 
tioros  impeteret,  multisque  errorum  inuolucris  illaquearet. . . .  Effecerunl 
et  illud  nostri.  ut  Catholicorum  liberi,  qui  magno  salutis  periculo,  ad 
loca  haeresum  labe  inquinata,  seruitum  discesserant,  parentum  cogna- 
torumque  littei is  reuocati,  heris  catholicis  operam  suam  locarent  -.  .  .  . 
Quadrageshnae  tempore,  in  tribus  urbis  huius  templis,  de  recta  con- 
fitendi  ratione,  pro  concione  actum  est,  et  Jonas  Propheta  populo  ex- 
plicatus3.  .  .  .  Impetratum  quoque  est.  post  multos  eam  in  rem  collatos 
labores  ',  ut  abiectis  haereticorum  libris,  a  catholicis  profecti  scriptoribus, 
potius  lectitarentur.  Cuius  consilij  rationem  complexi  plerique  sponte 
magnam  haereticorum  librorum  uim  ad  Collegium  detulerunt,  ut  com- 
burerentur.  quorum  iacturam  (si  rerum  pessimarum  amissio,  iactura 
appellanda  ueniat)  pij  libelli  hic  in  lucem  emissi,  resarserunt . "  ' 

Exstat  adlmc  praeceptum  !).  Ianuarii  1586  a  Senatu  friburgensi  datum,  quo 
omnes  urbis  patresfamilias  iubentur  singulis  diebus  dominicis  et  festis  in  ecclesia 
aliqua  missae  solenni  adesse  et.  dum  BKyrieu  cantatur,  in  altari,  quae  offerri  oporteat, 
ponere.  Item  mandatur.  ut  et  viri  et  feminae  sacris  pompis  et  supplicationibus 
intersint6  (Cod.  „Mandatenbuch  2"  f.  42a — 43a;  Friburgi,  in  arcliivo  reipublicae). 
Exstat  etiam  edictum  sive  institutio  ad  fenerationem  spectans  sive  „Ordnung  des 
wuchers  liallr  eaque  17.  Iulii  1586  data  ac  gallica  quoque  lingua  scripta,  qua  Senatus 
et  urbem  friburgensem.  et  terras  eius  imperio  subiectas  teneri  volebat.  In  ea,  praeter 
alia,  prohibetur,  ne  quis  pro  pecunia  mutua  data  plus  quam  5%  sumat.  neve  es 
frumento.  vino,  feniculo.  rebus  similibus  „gult  vnnd  Zinnsbrieff"  conficiat.  Si  (|iiis 
autem  secus  fecerit,  sortem  eius  integram  a  senatu  in  fiscum  redactum  iri  I.  c. 
t.  t8b  50  .  Exstat  denique  „Extrait  des  ordonnances  de  la  ville  de  Frijbourg, 
Comme  Contracts  se  doiuent  faire  et  quelles  choses  y  sont  requises."  Tempus  quidem 

1  Querelas  ea  de  re  a  Canisio  prolatas  v.  supra  p.  702  707  711. 

2  Quid  Canisius  ea  de  re  in  sacra  oratione  monuerit,  v.  supra  p.  <><)!(. 
:;  Vide  supra  p.  702—704.  4  Canisii  monitiones  v.  supra  p.  629. 

5  ln  bis  erant  certe  libelli  «Betrachtung  vnd  Gebett  defi  Bruders  Clausen''  el 
BFragstuck  dess  Christlichen  Glaubens":  bunc  Sebastianus  Verronius  parochus  fribur- 
gensis  a.  1585,  illum  Canisius  a.  1585  <i  Friburgi  ex  nova  illa  typographia  A.brahami 
Gemperlin  in  lucem  emiserant;  v.  supra  p.  692  698.  Es  eadem  a.  1">S">  prodieral 
^Christliche  Haussordnung  vnd  vnterrichtung  zur  Grottes  forchf,  hbellus  es  lingua 
italica  in  germanicam  ab  eodem  v^erronio  translatus  Catalogm  aovus  Nundinarum 
Autumu..  Francoforti  ad  Moenum   1585). 

1  Quomodo  Canisius  Friburgensium  ea  in  re  Deglegentiam  reprehenderit ,  vide 
supra  i>.  7o.">  7<»7     708.  ^ 


728  Mnn.  1418. 

ei  ascriptum  ikhi  est;  sed  quia  in  codice  proxime  praecedit  mandatum  diei  31.  luiii 
1586  et  proxime  sequitur  mandatum  Ealendarum  Septembrium  1586  et  reliqua  man- 
data  omnia  ex  ordine  temporum  disposita  sunt.  hoc  scriptum  circa  m.  Augustum 
a.  1586  factum  esse  videtur  Cod.  BMandatenbuch  1"  f.  103b  104a;  Friburgi  in 
archivo  reipublicae).  Fortasse  tamen  haec  nordinatio'<  versio  est  mandati  illius  ger- 
manici,  quod  magistratus  friburgenses  8.  A.ugusti  1587  de  pactionibus  recte  faciendis 
dederunt;  v.  infia.  monum.  1436. 

1418.        1586. 

Ex  exemplo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  . I.  36"  f.  24"  27b.  Complura  ex 
liis  Litteris  excerpta  et  transcripta  sunt  in  librum  „Litterae  Societatis  [esH  Duorum 
Annorum  M.D.lAXXVl  et  M.  D.IAXX  VII.  Romae  1589,  242  244.  Earum  parti- 
culam  germanice  posuit  Riess  47!'. 

Cdllegii  friburgensis  prosperitas.  Frequentia  sacramentorum.  Conversi.  Tn  firfe 
confirmati.  Carcer.  Xenodochium.  Socii  a  pi'Oceribus}  maxime  a  praeposito,  con- 
suluntur.    Apud  aegrotos.    Sodalitas  Mariana.    Fautores.     Genevensium  calumniae. 

In  collegii  friburgensis  TLitteris  annuis"  Friburgo  Helvetiorum  16.  Novembris 
1586  a  Balthasare  Adornio  sive  Schreivogel  S.  J.,  uno  ex  collegii  praeceptoribus 
G.  Sup.  19.  I  f.  'j1':  IJ  f.  31a),  datis  haec,  praeter  alia,  narrantur:  .Xumerat  hoc 
Collegium  socios  quattuordecim,  sacerdotes  septem,  quorum  unus  supremam  Granv 
matices  scholam  moderatur,  Praeceptores  alios  tres,  qui  res  domesticas  curant, 
quattuor.  De  Confessionilms  quid?  Etsi  nostrorum  opera  ab  eo  tempore  quo  primum 
hac  in  urbe  sedem  fiximus,  quotannis  de  peccatis  confitentium  sacramque  Synaxin 
percipientium  auctus  sit  numerus :  hoc  tamen  anno  maius  incrementum  sumpsit  quam 
polliceri  nobis  ausi  fuissemus.  Vt  enim  de  Paschate  sileam,  praecipuis  certe  festis 
diebus.    non  raro  quadringentos,    quingentos.  sexcentos,    trecentos  etiam  supra  mille, 

et  eo  amplius,    qui  uitae  maculas   eluerent,    numerare    ticuit M>  haeresi  Calui- 

oiana,  ad  catholicam  fidem  reducti  sunt  uiginti  duo.  .  .  .  Venit  sub  Quadragesimae 
initium  prouecta  aetate  Vir,  qui  post  multas  Galliae  et  Germaniae  peragratas  Prouin- 
cias.  multasque  cum  putidis  uuper  nati  Euangelij  buccinatoribus,  initas  uerborum 
pugnas,  cum  nusquam  tuto  consisteret,  ausquam  sibi  satisfieret,  a  nostris,  ut  uera 
fide  imbutus  est,  baeresim  eiurauit.  .  .  .  Huius  nestigijs  inhaeserunt  sacerdotes  dup, 
quorum  alter  Monachus,  cum  a  religione  fideque  catholica  turpiter  desciuisset,  sacri- 
legis  se  nuptijs  miscuit,  et  primo  ad  lacum  Lemannura  '  infaustus  praedicans,  mox 
alibi  Ludimagister  effectus  est;  alter  oppidi  cuiusdam  parochus  catholicus,  Zwingliana 
peste  hausta,  Minister,  uti  uocant,  constitutus,  cum  esset  et  aetatis  flore'1  ei  corporis 
mide  conspicuus,  putareturque  eximius  aliquando  haereseos  propugnator  futurus,  nullis 
non  promissis  ab  eiusdem  sectae  cultoribus  detentus  est,  incestasque  nuptias  cum 
fiagitiosa  muliere,  quam  catholicus  adhuc  pessimo  exemplo  domi  suae  aluerat,  con- 
naxit  '.  ut  sic  uidelicet  nefarijs  amoribus  Licentius  operam  daret.  Vterque  parum 
recte  factorum  conscientia,  cuius  uis  omnem  in  partenj  est  maxima,  stimulatus,  pei 
Litteras  et  fidos  internuncios,  auxilium  nostrum  implorauit,  uotisque  potiti,  ac  edita 
domi  nostrae,  ex  instituta  concilij  formula,  fidei  professione  .  haeresum  soluti  sunt 
nexu .  diuinisque  instructi  armis;  ille  coenobium  aliquod  religionis  illius.  quam 
deserueral  ingressurus;  hic  quaesiturus  apud  catholicos  certam  sedem,  a  nobis  re- 
cesserunt.     Duabus  Monialibus,    quae  ante  annos  quindecim   uel  octodecim  votorum, 

Tria   vv.  —i</    stipra   versum  seripta   sunt. 

'  Lac  de  <  Leneve,  <  renfersee. 

2  „Parochus   ex    Villesau"     Willisau,    oppidum    reipublicae    Lucernensis  .    Bqui 

Bernae  ...  nuptias   celebrauerat" :      Historia  collegii   friburgensis    <'"d.  frib.  .Ili^t. 

coil.  Frib."  p.  8).     Leonardus    Hisi.   a.   1582   parochus    illic   constitutus,   a.   1">S">   al> 

ecclesia  defecerai    Th.  p.  Ldebenau  in  BDer  Geschichtsfreund"  LVIII,  Stans  1903.   109). 

Pidei  professionem  tridentinam  dicit. 


1586.  729 

quibus  obstrictae  tenebantur  immemores,  religionis  iugum  excusserant,  el  in  omni 
Bcelerum  impuritate  uixerant,  persuasum  est,  ut  tantis  expiatis  sceleribus,  8e  dignam 
uitam  instituerent,  desertaeque  religionis  castra  repeterent.  .  .  .  Duodecim,  qui  in 
fide  dubij,  animo  uaciliabant,  confirmati  non  modo,  uerum  ei  argumentis  rationibusque 
e  sacris  litterarura  monumentis  desumptis  muniti,  quibus  suscepta  cum  haereticis 
dimicatione  uterentur,  eorundemque  artes  ei  conatus  facile"  refutareni  '.  .  .  . 

Itum  in  carcerem  publicum  frequenter  :  ei  Kenodochium  pietatis  ei  ofticij  causa, 
niinimum  bis  quouis  mense  Frequentatum.  .  .  . 

Societatis  uostrae  magna  apud  omnes  opinio  est,  magnique  ei  consilia  ei  labores 
Dostrorum  faciuni  uiri  primarij;  praesertim  uero  Reuerendus  ei  clarissimus  Dominus 
Praepositus  2,  oostrae  Societatis  amantissimus,  <|iti  ad  omnia  nostrorum  opera  utitur, 
nec  quicquam  pene  maioris  momenti  uel  tractandum  suscipit,  ni  re  prius  cum  uostris 
oommunicata  :  uei  decernit,  ui  nostrorum  sententia  et  audita  el  comprobata3.  Ciues 
quoque  nostros  suspiciuni  ei  amant  uebementer.  Qui  aduersa  ualetudine  premuntur, 
sacerdotes  oostros  accersuni  frequenter,  sacrificijs  precibusque  nostrorum,  se  et  liberos 
commendant,  sibique  persuasum  habent,  non  ante  se  pristinae  sanitati  restitutura 
iii.  quam  illius  ergo,  nostri  uel  sacrificent,  uei  alias  ad  Deum  preces  fundant.  .  .  . 

Sodalitas  Dei  matris  .  .  .  hoc  demum  anno  R.  P.  N.  Generalis4  opera,  confirmata 
rst.  .  .  .  Kx  horum  uumero  duo,  uotiuas  peregrinationes  Lauretum  et  Romam  usque 
susceperunt.  Alij  ad  celeberrimum  illud  B.  Virginis  in  Eremo  coenobium5:  alij  ad 
S.  Claudium,  apud  Burgundiones 6,  religionis  ergo  profecti  sunt.  Corporis  porro 
lacerationibus  [?] b  adeo  dediti  illorum  nonnulli,  ut  in  singulas  hebdomadas  ieiunium 
silu'  indicant,  soloque  pane  et  aqua  uictitent.  .  .  . 

Ordinis  senatorij  uiri  non  pauci,  ut  nostri  amantissimi  et  studiosissimi  sunt. 
ita  niissis  ad  Collegium,  tum  saepe,  tuin  maxime  natalitijs  et  Paschatis  ferijs,  omnis 
generis  munusculis,  suam  in  ims  beneuolentiam  liberalitatemque  declararunt.  [dera 
honestae  et  praediuites  matronae  praestiterunt.  .  .  . 

Ktsi  Geneuenses  illi.  et  alij  nobis  uicini.  in  Caluini  educati  schola  homunciones 
non  semel  antehac  nos  exagitarint,  hoc  tamen  anno.  et  saepius  et  uehementius.  quam 
alias  unquam.  Nec  enim  his  satis  erat,  publice  nos,  ac  priuatim  probris  maledictisque 
proscindere,  uisi  etiam  sparso  in  uulgus  Iibro,  miris  nos  modis  depingerent,  petulan- 
tissime    calumniarentur,    conuitiis   lacerarent,    patriae    proditores,    humani   sanguinis 

;i  llor  v.  supra  versum  scriptum  est.  b)  Sic;  sed  ea,  quat  sequuntur,  suadent,  auctorem  scri- 
:,. ,-.    voluissi  :  macerationibu8. 


1  Dubitari  non  potest,  quin  harum  conversionum  et  institutionum  Canisius  quam 
maxime  particeps  fuerit.  Ipse  enim  Sociorum  omnium  et  doctissimus  et  ad  animas 
iuvandas  paratissimus  erat. 

2  Petrus  Schnewly,  praepositus  capituli  S.  Nicolai  et  vicarius  generalis  rpisrupi 
lausannensis. 

3  Potissimum  Canisii  opera  eum  usum  esse  ostendunt  quae  tradita  sunt  de 
familiaritate  et  necessitudine,  quae  inter  duos  hosce  viros  intercessit. 

4  Claudii  Aquavivae.  (iregorius  XIII.  bulla  5.  Decembris  1584  data  praeposito 
generali  Societatis  potestatem  fecerat,  in  omnibus  Societatis  collegiis  scholarium  ei 
aliorum  tidelium  nSocietati  devotorum"  sodalitates  raarianas  Bsub  titulo  Annuntiationis 
B.  Mariae"  auctoritate  pontificia  instituendi,  eas  sodalitati  romanae  siv<'  Bprimariae1' 
aggregandi.  gratias  omnes  buic  concessas  cum  illis  communicandi  Tnstitutum  S.  J. 
I  103—1071  Die  23.  Martii  1586  sodalitas  lucernensis  ab  A<|ii;i\i\;i  cum  titulo 
Annuntiationis  B.  Mariae  V.  canonice  confirmata  ei  congregationi  romanae  aggregata 
esi  Knitz  \(H) .  Sub  eodem  titulo  Friburgi  sodalitas  scholarium  sive  iuvenum  litteris 
studentium  a.  158fj  confirmata  et  aggregata  esse  videtur    Genoud  121  . 

5  Kinsiedeln. 

'''  Kxstabat  tunc  monasterium  benedictinum  Sancti  Claudii  St.  Claude),  uomen 
ex  S.  Claudio  abbate  suo  et  episropo  bisuntino  sortitum  ac  reliquiarum  sacrarum 
copia  illustre.  ^ 


730  Mon-  ^l-'. 

cupidissimos,  homines  denique,  qui  omnia  susque  deque  ferrent,  appellarent,  aliisque 
id  genus  titulis  cohonestarent \  QuidpluraV  etiam  pro  concionibus  se  continere  non 
potuerunt,  quia  palam  et  libere  in  nos.  ut  in  eos  qui  Friburgensibus  nostris  authores 
fuerimus,  ut  nouo  se  foedere  catholicis  Cantonibusa  obligarent,  debacharentur.  Yt 
breuis  sim.  nihil  boni  uiri  non  moliuntur,  niliil  non  mouent.  intentatum  nibil  relin- 
quunt,  ut  nos  mordacibus  cbartis,  scriptisue  in  uulgi  odium  rapiant,  uitae  periculis 
obiectent.  omnium  in  nos  animos  concitent  atque  inflamment.  Sed  haec  et  alia  in- 
commoda  catholicorum  uidelicet  pietate  ac  beneuolentia  compensantur.  Quo  enim 
pluribus  nos  configunt  maledictis  haeretici,  eo  maiora  catholicorum  in  nos  summae 
beneuolentiae  officia  constant .  quibus  nihil  aeque  curae  est .  quam  defensionem 
nostram  suscipere.  societatem  summis  laudibus  extollere,  nostrosque  omni  bumani- 
tatis  genere  complecti." 

Friburgensium  litteris  edoctus  Toannes  Franciscus  Bonhomius  nuntius  aposto- 
licus  in  *epistula  ex  urbe  Sancti  Audomari  (St.  Omer  9.  Februarii  1586  Romam  ad 
Gardinalem  AzzoJinum  missa  de  collegio  friburgensi  haec  testatus  est :  _Mi  godo  ebe 
faccia  in  quella  provincia  frutto  mirabile  alT  honor  di  Dio  et  a  confusione  delli 
heretici  circonvicini"  ex  apographo  antiquo  totius  epistulae.  quod  est  Londini  in 
museo  britannieo.  Bibl.  Egerton  1079  p.  121 — 12*  .  Senatus  friburgensis  autem  in 
*litteris,  quas  de  sacerdote  quodam  ordinis  Minorum  ad  Sixtum  V.  dedit.  mentionem 
fecii  etiam  Patrum  Societatis  Iesu,  .inter  quos  multum  Reuerendus  Pater  Petrus 
Canisius  eiusdem  Societatis  Theologus  sui  temporis  facile  celeberrimus  primas  tenet* 
ex  apographo  eiusdem  temporis,  a  Guilielmo  Techtermann  archigrammateo,  ut  videtur. 
scripto.  quod  est   Friburgi  in  archivo  reipublicae.   .Lateiniscbe  Missifen  1579"  . 

141«.        2I{.  Novembris  1586. 

Ex  commentario  a  Canisio  dictato  et  ipsius  manu  emendato.  Can.  40  f.  134b — 1361'. 

Canisius  e  sacro  suggestu  ostendit,  quomodo  annonae  caritas  Helvetiam  premens 
mitiganda  sit:  Supplicationes.  Providentia  magistratuum.  Parentes  de  filiis  monendi. 
Mendici  discemendi  et  ad  Idborem  urgendi.  Sumptus  moderandi.  Collectio  stipis. 
Mulctae  distribuendae.     Mendici  a<l  pietatem  excitandi. 

Canisius  Friburgi  in  sacra  oratione  Dominica  ultima  post  Pente- 
costen  sive  23.  Novembris  1586  habita  haec  potissimum  tractavit: 

„Quae  media  et  remedia  possunt  prodesse  hoc  tempore ''.  ad  prae- 
senteni  caristiam  auertendam  nel  mitigandam  •  zu  miltern  vnnd  lindern. 

Difncilem  materiam  mihi  tractandam  sumpsi,  utc  timeo[?]d  ne 
;ili(|iii  aegiv  ferant  (pioil  audeam  de  eausa  tam  graui  nieam  dicere 
sententiam,  quae  potius  ad  alios  prudentes  pertinet,  el  ab  illis  forte 
iiiin  ante  tractata  ei  definita  est.  Sed  hoc  me  consolatur,  cmod  sapien- 
lihns  occasionem  dare  eupiani.  ut  diligentius  cogitent  de  communi  ista 
miseria  ei  necessitate  tam  multos  premente,  et  quasi  compellente,  ut 
omnes  qui  possunt  ad  connnune  periculmn  depellendum  concurrant  et 
collaborent   ad  Rempublicam   conseruandam,   et  pauperes  consolandos. 

a    Sequuntur   vv.  authores    fueri s,   ui   nouo  s,  oblitterata.  b)  Sequuntur  vv.  ut    praesens 

paristia,  oblitterata  c)  Sic  C    correxit  ex  «'I  d    Corrigendum  essi    videtur:  timeam. 


1  Cf.  supra  p.  693  694.  tesuitas  quaerere  .nur  Mordt-  und  Todschlag,  Krieg 
und  Blutvergiessen,  und  alles  Qnheyl",  et  esse  Bdie  rechten  SeelenmSrder  und  Ertzdiebe, 
w.lclir  alle  WeH  voll  A.ufruhr  und  Zweytracht,  voll  Krieg  und  Exiegsgeschrej  fullen" 
affirmatur  in  libello  a.  L586  sine  loco  edito  „Ein  sehr  Nohtwendige  und  Ernstliche 
Warnung  und  Vermanungsschriffl  an  die  dreyzehen  <>rt  der  loblichen  Eydgnofi- 
schaffl   ...  in  Tnnk  verfertigel  durcli  Eusebium  Philadelphum     W.  Th.  Streuber,  Die 


•_':;.  Novembris  L586.  731 

Primum  igitur"  et"  praecipuum  medium  ei  remedium  iuxta  meani 
sententiam  hoc  tempore  adhibendum  cst1,  agnoscere'  praesentem  cari- 
sti.un'1  ut  uirgam  Dei1  et  asperam  medicinam,  per  quam'  nos  uisitai 
ac  percutit  sicut  olim  fecit  Judaeis  tempore  Joelis  Amos  el  Aggeif2 
ita  ut  merito  uostra  Prouincia  dicat  Manus  Domini8  tetigil  me3, 
et  Heluetij  omnes  gemendo,  testari  possunl  Merito  hoc  patimur 
quia  peccauimus4.  Magna  certe  et  aspera  uirga  qua  percutit  aos 
Deus  offensus  nostris  peccatis,  et  sicul  timendum  esl  tnagis  percutiel 
impoenitentes  iuxta  suani  inteiminationem:>. 

2  Etemedium  est  diffidere  nostris  et  humanis  praesidijs  et  in 
spiritu  humilitatis6  recurrere  ad  Patrem  misericordiarum7 
et  suppliciter  petere  et  supplicationem  publicam  instituere  ut  pacem 
cum  Deo  faciamus.  Jnuoca  me  in  die  tribulationis,  eruani 
te  et  honorificabis  me8.  Ad  hoc  multum  iuuabit  si  de  necessitate 
faciamus  uirtutem  et  praesertim  sacro  tempore  Aduentus  bene  utamur 
ad  faciendos  fructus  poenitentiae9.  Rogo  igitur  spirituales  et 
saeculares,  uth  si  ante  vnquam  nunc  magis  in  cultu  Dei  sint  eo  [?] 
tempore  [?  | '  diligentesk  in  Aduentu  ut  quottidie  qui  possunt  conueniant 
in  templo  D.  Virginis,  ut  cum  deuotione  celebrent  [festa]'  immaculatae 
Virginis.  et  nostri  Patroni  Nicolai 10.  Rogo  ut  more  maiorum  in  oratione 
et  ieiunijs  aduentum  suum  sanctificent,  corda  sua  mundent  confessione '", 
conciones  uisitent.  et"  se  praeparent  ad  Natalitia.  maxime  autem  ut 
pauperes  sibi  habeant  commendatos  et  elemosynis  iuuent.  Scriptum 
est  enini  Eleemosyna  a  peccato  et  morte  liberat"11.  Sicut 
aqua  ignem  extinguit12. 

De  remedijs  specialibus p. 

Primum  est  in  Magistratibus  positum,  ut  Christi  sequantur  exein- 
plum,  qui  cum  esset  summa  sapientia  uoluit  tamen  cum  discipulis  suis 
consultare  de  pauperibus  in  necessitate  sustentandis  13.  Sic  etiam  fecerunt 
Apostoli  cuni  uiderent  pauperes  uiduas  negligi,  et  consilio  adhibito 
constituerunt  septem  diaconos  qui  curam  illarum  gererent11.    Sic  etiam 

:i  i  IiKn  rr.  scj<j.  ii  c.  i/isii  mlilitii  sunt.  b)  Sequuntur  w.  cum  timore,  oblitt.  c)  Sequuntur 
w.  et  timere  Dominum,  oblitt.  il)  Octo  w.  ■«/</.  a  C.  in  margine  addita  sunt.  e)  Sequitur  aeque, 
oblitt  f)  Achej  libr.  g)  C.  in  margine  seripsit:  Agnoscere  iram  et  flagellum  Dei    meritamque 

penam  <|iui  percutimur  ei  percutiemur  magls,  si  manemus  in  peccatis  impeniteutes  2  bonam  esse 
orationem  —  [verba  obscura  duo]  et  publicam,  sed  ex  conle  contrito  manantem  ut  uere  humiliemur. 
li    Quinqut    vv.  sqq.   a  C.  supra    versum   scripta   sunt.  i)  Haec  3  vv.    oblitteranda   fuisse    videntur, 

propter  vv.  sqq.  in  Aduentu.  k")  Sic  C.  correxit  ex  diligentiores.  Duo  vv.  sqq.  supra  versum  scripta 
snnt.  Ii  jfnr  v.  supplendum  esse  res  ipsa  ostendit.  m)  Duo  vv.  sqq.  a  C.  ipso  addita  sunt.  n  >•  - 
quitur  saepe,   oblitt.  o)  libera  libr.     Quattuor  vv.  •>■</</.  a  ' '.   in    margine   scripta  sunt.  p)  Sic  C. 

correxit  ex  spiritUalibus. 


erste  Berufung  der  Jesuiten  nach  Luzern,  in  „Beitr%e  zur  vaterlandischen  Geschichte" 
IV.  Basel  1850.  362     363). 

1  Ex  4.  20;   17.  9;  Iob  21.  9. 

2  Cf.  Ioel   1:  2,   1—27;  Am  2,  4     16;  3;  4.   1     14;  A.gg   1.  2     11   etc. 

:1  Iob  19,  21.         '  Gn  42.  21.        5  Cf.  Eccli  2.  22:  Lc  13,  3  5;  Apc  2,  5  etc. 

,;  Dn  3,  39.        7  2  Cor  1,  3.        s  Ps  4!».  L5.        "  Mt  3,  8;  Lc  3,  8. 

'"  Haec  futura  erant  d.  8.  et  i>.  Decembris.         "  Tnl>   12.  9. 

12  Eccli  3,  33.         '    Cf.   [o  6,  5     7:  Mx  6,  38.         n  CW  A.l  6,  1  -e,. 


732  Mon.  1419.    23.  Novembris  li  - 

cum  magna  essel  caristia  sult  Claudio  constituti  suut  quidam  ad  Elee- 
mosynas  colligendas,  el  mittendas  Hierosolimam,  ut  fratrum  necessitati 
succurreretur  •  sicul  Paulus  etiam  sollicite  procurauit '.  Jgitur  non 
solum"  honestum  ei  Laudabile  sed  etiam  uecessarium  est  aduigilare 
Magistratus,  et  per  se  oder  durch  die  vier  fander*,  aui  alios  cogitare 
serio  do  facienda  prouisione,  el  tl«'  Legibus.  conscribendis  ac  exequendis 
hoc  tempore,  sicul  ipsa  uecessitas  exigii  Cogitenl  inter  ;ili;i  sitne 
consultum  intelligere,  quomodo  se  ciues  habeanl  in  den  vier  Theilen 
oder  quatieren  diser  stati  .  Visitentur  semel  saltem  in  hebdomada 
tlomus  .  cognoscantur  el  scribantur  nomina  magis  afflictorum  ol>  prae- 
sentem  paupertatem. 

3.  Moneantur  sedulo  parentes  tlo  suis  filijs  non  extrudendis  foras, 
ut  toto  d\c  discurrant,  ei  per  integras  horas  clameni  ante  fores,  ut 
non  discani  sic  otiari  neque  se  assuefaciant  an  den  bettelstab*. 

J  Habeatur delectus mendicorum  sifortesunt,  quilaborare  possint  . 
ei  si  non  possunl  cogantur  esse  modestiores,  ne  molestenl  aegrotos 
suis  clamoribus,  nec  tam  importune  el  inuerecunde  agani  per  totum 
diem  sine  omni  ordine,  et  aliquando  contentiose  ita  ut  boni  pauperes 
propterea  etiam  patiantur  apud  diuites  uel  contemnantui ~. 

Aliml  remedium  est  si  deputati  ;i  Senatu  diligenter  prohibeanl  ei 
tollanl  magnum  sumptum,  qui  Ht  iu  nuptijs  et  hospitijs  publicis  sine 
necessitate,  <xt  cum  magno  praeiudicio  pauperum,  quorum  multi  possenl 
ali  rni^s  den  stattlichen  malerenn  vnnd  gastereyen  propter  quae  deus 
nos  modo  punit.  Praecipue  uero  praescribi  possel  tl<in  Zflnfften  quo- 
modo  se  contrahere  e1  minus  expendere  debereni  an  ihren  versamb- 
lungen  praesertim  circa  natalitia,  ei  maxime  an  der  heiligen  3  KCnig 

quando  omnes  fere  uino  se  grauant,  et  magnam  Leuitatem  exercent, 
et  hoc  sub  praetextu  honorandi  tres  Reg  - 

Etemedium  aliud  fuerii  inuenire  uel  praeparare  pecuniam,  fru- 
mentum,  habitationem '  uel  scheunen  in  utilitatem  pauperum.  Itl  uero 
fieri  possei  impetrando  gratiam  ei  eleemosynam  apud  nobiles  ei  diuites, 
ut  sibi  facianl  amicos  de  mammona  iniquitatisk*.  Diuites 
meminerinl  A.postolorum  qui  parum  habentes  tam  se  Largos  ostendunt, 
Chi*istoque  offerunl  suos  5  panes  ei  2  pisces  •  ei  hinc  ditantur5.  Quan- 
tum   potueris   esto   misericors6.     2    VI   Dominicis   diebus   fiant 

S    witwr  laudahile  s,-,t   etiam,  -  «      ■ .«  .'.-   Magistratns 

suum  munus  uigilent,   consultent,  deput«ut  sapientes  qui  uelint  e.  possint  oonferre  seutentias, 

.  ipere  ,-t  exequi  S  Vis  &)  8  ■ :      '    ■ 

Parentes  monendi  f)  £  -  Mendici  diseemendi  ,t 

urgendi.  S  •  ...   Sumptus  moderandi      Quae 

huius   caristiae      Auaritia,  immiserieordia ,  prodigalitas .  luxus,    Ingratitudo,   Abusua   opum. 

\  t  Dominit  is 
• 

■■':   1  Cor  16,  1     8. 
uttior  tribnnos  plebis   Bannerets,  Venner    significare  videtnr. 
Pi<-  Epipbaniae  sive  6.  [anuarii.  '  Lc  16,  9. 

Mt   l  J.  13    20:  M,   B,  M     44:  Lc  9.  11     17.  1.»  6,  t     t:;. 


Mon.  I  \J<>.    Initio  m.  Decembris   li 

collectae  e\  congregentui  pej  deputatoa  in  usum  pauperum  •'>  \t 
ijdiin  diuites  clementei  ;iu;mt  cum  debitoribus,  nec  tantum  exiganl 
sicul  alias.  t.  Curam  habeanl  diuitee  suorum  uicinorum  e\  uotorum 
ei  amicorum  qui  magie  egent,  ne  facianl  aicul  diues  epulo  obliuiscen 
pauperis  Lazari  '  <>  foelices  qui  Christum  nunc  pascunt,  potant,  uestiunt, 
uLsitani   in  suis  membris2,  e\   carnem  suam  non  despiciuni 

Possel  etiam  iuuare,  si  mulctae  exigantur  ;i  blasphemis,  festa 
uiolantibus,  templa  non  uisitantibus,  conciones  non  audientibus,  ebriosis 
Biue  Friburgi  siue  foris  in  liospitijs  reperiantur,  imo  etiam  ab  omnibus 
die  Stattordnung  transgredientibus.  Collecta  autem  illa  pecunia  dis- 
tribui  possel  in  pauperes  pro  ratione  necessitatish  per  fide  dign 

Quid  si  etiam  mendici  per  A.duentum  cogerentur  ;i<liif  conciones 
hebdomadarias,  audire  catechismum  el  templum  saepius  uisitare  quam 
nunc  fieri  solet,  <|ui;i  nullus  illorum  curam  gerit,  sed  sicui  pecudes' 
tractantur,  el  quasi  nos  |»u<l<'t  talium  hominum,  <|iii  sunl  Christo  tam 
dilecti  H<iit  noa  e\  saepe  chariores,  quoa  <jui  non  recipit,  Christum 
non  recipii  '.  nec  dignus  <iit  i« igno  quod  Christus  promisil  pauperibue 

1  120.        Initio  in.  Deeembrii*  1586. 

Kx  exhortationis  commentario   per  Canisium  dictato  <t  ipsius  manu  emendato. 
Can.  Ju  l.  1  1<<      11"-'      Exhortationem  totam  atque  etiam  nonnihil  amplificatara  p 
Schlogser  158     L65. 

Canisitu  ad  Sociot  collegii  exhortaiionetn  de  Adventu  habet. 

Exstat  commentarium  orationis  Friburgi  a.  1586  habitae,  a  librario  sic  Lnscrip- 
tmii  .I><-  Aduentu  Domini  apud  fratres"  sive  Socios  collegii  Bocietatis.  „Dicam"' 
inquit  Canisins,  „de  praesentj  tempore  Aduentus,  cur  onmes  Catholici  Aduentum 
acceptare,  ei  cum  speciali  deuotione  ei  fructu  tenere  [debeant]6.  2  <,!iii<l  nobia  boc 
sacro  tempore  faciendum,  nt  maiorem  «•>:  eo  fructum  colligamus1  et  tempus  hoc 
sanctificetnr."  „Quomodo  Aduentus  nobis  incipiendus  <t  sanctificandus." '  Ltespondet, 
praeter  alia,  baec:  „Opus  peculiariter  honorare  matrem  Domini  sicnl  populus  quottidie 
aisitans  templum  eius  ei  sacrum  Rorate  ''  audiens.  Vnde  horas  b.  Virginis  «t  Ro- 
sarium  B.  Virginis  deuotius  recitare  conuenit.  .  .  .  Quod  ad  mortificationem  <t  poeni- 
tentiem  attinet,  .  .  .  osu  <-t  -  exemplo1  piorum  ac  fratrum'  confirmatura  babemus,  ut 
ali<|iii«l  •  praeter  morem  amplius  faciamus. .  . .  Nostis  morera  Ln  scripto  notandi  et 
superiori  offerendi  poenitentias*. .  .  .  Merito1  confundimur  nobis  esse  nomen  pauper- 
tatis,  rem  uero  ei  opus  penes  alios  qui  non  obligantur  ad  paupertatem  ex  uoto 
seruandam,  sicul  aos,  <t  Lnterim  ui.\  contenti  sumus  illis  quae  abnnde  nobis  sup- 
peditantur.  Specialiter  nobis  commendatae  sini  Etegulae  modestiae  in  loqnendo,  agendo 
ei  gestu,  Ln  silentio  et  conuersatione." 

:i    Sequitur  >t.  oblflt        b    Tria  m    sqq    i  >,„■■■■   manu  aJdiia  ■»>■'     In  margim    tiln 
Mnlcta<  ,  i  ',    |,.  i|,  .  ii    <     .,,  margine:   Mendici  ad  Bpiritualia 

'iii-  i.iniK  -  <  atholici  in  ill"  -<-  mntare  debeani    • 
epeciali  enra   illnd  trausigere.  f    /  vt>,  eqq.  a  <     ipsn  addita  sunt  g    H 

>'■'>>  *<•„'        b     I> ii    a  >      ■  i,-  ■  ■>■>'■■ '  i    Bequitur  •    I 

C    ,,iii,i,i  ,1,1,1,1,,  ,-..t  |     //.,     ,     ,i  ,,,„„;,,,  quae  «equunlut 

<  f.  !.<•   L6,  I!»     21.         '  Cf.  .Mt  25,  35     W. 
Ls  58,  7.  I  t.  III  25,   tl      »15.         ''  <  f.  Lc  6,  20;  Mt  :..  3. 

Adventns  <•<<  armo  incobatns  erat  30.  Novembris. 
7  ..Missam    votivam  de  8.  Maria   ab  Adventu    usque   ad    Nativitatem    Domini* 
significat,  cuius  „rnfroitus"  a  verbo  „Rorate"  incipit. 


734  Mon.  1421.    1422.    Exeunte  m.  Decembri   1586.    1587. 

1421.        Exeiinte  m.  Decembri  1586. 

Ex  commentario  magnam  partem  ab  ipso  Canisio  scripto,  quod  exstai  in  Can.  43 
in  folio  in  4"  duplici  eoque  separato.  Exhortationem  hanc  ex  eodem  comnientario 
haustam,  nonnihil  tamen  politam  posuii   Schlosser  :\'2\ — 326. 

Canisius  ad  collegii  Socios  de  votorum  renovatione  dicit. 

Canisius  ultimis  diebus  tn.  Decembris  a.  1586  Friburgi  ad  Socios  collegij  ex- 
hiortationem  „de  renouatione  uotorum"  religiosorum  habuit.  In  cuius  exordio  iis  in 
memoriam  revocavit  annonae  caritatem,  qua  Friburgum  eo  anno  laboraverat  '.  ei 
pestilentiam.  quae  „uicinis  etiam  in  locis  et  alibi  pullulat,  et  sequenti  anno  magis 
saeuiet  nt  praedicunt  Mathematici,  multa  mala  nobis  de  anno  futuro  pollicentes." 
Deinde  ait:  „Est  et  hoc  speciale  anno  praesente  quod  litteras  Patris  Generalis  et 
Prouincialis 2  accepimus,  quibus  serio  excitamur  ad  spiritualis  uitae  studium  et  per- 
fectionem  ut  uocatione  sua  digne  quisque  ambulet3.  2.  Vt  in  fraterna 
charitate  cuncti8  sedulo  se  exerceant,  nullam  admittentesb  differentiam  nationnm  et 
personarum.  '■'>.  Vt  crescamus  in  uera  deuotione  et  ueneratione  sanctissimae  Virginis; 
I  Vt  specialiter  Deo  commendemus  regna  Chinensium,  quae  per  nostros  ad  ueram 
fidem  conuertuntur.  Praeterea  inter  aliac  scribit  illic  Pater  noster  Generalis  inexcu- 
sabiles  nos  esse,  si  acceptam  in  societate  gratiam  et  eognitam  Dei  uoluntatem  non 
sedulo  exequamur.  Ac  iubet  etiam  ut  omnes  qui  gratiam  Iul)ilaei  a  Pontince  l  nobis 
concessam  consequi  cupiunt  ut  minimum  octo  diebus  in  meditationibus  exerceantur 5, 
et  ita  se  colligant  et  uniant  cum  Deo."  Deinde  Canisius  varia  commemorat,  quae 
praeparationem  ad  votorum  .futuram  renouationem"  atque  ipsam  renovationem  spectant. 
In  quibus  haec  notatu  digna  sunt:  Renovaturi  recogitant  quomodo  post  ultimam 
renovationem  se  gesserint,  „et  idcirco  multi  etiam  scribunt  sua  peccata.  .  .  .  Vnus- 
quisque  si  potestcli.  formulam  uouendi  scribit,  et  ex  chartula  legit  circa  communi- 
onem,  et  ita  renouat  uota.  Quae  omnia  debent  tanto  deuotius  fieri,  quoniam  in 
principali  festo  uostrae  Societatis  et  nominis  Iesu  fiunt  ad  altare,  et  specialiter  ipso 
Christi   [esu  sanguine  tum  primum  fuso  sanctificantur1' 7. 

Exhortationis  huius  commentarium  in  codice  inscriptum  est  „De  renouatione 
uotorum  a.  87."  In  ea  autem  actum  esse  de  votis  1.  tanuarii  1587  renovandis  ideo- 
que  exhortationem  ipsam  exeunte  a.  1586,  uon  1587,  habitam  esse  intellegitur  e\ 
commemoratione  Litterarum  a  Claudio  A^quaviva  praeposito  generali  ad  Socios  datarum. 
Litteris  enim  Roma  1'.'.  Mai  1586  datis  Aquaviva  eos  omnes  et  ad  fraternam  chari- 
tatem  cultumque  1!.  Mariae  \'.  et  ad  animos  iubilaeo  per  Sixtum  X.  concesso  pa- 
randos  exhortatus  est  simulque  promisit,  de  huius  praeparationis  ratione  ac  modo 
ad  piaepositiis  ])rovinciales  ..mandata  perscriptum  iri"  Epistolae  Praepositorum  Gene- 
ralium  ad  Patres  et  Fratres  Societatis  [esu,  Antverpiae  1635,  156  190).  In  horum 
mandatorum  quae  uunquam  typis  exscripta  esse  videntur  uumero  etiam  precationem 
pro  Sinensibus  et  exercitia  spiritualia  octo  dierum  fuisse  censendum  »->t ;  neque  enim 
haec  in  litteris  ad  Socios  omnes  recta  i|iiasi  via  datis,  quae  modo  dictae  sunt,  leguntur. 

1432.        1587. 

„SVMMA      DOCTRINAE      CHRISTIANAE,      KX      POSTREMA  RECOGNI- 
tione  Doctoris  PETR]  CANISII,      Societatis  JESV   Theologi.       WTVEKPI  \K.      Ex 
officina  Christophori   Plantini.      Architypographi  Regij.      M.D.  LXXXVII." 

,i    Hoc  r.  <i  c.  //«..   addititm  est.  i"   •  ■  ■  •    adniittens         i     Haec  2  rr.  ab 

.  i      addita  sunt. 


1   \'iile  supra  p.  '170  671. 

-'  Claudii  Aquavivae  et   Ferdinandi  Alber.    Vide,  quae  sub  ipsam  hanc  exhorta- 
tionem  dicentur.  '    Eph    I.   1.  '  Sixto  V '.-.  v.  supra  p.  668. 

1  [.  e.  exercitiis  spiritualibus,  quae  nunc  vocamus.  vacent. 
Krant  tiinc  inter  fratres  laicos  qui  scribere  uon  poterant. 

■   Renovatio    igitur    futura    erat  die  sacro  Circumcisionis  t'liii>ii    sive  Kalendis 
lanuariis. 


Mon.  1  123     1424.     L587.  7;;;, 

16°;  pp.  numeris  signatae  392    addito  folio  titulari  ;  praeterea  in  extre libro 

12  ff.  iiini  sign.  1  ■  i  pagina  aversa  folii  titularis  summa  privilegii  a  Philippo  II. 
Hispaniae  rege  concessi.  Sequuntur  Plantini  titterae  dedicatoriae  ad  Philippum  II. 
a.  1566  datae,  Canisii  praefatio  ad  Colonienses,  Ferdinandi  I.  el  Philippi  II.  edicta 
,i.  L560  el  L557  data,  catalogus  Patrum  ei  conciliorum,  conspectus  rerum  cf.Can.  V 
81  I  .  P.  .">>>•">  392  appendix  de  hominis  Lapsu  et  iustificatione.  In  duobus  foliis 
proximis  „Auctoris  confessio"  cf.  Can.  \'l  7I.">.  Sequitur  index  alphabeticus  rerum. 
Librum  vidi  Londini  in  museo  britannico.  Ldem  exstai  Berolini  tn  bibliotheca  na 
tionali  Ep.  3732),  Cracoviae  in  bibliotheca  universitatis,  Dilingae  in  biblotheca  semi- 
narii  clericalis,  Parisiis  in  bibliotheca  nationali  D.  2768).  Editionem  commemoral 
Sommervogel  II  625. 

112:5.        1587. 

Canisii  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  latine  Antverpiae  <i  Parisiis,  ger 
manice  Dilingae  editur,  in   Hollandia  adhibetur. 

1.  I>(  Backer  1  1  ()(>( )  posuit:  „Institutiones  Christianae  pietatis,  seu  parvus 
Catechismus  Catholicorum  auctore  P.  Canisio  S.  J. :  accedunt  preces  borariae.  Ant- 
verpiae,  ex  officina  Christophori  Plantini,  L587,  16°. "  Eandem  editionem  brevius 
posuii   Sommervogel  II  637. 

2.  .PARVVS  |  CATECHISMVS    CATHOLICORVM,      NVNC  PRIMVM  LNTE- 
gritati  suse  restitutus,  (V-  singu-  |  lari  auctoritate  Sac.  Caes.      Maiest.  editus.      Auc- 

tore  Petro  Canisio}  Societ.  nominis  lesu  Theologo.  PARISIIS,  Apud  Thpmam 
Brumennium,  in  clauso  ,   Brunello,  sub  signo  Oliuae.  !   M.D.  LXXXVII." 

18°:  ff.  signata  addito  titulari)  cernuntur  in  exemplo,  quod  huic  descriptioni 
adhibitum  est,  .'Jl  :  in  huius  tamen  fine  unum  saltem  folium  deest;  f.  2  Canisii  prae- 
fatio  Augustae  Vindelicorum  m.  Maio  1561  data;  f.  3a— 28"  Catechismus;  f.  28"  31b 
Testimonia  Scripturae  contra  haereticos;  sequitur  „Diplomatis  Caesareae  Maiestatis 
Summa:"  Exemplum  modo  descriptum  exstat  Parisiis  in  bilbiotheca  nationali 
D.  27759).     Sommervogel  hanc  editionem  non  posuit. 

•'!.  „Tcv  .Ulctnc  Sate<f)tfmu§,  ober  t'uv=  l',c  Summa  t>cf,  tuabren  0>'l)viftliri)cu  bnb 
EatfioIt=  jdjen  ©Iauben§.  |  sJ3fit  angebencftem  &alen=  |  ber  bnb  nutjltcben  ©ebetten,  ;  $u  tagltcbem 
gebraudj  febr  btenftlta).  |  ^lud)  rurtjet  Dnberrtcbt  bon  ber  |  SBetdjt,  bnnb  loic  ntan  iid)  in 
empfa=  (jung  befj  l)od)univoia,cn  Sacra=  |  ment§  bejj  2lltar§,  Sbttftltcfi  |  fjalten  ioll.  v,Hllc> 
mit  fjofiem  flcif;  bon  nciuctn  |  gemefirt  bnb  gebeffert.  |  ©ebrudt  \\\  Siltngen,  burd)  Sobannem 
2Ratoet.  !   1587."     Versus  1,  2,  6,  10,   L5,   17.   18  rubri  sunt. 

16°;  ff.  111111  signata,  addito  titulari,  115.  F.  Aija  31  nja:  .Petri  Canisij,  der 
Heyligen  Schrifft  Doctors,  Vorred".  Praefationi  huic  nec  locus  nec  tempus  ascripta 
sunt.  Quae  incipit:  „Freundtlicher,  lieber  Leser,  man  hat  diss  Biichlein  vormals 
offt  getruckt" :  terminatur:  „Herren  vnd  Hayland  Amen",  F.  50t  8a — D  8a  precationes. 
Sequitur  institutio  ad  sacramenta  confessionis  et  communionis  recte  suscipienda. 
Librum  vidi  Monachii    in  bibliotheca   nationali.    Eandem  posuit  Sommervogel  II   644. 

4.  Hoc  anno  15<S7  ministri  aliqui  Calvinianorum  ad  ordines  Hollandiae  detulerunt, 
Leidae  (Leiden)  et  Vespae  (Wesp)  scholas  haberi,  in  quibus  „catechismus  iesuiticus" 
(qui  certe  erat  catechismus  Canisii)  explicaretur  lAmburg's  Jaarboek  I.  II..  Roer- 
mond  L894,  7221).      • 

1421.         15S7. 

„Epistolse  et  Evangelia.  Qvse  Dominicis.  E1  Festis  diebus,  de  more  Catholico 
in  Templis  recitantur.  Accedit  parvus  Catechismus  1».  Petri  Canisij.  Posnaniae, 
Excudebat  foannes  Wolrab,  M.D.LXXXVII,  8°,  ff.  240."  Haec  mecum  a,  L889  sic 
communicavit  P.  Carolus  Sommervogel  S.  -I.  Qui  huius  editionis  mentionem  fecii 
II  673. 


73(j  Mon.  1425.    1587. 

1425.        1587. 

Canisius  „Manuale  Catholicorutn'  Friburgi  Helvetiorum  et  Ingolstadii  edit. 
Laudes  ei  tributae. 

1.  ..MAXVALE  |  CATHOLICOKYM  .  IX  VSVM  PIE  PRE-  <  amm 
colle-  |  ctum.  ET  CVM  KOMANO  !  Calendario  nunc  primum  editum. 
i  Fkibvrgi  Helvetioevm.  I  Typis  Abrahami  Gemperlini.  (\D-  13-  lxxxvii." 
Versus  1,  2.  6,  9,   11   rubri  sunt. 

16°;  paginae  numeris  signatae  4;")7  :  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  17  addito 
titulari)  et  in  fine  6.  Liber  multis  imagunculis  Ligno  incisis  ornatus  est.  In  extremo 
libro  conspectus  rerum  et  rerratau  posita  sunt.  Jn  hac  editione  nec  Canisii  nomen. 
nec  litterae  dedicatoriae  ad  cardinalem  Philippum  Bavariae  ducem  cernuntur.  quas 
editio  eodeiu  anno  Ingolstadii  facta  habet.  Id  autem  factum  esse  puto,  quo  facilius 
et  latius  hoc  .Manuale"  per  Helvetiam  disseminari  posset ;  Canisii  certe  et  cardinalis 
Philippi  nomina  protestantibus  Helvetiae  ingrata  erant.  Exemplum  huius  libri  vidi 
Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  reipublicae;  in  cuius  folio  titulari  scriptmn  est: 
„Collegij  Societatis  JESV  Friburgj.  87."  Liber  exstat  etiam  Monachii  in  bibliotheca 
nationali  (Ascet.  3038.  Editionein  posuit  Sommervogel  II  (>77:  qui  tainen  haud  recte 
affirmat,  in  ea  esse  litteras  dedicatorias,  quas  modo  dixi. 

2.  ..MANVALE  |  CATHOLICORVM  |  JN  VSVM  PIE  PEE-  candi 
collectum,  A  R.  P.  PETRO  CANISIO  |  Societatis  Iesv.  |  OVM  CALEX- 
DAJRIO  (IRECIORIANO.  |  INGOSTADII  [sic],  Apud  Dauidera  Sar- 
torium.  j  Anno  M.D.LXXXVII" 

16°;  pp.  sign.  424;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  24  addito  titulari  et  in  fine  4. 
F.  *2a— [*6a]  litterae  dedicatoriae ;  quas  vide  supra  p.  256;  f.  [*6b] —  **3"  tabulae  litte- 
rarum  dominicalium.  numeri  aurei.  epactarum,  festorum  mobilium  etc. ;  f.  **3b —  ***8b] 
.('alendarium  Romanum".  In  fine  f.  d  5a-  |d  8a]  Index.  Liber  habet  imagunculas 
aliquot  ligno  incisas  et  continet,  praeter  alia,  „Horas  septem  de  aetema  Sapientia", 
Longam  quandam  .precationem"  S.  Thomae  Aquinatis,  Passionem  Domini  secundum 
Evangelium  S.  loannis.  „Officium  de  sancta  Cruce",  orationes  rpro  ciuilibus  Magi- 
stiatilius  et  Principum  Consiliariis",  „pro  aduersariis  Ecclesiae  Catholicae".  .Litaniam 
de  sacrosancto  nomine  Iesu"  ali  ea,  quae  nunc  recitari  solet,  nonnihil  diversam  . 
litanias  lauretanas,  litanias  Omnium  Sanctorum.  In  fine  \i.  d  5* — [d  8a]  [ndex. 
Librum  vidi  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali  ('•  r  "2()24  .  Idem  exstat 
Tubingae  in  bibliotheca  collegii  Guilielmini  (Wilhelmsstift  .  Editionem  breviter  posuit 
Sommervogel  II   G77. 

.'!.  Exstai  liber  _  Promptuarium  Catholicae  Devotionis,  selectissimas  orandi  formulas 
continens.  ex  optimis  quibusque  auctoribus  sacris  congestum,  opera  Dauidis  Gregorij 
Corneri,  Silesij.    Cum  licentia  Superiorum.    Editio  absoluta.    Monasterii  Westphaliae. 

Ai M.DC.XXV."    In  libri  praefatione  Corherus  indicat,  quibus  usus  sil  auctoribus. 

Commemorat  [oannem  lustum  Lanspergium  O.Cart.,  foannem  Fabrum  ( >.  IV..  Ludovicum 
Blosium  0.  S.  B.  etc.  Deinde  f.  :  5"  scribit :  „Prodiere  denique  vt  compendium  caete- 
rorum  faciam  e  Soc.  Eesu  familia  quam  plurhni,  qui,  vt  in  aliis,  ita  hic  quoque 
facile  palmam  inter  recentiores  obtinuerunt.  Petrus  Canisius  celeberrimus  ille  Theo- 
logus,  et  de  Catholica  Christi  Ecclesia  praeclarissime  meritus,  Manuale  condidil 
Catholicorum,  in  vsum  pie  precandi  conscriptum,  quod  merito  piorum  manibus  manuale 
fuit,  el  i>t."  Praeterea  <-\stiit  eiusdem  „Promptuariiu  editio  Lngolstadii  a.  1614  facta; 
in  cuius  praefatione  f.  -\-  41,  „Pragae  e  Collegio  conuictorum  Soc.  lesu"  25.  Martii 
1610  data  Comerus  Canisio  eiusque  „Manualiu  easdem  prorsus  Laudes  tribuit,  atque 
in  editione  illa  monasteriensi.  David  Gregorius  Comerus  sive  Korner  1587  1648 
Birschberga  Hirschberg  in  Silesia  ortus,  cum  aliquamdiu  parochum  egisset,  ordinem 
Sancti  Benedicti  ingressus  est.  ts  ei  verbis  et  scriptis  magnam  operam  dedii  catho- 
licae  religioni  in  A.ustria  instaurandae,  pro  qua  etiam  vincula  sustinuit,    A.nno  1636 


Mon.  i  .26    1 1_7.    1587.  ;:;; 

abbas  gotvicensis  GSttweig  electus  est.  Optime  meruil  colligendo  sacra  carmina 
eermanica,  quorum  corpus  a.  1625  et  1631  ab  eo  editum  BGrosa  Catholisch  Gesang 
buch"  omnium  eiusmodi  librorum,  qui  saeculis  KVI.  el  XVII.  in  lucem  prodiere. 
maximum  et  optimum  esi  G,  Westermayer  in  „Allgemeine  Deutsche  Biographie"  IV 
l;is  |:u».  Meister,  Eurehenlied  1  75  7'.».  MagnoaM.  Ziegdbauer  0. S.B.  et  Oliv. 
Legipontius  O.S.B.,  Historia  rei  litterariae  ordinis  S.  Benedicti  II.  A.ugustae  Vind.  et 
Herbipoli   1754,  219  . 

112«.        1587. 

Meditationes  etc.  />'.  Nicolai  a  Rupe  cum  vitis  SS.  Beati  et  Meinradi,  a  Canisio 
denuo  recognitae,  Ingolstadii  eduntur. 

..;\m\)  bnb  ncnnt;ia.  SBetradjtung  bnb  ©c=  6ett  befj  ©ottfeligen  fafi  an=  badjtigen 
ginjibel-  Srubcr  Gtaufen  bon  S5nber=  roalben :  Sambt  jciitcn  Seljre,  3pvn  j  rfjcn  bnb 
2Betffagungen,  bon  Jeinem  £b/un  bnb  SZBefen :  9.eben  ange^fingtem  fuvt;cn  be=  i  ridjt,  toa. 
oon  ibmc  cinniai  uttjalten  fctj :  \Hud)  bon  jtncijg  anbern  namfiafften  bnb  jettgen  (Stnftbcln 
3.  SBeat  j  onb  3.  SJcermrat :  Tnvd)  ,  Xcn  @t)rrbtrbtgen  bnb  ^odjgeterjr* !  tctt  .vtcvvn  1.  ^ctvuin 
Samftum  b.  Societet  ^efu  Theologum,  oon  neroem  cor=  rigiert  bnb  gebeffert:  9ln  ict;o 
-.iiiit  anbern  mal  itn  Irurf  aupgangen.  ©etrurft  ut  Jmgolftatt.  2lnno  1587."  Versus  •_. 
.",.  7.  10,  13,  17.  _■:!  rubri  sunt. 

16°;  paginae  litteris  signatae  134;  praeterea  in  initio  4 ff .  oon  sign.  addito 
titulari  :  iu  quibus  est  praefatio,  cui  nec  locus  nec  tempus  ascripta  sunt.  Libellus 
duas  habet  imagines  ligno  incisas,  quae  dimidias  fere  paginas  occupant.  Plura  vide 
supra  p.  698.  Librum  vidi  Monachii  iu  bibliotheca  nationali.  Editionem  posuit  minus 
accurate    Sommervogel  II   676     »>77. 

1427.         15S7. 

X/n»  Canisius  vitam  S.  Meinradi  etc.  site  „Chronicon  Einsidlense"  a.  1587  Fri- 
burgi  ediderit. 

Exstat  opus:  „2Bart)affttge  bnb  gritnblidje  vuftovi,  bont  Seben  |  bnnb  Sterben  befj 
vt.  (Stnfibel.  bnb  9Jcartrjrer_  3.  _Jceinrabt_,  ^lud)  bon  bemln=|fang,  Sluffgang,  §er= 
fommen  bnb  ©naben  ber  K\  933atlftatt  bnb  |  Sapefl  bnfer  licbcit  grauroen,  SDefjgletdjen  uon 
ber  orbentlidien  3ucccf;ion  allov  SJJrelaten  beffelben  ©ottBbaufj  ju  ben  ginftblen,  fambt 
ctlidicu  l)cvvlid)cn  2Bunberroerden,  bie  ©ott  ber  :  £err  allba  burdj  fetn  gebenebehte  SSJfutter 
Maima  geroirdt  l>at.  3Jttt  angeljenrften  Seben  bnb  2ei)= ;  ben  ber  bbrtgen  ^atvoncn  beffelben 
o>ottnt)atin,  nciit=  lid),  Tof;  tjeiltgen  9Jlartt)rere_  bnnb  ^aubtmann.  3.  sJJcaurtt;en  fambt 
feiner  ©efellen,  3.  Sigmunb»,  3.  Suften  befj  ttouiijnvi=  gen  .Unabcn*,  ©.  ©eroIb§  ocf;  gin= 
iiocl-,  bnnb  Sanct  aCSotffgang.  33ifd)ofj  ,ui  SRegen=  fburg.  9Iuff_  neuroe  gemefjrt  bnb  ntit 
flcii;  ubcviclicn.  ©ebrudt  -,6  Jrebburg  itt  ber  g^bgnofd^afft,  !  bcn  \'[bval)ant  Oicinpcvlin, 
CD.    D.     XXCVH"    4":  pp.  sign.  91  et  141;  tf.  non  sig.   19). 

Opus  hoc  Sommervogel  M  679  in  numero  librorum  a  Canisio  editorum  ponit. 
Ex  ipsa  tamen  ratione,  qua  itl  facit,  cognoscitur,  eum  opus  ipsum  non  vidisse  et  ad 
id  Canisio  attribuendum  tnductum  esse  auctoritate  Catalogi  bibliothecae  friburgensis 
typis  exscvipti  in  quo  editio  haec  Canisii  nomini  addicitur  Catalogue  de  la  Biblio- 
th_que  Cantonale  de  Fribourg,  T.  I.,  Fribourg  1852,  p.  476  n.  2588).  Negue  srero 
hac  in  re  tide  dignus  est  Catalogus  ille;  quem  haud  ita  diligenter  compositum  esse 
ex  viro  rerum  illius  bibliothecae  peritissimo  accepi.  Certe  neque  in  opere  ipso,  neque 
in  aliis  monumentis  eiusdem  temporis  sive  manu  scriptis,  sive  typis  exscriptis,  neque 
in  Societatis  bibliographiis,  quae  opus  Patris  Sommervogel  praecesserunt,  neque  in 
(anisii  vitis  haec  editio  trihuitur  Canisio.  In  operis  praefatione  ex  Eremo  Deiparae 
Matris  10.  Augusti  1586  data  Udalriem  Wttweyler  abbas  ait  :  Se,  superiorum  abbatum 
exemplum  secutum,  vitam  S.  Meinradi  fundatoris,  quod  exempla  eius  typis  exscripta 
iam  praesto  non  fuissent.  piorum  rogatu  denuo  prelo  commisisse ;  reliquorum  quoque 
patronorum  einsidlensium  vitas  a  se  additas  esse ;  prodigia  vero  sacro  eo  loco  patrata 
iussu  suo  F.  toachimum  Mttller,  rbonachum  parochumque  einsidlensem  diligenter 
Braunsberger.  Canisii  Epistulae  ei  Acta.    VIII.  4< 


738  M,,!l-  u-s    u-!>-    i:,s«- 

collegisse  et  descripsisse.  Sequitur  admonitio  ad  lectorem  satis  longa,  quae  et  ipsa 
a  Witweylero  subscripta  est.  Neque  ulla,  quod  equidem  noverim,  Canisii  mentio  in 
toto    illo   libro  .fit.     Prodiit  a.  1648  Lucernae    pretiosum    opus   a.  P.   Henrico  Murer 

1588  1638  cartusiano  ittingensi  conscriptum :  „Helvetia  sancta,  seu  paradisus 
Sanctorum  .Helvetiae  florum ;  das  ist  ein  heyliger  lustiger  Blumen-Garten  vnnd  Para- 
deiss  der  Heyligen."  In  eo  Murer  qui  in  Societatis  lesu  collegiis  lucernensi  et 
bruntrutensi  litteris  operam  dederat  .  ubi  de  SS.  Ida,  EYidolino,  Beato,  Mauritio  scribit, 
horum  vitas  a  Canisio  compositas  singillatim  recenset;  cum  autem  de  S.  Meinrado 
agit,  omnes  quidem  libros  de  eo  scriptos  enumerat,  atque  in  bis  etiam  „die  klein 
teutsche  Einsidlische  Chronik  im  Jahr  1587  .  .  .  getruckf  qui  est  liber,  quem  supra 
descripsi  :  neque  tamen  Canisium  hoc  chronicon  edidisse  significai  p.  !!."> .  ita  etiam 
G.  E.  von  Haller,  cum  editionem  illam  admodum  accurate  describit,    de  Canisio  silet 

Bibliothek  der  Schweizer-Geschichte  III.  Bern  L786,  385  388).  Similiter  silei 
I'.  Gallus  Morel  <>.S.i!..  Das  Biichlein  vom  Anfange  der  Hofstatt  zu  den  Einsiedeln 
und  die  Einsiedlerchroniken  vom  14.  1!».  Jahrhundert,  in  .Dcr  Geschichtsfreund" 
XIII,  Einsiedeln  1857,  154  195.  Catalogi  illius  friburgensis  auctor  in  errorem  in- 
ductus  esse  videtur  eo,  quod  in  ea  bibliotheca  vidit  volumen  illud,  in  quo  vita 
S.  Fridolini  a.  1589  a  Canisio  edita  iam  antiquitus  in  folio  titulari  legitur  „Societatis 
lesv  Friburgj.  90"  conglutinata  est  una  cum  Chronico  illo  einsidlensi  sive  vita 
S.  Mcinradi  etc.  <  'aeterum  etiain  in  secundo  ('oiii/<>;i<>  bibliothecae  collegii  fribur- 
gensis  circa  a.  1627  incohato  v.  supra  p.  352  in  Canisii  libris  ponitur  _Hi>tm-. 
s.  Fridol.  Menrad.  lust.  Gerold.  Wolf,  Frib.  II.lv.   1589.  \'.~ 

1428.         ir>S7. 

Molanus  Canisium  hni<l<ii  eiusque  catechismum   Lovanii  explicari  testatur. 

In  opere,  quod  inscribitur  „D.  /<></>>)iis  Molani,  sac.  Theologiae  Lovanii  profes- 
soris,  pontificii  et  regii  librorum  Censoris,  De  Canonicis  Libri  tres"  Coloniae  ALgrip- 
piuac  a.  1587  edito,  insignis  ille  Molanus  de  quo  Can.  VI  Mi7  sic  scribit  I.  2,  c.  *_'.>. 
p.  185  :  „Ferdinandus,  A.ugustus  Romanorum  rex,  conscribi  curauit  Catholicum  cate- 
chismum,  summam  doctrinae  Christianae  complectentem,  a  Petro  Canisio,  Belga.  ex- 
cellentissimo  Societatis  IESV  Theologo :  et  bunc,  nullumque  alium,  in  prouincijs  suis 
Austriacis.  et  Comitatu  Coritiae,  per  ludimagisfcros,  praeceptores,  ac  paedagogos, 
pueris  in  scholis,  publice,  ac  priuatim,  proponi,  praelegi,  ediscendumque  tradi,  curauit. 
Ouoil  Christianissimi  Principis  institutum,  cum  tam  sanctum  cssct.  vt  externa  nulla 
commendatione  egeret,  tnox  omnibus  Christianis  valde  placuit.  ln  nostra  catholica 
ct  alma  Vhiuersitate  Louaniensi  statim  assumpti  sunt  in  omnibus  paedagogijs,  boc  est, 
in  ijs  sclinlis  vbi  grammaticalia  et  philosophica  docentur,  celebres  Theologi,  qui 
studiosos  Dominicis  et  festis  diebus  in  catechistica  doctrina  instruerent.  Elditumque 
Ferdinandi  auctoritate  Catechismum  suo  etiam  edicto  Philippus  A.ustriacus,  Catho- 
licus  Hispaniarum  rex,  et   Belgarum  princeps,  publicauit. "  ' 

1439.        1587. 

Ex  opere  „Stanislai  Hosii  Epistolae.  Tomus  1."  Edd.  Franciscus  IHj>l<>-  et 
Vincentius  Zakrzeicski,  Cracoviae   1879,   xvi     wn   sxvii. 

Itisi-ins,  </miii/i  Hosius  <  'iinisiiiiii  i/  Canisius  Hosium  fecerint,   narrat  et  CanL- 

n  laudibus  extollit. 

Stanislaus  Rescius    Eteszka    posnaniensis  in  clarissimi  illius  Stanislai  Bosii  epi 

scopi  varmiensis  ei  romanae  ecclesiae  cardinalis,  \iii  de  ecclesia  et  republica  christiana 

egregie  meriti,  familia  per  20  annos,  usque  ad  eius  mortem,  vixii.  eius  secretariuin 

ct   .canicrariuni"  agens.    Variis  dignitatibus  ecclesiasticis  ornatus,  posi  llcsii  mortem 

_ndreae  Bathory,    Stephani  regis  oepoti,    qui  postea  cardinalis  factus  est,    „vitae  et 

'  Philippu8  II.  a.  1559  Canisii  catechismum,  buncque  solum,  in  omnibus  Belgii 
scholis  explicari   iussei'at    Can.  \l   706). 


\iun.  1430.    L587.  7."»(.» 

morum  rector"  fuil  el  compluribus  regum  polonorum  legationibus  functus  est,  vir  a 
Bancto  Carolo  Borromaeo,  cardinali  Baronio,  Clemente  VIII,  papa  ob  morum  iutegri 
latrin  ei  insignem  eruditionem  magni  aestimatus.  Is,  praeter  alia  opera,  Romae 
a.  1587  edidrl  librum  ..!>.  Stanislai  Hosii  S.  1«'.  E.  Cardinalis  Maioris  Poeniten.  ei 
Episcopi  Varmiensis,  Vita,  Aoictore  Stanislao  Etescio,  Protonotario  ei  Eteferendario 
A.postolico",  quem  Sixto  V.  dedicavit.  Liber  a.  !">!H  per  I".  Bapt.  Ficklerum  Lngol- 
stailii  germanice  editus,  latine  autem  OJivae  a.  1690  iterum  typis  exscriptu 
tandem  eum,  quia  ounc  rarissimus  est,  denuo  ediderunl  Hipler  ei  Zakrzewski  in 
opere  quod  supra  dixi,  editionem  principem  per  omnia,  praeter  interpungendi  rationem, 
diligenter  secuti.  Rescius  igitur  in  hac  llosii  vita  lib.  1.  c.  14  de  eo  oarrat:  nViros 
doctos,  religionis  Cathol,  defensores,  veri  verbi  Dei  veros  ei  Legitimos  ministros  ubi- 
que  quos  posuii  tibentissime  salutavit,  amicitiae  fundamenta  iecit,  ope,  opera,  <-<>u- 
silio,  auxilio  re  iuvii  :  de  pace  religionis,  de  baeresibus  extirpandis,  <l<'  scripturarum 
locis,  de  haereticorum  argumentis,  de  orani  artificio  Ecclesiae  Dei  tranquillandae 
sollicite  consuluit,  et,  ut  ex  omnium  sermonibus  et  vitae  ratione  quotidie  proficeretj 
lannravit :  intcr  quos  fucrnnt  iloctissimus  ille  Dominicus  de  Soto,  Roardus  Tapper, 
Petrus  Canisius,  Pridericus  Stapbylus,  Martinus  Eseingreinius,  Vitus  Amerbachius 
et  alii  nonnulli,  qui  vicissim  Hosium,  illam  antiquae  pietatis  imaginem,  sic  intue 
bantur,  ut  quendam  ex  annalium  Ecclesiasticorum  oaemoria,  aut  de  coelo  iu  terram 
delapsum  divinum  hominem  putarent."  Alio  deinde  lniius  libri  li><'<>  I.  1  .  <•.  20 
Cauisius  a  Eescio  vocatur  „vir  doctissimus  ei  omnibus  pietatis  artibus  instructissimus, 
strenuus  Ecclesiae  D<'i  contra  omnes  inferorum  portas  propugnator  <'t  utilissimus 
Lesu  Christi  servus  Petrus  Canisius,  S.  Societatis  tesu  Theologus." 

1430.        1587. 

Orationes  sacrae  a  Canisio  habitae.  Xenia.  Contiones  quadragesimales  tlelona 
propheta.  Querelae  de  Friburgensium  neglegentia  aliisque  vitiis.  Crimina  per  magi- 
stratus  punienda,  Misericordia  in  pauperes  et  infirmos  exercenda.  FUii  probe  edu- 
candi.  Quid  tempore  communis  calamitatis  agendum  ?  Orationes  communes.  Tenvplum 
S.  Mariae  in  Monticulo.    Cultus  Sanctorum.    Pietas  erga  mortuos. 

Canisius  Friburgi  aimo  1587  contiones  fere  40  easque  maximara 
partem  in  templo  primario  S.  Nicolai  diebus  festis  habuit.  Reliquas 
diebus  dominicis  et  operosis  habuit.  Paucas  habuit  in  templis  B.  Mariae 
Y.  Friburgi  et  Monticuli  constitutis.  Contionum  commentaria  non- 
nulla,  ex  parte  saltem,  ipsius  manu.  reliqua  manibus  librariorum  scripta 
et  ab  ipso  emendata  sunt. 

...Iu  principio  anni  87"  sive  1.  Lanuarii  1587.  „Dicam  1  de  Euangelio  [festi 
Circumcisionis  Domini].  2  Xenia  inter  status  praecipuos  distribuam,  3  nobis  ad 
felicem  annum  necessaria  indicabo."  .  .  .  „Fiir  die  Geistlichen  Prelaten  Seelsorgei 
vnd  Kirchendiener  ja  fiir  die  gantze  priesterschafft.  Zu  einem  aeuwen  iar  schenckh 
ich  ilinen  ein  schone  weisse  Tauben  .  .  .  Fiir  die  weltlich  Oberkheit.  Disen  Herren 
weifi  ich  nichts  bessers  zuwiinschen  vnd  zu  ein  seligen  iar  schenckhen  alfi  einen 
herlichen  Adler  .  .  .  Fiir  die  Burger  vnnd  Burgersgenossen.  Dise  baben  ihnen  zu 
einem  uewen  iar  eiu  feinen  grossen  herrlichen  Hirtzen  mit  seinen  Horner  gezierel 
Fiir  Christliche  Weyber.  Die  sollen  ein  khranchen  ihnen  fiir  ir  aewies  iar  bhalten 
vuuil  bei  solchen  feinen  vogel  lernen"  etc.  Haec  deinde  Canisius  similiter  inter^ 
pretatur,  atque  xenia  anni  superioris  explicaverat ;  v.  supra  p.  713  <x  commentario  a 
Canisio  recognito.    Can.  40  f.  22(iK     233b). 

Ju  die  Cinerum  1587"  sive  11.  Februarii   L587.     „Tractatum  fuit,  Cur  Catho- 
licus  contra  mundi  morem  ex  praecepto  Christi  gaudere  ei   uon  tristari  debeat,  ordi 
oationem  Ecclesiae   nunc  auspicando  et  acceptando.     2  Quomodo  Euangelio  Christus 
retundat  uarios  errores  aduersariorum  Christiano  ieiunio  oblatrantium.    3.  Cur  electus 
Jonas  ad  explicandum  per  Quadragesimam."    A<l  tertiam  hanc  quaestionera-Canisius 

17 


740 


M,.n.   1430. 


respondet:  .Prima  et  principalis  cansa  est  mea  promissio  ante  annnm  facta,  ei  per 
occnrrentem  tnnc  aegritudinem  impedita,  ita  ut  nec  dimidiam  historiae  a  Jona  de- 
scriptae  partem  potuerim  absoluere.  Aequum  cst  igitur  et  iiistum  praestare  pro- 
missum  et  hoc  anno  eandem  materiam  continuare."  sNonne  ei  nnnc  mnlta  et  magna 
flagella  Dcns  ostendit  in  signum  iracundiae  suae,  En  praesentem  discordiam  in  fide. 
2.  En  horrendam  et  insolitam  caristiam.  ■">.  En  morbos  passim  grassantes,  et  cito 
extinguentes  homines.  4.  En  asperam,  longam  et  grauem  hiemem  ex  qua  mnlti 
pereunt.  5.  En  infortunia,  quae  experimur  in  nostris  propositis,  in  rebus  bellicis,  in 
comitijs  ct  alijs  rebus  agendis"    ex  comm.:  1.  c.  f.  162b— 166a). 

.Prima  concio  in  Jonam,  propositio.  Quoniam  in  proxima  concione  promisi  hoc 
sacro  tempore  Jonam  prophetam  tractare,  et  quae  anno  superiore  promiseram  per- 
soluere,  pauca  praefabor  quid  sentiendum  de  illius  persona  et  conditione,  quis  nempe 
cT  qualis  fuerit.  Et  deinde  utilitatem  libri  eius  et  historiae  proponam.  Postea  breuiter 
exponam  summam  1'  capitis,  ut  omnia  rectius  intelligant  auditores.  4  quid  inde  nobis 
discendum  ex  comm. :  I.  c.  f.  166b —  169a).  Contionem  habitam  csse  sabbato  post 
Cineres  sive  14.  Februarii  1587  colligitur  ex  contione  proxima  .Hesterna  contio"  etc.  . 
.Dominica  inuocauif  i.  e.  Dom.  I.  Quadragesimae  sive  15.  Februarii  1587,  „de 
Euangelio"  diei.  Deinde:  „Quid  sentiendum  de  non  ieiunantibus."  .Sciu  me  im- 
becillum  et  insufficientem,  ad  lmic  mundo  persuadendum,  nt  ieiunium  Quadragesimale 
libenter  acceptent,  et  obedienter  obseruent,  sicut  alias  faciendum  ostendi.  .  .  .  Dicam 
dc  communi  grege  catholicorum,  nusquam  alibi  frigidiore,  magis  inuoluntario  et  in- 
obedientiore ,  quam  cum  urgentur  ad  hoc  ieiunium,  quia  omnes  excusant  sese.1" 
.Moneo  tantum  auditores  de  tribus.  Primum  ut  hoc  sacrum  tempus  sibi  commcn- 
datnm  habeant,  et  certum  ieiunandi  ordinem  institnant  atque  seruent.  Qui  non  pos- 
sunt  quottidie  saltem  ter  ieiunent  hebdomadatim,  nec  solum  a  cibis  et  peccatis,  sed 
ctiam  cuni  uera  conuersione  cordis  et  emendatione  uitae.  2  Moneo,  nt  se  humilient 
coram  Deo  et  Dei  uicario  petentes  absolutionem  et  ita  Deo  et  Ecclesiae  se  recon 
cilient.  ut  certum  signum  habeant  se  participes  [esse]  passionis  Christi,  et  suos  etiam 
tempestiue  ad  confessionem  instruendos  mittant.  ">.  Exhortor  omnes  ad  opera  miseri- 
cordiae,  quibus  egent  nunc  pauperes,  et  ad  orationem  pro  ordinandis  clericis  in  An- 
garia."  In  eadem  contione  facta  est  .Continnatio  historiae  Jonae.  Hesterna  contio 
assignauit  multa  et  magna  contineri  illis  uerbis  Jonae  dictis  ad  socios,  Tollite  me 
ct  m  i  1 1  i  t  c  in  marc"  [Ion.  1.  12].  Explicantur  deinde  verba  sequentia,  fon.  1. 
12     14    ex  comm.;   I.  c  f.   169°     172'  . 

„Proxime  auditum  est  de  miranda  Jonae  humilitate.  .  .  .  Nunc  dicendum  est  de 
uautis  ct  socijs  in  eadem  naui  connauigantibus."  „Docentur  hinc  spirituales  non 
seuerc  sed  clementer  agere  cum  lapsis  iam  poenitentibus.  .  .  .  Shniles  simt  nautis 
Magistratus  saeculares  ius  gladij  obtinentes  ad  puniendos  malefactores  ex  officio  ipsis 
commisso,  sed  qui  tamen  per  se  cuperenl  miscris  parcere,  et  quantum  in  ipsis  est, 
humanum  sanguinem  non  effundere,  si  per  iustitiam  liceret,  animo  saltem  lugent.  et 
innitj  exequuntur  suum  officium.11  „Jn  Euangelium  Matt.  12"  feria  IV.  post.  Dom.  I. 
Quadr.  *)'.  „Octo  sunt  dies,  quibus  poenitentiae  tempus  inchoauimus  et  primam  de 
poenitcntia  contionem  audiuimus."  Contio  igitur  habita  est  18.  Februarii  1587  ex 
comm. :   I.  c.  f.  172b     171. 

„Vltima  concio  in  primum  caput  Jonae."  „Hoc  expendani  superiores  di>-~niiii 
lantes  saepe  peccata  non  unius  sed  multorum  publica  ut  blasphemantium  2  forni 
cantium  ei  adulterorum.  '■'<  usurariorum  el  grauantium  populum  mendacijs,  fraudibus 
<i  iniustitia.  Cur  tam  multae  ciuitates  pereunt,  4  cur  Lepra  malae  doctrinae  Latius 
extenditur  indies?  Jonae  tolerantur  in  naui,  ei  sic  omnes  in  discrimen  veniunt'1  ex 
comm.;  I.  c.  f.  1741,  I76a).  Contio  habita  esse  videtur  feria  \'l.  |>"st  Dom.  t.  Quadr. 
sivc  20.  Februarii   1587. 

_.ln  festo  S.  Mathiae"  sive  2 1.  Februarii  1587.  „Quomodo  Euangelium  dictum 
nobis  in  hoc  festo  utendum."     _.\d  meum  Jonam  redeo  aggressurus  initium  secundj 

1  Missale  Lausannense  f.  xxvm*. 


1687.  741 

capitis,  illudque  declaraturus.    Dicaui  deinde,  quomodo  Jonas  exemplo  suo  nos  doceal 
praesentem  crucem  el  poenitentiam  nobis  iniunctara  ferre  patienter.     Jtem  quomodo 
Dei  potentia,   sil  ex  boc  bextu  oonsideranda,  uostraque  fides  exercenda  in  omni  peri 
culo"    ex  comm. ;  l.  c.  f.  1 76b     1 79b  . 

„Dominica  Oculi"   i.  e.  Dom.  III.  Quadrag.  sive  I.  Martii  1587.    Ganisius  prin 

evangelium  diei  interpretatus  est.  Dein:  ..Nnnc".  inquit,  ncausas  exponemus  cui 
Deus  uolueril  orationem  Jonae  in  uenfcre  caeti  facfcam  describi  el  proponi  Ecclesiae 
suae"    ex  comm.;  I.  c.  I'.  L79b     I82b). 

rQuiil  nos  doceal  Jonas  orans  in  uentre  ceti.  Proxime  tractarj  coeptum  esl 
de  oratione,  quam  Jonas  in  medio  maris,  imo  iu  uentre  coetj  nabuit."  Sanc  tracta- 
tionem  Canisius  iam  prosequitur  excomm.;  I.  c.  I'.  183"  184*).  Contio  igitur  habita 
esse  videtur  feria  IV.  posl   Dom.  III.  Quadr.  sive  4.  Martii   1587. 

.Vltima  concio  de  Jonae  oratione."  Ostenditur  etiam:  _ < J 1 1 i <  1  factum  posl 
Jonae  orationem  el  gratiarum  actionem"  excomm.;  I.  c.  I'.  L84b  I87a).  Contio  babita 
cssc  videtur  feria  \'I.  sive  i>.  Martii   1587. 

„Dominica  Laetare"  i.  e.  Dom.  IV.  Quadr.  sive  8.  Marfcii  1587.  ..Inxta  ueterem 
ct  Laudabilem  morem  essent  mihi  hac  Dominica  Laetificandi  et  consolandi  auditores 
mei  quod  hoc  sacrum  tempus  bene  expenderint,  seque  non  solum  in  ieiunando  sed 
ctiam  in  alijs  poenitentiae  operibus  ut  obedienfciae  tilij  |1  Petr  1.  14 1  exercue- 
riut  iuxta  illud  Conuertimini  ad  rae  [Is  45,  22;  [oel  2,  12:  Zach  1.  .'!|.  ...  Sed 
quomodo  audeo  contra  conscientiam  propriam  eos  auditores  Laudare,  consolari  non 
Lugentes,  non  intrantes  in  templa,  non  pugnantes  contra  Satanam,  non  utentes  armis, 
i|iii  maiore  ex  parte  digni  sunt  reprehensione,  quoniam  hoc  sacrum  tempus  non  optime 
peregerunt,  siue  spectemus  ueterum  studium  iu  audiendo  uerbo  Dei,  siue  seriositatem 
[n  seruando  ieiunio,  siue  curam  in  purgandis  cordibus  per  confessionem,  siue  in  cultu 
diuino  frequentando.  Friget  proh  dolor  apud  ims  antiqua  pietas.  Viuimus  m^gis 
secundum  carnem  quam  spiritum  [Rom  8,  1  4  12  13],  non  audientes  in  Ec- 
clesia  Spiritum,  nullum  obseruantes  ordinem;  ebrij  et  carnales  manemus,  grauantes 
audire  dimidia  liora  concionem,  et  4  uel  sex  horis  sedentes  in  mensa  •  amara  et 
fastidiosa  sunt  nobis  quae  contra  ueterem  Adam  tieri  debent,  manemus  in  antiquo 
more,  non  curamus  Ecclesiae  ordinem.  Studemus  crapulae  et  ebrietati,  non  exerce- 
mus  misericordiam  erga  pauperes,  non  deuotionem  erga  Deum,  sicut  extra  sic  intra 
Quadragesimam,  nolumus  ferre  crucem  et  poenitentiae  fructus  edere.  Nihilominus 
rogo  pios  et  obedientes  Ecclesiae  filios,  qui  iam  cum  Deo  se  reconciliarunt,  ut  per- 
gant  in  uia  Dei  et  seipsos  consolentur,  non  dubitantes  ipsorum  poenitentiam  ij»sis 
utilem  et  Deo  Angelisque  gratam  esse.  Bonorum  operum  gloriosus  est  fruc- 
fcus  [Sap  o,  15].  Qui  seminat  in  lachrymis  [in  exultatione  metet. 
I's  125,  •">].  Qui  iustus  est  iusti  f  i  cetur  adhuc  [Apc  22,  11]  2  Pigros  et 
inobedientes  atque  hactenus  dormientes  hortor.  ut  surgant  de  somno  et  reliquam 
partem  Quadragesimae  melius  instituant,  et  ex  corde  se  conuertant  ad  Dominuin. 
seque  praeparent  ad  sanctum  et  foelix  pascha.  Tempus  est  de  somno  surgere 
|Rom  13,  11].  Exuite  ueterem  hominem  [Eph  4.  22:  Col  3,  9].  Tempus 
prope  est  [Apc  1,  ■'» :  22,  10]  imo  ultima  hora  est  in  uinea  laborandi  [cf.  Mt  20,  6  7]. 
Nisi  poenitentiam  egeritis  [omnes  similiter  peribitis".  Lc  L3,  3  5]. 
Deinde  Canisius  ostendit :  ,Quomodo  Euangelium  [diei]  monstret  opera  misericordiae 
et  quid  sentiendum  de  immisericordibus  erga  pauperes  hoc  tempore  caristiae. "  Postea 
incipit  „Capui  tertium"  .lonae  interpretari  (ex  comm.;  L.  c.  t'.  187b   -192a). 

.Alia  concio"  de  Jona,  Ninivitas  ad  poenitentiam  exhortato.  Habita  esse  videtur 
feria  IV.  post  Dom.  IV.  Quadr.  sive   11.  Martii   L587    ex  comm.;  I.  c.  f.  192«     L97a). 

TDe  Rege  Niniuitarum.  Proxima  concio  nobis  proposuil  Niniuitas  el  miram 
eorum  conuersionem."  „Dicam  de rege 2  de  nsu  historiae"  excomm.;  l.c.f.197"  201b). 
Contio  habita  esse  videtur  feria  VI.  post  Dom.  IV.  Quadr.  sive   13.  Martii   L587. 

Proxima  hebdomade,  quae  eral  „hebdomas  Passionis*,  fortasse  Canisius  ve) 
eius  loco  alius  contionator  de  animis  ad  confessionem  el  communionem  paschalem 
rite  praeparandis  dixit,  sicul  superioribus  quoque  annis  fiebat. 


742  Mon.  1430. 

ln  codice  sequitur  .Dominira  1'almarum"  sive  22.  Martii  1587.  Explicata  -historia 
huius  diei"  Canisius  ostendit:  -Quid  credendum  et  tenendum  sit.  de  externis  poeni- 
tentiae  operihus  quae  catholici  uel  sua  sponte  uel  ex  commissione  superiorum  ob- 
seruant"    ex  comm.;  I.  c.  f.  201b     204a). 

.Die  Sancto  Paschatis"  sive  29.  Martii  1587.  -Propositio.  Cur  articulum  fidei 
de  Christi  resurrectione  pro  magno  precioso  clenodio  reputare  dehemus  2  Quibus 
Ostern  est  inUtile  et  uoxium  3  Quomodo  Mariae  [in  evangelio  diei]  considerandae, 
ut  ad  paschale  gaudium  seruiant"    ex  comm.;  1.  c.  f.  204a     210*). 

„Feria  tertia  Paschae"  sive  31.  Martii  1587.  ..  Dc  resurrectione  mortuorum 
2  quomodo  competat  omnihus,  3  quomodo  tantum  electis."  „Quis  usus  doctrinae 
huius  de  resurrectione"    ex  comm.;   I.  c.  f.  210b — 214a). 

Sequitur  in  codice  orationis  _.ln  festo  S.  Philippi  et  Jacobi"  sive  1.  Maii  1587 
hahendae  commentarium  ipsius  Canisii  manu  scriptum;  cui  tamen  idem  adnotavit 
...\nn  est  haliita  concio".  .Multi".  ait  Canisius,  „etiam  uunc  reperiuntur,  <|iii  cum 
Apostolis  sunt  tristcs  tum  oh  difficilem  annonam,  tum  oh  grassantem  morhum  iu 
multis,  tiiin  ratione  mirabilis  temporis,  iu  quo  sentimus  Reiffen  vne!  kalte  lufft. 
schnewetter  so  windig,  nt  multi  timeant  magnum  damnum  iu  nouis  frugihus1'  I.  c. 
f.  218"     219b). 

...Tn  dic  Ascensionis"  sive  7.  Maii  1587.  -Propositio.  Tractaho  in  hoc  Euangelio 
Christum  niin  solum  eousolari  suos  discipulos.  sed  ctiam  fcerrere  ipsus  et  nos  omnes. 
Vnde  clare  uidebunt  omnes  falso  hodie  affirmari  Euangelium  csse  nudam  promis- 
sionem  gratiae,  et  quod  solam  fidem  requirat.  Postea  dicam  de  Christi  ascensione, 
quomodo  ex  illa  damnum  quidam,  alij  fructum  capiunt  hoc  tempore."  nQuomodo 
festum  et  Euangelium  nobis  hoc  tiisti  tempore  seruire  possit  ad  ueram  consolationem." 
.Notum  de  nicinis  Burgundis,  quod  breui  tempore  amiserint  centum  millia  per  pestem 
perdita.  .").  lutra  biennium  multos  et  praeclaros  uiros  amisimus.  •>.  A.ugentur  om- 
nium  rerum  pretia  ut  etiam  utcumque  diuites  se  et  suos  alere  uix  possiut.  7.  Bellum 
in  Gallia  aondum  habet  finem  sed  potius  augetur,  et  magnam  potest  religioni  detri- 
mentum  adferre.  8  Non  dicam  de  fidei  dissensione  et  quam  parum  sit  speranda 
l>a.\  et  fidelitas  cum  tiostris  uicinis"  etc.    ex  comm.;  I.  c.  f.  219b     224b). 

-Jn  festo  S.  Nicolai"  i.  e.  Translationis  eius,  sive  !>.  Maii  1587.  BLuc.  13  de 
ficu  infructuosa"  [Lc  13,  6  9].  pPosset  mirari  aliquis,  cur  ego  insolitum  hoc 
ECuangeliura  hodie  mihi  delegerim  et  aobis  proposuerim,  cum  tamen  secundum  ordinem 
lniius  Episcopatus  legi  et  cantari  aon  soleat  '.  Respondeo,  quod  prioribus  annis  alia 
Euangelia  de  iieteri  more  tractauerim,  et  uunc  istud  acceperim,  quod  hodierno  festo 
etiam  bene  conuenit,  et  ad  uostrum  patronum  facile  applicari  potest  imo  docet  t|iiiil 
de  oostro  patrono  Nicolao  credere  et  tenere  debeamus.  .  .  .  Trifariam  potest  explicari 
c!  intelligi  haec  parabola.  Primum  ut  ad  Judaeos  teste  Ambrosio.  2.  ut  ad  quem 
libei  aostrum  secundum  Theophilactum,  .'!  ut  ad  urbem  Friburgensem  referatur"  ex 
comm. :  I.  c.  I'.  225a     226°  . 

...In  festo  Pentecostes"  sive  17.  Maii  1587.  Explicatur  ratio  diei  sacri  et  evan- 
geliura  eius.  .Quomodo  se  habere  debet  erga  Spiritum  Sanctura,  qui  cupii  eius  Beri 
particeps?"    ex  comm. ;  I.  c.  f.  233'     -'•;•">  . 

...ln  festo  ^postolorum  Petri  ct  1'auli"  sive  •_>'.».  lunii  1587.  BCur  hoc  festum 
ab  Hinniliiis  fere  Christianis  magni  faciendum  et  deuote  celebrandum".  .Quomodo 
ueri  Catholici  ex  praesenti  Euangelio  uarijs  modis  in  sua  ueteri  Catholica  fide  con- 
iirniantiii ".  nQuomodo  Euangelica  btistoria  de  Petro  consideranda,  ut  ad  uitae  cor- 
rectionem  uobis  seruiat"    ex  comm.;  Can.   11   f.  2a     7-1 . 

„.ln  Festo  Visitationisu  I).  Mariae  V.  sive  2.  lulii  L587.  „Dicam  de  uymno 
Mariae  m  vocant,  Magnificat,  cur  illud  magnj  faciendum,  2  tres  partes  iu  eo  notandas 
esse  maxime"    ex  comra. ;  l.  c.  f.  7b     !>'■ . 


'   ln  Mlssali  Lausi nsi  buic  diei  assignatum  erai  evangeliura   Lc   12,  •'!•">     11 

I.    I   I.VII1,  . 


1587.  74)} 

...ln  festoSanctae  Magdalenae"  sive  22.  lulii  1587.    „Bonae  sum  spei  praesentes 
fere  omnes  cognoscere  ex  quibus  cauais  spirituales    hodie  fecerinl    institui    processi 
,„„.,,,.   ei  nns  in  isto    Loco  velini  congregari.     Quatuor  buius  rei  Bunl  causae  princi 
palesi    Prima,  quia  non  parum  premrl  difficultas  annonae  Die  theurung  vnnd  ttun 
Nntli       2.  Timor   ne  male   cedai   nouis    Eructibus  aurae  inconstantia       3.  Terrel   nos 
insolitus  et  uicinus  belli  apparatus,  qui  orbi,  regioni  et  multis  damnum  adferre  posset, 
„t  cogamur  etiam    inter  spera  et   metum  haerere1       I.  tnterior  et  exterior  dissensio 
nos  sollicitos  reddit8.  .  ,  .    Hae  causae   praegnantes  sunt,   quae  Buperiores  Laudabiles 
dostros  iure  mouent  ad  processionem  instituendam,  et  ad  communem  orationem  Baltem 

semel    i,,    hebdomada    feria   quarta   faciendam Spero  igitur  quod  nemo  nostrum 

grauabitur  tali  processioni  interesse.  nec  solum  hoc  die  sed  etiam  per  septimanam 
quotidie  suas  preces  et  ieiunium  feria  6  offerei  Deo,  siue  legat  5.  Pater  noster, 
siue  Litaniam  siue  septem  Psalmos,  siue  aliud  simile,  nimirum  ad  Dej  gratiam  nobis, 
ciuitati,  prouinciae  ei  toti  Christianitati  obtinendam."  Ali..  eiusdem  commentam 
locoCanisius  ait:  „Suadeo,  ut  boni  non  solum  hodie  sed  .•(  quottidie  oreni  ei  dome- 
sticos  crare  faciani  hoc  tempore  periculoso,  imo  ut  etiam  orationem  suam  ornenl  el 
confinneni    ieiunio   saltem    diebus  Veneris".     Deinde  explicat,    Bquomodo  Magdalena 

inter  ab"as  beatas  ei  laudatas    feminas  nobis  chara  esse,   ei  in  h< re  magno  tenen 

debeai  "  Cum  tam  multi  hodie  cum  Magdalena  pecceni  ei  remissionem  cupiani 
peccatorum,  <nv  pauci  cum  illa  in  uera  poenitentia  sine  qua  non  obtinetur  remissio 
sese  exercent?"    ex  comm.;  I.  c.  f.  12a     16b). 

Jn  Festum  Jacobi  A.posto]i"  sive  25.  [ulii  1587.  nCur  nos  Cathohci  maiorem 
causam  babeamus  de  Apostohs  gloriandi  quam  noui  Christiani,  et  idwrco  etiam  Apo- 
stolorum  festa  libentius  et  Laetius  celebrare  debeamus.u  BAn  uerum  sit  quod  prae- 
tendunt  Nouatores,  Apostolos  sanctos  ab  ipsis  maioris  aestimar]  et  honestius  tenen 
quam  a  Catholicis,  ipsorumque  doctrinam  cum  Apostolorum  doctrma  congruere  magis, 
quam  cum  nostra  Catholica  doctrina."  Ex  evangelio  denique  diei  Canisius  docet, 
uuilms  modis  parentes  pecceni  et  se  damnent  circa  fflios."  Vbi  haec,  praeter  al.a 
monet-  Graue  peccatum  est,  praesertim  matres  indulgenter  educare.  das  sie  so  zart 
wai.li  vnn.l  schleckherhafftig  aufferzogen  werden,  vnnd  dess  wollebens  gewennen 
frtie  wein  sauffen,  so  lcostlich  vnnd  prachtig  kleidt  gehn,  das  die  medlem  sich 
schmuckhen  mit  gold  vnn.l  silber,  das  sie  aJJ  bald  Lernen  dantzen  sp^nigen  vnnd 
sineen      Jtem  quod  non  corrigantur  cum  uirga"    ex  comm. ;  1.  c.  t.  17      11). 

Jn  Dominica  9.  post  Trinitatis"  sive  26.  Iulii  1587.  Tres  causae  sunt  boms 
Christianis  in  hoc  templo  libentius  hodie  conueniendi  et  diuinum  cultum  complendi 
.1.  hoc  festum  dedicati.mis  annuum  et  idcirco  legitur  Euangelium  de  Zachaeo    .2.  propter 

1  In  Gallia  Hugonotti  sub  Henrico  Navarrae  rege  calviniano  cum  Benrico  [II. 
Galliae  rege  et   Guisiis  sive  .Liga-4   catholica  bellum  gerebant. 

-'  P  Ferdinandus  Alber  praepositus  provincialis  28.  Pebruam  lo8<  Fnburgo, 
uln  collegii  visitationem  peragebat,  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  *scnpsit: 
Friburgenses  cum  vicinis  Bernatibus  Calvinistis  frequentes  habent  controversias  ob 
inju.ias  sil.i  illatas;  quae  in  bellum  tandem  erupturae  non  immerito  timentur,  prae- 
sertim  quod  superiori  hebdomade,  Foederi,  quod  Bernates  Friburgensibus  astu  in- 
truserunt,  pro  defendendis  ditionibus  Bernatum,  quas  Diu-i  Saliaudiae  et  Ep.M,,,,,, 
Lausann-nsi  vi  ademerunt,  Domini  Friburgenses  Legatione  eo  nomme  ad  Bernates 
missa.  renuntiarint"  ex  autogr.;  Germ.  167  f.  87*).  Anti.,ua  autem  coUegn  nbur- 
eensis  'Historia  haec  habet  de  anno  15S7 :  .Excitata  est  hoc  eodem  anno  a  discor- 
liarum  auctore  Doemone,  inter  praecipuae  dignitatis  homines  atrocissima  seditio, 
ej  ,,ua  clades  plerisque  impendebat  :  fuit  in  duas  quasi  partes  distracta  cimtas,  qua- 
rum  utraque  alteram  de  honoris  gradu  deijcere  moliebatur:  Praetor  rnbunum;  hic 
Senatores,  et  quotquot  literaru.n.  quibus  Bernensibus  pro  conseruatione  Episcopatus 
Lausanensis  auxilium  promissum  est,  auctores  suspicabatur ;  sed  a  parte  aduersa  et 
multitudine  et  nobilitate  superatus,  non  solum  Tribunitia  digmtate  pnuatus  est  uerum 
etiam  maximo  bonorum  luctu  a  ^u-mh  exclusus"   Cod.  friburg.  „Hist.  coll.-^nb.    p.  •» . 


744  Mon.  1 130. 

festum  S.  Vnnae  quae  merito  cum  speciali  deuotione  coli  debet  abi  tili;i  eius  unica 
,t  illibata  praecipue  colitur,  sicut  et  mater  cum  filia  9iraul  depingi  et  proponi  solet1 
.">.  propter  Dominicam  quae  proprium  habet  Euangelium  vt>nn  dem  Reichen  Mau 
\ iid  vngerechten  Schafher.  I'.\  eo  maxime  uobis  commendo  finem  et  summam  Euan- 
gelij.  Facite  uobis  amicos  de  Mammona  iniquitatis  [Lc  16,  9].  Tale 
autem  Euangeliura  pulchre  congruit  cum  Euangelio  dicto  de  Zachaeo  qui  fecit  sibi 
amicos  de  mammona  iniquitatts,  de  dimidio  bonorum  [quod]  dedit  pauperibus  [cf. 
I  <  19,  8].  .  .  .  Haec  mihi  danl  ansam  hodie  uobis  commendandj  habitantes  hic  pan- 
peres  leprosos,  non  ut  dimidinm  bonorum  illis  communicetis  sicut  Zachaeus  l<'<it. 
-~t ' » i  in  anno  saepius  erga  illos  misericordiam  uestram  exerceatis,  et  illos  faciatis  uobis 
amicos,  et  per  illos  thesaurum  uobis  in  coelo  colligatis  [Mt  6,  20] 
Deinde  Canisius  evangelium  de  Zachaeo  explicat  et  inprimis  ,de  templi  dedicatione" 
dicit  <\  conun.  I.  c.  f.  _"-'  26*  .  Ex  orationis  exordio  plane  cognoscitur,  eam  habi- 
tam  esse  in  templo  B.  Mariae  V.,  quod  est  in  Monticulo  sive  in  vico  Bourgillon  sive 
Burglen;  cf.  supra  p.  610.    Plura  >.  i » 1« •  infra,  monum.   1439. 

..ln  festo  Natiuitatis  Mariae"  siv«  8.  Septembris  1587.  .Duplicem  ob  causam 
iti  hoc  templo  congregamur,  primum  ratione  festi  in  hac  aede  Virgini  dedicata  sieut 
maiores  nostri  deuote  fecerunt  hic  matrem  Domini  specialiter  honorantes  quamdiu 
stotit  hoc  oppidum  .2.  propter  processionem  hebdomadatim  institutam  ad  orandnm 
Deum  hoc  tempore,  quod  merito  ;ul  orandum  nos  excitare  deberet  .  .  .  Debet  quilibet 
ponderare  quam  male  et  periculose  modo  uersemur  in  Heluetia.  Nam  his  annis  durat 
fons  malorum  i.  e.  destructio  Politiae,  nouitas  et  dissensio  in  religione  ._.  mala 
-  ntia  iu  arboribus  frumentis  et  vineis  •  unde  mira  charistia  secnta  ..'!.  aer  cor- 
ruptus  generans  pestem  nunc  repullulantem  .4.  Consilia  inauspicata  nuilam  pacem 
adferentta  5.  bellum  ingens  et  ignis  uere  inextinguibilis  per  potentatos  6.  perpetuus 
timor  et  anxietas   ut    neque   pacem   ueque    bellum    habeamus.  .  .  .    Ecclesiasticorum 

est  ut  orent  «■  t  offerant  pro  peccatis    l.\   .">.  6  s :  Hebr  5,   1   etc.] Magi- 

stratuum  est,  ut  se  ostendant  ministros  Dei  [Rom.  13,  4  6-]  praecipue  a<l  uin- 
dictam  malefactorum  et  idcirco  punire  habent  publica  peccata  in  coelum  clamantia 
(Jen.  4.  !(• :  [ac.  .">.  [  ,t  aerem  corrumpentia  et  generantia  omne  malum.  Peccata 
haec  suut  blasphemia,  perfidia,  adulterium,  fornicatio,  furtum,  usura,  odinm,  inuidia, 
qnae  tanto  magis  nocent  communitati  qtti>  magis  tolerantur  et  impunita  manent 
nullaque  poenitentia  depelluntur  •  ■'!.  diuitum  est  se  corrigere  in  immisericordia  el 
tyrannide  erga  panperes  -4.  , -111111111  et  mercatorum  est  sine  ira  et  innidia  cbaritatem 
fraternam  exercere,  priuatas  dissensiones  relinquere,  cum  offensis  se  reconciliare,  u<«- 
locum  dare  usuris  malisqne  contractibus  5.  militum  est  non  prodire  contra  hostes 
nisi  prius  facta  pace  cum  Deo  per  contritionem  et  confessionem  ita  m  iu  timore 
Dei  utautur  armis,  et  cogitent  ueram  causam  accipiendi  et  merendi  stipendium 
•'>.  mulierum  rst  ad  Deum  confugere  cum  maiore  sollicitudine  ...  7.  magni  »'t  parui 
diuites  et  panperes  audiant  Prophetam  consulentem  Scrutemur  \  ias  nostras 
et  reuertamur  a  ,1  Dominnm  [Thren.  •>.  I1'  •  ad  hoc  innaret  etiam  bona  con- 
suetudo  qnae  in  multis  l«>« -i>  recepta  est  quod  publicam  orationera  institnant  aliquot 
ilioluis  ;nl  impetrandam  gratiam  cum  urget  ingens  et  publica  necessitas."  Deinde 
.»t<n<lit  Canisius:  rCur  hoc  festum  honeste  <'t  festine  sit  celebrandum* ?  >Quid  sit 
ndendum  Nouatoribus  contra  h>><-  festura  et  Mariae  cultum  sese  opponentibus "?* 
.  .perta  calumnia  est*,  ait,  .,|U,>il  asserunt  n<>s  Mariam  i>r<>  Dea  tenere  et  idololatriam 
1111  illam  inuocamus  et  ita  n<>s  matrem  Christo  praeferre  vnnd  [ihn]  hinder 
,l<'ii  <  »fl<'ii  -  semper  enira  Catholici   latriam   uni  !'<«>  ascripismus  <t  Christum 


stum  S.  Annae  tit  l'i>\  lulii.  Monticuli  praeter  ecclesiam  B.  Mariae  V.  ex- 
stabat  sacellum  S.  Annae:  qnod  saeculo  XIX.  snblatum  est  Ch.  Raeti  .  Bourgillon, 
in  .Bulletin  litte*raii  s    entifiqne  suisse"   VI    annee,  Pribourg  lvv_.  1">     1>>  . 

_nno   l.">s:'  Friburgenses  permisernnt,    ut  in  posterum  valetudinarii  hnins 
mulus   singulis  diebns  dominicis   per  nrbis  \  i;>>.  campannlara  pulsans,   circumirel  <'t 

pro  infii  nvis  suis  .  r  I.  c.  15— 16\ 


74.', 

solum  t,i<  iiiiu-  redemptorem    qui    n-.l.i-    peci 
.|iii  saluet  <-t  damnet  hon  un  Deum 

pro  sole,    M.in.tin  pro   loiui  tenemna.     Maruun     u 
ponimufl   qnantnm    ;i<1    cnltum  ni-  *     Di 

multi  Catholici  <  ik-.i  Ifariam  - 

■  dou  in  t»-fiij>l<>  8.  Nicolai,    nbi  I 
B.  Mariae  V. 
.In 

niiii. :  I.  <■.  f.  .; 
,Jn  t.  -••■  8.  tttichai 
•!<•   An_'<-li-    oobifl   rtiouat  dicenfl  •  Mandanh    <-'<  "     I'-    90,    11      :  ;       ,Q 

-  uni  illi-  in  coelo  r 
I.  .-.  f.  :;:♦      11   . 

linica  l'*.'  [><>-t  Trii  -  • 

.   bung  <l<-i  ,ilt  <lem  rCahre 

irie   <li<-  Nene  irelt    achtet    v-nd    gjanbet.*    ,Wie   man    Dntzlieb    bedei 

irommeri    I  ■  l<li<-ri   <lf-n  Jie r:  -Wie 

nch    d       .         len  rod  Kraneken    bey   <b-rn    henti| 

••  zur  /.<  it  ihr<-r  kranckheit  thnn  mnd  comm.;  I 

.Docninii  a  30.  .Dicam  prim 

tirmantihus  fidem   dosI 

Dicam  secundo,    '  nr  multi  et  pauei  22,  14.     D 

motiui<    a<l     timoratara 

.  Domini< 

is  primum  expl  2        m;  ubi  h*  r  alia.  quc 

quod  in  c.  •  bra    proximurn  procedirnus  ad 

Du  Narr.  Dieb,  Schelm.  Bosuicht,  Ehriooer,  optamns  illi  mala  omnia. 

mo  non  a 
quod  mani<  .  5,       nofl  uindicarnu-  eontra  proximum.  a< 

-t  non  homines.     Quam  multi  habent  in  ore,  Jeh  war  ihm 
dod  tamen  oblii  ,\. ... 

Sequamur  laudanda  noetrornm  maiorum  piornm  exempla.  qni  in  more  hahu- 

erunt  et  adhuc  habent.    enm  mutu  ebant 

in  salutan<>  -•  ulari.    '■',  eonfi --- 

4  morituri  petunt  a  praesentibus  et  alij-  .  _ 

Deindi  jjpropinquare  diem  festum  Onuxiuii     -  m  et 

Commemorationem   omnium  fidelium    defunctorum :    hortatm 

communi 
eum  dies  . ;  L  c.  f.  " 

.Jn  festo  SS.  ._  '  -  ~     . 

proxime  promisi.  ex  quo  funda 
_    ;uid    illum  confinr, 
locum  non  trihuat.  cum  rj  na  opera  quae  fiunt 

pro  animahas  defunctorum*    ex  comm.:  roxnna    orai 

■.  -nem  hanc  in  aede  B.  Mariae  V.  habitam  •- 
-Jn  :  -       torum*  Omniuui    -. 

•rtitionem  dictorum  - 

.Qui  meam  ultimam  concionem  apud  D.  Yirjrinem  audi 

-  -       '     ■        .'  - 

ab    illis    fructum    percipiant."     In    horum    numer 
mach"      -  .  " 

quasi  fuissent  g  zen  und 


- 


74«; 


Mun.  1431.    Tnitiu  a.  1587. 


lioc  festum  et  Sanctos  omnes  sibi  utiles  reddet."  „Quomodo  inuocandi  Sancti".  ,.Quae 
a  Sanctis  petenda  cum  inuocantur"    ex  comm. ;  I.  c  f .  60*    -64b). 

...In  die  animarum"  sive  2.  Novembris  L587.  „Qui  sit  mos  Ecclesiae  Catholicae 
nt  curam  habeat  defunctorum."  „Quid  Catholicum  confirmare  debet  in  frequenti 
oratione,  et  deuotine  pro  iuuandis  animabus."  -De  abusibus  hic  occurrentibus."  ln 
his  Canisius,  praeter  alia.  haec  commemorat :  „Credunt  statim  esse  animam  defuncti. 
Sn  nian  in  Hans  ein  Rumpeln  hSrett."  BSine  deuotione  accurritur  vod  den  Ziintften 
vnd  Bruderschaften  ad  anniuersarium  celebrandum  magis  ex  more  quam  deuotione. 
et  diligentius  in  hospitio  quam  in  templo.  Parum  orant  et  cito  abeunt,  quaerunt  et 
quidam  honorem  si  multos  habeni  socios  cum  offerunt  ad  quinque  altaria  Ein  faulen 
falschen  Kartt."  „Peccant  nimiam  pompam  adhibentes  funeri,  treiben  eitelen  bracht 
vnd  pomp  iiber  die  Landes  Ordnung."  _Vbi  antiqua  pietas  maiorum  FriburgensiumV 
Dominica  die  uesperi  pulsari  fecerunt  in  memoriam  defunctorum,  2  feria  2  missam 
ci  lebrari  fecerunt  '.  .">  Libenter  uisitarunt  die  beinheusser,  et  orarunt,  4  Coniuges 
diu  luxerunt,  nec  statim  iterarunt  coniugia.  5  orarunt  audientes  pulsum  pro  mortuis 
factum       6  institueruht  Missas,  altaria  etc."    ex  comm.;  I.  c.  f.  65a     67b). 

...ln  festo  S.  Martini"  sive  Ll.  Novembris  1587.  „De  tribus  praeceptis  Chrisfci 
cuique  Christiano  seruandis  ex  Euangelio"   diei    ex  comm. ;  1.  c.  f.  67b     70'. 

.DoniiiMia  ultinia"  post  Trinitatis  sive  22.  Novembris  1587.  _I)uplex  Euangelium 
in  Catholicis  templis  hodie  legitur,  unum  ex  Joannis  sexto  de  Christo  cibante  po- 
pulum  in  deserto  [Io.  t>.  .">  11).  alterum  ex  Matth.  24  [15—35]  iani  recitatum  de 
fine  mundi."  Canisius  relicto  evangelio  priore,  quod  habebat  ritus  lausannensis 2, 
explicavit  alterum,  quod  habet  ritus  romanus  (ex  comm.;  1.  c.  f.  701,     74  . 

..  Ani  ersten  Sontag  des  Aduents"  sive  29.  Novembris  1587  Canisius  contra 
.novatores"  ecclesiam  defendit  sacrum  hoc  tempus  singulari  pietate  observantem  et 
ex  evangelio  auditores  exhortatur,  ut  ..adventum"  magno  studio  animique  fervore 
peragant    ex  comra. ;  1.  c.  f.  74b     81a). 

...Tn  festo  Conceptionis"  B.  Mariae  V.  sive  8.  Decembris  1587.  Canisius  rationem 
ilici  festi  declarat  et  quae  ..utilitates"  inde  inprimis  pro  parentibus  et  puellis  et  ad 
Advcntus  teinpus  pie  peragendum  oriantur,  ostendit  ex  comm.;  I.  c.  f.  81b  86b).  Plura 
vide  infra,  monum.   1447. 

...In  festo  S.  Thomae"  Apostoli  sive  21.  Decembris  1587.  Canisius  ex  evangelio 
diei  dicit  „dc  uera  et  falsa  fide" ;  deinde  „Wie  ein  frommer  einfeltiger  Christ  sich 
richten  \  nd  halten  soll  bey  seinera  heiligsten  Christag"    ex  comm.;  f.  87"     92b). 

..Ain  heiligen  Christag"  sive  2r>.  Decembris  L587.  „Quomodo  Pastores  docent 
mi-  iu   Euangelio"  diei.     „Qui  se  priuant  uero  fructu  festi"    ex  comm. ;  ('.!».'{•'     98"). 

...In  Festo  S.  Joannis"  Evangelistae  sive  27.  Decembris  l.">^7  Canisius  evan- 
gelium  dici  explicat  et  ex  exemplo  S.  Joannis  virginitatem  laudat.  ln  numero  eorum, 
_<iui  peccant  circa  uirgmitatem",  ponit  etiam  .parentes  cogentes  filias  inuitas  uiuere 
in  religione  et  uirginitate  .  .  .  quia  non  habent  in  hoc  potestatem  super  proles"  ex 
comm. ;  I.  c.  I'.  98b     L03b  . 

1  131.        Initio  a.  1587. 

Ex  autographo.    <  rerm.  Ki7   I.  1  H>. 

Calvinianorum  ministri  bernenses  Socios  friburge>ises  invitant}  ut  contra  Muscu- 
htm  decanum  suum  scribant. 

V.  Petrus  Miclmrl  S.  .1.  collc^ii  IVibjii-^ensis  tector  Priburgo  8.  A.pri- 
lis  L587  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  scripsit:  Calvinistae 
helvetii  „scripserun1  nuper  nostris  familiariter ,  rogantes  obnixe,  ut 
lilniini  ordinationum  Reip:  Bernensis,  quam  una  mittebant,  ;i  Musculo3 

1  Cf.  supra  p.  *>27.  -  Missale  Lausannense  f.  cxxxrvb. 

Vbraham  Musculus  sive  MHufilin  ve\  Muslin  L534  L591  Bemae  ministrorum 
protestantium  capul  sive  „summus  decanus"  erat  BlSsch  in  BAlIgemeine  Deutsche 
Biographie"   XXIII  97  . 


Mon.  I  132.     Initio  a.  158'3 


74' 


eonfectum  acerrime  oppugnarent,  sed  non  alia  de  causa,  quam  nl  confu- 
tatione  edita,  Bernatibus  occasionem  darenl  vineas  Collegij  hac  ratione 
occupandi1,  ;ii  niliil  a  aostris  Ministris  responsum  est,  sed  literae 
R.  D.  Praeposito2  Patronisque  ostensae,  illorum  consilio  hic  conser- 
uantur,  ut  cum  opus  fueril  Bernatibus  in  testimonium  fraudis  exhiberi 
possint." 

In  collegii  friburgensis  Litteris  annuis  sub  exitum  a.  1587  datis  haec  ita 
narrantur:  „Quod  mirum  dictu,  ipsimel  Ministri  Caluiniani  operam  nostram  implorant. 
Nam  cum  Respublica  Bernensis  Musculo  authore  quaedam  ad  sanctiorem  ei  morum 
et  uitao  latiinicni  institucndain  Ministris  seruanda  tradidisset:  En  tilii  non  iiulgaris 
Caluinianae  Eaereseos  [minister]  literas  ad  Collegium  destinauit,  petens  et  orans,  a\ 
ipsi  quoque  Ministrorum  partes,  contra  Musculum  tueremur,  ei  quo  rectius  id  muneris 
a  nostris  praostari  possct.  Commentariolos  suos  nostris  legendos  transmisit.  Verum 
<[iiia  rcs  periculi  plena  uidebatur,  el  ad  fraudem  composita,  idcirco  eidem  nihi)  pro 
missum"  ex  apogr.  eiusd.  fere  temp.;  Cod.  .1.  36"  f.  "2!'1':  loco  hoc  usus  esi  Riess  480). 
Certe  si  quid  ministri  illi  c.\  Sociis  friburgensibus  sibi  sperabant,  ex  Canisio  spera- 
liant :  hic  cnim  solus  e\  theologiae  doctor  et  scriptor  erat. 

11  :*2.        Initio  a.  1587. 

Ex  autographo  P.  Michaelis,  quod  est  in  Germ.  Iii7  f.  \M?  141a,  et  ex  litte- 
rarnm  annuarum  apographo  eodem  fere  tempore  scripto,  quod  est  in  Cod.  .  I.  36" 
1'.  30b  31a,  ct  ex  contionis  apographo  eodem  fere  tempore  scripto,  quod  est  in  Cod. 
.  I.  .'17"   f.  1.    Contionis  apograpbo  usus  est   Riess  481. 

Friburgi  aliqui  dicunt,  Societatis  confessarios  ustim  matrimonii  proMbere,  Socios 
foederis  hispanici  auctores  esse,  pecuniccs  asportare,  abigendos  esse.  Schnetoly  prae- 
positus  eos  e  sacro  suggestu  defi  ndit. 

1.  1'.  Peti~us  Michael  collegii  friburgensis  rector  Friburgo  s.  Aprilis  1587  Claudio 
Aquavivae  praeposito  generali  scripsit :  „Grauem  perturbationem  ferijs  Paschalibus3 
attulit  Collegio  rumor  falsissimus  tota  Vrbe  de  qnodam  ex  Patribus  diuulgatus,  ipii 
dc  rebus  Matrimonij  minus  honesta  rogasse  coniuges  tcrcbatnr,  sed  euudem  ita 
suppressit  auctoritatc  sua,  Vir  Societatis  nostrac  amantissimns  Reuerendus  D.  Prae- 
positus4,  ut  Patris  innocentia  cimctis  probaretur.  .  .  .  Jnstructus  practerea  amehs  a 
maleuolis,  qui  triduo  ad  raucedinem  usque  uociferatus  est :  cauete  a  JESVitis.  auc- 
tores  sunt  ciuibus,  ut  Rege  Galliarum5  deserto,  noua  cum  Hispano6  foedera  ineant; 
quibus  rumoribus  cum  uulgi  et  quorundam  nobilium  animos,  qui  illius  partcs  sequun- 
tur,  contra  nostros  exacerbatos  aduerteret  Quaestor 7,  denuo  fabricam8  remorari  uel 
etiam  impedire  molitus  est :  ac  initio  quidcm  clam  auocare  coepit  murarios.  deinde 
lapidum  uccturas  inhibere,  deniquc  in  Senatu  agere  de  fabricae  dilatione.  Sed  patro- 
norum  nostrorum  auxilio  maxime  uero  industria  Reuercndi  D.  Praepositi  in  irritum 
illius  conatus  cecidere,  deCretumque  nulla  babita  ratione"  sumptuum  in  extrema  etiam 


1  Ferdinandus  Alber  praepositus  provincialis  Friburgo  28.  Februarii  1587  Aqua 
vivae  *scripsit:  .Jmminct  Collegio.  uel  timetur  probabilitor,  daniniim  a  Bernatibus 
infercndum.  in  Vincis  suis,  quac  in  Bernatum  ditione,  rectius  in  Episcopi  Lausanensis 
ditione,  a  Bernatibus  modo  occupata,  cum  caeteris  Monasterij  fmarsensis]  bonis  I  ol- 
(egio  accesserunt,  et  ex  quibiis  omne  suum  Vinum  Collegium  colligit.  Has  sibi 
Empbiteuticas  Bernates  M'd  falso  pronuntiant"  ex  autogr. ;  Germ.  167  f.  87). 
Petro  Schnewly. 

:i  Dominica   Paschatis  luit  d.  29.  Martii. 

1  Petrus  Schnewly,   praepositus  capituli   S.  Nicolai   idemque  vicarius  generalis 
episcopi  lausannensis.  '  Henrico   III.  "  Philippo   II. 

■   loannes  Fruyo.  ^ 

Fabricam  sive  aedificationem  collegii  Societatis:  v.  supra   p.  643. 


, 


74ti  Mon.  1431.     tnitio  a.  1587. 

hoc  festum  ei  Sanctos  omnes  sibi  utiles  reddet."  „Quomodo  inuocandi  Sancti".  ,.  Quae 
a  Sanctis  petenda  cum  inuocantur"    ex  comm. ;  l.  c.  f.  60* — 64b). 

...ln  die  animarum"  sive  2.  Novembris  1587.  .Qui  sit  mos  Ecclesiae  Catholicae 
ut  curam  habeat  defunctorum."  .Quid  Catholicum  confirmare  debet  in  frequenti 
oratione,  et  deuotine  pro  iuuandis  animabus."  _De  abusibus  hic  occurrentibus."  Ln 
his  Canisius,  praeter  alia,  haec  commemorat :  „Credunt  statim  esse  animam  defuncti, 
So  man  in  Haus  ein  Rumpeln  horett."  „Sine  deuotione  accurritur  von  den  Ztinfften 
vnd  Bruderschaften  ad  anniuersarium  celebrandum  magis  ex  more  quam  deuotione, 
et  diligentius  in  hospitio  quam  in  fcemplo.  Parum  orant  et  cito  abeunt,  quaerunt  et 
quidam  honorem  si  multos  habeni  socios  cum  offerunt  ad  quinque  altaria  Ein  faulen 
falschen  Kartt."  „Peccant  nimiam  pompam  adhibentes  funeri,  treiben  eitelen  brachi 
vnd  pomp  iiber  die  Landes  Ordnung."  -Yl>i  antiqua  pietas  maiormn  FriburgensiumV 
Dominica  die  uesperi  pulsari  fecerunt  in  memoriam  defunctorum,  2  feria  2  missam 
celebrari  fecerunt  '.  .'!  Libenter  uisitarunt  die  beinheusser,  et  orarunt,  4  Coniuges 
diu  luxerunt,  nec  statim  iterarunt  coniugia.  5  orarunt  audientes  pulsum  pro  mortuis 
factum       <)  institueruht  Missas.  altaria  etc."    ex  comm. ;  1.  c.  f.  65a-    67b). 

_.lii  festo  S.  Martini"  sive  11.  Novemliris  1587.  „De  tribus  praeceptis  Christi 
cuique  Christiano  seruandis  ex  Euangelio"  diei    ex  comm. :  1.  c.  f.  67b     70*). 

-Dominica  ultima"  post  Trinitatis  sive  22.  Novembris  1587.  .Duplex  Euangelium 
in  Catholicis  templis  hodie  legitur,  unum  ex  Joannis  sexto  de  Christo  cibante  po- 
pulum  in  deserto  [Io.  <>.  5—14],  alterum  ex  Matth.  24  [15—35]  iam  recitatum  de 
fine  mundi."  Canisius  relicto  evangelio  priore,  quod  habebat  ritus  lausannensis 2, 
explicavit  alterum,  quod  habet  ritus  romanus    ex  comm. ;  l.  c.  i'.  70b     71    . 

.. Am  ersten  Sontag  des  Aducnts"  sive  29.  Novembris  1587  Canisius  contra 
„novatores"  ecclesiam  defendit  sacrum  hoc  tempus  singulari  pietate  observantera  ei 
ex  evangelio  auditores  exhortatur,  ut  ..adventnm"  magno  studio  animique  fervore 
peragant    ex  comm. ;  I.  c.  f.  74b     81a). 

_.Tn  festo  Conceptionis"  B.  Mariae  V.  sive  8.  Decembris  1587.  Canisius  rationem 
diei  festi  declarai  et  quae  „utilitates"  inde  Lnprimis  i>r»>  parentibus  et  puellis  et  ad 
Ailvintus  tempus  pie  peragendum  oriantur,  ostendit  ex  comm.;  1.  c.  f.  81b  86b).  Plura 
vide  infra,  monum.   1 147. 

...In  festo  S.  Thomae"  A.postoli  sive  21.  Decembris  1587.  Canisius  ex  evangelio 
diei  dicii   „de  uera  ei  falsa  fi<l<'" :    deinde  „Wie  ein    frommer   einfeltiger  Chrisi  sich 

richten   vnd    halten    soll    liev    seinein    heiliuston    ( 'lnistai;"     ex    comin.  :    f.  87*      92b). 

-Am  heiligen  Christag"  sive  25.  Decembris  1587.  „Quomodo  Pastores  doceni 
nos  in  Euangelio"  diei.  „Qui  se  priuant  uero  fructu  festi"  ex  comm. ;  f.  93a  98*). 
„Jn  Fosto  s.  .loannis"  Evangelistae  sive  27.  Decembris  L587  Canisius  evan- 
n  diei  explicai  ei  ex  exemplo  S.  Joannis  virginitatem  laudat.  In  numero  eorum, 
_<ini  peccani  circa  uirginitatem",  ponii  etiam  „parentes  cogentes  filias  inuitas  uiuere 
in  religione  ei  uirginitate  .  .  .  qiiia  non  habent  in  hoc  potestatem  super  proles"  ex 
comm.;  I.  c.   f.  98b     L03b\ 

1  131.        Imlio  a.  L587. 

Kx  autographo,    <  rerm.  H>7   t.  L40. 

Calvinianorum  ministri  bernenses  Socios  friburgenses  inintantt  ni  contra  Muscu- 
litm  decanum  suum  scribant. 

\'.  Petrus  Michael  S.  .1.  collegii  Mburgensis  rector  Priburgo  8.  A.pri- 
lis  L587  Claudio  Aquavivac  piacposito  uvuciali  scripsit:  Calvinistae 
helvetii  „scripserun1  nuper  nostris  familiariter ,  rogantes  obnixe,  ut 
librum  ordinationum  l»ci|>:  Bernensis,  quam  una  mittebant,  a  Musculofl 

1  Cf.  supra  p.  627.  '-'  Missale  Lausannense  f.  cxxxrvb. 

Miialiain  Musculus  sive  MauJBlin  vel  Miislin  L534  1591  Bernae  ministrorura 
protestantiura  capui  sive  „summus  decanus"  erai  BWsch  in  BAllgemeine  Deutsche 
Biographie"    Wlll  97  . 


Mon.  L433     1434.    Circa  d.  3.  Aprilis  1581        25.  Vprilis  1587.  74'.) 

wilsi  inich  doch  tiberreden  <ln  seiesi  ein  Schafflein  dei  Cathoiischen  Kirclien.  0  wehe 
nrin.  ilu  basl  ...  den  wolff  mitt  dem  Schaaffbalg  bedeckhett.  Jch  will  dir  Bagen. 
wobin  dises  gedichi  vnnd  fabel  werde  gelangen,  gewihlich  dahin,  das  vnseren 
Nachbawren,  so  tag  vnnd  nachi  auff  die  Jesuiter  Ittsteren,  tnateri  fttrgeschnitten 
werde,  ihre  schmtttzbttechlin  anzuspickhen.  Vnnd  solte  das  niti  beissen  beulen  mitl 
den  wSlffen,  vnnd  die  vnschuldigen  Jesuiter  belffen  in  verdachl  bringen.  Es  gebl 
auch   auff  die    beichi    dieselbigen    auffzuheben,    vnnd    gantz   aufizuretiten,      Darumb 

reitet  dich  der  Satan,  aufi  welches  verhelffen  du  den  gemeinen  Mann  von  dise ttli- 

wendigen  Sacrameni  der  Beychi  abhaltest.  Jch  k5nnet  dir  auch  wol  die  dritte  vrsach 
furwerffen,  aber  weii  man  mitt  fingeren  auff  dich  zeigen  wurde,  will  ich  still  steen, 
vinul  ein  weltliche  Obrigkheii  vmb  Gotta  willen  bitten,  sie  welle  solches  klaffer 
geschwatz  vnnd  vbel  aachreden  nitt  lenger  gedulden.  Es  bati  nun  schier  sechs  iar 
lang  gewehret,  es  ware  Zeyt,  das  es  einmal  sich  ftnderte.  Wo  nitt,  >>o  wirde  ich 
anderst  mitt  dir  fortfahren.     Magst  dich  wol  darnach  richten." 

1 133.        Circa  d.  :>.  Aprilis  I5S7. 

Kx  commentario  ipsius  Canisii  mann  emendato.  Can.  40  f.  214b  216*.  Ex 
eodem  commentario  integram  exhortationem  posuil   Schlosser  \'X>     201. 

Canisius  ad  Socios  exhortationem  de  resurrectione  futura  habet. 

Exstai  „Exhortatio  a''  fratres  de  Paschate"  ;i  Canisio  babita.  „Dicam  ergo  de 
causis  quae  nos  et  fideles  omnes  recreent  ob  futuram  resurrectionem,  quae  in  nobis 
etiam  implebitur,  sicut  in  Christo  capite  fuit  impleta.  .  .  .  Deinde  quomodo  uti  de- 
beamus  fide  <'t  spe  huius  vltimae  resurrectionis,  adiungam."  Canisius  haec,  praeter 
alia,  notat:  „Hinc  habemus  ansam  aliquando  nos  colligendi  et  meditandi  in  horto 
[ubi]a  nil  uidemus  quod  contristet  sed  laetificantia.  Tunc  enim  ueniet  nostra  aestas, 
fulgebit  sol  plene,  prodibunt  odoriferj  flores,  et  fructus  arborum.  Tunc  uidebunt 
oculj  tantmn  pulchra  et  delectantia.  Auros  tantum  audient  aues  et  dulce  melosh  cx 
arboribus"  etc. 

F.x  codicis  ioco,  quo  baec  „exhortatio  domestica"  ad  collegii  Socios  esi  posita, 
cognoscitur,  eam  a  Canisio  a.  1587  haud  multum  post  Dominicam  Pascbatis  habitam 
esse;  ac  probabile  est,  eani  habitam  esse  .'!.  Aprilis  1587,  qui  erat  dies  Veneris  intra 
hebdomadem  Paschatis. 

Canisius  hac  in  re  discessit  a  S.  Thoma  docente,  ..plantas  et  animalia  non 
remansura  esse  in  illa  mundi  renovatione"  (Summa  theologica  P.  3,  qu.  91,  art.  5; 
cf.  etiani  Summam  contra  gentiles  I.  4.  e.  97).  Quem  secuti  snnt  Franc.  Suarez  S.  1 
Iu  P.  3  S.  Thomae.  Disp.  58.  sect.  3,  n.  5:  _Probabilius  videtur",  ea  non  esse  re- 
mansura  et  multi  alii.  Canisium  puto  motum  esse  auctoritate  „Elucidarii1'  Parisiis 
1560  et  Coloniae  li>7r>  cum  nomine  S.  Anselmi  editi  (nunc  attribui  solet  Honorio 
Augustodunensi,  theologo  seholastico  saeculi  XII.  Quod  sic  habet :  In  innovatione  illa 
.tcrra  .  .  .  odoriferis  floribus,  liliis.  rosis,  violis  immarcessibiliter  erit  perpetuo  de- 
corata"  I.  3,  n.  15;  Migne,  P.  lat.  CLXXII  11(JH  .  Caeterum  sunt  etiam  theologi 
recentes,  qui  baec  admitti  posse  censeant :  v.  Jos.  Bautz,  Der  Himmel,  Mainz  1881. 
179  189;  Der  Katholik,  57.  Jahrg.  II,  Mainz  1877,  135—158:  Christ.  Pesch  S.  .1.. 
Praelectiones  dogmaticae  T.  III.  ed.  4.,  Friburgi  Brisgoviae  1914,  305     306. 

1434.        25.  Aprilis  1587. 

Ex  commentario  Canisii  ipsius  manu  emendato.     Can.  40  i'.  _1<>''     218a. 

Canisim,  «</  S<><'i<>s  exhortationem  habens,  litanias  Omnium  Sanctorum  f<>ti<li<tin<- 
eis  commendat,  et,  pr<>  quibus  recitandae  sint,  eos  docet. 

Exstai  Canisii  _  A«f  fratres  exhortatio  in  festo  S.  Marci"  siv.e  25.  Aprilis  1587 
qui  annus  ex  loco  codicis,  quo  commentarium  hoc  positum  est,  cognoscitur  babita. 
„Quomodo",  inqnit  ille,  „festum  hoc  solenne  in  hoc  praesenti  Episcopatu  ad  orandum 
nos  excitat".     Et  quoniam  eo  die  ex  ecclesiae  praescripto  ubique  „Litaniae  Omnium 

;i    Sex  rr.  sqq.  "  C.   ipso  addita  sunt.         b)  /'"•■  vv.  sqq.  "  C.   ipso  addita   sunt 


750  M°n-  ]4:!4-    25.  Aprilis  1.">S7. 

Sanctorum"  cantantur  vel  saltem  recitantur,  Canisius  ea  occasione  usus  esl  ad  eas- 
dem  Litanias  Sociis  commendandas.  ..('ur  Litaniae  usus  nobis  magnifaciendus."  Ubi 
baec,  praeter  multa  alia,  profert:  BNon  desunl  multorum  exempla,  qui  more  uostro 
quottidie  saltem  sul>  uoctem  legant  litaniam  pro  suis  et  alienis  uecessitatibus  et  tri- 
bulationibus  *.  Nihil  dubium  litaniae  usum  tanto  esse  Deo  gratiorem  et  nobis  ef- 
ficaciorem  orationem,  quanto  purius  illa  instituitur  non  ex  consuetudine  sed  ex  de- 
uotione.  _  Kx  uera  obedientia  ei  uoluntate  superiorum.  .  .  .  Quanto  autem  litania 
per  se  laudabilior,  usitatior  et  sanctior  est  oratio,  tanto  smnus  n»s  culpabiliores, 
quum  illa  per  somnolentiam  -.  pigritiam,  euagationem  mentis  et  negligentiam  abutimur, 
iii  saepe  mentem  nec  ad  Deum,  nec  ad  sanctos  eius  excitemus  et  erigamus,  neque 
cogitemus  pro  quibus  personis  et  rebus  iu  litania  uersemur,  nostramque  debitam 
praestemus  obedientiam.  Hoc  autem  nihil  est  aliud  quam  labiis  honorare  Deum*8 
mit  aufischwaiffen  hertzen  vnnd  zerstoirten  gemiiet.  Sed  pro  quibus  maxime  nobis 
litania  utiliter  recitanda?  ,  .  .  Litania  nobis  utendum  uidetur  pro  illis  rebus  e1  per- 
sonis  quae  in  Constitutionibus  uobis  maxime  commendantur 4,  nempe  pro  P.  N.  Ge- 
nerale  et  superioribus  alijs  Societatis,  uel  pro  ipsa  tota  Societate  per  totum  orbem 
au&gespraitet.  2  pro  Jndia  et  conuersione  infidelium.  •">.  pro  Septentrionalibus  Ec- 
clesijs  mittnachtlendischen  Kirchen  et  conuersione  haereticorum.  4.  pro  Pontifice 
maximo  et  Principibus  catholicis  Ecclesiasticis  et  saecularibus.  5  Pro  benefactoribus 
Societatis  uiuis  e1  defunctis  in  genere  et  iu  specie.  6,  pro  defunctisb  iu  societate 
patribus  et  fratribus.  7.  pro  apertis  uel  occultis  persecutoribus  et  aemulatoribus 
Societatis.  8  Pro  fundaturibus,  patronis,  et  amicis  in  genere  et  specie.  8  Pro  omnibus 
nobis  et  Societati  commendatis  alijsque,  quibus  aliquo  modo  sumus  obligati.  Qui 
alij  nobis  ad  orandum  saepe  debentc  proponi  et  in  Litania  commendari  Deo  et  sanctis 
eius?  Hoc  auni  tempore  peculiariter  orandum  est  contra  bella,  quae  circa  iiiitiuiu 
\fiis  inchoari  solent,  et  magnam  saepe  humani  sanguinis  effusionem  adferunt,  plu- 
rimaque  damna  multis  excitant,  et  urbes  Prouinciasque  saepe  destruunt,  "_'  Tempus 
admonet  ut  Deum  et  sanctos  eius  imploremusa  ad  teneros  fructus  custodiendos  el 
ad  fruges  conseruandas  atque  multiplicandas.  3.  Contra  tempestates  el  iniurias  a?ris 
petenda  Dei  benedictio,  unde  et  campanae  pulsantur  ad  uim  daemonum  el  daemonia- 
corum  reprimendam.  Orandum  praeterea  pro  alijs  incidentibus  necessitatibus,  quae 
hoc  tempore  sunl  multae  el  magnae  in  multis  locis,  ut  qui  uere  <  hristianus  esl 
illaiiiiu  debeal  saepe  recordari,  et  orare  feruenter.  Primum  quidem  pro  consolatione 
pauperum'  ad  depellendam  praesentem  famem  et  penuriam  rerum  omnium  tam  tate 
regnantem.  2.  pro  praesentibus  el  futuris  aegrotis  quia  periculosi  morbi  iam  multis 
aunis  ubique  fere  grassantur  meritoque  timentur.  .'!  Pro  periculosissimis  hostibus 
Ecclesiae,  per  quos  satan  tol  animarum  millia  in  fide  corrumpil  el  per  eos  Ecclesiam 
persequitur  id  esl  pro  nouis  Doctoribus  el  fautoribus  potentibus  haereticorum.  I  A.d 
iram  Dei  el  fiagella  eius  auertenda,  quia  licel  omnes  agnoscant  Deum  iratum  et  ims 
percutientem,  tamen  pauci  Deum  illum  placare  student,  ueramque  agunt  poenitentiam." 

quitur  cum,  oblitt.        b)  Sequitur  societatis,  oblitt.       c)  Sequitur  Deo,  oblitt.       <V  Sic  libra- 
pro  graiia  conser.         e)  Sequitur  i|iii.  i-htitt. 

'   l)iiliiiiiu  est,  quin  Longiores  liae  Litaniae  Omnium  Sanctorum,  non  litaniae 

Lauretanae,  significentur,  cum  Eiwardus  Mercurianus  Societatis  praepositus  generalis 
Paulo    Hoffaeo    provinciali    Germaniae   superioris    Roma    20.    .ugusti    l.">7."i    :sciii>it: 

.l.itauiac  iiiui  snliiiu   adhuc  i stris  recitantur:   sed  ut  earum  recitatio  continuetur 

Pontifex  iterum  propter  tol  ac  tantas  Christianismi  necessitates  mandauif  ex  com- 
mentario  ;  <  r.  Sup.  1   f.  :\2U . 

P.  H ieronymus Natalis Societatis  visitator  a.  L567  in  collegio  moguntino  ^tatuit: 
-  I.itauiac  fienl  posl  ivcr.at ioiicm  paululum  antc  tiiinn.  quae  lit  posl  coenam":  Epi> 
stolae  P.  Hieronymi  Nadal   l\'.   Matriti   L905,  328. 

'  ls  29,    13;   Mt    L5,  s  ■    \|,-  7.  6. 

'  Cf.  Co>istitutiones  S.  J.   P.  I.  c.  1.  n.  I:   P.  <>\  c.  I.  n.  3:   P.  7.  c.  I.  n.  3  el    \: 
P.  H).  n.  1  el  i; 


Mon.  1435.    Vere  vel  aestate  a.  1587.  ,,")! 

Sacerdotibus  quoque  saecularibus  Canisius  recitationem  frequentem  litaniarum 
Omnium  Sanctorum  commendabat.  Ita  in  BNotis"  illorum  maxime  usui  destinatis 
sacerdotem  baec  sibi  proponentem  inducit:  „Quanto  maiora  Dei  trati  flagella  vbique 
fere  gentium  inundantibus  bodie  sceleribus  infliguntur,  tanto  studiosius  ego  Litaniae 
vrsum  milii  ci  aliis  commendare,  ei  si  possim,  familiarem  efficere  conabor,  \t  illa  in 
priuatis  etiam  aedibus  hoc  tristissimo  tempore  saepius  recitetur* :  Nfotae  in  Evan 
gelicas  Lectiones,  quae  Dominicis  diebus  recitantur,   Friburgi  Helvetiorum  1591,  585. 

II. '{.*».       Vere  w\  aestate  a.  1  ~> s 7 . 

K.\    folio   duplici    eoque   separato    "_'":    2  pp.).     Ex    eodem   haec  oratio  primum 
edita   esl    a    l\.   I>.   Eomualdo  Paste   in   „Archivio   della    Societa  Vercellese  di 
e  d'arte,  Ann..  XII..  Vercelli   L920,  7:;     78. 

Cariisius  Bonhomii  nuntii  apostolici  laudes  <■<■/<■/>,■<</  i,<  •  ■<>>>/ :<>n/  funebri  l'ii- 
burgi  habita. 

A|uul  Societatem  exstat  commentariiim  laudationis,  quam  <';iiii>iu- 
Friburgi  Helvetiorum  habuit  in  contione  funebri,  qua  Friburgenses 
parentabant  [oanni  Francisco  Bonhomio  episcopo  vercellensi  »•!  nuntio 
apostolico,  24.  Februarii  1587  Leodii  in  legatione  belgica  mortuo ' 
(cf.  Berthier,  Bonh.  xvn).  Orationi  tempus  ascriptum  non  est;  sed 
quia  loco  aliquo  <'\or<lii.  qneni  Canisius  postea  delevit.  legitur,  Bon- 
lioiiiiiun  ..non  ita  pridem  e  uiuis  excessisse8,  eam  aliquanto  post  eius 
mortem  habitam  esse  censendum  est;  quare  eani  habitam  esse  vere 
vcl  aestate  anni  1587  existimo.  Camsium  in  templo  S.  Nicolai  tli.\i--> 
valde  probabile  est.  Totum  commentarium  ipse  sua  manu  scripsii  <t 
plurima  in  eo  delevit,  correxit,  iterum  delevit.  addidit.  immutavit; 
difficillimum  itaque  est  lectiones  variantes  ponere;  quare  iis  ponendis 
prorsus  supersedere  nialui. 

Oratio  haec  signiticari  videtur,  cuin  in  *Ldtteris  annuis  collegii 
friburgensis  sub  exitum  anni  1587  datis  haec,  nulla  Canisii  mentione 
facta,  narrantur:  ..Rogatu"  Petri  Schnewly,  vicarii  generalis  episcopi 
lausannensis ,  „in  frequenti  Parochorum  conuentu  orationes  tum  <!»' 
Saeerdotij  dignitate,  tum  Reuerendissimi  Vercellensis  Episcopi  laudibus 
primi  post  Deum  huius  Collegij  Authoris  magno  onmium  applausu  el 
admiratione  recitatae"  (Cod.  I  3(5  f.  29b).  Caeterum  conventui  illi  praeter 
parochos  interfuisse  alios  quoque  viros,  eosque  amplos  et  honoratos, 
colligitur  ex  ipsa  oratione;  idem  res  ipsa  ferebat.    Ita  igitur  Canisius: 

..Recte  et  sapienter  facitis  uenerande  mihi  coetus  quod  hodierno 
die  conueniatis,  magnique  uiii  funus  pijs  uotis  ac  religiosis  aniinis 
parentetis.  Equidem  nullum  hoc  loco  tam  hebetem  et  stupidum  adesse 
puto,  qui  nesciat  catholico  ritu  uiri  percelebris  memoriam  celebrari, 
qui  de  Rep.  nostra  Friburgensi  sit  optime  meritus  et  uitae  sanctimonia 
non  minus  quam  ecclesiastica  dignitate  floruerit  magnumque  sui  desi- 
derium  bonis  reliquerit  oumibus,  quem  ego  non  sine  acerbo  dolore 
nominare   possum.    Jd[?]  est[?]   D.  Joannem  Franciscum   Bonhomium 


1  AVespasianus  Agatia  A.bbas  Sanctae  Mariae  Alitm.l;uit i;i<- "  rectori  collegii 
iTiburgensis  *affirmavit:  Bonhpmius  Leodii  Binter  manus  Patrum  societatis  IESV, 
'liins  vnice  diligebat,  spiritum   Deo  reddidit"    ex  apogr.;  Cod.   ..I.  .'iT"   t'.  lj'>l 


752  M°n-  1-^:':,• 

Vercellensem  antistitem  et  Legatum  uere  Apostolicum,  ob  res  mira- 
biliter  et  diuine  gestas  nunquam  satis  laudatum  et  qui  posteris  non 
satis  commendari  posse  uideatur.  Etsi  uero  non  sum  nescius  ad  hoc 
dicendi  onus  sustinendum  firmos  nec  seniles  requiri  humeros,  passus 
sum  tamen  hoc  mihi  munus  iniungi,  quod  postulantib.  honeste  defuger 
non  poteram,  quodque  tanti  patroni  singularibus  in  me  meritis  debe 
batur,  ipsaque  loci  ratio  uon  paulo  leuius  efficiebat,  quoniam  si  usquain 
alibi  tum  Friburgi  maxime  hoc  argumenti  genus  gratiosum  fore  audi- 
toribus  uidebatur.  Vos  tamen  uti  praeclare  coepistis,  non  solum  attentis 
auribus,  sed  benignis  etiam  animis  me  dicentem,  ut  res  ipsa  postulat. 
excipite,  bonique  consulite  omnia,  humaniss.  auditores. 

Joannes  Franciscus  Bonhomius,  quem  honoris  causa  nominatum 
uolo,  apud  Jtalos  natus1,  ex  illustri  Comitum  Bonhomiorum  genere 
prodijt,  suamque  nobilem  et  uetustam  familiam  insigniter  exornauit. 
.Is  primam  aetatis  partem  non  luxu  rebusque  ludicris  et  puerilibus  vane 
contriuit,  sed  praeclaris  bonarum  artium  studijs  et  pia  exercitatione 
excoluit.  ac  breui  tantum  profecit.  vt  ingenio,  doctrina,  iudicio,  tum 
scribendi,  loquendi  agendique.  dexteritate  aequalibus  antecelleret.  Trac- 
tauit  et  grauiora  studia.  in  poesi  quoque  exercitatus.  ut  inter  equi- 
tandum  saepe  earmina  conderet  atque  scriptitaret,  sed  pudica  et  ab 
ethnicorum  poetarum  sordibus  libera  -.  Ad  res  Ecclesiasticas  et  sacra 
studia  se  mature  contulit  ita  pietati  deditus,  ut  s.  patrum  exempla 
sibi  maxime  seruanda  proponeret  et  seueram  a  seipso  exigeret  disci- 
plinam.  Optimum  uitae  ducem  et  magistrum  habuit  Carolum  Borro- 
maeum  Laudatiss.  simul  et  religiosiss.  Cardinalem,  cuius  et  moribus  et 
familiaritate  plurimum  delectabatur,  et  cuius  iudicia  semper  maximi 
faciebat3.  Praeclara  iecit  fundamenta  illius  acrimoniae,  peritiae  et 
eloquentiae,  quam  Episcopus  postea  factus  ad  muitorum  admirationem 
usque  secutus  est.  Difficile  sit  prorsus  aliquem  reperire  in  Legati 
munere,  iu  conuersatione,  in  scribendj  officio  feliciorem,  iu  conficiendis 
uegotijs  siue  luclesiasticis  siue  politicis  tam  serium  magisque  inde- 
fessum.  Vnus  amanuenses  multos  defatigabat;  ipseque  dictabat,  immb 
scribebal  epistolas,  ut  cunctis  siue  magnis  siue  paruis  satisfaceret.    Et 

1   Anno   L536  Cremonae   natus  erat. 

Aiiini  1589  Mediolani  ;i  Luca  Burgio  edita  esi  -/".  Francisci  Bonhomii  Ver- 
cellarum  Episcopi  Borromeis1',  in  quo  carmine  laudes  8.  Caroli  Borromaei  celebranttu  . 
additum  cst  eiusdem  Bonhomii  „Eucharistirion  ol>  victoriam  ad  Echinadas  partam*. 
Bonhomius  ipse  Leodio  9.  Octobris  L585  Guilielmo  Techtermann  archigrammateo  IVi- 
burgensi  "scripsit:  „Mitto  bisce  adiuncta  etiam  aonnulla  carmina,  a  me  superioribus 
mensibus,  in  itinere  Westphalico,  audita  Gregorij  Pontificis  morte,  composita;  quae 
quidem  ;i<-tis  quibusdam  Romanis,  Louanij  recusis,  adiecta  sunl  ad  finem,  sed  vti  fuii 
ibi  celatum  authoris  nomen,  it;i  cupio,  uon  ab  ;ilijs.  quam  a  patribus  Societatis  i«l 
resciri"    rx  archetypo,  Bonhomii  manu  subscripto.    Cod.   .1.  37"   f.  L53tt). 

S.  Carolus  Borromaeus,  qui  in  nniversitate  papiensi  l';i\i;i  cum  Bonhomio 
luri  studuerat,  eundem  cardinalis  creatus  Romam  ad  se  arcessiviL  suumque  theo- 
Logum  constituit. 


s 

: 


Vere  veJ  aestate  a.  1587.  7.");; 

quoniam  candelabrum  sub  inodio  diu  Latere  uon  potuit,  adeoque  in  »1 

Dci  longe  Lateque  Lucere  et  splendere  debuil  '.  praeclari  uiri  dotes  magis 
in  dies  emicuerunt,  ut  uirtutum  eius  fragrans  odor  in  urbem  quoque 
Romanorum  perueniret.  Jtaque  tam  gratus  ille  luit  1'mit.  Max.  (Jreg. 
liiiius  nominis  L3.  ut  ab  eo  abbas  primum  Nonantulanus 2,  deinde  Ver- 
cellensis  Episcopus  crearetur,  postea  Nuntius  A.postolicus  Comum8  et 
in  Heluetias  cum  potestate  ampliss.  missus  fuerit,  in  qua  Legatione 
summam  fidem  ei  solicitudinem  maximam  declarauil  '.  [am  uero  de 
Heluetia  reuocatus,  quum  ad  suum  Episcopatum  redire  percuperet,  in 
Germaniam  concedere  et  maximo  principi  Rndolpho  Jmperatori  suam 
in  Legatione  operam  dare  uel  inuitus  debuit5.  Rebus  autem  multis  ei 
praeclaris  in  Germania,  Boemia,  Hungariaque  confectis,  ut  .Jmperatori 
Rudolpho  gratissimus  fuit,  ita  et  multa  haereticorum  milia  praesertim 
apud  Hungaros  ut  Catholicae  Kcdesiae  reconciliarentur  effecit.  Al» 
aula  porro  Caesaris  reuocatus  difficile  iter  Coloniam  Agrippinam  in- 
stituit.  ul»i  Archiepiscopum  Truchsessium 6  exauctorauit,  eiusque  !<»<•" 
Ernestum  Bauariae  ducem  substituit,  haereticis  licet  vndique  circum- 
frementibus  omniaque  tentantibus,  quae  optimos  huius  Legati  conatus 
et  noui  Catholicique  Archiepiscopi  electionem  atque  institutionem 
poterant  propedire.  Jam  uero  confectis  Coloniae  negotijs,  ubi  et  clerum 
ad  meliorem  discipliuam.  quae  obsoleuerat,  reuocauit 7.  ex  pontificis 
authoritate  profectus  licet[?]  non  sine  uite  discrimine  peruenit  in  Bel- 
gium.  cum  beliicus  furor  multas  illic  prouintias  perturbaret  et  haeresum 
facibus  cuncta  fere  conflagraret.  Et  postremos  quidem  uitae  annos  apud 
Belgas  consumpsit.  graui  quidem  cum  incommoclo  ualetudinis,  nec  sine 
singulari  rei  familiaris  dispendio,  sed  ingenti  cum  fructu  Ecclesiaruni. 
Nam  cum  eiecti  et  extincti  essent  non  pauci  antistites.  nouos  ipse 
iustituit  Episcopos,  Leodij  synodum  preses  ipse  celebrauit,  monastei ijs 
et  collegijs  Ecclesiasticorum  reformandis  operam  dedit,  uarias  leges 
dissolutis  cleri  moribus  corrigendis  praescripsit.  nouis  clericorum  semi- 
narijs  erigendis  et  alendis  autlior  fuit,  sua  consilia  cum  altero  ut  sic 
dicam  Josue  Parmensi  principe8  contulit,  ut  ipso  tanquam  Moyse  pre- 
cante  et  Josue  pugnante  impij  Amalechitae  profligarentur 9,    multaque 

1  Cf.  Mt  ."),   15;  Mc  4.  21;  Lc  8,   L6. 

'-'  Nonantalae  Nonantola,  haud  procul  a  Mutina  [Modenal  tiinc  crat  monaste- 
rium  cisterciense,  quod  abbates  habebat  ^commendatarios". 

"'  Episcopatura  novocomiensem  (Como    a.  1578  visitavit. 

4  De  rebus  a  Bonhomio  tum  in  Helvetia  tum  in  Germania  praeclare  gestis 
cojiiose  scripsit  Pastor  IX  5-20— 530  584—587  655     661.  5  Cf.  supra  p.  4<i. 

6  Gebhardum  a  Truchsess,  catholicae  fidei  desertorem;  v.  supra  p.  6171. 

7  De  rebus  Coloniae  a  Bonhomio  gestis  multa  referuntur  apud  Jos.  Hansen, 
Nuntdaturbericlite  1572     1585,  I  332     702:  II  C44    645. 

M  Alexander  Farnesius  princeps  parmensis  a.  1578  1592  multUm  Laboravit,  ot 
Germaniae  inferioris  provincias  recuperaret,  quae  ab  Hispaniae  regis  imperio  e\ 
magnam  partem  etiam  a  i-eliiiionc  catholica  defecerant :  atque  effecit,  nt  provinciae 
meridionales  sive  belgicae  ad   Philippi  II.  obsequium  redirent. 

"  Cf.   <lu    17.  9      12. 
Braunsberger,  <';misii  Epistulae  et   A.cta,    VIII.  18 


7f>4  Mnii.  14.'!.").    Vere  ve]  aestate  a.  1587. 

ad  prouincias  illas  tum  catholicae  religioni, 'tum  suo  Regi  restituendas 
suggessit,  persuasit.  obtinuit.  iuio  et  Authoritate  Apostolica  probe  cou- 
firmanda  curauit1.  Ab  eorum  consuetudine  semper  abhorruit.  qui 
uouandae  religioni  student  et  uetereiu  pietateiu  cum  perfidia  commu- 
taut.  nec  solum  iu  fide  et  authoritate  S.  Rom.  Ecclesiae  totus  acquieuit. 
secl  etiam  eius  aduersarijs  ubicumque  liceret  fortiter  obstitit. 

Non  est  meuiu  dicere,  sed  Friburgensium  potius  perpetuo  prad- 
dicare,  quam  integre,  religiose[?]  et  sancte  apud  Heluetios  suum  ille 
muuus  obierit,  qui  uulli  obesse.  sed  cunctis  prodesse.  ac  de  omnibus 
bene  mereri  studuit  uehementer.  Vestram  ego  tidem  testor  uiri  Fri- 
burgenses,  an  multo  abhiuc  medicum  peritiorem,  Episcopum  oruatiorem, 
et  patronum  Reip.  uestrae  studiosiorem  atque  vtiliorem  acceperitis  cui 
uestra  publicaque  salus  magis  cordi  esset  -.  uiliil  dubito  diuino  nuinini 
et  Sedi  Apostolicae  gratias  ingentes  deberi.  quod  huius  Legati  consilijs 
monitis  decretis  scriptis  et  beneficijs  multa  utiliter  sancteque  procurata 
atque  constituta  sint,  quae  perfecerunt  [?]  partim  vt  causa  rekgionis 
in  meliorem  locum  addueeretur,  partim  ut  Ecclesiastici  ordinis  disciplina 
et  dignitas  ab  interitu  uindicaretur,  partim  ut  noua  schola  optinnnn 
CatholicOrum  seminariiuu  hoc  loco  constitueretur  et  noui  simul  operarij 
ad  messem  dominicam  excolendam  iubente  ita  Pont.  Max.  introduce- 
rentur3.  Qua  de  re  pluribus  dissererem,  si  tempus  ita  ferret,  et  quo- 
iimdam  offensionem  non  perthnescerem. 

Ad  haec  tanti  uiri  mors,  quam  deplorare  satis  non  possumus. 
iustum  doloris  vulnus  nobis  debet  augere,  dum  hic  etiam  impleri  cerni- 
mus  Isaiae  dictum  Justus  perit  et  non  est  qui  recogitet  in 
c o r d e  s u o ,  e t  u i r i  misericordiae  colliguntur4.  Quis  enim 
merito  non  lugeat  cum  animaduertit  hos  exquisitos  Dei  amicos  per 
quos  publicis  mortalium  commodis  prouidetur  malaque  pubKca  saepe 
depelluntur,  nobis  intempestiue  abripi,  uiros  tam  sapientes  probatos 
atque  perfectos  quorum  ingens  nunc  ubique  est  paucitas  e  mundo  tolli, 
afflictam  tot  modis  Ecclesiam  suis  optimis  ducibus  ei  fortiss.  militi- 
bus  in  medio  uelut  conflictu  praeter  omnem  opinionem  orbari  atque 
destitui. 

Postremo  tanti  uiri  ad  meliorem  uitam  transitus  magnam  ad- 
monendi  uim  obtinet,  ut  quotquot  boni  publici  sumus  amantes,  diuinae 
misericordiae  pulsemus  ostium  atque  ardentibus  precibus  expetamus 
uouos  nobis   Bonhomios  dari  qui  uelini  et   possint  liis  extremis  sacro- 

1  . Boiiliominc"'.  iiK|iiit  M.ih  Haui,  .jonissiiit  de  la  r^putation  d'un  n^gociateur 
liabile  ei  intelligent,  dout^  d'une  grande  activit^,  non  moins  distingud  par  ses  connais- 
sances  LitWraires  ei  th^ologiques,  <j u< -  par  les  charmes  de  son  6loquence:  des  contem- 
porains ,  m§me  peu  pr^venus  en  s;i  faveur,  rendent  (•<•  te^moignage  a  ce  pre^lat": 
Compte  rendu  des  seances  de  la  commission  royale  |<In  royaume  <!<■  Belgique]  S^r.  III. 
T.  VI,  Bruxelles   L864,   N. 

I>r  rebus  Friburgi  a   Bonhomio  gestis  v,  Berthiet;  Bonh,  xxv     ixwn. 

::  Cjuiisius  Societatis   sodales   e<    collegium  Friburgi  iis   constitutum   significat. 

1   is  57,   1. 


Moii.  1436.    A.estate  a.  L587    ante  m.  /Vugustum).  ,;,,", 

sanctae  Ecclesiae  calamitatibus  opem  praesentem  adferre,  bol  tantos- 
que  flatus  grassantis  tempestatis  mitigare,  errantes  passim  oues1 
ad  uerum  ouile  Christi  reuocare  el  Ecclesiasticos  praesertim  homines 
ut  suum  facianl  officium  inm  minus  exemplo  quam  doctrina  impellere 
atque  promouere." 

li:io.        Aestate  a.  I  ~> s 7  (ante  m.  Augustum). 

Kx  Codd.  Jlist.  «oll.  Prib."   p.  li)  ei   „Can.  II"   1.  84'     92  . 

Canisius  (aliique  Socii  ?)  in  usum  reipublicae  friburgensis  „scnptum  de  iegitimis 
contrahendi  modis  ,  imprimis  de  ■'<",,.  conficiunt. 

Antiqua  illa  „Historia  collegii  friburgensis"  in  anno  L587  liaec 
narral  de  Petro  Schnewly  vicario  generali  episcopi  lausannensis :  „Ro- 
gatu  Reuerendi  l>.  Vicarij  optimi  nostri  Patroni,  scriptum  quoddam  de 
legitimis  contrahendi  modis  confectum,  iuxta  cuius  normam  singuli  in 
posterum  contraherenl ." 

In  uno  autem  ex  codicibus  illis.  in  quibus  Canisius  niulta  in  suum 
aliorumque  usum  tum  ipse  scripsit,  tum  per  alios  scribenda  curavit, 
oianu  librarii  illius.  qua  multa  commentaria  contionum  a.  1587  a 
<  'anisio  habitarum  scripta  sunt  (P.  Sigismundi  Hsung  S.  .1..  puto),  haec 
sunt  notata :  „Formen  mancherley  Contracteu  der  Stadi  Freyburg  zu 
guttem  gsteldt.    Anno  Domini   1587  den   \  I II.   Aumisti." 

[ncipit  haec  institutio  sic:  „Form  allerley  Geltsverschreibungen  vnd  Zins 
Ordnung  der  Stadt  vnd  Landts  Freyburg.  Dieweil  in  Vnserer  Stadt  Freiburg  vnd 
deren  Landtschafft  nun  etliche  Jahr  her,  seltzame .  frembde,  vnd  nieraals  zuuor 
brauchliche  giiltenn  eingerissenn  sein,  so  den  gebotten  (Jnttes  vnd  der  Kirchen  vn- 
gemafi,  deSgleichen  bei  reichen  vnd  armen  der  vnleidliche  wucher  vber  haridt 
genommen,  von  .uelihenes  cehlts  wegen,  on  alle  forcht,  der  ewigen  pein,  mit 
grofier  beschwarnuJS  der  Jnwoner,  vnd  Landtleut  der  wucherische  zins  der  .">  von 
hundert  gefordert  wirdt,  Dieweil  auch  andere  vnpassirliche  Contract  vnd  kauf  im 
schwung  sein,  welche  zum  verderbenn,  des  gemeinen  mans  gericht,  So  haben  wir 
Schultheifien,  Rath,  Sechtzig  vnd  Burger,  auf  heutigen  tag  angesehen,  das  forthin  alle 
vnchristliche  gullten,  wucher  vnd  ernante  weis  aufizuleihenn,  gantzlich  sollen  ver- 
botten  vnd  abgestellet  sein.  vnd  das  dem  ienigen .  welche  wider  volgende  Zinfi 
Ordnung  handlen  wirdt,  weder  in  der  Stadt  noch  aufm  Landt,  kein  Recht  defihalben 
soll  gehalten  werden  sondem  er  vil  mehr  der  straff  gewartten.  Damit  aber  menigk- 
lichenn  wisse  wie  er  sich  im  kauffen  vnd  verkauffen  halten  solle,  welcher  Zins  iusl 
vnd  zuegelassen,  auch  auf  was  weis  vnd  weg  ein  iegklicher  von  seinem  geldt,  ein  ge- 
biirlichen  gwin  haben  moge,  darauf  haben  wir  die  verbottne  Contract  in  ein  Ordnung 
stellen  lassen,  defigleiche  auch  gwifie  Formen  ider  Zinsen  stellen,  welche  die  Notarij 
vnd  alle  andere  Personen  welches  standes  die  sein  mogen,  halten  sollen."  Quod  si 
i|iiis  neglexerit,  primum  dimidia  parte  sortis  mulctabitur;  sin  iterum  peccaverit, 
ofticiis  et  honoribus  excidet.  Praeterea  omnes  iiibentur  pactiones  a  se  feneratorura 
more  factas  intra  6  menses  ex  formulis  iam  proponendis  reformare.  Sequitur:  „Ver- 
bottne  Zinns  vnnd  Keuff.  I  Erstlich  verbieten  wir  allen  vnd  ieden  vnsern  vnder- 
thonen  .  .  .  das  keiner  von  dem  andern  dieser  vrsach  halben  allain,  das  er  im  gelt 
leihet  vnd  fursetzt,  etwas  erfordere,  weder  gelt,  noch  Gelts  werth  von  Jhme.  aus 
Crafft  des  Scheins  oder  Schuldtbriefes  begere,  er  habe  gleich  dem  selben  auf  Zwey 
drey    oder  mehr  Jahr  geldt   furgestreckt,    es  ware  dan  sach,    das  damals,   als  er  die 

1   1    Petr  2,  25.    Cf.   Ps   1  18   L76;   ts  53,  6. 

I- 


756  Mon.  14'Jt». 

Summe  gelts  ilem  Entlehener  vbergeben,  des  Leihens  wegen,  eintweder  in  ein  schaden 
oder  verlust  gerathen  wer,  vnd  wie  man  sagt,  ein  Jnterefie  gelitten  hette,  welches 
der  Entlehener  ime  zu  erstatten  sicli  verbunden  hette.  Derhalben  wir  gemafi  der 
Heiligen  Schrifft,  welche  spricht:  Thuet  guts,  leihet  vnd  hoffet  nichts 
darfiir1,  nit  meer  fiir  einen  gottlichen  zins,  sonder  fiir  einen  warhafftigen  wuecher 
halten,  funff,  sechs,  acht,  weniger  oder  meer  vom  Hundert  des  Leihens  halber, 
nebenn  dem  Capital  oder  Haubtsumme  zufordern."  Deinde  prohibetur,  ne  quis  alteri 
pecuniam  mutuain  det  _mit  diesem  geding,  das  er  Jme  zu  einer  wurde  oder  ambt 
verhilfflich  sey,  iarlich  fiir  sein  Haus  so  viel  Holtz  fiihre,  etliche  iuuert  erdtreich 
vmbackere,  verbunden  sey,  in  seiner  miil  fiir  sich  vnd  sein  Haufi  zu  maalen,  vnd 
dergleichen  andere  beschweerniifien  aufbindet.  Dieser  vrsach  halben  soll  auch  keinem 
meer  zugelassen  werden,  die  Nutzung  der  vnterpfanden,  als  acker,  berg,  Kiie.  oder 
Gitrten,  s<>  der  aufileiher  an  statt  des  gelihenen  geltts  besietzt,  es  sey  den  sach,  das 
er  nach  abziehung  seiner  miie  vnd  arbeit,  auch  angewendten  Costens.  den  werth  <lcr 
uutzung  von  der  geliehenn  Haubtsum  abziehe,  vnd  dem  herrn  des  vnderpfandt 
darfiir  gnueg  thue.  3.  Wir  wollen  ferner  das  dieser  vnchristliche  brauch,  da  der 
Leiher  dem  Landtman  ein  zimliche  Summa  gelts  fiirsetzt,  on  allen  benanten  termin, 
auf  ieder  zeit  anhalten  vnd  begern,  wider  zu  geben,  kein  statt  noch  platz  meer  haben 
solle,  dieweil  wir  genugsam  erfahren,  vnd  nocb  taglich  mit  verlust  vnd  verderl)en 
der  Baursleutli  sehen,  das  die  aufileiher  eben  zu  derselbeu  zeit  den  Entlehener  vn- 
barmhertzigklich  zur  bezalung  tringen,  wan  er  es  weniger  sich  versiehet,  oder  doch 
wan  es  ime  sonst  von  wegen  fiirgefallenen  mangels  vnmiiglich,  vnd  also  wider  seinen 
willen  von  Gut,  Haufi  vml  Hoff  l»riiii>en.  4.  YVeiters  soll  auch  nar  vcrliotten  sein. 
die  beschwarliche,  vnd  gar  zu  tief  eingewurtzelte  gewonheit,  da  der  aufileiher  dem 
Entlehener  das  vnderpfandt  vmb  halbes  gelt  abtringet,  oder  auf  dem  marckt,  was 
400  wertli.  vmb  2.  oder  300  bar  verriieffen  vnd  verkauffen  lasset,  wan  .Tlime  nacli 
verschinem  termin,  das  gelihene  Capitaln  nit  erlegt  wirdt.  Nichts  desto  weniger 
vergiinnen  wir,  ilas  gemeldes  vnderpfandt  nach  guetter  frommer  leut,  oder  von  vns 
darzu  verordneter  Tax  geschetzt  werde,  vnd  ilas  der  aufileiher  von  dem  gantzen  werth, 
die  geliehene  Haubtsum  zuuor  abziehen  moge,  vnd  so  es  im  geliebt,  vnd  mit  ver- 
willigung  des  Entleheners  oder  dessen  Erben,  vnd  befreundten  beschehe,  das  vnterpfandt 
besitzen  vnd  behalten  kiindte,  doch  das  dem  Entlehener  der  rest  des  werths  volligklich 
bezalei  werde,  ECains  wegs  aber  wollen  wir  gedulden,  das  der  leiher  etwa  einen  suche, 
der  vmb  geliehenes  gelts  wegen,  Jme  zum  vnterpfandt,  Berg,  Matten,  Acker.  Gartten, 
Klnie.  Rol.i.  oder  Schaf,  etc.  sambt  derselben  nutzung  einsetze,  vnd  nachmals  den- 
selben  zwinge,  so  feer  er  nach  fiinff  oder  sechs  Jaren,  die  Haubtsum  nit  erlegen 
kiindt,  Jme  das  vnterpfandt,  welches  im  werth  zweymal  *.  1  i  <  -  Haubtsumm  vbertrifft, 
einzureumen  vnd  zu  vbergeben.  ">.  Verrer  so  verbieten  wir  auf  ein  neues,  <las  keiner 
vnserer  Burger  oder  Vnderthonen  weder  in  dieser  Stadt  Friburg,  noch  in  andern 
vnsern  Statten,  vnd  Flacken,  auf  ains  oder  mehr  iar  lang,  den  Landtleuten  wein, 
korn,  etc.  aufileiht,  mit  angehengter  beschwaraufi,  «las  nach  verloffnem  termin,  sie 
den  werth  in  gelt  oder  in  der  vile  vnd  menig  grofiem  vnd  staigern  wellen  sagen. 
Das  keiner  ein  ding  thewrer  vnd  hoher  ira  gelt  anschlagen  soll,  darumb  das  er 
der  bezalung,  nach  einem  oder  zweyen  Jahren  gewertig  sein  miifie,  noch  auch  nit 
meer  dieser  vrsach  halben  in  der  mas  erfordere.  Dan  mit  billigkeit  ein  iegklicher 
so  \  il  empfangen  soll  als  er  zuuor  au/igeben.  Ks  wei  dan  sach,  das  ein  solcher  wer 
willciis  gwest,  sein  Wein  vnd  Korn  .etc.  hinderzuhaltenn  auf  wei\  vnd  zeit,  da  es 
iu  einem  bohern  vnd  grSfiera  werth  sein  wurde.  ii.  Es  soll  auch  1'oitliin  keiner 
mehr  an  statt  bares  gelts  vngewissene  schulden,  oder  doch  welche  <>u  mercklichen 
kosten  nit  mdgen  eingezogen  werden,  anderen  entleihen  \u<l  fiirsetzen,  Nachmals 
aber  neben  den  angewandten  kosten,  noch  fiinff  vom  hundertt  Jahrlich  darzu  an- 
forderen,  seytemal  solches  uit  allein  ain  aufrechter  wucher  ist,  sonder  auch  ein  be- 
schwarnus  mit   welcher  der  nechste  gezwungen  wirdt,  vnd  genStigett  dem  Entlehener 

1   Lc  6.  35. 


Aestate  a.  1.>S<    ante  m,  Augustum  757 

sein  Summa  gutl  zu  machen.  7.  Dieweil  bej  mans  gedencken,  die  erkauffte  zins 
entweder  auf  ewig  gestellett,  oder  doch  allein  auf  des  verkeuflfers  seiten  fOr  ablOsung 
zugelassen  worden,  vnd  gar  neulich  in  vnserer  Stadt,  die  ablOssliche  zins  auf  beiden 
seiten,  eingerissen,  welche  selten  mil  rechtmafiiger  intention  beschehen,  vnd  mil 
ienigen  vmbstanden,  so  zu  rechtfertigung  dies  Contractes  nottwendig.  Dieweil  auch 
der  gemeine  Tax,  da  man  vmb  100  Cronen  .5.  Jarliches  einkommen  kaufft,  anfengklich 
viul  von  alters  her,  alhie  bey  vns  niemals  auf  den  ablOsslichen  Zinss  beeder  theile 
gericht  worden,  So  wollen  wir  in  betrachtung  der  beschwarden,  welche  dem  ver- 
kauflfer,  aus  gemeldtem  ablOsslichen  /.ius  eruolgen,  defigleichen  auch  zu  versicherung 
der  Gewissen1,  ilas  ferner  kein  Contraci  der  ablOsslichen  zinsen  auf  beede  theilen, 
mehr  sollen  gehalten  werden,  sonder  das  alle  Erkauffte  Zins  entweders  ewig  vnd 
vnablOsig,  oder  doch  allein  von  dem  verkauffer  mOgen  abgelOsetl   werden." 

Sequuntur  formulae  notariis  et  scribis  publicis  servandae.  „Form  und  weis  einer 
Verschreibung  vmb  ausgeliehenes  gelt,  daraus  dem  Leiher  ein  gwin  entgeet,  lucrum 
cessans  genant,  den  er  mit  seiner  Haubtsumen  liatt  ktinden  vnd  wOllen  bekhommen. 
Jch  N.  Bekenne  in  Crafft  dies  brieffs,  fur  mich  vnnd  alle  meine  Erben,  das  mir  auf 
heut  dato  der  Ernuest  .N.  also  par  furgestreckt  300  Pistolel  Cronen,  eine  iegkliche 
viiib  28  Schweitzerbatzen  gerechnet,  vnd  <las  ich  dieselbe  von  im  sechs  iar  lang  zu 
nutzen  empfangen  habe.  Dieweil  aber  Er  N.  der  leiher  nit  willens  war,  dieselbe 
Summa  auftzuleihen.  sonder  auf  iigende  vnbeschwartte  gtttter  zuschlagen,  daraufi  er 
iarlich  1")  Cronen  sichers  gewins  hett  baben  kttnden,  oder  ein  gwerb  damit  treiben. 
daruon  er  gleichen  gwin  verhoft,  dergleichen  dieweil  er  auch  sonst  gutte  glegenheit 
zubekommen  gwist  wie  er  dann  schon  allbereit  willens  gwest  sich  derselbigen  zu- 
gebrauchen  auf  andere  billiche  rechtfuegige  weg  mit  gemeldem  geldt  iarlich  15  pro- 
ceut  zugewinnen,  <la  er  mir  dasselbige  nit  bctt  leihen  sollen  ctc.  vnd  sich  meinet- 
hallicn  vud  mir  zu  guettem  gemeldes  zins  vnd  sichern  gwins  entschlagen.  So 
versprich  Jch  ime,  vnd  seinen  Nachkommen,  in  craft  dies  briefes  <las  ich  N  sambt 
meinen  Erben,  zu  erstattung  des  abgewendten  Zinnf.s  vnd  gewins,  die  sechs  iar  nach- 
einander,  alle  iar  T>.  von  100.  erlegen  vnd  ersetzen  will,  vnd  nach  verlauffnen  sechs 
iann.  auf  N.tag  vngefarlich,  die  15  Cronen  sampt  der  Hauptsumm,  in  lauffender 
wehrung  bezalen.  Alles  nach  bester  form  vnd  meinung  wie  solches  nach  Geistlichen 
vnd  weltlichen  rechten  beschehen  mag.  Dessen  zu  wahrer  versicherung,  verschreib 
Jch  dem  aufileiher  mein  (hiett  N,  N.  in  N.  Vogtey  gelegen,  welches  er  vnd  seine 
Erben  sollen  gwalt  haben,  mit  vnd  on  Recht  anzugreiffen,  s<>  veer  ich  an  der  be- 
zalung  seuniiii  vnd  hinderstellig  sein  wlirde,  vnd  on  allen  schaden  vnd  kosten  die 
Haubtsumcn  darvon  abzuziehen.  Actum  Freyburg.'1  Sequitur  .Form  vnd  weis  einer 
verschreibung  vmb  ausgeliehenes  gelt,  daraus  dem  leiher  ein  schaden  ervolgt,  dam- 
num  cmergens  genannt,  den  cr  damit  hett  wenden  kftnden  vnd  wollen.  Jch  N.  be- 
kcnn  etc.  alles  wie  zuuor  bis  auf  volgende  Clausul.  Dieweil  aber  Er  der  leiher 
willens  war  gemeldte  Suma  die  300  Cronen  zue  verhuettuhg  vnd  ableinung  seines 
schadens  zu  gebrauchen  als  nemblich  die  schulden  abzuzahlen.  Jetzunder  aber  auf 
mein  ernstliche  bitt  vnd  anlangen,  mir  dieselben  furgestreckt,  ia  selbs  von  N.  gell 
entlehnen  vnd  ftir  <lic  100.  funff  verzinsen  mues,  dessen  er  sonst  die  300  C.  nil  hette 
turgesetzt.  So  versprich  Jch  Jhme  vnd  seinen  Nachkommen,  <las  ich  .N.  sainlit 
meinen  Erben,  zu  entsetzung  <lcs  zuegefuegten  schadens,  «lic  sechs  iar  nacheinander, 
iarlich  5  vom  100  erlegen  vnd  bezalen  will,  wie  oben  etc."  Sequitur  BNottwendiges 
auffmercken  bey  ietztgemeldten  Contracten  zubrauchen.  Jn  angezognen  formen  zu 
pactirn,  wirdt  gehandelt  von  dem  Jnteresse  des  abgehenden  Gwins  vnd  zuegefuegten 

'  Constitutione  a  S.  Pio  V.  lit.  lanuarii  K>(>!>  data  prohibebatur,  ne  census  emptor 
venditorem  ad  redimendum  censum  adigeret.  Qua  tamen  constitutione  fideles  extra 
statum  ecclesiasticum  habitantes  teneri  saltem  incertum  erat.  Cf.  Franc.  Zech  S.  J.. 
Rigor  moderatus  doctrinae  pontificiae  circa  usuras,  Diss.  2,  <•.  2,  s<'<t.  7.  S  206  210 
229   ./.-/'.  Migne,  Theologiae  Cursus  completus  XVI.   Parisiis  L841,  954    -955  965). 


Y58  Mon.  14-"ii).    Aestate  a.  1581    ante  111.  Augustum  . 

schadens  so  der  Leiher  von  dem  Entlehener  leidet.  Vhd  ist  erstlich  zu  mercken, 
das  der  Entlehener  guet  wifien  mues  haben,  das  er  durch  sein  anhalten  vnd  bitt 
dem  Leiher  des  abgeenden  gwins.  oder  eines  schadens  vTsacb  sey<  Dan  so  veer  er 
defien  vnwissend  war.  so  war  es  nit  billich  das  die  ersetzung  vnd  erstattung  des 
abgeenden  gwins  oder  zugefuegten  schadens  von  Jme  dem  Elntlehener  gefordert  wtirde. 
Zum  andern  so  das  luerum  cessans.  <las  ist  der  hindergestelte  gwin,  oder  damnum 
emergens,  das  ist  der  kiinfftige  schaden,  von  dem  Entlehener  ersetzet  soll  werden, 
ist  von  notten,  das  der  Leiher  warhafffcig  das  aufigeliehene  gelt  habe  auf  billichen 
aufrechten  gwin  gewendet  vnd  angelegt,  oder  doch  wiliens  gewest  mit  nechster  ge- 
legenheit  zu  seinem  scheinbaren  billichen  gwin  zuwenden.  Jtem  das  Er  mit  gemeldtem 
geldt  warbafftig  entschlossen  gewest  seinem  schaden  rurzukommen.  Dan  wann  der 
Leijher  ilas  gelt  zu  seinen  henden  genohrmen  hett,  selbs  vom  gewin  abgewendt,  oder 
kein  gelegenheit  hette  gehabt  einen  billichen  sicbern  gwin  darum  zuerwartten.  noch 
willens  gewest,  dasselbe  zu  verhtietung  des  schadens  anzulegen,  so  wer  der  Leihei 
selbs  an  seinem  verlassnen  gwin  schuldig,  vnd  an  dem  zuegefuegten  schaden,  kiindfce 
auch  der  Entlehher  dessenhalben  billich  nit  angesprochen  werden.  Zum  Dritten, 
mues  der  gwin,  den  der  Leiher  mit  seinem  gelt  hett  scbaffen  mogen  oder  wSllen, 
gleichsam  menschlich  gwifi  gewesen  sein,  wen  er  anders  ein  ersfcatfcung  des  verlusts 
begeren  will.  SeitemaJ  keines  vngewissen  vnnd  zweifelhafftigen  dings,  ersetzung 
anzufordern  ist.  sonder  nacb  dem  vngewifi  vnd  zweifelhafftig  der  gwin  oder  schaden 
ist,  soll  auch  grofi  oder  gering  sein  die  erstattung.  Letzlich  wirdt  nottwendig  sein, 
das  zu  anfang  (\fs  Contracts,  der  aufileiher  den  abgang  des  gwins  oder  den  schaden, 
so  er  gelitfcen,  dem  Entlehener  fiirhalfce,  uit  aber  nach  einem,  zweyen  oder  meer 
Monaten  ein  genuegthueung  des  Jnteresse  von  Jm  erfordere."  Sequuntur  aliae  for- 
mulae.  quarum  solos  pono  titulos.  quia  eas  ipsas  ponere  longum  est.  .Foiin  einer 
Gesellschafft,  in  welcher  der  ienige  so  mit  seinem  gelt  gwinnen  will,  so  wol  seines 
Capitals,  als  gebiirlichen  gwins  der  5.  von  100  versichert  wirdt."  .Kiu  Form  gwises 
gwins  der  .">.  von  100  aus  einer  Gesellschaft,  darin  die  3  Contract  uit  ausdriicklich 
genennet  werden,  derer  sich  dieNotarij  allein  gebrauchen  sollen  gegen  den  Einfeltigen, 
welchen  der  Contract  der  Gesellschaft  vnbekandt  vnd  sie  doch  gwarbigen  personen 
ir  gelt  (lai-streckeii.  \  ml  mit  deraselben  aufs  beste  vnd  sicherste  als  immer  miigiich 
gewinen  wollen."  „Form  ewiger  vnablosiger  Zinnsverschreibung1'.  „Form  einer 
ablofilichen  Zinsverschreibung,  da  die  abkhiindung  bey  dem  verkauffer  allein  sein 
soll."  „Form  von  leihung  auf  ein  fruchtbares  vnderpfandt".  Sequitur  alia  formula 
eiusdem  pactionis. 

Duabus  de  causis  commenfcarium  hunc  ex  parfce  salfcem  hic  ponere  volui: 
1.  Verisimillimum  est,  Canisium  illius  non  unicum  quidem,  sed  fcamen  praecipuum 
quendam  aucfcorem  esse.  Verba  iurisperitus  aliijuis.  velut  Guilielmus  Techtermann 
archigrammateus,  concinnaverit ;  rerum  magnam  vel  maximam  parfcem  Canisius  sup- 
peditaverit.  Xam  inter  Socios  friburgenses,  qui  Petri  Schnewlj  vicarii  generalis 
rogatu  nscriptum  de  legitimis  contrahendi  modis"  a.  L587  confecerunt,  ipse  et  maximus 
aetafce,  et  docfcissimus,  et  prudentissimus  erat  et  a  Schnewlino  maxime  diligebatur 
atque  honorabatur.  Civiles  quoque  magisfcrafcus,  inprimis  praetores  sive  sculteti  et 
Techtermann  archigrammateus,  eum  permagni  faciebant. 

2.  Ex  commenfcario  hoc  patet,  Priburgi  eo  tempore  reapse  pactiones  varias 
viguisse .  quae  fenerationis  aotam  effugere  non  possenfc.  Qnde  infcellegitur,  cur 
Canisius  e  sacro  suggestu  bam  saepe  tamque  vehementer  Eriburgenses  vituperarit, 
quod  pauperes  dure  tracfcarent,  alios  iniuria  afficerent,  fenerationis  crimen  com- 
mitfcerent   etc. 

In  collegii  friburgensis  TAtteris  annuis  sub  exitum  a.  L587  datis  narratur; 
.\'iri  quidam  u|>il>us  florentes  stimulis  conscientiae  exagitati  quod  contractus  rainus 
aequos  nel  certe  non  ita  securos  inijssent,  ad  nosfcros  fcer  quafcerue  consultum  uenerunt. 
de  eorumque  consilio  et  sententia  contractus  suos  emendarunt"  ex  apogr.  eiusd.  temp. ; 
Cod.  I  36  f.  •_':»'     30°  . 


Mon.  ||:;(      1438.     .estate  anni   1587       [nter  d.  8.  ei  21.  lulii   1587.        759 

1 187.        Aestate  aimi  1587. 

Ex  commentario.    Can.  12  f.  I83b     184* 

Canisius  Friburgi  ad  Socios  de  cotorum  renovatiom   dicit, 

Exstal  commentarium  a  librario  sic  Lnscriptum:  rExhortatio  de  renouatione 
1587."  Canisius  in  hac  exhortatione  de  votis  religiosis  Friburgi  per  Socios  collegii 
renovandis  habita  quaesivit:  1.  _('ur  baec  renouatio  magnifacienda  in  societate?" 
2.  „Quae  facienda  ad  fructum  renouationis  accipiendum."  3.  -Quae  impedimenta 
praecipue  cauenda  se  renouantibus?"  In  prima  parte  Canisius  de  renovantibus  af 
firmat :  „Celebrat  quisque  uouum  baptismum,  et  nouum  init  foedus  cum  Deo,  uouam 
(iiif  accipil  puritatem,  et  indulgentiam  plenariam,  nt  noua  sii  creatura1  et  Pater 
de  illo  testetur:  li  i  c  est    filius   meus  dilectus."2 

EDxbortatio  haec  plane  differi  ab  ea,  quam  Canisius  de  votis  1.  [anuarii  1587 
renovandis  habuit  v.  supra  p.  7.'>l  ;  quare  dicendum  est,  eam  in  altera  ex  binis 
illis  renovationibus  habitam  essr.  quae  quotannis  Gebant,  ideoque  aestate  a.  1587 
habitam  esse. 

1438.        [nter  d.  3.  et  21.  Iulii  1587. 

K.\  commentario  Canisii  manu  emendato,  Can.  41  f.  !»''  I2a.  Ex  eodem  ex- 
hortationem  totam,  aliqua  tamen  ratione  immutatam,  posuit  Schlosser  124     429. 

Canisius,  betti  tetnpore  <<<!  Socios  exhortationem  habens,  eos  monet,  <</  caveant  << 
curiositate,  partium  studiis,  iudicandi  pruritu. 

Canisius  Friburgi  a.  1587  inter  3.  et  21.  Inlii  iil  intellegitur  ex  loco  codicis, 
iiiiu   commentarium   hoc   positum   est  exhortationem   sacram   ad   Socios   collegii 

habuit,  qua  eos  docebat  :  „Quid  faciendum  nostris  in  grauis  et  publicae  calamitatis 
tempore."  Exorsus  est  sic:  .Notum  est  omnibus  quam  uaria  et  tristia  scribantur. 
legantur,  audiantur,  narrentur  passim.  2  Varia  inde  iudicia  exoriri,  ut  alij  sperent 
lionum  progressum.  alij  metuant  infortunia.  3  Magistratus  consultant,  milites  col- 
Liguntur,  magna  tit  praeparatio  exercitus  ab  utraque  parte3.  4  Non  desunt  et  alia 
mala  ob  Ciuiuin  uel  Senatorum  dissensiones4,  ob  aeris  et  aurae  intemperiem.  ob 
grauem  caristiam  quae  tam  multos  premit  et  enecat.  Recte  igitur  statutum  est 
frequentiores  nunc  fieri  processiones.  Quid  nobis  interim  faciendum  pro  nostra  uoca- 
tione.  Dico  primo  ualde  cauendum  esse  ne  propter  haec  pericula  praesentia  et  futura 
nosa  si  iuuare  non  possumus  aliquid  amittamus  et  debiliores  in  spiritu  efficiamur. 
Huc  autem  fieret  si  nimium  sequeremur  communem  curiositatem  in  rebus  ex  rumo- 
ribus  nouis  audiendis  et  narrandis  sine  utilitate,  quod  etiam  in  regulis  nostris  pro- 
hibetur5.  2.  Si  inde  sequatur  sicut  fieri  solet,  distractio  quaedam  et  torpor  in  cultu 
Dei  et  oratione.  ^5  Si  uaria  fantasmata  inde  concepta  in  nobis  pariant  timorem. 
anxietatem,  et  sicut  dicunt  partialitatem,  ut  uni  parti  magis  quam  alteri  simus  ad- 
dicti.  ...  4  Peccamus  nimium  nobis  sumendo  censuram  de  his  quae  fiunt  in  rebus 
et  personis,    in  agendo  et  omittendo.     Haec  enim    omnia   non    conueniunt  religiosis1' 

:i     Quattuor  vv.  sqq    a  C.   ipso  addita  sunt.         b)   Duo  vv.  sqq.  nh  ipso  C.  addita  sunt, 


1  2  (or  5,   17:  Gal  6,  15. 
Mt  3,   17:   17.  5;  2  Petr   1.   17. 

3  Ea.  quae  in  liac  exhortatione  exordium  hoG  sequuntur,  ostendunt,  Canisii 
animo  obversatum  esse  potissimum  bellum,  quod  in  Gallia  Hugonotti  sul>  Henrico 
Navarrae  rege  calviniano  cum  Henrico  III.  Galliae  rege  et  Guisiis  sive  „Liga"  catho- 

lica  gerebant;  item,  ut  ipse  ait,   .confoederationem  turcarum  cum   Haereticis,   nt   1 

solum  in  terra,   sed  etiam  in  mari  Catholici  [Hispanos  dicere  videtur]  infestentur  et 
debilitentur". 

4  De  his  dissensionibus  friburgensibus  v.  supra  p.  7432  et   infra,  n um.   1  1 16. 

1  .Saeculares  rumores,   qui  foris  audiuntur,  n<'  temere,   et  sine  fructu  narren- 

tur" :   Hegulae  communes,  n.  37    Begulae  Societatis  fesu,  Romae   1582,  22^ 


7i;o  Mon.  1439     1440.    26.  lulii  1587         31.  lulii  1587. 

iiiiiiidd  mortuis,  sed  lilijs  saeculi1.  Nolite  conformari  huic  saeculo2." 
Monet  autem  Canisius  Socios,  ut  Dei  iustitiam  agnoscant.  in  timore  Dei  crescant, 
se  in  charitate  Dei.  patientia,  poenitentia  exerceant. 

1439.  26.  lulii  15S7. 

Ex  commentarii  parte  illa,  quam  Canisius  sua  manu  scripsit.    Can.  41   f.  25a. 
Canisius  Montictdi  (BourgUlon)  contionem  habem  ecclesiam  Jtanc  valde  commendat. 

('anisius  in  vici  Monticuli  (Bourgillon,    Biirglen)   prope    Friburgum   siti  templo 
B.  Mariae  V.  sacro  _"<>.  lulii  1587,  qui  erat  dies  anuiversarius  dedicationis  huiiis  templi, 
orationem  sacram  bahuit   y.  supra  p.  510),  in  qua  haec,  praeter  alia.  dixit: 
.Dehet  hoc  templum  nohis  esse  commendatum 

1  Propter  maiores  nostros  et  pios  tamdiu  illud  hahentes  in  precio,  et  suam 
devotionem  implentes. 

2  ob  facta  hic  saepe  miracula  erga  illos  qui  deuote  uisitamnt  suaque  vota 
fecerunt  et  obtulerunt  ''. 

3  Nullum  templum  uicinum  toties  a  Friburgensibus  inuisitur  ad  honorem  Virg. 

4  Admonet  nos  peregrinationis  quam  fecit  Deipara  ascendens  per  montana 
ad   uisitandam  cognatam  quae  cum  fructu  magno  facta  est4. 

5  Ornata  Ecclesia  amicis  Dei  habitantibus  in  dem  Sighausse5,  et  sic  monet  nos 
charitatis  et  misericordiae  praestandae,  sicut  et  Maria  praestitit  in  Cana  pauperibus  °. 

(5  Monet  nos  montis  Caluariae,  ad  quem  Christus  ascendit  portando  crucera 
Maria  sequente  7. 

7  '  Confitemur  fidem  nos  non  esse  nouatoribus  adhaerentes  qui  ferre  non  pos- 
simt  Mariae  imaginem,  templa,  altaria.  quod  salutetur  et  inuocetur. 

8  Testimonium  nos  optare  participes  esse  bonorum  operum  quae  hic  facta  sunt 
et  tiunt  orando.  uouendo.  offerendo,  donando,  cantando." 

1440.  31.  lulii  1587. 

Ex  commentario.  Can.  41  f.  _"<>:|  28*.  Ex  eodem  exhortationem  totam,  aonnihil 
tamen  amplificatam,  posuit  Schlosser  255—260. 

Canisius  exhoi"tationem  ad  Socios  habens,  dona  singularia  Ignatio  fundatori  a 
Deo  data  Uliusque  virtutes  enarrat. 

Exstai  „Exhortationis  de  P.  ignatio"  commentarium  ipsius  Canisii  manu  emen- 
datum.  Quam  exhortationem  a  Canisio  Friburgi  Helvetiorum  ad  Socios  collegii 
31.  lulii  1587  habitam  esse  colligitur  ex  illius  verbis  et  ex  loco  codicis  quo  com- 
mentarium  illud  positum  est.  Exhortationem  totam  hic  ponere  longum  est.  Aiiqua 
tameu  ponenda  esse  existimo.  Est  enim  haec  oratio  testimonium  quoddam  historicum 
idque  minime  spernendum  de  persona  et  'lr  opere  [gnatii.  Nam  Canisius  non  solum 
plurimos,  qui  [gnatio  familiariter  usi  erant,  noverat,  sed  etiam  ipse  Romae  a  m.  Oc- 
tobri  1547  ad  Martiura  a.  15|s  sub  Ignatii  disciplina  vixerat  et  ab  ipso  ad  pietatem 
institutus  erat    Can.   I    47  56     57  254     •_,*i.'!  . 

.i    Sequuntur  vv    Situs  oionet  etiam  quomodo  Maria  saepe  inui,  oblitterttta. 


1   Lc   16,  8.  Rom   12,  2. 

Ecclesia  haec  a  Chronista  friburgensi,  qui  a.  1687  scripsit,  „miraculis  celebris". 

.niiraculosa*  vocatm     Kriburgum  Helvetiorum  Nuythoniae.    Chronique  Fril rgeoise, 

.  .1.  III/.  Raemy  de  Bertigny,  Fribourg  en  Suisse   1852,  283  . 

1  Cf.  bc  1.  •'!'.1     56.    Ali  urbe  Friburgo  ad  Monticulum  ascensus  esl  satis  arduus. 
5    ln    valetudinario    cum    ecclesia    coniuncto    babitahanl    hornines    pauperes   ei 
leprosi ;  \ .  supra  p.  .">H'. 

In  nuptiis,  in  quilnis  vinum  deficiebat;  v.   [o  2,   1      II. 
Via,  (|na  a  templo  S.  lohannis  friburgensi  ad  Monticulum  ascenditur,  imagini- 
bus   ornata    erat,    i|iiilnis   passio  Salvatoris   ad  vivum    repraesentabatur     Dellion  \\ 
501     502). 


Mnn.  i  |  |ii.    31.  Inlii   L587.  7i;i 

„Quae   causae    tractandi  [de  Lgnatio],   ob  diem    i iuersarium  optimi   Patrie  et 

primi  praepositj  nostrae  Societatis.  2°  ob  morem  aliarum  religionura,  in  quibus  ualde 
laudatur  fundator  ordinis  <'t  al>  illo  nomen  saepe  accipiuni  posteri"  3°  ;il>  officio 
gratorum  Gliorum  de  Patre  suo  Libenter  cogitantium,  Loquentium,  audientium.  Putani 
illius  laudem  ei  honorem  ad  se  pertinere.  I'  ab  utilitate  consequente  si  sedulo 
patrum  exempla  spectentur  ei  saepe  iu  memoriam  reuocentur.  .  .  . 

Sunt  primum  multa  in  quibus  eum  patrem  non  possumus  imitarj.  rlabuii  enim 
mnltas   diuinas   reuelationes.  .  .  .    Mansii    aliquando   in    extasi,    uidens    mirabilia,   <-t 

animas  suorura  euntes  in  coelum  statim  p<>st  mortem.    Non  poss s  assequi  tantam 

sapientiam,  quantam  in  illo  multj  merito  suni  admirati.  rlabuii  mirabilem  discre- 
tionera  spirituum  ualde  uersatus  in  scrupulis  ei  cogitationibus  discernendis,  sicui 
satis  ostendii  liber  exercitiorum,  ei  liber  constitutionum.  Jn  quibus  Deus  illi  multa 
et  magna  revelauit,  propter  commune  commodum  Societatis.  Perfectus  erai  in  spiritu 
deuotionis  ei  orationis  erga  Deum  et  in  intima  cum  Deo  familiaritate.  \' i n l< •  spec- 
tando  coelum,  tam  saepe  tam  facile  tam  ubertim  fundebat  lachrymas.  Fecit  et  multa 
miracula.  .  .  .  Speculum  fuit  et  exemplar  omnis  perfectionis,  praesertim  in  affectibus 
mortificandis. 

Smit  etiam  multa  in  quibus  P.  nostrum  non  debemus  nobis  imitandum  pro- 
ponere,  quia  fuit  miles  .  .  .  2°  non  est  sequendus  nobis  in  asperitate  vitae  quam  silij 
delegit  statim  p<>st  conuersionem  .  .  .  contraxit  silij  magnam  debilitatem  stomachi '' 
ex  operibus  poenitentiae,  ex  multis  meditationibus  et  orationibus  et  lachrymis  .  .  . 
uaria  fecit,  et  sustinuit,  non  consulto  superiore.  Quae  nobis  certe  non  conueniunt, 
imo  prohibita  sunt  iuxta  ipsius  constitutiones,  certasque  regulas,  in  quibus  cura 
gaudio   metimus   quae  ipse  cum    Lachrymis  seminauit1.  .  .  . 

,Tn  quibus  maxime  nobis  hic  P.  imitandus.  Nihil  in  eius  conuersione  magis 
elucet  quam  sancta  patientia,  per  quara  seipsum  castigauit  et  uicit,  magnamque 
crucem  sustinuit  .'{;">  annis  post  suam  conuersionem  supputandis.  Vere  magnam 
crucem  illi  Deus  iraposuit,  et  uarias  et  graues  persecutiones.  .  .  .  Eundem  calicem 
etiam  suis  tilijs  bibendum  reliquit  Jgnatius,  non  sine  magna  consolatione  nostrorum, 
quod  non  solum  cum  Christo  sed  etiam  cum  Jgnatio  in  cruce  probemur.  _"  .Tmi- 
tandus  nobis  Jgnatius  in  deuotione  erga  Sanctos  praesertim  B.  Virginem  ....  coluit 
etiam  ualde  Apostolum  Petrum.  .  .  .  Sed  praecipue  fuit  deuotus  erga  christum  et 
familiaris  admodum  cum  Deo  tanquam  fonte  bonorum,  maximamque  habuit  in  orando 
consolationem,  et  fiduciam,  quidquid  tandem  uellet  constituere,  sicut  de  modestia 
religiosa  addens  non  solum  orationes  sed  etiam  lachrymas.  Jn  singulas  horas  se 
colligebat,  et  Deum  in  rebus  omnibus  praesentem  cernebat,  et  rogari  uolebat  in  omni 
actione  a  suis.  3°  Sequendus  P.  Ignatius  in  locutione,  ubi  ualde  cautus  erat  ille, 
niliil  temere  loquens,  sed  deliberate  et  prudenter.  parcus  in  laudando  et  parcior  in 
uituperando  sine  superlatiuis.  Non  ferens  detractores,  silens  de  aliorum  erratis, 
loquens  grauiter  sententias,    non  iudicans  alios    sed  excusans  potius  quam  accusans. 

4°  Jmitandus  in  prudentia  naturalj  et  supernaturaij  cum  esset  expertus  in  se 
uarias  tentationes  et  scrupulos.  Cum  hac  prudentia  coniungebat  animj  fortitudinem 
ut  nihil  solicitus  esset  de  praesentj  caritate  et  difficultate  reriim,  niliil  dubitans  Deum 
sihi  adfuturum,  licet  pauper  esset  et  multis  egeret.  Libenter  alios  audiebat,  sed  in  Deo 
magis  quam  in  hominibus  confidebat  animo  semper  Laeto  et  tranquillo,  quicquid  diceret 
nel  faceret.  .  .  .  Komae  multa  reformauit.  5"  Sequendus  est  P.  in  puritate  intentionis 
quam  rebus  omnibus  adhibebat,  habens  hoc  symbolum  ad  maiorera  Dei  gloriam." 

.i'  //(»■  v.  supra  versum  scriptum  est.         b)  //"■•  v    a  C.  supra   veraum  scriptum  esi 


1  Ps  125,  5. 

-  Mosaetraiecti  Maastricht  in  hibliotheca  collegii  S.  J.  servatur  Vitae  Canisii 
a  Radero  scriptae  et  a.  1615  Antverpiae  editae  exemplura,  in  cuius  initio  manu 
antiqua  varia  de  Radero  et  de  P.  Theodorico  Canisio,  Petri  Canisii  fratre,  notata  sunt. 
De  Theodorico  "notatum  est:  .11  avait  <;t.;  gueri  lorsqu'on  Lui  mit  sur  la  teste  le 
chapeau  de  S.  [gnace  a  ausbourg." 


762     Mon.  1441      1443.  6.  Aug.  1587        [nter  14.  et  19.  Sept.  1587        1587  (ca,  Sept.). 

1111.  6.  Augusti  1587. 

Kx  apographo  manu  ut  videtur  Guilielmi  Techtermann  archigrammatei  fribur- 
gensis  scripto,  quod  est  Friburgi  in  archivo  reipublicae,  Cod.  BLatinische  Missifen 
1579     1591"  f.  362b    37". 

Canisius  a  senatu  friburgensi  laudatur. 

P.  Gregorius  de.  Valentia  S.  J.  theologiae  professor  in  universitate 
ingolstadiensi  opus  suum  ..  De  reali  Christi  praesentia  in  Eucharistia 
ei  de  Transsubstantiatione  Panis  et  Vini  in  Corpus  et  Sanguinem  Christi 
Libri  tres",  Ihgolstadii  L587  editum  {Sommervogel  VIII  394)  senatui 
friburgensi  dedieavit  [Petrus  Michael  rector  friburgensis  *Aquavivae 
praeposito  generali.  Friburgo  1<>.  lulii  L587  •  Germ.  1<>7  f.  279').  Pro 
hac  dedicatione  Senatus  Valentiae  gratias  egit  litteris  Friburgo  d.  <i.  Au- 
gusti  1587  datis,  in  quibus  de  collegio  friburgensi  haec  scripsit :  ..  Faxit 
Deus  ut  Collegium  hocce  insigni,  ac  omnibus  et  doctrinae  et  exempli 
numero  absoluto  Viro,  K.  P.  Petro  Canisio,  ceu  fundamento,  caeterisque 
K.  Patribus,  feliciter  instructum  non  solum  Ciuitati,  agroque  nostro^ 
eos  fructus  porrigere,  sed  et  latius  diffundere,  ouesque  passim  errantes 
ad  Christi  ouile  reducere  non  desinat,  sicque  vna  cum  Republica  nostra 
laudem  raereatur,  consequatur,  retineatque  aeternam." 

1112.  Inter  1-1.  el  19.  Septembris  1587. 

K.\  commentario  a  Canisio  emendato.  Can.  41  f.  341,  36 
Canisius  Friburgi  ad  Socios  de  ^quatuor  temporibus"  dicit. 
_!>>•  guatuor  anni  bemporibus  et  ieiunijs'1  sive  de  quattuor  _  Anirariis"  Canisius 
Friburgi  ad  Socios  collegii  „exhortationemu  habuit,  qua  eos  docebat:  .Quombdo 
utemur  Angaria  1.  ad  gratiarum  actionem  pro  beneficijs  in  priore  Angaria  perceptis 
.•_'.  ad  faciendam  poenitentiam  pro  peccatis  praesertim  mtemperantiae  commissis  in 
priore  Angaria  ..'!.  ad  acquirendam  gratiam  iri  futuram  Angariam  nobis  in  animo  ei 
corpore  oecessariam."  Exhortationi  tempus  ascriptum  uon  est;  sed  eam  inter  14.  el 
1!».  Septembris  1587  habitam  esse  intellegitur  es  loco,  quo  eius  commentarium  in 
codice  scriptum  esi 

1443.        1">*7  (circa  ni.  Septenibrem). 

K\  autographo.     .<  r.  Sup.  1!»"    II   f.  30  . 

Canisius  n  recton   suo  laudatur.     Eius  infirtnitas. 

Iu  „Catalogo  Personarum  Collegij  Friburgensis  pro  anno  1587" 
a  1'.  Petro  Michael  collegii  rectore  composito  et  scripto  ac  (sul>  m. 
Septembrem  a.  1587,  ut  videtur)  Romam  ad  praepositum  generalem 
misso  haec  sunt:  rReuerendus  1'.  Canisius  Nouiomagensis  Gelder  an- 
norum  es1  66.  Laboribus  el  senio  confectus,  tiiit  \\\  Societate  annis  44. 
in  eadem  studuil  nunquam1.  Doctor  est  Theologiae,  concionator,  con- 
(essarius  .  tiiit  Prouincialis  et  Theologiae  professor:  esl  professus 
quatuor  Votorum.  Vir  esl  magni  ingenij  el  iudicij,  de  Ecclesia  DEl 
el   Societate   aostra  bene  meritus,    usu  rerumque   experientia    insignis, 

.  -•     oblitt. 

Rectius  idem  Michael  in      Catalogo  a.  1584  dicit,   Canisium  in  Societate  -tri 
bus  aut  quatuor  annis  studuisse"    I.  c.  I   f.  36 


Mon.  illl.    1587.  ;<;;; 

ct  quamuis  complexionem  corporis  bonam  habeat,  it.-i  tamen  laboribus 
eneruatus  est,  u1  deinceps  illi  a  laboribus  sil  quiescendum  ;  dignus 
profecto  quem  in  studio  virtutum  el   Laboribus  imitemur." 

II  II.        1587. 

l-'.\  apographo  eodem  fere  tempore  Friburgi  scripto.  Cod.  _l  .'Sii~  f.  28,  29„. 
Aliqiia  ex  hac  litterarum  parte  transcripta  sunt  in  „Litteras  Societatis  lesu  duorum 
annorum  M.  1>.  I.XXXYI.  n  M.  l>.  1.  XXXVII".  Romae  1589,  243. 

Fructus  contionum  n  Canisio  et  alio  Societatis  sacerdote  Friburgi  habitarum : 
Pauperes  liberaliter  adiuti.  leiunia.  Confessiones.  Meretrices  pulsat  vel  conversae. 
Peregrinationes  sacrae.     Bibliothecai   expurgatae.     Haeretici  ad  ecclesiam  reduvti, 

In  „Litteris  annuis"  collegii  friburgensis  m.  Novembri  a.  L587 
datis  haec  narrantur:  „Duobus  in  huius  urbis  locis,  semen  uerbi  DEj 
spargunt  nostrj,  sat  magna  auditorum  frequentia  et  fructu,  unus  in 
Paroecia  D.  Joannis  Dominicis  et  Festis  diebus1,  alter  in  Summa  aede 

1).  Nicolao  sacra  Festis  duntaxat  diebus2 ^.duertentes  Conciona- 

tores  nostri  propter  extremam  omnium  rerum  inopiam  fame  pauperes 
cruciari,  plateas  egenorum  uocibus  perstrepere,  lionestas  matronas  ac 
uiduas  ob  copiosam  prolem,  uirorum  absentiam,  pf  annonae  summam 
caritatem  in  uitae  uersari  periculo  effecerunt,  ul  Senatus  auctoritate 
Tribuni  pleliis  eleemosynam  a  ditioribus  in  usuin  pauperum  et  indi- 
gentium  corrogar6nt,  frumentoque  coempto,  illorum  inopiam  subleuarent: 
Qua  in  re  ciuium  nunquam  satis  laudanda  liberalitas  enituit,  qni  aliquol 
aureorum  millibus  in  unnm  collatis  indigentibus  in  singulas  hebdomadas, 
pro  cuiusque  necessitate,  subuenerunt.  Quinetiam  Concionatorum  ex- 
hortationibus  illud  effectum .  ut  copiosiores  pauperes  in  aedes  suas 
reciperent.  receptisque  benigne  facerent.  animo  illud  uersantes  non  tam 
se  pauperes  quam  Christum  in  paupere  recipere3.  Jnuentus  inter  caeteros 
esl  spectatae  uitae  ciuis,  qui  cum  impensis  illis  communibus  sibi  haud 
satisfactum  putaret.  mulierem  quandam  rebus  domesticis  destitutam 
tribus  eam  filijs  comitantibus,  alendam,  domum  adduceret,  per  uias  et 
compita  uagantes  noctu  colligeret.  quotidieque  in  aedibus  suis  pernoc- 
tandi  facultatem  faceret :  nec  defuere  alij.  qui  puerulos  parentum  officijs 
orbatos  in  filios  adoptarent.  Denique  multi  reperti  qui  misericordia 
suorum  ciuium  capti.  singulis  hebdomadibus  uel  certam  tritici  mensuram, 
uel  panis  uel  argenti  partem  cum  ijsdem  largissime  diuiderent.  Mos 
erat  ciuibus,  \s<[ue  peruetustus.  tempore  quadragesimae  in  tribubus  ' 
una  coenitare.    Sed  cum  sil>i  religionem  obijci  aduerterent,  facile  illum 


1  Ex  *  ^Catalogo  Personarum  Collegij  Friburgensis  pro  anno  L587"  a  P.  Petrv 
Michad  rectore  scripto  colligendum  esse  videtur,  ipsum  I'.  Michael  hoc  officio  func- 
tum  esse    G.  Sup.  19,  II  f.  30a).  -  Is  erat   I'.  Petrus  Canisius. 

Quam    diligenter   Cauisius  a.  1586  et   1587  e  sacro    suggestu    Friburgensibus 
curam  pauperum  coinmendaverit,  v.  supra  p.  701     707  713  715  730     744. 

'  Singula  artificum  etc.  collegia  BZunfte1'  suam  habebant  domum,  in  quam 
statis  temporibus  congregabantur.  In  has  igitur  dOmos  diebus  ieiuniorum  vespere 
ad  coenandum  conveniebant,  atque  ex  Canisii  verbis  v.  supra  p.  732  conici  potest, 
eos,  si  quid  forte  >\>-  cibis  sibi  subtrahebant,  certe  tanto  plus  in  vino  sibrindulsiss* 


764  M°n-  ]^'K 

dimiserunt,  domique  suae  refectiunculam  sumentes,  reliquis  suo  exemplo 
ieiunij  authores  extitere1.  Confitentium  numerus  in  tali  Ciuitate  bellis 
exhausta  frequens  est,  et  non  paruus,  nulla  enini  per  totuni  annum 
fere  praeterlabitur  hebdomas,  quin  uel  ex  incolis,  uel  e  longmquis  locis 
ad  Collegium  nostrum  aniinas  salutari  confessione  expiandi  gratia  aliqu 
confluant.  Numerantur  diebus  solennioribus  trecenti  quadringentiue, 
nonnunquam  etiam  plures.  .  .  .  Qui  uero  ad  S.  Jacobum  Compostellae 
inuisendum  proficiscuntur,  duin  liac  transeunt2,  non  prius  ad  iter  se 
accingunt,  quam  recte  de  peccatis  apud  Sacerdotem  e  nostris  confessi 
angelico  cibo  sese  refecerint.  .  .  .  Delitescebant  in  urbe  quaedam  feminae 
quae  in  coeno  libidinis  instar  pecudum  sese  inuolutantes  plurimos  secum 
ad  tartara  pertrahebant,  animaduertentes  id  Tribuni  pleb.  ne  tantum 
malum  latius  serperet  et  radices  ageret,  quasdam  reste  colligatas  ductore 
( larnifice  ex  vrbe  eiecerunt :;  :  duae  tamen  ex  illis  quae  annis  pluribus 
sui  copiam  omnibus  fecerant  confessione  non  sine  magna  doloris  signU 
ficatione  facta  ad  honestatem  traductae  sunt.  Ad  celebrem  praeterea 
I).  Virginis  in  Eremo  aedem4  Friburgo  itinere  trium  dierum  dissitam 
plus  quam  trecenti  lioc  anno  peregrinationem  susceperunt.  Cum  nostri 
saepius  pro  Concione  illorum  salutem  qui  Caluinianae  sectae  fauent 
librosque  haereticos  lectitant  in  dubium  uocarent  eorundem  Tribunorum 
]»leb.  industria  factum  est  ut  omnium  ciuium  bibliothecae  subito  per- 
scrutarentur,  plurimique  libros  sanae  doctrinae  expertes  ad  Collegium 
tiannnis  exurendos,  nonnulli  etiam  uiri  primarij  nostris  censendos  affer- 
rent.  Quidam  etiam  necromanticos  quos  multis  annis  instar  thesauri 
custodierat,  cum  diu  persuaderj  ut  abijceret  haud  potuisset,  igne  tandem 
cremandos  obtulit.  Neque  uero  minora  ex  haereticis  lucrefacta  sunt. 
Nam  ex  Qlorum  Castris  ad  Catholicorum  signa  unus  de  triginta  nostro- 
rum  opera  rediere  :  quo  iu  numero  extitit  uir  quidam  honestus,  qui 
triginta  octo  annos  in  haeresi  contriuerat5.  .  .  .  Alius  rx  Catholicis 
(|iii(lciii  parentibus  originem  suam  ducens,  cum  ueram  religionem  de- 
seruisset,  ad  eam  decimo  quinto  post  anno  suorum  magna  laetitia 
reuersus  est  :  Septem  alij  in  fide  quam  abijcere  statuerani  confirmati, 
alijs  nonnullis  rationes  suppeditatae,  quibus  uersutias  atque  fraudes 
haereticorum  eluderent." 

1445.        I")S7. 

Kx  apographo  eodem  fere  tempore  Friburgi  Helvetiorum  scripto.  Cod.  .1  .'!(>  t'.  •_".»". 

Vir  doctissimus  loannes  Pistorius  a  Canisio  ad   fidein    ctitlit>lii<n>i    instituitur  et 
cum  ecclesia  reconciliatar. 

In  collegii   friburgensis  *Litteris   annuis   exeunte  a.   1587  (mense 
Novembri?)  scriptis  haec  narrantur  :   Magna    per   nos    „ex    haereticis 

Quomodo  Canisius  eiusmodi    pravas   consuetudines   reprehenderii  <'t   ieiunium 

1 sndaverit,  v.  supra  p.  701     703  7.'!-_'  7)1.  '  c\'.  supra  p.  654. 

:1    Fornicationes    per   magistratus    | iendos   esse    Canisius   identidem    monuit; 

v.  supra  p.  631   666  740  711.  '  Einsiedeln. 

loannes  Pistorius.  m  \  idetur.  !>''  buius  conversi ■  \ .  plura  infra,  tnonum.  1 1  !.">. 


i 


1587. 


h;;> 


lucrefacta  sunt.  Nam  ex  illorum  Castris  ad  Catholicorum  signa  unus 
de  triginta  nostrorum  opera  rediere  :  quo  in  numero  extitil  uir  quidam 
honestus,  qui  triginta  octo  annos  in  haeresi  contriuerat,  e\  eandem  pene 
ciiin  nutricis  lacte  suxerai  •  hic  a  uostro  Sacerdote  aliquol  diebus  in- 
stitutus  in  doctrinam  catholicam  fidemque  iurauM  :  A.deo  uero  1 1  < » « - 
tcmporc  constans  cst.  el  in  scmcl  assumpta  religione  feruens,  nt  paucis 
post  conuersionem  hebdomadibus  de  rebus  quae  Caluinianis  cum  Catholicis 
controuersae  sunl  librum  scripserit,  cuius  etiam  nomine  potissimum 
uero  quod  Societatis  alunmus  falso  credatur  in  summum  uitae  dis- 
crinien  incidit". 

Quisnam  Qle  erat?  Certe  non  erat  sacerdos  aliquis  monachusve 
apostata :  neque  cnini  eiusmodi  lioino  „vir  honestus"  in  liis  litteris 
vocatus  cssct.  Neque  erat  sacrorum  minister  Lutheranus  vel  calvinianus 
vcl  anabaptista;  id  eniin  litterarum  auctor  diligenter  notasset  (cf.  supra 
p.  728).  Erat  igitur  Laicus  in  theologia  bene  versatus :  nam  post  ..ali- 
quot  dierum"  institutionem  in  ecclesiam  recipi  poterat;  innno  etiani 
paucis  hebdomadis  post  iam  librum  de  rebus  fidei  inter  Catholicos  el 
Calvinianos  controversis  scribere  poterat.  Dolendum  est  sane,  eius 
nomen  positum  non  esse.  Nec  tamen  id  niiiuin  est;  nam  eo  tempore 
litterarum  annuarum  auctoribus  nomina  personarum  non  ponere  tam 
solenne  erat,  ut  haud  facile  ab  ea  consuetudine  recederent  l.  Quaerenti 
autem  mihi  singularem  illum  hominem,  unus  mihi  occurrit.  in  quem 
omnia  conveniunt,  quae  hic  dicuntur:  Ioannes  Pistorius  Niddanus 
..iunior",  Iacobi  III.  marchionis  badensis  consiliarius  intimus.  qui  non 
solum  iuri  et  mcdieinae  sed  etiam  theologiae  protestantium  studuerat 
(v.  supra  p.  298).  In  collegii  Societatis  spirensis  LiUeris  annuis  de 
anno  1588  datis,  quae  anno  1590  typis  exscriptae  sunt,  de  ipso  hoc 
..Ioanne  Pistorio"  haec,  praeter  alia,  narrantur:  ..Incidit  in  vnum  e  Nostris, 
euocatum  a  quodam  Principe  :  communi  vtebantur  diuersorio :  et  insti- 
tuitur  disputatio  de  religione:  ea  cum  feruet,  profert  Pistorius  locmn 
beati  Augustini  :  docetur  a  Nostro  quomodo  intelligendus,  et  qua  trutina 
expendendi  sancti  patres  :  ex  eo  tempore  multus  ille  in  Catholicorum 
doctorum  monumentis.  incerta  consilia  voluendo  .  .  .  Biennio  post.  in 
alium  |e  Nostris  |  incidit.  cum  quo  biduum  (idem  enim  iter  vterque 
faciebat)  interrogando,  et  respondendo  consumpsit  .  .  .  :  et  ex  ea  col- 
locutione,  et  e  missis  postea  persaepe  litteris  vltro  citroquc  nutare  in- 
cepit  .  .  .  denique.  obstrepente  licet  segregum  turba.  apud  Nostros 
sanctissimo  die  Pentecostes,  pleno  pectore,  conuertit  incensam  Linguam 
ad  vitae  prioris  detestationem.  et  ad  laudes  Dei."  -  Palam  igitur 
Pistorius  catliolicam  tidem  professus  et  in  ecclesiam  catholicam  ingressus 
est  Spirae  Dominica  Pentecostes  anni  L588;  id  quod  in  Societatis  templo 

1  Quam  sapienti  consilio  id  factum  sit,  ostendii  Thom.  Hughes  S.  •!..  Historj 
of  the  Society  of  .Icsus  in  North   America,  Text,   Vol.  I.   London   1908,  52. 

-  Annuae  Litterae  Societatis  [esu  Anni  M. D.  LXXXVIII,  Romae  1590,  1';:'  170. 
Cf.  etiam   Sacchinum,  Hist.  S.  .1.  V1,  I.  's.  a.  95. 


<  lii  i  Mon.  1446. 

factum  esse  verisimillimuin  est.  Facile  autem  fieri  poterat,  ut  Pistorius. 
<|iii  Friburgi  Helvetiorum  tunc  ignotus  erat,  iam  anno  15S7  (aestate 
vel  autumno) .  clam  et  privatim  ab  haeresi  absolveretur  atque  ecclesiae 
restitueretur,  publicam  vero  sollennemque  fidei  professionem  graves  ob 
causas  ad  annum  1588  differret.  Ita  ipse  Pistorius  affirmare  potuit. 
se  14.  Februarii  1546  stylo  novo  (4.  Februarii  1546  stylo  veteri)  natum 
per  4_"  annos  in  Lutheri  erroribus  mansisse  (Anatomiae  Lutheri  Pars 
prima,  Coln  1595,  Praef.  f.  [*6a].  Ita  illa  quidem  aetate  haud  admodum 
laio  fiebat.  Scribit  litterarum  friburgensium  auctor,  virum  illum  38 
annos  in  haeresi  contrivisse  eamque  rpene"  cum  lacte  nutricis  suxisse. 
Haec  in  Pistorium  conveniunt,  si  dixeris  eum,  cum  quartum  fere  aetatis 
annuni  ageret,  prima  elementa  doctrinae  protestantium  hausisse  et  ad 
preces  lutherano  ritu  fundendas  institutum  esse.  Congruunt  etiam. 
quae  de  libro  a  viro  illo  paucis  post  conversionem  hebdomadis  scripto 
dicuntur.  Xain  Pistorius  in  -Analysi  Thesium  I>.  Jacobi  Heerbrandi" 
a.  1587  edita  fidem  catholicam  adversus  protestantes  defendit1.  .. Sac*-i  - 
dotem"  denique  illum,  a  quo  vir  ille  paucis  diebus  ita  institutus  <>t. 
ut  deinceps  fidem  constanter  ferventerque  teneret,  Canisium  fuisse  certuna 
est.  Novem  enim  sacerdotum  illorum,  qui  in  collegio  friburgensi  de- 
gebant,  hic  longe  et  doctissimus,  et  clarissimus,  el  aninias  iuvandi 
studiosissiiuus  erat.  Et  valde  probabile  est,  Pistorium  Canisii  fama 
allectum  Friburgum  petisse,  ut  postremae  dubitationes ,  quae  ipsius 
conversioni  obstabant,  ab  illo  diluerentur.  Fortasse  iam  antea  com- 
mercium  litterarum  cum  eo  habuerat.  Constai  eum  Canisio  a.  1590 
scripsisse  (v.  supra  p.  299).  Ajuio  1592  Friburgi  Helvetiorum  pei 
Gemperlinum  duas  suas  ffEpistolas  ad  toannem  Pappum  Lutheranae 
Theologiae  Doctorem  el  Concionatorem  Argentinensem"  typis  exscri- 
bendas  curavit.  Pistorius  (f  1608)  postea  Jacobum  111.  marchionem 
badensem  ad  ecclesiam  catholicam  reduxit,  vicarius  generalis  episcopi 
constantiensis,  praepositus  cathedralis  ecclesiae  vratislaviensis,  proto- 
notarius  apostolicus,  consiliarius  bavarus  el  caesareus  luit  ac  |>r<»  eccle- 
sia  catholica  plurimum  laboravit,  inprimis  multis  editis  libris,  quibus 
Lutherum  impugnabal  el  fidem  catholicam  adversus  multos  adversarios 
tuebatur;  quamquam  fatendum  est,  eum  more  aetatis  illius  tnodestiae 
caritatisque  limites  in*scribendo  uonnunquam  transgressum  esse.  Socie- 
tati  [esu  se  amicum  el  fautorem  praestitit.  Celebratur  eius  nomen 
etiam  apud  historicos,  maxime  propter  «Polonicae  historiae  corpus"  ei 
Rerum  Germanicarum  Scriptores  ab  eo  editos. 

1  I  1«.         Aiino  1587. 

\'.\  litterarum  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  .1  ■'!''>"  I'.  '_'S:'  30b. 
Pauca  r\  hac  litterarum  parte  relata  sunl  in  rLitteras  Societatis  lesu"  annorum 
1586  e\    L587    cf.  supra  p.  309'    243. 

Sociornm  friburgensium  auctoritas  apitd  ricarittm  generalem,  nuntium  apostolicum, 
ciees.     Doctrina    christiana.     Castts   conscientine.     Labores   u/nn/   aegrotos,    carceribus 

1   VeJ.  Stiere,   Die   Politik   Baierns  1591      1607,   I.   Munchen    1878,   101. 


\iiiiu   1587.  ,i')( 

inclusos.    capitis  damnatos,    in   valetudinario,     Inimici  inter  si    reconciliati.     Sodalium 
marianorutn  pietas,  poenitentia,  caritas.     Discipuli.     Dialogus,     Bonhomius, 

ln  ..  I.ittrris  iiiiiuiis"  collegii  friburgensia  m.  Novembri  1587  datis  haec.  praeter 
alia,  narrantur:  „Versati  sumus  boc  anno .  .  .  in  Collegio  Friburgensi  fere  semper 
bredecim  aui  quattuordecim.  .  .  .  Jta  magni  nostros  facii  Reuerendissimi  Lausauensis 
Episcopi  in  Spiritualibus  Vicarius1,  ut  quicquid  ad  suae  Dioecesis  reformationem 
spectat,  cum  nostris  conferal  ei  nonnisi  ex  illorum  consensu  el  approbatione  perficiat, 
.  .  .  Nuncius  etiam  ^postolicus  tam  scripto  quam  coram  de  rebus  grauibus  ad  reli- 
gionem  fidemque  orthodoxam  in  Heluetia  propagandam  spectantibus  nostrorum  iudi- 
cium  expetijt2.  .  .  .  \  ir  magnae  authoritatis  el  his  in  locis  late  imperans  aduertens 
se  a  Ministiis  Caluinianis  maxime  uero  a  Geneuensibus  oppugnari  a  nostris  auxilium 
postulauit,  argumentaque  silii  suppeditari  quibus  se  contra  eosdem  muniret,  cupiuit.  .  .  . 
tleuerendi  I'.  Vicarij    iussu   sacerdotes  externi    quamplures  el   Franciscanae  Aiigusti- 

nianaeque"  familiae  religiosi  i stris  instituti  sunt,  quo  rectius  expiandorum  pecca- 

torum  munere  et  maiore  cum  DEj  honoreel  uberiore  poenitentium  fructu  fungerentur . . . 
El  quoniam  hoc  in  loco  non  solum  1'uit  extrema  rerum  omnium  penuria,  sed  uaria 
etiam  morborum  genera  extitere.  Jdcirco  suam  quoque  infirmis  nostri  operam  locarunt, 
animamque  agentibus  praesto  fuerunt3.  .  .  .  Quinque  de  quibus  extremum  supplicium 
successiuis  temporibus  sumptum  est,  u<istri  ad  tormentorum  locum  usque  ad  fortiter 
constanterqe  mortem  oppetendam  exbortantes  prosecuti  sunt:  Gaptiuos  etiam  fre- 
quenter  uisitando  colloquijs  pijs  recrearunt,  el  Sacramento  Confessionis  exptantes 
sacro  Christi  corpore  refecerunt.  Jtum  quoque  singulis  fere  mensibus  ad  llos|iital<'. 
certisque  temporibus  peccatorum  Confessiones  ibidem  exceptae.  .  .  .  Laboratum  in- 
sujht  ut  ij  qui  tntius  auui  s]ia<i<<  inter  se  inimicitias  exercuerant,  ac  in  |i<-r]i<'tuis 
tixis  magna  uicinorum  offensione  uixerant,  sibi  inuicem  reconciliarentur,  ueniamque 
a  se  mutuo  peterent,  item  ut  filij.  qui  parentum  monitis  <liu  restiterant,  probris  ac 
maledictis  eos  prosciderant,  cum  parentibus  iu  gratiaro  redirent.  Excitata  est  hoc 
auuo  a  discordiarum  authore  Daemone  inter  praecipuae  uobilitatis  ac  dignitatis  lu< 
mines  seditio,  nulli  ciuium  memoria  antegressae  atrocitate  comparanda*,  ex  qua 
ciuitati  non  parum  magna  clades  impendebat.  Erat  haec  in  <luas  <juasi  distracta 
partes,  quariun  utraque  alterara  de  honoris  dignitatisque  gradu  (lcijcrro  moliebatur, 
in  quibus  inter  se  componendis  cum  nostri  quaecumque  humanitus  potuerant,  ad- 
hibuissent  remedia.  incassum  tamen:  tum  ad  diuina  confugerunt,  remqe  totam  ali- 
quot  dierum  spatio  Deo  in  precibus  commendarunt ;  et  sic  illius  benignitate  utrius- 
<jue  partis  incensus  furor  non  parum  deferbuit.  Sodalitas  Dei  Matris  duplex  <'st  : 
vna  Scholasticorum :  altera  externorum,  quam  hoc  anno  illustriorem  reddidit  uir 
niagna  authoritate  et  Senatorij  ordinis  non  postremus,  qui  eidem  nomen  suum  ilnlit. 
Orandi  studio  adeo  insistunt,  ut  pro  Patriae  necessitatibus.  auertenda  rerum  penuria, 
proque  felici  Regis  Galliarum5  de  Ecclesiae  hostibus  impetranda  uictoria,  sponte 
uigintiquatuor  horarum  preces,  et  triduo  quidem  durantes,  suscipiant:  uonnulli  octauo 
quoque  die  sacra  synaxi  sese  muniunt:  alij  ieiunijs  tertianis  in  singulas  hebdomades 

a    Augustianaeque  apogr. 


1  Petrus  Schnewly. 

-  Significari  dixerim  Joannem  Baptistam  Santonio  episcopum  tricaricensem.  qui 
m.  Octobri  1587  legatione  perfunctus  est,  non  Octavium  Paravicinum  episcopum 
alexandrinum,  qui  m.  Novembri  1587  in  Santonii  locum  successil  Mayer  I  308  309). 
I  !f.  supra  p.  252     2o4. 

P.  Petrus  Michad  <-<>l L-^ii  rector  Friburgo  10.  lulii  1587  A.quavivae  | . i . i « •  j > . » .— i t < » 
generali  *scripsit:  Nostrorum  uemo  .nmimmii  patriae  lue,  licet  <|i!<>ti<li<'  fere  aegris 
adessent,  correptus  decubuit,  plerique  tamen  corporum  alterationes  sai  graues  passi 
simt.  .  .  .  Potissimum  hoc  trimestri  spatio  nostrorum  laborfuit,  aegros  inuisere  ill"- 
rumque  confessionibus  auditis  ad  foelicem  exitum  praeparare"  exautogr.;  Germ.  !''>< 
f.  l'7'.i"'  .  '  (T.  supra  |<.  759.  5  Henrici   III. 


768  ^1""-  1447- 

corpus  macerant:  in  Quadragesima,  miium  dictu,  niliil  calidi,  nec  cocti  sumunt;  et 
ni'  communi  Patriae  uitio  quemquam  offendant,  legem  de  non  gustando  uino  siln 
ultro  indicunt.  .  .  .  Ex  Scholasticis  qui  se  B.  Matris  seruitio  totos  consecrarunt,  non- 
nnlli  horas  non  paucas  assidua  precatione  traducunt:  alij  egenorum  misericordia 
capti.  uel  panem  illis  uel  pecuniam  elargiuntur,  aut  si  pecunia  inopiam  subleuare 
nequeunt,  uestimentis  Scholasticorum  uuditatem  contegunt.  Alij  in  aliorum  salute 
procuranda,  non  minus  operae  studijque,  quam  si  reuera  de  nostris  essent,  impendunt: 
non  paucos  ad  frugem  bonam  reducunt,  qui  uel  ab  honestis  officijs  uel  a  fule  catho- 
lica  desciuerunt  :  Summo  uero  odio  detestantur  libros  haereticos,  et  frequenter  a<l 
Magistros  suos  comburendos  adferunt.  Qui  scholas  nostras  studiorum  gratia  ac- 
cedunt,  praeter  Heluetios  ciuium  filios,  sunt  Jtali,  Burgundiones,  Valesij,  et  [ex| 
conterminis  Galliarum  partibus  non  pauci.  .  .  .  Reuerendus  D.  Joannes  Bonhomius 
Episcopus  Vercellensis"  collegium  „paulo  ante  uitae  exitum  ducentis  florenis  donauif  '. 
Friburgi  in  archivo  reipublicae  servatur  *  epistula  autographa  eaque  germanica 
A.ugusta  Vindelicorum  .'!.  Septembris  1587  a  P.  Ferdinando  Alber  S.  J.  praeposito 
provinciali  ad  senatum  friburgensem  data,  qua  ei  pro  litteris  10.  Augusti  1587  a<l 
se  datis  gratias  agit;  magno  cum  gaudio  se  ex  iis  cognovisse,  quantopere  senatores 
faverent  Societati,  inprimis  „vnserem  lieben  Patre  Canisio"  et  collegii  rectori,  et 
quam  studiosi  essent  catholicae  religionis;  fore,  ut  Societas  fidelem  ipsis  praestet 
operam. 

1447.        8.  Decembris  1587. 

Ex  commentario  ipsius  Canisii  manu  emendato.     Can.  41  f.  S41,     85'\ 
Canisius   e  sacro   suggestu  Friburgensibus   suadet,    ul   domum  condant,    in  qua 
puellae  a  probis  viduis,  ut  bonae  matresfamilia-s  evadant,  instituantur. 

Canisms  Friburgi  Helvetiorum  die  8.  Decembris  L587,  <|ii<»  festum 
„Conceptionis  B.  Mariae  Virginis"  agebatur,  pro  contione  dicens,  haec, 
praeter  alia,  Friburgenses  monuit:  „Wir  lesen  bey  den  alten  Kirchen- 
lehrern  vnd  Historienschreiber  das  die  heilige  Mutter  Gottes  von  ihreD 
eltern  iu  dem  tempel  zu  derusalem  Gott  aufgeopfert  vnd  daselbst  vil 
iahr  sampt  andern  feinen  meidlem  aufgezogen  sey.  .  .  .  Das  gibt  mir 
nun  vrsach  etwas  zu  reden  wie  ich  oft  gedacht  habe,  ob  es  nit  sein 
kinde.  das  man  ein  eigens  haus  fur  guter  leuten  Jungkfrauen  ver- 
ordnete  vnd  aufgerichtete.  \hr  vrsach  sein  diese,  die  offentliche  er- 
fahrung  uiltt  es  das  vil  eltern  nit  haben  die  witz  vnd  tauglichkeit  ihre 
kinder  recht  vnd  Christlich  aufzuziehen,  sonderKch  dieweil  sie  sich  s<» 
trii  verheiraten,  vnd  darnach  aiich  in  der  Kindheit  andere  kinder  ge- 
vvinnen,  wie  solten  sie  dann  ihre  kinder  lehren,  das  sie  nie  zuuor 
gelernel  haben,  konnen  kaum  betten  vnd  Lhren  Catechismum,  haben 
kein  Zuchl  vnd  Gottesforcht  gelernet,  wie  solten  sie  dann  gute  Zucht- 
meister  vnd  Zuchtmeisterin  geben.  _.  So  sehen  wir  wol  was  vnrhal 
daraus  erfolgel  taglich  das  man  die  Megdlein  so  vnordentlich  vnd  frech 
aufwachsen  Last,  vnd  lauffen  dahin  auf  der  gassen,  sein  milssig  im 
liaus,  gewehnen  sich  zu  der  schleckerey  vnd  Bauch  sorg,  isi  ihr  sorg 
vnd  arbeil  schone  hoffertige  kleider  zu  haben  vnd  zu  tragen,  weltliche 
lieder  zu  singen  im  haus  vnd  auf  der  gassen,  dantzen  vnd  springen 
init  den  Jungen   gesellen,    lachen  vnd   spotten  vber   sund  vnd   schand 

'   Jn  usum  bibliothecae" :  Petrus  Michael    A.quavivae  8.  Aprilis  1587    I.  c.  f.  141"). 


8.  Decembris  L587.  7ii|i 

so  sie  sehen  vnd  btiren.  Jch  will  geschweigen  was  fur  vnzuchl  etwan 
heimlich  von  ihnen  wiri  begangen,  das  leider  ihrer  viel  ihre  Jungk- 
frauschaffl  verlieren,  ehe  das  sie  zu  dem  Ehestand  tretten,  wie  auch 
der  ftirwitzigen  Dina  Jacobs  Tochter  widerfahren  '.  .->>  Wenn  aun  aber 
ein  fein  Haus  vorhanden  wehre,  darinnen  fromme  eltere  Megdlein  ver- 
samlel  vnd  aufgezogen  wiirden,  so  hetten"  sie  gewisslich  weniger  vr- 
sachenb  sich  zu  versiindigen  vnd  ihre  Junge  iahren  in  der  vppigkeil 
zu  verlieren,  da  wtirde  man  sie  wol  halten  kOnnen  zu  der  arbeil  vnd 
lehr,  zu  dem  beiligen  G-ebet  vnd  Grottesdienst,  wtirden  fein  lernen  lesen 
vnd  schreiben  nehen  wircken  vnd  spinnen,  mOchten  auch  etwan  gute 
vnterweisung  haben  damit  sie  desto  frommerc  gehorsamer  vnd  Gottes- 
ftirchtiger  blieben,  Summa  ich  hette  keinen  zweifel,  sie  wtirden  vil 
tauglicher  vnd  geschickter  sein  mit  der  zeit  gute  vnd  ehrliche  Hauss- 
mtitter  zu  werden,  vnd  der  Haussorg  besser  wissend  obliegen,  wen  sic 
zu  den  Ehestant  kemen.  Ja  sagstu  wie  ktind  man  aber  die  sach  recht 
anfahen?  Jch  meine  es  ktindte  nichts  schaden,  sonder  zu  dem  gemeinen 
nutzen  rathsam  sein,  das  ihr  etliclie  darzu  verordnet  wtirden  von  der 
( Ibrigkeit  welche  sucheten  ein  gelegne  behausung  es  wtirde  dan  ver- 
liehen  oder  verkauft  in  welcher  zwantzig  oder  dreissig  Meidlein  sambl 
zweyen  ehrlichen'  betagten  vnd  erfahrnen  wittfrauen  beyeinandern 
woneteu  vnd  also  ein  anfang  machen  mochten.  Die  reichen  kSndten 
ftir  ihre  Jungkfrauen  alle  Fronfasten  bezalen,  mit  der  Zeit  mochten 
etlich  gelt  darzu  schencken ',  oder  in  ihreiu  Testament  verordnen,  damit 
solches  Gotteswerck  vnd  ehrlichs  Haus  besser  beferdert  wtirde.  Nun 
wol  angefangen  wer  halb  gethan  wie  man  zu  sagen  ptlegt.  Es  wird 
Gott  ohn  zweifel  sein  segen  auch  darzu  geben  das  fromme  Christliche 
hertzen  dieser  sachen  gunstig  seyen  auch  rath  vnd  hiilf  geben,  damit 
solche  behausung  ihren  gewtinschten  vortgang  gewinne.  Es  meinen 
wol  etliche  man  solt  solche  Jungkfrauen  zusammen  in  ein  Kloster  thun 
vnd  in  der  zucht  aufziehen  lassen.  Jch  bin  aber  der  meinung  nit,  die- 
weil  solcher  Frauenkloster  in  dem  land  gar  wenig  vnd  nit  wol  regulirt 
sein2  2.  Vnd  wen  sie  schon  solten  reformirt  werden,  so  wtirde  nian 
alzeit  darinnen  wenig  personen  finden  welche  konden  vnd  wolten  sich 
dieser  Jungkfrauen  recht  annemen  vnd  taugliche  Meisterinen  sein. 
sonderlich  wenn  der  Jungkfrauen8  vil  sein  solten.   so  hielt  ich  es  ftir 

a)  Sic  librarim  correxit  ex  wttrden.  1>)  Sequitur  haben,  oblitt.  c)  V.  sequens  a  libr.  cupt'a 
versum  scriptum  est.  d)  Waec  S  vv.  a  libr.  postea  addita  sunt  e)  SequUur  vimI.  oblitt.  f)  .1  libr. 
eorrectum  ex  verschencken.         g)  Sic  libr.  corr.  ex  wenii  ihrer. 


1  Cf.  lin  34,   1     3. 

2  Exstabat  iam  tunt-  Friburgi  raonasterium  virginum  cisterciensium,  quod  J;t 
Maigrauge"  Augia  macra  vocatur.  De  qao  Sebastianus  Verronius  urbis  parochus 
25.  Septembris  1584  ad  S.  Carolum  Borromaeum  *scripsit:  Friburgi  iinicum  boc  esse 
„Monasterium  Sanctimonialium''  idque  „longis  temporibus  corrupttun".  Proximo 
quidem  m.  A.ugusto  Qlud  per  visitatorem  quendam  ex  ordine  cisterciensi  Bex  parte 
reformatum1'  esse,  sed  „parvo,  metuo,  successu".  BNon  audenl  Virgines  se  tal.j 
coenobio  committere"  ex  autogr.,  quod  esi  Mediolaui  iu  bibliotheca1  ambrosiana,  Cod. 
.Fi.  inf.  17r>-  f.  232). 

Braunsberger,  Canisii  Epistnlae  ei   Acta      \ 'lll  I'.' 


770     Mon.  1448-  1449.    Exeunte  m.  Decembri  a.  1587    -  Anno  1587  vel  1588. 

rathsamer  das  man  fein  eingezone  fromme  vnd  geschickte  weiber  aus 
der  stad  erwolete  welche  nit  allein  weise  Meisterin  sonder  auch  ge- 
treue  vnd  erfarne  Hausmutter  wehren.  Solches  alles  aber  will  ich  den 
weysen  fiirsichtigen  vnd  Gottliebenden  Herrn  vnd  freunden  weiter  darum 
zu  bedencken  giitlichen  befehlen.  der  hofnung  es  wirt  mir1  niemandt 
solche  rathschlagung  verargen,  dieweil  dergleichen  auch  an''  anderen 
orten  geschicht,  vnd  Christus  auch  herrlich  belohnen  will,  alle  die  so 
die  kinder  in  seinem  namen1  aufnemen,  vnd  dieselbigend  zu  im  furen."  ' 
Sie  igitur  Canisius,  quod  iam  25.  Novemlnis  1585  Friburgensibus 
suaserat  (v.  supra  p.  686),  iterum  idque  multo  clarius  et  enucleatius 
quam  antea  proposuit. 

1448.        Exeunte  ni.  Decembri  ;i.  1587. 

Ex  Can.  42  f.  29"     31b. 

Canisii  exhortatio  domestica  de  votis  renovandis. 

Exstat  orationis  commentarium  a  P.  Sigismundo  Ilsung  S.  .1.  magnam  partem 
scriptum  et  a  Canisio  emendatum,  quod  sic  incipit :  .Tnitiiun  exhortationis  ad  an- 
inun  .88.  Visum  est  bonum  ut  renouemus  uota  1°  die  amii".  Kx  hoc  commentario 
cognoscitur,  Canisium  Friburgi  ad  Socios  collegii  exeunte  m.  Decembri  1587  „ex- 
hortationem  domcsticam"  habuisse,  qua  eorum  animos  ad  vota  religiosa  die  sacro 
Circumcisionis  Domini  sive  1.  Ianuarii  1588  renovanda  praeparabat.  Respondit  autem 
ad  duas  quaestiones :  1.  „Qui  tit  nos  a  Deo  vocatos  ad  statnm  spiritualem  et  per- 
fectum,  non  magis  spirituales  et  perfectos  esse?"  2.  „Quae  facienda  ut  cum  fructu 
uota  renouemus?" 

1 1  !!>.        Aiiiio  1587  vel  1588.  (inter  m.  Imiiiiiii  1587  et  Novembrem  1588?) 

Kx  Can.  41  f.  178a— 183a.  Ex  eodem  codice  exhortationem  tertiam,  posuit 
Schlosser  140     144. 

Canisius  a<l  Socios  exhortationes  >/<■  votis  'pawpertatis  et  castitatis  habet. 

Exstant  exhortationura  a  Canisio  Friburgi  ad  Socios  collegii  habitarum  com- 
mentaria  tria  ab  eodem  dictata  atque  emendata,  quorum  primnm  inscriptum  est  „De 
paupertate",  secundum  „Secunda  exhortatio  de  paupertate",  tertium  9De  uoto  casti- 
tatis".  Prima  exhortatio  sicincipit:  .  Eligenda  est  materia  loco  ei  tempori  praesenti 
congrua,  quae  «■(  digne  el  utiliter  in  exhortatione  proponi  possit.  2.  incoauimus 
uirtutes  tres  Theologicas  hac  ratione  tractare  ac  illas  expediuimus  posi  quas  com- 
iihmIiiiii  esl  de  tribus  alijs  hic  proponere,  ad  quas  maxime  obhgamur,  sicut  omnes 
proposuimus  ei  ad  quas  tenentur  omnes  religiosi.  Vouimtis  enim  omnes  seiuare  pei- 
petuam  paupertatem,  castitatem  et  obedientiam"  etc.  Ex  his  verbis  colligi  potest, 
lias  exhortationes  habitas  esse  post  autumnum  anni  1586.  De  caritate  enim,  quae 
ist  tertia  in  „virtutibus  theologicisa,  Canisiiis  ad  sodales  quinquies  vel  sexies  dixit 
anno  1586,  idque,  nt  videtur,  inter  m.  Martiura  et  Octobrem  v.  supra  p.  719).  Has 
autem  de  paupertate  et  castitate  exhortationes  inter  m.  [unium  1587  et  Novembrem  L588 
liabitas  e3se  dixeris  eo,  quod  in  Cod.  Can.  41,  qui  contiones  a  Canisio  ad  populum  ab 
exeunte  tunio  a.  ir>s7  ad  exeuntem  m.  Decembrem  a.  1588  habitas  complectitur, 
scriptae  sunt,  ei  quod  in  eodem  ante  exhortationem  8.  Novembris  1588  ad  Socios 
habitam  positae  sunt. 

In  prima  exhortatione  Canisius  haec  tractat:  nQuid  esi  paupertas  religiosa?" 
De  „excellentia  et  dignitate  paupertatis".    BQuomodo  paupei-tas  nobis  in  constitutio- 

.i    Sequitur  Bolche,  oblitt.  I"  Sequitur  all,  ohliti  c)  Sic  libr.  corr    ex  -•  Beine  Meine  an 

\  iul         il  i  Sic  libr,  >-<>rr    ■  >   die   Kinder. 


iT.   \lt    18,  :- :   19,   13'  l  I :  Mc  10,   L3  l  I. 


Moii.  1  150     1  t.M.     1588.  771 

nilnis    commendatur?      „Quae    atilitates    paupertatis?"      in    secunda    exhortati •: 

"*Quomodo  peccatur  circa  paupertatem?"  „Quam  graue  noxium  et  damnabile  sil  pec- 
.aUini  proprietatis".  In  tertia:  „Vbi  fundatur  haec  castitas  religiosorum '?*  BSpiri- 
huales  el  saeculares  conueniunt  et  differunt  inter  se  circa  castitatem" ;  ibi  simui 
agitur  de  „impedimentisu  et  de  „mediisu  castitatis  servandae. 

1I50.        1588. 

Canisii  Catechismus  Leodii  editus.     „Summau  ab  Adamo  King  scotici  reddita. 

1.  Ant.-Alex  Barbier,  Dictionnaire  des  ouvrages  anonymes,  3mi  <5d.,  T.  I.  Paris 
L872,  col.  533,  ponii  hanc  editionem  Summae  canisianae  sive  nomine  auctoris  factam: 
[Catechisme  ou  sommaire  de  la  doctrine  chr&ienne  <•(<-.  Liege  1588".  Eandem  bre- 
^issime  commemorant  /><  Backer  I  1059  et  Sommervogel  II.  •  '<•'!•"<.  dicentes,  eam  in 
[6°  factara  esse. 

2.  Anno  1588  Canisii  Summa  Parisiis  ab  A.damo  King,  philosophiae  et  mathe- 
maticae  professore,  in  linguam  s<-<»ti<-am  translata  <'t  in  lucem  emissa  rst :  „ANE 
CATHECHISME  OB  SCHORT  INSTRV-  CTION  OF  CHRISTIAN  Religion 
«Irawcn  <<ut  of  the  scri-  pturs  and  ancient  Doctours  <-<<ni-  pyled  be  t\w  Godlie  and 
lerned  father  Peter  Canisius  Doctour  in  'rii<'<<l<<.ui<'.  Vviih  ane  Kallendar  per- 
petuale  contining  baith  the  |  awld  >m<l  neic  Kallendar,  Vviih  dyuers  vthers  thingis 
pei-tining  thairto  verie  profitable  for  «II  sort  of  men:  maid  be  .»/.  Adame  king  pro- 
fesseur  of  Philosophe  and  Mathematikis,  at  Paris.  ln  the  end  ar  adionned  certian 
godlie  prayers  and  ane  sdiort  methode  Vvhairby  euery  man  may  ex-  ame  his  con- 
science  hovve  he  hes  offendet  |  the  maiestie  of  god  or  his  nichtbour.  AT  PARIS. 
[mprented  be  PETER  HYRY.    1588."  Verba  BCathechisme"  et  .At  Paris"  et  numerus 

1588"  rubra  sunt.  L6°.  Titulum  sequitur  in  7;")  foliis  non  signatis  kalendarium  eius- 
,"iue  exphcatio;  cui  interposita  est  rThe  table  of  fvll  sey  at  all  ye  costes  of  Scotland". 
Bequitur  in  232  ff.  signatis  Summa  scotice  reddita;  cuius  prima  quaestio  sic  habet: 
.Qulia  aucht  to  be  callit  ane  a  Christiane?  He  quha  professis  the  sound.  and  helth 
full  doctrine"  etc.  Salutatio  angelica  sic  terminatur:  ..hali.j  Marie  -mother  of  god, 
prav  for  vs  sinneris  novv.  and  at  ye  hour  of  ovvr  deathe.     Amen." 

Post  haec  in  45  ff.  seorsim  signatis  instltutio  ad  recte  confitenda  peccata  et 
variae  precationes  positae  sunt.  Typi  subtiles  sunt  et  elegantes.  Parvam  huius  ver- 
sionis  partem  edidit  Thomas  Graves  Law  in  „The  Scottish  Text  Society.  Catholic 
Tractates  of  the  sixteenth  Century  1573—1600",  Edinburgh  1901  Uistorisch-polUische 
Blatter  (XXX.  Munchen  1902,  306— 310\  Librum  vidi  Londini  in  museo  Bntanmco 
et  Parisiis  in  bibliotheca  mazariniana  (nr.  24  785)  \  ldem  exstat  Parisiis  in  bibliotheca 
.u-ennveviana  (Genevieve)  et  Pragae  in  bibliotheca  universitatis  XXI.  M  106).  Sommer- 
vogel  eum  posuit  II   t>30. 

1451.         15SS. 

Canisii  catechismus  mi„<>r  „abbreviatusu  cum  Thomae  a  Chaves  <>.  /'.  Snmma 
Sacramentorum    Venetiis  cilitns. 

Venetiis  a.  1588  editus  est  liber:  JNSTITVTIONES  (HHISTI  AN.E  PIE 
TATIS,  Siue  abbreuiatus  Catechismus  |  Petri  Canisij  Theologi  So-  cietatis  IESV. 
VENETHS.  |  Apud  Iacobum  Cornettu.  |  MDLXXXVIII." 

12,J:  ff.  sign.  38.  addito  titulari.  Sequuntur  2  ff.  non  sign.,  in  quibus  sunt 
.Diftinitiones  omnes  quae  in  hac  doctrina  Christiana  continentur".  Ponitur  qiudera 
in  hac  editione  BParvus  Catechismus  Catholicorum"  Canisii,  sed  ita,  ut  non  distm- 
guatur  per  quaestiones  et  responsiones.  Omittuntur  „testimonia  sacrae  Scnptmrae 
adversus   haereticos".     Caeterum    haec   editio    additamentum    vel    partem   constitml 


1  In  hac  bibliotheca  est  ...  24191  eiusdem  editionis  exemplum  alterum,  cui  <t 
in  folio  titulari  et  in  catalogo  bibliothecae  manu  scripto  perperam,  ut  existimo, 
annus  L587  ascriptus  est. 


l'.t 


772  Mon-  14:'--    l588- 

operis,  quod  sic  inscribitur:  „SVMMA  SACRAMENTORVM  ECCLESLE,  EX 
DOCTRINA  R.  P.  |  F.  Francisci  a  Victoria,  Ordinis  Prcedicatorum,  &*  olim  Primarij 
Cathedratici  apiid  Salmat.  Cum  Indice  locupletissimo.  Cui  adiecimus  Conclusiones 
in  |  singulis  qua?stionibus :  |  Et  in  calce  Catechismum  Petri  Canisij  abbreuia-  tum, 
vtilissimuni  Cbristianis  omnibus.  VENETIIS,  Apud  [acobum  Cornettum.  1588." 
1 11  fine  libri:  „Cvm  licentia  Sanctissimae  [nquisitionis".  12":  ff.  sign.  226,  addito 
titulari,  et  in  fine  tt'.  uon  sign.  14.  in  quibus  rerum  index  positus  est.  In  f.  2 — 3 
litterae  dedicatoriae  Francisci  ZUetti  ad  .liasilium  Issapicam".  de  quibus  dictum  est 
supra  p.  4i><).  Sequitur  f.  4  praefatio  -/•'.  Thomae  «  Chaves  Dominicani1',  tempore 
lidii  ascripto:  Se  antea  <|iii<lem  concessisse.  ut  libri  IV.  Sententiarum  (Petri  Lombardi 
explicatio  a  Fr.  Victoria  magistro  suo  tradita  et  a  se  in  compendium  redacta  „alienis 
manibus  potius  quam  nostris"  ederetur;  modo  autem  se  ipsum  eandem  diligentei 
recognitam  et  valde  amplificatam  in  lucem  emittere1.  Librum  vidi  Monachii  in 
bibliotheca   universitatis.     Editionem  posuit  Sommervogel  II   637. 

1152.        1588. 

Oeniponte  cum  Canisii  catechismo  minore  editur  admonitio  de  doctrinae  christianae 
tradendae  utilitate,  necessitate,  modo. 

„Specvlvm  < '  \techismi.  j  Xae  tft,  \)lua.cnid)cinlid)c  6r=  ftarung,  ioic  mii;  uiT  not= 
mcu=  oig  bc5  Satfeotifdje  Satedjtfmt  lcl)v  bnb  anfteflung  ici),  tmb  mit  h>a§  cnift  ©eift= 
lid)c  bnb  iucltlid)c  Dbrtgfatt  barob  l)al=  ten  folten.  Tciicn  iiivucinbftc  -fhmcten  nad)  ber 
SBorreb  uifctjcn.  ;  ©ampi  Jhirtjer  anregung  ber  <yuvft.  Tvt.  ©rtj&er.  ^erbtnanben  $  Dfter= 
vcid)  v.  i  iiiinift  -Jhtblicterten  -Eeutfdjen  Sdjuelorbnung,  bnb  bartnnen  neben  bem  (Satedjtfmo, 
oermelbte  oiidit:  |  ©fang:  bnb  Seremont  SBud)ltn§.  -Bnb  nue  btfer  jett  ber  Eatedjtfmu§  ul 
^)nv,priuici  ber  ^ugent  fitrgetragen  toerbe,  init  an=  gebengtem  T.  -Betri  Santftj  Satednjnto. 
_0Ht  [ft&m.  Aca».  9Jcat).  rvvcntiait.  ©etrucft  jfi  ^nfcprugg,  burdj  1")  >anncm  ^aux.  88." 
Versus  1,  3,  4.   11.  12,  16,   19  et  annus  1588  rubri  sunt. 

16°.  Iu  initio  ff.  non  sign.  8,  addito  titulari;  sequuntur  ff.  sign.  59  et  1  non 
sign. ;  Catecbismus  vero  (minor)  Canisii,  quem  huic  aSpeculo11  adiunctum  esse  in 
eiusdem  Speculi  inscriptione  affirmatur,  in  exemplo,  quod  ipse  vidi,  deest  ;  neque 
taiiicii  boc  exemplum  mancum  essevidetur;  quare  existimo,  catechismum  illum  suum 
proprium  titulum  suamque  distinctam  foliorum  signationem  sive  uumerationem  ba- 
Imisso.  In  f.  59 b  Speculi  legitur  eiusdem  approbatio,  ab  Alberto  llnnijcr.  protVssoiv 
theologiae  <'t  procancellario  universitatis  Lngolstadiensis,  data;  cui  tempus  ascriptum 
non  est.  Pulcherrime  in  hoc  Libello  fideles  monentur:  _I^as  aller  ftimemste  Werck 
so  man  iu  der  Christenhait  zur  ehr  (iottes.  \im<l  der  Seelen  hail,  \\ie  auch  zu 
pflantzung  vnd  erhaltung  der  Catholischen  Religion,  auch  eusserlichen  fridens,  vnd 
zeitlicher  wolfart  thuen  vnd  anstellen  kan,  ist.  die  Jugent  in  <l<'r  Religion  vnd 
Christenlichen  Glaubens  stucken,  zur  Gottsf orcht  vnnd  andacht,  wie  auch  zur  Tugent, 
gueten  Sitten  \nn<l  in  der  Lehr  auffzichen,  vnd  vnderweisen." 

Die  22.  <  ictoliris  l.">ss  Austriao  supeiioris  „Itegimenu  Ferdinando  II.  archiduci 
principique  suo  "scripsit:  [am  aliquot  centena  Speculi  t  \  i > i -s  exscribenda  curavimus. 
I<li'iii  Eegimen  26.  Octobris  1588  Ferdinando  commendavit,  ut  200  florenos  nSpeculistt, 
catechismis  canisianis,  libris  similibus  <'mon<lis  destinaret,  qui  Libri  ad  parochos  mii 
tendi  forent,  Iuventuti  distribuendi ;  i<l  esse  _<'in  vast  miltes  vnd  Gottselliges  Werckh11 
ex  apographis  eiusdem  temp.,  qiiae  Bunt  Oeniponte  in  archivo  praefecturae,  _.\n  die 
Fr:    Dt:    Lib.  24.    L588"    f.  612«     619"). 

\ Hli'  etiam,  quae  de  hoc  Speculo  scripsit  Frdnc.  Krus  S.  .1..  (Jnbegrundete  Be- 
schuldigungen    der  altesen  Jnnsbrucker  Jesuitenkatechese,    in  „Zeitschrifi  fflr  katho- 

lische  Tl logie"   XXXIX.    fnnsbruck    L915,    171     lso.      Librum   vi.li    Oeniponte    in 

bibliotheca  musei  Ferdinandei    IV  a   1  .     Eundem  posuii   Sommervogel  II  658. 

1  rlaec  .Summa"  Thomae  de  Chaves  hispani,  baetici  t  circa  L570),  primum, 
.i  Victoria  ipso  approbata,  in  lucem  prodiii  ante  a.  L546;  <l<in  edita  <'st  Pinciae  l~><i.~>. 


Mon.  I  153     l  t55.    1588  77;; 

1 153.         1588. 

Canisii  „Manuale"  latine  Antverpiae,  germanice  Ingolstadii  editur. 

1.  De  Backer  1  1049  affirmat,  Canisii  .Manuale  Catholicorum1'  cf.  supra  p.  736 
prodisse  BAntverpiae,  >-\  officina  Christophori  Plantini,  1588",  in  12°  min.,  pp.  358. 
Posi    De  Backer  idem  dicil   Sommervogel  II  «177. 

•_>.  Praeterea  De  Backer  III  2054  ponit:  BCatholisc_  Handtbttchlein :  \«.ll 
sch5ner  and&chtiger  Gebeti  durch  den  ehrwirdigen  Herrh  Petrum  Canisium  der 
Societet  Jesu  Theologum  ueuwlich  in  Latein  zusammen  getragen,  jetzi  aber  in  Teutsche 
spracb  verfertigt.  Gedrucki  zu  [ngolstati  durcb  Dauid  Sartorium,  1588,  1  •_'"".  Ex 
/ ><    Backer  haec  transcripsii   Sommervpgel  II  <>77. 

115  1.        1588. 

J).    HIERONYMl      STRIDONIENSIS      EPISTOL/E  SELECT_E,      &  in  libros 
tres  distributa?,      opera  D.  Petri  Cani-   sij  Theologi.      Nunc  denub  ad  exemplar  Ma- 
riani    \'i<i<n-ij      Reatini,    Episcopi  Amerini,    emendatce,      argumentisque   ittustratw. 
Epistolarum,   atque  aliorum  opusculorum,  '  quaa  tribus  hisce  libris  continentur,  or- 
do  .v  uumerus  adiectus  est.      ('«m  rerum  _r=  verborum  Tndice     lorupletissimo.      K.\- 
EtlSIIS,       \  [>it>l    Sebastianum,   &  Robertum   Ni-  |  uelle,   sub   Ciconiis,    via    lacobaea. 
M.D.LX  XXVIII.     CVM   PRIVTLEGIO  REGIS." 

12":  ff.  sign.  117:  praeterea  ff.  ikhi  sign.  in  initio,  addito  titulari.  16  ei  in 
Hnc  4s.  Titulum  sequitur  BPetri  Canisii  Theologi,  ad  florentis  A.cademiae  Dilinganae 
Rectorem,  Professores  ei  studiosos,  Praefatio"  a.  1565  data  cf.  Can.  V  26  30  ;  dein 
iudex  epistularum  ei  opusculorum.  ...  ln  fine  lilni  (ff.  4.s  index  alphabeticus  rerum. 
Librum  vidi  Parisiis  in  bibliotheca  uationali  Res.  C.  630);  exstat  is  etiam  Bonnae  in 
bibliotheca  universitatis.     Editionem  posuit  Sommervogel  II  670. 

1455.        1588. 

Orationes  sacrae  <<  Canisio  Friburgi  habitae.  Xenia.  Criminum  punitio.  /■'<■«<■- 
ratio.  Victus  clero  subministrandus.  Sacra  communio.  Cultus  Sanctorum.  Magi- 
stratibus  oboediendum. 

Canisius  anno  1588  Friburgi  in  templo  S.  Nicolai  contiones  fere 
bcto  habuit.  Quarum  maxima  pars  Canisio,  ut  videtur,  dictante  a 
P.  Sigismundo  Ilsung  collegii  friburgensis  sodali  scripta  est.  Canisius 
omnia  recognovit  et  emendavit. 

_Am  Neuen  Jarstag  1588".  .Nota  tractatum  fuisse  de  celebritate  festi,  2.  distri- 
luita  Xenia  3.  dictuni  est  de  quatuor  generibus  nouum  annum  auspicantiuin".  .Die 
neue  iahr  den  Friburgern  ausgetheilf.  Pro  xenio  (cf.  supra  p.  5G5.  Canisius  dat 
clero  Ieremiam  prophetam,  magistratui  civili  tres  Reges  magos,  civibus  Tobiam  prae- 
clarum  illum  patremfamilias.  coniugibus  Josepbum  et  Mariam  coniuges  sanctissimos, 
virginibus  et  viduis  Judith  matronam.  In  parte  tertia  orationis  Canisius  dicit,  _wie 
vns  aucb  ein  forcht  einstossen  solt  die  bose  vnd  gifftige  kranckheit,  welche  von  dem 
Landt  in  die  Stad  schon  eingerissen  vnd  vil  beuser  inticirt  vnd  angezundei  hat,  darzu 
dan  nit  wenig  schaden  zuerwarten,  von  wegen  des  vngesunden  vnd  seltzamen  Lufts 
halber.  vnd  darumb  die  lobliche  Obrigkeit  billicb  verursahet  ist,  das  sie  in  solchen 
gefehrlichen  leiiffen  wachen  vnd  allerley  bosen  vnrhat  vorkommen,  vnd  den  gemeinen 
Man    bey    guter   alter  Christlicher  Policey   halte  vnd  regiere     Damit    alle  Stende  in 

rechter  Gottesforcht,  auch  bey  grosser  straffen  hausen  handeln  vnd  wandeln Fch 

liebe  die  Priburger  vnd  bitte  Gott  vmb  drey  ding,  erstlich  das  in  der  stadt  groll 
vnwill  zwispalt  gar  aufgehebt,  vnd  darfur  lieb  freundtligkeit  vnd  friede  gespttri 
werde.    2.  das  nit  vngestraffet    bleibe  die  vbertretter  der  gutten  alten  Stadtordnung, 

SaJmanticae  L575,  Venetiis  L571,  L579,  L580  etc.,  Aaitverpiae  L586,  L594,  1610, 
Tnrnone   L629  etc.    Quetif-Echard  II    L92). 


774  ^1"1-  1455. 

sonderlicb  aber  die  Gotteslesterer,  Ehebrecher,  Hurer  vnd  verleumbder.  3.  das  in 
dem  iahr  abgestellet  werden  allerley  grosse  vnd  schendliche  [Handlungen?],  ia  auch 
die  grosse  vnd  schendliche  wucherey  vnd  wucherische  hendel,  so  wider  das  natiirlicb 
GSttlich  vnd  keiserliche  recht  streiten,  vnd  nit  allein  die  stadt  sondem  auch  das 
I „11111  iu  gewisse  verderbnus  bringen  werden.  Jch  bin  guter  hoffnung  das  dureh 
diese  3  mittel  oder  gnade  meine  geliebte  Friburger  das  bose  alte  iahr  verlassen  vnd 
ein  gutes  seliges  neues  iahr  erreichen  werden  mogen"  ex  commentario ;  (an.  41 
f.  104»     11<>  . 

Sequitur  commentarium  orationis  die  Purificationis  B.  Mariae  V.  sive  2.  Februarii 
habendae  l.  c.  f.  Lllb  -116b).  Huius  tamen  commentarii  hni  adnotatum  est:  ..Tn  die 
festo   Purificationis  non  1'uit  concio,  unde  sequitur  de  festo  Matthiae  Apostoli". 

Die  S.  Matthiae,  qui  anno  hoc  bissextili  erai  25.  Februarii.  .Dicain  1  de 
Matthia  hodie  cogitanda  2  quomodo  seruiai  nobis  historia  de  illius  electione  scripta 
per  Lucam."  In  secunda  parte  Canisius  hoc,  praeter  alia,  monet:  „Jst  auch  kein 
ding,  das  zu  der  erhaltung  vnd  beforderung  der  Catholischen  Religion  ietzunder  mehi 
von  nothen  ist,  als  embsigklichen  zu  wachen,  vnd  zuuerschaffen,  damit  allerley  Pfarr- 
kirchen  mit  guten  tauglichen  Priestern  vnd  Seelsorgern  besetzot  vnd  versorget  wiirden, 
sonderlicb  dieweil  solche  Catholische  Priester  sich  so  schwer  vnderhalten  vnd  ihre 
notturfft  daruon  haben  mogen.  Da  will  keiner  mehr  der  Kifchen  etwas  geben  vnd 
verschaffen,  auch  nit  gedencken  wie  wir  schuldig  sein  vor  Gott  vnd  der  welt,  die 
Kirchendiener  zu  underhalten.  .  .  .  Man  find  vil  Kirchenrauber,  Bildstiirmer,  Pfaffen- 
feind  vnd  welche  den  geistlichen  giitern,  zehenden  vnd  einkommen  nachtrachten  etc. 
wenig  aber  [welche]  Constantini,  Theodosii,  Henrici,  Helenae,  Kunigundes  .  .  .  sein" 
cx  commentario;  I.  c.  ('.  116b     120»). 

_.Tn  festo  Annunciationis  B.  Virginis"  sive  25.  Martii  1588.  Canisius  primum 
demonstrat,  diem  hunc  admodum  sanctum  et  venerandum  esse.  Dbi  hoc  quoque 
notal  :  „Zum  dritten,  soll  vns  der  heutig  Feyertag  desto  lieber  vnd  werther  sein, 
dieweil  derselbig  von  Gott  mit  andem  grossen  geheimnussen  geheiliget  vnd  gezierei 
ist.  Dan  heui  wie  die  alten  Christliche  Yatter  geglaubt  vnd  geschrieben  haben, 
sein  die  ersten  Menschen  Adam  vnd  Eue  ins  Paradeis  gesetzt,  vnd  am  selbigen  tag 
durch  anfechtung  der  schlangen  in  Gottes  vngnaden  von  wegen  ihrer  vngehorsam 
gefallen  '.  .  .  .  Hcut  isi  der  ander  Adam  nit  allein  von  der  Jungkfrawen  empfangen, 
sonder  auch  nach  33  iahren  gekreutzigei  gestorben  vnd  begraben,  wie  auch  solches 
Augustinus  bestettiget. " 2  -Nun  bin  ich  des  vorhabens  nit  von  dem  herrlichen  lob 
der  seligsten  Jungkfrawen  Marie,  so  in  dem  heutigen  Euangeiio  begrieffen,  auch  nit 
von  dem  Englischen  Grufi  oder  Aue  Maria,  abermals  zu  handeln,  gleich  wie  solches 
in  vergangenen  iahren  geschehen,  sonder  mein  meinung  vnd  fiirsatz  isi  difi  Euan- 
gelium  daliin  zu  ziehen  vnd  zu  richten,  damit  der  gemeine  Man  sehe  vnd  Lerne  solche 
lehrstucken,  welche  ihm  vrsach  geben  seine  zukunfftige  Communion  vnd  empfahung 
des  hochwiirdigen  Sacramentes  wol  vnd  seligklichen  zuuerrichten.  Will  derhalben 
E.  L.  dreyerley  personen  als  des  Engels,  ('lni>ti  vnd  Marie  ordenlich  fiirhalten,  vnd 
darbev  allein  von  dem  rechten  brauch  der  Communion  meldung  thun,  damii  es  ailes 
desto  besser  verstanden  vnd  behalten  werde"    ex  commentario;  I.  c.  f.  l'-''-"1     r_'7''. 

„In  <lic  Palmarum"  sive  1".  Aprilis  1588.  Primum  dicit  „de  Ceremonijs,  Pahxiis 
ei  alijs  rebus  benedictis"  „Propositio.  Es  seind  sonsi  drei  andere  ding  an  welchen 
vns  Christen  zu  der  zeit  hoch  vnd  \il  gelegen,  welche  ich  nit  vbersehen  vnd  ver- 
schweigen  kan,  dieweil  sie  ad  catholicam  praxim  gehoren,  vnd  ein  nottwendige  vbung 
erfordern.  I>as  erste  ist,  das  vvir  vns  rechi  in  die  Marterwochen  schicken.  Das 
ainlcr.  das  wir  vns  diircli  die  Bufi  mit  Goti  vnd  der  E_irchen  versShnen.  Das  dritte, 
das  vvir  das  rechi  Osterlemblein  wtirdigklich  empfahen.  Nichts  besser  vnd  fUglichers 
weis  ich  E.  L.  ietzunder  fiirzuhalten.  Nichts  wird  vns  auch  bequemer  vnd  heilsamer 
sein,  begeren  wir  anders  selige   froliche  Ostem  zuerreichen.     Nichts  isi  auch  gemas 

1  Cf.  Can.  III   794. 

'  De  civ.  Dei  1.  18,  c.  54 ;   De  Trin.  1.  .,  c.  5    Migne,   P.  lat.  XLI  619 ;  XLIl  894 


1588.  77.") 

\inl  gleichfdrmiger  der  Kirchenordnung,    Es  sein  eben  <li<'  stucke,  welche  mit  allem 

vleifi  vnd  ernst,  die  frommen  alten  Catholischen,  zu  der  zeil  an  « I i « -  band  gen «1 

uinl  getrieben  baben"    ex  comment;  l.  c.  f.  129*     I 

„In  die  sancto  Paschatis"  sive  17.  Aprilis  L588.     „Col]atio    passionis  et   resui 
rectionis."     BTractatio  Evangelii  de  Mariis1'.     nQuomodo  peccenl   Nouatores".     „Wie 
fromme  Christen    ihren    glauben  von  der  Vrstend  Christi  in  ihrem  hertzen  ernewern 
vnd  bestettigen  sollen".     «Wie  wir  vnsere  Ostern,  \n<l  die  volgende  Osterliche  Zeii 
recht  vnd  Christlich  halten  sollen1'    ex  comment.;  Can.  11   f.  L37b     L4B 

„Dominica  XIII.  posi  Trinitate"  [sic]  Bive  Ll.  Septembris  1588.  Evangelium 
diei  (Lc.  LO,  ■_'■"»  37  '•  quod  est  de  Samaritano,  explicans  Canisius  ostendit:  „Was 
fiir  irrthumen  ietzunder  im  schwang  gehen,  so  bej  diesem  Euangelio  gemerckt  vnd 
abgeleinet  sollen  werden".  „Wie  der  Samaritan  Lm  Euangelio  vns  lehret,  das  wir 
die  recht  Christliche    lieb  erkennen  vnd  vben"    ex  commentario;    l.  c.  I'.  I49b     L56b). 

„In  die  Sanctorum  Omnium"  sive  1.  Novembris  L588.  „Propositio.  Was  sein 
dann  die  furnemsten  vrsachen  aus  welchen  die  iiewen  Christen  sich  gegen  den 
Eeiligen  so  mifigUnstig  vnd  widerwertig  erzeigen.  Zum  andern  warumb  mag  ein 
iegklicher  Catholischer  sich  trSsten  vnd  stercken  in  seinem  wahren  bewahrten  glauben 
so  vil  ili.^  Eeiligen  vnd  ihre  eherbittung  belangt.  Zum  dritten,  wie  vns  das  heutig 
Euangelium  zu  rechter  nachfolgmi,_,  d.r  Hoiligcn  wcysct  vnd  ermanet.  Von  diesen 
dreyen  Baubt  vnd  Lehrstvicken  soll  ietzunder  weitleuffiger  geredt  vnd  gehandlet 
wcnlcn"    cx  commentario;  l.  c.  f.  158a     165b). 

.Ain  heiligen  Christtag"  sive  2.").  Decembris  1588.  „Dicam  1  quibus  lii<-  <lics 
est  scandalum  2  qui  fructum  ex  <■<>  maxime  capiunt".  tn  secunda  orationis  parte 
Canisius  haec,  praeter  alia,  monuit:  „Jhr  lieben  Kinder,  schawet  zu  diesem  schSnen 
Christkindlein,  dann  kein  kind  ist  ie  schSner  vnd  hiibscher  geboren,  vnd  Lehrnet  von 
ilmi  dic  kindliche  vnschuld  zu  lieben  vnd  vnuerletzt  zubehalten.  Nisi  efficiamini 
sicut  paruuli  non  intrabitis  in  regnum  coelorum  [Mt  18,  3].  Lehrnet 
von  diesem  Knablein  eweren  lieben  Eltern  gehorsam  zn  sein.  gleich  \\i<'  das  Christ- 
kindlein  sich  durchaus  nach  seiner  Mutter  willen  regieren  licl.i.  das  er  auch  seine 
glieder  nit  rhiiren  wolte,  vnd  sich  von  der  Mutter  allein  liin  vml  wider  heben  vnd 
legen  lieiA.  ia  war  auch  dem  Zimmerman  Josepli  gehorsam.  wie  sin  vml  gnadreich 
vnd  aller  weyfiheit  vnd  kiinsten  voll  war  cr  vom  anfang.  E.v  sollet  ilir  dann  nicht 
dieses  Kindleins  erfrcwcn  vnd  mit  ihm  in  dcr  reinigkeit  vnd  gehorsam  verharren. 
Jhr  Biirger  vnd  Vnderthancn  dcr  Christlichen  Oberkeit  erfrewet  euch  mit  dem  new- 
gebornen  Christkindlein  vnd  lehrnet  von  ihm  dem  Romischen  Keyser  als  der  hochsten 
weltlichsten  Oberkeit  schuldige  gehorsam  zuleisten,  ia  aller  fiirgesetzten  Oberkeit 
<lic  auferlegte  stewer  zinti  vnd  tribut  zu  bezalen  gleich  wie  difi  Kindlein  samt  seinen 
lieben  Eltern  gethan  hat.  ob  schon  dasselliig  Kindlein  ein  Hcrr  war  vber  alle  Herren  vnd 
nicmand  etwas  schuldig.  Der  Keyser  war  wol  heidnisch  vnd  Cyrinus  sein  Statthalter 
cin  (iottloser  Mann.  Der  Konig  Herodes  war  nichts  werth,  ia  der  baldt  darnach  ein 
ein  blutgieriger  Kindlemorder  sich  erzeiget.  So  stundt  cs  aucb  vbel  mit  der  Jiidischen 
Priesterschafft.  Nichts  desto  weniger  hat  sich  Christus  aller  Oberkeit,  geistlicher 
\n<l  weltlicher  vnderworffen,  wie  er  aucli  hernacher  gethan  vnd  gelehref  etc.  ex 
commentario  ;  1.  c  f.  166a — 173a). 

In  numero  fructuum  a  Canisio  ex  contionibus  huius  anni  et  annorum  superiorum 
collectorum  hi  haberi  posse  videntur: 

1.)  Quod  ad  meretrices  attinet,  Snu/tns,  ut  in*litteris  quibusdam  31.  Aprilis  1588 
datis  dicit,  compererat,  „[daS]  die  gemeinen  metzen,  so  man  v£i  vnserm  beuelch,  vfi 
vnsern  Landen  verthrijben  soll,  sicb  huffen  wijfi  vff  die  Alpen  vnnd  bergen  be- 
gebend,  allda  sie  in  den  stallen  enthalt<'n  werdend".  Propterea  ab  <■<>  30.  Aprilis  1588 
decretum  cst.  ut  scriberetur  ..an  die  v6gt  <l<-r  Bergstetten  das  syiren  geschwornen 
beuelhind,  die  zuersucbcn .  den  frembden  den  <i<l  von  Statt  vnd  Land,  vnd  den 
heimbschen   in  ir   perrochiam  zegeben.     Vfi5  <li<'  alte  Landschafft    s<dl  man    liitt  aus 

1  Missale  Lausannense  f.  <  xxir.  ^. 


77ii     M""-  1456     1457.    Circa  d.  2.  Martii  1588       Circa  initiiun  m.  Aprilis  1588. 

schicken  die  solliche  liit  mitsampt  den  battlern  vff  den  Kilbinen  rechtvertigind"  es 
codd.  archivi  reipublicae  friburgensis  nMandatenbucb  2"  f.  88*  89"  et  .Rathsmanual 
\'r.  L35"   in  30.  Apr.  . 

2.  Kalendis  Decembribus  a.  1588  Senatus  'edixit:  Professione  illa  fidei  iure- 
iurando  ab  omnibus  confirmata  Friburgenses  in  id  adiguntur,  ut  inprimis  diebus 
sacris  missis  solennibus  et  contionibus  intersini  neve  committant.  ut  earum  tempore 
in  locis  communibus  publicisque  inveniantur.  Contra  eos,  qui  id  aeglecturi  essent, 
mandatum  a  senatu  a.  1586  editum  et  a.  1587  renovatnm  est.  Quia  autem  adhuc  ea 
in  iv  peccatur,  omnes  paterne  haec  monentur:  Quicumque  diebus  dominicis  et  festis 
missarum  solennium  et  contionum  tempore  in  viis  aliisve  locis  publicis,  sive  sacris, 
sive  non  sacris,  inventi  erunt,  quinos  schillingos  curatori  mendicorum,  cum  postula- 
verit,  pro  multa  solvent.  Eodem  modo  multal.untur.  qiii  contiones  per  Adventum 
<?t  Quadragesimam  babendas  uon  audierint.  Quibus  autem  hae  habebuntur  horis, 
omnes  mercatores  opificesque  tabernas  officinasque  claudere  debebunt;  pistores  que- 
que  panum  tabernam  publicam  claudent.      Mandatenbuch  2  f.  93"     94*): 

1456.        Circa  d.  2.  Martii  K>ss. 

Ex  commentario  a  Canisio,  ut  videtur,  dictato.     Can.  41   I'.  120"  -122b. 

Canisius  „exhortationem  domesticam"  </<    ieiunio  quadragesimali  habet. 

Exstat  commentarium  rExhortationis  ad  fratres  de  Quadragesima"  anni  L588 
;i  Canisio  Friburgi  habitae,  quae  sic  incipit:  „Jcb  weis  diese  heutige  exhortation  nii 
besser  anzufahen  dann  mit  einer  sondern  frSlichen  dancksagung  darumb  das  vns  der 
liebe  Gott  den  anfang  vnd  eingang  gibt  zu  dieser  heiligen  Zeit  der  viertztagigen 
Fasten."  Canisius  Sociis  collegii  ostendit :  nCur  Quadragesima  magni  facienda" ; 
_('ur  libenter  ieiunandum" ;  Qui  .fiuctus  ieiunij"  ;  „Wie  soll  sich  aber  einer  zu  dieser 
zeit  verhalten." 

K\  loco,  quo  baec  exhortatio  in  codice  scripta  est,  conici  ]>otcst.  eam  circa 
Dominicam  primam  Quadragesimae,  quae  erat  ~2'k  Februarii,  habitam  cssc. 

1157.        Cirea  Lnitium  m.  Aprilis  1588. 

Ex  commentario  partim  per  Canisium  P.  Sigismundo  Qsung  S.  J.  ut  videtur 
dictato,  partim  ipsius  Canisii  manu  scripto.  Can.  41  f.  128.  Ex  eodem  commentario 
exhortationem  hanc,  edidit   Schlosser  s:,     s; 

('itnisiiis  ml  Socios  exhortationeni  de  „examint  'particulari"  habet. 

Canisius  Frilmrgi  ad  Socios  collegii  exhortationem  sacram  rde  examine  parti- 
culari"  habuit;  quam  inter  d.  25.  Martii  et  10.  Aprilis  1588  babitam  cssc  colligitur 
ex  Loco  codicis,  quo  eius  commentarium  scriptum  est ;  videtur  igitur  habita  esse 
29.  Maitii.  qui  erat  dies  Veneris.     Aliqua  ex  ea  bic  ponam. 

Examen  particulare  est  „inuentum  '  et  commendatum  a  primo  Praeposito" 
Socictatis  [gnatio  .  .  .  „authorem  habet  illum  qm  saepissime  illo  utebatur"  et  dicere 
solebat  indignum  esse  panis  edulio  qui  se  uon  examinaret  .  .  .  omnesb  fortes  <t  de- 
Kilcs  uidentur  egere  tali  medicina  .  .  .    Cur  saepe  hoc  examen  intermittitur  aut   frigide 

a)  1'mii  ,■;,„  ii- .  8gq.  ipsiu*  Cnnisii  nwnu  in  margim  addita  sunt.  1"  Triu  w.  sqq.  <<'-  ipsa  C. 
nililiiii  .\mi i 


1  Hoc  quidem  iam  Patres  et  medii  aevi  doctores,  immo  etiam  philosophi  aliqui 
ethnici  affirmaverant :  Ad  vitium,  quo  quis  maxime  laboraret,  exstirpandum  vel  vir- 
tutem,  qua  maxime  indigeret,  comparandam  utilissimum  fore,  si  dv  vitio  Qlo  vel 
virtute  singulari  cura  Bexamen  conscientiae"  institueretur.  Lgnatius  vero  in  BLibro 
Iwci i  itioiinn"  bebd.  1  .  quomodo  i<l  via  <'t  ordine  f i « - 1 - i  deberet,  singillatim  exposuil 
et  de  nexamine  particuiari"  uova  eaque  sapientissima  praecepta  <l<'<lit.  Cf.  Alonso 
Eodriguez  S.  J.,  Ejercicio  de  Perfeccion  Sevilla  l'i<i!'  <i  saepe  alias  P.  1.  tract.  7. 
<•.  1  8,  et  //.  Watrigant  S.  J.,  De  Examine  Conscientiae  iuxta  Ecclesiae  Patres  <'t<-.. 
Enghien   1909,  27     29  39     H. 


Mnn.  L458.    [nitio  m.  Maii   1588.  777 

peragitur,  Primo  ob  aeglectunj  hominis  interioris  ei  ignorantiam  defectuum  quibus 
subiacemus,    ambulantes    in    tenebris1,    nimium    nobis    indulgentes,    nihilque 

solliciti   de   puritate   conscientiae   quae   cuique   religios axime  debebal  esse  com- 

mendata.  Sumus  in  uocatione  liberiores  aeque  ponderamus  obligationem  quam  tenemus 
de   cordis    puritate,    de    mortificatione   sensualitatis,    de   abnegatione   ei    uictoria  sui, 

de    gratia    comparanda   conseruanda    ei    augenda,    de    priuati    amoris   el    passioi 

extirpatione.  Non  ootamus  damnum  animae  quando  defectus  uostros  parum  curamus, 
ft  in  uitiorum  extirpatione  cessamus.  Vix  fieri  potesi  ui  in  confessione  bonam  red- 
damus  rationem  conscientiae  sine  hioc  examine,  quod  indicium  praebet  boni  militis 
i|iiiitiilii'  pugnantis  ei  seipsura  uincentis,  ei  in  uia  Dei  proficientis  iuxta  illud: 
.Miunt  de  uirtute  in  uirtutem  donec  uideatur  Deus  Deorum  in 
Sion8.  Vbi  non  fit  examen  tale,  non  fiat[?]a  etiam  recte  aliud  generale  quinque 
punctorum  s  iuxta  illud:  Sapiens  timei  e  t  declinai  a  m  ;i  I  <> .  stultus  autem 

transilit    ei    confidit*.     Quomodo  mortificari  posunt  mali   babitus  ei   passi ss 

sine  boc  examine?  quomodo  arbor  malab  sine  securi  amputatur?  quomodo  cresceni 
bonae  herbae  nisi  malae  prius  extirpentur.  N<m  autem  extirpantur,  nisi  prius  co- 
gnoscantur,  non  cognoscuntur  nisi  subinde  considerentur  ot  Dci  gratia  qnaeratur  at- 
<|iic  per  orationem  adhibeatur.  Beati  mundo  corde5.  Talis  autem  cordis  mun- 
ditia  consistil  in  st)la  Dci  gloria  <t  proximi  utilitate  quaerenda  2.  in  voluntate  ei 
intellectu  sanando,  <i  n  i  autem  modica  negligit,  paulatim  decidit6. 

Qui c  non  exercei  se  in  hoc  examine,  non  seipsum  cognoscere  potestd  per  actura 
prudentiae.  2  non  uincit*  se,  naturam  et  daemonem  per  actura  fortitudinis.  3  priuat 
se  corona  quam  bona  voluntate  ei  proposito  posset  acquirere;  .'!'  priuatur  gratia 
quae  datur  obedienti  ei  conanti  4  oarei  gaudio  spirituali,  sicui  aegrotus  ex  fructu 
sumpti  pharmacj.  Brcuitcr  cum  posset  mcrcri  per  actum  prudentiae,  iustitiae,  ob- 
edientiae,  fortitudinis B,  priuat  se  bonis  omnibus  istis,  nec  solura  gratia  sed  et  gloria 
particulari.  Reddet  enim  deus  cuique  mercedera  secunduin  suum  laborem.  Non  est 
lioims  filius  P.  Jgnatij,  qui  nos  docuit  verbo  et  exemplo  lit  quisque  saepius  se  colligat 
examinetque.  Cur  aoh  obseruamus  praesentiam  Dei  ubique;  2  cur  non  in  parti- 
cularibus  formamus  intentionem  bonam  3  cur  in  obedientia  debiles,  in  oratione  dis- 
tracti.  in  mortifieationis  studio  frigidi?  nempe  ob  defectum  huius  examinis.11 

1 15H.        Initid  iii.  Maii  1588. 

Kx  commentario  a  P.  Sigismundo  Ilsung  S.  .T.  ut  videtur  scripto  et  Canisii 
niauu  emendato.     Can.  41  f.  145'' — 147''. 

Fraefatiiinciila  editorrs:  Friburgi  in  senatu  minore  30.  Aprilis  1588  *dictum 
cst :  Comprecatio  maior  _<las  grofi  gepett" ;  de  quo  vidc  supra  p.  •>!)!•  iam  per 
quinque  loca  catholica  in  orbem  ivit  et  al>soluta  atque  a  Subsilvanis  Priburgura 
transmissa  est.  Quaxe  .aiticnli".  quas  ad  eam  recte  instituendam  vicarius  generalis 
[Petrus  SclniewlvJ  composuit.  approbati  sunt.  Habebitur  igitur  in  dies  et  vexilla 
-von  24  zn  24  stunden,  von  Paner  zu  Pancr*  .  In  urbem  evocandi  sunt  rusticani 
aliquot.  ut  quomodo  cpmprecatio  haec  fiat.  videant,  et  deinde  ipsi  quoque  de  ea 
facienda  possint  dare  praecepta  (Rathsmanual  Nr.  135,  in  30.  Apr. :  Friburgi  in 
archivo    reipublicae  .     Paucis    post    diehus    idem  Senatus   in   multa  agri    friburgensis 

;i    8ic;  corrigendumne  lii  an  flet  y         b)  _//<»■  v.  ab  ipso  C.  additum  est.  c)  Hoc  v.  ei  omnia 

quai    sequuntur  a  C.   ipso  scripta  sunt.  <i<   Tria  w.  sqq.  a  C.   in   nuirgitu    addita  sunt.         e     Quattuor 

w.  sqq.  a  C.  supra   versuni  seripta  sunt.  I    Sic;  scribendum  fuii  I.  ei  paulo  inferiut  ■>  pro   I 
quitur  alti  rum  iustitiae. 


1  Ps  81,  5;  Eccle  2.  14:  fs  9,  2;  fo  8,   12;   1  [o  1,  6  etc.  -'  Ps  83,  8. 

3  Examen  conscientiac  illml  significatur,    quod  non  de  uno  aliquo  peccato,  sed 

t|t mibus  peccatis  certo  aliquo  tempore,  m   integro  vel  dimidio  die,  commissis  in- 

stituitur.  S.  I<i>«riii<s  in  Libro  Exercitiorum  hebd.  1  proposuit  huius  examinis  faciendi 
.modum"  quinque   „punctau  complectentem. 

f   Prv   14.   16.  ''  Mt  5,  8.  Eccli   19,   1. 


■ 

1 


Mmi.  1458.    Initio  m.   VI 


loca    mandatum    misit,    quo    haec    *edicuntur:  ...     locis    catholicis   con- 

stitutum  esse,  ut  ;i<l  avertendas  divinae  iustitiae  |  tecatio  maior  haberetur. 

Eam   caeteris    locis   iam    habitam,    modo    Friburg  aditam   esse.     Superiore 

igitm'  eam  hebdomade    quae  erai  28.  Aprilis   -   I  3.  Maii  inagroveteri 

incohatam  esse,  atque  proxima  die  dominica   quae  l.ni   eandem  in  parochhs 

illis  iucohari  debere.     A.d  eam    faciendam  omnes,  ram  eucharistiani  iam 

sumpserint,  inprimis  autem  patresfamilias  ac  ma  teneri.    Eam  sine  inter- 

missione  diebus  ac  noctibus  per  turmas  fieri  •  il  singulae  turmae  tres 
horas   orent,   mulieres   interdiu,    viri    autera  noctu.       -  autera.    qui  ea  in  re  negle- 

gentes  vel    contumaces   se    praebituri   sint,    poenis  •  I   fortunarum  affectum 

atque   urbe  agroque  eiectum   iri    ex  apographo  i  loris,    quod  <-st  Priburgi 

in  archivo  reipublicae,  Cod.  „Mandatenbuch  1"  Plura  de  huius  orationis 
ratione  ac  modo  v.  supra  p.  »i!,l|. 

Canisius    Friburgi    exhortationem    arf     -  norationem    maiorem"    a 
mayistratibus  praeceptam  commendat. 

Extat    exhortatio   a  Canisio  Friburgi    ad  S  a      initio  m.  Maii  a.  1588 

habita.  cuius  commentarium  a    librario  inscriptum  •  De  oratione  publica  indicta 

Friburgi" :    ipse    autem   <'<niisins    postea    lii-  verl  -•ii|»it:    .In  hac  ex- 

hortatione  niliil  dicam  nisi  de  oratione  proxirai  ta*.  Exhortationis  huius 
saltem  partes  aliquas  hic  ponendas  esse  existimo. 

nNon  possum  committere,  quin  aliquid  di(  a   ei  communi  oratioue. 

quam  brevi  suni  celebraturi  Friburgenses,  si(  ui  •  \  peculiari  authoritate 

spiritualis   et    ciuilis    Magistratus,    ei    ad    quam  et  ditio   tota  conuocatur,  et 

quae  uon   solum    interdiu  sed  etiara  nocte    peragi  Suadetur  eiiam,   ul  haee 

oratio    tiat    praecedente '    ieiunio  t-t    confessione  &  .     Ob  quas  uero  causas 

haec    oratio    instituitur  V     Prima    causa    fuit    ad  et    uictoriam  impetrandam 

regno  Galliae  contra  hostes  fidei  congregatos  in  ante  aliquot  menses. 

■J.  ad    succurrendum  Catholicis   in  Seluetia,  qui  mei  sibi      timuerunt  et   tinient  a 

malis    uicinis   t-t    haereticis    in    eadem  Prouincia  -    uariasque   praxes*  in 

praeiudicium  bonoruni  tentantibus.  •'!.  propter  uni  cipum  christianorum,  qui 
multis  ab   hinc    annis  inter  se  dissentiunl  e\    tumultai  tur.     4.  ob  uaria  Dei  offt-n-i 

flagella  nobis  amouenda  siue  suni   praesentia  siue  i  Docei  enim  experientia. 

tanto  magis  Deum  irasci  et  mundum  praesentem  grauius,  (uiauto  plura  et 

maiora  peccata  tiunt  a  Clero  et  populo    in    omnib  -    absque  omni  timore  et 

pudored  •  deest  pueris  innocentia,  uirginib.  pudor,  n  is  iustitia,  ciuib.  charitas. 

Hinc  insolita  fames  malaque  crescentia  omnium  t'i  sicut  et  uini.  2.  hinc  aeris 

infectio  multis  in  locis,  unde  uarij  morbi  et  pestes  3.  hinc  seditiones,  bella 

et  Christiani  sanguinis  effusio    4.  hinc  tot  fidei  host<  sertores  et  persecutores :  tot 

magi  nicromantici  et  ueneficae.  .  .  ."    .Dicam      _  quomodo  dicta  oratio  fide- 

libus  omnibus   prodesse  possite.    2.  quomodo  nos  laudabiliter   gerere  de- 

beamus."     -Interea  dum  sumus  Friburgi  nunquai  idatum  promulgatum  est 

per  Superiores  .  .  ."   „Capitur  et  hoc  commodum  i  oratione  quod  liberamur 

graui    obligatione    qua    tenemur'    tanto    magis    orare  certius  cognoscimus  tribu- 

lationes  maximas  Ecclesiae  hoc  nostro   tempore  -     nos  excitari,    ut  simu^ 

grati   Heluetijs    et    maxime  Friburgensibus    apud  ~    uoluit    nos   laborare  et 

Collegium  hoc  conseruare  .  .  .    Quomodo  igitur  gi  im  ahjs  Deum  rogare  qui 

plus  alijs  tenemur  ad  perfectam  charitatem  proximi  exhibendam  Deique  gratiam 

comparandam?  Monet  etiam  nos  haec  oratio  I  -  amare8  et  iuuare  hanc 
prouinciam  quanto  illie  eorumque  maiores  solent  •••■  ad  orandum  promptiores  et 
otiores,  quam  reliqui  Germani,  Hi1  non  habent  mam    huiusmodi  orationes  longas 

uigil,  oblitt.       h    /,...,,.     ,,,,,,„,  .         ,.     Triavv.sqq.a 

\  ,      ;,.  margine  addita  sunt 

quoniodo  nos  dictam  orationem  nobis  i    possimus.           t    . 

oras  _rari  ;,„■!.,  „  C.  :P,„.  aeletU  vv.  ess.    z  ■■,:„.    addita  sunt.       -    D* 

■     ipta   sunt.          h)  S  -  qui. 


Mon.  1459—1460.    2.  (u  ;       •        A  d.  30.  Augusti  ad  :;.  Septembris  L588.     7 ^t» 

in   pace   belloque    instituendi    1  andi,    neque    cum    Moyse   precantur   extensis 

manibus '.  sicut  etiam  primos  I  istianos     fecisse  scribit  Tertullianus  tn  Apologetico 

cap.  30 2.     Narrat  et  Hieronyin  [uod  Paulus    primus  Ereniita  moriturus  extenderit 

manus  in  altum  et  sic  niortim  -  sit  cum    genibus  complicatis  et  erecta  cer- 

uice3.     Ita  Christus    etiam    in  iori    noluit  nisi   brachijs  et  manibus  extensis, 

et  in  borto   positis   genibus,    •  cidens    in    faciem    suam    orauit4.     Non 

inueni    tantam    fidem5  ionem    in    Germania.      Heluetij    uere    dicunt: 

Leuemus  corda  nosti  anibus  ad  Dominum  in  coelos1'.  (Thren.  3"  6). 

Antiqua   illa  * Historia    1  Friburgensis   haec    habet  in  a.  1588:    .Reuixit 

hoc  quoque  anno  antiqua  ( ram  pietas,  nam  mense  Maio  in  templo  D.  Nicolaj. 

ab  vtriusque   sexus  hominibus  ttensis  in  modum  crucis    brachijs,    nostris  exemplo 

suo  praeeuntibus.  vigintiquatm  ratum,  eademque  oratio  in  vniuersa  Friburgen- 

sium  ditione.  ad  sex  beb  continuata,  quibus  ne  vna  quidem  fuit  borula,  qua 
praedicto  modo  permulti  11011  onerint.    Ad  pestem  etiam  auertendam,  quaec  passim 

in  pagis  et  oppidis  grassab  tplicationes  frequentissimae,    ad  B.  Virginem  Auf 

Biirgle    decretae,    quodamque  sub    signis    et  crucibus    ter  mille  numerati"    Cod. 
friburg.  .Hist.  coll.  Frib.a 

1459.  2.  lulii  1588. 
Ex  Can.  41    f.  148 

Ejrhortatio  ad    So  fribttryensis. 

Kxstat    commentarium    1  a    I'.  Sigismundo  Ilsung     ut  videtur    scriptum 

t-t  a  Canisio  ipso  recognitum.  sic  est  inscriptum :   „Jn  festo  Visitationis  MAKl.i; 

exbortatio  ad  Domestici  -  1588  habitam  esse  intellegitur  ex  ipso  loco,  quo 

in  codice  scripta  es\  sic:   nQuia   festum  hodierrium  de  Domina  nostra 

in  Ecclesia  Catholica  1  1  sci lius  nisi  de  illa  ipsa  proponere  et  tractare 

in   praesenti    exhortation<  tim  quibus  modis  consequi    possimus.    ut  ipsi   per 

illam  nos  uisitari  a    Deo  Ostendit  deinde  Canisius,  opus  esse  fide  catho- 

lica.   „singulari  reverentia".   .  ntia  singulari11,    studio  imitandi  virtutes  Mariae. 

1460.  A  (1.  30.  Aiigusti  ;.  Septembris  1588. 

Kx  Verronii  autogi  'i11"  hifra  dicetur. 

Canisius    >■  urbis   friburgensis   parocho   exercitia    S.   Ignatii 

tradit.     Canisii  oratio  t>  1    ei  causarvm  Deo  commendandarum  indiculus. 

Anno  1919  Friburg  elvetiorum  in  bibliotheca  eantonali  et  uni- 
veisitaria  vidi  codicem  1  16"  non  signatum  eumque  membrana  alba 
vestitum,  qui.  ordine  teip  ris  non  servato,  compositus  est  ex  quattuor 
fasciculis,  manu  Sebas  ai  Verronii  (Werro),  praeclari  illius  parochi, 
decani,  praepositi,  eneralis  friburgensis  scriptis,  in  quibus  nee 

paginae  nec  folia  numi      sunt  signata. 

Fasciculus  tertius  28"] — [56b])  a  Verronio  inscriptus  est  ..EX- 
ERCITIA  SPIRITVA  I  istitutore  Venerando  Patre  P.  Canisio  suscepta 
•  30  die  Augusti.  1588      Verronius.  qui  eo  tempore  canonicus  capituli 


ist. 


.1     -  1  bristiauis 

qua. 


ipsit :  auffihebi  n  der  da 


1  Cf.  Ex  17.  11    12. 

-'  Apologeticus  ad  ates  c.  30    Migne,  P.  lat.  I  503). 

3  Vita  S.  Pauli  n.  I  I.  c.  XXIII  27  . 

4  Mt  2(5.  39.           3  >  .  10.           6  Thr  3.  41. 

7  Priburgi,    ut  videtu  liquando  Canisius   coepit  ..Modum  tradendi  exercitia" 

conscribere;  neque  tamen  1   paucas  sententias  progressus  est;  quae  ex  autographo 


778  Mon-  14r>s-    lnitl"  m-  Maii   ,:,ss- 

loca  mandatum  misit,  quo  haec  *edicuntur:  Ab  Helvetiae  locis  catholicis  con- 
stitutum  esse,  ut  ad  avertendas  divinae  iustitiae  poenas  comprecatio  maior  haberetur. 
Kam  caeteris  locis  iain  habitam,  modo  Friburgensibus  traditam  esse.  Superiore 
igitui"  eam  hebdomade  quae  erat  28.  Aprilis  —4.  Maii  in  urbe.  3.  Maii  in  agro  veteri 
incohatam  esse,  atque  proxima  die  dominica  quae  erat  12.  Maii  eandem  in  parochiis 
illis  incohari  debere.  Ad  eam  faciendam  omnes,  quotquot  sacram  eucharistiam  iani 
sumpserint,  inprimis  autem  patresfamilias  ac  matresfamilias,  teneri.  Eam  sine  inter- 
missione  diebus  ac  noctibus  per  turmas  fieri  debere  ita,  ut  singulae  turmae  tres 
horas  orent,  mulieres  interdiu,  viri  autem  noctu.  Eos  autem,  qui  ea  in  re  negle- 
gentes  vel  contumaces  se  praebituri  sint.  poenis  corporum  et  fortunarum  affectum 
atque  urbe  agroque  eiectum  iri  ex  apographo  eiusdem  temporis,  quod  est  Priburgi 
in  archivo  reipublicae,  Cod.  -Mandatenbuch  1"  f.  150).  Plura  de  huius  orationis 
ratione  ac  modo  v.  supra  p.  699. 

Canisius  Wriburgi  exhortationem  <t</  Socios  habens  „orationeni  maiorem  << 
magistratibtts  praect  ptam  commendat. 

Extat  exhortatio  a  Canisio  Friburgi  ad  Socios  collegii  initio  m.  Maii  a.  L588 
habita,  cuius  commentarium  a  librario  inscriptum  est:  -De  oratione  publica  indicta 
Friburgi" ;  ipse  autem  Canisius  postea  his  verbis  haec  superscripsit :  „In  hac  ex- 
hortatione  nihil  dicam  nisi  de  oratione  proxime  promulgata".  Exhortationis  huius 
saltem  partes  aliquas  hic  ponendas  esse  existimo. 

„Non  possum  committere,  quin  aliquid  dicam  de  publica  et  communi  oratione, 
quam  brevi  sunt  celebraturi  Friburgenses,  sicut  intellexistis,  ex  peculiari  authoritate 
spiritualis  et  ciuilis  Magistratus,  et  ad  quam  ciuitas  et  ditio  tota  conuocatur,  et 
quae  non  solum  interdiu  sed  etiam  nocte  peragi  debeat.  Suadetur  etiam,  ut  haec 
oratio  fiat  praecedente'1  iciunio  et  ronfessione  Sacramentali.  ()b  quas  uero  causas 
haec  oratio  instituitur?  Prima  causa  fuit  ad  gratiam  et  uictoriam  impetrandam 
regno  Galliae  contra  hostes  fidei  congregatos  in  magno  uumero  ante  aliquot  menses. 
2.  ad  succurrendum  Catholicis  in  Heluetia,  qui  merito  sibi1,  timuerunt  et  timent  a 
malis  uicinis  et  haereticis  in  eadem  Prouincia  insidiantibus  uariasque  praxes'  in 
praeiudicium  bonorum  tentantibus.  3.  propter  unionem  Principum  christianorum,  qui 
mnltis  ;il>  hinc  annis  inter  se  dissentiunt  et  tumultuantur.  4.  ob  uaria  Dei  offensi 
fiagella  nobis  amouenda  siue  sunt  praesentia  siue  imminentia.  Docet  enim  experientia, 
tanto  magis  Deum  irasci  et  mundum  praesentem  flagellare  grauius,  quanto  plura  et 
maiora  peccata  fiunt  a  Clero  et  populo  in  omnibus  statibus  absque  omni  timore  e1 
pudore^  •  deest  pueris  innocentia,  uirginib.  pudor,  magistratibus  iustitia.  ciuib.  charitas. 
Ilinc  insnlita  fames  malaque  crescentia  omnium  fructuum,  sicut  et  uini.  2.  hinc  aeris 
infectio  multis  in  locis,  unde  uarij  morbi  et  pestes  grassantur.  .*!.  hinc  seditiones,  bella 
et  Christiani  sanguinis  effusio  4.  hinc  tot  fidei  hostes,  desertores  et  persecutores :  tot 
magi  mcromantici  et  ueneficae.  .  .  ."  „Dicam  ergo  primum  quomodo  dicta  oratio  fide- 
libus  omnibus  prodesse  possit*.  2.  quomodo  nos  circa  illam  Laudabiliter  gerere  de- 
beamus."  „Interea  dum  sumus  Friburgi  nunquam  tale  mandatum  promulgatum  esl 
per  Superiores  .  .  ."  „Capitur  et  hoc  commodum  ex  praesenti  oratione  quod  Liberamur 
graui  obligatione  qua  tenemur1  tanto  magis  orare  quo  certius  cognoscimus  tribu- 
lationes  maximas  Ecclesiae  hoc  aostro  tempore  '_'.  prodest  nos  excitari,  ut  simus 
grati  rleluetijs  et  maxime  EViburgensibus  apud  quos  Deus  uoluit  nos  laborare  el 
Collegium  hoc  conseruare  .  .  .  Quomodo  igitur  grauemur  cum  alijs  Deum  rogare  qui 
|ilns  alijs  tenemur  ad  perfectam  charitatem  proximi  hic  exhibendam  Deique  gratiam 
comparandam?  Monet  etiam  nos  haec  oratio  tanto  magis  amare8  et  iuuare  hanc 
prouinciam  quanto  illi"  eorumque  maiores  soleni  esse  ad  orandum  promptiores  el 
deuotiores,  quam  reliqui  Germani,  lli'1  non  habent  morem  huiusmodi  orationes  Longas 

.i  Seqnitur  uigil,  oblilt.  b)  l>"<i  vv.  sqq.  supra  versum  scripta  sunt.  c)  Tria  vv.  sqq  a  C  ipso 
.>«,,,■■'  versum  scripta  sunt.        <\     Quae  sequuntur,  usqui  ad  charitaB  inel.,  n  C.   in  margim   addita  suni 

■     s"   c   rorrexit  <  <•  qu I"  nos  dictam  orationem  n >> i»i ^  utilem  efflcere  posaimus.  ■■<<  se- 

tjuuntur,  usqui  ■<<!  Niiim>  _: i;i ( i  '<«■■!..  <<  C.  :/>*<<.  deletis  vv.  esse  grati,  •'«  margim  addita  sunt  -'  <>«■■ 
<■<■.  *■!■/     ,,   <■    jpgo  Bupra   versum  .■«■ri/<t<<   sunt.  1 1  >  Sie  rorreetum  est  <  >■  qui 


A  d.  30.  Augusti     ad  3.  Septembris  L588  7s| 

III   Dies. 
De  rege  CHRISTO  subditos  ad  bellum  evocante. 
Praeludia.     Oratio  praeparatoria. 

Spectare  Loca,  in  quibus  docuil  Christus. 

Petere  gratiam  ad  Christj  vocem  observandam. 

I.  Decere  ut  subditj  suo  principj  ad  bellum  evocantj  pareanl : 
maxime  ubj  de  rebellibus  ad  officium  revocandis  agitur. 

II.  Quomodo  Rex,  nl  Constantinus  et  Caiolus  Mannns  ad  Cbrisi i;in;i 
bella  gerenda  suos  incitarint,  et  se  duces  eorum  praebuerint,  magnis 
Laboribus  et  periculis  sese  exponentes. 

III.  Quid  merito  respondeant  subditj  a  Rege  ad  hoc  bellum  ex- 
citatj,  suas  operas  illi  fideliter  offeiendo  ?  Ignavorum  essel  militum  hic 
sese  subducere,  et  obedientiam  detrectai'e. 

IX.  Haec  ad  Christum  Regem  Regum,  qui  mundum  repugnantera 
suae  potestatj  subijcere  cupit.  ideoque  milites  tideles  expetit,  referam. 

V.  Officium  meum  in  eo  ponam.  ut  sanctae  illius  voluntatj  me 
totnm  offeram,  talem  ducem  sequar,  communes  cum  illo  labores  ei 
dolores  subeam.  quocunque  vocet  et  mittat. 

VI.  Petam  ab  eoipso  Rege  gratiam,  serio  et  fideliter  aggrediendj 
et  prosequendj.  quod  a  me  exigit  ad  ipsius  gloriam  et  proximorum 
salutem.  Petam  lucem  cognitionis,  et  robur  auxilij.  et  donum  per- 
severantiae.  Implorabo  et  Sanctorum  Ordines,  ut  faveant  et  succurrant 
meae  imbecillitatj  l. 

Hactenus  Verba  Canisij. 
Ex  his  elicita.*' 
Sequuntur  ipsius  Verronii  considerationes  et  proposita  varia.  Deinde 
„2.  Sept."a  ,JV.  Dies.  DE  INCARNATIONE  CHRISTI"  et  „de  Christj 
agone  in  Horto"  meditationes  sive  ,,puncta  meditationum",  quae  vo- 
cantur-.  Dein  „3.  Sept.";'  ..V.  Dies.  De  Deo  ex  toto  corde  redamando" 
puncta  meditationis  valde  brevia 3,  cum  hac  notatione :  ..Lege  Granatenum 
tract.  7  Mem."  '  et  considerationibus  ad  Deum  amandum  spectantibus. 
Postea  „De  recte  orando  Deo.  Vt  adoretur  DEVS  in  spiritu  et 
veritate  (Ioan.  4)5  1  Praeparatio  praecedat,  quies  animj;  locus  et 
tempus  aptum.  2  Ante  Sacrificium  quadrans  horae  in  oratione  et 
meditatione  consumendus.  3  Saepe,  aut  quotidie  psalnius.  aut  unicus 
versus   per   integram    horam    in    animo    volvendus.    ut   eo   penitius    in 

a)  lhii, ■  rr.  ii    Verr.  in  margine   seripta  sunt. 


1  Cf.  Librum  Exercitiorum,  hebd.  II,  exerc.  1  Monumenta  1.  c.  314  321589  590 
631—632). 

■-'  Cf.  Librum  Exercitiorum,  hebd.  II.  primi  «lici  contemplatio  prima,  et  hebd.  III. 
contempl.  2  (Monumenta  I.  c.  322-  328  398     102  . 

8  Cf.  Libruin  Exercitiorum ,  hebd.  IV,  contemplartio  ad  amorem  obtinendum 
Monumenta  I.  c.  42G — -I.'}.'! . 

4  BMemorialis  vitac  christiaftae1'  a  I'.  Ludovico  Granatensi  0.  Praed.  conscripti 
liber  VII  est  de  amore  Dei.  5  fo  4.  23  24. 


782  Mon-  14,;u-    A  d.  30.  Augusti  ad  3.  Septembris  1588. 

meditationem  animus  penetret  :  aut  saltem  per  quadrautem  horae  id 
fiat.  4  Festivis  solennitatibus  animus  praeparandus  ad  puritatem  : 
legendum  est  eo  die  et  vigilia.  vel  etiam  per  octavas  de  eo  argumento. 
quod  ad  Festum  et  Christi  praesentia  beneficia  recolenda  faeiat."  Se- 
quitur:  ..Examen  Conscientiae.  Discurrendum  memoria  1  per  Deca- 
logum,  '2  Septem  peccata  mortalia  :  3  et  Virtutes  oppositas  :  4  Tres 
potentias  animj.    Quinque  sensus1.    Laus  Deo.   Finis." 

Sic  terminantui  haec  exercitia.  Quae  certe  pretiosa  sunt ;  nam  usque  adhuc, 
qua  ratione  Canisius  exercitia  tradidisset,  prorsus  ignotum  erat.  Verronius  autem 
meditationes  seu  potius  institutiones  sive  puncta  a<l  meditandum  de  peccatis  ]>i< >]»ii i^ 
et  de  regno  Christi  ita  „de  verbo  a<l  verbum"  transcripsit,  ut  ei  a  Canisio  scripto 
tradita  erant.  De  reliquis  meditationibus  ab  eo  uotatis  i<l  saltem  non  eonstat.  Ctinam 
_<!<■  verbo  a<l  verbum"  transcripsisset  omnes  meditationes,  easque  haud  paucas.  quas 
ei  ex  praescripto  libri  exercitiorum  a  Canisio  traditas  esse  certum  est !  Quodsi  duas 
illas  meditationes  cum  libro  exercitiorum  contuleris,  haec  videbis:  Canisius  in  meditatione 
de  peccatis  librum  illum,  quod  ad  res  attinet,  integre,  quod  ad  verba,  magnam  partem 
secutus  est.  Meditationem  vero  de  regno  Christi  etiam,  quantum  ad  ipsas  res 
spectat,  aonnihil  immutavit,  eam  ad  vitae  condicionem,  in  qua  Verronius  erat,  ad 
eiusque  indolem  accommodans. 

Sequuntur  in  eodem  illo  exercitiorum  fasciculo  fructus  quidam  sive  appendices 
exercitiorum,  precationes  dico  et  institutiones,  eaeque  a  Canisio  Verronio  traditae;  hic 
enini  earuin  initio  in  margine  aseripsit :  „P.  Canisii".  Sunt  aiitmu  -Precationes  piae 
.Matutinae".  orationes  praeparatoriae  ad  sacram  communionem  et  a<l  missam,  oratio 
post  communionem,  institutip  -De  conscientia  examinanda".  orationes  pro  aliis  etc. 
In  his  est  precatio,  quam  Verronius  „Pro  Sacerdotum  fraternitate"  inscripsit,  addendo 
tamen  in  margine:  _Pro  instituto  Societatis".  At<|ii<'  <'x  ipsa  precatione  patet,  in  ea 
Societatem  Iesu  Deo  commendari;  ad  alias  tamen  sacerdotum  sodalitates  facile  haec 
accommodari  potest.  Eam  hic  pono,  quia  a  Canisio  composita  esse  et  usque  adhuc 
[gnota   fuisse  videtur. 

-COMMENDO  tibj  Domine  [ESV  rorpus  hoc  universum  nostrae  Societatis,  <iuo<l 
iu  capitibus  <t  membris  <'ius.  iu  sanis  et  aegrotis,  in  proficientibus  et  deficientibus, 
iu  spiritualibus  ac  temporalibus  ritr  gubernetur  ad  Nominis  tuj  gloriam,  ac  totius 
Ecclesiae"  utilitatem.    Per  te  numero  et  merito  uliiqur  gentium  augeamur,  nnstrain- 

que  vocati sm  r<'<-t<-  cognoscamus,  <'t  cognitam  amemus,  perfecteque  impleamus,  ita 

nt  Societatis  uostrae  ordines  omnes  Majestatj  tuae  digne  et  fideliter  inseruiant; 
praeceptis  <'t  consilijs  Evangelicis  sedulo  inhaereant,  ac  fraternaeb  charitatis  com- 
pagine  unitj,  tuam  benedictionem  efficacem  sentiant  in  suis  provincijs,  collegijs, 
missionibus,  functionibus  <'t  ministerijs  obeundis.  Sint  sobrij,  simplices,  prudentes, 
quietj,  ae  solidarum  virtutum  studiosj,  ut  vita  eorum  <  <m<or<lrt  <uni  nomine,  et  pro- 
fessionem  suara  reipsa  t<'strutui'.  Confirma  l><<iiiiur  1 11S\T  <|ii<i<l  <-or]iisti  in  hac  tua 
congregatione,  ut  quam  religiosam  obedientiam,  paupertatem,  atque  rastitatmn  te 
autore  san<-t<'  promisimus,  t<'  adjutore  ad  mortem  usque  praestemus.  Neque  modo 
\i\os.  sed  defunctos  etiam  Societatis  hujus  fratres,  fundatores,  <'t  benefactores  divinae 
tuae  misericordiae  commendamus." 

Sequitur  lii<-  iinlii-nlus.  m   ipse  Verronii  tnanu  scriptus: 

„Oratio  pro  quibus  potissimum  fierj  debeat. 
Pro  Grermania,  Gallia,  Polonia,  Endijs.     Pro  summo  Pontifice,  col- 
l<'.ui<i  Cardinalium.    Pro  [mperatore,  rege  Hispaniae,  Galliae,   Poloniae. 

..     Sequitur  salutem,  oblitt.  b)  Sic   Verr.  correxit  ex  fratemitatj 

'  Cf.    Librum    Exercitiorum .    „Tres   modi    orandia,    modus  I     Monumenta  I.  <•. 

I.il      III  . 


\lnn.  1  161,    \l.  [ulio   1588.  ;>;; 

Pro  regno  Angliae,  repub.  Veneta,  Principibus  Christianis.  Pro  Oar- 
dinalibus,  Episcopis,  Pastoribus  animarum.  Pro  concionatoribus,  con- 
fessarijs,  Pro  benefactoribus.  Pro  conversione  infidelium  in  [ndijs, 
Catholicis  inter  haereticos,  peregrinis,  hospitalibus,  Christianis  captivis 
apud  infideles.  Pro  animabus  purgatorij.  Projustitia  bene  administranda, 
pace  universali,  pereclitantibus  in  marj.  Pro  conversione  infidelium.  Pro 
reductione  haereticorum,  pro  desolatis  ei  afflictis  •  pro  iter  agentibus 

•  pro  perfecta  regularum  observantia.  Pro  dono  orationis  el  devotionis 
augendo  <  pro  unione  et  fraterna  charitate  augenda.  Pro  divino  cultu 
et  sacramentorum  frequentia  augenda.  Pro  omnibus  religiosis.  Pro 
concordia  et  unione  Principum  christianorum.  Pro  Ecclesia  sancta 
Catholica.  1'm  tidej  propagatione  et  auginento.  Pro  desiderantibus 
preces  nostras.  Pro  morte  mulctandis.  Pro  perseverantia  in  bene 
coeptis.  Pro  agonizantibus.  Pro  infantibus  periclitantibus  sine  baptismo. 
Pro  profectu  spiritualj  fratrum.  Pro  existentibus  in  peccato  mortalj. 
Pro  pauperibus  et  mendicis  •  Pro  fidej  propagatione.  Pro  habentibus 
bona  desideria.  Pro  tentatis.  Pro  obstinatis  in  malo.  Pro  schismaticis, 
infirmis.  persecutoribus.  Pro  vexatis  a  Turcis.  Pro  necessitatibus 
ecclesiasticorum.  Pro  officio  sanctae  Inquisitionis.  Pro  praeceptoribus. 
Pro  Hybernia.  Pro  scholasticis.  Pro  incarceratis.  Pro  dono  puritatis. 
Pro  constantia  certantium  pro  tide.  Pro  indevotis  et  libera  conseientia. 
Pro  propugnatoribus  tidei  Catholicae.  Pro  exaltatione  nominis  IHSY  in 
universo  mundo  •  et  caet. " 

Hunc  indiculum  non  a  Verronio,  sed  ab  alicuius  ordinis  religiosi  sodali  aliquo 
oompositum  esse  ostendunt  verba  „pro  perfecta  regularum  observantia"  ;  et  satis 
certum  est,    Canisium    ipsum    eius    esse    auctorem.     De    Canisio    enim     Verronius    iu 

*  Commentario  de  rebus  ab  eo  gestis  narrat :  „Habebant  suum  locum  in  eius  precibus 
Prouinciae  Christianae  onmes  sigillatim ;  habebant  et  Antistites  ac  Principes  quique 
pro  cuiusque  statu :  adbaec  illi  qui  quovis  discrimine  sive  in  vita  sive  in  agone 
mortis  periclitarentur :  Orabat  pro  donis  a  Deo  varijs  impetrandis,  pro  Ecclesiae  pace 
et  incremento  et  similibus,  quorum  descriptum  ^vauoauvov  supra  quinquaginta  varij 
geueris  sanctas  solicitudines  continebat"  ex  apographo,  quod  exstat  Monachii  in 
archivo  maiore  reipublicae  bavaricae,  Jesuitica  in  genere ,  Fasc.  13,  No  ^14.  t.  3a). 
Haec  certe  optime  in  indiculum  modo  positum  conveniunt,  et  Verronius,  ut  iani  di.xi. 
corpori  orationum  et  institutionum  a.  1588  a  se  collectarum  adnotavit,  eas  ..  I'.  Ca- 
nisij"  esse. 

In  codice,  quem  supra  dixi,  secundo  loco  exstat  *fasciculus  10  foliorum,  a 
Verronio,  qui  a.  1590,  parochi  officio  dimisso,  Romam  studiorum  causa  migraveral 
v.  supra  p.  276)  sic  inscriptus:  „Meditationes  Romanj  Collegij.  festo  S.  Lucae  in- 
ceptae.  1590".  In  folio  sexto  scri});sit :  „Confessio  facta  generaUs,  a  superiore  exer- 
«itio.  de  duobus  annis  et  sesquimense" ;  et  in  folio  decimo :  BLaus  Deo  summo: 
Beataeque  Matrj  Virginj.  23  Octob.  1590".  Haec  ergo  ille  exercitia  in  Societatis 
collegio  romano  a  d.  18.  ad  23.  Octobris  15!M)  peregit. 

1461.        M.  lulio  1588. 

Ex  epistularum  commentariie  eodem   fere  tempore  scriptis  „G.  Sup.  2"   f .  8    9*. 
De  Canisio  contionandi  labore  levando  agitur. 

Claudius  Aquamva  Societatis  praepositus  generalis  Roma  21.  Iwlii 
1588  Augustam  Vindelicorum   ad   P.  Ferdinandum  Alber   praepositum 


7X4  Mo11-  l461-    M-  llllio  1588- 

provincialem  Germaniae  superioris  litteras  misit.  in  quibus  Alberum 
hoc  monet :  ..Admonitus  sum  P.  Canisium  quotidie  magis  uiribus  destitui. 
quod  non  solum  uerisimile,  sed  ferme  necessarium  est  in  illa  aetate  : 
quare  uideri  omnino  leuandum  concionandi  laboribus.  Quamobrem  si 
Keuerentia  V.  cum  illic  fuit  nihil  de  hoc  constituit,  cogitabit  hoc  quo- 
que."  Quis  autem  Aquavivam  ita  amonuerit.  cognoscitur  ex  litteris 
ab  eo  eodem  die  ad  P.  Petrum  Michael  collegii  friburgensis  rectorem 
datis.  quibus  ad  Michaelis  epistulas  mensibus  Aprili  et  Iunio  ad  se 
missas  respondebat,  Sic  enim  Aquaviva  scribit:  ..De  P.  Canisio  sub- 
leuando  scripsi  ad  P.  Prouincialem." 

A<iuavivae  monitioni  obtemperatum  est.  Nam  a  m.  lulio  anni  L588  ad  m.  De- 
cembrem  anni  lotlT.  quo  Canisius  mortuus  est,  quinque  tantum  contiones  canisianae 
in  litterarum  monumentis,  quae  quidem  supersunt,  apparent.  [deo  Sebastianus  Ver- 
ronius  praepositus  friburgensis  in  narratione  rerum  a  Canisio  Friburgi  gestarum 
v.  infra,  mon.  1621  :  .Exhaustis".  inquit,  „viribus  annos  natus  circiter  sexaginta 
septem  a  munere  concionandi  abstinuif.  In  *  Catalogo  provinciae  Germaniae  supe- 
rioris  a.  1589  ineunte,  ut  videtur  a  Perdinando  Alber  provinciali  Romam  misso 
Canisius  tantum  .Consultor  et  Exhortator"  vocatur.  In  contionando  autem  ei  suc- 
cessisse  videtur  P.  Petrus  Michael   .Rector  et  Concionator"    <>\  Sup.  44  f.  78"  . 

Numerum  contionum  a  Canisio  Friburgi  habitarum  primus,  quod  sciam,  indicavit 
Dorigny  a.  1707  scribens:  Canisius  „commenca  de  prficher  regulierement  toutes 
les  IVtes.  et  tous  les  Dimanches  dans  la  grande  Eglise  dedieo  a  S.  Nicolas"  360  . 
Dorignium  hac  in  re  secuti  sunt  l'//tli<i>t  305),  Berehtold  Histoire  du  Cauton  de 
Fribourg  II,  Fribourg  en  Suisse  1S4.J.  272  .  Raemy  de  Bertigny  1.  ed.  p.  62  *i"> . 
Daurignac  360  .  Genoud  101  .  Similiter,  moderatius  tamen,  scripserunt  Degli  Oddi 
228),  Seguin  250),  Alet  101.  Seguin-Allard  254  255),  Boero  Can.  379),  Michel 
386  .  '  Jamvero  ex  monumentis  historicis  affirmari  potest.  Canisium  a  m.  Decembri 
a.  1580,  quo  Friburgura  advenit,  ad  Decembrem  a.  1597,  quo  ibidem  mortuus  est, 
ibidem  320  fere  contiones  ad  populum  hahuisse.  Munere  contionatoris  in  templo 
S.  Nicolai  functus  est  octo  circiter  annis  1581  —1588  .  quo  tempore,  additis  contionibus, 
quas  aliquotiens  in  teinplis  B.  Mariae  Virginis,  Monticuli  etc.  habuit,  .'ill  fere  con- 
biones  habuit;  quotannis  igitur,  si  medium  quendam  numerum  ponere  volueris,  38  cir- 
citer  orationes  babuit  sacras;  quamquam  diversorum  annorum  valde  diversus  est 
aumerus:  maximus  54  anno  1583,  minimus  8  anno  1588.  Quare  longe  abest,  ut 
affirmari  possit,  eum  singulis  diebus  dominicis  et  festis  dixisse,  praesertiip  cum 
constet.  Friburgi  mimerum  dierum  festorum,  qui  praeter  dies  dominicos  celebrabantur, 
valde  magnum  fuisse  cf.  supra  p.  460J  .  Praeterea  et  ex  Canisii  ipsiu^  et  es  aequalium 
eius  testimoniis  constat,  ei  ad  contionandum  in  templo  S.  Nicolai  assignatos  esse  dies 
festos,  iidii  dies  dominicos;  his  enim  Petrus  Schnewly  vicarius  generalis  dicebat2 
v.  supra  p.  316).  lta  v.  g.  Petrus  Michael  collegii  friburgensis  rector  in  *relatione 
A<~  collegii  origine  inter  a.  1583  et  1587  scripta:  BOccupantur  aostri  praecipue  con- 
cionibus  habendis  in  summa  aede,  festis  duntaxat  diebus"  ex  autogr.;  Cod.  .1  36" 
f.  11' ').  Neque  tamen,  quod  ita  constitutum  erat,  omnino  accurate  observabatur ;  oam 
praeter  solennitates,  quae  in  dies  dominicos  cadebant,  aliquot  etiam  aliis  diebus  d<>- 
minicis  Canisius  sacrum  suggestum  ascendit;  et  erani  dies  festi  nonnulli,  quibus 
ille  contionando  abstinebat. 

Canisium  rre"gulierementu  in  templo  S.  Nicolaj  cpntionatum  esse  affirmatur 
in  »Dictionnaire  g^ographique,  historique  et  commercial  du  Canton  de  Fribourg1',  Fri- 
bourg   1886,    [83. 

Schnewlj  in  templo  S.  Nicolai  munus  contionatoris,  quo  a.  1565  fungi  coeperat, 
usque  ad  mortem    t  1",;,7    administrasse  videtur.    Cf.   Heinemann   11!»     129. 


M(.n.  1462.    Arstiitr  \,.|  auturano  1588.  785 

1462.        Aestate  vel  autumno  1588. 

I'.\  Litterarum  annuarum  apographo  eodem  fere  tempore  scripto,  quod  esl  in 
Cod.  ..I  36"  r. .'!!'.  ct  ex  commentarii  verroniani  apographo  saeculo  Wlll.  scripto,  <( iumI 
esi  Monachii  in  archivo  maiore  reip.  bavaricae,  Jesuitica  in  genere  Fasc.  L3,  No.  21  I. 
atque  ex  Cod.  „Sibende  Rechnung  des  Herrn  Hansen  Fftyo"  sub  \.  „Zeerungu),  qui 
esl  Friburgi  Helvetiorum  in  archivo  reipublicae.  Locus  ille  Litterarum  annuarum 
germanice  positus  esl  a  Eiess  I.  c.  I7s.  Eodem  usus  esl  editor  TAnnuarum  l.it- 
terarum  Societatis  fesu  Anui  M.  D.  I A  X  KVIII"    Romae  1590    153. 

Ad  Canisiutn  consulendum  venit  ex  Geldria   Theodorus  eius  nepos. 

In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis ,  Friburgo  Helvetiorum 
L6.  Novembris  L588  datis,  narratur:  ..Alius  in  Gteldria  habitans  ex- 
citatus  fama  doctrinae  et  pietatis  cuiusdam  Patris  nostri,  hac  vna  de 
causa  Friburgum  longissimmn  iter  instituit,  ut  illius  opera  et  consilio 
inditticillimis  conscientiae  rebus  vsus  mentis  tranquillitatem  assequeret  ur  • 
<(iii  generali  confessione  facta  se  adiutum  sentiens,  laetus  et  expeditus 
domum  ad  suos  redijt."  Patrem  illum  ,.fama  doctrinae  et  pietatis"  in 
Geldria  florentem  fuisse  Canisium  noviomagum  facile  intellegitur.  Quis 
autem  Gelder  ille  fuerit.  colligi  potest  ex  relatione  quam  Sebastianus 
Verronius  praepositus  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  paullo  post 
Canisii  mortem  de  rebus  ab  eodem  Friburgi  gestis  scripsit:  „Venerat'\ 
inquit  Verronius,  ,.ad  Petrum  [Canisiumj  aliquando  Theodoricus  Cani- 
sius,  ipsius  ex  tertio  fratre  nepos  l,  cui  ut  animum  tanti  itineris  suscepti 
causa  gratum  monstraret,  rogavit  Petrum  Schneulin  generalem  Vica- 
rium,  quandoquidem  pro  eius  liberalitate  se  persaepe  ad  convivia  in- 
vitaret,  si  se  amaret,  vellet  nepotem  ad  familiare  prandium  vocare; 
se  omni  officio  et  precibus  ad  Deum  fusis  id  remuneraturum ;  negavit 
vir  ille  interpellatione  opus  esse,  quod  hoc  ipsum  animo  iam  cogitassrt : 
exceptus  itaque  convivio  est  admodum  lauto,  et  porro  altero  a  Canonicis; 
tertio  a  cive  primario :  quarto  ruri  a  Decano  Tudingano 2. "  In  *  Codice 
denique  archivi  reipublicae  friburgensis ,  in  quo  Ioannes  Friiyo  rei- 
publicae  friburgenis  quaestor  rationem  reddebat  dati  et  accepti  a  24.  Iunii 
ad  31.  Decembris  1588,  haec  sunt  notata:  ,,Dem  Wiirt  zun  Kramern 
vmb  Escuijen  Benoits  vnnd  des  H.  Canisij  Vetters  Zeherung,  vnd  fiir 
andere  die  jnen  gesselschafft  geleistet  LIX  librae  8  schilling." 

In  filiis  Ottonis  Canis,  qui  tertius  Petri  Canisii  frater  erat,  neque  BTheodoricus1< 
neque  /riieodorus"  comparet.  Idem  de  filiis  Gisberti  Canis  dicendum  est.  Gerardus 
autem  Canisius  filium  habuisse  traditur  BTheodorum",  qui  postea  Societatem  Iesu 
ingressus  est  Klejntjens  I.  c.  196  198.  Cf.  etiam  P.  B.  [P.  Bongaerts  S.  -I.|.  Stani- 
lijst  van  de  Familie  Kanis,  s.  I.  [1865],  p.  6—8).  De  eo  in  antiquissimo  collegii 
germanici  *  Catalogo  nptatum  est  manu  prima:   „Theodorus  Canisius  patria,  el  Dioecesi 


1  Vide.  quae  sub  ipsam  banc  relatiouem  dicentur. 

2  Dudingen  (Thtidingen) ,  gallic<'  Guin,  pagus  milliario  et  dimidio  Friburgo 
distans;  cuius  paroecia  mensae  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  „incorporatau  esl 
(F.  Kuenlin,  Dictionnaire  geograpbique,  statistique  et  historique  du  Canton  de  Fri- 
bourg  I,  Fribourg  1S82.  148).  Parocbus  decanusque  tunc  illi<-  eral  tacobus  Schnewly, 
magister  artium,  doctor  theologiae,  cum  Petro  Schnewly  praeposito  capituli  S.  Nicolai 
propinquitate  coniunctus    Dettion   VII    116). 

Braunsberger.  Canisii  Epistulae  et  Acta.    VIII.  50 


7S(i         Mon.  1463 -1465.   11.  Octobris  1588  -    8.  Novembris  1588  —  1588. 

Ruremundensi  in  Geldria  honestis  parentibns.  Studuit  Rhetoricae  per  annum  Coloniae. 
A  nemine  commendatus  uenit  ad  Collegium  ti.  Decembris  1588.  annorum  19."  Et 
manu  posteriore:  _Discessit  Sacerdos  D)  Maij  1593"  Cod.  rom.  _AU.  coll.  germ." 
1».  L26  . 

1463.        21.  Octobris  1588. 

Ex  Can.  41   f.  157"— 158a. 

Canisii  exhortatio  domestica  de  oratione. 

Exstat  commentarium  manu  P.  Sigismundi  Ilsung  ut  videtur)  scriptum  et  sic 
inscriptum:  ,Jn  festo  S.  Vrsulae  conferentia  cum  fratribus  de  oratione".  Hanc  ex- 
hortationem  a  Canisio  Friburgi  a.  1588  hahitam  esse  cognoscitur  ex  loco,  quo  in 
codice  scripta  est.  Monstrat  Canisius:  -Quid  nos  religiosos  mouere  debeat  ad  orandum 
magis  quam  saeculares".  „Quae  maxime  ad  orandum  nos  modo  excitare  debent*.  Pro 
quibus  .orandum  uidetur  specialiter  hoc  tempore."  „Quomodo  perfectiorem  et  effica- 
ciorem  reddere  possimus  precationem  nostram  pro  dictis  negotijs". 

1 164.  8.  Novembris  1588. 

Ex  commentario  a  P.  Sigismundo  Ilsung  S.  J.  ut  videtur  scripto  et  a  Canisio 
recognito  et  amplificato.     Can.  41  f.  183b— 185b. 

Canisius  a</  Socios  collegii  de  octo  beatudinibus  rficit. 

Canisius  „Exhortationem  de  octo  beatitudinibus  in  octaua  Sanctorum"  sive 
d.  8.  Novembris  ad  Socios  collegii  friburgensis  habuit.  quam  a.  1588  habitam  esse 
colligitur  et  ex  loco,  quo  in  codice  posita  est,  et  ex  manu.  qua  scripta  est.  _K.\ 
more  Societatis".  inquit  Canisius,  ^Sanctos  uenerari  debemus  peculiariter  primo  quia 
de  illis  quotidie  ad  mensam  legitur  Martyrologium.  2  singulis  mensibus  Sanctorum 
nomina  eliguntur  et  distribuuntur a  et  causam  praebent  multorum  bonorum ;  quilibet 
suum  habet  patronum  quem  honoret.  4.  Primi  Patres  ualde  deuoti  Sanctis  praesertim 
DEIPAEJE  PETRO  et  PAVLO.  5.  Decet  meminisse  Sanctorum  qui  ex  Societate 
migrarunt  in  coelum  et  praecipue  martyrii  laurea  decorati.  6.  quotannis  noui  e 
Qostris  assumuntur  et  augent  numerum  Sanctorum  et  Societatem  nostram  fortificant 
et  promouent  plusquam  existimemus.  [<>.]''  Multi  solent  de  sanctis  loqui  et  agere 
cum  populo  et  iuuentute." 

1 165.  1588. 

Ex  apographo  eodem  fere  tempore  scripto.  Cod.  „1  36"  f.  33'"  37b.  Kx  lit- 
terarum  capitibus,  quae  hic  ponentur.  paucissima  excerpta  sunt  in  „Annuis  Litteris 
a.  1588"     v.  supra  p.  785)  154  et  a    h'iess  481. 

Collegii  friburgensis  sodales,  Contiones.  Confessiones.  Poenitentiae  opera.  „Com- 
precatio  maior".  Conversi.  Moratenses  scholam  calvinianam  collegio  opponere  <-<>»afi. 
Tnfinni  etc.  Sociorum  (Canisii  imprimis)  <ij>/<<t  ecclesiasticos,  /<yut<is,  cives  auctoritas. 
Calvinianorum  machinationes. 

Iu  .Liti<ris  ainiuis"  collegii  friburgensis  Friburgo  16.  Novembris  1588  datis 
haec,  praeter  multa  alia,  narrantur:  Sodales  iu  hoc  collegio  „toto  hoc  anno  .  .  .  non 
pauciores  quam  quatuordecim  vixerunt :  Sacerdotes  nimirum  octo,  reliqui  fratres 
partim   scholarum  Magistri,   partim  coadiutores   temporales  .  .  .     Concionantur  nostri 

duobus  in  locis  ordinarie,  in  S.  toai diebus  Dominicis,  festis  uero  in  Ecclesia  Col- 

legiata,  vbi  etiam  per  Sacram  Quadragesimam  ter  quauis  hebdomade  de  parabola 
tilij  prodigi  magna  frequentia  conciones  habitae;  ita  uero  satisiit  omnibus,  ut  ciues 
certa  pecunia  nostri  concionatoris  operam  conducere  cogitenl  .  .  .  Multo  plures  hoc 
.iniKi  quam  superiori  apud  nostros  peccata  sua  confessi  sunt.  Nulla  enim  fere  init 
hehdomas,  quin  aliquol  salutari  poenitentia  animi  maculas  eluerint,  ei  in  sacello  do- 
iim  stico  communicauerint.   Solennioribus  quibusdam  festis  diebus  septingenti  octingenti 

:i     Qtiinqui    vv.  sqq.  ctb  ipso  C.  rtddita    sttnt.  b)   Quat    sequuntur,   ab  ipso  <'.   in  margim   ad- 

•  i,i,i  sunt 


Mon.  14<;.">.    1588.  787 

ac  nongenti  interdum  numerati,  minus  aero  solennibus  ducenti  trecenti  quandoque 
plures.  Prima  uero  Dominica  cuiusque  raensis  40  50  interdum  etiara  60  vel  7o.  .  .  . 
Neque  ciues  duntaxal  confessionis  causa  ad  Societatis  Patres  ventitant,  sed  ex  bae- 
reticis,   ei   Longe  dissitis  locis  veniunt.     Tempore  Paschatis  integra  quaedam  familia 

itinere   bidui    buc  contendit,    ut    apud   eosdem    transactae  vitae    rationem    exj sret. 

Veneruni  etiam  Berna  eadem  de  causa  duo  coniuges  qui  20.  annis  in  rnedio  na- 
tionis  prauae1  habitantes,  religionis  tamen  verae  iacturam  nullam  fecerant.  .  .  . 
Kx  illis  uero  qui  poenitentiae  sacramentum  frequentant,  suni  qui  maiorem  partem 
diei  diuinis  commentationibus  consumunt,  quauis  hebdomade  ter  ieiunant,  vino  diebus 
veneris  abstinent,  denique  flagellis  terga  uerberant,  uel  certe  veste  cilicina  corporis 
appetitiones  coercent.  Pietatis  uero  illud  singulare  fuit  Lndicium,  quod  ITriburgenses 
vtriusque  sexus  ad  exemplum  reliquorum  Cantonum  Catholicorum  pro  Ecclesiae  ne- 
cessitatibus  24  horarum  spacium  extensis  nianibus  orando  compleuerint,  integrisque 
sex  liebdomadibus  [idem]  in  sua  ditione  obseruari  mandauerint,  intra  quas  hora  fuit 
nulla.  qua  extensis  brachijs  oratura  non  fuerit2.  .  .  .  Ab  haeresi  ad  fidem  religionem- 
i|uc  Catholicam  reducti  17.  In  horum  numero  fuit  nobilis  militarisque  rei  peritus 
vir.  cx  Caluinianis  parentibus  natus,  ei  a  iuuentute  in  haeresi  paterna  educatus. 
Hic  cum  duce  Heluetiorum8  cx  Gallia  rediens  priusquam  illius  filiam  Matrimonio 
silii  copularet,  a  nostris  in  fide  potissimisque  religionis  capitibus  instructus  est,  et 
abiurata  haeresi  ad  Cathoiica  castra  perductus*.  .  .  .  Laetis  scholarum  successibus 
speratoque  fructu  [?]aomnis  boni  hostis  daemon  invidens  rem  pernitiosam  aggressus 
cst.  Nam  nupcr  cum  vtraque  Respublica  propter  rationes  pecuniarias  convenisset, 
deque  communibus  praefecturarum  quas  iure  belli  per  vices  administrant  redditibus 
agerent5,  excitauit  Hugenotarum  quorundam  animos,  ut  peritissimis  quibusque  mini- 
stris  Friburgum,  quo  pridie  Bernenses  quoque  cum  potestate  uencrant.  missis.  non 
dubitauerint  frequentissimum  Senatum  ingressi,  ab  vtraque  Republ.  sumptus  petere, 
quibus  in  Oppido  vix  tribus  passuum  millibus  a  Friburgo  distante6,  scholas  nouas 
c.x  fundamentis  exstruerent.  iuuentutem  postea  gratis  liberales  artes  docturi.  reuera 
autcm  candem  a  scliolis  nostris  abstracturi.  Sed  quanto  diligentius  ab  haereticis 
pro  hac  re  laboratum,  tanto  magis  a  Catholicis  pracsertim  oculatioribus  ne  id  fieret 
restitum.  Neque  infirmis  aut  captiuis  vnquam  defuit  nostrorum  opera :  nam  accersiti 
ctiam  tempore  contagionis  praesto  semper  fuere  aegris.  illorum  confessiones  audiendo 
et  consolando  in  Xenodochio  degentes.  .  .  .  Cum  nuper  huius  vrbis  Parochus  7  mores 
liominum  et  inimicitias  ciuium  pertaesus  hinc  discedere  officioque  suo  cum  maximo 
multorum  detrimento  renunciare  statuisset,  consilio  nostrorum  tantum  tribuit.  ut 
auditis  illorum  rationibus  sententiam  mutauerit  exercitijsque  spiritualibus  in  Collegio 
factis,  quiete  munere  suo  fungatur.    Reuerendus  Dominus  Vicarius  8  quo  nemo  nostris 

a)  Sie;  corrigendum   tridetur:  fructui. 


1  Phil  2,  15.         2  De  liac   „oratione  maiore-'   v.  supra  p.  f)!»'.1. 

3  Ioanne  a  Lanten-Heid  ? 

4  Haud  scio  an  significetur  vir  ille,  de  quo  in  processu  beatificationis  Canisii 
a.  1<5'27  Friburgi  instituto  Antonius  de  Montenach  reipublicae  archigrammateus  af- 
firmavit:  .De  nobili  Domino  Francisco  Wallier  Landeronensi,  D.  Gubernatoris  Noui 
Castri  Fratre,  a  R.  P.  Canisio  eiurata  haeresi  ad  catholicos  traducto  olim  sub  iura- 
mento  testatus  sum,  ac  denuo,  et  de  nouo  libentissime  testor''  cx  testimonii  apo- 
grapho,  a  P.  Petro  Hugone  S.  J.  scripto.    Can.  G3  f.  131''). 

5  Terrae  illae  significari  videntur,  quas  Bernenses  et  Friburgenses  duci  Sa- 
baudiae  et  episcopo  lausannensi  eripuerant;  v.  supra  p.  53  103. 

6  Ex  veteri  illa  *  Ilistoria  collegii  friburgensis  intellegitur  significari  Moratum 
Muralt,    Murten,    nunc  Morat,    reipublicae    friburgensis  .    quae    urbs    tunc    utriusque 

reipublicae   imperio   subiecta    erat    et  Calvinismum  sequebatur  (Cod.  friburg.   .Hist. 
coll.  Frib."   p.  13).  7  Scbastianus  Verronius. 

8  Petrus  Schnewly,  vicarius  generalis  episcopi  lausannensis.  Kt  Schnewly,  ei 
Verronius  Canisium  valde  magni  aestimabant  cum  eoque  familiariter  ageba^t. 

50  ' 


ygg  Mon.  1466   -1467.    Exeunte  m.  Decembri   1588        1586—1591. 

coniunctior,  duIIus  fidelior  in  grauissimis  quibusque  rebus,  Patrum  consilijs  vtitur 
aec  quicquara  uel  ad  Senatum  uel  ad  Dioecesis  reformationem  spectans  aggreditur, 
quod  prius  cum  ijsdem  non  conferat.  .  .  .  Vtriusque  etiam  Regis  Gralliarum  et 
Hispaniarum  Legati1,  quando  maximarum  rerum  causa  hic  morabantur,  sua  consilia 
cum  nostris  communicarunt,  illorumque  precibus  sua  negotia,  sedulo  commendarunt. 
Jdem  faciunt  ei  ciues  multi  qui  de  contractibus  et  rebus  conscientiae  libenter  et 
Frequenter  confessarios  nostros  aliosue  consulunt.  .  .  .  Verum  quo  magis  boni  viri 
nostros  amant  et  Friburgum  aduenisse  gaudent,  eo  magis  maleuoli  tristantur,  et 
Caluiniani  eosdem  abesse  cupiunt,  qui  ut  odium  apud  vulgus  pariant  duobus  libris 
editis  liberrime  et  impure  in  Soctetatis  nomen  debaccbati  sunta,  secretarum  inter 
Reges  et  Respublicas  pactionum  autbores  nos  dictitant,  et  omnem  mouent  lapidem 
ut  Friburgo  aostros  pellant  •  eo  enim  tempore  quo  typographus  in  exilium  ob  canti- 
lenam  de  exitiali  bello  in  Gallia  editam  illorum  opera  detrusus  est.  diligenter  ab 
eodem  etiam  quaesitum  an  non  quopiam  ex  Jesuitis  conscio  typis  illam  excuderit2, 
Alij  dehortantur  scholares  De  ad  Dostras  accedant  scholas  vrgentque  ut  alio  profici- 
scantur.  invident  fabricae  noui  collegij  eamque  omnibus  modis  remorantur.  At  constans 
manet  Senatus,  et  quemadmodum  coepit,  aedificando  pergit,  magnaque  spes  totum 
aedificium  cui  iam  tectum  impositum  est  breui  perfectum  iri." 

1466.        Exennte  m.  Decembri  1588, 

Ex  Can.  41  f.  17.'}1' — 176a.  Ex  eodem  codice  exhortationem,  nonnihil  tamen 
immutatam  et  amplificatam,  posuit  Schlosser  326     335. 

Canisius  ad  Socios  </<-  nrenovatione  votorum"  dicit. 

Exhortationis  a  Canisio  Friburgi  ad  Socios  collegii  habitae  commentarium  a 
!'.  Sigismundo  Llsung  ut  videtur)  scriptum  et  rDe  renouatione  votorum  158!»"  in- 
scriptum  sic  incipit:'  „Tria  oobis  hoc  tempore  consideranda  et  agenda  sunt  uec  illa 
leuis  momemti.  1.  ut  bene  concludamus  ueterem  nouumque  annum  ordiamur.  2.  ttt 
festum  lioiniuis  [esu  cum  fructu  celebremus.  3.  ut  uota  in  Societate  facta  renouemus. 
Quae  renovatio  ipso  illo  die  festo  sive  Kalendis  [anuariis  1589  facienda  erat ;  cf.  supra 
1».  i>."ii>  7.'!i.  Canisius  baec  explicat:  ^Quid  credendum  de  hac  renouatione?"  „Quae 
sint  impedimenta  bonae  renouationis ?u  rQuomodo  cum  fructu  renouanda  uota?" 
nQuae  impediunl   aliquem  in   renouatione  et  eam  infrugiferam  reddunt?" 

1167.         1586     1591. 

(''inisins  Friburgi  Sociorum    <i/i</i<<i/    rn/<i    religiosa  excipit. 

Friburgi  Belvetiorum  in  archivo  reipublicae  exstat  Codex  in  2". 
Lnscriptus  in  dorso  BLiber  votorum",  in  quo  olira  sodalium  collegii  S.  J. 
friburgensis  vota  religiosa  uotabantur,  Ibi  (f.  L55b)  Petrus  Mi<-li<i<l 
rector  fcestatus  est,  «Egolphum  Althcr"  1.").  Maii  L586  „celebrante 
I*.  Canisio"  vota  scholasticorum  emisisse.  Item  ibi  (f.  228")  scriptum 
est,  „Stephanum  Stauder"  22.  Inlii  L589,  sacrum  faciente  P.  Petro 
<';inisio.  emisisse  simplicia  vota  fratrum  coadiutorum  temporalium.    Et 

;i    Sie  in  upogr.  correctum  est  ex  debacchantur, 


1  Vincentius  Benoit   ?    et   Pompeius  a  Cruce. 

\  i>i  .i Itani  Gemperlin,  quod  cantilenam  in  Bernates  aliasque  civitates  iniuriosam 
typis   descripsisset,    a  senatu  6.  et   7.  Septembris  L588    urbe   agroque    fiiburgensi  in 

perpetuura  iussus  est  exulare;  <li<'  ti m  9.  Septembris  ei  eiusque  filio  permissum  est, 

ni  librum,  quem  typis  exscribere  coepissent,  absolverent;  <|ui  liber  erat  \it;i  S.  Frido- 
Iiim  a  Canisio  Bcripta.  Die  tandem  'J.  Decembris  L588  rogatu  locorum  catholicorura 
ei  venia  concessa  est  Cod.  „Ratsmanua]  [36",  in  dd.  6.,  7..  9.  Sept,  et  !».  !»<■<•.  1588. 
Friburgi,  in  archiA  o  reipublicae  . 


M  ■Mi.  1  L68.    1588.    1589.  7s'.i 

(f.   l.")S)  wMichael   Eberius  ex   Schwaz  Tyrolensis"    sua  mai tavit, 

se  29.  Septembris  1591,  „Sacris  operante  Reuerendo  P.  Petro  Canisio" 
vota  scholasticorum  Societatis  nuncupasse. 

Egolphus  Altheer  sangallensis  mortuus  esi  a.  L639  Halae  in  Tiroli,  cum  il>i 
rector  collegii  esset.    Erai   is  vir  pietate  in  Deum,  caritate  in  homines,  sui  contemptu 

insignis,  qui  per  32  annos  virginum  collegii  halensis  confessarius  fuil  ei   per  "27  ai s 

Sociorum  conscientias  rexii    Sotvdlus  L87)*     De  Eberio  v.  supra  p.  390. 

146S.        1588.   1589. 

Scheidlich  lutheranus  catechismum  Canisii  impugnat.  Canisium  defendunt  Er- 
hard  <  t  Schert  r. 

Anno  1588  Paulus  Schoidlich  sacrorum  minister  Lutheranus  Smalcadae  edidii 
refutationem  parvi  catechismi  canisiani  sic  inscriptam: 

„Kurtze  vnd  einfeltige  Widerlegung  des  kleinen  Jesuitischen  Catechismi  D.  Petri 
Canisij,  aus  heiliger  G5ttlicher  Schrifft  vnd  Catechismo  D.  Lutheri.  Sampi  einem 
vnterricht,  wie  sich  frome  Christen  in  diesen  gefehrlichen  zeiten,  mit  empfahung  der 
heiligen  Sacrament,  bey  den  Papisten  vnd  Ketzern  halten  sollen.  Der  lieben  Jugendl 
ziuu  besten,  an  die  lobliche  Rittorseliafft  vud  andere  gottseligo  Christon  in  Franekrn 
gestellet,  Durch  M.  Pavlvm  Scheidlichium,  Pfarrherrn  zu  Nider  Massfeldt,  in  der 
Fiirstlichon  Graueschafft  Hennenherg.  1588.''  Tn  fine  libri:  BGedruckt  zu  Schmal- 
kaldou,  Bey  Michol  Schmtick   1588."      8°  min.,  ff.  94  . 

Litterae  operis  dedicatoriae  a  Scheidlichio  „Nider  Massfeldt  am  tage  Philippi 
Lacobi,  Anno  88.  veteri  stylo"  sive  1!».  Maii  1588  calendarii  gregoriani  datae  suni 
ad  nobiles,  consiliarios  episcopales,  equites,  pios  Christianos  omnes  Franconiae  cuius 
pars  magna  in  civilihus  otiani  rebus  imperio  subiecta  erat  Iulii  Echter  episcopi 
herbipolensis,  catholicae  religionis  in  Franconia  restituendae  studiosissimi  . 

„Vnter  allen  Schwermern  vnd  falschen  Lehroin  ".  inquit  Scheidlich,  rso  jetziger 
zoit  wie  die  wilden  Sewe  in  den  Weinherg  Christi  oinreissen,  die  edlen  Stdcke  vmb- 
wiilen,  vnd  die  liehlichen  Drauben  zortretten,  sind  die  Jesu  zu  wider  (Jesuiter  solte 
ich  sagen),  die  aller  ergsten,  denn  sie  sind  in  der  warheit  die  aller  hefftigsten  Feinde 
Jhesu,  sollen  auch  mit  aller  warheit  von  jedermann  dafur  geachtet  vnd  genennet 
werden  :  Aher  wie  diese  Antichristische  Vorfiihrer  gantz  vnd  gar  wider  JHesum  sind. 
wird  in  diesem  Buchlein  aus  jrem  eignen  Catechismo  klar  vnd  deutlich  erscheinen. 
Es  ist  furwar  der  listige  betrug  des  leidigen  Feindes,  des  Satans  .  .  .  das  biss  auff 
vnsero  zeiten  mehr  denn  oin  halb  hundert  Ordon  oder  Secten  der  Mlinchen  vnd 
Nonnon  worden  sind.  Ja  auch  zu  vnsern  zeiten  sind  etliche  auffgestanden,  als  der 
Capuciner,  der  Chatiner1,  der  Jesuiter  vnd  etliche  andere  mehr.-  Aber  die  Jesuiter 
sind  doch  fur  allen  andern  eine  fumemliche  ausbiindige  Rotte  des  Teuffels,  die  er 
als  zum  Stichblat  in  seinem  CarnSffel  Spiol  behalten,  vnd  zu  verfjirung  der  Weli  zu 
diesen  letzten  zeiten  erwecket,  vnd  sie  nur  mit  vielen  bosen  vud  betrieglichen  Waffen 
oder  Werckzeugen,  zu  verdorbung  vud  schaden  viel  listigor  vud  geschwinder  gewapnei 
vnd  geriistot  hat,  donn  die  vorige.  Als  dieselbige  haben  sich  vnter  namen  der 
Menschen,  Francisci,  Dominici,  Magdalenen,  Claren,  etc.  ausgegeben  vnd  verkaufffc, 
aher  diese  vnter  Jhesu  Namen  alleine.  Jene  sind  mit  wunderlicbon  soltzamon  Ivappon 
gekleidet  gegangen,  aber  diese  nur  mit  gemeinen  Kloidorn  der  Priester.  Jene  sind 
gewesen  vngelert,  fratres  ignorantiac  aber  diese  studieren  mit  neis.  Jene  haben 
verkaufft  jre  gute  Wercke  der  gantzen  Wolt,  vnd  die  Leute  damit  wollen  selig 
macheu,  aber  diese  schweigen  fein  still  dauon.  Jene  haben  gar  demlitig  oder  viel- 
mohr  heuchlerisch  sich  gestellet,  aber  diese  sind  ktin  vnd  mutig  allerley  Jrrthumb 
vnd  grewel  dos  Autichrists,  auch  deren  sicli  die  andem  Papisten  biss  anhero  ge- 
schemei    hahen,    auffs   vnuerschemptesi    zu    verteidigen.     Jene   haben    nach    grossen 


1   1.  e.  Chietiner  =  Theatiner. 


r90 


Mon.  1468. 


Giitern  vnd  Reichthumb  getrachtet,  diese  stellen  sich  als  sie  nach  keinem  Reich- 
tlmmli  fragten.  Jene  haben  sich  abgesondert  von  andeni  Menschen,  sind  gelauften 
in  eine  Wildniss  vnd  einsame  Srter,  oder  haben  sich  in  jhren  KlSstern  versperret, 
aber  diese  wSllen  sein  mitten  vnter  den  Menschen.  vnd  sonderlich  in  den  Schulen 
vnd  Hofen  der  Regenten,  auff  das  sie  desto  mehr  gelegenheit  haben  die  Leute  zu 
verfiiren,  vnd  auch  grewliche  verfolgung  der  armen  Christen  zn  stifften  vnd  an- 
zurichten.  Sie  sind  freylich  die  rechte  Hellische  FrSsche,  so  der  Hellische  Drache 
ausgespeyet  vnd  ausgesandt  hat  an  die  gewaltige  dieser  Welt,  auff  das  sie  sie  ver- 
samlen  wider  diese  vnaussprechliche  heimsuchung  Gottes,  Ja  wider  Christum  vnd 
sein  heiliges  wort,  mii  jrem  vnd  anderer  Leute  ewigem  verderben,  zu  fechten  vnd 
zu  streiten,  Apoc.  1<>.  Summa  der  Tausentkiinstler,  der  leidige  Satan,  hat  sich  in 
diesen  seinen  Laruen  also  gar  hetrieglich  in  einen  Engel  des  Liechtes  verstellet  vnd 
verkleidet,  als  er  jmmer  hat  konnen  erdencken,  damit  er  ja  am  besten  vnd  ge- 
schwindesten  k5nte  die  armen  Menschen  betriegen  vnd  verfuhren,  vnd  der  Gottlichen 
Warheh  widerstehen.  Damit  sie  aber  ja  jrem  Vatter,  dem  Teuffel.  sein  Reich  wol 
tnehren,  so  haben  sie  sich  an  die  arme  Jugendt  gemacht,  vnd  hat  jhr  Patron  vnd 
Grosvater  D.  Petrus  Canisius  einen  kleinen  Catechismum  fur  die  einfeltige  Jugendt 
gestellet,  darinnen  er  grewliche  erschreckliche  Jrrthiime  vnd  Abgotterey  lehret.  auch 
solche  grewliche  teuffelische  gifft.  wie  ein  grewlicher  Basilisck,  in  die  arme  vnuer- 
stendige  Jugendt  einblest.  Darumb  wil  hoch  vonnoten  sein.  das  man  die  einfeltigen 
Christen  sonderlich  die  arme  Jugend)  fur  diesen  Teuffels-Laruen.  vnd  jhrem  Teufelischem 
dreck  vnd  gestanck,  so  sie  als  die  vnreinen  Gefass  der  Kirchen  vnter  die  Jugendt 
gekocket  vnd  gespeyet  hahen.  trewlich  warne,  damit  sich  jederman  fur  jhnen  fur- 
sehe,  vnd  sie,  als  die  rechten  Beeren  Wolffe  fliehe  vnd  meide.  .  .  .  Weil  ich  aber 
weis,  das  ewre  Ern.  G.  vnd  H.  in  Francken  furnemlich  mit  diesen  Irregeistern  wol 
geplaget  sind,  jhre  scartecken,  lesterschrifft  vnd  kleine  Catechismus  auch  von  etlichen 
als  lauter  heilthumb  gehalten  werden:  Habe  ich  diss  Buch  in  Ern.  (I.  vnnd  <i.  Namen, 
in  Druck  wSllen  ausgehen  lassen,  damit  ich  mich  als  trewer  Nachbar  dem  der  Kirchen 
not  in  Francken  auch  zu  Hertzen  gehet)  moge  erzeigen"  (f.  21  vir'  —99  nr'  . 

Hac  mente  ac  ratione  ipse  etiam  liber  scriptus  est.  Exemplis  aliquot  utar: 
.  Lutheraiier :  Was  halten  die  Jesuiten  vnd  Papisten  von  dem  Eliestande  V  Die 
Jesuiter  vnd  Papisten  rhfimen  den  Elhestand  hoch  tnit  worten,  halten  aber  im  Werck 
oichts  dauon.  Denn  der  Ehestand  wird  vom  Bapst  fur  einen  grewel  gehalten,  denn 
er  mit  seinen  geistlichen  \n<l  Ehelosen  solche  Biiberey,  vnzucht  vnd  Sodomiterey 
treibet,  das  kein  wunder  were,  das  Rom,  Romanisten  vnd  Florentisten,  lange  wie 
Sodoma  mii  hellischem  Fewer  verbrandt  were.  Denn  es  furwar  ein  rechl  Kunststtick 
des  Teuffels  ist,  der  Pricster  Celibat  oder  Ehelos  lehen.  dieweil  si  neischliche  freyheil 
ilamit  suchen  vnd  auffrichten,  auch  auff  das  sie  nicht,  wie  die  armen  Leyen,  jhre 
Weiber  vnd  Kinder  aehren  dtirffen,  so  haben  siejhre  Concubinen,  Kochin  vnd  Kellerin11 
I'.  $.  Yll.  . Worinne  streiten  die  Papisten  vnd  Jesuiter  wider  iliss  Eeuptstiick  der 
heiligen  Tauffe ?  Erstlich  in  dem,  das  sie  jr  Kot,  iiel.  Cresam,  olin  vnd  wider  Gottes 
befehl  an  die  Tauffe  schmieren,  so  doch  nur  Wasser  vnd  Wort  zur  Tauffe  gehSret.  .  .  . 
/iini  Vierden,  das  sie  die  Glocken  vnd  Kcit/.eu  teuffen,  so  doch  Christus  nur  befohlen 
hat  die  Volcker  zu  teuffen.  .  Saget  oicht:  Gehet  hin,  vnd  teuffei  Glocken  vnd  Oster- 
kertzen,  denn  die  haben  keine  Stinde,  vnd  konnen  auch  nicht  stindigen"  f .  ®  I1'  ad 
&  II'  .  „Wie  viel  stticke  der  Huss  lehren  die  Papisten?  Aueh  drey.  Erstlich, 
re"«  vnd  leid,  darnach  die  Beicht  \nd  erzelung  aller  Siinden,  zum  dritten,  eigene 
gnugthuung.  Vnd  m  jhrem  kleinen  Catechismo  gedencken  sie  alleine  der  Rewe  vnd 
Beichte,  der  glaub  isi   bey  jhnen  gar  ausgelassen"    I'.  ®  vn  . 

„Darumb  sollen  wir  vns  nicht  jrre  machen  lassen,  ob  ili<'  Jesuiter  etliche  Spruche 
der  Schrifft  gleichwol  m  vnrechtem  verstande  anziehen.  Denn  jr  Vater,  der  Teuffel, 
liat  selbs  «lir  Schriffl   wider  Christum  angezogen'1    f .  fi  \' '). 

.Niiii  i-i  aber  <li>>  des  BErru  Christi    gebot,    das  sich  alle  seine  Christen  mii 

Hertzen,  M le,  worten,  wercken,  geberden,  thun  vnd  lassen,  von  dera  geoffenbarten 

Bapsthumb  absondem  sollen,  bey  vermeidung  seiner  ernstlichen  straffe,  vngnade  vnd 


1588.    L589.  79] 

hellischen  Fewers.  Denn  also  ruffei  Christus,  Apoc.  L8.  durch  seinen  Engel:  GeheL 
aiis  von  jr  das  ist.  vinii  Bapstumb  iiicin  Volck,  das  jhr  niclrl  teilhafftig  werdei 
jrer  Stinde  welche  siiul  AbgStterey,  falsche  Lere,  falscher  Gottesdienst,  Lesterung 
des  Namens  Gottes,  verachtung  Christlicher  Obrigkeit,  geistliche  vnd  Leibiiche  tn8r- 
derey,  Eurerej  vnd  Ehebrecherey,  Blutschenderey,  Sodomiterey,  SeelenmSrderey,  vnd 
was  dergleichen  Siinde  mehr  siml  ;uitt'  das  jhr  uichl  empfahel  etwas  von  jren  plagen. 
Dciin  jhre  Silnde  reichen  biss  in  den  Himel,    vnd  t\n  Herr  denckei  an  jren  freuel." 

f.  a  vii;'. 

Haec  singillatim  refutari  neque  uecesse  esi  neque  vacat.  Exemplum  pono 
iuiuin :  Affirmat  Scheidlich,  in  Canisii  catechismo  parvo  ad  poenitentiam  non  exigi 
fidem.  At  fides  ibi  in  ipsa  definitione  hominis  christiani  ponitur.  Ita  enim  habel 
prima  huius  catechismi  quaestio:  „Quis  dicendus  est  Christianus  atque  Catholicus? 
Qui  Baptismatis  Sacramento  initiatus.  [esu  Christi  veri  Dei  atque  hominis  salutarem 
doctrinam  in  eius  Ecclesia  profitetur,  neque  sectis  vei  opinionibus  ullis  ab  Ecclesia 
Catholica  alienis  adhaeret"  cap.  1,  qu.  1  .  ftem  fides  exigitur  in  explicatione  primi 
praecepti  Decalogi  cap.  3,  qu.  7).  Facillime  igitur  inde  colligitur,  immo  perseintel- 
legitur,  fidem  requiri  ad  poenitentiam  recte  agendam. 

Canisii  defensionem  in  se  suscepit  Christophorus  Ehrhard  clericus  saecularis; 
qui  edidit  librum:  „Newer  Euangelischer  Catechismus  Das  ist:  Ein  sehr  n^tlziches, 
lustigs  vnd  kurtzweiliges  Religionsgesprach,  eines  Catholischen  Christen,  vnd  Euan- 
gelischen  Lutheraners,  in  Form  vnd  Weise  eines  Catechismi.  Sampt  angehengtem 
Lutheriscben  Irrgarten:  Entgegengesetzt,  der  eyteln  vnd  vermeinten  Widerlegung, 
defi  kleinen  Jesuitiselien  Catechismi  Herrn  D.  Petri  Canisij,  etc.  Durch  M.  Paulum 
Scheidlichium  Predigcanten  zu  Nider  Manfifeldt  im  88.  Jar  in  Truck  aufigangen. 
Gestelt  Durch  den  Ehrwurdigen  vnd  Hochgelehrten  Herrn  M.  Christophorum  Erhardum, 
der  heiligen  Schrifft  Licentiatum,  etc.  M.  D.  LXXXIX."  In  extremo  libro:  .Gednukt 
zu  Miinchen,  bey  Adam  Berg.  Mit  Rom:  Kay:  Mayest:  Freyheit.  Anno  M.  D.LXXXIX" 
(8°  min. ;  ff.  sign.  91,  non  sign.  9,  addito  titul. ;  litterae  dedicatoriae  Erliardi  ad  Fer- 
dinandum  _seniorem"  Bavariae  ducem  Monachio  Kalendis  Febrnariis  1589  datae  . 
Erhard  vehementer  quidem  pro  aetatis  illius  more  in  Scheidlichium  invehitur,  ser- 
mone  tamen  utitur,  <iui  est  minus  rusticus  procaxque ,  quam  sermo  Scheidlichii. 
Hunc  saepe  ex  ipsius  Lutheri  libris  oppugnat;  velut  cum  ei  catliolicis  contemptum 
matrimonii  exprobranti  ostendit,  Lutherum  aliquibus  cum  condicionibus  adulteria  per- 
misisse    f.  &  2b ;  cf.  Can.  V  555 — 556). 

Canisium  defendit  etiam  Georgius  Scherer  S.  J.,  vir  et  contionibus  habitis  et 
Jibris  pro  ecclesia  scriptis  per  Germaniam,  Austriam  maxime,  celeber  (de  quo  Can.  II  559  . 
Is  a.  1589  Ingolstadii  edidit  libellum :  „Antwort,  Auff  die  zwey  vnuerschampte  vnd 
Ehrenschmahende  Famos,  Schandt  vnd  Lastercharten,  M.  Alexanders  Vtzingers  eines 
Predicanten  zu  Schmalkalden"  (cf.  SommervogelYll  757).  In  libelli  litteris  dedicatoriis 
ad  praepositos  et  consiliarios  liberorum  imperii  equitum  rsex  locorum-'  in  Franconia 
sitorum  datis  sic  scribit :  .Zum  dritten  vnd  letzten  hat  mir  zu  diser  Dedication 
Vrsach  gegeben  Petrus  Scheidlichius,  Predicant  zu  Nider  Mal.uVldt.  welcher  jimgstlich 
sein  vermeinte  Widerlegung  deft  kleinen  Catechismi  D.  Petri  Canisij,  an  die  LSbUche 
Ritterschafft  zu  Fiancken  gestelt  hat,  vnd  in  der  gantzen  Vorred  sich  allein  dahin 
bearbeitet,  damit  er  bej'  E.  G.  vnd  V.  vns  Jesuiter  mocht  feindtsalig  vnd  verhafit 
machen.  Wolte  mich  derhalben  als  der  wenigist  Jesuiter  bey  E.  C  vnd  X.  mit  disem 
Buchlein  dienstlich  praesentiert  haben.  Dann  sie  darinnen  verhoffentlich  genu.u>am 
finden  werden,  aufi  was  Vrsachen  solche  Predicanten  vns  Jesuitern  so  vngunstig 
seindt,  nemblich  am  allermeisten  darumb,  dafi  wir  vns  auff  jlir  Hreiden  verstehn, 
jhren  Betrug  entdecken,  den  Leuthen  die  Augen  offnen,  jederman  vor  jhren  auff- 
rhurischen.  Rach  vnd  Blutgierigen  Schrifften  warnen,  jhre  Argument,  die  sie  wider 
den  Catholischen  Glauben  fuhren,  mit  Gottes  Wori  vnnd  Altkirchischer  Lehr  ab- 
leinen  vnnd  abstossen.  r.  Hinc  illae  Lachrymae.  Belangendt  aber  sein  Widerlegung 
defi  kleinen  Catecbismi.  gemahnet  mich  dieselb  an  ein  klein  Peluerley  oder  Busen 
vnd  Polsterhiindlein.    das  einem  grolien    En.nlischen   Ilundt   oder    grossent  Friesischen 


792  Mon.  L469     UTi).    L589    L588         L589. 

Pferdi  nachbeLLet.  So  kombt  Scheidliohius  rait  seiner  Wideriegung  gar  zu  spat  vnd 
post  festum.  Diinn  diser  klein  Catechismus  nunmehr  in  die  40.  Jahr,  nicht  ailein 
im  hohen  vnd  nider  Teutschlandt,  sondern  auch  in  Pranckreich,  WeLschlandt,  His- 
panien,  Bohem,  Vngern,  Poln,  vnd  nahe  in  der  gantzen  Christenheit,  auff  aiierLey 
Sprachen  der  Jugendt  bifiher  ftirgetragen  worden,  vnd  noch  taglich  ohn  AuffhSren 
niit  merckhlichem  grofien  Nutz  vnnd  A.uffnemmen  der  Christenheit  furgetragen-wirdt, 
weiches  Scheidiichius  mit  seiner  einfaltigen  vnnd  vngeschickten  Widerlegung  nicht 
verhindern  wirdt  konnen.  Diser  FLoch  wirdt  kein  grofi  Loch  beissen"  Erster  TheiL, 
AJLer  Schrifften,  Bucher  vnnd  Traktatiein,  welche  Georg  Scherer  .  .  .  durch  den  Truck 
aufigehen  lassen,  Cioster  Bruck  in  Mahren   L599,  f.  394). 

146».        1589  (1588). 

Caesar  Baronius  Canisium  laudibus  extollit. 

Praeclarus  ille  cardinalis  Caesar  Baronius  in  ..Aunalibus  Ecclesia- 
sticis"  ad  annum  Christi  9,  domum  nazarethanam,  „in  qua  de  Verbi 
incarnatione  sanctissima  Virgo  coeleste  accepit  mmcium".  Lauretum 
magno  miraculo  translatam  esse  breviter  narrat.  Deinde  scribit :  „Sed 
haec  obiter:  neque  enim  est  in  auimo  rei  gestae  historiam  egregie 
testatam  hic  enarrare ;  agemus  de  ea  suo  tempore,  quo  facta  scribitur. 
[nterim  his  fruere,  lector,  quae  venerandus  Pater  Petrus  Canisius, 
cuius  laus  est  in  Euangelio  per  omnes  ecclesias1.  non 
minus  pie,  quam  ornate  atque  erudite.  suo  more.  conscripsit."  In 
margine  autem  ponit:  ..Canis.  de  sancta  Maria  Deipara  li.  5  c.  25": 
Amiales  Ecclesiastici,  Auctore  Caesare  Baronio  Sorano  Congregationis 
Oratorii  Presbytero.    Tomus  primus.  Antverpiae  1589.  96. 

Idem  in  annum  Christi  31  scripsit :  ..Xouatores  eo  deuenerunt 
stultitiae,  vel  potius  merae  iniquitatis,  vt  malint  corrumpere  verbum 
Dei,  et  Ioannem  -  vitae  ociosae  et  deliciosae  infamare.  quam  monasticam 
ab  eo  diiuanantem  vitam .  in  Ecclesia  altissimis  deiixaiu  radicibus, 
euangelica  nempe  attestatione,  vt  subripi  aut  euelli  nequeat,  adstipulari 
vel  profiteri.  Sed  iu  his  non  immoramur  diutius;  quandoquidem,  vt 
oumiiuii  ferl  sententia,  sibHis  potius,  ei  risu,  quam  ampliori  confutatione 
digni  smii  :  licet  ad  illos  imperitiae,  dementiae  ac  (vt  vno  verbo  dicam) 
uc(|iiitiae  redarguendos  summo  iure,  non  defuerit  vigilans  studium 
eruditissimi  ac  maxime  pij  viii  Petri  Canisij,  ad  quem.  qui  talia  cupit, 
amandamus"  ;:   L.  c.  ]».  1 L6. 

Usus  suni  editione  secunda  huius  tomi  primi  Annaiium  Ecciesiasticorum,  com- 
pluriens  editorum.  Quae  editio  a.  L589  Antverpiae  facta  est.  K«liti<i  prima,  Romae 
a,  L588  facta,  nunc  est  valde  rara. 

1I70.        1589. 

V,\  De  Backer  I  L056  et  Sommervogel  II  i'>'_'."i  intelLegitur,  plantinianam  editio- 
nem  nSummaeu  canisianae,  a.  L587  Anitverpiae  factam,  de  qua  supra  p.  734  dictum 
est,  iterum  eademque  ratione  ac  forma  in  Lucem  prodisse  Antverpiae  a,  L589, 


I  or  8,   L8.  J  S.  toannem   Baptistam. 

Canisius  haec  praestitit  in  opere  <!»•  S,  Loanne  Baptista,  quod  -Commentario 
Mim  de  Verbi  l»<i  corruptelis"  primum  tomum  constituit;  v.  Can.  VI  7 1  _?  711  et 
supra  p.  581 ' 


\l.m.  1471     1472.    1589.  793 

1171.        1589. 

Canisii  „Parvus  Catechismus  Catholicorum"  latine  Antverpiae,  Braunsbergae, 
hugduni,  italice  Bergomi,  gernuinice  Friburgi  Helrt  tiorum  editur.  <  'atechtsmus  tren  rensis. 

1.  Canisii  „Institutiones  Christianae  pietatis"  seu  „Parvum  Catechismum  Catho 
licorum"  Antverpiae  a.  L589  m  lucem  prodisse  iam  FhUippus  Alegambe  S.  J.  Biblio- 
theca  Scriptorum  Societatis  [esu,  Antverpiae  1643,  ■171  el  Nathanael  Sotoellus  S.  J. 
(Bibliotheca  Scriptorum  Societatis  fesu,  Romae  ic>7<;.  663  affirmaverunt.  Deinde 
lh  Bacher  1  1060  scripsit,  Canisii  „Catechismum  parvum  Catholicorum"  a.  1589 
Antverpiae  ex  officina  Christophori  Plantini  ra  16°,  cum  Plantini  litteris  dedicatoriis 
.'!().  [anuarii  1589  datis,  prodisse.  1<1  quod,  omissa  mentione  litterarum  illarum,  repetiii 
Sommervogel  II   <i'!7. 

•_'.  Anno  1889  amicus  quidam  Bergomi  Bergamo,  in  ttalia  superiore  versatus 
me  certiorem  fecit,  in  bibliotheca  illius  urbis  esse  Canisii  „Catechismo  catholico, 
Bergamo  1589",  in  24".     ffaec  deinde  iisdem  verbis  posuit  Sommervogel  II  653. 

.'!.     „PARVVS       Catechismus     Catholicorum.      Auctore       PETRO  CANI-    sio 

Sodetatis       Iisii.        Uriinshrrijir    j    1;")89.    :    K.rriiilrhiit       /niiiiins    Sn.ro:" 

16°;  pp.  sign.  174.  non  sign.  iu  initio  17  addito  titulo)  et  in  fine  1.  fnscriptfonem 
sequitur  Canisii  praefatio  m.  Maio  a.  1561  scripta  (BExiguum  esf  etc.  ei  edictum 
Ferdinandi  \.  a.  1560  datum.  In  extremo  libro  sunt  testimonia  Sacrae  Scripturae, 
meditationes  quotidianae  de  virtutibus  Christi,  orationes  in  schola  cotidie  ante  lectionem 
dicendae,  hymnus  BJesu  dulcis  memoria".  Librum  vidi  Braunsbergae  in  bibliotheca 
[ycei  hosiani  Dg  ti.'}7  .  Est  is  etiam  Upsalae  in  bibliotheca  oniversitatis.  Editionem 
commemoravit  Sommervogel  II  Ii37  et  accuratius  II  vn. 

4.  Canisii  J\Iein  Cathechismus''  germanice  a.  1589  Friburgi  Helvetiorum  in 
24"  editum  esse  notatur  in  collegii  friburgensis  *  Catalogo  Bibliothecae  veteri"  ante 
exitum  saeculi  XVI.,  ut  videtur,  incohato  et  fere  <nl  a.  1626  perducto,  qui  est  Fri- 
burgi  in  bibliotheca  cantonali.     Sommervogel  lianc  editionem  non  posuit. 

5.  Jnstitutiones  christianne  pietatis.  paruus  cathechismus  catholicorum :  auctore 
D.  Petro  Canisio  Societatis  Jesu  theologo.  Additum  est  Kalendarium  Gregorii  summi 
pontif.  iussu  editum.  Lugduni,  apud  Benedictum  Rigamdum  [Rigaudum  ?].  1589": 
8°  min.,  pp.  sign.  110,  ff.  non  sign.  1<>.  Haec  in  Catalogo  bibliothecae  Hieronymi 
Pichon  P.  II  n.  1635),  quae  m.  Februario  a.  1898  Parisiis  vendenda  erat,  indicari 
P.  Car.  Sommervogel  mihi  scripsit.  Qui  in  JBibliotheca"  sua  hanc  editionem  non  posuit. 

6.)  Anno  1589  Treviris  apud  Henricum  Bock  iussu  Ioannis  a  Sch5nenberg 
archiepiscopi  principisque  electoris  in  lucem  emissus  est  libellus  „Catechismus  vnd 
Praxis,  Das  ist,  Die  Notwendigste  Stiick  Catholischer  Lehr,  sampt  einer  Vnder- 
weisung"  etc.  Hic  catechismus  a  canisiano  quidem  differt;  ei  tamen  componendo 
Canisii  et  „Parvus  Catholicorum  Catechismus"  et  -Summa11  large  adhibita  sunt. 
Vide  Fr.  Otterbein.  Verdienste  des  Trierer  Erzbischofs  Johannes  von  Schonenberg 
J581 — 1599)  um  den  katechetischen  Unterricht,  in  -Pastor  bonus",  •!.  Jahrg.,  Trier 
L894,  372  376—377. 

1472.        1589. 

Doctrina  christiana  ad  Canisii  Parvum  Catechismum  Catholicorum  Antverpiae 
figut-is  aeneis  exprimitur. 

JNSTITVTIONES  |  CHRISTIAN^E,  |  seu  |  PARV\'S  (ATECHIS- 
MVS  |  CATHOLICORVM,  j  Prcecipua  Christiance  pietatis  eapita  com- 
plectens:  Pkimym  quidem  a  P.  Ioanxe  Baptista  Ro-  !  mano.  Societatis 
[esu,  in  rudiorum  &  idiotarum  gratiam,  iuxta  SS.  Concilij  Tridentini 
decretum  sess.  25.  imaginibus  distinctus,  nunc  ver6  aereis  formis  ad 
D.  Petri  Cani-  I  sn,  Societatis  Iesu,  Institutioncs  eleganter  expressus. 
Axtverple,  |  Excudebat  Christophorus  Plantiuus.  Architypo-  graphus 
Regius,  sibi  &  Philippo  Gallaeo.      M.D.  LXXXIX ." 


r94 


Mon.  147:).    1589. 


L6°;  pp.  signatae  212.  addito  folio  titulari,  et  in  fine  1  f.  non  sign.  P.  3  prae- 
fatio,  de  qua  plura  infra  dicentur.  P.  212  approbatio.  Antverpia  25.  Februarii  1589 
data,  qua  „Henricus  Zebertus  Dungaeus"  canonicus  antverpiensis  ac  theologiae 
doctor  et  Librorum  censor  de  quo  Can.  III  471—472:  IV  114  testatur,  librum  nihil 
religioni  catholicae  vel  regi  contrarium  continere.  P.  212  Summa  privilegii  Philippi  II. 
Bruxellis  7.  Aprilis  1589  dati,  quo,  multa  sex  ^Caroleorum"  fisco  regio  tribuendorum 
proposita,  cavetur,  ne  proximis  sex  annis  in  terris  Philippi  imperio  subiectis  quis- 
quam  praeter  Plantinum  librum  illum  typis  exscribat  vel  vendat. 

In  praefatione,  cui  neque  auctoris  nomen,  neque  locus.  neque  tempus  ascripta 
sunt,  commemoratur  decretum  concilii  tridentini  (Sess.  XXV.  De  invocatione  Sanctorum  . 
quo  iubentur  episcopi  docere,  „per  historias  mysteriorum  nostrae  redemptionis,  picturis 
\.l  aliis  similitudinibus  expressas,  erudiri  et  confirmari  populum  in  articulis  fidei 
commemorandis  ei  assidue  recolendis".  Propterea  editum  esse  -libellum  hunc  picturis 
et  imaginibus  diuitem,  Romano  multo  illustriorem*.  Operam  autem  datam  esse,  ut. 
quantum  fieri  posset,  singulae  tidei  doctrinae  factis  in  Sacra  Scriptura  narratis  il- 
lustrarentur,  et  singulis  imaginibus  Bexplicationem"  ex  Canisii  -Christianis  Institutio- 
nilms"  additam  esse  eo,  „quod  is  libellus  docendo  et  instruendo  perutilis,  pene  om- 
niuni  manibus  teneatur".  Liber  autem  ille  rRomanusa  est  catechismus  a  P.  Ioanne 
Baptista  Eliano  sive  Romano  (f  1589)  S.  J.  (qui  ex  Iudaeo  alexandrino  Christianus 
factus  erat)  a.  1587  Romae  cum  imaginibus  ligno  incisis,  parum  tamen  nitidis,  editus 
et  sic  inscriptus:  „Dottrina  christiana  nella  quale  si  contengono  li  principali  misteri 
della  nostra  fede  rappresentati  con  figure  per  instructione  de  gPIdioti,  et  di  quelli 
che  non  sanno  leggere"  {Sommeroogel  III  379). 

Continet  igitur  antverpiensis  hic  catechismus  102  figuras  aeneas  easque  ita  dis- 
positas,  ut  singula  paene  folia  in  pagina  priore  suam  habeant  figuram  cum  explica- 
tione  subiecta.  Quae  explicationes  ex  Canisii  „Parvo  Catechismo  Catholicorum" 
exscriptae  sunt,  liberius  tamen;  desunt  enim  quaestiones;  multa  etiam  alia  omissa 
\i-\  contracta  sunt.  Ex  figuris  pleraeque  sunt  biblicae;  sunt  autem  satis  nervosae 
•  i  ad  viviun  expressae,  fortasse  tamen  paullo  nimium  ad  sensus  corporum  movendos 
accommodatae.  Traduntur  factae  esse  a  Petro  van  der  Borcht,  qui  a.  1565  1599 
pro  mnltis  libris  a  Plantino  edendis  figuras  delineabai  et  in  aes  sive  cuprum  incidebat 
M(/.r  Rooses,  Catalogue  du  Musee  Plantin-Moretus,  Anvers  1881.  18  78).  Liber  ipse 
a  Plantino  litterarum,  a  Gallaeo  Galle  figurarum  formis  descriptus  est  (Max  Rooses, 
Christophe  Plantin  imprimeur  Anversois,  Anvers  1882,  269).  Librum  vidi  Bruxellis 
in  bibliotheca  regia  11  1  11l'  ei  Londini  in  museo  britannico.  Idem  exstai  Medio- 
lani  in  bibliotheca  nationali  Brera,  et  Parisiis  in  bibliotheca  nationali  et  rlafhiae 
KSbenhavn  in  bibliotheca  regia.  Editionem  posuit  Sommervogel  Ilf'>:i7  et  accuratius 
II  656  657;  qui  tamen  Labitur,  cum  Bibl.  III  380  scribit,  huius  editionis  imagines 
esse  easdem  atque  figuras  catechismi  a.  L587  a  P.  I.  B.  Eliano  editi. 

1173.         I5S!I. 

Canisii  catechismus  in   Alsatia  et   Bavaria. 

1.  In  Libro  r Annuae  Litterae  Societatis  lesu  Anni  M.  I).  IAXXIX".  Romae  1591, 
233  de  Societatis  collegio  molshemiensi  Molsheim  in  Alsatia  haec  narrantur:  nOcto 
<>|)|)idis  pagisve,  octauo  quoque  die  explicatus  Catechismus :  quam  ad  rem  vtilis  fuil 
editio  septemdecim  millium  exemplorum,  Liberalitate  virorum  Ecclesiastica  dignitate 
aeque,  ac  pietate  praestantium".  Similiter  „Synopr<is  ortus  et  pro^ressus  Collegii  S.  .1. 
Molshemii  ab  anno  1  r»< ; T  ad  an.  1636'':  „Anno  L589.  Pia  quorumdam  Praelatorum 
liberalitate  septemdecim  milia  170()()  catechismorum  excuduntur,  in  catecheticam 
juventutem  distribuenda"  N.  Paulus  in  „Ecclesiasticum  Argentinense.  Strassburgei 
DiOzesanblatt,  Jahrg.  L893,  Strafiburg  L890,  94).  Ad  haec  verba  Dr.  Luc.  Pfieger, 
rerum  alsaticarum  peritissimus,  adnotat:  .Ps  bandeli  sich  hier  mit  grOfiter  Wahr 
.-<  Iiriiiliclik.it.  ja  Sicherheit,  uin  den  kleinen  deutschen  Katechismus  .  .  .  des  am  die 
katholische  Katechese  Deutschlands  so  hochverdienten  Canisius"  Beitrage  zur  Ge 
schichte   der    katholischen   Restauration   im   Elsafi,    in  „Historisch-politische  Blatter" 


Mon.  1 171     1  17."-.    L589.  7'.).", 

CXLVII,  MUnchen  1911,  17!»  180).  lt;i  etiam  in  loannis  Rasser  tbeologi  ei  pofitae, 
qui  boc  tempore  Ensishemii  Ensisheim  in  Alsatia  parochus  erat,  insigni  Bchola 
statutum  erat:  Cotidie  debel  ludimagister  aliquid,  ndocb  wenig  damil  sie  nit  (lber- 
iaden  werden    <\  Catechismo  Canisii  exponierem  und  fiirlesen"    Pfleger  I.  c). 

2.  Atiiio  1589  scholis  germanicis  arbis  ingolstadiensis  tngolstadl  in  Bavaria 
constituta  est  ratio  docendi  et  discendi,  in  qua  baec  praecipiuntur :  Ludimagistri 
debent  discipulos  Balle  Freytag  die  letzte  stund  vormittags  die  Lection,  so  ihnen  an 
verschienenen  Suntag  im  Catechismo  des  Herrn  Doctoris  und  Vatters  petri  Canisii 
in  der  Kurchen  bei  St.  Morizen,  auff  unser  lieben  Frauen  Schutter,  oder  in  der  schul 
aufgeben,  recitirn  und  aufsagen  lassen,  doch  ohne  weittere,  so  wol  bemelts  Cate- 
chismi  alfi  des  beiligen  Evangelii  erlernung  und  auBlegung".  ftem  debenl  ludi- 
magistri  pueros  „in  aigner  Person  .  .  .  alle  Sunntage  nacbmittag  zu  dcr  gewnhnliclien 
Zeit  zuni  Catechismo  .  .  .  fueren  .  .  .  ob  die  Kinder  aucb  am  Sunntag  oder  Feyertag 
in  dem  Catechismo  oder  an  der  Predig  etwas  gemerkt  baben,  examiniren  und  fragen" 
(«7.  B.  Eeiser,  iNotizen  iiber  das  katecbetische  Wirken  ilcs  sel.  Petrus  Canisius,  tngol- 
stadt  1869,  85—86). 

1474.        1589. 

Canisii  „Manualea   Antverpiae  latine,  gallice,  vlamice  editur. 

1.  De  Backer  (I  1049  affirmat,  Canisii  „Manuale  Catholicorum"  prodisse  „Ant- 
verpiae,    ex   officina  Christophori  Plantini,    1589",    in    16°,    cum    litteris   dedicatoriis 

Plantini  30.  Ianuarii  1589  datis.     Post  De  Backer  idem  dicil   Sommervogel  II   f>77. 

2.  „Le  Manuel  des  Catholiqves.  contenant  la  vraye  maniere  de  prier  Dieu : 
Recueilly  et  faict  en  Latin,  par  le  R.  P.  Canisius:  mis  en  Francois  par  Gabriel 
Chappuys.  A  Anvers,  De  V  Tmprimerie  de  Christophle  Plantin,  Imprimeur  du  R03-, 
MDLXXXIX.  12",  pp.  421. u  Ita  Sommervogel  II  679.  Paulo  minus  accurate  idem 
posuerat  De  Backer  I  1050. 

3.  Amicus  quidam  me  certiorem  fecit:  Yidisse  se  lihrum  „Handt-boeck  Der 
Catholijcken  om  godtvruchtelijck  te  hidden.  By  een  vergaedert  Door  den  E.  V.  Peeter 
Canisius,  des  Brooderschaps  Jesu,  Doctoor  in  der  Godtheydt.  t1  Antwerpen,  In  de 
Plantijnsche  Druckerije,  By  Jan  Mourentorf.  MDXCVII.  Met  Gratie  ende  Privilegie." 
(12°  min.;  pp.  380;  cum  18  figuris  sive  imaginihus  in  aes  incisis.)  Privilegium 
a.  1588  datum  esse.  Tabulam  quoque  Jitterae  dominicalis"  ab  a.  1588  incipere  [per- 
ducitur  ad  a.  1700].  Litteras  dedicatorias  a  Christophoro  Plantino  „30.  Ianuarii 
MDLXXXX"  datas  esse  „Aen  de  Eerbare,  Discrete,  eii  Godtvruchtighe  Vrouwe, 
Jouffrou  Josina  de  Meyere,  weduwe  van  Heer  Francois  van  den  Cruyce  Saligher,  S.' 
TJnde  colligendum  esse  videtur,  vlamicam  hanc  sive  neerlandicam  versionem  „Manualis 
Catholicorum"  canisiani  primum  editam  esse  Antverpiae  apud  Christophorum  Plan- 
tinum  anno  1590.  Verum  existimo.  in  tempore  litterarum  dedicatoriarum  aut  a 
typographo  aut  ab  eo,  qui  liaec  mecum  communicavit ,  erratum  esse ,  et  pro 
MDLXXXX  ponendum  fuisse  „MDLXXXIX".  Nam  et  De  Backer  (I  1050),  et  post 
eum  Sommervogel  (II  678),  cum  huius  „Handt-hoeck"  editionem  Antverpiae  a.  1604 
factam  describunt,  in  ea  litteris  illis  dedicatoriis  30.  Ianuarii  1589  et  approbationi 
Kalendas  Decemhres  a.  1588  ascriptas  esse  dicunt;  cui  tempori  congruit  tempus 
tahulae  litterarum  dominicalium ,  quod  supra  commemoravi.  Prima  igitur  editio 
anno  1589  facta  est.  Quod  autem  Sommervogel  (IX  1981),  editioiiem  anni  1597 
hreviter  commemorans,  litteras  illas  a.  MDLXXX  datas  esse  dicit.  manifeste  in  eo 
anno  erratum  est;  cf.  supra  p.  73»*>. 

4475.        1589. 

Vita  S.  Fridolini  a  Canisio  sci-ipta  et   Friburgi  Hdvetiorum  edita. 

„2Barijaffte  |  ^>i[tort  bon  bem  6e= !  viunbten  Slbbt  2.  ^ribefino,  onb  [einen 
tuunberbarltdint  tfiaten,  aujs  Otelen  alten  Scribenten  uijanten  ge§ogen,  ien 
unber  aber  aup  neto  gebef=    feri  bnnb  in  Inui  ber=  |  fertiget.    Inidi  Petrum 


796     ^on.  ^(;  ~1477.    Circa  medium  m.  Februarium  1589  —  2.  Aprilis  1589. 

Canisium  Theologum      Societatis  EESV.      Cum  facultate  Superiorum. 
(SJetrutft  8U  Tvicplutr^  tn  33<$tlcmb,  bnrd)  !  2tkafiam  ©emperlin  im  [ar)r  1589." 
Versus  2,  3,  9,   12  rubri  sunt. 

4"  min. :  pp.  numeris  sign.  155 ;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  10  (addito  titu- 
laii  et  in  fine  3;  f.  a  n  -  [  a  iv1';]  litterae  dedicatoriae,  quae  positae  sunt  supra 
p.  276  -279;  f.  (b)a  —  [(b)  vr*]  praefatio;  f.  [5Bma]  —  Xa  index  capitulorum  libri.  Se- 
quuntur  sententiae  aliquot,  „Gebett  zu  Gott  von  dem  Heiligen  Fridelino  Beichtiger 
vnnd  Abbt".  errata.  F.  [(b)  vi''|  imagunculae  SS.  Fridolini  et  Hilarii  episcopi  picta- 
viensis  ligno  incisae. 

In  *  Codice  rerum  Friburgi  Helvetiorum  a  senatu  minore  gestarum  haec  notata 
sunt  de  consessu  senatorum  13.  Ianuarii  1589  habito:  Abraham  Gemperlin  typographus 
dominis  douavit  „etliche  S.  Fridolinis  leben  exemplaria.  .  .  .  Dargegen  habend  jme 
m.  H.  1.  Miit  Korns  vnnd  20.  libras  gelt  vereert"  Rathsmanual  nr.  137.  Friburgi  in 
archivo  reipublicae). 

In*  LMeris  annuis  collegii  friburgensis  circa  m.  Nov.  a.  1589  datis  haec  de  Maria 
[acoba  a  Sulzbach  abbatissa  narrantur:  „Misit  ad  nos  pro  munere  Jllustris  Domina 
Seckingensis  viginti  aureos  nummos,  cum  opusculum  ei  de  S.  Fridolini  vita  a  nostris 
conscriptum    fuisset  oblatum"  (ex  apogr.  eiusd.  fere  temporis;    Cod.  „1  36"  f.  41a). 

Labitur  certe  Virg.  Rossel,  cum  scribit  canisianam  hanc  S.  Fridolini  vitam  esse 
primum,  qui  Friburgi  Helvetiorum  typis  exscriptus  sit,  librum  ^Histoire  litteraire  de 
la  Suisse  Romande,"T.  J.  Geneve-Bale-Lyon  1889).     Vide  supra  p.  692  698  736. 

Vidi  exemplum  huius  Jibri,  quod  est  Monachii  in  bibliotheca  nationali  4°  V. 
S.S.  260).  Liber  exstat  etiam  Halae  in  Tiroli,  in  bibliotheca  PP.  Franciscanorum. 
Sommervogd  eum  breviter  memoravit  II  67!». 

1476.        Circa  medium  m.  Pebruarium  15S9. 

Ex  Can.  41  f.  185b — 187a.  Ex  eodem  codice  hanc  exhortationem  posuit  Schlosser 
184     189. 

Canisius  Friburgi  ad  Socios  collegii  de  ieiunio  dicit. 

Exstat  exhortationis  a  Canisio  Frilmrgi  ad  Socios  collegii  habitae  commentarium 
a  P.  Sigismundo  Ilsung  S.  J.  (ut  videtur)  scriptum  et  a  Canisio  ipso  recognitum.  quod 
sic  est  inscriptum:  „Exhortatio  ad  fratres  de  ieiunio  Quadragesimale".  Significari 
autem  Quadragesimam  anni  1589,  ([iiae  15.  Februarii  incohanda  erat,  colligitur  ex 
loco  codicis,  quo  hoc  commentarium  scriptum  est.  Exhortatio  incipit  sic :  .Tempus 
monei  tractare  de  ieiunio  quid  sit,  et  quare  magni  faciendum,  et  quomodo  illo  nobis 
utendum  ut  fructum  eius  percipiamus".  Queritur  Canisius:  „Nunquam  pauciores 
fueruni  Ieiunatores  in  Clero  et  populo,  nunquam  plures  uentrem  pro  Deo  colentes 
[cf.  1'liil.  .'i.  19]  ei  magis  offendentes  pueros  aliosque  simplices.  .  .  .  Vnde  tam  pauci 
Clerici  casti,  honesti  et  uere  spirituales.  Viuunt  sicui  in  diebus  Noe  edentes 
ei  bibentes  [Mi  24,  37  38;  Lc.  17,  26  27]  usque  ad  diluuium.  Animales  et 
carnales  suni  ei  pauci  spirituales  qui  gloriari  possini  de  ieiunijs  [cf.  Mt.  9,  14]  ei 
cas.tigeni    corpora   sua"  |1   Cor.  9,  27]. 

1177.        2.  Aprilis  1589. 

Ex  commentario  a.  P.  Sigismundo  [lsung  S.  J.  scripto  ei  a  Canisio  emendato. 
Can.  27  f.  I60b-    I65a. 

Canisius  Friburgi  die  Paschatis  contionatur. 

Jii  die  Paschatis  1589"  sive  2.  Aprilis  1589  Canisius  Priburgi  in  templo 
S.  Nicolai,    ui    videtur    orationem    sacram    habuit,    cuius   argumentum   sive    „propo- 

siti •iii"  sic  indicavit:    „Nun  zu    bestettigung  vnd    beforderung  solcher  Osterlichen 

frewden  vnd  frolockungen,  will  ich  erstlich  ftir  mich  nemen  den  Euangelischen 
spruch  so  Christus  in  einem  gleichnnis  einmal  [Lc.  15,  6]  gesprochen  hai  von  einem 
llirtcn  der  seine  Freund  \nd  Nachbawren  beruffete  also  saeend:   Concratulamini 


M.m.  1  178.     1580     1596.  797 

raihi  (( 11  i  a  i  n  11  f  n  i  onera  meam  quae  perierat.  2.  Mttssen  auch  etwas 
melden,  wie  <las  die  rechi  Osterliche  frewde  mehr  vnd  gewisser  bej  allen  Catho 
Lischen  als  bey  den  Rotten  vnd  Secten  ietzunder  gespiiri  vnd  befunden  wirdt.  3.  quo 
modo  Mariac  in  Euangelio  propositae  monstreni  modum  celebrandi  pascha  iil  esi 
paschalia  festa."  Tertiam  hahc  orationis  partem  Oanisius  sua  manu  sic  indicavit, 
corrigens,  quae  llsung  scripserai  :  „3.  Will  ich  das  heutig  Euangelium  ziehen  auf 
ein  freundlichs  gespr&ch  so  zwischen  den  beiligen  Engeln  vnd  den  betrlibten  Marien 
bey  des  Herren  grab  gehalten  wirt".  A.tque  tlsung  quidem  colloquium  hoc  scripsit, 
sic  inscriptum :  „De  Evangelio  ad  Dialogum  reducto."  Canisius  vero  sua  manu 
ascripsit:  „Non  esi  tractatum". 

Haec,  quantum  sciri  potest,  est  ultima  oratio,  quam  Canisius  Friburgi  in  teraplo 
S.  Nicolai  hahuit.  Superesi  atque  adhuc  usurpatur  ibidem  sacer  suggestus,  es  quo 
Canisius  dicebat.  Summo  is  artificio  a.  1458  a  Gasparo  Hugonin  ex  lapide  factus 
est  //.  Raemy  de  Bertigny  et  K.  Perroulaz,  St.  Nicolas  de  Fribourg,  Fribourg 
[Suisse]  1853,  •'! . 

14  78.        1580    1596. 

Ex  coramentarii  verroniani  apographo  initio  saeculi  XVIII.  scripto,  qiinil  cst 
Monacliii  in  archivo  maiore  reipubl.,  .Ics.  in  gcn.  Fasc.  13.  No.  214.  f.  81',  et  ex  testi- 
moniorum  apographis,  quae  sunt  in  Codd.  „Can.  63"  f.  6"  115"  130a  131!l  et  „Proc. 
Ap.  1"  f.  i>*.'5a  ct  in  Cod.  diling.  BSchmalzgr.u,  n.  295  2!»1>.  atque  ex  Iibro  Eaderi 
p.  185. 

Quanto  cum  drdore  et  fittctu,  quantaque  cum  laude  Canisius  Friburgi  contio- 
natus  sit. 

Sebastianus  Verronius,  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  praepositus, 
in  commentario  de  rebus  Friburgi  a  Canisio  gestis  paullo  post  huius 
mortem  conscripto  haec  de  eiusdem  contionibus  narrat:  „Comitabatur 
facundiam  raram  rerum  et  argumentorum  pondus,  dabat  operam  ipse 
perpetuo,  ut  simul  partes  catholicas  illustraret,  haereticorum  perversi- 
tatem  et  stultitiam  convelleret,  atque  abusus,  si  qui  essent,  perpurgaret. 
Cum  autem  pro  concione  in  rerum  abdita  penetrasset,  tum  vero  in- 
calescente  animo,  prae  spiritus  exuberantia  gestiebat,  iucundabatur, 
exiliebat:  ita  quo  maior  vis  spiritus  erat,  eo  quoque  animi  motus  maiores 
cieret,  non  gesticulatione  levi  et  vulgari,  sed  quae  virum  plane  gene- 
rosum,  magnum  et  Apostolicum  demonstraret ;  quamvis  posterioribus 
annis  latera,  roburque  corporis  vim  animi  non  amplius  expromebant.  *' 

In  processu  beatificationis  Canisii  Friburgi  a.  1625  instituto  An- 
tonius  <<  Montenach,  qui  tunc  erat  tribunus  urbis.  testatus  est,  „quod  I>.  I'. 
Petrus  Canisius  fuerit  excellentissimus  Concionator."  Idem  ibidem  in 
processu  anni  1(>27  affirmavit:  ..Audivit  illum  summo  Divinae  Gloriae. 
et  Orthodoxae  Fidei  zelo,  salutisque  animarum  ingenti  desiderio  ar- 
dentem,  ad  populum  perorantem  :  ejus  Conciones,  quas  audivit  plurimas 
Deponens,  nec  sine  gravi  impedimento  neglexit,  ita  ferventes  et  Audi- 
torum  corda  efiicacissimo  eloquio  penetrantes  fuisse,  testatur,  ut  quam- 
plurimis  lacrimas  eliceret,  cum  ingenti  fructu.  et  popub'  correctione. " 
Nobilis  autem  vir  Pancratius  Geruer  in  eodem  processu  dixit,  „se 
maximum  concursum  tam  Summj  Magistratus,  quam  Civium,  et  reliqui 
totius  populi  Friburgensis.  ad  ejus  conciones  vidisse."  ..  Audiui  ipsemel 
eius  conciones  doctas,  solidas  et  feruentes  Spiritu."    ftem  Michael  Faber 


■j-jlX  Mon.  1471'. 

civis  friburgensis,  <>1  annos  natus,  testatus  est.  se  Canisium  pro  fide 
„acriter  ex  cathedra  decertantem  audiuisse  saepius,  et  propterea  ipse 
Canisius  Haereticis  uehementer  exosus  tiiit".  Item  dixit,  „se  doctas 
eius  Conciones  audivisse,  quibus  plures,  et  praeserthn  extranei  Opifices, 
Haeresi  contaminati,  ad  veram  Fidem  redierint,  quamvis  in  particulari 
eorum  jam  non  recordetur."  ' 

Jam  aliquanto  ante,  anno  dico  1<>14.  Matthaeus  Raderus  S.  J.  in 
Vita  Canisii  de  Canisio  ac  de  Friburgensibus  scripserat:  „Quid  dicam 
quanto  illum  studio  dicentem  audierint?  imo  et  videre  desiderarint? 
Quamprimum  cognitum  est  Canisium  in  concionem  proditurum,  quamuis 
senem  et  viribus,  et  voce,  et  lateribus  defectum,  ingentes  omnium 
ordinum  concursus  fiebant,  non  ad  eum  audiendum  tantum  (quamuis 
extremis  annis  peraegre,  praesertim  a  paulo  remotioribus  vox  debilior 
acciperetur)  sed  ad  caelestem  illam  faciem  senio  et  religione  venerabilem 
contemplandam,  tota  Germania  iam  olim  et  notam  et  spectatam.  cuius 
solo  aspectu  mira  quadam  dulcedine  delectari.  sed  nunquam  satiari 
poterant." 

Quae  Raderus  de  frequentia  auditorum  Canisii  affirmat,  cum  grano  salis,  ut 
dicere  solemus,  accipienda  sunt.  Canisius  enim  identidem  de  Friburgensium  mul- 
toruni  in  concionibus  audiendis  neglegentia  palam  conquestus  esi  et,  nt  illi  per 
senatus  tnandata  ad  eas  audiendas  adigerentur,  effecii  v.  supra  p.  77i>  .  Atque  haec 
etiamsi  forte  praecipue  ad  contiones  aliornm  pertinere  quis  dixerit,  etiam  ad  aliquas 
saltem  contiones  Canisii,  velut  ad  eas,  quas  per  Quadragesimam  diebus  operosis 
habebat,  spectare  ex  ipsius  verbis  perspicuum  est  ■.  v.  supra  p.  664.  Item  rei  gestae 
t/eritatem  excedunt,  quae  aliqui,  velut  Degli  Oddi  231  et  Boero  Can.  384),  de  fidei 
>t  pietatis  fructibus  ex  Canisii  contionibus  iam  primis  post  eius  adventum  annis 
collectis  affirmant. 

I  I71>.         1581     1507. 

Num  Canisius  catecheses  publicas  Friburgi  habere  consueverit  et  singulis  heb- 
domadae  diebus  suam  occupationem  assignarit.     Catecheses  eius  privatae. 

Dorigny  360),  postquam  Canisium  Friburgi  singulis  diebus  festis  et  dominicis 
e  sacro  suggestu  dixisse  aarravit,  haec  addidit:  .11  faisoit  souvent  en  d'autres  jours 
dcs  instructions  familieres  au  peuples,  <-t  des  Catechismes  aux  entans".  Pi/thon  :>().">  : 
„Profestis  teneram  aetatem  primis  doctrinae  Christianae  elementis  imbuebat,  familiari 
instructione  Populum  erudiebat."  Similiter  multi  ex  biographis  posterioribus.  At 
silent,  qui  primi,  paullo  post  Canisii  mortem,  eius  vitam  scripserunt:  KeUer, 
Raderus,  Sacchinus.  Silenl  etiam  testes  a.  1i'>l'.">  >i  L627  Friburgi  in  processu 
beatificationis  Canisii  auditi.  [mmo  <-\  aequalium  s<-ii|>tis  colligitur,  iam  indc  ab 
iiiitio  n < > n  Canisium  ipsum,  sed  eius  s<><l;il<-s  <•<>  munere  functos  esse.  Propterea 
assentiri  aon  ;iu<lc>>  R.  I'.  Canisio  Bovet  <  >.  Min.  Conv.  scribenti :  „Le  P.  Canisius  . .  . 
commentja  ;i  faire  !<■  catechisme  <'t  a  prficher  sur  les  places  publiques;  <'t  suivani 
uii''  tradition  qui  n'c>t  poini  a  me^priser,  l<'s  iina^cs  e^rig^es  en  diffe*rents  <'n<lr<>it> 
de   notre   <it<;.   <>t    devant    lesquelles   pendanl    longtemps   <>n  \it    bruler   une    lampe, 

Eiaec   .iinii   K'>"_'7    testin ia    ii><l<'in  verbis    |><>sii;i    sunl    etiam  in   nPositioneu 

a.  L734,  Summ.  |>.  L2  L3  L8  !!•  .">.">:  ubi  p.  2.  praeterea  producitur  Simon  Gurnel 
cf.  Bupra  p.  545  affirmans,  Canisium  Friburgi  contiones  habuisse  „non  minus  doc- 
trina  quam  |>i<t;it<'  praestantes" ;  _e  earum  partem  maiorem  audivisse  .ury  ullam 
facile  neglexisse''.    Cf.  etiam   nPosiHonemu  a.  L833,  Summ.  i>.  123. 


1581     1597.  7'.i'.» 

marquaienl  la  place  ou  le  Bienheureux  avail  lait  ses  instructions  Vie  ei  Vpostolal 
iln  Bienh.  P.  Canisius,   Paris-Fribourg  L881,   161). 

Multn  etiam  minus  testatum  esi  id,  quod  primus  quod  sciam  a.  1755  Lonyaro 
deyliOddi  228  el  posi  eum  alii,  atSeguin  250),  Alet  101  .  Raetny deBertiyny  62  63), 
Boero  Can.  379),  Daurignac  360  dixerunt:  Canisium  singulis  bebdomadis  diebus 
suam   assignasse   occupationem :    eum    alio   die   pueris  catechismum  explicasse,   alio 

bomines   rudes   agrestesque   ad    pietatem    instituisse  modo  ad  eorum  captum  acc 

modato,  aliis  diebus  ad  custodias  publicas,  ad  valetudinaria,  ad  infirmos  adisse  etc. 
Iil  sane,  si  non  alii,  certe  Sebastianus  Verronius,  <|ui  urbis  friburgensis  tunc  parochus 
fuerat,  in  commentario,  quem  de  rebus  a  Canisio  Priburgi  gestis  scripsii  v.  infra, 
monum.  1621),  commemorasset.  Canisius  Friburgum  venii  viribus  iam  fractis,  ei 
multum  temporis  insumebai  contionibus  praeparandis ,  novis  liluis  scribendis  ei 
librorum   iam   antea    scriptorum    novis   editionibus   concinnandis,    precibus  ad   Deum 

fundendis  etc.  P.  Oliverius  Manareus  Societatis  visitator  Lucerna  25.  Iulii   1581,  c 

Friburgi  fuisset,  ad  Aquavivam  praepositum  generalem  rettulii :  Socios  friburgenses 
usque  ad  id  tempus  pauca  praestitisse ;  Canisium  sat  procul  coetu  bominum  vivere 
(„essere  molto  ritirato"),  et  socium  eius  curis  rei  familiaris  distendi  v.  supra  p.  535  . 
Ex  collegii  friburgensis  Litteris  annuis,  quae  quidem  supersuni  incipiendo  ab  a.  1583), 
cognoscitur,  Sociorum  neminem  ad  custodiam  publicam  vel  ad  valetudinarium  adisse 
singulis  hebdomadibus ;  multo  rarius  illi  eo  accedebant.  Hoc  etiam  de  ali^uot  Sociis 
friburgensibus  Canisio  aequalibus  notatum  inveni:  Eos  sacerdotum  coetibus,  <|ui 
statis  diebus  ad  „casus  conscientiae"  excutiendos  habebantur,  praeesse;  de  Canisio 
i<l  Dusquam  vidi  testatum;  nec  tamen  prorsus  negarim,  eum  i<l  quoque  officium  in- 
terduui  administrasse. 

Xairat  vero  Verronius  in  commentario,  quem  supra  dixi.  Canisium 
etiam  extremo  vitae  tempore  „paratum  fuisse,  quamdi  per  valetudinem 
posset,  catechisandis  haereticis  exteris,  qui  eius  doctrinam  expetebant " 
(v.  infra,  monum.  1(521).  Item  in  *processu  a.  1(527,  quem  supra  dixi, 
prolatum  est  testimonium  Tacobi  Stutz,  viri  ex  senatu  maiore  reipublicar 
friburgensis.  Hic,  66  annos  natus,  de  Canisio  testatus  est:  ..Ipse  ego 
ab  illo  nouiter  Basilea  loco  haeretico  reuersus  Friburgum  egregie  circa 
lidei  mysteria  instructus  sum  adeo  ut  quotidie  bis  memoriter  Catechis- 
mum  recitare  debuerim"  (ex  testimonii  eius  apographo  a  P.  Petro 
Hugone  S.  .1.  [f  1657]  scripto,  quod  est  in  Can.  63  f.  130a,  et  ex  Cod. 
diling.  ..Schmalzgr."  n.  242;  etiam  in  „Positi<»u>u  a.  1734,  Summ.  p.  17). 
Eodem  spectat  testimonium  Guilielmi  Lautenschlager  protonotarii  apo- 
stolici  et  capituli  S.  Nicolai  friburgensis  canonici  in  eodem  proctssu 
recitatum:  ..Opera  P.  Canisij  multos  artifices,  qui  de  locis  haeretica 
lue  infectis  Friburgum  ad  artes  suas  exercendas  ueniebant,  ad  ueram 
fidem  conuersos  esse"  (ex  apographo  P.  Hugonis  1.  c.  f.  115a  134''. 
collato  cum  Cod.  diling.  „Schmalzgr."  n.  298:  etiam  in  «Positione" 
a.  1734,  Summ.  p.  29). 

In  eodem  processu  pronuntiaveriint  :  Pancratius  Geruer:  „Canisium 
ardentissimo  animarum  zelo  praeditum  fuisse  adeoque  summa  prudentia, 
charitate,  patientia  ac  humilitate  errantes  ad  viani  salutis  reduxisse, 
nominatim  vero  in  Confessionibus,  orationibus  ac  publicis  concionibus"  : 
Michael  Faber  ..eum  vidit  aegrotos  adeuntem,  consolamVm.  confitentibus 
aures  sedulo  praebentem,  magno  zelo  ad  pia  hortantem" :  Simon  Gumel 
dixit.  se  Canisio  «Confessario  multis  annis  vsum,  el  extra  Coiifessionem 


800 


Mfon.  1480. 


frequenter,  et  familiariter  cum  eodem  eollocutum  esse" ;  Antonius  a 
MontenQch  ..seit  illum  in  audiendis  confessionibus  solandisque  aegris, 
et  afflictis  proximi  salutem  ardentissime  sitijsse.  et  promouere  onmi 
opera,  et  labore  studuisse"  [Positio  a.  1734.  Summ.  p.  12  18  20  34: 
cf.  etiam  nPositionemli  a.  1833,  Summ.  p.    177 — 178). 

1480.        1589. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  „1.  36"  f.  38a— 42a.  Magna  harum 
litterarum  pars,  verbis  interdum  immutatis,  typis  exscripta  est  in  „Annuis  Litteris 
Societatis  [esu  Anni  Nl.D.LXXXIX",  Romae  1591,  205—210.  Particuiam  germanice 
posurl   Eie£  478     179. 

Soeiorum  friburgensium  nunterus  et  ministeria  sacra.  Calvinianus  heidelbergensis 
a  Canisio  in  ecclesiam  receptus.  Cleri  capita  Socios  consuhint.  Synodus  dioecesana. 
Vicaritts  generalis  Sociorum  opera  utitur.  Monasterium  reformatum.  Exercitia  spiri- 
tualia.  Favor  et  pietas  senatus.  Aedificatio  collegii.  ConsUia  civibus  data.  Sodalitas. 
Adversarii. 

Jn  „lAtteris  annuis"  collegii  frihurgensis,  Friburgo  Helvetiorum  circa  m.  No- 
vembrem  a.  1589  datis,  haec.  praeter  multa  alia.  narrantnr:  rJniti  perlatique  toto 
anni  decursu  lahores  quatuordecim  omnino  Societatis  hominihus  .  .  .  nulla  (Deo  tutante 
nisi  exigua  vnius  atque  alterius  inualetudine ;  sic  ut  nulli  neque  haerere  nec  uacare 
ah  officio  suo  licuerit.  .  .  .  Statae  .  .  .  conciones  a  nostris  duohus  hahentur  in  locis : 
Dominica  quidem  ad  D.  Joannis,  reliquis  uero  festis  diebus  vt  in  Aduentu  et  Quadra- 
gesima  ad  D.  Nicolai  cathedralem  Ecclesiam  .  .  .  Nulla  solennitas  potior  nohis  transiit 
quin  vt  minimum  ducentos,  vt  summum  vero  mille  ducentos  in  poenitentibus,  et  ad 
eacram  synaxim  accedentibus  numeraremus.  .  .  .  Jnter  sex  et  viginti  qui  falsa  reli- 
gione  ahiurata  sinceram  fidem  amplexati  sunt  atque  a  nostris  per  salutarem  expia- 
tionem  ex  improhorum  coetu,  gratia,  vinculis  excepti  sacraeque  Romanae  Ecclesiae 
redditi,  fuere  tres  praecipue  insignes,  quorum  vnus  Haidelberga  Caluinisticae  faecis 
in  Germania  Metropoli  tilins  ipse  cuiusdam  isthic  verborum  clamatoris  R.  P.  Canisij 
late  fama  excitatus  ad  nos  Longo  difficilique  multum  htinere  fidei  causa  contendit. 
Examinatus  ille  tnutatae  voluntatis  rationem  breuiter  ac  rotunde  vnicam  suorum 
doctorum  inter  sese  tumultuantium  dissensionem  sibi  contentiosae  fidei  deserendae 
causam  extitisse  professus  est.  Jdem  cum  absoluisset  omnia,  quibus  ipse  fuerat  al>- 
soluendus,  tanta  in  suae  conuersionis  auctorem  exarsrl  charitate  vt  eidem  sese  pro 
primis  gratiarum  initijs,  ad  D.  Jacobi,  Compostellam  peregrinatione  deuoueret,  quam 
illico,  licet  omnium  rerum  inops,  vno  I>Kj  confisus  auxilio  suscepit.  AJtera  oobili 
genere  matrona  e  dominatu  Hernatmn"  fuit.  .  .  .  nPraeter  hos  alij  se\  fuere,  quorum 
duliia  mens  in  fidei  rehus  uacillando  haereret,  quibus  quam  caeteris  magis  defuimus  nil. 
eam  enim  de  omnihus  accepere  a  nobis  institutionem,  vt  quae  necessitas  flagitarel 
ad  Caluinianorum,  quibuscum  viuendum  congrediendumque  erat,  machinas  machina- 
tionesque  disturhandas  abunde  satis  instructa  et  apparata  haberent.  .  .  .  Euocamur 
cmn  primis  atque  etiam  vltro  adimus  ad  aegros  vel  dandi  solatij  hortandique  causa, 
vel  certe  vt  in  extremo  constitutis  robur  addatur,  et  ijisi  infirmi  tantum  animi  cor- 
porisque  vinculum  pie  recteque  dissoluere  doceantur.  .  .  .  Consiliorum  de  gravissimis 
belveticae  reformationis  negotiis  conferendorum  causa,  Reuerendissimi  Episcopi  Lau- 
sanensis"  hic  Friburgi  dominus  Vicarius1,  aec  non  Domini  Praeposituss  et  Decanus8 

saepe  au r istros  accersunl  ei  adeunt,  praecipue  vero  ipse  Dominus  Vicarius  vti 

dos  toto  animo  omnihus  prose({iiitur  ofticijs,  ita  ferme  semper  in  suum  adhibel  con 
silium,    \t    nihil    facile   constitual    cuius   ratam  authoritatem  a  nostrorum  iudicio  ei 

1  ausonensis  •■ 


Petrus  Schnewly.        ''  Erhardus  Thorin,  praepositus  capituli  S.  Nicolai. 
Sebastianus  Verronius,  eiusdem  capituli  decanns. 


HERDER  &  CO.,  TYPOGRAPHI   EDITOEE8   PONTIPICII 
FRIBURGI  BRISGOVIAE   (GERMANIAE) 

Opus  giavissimum! 

Praelectiones  D  o  g  m  a  t  i  c  a  e 

auctore  Christiano  Pesch  S.J.    Novem  tomi  in  8°. 

Operis  singuli  tomi  separatim  veneunt. 

i.  De  Chiisto  legato  divino.  De  eeclesia  Christi.  De  locis  theologicis.  Editio  quinta. 

Fr.  helv.  8-  :  relig.  Fr.  helv.  10.— 
li.  De  Deo  uno  secnndum  natuiam.  De  Deo  trioo  secunduin  personas.  Editio  quarta. 
Fr.  helv.  8.  -  ;  relig.  Fr.  helv.  10.— 

III.  De  Deo  ereante  et  elevante.  De  Deo  fine  ultiino.   Editio  quarta.   Pr.  helv.  8.— ; 
relig.  Fr.  helv.  10.- 

IV.  De  Verbo  incarnato.  De  beata  Virgine  Maria.  De  cultu  sanctorum.  Editio  quarta 
et  quinta.  Fr.  helv.  8. — ;  relig.  Fr.  helv.  10. — 

V.  Degratia.  Delegediviiiapositiva.  Editio  quarta.  Fr.helv.8. — ;  relig.  Fr.helv.  10.— 
VI.  De  sacramentis  in  geuere.  De  baptisuio.   De  eonfirmatione.  De  ss.Eucharistia. 

Editio  quarta.    Fr.  helv.  8.  — ;  relig.  Fr.  helv.  10. — 
VII.  De  sacramento  paeuitentiae.  De  extrema  unctione.  De  ordine.  De  matrimonio. 

Editio  quarta  et  quinta.   Fr.  helv.  8. — ;  relig.  Fr.  helv.  10. — 
VIII.  De  virtutibus  in  genere.    De  virtutibns  theologicis.    Editio  quarta  et  quinta. 
Fr.  helv.  12.—  :  relig.  Fr.  helv.  14. 
IX.  De  virtutibus  moralibus.   De  peccato.   De  novissimis.    Editio  quarta  et  quinta. 
Fr.  helv.  13.— ;  relig.  Fr.  helv.  15  — 

«Revera  cursus  integer  theologiae  dogmaticae  ad  usum  scholarum  iuxta  novam 
methodum  formamque,  novisque  tractatibus  adinventis  et  seientiarum  profectibus  com- 
paratus,  auctus  et  respondens,  qui  tamen  tenue  manuale  tantummodo  non  esset,  neque 
in  immensum,  fere  unice  ad  consulendum,  opus  evaderet,  omnino  desiderahatur.  Perfectum 
ad  hoc  putamus  opus  P.  Christiani  Pesch  evasisse;  in  quo  et  scholastica  methodus,  una 
cum  libera  ratiocinatione  coniuncta,  et  Ecclesiae  decreta  omnia  patrumque  testimonia 
multiplicia,  sobrie  tamen  et  ad  criticae  regulas  discussa,  et  modernorum  adinventa  copiose 
adhibita  erroresque  universi  refutati  inveniuntur,  ut  alumni,  eo  solo  utentes,  plene 
instructi  evadant  in  theologicis  disciplinis.»  (Divus  Thomas,  Placentiae.) 

«Non  crediamo  di  errare  dichiarando  quest'  opera  del  Pesch  il  miglior  corso 
didattico  di  apologetica  che  sia  uscito  finora.  ...  L'  opera  del  Pesch  e  un  vero  e 
solido  fondamento  della  Teologia  seolastica.»  (La  Civilta  Cattoliea,  Roma.) 

«Les  Praelectiones  Dogmaticae  du  P.  Christian  Pesch,  dont  on  sait  la  grande  valeur 
didactique,  viennent  d'atteiudre  leur  cinquieme  e^dition.  L'epreuve  de  l'enseignement, 
prolonge^e  durant  un  quart  de  siecle,  a  ete  grandement  profitable  a  cet  ouvrage,  oii 
l'on  trouvera,  avec  une  documentation  soigneusement  tenue  a  jour,  une  exposition 
lucide  servie  par  une  typographie  excellente.  Chaque  nouvelle  e"dition  permet  de 
constater  un  progres  dans  la  mise  en  oeuvre.  >  (Etudes,  Paris.) 

*E1  libro  del  P.  Pesch  es  la  mejor  obra  didactica  de  Teologia  que  se  ha  escrito 
hasta  el  presente,  superior  en  este  sentido  a  las  obras  de  Perrone,  Franzelin,  Hurter, 
Palmieri  y   Mazzella.»  (Soluciones  Catolicas,  Valencia.) 

«Fiir  den  grofien  Kursus  des  dogmatischen  Studiums  bereclmet,  zeichnet  sich  dieses 
Werk  durch  Reichhaltigkeit  des  Inhaltes,  Soliditiit  der  Beweise,  Genauigkeit  des 
Ausdruckes,  Leichtverstiindlichkeit  der  Sprache  und  tTbersichtlichkeit  des  Druckes 
aus.    Die  Literatur  ist  vollstandig  angefiihrt.  i.Mlgem.  Literaturblatt,  Wien.) 


Eiusdem  auctoris: 

Compendium  Theologiae  Dogmaticae 

Quattuor  tomi  in  8°. 

I.  De  Christo  legato  divino.  De  ecelesia  Christi.  De  fontibus  theologieis.  Editio  altera. 

Fr.  helv.  6.—  ;  relig.  Fr.  lielv.  7.80 
II.  De  Deo  nno.  De  Deo  trino.  De  Deo  creante  et  elevante.  De  Deo  fine  ultimo  et  de 

novissimis.   Editio  altera.    Fr.  helv.  6.— ;  relig.  Fr.  helv.  7.80 

III.  De  Verho  incarnato.    De  beata  Virgine  Maria  et  de  cultu  Sanctorum.   De  gratia. 
De  virtutibns  theologicis.    Editio  altera.    Fr.  helv.  6.— ;  relig.  Fr.  helv.  7.80 

IV.  De  sacramentis.    Editio  altera.    Fr.  helv.  6.  — ;  relig.  Fr.  helv.  7.80 

„Le  R.  P.  Chr.  Pesch,  1'auteur  bien  connu  de  Praelectiones  Dogmaticae,  fort  estimees, 

a  publie  un  abre^ge-  de  sa  th^ologie Les  tomes  ont  toutes  les  qualit^s  qui  distingueni 

les  autres  oeuvres  de  1'auteur:  beaucoup  de  clarte  d'expression,  uue  bonne  division, 
une  methode  approprie^e,  une  grande  solidite  de  doctrine.  Et  il  est  tres  au  courant 
des  questions  actuelles."  (Revue  Eccle^siastique  de  Liege.) 

«Seit  langem  schon  geniefk-n  Chr.  Peschs  neunbandige  Praelectiones  Dogmaticae 
in  der  ganzen  Kirche  grofies  Ansehen.  Klarheit  und  tjbersichtlichkeit  der  Darstellung. 
mafivolle  Ruhe  imUrteil  und  sorgfilltigeVerarbeitung  des  gesamteu  positiven  Materials 
unter  gewissenhaftester  Beriicksichtiguug  auch  der  neuesten  Spezialliteratur  sind  ihre 
allerseits  anerkannten  Vorziige. . .  .  Mit  gleicher  vollendeter  Meisterschaft  hat  der  Autor 
es  verstanden,  in  seinem  Kompendium  bei  jedem  Lehrpunkte  gerade  die  aktuellsten 
und  wichtigsten  Einwande  herauszugreifen,  sie  in  eine  klare  und  kurze  Form  zu  bringen 
und  den  zu  Grunde  liegenden  Lrrtum  aufzudecken.  Hier  wird  der  Leser  mitunter 
in  wenigen  Zeilen  die  Aufklarung  finden,  die  er  anderwiirts  in  langatmigen  Ans- 
ftthrungen  vergebens  sucht.»  (Pastoraiblatt,  Koln.) 

«El  autor  es  uno  de  los  mejores  teologos  contemporaneos,  y  sus  Praelectiones  son 
un  tesoro  de  sana  erudicidn  biblica,  patrologica,  eclesidstica,  teolugica  y  arqueoldgica. 
El  Compendio  es  tan  recomendable  como  sus  Praeleetiones.» 

(Espaua  y  Amenca,  Madrid.) 

«Non  diremo  nulla  delle  dottrine  delTinsigne  teologo,  troppo  conosciute.  Aggiun- 
geremo  solo  che  egli  ha  saputo  superare  facilmente  la  difticolta  di  condensare  1'ingente 
materia  delle  sue  Praclectiones  in  questo  compendio,  mettendolo  anche  al  corrente  degli 
errori  piu  recenti  e  degli  ultimi  insegnamenti  della  Chiesa.  L'  autore  molto  opportu- 
namente  non  ha  voluto  ingombrare  la  trattazione  infarcendola  di  nomi  e  di  titoli  di 
pubblicazioni,  che  per  i  piu  non  avrebbero  nessun  significato;  ma  non  manca  di  ac- 
cennare,  quando  e  il  caso,  ai  capi  principali  della  critica  razionalistica  e  modernistica, 
occupandosi  di  preferenza  della  dimostrazione  della  verita,  Poche  e  scelte  citazioni 
in  principio  di  ogni  capo  danno  una  bibliografia  sufficiente  per  lo  studente  che  voglia 
allargare  alquanto  Ia  sua  cultura.  L' autore  dichiara  di  aver  voluto  seguire  1'antico 
e  tradizionale  metodo  scolastico:  il  che  si  deve  intendere  del  metodo  espositivo  per 
tesi,  dichiarazioni,  dimostrazioni  in  forma,  obbiezioni:  metodo  che  tanto  giova  alla 
chiarezza  e  alla  facilita  dell'  apprendere.  Ma,  quanto  al  contenuto,  non  si  deve  credere 
che  egli  abbia  trascurato  la  parte  positiva,  bene  armonizzando  le  dimostrazioni  dalla 
Scrittura  e  dalla  Tradizione  colle  discussioni  dei  teologi.» 

(La  Scuola  Cattolica.  Milano.) 


Pretia  librorutn  in  hoc  prospectu  Francis  helveticis  pommtur  et  eonvertenda  sinit  in  nummoa 

aliarum  terrarum  ad  rationem  numeri  muUiplicatoris,  Asaociatione  Bibliopolarum  Qermaniae 

(Bdrsenverein  der  deutachen  Buchh&ndler)  statuti. 


HERDER  &  CO.}  TYPOGRAPHI  EDITORES  PONTIFICII 
FRIBURGI  BRISGOVIAE  (GERMANIAE) 


L589.  S()l 

arbitrio   non   sumpserit,     Cum  ex  tota  dioecesi  in  conuentuni  quotannis   agi  Bolitura 

omncs  Kcclcsiastici  pciic  iicnisscnt.  ciusilcm  rogatu  Sacerdos  de  nostris  vnus  in  magna 
Sacordotum    t'ro(|iicntia   orationcin    babuit   quam  vbi  perorasset,    egregia  pijssimaque 
de  rebus  admodum   necessarijs   facta  decreta   praelegi   obseruarique  inssit.   quae  v\ 
executioni  mandarentur  singulis  decanis  animadversionem  quam  primum  instituendam 
demandauit.     Jdem    pro   pietate,   qua  in  Ecclesiasticam    disciplinam    feruide  rapitur, 
nullins  Ecclesiastici    ob   reatum    aliquem    suum    euocati    purgationem    admittit,  quin 
prius  a  Societatis   homine   sacrosancte  se  pUrgatum   eiusdem  manu  uel  signo  aliquo 
tostiticotur.     Ilinc  tit   vt  auorsi  alioquin  a  Societate   Eeclesiastici   nostram   ei   auctori- 
tatem  ei  beneuolentiam    agnoscere   discant.  .  .  .   Si  alias  in  vera  vincula   quicunque 
Laici  inciderint,  aui  certe  poenam  Domini  Viearij  iudicio  dandam  sint  commeriti,  eos 
aostrorum  arbitrio  primum  vult  DEO  dependere  poenas.    Eodem  animo  Parochi  qui- 
dam   alij    religiosi  Confessarij   nos   pro  ijs  quos   audituri    erani    saepe  consuluerunt, 
imo  vt  suos  audiremus  plurimum  rogarunt,  atque  vt  veros  decuit  Pastores  ipsi  oui- 
culas   lminili   confessione   praeiuerunt.     Et  praecipuus  ac  singulari  vir  doctrina  Fri- 
burgensis  vrbis  Parochus  simul  et  Cleri  Decanus ]  pluribus  diebus  domi  nostrae  spiri 
tualibus    vacauit    exercitationibus,    tanto    cum   animi    feruoro  vt   otiamnum    ad   idem 
opus  volut  postliminio  redire  cogitet.    Tradita  sunt  eadem  aptissima  religionis  arma 
corti    ordinis    hominibus   quotquot  in  eodem   ordine   professi    essont  . '-'.    quorum  vsum 
breui  tempore  tantum  obtinuerunt,    ut  neque  ad  propriam  salutem  molior,   neque  ad 
profligandos  liostes  acrior  expectari   potuisset.     Erant  illi  primum  negotiorum  spiri- 
tualium  prorsus  expertes  •  nunc  uideas  totam  familiam  ad  modum  nostrae  Societatis, 
instituta  praetor  horarum  docantionem  meditatione  et  examine  accommodatam.    Vaga- 
bantur  alias  in  vrbe  forisque  singuli  liberius,  nunc  intra  claustra  se  continont.    Pate- 
bani   antea  etiam  mulieribus  omnia,   nunc  ne  viris  quidquam,   nisi  quantum  humana 
requirit  necessitas,  et  necessaria  postulat  humanitas.    Et  ne  temere  quidquam  agatur 
initio.  aut  ne  prius  res  hene  coepta  dimittatur,  quam  confirmetur.  ipse  familiae  totius 
Pater  appensis  sihi  clauibus  portitoris  fimgitur  officio.    Auditus  e  subordinatis  potior 
exercitiorum  suorum  locum  crebrius  inclamare,  in  quo  prima  suae  salutis  initia,  quod 
aiebat,   felicissime  1'eperisset. "     Magnam  adfert  haec  mutatio  admirationem  „ijs,  qui 
prius  monasterio  velut  hospitio  vti  solehant,    quin  etiam  illorum  exemplo  Laici  qui- 
dam  adducti  eandem  exercitationem  meditantur,  et  quidem  id  posse  videmur  vt  alios 
tam  religiosos,    quam  seculares  in  eam   pertrahamus  mentem,    sed  ita  angustiae  nos 
domesticae    contrahunt    nullis  vt  commode  locum  cedero  possimus,    donec  hyems  di- 
missa  laxiorem  nobis  hahitationem  relinquat.  .  .  .    Vniuersus  Senatus,  paucis  quihus- 
dam  exceptis.    aequus    honusque  nobis  esse  cupit,    quod    frequenter  experimur,    dum 
honorum  nostrorum  causa  uel  eum  consulimus.  uel  ei  supplicamus,  aut  coram  iudicio 
contendimus:    vbi  semper  facilem  et  placahiiem   nostrisque  partibus  fauentem  sensi- 
mus,    adeo  vt  cum  ad  pauculos  e  Senatu    controuersia   quaedam   nostra  delata  esset 
ijque    contra  nos,    quod   non  ita   fauerent,    sententiam    pronunciassent,    nullus  tamen 
eorum  fuerit,  qui  eam  ad  nos  sustineret  perferrea,    resque  hac  ratione  integra  man 
serit.     Neque    certe    coeptum   aedificium  iam  a  sua  perfectione  longe  abesset3,    nisi 
bellici    tumultus    adeo   vicini    obstitissent4,    in    quibus    unanimi    omnium    Senatorum 
sententia   necessaria  visa  est  moeniorum    restauratio  ad  quam  omnes   pene   operarij 
erant  adhibendi.  .  .  .    Nostra  quoque    consilia  ex  his   et  e  populo  plures  vt  salutaria 
sectantur.  .  .  .    Cum    eiues    dissensione    quadam  varias    in    partes    distraherentur,    vt 
nonnulli  regijs,  alij  vero  Guisiacis  partibus  adhaerescerent,  venere  ad  nos  praocipui. 

a    Sie  ex  Annuis  illia  J.iiinix  romanis  posui  pro  uel  auderet  aut   perferret,  '/">"   sunt  m  apogr. 


1  Sebastianus  Verronius;  cf.  supra  p.  77!*. 

2  Significari  puto  fratres  ordinis  Eremitarum  S.  Augustini  friburgenses ;  cf.  Ber- 
thier,  Bonli.  7(>  902.  3  Aodificium  collegii  Societatis;  v.  supra  p.  677. 

4  Gallia  bellis  hugonotticis  flagrabat.  Praeterea  i"t;i  aestate  prope  fines  fri- 
burgenses  castra  habebai  exercitus,  quem  Bernates  duci  Sabaudiae  opponebanl  Cod. 
friburg.   „Hist.  coll.  Frib."  p.  13). 

Braunsberger,  Canisii  Bpistulae  el  Acta.    Vlll.  .>! 


802  M,,n-  1481-   1589- 

consilij  causa,  vtri  potius  bona  conscientia  parti  sese  adiungerent x.  His  ita  con- 
suluimus  vt  vna  salutis  ipsorum,  nostrique  instituti  rationem  secuti  simus.  Maximopere 
vero  tiiin  Senatus  suam  in  DEVM  pietatem  declarauit  cum  insurgente  bello  pericu- 
loso  petulantes  cantus  et  insolentia  tripudia  idque  generis  leuitates  alias,  publico 
uetauit  c-dictu"  -.  .  .  .  Sodalitati  marianae  civium  nomen  dedit  -Reuerendus  D.  apud 
S.  Nicolaum  praepositus.  .  .  .  Demens  spiritus  tinitimis  Friburgo  verbi  DEj  depraua- 
fcoribus  .  .  .  sollicitudinem  et  stomachum  mouet.  Diuturno  nocturnoque  propter  nos 
metu  excitaii  praesertim  Lacuuarij  illi:;  velut  e  stygio  quodam  tripode  praedicant, 
hortantur,  admonent  Friburgenses  sibi  attendant  ne  Jesuitica  gens  subtilitatum  plenis- 
sima,  quo  non  putent  eos  quandoque  abducant". 

1481.        1589. 

Samuel  Huber  lutheranus  libro  Tubingae  edito  Canisium  calumniatur. 

Samuel  Huber  1">47  lti24  ex  ufbe  Burgdorf  prope  Bernam  ortus,  qui  e.\  Cal- 
vinianorum  parocho  burgdorfiensi  circa  a.  1588  minister  iutheranus  in  pago  „Deren- 
dingen"  Derdingen?  prope  Tubingam  sito  evaserat,  theologus  rixosus  et  novarum 
sententiarum  amator  .  Allg.  Deutsche  Biographie"  XIII  248 — 249),  a.  1589  Tubingae 
edidit  et  Ludovico  Wurttembergae  duci  dedicavit  librum :  -Widerlegung  des  Biich- 
lins.  Welches  Jorg  Scherer  ein  Jesuit,  von  einer  newen  vnnd  vnerhSrten  Mon- 
strantzen,  sampt  angehenckten  sibenzehen  Vrsachen,  dafi  man  von  den  Lutherischen 
das  heilig  Nachtmal  vnsers  HERRN  Jesu  Christi  nicht  empfahen  solle.  in  jungst 
verschiner  Herbstmefi  hat  auSgehn  lassen".  Ibi  (p.  89 — 91)  ex  Nicolao  Cusano  miram 
quandam  profert  narrationem  daemoniacam  eique  haec  adnotat :  -Solche  Geschichten 
scin  bey  weittem  in  der  Romischen  Kirchen  keine  Fablen.  dann  das  ist  der  Verstand 
defi  Tridentinischen  Conciliums:  Alle  traditionen,  wie  sie  bifihero  in  der  Romischen 
Kirchen  gelesen  vnd  geschriben  seien,  sollen  souil  als  das  Wort  Gottes  gelten.  Nun 
so  hat  dieselbige  Kirch  alle  jhre  traditiones,  allein  aufi  solchen  Legenden.  Also  ist 
dcs  Petri  Canisij  meinung  gewesen  vnnd  noch,  da  er  schreibt  in  seinem  Catechismo: 
Das  seie  die  Catholische  Kiich,  wolche  glaubt,  was  die  Romische  Kirch  glaubt,  es 
stehe  in  heiliger  Schrifft  geschriben  oder  nicht.    So  mufi  sie  auch  dises  glauben." 

Caluinniatur  llnhrr  tum  Concilium  Tridentinum,  tuin  Canisium.  Nam  eiusmodi 
narrationes,  si  quidem  traditiones  vocari  possunt,  traditiones  sunt  mere  humanae  el 
privatae.  Canisius  vero,  doctrinam  sequens  concilii  illius.  credendas  esse  docet  fcra- 
ditiones  divinas.  In  Catccliismo  enim  Canisii  minore  haec  dicuntur :  „Quid  est  fides? 
Donum  Dei  ac  lumen,  quo  illustratus  homo  firmiter  assentitur  omnibus  quae  Deus 
revelavit  et  oobis  per  Ecclesiam  credenda  proposuit,  sive  scripta  illa  sint,  sive  non 
sint"  cap.  1.  qu.  3).  Kt  in  BSumma  doctrinae  christianae" :  BPro  sacrosanctis  habenda 
firmissimaque  fide  complectenda  sunt,  quae  Spiritus  sanctus  credenda  nobis  revelat 
pronunciatque  per  Ecclesiam,  sive  scripto  illa,  sive  vivae  vocis  traditione  aobis  com- 
mendentur"    cap.  1.  qu.  •_'"_'.  I) . 


1  Ciiin  Henricus  111.  a.  L588  Henricum  et  Lndovicum  Guisios  nefarie  inter- 
ficiendos  curasset,  Carolus  eorum  frater  ducem  se  addidit  confoederationi  ligisticae 
Ligue),  quae  iam  regis  imperium  detractavit.  [Ue  vero  Henrico  Navarrae  regi  cal- 
viniano  palam  se  coniunxit,  mense  autem  Augnsto  a,  1589  necatus  est.  Tunc  Navar- 
raeus  nomen  regis  Galliae  sibi  sumpsit;  Hispani  tamen  et  Ligistae  eum,  quod  haere- 
ticus  esset,  hoc  nomine  salutare  recusarunt. 

Die  !•">.  M.iii  1589  Senatus  friburgensis  saltationes  diebus  anniversariis  de- 
dicationis  ecclesiarum  aliisve  temporibus,  exceptis  honestis  uuptiis,  fieri  *vetuit. 
Simul  prohibuit  „das  tlberfltissige  Trinken,  furnemlich  zu  Unzeiten,  und  das  Zu- 
trinken";  item,  multa  10  librarum  proposita,  „das  Ringsingen"  atque  omnes  alearum 
■'  paginarum  sive  chartarum  Ludos  proscripsil  ex  edicti  apographo  eodem  tempore 
"    quod  esl   Priburgi  in  archivo  reipublicae,  „Mandatenbuch   1"  f.  I66a). 

Calvinii rum  ministri  ad   Lacum   Lemanum    Lac  de  Geneve    habitantes. 


Mon.  1482     1483.    Exeunte  m.  Decembri  a.  L589       1590.  803 

1  ii  eodem  lil>r<>  Huber  sugillai  exorcismum  a  Canisio  a.  1570  Ottingae  Veteria 
factum  Can,  \'l  * » 1 1  »'»."»1  sive,  ut  ipse  ait,  „Petri  Canisij  Wunderzeichen".  „Mercku, 
inquit,  Bdas  die  Fr6sch,  wie  der  heilig  Johannes  sagt,  kSnnen  Wunderzeichen  tlniu." 
[esuitas  autem  vocal  „Mauler  des  hSllischen  Drachens,  Beelspfaffen,  Opfermagen, 
MeBprasser,  des  Teufels  Ltlgen-  und  Thyriaksfuhrer  und  verloffne  Landbetruger" 
p.  L13   117      1  is. 

Locum  c.\  libello  tribus  annis  post  ;il)  Hubero  edito  adiungo,  cum  quia  in  boc 
quoque  Canisius  sugillatur,  tum  quia  ex  eodem  amplius  cognoscitur,  quo  dicendi  genere 
lutheranus  hic  theologus  uti  consueverit.  ^Jetzt",  ail  Huber,  _  wie  dann  die  Weli 
je  Lenger  je  spitzfundiger  vnd  kunstreicher  wtirdt)  so  sind  herftir  plumpet,  vnd  an 
das  Tageliecht  getretten,  Eccius  fast  der  ersten  einer  .  .  .  Aul.s  welches  Ofen  jetzige 
Papisten  fasi  alle  jhre  Pasteten  nemen  vnd  anrichten.  Darnach  Cochlaeus  dernachsl 
mit  dem  Kochloffel  bey  dem  Krauthafen ;  Lindanus  .  .  .  Weiter  Surius,  Hosius,  Cani- 
sius,  vnd  vil  andere  mehr,  welche  noch  erst  von  tag  zu  tag  aufi  Petri  vermeinterj 
wol  gedtingten  vnd  feifHen  Patrimonio  vnd  seinem  Maierhoff  herftir  kriechen,  wie  die 
Eefer,  so  tnan  sonst  S.  Peters  Fliegen  pflegt  zu  nennen,  vnd  Weber  werden  dises 
Romischen  Gesptinstes,  vnd  furnemiich  die  nellschleichende  Jesuiter,  welche  das  Ge- 
studcl  jetziger  zeii  fast  allein  allein  aufigenommen,  das  Pistorius  auch  seine  Fiifi 
bierein  tringen  thut)  einnemen,  vnd  gut  Arbeit  maclicn.  wchcn.  stossen.  trcil»cn, 
hechlen,  schmieren,  vnd  arbeiten  mit  Henden  vnnd  Fiissen,  besonder  da  sie  jhren 
KSlsch,  das  ist.  die  blitzblawe  Axbeit  machen,  vnml  jagen  das  Rdmische  Schiffiein 
hin  vnd  wider  durch  alles  obgesamelt  Garn,  wie  es  von  Heiden,  Jtiden,  VnglSubigen 
vnd  Ketzern  gespunnen  ist,  daraufi  nun  das  Romische  fein  Mantelin  gemacht  wtirdt" : 
B*Wider  Georg  Scherers  des  Jesuiters  Bettlermantel,    vnd  seinen  sibenzehen  Flecken 

oder  Lappen,    Welche  er   nach  der  vorigen  AufikLopffung    widerumb    an    die  S len 

gestelt  vnnd  gespieglet  liat",  Ttibingen  1592,  124 — liJ.">. 

1482.  Exemite  m.  Decembri  a.  1589. 

Ex  autographo.   Can.  38  f.  2G0'1— 262a.    Autograplio  usus  est  Schlosser  326 — 340. 

Canisius  a<l  Socios  de  votis  renovandis  dicit.    „Examen  particulare"  commendat. 

Exstat  commentarium  Canisii  manu  scriptum  ab  eoque  sic  inscriptum:  „De 
renouatione  uotorum  ad  fratres  1589".  Quod  sic  incipit:  „Instat  tempus,  quo  tria 
nobis  peragenda  •  ut  post  annum  istum  incipiamus  nouum.  2  ut  festum  nominis 
Jesu  '  celebremus.  3.  ut  uota  renouemus".  Ex  his  verbis  intellegitur,  Canisium  Fri- 
burgi  exeunte  m.  Decembri  a.  1589  (28.  vel  29.  Decembris?)  ad  collegii  Socios  „ex- 
liortationem"  sacram  habuisse,  qua  ad  vota  religiosa  Kalendis  lanuariis  1590  re- 
novanda  praepararentur.  „Dicam",  inquit,  „1°  quomodo  libenter  et  laetea  renouari  de- 
beamus."  „Quibus  medijs  promouenda  renouatio,  ut  fructum  maiorem  adferat  singulis 
uouentibus."  „Quae  impediunt  bonam  renouationem?"  in  „mediis"  hoc,  praeter 
alia.  ponit:  „Ex  pura  intentione1,  et  amore  Dei  ac  proximi  res  nostras  incipere,  et 
non  ex  consuetudine  et  naturali  tantum  inclinatione.  Hinc  opus  est  examine  parti- 
culari  et  quotidiano,  quo  ualde  indigent  perfecti  et  imperfecti.  si  multas  uelint  tenta- 
tiones  et  prauas  naturae  inelinationes  et  affectiones  uincere.  Alioquin  spiritura  bonum 
conseruare  et  in  uia  Dei  progredi  est  difficillimum." 

Schlosser  unam  hanc  exhortationem  in  duas  dividit.  quarum  alteram  flescio  qua 
ratione  nixus  anno  1590  habitam  esse  scribit. 

1483.  1500. 

P.  Henrkus  Gametus  S.  J.  Canisii  Summam  angliee  reddit,  compluribus  tracta- 
tibus  auget,  Londini  typis  exscribendum  curat. 

De  P.  Henrico  Garneto  Garnett),  qui  a.  1  •"»."»."»  Notinghamiae  Nottingham  natus, 
a.  1575  Romae   in  Societatem  Iesu   admissus.    a.  L586    in   Angliam   reversus,    aliquoi 

a)  lete  atttogr.        b)  Qmnque  vv.  sqq.   a  C.   i»   margine  addita  sunt. 

1   Festum   Circumcisionis   Domini    significat,   quod    Kalendia    Lanuariis   agitur; 

v.  supra  p.  656. 

51 


804 


Mon.  1483.    1590. 


annis  post  missioni  illi  difficillimae  praepositus,  per  iniuriam  in  crimen  laesae  maie- 
statis  vocatas  et  a.  1606  Londini  crudelissime  interfectos  est,  viro,  ut  cardinalis 
Bellarminus  ait,  „omni  doctrinae  genere  et  vitae  sanctitate  incomparabili".  PhUippus 
Alegambe  S.  J.  anno  1643  haec  memoriae  prodidit:  Eum  scripsisse,  praeter  alia. 
„Tractatus  diuersos,  De  Peregrinationibus ;  De  Indulgentiis :  Rebus  sacris  etc.  appositos 
Catechismo  Petri  Ganisij,  quem  ipse  maxima  ex  parte  Anglice  reddidit,  Londini  MDXC. 
ei  recenter  Audomari  MDCXXIl.  in  8"  174.  Haec  iisdem  verbis  anno  1676  repetiit 
P,  Nathanael  SotveUtts  S.  J.  326).  Deinde  Carolus  Dodd  in  opere  anonymo  „The 
Churcb  History  of  England"  T.  II.  Brussels  1739,  400)  Henrici  Garneti  lihros  re- 
censens  scribit:  „Canisius'  Catechism.  A  Translation  from  the  Latin.  Lond.  8vo  1590. 
S.  Omer  1622".  De  Backer  autem  in  numero  librorum  Garneti  posuit:  „A  Trans- 
lation  of  Summa  Canisii,  with  supplements  on  pilgrimages.  invocation  of  Saints,  and 
indulgences.  London,  1590,  8°,  pp.  687.  —  S.  Omer.  1622,  16°"  (I  20451  Haec  repe- 
tnnt  Henry  Foley  S.  .1..  Etecords  of  the  English  Province  of  the  Society  of  Jesus,  IV. 
London  1878,  143  144,  ei  Sommervogel  III  1226.  Quare  dubium  esse  vix  potest. 
quin  a  Garneto  compositus  sit  liber:  _A  Svmme  of  •  ''  Christian  Doctrine:  \  Composed 
in  Latin.  By  the  \i.  Pather  P.  CANISIVS,  of  the  Society  of  JESUS.  j  With  an 
Appendix  of  the  fall  of  Man  ,  and  Instification,  according  to  the  Do-  |  ctrine  of  the 
Councel  of  Trent.  Newly  translated  into  Englishe.  To  which  is  adioined  the 
explication  of  cer-  taine  Questions  not  handled  at  large  in  the  Booke  as  shall  ap- 
peare  in  the  j  Table.  2  Thess.  3,  6.  We  denounce  vnto  you.  Brethren.  in  the 
oame  of  our  Lorde  Iesus  Christ.  that  you  withdrawe  your  selues  j  from  euery 
Brother  walking  inordinately,  and  not  according  to  the  Tradition  which  they  haue 
recei-  ued  of  vs."  Sine  nomine  interpretis,  auctoris,  typographi,  sine  loco  et  anno. 
16°;  pp.  sign.  687  et  oon  sign.  in  initio  8  (addito  folio  titulari  et  in  fine  1.  In  pa- 
gina  altera  folii  titularis  sententiae  S.  Augustini  et  Sacrae  Scripturae  „Against  those 
which  are  ignorant  of  thinges  necessary  to  saluation".  In  f.  non  sign.  2  et  3  .The 
Preface  to  the  Eteader" ;  incipit:  _The  gloriouse  Apostle  Saint  Peter  very  fittely 
compareth  the  worde  of  God  and  the  doctrine  of  the  holy-Ghost,  vnto  a  Candell"; 
tenninatur:  .as  we  haue  bene  redeemed,  so  must  we  also  be  glorified".  F.  414  non 
sign.:  „The  Printer  to  the  Eteader" ;  ait  ille:  Promisi  quidem,  me  in  extremo  hoc 
libro  tractatum  de  officiis  divinis  et  de  Sacra  Scriptura  lingua  patria  legenda  positurum 
esse;  sed  quia  in  hac  regione  bellare  non  cessant,  et  aliae  mihi  obstant  difficultates, 
promissis  plene  stare  non  potui;  in  proxiraa  tamen  libri  editione  hunc  defectum  sup- 
plebo.  I\  1'  t',1  catalogus  Patrum  et  conciliorum  in  catechismo  commemoratorum. 
V.  6*  s'  eonspectus  rerum.  Pg.  449—484  .appendix"  de  iustificatione.  Pg.  185 
_The  Translator  to  the  Reader"  :  ait  ille,  se  modo  de  quaestionihus  aliquot  dicturum 
esse,  de  quibus  in  catechismo  aut  nullo  modo.  aut  minus  copiose  actura  sit.  quam 
regionis,  in  qua  ipse  \cisetur.  necessitas  exigat.  Sequuntur  pp.  487  il<s7  hi  tres 
tractatus:  „Of  Hallowed  and  Sanctified  Creatures,  vsed  in  theChurch;  ofPilgriraage 
vutn  holy  places;  of  Indulgences  or  Pardons1'.  Pag.  ultima  hahet  .Errata".  Si  quis 
eiini  hac  editione  contulerit  tibrura  .A  Svmme  of  Christian  Doctrine:  Composed  in 
l-atin.  by  the  H.  Father  Petrvs  Canisivs  .  .  .  translated  Lnto  English.  To  whicfa  is 
adioyned  the  explication  of  certaine  Questions,  not  handled  at  large  in  the  Booke, 
as  shall  appeare  in  tlie  Table  .  .  .  At  S.  Omers  For  John  Heigham.  with  permission 
of  Superiors,  Anno  L622"  :  facile  deprefaendet,  audomarensem  hunc  lihrum  esse  alteram 

editionera  Libri  superioris.     V*-  «| I  in  lioc  promissum  quidem,  sed  non  plene  effectum 

est,    id   Audomari  a.  L622  suppletum  est;    m  hac  enim  editione  hae  tractantur  quae- 

Bti is    p.  382     17.".  ;  ..I.  Of  Hallowed  and  Sanctified  Creatures,  used  in  tfae  Cfaurcfa. 

II.  Of  Pilgriraage  unto  holj  Places.  III.  <>f  bdulgences  or  Pardons.  I\'.  OfService 
and  Praier  in  the  Vulgar  tongue".  Notatu  dignura  est  hoc:  ln  altera  hac  editione 
el  locu8  et  iuiiiii>  et  typographus  nominantur;  solura  aomeo  Lnteipretis  catechismi 
auctorisque  tractatuura  silentio  tegitur;  in  priore  illa  haec  omnia  teguntur.  Quae 
facile  intelleguntur,  si  dicas,  priorera  illam  editionem  in  ipsa  Anglia  factam  esse, 
cum  ibi  Elisabetha  regina  catholicos  crudeliter  persequeretur.    Constat  autem  aliunde, 


\lon.  1484     L486.    1590.     L590.    Infer  a.  L563  et   L595.  805 

alios  quoque  libros  catholicos  eo  tempore  ra  Anglia  clam  typis  exscriptos  esse   Joa. 
SpiUmarm  S.  •).,   Geschichte   *J<  i   Katholikenverfolgung    in  England   L535     L681,    III. 

Freiburg  i.  Br.  I!»<>.">.  .">.">7     358   L55     157).    Librum  vidi  I lini  in  bibliotbeca  archi- 

episcopi  Anglicanorum  cantuariensis   Lainbeth  Palace).    Editionem,  Garneti  mentione 
dod  facta,  posuit  Sommervogd  II  631. 

1484.  1590. 

.INSTITVTIONES  CHRISTIANE  PIETATIS.  sky  PARWS  CATE- 
CHISMVS  CATHO-  LICORVM.  Authore  PETRO  CANISIO,  SOCIETATIS 
IESV  Theologo.  PRECES  HORARIAE  DE  aeterna  Dei  sapientia.  WIRCE- 
BVRGI,  Excudebat  Henricus  Aquensis.  |  ANNO  M.D.XC."  Versus  2,  3,  9,  L0, 
11.  14  rubri  sunt.  Totus  hic  titulus  cingitur  margine  nigro,  in  lignum  inciso.  8°min.; 
nec  paginae  nec  folia  numeris  signata  sunt;  ff.  82,  addito  titulari.  F.  A  2" — A3U 
„De  Calendario  et  eivs  commoditate  admonitio.  Res  plane  triuialis,  ac  nullius  fere 
momenti  vulgo  existimatur,  circa  Calendarium  versari.1'  etc.;  f .  A  4*  -B  3*  Ealen- 
darium  secundum  osum  dioecesis  herbipolensis.  F.  J'>  4a  incipit  catechismus.  F.G  1' 
incipiunt  testimonia  Scripturat'  cniitra  haereticos.  F.  G  4a  tres  sententiae ,  guae 
S.  Augustino  attribuuntur.  F.  (i  5a— K  3a  Preces  borariae.  A  f.  K  3b  ad  finem  Libri 
meditationes  cotidianae  de  virtutibus  Christi,  precationes  ad  usum  adulescentum 
Litteris  studentium,  preces  vespertinae,  preceS  in  schola  ante  lectionem  dicendae. 
Liber  ornatus  est  sex  figuris  in  lignum  nitide  incisis.  quae  singulae  tertiam  paginae 
partem  occupant.  Librum  vidi  Herbipoli  in  bibliotheca  monasterii  PP.  Minorum 
Conventualium.  Diligenter  eum  descripsit  Ant.  Ruland  in  ^Serapeum"  XWIII. 
Leipzig  1867,   L5.     Eundem  breviter  commemoravit  Sommervogd  II  637. 

1485.  1590. 

Venetiis  a.  1590  cum  Thomae  a  Chaves  O.  Pr.  „Summa  Sacramentorum"  iterum 
editae  sunt  JNSTITVTTONES  CHRISTIAN.F  |  PIETATIS,  |  Siue  abbreuiatus 
Catechismus  |  Petri  Canisij  Theologi  So-  |  cietatis  IESV.  |  VENETIIS,  j  Apud 
tacobum  Comettum.  M.D.XC."  12":  ff.  sign.  38,  addito  titulari,  et  in  fine  2  ff.  non 
sign.  Reliqua  eodem  modo  se  habent  atque  in  editione  anni  1588;  v.  supra  p.  771. 
Librum  vidi  Romae  in  bibliotheca  casanatensi  (EE  a.  XII.  24).  Est  is  etiam  Taurini 
in  bibliotheca  nationali  et  Tubingae  in  bibliotheca  universitatis.  Eum  breviter  com- 
memorayit  Sommervogel  II  637. 

1486.  Inter  a.  15fi.'{  et  1595. 

Canisii  catechistnus  minor  in  genus  linguae  groningense  translatus,  semd  atque 
iterum  Steenwycae  editur. 

Toannes  Matthiae  van  de  Vdde  S.  J.,  a.  1601  natus,  a.  1661*  Groningae  (Gro- 
ningen,  urbs  regni  neerlandici)  mortuus,  scripsit  „Narrationem  historicam  seu  il>- 
scriptionem  status  Romano-Catholicorum  civitatis  Groningensis  ncrnon  ai,rii  circum- 
iacentis  .  .  .  1620 — 1624"*.  In  qua  haec  narrat:  Circa  a.  1590  duo  Societatis  sacerdotes 
Steenwj-cae  in  Transisalania  (Steenwijk,  urbs  regni  neerlandici  et  Groningae  ex 
scholis  libros  haereticos  amoverunt.  Groningae  bibliopolae  libros  acatholicos  vendere, 
ludimagistri  eos  rpraelegere"  vetiti  sunt.  ^Eandem  ob  causam  parvus  Petri  Canisii 
catechismus,  a  Reuerendissimo  Ioanne  Cnyphio  Groningensium  antistite  pridem  pro- 
batus,  ac  in  idioma  huic  civitati  familiare  conversus,  est  iterinn  Steenwycae  typis 
excussus  ac  Groningae  divendi  explicarique  jussus.  Exemplar  illius  etiamnum  penes 
me  esta  (Archief  voor  de  Geschiedenis  van  het  Aartsbisdom  Utrecht.  Zesde  Deel, 
Utrecht  1879,  78—79).  Ioannes  Cnyff  (Knyff  O.  Min.  L563  L578  episcopus  gro- 
ningensis  fuit.  Groningensium  .idioma*  erat  gonus  linguae  Saxoniae  inferioris,  colorem 
quendam  habens  peculiarem. 


§06  Mon.  1487-1489. 

1487.  1590. 

Canisii  liber  precum  cum  eius  catechismo  minimo  Dilingae  editur. 

„5?ettt)fld^  rmb  j  (SatedjijmuS.  j  9Jad)  rccrjter  Satljoftfdfjer  |  form  onb  toeijfe,   jctjt  jum  | 
5fftem  maf)l  im  ^rud  ]  aufegantjen.  !  Stodj    s.t>ctntm  Samftum  ber  §.  ©djrifft  ;  Toctor,  rc. 
Setftfidj  gemeljri  |  unb  tutft  geoeffert.  j  W\t  9t6m.  $ai)f.  Wiax).  ^retjfyeit.  |  ©ctrurft  jfi  Xilingen, 
burd)  ;  Sofyannem  Sftatyer.      1590."     Versus  1.  3,  8,  9,  13,  14  rubri  sunt. 

8"  min. :  ff.  sign.  391,  non  sign.  in  initio  46,  addito  titulari,  et  in  fine  11.  Cate- 
chismus  (f.  C  2b — X  7a)  non  est  „Parvus  Catechismus  Catholicorum",  qui  in  primis 
huius  libri  editionibus  positus  erat.  sed  catechismus  minimus,  isque  ad  imitationem 
Catechismi  Romani  sic  divisus :  Fides,  sacramenta,  praecepta,  oratio  dominica,  iustitia 
christiana.  Cf.  0.  Braunsberger  S.  J.,  Entstehung  und  erste  Entwicklung  der  Kate- 
chismen  des  seligen  Petrus  Canisius,  Freibttrg  i.  Br.  1893.  110 — 111.  Reliqtta  sunt 
eadem  atque  in  editione  dilingana  anni  1575  (v.  Can.  VII  733),  nisi  quod  in  praefatione 
loco  verborttm  „zum  sechsten  mal  getruckt"  dicitttr  „zum  oftterm#l  getruckf,  et  f.  C  2b 
suli  titulo  aCatechismus"  etc.  cernitur  pueri  Iesu  dttodennis,  in  templo  docentis  figura 
in  lignttm  parum  eleganter  incisa  et  dimidiam  paginam  occupans.  Librum  vidi 
Pragae  in  bibliotheca  universitatis  (xxxin  H  9).    Editionem  posttit  Sommervogel  II  628. 

1488.  1590. 

Canisii  „Epistolas  et  Evangelia"  dierum  dominicorum  et  festorum  cum  eiusdem 
parvo  Catechismo.  quae  a.  1587  Ioannes  Wolrab  Posnaniae  typis  exscripserat  (v.  supra 
p.  735),  a.  1590  ibidem  iterttm  in  8°  edita  esse  dicit  Sommervogel  II  673:  qui  hanc 
quoque  editionem  ab  Ioanne  Wolrab  factam  esse  mihi  scripsit. 

1489.  1590. 

Canisius  rogatu  abbatis  fisckingensis  Friburgi  vitam  S.  Idae  scribtt  et  edit.  Tdem 
efficit,  ut  confraternitas  S.  Idae  instituatur,  eique  inter  primos  nomen  dat. 

Fischingae  (Fischingen,  Vischingen,  nunc  pagus  cantonis  turgoviani 
[Thurgau]  in  Helvetia)  apud  monachos  benedictinos  olim  sepulta  est 
femina  cum  magna  sanctitatis  fama  mortua,  quam  Sanctam  Idam  (Id- 
dam,  Itham,  Ytam)  Toggenburgensem  vocant.  De  ea  haec  tradita  sunt : 
Ida.  Hartmanni  comitis  kirchbergensis  filia,  saeculo  XII.  Henrico  comiti 
toggenburgensi  nupta,  cum  lidei  coniugalis  violatae  crimen  in  eam  falso 
collatum  esset,  a  marito  ex  arcis  fenestra  in  profundum  proiecta,  sed 
mira  Dei  vdrtute  servata  est.  Quae  deinde  diu  vitam  egit  solitariam, 
hancque  etiam.  postquam  eius  innocentia  marito  patefacta  est,  ali- 
quamdiu  continuavit  ac  tandem  Fischingae  apud  virgines  Deo  sacras 
supremum  diem  obiit  (122(5?).  Huius  vita,  cum  primum  a.  1481  ab 
Alberto  de  Bonstetten  O.  S.  B.  decano  einsidlensi  in  lucem  emissa  esset, 
iterum  scripta  ei  vulgata  est  anno  1590 :  „$htr£e  befdnci  bung  bet  ©ott= 
[eligen  3rau=|toen  Sanci  2)ta  ©rafin  oon  $ir$6erg:  SBeld^e  Xmd)  groffe 
2Bunber$et=  |  djen  bif,  auff  ben  Ijeuttgen  £ag  in  bem  tourbigen  ©ottStjaufj 
95ifd^irtgen,  in  |  ber  Sanbgraffd&afft  £urgam  gelegen,  bon  ©Dtt  tjerrlidj  ge^e= 
tei  toirbt.  Bampi  ange^engtet  23otreb  bejj  (Sfjrtourbigen  Onb  2faba$tigen  in 
©Oti  |)erren,  £erren  (Sljrifiof  |e|tregterenben  »t§  obgebad&ten  ®02t§= 
i)aiu;  Sifd&ingen.  Peoverb.  kxxi.  ®unfl  ift  fatfi,  onb  bic  fd&one  ifi 
citcl.  (vin  aOBeib  bie  ben  #erren  fovdjtct  fofl  nian  lobcn.  ©ebrucfi  ju  ftxfy-- 
6urg  in  SBd&tfoub  [sicj  6et)  2Ibrafjam  ©emperlm.  2lnno  1590".  Versus 
'•  "-.  5,  6,  7.   11.   16,   1!)  rubri  sunt. 


L590.  807 

8°  min. :  pp.  sign.  131;  praeterea  in  initio  ff.  non  sign.  6,  addito  titulari.  Folium 
titulare   sequuntur   litterae   dedicatoriae  Friburgo   initio  a.  1590  a  Gemperlino   fcypo- 

grapho  ad  Christophorum  abhatem  fischingensem  datae  '    i>p.  5  el  praefatio  al lem 

abhate  Fischingae  initio  a.  L590  scripta  (pp.  4  .  Dimidiam  partem  paginae  sequentis 
occupat  S.  [dae  vestitum  abbatissae  gerentis  imago  Ligno  incisa,  cui  suppositum  esl 
carmen,  quo  tdae  laudes  celebrantur.  Vita  eius  terminatur  in  pagina  !»4,  in  qua 
imago  modo  commemorata  iterum  est  posita.  P.  97  L05  confraternitatis  S.  Idae 
Fischingae  institutae  leges  et  indulgentiae.  I'.  106  107  conspectus  vitae  8.  [dae. 
P.  108 — 131  „Die  vorgehende  Histori  mit  newen  Reimen  kurtzlich  verfasset"  cum 
praefatione.  P.  131  errata.  Librum  vidi  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  rei- 
publicae.     Sommervogel  eum  non  commemorat. 

Canisii  nomen  neque  in  hoc  libro,  neque  in  altera  eius  editione,  <|iia<'  a.  L612 
Constantiae  facta  est  (Sommervogel  II  679 — 680:  IX  1981)  positum  est.  Canisii  bio* 
graphi  ac  primi  Societatis  bibliographi,  cum  Canisii  liliros  recensent,  huius  lil>ri 
nullam  faciunt  mentionem.  Attamen  certum  est.  Canisinm  eius  esse  auctorem. 
Nam  1.  Si  Gemperlini  litteras,  quas  supra  dixi,  legeris,  eas  a  viro  theologiae  perito 
compositas  esse  atque  canisianum  scribendi  genus  prae  se  ferre  dixeris.  Christophorus 
autem  [Brunner]  abbas  in  praefatione  affirmat,  se  beneficiOrum  a  S.  Ida  acceptorum 
memoria  et  pietate,  qua  fideles  eius  sepulcrum  frequentent,  Bvervrsacht  vnd  bewegt 
worden,  ernstlich  anzuhalten,  das  die  gantze  Histori  von  diser  vnserr  getrewen  Patr&nin 
auf  ein  newes  beschriben,  vnd  mit  sonderm  fleis,  als  niemals  zuvor  beschehen,  aufi- 
gefiihret,  auch  mit  Sprtichen  der  heiligen  Schrifft  hin  vnd  wider  gezieret,  vnd  also  in 
offhen  Druck  gegeben  wurde".  2.)  In  *  Litteris  annuis  collegii  friburgensis  Friburgo 
circa  m.  Xovembrem  a.  1590  datis  narratur:  „Editi  ad  aliorum  piam  institutionem  libelli 
precarij  •  vnus  item  qui  S.  Itae  mores  et  vitam  explicat.  ...  Ut  a  nostris  quidam  libri 
pie  in  lucem  editi,  sic  a  pijs  amicis  nonnulii  ad  bibliothecam  nostram  additi :  in  editorum 
gratiam  a  Reuerendissimo  D.  Abbate  Fissingensi,  cui  facta  vnius  dedicatio,  20  coronati 
Collegio  donati"  (ex  apogr.  eiusd.  fere  temp. ;  Cod.  I  36  f.  46a  47a).  3.)  In* „Continuatione 
Historiae  Collegii  S.  J.  Friburgi  Helv.",  Friburgi  circa  a.  1635  scripta,  haec,  praeter 
alia.  in  a.  1590  referuntur:  „Vitam  S.  Itae,  et  Notas  in  Euangelia  totius  anni  idem 
R.  P.  Petrus  Canisius  in  proximorum  utilitatem  vulgauif  (f.  2a).  4.)  Henricus  Murer 
badensis,  helvetius  (1588 — 1638),  cartusiae  ittingensis  (Ittingen)  in  Turgovia  sitae 
monachus,  in  libro  ,,Helvetia  Sancta,  H.  Schweitzer-Land",  a.  1750  S.  Galli  typis 
exscripto,  vitam  S.  Idae  toggenburgensis  sic  incohat:  rVon  diser  H.  Wittib  Jdda. 
schreibet  R.  P.  Petrus  Canisius  Soc.  Jesu  in  seinem  Martyrologio,  auf  den  3.  Winter- 
monat,  und  dann  in  einem  besondern  Buchlein  ihr  gantzes  Leben,  daraus  wir  unsere 
Historiam  gezogen"  (p.  262).  5.)  Anno  1685  Constantiae  in  lucem  prodiit  „Vita  et 
Confraternitas  S.  Iddae  Comitissae  Tockenburgi  cum  Genealogiis  Illustrissimorum 
Comitum  de  Tockenburg,  et  Kirchberg.  Accessit  origo  monasterii  Fischingensi.s.  et 
series  Abbatum  ejusdem  coenobii,  ex  idiomate  Germanico  in  Latinum  traductae  a 
Quodam  Eximio  Ejusdem  S.  Comitissae  Cultore".  In  huius  libri  ab  Ioackimo  Seiler 
abbate  fischingensi  conscripti  et  a  priore  conventuque  eiusdem  monasterii  baroni 
Fideli  de  Turri.  praefecto  aulae  Principis  S.  Galli,  dedicati  prologo  dicitur:  Albertum 
a  Bonstetten  vitam  S.  Idae  primum  a.  1481  latine,  deinde  a.  1486  germanice  edidisse. 
-Centum  et  quatuor  annis  post  hunc  auctorem  vitam  S.  Iddae  quasi  de  novo  re- 
sumpsit.  conscripsitque  Venerabilis  P.  Petrus  Canisius  e  Societate  Iesu,  eamque  in- 
spersis  hinc  inde  mirificis  quibusdam  annotationibus.  et  morali  doctrina  amplificavit, 
pro  eo  affectu,  et  tenera  pietate,  qua  erat  Divae  Iddae  addictus  Vir  eximius:  unde 
in  omnem  ejus  cultum  intentus  non  tantum  laboravit,  ut  in  honorem  Sanctae,  Con- 
fraternitas    aliima  erigeretur,    verum  etiam  ipse  Dux  Verbi,    et  Fa'cti  eidem  Congre- 


1  Christophorus  II.  Brunner  abbas  fischingensis  1574  1594  „lieli  sich  die 
innere  Reform"  des  Klosters  „besonders  angelegen  sein":  .1.  Biichi,  Zur  tridentini- 
schen  Reform  der  thurgauischen  KlSster,  in  BZeitschrift  fur  schweizerische  Eirchen- 

geschichte"  1.  Jahrg.,  Stans  1907,  82. 


808  Mon.  1489.    1590. 

gationi,  inter  primos,  nomen  suum  inscribi  curavit."  Eiusdem  libri  caput  XXIII. 
sic  incipit:  „In  Prologo  monuimus.  quod  Venerabilis  ac  Beatae  memoriae  clarissimus 
vir  P.  Petrus  Canisius  vitam  S.  Iddae  conscripserit."  6.)  In  monumentis  per  Fran- 
ciscum  abbatem  fischingensem  collectis  et  a.  1745  per  Mauritium  Chardon  S.  J.,  rectorem 
collegii  constantiensis,  hagiographis  bollandianis  transmissis  haec  dicuntur :  Christo- 
phorus  Brunner  abbas  ac  monasterii  fischingensis  secundus  fundator  rlegendam 
S.  Iddae"  per  virum  doctum  „omni  studio  et  diligentia  ac  sub  iurata  fide  rigidissime 
examinandama  curavit.  .  .  .  „Verum  necdiun  volens  acquiescere.  legendam  hancD.  Iddae, 
ut  foret  opus  omnibus  numeris  absolutum,  rite  examinatam  et  approbatam  venerabili 
rt  eximiae"  sanctitatis  viro  et  Helvetiarum  antiquitatum  peritissimo.  R,  P.  Petro 
Canisio  e  Soc.  Iesu,  Friburgum  Aventicorumb  recognoscendam,  et  sua  etiam  auctori- 
tate  approbandam,  tandemque  prelo  dandam  transmisit,  Devotus  P.  Canisius  domni 
abbatis  piae  devotioni  lubentissime  annuens,  legendam  S.  Iddae  in  ultima  sua  ae°ri- 
tudine,  ut  videre  est  apud  illustrissimum  Henricum  Murerc  in  eius  Vita.  quasi  de 
novo  resumpsit.  conscripsit,  impressis  hinc  inde  mirificis  annotationibus  et  doctrina 
morali.  maxime  contra  noviter  acatholicos,  sanctorum  invocationem  et  cultum  blas- 
phemantes.  ampliavit  et  tandem  in  lucem  dedit  Friburgi  anno  1590  ad  initium  anni." 
Confraternitas  S.  Iddae  „circa  annum  1580  initium  sumpsit  in  ecclesia  ac  monasterio 
Fischingensi,  confirmata  est  27  iuniii  eiusdem  anni  ab  eminentissimo  principe  et  car- 
dinali  S.  R.  E.  Marco  Sittico,  archiepiscopo  Salisburgensi  *  et  episcopo  Constantiensi. 
Potissima  causa  fuit  V.  P.  Petrus  Canisius  e  Societate  lesu  qui  in  omnem  D.  Iddae 
cultum  intentus,  non  tantum  laboravit,  ut  in  honorem  S.  Iddae  confraternitas  aliqua 
erigeretur,  verum  etiam  ipse  verbis  et  factis  eidem  congregationi  inter  primos  nomen 
suum  inscribi  curavit"  (Acta  Sanetorum  Novembris.  Tomi  II  Pars  prior  Bruxellis 
1894,  103—104  116). 

Cur  Canisius  huic  libro  non  ascripsit  nomen  suum.  quod  vitis  SS.  Fridolini. 
Beati,  Mauritii,  Ursi  a  se  editis  ascripsit?  Fortasse,  quo  facilius  liber  ille  a  Fi- 
schingensibus  atque  a  peregrinis  Fischingam  ad  sepulcrum  S.  Idae  venientibus  eme- 
retur  et  retineretur.  Nanret  Fischingam  et  eius  viciniam  protestantismus  invaserat. 
Protestantibus  autem  Canisii  nomen  exosum  erat; 

Opus  hoc,  etsi  multas  continet  doctrinas  hominibus  ecclesiasticis  et  religiosis 
utiles,  praecipue  tamen  coniugibus  destinatum  est.  Canisius  planis  verbis  aftirmat. 
matrimonium  a  Deo  in  paradiso  institutum,  a  Christo  in  evangelio  confirmatum  et 
sacramenti  dignitate  ornatum  esse  (p.  7).  „Gleich  wie  das  gold  alle  anedre  schSne 
vnnd  edle  Metall  vbertrifft.  also  soll  auch  die  Eheliche  Lieb  vber  alle  Menschliche 
Lieh  geschatzet  vnd  gehalten  werden"  (p.  10).  Pleraque  ex  miraculis.  quae  post 
fdae  mortem  eius  intercessione  a  Deo  patrata  esse  traduntur,  locum,  tempus,  per- 
sonainin  nomina  sibi  habent  ascripta ;  eorum  aliqua  annis  1576,  1579,  1586  facta 
sunt  p.  86— 92 i.  Versus  illos,  quos  supra  commemoravi,  non  al»  ipso  Canisio,  sed 
eo  auctore  a  Fridolino  LautenscUager,  qui  Friburgi  Judimagistrum  germanicum" 
agebat,  compositos  esse  puto.  Is  certe  tum  a.  1607  SS.  Meinradi  ei  Pridolini  vitas 
carmine  a  se  descriptas  Friburgi  edidit,  tum  a.  L608  ibidem  vitam  S.  Mauritii  a 
(a.iisio  (■..mpositam  vcrsilnis  breviter  comprehendit   Haller,  Bibliothek  VII  516  566). 

Quod  Canisius  confraternitatis  S.  [dae  et  auctor  ei  unus  ex  primis  sodalibus 
esse.  fcraditur,  huius  traditionis  vestigia  ante  a.  1685  non  apparent.  Facile  quidem 
credi  potest.  011111.  qua  erat  in  Sanctos  pietate,  nomen  suuiit  confraternitati  illi  de 
disse;  sicut  aliqudt  annis  post  Soloduri  confraternitati  S.  Drsi,  uon  rogatu  suo,  sua 
tamen  voluntate  ascriptus  est  cf.  supra  1».  470  17."..  Sin  autem  affirmatur,  Canisium 
confraternitati  S.  [dae  instituendae  operam  dedisse  hancque  iam  m.  [unio  a.  L580 
ab  episcopo  confirmatam  esse,  dicendum  est,  hoc  Canisii  factum,  antequam  ille 
111  Helvetiam  advenisset,  contigisse;  i<l  quod  forsitan  minus  facile  creditu  est.   Aitamon 

a)  Correxi  ex  eximio  l.    Correxi  ex  Aventioram.         c)  Correxi  ■  .<   Bfoser;  v.  sitpra  p.  807. 

Nv""    I|U-   Bfid   cognatus   eius,    idem    nomen    habens,   archiepiscopus   salisTsur- 
gensis  fuit. 


Mton.  1490.    1590.  gQ9 

hoc  Dotari  oportet:  tda  in  suebico  illo  comitatu  Kirchberg,  qui  eius  eral  patria,  cole- 
batur  (Acta  Sanctorum  1.  c.  112);  hunc  autein  Fuu;geri.  <|iii)>us  Canisius  coniunctis- 
sinius  erat,  possidohant.  Affirmat  A'.  Kuhn,  a  Cbristophoro  Brunner  abbate  con- 
fraternitatem  institutam  esse  Thurgovia  sacra  II,  Frauenfeld  1876  1879,  68  69). 
Fieri  autem  poterat,  ut  Christophorus  eain  institiieivt  Canisii  suasu  et  liortatu. 
Christopliorus  alihas,  ait  Kii/m  I.  c),  „hat  sich  durcli  diese  Stiltting,  welche  schnell 
eine  grofie  Ausdehnunu'  gewann,  und  bis  zur  Stunde  hei  dem  katholischen  Volke 
sehr  beliebt  ist,  um  die  Pflege  des  religiosen  Lebens  die  griiiiten  Verdienste  erworben"] 

1490.        1590. 

Yitae  SS.  Beati  et  Fridolini  a  Canisio  scriptae   et  Friburgi  Helvetiorum  editae. 

,„3rco  runrbnfftc,  h\--  |  ftige,  red)t  (Sfjrtftltd&e  pftorien,  nufj  Dileti  ntten 
Scribenten  pfantmen  gejo^  gen,  j[e|unber  nber  nuff*  netu  gebeffert,  bnnb  in 
S)rudf  Dcrferttget.  |  3)te  erfte  oon  bem  orntten  9tpoftott=  fdjen  9Jcann  S.  Beato 
erften  $prebi=  ]  ger  tm  Sdt)mei|erlanb.  |  ^te  anber  bon  bem  berumten  2Ib6t 
S.  Fridolino,  erften  ^Srebtger  311  J  (5)lart§  imb  «erfingen.  ©urdj  Pkthvm 
Canisivm  Socie-  tatis  Iesv  Theologum.  I  Superiorum  permissu.  1590.  | 
Oiebrudft  ju  g-renburg  tn  $d)tlanb,  \  burdj  2lbrar)am  ftemperlin."  Versus  1, 
2,  6,  9,  12,   15,  16  et  verba  S.  Beato,    S.  Fridolino,  Iesv  rubra  sunt. 

4°;  pp.  signatae  259;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  18  (addito  titulari)  et  in 
fine  3.  Folium  titulare  sequuntur:  Conspectus  totius  operis;  litterae  dedicatoriae  ad 
Ludovicum  Pfyffer  scultetum  totumque  senatum  lucernensem  (ff.  6),  quas  vide  supra 
p.  284—293;  auctoris  praefatio  de  Sanctis  universis  (15  pp.  non  signA  Pg.  1—110 
historia  S.  Beati :  p.  111  precatio  „zu  Gott  dem  Herrn  von  S.  Batt  zu  sprechen". 
P.  113-—  258  historia  S.  Fridolini;  p.  259  precatio  ad  Deum  „von  S.  Fridolin".  ln  fine 
libri  index  rerum  alphabeticus. 

Praeclarus  ille  Helvetiorum  historicus  Franciscus  GuUlimannus  (Friburgi  Helve- 
tiorum  circa  a.  1568  natus  et  a.  1612  mortuus),  qui  Friburgi  Brisgoviae  in  universi- 
tate  historiam  tradidit,  in  opere  de  rebus  helveticis  scripto  S.  Beati  res  gestas  breviter 
commemorat;  deinde  scribit:  „De  quibus  dicerem  plura,  nisi  praestitisset  piissime, 
et  doctissime  R.  P.  Petrus  Canisius  e  Societ.  Iesu  Theologus,  cui  Heluetios  suum 
Apostolum,  aliosque  patronos  merito  acceptos  referre  fas  esf  :  De  rebus  Helvetiorum. 
sive  Antiquitatum  Libri  V.,  Friburgi  Aventicorum  1598,  135 — 136.  De  eadem 
S.  Beati  vita  canisiana  GotUieb  Emmanuel  von  Haller  bernensis,  vir  historica  et 
litteraria  eruditione  conspicuus,  iudicavit:  „Wenn  schon  diese  Geschichte  eben  nicht 
mit  aller  der  Kritik  verfertiget  ist,  welche  man  in  unsern  Zeiten  verlangt,  so  ist  sie 
dennoch  eine  von  den  besten  und  verdient  gelesen  zu  werden" :  Bibliothek  der  Schweizer- 
Geschichte  III,  Bern  1786,  536.  Atque  Aloijsius  Liitolf  (f  1879),  qui  et  ipse  de 
historia  optime  meritus  est  atque  artem  criticam  considerate  exercnit,  lnonet.  Cauisio 
in  vita  S.  Beati  scribenda  fuisse  „nicht  die  actenmassige  Darstellung,  sondern  die 
erbauende  Paranese  sein  Hauptziel".  „P.  Canisius  wollte  dem  katholischen  Schweizer- 
volke  die  Wahrheit  auf  historischem  Wege  zum  klaren  Bewufitsein  bringen  :  unsere, 
die  katholische,  Religion  und  Kirche.  sammt  allen  ihren  Satzungen  und  heiligen  Ge- 
brauchen  ist  ganz  dieselbe  noch,  wie  sie  vom  heiligen  Apostelscliiiler  Beatus  unseren 
Vatern  dargestellt  und  iiberliefert  worden  ist.  Das  Bucb  war  in  jener  Xeit  eine  gut 
angelegte  Apologie,  die  ziemlich  erreichte,  was  sie  wollte,  Kr&ftigung  des  religios- 
sittlichen  Gefiihls  und  Bewufitseins.  Daher  gehort  es  zu  jenen  Geschichtsbuchern, 
welche  selber  historische  Bedeutung  erlangt  haben.  Man  begrtisste  es,  leistete  ilnn 
allen  Vorschub,  und  Manner,  welche  als  Historiker  lioch  dastanden,  wie  (iuilli:nann. 
wiesen.  wo  sie  von  St.  Beat  zu  sprechen  hatten,  ihre  Leser  einfacb  an  den  Pater 
Canisius.  Hochstens  behalt  er  darin  eigene  Meinung,  dafi  er.  mit  Berufung  auf 
Simeon  Metaphrastes,  den  Petrus  selbst  nach  Britannieu  reisen  nnd  dort  den  Sueto- 


810 


Mon.  1490.    1590. 


nius-Beatus  bekehren  lieft.  Der  Stadtschreiber  Renwart  Cysat  in  Luzern  aber  ver- 
mnthete,  wie  man  in  seinen,  auf  dortiger  Biirgerbibliothek  aufbewahrten  Papieren 
sieht,  Beat  mochte  von  Petrus  gleichzeitig  mit  Maternus  seine  Sendung  empfangen 
haben.  Murer.  in  der  Helvetia  Sancta,  und  Lang,  im  .historisch-theologischen  Grund- 
rifi',  lialten  sich  genau  an  Canisius,  ja  selbst  Protestanten.  wie  Joh.  Stumpf  in  der 
Chronik  und  Usher  (Britannicarum  ecclesiar.  antiquitates  pag.  745),  weichen  in  ihrer 
Darstellung  nicht  von  dem  Jesuiten  und  seiner  Quelle  ab.  Nur  dati  bisweilen  ein 
Spaterer  es  noch  besser  zu  wissen  meint.  wo  der  Schweizerapostel  tiberall  gepredigt 
habe.  Nach  Bucelin  war  auch  in  Riitia  I  sein  Feld.  nach  Schopflin  auch  in  Rau- 
rachien.  Bei  Guillimann  ist  der  Heilige  besonders  im  Aventicensischen  und  Verbi- 
genischen  Gau  beschaftigt.  Fast  gegen  Ende  des  17.  Jahrhunderts  erklarte  I.  I.  Hot- 
tinger  die  Legende  als  Fabel,  allein  ohne  fiir  solche  Behauptung  hinlangliche  Griinde 
vorzubringen.  Canisius  erzahlt  die  Tatsachen  mit  so  viel  Zuversicht,  als  man  nur  kann. 
Er  schenkte  also  seinen  Vorlagen  volles  Vertraueu  und  hatte  nicht  die  geringste 
Ahnung,  dafi  nach  hundert  Jahren  ein  gelehrtes  Mitglied  seines  eigenen  Ordens  die 
ersten  schweren  kritischen  Bedenken  gegen  seine  Beatuslegende  erheben  werde1.  .  .  . 
In  neuerer  Zeit  hat  Rettberg,  auf  die  Bollandisten  gesttitzt.  einfach  erklart,  B.  sei 
.  i*iii-  die  Schweiz  durchaus  als  Prediger  des  Glaubens  zu  streichen' ;  die  ,Bea'tushdhle 
bei  Thun'  sei  unhistorisch."  Deinde  Liitolf  demonstrare  conatur.  Helvetios  reipsa 
suum  habere  Beatum.  „Die  Beweise  fiir  einen  solchen  sind  so  sprechend,  dafi  auch 
jene  Forscher,  welche  die  alte  Legende  aufgegeben  haben,  wie  Neugart,  Bolsterli, 
Gelpke,  Oberst  I.  L.  Wurstemberger,  Albert  Jahn,  Pfarrer  Walthard,  zugeben  miissen, 
iiii  Berneroberlande  habe  einst  ein  heiliger  Beatus  gelebt  und  gewirkt"  4 — 5  11 — 66: 
Die  Glaubensboten  der  Schweiz,  Luzern  1871  \ 

Scite  monet  Hermann  Leo:  Canisius  „behandelt  das  Werk  Balthers 2  .sozusagen 
als  einen  Text,  den  er  aus  Schrift  und  Tradition  und  durch  das  Beispiel  der  Heiligen 
erlautert  und  begriindet,  um  ftir  das  christliche  Leben  Folgerungen  daraus  zu  ziehen, 
ganz  besonders  aber,  tun  den  Protestanten  gegeniiber  darzutlmn,  dafi  die  katholische 
Religion  mit  ihren  Lehren,  ihren  Geboten,  ihren  Rathen  und  Gebrauchen  noch  ganz 
die  namliche  sei.  wie  sie  einst  vom  hl.  Fridolin  war  gepredigt  worden":  Der  hei- 
lige  Fridolin,  Freiburg  i.  Br.  1886.  18. 

Pauca  ex  boc  Canisii  libro  excerpo :  „Jst  nit  ein  geringes  lob  Fridolini.  dafi 
er  aul.i  seiner  hohen  Weifiheit  nit  allein  Gott  dem  Herren  trawet,  sonder  auch  die 
Gdttliche  Sach  verrichtet  durch  ordenliche  mittel,  das  ist  mit  rath  vnd  gewalt  beyder 
der  geistlichen  vnd  weltlichen  Obersten.  Dann  er  sich  defi  geistlichen  Ampts  vnd 
Kirchischen  wesens  nit  annam,  als  nur  mit  bewilligung  vnd  gewalt  seines  Catholi- 
schen  Bichoffs:  erkennet  darneben  vnd  ehret  seinen  Konig,  als  den  furtreflichen, 
wie  S.  Peter  die  Konig  nennet3,  die  auch  zuerbawung  der  Kirchen  vnd  befurderung 
der  Religion  jren  gewalt  brauchen  sollen.  Ermanet  also  mit  seinem  Gottseligen 
Exempel  alle  Christen,  dafi  sie  steiff  halten  <>l>  beiden  geistlicher  vnd  politischer 
Obrigkeit,  als  die  von  Gott  eingesetzt  im  alten  vnd  newen  Testament;  sonderlich 
aber  dafi  die  ware  Gottes  vnd  Kirchendiener.  wiillen  sie  amlerst  die  Kirch  geistlich 
widerumb  bawen  vnd  auffrichten,  sich  beyden  Obrigkeiten  gemafi  vnd  gegen  jhnen 
vnderthenig  erzeigen,  vnd  alle  Auffruhr,  Widerspanigkeit  vnd  Ergernufi  vermeiden, 
bey    hdchster    vngnaden    vnd    straff   defi    Allmechtigen ,    wie   S.   Paulus    anzeiget1"4 

1  Godefridus  Henschenius  S.  J .  Ln  „Actis  Sanctorum  Maii"  Tomo  II.  Antverpiae 
L680,  368.  Ilic  tamen  disputationis  finem  sic  facil  :  BNos  haec  cum  omni  reverentia 
ad  ulteriorem  et  securiorem  notitiara  discutienda  proponimus,  nihil  detractum  Hel- 
vetiia  volentes,  si  aliquem  silii  Beatum  Apostolum  aliunde  certius  probare  possint." 
\niii|ii;ini  illam  S.  Pridolini  vitam  a  Waltero  sive  Balthero  monacho  con 
scriptam,  qua  Canisii  liber  praecipue  nititur;  v.  supra  p.  2781. 

In    marg :    .1.   Pet  ■_'."    v.13:    r^aai\ei   ibq  unefiexovxi" :    versio   vulgata: 

Bregi  i|nasi  praecellenti" ;  germanice  nunc  verteris:   „dem  K5nige  als  dem  Oberherrn" . 
'  ln  margine     . Rom,  13"    v.  2). 


M..,i.  ]  191.    L590.  si  ] 

|i.  150  151  .  „\'ik1  warlich  ist  cs  ein  grosse  sondere  gnad  Gottes,  vmb  welche  wiv 
alle  bitten  sollen,  dafi  beyde  geistliche  vnd  weltliche  Obersten  zusammen  Btimmen, 
\ikI  \oii  bertzen  sich  vereinigen  zu  Gottes  Ehr,  vnd  zu  fttrderung  Beiner  Kirchen. ... 
Eerwider  aher  isl  es  ein  gewisses  zeichen  defi  grossen  GOttlichen  Zorns,  \inl  ge- 
niciiicii  verderbens,  wann  vneinigkeil  vnd  zwitracht  zwischen  Geistlichen  vnd  Welt 
Lichen  Bauptern  gesehen  wirdt,  vnnd  ein  Gewall  dem  andem  die  band  aichi  reichet, 
ja  das  diser  vmbstosset,  was  der  ander  bawet  :  gleicli  wie  wir  jetzunder  tnii  dem 
hOchsten  Schaden  der  Christenheit  Leider  erfahren"  |>.  Hii'  163).  „Alle  Konig  in 
Franckreich,  nachdem  sie  vom  Ertzbischoff  zu  Eleims  mii  disem  Chrismate  gesalbet, 
empfahen  sie  von  Gott  ein  vbernattirliche  kraft,  dafi  sie  gewisse  hilff  >\fi  gesundl 
licit  mittheilen  denen,  so  mit  einer  schweren  vnd  schier  vnheilbaren  art  der  Kr6pff, 
in  Latein  scrofulae,  in  Teutsch  die  Trttsen  genaunt,  behafftei  seind,  vnd  aufi  vielen 
Landen  dises  jhren  brestens  halben  zu  den  Konigen  lauffen.  Es  gebrauchen  Bich  aber 
die  Kttnig  zu  solcher  Heilung  keines  andern  mittels,  als  dafi  sie  oach  vorgehender 
fasten,  beicht  vnd  H.  Communion,  mit  jhrer  gerechten  Hand  den  brasthaften  Menschen 
vmhgreiffen,  vnd  also  sprechen:  Der  Eonig  berttrt  dich,  Gott  heile  dich"  (p.  17s     179  . 

In  huius  operis  exemplum,  quod  Eremi  B.  Mariae  V.  (Einsiedeln)  in  bibliotheca 
monasterii  benedictini  servatur,  P.  Gallus  Morel  (t  1872")  imposuit,  ut  R.  P.  Patdtts 
Schindler  0.  S.  B.  Eremo  19.  Decembris  1890  mihi  scripsit,  hoc  Canisii  autographum: 
„Illustri  et  Magnifico  viro.  Domino  Pompeio  de  CrUce,  Legato  maximi  et  Catholici 
Hispaniarum  Regis,  Legato  et  Oratori  apud  Helvetios  etc.  Patrono  singulari  Auc- 
tor  DD/  » 

Libri  exemplum  vidi  Priburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  dioecesana.  Idem 
exstat  ibidem  in  bibliotheca  PP.  Minorum  Conventualium,  Aroviae  (Aarau)  in  biblio- 
theca  cantonali,  Ej-stadii  (Eichstatt)  in  bibliotheca  episcopali  (lit.  A  1),  Monachii  in 
bibliotheca  nationali.  Vratislaviae  in  bibliotheca  universitatis.  Dusseldorpii  in  bihlio- 
theca  provinciae,  Oeniponte  in  bibliotheca  universitatis.  Lausannae  in  bibliotheca 
cantonali,  Tiguri  (Ziirich)  in  bibliotheca  urbis. 

1491.         1590. 

Canisii  opera  Manuale  Catholicointm  germanice  versum  et  alii  libri  pii  Fri- 
burgi  eduntur. 

In  *  Litteris  annuis  collegii  friburgensis  circa  m.  Novembrem  a. 
1590  scriptis  narratur:  A  nobis  sunt  „  editi  ad  aliorum  piam  institu- 
tionem  libelli  precarij"  (ex  apogr.  eiusd.  temp. :  Cod.  „1  3(i"  f.  46a). 
Et  in  *nContinuatione  Historiae  Collegii  S.  J.  Friburgi  Helv."  Friburgi 
circa  a.  1635  scripta  et  Romam  ad  praepositum  generalem  missa  haec. 
praeter  alia,  referuntur  in  a.  1590:  „Opera  maxime  R.  P.  Canisij  vita 
S.  Beati,  itemque  S.  Fridolini,  Formula  de  peccatis  confitendi,  Pre- 
cationes,  et  Cathechisticae  cantiones  praelo  ciuitatis  non  sine  magno 
operae  pretio  in  lucem  prodierunt"  (f.  2a).  De  vita  SS.  Beati  et  Fri- 
dolini  hoc  anno  ab  Abrahamo  Gemperlin  civitatis  friburgensis  typo- 
grapho  edita  v.  supra  p.  809.  Reliquos  libros  non  repperi.  Accepi 
tamen  ab  amico  quodam  hunc  titulum  ex  librorum  Catalogo  nundiuai  iun 
vernalium  Francofurti  ad  Moenum  a.  1590  habitarum  exscriptum: 
„0~att)oltid)  .soanbtbudjnn :  3u  nujjen  bnnb  tooffart  bcn  fronunen  bnb  anbftd^tigen 
(^t)viften,  erftltd)  311  Satein  [e|unber  abcr   ut  teutfd)  tit  £rud  auffgangen  btird) 


1  In  *  Litteris  annuis  collegu  Eriburgensis  circa  111.  Novembrem  a.  1589  datis 
narratur:  „Auxit  quoque  Bihliothecam  trilms  D.  Antonini  Tomis  Catholicj  Elispania- 
rum  Regis  Legatus  amplissimus"    ex  apogr.  eiusdem  temp. ;  Cod.   .1  56"   i.  11'. 


812  Mon.  1492.    1580  -1597. 

Petrum  Canisium.  Mcbrutft  ju  /"vrenburg  in  93e&ilarib  Mtrcb  9lordIjam  ©imperlin. 
1590.  24°."  De  editionibus  latinis  liuius  ..Manualis  Catholicorum "  v.  supra 
p.  736.  Sommervogel  germanicam  hanc  editionem  non  habet.  Praeterea 
in  *  -Catalogo  Bibliothecae  veteri"  collegii  friburgensis.  qui  ante  exitum 
saeculi  XVI  incohatus  et  fere  ad  anmnn  1(526  perductus  esse  videtur 
(nunc  Friburgi  in  bibliotheca  cantonali  asservatur),  haec,  ubi  Petri  Canisii 
libri  indicantur,  notata  inveni:  ..Klein  Cathechismus,  germ. :  Yide  Ca- 
tliolische  gsang  -  -  Frib:  Neo:  10*9  24"."  Cantionum  catholicarum 
earumque  germanicarum  et  Catechismi  canisiani  minoris  editionem  Fri- 
burgi  Helvetiorum  a.    1596  faetam  vide  infra.  monum.   1573. 

14«2.        1580  -1597. 

I,i  Canisii   VUis  aliisque  libris  </<   operibus  eius  complura   perperam  affirmari. 

Dorigny  365  366  scribit,  Canisium  praeter  Notas  in  Evangelicas  lectiones, 
quae  modo  meditationes,  modo  sermones  sacri  vocentur,  et  Vitas  Sanctorum  Helvetiae 
alios  duos  libros  ad  pietatem  eXcitandam  scripsisse  eorumque  exempla  aliquot  Halam 
ad  arcbiducissas  misisse.  Haec  sic  amplificantur  a  Pijihone  310") :  „Pro  perfectioris 
vitae  studiosis,  geminos  libellos  edidit,  inscriptos  feminis  Principibus,  Austriae  Arclii- 
Ducibus,  in  Parthenone  Regio  Hallensi,  degentibus,  quos  postremos  ingenii  sui  partus. 
monumenta  esse  voluit  perpetuae  suae  erga  eas  observantiae."  Seguin  308  hoc 
taiituni  monet :  Notas  in  Evangelicas  Lectiones  modo  rSermonsu,  modo  ,Meditations" 
vocatos  esse.  Boero  autem  (388)  affirmat:  Canisium  paullo  postquam  .Notas"  illas 
duobus  voluminibus  edidisset,  composuisse  librum  germanicum  de  Dominicis  Adventns 
et  Feriis  Natalitiis,  institutionem  ad  sacramenta  Confessionis  et  Eucharistiae  recte 
suscipienda,  duos  „libri  ili  meditazioni",  unum  clero  friburgensi,  alterum  senatui  t'ri- 
burgensi  dedicatum,  deinde  libros  „Esercizi  di  pieta"  et  „Manuale  dei  Cattolici",  ei 
bacc  iliiD  opera  ab  e<>  arcbiducissis  collegii  virginum  balensis  dicata  esse.  Daurignac 
quoque  .'170  ait.  Canisium  Friburgi  praeter  duo  volumina  ..Xotanmr  duo  volumina 
meditationum  composuisse  atque  horum  unum  clero,  alterum  senatui  urbis  dedicasse; 
praeterea  ab  eo  „Manualeu  et  „Exercitia  pietatis"  composita  et  archiducissis  halen- 
sibus  dedicata  esse. 

Ex  liis  narrationibus  aliquae  verae,  multae  dubiae  vel  etiam  manifeste  falsae 
sunt.  Constat,  Canisium  libri  precationum  germanici  BBetbuch"  a.  1560  primum 
a  se  editi  exempla  \~2  a.  1560  vel  ir><;i  Oenipontem  ad  quinque  archiducissas  ibi  tunc 
habitantes  mjsisse  Can.  III  695).  Probabile  etiam  est,  eum  reliquorum  quoque  libro- 
rum  precatoriorum  a  se  compositorum,  imprimis  hExercitamentorum  Christianae  Pie- 
tatis"  cf.  supra  p.  561  el  „Manualis  Catholicorum''  (cf.  supra  }>.  736  exempla  ali- 
quoi  misissc  Halain.  ul>i  Maiidalena  ct  llclcna  arcbiducissac  a.  1569  scdcm  iixcrant 
et,  Helena  a.  1574  mortua,  Magdalena  usque  ad  a.  L590  superstes  erat,  ut  nihil  dicam 
de  institiitioiic  ad  pietatem,  quam  Canisius  a.  L586  manu  scriptam  Magdalenae  ei 
toti  illi  virginum  collegio  misM  v.  supra  p.  221  .  Neque  tamen  Canisius  ullum  Librum 
cum  litteris  dedicatoriis  ad  archiducissas  vd  archiducissam  unam  typis  exscribendum 
curavit,  aeque  praeter  „Notasu  duos  alios  meditationum  Libros  edidii  magistratibus 
friburgensibus  dicatos,  sed  tantum  meditationes,  quae  B.  Nicolao  a  Etupe  tunc  attribue- 
bantur.  Loanni  a  Lanten-Heid  a  typographo  dedicatas,  ct  has  perinde  atque  nExercita- 
menta"  el  pManuale"  ei  contiones  de  A.dventu  ei  libellum  confessionis  ct  commu- 
nionis  ante  „Notasu  in  Lucem  emisit, 

llegambt  '■'•!  1  ei  posl  eum  alii.  velul  Mederer  II  151),  in  numero  operum 
Canisii  ponunt:  „Palaestra  hominis  Catholici  •  Duaci  L599".  Accuratius  huius  Libri 
titiiliim  posuil  Sommervogel  II  638.  Lpse  librum  vidi  Vindobonae  in  bibliotheca  pala- 
tina.  Qui  oon  esi  Bolius  Catechismi  minoris  canisiani  nova  editio,  id  quod  ex  Sommer- 
rogel  colligi  debere  ridetur,  sed  esl  uova  editio  operis  „Institutiones  ei  Exercitamenta 
Christianae  pietatis"  a,  L592    Intverpiae  editi,  de  quo  v.  infra,  monum.  L514. 


M.m.  1 193     1 184.    1590.  813 

.  Kncliiriilioii  it ineraiit ittm ~  a  Canisio  scrijituin  el  eo  mortuo  .ntverpiae  „1599 
in  :!•_'*  cditiiin  cssc  legitur  in  opere  BVnius  Seculi;  Eiuaque  Virorum  Literatorum 
Moiiiiinciitis  tuin  tlorciitissimi.  timi  Pertilissimj :  ab  Anno  Dom.  1500.  ad  L602,  Nun 
dinalium  A.utumnalium  inclusiue,  Elenchus  Consummatissimus  Librorum  Anctore 
Toanne  Clessfo",  Francofurti  1602,  I  150.  Clessius  librorum  nomina  partim  ex  Bin 
gularum  uundinarum  catalogis,  partim  ex  bibliothecis  a  se  bausta  esse  scribit.  Baec 
cst  prima,  quam  \i<li.  . Kncltiriilii"  Imiiis  cominenioratip.  Quod  deinde  iisdem  fere 
verbis  nisi  iiuod  in  libelli  forma  indicanda  discrepanl  commemoranl  Alegambe  374, 
Sotvettus  663,  De  Backer  I  L052,  Sommervogel  II  682.  Nec  tamen  eorum  quisquam 
libellum  ipse  vidisse  videtur.  Quem  ne  ego  quidem  vidi.  Silent  de  eo  Petri  Riba- 
deneiraeS.  J.  -Hlustrium  Scriptorum  Religionis  Societatis  fesu  Catalogus"  Antverpiae 
1608  cditus  152  L56  et  P.  Antonii  Possevini  S.  J.  -Apparatus  sacer"  Coloniae  1608 
editus  ;II  244  245).  Equidem  existimo,  -Enchiridion"  boc  aon  ab  ipso  Canisio  con- 
scriptum,  sed  ab  alio  aliquo  Societatis  bomine  cx  Canisii  libris  compositum  esse. 

Prorsus  falso  Petro  Canisio  attribuuntur  alia  quaedam  opcra.  Ita  lo.  Mt>.  Fa- 
bricius  (Bibliographia  antiquaria,  ed.  2,  Hamburgi  et  Lipsiae  1710,  522  el  To.  Ttenr. 
Zedler  (Grosses  vollstandiges  Universal-Lexikon  V,  Halle  u.  Leipzig  1733)  faciunl 
eiuu  auctorem  libri  „De  decimis,  primitiis,  oblationibus"  [ngolstadii  a.  1609  editi; 
quod  opus  ab  Henrico  Canisio  Petri  propinquo  et  universitatis  ingolstadiensis  pro- 
fessore  scriptum  esse  iam  apud  omnes  constat1. 

Ad  eundem  Henricum  Canisium,  virum  valde  doctum  et  pium,  qui  tamen  num- 
quam  de  Societate  lesu  fuit  (^Antiquas  Lectiones"  is  Lngolstadii  K)U2 — 1608  7  volu- 
minibus  edidit  .  non  ad  Petrum  Canisium.  ea  referri  debeni  -  si  quidem  vera 
sunt  — ,  quae  circa  a.  1710  P.  Mauritius  Muller  0.  8.  B.  monasterii  sangallensis 
monachus  in  litteris  Romam  ad  P.  Devie  eiusdem  ordinis  sodalem  rettulit:  Exbiblio- 
tbecae  nostrae  sangallensis  codicibus  antiquissimis.  qui  numero  fere  s')()  sunt,  .etiam 
multa  R.  P.  Canisius  s.  J.  in  tomis  antiquae  lectionis  licet  nobis  invitis  edidit".  Epi- 
stulam  edidit  J.-B.  Vanel,  Les  Benedictins  de  Saint-Germain-des-Pres  et  les  savants 
Lyonnais  d'apres  leur  correspondance  inedite,  Paris-Lyon  1894,  342. 

149».         1590. 

Canisius  in  vita  S.  l</n<itii  germanica  honorifice  commemoratur. 

Anno  1590  Ingolstadii  apud  Davidem  Sartorium  edita  est  vitae  S.  Ignatii  a 
P.  Petro  Ribadeneira  S.  J.  scriptae  (v.  supra  p.  646)  versio  germanica:  -Historia 
Von  dem  Leben  vnd  Wandel  tgnatij  Loiole,  Anfengers  vnd  Stiffters  der  Religion. 
die  Societet  IESV  genannt :  Erstlich  von  Petro  Ribadenera  in  Spaniscber  Spracb  be- 
schriben,  Nachmals  durcb  Johannem  Jolitum  inn  die  Welscbe.  vnd  ferner  in  vhser 
hochteutsche  Spracb  versetzet."  In  huius  libri  litteris  dedicatoriis  Monachio  25.  Martii 
1590  a  Ferdinando  Alber  praeposito  provinciali  Germaniae  superioris  ad  Renatam, 
Guilielmi  V.  Bavariae  ducis  uxorem,  datis  Canisii  bonorifica  fit  mentio.  Commemoral 
cnim  Alber,  Ignatium  rogatu  Guilielmi  IV.  Bavariae  ducis  a.  1549  Jiigolstadium  in 
commodum  facultatis  theologicae  misisse  professores  -vnnd  dise  nicht  andere,  als 
zwen,  aufi  den  ersten  zehen,  mit  welchen  er,  der  selig  Vatter,  disen  Orden  vnnd 
Societet  angefangen,  nemblichen  Alfonsum  Salmeronem  vnnd  Claudium  Jaium,  sampl 
vnserm  inn  der  Kirchen  Gottes  woluerdienten  Ehrwirdigen  P.  Petro  Canisio"    f.  b  11'  . 

1494.         1500. 

Ex  lAtterarum  annuarum  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  .1  36" 
f.  43a— 47b.  Aliqua  ex  iisdem  litteris  transcripta  sunl  in  9lAtteras  Societatis  [esu 
duorum    annorum  MDXC   el    MDXCL",    Romae    1594.    320     324.     Apographo.    quod 

dixi.  usus  est  7^/>.s-.s-  479. 


1  Franeiscus  Falk  questus  est:  -Die  Bibliographie  des  Reformations-Zeitalters 
tmd  iiberhaupt  des  L6.  Jahrhunderts  liegl  arg  darnieder,  wie  Kundige  zugestehen 
werden-    .Katholik",  71.  Jahrg.  I.  Main/.  L891,   L312). 


S  1  4  Mon.  1494.    1590. 

Soeiorum  friburgensium  discipuli.  Cantiones  catechisticae,  In  fide  confirmati. 
Conversi.  Tttustris  homo  augustanus  per  Canisium  ecclesiae  aggregatm.  Confessiones. 
Praeclara  pietatis  et  poenitentiae  opera.    Aegroti.    Prior  cartusianus.    Calumniae. 

In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis  Friburgo  circa  m.  Novem- 
brem  a.  L590  datis  haec,  praeter  alia,  narrantur:  Nostrorum  „plerique 
morbis  tentati.  pauculi  diutius  nonnihil  detenti,  nulli,  Deo  summe  bono 
acceptum,  oppressi '.  .  .  .  Quatuor  in  classes  adulescentulos  circa  250. 
nostri  Praeceptores  distinentur  quatuor*.  .  .  .  Per  pueros  puellasque, 
([iiibus  catecliismum  explicamus,  „non  ita  pridem  commoti  ad  pietatem 
plurimi,  cum  per  distinctos  ordines  Catechista  Patre  comite  Ghristianam 
doctriham  modulate  canentes2  (hactenus  invisum)  ex  vrbe  ad  d.  virginis 
in  monte3  supplicationis  causa  adierunt.  .  .  .  Sex  potissimum  in  fide 
titubantes  aut  nutantes  uel  de  hac  uarie  tentati.  ruptis  caluinianarum 
tricarum  uinculis,  erecti  atque  confirmati:  Alij  viginti  quinque  nimirum 
sua  peruicatia  a  coetu  fidelium  penitus  exclusi.  ad  eundem  saniore 
mente  reuocati  aggregatique  sunt  .  .  .  e  quibus  celebris  ante  ceteros 
vnus  •  quod  eius  de  familia  qui  seditionis  olim  apud  Vindelicios  ex- 
citatae  nota  Germaniam  totam  peruasit  insignis4  •  quod  mutandae  fidei 
causa  50  passuum  millia  decurrerit  •  quod  praeclara  vnius  de  nostris6 
fama  excitus,  in  Heluetiam  huc  procul  iter  contenderit  •  quod  recte 
iam  in  fide  constitutus  nouum  beneque  longum  iter  ad  d.  Jacobi  Compo- 
stellam  sit  ingressus.  Alter  longe  lateque  Germaniam,  Galliam  Jtaliam 
peruagatus  vt  in  Papistarum  vitam  et  mores  inquireret",  ministros 
baereticos  ..iit  despicatissimos  homines  arrepta  veritate  prorsus  cum 
erroribus  suis  dimisit.  .  .  .  Praeter  discipulos  nostros  et  externorum 
ludimoderatorum ,  qui  suos  festis  solennioribus  ad  nos  poenitentiae 
causa  mittunt;  praeter  sodales  d.  Virginis  viros  foeminasque  quorum 
numerus  ad  quinquagesimum  accedit,  quique  mense  quouis  conflteri  et 
communicare  solent,  plures  quam  hactenus  Deo  nobisque  sunt  expiati". 
Kx  iubilaeo  a  Sixto  V.  concesso  ..1172  poenitentes  obtinuimus".  In 
iis.  qui  peccata  nobis  confitentur,  erant,  qui  ..seipsos  castitatis  voto 
religarunt,  wl  <x  homiaum  consortio  ad  religionem  sanctimoniamque 
demigrarunt,  qui  fanie  rlagellis(|ue  corpus  edomarunt,  ut  ((iii  nunquam 
uel  fcota  quadragesima  collationem   quam  vocanl  sumpserint1'.     Nostri 


1  De  Canisio   I'.  Petrus  Michad   rector   in    *  Catalogo   collegii   a,  1">!'"    Etomam 
misso    testatus   est:    „Vir  esi    eruditus,    magno    ingenio   ei    prudentia    praeditus,    de 

S tate  'i  Ecclesia  bene  tneritus,  qjiique  multa  tam  intra  eandem  quam  extra  ex- 

perientia  didicit,  complexionem  oaturalem  babei  optimam,  laboribus  tameu  ei  senio 
eneruatam,  aptus  cui  multa,  si  per  aetatem  liceret,  committerentur"  ex  autograpbo; 
Germ.  Sup.  L9  III   p.  72  . 

De  cantionibus  catecheticis  hoc  anno  Friburgi  Societatis    (';inisii    cura   typis 
d(  sci  iptis  v.  supra  p.  811. 

\il  ecclesiam   B.  Mariae  V.  in   Monticulo    Bourgillon). 
1  Significari  arbitror  „sedicionemu  illam,  qua  a.  1368  opificum  collegia   .. /. iinft »■ "  . 
patriciorum  imperio  detrectato,  rerum  in  urbe  potiti  sunt.     Coniuratorum  capul  erai 
Weifi  textor.  Canisium  sienificari  certum  est. 


Mun.  1  }!».'>     1496.    Exeunte  m.  Decembri   L590       1591.  s  l  f> 

„aegris  adfuere  frequentes  in  solatium  :  aduigilauere  diligenter  in  sub- 
sidium,  quosua  praesentia  dolores  leuarent,  sua  vigilia  vacuos  redderent: 
quam  operam  cuiusdam  religiosae  Carthusiensium  domus  Reuerendus 
Pater  Prior  cum  in  vrbem  a  suo  monasterio  Longe  dissitam  medicorum 
eausa  commeasset1,  magno  suo  solatio  multis  diebus  expertus  est; 
quibus  ferme  singulis  eum  invisimus.  Tantinos  ille  fecii  ul  vni  nostro- 
riiin  aninii  secreta  pie  committere  voluerit".  .  .  .  Adversarii  aostri 
„vulgo  loquuntur  periculum  fore  proditionis  maximum,  si  JESVitae  ln 
munitum  istud  mOntanumque  Collegium  (audaces  uimirum  facinorosique 
milites)  intra  armissimum  praesidium  immittantur  :  ita  facile  hostes 
intromitti  posse,  qui  ciuitatem  totamque  patriam  kberrimam  in  mise- 
randam  seruitutem  adducant". 

1495.  Exeunte  m.  Decembri  1590. 
Ex  Can.  42  f.  25. 

Canisitis  ad  Socios  de  renovatione  votorum  dicit. 

Exhortationis  a  Canisio  Friburgi  ad  Socios  collegii  habitae  coramentarium  ipsius 
Ganisii  manu  scriptam  sic  incipit:  „Jn  exordio  huius  exhortationis  committere  non 
possum,  quin  pro  me  et  uobis  omnibus  Deo  omnipotenti a  gratias  agam:  Jpse  esi  qui 
nos  hoc  toto  anno  in  eorpore  et  animo  consoruauit.  ut  nraio  sit  mortuus,  uel  diu  et 
grauiter  aegrotarit.  2  Jpse  est  qui  laetum  Christum  oobis  et  huic  oppido  dedit,  ei 
breui  nouum  annum  dare  uult  ut  Laetam  agamus  memoriam  suae  amarae  circum- 
cisionis.  sui  dulcis  nominis  Jesu,  suae  primae  blutuergiessung.  3  Jpse  est  qui  nobis 
offert  gratiam  ad  tVIicem  renouationem  et  in  ea  se  nobis  unire  uult  bic  et  perpetuOq 
iuxta  ueterem  et  laudabilem  morem  nostrae  societatis."  Deinde  Canisius:  „Statui", 
inquit,  „de  renouatione  praedicta  duo  tractare  puncta  1  Cum  apud  alios  lvli.niosos 
mos  non  duret  uota  sua  in  anno  saepe  renouandi,  cur  quotannis  hoc  fieri  solet  et 
debet  a  nostris.  2  Quomodo  isthaec  renouatio  utiliter  instituenda. "  De  „aliis  reli- 
giosis"  Canisius  boc  tantum  monet:  „Nec  damnant  nec  prohibent  id  quod  nos  facimus 
uota  saepe  renouando,  immo  fateri  coguntur,  in  multis  casibus  recte,  utiliter  et  sa- 
pienter  hoc  fieri,  Deo  placere,  et  nostrisc  ad  multa  bona  prodesse."  De  more  v.  supra 
p.  656  haec  renovatio  facienda  erat  ipso  die  sacro  Circumcisionis  Domini  sive  Ka 
lendis  Ianuariis. 

Canisius  commentarium  boc  inscripsit  „Jn  renouatione  uotorum  1591''.  Eam 
autem  1.  Ianuarii  1591,  non  1592  factam  esse  intellegitur  inde,  quod  in  codice  eam 
proxime  sequitur  „Exhortatiott  de  renovatione  votorum  „pro  initio  anni  921"  a  Canisio 
habita.  Accedit,  quod  anno  1591  Socii  aliquot  friburgenses  graviter  aegrotarunl 
(v.  infra .  monum.  1504);  cui  rei  exhortationis  exordium.  quod  modo  positum  est, 
haud  bene  congruit. 

1496.  1591. 

Catechismus  minor  Canisii  latine  editur  Coloniae,  Leodii,   Tumone. 

1.  TPctri  Canisii  Institutiones  Christianae  pietatis  seu  parvus  Catechismus  Catho- 
licus.  Coloniae  1591.  8V  Ita  /".  Clessius  I  150.  Quem  secutus  esi  Sommervogel 
II  637. 

:i  Sic  C  eorr.  ex  Diuinae  bonitati.  bj  Sic  C.  corr.  ex  qui  facii  noe  admoneri,  ul  oos  prae- 
paremus  ad  bonam  sanctam  et  salutarem  uotorum  renouationem.        c)  Sequitur  pro,  oblitt. 


1  In  republica  friburgensi  tunc  duae  erani  Cartusiae:  Pars  Dei  La  Part-Dieu), 
cuius  prior  erai  a.  1589  [oannes  des  Essarts,  a.  L590  L600  Petrus  Bernard,  ei  \'allis 
Sancta  sive  \'allis  Sanctorum  Omnium  Valsainte),  cuius  priorem  a.  1  ~> T  1  . -t  a.  L593 
fuisse  constat  Iacobum  Dufour  sivc  de  Funio    Mn/inrn,  llclvetia  Sacra   I  233     240). 


gX6  Mon.  1497-1498.    1591. 

2.  JNSTITVTIONES  CHRISTIANJE  PIETATIS,  |  SEV  PAKVVS  CATE- 
CHISMVS  CATHOLICORVM.  j  Auctore  D.  PETRO  CANISIO,  |  Societatis  IESV 
Theologo.  Accessere  Preces  horarice  de  ceterna  Dei  Sapien-  tia,  cum  pijs  quibusdam 
(&*=  Christianis  exer-  cUationibus ,  vria  cum  Litariijs.  J  Leodii.  (  Apud  Henricum 
Houium.      Anno  ClD.CLXCI.      Oum   PriuUegio." 

12°;  pp.  sign.  166,  addito  folio  titulari.  P.  «.'—4  praefatio  Canisii,  Augusta 
Vindelicorum  m.  Maio  1561  data.  P.  5—10  Ferdinandi  I.  caesaris  edictum  10.  De- 
cembris  1560  datum.  P.  11—63  catechismus.  Sequuntur  Preces  horariae  de  aeterna 
Dei  Sapientia,  quae  Henrico  Susoni  0.  Pr.  attribuuntur  et  omnibus  litterarum  studiosis 
commendantur  cotidie  recitandae,  meditationes  cotidianae  de  virtutibus  Cbristi,  duae 
orationes  S.  Thomae  Aquinatis,  preces  ante  scholam  dicendae  etc,  Litaniae  denique 
Omnium  Sanctorum.  In  extremo  libro:  „Nutu  ac  consensu  suae  Celsitudinis"  (i.  e. 
Ernesti  Bavariae   principis,    arcbiepiscopi   principisque    electoris  coloniensis,   episcopi 

principis    I liensis    etc.  .     Quaestiones   descriptae   sunt   typis   cursivis   sive  italicis. 

Librum  vidi  Vindobonae  in  bibliotheca  palatina  (18  $.  68).  Qui  breviter  commemo- 
ratur  a  Sommervogel  II   (i37. 

3.  Vidi  Londini  in  museo  Britannico  librum  „Catecismo  catolico  trilingiie  del 
P.  Pedro  Canisio,  teologo  de  la  Compania  de  Jesus.  Dispuesto  para  uso  de  la  juventud 
espanola  por  D.  Joseph  Goya  y  Muniain,  presbitero.  De  orden  superior.  En  la  im- 
prenta  de  Don  Benito  Cano,  Ano  de  1798",  sine  loco  (Madrid).  In  huius  operis  „Pro- 
logo"  (f.  4 — 6)  Goya  y  Muniain  de  „Beati  Augustini  sententiis  tribus"  et  de  „Testi- 
moniis  Scripturae  Sacrae  contra  haereticos  in  promtu  semper  habendis",  quae  ipse  in 
eo  libro  ponit,  affirmat:  „Se  hallan  todas  en  la  impresion  de  este  Catecismo  en 
Turnon  aho  de  1591."  Catechismus  igitur  minor  Canisii  Turnone  in  Gallia  (Tournon 
a.  1591   editus  est,     Sommervogel  hanc  editionem  non  novit. 

1497.        1591. 

Catechismus  Canisii  in  dioecesibus  augustana  et  ol&mucensi. 

1.  Carolus  Egger  cathedralis  ecclesiae  augustanae  Augsburg)  canonicus  narrat: 
.Johannes  Otto  von  Gemmingen  hatte  kaum  den  bischoflichen  Stuhl  der  Kirche 
Augsburgs  bestiegen,  als  er  schon  am  7.  Februar  1591  strengen  Befehl  ertheilte,  dafi 
der  Katechismus  des  Peter  Canisius  fieifiig  in  der  Kirche  und  in  den  Schulen,  in 
diesen  wenigstens  einmal  in  der  Woche,  erklart  werde":  Lebensgeschicbte  des  Ehr- 
wtirdigen  Vaters  Peter  Canisius,  von  Vater  Johann  Dorigny,  iibersetzt  von  Dominik 
Schelkle,  I.  Wien   L837,  p.  v    -vm  (Praefatio). 

2.  Stanislaus  Paivlowshy  episcopus  olomucensis  in  synodo  dioecesana  Olomucii 
(Olmtttz,  in  Moravia  m.  Novembri  a.  1591  habita  constituit  (cap.  vm):  Parochi  „Cate- 
chismum  Catholicum  Canisii  minorem,  cujus  exemplaria,  tam  Bohemica,  quam  Grer- 
manica  venalia  facile  haberi  possunt  in  locis,  in  quibus  scholae  sunt,  a  pueris 
memoriae  mandari,  ac  demum  in  Templis  per  interrogationes  ac  responsiones  mutuas 
|"  lingua  vernacula  recitari  curabunt,  diligenterque  ipsimet  explicabunt,  adeoque 
imice  incumbent,  ut  anno  quolibet,  delecto  ad  id  quadragesimali  tempore,  circa  Salve, 
vel  etiam  alias,  proul  illis  commodius  visum  fuerit,  universam  doctrinam  Ghristianam 
percurranl  :  quo  ea  non  solum  in  puerorum,  sed  etiam  eorum,  qui  maturiori  suni 
aetate,    mentibus    plantata,    ad    reddendam    rationem  suae   fidei    instructi   reddantur" 

Concilia  Germaniae.    Tom.  VIII.    Ed.  Herm.  Schott  S.  J.,  Goloniae  1769,  343). 

ll«.>s.        15.91. 

Bastingii  <  'atechismus. 

Dt  Baher  I  1058  el  posl  eum  Sommervogel  II 630  <>.'il  in  numero  versionum 
catechismi  canisiani   posuerunt:    ..  \  Gatechisme  of  Christian  Religion,  tanghi   in  the 

3cl les  and  Churches  of  the  Low-Countries,  and  Dominions  of  the  Countie  Palatine. 

Witb  the  \jgumenta  and  Vse  of  the  seueral  Doctrins  of  the  same  Gatechisme  l>y 
Jeremias  Bastingius.    \w<\  now  authorised  bj    the  Kings  Maiestie  for  the  useofScot- 


Mon.  1499     1501.    1591.     L502.    M.  Ianuario  a.  1591.  817 

land.  Wnereunto  is  adioyned  certain  Praiers  for  sundrj  Proposes.  Edinburgh,  1591, 
1»>"."     Verum  haec  esi    una   ex   sdi^onibus   famosi    illius  catechismi  beidelbergensis 

„Heidelberger  Katechismus"),  <|iii  iussu  Friderici  III.  comitis  palatini  el  principis 
electoris,  hominis  catholicae  reHgioni  infensissimi,  a  Zacharia  Qrsino  et  Gasparo 
Oleviano  calvinianis  a.  L563  editus  est.  Jeremias  Bastynck  sive  Bastinck  a.  L551 
[pris  rpern  vel  Calisii  Calais),  oatus,  a.  1  T>7T>  Eeidelbergae  doctor  theologiae  pro- 
testantium    factus,   a.  L579     15tf5  Antverpiae   contionator,   a.  L593  usque  ad  mortem 

t  L595  Leidae  Leiden  professor  theologiae  fuit,  „In  Catechesim  religionis"  heidel- 
bergensem  „Exegemata  sive  Commontarios"  scripsit  .1.  .1.  ran  Srhrlrm  in  P.  C.  Mol- 
huysen  ei  /'../.  Blok  BNieuw  Nederlandsch  biografisch  Wbordenboek"  I.  Leiden  1911, 
339    241). 

1499.  1591. 

Exstat  Guelpherbyti  Wolfenbiittel)  in  bibliotheca  publica,  nt  ex  eiusdem  biblio- 
thecae  *  Catalogo  manu  scripto  intellcintur.  lihcllus:  .  Evangelia  et  Epistolae  quae 
de  morc  Catholico  in  Templis  recitantur,  accedit  parvus  Catechismus  Petri  Canisii. 
Dilingae  L591." 

1500.  1591. 

„Hortuli  animae"  editio  illa  latina.  qpuae,  ut  videtur,  Canisii  opera  interposita 
primuni  Dilingac  a.  15»>.'i  facta  est  Cati.  IV  994 — 995),  a.  1591  Vesontione  liesaneon) 
cum  aliqua  immutatione  repetita  esse  videtur.  Sic  enim  habet  ^Collectio  in  uiuini 
Corpus,  omnium  librorum,  qui  in  nundinis  Francofurtensibus  ab  anno  L564,  nsque  ad 
L592  venales  extiterunt,  Francofurti,  ex  officina  typographica  Nicolai  Bussaei  •  1592" 
p.  146:  „Hortvlvs  Animae  suauissimis  floribus  refertus.  In  quo  officium  B.  Virginis 
et  defunctorum,  septem  Psalmi  poenitentiales  et  alia  posita  sunt.  Dilingae  1574.  1(5" 
et  Vesontione  •  1591  •  in   1<>.~ 

1501.  1591. 

„Hortulus  animae"  germanicus,  pritmitn  Canisii  opera  a.  1563  editus,  Dilingae 
iterum  editur. 

„HORTULUS  I  ANBLE  |  3)er  ©eelen  ]  ©arten,  mit  jonbertidjem  j  fleifj  jfigert^t, 
tmb  ernetoert,  j  ^fl  ©etftlxdjent  tuft  unb  troft  a(=  |  len  Siebljabern  ELjrtftttdjer  |  anbadjt.  |  £>en 
gemainen  Snfyalt  bife§  SuftaartenS  |  ftnbet  ntatt  alftbalb  Ijernad),  tia%  9fe=  |  giftcr  aber,  tn= 
fonberbeit  ant  enbe.  ©ebrucft  ,,u  SDiftngen,  btircb,  |  ^oljannem  SDiatjer.  |  M.  DXCI."  Versus  3, 
4,  9 — 13  rubri  sunt.  16":  ff.  sign.  343,  non  sign.  in  initio  16  (addito  titulari)  et  in 
fine  8.  Fol.  [A  ib]  „Der  gemaine  Innhalt  dises  Buches" :  f.  A  na— [B  vnib]  „Ein  ge- 
mainer  Christlicher  Kalender" ;  f.  la— 4a.  „Die  vier  anfang  Euangelischer  Lehr" ; 
f.  4''  incipit  „Der  Seelen  Garten".  Liber  habet  93  imagines  ligno  incisas  easque 
variae  magnitudinis ;  singulae  paginae  ornamenta  habent  marginalia.  De  BHortulo" 
hoc.  primum  a.  1563.  Canisio  operam  praestante,  Dilingae  edito,  v.  Can.  IV  991  ad 
995.  Liber  exstat  Bonnae  (Bonn)  in  bibliotheca  universitatis.  Sommeruogel  eam 
non  posuit. 

1503.        M.  Ianuario  a.  1591. 

»NOTJE  IN  EVANGELICAS  |  LECTIONES,  QVAE  PER  TO- 
TVM  ANNVM  DOMINICIS  DIE-  BVS  IN  ECCLESIA  CATHO-  |  LICA 
RECITANTVR.  OPVS  AD  PIE  MEDITANDVM  ac  simul  adpre- 
candum  DEVM  accommo-  \  datum,  &  nunc  primum  in  lu-  cem  editum. 
AVTHORK  R,  P.  PETRO  CANISIO  SOCIETATIS  I  IESV  Doctore 
Theologo.  Cum  peculiari  Priuilegio  Sac.  Cces.  Maiest.  ad  decennium. 
FRIBVRGI  HELVETIORVM.  |  Ex  officina  Typographica  AbraHami 
Gemperlini.      M.D.XCI." 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  A.cta.    VIII.  52 


I 


pp.  sign.  1156;  in  initio  8   addito  titulari  etinfine8. 

[„  pa|  i  a  folii  titularis  '    esarei"   Pragae  25.  Martii  1589 

a  Rudolpbo  [I.  Gemperlin  cenniunj  dati,  quo,  „poena  connacationie 

.•i  amissionis  bonorum"  aliaqui  posita,  cavetur,  ne  quia  invtto  Gemper- 

lino  Canisii  Notas    b  iminicornBi  ei    featorum  dierum  in 

ria  „Regnis,  aaereditariis  prouincii  .  leoque  in  vniuerso  Romano  imperio"  typis 
exscribai  ve\   exscriptum    vendat.  i    I  Canisii    litterae  de- 

dicatoriae;    quas  ride   Bupra  p  Petri  Schnewiy  ricarii  generalis 

episcopi  lausannensis  litterae  Fribui  erum  sibi  subiectiun  vniuersum" 

datae:  „Opus  hoc  .  .  .  Nos  vl  lectuque  dignum  studioee  amplectimur, 

ei  boc  testiraonio  palam  comprobamus  inde  omnibus  et  singulis  Decanis,  Parocbis 
ei  Concionatoribus,  siue  saeculares  illi,  ae  regularea  fuerint,  serio  praecipimus,  v\ 
lni,,,    librura   emant,    sibi    <-t    aliis  latura    babeant,    eiusqne    lectione   et  in- 

structione  frequenter  vtantur.  <      Lndex  dierum  dominicorum.  F.|  -  7 

ad     ?   -     .  \<l  Cbristianura   Lei  emo  libro  I'.  DDdd  3*     EEee"  „Index 

rerum  in  hoc  Opere  magis  memorabiliu  alphabeticus ;  l  EEee  EEee  2  „Errata 
in  hoc  I  Ipere  potissimura  coi  rigi 

Pauca    pono,    ex    libro    hoc    i  „Solus    <  hristus   existit,    qui   obcoecatis 

visura  restituit,  omnemque  errorum  ac  tiorum  depellil  caliginem,  vi  clare  videant 
ac  sapiant,  sed  e\  illuminati  alacriter  la    pae  per  viam  regiam1  ambnlent,  quia 

cognitura  Redemptorera  perfecte  sequui       i ] i i •  1 1 1« -  se  totos  <lcti< nt  ac  impendunt" 

p.  307).  -<^ui<l  verbo  I)<-i  illustrius,  iistius,  solidius,  fructuosius,  cum  in  eo 
tanquara  pulcherrimo  speculo,  Deum  Di  voluntatem  cernaraus.  .  .  .  Quare  nullum 
milii  Manna  dulcius,  uullura  pignus  chans,  Dullum  studium  praestantius,  iucundius 
:i<    frequentius  •  - 1 - i t .  praeterquam  ii  ■  versari,    ei   i  n  diuina   lege  nocte 

ac  die  meditari  ' :  hoc  quippe  ofticiui  orum  Dei  esi  proprium,  ac  mortales  vere 
sapientes  facit.  .  .  .    Hoc  verbum  si  alibi,  tum  in  Euangelio  elucet  maxime" 

p  289    290).     .  Esl    ingens   profecto    n     n    baeri  morbus  omni    Lepra  per- 

niciosior,  esi  pestis  omni  peste  nocentii  est  crimen  omni  furto  ei  flagitio  detesta- 
bilius.  Nec  desunt  antidota  et  pharmia,  quibus  tales  aegroti  saepe  curantur, 
uimirum  precatio,  admonitio,  disputatii  structio,  interminatio,  correptio  ei  coram 
iudice  accusatio.  Quid  vero,  si  haeretici  i  a  sii  praefractus  et  contumax,  vt  uullam 
prorsue  curationera  admittat,  ipsumque  •  < .  innat  iudicena,  a  quo  legitime  damnari 
potesi    ac   excommunicari  ?     Nullum    sai     -hristi    praeceptum    extat  de    illo   in  Ec- 

clesia    tolerando   aui    f sndo.  .  .  .    Prud         V.ugustinus  colligit,    praeceptum  illud: 

Sinite  vtraque  crescere  .  tn  e<  esse,  quando  zizania  sine  extirpatione 

tritici  Dequeuni  extirpari,  quod  nimiru  aeretici  oon  possini  extingni,  nisi  cum 
«•is  '■'  Catholici  trucidentur.  Alioquin  [c  metus  ei  boc  periculum  abest,  aeque 
damnum   sed   emolumentura  Eccles  reticorum    punitione  aperari  ei  percipi 

posse  videtur   sapientibus,    haeretii  zania    eradicare    non    modo    licet,  sed 

1,1:1111  decei  ac  expedit,    uonnunquam  el       sens  postulai  Decessitas,   vt  summi  Dei 
gloriae,   puritati  religionis,  ei   vtilitati  p      ae  consulatur"    p.  255     256). *     Attamen 
■"''"'  sectariorum  dolebo,  qui  cui  se  maxime  dissentiant,  hactenus  tamen 

mire  conspirant,   v\  quemadmodum   loann    Baptista  viam  vcro  Messiae  praeparauit, 

psi  pestilenti  Antichristo  aduentanti    cuum  apparare,  et  nescio  quem  Atheismum 

inducerc  iiidcfcssc  prociiront.    Neque  tami  intermittam,  seductores  et  seductos  vera 

MP^i111  'luuitatc,    ijuac  iuxta  Chi  inimicis  quoque  debetur,  et  quacunque 

■ne  possum,  de  illis  bene  mereri  stud   I    vi  eorura  nonnulli,  sicut  Iudas  Apostolus 

■fc-  dc    iKne    rapianturatqui    iluentur5,    et    ego   supracapitail- 

kjj1"  -•■  '-"-■           '  losue   L,  8;   I  •_'.           ;  Mt   13,  30. 

Cf.  N.  Augustinum,  Contra  Episto  Parmeniani   1.  1,  c.  14:  In  Ioannis  Evan- 

fcact  •!•  '••  "-'•  ii.  '•'>  II:    Episl  !    alias   L8),   c.  5,  n.  17  18;   Retracta- 

2,  <•.  :.  ,M;,,„r,  I'.  lat.  XI. III  49  XXXV  ll>_     14*3;  XXXIII  330-331 : 
63-2.            •   [uda« 


•OB  V  '*•» 


*|, 


M.  lanuari 


819 


• 


lorum   prunas   congregem  '"  (p.   115  1        .Multo    laudabilius  est   bellum 

pro  religione  vera    tuenda  susceptum,    q  paci  dare  operam,    quae  nos  a  Deo 

Deique   ecclesia   et   religione  vera   disiu  separat"    p.  521).     „Ego  colligam  ac 

discam,  communes  publicasque  calamita  florentibus  etiam  ciuitatibus  ac  in- 

tegris  regionihus  ingens  periculum  el   cerl  :itium   frequenter  accersunt,   non   for- 

tuito  vel   casu   accidere,    sed   propter    popu  sccata  diuinitus  inllii;i,    el   frequenter 

augeri"    (p.  910).     „Ex  aniino    petam,    (  ni    parentes    el    lilij    suum  officiura 

faciant.  .  .  .    Quin  et  meam  operam,  quacu        rati potuero,   talibus  ego  libenter 

impendam.  quum  ad  Dei  gloriam  el   reipul  vtilitatem  promouendam  res  momenti 

sit  maximi  proba  institutio  liberorum"    p  ine  amicis  non  viuitur,  el  amicitiam 

e  medio  tollere,  niliil  es<  aliud,  quam  mundi  >ole  priuare"    p.  1114.    „Quis  credat" 

primos  Christianos  hierosolymitanos  „do  ■    profanis  negotiis  implicitos  fuisse, 

qui   sacrosanctam   Eucharistiara    quotidii  n\  -.    \t    coelesti    alimonia  roborati, 

omne  malorum  genus  pro  Chriato  facilii  c  in  bene  beateque  vinendo  maiores 

indies   progressus   facere    possent?"    p.  654  .Probatus  el    solennis   ille    mos   apud 

multos  durat,  vt  communicaturus,  praesi  otus,  el  veniam  offensoribus  tribuat, 

et  vicissim  ab  offensia  petat"    p.  852  multa  in  Episcopis  el  sacerdotibus 

desiderari.   nec  est  (jiiisquam  sanae  mentis  Catholici  cleri  vitia  vel  excusel   vel 

defendat"    p.  1116).    „Dormiun1  m  prim  istici  pastores  ac  doctores,   el  cum 

sumiiKi  Ecclesiae  detrimento  Btertunt,  quia        3  n li  curis  malisque  cupiditatibus 

distracti,    pro   pastoribus   merceni  i  doctoribus  canes  muti,   el   pro 

vigilantibus   custodibus   in  Sion    coeci   spi  ulatores4    non    raro  esse  videntur" 

p.  250).     „Dolebo  interim,    Ecclesiae  mi  ultos  ita   viuere,    vl   male  illis  cum 

siio   patrono   el    bospite   Spiritu    sancto  quoniam    non   sunl    cum    primis 

diaconis  viri    boni    testimonij,    pl  ritu    sancto,    fide   et  sapien- 

tia\  sed  vt  Christi  more  loquar,  men  potius  quam  pastores6,  et  sicut 

Paulus  dicit,  sua  quaerentes,  i i-        hristi  sunt7  ac  alior :  tantum 

abest  vt  messem    dominicam    magno   cum  u    excolant,    el   commisso  sibi    gregi 

praesinl   vigilanter"    p.  649).     „Dolebo,    pre  issimam    poenitentiae  berbam  in  agris 

nostris   incultam  iacere,   el  exarescere   parl  oncionatorum,    partim  auditorum  seu 

communium  fideliura  vitio  el  corruptela.    \  nus  enim  plaerosque  contimiatores  de 

Catholicis    loquor    iii  Christi    gratia   cn  li  c mendanda    vehementes,   sed    in 

poenis  peccatorum  denunciandis,  el   in  ira   I  proponenda  tam  flaccidos  el  languidos 

esse.   vt    merito   cum    leremia    queramur   i  lesenti    Ecclesia      Prophetae   tui 

viderunt    tibi    falsa    el    Btulta:    ae  periebanl    iniquitatem   tuam, 

vt    te  ad    | uitentiara    prouoci  iderunt  autem    tibi  assump- 

tiones   falsaa   el  eiecti >s" 8    p    -<  ^bsit,  vl   pastorum  e1   praepositorum 

in  Ecclesia  vitam  Lnquiram,  el  ex  illorum  m  tis  sacramentorum  dignitatem  aesl m, 

ac  ouillam  Lnterim  obedientiam  aimplicitat  negligam,  deque  bis  qui  animarum 

suut    constituti    a  Deo    iudices,    praepostei         icera Uter  fructus  huius  Euan 

gelicae  doctrinae  tnihi  ootandus  fuerit,  um  ac  praepositorum  vitia,  quae  nec 

Apostolis  Domini  defuerunt,   quando  de  pi  contenderunt 0,  mihi  non  offensionem 

vel    admirationem,    sed  iustam    potius  i  em    hoc  iniquissimo  seculo  pariant. 

Quis  enim    tam  seuerus  ac    durus  esse  im  ileat,    nullum  vt  dolentis  el   commise- 

rantis   affecl sentiat,    in  hac  tanta   rem  nium  perturbatione,    quae  nauim   Ec 

clesiae  in  summum  discrimen  adduxit,  \t   prmllis  ac  tempestatibus  iamiam  mergenda 

esse  videatur?  .  .  .  Quare    pastorum    mun  onus  sustinere,    si  verum    fatebimur, 

nunquam  difficilius  fuit"    p.  692     693).    ,E  ?o  mihi  maxime  imitandos  proponam, 

qui  sacerdotium,    vti  ordinem  diuinitus  m,    non  solum  in  bonis  ac    I estis, 

sed  etiam  Ln  vitiosis  ac  indignis  presbyteri  id  grauatim  honorant,  seque  ad  prae- 


1  Prv  25,  -22;  Elom   L2,  20.  2  Cf.   ■   2,    12   16. 

8  lo  10    11—14         4  ls  56,  10;  et  i       21,  11;  62,  6. 

5  Act  6,  3  5.        fi  Io  10,  11     II.  'hil  2,  21.        *  Thr  2,  14. 

0  Cf.  Mt  20,  20    24;  Mc  9,  33;  U        i;  22,  24. 

52  * 


g^g  Mon.  1502. 

4°;  pp.  sign.  1156;  praeterea  tf.  non  sign.  in  initio  8  vaddito  titulari)  et  in  fine  8. 
In  pagina  aversa  folii  titularis  „Summa  Priuilegij  Caesarei"  Pragae  25.  Martii  1589 
a  Rudolpho  II.  (iemperlino  typographo  in  decennium  dati.  quo,  „poena  confiscationis 
<-t  amissiouis  bonorum"  aliaque  „mulcta"  proposita,  cavetur,  ne  quis  invito  Gemper- 
lino  Canisii  Notas  in  evangelicas  lectiones  et  dominicorum  et  festorum  dierum  in 
caesaris  BRegnis,  baereditariis  prouinciis.  adeoque  in  vniuerso  Romano  imperio"  typis 
cxscribat  vel  exscriptum  vendat.  Sequuntur  f.  (?)  2a —  (?)  5a  Canisii  litterae  de- 
dicatoriae;  quas  vide  supra  p.  320—325.  F  (?)  5b  Petri  Schnewly  vicarii  generalis 
episcopi  lausannensis  litterae  Friburgo  a.  1591  „ad  Clerum  sibi  subiectum  vniuersum" 
datae :  „Opus  hoc  .  .  .  Nos  vt  vere  Catholicum  Jectuque  dignum  studiose  amplectimur, 
et  hoc  testimonio  palam  comprobamus.  Deinde  omnibus  et  singulis  Decanis,  Parochis 
et  Concionatoribus,  siue  saeculares  illi.  siue  regulares  fuerint,  serio  praecipimus,  vt 
hunc  libruin  eniant.  sibi  et  aliis  commendatum  habeant,  eiusque  lectione  et  in- 
strnctione  frequenter  vtantur."  F.  [(?  6a]— [(?)7a]  Index  dierum  dominicorum.  F.  [ .?  71'] 
ad  |  ?)  8b)  „Ad  Christianum  Lectorem".  In  extremo  libro  f.  DDdd  3a— EEeea  „Index 
rerum  in  hoc  Opere  magis  memorabilium"  alphabeticus ;  f.  EEeeb — EEee  2a  „Errata 
in  hoc  Opere  potissimum  corrigenda". 

Pauca  pono,  ex  libro  hoc  excerpta . :  „Solus  Christus  existit,  qui  obcoecatis 
visum  restituit.  omnemque  errorum  ac  vitiorum  depellit  caliginem,  vt  clare  videant 
ac  sapiant,  sed  et  illuminati  alacriter  laeteque  per  viam  regiam1  ambulent,  quia 
cognitum  Redemptorem  perfecte  sequuntur.  illique  se  totos  deuouent  ac  impendunf 
l,p.  307).  „Quid  verbo  Dei  illustrius ,  augustius,  solidius,  fructuosius.  cum  in  eo 
tanquam  pulcherrimo  speculo,  Deum  Deique  voluntatem  cernamus.  .  .  .  Quare  nullum 
mihi  Manna  dulcius,  nullum  pignus  charius,  nullum  studium  praestantius,  iucundius 
ac  frequentius  erit,  praeterquam  in  Dei  verbo  versari,  et  in  diuina  lege  nocte 
ac  die  meditari2;  hoc  quippe  officium  filiorum  Dei  est  proprium.  ac  mortales  vere 
sapientes  facit.  .  .  .  Hoc  verbum  si  vsquam  alibi,  tum  in  Euangelio  elucet  maxime* 
p.  289  290 .  „  Est  ingens  profecto  malum  haeresis,  est  morbus  omni  lepra  per- 
niciosior,  est  pestis  omni  peste  nocentior,  est  crimen  omni  furto  et  flagitio  detesta- 
hiliiis.  Ncc  desunt  antidota  et  pharmaca,  quibus  tales  aegroti  saepe  curantur. 
niniiruni  precatio,  admonitio,  disputatio,  instructio,  interminatio,  correptio  et  coiam 
iudice  accusatio.  Quid  vero,  si  haereticus  ita  sit  praefractus  et  contumax,  vt  nullam 
prorsus  curationem  admittat,  ipsumque  contemnat  iudicem.  a  quo  legitime  damnari 
potcst  :ic  cxcommunicari  ?  Nullum  sane  Christi  praeceptum  extat  de  illo  in  Kc- 
clesia  tolerando  aut  fouendo.  .  .  .  Prudenter  Augustinus  colligit.  praeceptum  illud : 
Sinitc  vtraque  crescere3,  in  eo  seruandum  esse,  quando  zizania  sine  extirpatione 
tritici  nequeuni  extirpari,  quod  nimirum  haeretici  non  possint  extingui,  nisi  cum 
cis  e\  Catholici  trucidentur.  Alioquin  vbi  hic  metus  et  hoc  periculum  abest.  neque 
(laninum  scd  emolumentum  Ecclesiae  ex  haereticorum  punitione  sperari  et  percipi 
posse  videtur  sapientibus,  haereticos  velut  zizania  eradicare  non  modo  licet,  sed 
ctinni  decet  ac  expcdit,  nonnunquam  et  jiracsens  postulat  ncccssitas.  vt  summi  Dei 
gloriae,  puritati  religionis,  ei  vtilitati  publicae  consnlatur"  p.  255 — 256). *  Attumon 
„ego  vicem  sectariorum  dolebo,  qui  cum  inter  se  niaxime  dissentiant,  hactenus  tamcii 
tnire  conspirant,  vt  quemadmodum  [oannes  Baptista  viam  vcro  Mcssiac  praeparauit. 
sic  i|isi  pestilenti  Antichristo  aduentanti  regnum  apparare,  et  nescio  quem  Atheismum 
inducere  indefesse  procurent.  Neque  tamen  intermittam,  seductores  ei  seductos  vera 
prosequi  charitate,    quae  iuxta  Clnisti  Legem  inimicis  quoque  debetur,  et  quacunque 

rati ■  possum,  de  Qlis  bene  mereri  studebo,  vt  eorum  nonnulli,  sicut  [udas  Apostolus 

monuit,   de   igne   rapiantur  atque  sa  I  u  <•  n  t  ur5,   et   ego   supra  capita  il 

1   Noi  21,  22.  -  losuc   I,  8;    l's   1,  2.  '  Mt    l:i.  30. 

'  Cf.  S.  Augustinum,  Contra  Epistolam  Parmeniani  I.  1,  c.  14;  ln  Loannis  Evan- 
gelium  Tract.  ll.  c.  2.  u.  i:;  II:  Epistolam  !»::  alias  18),  <■.  ."..  Q.  17  L8;  Retracta- 
tionum  l.  2,  c.  •'<  Migne,  I'.  lat.  XIJII  1!»  ."»():  XXXV  1482  1483;  XXXIII  330-331; 
WXII  632).  [udae  2:;. 


Moii.  1504.     Ustate  a.  1591.  s-J  1 

cum  ipso  consenescere,  ostendel  1."  tomus  Notaruni  in  Euangelia  iam 
excusus  et  I*.  V.  ni  fallor  missus.  Sequetur  alius  tomus  Notarum  in 
Euangelia  de  Sanctis,  quem  iam  perpoliel  e\  ad  praelum  disponet. 
Auxilimn  <'i  praestabit  siue  scribendo  siue  corrigendo  tribus  tantum 
horis  in  die  P.  Sigismundus  Jlsung,  nec  alius  externus  ^manuensis 
adhibebitur.  Censebitur  autem  hic  2.""  toimis  qucnmdnioduni  c-iini  priore 
factum  antequam  praelo  committatur. " 

1504.        Aestate  a.  1591. 

Canisius  graviter  aegrotat.     Eius  corpus  imbecUlum.     Eius  scriptio. 

In  *Litteris  annuis  collegii  friburgensis  Friburgo  24.  Novembris 
L591  datis  narratur:  ..Conunoda  fere  omnes  usi  sunt  ualetudine  :  de- 
teriore  unus  et  alter ;  qui  tamen  post  aliquot  hebdomadum  cum  morbo 
conflictationem  pristinae  sanitati  cito  restituti"  (ex  apographo  eiusdem 
fere  temporis;  Cod.  ,.I.  36"  f.  49a).  *Historia  autem  collegii  fribur- 
gensis  haec  habet  in  a.  1591:  ..Plerique  commoda  semper  usi  sunt 
ualetudine,  uno  P.  Petro  Canisio,  duobusue  alijs  exceptis  qui  licet 
Medici  iudicio,  periculose  admodum  decumberent,  et  insuper  ille  mem- 
brorum  rationisque  usu  sensim  destitueretur,  post  aliquot  tamen  heb- 
domadarum  cum  morbo  conflictationem,  a  diuina  bonitate,  pristinae 
ualetudini  restituti  sunt"  (Cod.  friburg.  ..Hist.  coll.  Frib."  p.  1.9 — 20). 
Ad  hoc  igitur  tempus  pertinent,  quae  Sebastianus  Verronius  praepositus 
friburgensis  paullo  post  Canisii  mortem  de  eo  memoriae  *tradidit:  <  iim 
viribus  exhaustis  contionandi  munere  se  abdicasset,  ..incurrit  graviter 
in  morbum,  ex  quo  cerebrum  quoque  laesum  existimaretur  :  verum 
valetudine  recuperata  integre,  ad  studia  redijt  solita:  corpore  tamen 
penitus  debilitato,  ut  plerumque  nonnisi  scipione  fultus  et  incurvus 
incederet"  (ex  apographo  saeculo  XVIII.,  ut  videtur,  scripto,  quod  est 
Monachii  in  maiore  archivo  nationali  |f.  9a|,  Jesuitica  in  genere  Fasc.  13 
No.  214). 

Aquaviva  porro  P.  Petro  Michael  rectori  collegii  friburgensis  Roma 
28.  Septembris  1591  scripsit:  ,,R.  P.  Canisio  melius  esse  gaudeo,  opto- 
que  illi  etiam  integram  valetudinem  :  nec  dubito  quin  R.  Vestra  vt 
aequum  est,  bonum  senem  iuuet  quacunque  re  potest  •  de  scribendi 
autem  labore,  vt  tandem  sibi  quietem  aliquam  indulgeat,  bonum  erit 
vt  R.  Vestra  suauiter  illi  persuadeat,  vbi  opus  hoc  absoluerit,  quod 
nunc  habet  in  manibus"   (ex  commentario ;  G.  Sup.  2  f.   70a). 

Canisius  hoc  morbo  correptus  esse  videtur  inter  m.  luniuin  ei  Au^ustinu  a.  1591  : 
cf.  supra  p.  333;  Dorigny  a.  1707  (365)  scribit:  Nuntius  de  Canisio  graviter  aegro- 
tante  in  vulgus  eJatus  „causa  une  consternation  generale,  chacun  le  pleuranl  deja. 
eomme  s'il  eut  perdu  son  propre  pere :  son  heure  n'etoit  point  encpre  venug,  Notre- 
Seigneur  voulut  bien  le  rendre  aux  prieres,  <t  aux  larmes  de  ce  bon  peuple".  Kt 
AgHcola  a.  1729  (II  n.  8):  „Fusae  fuerunt  pro  aegro,  et  domi.  ei  in  urbe  continentes 
ad  Deum  preces  optato  effectu."  Haec  facile  possunt  credi.  Neque  vero  scio,  ex 
<niibus  fontibus  historicis  probari  possint  ea .  quae  posteriores  aliqui  scriptores, 
Dorignii  et  Agricolae  verba  amplificantes  et  exornantes,  narrarunt:  vdut  Boero 
Can.  386    et  post  eum  Seguin    255),   Garcia  .'>1">     316),  Daurignac    369).     tta  Boero: 


822  Mon.  1505.    1591. 

„Sparsasi  vmr  della  periculosa  malattia.  tutta  la  citta  se  ne  commosse.  Una  turba 
di  popolo  venne  ditilato  al  Collegio  per  vederlo;  la  nobilta,  i  Senatori,  il  Clero  man- 
darono  tostamente  i  lor  famigliari  per  chiedere  e  averne  piu  accertata  notizia.  Ad 
ottenere  dalla  divina  bonta  la  guarigione  dell'  infermo,  ordinaronsi  in  varie  chiese 
pubbliche  preghiere;  in  altre  si  espose  il  divin  Sacramento :  e  non  pochi  visitarono 
pellegrinando  a  piedi  i  piu  celebri  santuarii  di  nostra  Signora". 

1505.        1591. 

Canisii  effigies  «  ]>i<-t<>re  exprimitur. 

Anno  1891  vidi  Friburgi  Helvetiorum  in  domo  quadam  privata 
vitrum  parvum  quidem.  sed  coloribus  eleganter  pictum,  in  quo  Canisii 
facies  cum  parte  pectoris  cernitur.  Vitri  possessor  mihi  dixit:  Se  id 
emisse  a  venditore  quodam  rerum  antiquarum ;  ei  autem  vitrum  vendi- 
disse  sacerdotem  quendam  rusticanum  cantonis  friburgensis.  Addidit 
friburgensis  vir  ille,  historiae  et  artis  valde  peritus,  de  anno  1591 
imagini  subscripto  :  Eam  quidem  subscriptionem  perinde  atque  orna- 
menta  Canisii  caput  cingentia  esse  recentia:  sed  eundem  annum  1591 
iain  fuisse  subscriptum.  cum  ipse  vitrum  emeret;  atque  et  vitri  illius 
condicione  et  aliis  rationibus  suaderi,  ut  picturam  illam  reapse  anno 
1591  factam  esse  censeremus.  Existimo  igitur,  unum  ex  friburgensibus 
Canisii  amicis  et  admiratoribus  hoc  vitro  aliquam  aedium  suarum  fene- 
stram  ornandam  curasse. 

Immo  valde  probabile  est,  ad  hoc  vitrum  aliqua  saltem  ratione 
spectare  ea,  quae  Sebastianus  Verronius  praepositus  friburgensis  Fri- 
burgo  28.  Ianuarii  1598  Hildebrando  a  Riedmatten  episcopo  sedunensi 
de  Canisio  *scripsit:  ..Ejus  effigiem  ad  vivum  excepit  pictor  ipso  adhuc 
superstite,  nec  tamen  animadvertente,  procurante  id  Capitaneo  Johanne 
Wild"  (ex  totius  epistulae  apographo,  ex  archetypo  exscripto,  et  Pri- 
burgi  Helvetiorum  a.  1 730  publico  authenticitatis  quam  vocant  testimonio 
munito,  quod  est  Monachii  in  archivo  maiore  reipublicae  bavaricae, 
Jes.  in  gen.  Fasc.  13  No.  214).  Capitaneus  hic  Wild  idem  fuerit  atque 
ille  .Houptman  AVilldt",  qui  a.  1593  mandatu  senatus  friburgensis 
Canisio  opera  S.  Augustini  Lugduno  afferenda  curavit:  v.  supra  p.  352. 

Omnium  verarum  Canisii  imaginum,  quarum  quidem  tempus  cum 
aliqua  certitudine  cognosci  potest,  ea,  quam  supra  dixi,  esi  antiquissima. 

Eadem  ex  exemplari  friburgensi  pulchre  expressa  et  reddita  est 
ab  .1.  Biichi,  Die  Katholische  Kirche  in  der  Schweiz,  Munchen  1902.  <>»>. 
Qui  recte  dicit,  per  eam  conservata  esse  lineamenta  quasi  aetherea 
Ldic  iliiicli-cisliutcii  Ziigc")  vultus  lmius  vcnerabilis. 

Friburgi  Helvetioi  um  anno  1(527  in  processu  episcopali  beatifica- 
tionis  <'anisii  fcestatus  esf  Tacobus  Stutz,  Canisii  imagines  ..in  magna 
veneratione" ;  e1  Simon  Gurnel,  Canisii  ..Imagines,  ac  Effigies 
passim  in  aedibus  spectari".  Antonius  a  Montenach  autem,  reipublicae 
cancellarius,  coram  iudicibus  affirmavit:  BEius  effigiem  accurate  a 
Kctore,  viuo  «t  ignaro  Patre,  expressam,  varieque  postmodum  maiore 
minoreque   forma   descriptam   depictamque  honoris  causa  in  fenestris, 


Mon.  1506     1507.    15.  Augusti   1591        1591.  s-j:> 

ac  parietibus  plurimarum  aedium  spectari;  eandem  venerationis  ergo 
palam  ex  pluriuin  domibus  pendulam  exponi,  dum  Eucharistici  fercuH 
pompa  .  .  .  celeberrima  festo  Sanctissimo  Sacramento  die  per  plateas 
Vrbis  nostrae  instituitur" :  Positio  a.  1T.'U.  Summ.  |».  18  27  35;  cf. 
etiam  Cod.  „Proc.  Ap.  I"  f.  685k,  et  „Positionemu  a.  1833,  Summ, 
p.  316  ;n  7 . 

In  processu  apostolico  Friburgi  a.  1740  171i'  hahito  ^Franciscus  Petrus  a 
Griset  de  Forett",  ex  senatoria  familia  friburgensi  ortus,  testatus  est:  „Quod  ad 
[magines"  Canisii  attinet,  „scio,  ac  video  plurimis  in  domibus  hic  Friburgi  haberi, 
et  servari,  et  specialiter  a  Majoribus  meis  habeo  traditum,  et  quasi  praeceptum  .  .  . 
exacte  in  Domo  mea  servandam  ejusdem  Effigiem  vitro  depictam,  quod  et  facio" : 
Positio  a.  1833,  Summ.  p.  311. 

1506.  15.  Augusti  1591. 

Ex  codice  „L.  193"  (qui  est  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali)  f.  54\ 

Canisius  dialogo  de  />'.  Maria    V.  adest. 

In  congregationis  marianae  Friburgi  pro  adulescentibus  litterarum  studiosis 
institutae  Historia  quadam,  quae  ab  ipsis  sodalibus  a.  1584  incohata  et  deinde  per 
singulos  annos  usque  ad  a.  1633  perducta  est,  haec  aarrantur:  „15.  Aug. '  An.  1591 
Sodalitas  exhibuit  Dialogum  in  aula  scholarum  de  uita  B.  Virg.  et  Assumptione, 
magno  senatorum  et  nobilium  concursu.  et  sodalium  maioris  congregationis 2.  Jnter- 
fuit  huic  et,  praeter  consuetudinem  R.  P.  Canisius." 

Haec  ex  eodem  fonte  hausta  rhetorice  ornavit  Ios.  HUdebrand  S.  .!.,  Sodalis 
Marianus  Friburgensis,  Friburgi  Helvetiorum  1757,  47. 

1507.  1591. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  Tl  36 u  f.  49a — 531'.  Ex  litterarum 
capitibus,  quae  infra  ponentur,  aliqua  recepta  sunt  in  .Litteras  Societatis  Iesu  duorum 
annorum  MDXC  et  MDXCP.  Romae  1594,  320—324. 

Confessiones,  communiones,  conversiones  opera  Soeiorum  friburgenshtm  factae. 
Libri  prari.  Institutiones  variae.  Discordiae  suNatae.  Sodalitas  mariana.  Fautores. 
Fabula  ptdverum  tormentariorwm. 

In  collegii  friburgensis  Litteris  aimuis  Friburgo  Helvetiorum  24.  Novembris  1591 
a  P.  Ernesto  Mayrhofer,  uno  ex  collegii  praeceptoribus,  datis  haec,  praeter  multa 
alia.  narrantur:  Peccata  confessi  sunt  „in  altera  quauis  hebdomada.  singulis  uero 
mensib.  angelico  cibo  refecti,  qui  sunt  de  Parthenica  sodales,  et  complures  foeminae 
maritorum  exemplo  prouocatae.  Celebrioribus  uero  dieb.  festis  numerare  fuit  200. 
300.  400.  500.  et  600.  .  .  .  Praetereo  bellicos  duces  cum  bene  magna  parte  militum. 
sordih.  animi  ante  ablutis,  quam  S.  Pontifici  militatum  abirent3.  .  .  .  [Nostri]  a  falsis 
erronum  opinionibus  abstraxerunt  duodecim,  quorum  aliqui  simul  cum  lacte  illas 
suxerant4.  Jnter  quos  fuit  aetatis  maturae  Zuinglianus,  qui  decennio  eum  ad  fiuem 
partim  ( rermaniam,  partim  Jtaliam  peragrauerat,  ut  de  religione  uera,  ([\um\  citra 
omnem  dubitationis  aleam  sequeretur,  certius  quid  secum  statueret.  Friburgum 
tandem  delatus.  haeresim  eiurauit,    et  ut  se  priores  errores  eiecisse  clare  testaretur, 


1   I.  e.  die  Assumptioni  B.  Mariae  V.  sacro. 

-  Haec  erat  adultorum,  ut  civium.  sacerdotum  etc. 

3  Octavianus  Paravicinus,  apostolicus  apud  Helvetios  nuntius .  ab  Helvetiis 
catholicis  impetraverat ,  ut  legiones  aliquot  copiis  italis  adiungerent,  quas  Gre- 
gorius  XIV.  in  illa  de  regia  Galliae  corona  contentione  Ligae  adversus  Henricum  (IV.) 
Navarrum  eumque  calvinianum  auxilio  mittebat    Mayer  II  270). 

4  In  his  conversionibus,  imprimis  in  ea,  quae  proxime  narrabitur,  Cauisii  operam 
intercessisse  valde  probabile  est. 


' 


1 

\ 


v 


> 


.. 


I  /,■■ .  . 


I  .1', 


• 


g24  Mon.  L508.    Exeunte  m.  Decembri   1591. 

aspera  hyemfe  Lauretum  usque  peregrmationem  suscepit.  .  .  .  Ex  inuectiua  in  liaere- 
ticos  alii  nostris  Libros  doctrinae  Catholicae  aduersantes  obtulerunt;  alii  ut  inspicerent, 
eosdem  rogauerunt.  .  .  .  [Nostri]  diuersis  hominum  generib.  instructiones  et  salutaria 
consilia  subministrarunt :  Sacerdotibus,  ut  se  gerere  debeant  in  expiandis  hominum 
peccatis;  befli  ducibus,  ut  in  uitiis  militum  abolendis;  liinc  discedentibns.  ut  extra 
patrios  fines;  oiratori  Nuncri  Apostolici,  nt  in  causa  senatui  proponenda.  Pacem  inter 
patrem  et  filium,  inter  socerum  et  generum,  inter  toparcham  et  Euangelij  noui 
ministrum,  a  quo  magnam  ille  iniuriam  acceperat,  composuerunt.  .  .  .  Excreuerat 
inter  patrem  et  filios  tam  grauis  quaedam  simultas,  ut  horum  ille  feiTe  non  possel 
uel  adspectum.  Ea  posita  ut  in  gratiam  redirent  mutuam,  cum  alij  uiri  graues  non 
pauci,  tuni  ipse  Senatus  Friburgensis  cuius  est  summa  apud  homines  huius  ditionis 
auctoritas,  laborarunt  nisu  maximo;  attamen  semper  irrito,  quasi  Aethiopem  de- 
albassent.  Tandem  rem  quidam  ex  nostris1  aggressus.  laudabili  quodam  animi 
feruore  semet  ad  pedes  tmmitis  parentis  abiecit,  adeoque  sermonem  efficacem  habuit, 
ut  uni  saltem  tunc  filio  paternum  fauorem  •  beneuolentiamque  pristinam  sua  huniani- 
tate  promeruerit:  imo  etiam  spem  ingressus  sit  magnam,  fore  breui,  ut  etiam  inter 
alterum  filium  Deo  adiuuante  et  patrem  amicitiam  quamprimuto  redintegret.  .  .  . 
[Mariana]  sodalitas  externorum  quib.  uiris  constet,  ex  sequentib.  certum  fiet.  Legem 
nuper  imammi  consensu  tulerunt,  ut  quoties  iurantem  aliquem  temere  aut  obscoena 
proloquentem  inaudiant,  palam  uerbis  corripiant,  id  quod  faciunt.  Yisunt  quandoque 
Kenodochij  alumnos:  certas  pro  Ecclesiae  angustijs  laxandis  preces  sua  sponte  per- 
soluunt  •  imo  cum  nuper  germanus  miles  in  Galliam  proficisceretur,  et  de  nostris 
ciuib.  uon  pauci  numero,  ijs  se  adiungere  in  Nauarri  auxilium  discuperent  '-'.  utque 
facultatem  a  senatu  extorquerent  manib.  pedibusque  laborarent,  sex  dies  uoctesque 
per  uices  in  Christi  et  D.  Virginis  honorem  preces  continuarunt,  perniciosos  horum 
ut  conatus  impedirent.  .  .  .  [Reverendissimi  Episcopi  Vicarius  generalis3]  consulere 
nos,  tueri,  Laudare,  nostra  promouere,  quandocunque  potest,  nunquam  praetermittit.  .  .  . 
Senatus  .  .  .  contra  uoluntatem  aemulorum  quorundam  obtendentium  accisos  nimium 
acrarij  puhlici  neriios.  noui  Collcgij  1'aliricam  resumi  praecepit :  .  .  .  contra  sectae 
Caluinianae  quosdam  asseclas  nos  pro  more  suo  calumnijs  cooperientes  et  apud  po- 
pulum  traducentes,  nobis  publicum  innocentiae  testimonium  exhibuit.  .  .  .  Efceperti; 
qui  ad  uostros  in  odium  commune  ciuium  uocandos,  cum  non  possenl  uostro  merito, 
sparserunt  in  uulgus,  asseruari  intra  Collegij  parietes  pulueres  tormentarios  in  urbis 
incendium  praeparatos.  Qui  rumor  adeo  ciuitatem  peruaserat,  ut  amicorum  nonnulli, 
ue  uostris  aliquod  inde  periculum  crearetur  (celeres  enim  populi  sunt  impetus  in- 
somncs  totam  noctem  in  excubijs  posuerint,  citius  proprium  sanguinem  fusuri,  quam 
paterentur  fundi  nostrum." 

1508.        Exennte  m.  Decembri  1591. 

Kx  Can.  12  f.  25h    26b. 

Canisius  ad  Socios  exhortationem  de  votis  renovandis  habet. 

Exhortationis,  quam  Canisius  Frilmri;i  ad  Socios  collegii  habuit,  commentarium 
a  P.  Sigismundo  Tlsung  S.  .1.  scriptum  et  „1592  •  Exhortatio  pro  initio  anni  .92'. " 
inscriptum,  ab  ipso  autem  Canisio  recognitum,  sic  incipit:  „Notum  est  omnibus  huius 
.iiiin     finem  instare,  el  cito  initium  fore  noui  anni,  ct   praecipuum  Societatis  nostrae 

festum  ob  dulce  nen   tESV   circumcisi   celebrandum  esse,    quando  et  nostri  solent 

uoia  sua  renouare  in  collegijs  omnibus4.  Doleo  autem  me  non  esse  aptiorem  ad 
officium  boni  exhortatoris,  qui  ad  debitam  renouationem  vos  praeparei  :  dicara  tamen 
sicnt  Dominus  suggeret,  quomodo  de  hac  renouatione,  sicul  de  singulari  dono  Dei 
quisque  cogitare   el    illud  magnifacere  debeat  •  2°,   quomodo  nos  circa  renouationem 

•>'  Super  hot  v.  <<•  C,  ni  videtur)  scriptum  eat  91, 

1  -'iii  '  Vide  supra  p.   -  Petrus  Schne-wly. 

1   Kalendis  fannariis. 


Mon.  1516     1517.    L592.  s-_'7 

16°;  pp.  sign.  3    4:54:  praeterea  fol.  bitulare  el   ln  fine  5  ff  .  qoii  sign.;  p 

litterae  dedicatoriao  Christopliori  IMantini  „D' Anuers  en  notre  [mprimerie,  ce  wvni. 
iniir  dc  lanuicr  .1589",  „a  tres-vertueuse  ei  honorable  Dame  Barbara  de  Renuerse, 
espouse  du  Sr  Flam.  Garnier,  Seig.  de  Nil.  ei  de  Schelde,  etc.  Secretaire  du  R03 
notre  Sire".  Ait  Plantinus,  se  opus  hoc  gallice  reddendura  curasse;  p.  8  imago 
Christi  e  crucc  pendentis;  p.  9  „Table  temporaire  des  Fetes  mobiles" ;  p.  LO  „Aduer- 
tisscincnt  dcl  Adncnt  .  .  .  I><'s  Quatre  temps.  Nopces  selon  Le  decrel  <ln  Concile  de 
Trente  .  .  .  Aduortissemont  tlu  nomhre  d' Or" ;  p.  11  22  Kalendarium  romanum.  In 
tine  f .  [lnJ — [4"]  „Table  du  contenu  en  ce  Manuel" ;  f.  |.V'|  approbatio  data  L9.  Novem- 
lnis  1588  a  „Michaele  Hetsrooy  Bruegelio,  sacrae  Theologiae  Liecntiato  ei  B.  Mariae 
Antncrpiensis  Canonico";  f.  [5b]  Summa  privilegii  dati  Bruxellis  16.  Maii  L591  :  „Signd, 
S.  de  (irimaldi.  Scmblable  Priuilege  est  aussi  donne  au  conseil  de  Brabani  ct  pafe 
d'outre  Meuze.  Signi,  I.  de  Buschere."  Liber  plus  quam  20  imagines  habet.  Hanc 
descriptionem  humanissime  iuihi  suppeditavit  R.  P.  Arthurus  Codina  S.  J.  ex  huius 
itjicris  exemplo.  quod  est  Matriti  in  hihliotheca  facultatis  philosophiae  et  Litterarum. 
Editionem  breviter  posuit  Sommervogel  VII  1981. 

1516.  1592. 

Canisii  de  sacro  Adventu  et  de  Nativitate  Domini  contiones  <t  Morlino  Ingol- 
stadii  eduntur. 

„^l)it)tlii1)c  imti  G*atl)oltjd)e  ;  "prebigen,  |  33ott  ben  bier  3onta= ;  gcn  im  Slbuent  onb 
£>.  Styriftag :  |  Sn  toeldjen,  uon  bcu  bter  Sufunfften  |  Kfirtfti  tmjer§  ttefcen  Jperren  tmb  Seltgma= 
[  djcrs  gcljanbclt  hrirbt:  \  3tn  "vraa,  bnb  ^lttttuort  gefteflt,  burdj  bcn  6brtDtr=  |  bigcn  onb  \)od)= 
gclclnlcn  .vtcrrn,  X.  5petrum  Eamftum,  |  bcr  ©octetai  3S("83>  jEbeologum,  bor  |  22.  ^aren 
geprebtgt :  9Snb  an  jctjo  ttnbenimb  ,utm  "trucf  |  «crfcrtigct.  |  ©etrucft  ut  Sngolftatt,  burct) 
30Bolff=|  gattg  @ber.     ANNO  M.D.  XCII."    Versus  3,  5,  8,  9,  14,  16  rubri  sunt. 

4":  pp.  sign.  114:  praeterea  in  initio  ff.  non  sign.  3  (addito  titulari);  f.  51  ija— %  nja 
litterae  dedicatoriae  Ingolstadio  25.  Ianuarii  1592  ad  Christophorum  ahhatem  monasterii 
benedictini  Sanctae  Crucis  Donawerdae  („Thonawwerdf,  nunc  Donauworth  in  Suebia 
bavarica)  constituti  et  totum  eius  ^conventum"  monasticum  datae  a  „Dauid  Mbrlin 
Studiosus  vnd  Notarius  Pontificius".  Ait  Morlinus,  „M.  Ioannem  Croesselium1'  Sacrae 
Scripturae  baccalaureum  et  amicum  sihi  singulariter  carum  '  has  contiones  sibi  com- 
modasse  legendas.  „Wann  aber  obgemeklter  Herr  M.  Johan  Croesselius,  mit  mir 
wolmeynend  conferiert  vnnd  angehalten,  wie  vnd  auff  was  Weiss  doch  solche  sch&ne, 
nutzlich  vnd  herrliche  Predigen  widerumh  zum  Truck  hefurdert.  vnd  andern,  so  denen 
Heissig  nachgefragt,  auch  communiciert  vnd  mitgetheylt  werden  m&chten,  Habe  ich 
den  Buchtrucker  Wolffgang  Eder  dahin  verm&gt  (dieweil  er  auch  derenthalben  bey 
mir  embsig  angehalten)  dass  er  solche  zutrucken  mir  gewillfahret.  Also  hah  ich 
desswegen  nicht  sollen  vnderlassen  noch  w&llen,  mein  Miih  vnd  Arheit  auch  nit  zu- 
sparen,  vnd  benendte  Predigen,  auss  dem  vor  21.  Jarn  getrucktem  Exemplar  (wegen 
dess  grossen  vnnd  vilfaltigen  Nutzes,  welchen  so  wol  Geistliche  als  Weltliche  darauss 
haben  m&gen;  abzuschreiben.  mich  in  Gottes  Namen  vnderfangen."  F.  51  nj1'  loci 
quidam  Sacrae  Scripturae.  P.  1.  23,  41,  88  imagunculae  ligno  incisae.  Sine  appro- 
batione  et  indice.  Vidi  huius  libri  exemplum,  quod  est  Monachii  in  bibliotheca  uni- 
versitatis  (Homil.  143,  2).  Liber  exstat  etiam  Guelpherbyti  (Wolfenbuttel  in  bibliotheca 
publica,  Halae  in  Tiroli  in  bibliotheca  PP.  Franciscanorum,  Fuldae  in  bibliotheca 
provinciae,  Londini  in  museo  Britannico.     Editionem  posuii    Sommervogel  II   <i72. 

1517.  1592. 

Enchiridion  pietatis  «  Canisio  in  usum  principum  scriptum. 

Vindobonae  in  bibliotheca  palatina  exstat  Codex  membraneus  in  12°, 
signatus  11,758  et  sic  inscriptus:   ,,.s>tinnMbiied)Inn  '<  £)et  Slnbadjt,  barinen 

1  Cf.  supra  p.  501     502. 


828 


Mon.  1517.    1592. 


ein      WmftliduT  tmnb  vhitt)oliid)cr      friirft  jiie  ©ott  mii  3lnbedjrig=    em  gebett 
jiiefledjen   bnber=     ftrifsen   toirbt       3"   bbiing   bnnb   braiid)    3rer      ^iirjHid&en 
Tnrd)teiid)t  (£rtj=    |)6r§ogen  ^erbinanbi  bem  3ii=    ngern  in  latein  bciduibcn. 
9Son     P.  Petro  Canisio  ber  Societet  IESV    Theologen.      SSerbeutfd^t  bon 
M.   Blasio   Laubich.    £o<$jigebadjier      ,"yiirftltd)cr  Tiird)leiid)t  £off  (Saplan. " 

Codex  habet  ff.  numeris  signata  180  et  in  initio  1  f.  non  sign.  ac  litteris  geir- 
manicis  iisque  valde  elegantibus  scriptus  est.  Singularum  paginarum  margines  aurati 
sunt.  Litteras  dedicatorias  ad  Ferdinandum  filium  Caroli  ducis  Stiriae  et  Carinthiae 
1.  Octobris  1592  a  Canisio  datas  quas  vide  supra  p.  337  sequitur  institutio  ad  rite 
fundendas  per  principes  preces.  Deinde  preces  et  meditationes  singulis  hebdomadae 
diebus  assignatae;  orationes  pro  principibus  ecclesiasticis  et  saecularibus ;  principis 
pro  se  ipso  oratio;  orationes  pro  propinquis,  amicis,  inimicis,  haereticis  et  ecclesiae 
adversariis;  orationes  temporibus  belli,  famis,  similium  angustiarum  faciendae; 
orationes  pro  afflictis  maestisque,  pro  omnibus  populi  christiani  ordinibus,  pro  patre 
denique  pie  iu  Deo  vita  functo.  Postea  Theodosii  iunioris  vita  ex  Socrafis  f  circa  440 
Eistoria  ecclesiastica  excerpta  principibus  ad  imitandum  proponitur,  et  „Regula  aurea 
ac  christiana"  a  Sancto  Ludovico  IX.  Galliae  rege  Philippo  filio  natu  maximo  testa- 
menti  cuiusdam  loco  relicta  ponitur,  quam  principes  iuniores  non  solum  legant,  sed 
etiam  sibi  valde  commendatam  habeant. 

In  prima  illa  institutione  Canisius  ostendit,  quam  gravem  officii  administrati 
rationem  principes  Deo  reddere  debeant,  et  quantopere  illi  oratione  indigeant;  prin- 
cipes  esse  magnos.  qui  a  daemone  decepti  neque  mane,  neque  vesperi  Deum  precentur, 
neque  ullum  orandi  ordinem  servent;  tempus  iis  suppetere  ad  se  vestiendos  lavau- 
dosque,  ad  equitandum,  venandum,  Ludendum,  manducandum,  bibendum,  canendum; 
solum  ail  orandum  non  suppetere.  In  extrema  institutione  Canisius  Manuale  Catholi* 
corum  „Catholisch  Handtbuechlein"  antea  a  se  editum  commemorat.  In  oratione  pro 
baereticis  baec  dicuntur:  BVerzeiche  ihnnens  o  Herr,  dieweil  ihrer  vil  nit  wissen, 
wass  sie  thun  [Lc.  23,  34]  vnnd  sich  raehr  auss  vnwissenheit  dan  auss  fiisotzlicher 
bossheit   von  der  einigkeit  der  hl:  ktirchen  sich  absondern." 

Codicem  hunc  Vindobonam  esse  Badlatum  e  Parthenone  Halensi  Tyroleos"  affir- 
inai  Michael  Denis,  Codices  manuscripti  Theologici  bibliothecae  Palatinac  ViiHlolxuicnsis 
Latini  aliarumque  Occidentis  Linguarum.  Vol.  II.  P.  II.,  Vindobonae  1800,  2210  2212. 
fnde  conici  potest,  codicem  olim  fuisse  Christianae  t  1621  et  Leonorae  t  1620), 
sororum  Ferdinandi,  quae  Halae  in  collegio  illo  virginum  a  Magdalena  amita  sua 
condito  I >cii  famulatae  sunt    l,'<t/i/>  207     219). 

Latinum  Enchiridii  luiius  exemplum  manu  scriptum  Philippo  III.  Hispaniae 
regi,  ex  Philippo  II.  et  Anna  Austriaca,  Maximiliani  II.  imperatoris  filia,  nato, 
traditum  esi  a  Maria  Bavara,  Perdinandi  tnatre.  Haec  enim,  cum  in  Hispaniam 
profectura  esset,  Mediolano  25.  tanuarii  1599  Ferdinando,  qui  Stiriam  tunc  iam 
regebat,  scripsit:  „Mein  ferdinand!  Lass  mir  dein  schreiber  das  Lateinische  Petbiechol 
patris  Canisij  abschreiben,  Vnd  schikh  mirs  als  dan  mit  ehester  gelegenheit,  ich  sej 
wo  ich  wiill:  Jch  wils  dem  khinig  schenkhen,  Lass  mirs  fein  sauber  in  Zappe1  ein 
Pinden,  aber  nii  beschlagen,  ich  w5ls  als  dan  wol  beschlagen  Lassen  •  befilch  Jme, 
das  ers  auf  das  vleissigesi  Vnd  schenest  schreibe"  Hurter  IV  139  140;  Ferd. 
Khull  in  „Gaben  des  Katholischen  Pressvereins  in  der  Diocese  Seckau  fur  das  Jahr 
1897",  Graz  1897,  215     218). 

Denis,  bibliographus  ille  vindobonensis,  ait,  exemplum  operis  huius  latini  arche- 
typum  nunquam  sibi  visumesse;  historiae  Litterariae  scriptores  deeo.silere;  dubitare 

-■     [uam  typis  sil  exscriptum    I.  <•.  .    \t   vidi  Pragae  in  bibliotheca  oniversi- 

tatis  \wiii.  II  66  Libellum  in  8°  min.  ve]  12°,  typis  descriptum  ei  sic  inscriptum: 
.ENCHIRIDION  PIETATIS  QUO  AD  PRECANDUM  DEUM  LNSTRUITUB 
PRINCEPS    CATHOLICUS    TN  USUM     SERENISSIMl  ARCHIDUCIS     \.USTRIAE 

1  Chagrin,  genus  quoddam  corii  piscarii. 


Mon.  L518.    1592.  g29 

FERDINANDl      JUNIORIS  &c.      A      P.  PETRO  CANISIO     SOC1ETATI8  JESU 
THEQLOGO       OLIMCON    SCRIPTUM.    [sicj       NUNC    PMMUM    I  \    LUCEM 
EDITUM.      MDCCLI."     Neque  editor,    aeque  typographus,    neque    locua  indicantui 
Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  Ferdinandum  archiducem    v.  supra  p.  337    omittuntur. 
Liber  habel  pp.   ls»'>.  addito  folio  titulari. 

Dubito,  utrum  hic  liber  textum  exhibeat,  ut  ab  ipso  Canisio  latine  scriptus  est, 
an  ut  ab  ignoto  aliquo  ex  exemplo  germanico  latine  redditus  est.  En  latinitatis 
huius  exemplum  aliquod:  BInter  alias  vere  satanicas  technas  ac  fraudes  illa  non  esl 
minima,    quod  eximii  ac    praepotentes  aliorum  Duces  ei   Principes  a  laudabili  rnore, 

et  quotidiano   instituto  precandi  se    facile   abduci  atque  abstrahi  patiantur,    i| Ique 

sacram  orationem  pro  re  vulgari  niagis  quam  necessaria  ducant,  ac  nescio,  quibus 
curis  et  negotiis  abrepti  in  postremis  illam  habere  el  curare  videantur.  A.ccedi1  quod 
raro  mane  ac  vesperi  suarum  precum  pensum  absolvant,  ac  nullum  fere  certum 
precandi  ordinem  servent,  sed  breve  illud,  quod  adhibeni  precationi,  fcempus  sine 
mentis  attentione,  sine  fructu  transigere  et  amittere  consueverint.  Non  deesl  interim 
illis  tempus  bene  Longum,  quod  curando  corpori  quotidie  tribuunt,  dum  sese  vestiunt, 
Lavant,  edunt,  bibunt,  cantiliant,  dormiunt,  dum  insuper  variis  vitae  oblectamentis, 
et  sensuum  illecebris  vacant,  neque  rainus  in  equitando,  venando,  Ludendo,  multas 
horas  absumunt.  Sed  nescio,  qui  fiat,  ut  aliae  curae  et  occupationes,  veluti  blandi 
fures  reliquum  tempus  persaepe  suffurentur,  nullumque  fere  permittani  otium,  quantum 
Principi  sat  cst  ad  suam  animam  et  conscientiam,  qua  nihil  habere  debei  antiquius, 
probe  constituendam,  atque  ad  summum  aeternumque  Principem  quotidie  adeundura 
atque  honorandum,  cx  cujus  nutu  cum  omnia  pendent,  tum  Principum  incolumitas, 
dignitas  et  authoritas  maxime  proficiscifcur.  atque  conservatur"  (p.  12 — 14  .  In  orationr 
pro  haereticis  dicitur:  „Ignosce  illis  Domine,  quod  plurimi  eorum  nesciant,  quid 
faciant1,  ex  ignorantia  potius,  quam.  destinata  malitia  ab  Ecclesiae  sanctae  unitate 
seipsos  segregantes"    p.  151  -152  . 

Alterum  huius  libri  exemplum  vidi  in  bibliotheca  monasterii  benedictini  Montis 
Sancti  Eungariae  (Pannonhalma,  Martinsberg).  Editionem  posuii  Sommervogel  II  682. 
Cf.  etiam  „Zeitschrift  fiir  katholische  Tlieologie"  XIV,  Innsbruck   1890,  740—743. 

1518.        1592. 

Ioach.  Landolt  H.  Mariae  V.  mortuae  et  in  caelum  assumptae  historiam  ex  Canisii 
Opere  Mariali  germanice  reddit  et  DUingae  edit. 

„(i"l)riftcnttd)er,  Satboltfdjer,  tooloegrunb=  ter  Sertdjt,  bon  bem  feltgen  9lb=  letben, 
Stcrbctt  oii  @;ntfd)Iaffen :  \Httd)  bon  ber  bcnligctt  bnb  fretobenretdjen  2tuffer=  mcrfiing  bnb 
Sluffnemung  in  ben  §tmel,  ;  ber  2£tterbetltgften  Aunrfirato  bnb  I  ®otte§  ©eofirertn  SDiarte. 
SBegriffen  tnn  ftben  Kaptteln.  |  ©enontnten  bnb  berteutfdjt  aufj  '  bem  fiinfften  93fldj  befe 
(*bruuiroigen,  £)od)=  gelebrten  bnb  tnoluerbtenten  Jperrn  Petri  <'<niisij,  So-  <-i<i<tiis  lesu 
Theologi,  bon  Sftarta  in  8atet=  |  ntfdjer  Snrad)  aufjgangen.  Tttrd)  |  .<?.  ^oadjintum  fianbolt, 
•V?.  Sdjrifft  |  Xoctor:  Sllten  ^iarrbcrrn  ]u  jyrcuburg  im  SBretfjgoto,  in  bnfer  lieben  [Jfraroen 
Sftiinfter,  etc.  j  9)ctt  9tom.  $ai).  9)cal)cft.  fyrcubcit.  ©ebrucfi  }fi  Tilingcn,  bct)  Aol)ann 
9Haner.      M.D.XCIl."     Versus  1,  2,  3,  10,  11,  16,  17.  21.  22.  23  rubri  sunt. 

1G":  ff.  sign.  14<J:  non  sign.  in  initio  14  (addito  titulari  et  in  fine  10.  Folium 
titulare  sequuntur  litterae  dedicatoriae,  Friburgo  Brisgoviae  •'!.  Martii  L592  a  Lan- 
dolto '-'  ad  .Renwardum  (ioldlin  von  Tieffenaw"   cathedralis  ecclesiae  basileensis  cano- 


1  Lc  2:!.  34. 

-  Loachim  Landolt  ex  nWaldsee"  ortus,  Friburgi  Brisgoviae  a.  1  .">.">  1  albo  mii- 
versitatis  inscriptus,  ibidem  a.  L558  vicarius  ecclesiae  parochialis  I!.  Mariae  \ '..  a.  1574 
licentiatus  theologiae,  inter  annos  L576  ei  1588  compluriens  decanus  facultatis  theo- 
Logicae  fuit.  Ldem  a.  L577  pastor  ecclesiae  friburuensis.  a.  1582  decanus  capituli 
friburgensis  vocatur.  Postea  cathedralis  ecclesiae  basileensis  canonicus  constitutus 
esi  Herm.  Mayer,  l>ic  Matrikel  der  Uhiversitat  Freiburg  im  Breisgau  I.  Frei- 
bure  i.  Br.   L907,  402  . 


£30  Mon-  1519-    1592- 

nicum  custodemque,  apostolicum  protonotarium  etc.  datae  M  fif.  :  sequitur  oratio  quae- 
dam  nomen  S.  Augustini  prae  se  ferens  (3Va  ff-  •  I»  ultimis  10  ff.  index  rerum  per 
capitula  libri  dispositus  et  [oannis  Mayer  insignia  ligno  incisa,  cum  hac  inscriptione : 
„Arte  Typographica  claro  hoc  insigne  decorum,  LOANNI  MARIO  iura  dedere  Patrum". 
Vidi  liuius  libri  exemplum,  quod  est  Monachii  in  bibliotheca  universitatis  (Theol.  401). 
Liber  exstat  etiam  Guelpherbyti  Wolfenbtittel  in  bibliotheca  publica  et  Heidelbergae 
iu  bibliotheca  universitatis.     Sommervogel  eum  non  commemoravit. 

1519.        1592. 

Kx  processus  dilingani  Romam  missi  apoprapho  eodem  fere  tempore  scripto, 
quod  cum  archetypo  plene  convenire  testatus  est  Dilingae  25.  Ianuarii  1627,  sigillo 
suo  ad  apographum  apposito,   Toannes  Schrall  uotarius.     Can.  63  f.  35b — 36a. 

.1.   Velserus  S.  J.  a  Canisio  in  Moniiculum  ductus  convalescit. 

In  processu  Canisii  in  Beatorum  album  referendi  causa  Dilingae 
1.  Septembris  1(326  ab  Henrico  a  Knoringen  episcopo  augustano  in- 
stituto  „Reuerendus  Pater  Antonius  Welserus,  Patricius  Augustanus, 
SS.  Theologiae  Doctor,  et  Societatis  Jesu,  quam  Anno  Domini  1587 
ingressus  est,  sacerdos,  aetatis  annorum  sexaginta  unius,  testis  iuratus. 
uir  pius  et  maturi  iudicij"  haec,  praeter  alia,  examinatus  respondit: 
Canisii  „magnam"  fuisse  „erga  Dei  Matrem  fiduciam,  et  quantum  eius 
preces  apud  eandem  possent,  ipse  Dominus  testis  expertus  est,  Friburgi 
Heluetiorum  Anno  1592.  Quando  prO  affecta  et  deplorata  quasi  uale- 
tudine  sua  recuperanda,  ipsum  P.  Canisius  grandaeuus,  niagna  cum 
charitate  secum  peregrinatum  duxit,  ad  D.  Virginem  in  Birgel  dictam  l, 
ibique  pro  teste  ipsi  seruiente  sacrum  deuotissime  dixit,  ex  quo  tempore 
melius  habere  coepit.  Dominus  festis,  et  recuperatam  ualetudinem  suam, 
eius  ad  diuam   Virginem  precibus  adscripsit". 

Boc  testimonium  ex  processu  dilingano  prolatum  est  etiam  in  processu  de  Canisii 
viitutilius  et  miracuiis  ..in  specie"  Friburgi  Helvetiorum  a.  1740-1743  auctoritate 
apostolica  instituto  (Cod.  „S.  R.  C.  Lausan.  V.  S.  D.  Petri  Canisii,  P.  II.  Copia  sup. 
virt.  e\   inir.  in  specie"   f.  14<>4a). 

1  ii  *Catalogis  collegii  friburgensis  initio  a.  1592  et  initio,  ut  videtur  a.  1593 
scriptis  G.  Sup.  14.  f.  81b  !<1  i  Velserus  nou  commemoratur.  Facile  tamen  fieri  poterat, 
nt  intermedio  eo  tempore  per  breve  tempus  Friburgi  versaretur,  sive  ex  Italia.  ubi 
Societati  nomen  dederat,  in  Germaniam  per  Helvetiam  rediens,  sive  ex  Germania  in 
Belvetiam  missus. 

Intonius  Velserus  Bive  Welser  1565  1640),  toannis  Velseri  consulis  augustani 
filius,  postea  Societatis  collegiis  ingolstadiensi,  ratisbonensi,  ueoburgensi  rector  prae- 
imt  ei  a.  L631  L634  inter  maximas  belli  illius  triginta  annorum  difficultates  Ger- 
maniae  superioris  Socios  provincialis  rexit.  Kius  vitani  accuratc  dcscripsit  Fr.  Ant. 
Vetth,  Bibliotheca  Vngustana  II.  A.ugustae  Vindelicae  L786,  138  117.  Lhsignes  eius 
\iitiitcs  enarravil   Flotto  V,  n.  781     786. 

In  processu  friburgensi  anni  lt>27  GuUielmus  Lautenschlager  protonotarius  apo- 
stolicus  ct  canonicus  friburgensis  testatus  est,  Canisium  .in  aedera  Beatae  Virginis 
in  <'"lliciilo  \'rl>is  viciim  positam  fxequenter  uon  sine  viae  difficultate  ascendisse,  ct 
ab  ea  ibi  deprecanda  colendaque  -.w^w  avelli  posse  visum  esse" :  Posiiio  a.  L734, 
Summ.  p.  29.    Cf.  Positionem  a.  L833,  Summ.  p.  L39  L50. 

1   De  templo  B.  Itfariae  V..  <j 1  esi  in  Monticulo  prope  Friburgum  sito   Bttrglen, 

illon  .  v .  Bupra  p.  510. 


Mon.  1520.    1592.  s.",] 

1520.        1592, 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  J  36"  f.  55*  58b.  Litteris  usus 
est  Riess   180. 

Sociorum  friburgensitim  numerus.  Confessiones.  Poenitentiae.  Paces  conciliatae. 
Vicarius  generalis.     Sacerdotes.     Religiosi.     Calviniani. 

In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis,  Friburgo  Helvetiorum  30.  Novembris  1592 
a  „Ludovico  Clerick"  S.  J.,    magistro    „scholae    rudimentorum"    datis,    haec,    praeter 

multa  alia.    narrantur:    „Aluit   e  aostris  Friburgum  boc  ai .  .  1.");   ex   bis  Sacer 

dotes  .8,  '  reliqui  fratres  quorum  tres  teneris  animis  ei  literas,  et  pietatem  instillant, 
quatuor  reliqui  Martham  agunt'-.  Finni  wnncs,  unn  alterouc  cxcepto,  qui  morbo 
Bubinde  tentati.  .  .  .  Crescit  in  singulos  annos  numerus  confitentium,  ita  ut  praesens 
superiores  400  capitibus  superarit,  ei  quidem  in  Paschate.  .  .  .  Qui  ieiunijs,  aagel 
lationibus,  orationibus  extentis  brachijs  soluendis,  odium  admissorum  facinorum  con- 
testantur,  eorum  permagnus  est  numerus.  .  .  .  Factum,  ut  tam  Paroeci,  quam  rustici, 
conciones  nostrorum  expeterent,  ut  ad  urbem,  apud  aostros  animi  sordes  abluturi, 
saepe  ititarent:  nec  defuerunt  qui  cx  remotioribus  Locis,  eandem  ob  causam,  Fri- 
burgum  aduolarent.  .  .  .  Ab  haereticis  ad  Catholicam  fidem  defecerunt  unus  et  viginti, 
quorum  aliqui  cum  lacte  materno  virus  illud  hauserant.  .  .  .  Quidam  quem  ingrauescens 
aetas  et  morbi  grauissimi  allisum  lectulo,  letho  iam  consecrare  properabant,  irarum 
et  vindictae  pestem  imis  visceribus  ita  conceperat,  ut  neque  ad  eius  praesentiam, 
qui  pro  inimicis  patrem  coelestem  exorauit3,  a  Parocho  sibi  medicinam  fieri  passus 
fuerit,  et  immobilior  ad  indulgentiam  quouis  durissimo  saxo  perstiterit.  Vltimum 
re  desperata  remedium  superesse  videbatur,  si  quis  ex  nostris  accerseretur.  Placet 
mittcrc.  vocatus  adest4,  agit  cum  deplorato,  minas  precibus,  precesque  minis  dextere 
miscet :  hisque  emplastris  primo  malum  pestiferum  emollit,  extrahit  dein  emollitum, 
communi  omnium  qui  coram  praesentes  aderant  gratulatione  •  tum  vcro  aeger  noxam 
inimico  condonat,  supplex  pedibus  Sacerdotis  fit,  culpam  fatetur,  Symbolum  Pacis 
accipit,  pacatusque  mortis  denunciationem  expectat.  Pergrauis  inter  duos  belli  duces 
orta  erat  dissensio,  quam  pecunia  bello  Pontificio  in  (xallijs  parta5,  inter  eos  et 
milites  distribuenda  effecerat,  eo  magis  timenda  multis,  quod  in  apertum  odium 
sensim  erumperet,  quo  qui  laborant,  plerumque  maledictis  inter  se  digladiari,  et  in 
famam  nomenque  linguam  soluere  insueuerunt.  Jtaque  cum  id  ad  aurcs  cuiusdam 
nostrorum  patrum  acciderat,  omni  mora  abscissa,  protinus  utrumquc  conuenit6  se- 
orsum,  explicat  mala  quae  contentionem  illam  exceptura  uiderentur,  persuadet,  posito 
odio  laetae  pacis  signa  volitant,  et  in  re  pecuniaria,  quae  totam  controucrsiain 
texuerat,  bonorum  virorum  iudicio  statur.  .  .  .  Dux  quidam  militiae.  ne  milites  in 
discrimen  corporis  et  animae  classico  vocarentur,  nostrorum  suasu,  nullum  sub  se 
mereri  patitur,  qui  prius  animi  sordes  non  eluerit,  aliamue  mulierem,  praeterquam 
legitimi  thori  consciam,  abduxerit.  .  .  .  Reuerendus  D.  Vicarius  7  qui  nutu  suo  urbem 
sustinet,  totus  noster  est,  et  omnia  sua  consilia  nobiscum  communicat,  ut  ne  in 
mores  sacerdotum  animaduertere,  illosque  componere  sine  nobis  voluerit.  Continuat 
diem  nuper  introductam  consuetudinem,  ut  praeter  poenas  Canonibus  definitas,  multam- 
que  pecuniariam,  sacerdotibus  quoque  confessionem  faciundam  imperet.  .  .  .  lu-ligiosi  s 
toti  a  nobis  faciunt,  et  nostra,  quantum  valent,  promouent.  .  .  .  Amplissimus  Senatus  . . . 


1  „P.  Petrus  Canisius  Consultor  et  in  scriptione  occupatus" :  *  Catalogus  collegii 
friburgensis  initio  anni  1592  scriptus.  „P.  Petrus  Canisius,  Consultor":  Catalogus 
eiusdem  collegii,   „ad  initium  anni   1593  in  Vrbem   missus"    (J.  Snp.  44   f.  81b  91"). 

2  I.  e.  rem  domesticam  curant.    Cf.  Lc  10,  40;  lo  12,  "_'. 

3  Cf.  Lc  23,  34.  4  Canisius?  5  Vide  supra  p.  cS-2.!!. 

6  Satis  probabile  est.  Canisium  eos  convenisse.  Hic  enim  huiusmodi  proceribus 
familiariter  utebatur. 

7  Petrus  Schnewly  vicarius  generalis  episcopi  lausannensis.  ^=_ 

8  Eremitae  Aueustiniani  ei   Minores  Conventuales. 


§32  Mon.  1521     1522.    30.  Decembri  -  1592.    159o. 

voluit  .  .  ..  ut  e  uostris  quidam  '  iudicio  interes  >  Caluinianus  Buccinator,  quod 

petulantem  Linguam  in  Catholicos  acuisset,  ad  Pan.  iam  cogendus  erat,  sed  iustis 
de  causis  illud  detrectatum.  .  .  .  [Calviniani],  quamuis  uobis  iu  rebus  fidei  disiunctis- 
simi  sint,  quidam  tamen  de  Arrianismo  postulatus,  qu  se  purgaret  Professionem  de 
Sanctissima  Trinitate,  nobis  censendara  misit.  Ex  Valle  quadam  incolarum  nomine 
duo  ablegati,  qui  Catholicorum  media  contra  Strigas  et  praestigia  exquirerent.  quibus 
libenter  se  usuros  affirmarent.  ..." 

1531.       30.  Decembri8  1592. 

Ex  Can.  14  f.  98b — 100b  et  ex  Can.  43,  f.  in  4"  duplici,  non  signato.  Exhortationem 
ponit,  nonnihil  tamen  immutatam,  Schlosser  340 — 347. 

Canisius  ad  Socios  exhortationem  de  votis  renovandis  habet. 

1.  Exhnrtationis  doinesticac  a  (anisio  Friburgi  exeunte  a.  1592  habitae  exstat 
commentarium  sat  copiosum,  idque  manu  ignota  scriptum,  Canisii  autem  manu  emen- 
datum.  Quod  inscriptum  ost :  _IX  KKV  <\  ATIOXE  initio  anni  1593"  et  sic  incipit: 
.IX  principio  nobis  omnib.  triaa  opto  1"  ut  feliciter  cras  annum  veterem  absoluamus, 
et  deinde  nouum  peragamus.  2."  ut  proprium''  et  praecipuum  festum  Societatis 
quod  agetur  die  Veneris2,  cum  fructu  celebremus,  sicut  fieri  solet  in  Societate  cum 
magna  deuotione.  .'!."  et  praecipue  ut  vota  nostra,  sicut  fieri  solitum  est,  renouemus 
et  offeramus  Deo,  qui  vere  nos  sanctificet  in  Christo,  suum  pro  nobis  sanguinem 
spargente,  ei  exemplum  praebente,  ut  nos  etiam  totos  ipsi  dedicemus.  Dicemus  1°  quoties 
bonum  et  utile  sit  Vota  nostra  Eenouare.  2°.  quomodo  se  quisque  ad  praesentem  Re- 
nouationem  debeat  praeparare.  3".  quae  maxime  requirantur  ad  promissa  vota  bene 
complenda.  Dico  igitur  1"  nulli  nostrum  prohiberi  ut  vota  sua  saepe  in  anno  re- 
aouet,  et  hoc  utiliter  et  consulte  fieri  tempore  tentationis  grauioris,  cum  quisc  im- 
pugnatur  circa  suam  vocationem.  .  .  .  2°  Consultum  est  renouare  vota  in  maiorib. 
IVstis.  immo  et  omnibus  Dominicis,  quando  communicare  solemus  .  .  .  3°  Ex  antiqua 
et  probata  consuetudine  Societatisd  a  P.  Jgnatio  inducta,  et  ordinis  nostri  propria. 
et  a  Sancto  S[piritu]  inspirata  bis  institui  solet  haec  renouatio  ubique  gentium  et 
magno  cum  fructu"  etc. 

2.  Eiusdem  exhortationis  superest  alterum  quoque  commentarium,  idque  brevius 
atque  a  I'.  Sigismundo  Ilsung  S.  J.  et  scriptum  et  .Exhortatio  ail  initium  anni  93" 
inscriptum,  ab  ipso  autem  Canisio  recognitum.  Quod  sicincipit:  -In  principio  huius 
Exhortationis  habeo  tria  optare,  quae  mihi  et  omnibus  nobis  valde  sunt  desideranda. 
I.'"  ut   veterem    hunc  annum  bene  absoluamus,    et  nouum  deinde  sic  instituannis.   ut 

--"11111)  nos  in   corpore  et  anima  custodiamur  a  Deo,  sed  etiam  Ecclesia  Orientaiis 

et  Occidentalis  contra  suos  hostes  defendatur  et  benedicatur  hoc  difficillimo  tem- 
pore,  in  quo  videmus  indies  mag.  ac  mag.  deficere  Christianitatem"  etc.  .Pro- 
positio"  deinde  sic  enuntiatur:  .Proponam  I"  An  votorum  Renouatio  recte  fiat  in 
anno  saepe,  2."  quod  illam  renouationem  magni  facere,  et  in  honore  tenere  debeamus. 
'■'<  quomodo  se  quisque  ad  illam  habeat  praeparare."  Circa  finem  exhortationis 
Canisius  angustias,  in  quas  ecclesia  catholica  et  imperium  romanum  eo  tempore  per 
Turcas,  Calvinianos,  Lutheranos,  A.nglicanos  adducebantur,  denuo  commemorat,  bis 
verbis  sua  manu  commentario  ascriptis:  -Parum  deflemus  pereuntem  patriam  ob 
Turcas  et  haereticos.11 

1522.        1592.    1595. 

K.x  apographo  -Triburgi  Belvetiorum  a.  L910  a  Dr.  Friderico  Speiser,  iuris 
canonici  in  universitate  friburgensi  professore,  scripto,   et  ex  imagine,  de  qua  infra. 

■  i     //"■    '     a  <      (/"'""  additum  est  b)  /'»"  vv.  aqq.  <<  C.  ipso  addita  sunt.        c)  Hbe  v    a  I 

ipso  <<<i<iit„„<  est.        'I    ihi<i<   sequuntur,  usqtu   ad  inspirata  \nel.,  <<■  C.  ipso  <ni<iit<i  sunt. 

\ut  Canisium  aui   Petrum   Michael  rectorem  significari  existimo. 
\iuin   L593    Kalendae    lanuariae,    quibus    festum    hoc   Circumcisionis    Domini 
agitur,  futurae  erant  die  Veneris. 


23     L524.     L593.  833 

Altare,  guo  Canisius  utel  .  /.''iii/iiini   sacrae. 

1.  Friburgi  Helvetiorum        .n  »li  i  \  >  >  episcopali  exstal  charta  vetus,  in  qua  haec 
ootata  sunt :  »; 

t  „In  sigillo  altaris  pori itilis  P.  Canisii  continentur  hae  sanctorum  reliquiae 

1.  Reliquie  de  societate  sancti   Mauritii. 

2.  Rcliquie  de  sociotate  s.  Ursulae  etc. 
:».  Reliquie  s.  Hilariae  tnatris  8.  Afrae. 

I.   Reliquie  aliquol   Martirum  Treuirensium. 

s.  Mauritius  ct  s.  LJrsula  eruni  patroni  Altaris 
L2.  Augusti  Anno  1592." 

Hoc  igitur  ilic  reliquiae  hae  iu  Bsigillou,  sive  parvo  sepulcro  sacris  reliquiis 
servandis  destinato  ei  sigillo  episcopali  munito,  parvi  altaris  lapidei  Canisii  usui 
destinati  positae  esse  videntur  a  Petro  Schnewiy  vicario  generali  episcopi  Lausan- 
nensis.  Reliquias  s.  Hilariae  Augustani,  puto,  Canisio  dederunt,  qui  S.  Afraro  eius- 
que  socias  singulariter  colunt;  v.  supra  p.  26]  .'»77.  Quomodo  treverenses  reliquias 
impetraverit,  v.  Can.  III  1");").  Reliquias  ursulanas  ex  amicorum  coloniensium  vel  cardi- 
nalis  Ottonis  Truchsess  cf.  Can.  VI  574  donatione  habere  poterat.  Ltem  et  has  el 
lnauritianas  ex  monasterio  Marsens.  i|uod  Societati  datum  erat,  accipere  poterat. 
ln  plurimarum  ci  iin  reliquiarum  ex  monasterio  Marsensi  in  collegium  friburgense 
per  Canisium?  translatarum  *  hulicido  (jui  est  Friburgi  in  archivo  episcopali,  coin- 
parcnt  reliquiae  ,de  legione  S.  Mauritii  Mart."  et  rde  capite  Virginis  ex  Societate 
D.  Ursulae"    ex  apographo  a  D.  Speiser  scripto,  ut  supra). 

Fortasse  Canisius  iam  circa  a.  1592  —  id  quod  eum  postea  fecisse  certum  est; 
v.  supra  p.  431  —  nonnumquam  in  sacello  privato  vel  cubiculo  super  altari  portatili 
sacrum  faciebat,  utens  aut  privilegio  sibi  singulariter  a  summo  pontifice  concesso, 
aut  illo,  quo  a  Pio  IV.  18.  Maii  15G5  Canonicis  Regularibus  lateranensibus  concesso 
Socictatis  homines  per  communicationem  privilegiorum  quam  vocant  uti  poterant  . 
illorum  enim  infirmis.  qui  exire  e  cubiculis  per  medicum  vel  superiorem  vetiti  essent, 
pontifex  „missam  huiusmodi  respective  audiendi  ac  celebrandi"  facultatem  dederat 
/.  B.  Gatticus,  De  oratoriis  domesticis  et  de  usu  altaris  portatilis.  Ed.  2,  Romae 
1770,  444. 

2.  In  cubiculo,  iam  in  sacellum  transmutato,  ubi  Canisius  mortuus  est,  cx  ad- 
verso  altaris  suspensa  est  imago  picta  Sancti  Michaelis  Archangeli  cum  hac  inscrip- 
tione :  „Haec  tabella  fuit  pro  altari  domestico  Venerabilis  Patris  Petri  Canisii  ante- 
quam  saepe  sacrum  fecit.  Anno  Domini  1595.  Frib.  Helv."  Ipsa  autem  mensa 
lapisque  altaris  num  adhuc  supersint,  valde  dubium  est.     Cf.  supra  p.  546. 

1523.  15J)I{. 

Somntervogei  ponit  in  versionibus  „Summae1'  canisianae :  ^Serbe.  —  Soumina 
naouka  Christianskoga.  S.  1.,  1593,  4°.  (Par  le  pretre  Simon.)  {Catal.  La  Ferte 
Senectere,  [1873,]  n.  1809)"  (II  633).  Fuerit  haec  nova  editio  eaque  romana  Summae 
iussu  Gregorii  XIII.  a  Simone  Budinic  presbytero  iaderensi  illyrice  sive  slavonice 
redditae.     Vide  supra  p.  613. 

1524.  1593. 

Canisii  catechismus  minor  latine  Antverpiae,  germanice  Salisburgi  editur. 

1.  „Institutiones  Christiana?  Pietatis,  seu  Parvus  Catechismus  Catholicorum. 
Preces  horarise  de  asterna  Dei  sapientia.  Antverpiae  ex  officina  Plantiniana  apud 
Viduam  et  Ioannem  Moretum,  MDXCIJI.  16°,  pp.  95,  s.  Le  Calendrier'' :  lta  iu  indice 
seu  catalogo  librorum  Canisii  De  Backer  I  1060,  et  ex  eo  Sornmervogel  II  638. 

2.  Wolfgangus  Theodoricus  a  Raitenau,  archiepiscopus  princepsque  salisbur- 
gensis,  componi  et  edicto  Salisburgi  15.  Februarii  15!»  I  dato  iu  omnibus  terris  im- 
perio  suo  subiectis  observari  iussii  institutionem  sic  inscriptam:  „Underweisung  fur 
die  Teutsche  Schuelmaister   der  Stadt  vnd   des  Erzstifts  Salzburg   die   attferziehung 

Braunaberger.  Canisij  Epistulae  ei  A.cta.    VHI.  .>3 


«34  M(m.  1525—1526.    1598.     1527.    Circa  m.  Februarium  a.  1593. 

der  Jugend  anbetreffend."  In  ea  haec,  praeter  alia.  constituit:  „Vor  allen  Dingen 
aber  vrollen  wir,  dafi  die  Jugend  in  den  fttrnembsten  Hauptpunkten  vnd  Artickuln 
imsers  Christl.  Cathol.  Glaubens  fleifMg  vnderricht  vnd  auferzogen  werde.  Darumben 
befehlen  vrir  den  Schulmaistern,  daft  sie  ihre  anbefohlene  Jugend  den  kleinen  Chate- 
chismum  P.  Petri  Canisii.  inmassen  wir  denselben  neulich  in  vnserer  Hauptstadt 
druckhen  haben  lassen,  in  den  Schuelen  furtragen,  vnd  alle  Wochen  auf  das  wenigst 
zweymal  mit  den  khindern  iiben  vnd  repetiren  sollen."  Integra  institutio  est  in 
BGeschichte  des  Salzburg'schen  Schulwesens  von  Matthias  Rumpler,  ueu  herausgeg. 
von  Joh.  Jak.  Hochmuth,  Salzburg  L832",  62  -69.  Catechismus  igitur  minor  Canisii 
Salisburgi  Salzburg,  in  Austria)  germanice  editus  est  circa  a.  1593.  Sommervogel 
hanc  editionem  non  novit. 

1525.        1593. 

.Svnuna  sacramentorvm  ecclesiae,  ex  doctrina  R.  P.  F.  Francisci  a  Victoria,  Or- 
dinis  Prsedicatorum,  et  olim  Primarij  Cathedratici  apud  Salmat.  Cvm  indice  locu- 
pletissimo.  Cui  adjecimus  Conclusiones  in  singulis  quaestionibus :  Et  in  calce  Cate- 
chismum  Petri  Canisij  abbreviatum,  utilissimum  Christianis  omnibus.  Venetiis,  Apud 
Matthseum  Zanettum  et  Cominum  Presenium,  MDXCIII,  12",  ff.  226,  sldelt.,  et  38. 
Le  Cat^chisme  a  un  titre  a  part.  aussi  est-il  souvent  detache  du  premier  ouvrage": 
Ita  Sommervogel  II  637—638.  Ceterum  vide,  quae  de  hac  .Summa"  et  de  cate- 
cbismo  hoc  Babbreviato"  dicta  sunt  supra  p.  772. 

152«.        1593. 

P.  Antonius  Possevinus  catechismum  Canisii  commendat. 

1'.  Antonius  PossevinusS.  J.  in  „Bibliotheca  selecta  de  ratione  studiorum".  quae 
primum  ab  eo  a.  1593  duobus  tomis  cum  diplomate  Clementis  VIII.  Romae  in  typo- 
graphia  apostolica  vaticana  edita  est  [Sommervogel  VI  1076 — 1077  .  ubi  de  catechismo 
recte  tradendo  agit  T.  I,  1.4,  c.  8):  „Primum\  inquit.  „deligendus  est  e  pluribus 
Catechismus,  siue  lihellus  Christianae  Doctrinae,  qui  magis  quadret  puerorum.  rudium, 
Cinitatnm.  siue  Dioecesium  captui.  Deligendum  dico,  quod  iam  plures  sunt  euulgati, 
optime  illi  quidem,  et  pie  conscripti.  Et  Petrus  Canisius  noster,  cum  initio  Summam 
Doctrinae  Christianae  edidisset,  minorem  deinceps  pro  rudioribus  edidit  catechismum. 
Qui  quidem  Latine,  Germanice,  et  plures  alias  in  linguas  conversus  est,  summo 
variarum  prouinciarum  emolumento."  Post  Canisii  catechisnmm  a  Possevino  tres 
tantum  alii  commendantur  catechismi:  Edmundi  Augerii  S.  J.,  Achillis  Galiardi  S.  J., 
cardinalis  Etoberti  Bellarmini  S.  J.  Deinde  Possevinus,  ubi  quaerit,  quinam  libri  .iis. 
(iui  Theologiam  alte  non  degustarunt,  percommodi  ad  Haereses  iugulandas "  sint 
(T.  I,  1.  7.  c.  12  :  „Primo",  inquit,  „Dortrina  Cliristiana.  siue  Catccliismus  Pctri  Canisij 
ab  isiis  Legatur,  qui  tamquam  compendium  est  vniuersae  Theologiae."  Deinde  legen- 
diim  cssc  dicit  catecbismum  Concilii  Tridentini  sive  Romanum.  Post  hunc  com- 
mendal  S.  Cyrilli  Hierosolymitani  Catecheses,  S.  Augustini  libros  de  catechizandis 
rudibus  etc.  Antonii  Possevini  S.  J.  Bibliotheca  selecta.  Rccognita  oovissime  ab 
eodem,  el  aucta,  Coloniae  Agrippinae  lt>07.    Tom.  I.  p.  Kil   _'.'•">     "_'!M. 

L527.        Circa  m.  Kebniarimii  a.  1593. 

„NOTJE     IX   EVANGELICAS      LECTIONES,  QV.E  PEK  TO- 
TVM  ANNVMFESTISSAN(TORVM   DIKHVS  IX  VA  OLESIACATHO- 

LICA    KKC.TAXTVK.      OPVS  AD  PIE  MEDITANDVM    ac  simul 
ad precandum  Deum  accommo-  datum,  &  nunc  primum  in  lu-   cem  editum. 

AVTHORE     R.  P.  PETRO  CANISIO  SOCIETATIS     LESV   Doctore 
Theologo.      Cum  peculiari  priuilegio  Sac.   Cms.   Maiest.  <t<l  decennium. 

l'i;ii;\  IH.I   EIELVETIORVM.      Kx  officina  Typographica  Abrahami 
Qemperlini.      .1/.  T).  XCIII.U 


Slon.  1527.    Circa  m.  Februariuro  a.  L593.  -:;.> 

I1;  pp.  sign.  848 ;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  12  addito  titulari  el  in  fine  I. 
ln  pagina  aversa  folii  titularis  „Summa  Priuilegij  Caesarei"  eadem,  quae  in  Notis 
dierum  Dominicorum;  v.  supra  p.  818.    F.   :  _'         :  2"  Canisii  Litterae  dedicatoriae; 

quas  vide  supra  p.  340    352.    F.       :  2b  Antonii  de  Gorreuod,  episcopi  lausi msis, 

„Imperijque  Principis  el  Comitis"  BTestimonium",  Friburgo  Helvetiorum  ipsius  iussu 
in.  Februario  a.  L593  datum.  „Autor  buius  operis",  inquil  episcopus,  „R.  I'.  Petrus 
Canisius  e  Societate  Lesu  Theologus  magno,  \i  cernimus,  fructu  conscripsil  duos 
Tomos  de  Notis  Euangelicis,  sicul  multi  boni  desiderabant.  Nos  vtrumque  Tomum, 
vt  vere  Cathoiicum,  lectuque  dignum  studiose  ampiectimur,  el  autoritate  nostra  Epi- 
scopali,  \t  in  Lucem  exeat,  Libenter  comprobamus.  Praeterea  omnibus  el  sin^ulis 
Decanis,  Parochis  ei  Concionatoribus  nostris,  siue  Saeculares  illi  Biue  Regulares  fue- 
rint.  serio  mandamus,  vt  hunc  librum  posteriorem.  sicul  el  priorem,  quamprimum 
emanl  el  euoiuani  sedulo,  nec  sibi  tantum,  sed  ;ilijs  etiam  commendare  conentur.' 
Sequitur  in  eadem  pagina  brevis  „Ad  sacrarum  Literarum  studium  excitatio". 
F.  :  .">  -ln  liuius  operis  commendationem  Carmen  Wilhelmi  Techtertnanni  Patricii 
Fryburg.  eiusdem  Vrbis,  Reique  pubiicae  Archigrammatej " .   Ex  eo  paucos  pmi<>  vcrsus: 

„Attulit  hoc  nobis  optantibus  arbiter  aeui 
Auxiliiini.  aduentumque  vinim  quorum  aethere  fulgel 
Sancta  fides  pietasque  et  magnum  sparsa  per  orbem 
Fama.  sacro  I  F.SY  exortum"  de  nomine  honorem 
Qui  celebrant,  dignos  et  praestanl    nomine  fructus. 
Hos  inter  sacri  non  infima  gloria  coetus 
Vt  meritis  sic  et  Longo  venerabilis  aeuo 
Lnsignes  operas  CANISIVS  edidit  orbi." 

F.  (:)  (:)  4  „Ordo  festorum  dierum".  Pg.  847  848  _I>o  vita  et  officio  Sacer- 
dotum  Sententiae  Hieronymianae  obiter  adiunctae".  Sequitur  f.  Hliha  IIlili-L1  BIndex 
rcium"  alphabeticus ;  f.   Hlili  4  ^Errata". 

BNotas"  liasce  a  Canisio  proxime  et  primo  loco  Helvetiis  destinatas  esse  intel- 
egitur  cx  variis  locis  Notarum  „in  die  festo  Translationis  Divi  Nicolai  Fpiscopi 
Miraensis,  in  multis  Ecclesijs  Patroni" ;  v.  g.  BQuanto  autem  Longius  haec  Respublica, 
et  subiecta  illi  ditio  sese  porrigit,  quantoque  grauius  domi  et  foris  Friburgenses 
oppugnantur,  quod  velut  in  medio  versentur  hostium.  tanto  magis  illi  sane  industrio, 
fido,  potenti  paratoque  Patrono  indigent"  etc.  (p.  305—306  . 

Paucissima  ex  lioc  volumine  excerpam.  „Pessimum  cst.  vt  cum  Propheta 
Loquar,  sedere  in  cathedra  pestiientia  e  \  impiaeque  ac  falsae  doctrinae  patro- 
num  agere,  eamque  ceu  praesens  venenum  instar  vipcrae,  in  alios  t.ransfniulci-c.  \l 
extinguas  et  perdas  proximi  animam.  Nullum  enim  peruersorum  hominum  genus, 
et  Deo  magis  exosum,  et  Ecclesiae  pestilentius  esse  arbitrabor,  quam  haereticorum 
doctorum"  (p.  59).  „Iampridem  dici  coeptum  est,  omnem  apostatam  sui  esse  ordinis 
persecutorem"  (p.  181).  Sermonem  a  Christo  Domino  ad  discipulos  in  ultima  coena 
habitum  explicans  Canisius :  „Non  potest",  inquit,  na  suis  veiuti  filijs  auelli  cor  IESV 
vt  amantissimum,  ita  et  fidelissimum,  nisi  praeterea  longo  vereque  dulci  sermone 
moestos  iilos  consoletur,  rudes  erudiat,  ac  imbecillos  contra  saeuam  tempestatem 
statim  secuturam  prouide  fulciat  praemuniatque"  (p.  236).  „Opus  demum  el  sacra 
communione,  quam  apud  primos  Christianos  frequentem,  immo  et  quotidianam  fuisse 
legimus"  2  (p.  837).  „Quamuis  Paulus  Apostolus  Lndulgentiae  nomen  non  exprimat, 
tamen  rem   ipsam  satis   ostendit,    quando   scribit  de  Corinthio  incestuoso  ad  tempus 

a)  exortem  typogr. 


1  Ps   1,    1. 

-  Jn  margine:  „Actor.  2\  Cf.  Act  2,  46.  Alias  quoque  Canisius  de  primis 
Christianis  id  notat;  ut  cum  scribit,  dafi  ,sie  auch  tSglich  am  Tisch  defi  Herren 
das  ware  Himmelsbrot  besflchten  vnd  nosscn"  :  Zwo  warhalftc  ...  Ilistoiicn  •  Dic 
erste  von  S.  Beato,  die  ander  von  S.  Fridolino,  Freyburg  in  Vchtland   1590,  J»7. 

53  * 


836 


Mon.  1527.    Circa  m.  Februarium  a.  1593. 


Satanae  tradito  et  excommunicato,  cui  deinde  ex  animo  poenitenti  nomine  et  loco 
Christi  poenam  omnem  patrato  crimini  debitam  gratiose  condonat"  x  (p.  825—826). 
Summi  pontificis  ex  cathedra  loquentis  infallibilitas  perspicuis  verbis  enunciatur  et 
studiose  defenditur  p.  341  —  352.  rR.idicula  saepeque  protrita  istorum  est  calumnia, 
quod  Orthodoxi  Mariam  pro  Dea  colamus  et  adoremus.  ita  vt  ex  creatura  creatricem 
superstitiose  faciamus"  (p.  193.  .Partim  diuinae  gloriae,  partim  bona  publico  id  a 
Magnatibus  tributum  est,  vt  Sacerdotes,  eorumque  Antistites  modis  varijs  omarentur, 
magnisque  priuilegijs  afficerentur,  immo  etiam  Principum  ordini  quidam  adscribe- 
rentur.  .  .  .  Quod  ab  optimis  ac  Deum  amantissimis  Principibus  per  omnes  fere 
aetates  sancte  donatum,  et  sponte  oblatum  fuit.  quemadmodum  et  Caesareae  leges, 
et  publica  diplomata  comprobant,  idipsum  a  Catholicis  Episcopis  absque  vitio  suscipi, 
ac  legitime  vsurpari  certum  est,  communi  totius  orbis  consensu  suffragante,  et  magno 
quidem  bono  reipub.  consequente.  An  vero  obscuri  sunt  nominis  Antistites,  qui  cum 
Pastorali  munere  amplitudinem  Principatus  egregie  coniunxerunt,  laudemque  immor- 
talem  promeruerunt  ?  Ex  his  fuere,  vt  e  multis  paucos  recenseam,  diuus  Siluester 
Romae,  D.  Rubertus  Salisburgi,  D.  Vdalricus  Augustae,  D.  Vvilibaldus  Eichstadij, 
I).  Vvolfgangus  Ratisbonae,  D.  Conradus  Constantiae,  qui  profecto  non  minus  Ecclesiae 
lumina  quam  patres  patriae,  Imperijque  columnae  a  pijs  et  prudentibus  merito  existi- 
mantur"  p.  497  -498).  rHis  ego  in  Virgine  salutanda  me  libenter  adiungam,  nec  ab 
illorum  quidem  discedens  vestigijs,  quibus  institutum  sacri,  vt  vocant.  Rosarij  fuit 
et  est  perquam  familiare,  vt  simul  praecipua  redemptionis  humanae  mysteria.  quae 
vitam  Christi  et  Matris  continent,  facili  quodam  compendio  in  animum  reuocentur" 
p.  532).  „Ex  quo  dicto  et  facto  quiuis  intelligat,  Martinum  necessitate  compulsum, 
non  lucro  vel  stipendio  pellectum,  neque  armis  delectatum,  in  militia  triennium  ab- 
soluisse.  et  sub  militari  chlamyde  Christianum  texisse  pectus,  nihilque  commune 
babuisse  cum  vulgari  hoc  genere  militum,  quod  se  bonis  fere  omnibus  reddit  inuisum, 
cmn  adeo  regnet  apud  illos  pecuniae  sitis,  ventris  et  otij  studium.  libido  vaga.  con- 
temptus  et  oppressio  pauperum,  iniustitiae  et  rapacitatis  consuetudo.  vt  iampridem 
bellum  malorum  omnium  lerna  esse  dicatur.  Atque  vtinam  modo  non  obtineat,  quod 
vetus  poSta  ethnicus  de  sui  saeculi  militibus  haud  temere  questus  est  : 
Nulla  fides  pietasque  viris  qui  castra  sequuntur, 

Venalesque  manus:  ibi  fas,  vbi  maxima  merces"  (p.  618  2. 
Mirara  in  bipartito  hoc  BNotarum"  opere  Canisius  prae  se  fert  scientiam  Sacrae 
Scripturae.  Jn  paginarum  marginibus  longe  plus  quam  12000  Locorum  Scripturae 
commemorat.  Similiter  atque  S.  Bernardus  saepissimc  Scripturae  verbis  loquitur. 
Multas  Scripturae  sententias  ad  verbum  profert.  Praeterea  in  marginibus  plus  quam 
L900  commemorat  Locos  Sanctorum  Patrum,  scriptorum  ecclesiasticorum,  conciliorum. 
Plurimum  utitur  libris  S.  Augustini.  Lnterdum  etiam  testimonia  ponit  paganorum, 
vclut  Ciceronis,  Lucani,  Platonis,   1'linii  iunioris,  Senecae,  Taciti. 

l't  aliquorum  de  duobus  hisce  „Notarum"  voluminibus  sententias  addam,  Fran- 
ciscus  Sacchinus  S.  J. :  „Quoniam",  inquit,  .nibil  cst  diuini  verbi  meditatione  ad 
propriuro  cuiusque,  et  alienum  profectum  accommodatius,  et  cum  meditatione,  itemque 
cuni  praedicatione  coniungendae  sunt  preces,  vt  ei  poscamus  a  Deo,  et  poscere  po- 
pulum  doceamus,  quae  oportet,  [Canisius]  distinxii  in  capita  ad  meditandum  per- 
opportuna  uotas,  et  subiecit  miro  pietatis  ingenio  perappositas  cuique  meditationi, 
inprimisque    uotabiles   preces"    Can.  312).     De   eodem    opere  scribii  S4guin\    A\  esl 

d'une   e"gale    utilite"    | ■   la    priere   et   pour  la  pr^dication"    308).     Kt   l£d.  Boucher : 

„Canisius  j  explique  L'Evangile  tout  simplement,  mais  non  sans  iine  science  pro- 
fonde."  L'Eloquence  de  la  Chaire.  Sistoire  Litt^raire  de  la  Pr^dication,  Lille  1894, 
280.  Et  Florianus  Riess  S.  J. :  BSo  ist  dieses  Werk  eigentlich  eine  practische 
Predigerschule,  sowohl  durch  seinen  Reichthum  an  Schrifttexten  und  patristischen 
Stellen,  als  durcfa  die  eingeflochtenen  theologischen  E3r0rterungen  and  die  Bezugnahme 

1   In  tnargine:  .1   Cor.  5.  et  2  Cor.  2."    Cf.   1   Cor  .">.   1     5;  2  Cor  2,  •">     II. 
ln  margine:  „Lucan.  Lib.10"   Marc. Ann. Lucanus,  Pharsalia  lib.10,  v.407  108). 


Mon.  1528.    L587     L597.  837 

auf  die  Controversen  der  Zeit"  fs7  .  Ac  Fridericus  Supp,  episcopalis  seminarii 
rottenburgensis  regens:    „Wie  der  ehrwtirdige  Petrus  Canisius  der  Katechei    ftlr  die 

balbe  Welt,    namentlich    ftlr  Deutschland  Jahrhunderte  hindurch,   bo  war  I  isl  er 

durch  vorliegendes  Werk  auch  der  Homilei  flir  dasselbe  geworden,  und  wie  es  ailen 
Katecheten  mit  Pertigung  von  Katechismen  und  katechetischen  Werken  aichi  rechi 
gelingen  will,  wenn  sie  die  Bahn  verlassen,  die  er  eingeschlagen,  so  durfte  raan  auf 
gleiche  Weise  die  homiletischen  Versuche  als  verfehlte  bezeichnen,  die  von  seiner 
Etichtschnur  ablassen.  Wir  meinen  hier  nichi  die  Form,  sondern  den  Lnhait,  der 
sich  durchweg  auf  dem  Gebiete  der  Offenbarung,  im  Centrum  der  Kirche,  und  im 
Geiste  des  Evangeliums  bewegt.  Was  die  Arbeii  auch  ftir  unsre  Zeii  so  werthvoli 
macht,  ist  die  Aehnlichkeit  der  damaligen  Zeit  mit  der  unsrigen.  .  .  .  Was  den  Werth 
der  Schrift  weiter  erhoht,  isi  der  grofie  Reichthum  von  Citaten  aus  der  heil.  Schrifi 

A.  und  N.  Testaments,  der  Vater  und  Gottesgelehrten.  .  .  .  Der  Prediger,  welcher 
iiiclit  schon  hergerichtete  und  zu  seinem  Gebrauch  gefertigte  Predigten  sucht,  sondern 
(Ifin  cs  um  Ldeen  uikI  Gedankenreichthum  und  um  eine  reichliche  Fundgrube  zu  thun 
ist.  aus  welcher  er  Altes  und  Neues,  wie  ein  Hausvater  nach  Bedarf  schSpfen  und 
fiir  die  Bedurfnisse  seiner  Gemeinde  verwenden  will  und  kann.  der  wird  zur  Gentige 
iunl  in  Fiille  in  diesem  schatzbaren  Werke  finden"  :  Theologischc  Quartalschrift, 
27.  Jahrg.,  Tubingen  1845,  610    t',14. 

Librum  vidi  in  collegio  S.  J.  exatensi  Exaten).  Ltem  et  hunc  ct  priorem  illum 
Notarum  tomum  vidi  in  bibliotheca  monasterii  cuiusdam  tirolensis  et  in  utriusque 
tomi  folio  titulari  notatum  vidi:  .Aimo  1602  27.  Julii  constat  1  ffl.  12  kz"  i.  c  1  flo- 
rino  ct  12  crucigeris).  Liber  exstat  etiam  Upsalae  in  bibliotheca  universitatis,  Matriti 
in  bibliotheca  S.  Lsidori,  Wittemii  (Wittem  in  Hollandia  in  bibliotheca  collegii  Con- 
gregationis  SS.  Redemptoris,  Oeniponte  in  bibliotheca  PP.  Capucinorum,  Fuldae  in 
bibliotheca  provinciae,  Salmanticae  in  bibliotheca  universitatis.  Commemoravit  eum 
Sommervogel  II  680. 

1528.        1587 — 1597. 

De  /'.  Sigismundo  llsung  S:  J.,  Canisii  in  scribendo  adiutore. 
Quia  P.  Sigismundus  Ilsung  per  annos  haud  paucos  Canisio  in  scribendo  fidelem 
pracstitit  operam  (cf.  supra  p.  821),  operae  pretium  fuerit  pauca  de  eo  notare.  Vocatur 
modo  BAerbingensis  Austriacus"  .  modo  „Erblingensis  Austriacus"  .  modo  _patria 
Aerburg  jn  Austria  super  Anasum"  ortus.  Vnde  ex  Arbing,  vico  archiducatus 
Austriae  superioris  (Osterreich  ob  der  Enns)  ortus  esse  videtur.  Eum  aestate 
anni  1584  in  collegio  halensi  iHall,  prope  Oenipontem)  fuisse  cognoscitur  ex  liuius 
collegii  *  Catalogo  circa  m.  Lulium  a.  1584  scripto  (G.  Sup.  1!»  I  f.  23b).  In  *  Catalogo 
collegii  frihurgensis  circa  m.  Septembrem  a.  1587  a  P.  Prtro  Michael  collegii  rectore 
scripto  de  eo  haec  notantur:  rAnnorum  33,  uirihus  non  admodnm  firmis.  in  Socie- 
tate  fuit  annis  11.  Theologiae  dedit  operam  annum  cum  dimidio.  fuit  Procurator, 
professor  Grammaticae  et  operarius.  Non  caret  iudicio  et  prudentia,  in  Literis  fecit 
progressum  mediocrem .  ob  corporis  tamen  imbecillitatem  ad  perferendos  magnos 
labores  non  aptus,  uidetur  tatnen  futurus  Procurator  ucl  Minister,  non  autem  con- 
fessarius  oh  auditus  defectum"  (G.  Sup.  19  II  f.  30'' — 31a).  In  *  Historia  collegii 
oenipontani  narratur,  eum  primum  sacrum  13.  Maii  1582  Oeniponte  in  ecclesia  col- 
legii,  astante  Ferdinando  II.  Austriae  arcliiduce  et  Tirolis  principe.  Deo  obtulisse 
Cod.   .Hist.  coll.  Oen/  p.  34).     D.  3.  Iunii    1590   Friburgi    Eelvetiorum    in    templo 

B.  Mariae  V.  vota  coadiutorum  spiritualium  formatorum  emisit  Germ.  5!»  f.  70°  .  Iu 
collegii  friburgensis  *  Catalogis  vocatur  anno  L589  BMinister,  Consultor,  Catechista 
gallicus,  Confessarius  et  infirmorum  Praefectus",  Lnitio  a.  L592  '.Ministcr.  Consul- 
tor,  Confessarius*,  initio  a.  l.V.».'!  „consultor,  minister,  praefectus  templi  et  con- 
fessarius",  1594  .Minister,  Admonitor,  Praefectus  studiorum,  Confessarius  et  Pro- 
curator  domesticus".  L595  .consultor  I'.  Rectoris,  procuratur  collegij,  confessarius", 
1596  .Minister,  Procurator,  Consultor,  Confessarius  studiosorum  Gernaanorum,  ei 
extraordinarius  Externoram  Gallorum  et  Germanorum",    L597  rC'onsultor  I\cc.    Pro- 


jqg  Moii.  1529     1530.    Circa  initium  m.  Novembris  L593  —  1593. 

curator,  Confessarius  Temp.,  Praeceptor  [nfimae  Schoiae".  In  *  Commentario  ano- 
nymo,  gui  inter  a.  1588  et  L595  Romam  missus  esse  videtur,  haec  dicuntur :  „P.  Sigis- 
mundus  llsung  magnae  nobilitatis,  nescio  ad  quid  aptus,  agit  quidem  ministrum,  sed 
exigua  satisfactione,  scribit  I'.  Canisio,  hoc  potest,  nec  in  scholis,  confess.  aliquid 
^alet,  minus  in  concionibus"  G.  Sup.  44  f.  78b  81b  85b  95"  106"  116b  124a).  Antiqua 
illa  collegii  "  Ristoria  narrat,  eum  „nobili  familia"  fuisse  et,  cum  30  annos  et  amplius 
in  collegio  illo  laborasset,  Kalendis  tanuariis  a.  1631  ibidem  supremum  diem  obisse. 
BScriptitando  tam  B.  Canisio  nostro.  quam  Rectoribus  operam,  quoties  necesse  fuit, 
suam  sedulo  impendit,  aiijs  Licel  Domus  muneribus  occupatus"  Cod.  friburg.  _Hist. 
coll.  Frib."  p.  L35). 

1520.        Circa  iiiitimn  m.  Novembris  1593. 

Bx  „Can.  2"  f.  L14a     L15a. 

Canisius  ad  Socios  exhortationem  de  Sanctis  habet. 

Exhortationis  sacrae  Friburgi  ad  Socios  collegii  habendae  commentarium  Ca- 
nisius  sua  manu  scripsit  et  sic  inscripsit:  .Exhortatio  de  Sanctis  ad  fratres  1593" 
Lncipit:  ..Multa  sanctorum  festa  seruamus  Catholici,  et  praecipue  festum  omnium 
sanctorum".  <  Istendit:  1.  -Quod  fundamentum  fidei  ad  sanctos  celebrandosnecessariae?" 
■2.  .Notandi  abusus  in  cultu  sanctorum".    3.  .Quomodo  colendi  suni  sancti  nobis?" 

ln  tertia  parte  haec,  praeter  alia,  monet:  ,,Proponam  mihi  saepe  Patronos, 
sicut  habuit  Damascenus  b.  Virginem ,  Theodosius  Ioannem  Bapt. .  Chrysostomus 
Paulum,  Leo  Magnus  Petrum  et  Paulum  •  ad  illos  confugiam  mane  et  vesperi,  ut 
gratiam  mihi  necessariam  ad  bene  uiuendum  et  moriendum  impetrent.  Ita  fecit 
I'.  X.  [gnatius,  P.  Xauier]  etc."  Kx  ipso  huius  exhortationis  argumento  et  ex  eius 
exordio  colligi  potest,  eam  circa  diem  sacrum  Omnium  Sanctorum  sive  circa  initium 
ni.  Novembris  habitam  esse. 

1530.        1593. 

K.\  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  .1  36"  f.  59"  61b.  Complura  ex 
his  litteris  transcripta  sunt  in  ^Annuas  Ldtteras  Societatis  Lesu  Anni  MDXCIH.", 
Florentiae   L601,   L73     174. 

Canisii  valetudo.  I'.  Michel  0.  M.  Conv.de  exercitiis.  Episcopus  lausannensis. 
Mi,i/s/,-i  protestantium  bemenses  humanisswn  excepti.  Eorum  unus  cum  Canisio  dis- 
putare  veretur. 

Tacobus  Keller  S.  J.,  unus  ex  collegii  friburgensis  praeceptoribus, 
qui  postea  scriptis  suis  ecclesiam  egregie  erat  adiuturus  et  illustraturus 
(cf .  supra  p.  648),  in  eiusdem  collegii  „Litteris  annuis"  exeunte  anno 
L593  datis  liaec.  praeter  niulta  alia,  narravit:  Patri  Canisio  „senium 
uires  fregit,  sed  corporis,  quod  fulcitur,  non  animi.  qui  uiget2  .  .  . 
R.  P.  Prouincialis  familiae  olim  Franciscanae,  nunc,  ut  uocant,  mona- 
sterij  Quardianus  el  Theologiae  Doctor,  P.  X.  Jgnatij  commentationibus 
informandum  se  tradidit,  in  quibus  m  melioris  processil  iloctiinae.  ut 
plura  se  patri  X.  debere  diceret,  quam  suis  olim  professoribus  in 
Theologia3.  .  .  .    Quo   tempore  Reuerendissimus   noster4    Sacrosanctum 

1  S.  Franciscus  Xaverius. 

■'  .  T.  Petrus  Canisius,  Consultor" :  Catalogus  collegii  initio  anni  L593  Etomaru 
missua    <  '•.  Sup.  1 1   r.  91 

Praeclarus  vir  [oai s  Michel  <>.  Min.  Conv.  Parisiis   Ln  Sorbonna  bheologiae 

Btudueral    Nic.  Raedle  0.  M.  Conv.,  in  „Revue  de  la  Suisse  catholique"  XIV,  Fribourg 
!<  18  . 

'  ^ntonius  de  Gorrevod  episcopus  lausannensis.  In  rContinuatione  Bistoriae 
Collegij  Societatia  lesu  Friburgi  Helvetiorum"  ibidem  circa  a.  L635,  ul  \ridetur,  scripta 


M"ii.  1531.    Exeunte  m.  Decembri  a.  I  339 

Chrisma  impertiuit,  circiter  LOOO  conscientiam  emacularunt.  .  .  .  Curaui- 
mus  etiam  non  it;i  pridem  Ministrum  '  Bernensem.  Veneral  ia  Friburgum 
bene  mane  negotij  caussa;  dum  uero  plateas  obit,  persona  audil  canenti 
clero  templa,  ad  propylaeum  principis2  accedit,  sed  abstinel  ab  ingn 
metuens  opinor  piaculum.  A.duerti1  id  quidam  ex  ciuibus,  iubel  intrare. 
lli(  ille  caussam  nectit,  nescio  quam;  el  alter,  scio,  inquit,  qui  sis,  et 
cur  facias;  mecum  sis  ueni,  e1  quando  templum  non  uis,  Jesuitarum 
inspice  Gymnasium.  Parel  uolens  an  nolens  ?  timore  certe  consternatus 
tremulo  ore  praefatur  ueniam  identidem  repetens  se  in  hara  aatum, 
lustral  onmia  et  probal  omnia.  rlunianitatem  nostrain,  ab  auditu 
ferinam,  a  uisu  plus  quam  humanam,  in  praesens  dilaudat,  Bernae 
spondel  praeconium.  Sed  enim  rumor  anteuolat  Bernam,  citatur  ;i  suo 
regulo  quem  superintendentem  appellant,  iubetur  caussam  dicere,  quid 
sibi  cum  Iesuitis  rei  sit.  Hic  ille  confestim  se  expurgare,  et  audienti 
rationes  probare,  tollere  nos  Laudibus,  humanitatem  celebrare,  nec  finem 
facere  praedicandi.  ()b  tam  benignum  praeconem  incessit  duos  alios 
experiundi  cupido.  qui  dassibus  inspectis  promiserunt  reditum,  quod 
tum  incommodum  erat  plurib.  loqui.  Sed  suasit  aliud  timor,  quam 
dixerant.  Egredientes  ex  Yrbe  obuium  forte  habent  unum  e  nostiis. 
salutant  et  pro  occasione  nata  disputant  alacriter,  ac  ut  sibi  uidebantur, 
pugnant  gnauiter,  sed  obtuso  telo  et  hebeti  cuspide.  Vrgebat  alter 
imagines  ex  DEi  praecepto  abolendas,  sed  ictus  ab  adamantino  pariete 
resultans  percussit  authorem.  Cherubim  et  Seraphim  DEi  quidem  inssn 
sculptos  annuit,  sedsolos3.  Machabaeorum  libris  egregius  Censoi .  cum 
ipsi  de  ijs  non  magis  constet  quam  de  Pauli  epistolis,  abrogauit 
authoritatem.  Postremo  grande  uolumen  e  sacciperio  promit,  in  quod 
quaestiones  nobiscum  decidendas  coniecerat.  Noster,  quod  locus  dis- 
putationi  idoneus  non  esset,  domum  inuitat  ad  Theologos,  ac  nominatim 
ad  P.  Canisium.  Nolo  inquit  Canisium,  nolo  expertus  in  alijs.  Quantus 
in  clypeum  assurgat.  quo  turbine  torqueat  hastam;  tandem  a  trepido 
comite  monitus  aliquoties  abijt  et  Lernam  suam  reuisit." 

1531.        Exeunte  m.  Deceinbri  a.  1593. 

Kx  Can.  42  f.  16b— 17a  21. 

Canisitts  uil  Socios  exhortationem  de  n>tis  renovandis  habet.  Eorum  in  recrea- 
tione  defectus  reprehendit. 

Exstat  exhortationis  ad  collegii  Eriburgensis  Socios  <!<■  votis  religiosis  1.  fanuarii 
ir>!it  renovandis  a  Canisio  habitae  commentarium  maximam  partem  a  1'.  Sigismundo 
Ilsung  S.  .1.  scriptum.  Canisius  postremam  partem  scripsil  ei  totum  commentarium 
recognovit.     Commentarium  ab  tlsungo   inscriptum  est:    „Exhortatio  ad  Fratres;   ad 


de  eo  narratur:    .Qut>  die  Gymnasium  subijt,   oratione,    uersibusque  permultis  esl  a 

Discipulis   salutatus.    iu  Collegi sro   sumpto   prandio,   sacer   illi  Dialogus   datus" 

Germ.  Sup.  Hist.  1592  f.  2h— 3a). 

1  Sacrorum  ministrum.  eumque  zwinglianum  vel  calvinianum. 

-  Templi  S.  Nicolai. 

3  De  Cherubim  v.  Es  25,  18;  27.  7  9,  ei  cf.  3  Rg  6,  23  28;  2  l'ar-2.  10  36. 
De  Seraphim  simulacris  exprimendis  sacra  Scriptura,  quod  sciam,  uihil  habet. 


g40  Mon.  1532.    1591     1596. 

initiiim  aiinj  1594."  Incipit:  „Quoniam  prudenti  cuique  competit,  praesenti  tempori 
se  accommodare  sich  nach  der  zeit  richten,  statui  mihi  in  hac  exhortatione  tractare 
1«  de  praesenti  tempore  obseruando.  2.  de  utilitate  futurae  renouationis.  et  3°  de 
\arii-  impedimentis  circa  illam  occurrentibus,  ei  optato  fructu  nos  fraudantibus.  Certe 
lnm  sine  singulari  gratia  Dei  contigit,  quod  ad  finem  huius  annj  peruenerimus  in- 
columes,  et  breui  nouum  annum  simus  auspicaturj."  In  numero  „defectuum"  emen- 
dandorum  haec  recenset:  „Plus  amittimus  in  recreatione,  quam  toto  die  lucramur, 
falsa  libertas  decipit*.  Defectus  est  in  fraterna  dilectione,  quam  saepe  in  gestilms. 
verbis  el  conuersatione  offendimus,  praesertim  tempore  recreationis.  Fugnat  cum  hac 
charitate  guod  facile  iudicamus  praesentes  et  absentesb,  silentium  seruamus  de 
spiritualib.,  secure  et  libere  definimus  quae  non  intelligimus,  in  sermonem0  aliorum 
irrumpimus,  saepe  ei  uonnullos  pungimus,  stechen,  et  sumus  uindicatiui  rachgirig. 
A.ccedit  astutia  Listigh.  ad  guaerendum  el  expiscandum  occulta1'  quaedam.  quae  scire 
cupimus,  quodque  sumus  nimium  curiosi  et  contentiosi  sine  ulla  utilitate.  Jta  uobis 
consuetudinem  facimus  uon  minus  quam  saeculares  leuiter  magnis  de  reh.  pronun- 
ciandi,  ei  quicquid  venit  in  buccam  effundendi,  ita  ut  saepe  alij  mirentur.  et  nos 
Augelos  potius  contristemus  quam  proximum  aedificemus.  Non  fuit  olim  tanta  liber- 
tas  et  audacia  in  ridendo,  iudicando  et  confirmando.  Patres  nostrj  maiorem  simpli- 
citatem,  candorem  et  familiaritatera  in  conuersando  tenuerunt." 

1533.        1591     ir>«M». 

Ex  congregationis  tabulis  archetypis,  quae  sunt  Friburgi  Helvetiorum  in  biblio- 
theca  reipublicae,  Cod.  -L  l!».'i"  I'.  57b  109b.  Complura  ex  iis  protulerunt  A.  Drive, 
Marie  et  la  Compagnie  de  Jesus,  Ed.  3me.  Tournai-Paris  1913,  362,  ei   Genoud  123. 

Preces  <i  sodalibus  marianis  ad  Deum  j>r<>  Canisio  factae. 

Adulescentum  litteris  studentium  sodalitas  mariana  Friburgi  Hel- 
vetiorum  a.  1581  a  Canisio  instituta  historiam  rerum  a  se  gestarum 
a.  1584,  ut  videtur,  in  libro  scribere  coepit  eamque  deinceps  in  eodem 
libro  per  singulos  annos  usque  ad  a.  1633  perduxit.  Ex  hac  historia 
intellegitur ,  ab  a.  1591  ad  159(5  pro  Canisio  modo  per  universam 
sodalitatem,  modo  per  unum  pluresve  sodales  multas  Deo  oblatas  esse 
preces:  rosaria.  litanias  omnium  Sanctorum.  Salve  Regina,  psalmos 
poenitentiales  et  graduales,  alia.  Notata  haec  sunt  anno  1591  m. 
Decembri,  L592  Ianuario,  Pebruario,  Maio,  Iunio,  Augusto,  L593  Ianu- 
ario,  Februario,  Decembri,  1594  lanuario,  Maio.  Septembri,  Octobri, 
Novembri,  Decembri,  L595  singulis  mensibus  excepto  Novembri,  L596 
Februario  et  Martio.  A  m.  Scpt^mln-i  1596  ad  Octobrem  1598  notatio 
bonorum  operum  sodalitatis  onmino  intermissa   est. 

Duo  ponam  exempla:  In  anno  1593  notatur:  nHoc  mense  decembri 
237  Rosaria  lecta  fuere,  pro  defunctis,  Grallia,  Valesia,  Tota  Ecclesia, 
Germania,  Beluetijs,  pauperibus,  confessarijs,  Patre  Canisio,  Ecclesi- 
asticis,  Episcopo  Sedunensi1,  Lausanensi2,  contra  Turcam,  alijsque 
necessitatibus"  (f.  75').  Mense  Maio  a.  1594.  praeter  multas  alias 
orationes  pro  Canisio  factas,  pro  eo  sodalis  quidam  septem  rosaria  Deo 
obtulit,  alius  septies  litanias  lauretanas  recitavil   (f.  78b). 

B     //."-    verba    Ca — lu»   sua    manu   seripsit.  b)  Quattuor    vv.  ■•"/'/     "''    '/""'  '■  cddita   sunt. 

Ils. 


rlildebrando  a  Riedmatten. 

Vntonio  ■■>  Gorrevod,  episcopo  lausannensi,  tunc  BViburgi  moranti. 


Mun.  L533     L590     L594.  S41 

Neque  vero  solae  orationes  sodalium  Ln  libro  illo  recensentur,  Bed  etiam  plurima 
paenitentiae  et  misericordiae  opera:  teiunia,  flagellationes,  aegroti  visitati,  pauperes 
ciliis  ei  vestibus  donati  et  hospitiis  recepti,  inimici  ad  pacem  compositi,  rudes  doctrina 
christiana  imbuti,  peccatores  ad  sacramenta  suscipienda  inducti,  pravae  consuetudines 
sublatae.  Quibus  rebus  Ganisii  fundatoris  animus  solatio  el  gaudio  afflceretur  ae< 
erat.  Depinxit  quoddamodo  hunc  animorum  fervorem  praeclarus  iile  lacobua  KellerS.3., 
(Hii  tunc  in  collegio  friburgensi  praeceptoris  munere  fungebatur,  in  Litteris  annuis 
eiusdem  coilegii  exeunte  a.  1593  <latis:    BQuid",    inquit,    „nunc  dicam    de  Sodalitate 

tum   Scholasticorum   tum   externorum?  ...   Mittam    susceptas   ultro    peregrinati >s 

Lauretum  ac  Romam,  mittam  crebras  itiones  ad  pia  loca  religionis  caussa,  <|ii:is  non 
modo  diebus  illis  instituunt,  <iui  nisi  pie  coli  non  possunt,  sed  etiam  illis.  quibus 
impunita  Licentia  l>Ki  immemor  Bacchum  sequitur,  per  inuias  uias,  alta  niue  obsitas, 
tiliia  perpetuo  aperiundas,  tactis  niue  cothurnis  ac  rigentibus.  Mittam  eo  ipso  fcem- 
pore  l<is  a  quinta  nascentis  diei,  usque  a<l  quintam  occidentis  oratum;  aliquol  rosa- 
riorum  millia  Reuerendissimo  oblata  a<l  Episcopatus  sui  feliciter  obeunda  munia, 
Legem  latam,  ut  <lu<>  quot  hebdomadis  inuiserent  Kenodochium,  sopitos  gladiorum 
furores,  conciliatos  coniuges.  erogatam  stipem,  donatos  a<l  frigus  defendendum  calceos 
et  uestes,  datum  pauperibus  epulum  magno  die  Jouis  magnae  hebdomadae,  humi- 
cubationes,  subiectos  dormientibus  truncos"  etc.  (ex  apogr.  eiusdem  fere  temp.  Cod. 
.1.  36"  f.  6]  . 

1533.        1590—1594. 

Kx  monumentorum  „processus  beatificationis"  Canisii  Frisingae  instituti  a|><>- 
grapho  saeculo  XVIII..  ut  videtur,  scripto,  quod  est  in  Cod.  „Can.  i>.'!"  f.  l.V  25a. 
Eorum    .Summarium   additionale"    positum   est  in   libro,    cuius   paucissima    exempla 

instar  codicis  manu  scripti  typis  exscripta  sunt:   „Sacra  Rituum  Congregati •  Emi- 

nentissimo.  et  Reuerendissimo  Domino  Card.  De  Gentilibus  Lausannen.  Beatificationis 
et  Canonizationis  Ven.  Servi  Dei  Petri  Canisii  Sacerdotis  Professi  Societatis  Lesu, 
Positio  super  Dubio,  An,  et  quomodo  sit  signanda  Commissio  in  casn  <t< .".  Romae 
1734.  Summ.  p.  113 — 125.  Eorundem  monumentorum  partes  sunt  in  libro,  quod  libro 
superiori  simile  et  sic  inscriptum  est:  „Sacra  Rituum  Congregatione  Eminentissimo, 
et  Reverendissimo  Domino  Cardinali  Pedicini  Episcopo  Praenestino  Sacrorum  Rituum 
Congregationi  Praefecto  Relatore  Lausannen.  [etc.  ut  supra]  Societatis  lesu.  Positio 
super  virtutibusu,  Romae  1833,  Summ.  p.  13  124  153  179  219  251    263  280. 

P.  Jacobus  Keller  S.  J.  testis  interrogatus  respondet  de  Canisii  sollicitudim  pro 
Germania,  prudentia,  temperantia}  animi  demissione,  poenitentiae  studio,  animi  mode- 
ratione,  orandi  fervore,  sanctitatis  opinione. 

Cum  Frisingae  (Freising,  in  Bavaria)  Canisii  in  Beatorum  album 
referendi  causa  iussu  Viti  Adami  de  Grebeck  episcopi  frisingensis  quae- 
stio  sive  „processus"  institueretur.  interrogatUs  est  etiam  praeclarus 
ille  P.  Jacobus  Keller  (de  quo  supra  p.  648).  Hic  enim,  ni  ipse  testatus 
est,  Friburgi  3  annos  et  7  menses  cum  Canisio  vixerat.  Videtur  autem 
eo  venisse  aliquanto  ante  initium  anni  scholastici  1  ;">!>( )  1591  ibique 
mansisse  et  praeceptorem  in  gymnasio  Societatis  egisse  usque  ad  ex- 
euntem  fere  a.  1593;  nam  in  collegii  friburgensis  *  <'<it<tl<><i<>  a.  1590 
(aestate?)  scripto  nondum  positus  est;  in  *Catalogo  autem  collegii  ingol- 
stadiensis  ad  initium  a.  1594  pertinenti  „Auditor  Logicae"  vocatur 
(G.  Sup.  19,  III  p.  69—71;  G.  Sup.  44  f.  94").  Eius  fcestimonium  hoc 
loco  ponitur,  qui  praecipue  testatus  est  de  rebus,  quas  his  annis  i|»sc 
Friburgi  vidit  et  audivit.  Die  igitur  1S.  Iunii  1626  <muii  haec^  praeter 
alia,  iureiurando  respondisse  Toannes  Feirenhamer  presbyter  frisingensis 


g42  Mon.  1533.    1590—1594. 

el  Qotarius  litteris  consignavit:  Canisinm  „audiuit  Anno  1584  Lucernae 
concionantem.  .  .  .  Nouit  illum  etiam  in  Religione  Anno  1591  Friburgi 
Heluetiorum,  ubi  cum  eo  habitauit  tres  annos  et  septem  menses.  est- 
que  ipso  usus  confessario  per  integrum  aimum.  .  .  . 

Ex  sollicitudine  [pro  Germania  |  in  publicis  et  priuatis  colloquijs, 
el  in  omnibus  onmino  recreationibus  rogabat  alios.  ut  pro  Germanis 
a  Luthero  seductis  DEYM  orarent.  Quemadmodum  et  ipsum  testem 
Confessionis  filium  in  singulis  Confessionibus  semper  admonuit.  ut 
oraret  pro  Germania1.  .  .  . 

Ait  testis  Canisium  fuisse  .  .  .  prudentem,  ut  neminem  unquam  in 
conuersationibus  offenderit,  sese  omnibus  quam  optime  accommodarit. . . . 

Temperantiae  autem  plane  magnum[?]a  virum  fuisse  constat  ipsi 
testi,  utpote  oculato,  qui  dicit  ipsum  exiguo  prorsus  cibo,  et  unico 
praeter  iusculum  ferculo  contentum,  in  potu  aeque  fuisse  parcum.  et 
quantum  alij  uino  diluendo  aquae,  tantum  hunc  aquae  tanquam  tempe- 
randae.  uini  miscere  solitum,  Item  ter  aut  quater  sua  testis  memoria 
contigisse.  ut  minister  mensae,  per  inaduertentiam,  nullum  potum  Patri 
apposuerit,  ipsum  autem  hunc  sui  neglectum,  non  solum  non  tulisse 
aegrius  sed  omnino  dissimulasse,  nec  quicquam  potus  petijsse. 

Humilitatis  et  suimet  contemptus  non  obscurum  argumentum  in 
( 'anisio  esse  ait  testis,  quod  scripta  sua,  antequam  inprimerentur,  etiam 
a  iunioribus  reuideri  uoluerit,  nulliusque  censuram  subterfugerit. 
Quemadmodum  cum  scriberet  Not:  in  Euang2:  nihil  prius  imprimi 
uoluit,  nisi  a  teste  tunc  iuuene,  Magistro,  probaretur,  ad  quem  ali- 
quoties  <luas  scalas,  ea  de  causa,  admodum  senex.  et  baculo  innixus 
ascendit.  Cumque  testis  diceret,  non  optare[?]b  id  tieri,  se  iuuenem 
facilius  el  magis  ex  decoro  descensurum  ad  ipsum  senem.  Respondit 
Pater,  se  inutilem  iani  senem  satis  habere  otij,  iuuenes  a  suis  studijs 
non  esse  abstrahendos. 

De  patientia  in  aduersis  nihil  potest  dicere,  quia  ipse  nullas 
habuisse  aduersitates  uidebatur.  ut  (|iii  ita  se  omnibus  accommodarit. 
ln  morbis  fuisse  patientissimum  audiuil  ab  alijs,  ipsemel  a.  non 
interfurl .... 

Carnem  suam  uarijs  modis  macerasse,  sibique  procul  dubio  fuisse 
durum,  conijcil  trstis  ex  inde,  quod  alios  creberrime  ad  disciplinas8 
t.im  extra  confessiones,  quam  in  illis.  et  alias  corporis  austeritates 
cohortatus  fuerit.  .  .  . 

!>•■  Patiendiel  martyrij  desiderio  niliil  etiam  constal  testi.  Summam 
tamen  in  hoc  P.  moderationem  habel  compertissimam,  quem  etsi  natura 

a    Corrigendumnt   magnae  f        b     •  idutn  essi    videtur:  oportere 

'  ln    '  libello   i| lara   suo    per  I'.  Sigismundum    llsunu   scribenda   curavit  no- 

aiina  H)  „Pontificum  Elomanorum  ortorum  es  Germania",  quorum  singulis  aliqua 
adnotata  sunt  ad  eorum  vitam  spectantia    Can.  !•  f.  ■_'■'. 

,Notas  iti  Evangelicas  Lectiones",  quae  diebus  dominicis  ei  festis  Sanctorum 

ntur;  earum  tomum  primum  a.  L591,  alterum  1593  Friburgi  nli.lit  ■.  v.  supra 
p.  H7  834.  I.  e.    .d  se  ipsos  flagellis  caedendos. 


Mou.  1534.    1590     L594.  g  i;; 

cholericum,  nunquam  tamen  uidh  impatientem  aul  iratum  :  Denique 
in  precibus,  ail  testis,  fuisse  Canisium  assiduum,  praesertim  cum  pau- 
lulmn  a  Laboribus  uacabat,  el  in  omnibua  colloquijs  e\  recreationibus 
nihil  nisi  de  Deo,  Sanctis,  et  eorum  imitatione  Locutum  esse,  scii  testis 
ex  propria  experientia.  .  .  . 

Vocatum  esse  Germaniae  Apostolum  iimi  audiuit,  sed  Bauariae 
quidem,  utpote  qui  primus  ex  Sociel :  in  Bauaricam  messem  missus 
fuerit.  .  .  . 

Scit  testis  1*.  Canisium  .  .  .  sacrificium  missae  quotidie  DEo  oflferre 
solitum,  cum  tanta,  nt  ipsemel  testis  uidit,  deuotione,  ut  saepe  abs- 
tractus,  ac  propterea  monendus  fuerit,  ut  integram  plenamque  horam 
in  sacro  consumpserit.  Eundem  posl  missam  a  se  dictam,  aliam  alterius 
audire  solitum  cum  magna  effusione  lachrimarum.  Eodem  denique 
feruore  horas  Canonicas  persoluisse. 

Ait  testis,  ipsum  P.  Canisium  ab  omnibus  semper  passim  pro  sancto 
habitum,  et  plene  sibi  persuadet,  si  iste  PATEK  non  sit  sanctus,  se 
nnllimi  unquam  uidisse  hominem  sanctum.  Morti  eius  non  interfuit, 
audiuit  tamen  eum  constanti  Sanctitatis  opinione  obijsse.  .  .  . 

Ait  testis,  se  audiuisse  ex  alijs,  quod  post  mortem  increbueril 
magna  opinio,  famaque  sanctitatis  eius  .  .  .  Rehquias  eius,  aliasque  res 
ab  eo  usurpatas  haberi  in  ueneratione  et  multos  se  eius  intercessioni 
commendare  sohtos,  habet  testis  ex  auditu." 

1534.        1590—1594. 

Kx  apographo  saeculo  XVII.,  ut  videtur,  scripto.  Can.  47  p.  .'il — 34.  Narra- 
tionis  huius  partes  typis  exscriptae  sunt  in  ,,1'ositioia"  a.  l.s:!M  <•!'.  supra  p.  S41  . 
Summ.  p.  154  252. 

/'.  lacobus  Keller  S.  ./.  in  Canisii  Vita  manu  scripta  narrat  <<  se  visa  <t  <<<<</ 'ita 
</<■  Canisii  temperantia,  orandi  st«</i<>,  in  loquendo  pietate,  in  confessionibus  fervore, 
nniiiti  demissione. 

P.  Jacobus  KcII<t  S.  .T.  in  Yita  Canisii  circa  annum  l(ili)  scripta 
neque  unquam  typis  exscripta  aliqua  narrat,  quae  ipse  viderat  et 
audiverat.  cum  inter  annos  1590  et  1594  Friburgi  Helvetiorum.  prae- 
ceptorem  in  Societatis  collegio  agens.  cmn  Canisio  habitaret.  Haec 
utilia  sunt  ad  ea,  quae  Keller  de  Canisio  in  actione  illa  frisingensi 
testatus  est  (v.  supra  p.  S41).  illustranda  et  amplincanda.  E*ropterea 
hic  ponuntur.     Ita  igitur  ille  de  Canisio   in    libro  secundo  Vitae  eius: 

..  Lactis  adipe.  seu  butyro  plurimum  vescebatur  :  ins  illi  sorbile 
et  olusculum  hortense  omnia  :  nonnmiquam  et  carninm  minuta  adhi- 
bebat.  Jn  potu  haud  absimiles  deliciae  :  fontanae  vinuin  adfudit,  uti 
nos  aquam  vino,  raodica  stilla,  quantumque  ahusvno  ductu  parce  haurit, 
tantum  ipse  toto  prandio  libauit.  Cum  neglectu  ministrj  subinde  can- 
tharus  illi  hydriaque  inni  apponeretur,  impotatus  mensa  abijt,  neque 
sitim  suain.  neque  negUgentiam  alienam  questus.  .  .  . 

Studijs  alijsque  laboribus  subitas  preculas  interiunxit,  immenso 
affectu  detinebatur  contemplatione  fixus  :  quantumque  alij  nituntur  ut 


g44  Mon-  l535-    i:m- 

vagam  mentem  coerceant,  tantus  illi  prope  labor  fuit  animum  seuocare. 
.Iii  genua  fusus,  saepe  nec  videbat.  nec  audiebat.  .  .  .  Atque  haec  sacra 
animj  peregrinatio  errore  temporis  subinde  implicuit.  Vidi  illum  non 
raro  post  solem  vespermn.  cubicula  obeuntem.  quaerentemque  ad  mini- 
steria  altaris  socium,  sacra  ante  quietem  facturum1.  Enimuero  in 
augusta  illa  ad  aram  functione,  admirabilis  fuit  :  enunciatio  verborum 
prope  scenicae  similis  :  mouebat  haud  mediocriter  audientes.  etin  partem 
pietatis  fuit.  Canisium  [sacrum]  facientem  audisse.  Jn  Memento2,  vti 
vocamus,  nec  suj  nec  morae  meminit:  saepe  vulsus  tractusque  ad  coepta 
redibat.  Nemo  vnquam  illum.  vt  breuem.  accusauit,  nemo  longum 
quoque  :  pio  cultu,  caeremoniaque  fallebat  .  .  .  Vbi  operari  Mysterijs 
desijt,  alium  operantem  audiuit,  humentibus  identidem  oculis:  neque 
enim  aut  affectum  aut  lacrumas  celare  poterat.  quia  gnarus  non  erat, 
et   pium  Canisium,  soli  alij  sciebant.  .  .  . 

Loquebatur  Canisius,  cum  aut  necessitas,  aut  necessitatis  vicina 
causa  postulabat,  cum  nempe  visebat,  aut  visebatur.  Sermo  comis  ad 
omnes.  ac  nescio  quo  delibutus  vnguine"  influebat.  penetrabat,  inflam- 
mabat.  Aut  sacra  erant,  aut  ad  sacra  trahebantur.  quae  dicebat.  nec 
fatigabat:  aberat  quippe  cruda  et  impolita1'  importunitas  :  expectabatur 
ab  illo.  quod  proferebat.  .  .  .  Cum  pro  more  Societatis  remota  mensa 
aliquantisper  in  coetum  loquentium  veniret,  nihil  tumidj1.  niliil  soluti, 
nihil  profanj  excidit.  Gaudebat  recte  facta  Diuorum  narrare.  et  vali- 
ilissiina  memoria  prompte  poterat.  .  .  . 

Jn  secreto  illo  sese  accusantium  ritu,  cum  conscientiaruni  sederet 
arbiter,  uon  vnus  semper  fuit.  Praecipitatos  salutis  tiducia,  aut  maerore 
oppletos  mititate  colloquij  reducebat,  ac  tirmabat.  haud  irritis  verbis. 
Jbat  contra  in  incuriosos  scelerum  ac  poenitudinis  ambiguos  acriorj 
vultu  ei  obiurgatione  nequaquam  mollj.  Cessere  indignanti  Canisio  ob- 
turatae  mentes,  eiurataque  quam  duxere  vita,  aliam  ingressi,  quamdiu 
Canisij  praetorium  adiere,  perpetuarunt.  .  .  . 

Cum  extremos  sub  annos  \<>tas:;  ederet,  meque  typi  causa  vellet, 
in  simuna  aede  agentem,  ipse  baculo  hastaque  ad  gradus  nitens  per- 
repsit,  ue  "|»<'ij  aut  studijs  intentum  auelleret:  cumque  ego  moleste 
ferrem,  <|ii<><l  i<l  aetatis  visendus  iuuenem  validumque  viseret.  Mili.j. 
aiebat,  inutilj  abundantia  otij  est,  te  negotia  circumstant.  Vox  impigrj 
senis,  el   digna  rubore  meo,  quem  an  habuerim  nescio,  caussam  liabui." 

1535.        1594. 

„Petri  Canisii  summa  doctrinae  christianae,  Sclavonica,  sive  Serviana  lingua, 
characteribus   sancti    Cyrilli    conscripta.     Etomae,    Dominicus    Baza,    1594,   4°u :    Ita 

•'     Pot    haud     .,'..   inguine.        i>i  incondita   Pos.        c)  Poa    //"»./  recte:  bumidi. 

Opinabatur   igitur,    tna sse;    neque   enim    vesperi    missae   sacrificium    of- 

ferre  licet. 

Preces  illas  dicit,  quae  in  miss:i  paullo  ante  consecrationem  pro  fidelibus 
viventibus  <t   paullo  posl  eam    pro  Gdelibus  vita  functis  ;i<l  Deum  ;i  s;i<-.T<l"t.'  fiunt. 

I  i    Bupra  i>   v  l  ' 


Mon.  1536     1537.    L594  -  i;, 

tCatalogue  dea  livres  Lmprimez,  de  La  Bibliotheque  du  Eloy.  TheoLogie.  2*'  partie", 
Paris  L742,  p.  303  o.  D.  5141,  atque  ex  eo  Dt  Backer  I  L059  Haec  luitm  fueriL 
uova  editio  Summae  iussu  Gregorii  XIII.  a  Simone  Budinie  sacerdote  iaderensi  illyrice 
sive  slavonice  redditae.  Dominicum  „Basa"  a.  L593  typographiae  apostolicae  vati- 
canae  praefuisse  constat  aliunde;  \.  Sommervogel  \'l  L076  U>77.  Fortasse  tamen 
haec  editio  esl  eadem  atque  illa,  quamanno  L593  assignatam  esse  dixi  supra  p 

1536.  1594. 

Canisii  catechismus  minor  latine  Antverpiae,  gallice  <t  latint    Lemovici  editus. 

1.  Canisii  Lnstitutiones  christianae  pietatis  sive  Parvum  Catechismum  Catholi 
corum  nAntverpiae,  L594,  160"  iu  Lucem  prodisse  indicanl  De  Backer  I  L060  >-t  ex 
eo   Sommervogel    II    638.     Ex    iisdem   colligi    potest,    hanc    fuisse   editionem    oovam 

catechismi  a.  1593   ibidem   ex   officina    plantiniana   in  Lucem  emissi,   de  <| Lictum 

est  snpra  p.  *.'>.">.  Liliimn  luinc  exstare  (Jpsalae  in  bibliotheca  oniversitatis  ei  Matriti 
in  bibliotheca  oationali  ex  amicis  accepi. 

2.  J'i:riT     CATECHISME     POVE  LES  CATHO-    LIQVES.     Tresnecessaire 
au   temps   present.    pour    instruire      la    icuncssc.    compose  cn   Latiii  par  M.   Pierre 
Canisius,  Docteur  en  Theologie.  A:   depuis     niis  cn  Fiancois,  auec   lc   Latin  correspon- 
I  dant  l'vn  a  1'  autre.  |  Auec  permission.     A  LYMOGES,     Pab  Kvgves  Babeov,     L594." 

In  pagina  altera  folii  titularis  figurae  aominis  tesu  radiis  cincti  ei  Christi  cruci 
affixi  Ligno  incisae  apparent.  Liber  cst  in  1<>"  et  habet  pp.  signatas  !C>  addito  1'olio 
titulari  et  in  fine  16  ff.  non  signata.  Pg.  3 — 4  Canisii  praefatio,  data  A.ugustae 
Maio  a.  1561  et  gallice  reddita.  P.  5—8  „Preface  de  faqvues  Froye",  sine  Loco  el 
anno :  in  qua  parentes,  magistri  ludorum,  pastores  animarum  ad  doctrinam  christianam 
diligenter  tradendam  admonentur.  Sequuntur  paginae  bipartitae,  in  quarum  partibus 
interioribus  catechismus  latinus  positus  est;  in  partibus  sive  columnis,  quas  vocant, 
exterioribus  est  catechismus  gallicus.  Huius  quaestiones  ct  illius  responsiones  typis 
cursivis  dcscriptae  sunt.  Eodem  modo  posita  sunt  testimonia  Sacrae  Scripturae  ad- 
versus  haereticos.  Sequitur  breve  compendium  doctrinae  christianac  ct  capitum  eius 
maxime  necessariorum :  dein  institutiones  ad  conscientiam  examinandam,  coronam 
sivc  rosarium  B.  Mariae  V.  recitandum,  ministerium  sacerdoti  sacrum  facienti  „se- 
cundum  novum  usum  Romanum"  exhibcndum.  In  pagina  ultima  Guilielmus  Maler- 
baud,  theologiae  doctor  sorbonnicus  canonicusque  cathedralis  ccclesiae  Lemovicensis 
(Limoges),  et  Martialis  Lagorce .  baccalaureus  theologiae  canonicusque  collegiatae 
ecclesiae  S.  Martialis  lemovicensis,  Lemovici  21.  Septembris  1584  affirmant :  Vicari- 
orum  generalium  mandatu  catechismum  et  latine  et  gallice  scriptum  legimus;  esL  is 
catholicus,  ac  valde  necessarium  fuerit  eum  typis  exscribi.  Eodem  die  dein  episcopi 
vicarii  generales,  qui  sunt  Ioannes  de  Puzilhon  ecclesiae  cathedralis  decanus  et  Petrus 
Benoist  officialis  episcopi  catechismi  typis  vulgandi  facultatem  concedunt.  Librum 
vidi  Romae  in  bibliotheca  barberiniana  (V.  XIV  127),  quae  postea  in  vaticanam  trans- 
lata  est.     Eum  posuit  Sommervogd  II  650. 

1537.  1504. 

('(ittvhiswHs  Ctniisii  minor  aliquantum  immutatus  <t  <in<-t<ts  in  monasterio  Thier- 
haupten  editur. 

r,6atbottfti)e  j  ryraa,iturf  bber  ben  ganlj  en  Slainen  Satedfjtfmum  bejj  §od)geIerten 
^erren  Spetri  Kanifij  ;  ber  Q'.  gefdjrifft  Toctont.  Cstcm  aufjlegung  ber  Eeremom»  en  ber 
ipatjfigen  sJJcct,.  SSnnb  oon  bem  ;  $Pfalter  ober  Woienfrani;  onfer  (teben  rvratoeti.  9cad)mal§ 
mand)crlct)  IvrdUiciit ,  [sicj  ooit  alicn  jeitten  befj  gantjen  3Lar§,  ani;  £:  Sdjrifft  onb 
Bebreren  gejogen:  iviir  bie  ^ugent  omtb  aitmiltia.cu  Sofltgiert,  burd)  einen  Satbolifd^en 
Spriefter.  Setmnber  uom  ?lutbor  felbfi  an  bilen  ortcn  corrigtert,  onnb  jum  anberen  mal 
in  Xrucf  aufjgangen.  Non  alta  sapientes,  sed  humilibus  con-  sentientes.  Rom:  L2. 
©etrucft  im  ©ott§b,au§  ,u  Inicrnaup  ten.  "sitt  jar,  1594."  Versus  1.  •_'.  •  >.  10,  15,  •_'<> 
rubri  simt. 


846  Mon.  L538     1539.    1594. 

81  miii.:  tt'.  sign.  118,  ei  in  initio  ff.  non  sign.  2  addito  titulari  .  Praefatio 
I'.  2  1 1< >i t  sign.  data  est  L3.  Maii,  sine  loco  et  anno.  Iam,  inquit  praefationis  auctor, 
multi  catechismi  insignes  a  multis  viris  doctis  editi  sunt.  „Dieweil  aber  in  denselbigen. 
etlich  fragen  werden  begriffen,  die  etwas  schwerlich  zu  verstehn,  vnd  von  jrer  lenge 
hait  iini  gedechtnus  zu  behalten  sein",  piiis  quidam  sacerdos  catholicus  atiqua 
quaestionum  capita  ex  Sacra  Scriptura  ei  sanctis  doctoribus  excerpta  brevius  compre- 
bendit,  quae  is  modo,  ut  multorum  desiderio  satisfaciat,  iterum  edit  multis  rationibus 
emendata.  Catechismus  sic  dividitur  :  Fides,  sacramenta,  praecepta,  oratio.  peccata, 
opera  bona.  Catechismus  terminatur  I'.  34a.  Sequuntur  variae  doctrinae  per  quae- 
stiones  et  responsiones  propositae.  inprimis  cxplicationes  accuratae  caci •iimuiiarum 
missae,  aquae  benedictae,  rosarii  mariani.  varlorum  temporum  anni  e.  g.  „Aduent 
fragen",  BWeyennacht  Fragen",  nFassnachtFragen",  . .Maycn  Fragen",  „Dult  Fragen"  . 
In  p.  118  index  rerum.  Liber  habet  27  imagines  variae  magnitudinis  ligno  incisas, 
quarum  pleraeque  parum  elegantes  sunt.  Quisnam  in  benedictino  illo  monasterio 
Thierhaupten  '  a.  1803  suppresso,  iu  Suebia  bavarica  typographiam  admmistraverit, 
iu  libro  illo  m >n  dicitur.  In  eiiis  tamcn  exemplo  monacensi  notatum  vidi,  nomen 
typographo  fuisse  Josiae  [Isaiae?]  Worti.  Librum  vidi  Monachii  in  bibliotheca 
aationali  Asc.  —  Idem  exstat  Friburgi  Brisgoviae  in  bibliotheca  universitatis 
Nr.  35333).     Editionem  posuit  Sommervogd  II  658-    659. 

1538.        1594. 

„Kurtzer    Bericht,    von    H.  Sacramenten  der    Buss   und    Zarten   Fronleichnams 

Christi,  auss  Petri  Canisii  Schriften  gezogen.  Ingolstatt.  1  r>I »4.  32°":   Ita  Dt    Backer 
I    1048  ct  ex  eo  Sommervogel  II   672. 

15:5!>.        1594. 

Psalmus  vMiserere*  a  Canisio  per  modum  precationis  explicatus  Ingolstadii  et 
Monachii  primum  editur. 

L)  ..MISERERE  £oS  ift,  £er  50.  SjSfalm  StouibS,  ©ebettg  2Beijj(  allcn 
frommen  Sfjriften  $u  £roft,  SBujj  onnb  95effe=  rung,  aujsgelegt:  Turd) 
£.  5)3etrum  Kanifium  ber  Societet  EESV.  Ecclesiast.  2.  So  roir  nit 
roerben  SBufj  tr)un,  fo  geratrjen  roir  tnn  bie  |)anbt  ©otte§.  ©etrucfi  ju 
3fngolftatt,  ouvd)  2Bolffgang  (Sber.  ANNO  M.  D.  XCIV."  Versus  2,  4. 
;").  !».   11,   15,   17  rubri  sunt. 

16°;  pp.  signatae  57  ei  folium  titulare  et  in  fine  1  p.  non  sign.  in  pagina 
altera  folii  titularis  figura  regis  David  Deum  precantis  ligno  incisa  ct  dimidiam 
paginam  occupans.  Explicatio  psalmi  pertingit  usque  ad  p.  52;  sequuntur  orafciones 
aliae.  Singularum  paginarum  margines  variis  figuris  Ligno  eleganter  incisis  ornati 
simt.  Librum  vidi  Monachii  in  bibliotheca  nationali  Asc.  945).  Idem  exstat  in 
bibliotheca  imiversitatis  monacensis.     Editionem  posuit  Sommervogel  II  681. 

2.)  „MISERERE    £)a§ift:    Tit  50.  ^falm  Tauib».     ©ebettSroeijj,  allcit 
frommen   ©fjriften   ju      £roft,   SBufj   onb  5Beffe=   rung  aujjgetegt:     Tiinli 
\v  Petrum  Canisium  ber    Societei  v\ciu.     Ecclesiast.  2.    3o  roir  nit  toerbert 
SBujj  tiuut,     [o  gerat)ten  roir  in  bie  |)anb     ©otte§.     ©ebrucft  ui  iMndjen, 
beo     2ibam  SBerg.     Anno  M.  1).  XCIIII." 

1  Aiiiih  1580  „Calend.  tulij  R.  P.  Dominus  A.bbas  Thierhauptensiti  spiritualibus 
apud  qos  meditationibus  se  dedidit,  iimi  sine  suo,  et  totius  monasterij  Eructu  •  cuius 
exemplo  el  Prior,  el  eiusdem  coenobij  alij  complures  moti  ijsdem  meditationibus 
uacarunt*:  lia  collegii  S.  J.  ingolstadiensis  Socius  aliquis  horum  temporum  aequatis 
"i  "jHistoria  Collegij  Jngolstad.  S.  J.  Tom.  1"  d.  7,  p.  17  ls.  quae  exstal  Eystadii 
in  archivo  curiae  episcopalis    cf.  <'<m.  II  i.i  . 


M"ii    L540     L542.     1594.  - j; 

12°;  pp.  signatae  92;  praeterea  Fol.  titulare  el  m  fine  f.  I  aon  sign.  In  pagina 
altera  folii  titularis  David  regis  genibus  llexis  Deum  precantis  figura  ligno  incisa, 
dimidiam  paginam  occupans  et  ab  ingolstadiensi  illa  imaguocula  diversa;  ante  n 
positum  esi  psalterium.  Typi  huius  libelli  magni  sunl  el  pulchri.  Singulae  paginae 
cinguntur  variis  elegantibusque  figuris  ligno  incisis.  Psalmi  explicatio  pertingil  usque 
ad  p.  <>.">:  sequuntur  orationes  aliae.  Librum  «ridi  Monachii  in  bibliotheca  aationaii 
Asc.  946).     [dem  memoratur  a   Sommervogd  II   681. 

Psalmi  BMiserere"  u>ns   fcam    in  publica    oratione   quam    in    privata  ei  eral  e\ 

esi  frequens.    Lta  v.  g.  in     Zdtteris  annuis  collegii  friburgensis  Friburgo  Helvetior 

a.  1592  datis  de  sodalitate  mariana  adulescentum  litteris  studentium  uarratur: 
„Psalmus  Miserere  per  maioris  ieiunij  dies  quotidie  symphoniace  decantatus"  ea 
apogr.  eiusdem  fere  temp. ;  Cod.  J.  36"   I'.  57b). 

1.1  lO.         15!»  I. 

Operis  canisiani  „Christenliche  .  .  .  Predig"  etc.  primum  Dilingae  a.  1570  vulgati 
v.  Can.  VI  690  691  novam  editionem  in  4"  a.  1594  Lngolstadii  factam  esse  scribiL 
Sommervogd  \'ll   1980. 

1541.        1594. 

„Catholisch  Handbtichlein  zu  Nuzen  und  Wolfarl  den  frommen  und  andachtigen 
Christen  erst  zu  Latein,  jetzunder  aber  deutsch  in  Truck  ausgangen,  durch  I'.  <  lanisius. 
Freyburg   in  Pchtland,    M>raham  Gemperlin,    1594,    24°. "     Ita  De  Backer  I    1050  ei 

ex  <■<>  Sommervogd  II  (»77. 

1512.        1594. 

Sanctorum  Mauritii  et  Ursi  et  sociorum  martyrum  historia  a  Canisio  scrvpta 
et  Frtburgi  Hdvdiorum  edita. 

„2Badjafte  (Sfjriftlidje  ^iftori  in  brei  33i'ted)er  abgetailet  93on  Sanci 
90Rori=  tjen  be»  ^aiferi  SJcarimiani  Dber=  ftem  ^elbfiauptmann,  Onb  feiner 
Ihduii--  fd&en  Segion,  fo  im  aBaHiferlanb,  toegen  St)rift=  iidt)e§  ©Iauben§,  ibr 
SDftarter  beftenbigltdt)  oollenbet.  9(nd)  tn  fonberbait  $on  Sanct  3591 2C,  bem 
I66It=  |  dr)cn  ^auptmann,  bnb  oon  anberen  £t)e=  6aifd)en  ®t)rifti  SBIuetjeiigen, 
bie  tit  ber  alten  Statt  ©oloturn  geliiten,  onb  nod)  bafelbft  nifjen.  Tmd) 
Petrvm  Canisiym  ber  2o=  cietet  IESV  Theologutn,  (ut  toolfart  be§  gemainen 
I  90tann§  jeHt  itculid)  bejdniben.  |  Superiorum  permissu.  1594.  ©etructt 
,ut  ^reiburg  int  $ct)tlanb,  burdt)  9lbralt)am  Wcmperlin."  Versus  1.  r>.  4. 
9.   14,   18.  19  et  verbum  Iesu  rubra  sunt. 

4";  pp.  signatae  286;  praeterea  ff.  non  sign.  in  initio  8  addito  titulari  ei  in 
fine  1.  In  7  foliis.  quae  titulare  sequuntur,  sunt  Canisii  litterae  dedicatoriae  Kalen- 
dis  Maiis  1594  ad  consulem  senatumque  soloduranum  datae ;  quae  positae  simL  supra 
p.  359 — 366.  P.  281  „Gebet  zu  Gott  von  S.  Moriz"  eiusque  sociis ;  p.  282  precatio 
de  S.  Urso  aliisque  martyribus  tkebaicis,  qui  Soloduri  quiesmnt.  I'.  ->S3  carmen,  quo 
foannes  Carpentarius  (de  quo  supra  p.  3013)  Soloduranos  suos  hortatur,  ut  sacras 
reliquias  suas  thebaicas  in  honore  habeant.  P.  284  286  Legionis  thebaicae  marty- 
rium  ab  eodem  Carpentario  poetice  descriptum.     Iu  folio  altimo  errata. 

Canisius  hoc  Libro  complexus  est  etiam  historiam  SS.  Gereonis  sociorumque 
eius  ac  SS.  Gregorii  sociorumque,  quos  omnes  Coloniae  martyrium  subisse  traditum 
est1,   item  SS.  Solutoris,  Adventoris,  Octavii  martyrum  taurinensium,    guos  ei  ipsos 


1  Mentionem  facit  Canisius  „der  vasi  kdstlichen,  schdnen,  kunstreichen  vnd 
wunderbarUchen  Kirchen",  quae  in  honorem  S.  Gereonis  aliorumque  naartyrum 
extructa  sit  „in  der  herrlichen  Stati   Collen  ;uu   Etein"    p.  274). 


848 


Mon.  1542.    1594. 


jrione  thebaica  fuisse  ferunt,  item  aliorum  quorundam.  Usus  est  Canisius  (cf. 
1).  177  178  181  211  S.  Eucherii  episcopi  lugdunensis  .Historia  de  S.  Mauritio  et 
Sociis",  nnii  illa  quidem,  quae  primum  a  Petro  Francisco  Chifflet  S.  J.  a.  1662  et 
deinde  a  Ruinarto,  Bollandianis,  aliis  auctoribus  typis  exscripta,  vere  ab  Eucherio 
composita  esse  videtur  et  nunc  quoque  historiae  huius  thebaicae  fons  est  praecipuus, 
sed  historia  interpolata  et  posteriore,  quam  a.  1171  B.  Mombritius  Mediolani  et 
,i.  L574  L.  Surius  Coloniae  ediderant.  Usus  est  praeterea  p.  271  278  S.  Gregorii 
Turonensis  opere  „De  Gloria  Martyrum",  item  libro  „De  sacra  historia  Thebaea",  a 
nGuilielmo  BoMesano"  canonico  et  theologo  metropolitanae  ecclesiae  taurinensis  italice 
„La  sacra  Historia  Thebea*^  Taurini  a.  L589  cum  approbatione  P.  Bernardini  Rosi- 
gnolo  rectoris  collegii  S.  J.  taurinensis  edito  qui  liber  minus  recte  ab  aliquihus 
ipsis  Rosignolo  attributus  est :  cf.  Sommervogel  VII.  KJii .  Praeterea  testimonium 
protulit  (p.  215  ex  vita  SS.  Felicis  et  Regulae  a  „florewinou,  quem  alii  „Floreni- 
cum"  vel  „Florentiumu  vocarunt.  auctore  ceteroquin  satis  ignoto.  scripta.  Testes 
etiam  produxit  (p.  216;  „E«f>-<it>i««<u .  qui  saeculo  IV.  „Breviarium  ab  urbe  condita 
scripsit",  et  (p.  228  „GuUielmumu  episcopum  taurinensem  ex  Baldesano? .  Atque 
etiam  ait  p.  280),  historiam  mauritianam  commemorari  a  S.  Ambrosio  quoque  „in  Libro 
Praefatio".  qui  liber.  si  exstat.  certe  spurius  est :  nisi  forte  significetur  Liber  aliquis 
non  a  S.  Ambrosio  mediolanensi.  sed  a  S.  Ambrosio  abbate  agaunensi  saec.  VI. 
scriptus. 

Ceterum  hic  liher.  ut  ex  ipso  folio  titulari  intellegitur,  plehis,  non  eruditorum 
usui  destinatus  est.  Canisius  potissimum  fidem  confirmare  moresque  honos  docere, 
non  rerum  gestarum  cognitionem  provehere  ac  promovere  volehat.  Propterea  quam 
plurimas  Sacrae  Scripturae  sententias  lihro  intexuit,  quibus  etiam  exempla  et  effata 
ex  auctorum  gentilium  operihus  excerpta  intermiscuit.  Imprimis  autem  et  militum 
gregariorum  et  ducum  utilitatem  spectat.  Demonstrat,  Christianis  bellum  posse 
licitum  esse  p.  55 — 69),  et  ostendit,  quihus  cum  condicionibus  hellum  gerere  linat 
(p.  77  86).  Affirmat,  genus  militare  indigere  reformatione  et  in  capitiluis  et  in 
membris  eaque  diligenti.  seria.  severa  p.  87  .  „Sie  halten  sich  also  wild,  Barbarisch 
vnd  Teufelisch,  sam  hetten  sie  alle  vernunfft  verloren,  waren  von  Hollischen  Gaisteren 
besessen,  vnd  hetten  alles  Christliche  wesen  verlaiignef  (p.  84).  Militum  vitia  singil- 
latim  reprehendit  et,  quae  remedia  iis  adhihenda  sint,  indicat  p.  17  51  54  77 — 91). 
Militihus.  veterum  Romanorum  exemplo  proposito.  suadet,  ut  frequentibus  exercitiis 
ad  proelia  se  praeparent  (p.  52 — 55);  graviter  eos  monet,  auctoritati  civili  ohoedien- 
tiam  praestari  debere  p.  »>!'  71  ;  horatianum  illud  BDulce  et  decorum  est  pro  patria 
mori"  Carm.  III.  2.  1.'!  iis  in  animos  revocat  p.  111.  Cf.  etiam  Riess  4i»l  492. 
P.  lacobus  Keller  S.  J.,  qui  a.  1591 — 1593,  cum  nondum  sacerdos  esset,  Friburgi 
Helvetiorum  in  collegio  praeceptorem  egerat,  in  *Vita  Canisii  circa  a.  L612  scripta 
haec  dc  Canisio  narrat:  „Scripseram  ego  in  compositas  abs  se  Thebaeorum  Legiones 
carmen  Heroicum  operi  praetigendum  ;  neque  displicebat  gnaro  Poeseos:  uerum  cum 
Rector1  uulgandi  copiam  non  faceret,  nihil  ille  obtendere  contra  hahuit,  neque  porro 
urgere.  <,»Mia  uero  ignorabat,  an  paris  ego  quoque  animi  futurus  essem,  praemuniit 
obedientiae  praeceptis,  ne  ad  scribendum  promptior  essem,  quam  ad  inducendum, 
quoil  scripseram.  Ita  mihi  bono  fuit,  male  scripsisse,  nam  si  meliora  lusissem, 
meliora  non  audissem.  Quanquam  persuasisset  etiam  nihil  docendo  :  qui  blattis 
bineisque  nihil  seponere  potest,  cius  lector  poterit" :  Vita  Canisii,  lil>.  2.  <-ap.  ,oi>- 
edientia  Canisii"    Cod.  Ms.  320  f.  .'!-'!.  in  bibliotheca  universitatis  monacensis). 

Librum  \i<li  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  dioecesana.  Idem  exstai  Ibidem 
iii  bibliotheca  PP.  Minorum  Conventualium,  Monachii  in  hihliotheca  nationali,  Guelpher- 
byti  in  bibliotheca  publica,  Vratislaviae  in  bibliotheca  universitatis.  Solodori  in 
bibliotheca  url>is  asservatur  buius  libri  exemplum,    in  cuius  folio  titulari   praeclarus 

ille  l<<; !S  lacobus  a  Staal  sci-ipsit  :    „Donum  ab    ipso   authore".     Editionem  posuil 

Sommervogel  II   681. 


1   I'.  Petrus  Michael. 


Mon.  1543     1544.    1594        \|.  ^ovembri   [594.  >1 

l.»i:t.        1594. 

Petrus  Matthieu  pogta  historicusqiu   tjallui   Canisium   invisii  et  admiratur. 

Petrus  Mattliieuua.  L563  L621)ex  BurgundiaeComitatu(Franche 
Comte)  ortus,  Valentiae  (Valence)  iuris  doctor  creatus,  Lugduni  aliquam- 
diu  causidicus  tuit.  Ligista  studiosissimus  el  Gmisiis  valde  deditus 
Cum  autem  Lugdunenses  Henrici  IV.  imperio  se  subiecissent,  ipse  quo- 
que  ei  se  addixit.  Lugduno  Parisios  transgressus ,  ab  Kenrico  IV 
historiographus  Galliae  constitutus  est.  Tragoedias  aliaque  carmina 
composuil  et  varia  conscripsii  opera  historica  (/<'.  X.  Feller,  Dictionnaire 
historique,  ed.  par  .1/.  Ch.  Weiss  et  Busson  V.  Paris  L849,  558  559; 
./.  G.  7'A.  Graesse,  Tresor  de  Livres  rares  el  precieux  IV.  Leipzig- 
Paris  1900,  443  444).  Post  eius  mortem,  curante  filio  eius,  iu  Lucem 
prodiit  Liber  „Histoire  de  France  sovbs  Les  Regnes  de  Francois  I.. 
Hcnrvll..  FrancoisIL,  Charles IX.,  Eenry  HX,  Benry  IV..  LouysXDI. 
Kt  des  choses  plus  memorables  adveniies  aux  autres  Estats  de  La 
Chrestiente  depuis  cenl  ans.  Par  fev  M.  Pierre  Matthiev  Conseiller  du 
Roy,  etHistoriographe  de  France.  [Tome  premier]  A  Paris,  MDCXXXI." 
Ibi.  p.  248—249,  Matthieu  narrat  originem  Societatis  tesu  ei  primos 
eius  s.tcios  recenset.  Deinde  scribit:  „Le  douziesme  de  ceste  Compagnie 
tut  Pierre  Canisius,  scauant  homme  ...  ie  Le  vis  en  1  'an  L594.  a  Fri- 
bourg  en  Suisse,  oii  je  passois  allant  a  vne  diete  pour  Les  affaires  qui 
entreront  en  leur  temps  dans  ceste  Histoire!  II  estoil  Lors  aage  de 
plus  de  quatre-vings  ans  ',  et  neantmoins  ic  lc  trouue"  sur  ses  Liures, 
et  le  vis  dans  les  actions  connnuncs  aux  plus  ieunes  Reliuicux  -.  aduiirc 
Le  grand  respect  qu  il  portoit  a  un  ieune  homme  qui  estoil  R-ecteui 
du  College3,  et  m'estonnois  comme  vn  homme  de  cel  aage,  qui  auoii 
eu  tant  de  pouuoir  aupres  de  1' Einpereur  Charles  et  de  1'Empereur 
Ferdinand.  s  abbaissoit  si  fort." 

1544.        M.  Novembri  1594. 

Ex  autographo,  Can.  50  II  f.  37a.  Ex  eodem  autogr.  haec  gernianice  versa 
posuil  Riess  516,  et  ex  hoc  aliqua  exscripsit  Kroess,  Can.  211.  Autographo  usus  est 
etiara   Eaderus,  Can.  213. 

Canisius,  quae  sibi  curanda  et  facienda,  </n<ir  rifu>i<l<i  sint,  praestituit. 

Canisius  sua  manu  haec  in  suum  usuni  notavit : 

De  ordine  seruando  94  mense  Nouembri. 

Hora  4  pomeridiana  cessent  studia  ei  posi  deambulatiunculam 
preees  et  lectioncs  seu  meditationes  ad  coenam  usque  instituantur. 

Deambulatio  sit  frequentior  ante  prandium  ei  coenam  post  recre- 
ationcni  et  utriusque  examinis  tempore,  ad  somnum  etiam  excutiendum. 

In  coena  potus  parcior  quam  iu  prandio,  tum  sibi  de  tertio  ferculo 
detrahere,  uel  de  fructibus. 


1  Canisius  tunc  7:1  annos  aatus  erat. 

-   Hiiiiisininli  actiones  eranl  :  cubicuJa  el  atria  verrere,  aquam  portare,  scutella* 
culina  t&vare.     Cf.   infra,  tnonum.  1580. 

:1  P.  Petro  Michael.  qui  tunc  fere    13  annos  natus  erat. 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  et  Acta     VIII  .'1 


g5(  i  Mon.  154;").    1594 

Coniungere  Litaniam  de  b.  Virgine  et  Sanctis  uesperi  ante  somnuni. 

Jnterdiu  recitare  horas  b.  Yiruinis.  mane  scriptas  preces  absoluere. 
uesperj  praelegere  matutinam  sequentis  <lici  tue<litation<>m.  et  aliqua 
scripta  relegere,  sicut  et  Martyrologium. 

Die  festo  Missam  audire,  De  instituto  '  legere  et  spiritualia.  Lita- 
iiiam  cantatam  audire.  Nonnunquam  et  horas  aeternae  sapientiae2 
recitare. 

Eora  quarta  surgere,  primam  absoluere.  meditarj,  Missam  legere, 
.".  '    el   <>"" :;.    Patrem  Costerum  uidere4. 

Meditationis  materia  certa  sit,    puncta   praeparatoria   praecedant. 

Exercere  se  in  psalmis  gradualibus,  septem  psalmis5,  officio 
S.  Crucis,  pro  defunctis.   Rosario. 

Frequenter  ad  cor  redire6,  ut  te  colligas"  ante  et  post  studia, 
subinde  interquiescere,  loqui  tardius.  a  uerbis  iudicatorijs  et  rebus 
alienis  abstinere,  omnes  sibi  superiores  ducere '.  non  facile  quicquam 
petere,  particulare  examen8  adliibere.  in  superbia.  gula  et  acedia  se 
uincere,  studendi  appetitum  effrenem  refrenare.  maiorem  cum  Deo 
familiaritatem  habere.  in  seipso  abnegando  et  zelo  animarum  proficere, 
nullum  facile  reprehendere,  deuotioni  quaerendae  insistere9,  circa  puram 
cliai  itatem  proximi  saepe  uersarj,  clausis  uelut  oculis  defectus  alienos 
praeterire,  tuamque  trabem  inspicereal°,  uirtutes  peculiares  a  te  posfan 
lare.  atque  in  Christo  suspicere. 

Verisimile  est,  Canisium  haec,  cum  „exercitiis  spiritualibus"  S.  [gnatii  vacaret, 
silii  proposuisse. 

1545.        15<>4. 

K.\  apographo  eodem  fere  tempore  scripto.  Cod.  ..I  .'5t>"  f.  63'  •>•>'.  Complura 
c\  liis  litteris  fcranscripta  sunt  in  .  hitteras  Societatis  tesu  duorum  annorum  M.  D.  \(  'I II I . 
et   M.D.  X(\'.-.  Neapoli   L604,    163    464. 

Sociorum  friburgensium  valetudo  et  labores.  Haereticus  Canisii  nomen  ludens 
retunditur. 

.i     S<  quitui    i  t .  oblitt. 


Lnstitutum  Societatis  lesu   significat,    quod   eius   constitutiones,    bullas  ponti- 
tici;is.  regulas,  privilegia  etc.  complectitur.  -  De  his  »■('.  Can.  II   7211. 

Eoras  illas  canonicas  dicit,  p^uae  BPrimatt,  MTertia",  BSexta"  vocantur, 
'  [.  e.  legere  P.  Francisci  Costeri  de  <|||(I  ('nn.  I  954),  hoc  tempore  iu  Belgio 
degentis  Germ.  17."»  f.  L46*  266a),  Librum.  Scripseral  is  nLibellum  Sodalitatis"  ma- 
rianae,  „Enchiridion  Controuersiarum",  Meditationes  Bde  Vita  ei  Laudibus  Deiparae 
Mariae  virginis1',  „de  Cantico  Salve  Regina",  „de  quatuor  novissimis  vitae  bumanae" 
- <l<-  universa  Bistoria  Dominicae  Passionis",  Bin  hymnum  A.ve  Maris  Stella"  Sommer- 
vogel  II   L510     L521  ;  IX   L28     L33). 

5  Septem  psalmis  poenitentialibus.  B  [s   l»i.  8. 

'  -(»i s  diligentissime  cureni  .  .  .  se  in  pace  ei  vera  humilitate  interna  con- 

servare  ...  omnes  in  animo  suo   tamquam   sibi  Superiores  ducendo":    ConstUutiones 
S.  J.   P.  .'!.  c.  1.  ii.  I:  Summarium  Constitutionum,  reg.  29. 
!»'•  hoc  v .  supra  p.  776. 

BOinnes  .     .  <l<\<<ii<iiii  quaerendae  pro  mensura  gratiae  l»<i  ipsis  communicatae 
iii^i>t;iiif :  ConstUutiones  S.  J.  P.  3,  c.  1.  n.  20;  Summarium  Constitutionum,  reg.  21. 
"'  Cf.  Mt   7.  3     5;   Lc  6,    II    !•_'. 


Mon.  1546     1547.     1590.   1593.   1597        1593     1597.  >;,| 

ln  l.iihris  annuis  collegii  friburgensis,   Friburgo  21.  N.is  embi  \e  1594  datis,  haec, 

praeter  alia,  narrantur:  „Fuimus  hoc  anno  \\        .  .    Neque  morbi  neque  re,  aui 

mortalitas  quenquam  e  nostris,  cum  periculo  praesertim,  infestauii  U)  Haen 

pedicis  expediti  sunl    X\'ll \il  solennia   paschalium   MCCCXXX   poenitentes  nu 

merauimus \il    consilium    dandum    in    re    magni  momentj,    ad   Praetorem    Vrbis 

nostri  uocati:  al>  Ecclesiasticis  Primoribus  persaepe  consultj  el  occupati  sunt.  .  .  .* 
[Congregationis  marianae  sodalis]  quidam  cum  fratre,  domum  cognatosque  haereticos 
reuisens,  catholicam  [fidem]  apud  i I !<>-.  non  dissimulauit.  Jmo  uero  disputatione 
oborta  strenue  defendit.  VI  (it  alio  diuertunt.  Cognatus  haereticus  tandem  ambos 
it;i  aggreditur.  Quid  oro  boni  apud  Jesuitas  addiscitis'?  uultin'  nosse  qui  sii  uestei 
Canisius?  Respondet  alter,  nosse  uolumus.  Arripii  baereticus  cultrum  ei  marmoreae 
mensae  inscaipit,  noua  diastole,  Canis,  ius.  Discipulus,  nihil  moratus,  arrepto  uicis 
siin  cultro  eidem  mensae  inscalpii  :  Vestri  praedicantes  suni  meri  falsique  clamantes. 
Haereticus  epigrammate  lecto  ringitur,  quia  oblique  tangitur.  Discipulus  infert,  se 
non  litigandi  scd  suos  uisendi  gratia  uenisse." 

1546.  1590.   1593.   1597. 

Kx  „Actorumu  apographis   eodem    tempore  scriptis.     Cod.  „B  10"  p.  64  76  89. 
Canisius  a.  1590  1593  159?  congregationibus  provincialibus  interesse  hequit. 

ln  nActisu  congregationum  provincialium  provinciae  S.  J.  Germaniae  superioris 
haec  sunt   notata  : 

1.  Ad  congregationem  m.  tulio  a.  1590  Augustae  habendam  nomnes,  quos  for- 
mula  praescripta  requirit,  conuenerunt  .1'.  Petro  Canisio,  ob  affectam  aetatem,  ei 
P.  Gasparo  Staudero  Procuratore  Collegij  Jngolstadiensis  febricitante  exceptis,  atque 
eo  nomine,  reliquorum   Patrum  iudicio  legitime  et  sufficienter  excusatis  ." 

2.  „Anno  1593  .7.  Juiij,  Augustae  aperta  est  Congregatio.  .  .  .  Censueruni 
omnes  praesentem  Connicuationem  legitimam  esse  :  iustamque  esse  P.  Petri  Canisij, 
Professi  antiquissimi,  absentiam,  ob  senium,  affectamque  admodum  ualetudinem." 

3.  -Anno  Domini  1597  •  die  9.a  Julij  datum  est  initium  Congregationi  Pro- 
iiiiniali  .  .  .  Monachij  .  .  .  P.  Petrus  Canisius  .  .  .  ob  senium  et  distantiam  loci  uenire 
noii  potuit." 

1547.  1593-1597. 

Canisii  proposita  libros,  inrtutes,  Htum  missae  spectantia. 

In  operis  „Notae  in  Euangelicas  Lectiones,  quae  Dominicis  Diebus  recitantur", 
Friburgi  a.  1591  editi  exemplo,  quod  Canisius  ipse  recognovit  et  amplificavit,  ut  ita 
emendatum  iterum  ederetur  (nunc  „Can.  44"),  nunc  inter  p.  238  ei  239  glutine  in- 
sertum  est,  Canisii  autem  tempore  casu,  puto,  sive  oblivione  remansit  folium,  in  quo 
Canisius  haec  scripsit: 

.Mauritiana  Historia.  Exhortationes.  Notae  a  R.2  relegendae.  In  3  tonm :; 
addita  quaedam  et  a  censore  relegenda." 

Deinde,  aliquanto  inferius : 

„1  Per  aduentum  loqui  rarius  et  circumspectiiis. 

2  Sepius  lmmiliare  se  coram  Deo,  et  deplorare  fragilitatem  propriam  ei  interio- 
rem   immunditiom. 

3"  Exactius  uersari  circa  examen  partic.  «t   generale. 

a    Sequuntur  w.   Melius  et,  oblitterata. 


1  „P.  Petrus  Canisius,  Consultoi"  [rectoris]:  "  Catalogus  collegii  friburgensis  in- 
eunte  a.  1594:  Romam  missus.  .!'.  Petrus  <  lanisius" :  Catalogus  friburgensis  ineuntis 
a.  1595    G.  Sup.  44  f.  95b  I05b). 

-  Rectore  (P.  Petro  Michael  ?    P.  Richardo  Eustathio?    Gf.  supra  p.  156. 

3  De  hoc  nNotarum"  tomo  v.  supra  p.  381. 


352 


Mon.  1548 


1  Recitare  Cursum  '  b.  Virginis,  il«-  s.  Cruce.  Litaniam  Virginis  et  bis  Litaniam 
communem  '." 

Postea,  magno  spatio  interiecto : 

_ln  fine  collectae    in   unitate    capui  Cruci  flectitur3. 

Pahha  manus  respiciat  alteram.  Juncti  siut  digiti,  non  excedentes  humerorum 
summitatem. 

Dicendo  Munda  cor  meum  ■  profunda  sil  inclinatio,  iungantur  manus  ante  pectus. 
eleuentur  oculi. 

Euangelio  recitato  leuetur  liber  et  osculetur.  Ante  Euangelium  se  signet  in 
fronte,  ore  et  pectore. 

Suscipe  sancte  Pater,  eleuatis  oculis,  Jtem  dicendo,  Offerimus  til>i  domine  • 
et,  Veni  sanctificator.  Jtem,  Suscipe  sancta  Trinitas.  Te  igitur,  Eleuatis  oculis  ad  te 
Deum." 

1548.        Exeunte  m.  Decembri  a.  1595  (1594?)  et  exeunte  m.  Decembri  a.  15!»7. 

Ex  apograpbo  \  eodem  fere  tempore  scripto,  quod  est  Friburgi  Belvetiorum 
in  arcbivo  reipublicae,  Cod.  „Missivenbuch  1595  1633  •  39"  p.  18-  20.  [dem  monu- 
mentum  B  positum  esi  a  Radero  254  258,  affirmante,  id  a  se  „ex  publicis  Magi- 
stratus  tabulis,  quae  in  chartophylacio  Collegij  [friburgensis]  custodiuntur,  ad  verbum, 
iiiilln  mutato  apice,  adscribi".  Tertium  apographum  C  exstai  in  relatione,  quae 
de  processu  29.  e\  30.  Decembris  L625  Friburgi  Helvetiorum  de  Canisii  vita  ei 
miraculis  instituto  ibidem  12.  Februarii  l<i"_'i>  scripta  et  multorum  gravium  virorum 
subscriptionibus  sigillisque  confirmata  exstat  in  Can.  63  I.  1'  14*.  In  ea  affinnatur, 
Raderi  verba  „per  omnia  esse  consona  et  conformia  ipsi  autographo!  quod  n<>l>is 
exhibitum  fuit  ex  Cancellaria  huius  inclytae  Reip.,  si  duo  uel  tria  uerba  excipiantur, 
quae  tamen  substantiae  miraculorum  nihil  prorsus  aduersantur''. 

Quae  in  hoc  monumento  continentur,  vel  saltem  prodigium  de  Kxummen- 
stollio  factum  ;i  plerisque  Canisii  biographis  commemorata  sunt;  vclut  a  Sacchino, 
Can.  372     373;   Riess  518  541;   Michel  411;   Genoud  155     1  .">»;. 

Canisii  <i/m</  Deum  intercessione  invocata,  senator  friburgensis  magno  ritm  periculo 
liberatur,  alius  item  senator  grari  morbo  mire  levatur. 

Sebastianus  Werro"  S.  T.  I  >.  V^enerabilis  Capitulj  S.  Nicolaj  in  Etep. 
Frijburgensj  Praepositus  et  uaeante  sede  Episcopalj  Lausanensi  in  eadem 
diocesj  authoritate  Apostolica  Vicarius  Generalis.  Certum  facimus  cum 
Reuerendus  in  Christo  Pater  .1).  Petrus  Canisius  Societatis  Jesv  Theo- 
logus  (|iii  lucubratis  operib.  Catholicae  fidej  multum  adiumentj  attulit, 
ct  Vniuerso  Christianismo  notus,  non  tam  priuata'  niuendj  ratione 
commendabilis,  quam  quibusdam  supra  humanum  naturae  cursum  dictis 
ct  factis  admirabilis  extiterit,  et  qoii  sine  certa  quadam  sanctitatis 
opinione  ex  hac  \it;i  discesserit.  Cuius  proinde  memoria  in  bene- 
dictione  est4,  Vt  posteritati  testimonium  sil  eorum,  quae  hac  in 
Vrbe  EYiburgensj  ubj  vitam  clausit  admirabilia  *'t  supernaturalia  circa 
ipsum  contigerunt,  subscriptus  Notarius  Juratus  eiusdem  Vrbis  Secre- 

i     \  .!>i   /(  C.  l.     // |     >i    /;  i 

1   rloras  sn  e  officium   pan  um. 

Nescio,    iitiiini  significentur  Litani; mnium  Sanctorum.    an   illae,  de  quibus 

Sacchinus,  Can,  381,  scribit:  Canisius,  ultimo  vitae  tempore  ,litanias  recens  editas 
pro  felici  Ecclesiae  statu.  quarum  exemplum  ;il>  Apostolico  Nuntio  acceperat,  niilli> 
die  tion  exequebatur  suinmo  studio*. 

Hoc  ii   ea,   quae   sequuntui*,    ad    ritum    romanum    >i\.'   ad    rubricas  sacrificii 
ae  pertinent  '   Eccli    !.">.   1  ;  cf.    1    Mach  •';.  7. 


Exeunte  m.  Decembri  a.  1595    1594?    ei   exeunte  m,  Decembri  a.   1597.      -.,  | 

taiins.  Qostro"  dictj  Vicarij  consensu  el  permissi ■.  praesentib.  fcestib 

infra  uominatis,    relationem  scripto  excepit,    e\   in  hanc  quae  sequitui 
formulam  redegil 

1'iinio'  spectatae  integritatis  pietatis  e\  prudentiae  Vii  l>  Wil- 
I ulnms  Kjumenstol0  inter  primarios  Senator"1,  aetatis  annum  septua- 
gesimum  primum  agens.  Qui'  affirmauit,  e\  per  propriae  futurae  salutis 
spem,  sancte  testificatus  est,  dum  circa  biennium  ante  obitum  eiusdem 
K.  Patris  Canisij2  in  celebre  Monasterium  Altaeripae 3  unius  horae 
itinere  al>  urbe  distans,  1\.  D.  AJbbati  coloni  cuiusdam  sui  negotium 
commendaturus,  sese  contulissel  eques  el  in  reditu  comitem  a  ponte 
Grlanae  riui4  recta  domum  in  uillam  de  onens  tendere  iussisset,  i | »^< 
iKTd  solus  circa  brumale  solstitium5  pergeret,  ad  Vrbem,  el  Sacellum 
s.  Antonij  prope  hospitalis  fundum6,  iam  obscura  nocte,  e\  tenebris 
circumfusus,  attigisset.  Equum  quo  uehebatur  non  satis  ualidum  coeno 
immersum  concidisse,  e\  corruisse,  ipsum  uero  crure  sub'  equo  haerente 
diu  luctasse8  et  frustra  diuersa  conatum  fuisse  quomodo  sese  in<l< - 
extricaret.    Tandem  postquam  diuinum  implorassei  auxilium,  et  patro- 

ntiriini    suorum    intercessionem ,    inter    quos    praei unatus    R.    Pater 

Canisius  etiam  uiuus  in  honore  ipsi  habitus  ut  omnipotens  ipsius  Patris 
Canisij  intuitn  et  meritis  se  inde  expedire  e\  liberare  dignaretur,  factum 
esse  ut  ocreis  cum  calcaribus  sub  equo  remanentibus,  et  luto  immersis, 
ijtsc  pede  liber  euaderet.  et  jllesus  equum  etiam  extraheret,  et  reli- 
quum  itineris  sine  impedimento  conficeret,  Post  quinque  dies  uero  adiens 
eundem  R.  Patrem  alias  ob  causas,  cum  neminj  eorum  quae  ipsi  con- 
tigerant  mentionem  fecisset.  quod  ad  eiusdem  Patris  notitiam  peruenire ' 
potuisset,  Patrem  Canisium  vltro  et  per  se  quaesiuisse,  ;il>  eodem 
D.  Krumenstoll,  quid  ipsi  ante  triduum1  uespere,  Prope  Capellam 
S.  Anthonij  accidisset.  Tum  ipsum  quasi  ingratitudinis  conuictum  pudore 
perfusum  confessum  esse,  etk  gratias  eidem  R.  Patri  egisse ;  quod  suis 
meritis  periculum  euasisset.  Ad  quae  Pater  illum  bono  animo  esse, 
et  supra  narrata  secreta  seruare  iussit.  Enterfuere'  praesentes  huic 
nai  rationi '"  Dominus  Pancratius  Pythou  ohm  Tercentenarius  Dux  in 
Belgio,  et  Vlricus  Biirgknecht,  hospitalis  Maioris  I>.  \'irt:inis  scriba, 
vterque  Ciuis  Prijburgensis,  die  Mercurij  quae  eral  vltima  Maiti.j  A.nno 
a  salutifero  partu   M.D.XCIX. 

,i  i  uostri   BC  !•     Ih"    v    'i    '/""•     -  quuntur,    uaqut    "'I   Wilhelnius    exel.,    •••m  stnit  n<  BC 

c    Knii stoll   /c.         ,1    Senatus  /.''•  e)  Hoc  v.  non  est  in  C         f    abBC  -    luctatum  B( 

li  i  aotionem  peruenisse  /;  i1  ante  hos  dies  BC  k    confestim  pudore  perlusnni  esse,  •<  i-  • 

I    [nterfuerunl  C         m)  relationi   B  i 


1  Guilielmus  Krummenstoll  a.  1575  scholarcha  factus,  a.  1578  et  1579  tribunus 
plebis  fuit;  a,  1580  in  senatum  minorem,  penes  quem  administratio  reipublicae  erat, 
lectus  est,  in  quo  etiam  capituli  S.  Nicolai  ei  Patrum  Minorum  Coftventualium  cura- 
torem  egit;  mortuus  es1   a.  1609    Fontaine,  Notice  .">'.». 

-  Canistus  mortuus  es\  d.  21.  Decembris   l"''-»7. 
Hauterive,   Altenryff,  ordinis  cisterciensis.  '   La   (ilane 

1  <  !irca  d.  21.  Decembris. 

'    Hoc  S.  Antonii  jililuitis  sacellum  a.  17'.i!i  destructum  esl     Dellion   V    155;. 


854     Mon.  l",ls-    Exeunte  m.  Dec.  a.  1  r>*#r»    1594?    ei  exeunte  m.  Dec.  a.  1597. 

Sequenti  < l i t  *  prima8  A.prilis  eiusdem  anni,  Testib:  expresse  uocatis 
Petro  Perret  Notario  et  Joachimo  Sclmell''  organista  ueteri  etiam  ciuib. 
ibidem.  Nobilis  el  honesta  Matrona  Barbara  Misselo  Domini  Christoffori 
Reijff'  Senatoris  Friburgensis  et  Domini  in  Mides.  Yilaisel.  et  Mesiere1. 
uxor  aetatis  circiter  quinquagesimum  annum  agens,  sancte  affirmauit, 
ei  bona  fide.  Cumd  eius  Maritus  in  Vico,  cui  Paruus  Paradysus  nomen' 
est  -.  equo  in  terram  prolapsus  hoc  casu  ingentes  dolores  per  sex 
menses  perpessus  esset,  ut  quandoque  integros  dies  decumbere  cogereturf, 
alias  iiero  ilimi  uegotia  curaret,  difficulter  respirare  posset.  YA  quid- 
quid  hoc  dimidiatj  anni  spatio  tentasset  diuersis  medicamentis  nihil 
perfecissel  [?]g,  et  anxia  esset  ne  propter  offensas  intrinsecas  part»s. 
ad  alia  extrema  secationis  remedia  recurrendum  esset,  accidisse  paucis 
dieb.  post  quam  R.  P.  Camsius  sepulturae  mandaretur ''.  vt  ante  ipsius 
fossam  genib.  prouoluta  DEj  opem  pro  Marito  aegro  efflagitaret '.  Et 
dicti  reuerendi  Patris  (de  cuius  uitae  sanctimonia  multa  cognouerat) 
meritis  et  intercessione  *  incolumitatem  eius  commendaret.  Postea 
domum  ex  templo  reuersa™,  Maritus  hilaris  et  gratulabundus  statim 
eam  allocutus"  omnes  dolores  sedatos  seque  integrae  ualetudiui  resti- 
tiitiini.  \t  amplius  difficultates  priores  nequaquam  sentiret.  Ex  quo 
ipsam  certo  cognouisse,  et  credere.  Siquidem  Maritus  ipso  fcempore 
imploratae  '>|'is  Boni  Patris  sine  vlla  naturali  apparente  causa  con- 
ualuisset  •  quod  ope  et  suffragiis  eiusdem  R.  Patris  fcantum  hoc  beneficium 
a  Deo  impetrasset.  Jn  quorum  omnium  tidem  »4  robur,  [nos]°  Prae- 
dictus  \icaiiiis  sigillj  nostrip  appositione  haec  praecedentia  fide  digna 
testimonia,  iuxta  Notarij  Cheirographum  confirmauimus. 

[Antonius  a  Montenach]q. 

In  relatione,  quam  supra  dixi,  boc  quoque  affirmatur :  BAntonium  a  Montenach 
tunc  quidem  archigrammateum,  ai  aunc  Tribunum  urbis  Friburgensis  iuramento  inter- 
|i(isiti>  testificatum  esse,  se  illa  duo  iam  scripta  miracula  fidelibus  literis  consignasse"; 
item  rPancratium  Python  Senatorem  boc  tempore  ei  Generalem  Commissarium  huius 
Reip.  .i(l]iil>iiii  iureiurando  asseuerasse  prius  miraculum  eodem  plane  modo  tunc  relatum 
l iii  — ^»     (|iK(  supra  descriptum   legitur"    l.  c.  I'.  I1. 

Verronius  quoque  in  suo  de  Canisii  \  it;i  commentario  utrumque  prodigium  de- 
sci  ifsit  :  \ .  infra,  mon,  1621. 

Praeterea  bestimonii,  quod  in  processu  beatificationis  Canisii  a.  1627  Friburgi 
in-tiiiit(i  Michaei  Faber  civis  friburgensis  dixit,  apographo  a  I'.  rctru  Bugone  S.  J 
t   1657    srriptii  manu  ignota,  sed  certe  antiqua    ^additum  est:   Faber  „testatur  etiam 

ire  miraculum  factura  prope  sacellum  I!.  _nthonij.  de  praeseruatione  Domini 
Krumenstoll  ■  id  se  scire  ex  relatione  plurimorum  fide  dignorum,  ei  praesertim  ex 
domesticis  praefati   Domini   Krumenstoll"    Can.  63  I'.  130"). 

.(    primo  /■•  -         i>     /'■-   /.''.■    A:  Schel        ■■    Christophori   Keiff    /■' '  d)  dwn   /■' '         ,     //... 

B        i    decumherel    /■'  <         _     Vei  profecisset,  quod  est  in  />'  <         li    mandatus  essel   />' < 
lequuntur,    iutqiu    ././  mcritis  •  i  /•'  desuni  k1  intercessioni   /■' < '  I     /"  <'  sequitui 

'((iii  iii    i"  C  sequitur  essel  □    allocutam   .1.-  colloqnutam   /■' .-  tnaritum  liilarem  <■'  gratulabun- 

(I ntatira  i-am  allocutura  fuissc  C  ■  >    Hoc  suppletum  est  •  .<    />•  <  p    sigilli  uostrae  Praeposi 

lurae  /■'  <  .|     //...     supplt  ta  sunl  ■  i    />'  < 


Rade/nts  Ae  Reiffio  pSociorum  amantissimo"  scripsii  a.  1**1  I  :   J.-nn  nunc  etiam 
saluus  sanusque  ac  gratus.  memorque  beneficio  Canisij   IViiitin"    p.  _.">.*!. 

I  ii.inii •  \  i.i   illa   forumque  urbis  friburgensis  „PetH    Paradis"   vrocantur. 


Mnn.  L549.    <  ii <•;(  a.  1590     1597.  g55 

Praesto  esl  P.  Martini  Licii  S.  J.,  qui  a.  1597  1607  collegii  friburgensis  rector 
liut.      narratio  usque  adhuc,  quod  sciam,  ignota.     Ili«-  Ingolstadio  17.  Decembrie  1609 

P.  Ferdinando  Alber  A.quavivae  praepositi  generalis  assistenti  scripsii      . tigii  quod 

referam   D.  Wilhelmo  Krommenstoll    Senatori    Friburgensi    septuageni sicui    ipse 

milii  ei  .*■'"'"  alijs  personis  ad  li«>c  uocatis  retulit:  contigil  autem,  cum  ex  vicina  sua 
villa  eques  redirei  domum  •  [gnorante  Domino,  equus  caudam  spinis  intricauerat, 
cumque  muscas  abigendo.  sibi  ipsi  semper  molestus  esset,  eo  tandem  impatientiae 
venit,  ut  c  sella  sessorem  vno  impetu  excusserit,  ei  in  praesens  vitae  periculum 
adduxerit.  Trahebatur  reliquum  corpus  ;i  currente  equo,  cum  interim  pes  alter 
inhaererei  stapete,  ex  quaa  se  nullo  modo  liberare  poterat.  Quid  miser  praesente 
nemine*?  Memor  D.  Nicolaj,  memor  ei  P.  Canisij  in  eius  templo  sepulti,  implorai 
opem  vtriusque,  quam  ei  statim  sensit.  Equus  enim  derepente  substitit,  ei  tam  <lin. 
iliim  diuina  prouideutia  uir  quidam  honestus  adueniens  bonum  senem  ab  equo  liberat. 
Miraculi  instar,  fractum  nihil,  laesum  nihil"  ex  autogr. ;  Germ.  184  f.  168°\  Hoc 
igitur  secundum  beneficium   Krummenstollio  a  Canisio  collatum  est. 

154».        Circa  ...  1590    1597. 

Kn  processus  a.  1625  Friburgi  instituti  monumento  archetypo,  de  quo  supra 
p.  852,  f.  13.,  ei  ex  relatione  de  processn  friburgensi  anni  1627:  quae  esi  in  „Posi- 
tione"  a.  1734,  Summ.  p.  30  33.   Factum  boc  ex  .  Position* ■"  descripsii  Michel  111      112 

Canisius  Friburgi  Hrum  graviter  afflictum  miro  modo  solatur  eique  rem  </ihiii- 
ddiii  praedicit. 

\w  processu  beatificationis  Canisii  29.  et  30.  Decembris  L625  l'ii- 
burgi  Helvetiorum  instituto  ..sancte  testatus  est  Reuereridus  Dominus 
Wilhelmus  Lutenschlagerus,  Protonotarius  Apostolicus  etc.  saepissimie 
se  audiuisse  ex  parente  suo  Domiuo  Fridolino  Lutenschlagero  bonae 
tnemoriae,  matrem  ibidem  suam  nomine  Margaretham,  cum  olim  essel 
proxima  partui  et  forte  de  quopiam  delicto  grauius  obiurgasset  ancillam, 
petulantiore  impulsu  deiectam  fuisse  ab  eadem  ancilla  per  scalas  do- 
mesticas,  ita  nt  lnuni  uelut  exanimis  iaceret.  A.ccurrisse  proinde  con- 
festim  eundem  Doniinum  parentem  suum  ad  R.  P.  Petruni  Canisiuni 
tanquam  ueterem  amicum,  et  communem  conscientiae  moderatorem, 
siue  ut  apud  illum  quereretur  de  iniuria,  siue  potius  ut  ipsum  adducerei 
opis  spiritualis  gratia  ad  moribundam  coniugem.  At  P.  Canisium  nix 
pauca  profatum  imperasse  uti  secum  aliquantisper  Deum  oraret,  tum 
iussisse  hominem  bono  esse  animo.  saluam  enim  et  Lncolumem  esse 
foeminam,  iamque  ei  peperisse  aut  mox  parituram  masculam  prolem 
Et  ueram  fuisse  denuntiationem,  simul  ac  domum  ivdijssrt.  laftum  ncc 
sine  admiratione  reipsa  comperisse  eundem  Dominum  suum  parentem." 
[dem  iisdem  verbis  testatus  esi  Lautenschlager  Friburgi  in  processu 
anni  Hi^T.  [n  quo  haec  quoque  de  eo  a  notario,  quf  testimonia  notavit, 
relata  sunt:  „Miraculo  adscribit,  quod  Parenti  suo,  qui  magna  Reuerendi 
Patris  Canisij  consuetudine  vtebatur,  ei  multa  ab  eodem  sibi  dictata 
calamo,  velut  amanuensis  exceperat,  <!<■  se  puero  praedixerit,  Sacer- 
dotem,  et(  loncionatorem  futurum.  [d  eundem  suum  Deponentis  Parentem, 

(.nm  praedictio  recens  impleta  esset,  laetum  testati ssse,  dixisseque 

quae  de  filio  vaticinatus  sii   Reuerendus  Pater  Canisius,    nunc  re  ipsa 

;i    stapete  n   Licio  in   mtirgi ddit rt      Corrigendumm    stapede,  ex  >i""  ^" 


gRg  Mnii.  1550.    Circa  initium  a.  1595. 

se  videre  magno  suo  solatio  euenisse."  Lautenschlager  Friburgi  in  aede 
S.  Nicolai,  quae  urbis  ecclesia  praecipua  est,  aliquamdiu  contionatoris 
officium  administraverat. 

1550.        Circa  iniliiim  n.  1595. 

Canisio  a  Gruilielmo  V.  Bamriae  dtice  calix  argenteus  et  alia  <i</  sacram  supel^ 
lectilem  pertinentia  donantur 

Canisius  in  litteris  Friburgo  8.  Maii  1;")!»;")  Monachium  ad  I'.  loannem 
Heidelberger  S.  J.  missi^:  ..Altaris  ornamenta",  inquit,  ..quae  nobis 
gratiose  donauii  Sereniss.  Princeps,  Constantiae  multo  iam  tempore 
asseruantur:  nescio  quando  huc  adferenda"  (v.  supra  p.  394).  Atque 
in  *  IMteris  annuis  collegii  friburgensis,  Friburgo  25.  Novembris  1595 
datis.  de  eodem  Guilielmo  V.  Bavariae  duce  narratur:  „Serenissimi 
Bauariae  Ducis,  Guilielmi  beneficentia,  ad  nos  usqne  penetrauit.  Acce- 
pimus  etenim  supellectilem  sacram,  quam  Reuerendo  Patri  Canisid,  Pius 
Princeps  dono  misit,  amplissimam"  (ex  apogr.  eiusdem  fere  temporis. 
Cod.  ..  I.  36"  t'.  (57').  Accuratius  etiam  (Tiiilielmi  factum  commemoravit 
Tgnatius  Agricola  S.J.:  „Cum  rumor,  quam  res  animorum  prospere  a 
Socii^  ageretur  Friburgi,  usque  in  Bojariam  pervagatus,  ad  Guilielmi 
Principis  aures  fuisset  delatus;  multum  Nostris  gratulatus,  gavisusque 
ternas  ornandis  ad  Aram  litaturis  Sacerdotibus  vestes,  terna  contegendis 
Altaribus  pallia,  Calicemque  argenteum  pretio,  quod  Principem  deceat, 
confectum  misit" :  Historia  Provinciae  Societatis  Jesu  Germaniae  Superi- 
diis.  Pars  secunda,  Augustae  Vindelicorum  1729,  n.  453.  Equidem 
tamen  conicio,  Guilielmum  V.  hoc  dorio  iii|>riiiiis  gratiam  referre  voluisse 
pro  vita  SS.  Mauritii  et  lTrsi.  quam  a  se  editam  Canisius  a.  1594  ei 
miserat:   v.  supra   )>.   380. 

Die  17.  \umisti  1741.  cum  Friburgi  processus  apostolicus  beati- 
ficationis  Canisii  ageretur,  iudices  ingressi  sunt  in  archivum  collegii, 
..ulii  asseruantur  memoriae,  el  res  Venerabilis  Serui  Dei  Petri  Canisij". 
ibique,  praeter  alia,  repertus  esi  „Calix  argenteus  cum  patena,  sculpta 
esl  in  ejus  pede  simplex  Crux,  ei  supra  eam  Annus  numeralis"  L583: 
„utrimque  sunl  insignia  Wilhelmi  Ducis  Bauariae,  et  Renatae  Coniugis, 
a  quibus  donatus  fuil  eidem  Venerabili  Patri  Canisio"  (ex  processus 
apographo,  notarii  testimonio  munito;  Cod.  „S.R.C.  Lausan.  V.S.D. 
P.  Canisii.  P.  II.  Copia  Proc.  rem.  el  comp.  apost.  sup.  virt.  et  mirac. 
in  specie"  I'.  1<>44  -1646").  Possit  quidem  aliquis  ex  anno  L583,  qui 
nunc  quoque  in  calice  illo  inter  insignia  bavarica  el  lotharingica  (Renatae, 
filiae  ducis  Lotharingiae)  clare  apparet,  suspicari,  calicem  non  a.  L595, 
sed  L583  Friburgensibus  donatum  esse;  sed  in  Litteris  annuis  collegii 
friburgensis  sub  exitum  a.  1583  datis  recensentur  quidem  res  collegio 
eo  .iiiiki  donatae,  velul  „Casula  una",  „Antependium".  .strophiola", 
„substratorium  in  usum  altaris",  alia,  neque  bamen  calicis  ulla  lit  mentio 
Cod  .1  ."»•'>"  ('  15").  Equidem  conicio,  Guilielmum  el  Renatam  pro 
sua    pietate   hunc   calicem    faciendum   curasse  a.   1583  ad  gratias  Deo 


Mon.  1551      1552.     I59fi  s.",7 

referendas  pro  Alberto  tilio  d.  18.  A.prilia  huius  anni  ex  iis  nato 
[Aretin,  1   350). 

Calix  ille  in  collegio  friburgensi  integer  servatus  esl  usque  ad 
annum  1S47.    Tunc"vero  in  bello  illo  civili  Helvetiorum  («Sonderbunds- 

krieg"),  urbe  friburgensi  per  adversarios  catholicor occupata,  factum 

cst  —  utrum  furto  an  casu  aliquo,  incertum  .  ut  eius  pars  superior  ex 
argento  confecta  amitteretur  '.  Postea  vero  calicis  pes  ille,  qui  penes 
Societatem  remansit,  ita  completus  el  refectus  est,  ut  iterum  calix  -it 
integer.  Qui  nunc  in  domo  tertiae  probationis  Societatis  [esu  exatensi 
(Exaten  in  Hollandia)  asservatur.  iMargini  inferiori  pedis  eius  haec  sunl 
insculpta:  „fHunc  calicem  B.  Petro  Canisio  sacrum  cuius  pes  amissa 
anno  L847  cuppa  —  inter  Beati  reliquias  feliciter  servatus  est,  in  honorem 
ejusdem  venerandi  Parentis  a.  1885  restauravh  exornavitque  Provincia 
Germaniae  Soc.  Jesu." 

I  n  eadem  domo  exatensi  servatur  Christi  cruci  affixi  simulacrum,  cuius  crux 
lignea  est,  corpus  autem  Christi  videtur  esse  eburneum.  In  huius  simulacri  parte 
inferiore  manu  saeculi  XIX.  P.  [oseph  Esseivae?  haec  scripta  sunt :  „Dieses  Crucifix 
stammt  angeblich  vom  sel.  P.  Canisius  her."  Eratne  baec  pars  „sacrae  supellectilis" 
a  Guilielmo  V.  Canisio  donatae"? 

1551.  1595. 

Aroviae  Aarau  in  Belvetia  servatur  in  bibliotheca  publica  „Petri  Canisii  Summa 
doctrinae  christianae.  Venetiis  1595.  12"".  Ita  „Fach-Katalog  <\cv  aargauischen 
Kantonsbibliothek.  Von  Hemi.  Brunnhofer.  2.  Bd.,  Aarau  1887,  p.  85.  Sommerroffel 
hanc  editionem  non  posuit. 

1552.  1595. 

Canisii  Catechismus  minor  editur  vlamice  (cum  opusculo  B.  Io.de  Arila)  Ant- 
verpiae,  latine  l>mt<-i.  graecolatine  (per  /'.  Georgium  Mai/r)  Ingolstadii,  germanici  (euni 
additionibus)  in  monasterio  Thierhaupten,  nahbreiriatusu  Venetiis,  in  versus  ffermanicos 
transfusus  (per  Betulanum)   Constantiae. 

1.  „Christeli.jke  Regeln  eertyds  ghemaeckt  deur  den  eerweerdigen  Heere  M.  Jan 
de  Avila.     Met   eenen    cleynen    catechismus    des    eerw.  V.  Canisius  S.  J.      Ende  ver- 
scheyden  Litanien  tot  behulp  des  Catholijcken  Leghers.     T' Antwerpen,    in  de   Plan 
tynsche  Druckerye,   1595,  in  18°":   fta  ex  ..('atal.  Kockx  n.  285"  .1/.  .1.  //.   Willemsen, 
De  Werken  van  Wilhelmus  Lindanus  I.  Roermond  1899,  72.'!-'    Limburg's  Jaarboek  I  II  . 

De  Backer  III  2054  el   ex  eo  Sommervogel  II  •  !."><)  hunc  titulum  minus  accurate  p mi 

et  librUm  in  32°  editum  esse  ac  |>p.  •'!.">  habere  dicunt.  Avilae  „regulae"  illae  cum 
inscriptione  „Audi  tili"  sive  .De  l<>s  males  lenguages  del  Mundo,  Demonio.  y  Caroe" 
hispanice  Compluti  1  T>77  et  1581  editae  eranl  Nic.  Antonius,  Bibliotheca  hispana 
nova   I.  Matriti   1783,  641  . 

2.  JNSTITVTIO-    NES    CHRI-    STIAN.K    PIE-    TATIS,       SEV        PARVVS 
CA-     TECHISMVS      CATHOLI-    corum.       Auctore    Petro    Canisio    Sicietatis  [sic] 
li:sv   Theologo.      Preces  h<>r<tri<t     de  ceterna      Dei  s<tjii<  i<ti<t  .      DVACI.      Ex  officina 
Baltasaris  Belleri,      sul>  Circino  aureo.      An.  1595." 

16°;  pp.  signatae  192,  el  fol.  titulare.  Liber  neque  praefationem  neque  indicem 
rerum  habet.  I'.  1  58  catechismus.  Sequuntur  fcestimonia  Sacrae  Scripturae  contra 
haereticos,  preces  horariae,   meditati s  cotidianae  de  virtutibus  Christi,  S.  Thomae 


1   <>.  PfiilfS.J.,    Die    ^nfange  der  deutschen    Provinz  der  neu  erstanHeneii  (Je- 
sellschaft  Jesu  und  ihr  Wirken  in  der  Schweiz  1805     1^17.   Freiburg  i.  Br.  1922.    15« 


s;,s  Mbn.  1552.    1595. 

Aquinatis  orationes  „Creator  ineffabilis"  et  „Concede  mihi  quaeso  omnipotens",  preces 
matutinae  et  vespertinae,  preces  ante  scholam  dicendae.  Librnm  vidi  Vindobonae 
in  bibliotheca  palatina    18  M    147.     Eum  commemorat  Sommervogel  II   638. 

3.    „PETR1    CANISH      SOCIETATIS      [ESV    THEOLQGl      CATECHISMVS 
Gracolatinus.      NVNC  /'/,7.1/1.1/   /X      GRATIAM  STVDIOSJE     iuuentutis  opera 
cuiusdem*  ex  ea-    dem  SOCIETATE      editus2.      Cum  gratia  &  priuilegio  Caes.  Mai. 
INGOLSTADII,      Ex  Officina   Dauidis  Sartorij.      Anno  M.D.XCV." 

12°;  paginae  Qumeris  signatae  117:  accedit  folium  titulare  et  in  extremo  libro 
1  fol.  non  sign.  In  pagina  altera  folii  titularis  comparet  imago  nominis  [esu  aubibus 
cincta,  cum  duobus  angelis  in  genua  provolutis  instrumentaque  passionis  Christi 
tenentibus.  In  p.  1  bina  disticha  graeca  ei  latina  „in  sacrosanctum  aomen  [esu*. 
P.  ■_'  •"!  praefatio,  cui  aeque  auctoris  aomen,  ueque  tempus  ascriptum  est.  In  ea 
affirmatur,  versionem  banc  graecam  eo  factam  esse  consilio,  ,vt  adolescentum  pie- 
tatem  .  .  .  iucundiorem,  atque,  si  fieri  posset,  vtiliorem  redderemus.  Non  solum  enim 
vtriusque  linguae  quasi  alterna  varietate  recreabuntur,  sed  ea  etiam  citius  firmiusque 
discent  Graece,  quae  iam  ante  Latine  didicerunf.  [deo  curatum  esse,  ut  in  versione, 
quantum  fieri  posset,  verba  verbis  redderentur,  ita  ut  paene  unicuique  verbo  latino 
responderet  graecum  e  regione  eius  positum.  Ohicuique  igitur  paginae  graecae  con- 
traria  est  pagina  latina.  cuius  verba  latina  illius  verbis  graecis  respondent.  Versus 
est   autem  catechismus  Canisii  medius,  sive  Parvus  Catechismus  Catholicorum. 

Baec  est  prima  ex  plurimis  editionibus  catechismi  canisiani  graecolatini,  quem 
edidil  P.  Georgius  Mayr  Mayer,  Mair  S.  •!..  qui  a.  1594  et  1595  Ingolstadii  erai 
professor  linguae  hebraicae,  praefectus  studiorum  gymnasii,  contionator  in  aula 
scholarum       Catalogi  ingolstadienses  a.  1594  et    1595,  G.  Sup.  44  f.  93'    I01a). 

Mayr,  circa  a.  1564  iu  oppido  Rain  Bavariae  superioris  aatus,  a.  1583  Societatem 
lesu  Ingressus,  a.  1623  Romae  mortuus,  multos  libros  pios  edidit  graecolatinos,  velut 
Thomae  a  Kempis  Imitationem  Christi.  [nstitutiones  quoque  Linguae  bebraicae  com- 
posuit  et  Canisii  catechismum  minorem  hebraice  reddidit.  Eundem  catechismum 
plus  quam  100  imaginibus  ligno  Incisis  expressit,  quae  deinde  etiam  catechismis 
Bellannini  italico,  Ripaldae  hispanico,  Marci  Jorges  lusitanico  illustrandis  adhibitae 
sunt.  De  eius  scriptis  v.  Sommervogel  V  809  818.  Librum  vidi  circa  a.  1892 
Lovanii  in  bibliotheca  universitatis  Theol.  Sup.  266  o.  2).  Yidi  eum  Monachii 
quoque  in  bibliotheca  universitatis  Theol.  past.  979).  Qui  exstat  etiam  Matriti  in 
bibliotheca  natiouali,  item  Parisiis  in  bibliotheca  nationali  D.  27764).  Sommervogel 
eum  posuii    V   809     810. 

1.  JVtri  Canisii  Catholische  Eragstuck  iiber  den  gantzen  Kleinen  Catechismum. 
Item  Ausslegung  der  Ceremonien  bey  der  II.  Mess,  \"ii  dem  Psalter  oder  Rosen- 
krantz  unser  lieben  Frauwen.  Thierhaupten,  1595,  8°":  Ita  I><  Backer  1  1061  et 
ex  eo  SommervogeJ  II  644.  I'''  typographia  monasterii  benedictini  Thierhaupten 
\    supra   p,  s  [6. 

5.   BINSTITVTIONES      CHRISTIANAE      PIETATIS,      Siue  ahbreuiatus  Cate- 

chis -      Petri    ('.-iiii^i.i    Theolo     gi    Societatis      [ESV.      VENETIIS.      Apud    Domi 

nicum  de   Farris.      MDXCV." 

1l'":  ff.  signata  38,  addito  titulari;  in  fine  libri  2  ff.  non  sign.  I'u>itus  est 
Canisii  „Parvus  Catechismus  Catholicorum",  sed  ita.  ut  non  distinguatur  per  quae- 
stioaes  el  respoasioaes.  Iu  duobus  foliis  ultimis  „Diffioitiooes  omnes  quae  iu  hac 
doctrioa  Christiana  contineatur".  Ceterum  cf.  supra  p.  771.  Librum  \itli  Eystadii 
Eichstatl  in  bihliotheca  studiorum  I''.  II  264;.  rdem  esl  Tubingae  iu  bibliotheca 
universitatis.     Eum  posuit   Sommerrogel  II   638 

Ita  perspicue  exemplum  lovauieose,  de  quo  infra  dicetur.  lu  exemplo  rooua- 
ceasi,  de  quo  iafra,  ex   ,cuiusdemu   atrameoto  correctum  est    ncuiusdam". 

Il^iuil  recte  scribil  <'h.  Daniel  S.  J.,  catechismi  huius  versionem  graecam  .i 
1  .nu~i"    ip80    l.ni.nii  esse     Des    etudes    classiques   dans  la  -<►<-!.  i .    chrtStienne,    Paris 

1 1 :.  . 


Mmh    1553     1554.    1595  -.,■.' 

6.   Magister    Wolfgangus   Betulanus  parochus  pfullendorfensis    PfuUendori    tun< 

urbs  libera  imperii,  uunc  urbs  badensis    a.  1595  Canisii  Catechisi Parvum  Catho 

licorum  edidii   in  versus    germanicos  transfusum:    „Icv  EotboHfdjc     Katcd)iimu§(    obet 
ftinbet     lctjt  Steimroeife  BcjieHct :      Tuvcii,    ben  ©rjtrourbigcn  #crten    901.  SBolffoanaum  SBetu 
(onum  t!nnr     Ijcrten  ju  spfullenborflf.     ©etrucrl  ju  Eonftantj  om  93o«    benfee,    bcn  tfconbatl 
Srroub.      v\in  v\ahv,   L595." 

8°  inin:  tl'.  28  nimi  signata    addito  titulari).    ln  pagina  aversa  folii  titularis  Betu 
lani  litterae  dedicatoriae  ad  consulem   etsenatum  pfullendorfensem ;  f.  $1  2  praefatio; 
in  .">  paginis  ultimis  carmina  precatoria.     In  praefatione  baec  dicuntur: 
„Der  Eylspiegel  gfeldi   manchem  wol, 

Darzu  der  HSrue  Sewfrid  toll, 

A.uch  der  Pfarherr  am  Kallenberg, 

\'iul  vil  dergleichen  Fabelwerck. 

Kfiu  Fabel  bring  ich  auff  den  blan, 

Sonder  wras  Gott  von  vns  will  ban. 

\'nil  was  der  Seelen  beil  betrifft, 

Wie  vns  lehret  die  Heilig  Schrifft, 

Vnd  die  Christliche  tvirch  so  fein; 

Der   wir  sollen   yehorsam   sein." 

En  exemplum  versuum   Betulani: 

_\\';is  ist  der  <  rlaub  ? 
Der  Glaub  der  ist  ein   Liecht  vnd  Gab, 
Die  kompt  von  Gott  oben  herab. 
Welcher  erleucht  das  finster  Hertz, 
Das  es  annimpt  ohn  allen  schertz. 
Vnnd  glaubt  vest  alles  w&s  furhelt 
Gott,  durch  die  Kirchen  aufierwehlt. 
Wanns  schon  nit  in  der  Bibel  gscliriben, 
Sonder  sonst  in  der  Kin-h  ist   bliben"    f.  \H   inr'. 

Libmm  vidi  Friburgi  Brisgoviae  in  bibliotheca  universitatis  35,  305).  Qui 
exstat  etiam  Dilingae  in  bibliotheca  ruralis  capituli  dilingani.  Sommervogel  eum  non 
posuit.  /•'/•.  X.  Thalhofer  de  hoc  libro  scribit:  PEine  vorziigliche  Bearbeitung  des 
kleinen  Katechismus.  .  .  .  Die  Verse  sind  gut,  die  Treue  der  Obersetzung  vollstandig 
gewahrt" :  Entwicklung  des  katholischen  Katechismus  in  Deutschland  von  Canisius 
bis  Deharbe,   Freiburg  i.  Br.  1899.  <;4. 

1553.  1595. 

Canisii  liber  precum  cum  eius  catechismo  minimo  />i/in</<n    iterum  editur. 

„$Bettbfidj  onb     Kated)ifmu§.     9cad)  recbtet  Katboltfcbet     fotm  onb  tucnf,,  jetjt  jum 
offtetn  inal)I  iin  Inirf      aufegangen.     Tuvdi     spettum  Santftum  oet  \.\  Sdjttffi     ©octot  t. 
Setdirf)  iicmclivt     onb  oafi  a,ebefjett.     Diit  9t6m.  ffaft.  9Jcal).  ,"vvciiticit.     ©etturfi  ;"   Siltngen, 
ouvrf)    v\oanncin  Diancv.     1595".    Versus  1.  •'!.  8,   12,   l.">  et  verba  „Ioctov  v"  rubra  sunt. 

s"   min. ;    ff.  sign.  391.    non    sign.  in    initio   46    addito    titulari     et    in    fine   l'1 

Catechismus,  isque  minimus,  esi   f.  C  2b     I  7a.     Reliqua  in  bac  editi s  eodem  modo 

se  habent  atque  in  editione  anni  1590  v.  supra  p.  806),  nisi  quod  oonnulla  verba 
paullo  aliter  scripta  sunt.  Editionem  vidi  Oeniponte  in  monasterio  Ordinis  Servorum 
I!.  Mariae  Virginis    XII   262).     Eam  commemorat   Sommervogel  II  628. 

1554.  1595. 

Meditationes  precesqm  catechismo  Canisii  adiunctai  in  monasterio  Thierhaupten 
separatim  eduntur. 

„KVrtze  vnd  andachtige  Betrachtung  auff  alle  Tag  die  gantze  Wethen  vber. 
sampl  angehengten  Gebetlin  defi  Herrn  Canisij,  etc.  im  Closter  zu  Thierhaupten  ■  in 


QQQ  M  011 .   1 .");">;")       1  ;">;">  7 .      1  ;">!  )."> . 

lil.  1595":  lt;i  TCatalogu&  novus  Nundinarum  vemalium,  Francoforti  a<l  Moenum, 
anno  M.  D.XCVI.  celebratarum,  eorura  scilicet  librorum,  qui  .  .  .  his  Nnndinis  venales 
fuerunt  expositi:  qui  plerique  apud  Thobiam  Lutz,  Ciuem  et  Bibliopolam  A.ugustanum 
v-enales  babentur",  Franckfort  am  Mayn  [1596]  f.  £  _cja.  Dubitari  vix  potest,  quin 
significentur  „meditationes  quotidianae  de  virtutibus  Christi",  quae  una  cum  variis 
orationibus,  a\  precibus  raatutinis  et  vespertinis,  precibus  ante  scholam  recitandis  etc, 
saepissime  Canisii  „Parvo  Catechismo  Catholicorum"  addebantur;  cf .  supra  p.  560. 
r,.Y.i.  De  benedictino  illo  monasterio  Thierhaupten  cf.  supra  p.  805.  816. 
Librum  minus  accurate  posuii   Sommervogel  II   681. 

1555.        1595. 

„MANVALE    CATHOLICORVM,    IN  VSVM   PIE  PRECANDl    COLLECTVM 
A   \\.  P.  Petro  Canisio,    Societatis  Tesu      Docton    Theologo.      ANTVERPl  K.      KX  OF- 
FICINA    PLANTINIANA,      Apud   Viduam,  &   [oannem   Moretum.      M.D.XCV." 

16°;  pp.  sign.  320  addito  fol.  titul.  ;  praeterea  S.  oon  sign.  in  fine  ii.  P.  '■>  8 
Canisii  litterae  dedicatoriae  ad  Philippum  Bavariae  principem  a.  1587  datae;  p.  !• 
imago  Christi  cruci  affixi  ligno  incisa:  p.  H)  26  kalendarium.  In  fine  libri  f.  X* 
ad  |X  4;'|  Index  precationum;  f.  |  X  6]  BApprobatio"  Antverpiae  28.  lanuarii  1588 
a  D.  Henrico  Dunghen,  Dr.  theol.  et  canonico  cathedralis  ecclesiae,  data,  atque  „Summa 
Privilegii"  Bruxellis  H>.  Maii  1591  foanni  Moreto  pro  hoc  Manuali  dati.  Libellus 
•_'i)  fere  imagunculas  ligno  incisas  habet,  quae  dimidias  fere  paginas  occupant.  \"iili 
libri  exemplum,  quod  est  Aroviae  Aarau  in  Helvetia  in  bibliothesa  cantonali  Mc  1D!*  . 
Librum  brevissime  memorai   Sommervogel  II  *>T7. 

1550.        1595. 

...voy./-;  INEVANGELI-  CAS  LECTIONES,  QVAE  PER  TOTVM  ANNVM 
DOMI-  NICIS  DIEBVS  IN  ECCLESIA  CATHOLICA  RECITANTVR.  OPVS  AD 
/'//•>'  MEDITANDVM  ac  simul  ad  precandum  Devm  accommo-  datum,  &  nnnc 
primum  in  lucem  editum.  AVTHORE  I>.  I'.  Pbtro  Canisio  Societatis  Iesv 
Doctore  Theologo.  Cum  peculiari  Priuilegio  Sac.  Cces.  Maiest.  ad  decennium.  Fribvrgi 
Helvetiorvm.  K\  officina  Typographica  Abrahami  Gemperlini.  Anno  M.  D.  XCV.U 
ln  extremo  libro:  «Fribvrgi  Brisgo__3,  Excudebat  Martinus  BScklerus,  impensis 
Abrakami  Gemperliui,  [sic]      .linm  M.D.XCV.* 

I":  pp.  numeris  signatae  ll!)-l:  praeterea  ff.  uon  sign.  in  initio  8  addito  titulari 
i-\  in  fine  10.  In  pagina  aversa  folii  titularis  privilegium  Gemperlino  a  caesare 
datum  25.  Martii  L589,  nt  in  editione  anni  1591.  Sequuntur  litterae  dedicatoriae, 
approbatio  ei  commendatio  libri,  index  dierum  dominicorum,  pra*efatio;  quae  omnia 
sinit  eadem  atque  illa,  quae  in  editione  anni  1591  leguntur,  praeterquam  quod 
litteris  dedicatoriis  ascriptum  est  tantum:  „Datum  Friburgi  Heluetiorum".  In  ex- 
tremo  libro  index  rerum  alphabeticus  et  errata.  Haec  uon  esi  editio  iila  recognita, 
quam  Canisius  a.  L59.   praeparavit;  v.  supra   p.  381.     De   Bocklero  v.   supra   p.  382. 

Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  Patrum  Minorum  Conventualium  vidi  liuius 
libri  exemplum,    quod    a  Canisio  Sebastiano  Verronio    decano    capituli  S.  Nicolai  IVi- 

burgensis  donat sse   Verronius  ipse  in   folio  titulari   notavit.     Liber  exstat  etiam 

Fuldae  in   bibliotheca   provinciae,    Argentorati  in    bibliotheca  seminarii  maioris    SLa), 
Holmiae  Stockholm    in  bibliotheca   regia.    Sommerrogel  hanc  editionem  non  posuit. 

1557.        1595. 

Canisius  in   HasenmTdleri   „Iesuitico  leiunio*   conriciis  afficUur. 

Prancofurti  a<l  Moenum  a.  1595  editus  esl  liber:  „Iesuiticum 
[eiunium;  sive  Commemoratio  historica  de  [esuitarum  ieiunio,  ei  exer- 
i-itiis.  quibus  Quadragesimae  temporibus  se  suosque  exercere,  e\  corpora 
sua   raortificare   ^<<I«mI .     Scripta    a    M.    EHa   Hasenmvllero  A.raeflavino. 


Mon.  1558.     1  I.  Septembi  is   1595  >r,  I 

Edita  a  Polycarpo  Lysero  S.  Theologiae  D  el  aulae  Saxonicae  Dresdae 
ecclesiaste  primario,  ad  aucupandam  gratiam  el  favorem  [esuitarum. " 
ln  hoc  opere,  p.  83     84,  haec  dicuntur:   „Canisius,  ex  idolomania  ponti- 

ficia    factus  [esuita  impurus,    in  suo  Grermanico  Catechis .    Dilingae 

impresso  Anno  82  nugatur:  .Warvmb  wird  ueben  dem  Vattei  vnsei 
der  Engelische  Gruss  gesprochenr'  Darvmb  damil  vnser  Gebetl  im 
Vatter  vnser  desto  krefftiger  sey,  wenn  wir  Christum  vnsern  HERRN, 
vnnd  seinen  heylwertigen  Namen  darbey  melden,  auch  < i( >t i  in  seinei 
lieben  wehrten  Mutter  Loben,  vnd  durch  sie  die  Gfittliche  Gnade  begehren.' 
Quibus  blasphemis  el  idololatricis  verbis  Caninus  ille  doctor,  vel  potius 
Cerberus  infernalis,  orationi  dominicae  omnem  evepYeiav  adimit,  el  salu- 
tationi  angelicae  (quae  tamen  oratio  non  est,  quid  enim  in  illa  homo 
petil  aut  deprecatur ?) ]  ascribit.  Quia  autem  Christus  aperte  dicit: 
. Atl  hunc  ergo  modum  orate  vos,  Pater  noster',  el  iterum,  ,cum  oratis. 
dicite  Pater  noster'2,  neque  adjunxii  ,Ave  Maria',  nos  [esu,  non  Anti- 
[esuitis  credimus." 

Elias  Hasenmuller,  a.  1582  Landsbergae  in  Societatem  admissus,  deinde  per 
breve  tempus  Romae  versatus,  Landsberga,  biennio  tirocinii  aondum  expleto, 
A.ugustam  ad  Lutheranos  aufugerat.  Eo  anno  1587  mortuo,  a,  1593  el  1594 
Polycarpus  Leyser  eius  „Historiam  Jesuitici  ordinis"  a  se  amplificatam  edidit,  quam 
brevi  posi  ei  Petrus  Stevartius  universitatis  ingolstadiensis  procancellarius,  ei  lacobus 
Gretserus  S.  J.  refutarunt,  quamque  fabulis  et  nugis  plenam  esse  nunc  acatholici 
quoque  fatentur  Agricola  II  a.  217  221;  Duhr,  Jes.  I  836  838).  Similiter  sordibus 
ei  calumniis  abundat  opus  de   „Iesuitico   ieiunio". 

1.5 58.        II.  Septembris  15!).*». 

K.\  autographo.  Can.  50,  II  f.  68 b.  Eius  summam  germanice  posuil  Eiess 
516     517.     Eodem  usus  est   Raderus,  Can.  213. 

Canisii  proposita  <<</  orandum,  legendum.  litteris  stwlendum,  loquendum  etc. 
sjpectantia. 

A  festo  exaltatae  Crucis3   L595. 

Post  coenam ''  parce  sumptam  praelegere  meditationem  sequenti 
die  habendam.  "2  Martyrologium  3  caput  ex  Alberto '  uel  aliquid 
spirituale  Latine  aut  Jtalice. 

Surgere  hora  -4  uel  5  cum  certa  meditatione. 

Reuocare  in  memoriam  puncta  praeparatoria  etc. 

Post  meditationem  prima5  recitetur  cum  alijs  precibus  usque  ad 
sacrum6  et  deinceps.  Addi  potest  Litania  de  domina  nostra,  uel  com- 
muuis  alia  ". 

a)    Quattuw   rr.  sgq.    in    margim     pa/finrtt    pnnito    tsutil  b     Dun   ev    sqq    n  (.'     - 

BcripUi   sunt. 


1  De  antiqua  Qla  et  breviore   „Salutationis  angelicae"   forma  v.  Can.  II  853. 

2  ln  margine:   „Matth.  6.     Luc.   11."  :  Die   14.  Septembris. 

4  Kx   Beato  Alberto  Magno  0.  Pr.     A  Canisio  lectu 8se   „Paradisum  Animae' 

sive  „De  Virtutibus"   libellum.    i|tii  tunc  AJberto   attribuebatur,    valde  probabile  esl 

\ .  infra,  tnonum.  156 1. 

5  Hora  canonica,  quae   „Primau   vocatur  el   preces  matutinas  continet. 
"  Missae  sacrificium. 

7  Litaniae  vel  lauretanae  vel  Omnium  Sanctorum   cf.  Can.  \\  1018:  V  279     280 


gg2  Mon.  1559. 

Studium  sil  2  horarum  in  scriptis  antiquis  repetendis  ]><>st  Cate- 
chismuni  '. 

A  prandio  alternatis  diebus  legantur  psalmi  Graduales  eta  Litania 
communis,  quae  fer.  2,  4  et  (>'  adiunctos  habeat  7  psalmos  poenitentiales. 

Vna  deturb  tertio  quoque  die  hora  legendis  Constitut.  uel  regulis. 
Diebus  festis  dicantur  horae  de  aeterna  sapientia,  Rosarium  christi2, 
pro  philippinis  Salue  regina  et  nouies  A.ue  pro  conuersione  Jndiarum. 
Jtem  pro  felici  statu  Ecclesiae  5  Pater  uoster  cum  Gloria  patri  ad 
Jndulgentias  stationum  lucrifaciendas 3. 

Sit  maior  ad  loquendum  et  agendum  praemeditatio ,  mentisque 
collectio  tempore  prandij  et  coene,  ut  de  4  nouissimis. 

Psalmus  De  profundis  uel  Miserere.  aut  hymnum  Aue  maris  stella 
ad  recitandas  Jndulgentias  Senibus  concessas  '. 

Probabile  est.  Canisium  baec,  cum  „exercitiis  spiritualibus"  S.  [gnatii  vacaret, 
silii  proposuisse. 

1559.        2<>.  Octobris  1595. 

Ex  autographo;  Germ.  175  f.  I99a  202*.  Complura  ex  eo  germanice  reddidit 
Duhr,  Jes.   I   230 — 231.     Particulam  posui  germauice  in   rPetrus  Canisius"  283. 

Collegium  friburgense  n  /'.  Hoffaeo  msitatum:  HabUatio  insalubris.  Aedificatio 
collegii  magnifici.  Senatus  benevolentia.  Itei  famUiaris  angustiae.  Spes  fructus. 
Difficultas  commercii.  Disciplina  damnum  passa.  Rector.  Juventus  ferox.  Sodali- 
tatum  marianarum  pietas.     Desiderium  scholae  rhetoricae. 

,i     //.,.    ,     ,,  i      mpra   versum  scriptum  est  b     Tria     ■     sgq.  a  C.  supra  versum  *,■>■;/•/</  mnt. 

c)  Sic  C.  correxit  ex  ;mt   Ant.  Salue 


1  Canisius  ad  mortem  usque  assiduus  *-i  at  in  catecbismi  sui  editionibus  per- 
poliendis    Braunsberger,  Eatecbismen   111      112. 

Hoc  rosarium  ita  se  habet:  Recitantur  ."!■'!  orationes  dominicae  in  memoriam 
ei  honorem  33  annorum,  quos  Christus  in  hac  vita  mortali  peregit;  adduntur  .">  salu- 
tationes  angelicae  ad  quinque  vulnera  eius  honoranda  et  symbolum  apostolicum  iu 
honorem  Sanctorum  A.postolorum.  Eaec  omnia  dum  ore  dicuntur,  animus  in  vita  et 
passione  Christi  considerandis  versatur.  Haec  precandi  ratio  initio  saeculi  XVI.  a 
Beato  Michaele  Pini.  inonaclni  camaldiilensi.  instituta  ei  divulgata  est  /•'/•.  Beringer  S.  J. 
,t  Jos.  Hilgers  S.  J.,   Die  Ahlasse  I  "  448). 

3  tndulgentias  statiohum  primum  quidem  ii  snli  consequebantur ,  <|iii  statis 
diebus  ecclesias  quasdam  orbis  romanae  Sanctorum  memoriis  venerabiles  pie  adibant. 

Deinde  pontifices  eas  illis  q [ue,   qui  iil  praestare  qod  poterant,  sodalibus  maxime 

ordinum  religiosorum,  certis  cum  condicionibus  concesserunt.  BStationum  fndulgen- 
tias  consequuntur  Nostri  visitando  aliquam  Societatis  Ecclesiam,  vel  aliam  in  qua 
pro  tempore  ex  Obedientia  esse  contigerit,  si  inibi  ante  illius  altare  maius  quinquies 

orati iii    Dominicam,   et    toties   salutationem     Ingelicam    deuote   dixerint,    vt    con- 

cessum  est  Minimis  per  lul.  II."  etc.  „Omnia  priuilegia,  etiam  speciali  uota  digna 
.  .  .  indulgentiae  .  .  .  concessa,  seu  concedenda  quibusuis  ordinibus  Fratrum,  et  Soro- 
iiiiii  Mendicantium  .  .  .  conceduntur  Praeposito,  ac  omnibus  Societatis  personis,  Domi- 
Ims.  ac  Collegijs  non  solum  ad  illorum  instar.  scil  pariformiter  et  aeque  principaliter. 
Pius  \  .' .  Brevi  Compendium  PrivUegiorum  et  Gratiarum  Societatis  tesu,  Elomae 
L586    l-     19   i:i. 

1  - liitiiini.  ac  siins  iu  decrepita  aetate  constituti  eandem  [indulgentiam  plena- 
ii.nii1  consequentur  dicendo  vnum  psalmum,  vel  hymnum  virginis,  vel  Domini  nostri. 
Concessil  Leo  X.  \t  in  Supp.  Minor."  etc.:   Brem  Compendium  [ut  supra,  adnot  3]  t'i. 


26.  Octobris  L595.  -r,;; 

1'.  Paulus  Hoffaeus  &b  Aquaviva    praeposito    generali  Societatis   in  provinciam 

Germaniae  superioris  visitator   missus  huic  Friburgo  Helvetior 26.  Octobris   1595 

scripsit:  „Visitationera  Collegij  Friburgensis  Christo  adiuuante  absoluj  spacio  quinque 
hebdomadarum  minime  ociosus.  et  intra  quatriduum  cogito  Lucernam.  Coepil  superi 
oribus  diebus  pestis  oonnihil  hic  el  in  vicinis  Locis  pullulare,  al  speratur  nil  - 
periculi  futurum  :  commendo  tamen  R.  P.  V.  precibus  Collegij  liuius  salutem  :  cuius 
habitatio  est  angusta,  obscura,  humida  et  cuiusdam  speluncae  similis  el  alto  monte 
ceruicibus  nostris  imminente,  instar  muri  terminata ;  certe  insaiubris  Batis.  Caeterum 
in  ipso  monte  praeter  Lacum  satis  amplum,  Lapide  quadrato  inclusum  in  quo  etiam 
collegium  pisces  ;ilit  surrexil  insignis  fabrica  Coilegij  aostri  et  Scholarum  magno 
Ciuitatis  sumptu  cui  perficiendae  ita  insudatur;  vt  proximo  vere  certa  spes  ^ii  eo 
cum  Scbolis  commigrandj  ei  commode  inhabitandi.  Jntra  Collegium  sacellum  amplum 
satis  aptatur  pro  aostris  et  populi  vsilms  donec  Templum  aedificetur,  cuius  fabricam 
t.iinrii  certas  <>i>  causas  in  sequentem  annum  differendara  esse  iudicatum  est  ;  interim 
comportabuntur  materialia  et  amicorum  opera  <l<-  suiii|itilnis  prospicietur.  Tota  haec 
machina  erit  Ciuitatis  huius  spectabile  ornamentum,  simu]  etiam  praeclarum  argu- 
mentum  insignis  Liberalitatis  et  beneuolentiae  huius  Magistratus  erga  aostram  Socie- 
tatem  :  quamquam  etiam  non  desint  aon  pauci  parum  aobis  benigni  :  vicit  tamen 
hactenus  et  vti  confido  imposterum  vincet  Patronorum  charitas  maleuolorum  inuidiam. 

Caeterum  praeter  iam  <li<-ta  aedificia  oihil  fere  aliud  temporalis  auxilij  ab  hac 
Ciuitate  parum  opulenta,  aobis  sperandum  videtur ;  se<l  omnes  aostros  prouentus  <'\ 
Monasterio  Marcensi  aobis  vnito,  colligimus,  qui  vniuerso  suo  valore  annuo  vix 
superabunt  ordinarie  1700  aureos,  vnde  etiam  varij  sumptus  culturae  ei  administra- 
timiis  deducendi  sunt.  Et  cum  rerum  pretia  hic  cara  sint,  perpauci  ali  poteruni  : 
vix  etiam  aliud,  huic  Collegio  augendo,  quam  a  R.  I'.  V.  spei  suppetit,  quae  posita 
<st  in  patrimonijs  fratrum,  si  qui  in  posterum  ox  Ditione  Friburgensi  sc  Societati 
adiungent,  quorum  bona  si  forte  Societati  donare  volent,  ea  vt  benignitate  Reuerendae 
P.  V.  huic  Collegio  applicentur,  ac  paterno  testimonio  confirmentur,  humillime  unmcs 
supplicamus.  Quodsi  in  hoc  snbsidio  Collegij  vires  creuerint,  iii.iz.fi i>s  spiritualis  fructus 
cx  hoc  Dei  agro  sperandus  est. 

Longe  hoc  Collegium  a  meditullio  Prouintiae  huius  '  distat,  videlicei  8.  vel  10. 
dierum  spatio  et  <|iii<lcm  itinere  difficili,  minimeque  regio  et  frequenti,  quo  etiam 
redditur  litterarum  communicatio  rarissima  aeque  ac  difficillima.  Accedit  aliud  in- 
commodum,  quod  etiam  hoc  collegium  caruerit  hactenus  personis  <'t  operarijs  et 
praesertim  Superioribus  idoneis,  ac  raris  inspectionibus  ijs<jiic  lireuissiinis  1'roiiincialinm, 
vt  mirum  non  sit  Religiosam  disciplinam  domi,  forisque  aedificationem,  aon  Leue 
damnum  esse  passam,  quod  etiamnum  resarcire  difficile  futurura  est.  .  .  .  Collegij 
huius  Rector  P.  Petrus  Michael  vir  certe  bonus  est  et  Jnstituti  amans  :  sed  corpore 
non  optime  valens.  nec  ad  gubernandum  satis  idoneus,  paucis  gratus,  fere  omnibus 
molestus  et  grauis;  video  subditis  nisi  mutetur,  <|iii  mutari  tamen  \  ix  potest,  fore 
durum  satis,  et  hoc  ipso  etiam  visitationis  meae  fructum  periclitaturum.  At  non 
habeo  quem  recte  substituam,  et  a  quo  non  etiam  grauiora  damna   metuenda  sint. . . . 

Praetera   Congregationem  B.  V.    in  Scholis,    accessitb   satis    magnus    srus 

virorum'  jilus  minus  60.  <ini  collectus  est  partim  ex  Clero,  partim  <'\  Senatu  et 
alijs  honestis  ciuibus.  quoruma  deuotio  et  satis  frequens  vsus  sacramentorum  hoc  in 
loco  admiratione  dignus  est.  Est  alia  quoque  congregatio  foeminarum  multo  aume- 
rosior,  quae  etiam  pietati  vacat  :  cui  tamen  aon  aisi  externi  sacerdotes  praesunt  ; 
sed  nostris  tamen  omnes  contitentur  et  a  nostris  in  alieno  templo  saepe  communi- 
cantur  :  praebet"  harum  pietas  spectabile  exemplum  toti  <iuit;iti. 

a)  Sequitur  duplicem,  oblitt.  b)  Sequuntur  w,  ad  Maiorem,  oblitt,  >■  Qucn  sequuntur,  utque 
ii.i  60.  incl  ,  ab  II  in  margine  addita  sunt.  d)  Ab  II.  correetum  •  c  quod.  i  16  //  correctuin  ■  • 
praebent. 

1  Significatur ,  puto,  [ngolstadium.  Lbi  enim  praepositos  provinciales  sedem 
habuisse  intellegitur  es  "  Catalogis  annorum  1593  L597  G.  Sup.  II  f .  8f*  93*  101* 
111"  121*  127"). 


ql>a  M.m.  1560.    A   iii.  Octobri  ad  Decembrem  a.  1595. 

Scholae  frequentes  non  sunt.  et  vix  vltra  250  discipuli  Qumerantur,  quorum 
fere  media  pars  jdiomate  gallico  vtuntur.  Heluetica  haec  Juuentus  difficulter  regitur, 
alioquin  aon  carens  bono  ingenio  :  armjs  potius  quam  literis  deleotatur:  saepe  nec 
a  praeceptore,    nec  a  parentibus   ad    officium    compelli  potest  :  sed  speratur  reperiri 

modum  illain  compescendi ;  Jn  bac  schola  tantum  4.  classes  inferiores  sunt  -. 
desideratur  Rhetorica  :  Jntellexi  Reuerendam  P.  V.  feeisse  P.  Ferdinando '  potestatem 
illam  hic  instituendi,  quod  tamen  factum  oondum.  Jtaque  cum  huc  veni  aggressus 
me  esl  Reuerendus  Dominus  Vicarius2  nomine  Senatus,  questus  aliquoties  huius 
instituendae  Rhetoricae  spem  etsi  saepe  factam,  semper  tamen  differri:  darem  igitur 
operam  vt  Ciues  voti  sui  compotes  tandem  fiant.  Tantundem  omnes  quoque  nosti'i 
a  me  postularunt  allatis  iustis  causis  necessitatis  et  utilitatis  huius  Scholae  Fribur- 
gensis.  Jtaque  fretus  concessione  Reuerendae  P.  V.  et  motus  tot  rationibus  ac  precibus, 
curaui  publicari",  tametsi  non  hoc  anno  erant  enim  varia  impedimenta  futuro  tamea 
certe  Rhetoricae  scholam  aperiendam  esse:  quod  spero  Reuerendae  P.  V.  minime 
ingratum   fore"\  .  .  . 

Aqitamra  Hoffaeo  Roma  '2.  Decembris  1595  haec,  praeter  alia,  rescripsil  :  „Circa 
illani  foeminarum  congregationem  prohibendum  erit  in  posterum  ne  in  alieno  templo 
ipsis  communio  porrigatur  a  uostris  •  otiosum  enim  uidetur,  ac  potest  per  quemlibet 
externum  sacerdotem,  ex  iis  qui  ipsis  praesunt,  non  minus  commode  praestari.  De 
lectione  rhetorica  in  proximum  annum  promissa,  bene  habet"  ex  apogr.  eiusdem  temp. ; 
<:.  Sup.  2  f.   119a  . 

15<>o.        A  ni.  Octohri  ji»1  Decenibrem  a.  1595. 

Ex   Hoffaei  autographo,  quod  est  in  Germ.   17."i  I.  2001'     201a,  et  ex  litterarum 
^quavivae  apographo  eodem   tempore  scripto,  quod  est  in  <i.  Sup.  2  t'.   119*. 
Moderatorum  Societatis  de  Canisii  viribus  deficientis  scriptione  ii«li<i<t. 

V.  Paulus  Hoffaeus,  visitato  Claudii  A.quavivae  praepositi  generalis 
auctoritate  collegio  friburgensi,  ad  eum  Friburgo  Helvetiorum  26.  Octo- 
bris  L595  haec,  praeter  alia,  rettulit:  ..Xon  desunt  in  Collegio  aliquot 
<lt'l)ilt's:  aliqui  etiam  parum  vtiles,  ad  <|ikis  accedit  etiam  venerandus 
noster  Senior  K.  P.  Petrus  Canisius,  qui  non  desinit  varias  vtilitates 
Germanicae  Ecclesiae  meditari,  qua  in  iv  etiam  interdum  seipsum  supra 
vires  impendil  :  duram  tamen  sibi  vitam  fore  fatetur  si  Ln  sno  sancto 
studio  scribendorum  Librorum  praesertim  germanicorum  illi  impedimenta 
poneremus  :  mm  i.Liiiur  audemus  bonum  Patrem  hac  in  re  contristare  : 
quamquam  forte  aliqui  mallent  vt  ab  eo  Labore  abstinerel  cum  judicium 
optimj  Patris  vna  cum  ipso  sic  satis  consenescal  ; ..  .  .  Libentissime 
hinc  transportassem  K  P.  Canisium  :  hoc  vero  ausus  non  sum,  ne 
abstracto   dilecto  I'.   Bredano4,   nouo   vulnere   sauciarem  Magistratum, 

a    Sequiuilui    vr    fon     \ :.  nblitt 


Mli.-r  praeposito  provinciali    1585     1594). 
Petrus  Si  Imrw  l\    vicarius  generalis  episcopi   lausannensis. 
;  !n      Relatiom   quadam  de   provinciae  Germaniae  superioris  Sociis  circa  a.  l.">!'.'> 
Romam  ad  A.quavivam   missa   notatur:   „P,  Petrus  Canisius  emeritus  sibi  relinquitur" 

<;.  sn|.   1 1  f.  -. 

'  Eioffaeus,    ul   in    hac    ipsa      epistula    scribit,    P.   [oannem    Bredanum,    templi 
Nicolai    contionatorem    .'i    congregationis    maioris    praesidem,    „corpore  male  ••.>n- 
stitutum,    toti  .inii.iii  charum  magis,    quam  domi  forisque  aedificatiuum",    „omnium 
liorum   patrum   iudicio"1   se  accommodans,  ali.>  amandaverai    l.  c.  f.  L99b). 


Mon.  L561.    1595, 

qui  etiam  de  mutando  hoc  Rectore  *,  sil>i  charo,  coepil  cum  tentatione 
aliquid  metuere." 

Ad  haec  Aquaviva  Roma  2.  Dec.  L595  ei  respondit:  „Nob  puta- 
iiius  priuandum  bonum  P.  Petrum  Canisium  eo  spirituali  gustu,  quem 
pro  sancto  suo  zelo  capii  in  scribendo.  Sed  quoniam  e\  ipsius  interest, 
et  Societatis  existimationi  necessarium,  vt  nihil  in  lucem  prodeat,  quod 
expectationi  aon  respondeat,  ineunda  erit  ratio,  qua  istiusmodi  operum 
editio  suauiter  suspendi  ac  protrahi  possit,  ae  diuulgentur." 

Canisius  circa  hoc  tempus  et  .Trostbuchle  l'ur  die  verlassene  Catholische'" 
scribere  et  „Paradisum  animae"  germanice  edere  in  animum  induxit.  Etem  circa 
hoc  tempus  typis  vulgare  volebat  „Commentariorum  de  Verbi  Dei  corruptelis"  tomum 
sive  librum  tertium,  de  Petro  A.postolo -scriptum,  de  quo  dictum  est  Can.  VI  701  7o-_>. 
Quod  autem  il>i  dictum  est  de  huius  libri  praefatione  „a.  1582  1586?  1587?)"  Canisii 
raanu  mutata.  ita  corrigi  debet,  ut  dicatur,  eam  mutationem  certe  non  esse  factam 
ante  a.  1586.  Sic  enim  Canisitts  scripsit  (Can.  60  f.  179*):  „Nec  ignoro  sane,  Etoberturo 
Bellarminum  aostrum  de  hoc  ipso  argumento  tractasse,  et  aduersus  Magdeburgenses 
Petri  Apostoli  causani  probe  defendisse  in  opere  illo  erudito,  quod  recens  de  Romano 
Pontifice  conscriptum  edidit.  Nihil  autem  hoc  impedit,  quo  minus  laborem  nostrum, 
quem  ante  complures  annos  confectum  habebamus.  in  lucem  quoque  proferamus, 
pauloque  uberius  aduersarijs  respondeamus  pro  instituti  nostri  ratione."  Opus  autem 
illud  Bellarmini  vix  aliud  esse  potest  atque  „ Controversia  generalis"  tertia  sive  Bde 
summo  pontifice",  quae  est  pars  tomi  primi  „Disputationum  de  Controversiis  Christianae 
tiilci"  primum  Ingolstadii  a.  1586  editi    Sommervogei  1   1156). 

1561.        1595. 

Ex  apographo  eiusdem  fere  temporis.  Cod.  „1.  36"  f.  67a  70'.  Litteris  usus 
est    Eiess   180. 

Soeiorum  friburgensium  numerus.  Sodalium  B.Mariae  V.  pietas.  Friburgensium 
oratio  communis  et  professio  fidei.     Canisius  consultus. 

In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis ,  Friburgo  2f).  Novembris  1595  datis, 
haec,  praeter  alia.  narrantur:  „Ad  quatuordecim  nostros.  quorum  nouem  .Sacerdotes. 
reliqui  uel  Humaniorum  litterarum  Magistri,  uel  domestici  adiutores,  accesserunt  e 
(iallijs  quinque2,  e  quibus,  Sacerdotes  duo.  tertius  Doctrinam  Christianam  aliquamdiu 

GaJlice  docuit,  uel  excurrit  :  Superstites.  domesticam  rem  adiutant Tj»sis  baccha- 

nalibus,  a  Sodalitate  D.  Virginis  minore3,  in  Sacello  nostro  per  uices,  de  die  iugi 
supplicatione,  pro  Ecclesiae  necessitatibus  comprecatum,  quod  pietatis  genus,  maioris 
hebdomadae  triduo,  in  aula  Gymnasij  fuit  ab  eisdem  Sodalibus  repetitum.  Quadrageno 
porro,  magno  ieiunio.  quinquagesimus  psalmus 4,  quali  quali  sonante  musica,  decantari: 
Sub  extremas  hebdomadas.  pio  flagellorum  concordante  sonitu,  coeptus  est  celebrari. 
Maioi-  uero  pietas  ipsa  Parasceue.  Sabbathoque  sancto,  Sodalitatis  eluxit.  Etenim 
Angelico  choro  musico,  arma  Christi  agonis  praeferente,  facibus  uocibusque  praelucente. 
praeeuntej  quatuor  poenitentium  pullatorum,  in  se  flagellis  animaduertentium  sup- 
plicationes  cum  suo,  adspectantiumque  motu,  et  fructu  sunt  peractae.  Omnino  ad  86 
numerus  excreuit',  quo  in  coetu  uon  defuere  tnaioris  SodaMtatis5  Socij,  i(iii  se  bis 
furtim  permiscuere. . . .  Cum  uiderent  Rempub.  magnum  pulueris  tormentarij  uumerum 
contra  Turcam,  in  Pannoniam  submisisse",  ipsi  multa  millia  Rosariorum,  quasi  tonsertas 
catenas,  uel  pilas  in  hostem  eiaculandas,  in  communi  contulerunt.  . '.  .     \1>  lla.  i 


1  P.  Petro  Micbael.  -  De  Sociis  e  Gallia  eiectis  v.'supra  p.  .'!'.t|  399. 

:;  Haec  erat  adulescentium  litteris  operam  dantium. 

1  Psalmus  .Miserere".    De  eius  interpretatione  a  Canisio  a.  1594  editt  v.  supra 
l>.  846.  '  Haec  virorum  honoratorum  erat. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei   A.cta     \'lll  .>.> 


ggg  Mon.  1562. 

nexu  soluti  31. . . .  Sueuere  Friburgenses  tota  ditione  quouis  decennio  fidei  professionem 
iureiurando,  iussu  Magistratus,  confirmare  \  .  .  .  Ail  vnum  e  Nostris2  Thermopoli 3. 
honorifica  facta  legatio,  vt  de  foemina  energumena  eundem  consulerent,  sanctimoina 
ei  authoritate  illius  commota[?]a.  A  principibus  cum  Ecclesiastici,  tum  Senatorij 
Magistratus  viris,  nostri  uocati.  ut  de  Legitimis  contractibus  inter  se  statuerent.  ad 
vsurariam  fraudem  tota  ditione  submouendam  •  res  successum,  imo  exitum  habitura 
speratur." 

Die  11.  lanuarii  1596  Senatus  maior  reipublicae  praeceptum  renovavit,  quo 
maiores  constituerant,  ut.  qui  temere  iurassent  vel  Deum  blasphemassent,  statim  in 
terram  se  prosternerent,  crucis  formam  in  pulvere  describerent,  eandem  oscularentur ; 
ii  autem,  qui  illos  ita  loquentes  audivissent,  praecepti  illius  eos  commonefacerent. 
Quod  si  poenitentiam  illam  facere  recusarent,  eos  aJicui  ex  praetoribus  denuntiandos 
<t  floreno  multandos  esse  Cod.  „Mandatenbuch  2U  f.  130h  I32b;  Friburgi  in  archivo 
reipublicae  .  Die  autem  29.  Mai  1596  Senatus  minor,  multa  10  librarum  proposita, 
interdixit,  ae  «juis  diebus  sacris  tempore  missae  sollennis,  contionis.  vesperarum, 
completorii  per  urbem  vagaretur,  luderet.  saltaret,  caneret    I.  c.   f.  134°     135b). 

M<>2.        1543    1597. 

Canisius  plurimas  causas  sive  „inten  iones"   Deo  singiilatim  commendan   solitus. 

Sebastianus  Verronius  friburgensis  capituli  S.  Nicolai  praepositus 
(v.  supra  p.  779)  in  Commentario  de  ultimis  annis  vitae  Canisii  paullo 
post  huius  mortem  scripto  haec  de  eonarrat:  ..Habebant  suum  locum 
in  eius  precibus  Prouinciae  Christianae  omnes  sigillatim :  habebant  et 
Antistites  ac  Principes  quique  pro  cuiusque  statu :  adhaec  illi  qui  quovis 
discrimine  sive  in  vita  sive  in  agone  mortis  periclitarentur  :  Orabat 
pro  donis  a  Deo  varijs  impetrandis,  pro  Ecclesiae  pace  et  incremento 
et  sirnilibus,  quorum  descriptum  uvauoouvov  *  supra  quinquaginta  varij 
generis  sanctas  solicitudines  continebat"  (ex  apographo  a.  1730  Fri- 
burgi  Helvetiorum  scripto  et  testimonio  publico  authenticitatis,  quam 
vocant.  munito,  quod  est  Monachii  in  archivo  maiore  reip.  bavaricae, 
Jesuitica  in  genere  Pasc.   13  Nr.  214  f.  3a). 

Deinde  P.  Matthaeus  Eaderus  S.  J.  in  vita  Canisii  a.  1614  edita 
(p.  213 — 214)  ita  (<x  Verronio,  puto,  brevius  tamen)  de  Canisio  scripsit : 
_.\uii  pro  se  tantum  Deo  supplicabat,  sed  preces  pro  onmi  fere  genere 
hominum  ad  Deum  allegabat.  Singillatim  commendabat  Christo  nominis 
Christiani  antistites,  prouinciarum  rectores,  et  quicunque  in  periculis 
el  vltiniu  vitae  discrimine  versabantur.  Denique  titulos  ac  nomina  cau- 
sarum,  quas  apud  Deum  sollicitus  et  sanctus  orator  agebat,  Legimus 
supra  quinquaginta  annotata." 

Postea  1*.  Franciscus  Sacchinus  S.  J.  in  Canisii  vita  a.  1616  edita 
{]).  352  353)  de  eo  scripsil :  „Qui  tam  liberalis  erat  in  corrogandis 
sibi  precibus  aliorum,  uihilo  erai  parcior  in  suis  vicissim  hominum 
omni  generi  iinpcrticndis.    (Juid  illr  gcniituum.  at(jue  piorum  clamorum 

;  corrigt  ndumne  commoti  P 

1  De  hac  consuetudine  Canisii  monitu  instaurata  v.  supra  p.  635. 

'•'  Canisium  significari   satis  oertum  efficitur  postremis  buius  sententiae  verbia 

Baden,  aunc  civitas  cantonis  argoviensis. 
*  Mvrmoauvov  =  libellus  memorialis. 


L543     L597 


867 


pro  periclitante  Grermania,  proque  Ciuitatibus  singulia  aominatim,  pro 
Haereticorum  Antesignanis,  pro  vniuerso  populo  hmdebat?  Proprias 
item  quotidie  pro  Efcomanis  Pontificibus,  el  aliis  Christianae  Reipublicae 
sacris,  ac  laicis  Potestatibus,  proprias  pro  Societatis  Generali  Prae- 
posito  totaque  societate,  proprias  pro  iis,  apud  <|in»s.  <t  cum  quibus 
ageret,  pro  periclitantibus,  et  morientibus,  pro  suis  el  societatis  <»!.- 
trectatoribus ,  el  aliis  quam  plurimis  faciebal  :  vsque  eo,  v\  supra 
quinquaginta  collegisset,  et  adnotassel  diuersa  genera  causarum,  quas 
apud  Deum  supplex  patronus  ageret  :  cuperetque  iam  senior  indicem 
uabere  Germanorum  omnium,  qui  nomina  in  societatem  dcdisscnl.  NTam 
cupio,  aiebat,  et  eorum  et  G-ermaniae  nomine  gratias  vocanti  Deo 
singulares  agere,  omnibusque  precari  s;mct;ini  in  accepta  yiatia  con- 
stantiam." 

Corpus  porro  Qlud  causarum  Deo  commendandarum,  in  quod  illa  Verronii  el 
Raderi  verba  optime  conveniunt,  quodque  a  Canisio  compositum  esse  etiam  ;iliiin<l<' 
colligi  potest,  positum  est  iam  supra  p.  782.  A<I<1<>  haec:  ln  Codice  „Can.  12",  in 
quod  Canisius  tmn  in  suum,  tum  in  aliorum  usimi  varia  monumenta,  velut  regulas, 
facultates  sacras,  indulgentias ,  exhortationes ,  collegit,  huiusmodi  causarum  sive 
intentionum,  quas  vocant,  indiculus  exstat  f.  1:24'  12(v\  isque  manu  ignota  scriptus 
circa  annum,  ut  videtur,  1567.  Complectitur  is  70  fere  causas,  vel  potius  paullo 
plures  quam  60:  nam  complures  causae  bis  ponuntur.  In  causarum  numero  sunt: 
„Pro  Jndia  •  Pro  Brasilia  •  Pro  Angolla  •  Pro  Rege  Domino  Sehastiano  •  Pro  Regina 
<t  Cardinali  •  Pro  patre  Francisco,  ut  deus  conseruet  eum  incolumem  •  Pro  Concilio" 
(plura  de  his  vi<le  infra).  Ideo  indiculus  hic  circa  a.  1563  in  Lusitania  (in  collegio  S.  I. 
conimbricensi  ?)  compositus  esse  videtur.  Quia  tamen  in  harum  causarum  uumero 
illae  quoque  fere  omnes  sunt,  quas  Verronius  et  Sacchinus  recensent,  <li<i  potest, 
Canisium  aut  hoc  ipso  indiculo  ad  Deum  orandum  usum  esse  aut  ex  illo  alUinm 
quendam,  quo  ipse  uteretur.  extraxisse.     Propterea  illum  hic  pono. 

„Materies  petitionis  orationis  haec  est.  Septem  petitiones  orationis  dominicae, 
a<l  <[iias  omnes  aliae  reducuntur. 

Petitiones  omnium  orationum  missae  et  horarum  Canonicarum.  Pro  Ecclesia 
Sancta  Catholica.  Pro  summo  Pontifice.  Pro  Cardinalium  Collegio.  Pro  omnibus 
Kpiscopis  et  peculiariter  pro  eo,  in  cuius  Kpiscopatu  commoramur.  Pro  omnibus 
Curionibus.  Pro  omnibus  Religionibus,  et  superioribns  earundem.  Pro  Societate 
peculiariter,  et  pro  Praeposito  Generalj.  Pro  omnibus  Prouincialibus,  et  superioribus, 
praecipue  pro  Prouinciali  eius  Prouinciae  et  superioribus  eiusdem  Collegij  ant  domus 
in  qua  tunc  sumus.  Pro  ministerijs  Societatis,  proque  ministris  eiusdem  <t  peculia- 
i-iter  pro  domo  aut  Collegio  in  quo  tunc  est.  Pro  Conuersione  Haereticorum.  Pro 
Conuersione  Jnfidelium.  Pro  his,  qui  sunt  in  peccato  mortali.  Pro  animis  Purgatorij. 
Pro  salute  et  perfectione  omnium  animorum  et  praecipue  eorum,  quorum  curam  <t 
administrationem  Societas  gerit.  Pro  uniuerso  statu  ecclesiastico,  suisque  ministerijs. 
Pro  omnibus  Regibus,  et  principibus  Christianis,  praecipue  pro  illis  quorum  prouincias 

incolimus.     Pro  illis  qui    sunt   in  extremis.     I'i nnibus  tentatis.      Pro  eis,    <|iii   in 

periculo  peccandi  sunt.  Pro  aegrotis.  Pro  eis  <(ui  persecutionem  patiuntur  iniuste. 
Pro  pace  inter  Principes  Christianos.  Pro  Pace  uniuersa  et  peculiari.  Pro  sanitate 
et  aeris  temperie.  Pro  productione  conuersioneque  [?]  *  fructuum  terrae.  Pro  eis, 
qui  sunt  in  periculo  maris.  Pro  eis,  qui  uersantur  in  bello  aduersus  infideles.  Vnus- 
quisque  peculiariter  orationem  conficiet  pro  suismet  necessitatibus,  periculis,  salute  el 
perfectione,  praecipue  pro  ea  re,  in  qua  maxime  se  deficerc  cognoscit.  Pro  quauis  re, 
quam  superiores  commendarunt,  Pro  omnibus  necessitatibus,  quas  norit  peculiariter  tam 

a)  Sic;  sed  corrigendut»  ease  videtur:  conservatione.  Ui  i»  LUaniie  Omnium  Sanctorum  iieitur: 
„l't  fructus  terrue  ilare  et  eonservare  digneris,  Te  rogamu»,  audi  noel" 

r»r>  * 


ggg  Mon.  1562.    1543—1597. 

fratrum  quam  etiam  externorum.  Pro  Gallia.  Pro  aegrotis  Collegij.  Pro  Anglia.  Pro 
liis.  qui  desiderant  uitae  statum  mutare  et  Societatem  ingredi.  Pro  Patre  Generali.  Pro 
his.  (jui  bona  desideria  habent  seruiendi  Deo.  Pro  Patre  Natali,  ut  Dominus  conseruet 
eum  incolumem  '.  I'n>  cognitione  et  utilitate  Sanctissimi  Sacramenti,  et  frequentatione 
eiusdem.  Pro  conuersione  Judeorum.  Pro  deuotione,  sanctitate  et  conseruatione  castitatis 
totius  Societatis.  Pro  omnibus  Superioribus  Societatis.  Pro  deuotione  et  defectibus  Regu- 
larum.  Pro  Sacerdotum  statu.  Pro  Reformatione  Ecclesiae.  Pro  deuotione  Sacra- 
tissimae  Virginis,  nt  nobis  impetret  uirtutem  humilitatis  et  perseuerantiae  in  sanctis 
propositis.  Pro  benefactoribus  Societatis.  Pro  jncremento  spiritus.  Pro  Gonuersione 
Germaniae.  Pro  Captiuis.  Pro  Conuersione  Haereticorum.  Pro  fundatione  Colle- 
giorum  Societatis.  Pro  memoria  passionis  Christi.  Pro  Jndia.  Pro  Brasilia.  Pro 
Angolla2.  Pro  Rege  Domino  Sebastiano 3.  Pro  Regina  et  Cardinali4.  Pro  his  qui 
sunt  in  peccato  aliquo  mortali.  Pro  his  qui  grauem  aliquam  tentationem  patiuntur. 
Pro  fratribus  peregrinis.  Pro  Patribus,  qui  extra  Collegium  domumue  concionantur. 
Pro  Custodia  Votorum.  Pro  liis.  qui  aliqua  in  re  Societatem  persequuntur.  Pro 
patre  Francisco5,  ut  deus  conseruet  eum  incolumem.  Pro  Concilio6.  Pro  omnibus 
Eteligionibus.  Pro  illis.  qui  sunt  in  prinia  probatione  et  Nouitijs.  Pro  nimium 
scrupulosis  Societatis." 

Aliud  causarum  huiusmodi  corpus  positum  est  in  pagina  interiore  involucri 
anterioris  breviarii,  quo  Canisius  usus  esse  traditur,  quodque  Friburgi  Helvetiorum 
in  familia  Reynold  asservatur  plura  v.  infra.  monum.  1575  Dubium  tamen  est,  nuni 
Canisius  causas  hasce  collegerit;  neque  enim  ulla  earum  Societatem  [esu  recta,  ut 
it.i  ilicam.  sjicctat  :  j)racterea  hae  numero  sunt  plus  quam  70,  et  scriptae  sunt  nianu 
Sebastiani  Verronii  praepositi  friburgensis ,  in  cuius  possessionem  breviarium  hoc 
canisianum  transisse  fertur.  Verum  Verronius  Canisium  pietatis  magistrum  seque- 
liatur.  Si  ergo  ipse  indiculum  illum  composuit.  ea  in  re  Canisii  exemplum  imitatus 
est  atque  illius  aninium  ac  consilia  quodammodo  expressit.     [deo  hic  illum  pono: 

BORATIO  PRO  ali.js.  1  Pro  Ecclesia  Catholica.  2  Pro  Helvetia  Catholica. 
3  Pro  Episcopo,  et  dioecesj.     4  Pro  Pastoribus  et  Concionatoribus.     5  Pro  Presbyteris. 

6  Pro  Senatu.  7  Pro  politia  accurata.  8  Pro  justitia  cuivis  recte  administranda. 
!•  Pro  Congregatione  B.  Mariae.  10  Pro  fndifidelium  novj  orbis  conversione.  11  Pro 
Episcopatus 7  recuperatione.  12  Pro  Haereticorum  conversione.  13  Pro  pace  et  uni- 
tate  Principum.  14  Pro  perseverantia  justorum.  15  Pro  emendatione  peccatorum. 
[6  Pro  ordinibus  Monasticis.  17  Pro  Sanctimonialibus.  18  Pro  Virginibus,  et  Viduis. 
1!)  Pro  Cognatis,  et  propinquis.  20  Pro  Pietatis  augmento  in  urbe8.  21  l'n>  Yiti- 
orum  extirpatione.  22  Contra  Luxum  ei  superbiam.  23  Contra  avaritiam  et  usuras. 
-I  Contra  dolum,  fallacias,  nutriim.  25  Contra  ebrietatem,  et  voluptates.  '_'•>  Contra 
temeraria  judicia  de  proximo.  "27  Contra  abusus  et  superstitiones.  28  Pro  bene- 
factoribus.  29  Pro  afflictis.  30  Pro  petentibus  nostram  intercessionem.  .'!1  Pro 
fidelibus  defunctis. 

Petitiones  in  orati pro  seipso.     1  Cognitio  Dej.     2  Cognitio  suijpsius.     3  Co- 

gnitio  voluntatis  Dej.     I   Dona  Spiritus  sanctj.     5  Beatitudines  octo.     <i  Donum  Fidej. 

7  Spes,  et  Fiducia.  8  Amor  Dei  verus.  !•  Amicitia  humilis,  familiaris,  et  intima 
I».  Jesu  Christj.  lt)  Gratiarum  actio  de  beneficijs.  11  Pietas,  et  Spiritus  Dej  in 
oratione.  [2  Timor  Dej.  13  Poenitentia  de  anteacta  vita.  14  Elenovatio  spiritus: 
uova  vita.  15  Vbnegatio  suj.  16  Mortificatio  corporis.  17  Diffidentia  suijpsius. 
L8  Cautio,  et  propositum  uon  peccandj.  1!'  Charitas  m  proximum.  20  Bonitas  in 
probos.     21   Benignitas  in  malos.     22  Misericordia  in  miseros.     23  Reconciliatio  cum 


'   Hieronymus  Natalis  magnam  Societatis  partem  visitator  obierat. 
\n_,ol.'i.  colonia   Lusitanorum,  i_  ora  occidentali   Africae  sita. 
Rege  Lusitaniae    1557     1578 

Catharina  Sebastiani    matre   et   Efenrico  filio  Emmanuelis  I.  regis  Lusitaniae. 
8.  Francisco  Borgia.  "  Tridentino    [545     1563  . 

Lausannensis,  a  protestantibus  occupati :  v.  supra  p.  538.         8  Friburgensi. 


M « 'n .  1563     L564.     L590     L697.  369 

adversarijs.     24  Concordia,  unitas  cum  conjunctis.     25  Veritas  in  verbis.     -J<l  Sermo 

prudens,  atilis.     27  Taciturnitas  contra  otiosos  sermones.     28  Fugi odj,  solitudo. 

29  Patientia  in  adversis  ferendis.  30  Fortitudo  in  agendo  bono.  31  ^bstinentia, 
32  Castitas.  33  Humilitas.  .'!l  Liberalitas  contra  avaritiam.  35  Mansuetudo. 
36  Obedientia.  37  Simplicitas.  38  Puritas  cordis,  Innocentia.  .'!!»  Lustitia,  Probitas. 
II)  Perseverantia.  II  Desiderium  consortij  cum  Christo.  42  Beata  tnigratio  ex 
hoc  mundo." 

Canisins   orando   singillatim   pro    plurimis   causis   sequebatur  exempl Beati 

Petri  Fabri magistri  sibi  carissimi;  qui,  nt  ipse  in  „Memorialiu  ait,  oravii  pro  nsummo 
pontifice,  imperatore,  rege  Franciae,  rege  Angliae,  Luthero,  Turca,  Bucero,  Philippo 
Melantone,  Wittenberga,  Gebemia,  Constantinopoli,  Antiochia,  Hierusalem"  etc.  Fabri 
Monumenta  ."iOl*.  507  .  Similiter  S.  Franciscus  Borgias  agere  solebal  Pierre  Sttau  S.  ■!.. 
Saint  Francois  de  Borgia  •  L'Homme  de  Dieu,  Tournai   L905,   158     L59). 

1563.  1590    1597. 

K.\  commentario  autographo.     Can.  50  f.  tiii     70''. 

Canisius  libeUum  eonsolatorium  />>■<>  catholicis  *<■/■/!><■/■<   incipit. 

Canisius  postremis  vitae  annis  libellum  germanicum  scribere  voluisse  videtur 
atl  consolandos  et  instituendos  catholicos,  (|iios  in  Germania  inferiore  et  alibi  magi- 
stratus  protestantes  ad  fidem  catholicam  deserendam  cogere  conabantur.  Exstant 
enini  haec  ipsius  scripta  mann :  „Trostbuchle  fur  die  verlassene"  Catholische  im 
Niderland  vnd1'  sunst  an  orteren0  wonafftig,  da  sie  von  jhrer'1  Oberkeit  gezwungen 
wi  rdcn  die  newe  Sectische  Religion  anzunehme. 

Vorred  zu  einem  lieben  vnd  langem  bekanten  Freund  N.  Dweil*  die  tagliche 
erfarung'  erzeigt,  das  vil  newerung,  schaden8  jamer  vnnd  ellendh  in  das  Land  ein- 
reisset  vnd'  darnehen  zu  hesorgen  istk.  es  wirdt  das  newe  wesen1  ye  Lenger  ye  mehr 
vnradts™  vnfrids "  vnd  zerstorung  mit  sich  brengen.  So  hah  ich "  ewerem  freunt- 
Lichen  hegeren  nach  hie  et  was  antworten  wollen  domit  ihr  in  solcher  harten  fcrub- 
seligkeit  euch  selhs  vnd  ewere  haussgesinn  in  dem  herren  trosten  vnd  stercken  mogt. 
[>an  ich  mich  schuldig  erkennep  dem  hefelch  des  Apostels  S.  Pauli  nach  zu  kommen, 
der  also  schreihet  Consolamini"  ' 

1564.  1590  -1597. 

Ex  Can.  50  II  f.  6b— 7a;  I  f.  tj-2a     63a. 

Canisius  „Paradisum  <i>>i»i<i<"  germanice  reddere  i>i<-i/>i/.  />'.  Albertum  M.  I<in<l<ti 
librumque  commendat. 

Canisius  postremis  vitae  annis  in  animum  induxisse  videtur,  ut  Libellum  latinum, 
i(iii.  .1'aradisus  animae"  vel  „Libellus  de  virtutibus"  inscriptus.  cuin  nomine  Beati 
Allicrti  Magni  O.  Pr.  circumfertur,  germanice  redderet.  Supersunt  certe  huius  ver- 
sionis  exordia  duo,  quorum  utrumque  titulum  libri  et  praefationem  Canisii  interpretis, 
alterum  etiam  initium  praefationis  ah  auctore  libri  scriptae  continet.  Exordium  prius 
idque  minus  politum  Canisii  ipsius  manu  scriptum  est.  Alterum  idque  magis  liinatum 
a  P.  Sigismundo  llsung  S.  J.,  qui  Frihurgi  Helvetioium  Canisium  in  scribendo  multura 
iuvahat.  scriptum  et  a  Canisio  recognitum  atque  emendatum  est.  LJtrumque  ex 
ordium  ponam,  ut  appareat,  quanta  diligentia  Canisius  lilu-os  suos  exarare  et  per 
ficere  studuerit. 

a    //...■  v.  a  C.  postea  additum  est.        b)  Sequitur  anders  wo,  oblitt-        c)  orte  orteren  uutogi 
(I)  A  c.  correctum  ex  der.  e)  Seguitur  es  dan,  oblitt.  \-  Sequitur  je  lengei    te  mehr,  oblitt 

g)  //...•  v.  supra  versum  scriptum  est        ln.i  C   correctum  ex  ellendig;  sequitur  erfolget,  obliti 
quitur  fast  zu  besorgen  •  vml  ist  pul  [?],  oblitt.         ki    V.  .*«/»■'<  versum  scriptum.  I)  Sequitur  noch 

mehr  onra,  oblitt.        m)  Sequitur  rad,  oblitt  n     Dtto  w.  sqq    supra   versum  seripta  Bunt  ■•    >■  - 

quitur  :mtt',    ohlitt.  ]>)  Seqnitur  (las,   oldilt. 


1  Consolamini  invicem  ...   Consolamini  pusillanimes :   1  Thess  •">.   II    II 


^7n  MEon.  15ti4. 

I. 

„Der  Seelen  Paradeiss"  raii  allerley  Christlichen  Tugenden  gerust  vor  vier- 
hundert  Jarenb  im  Latein  beschrieben,  durch  den  Gotseligen  weit  berumbten  hoch- 
gelehrten€  Teutschend  Theologum  Albertum  Magnum  Regenspergischen  Bischoff  nun 
aber  verdolmetschet   vnd   in   truck   auss.^annen   durch  P.  C e ' 

vnsere  Christliche  and  lobliche  voralter  haben  disen  authoren  Albertum  Magnum 
recht  vnd  billich  alzeitb  gerumbt  und  in  grosser  ehren  gehalten,  als  der  seinen 
Geistlichen  stand  rnit  ansehlicher  frommiheit,  tugendreiche  wandelf,  gar  trefflicher 
weissheit  vnd  allerley  grossen  kunsten  zu  seiner  zeits  herlich  zierete.  Er  bluete 
zwar  zu  Lauingenb  in  Schwahen  land  da  er  geboren  vnd  lebteh  in  seinem  an- 
genommenen  Bischoff'  [?]  zu  Regensperg k.  Do  er  seinen  Christliche  Schopffle  trew 
licli'|V|  weidete,  vil  lenger  aher  lebte  er  zu  Collen  am  Rhein,  do  er  S.  Thomam  von 
Aquin,  vnd  vil  andere  Junger  in  der  h.  Schrifft  fleissig™  und  uiit  grossem  rumb 
vnderweisete. 

Das  wir  aber  seine  gelohte  vnd  treffliche  vil  geschriebene  nnd  nachgelassene 
Biicher  itz  fori  lassen,  so  sag  ich  allem"[*?]  von  disen "  [?]  seinem0  Enchiridio  vnd 
handbuchle  so  auch  Paradisus  animaeb  uon  uillen  genent  wirt2,  das  es  mit  wenigen 
worten  einenF  edlen  teuren  schatzq  und  hohe  weifiheii  begreifft,  auch  uon  iederman T 
inii  grossem  nutzs  mag  vnd  sol  uherlesen  werden.  Dan  darinnen  sicht  man  als  in 
einen1  durchscheinenden  spiegel,  was  die  waren  christliche  tugenden  sein"  so  die1 
Prophetische,  vnd  Apostolische  Schrifft  so  offt  furhalten  vnd  befelhen,  wellen  [?]  sie 
jmmer  durch  Christus  gerecht  vnd  selig  werden*  vnd  ein  Gotseligs  leben  furen. 
.Ist  auch  kein  zweifel,  Diser  author,  hab  ich  in  den  selben  beschriebenen  tugenden 
vvol  dapffer*  vnd  lang  geubet,  vndy  nit  alleiny  grundlich  erkent z  was  er  schreibet 
sondern  auch  mit  dem  werck*8  vor  menniglich  erzeigt  und  bewisen,  dan  er  als  ein 
gantz  gnad  vnd  tugenreicherbb  man  Gottes  fur  vnd  furec  in  der  Kirchen  Gottesdd  und 
in  Rom.  Reich  leuchtete.  Jstei  aber  zu  mercken,  das  er  von  jm  selbst  so  demutiglich 
bekent  vnd  klagte"  als  ob  er  keiner?"  hie  beschriebenen  tugend  anfang  je 
reichet"  hette.  Der  ewig  gutigbh  Gott  verlihe  vns  gnaden10,  das  wir  so  wenigste  eine 
tugende  auss  disem  Buchlen  taglichu  lesen  vnd "  behertzigen  auch  nach  den  selben 
ernstlich  nach  trachten,  wie  sie  vns  fein """  vernunfftlich  vnd  ordenlich  hie  fur- 
gebildet ""   werden. 

Vorred  des  Autoris. 

Es  seind  ja  ethche  vntugenden  welche  offt00  vnd  dark  [durk?]  ein  schein 
haben  derpl  waren  tugend,  also  dass  sie  fur  rechte1,b  tuchen0-0-  angesehen  vnd  gebalten 

fiiinr  vii  n,  oblitt.        b    Duo  /r.  m/i/.  supra  versum  scripta  sunt.        c)  l>i"i  vv.  sqq.  in  ntar- 
Idita  sinii         d)  Teuschen  autogr.      e)  Sequuntur  vv.  Recbi  vml  billicfa  haben  die  alten,  oblitt. 
i    Sequuntur  vv    \  ml   Feste  vel  similia,  oblitt.  g)  Sic  C.  eorrexii  ex  zu  Gottes  iiml.  h)  Sequitur 

lange  ze,  niiliit.  i)  Sic;  corrigendumm    Bistumb  ?  k)  Sequitur  vil  lenger  aber,  nii/itt.         I)    Vel 

iiiwirli  iii'  Quattuor  vv.  si/ii.   in  margine  addita  sunt.         n)  C.  acriben    voluissst    videtur  allen   von 

ilisi-ni  ii  I  aUein  o)    V    .■.n/u-u  versunt  scriptum.  p)  Sequitur  tbewren,  oblitt.,        <\     Tria  iw.  sqq 

1,1  tnargine  addita  sunt.        r)  Tta  correctum  est  ex  vml,         s)  Sequuntur  vv.  von  jedermann  uberlesen 
rad,  oblitterata,   excepto  von  t)  Sequitur  klain,  oblitt.         n)  Sequitur  welcbe,  06/1«.         v  Sequitur 

Apost,  obliti  w)  Quinqut    w.  sqq.  supra   versum  scripta  sunt.        x)  //•"■  v.  in  margine  additum  esi 

\     Sequitut    sie,  oblitt.         z)   Tria   >-r    sqq    supra  versum  scripta  suni 

aa    Sequitut   erzeichet,   oblitt.  bb)  Sequuntur  vv.  man  baw  [?],  oblitt.  t-f.  Sequuntur  n 

gelebet,  s(  in  leben  lang,  vel  similia,  oblitt.       dd     Quattuor  vv.  sqq.  supra   rirxinn  scripta  sunt.     • 

■"        ii1  .1  C.  correctum  ex  hielte  vml  scbriben  pluge  [?],  ilas       gg    Sequitur  tugenden, 
obliti  hlii    V    supra   versum  scriptum  ii'  Sequitur  habe,  oblitt.       kk'  Duo  w.  sqq.  tmpra  versum 

ncripta  sunt.         II 1  Sequitur  /11.  oblitt.  min    Sequitur  vml,  oblitt.  1111    Correctum  ex  angezeigt. 

lequitur  ein  sc,  oblitt.        pp)  Sequitur  tuche,  oblitl         i|i|    Sequitur  gehalten  werden,  oblitt. 

1   1.  e.   Pei <  lanisium. 

/.'.  Alberti  \l<i<mi  Opera  omnia,  edd.  Attg.  <i  Aem.  Borgnet  XXXVII.  Parisiis 

N7  520.  Librum  ab  Alberto  scriptum  non  esse  verishnile  esi  P.  Mandonnd 
iu  „Dictionnaire  t\t-  Th^ologie  catholique,  par  A.  Vacant  e\  E.  Mangenot"  I,  Paris 
1903,   B70 


L590     L597.  s;| 

werden,  ob  sie  scl Ln  grund  vntuchen  sein.     Exempli  gratia  die  strengigheil   bell 

man  fur  gerechtigheit,  hertzlich  bitterigheil  achtel  man  fur  dapfferigheit,  froliche 
Bchwetzung  aennet  man  ein  freundligheit ,  dissolutio  einer  personen  aufischabuna 
lal.tt  sich  ansehen  fur  ein  geistliche  freud,  fauligheii  oder  onordenliche  trawrigheil 
wirt  gehalten  fur  grauitate,  lauichheil  muss  sein  ein  bescheidenheit,  Uberfliesse 
der  zier  beissl  ein  munditia.  Aber  die  warheil  zu  melden  gleich  wie  man  oichts 
gutes  mil  einer  falschen  muntz  kauffel  also  lassl  das  bimmel  reich  sich  aii  erreichen 
durch  ongereichten  undb 

II. 
BDer   Seelen    Paradeis   oder  Lustgarten    voil    edier    Biuemen,   das   ist,   allerlai 
Christlicher  Tugentenc,  vor  etlich  hunderl  jaren  durcfa  den  hoch  beruemhten   I 
Albertum   Magnum  Bischoffen  z.  Regenspurg  in  Lateind  beschriben. 

Vorred  des  Tolmetschen. 
Vnsere  Christliche  vnd  I  < » 1  •  I  i « - 1 1 « »  Voreltern  haben  disen  Autoren  Albertum 
Magnum6  allziji  vasl  geriiemei  vnd  in  grosser  eer  gehalten,  als  der  seinen  Gaist- 
lichen  stand  mii  ansehenlicher  frombkait,  tugentreichem  wandel,  furtrefflicher  weis- 
hait  vinl  kunstreichen  Bucher'  gezieret  hat.  Derselbe  zu  Laugingen  im  Schwaben- 
lainl  geborn,  ward  hernachher  zu  der  Stattd  Regenspurg  Bischofe  erwehlet,  do  er 
seine  Christliche  Schafflein  treulich  waidete:  liat  -  aber  vil  Lenger  /\\  C5len  am  Rein 
gewohnei  h  da  er  den  ftirtrefflichen  Thomam  von  Aquino  vnd  vil  andere  in  dem 
Prediger  Kloster1  die  heiligen  Schriffi  mit  grossem  ruem  Leerete*.  Jch  lass  it/. ' 
faren  das  man  von  disem  weitbekannten  Teutschen  m  Theologo  zu  seinem  Lob  mSchte 
anzaigen :  vnd  aisvil  gegenwertiges  Bttechlein  belangt,  ist  es  zwar"  recht  vnd  billich0 
genennet  wnrdcn.  Dcr  Seelen  Paradeis  oder  liustgarten.  ancli  dasp  Handbuechlin  derq 
Christiichen  Tugenten,  darumb  das  es  mit  wenig  worten  einen  teueren  schatz,  nemlich 
hohe  Christliche  weischait  begreifft,  auch  von  jederman  mit  klainer  arbait  vnd  grossem 
nutz  mag  allenthaiben r  gelesen  werden.  Darinnen  sihet  nian  als  in  einem  durch- 
scheinenden  klaren  spiegel,  was  die  waren  seligmachende  Tugehten  seien,  welliche 
in  Prophetischen  vnd  Apostoiischen  Schriften8  ernstlich  fiirgehalten  vnd  bevelhen 
werden  allen  Christglaubigen,  welliche  immer  durch  Christum  vnsern  Eerrn  vnd 
Hailand  gerecht  vnd  selig  werden,  vnd  in  disem  iamertal  ein  Gottgefelliges  Leben1 
mit  guetem  gewissen  fiieren  wollen".  Dann  welcher  nit  durch  die  grosse  Lange 
Jacobs  laitter  '.  das  ist.  durch  die  staffel  der  Gottseligen  Tngenten  auffsteigt,  der 
wirdt  nit  gehn  himmel  kommen.  —  Es  bedarff  rainer  schoner  hochzeitlicher  klaidung 
diser  Tugenten,  so  man  tretten  will  zu  dem  himmelischen  A.bentmal2.    Gottes  Reicfa 

Sequitur  reich,  oblitt.  b)  Sequitur  r..  quod  legi  nequ.it,  neqtu  alia  addita  sunt.  e  Sic  1 
correxii  ex  Der  Seelen  Paradeis  niii  allerlai  Christlichen  Tujjentcn.  als  . - •  f  1  •  n  Bhicmcn  zucgcrflstet. 
d  Haec  3  w  ab  I  supra  versutn  scripta  .s«nt.  e)  C.  ips<  hic  primum  quidem  ascripsit:  vml  seine 
kunstreichen  Bucher;  deindi  vero  haec  vv.  oblitteravit.  f)  Sic  C  sua  manu  correxii  ex  vnd  allerlei 
hohen  kunsten  ben  [9].  g)  Ab  I.  correctum  ex  ist.  h)  C.  w.  und  gelehrei  primum  supra  versum 
scripsit,  dein  oblitteravii  i>  Ab  1.  correctum  ex  andere  Jiingere.  K  Av  I.  correctum  •  x  iuit  allem 
1 1 < - i  — .  vntcrwise.  I1  A  C.  correctum  ex  aber.  ni  i  H<«-  v.  ab  I.  supra  versum  scriptum  est.  u)  <  ■  < 
kan  ich  nit  geschweigen,  es  seie  primum  eorrexit  ist  es  war  ilas  selbes,  deinde  <i«t.«<  ist  es  zwar. 
..  Sequitur  \«.n  etlichen,  ab  I  primum  quidem  correctum  ex  von  den  alten,  deindi  autem  oblittt 
|.  sic  <  sua  nianu  corr  ex  wie  auch  wider  vov  andern  .las.  q)  .1/,  /.  corr.  ex  von  r  II  •■  v 
supra  versum  scriptum  est  s)  ll<<<  v.  ab  l  supra  versum  scriptum  est ;  sequuntur  <■<-.  aliquot  oblitterata. 
t.  Tria  vv.  sqq.  ab  I  <«  rnargim  addita  sunt.  u)  Sequuntur  haec  vv.  ■<><  I  scripta:  Der  ewig  gfletig 
Goti  \i  rlrilic  dem  Leser  genad,  'las  er  zuin  wenigsten  ain  Tngeni  aus  disem  Biiechlein  taglich  ihme 
selbs  fflrsetze  vnd  sie  wol  beherzige  eben  wie  Bie  ras  bie  rernflnftiglich  vml  ordenlioh  furgebildei 
worden,  domit  derselbe  als  ain  {ab  I.  correctum  < .<■  domit  wir  als  recht)  fruchtbarer  vnd  Buange 
lischer  Baum  seinen  Christlichen  berueff  uiit  sollchen  friichten  des  Gaistes  bestattage  vml  ziere 
Vorred  des  Autors.  Deinde  horum  vv.  pars  posterior,  incipiendo  <<i<  eben  wie,  sic  ,««t,<t<<  est:  domii 
derselbe  als  ain  fruchi  des  Geistes,  wie  S.  Paulus  meldei  ye  lenger  ye  mehr  uherkomme,  vnd  inden 
Tugenden  mii  sollchen  fruchten  immer  reichervnd  Beliger  werde;  •/""-  >'<  ■  praeter  <■<■.  inii  Bollohen 
friichten,  C.  ips<  scripsii  Tandem  autem  /<<<■<■  omnia,  incipiendo  ab  Der  ewig  gttetig,  lineis  trant 
oblitterata  suni 


Cf.  Gn  28,   12  13.        ■  Cf.  Mt  22.   1     L3. 


g72  Mon.  1565— 1566.    15%    -1595—1597. 

stcct  nit  in  worten '.  sondern  in  den  friichten  des  Gaistes2  oder  Tugenten. 
Den  gueten  Gott  gefelligen  baum  erkennt  mana  nit  an  seinen  bletter,  sondern  an 
seinen  wolzeitigen  fruchtenb3.  Je  meer  nuc  Christliche  Tugenten'1  in  vns  wachsen 
vinl  vuii  vns'  geiiebet  werden,  ie  angenemer  vnd  fuglicher'  wirdt  vns  dises  Biichlin 
sein.  Derhalbeng  riete  ich  trewlich,  das  man  alle  tag  ain  Bluen  dises  Gartens1'  das 
ist  ein  Christliche  Tugent  lesete1,  betrachtet  vnd  beherzigte.  Domit  aber  der  innbalt 
dises  Biiechlins  dem  gemeinen  Mann  desto  glaubwirdiger  vnd  annemblicher  wurde. 
hab  ich  fiir  guet  angesehenk,  dasdie1  gotliche  Spriich  heiliger  Biblischer  Schrifften™ 
dem  Tcxt  dcs"  Autoris  am  end  iedes  Capituls  zugesetzet  wurde°. 

Des  Hochwirdigen  Herres  Alberti  Magni  Vorred  in  dises  sein  Buechlein  ''.  - 

1565.  1596. 

Canisius  apographum  Confessionis  Augustanae  cottegio  ingolstadiensi  dat. 

Munfeldiae  Hiinfeld  prope  Fuldam)  in  bibliotheca  RR.  Patrum  Oblatorum  Mariae 
Immaculatae  servatur  Codex  in  8°,  conglutinatus.  qui  in  pagina  prima  sic  incipit: 
nCopia  Confessionis  Augustanae  ut  erat  exhibita"  etc.  In  eadem  pagina  quinque 
vcisus  lineae  manu  Canisii  scripti  sunt.  Qui  sic  incipiunt:  „Autographum  [sic/J 
a  D.  Viglio  traditum  primario  uiro  amico"  [hoc  verbum  deinde  a  Canisio  oblitteratum 
est].  Ait  Canisius:  Vir  ille  scriptum  hoc  postea  „nostris  Oeniponti  tradidit"  ;  modo 
autem,  qni  est  annus  „1596"  Canisius  illud  dono  dat  „seminario  Jngolstadiensi". 
Verbum  tamen  „Oeniponti"  a  Canisio  postea  additum  est.  atque  omnino  apparet, 
borum  versuum  partem  unam  Oeniponte.  alteram  Friburgi  Helvetiorum  scriptam  esse. 
Lapsu  vero  calami  vel  memoriae  Canisius  senex  scriptum  hoc  vocavit  „autographum''. 
Xam  ex  extrema  codicis  parte  haec  intelleguntur :  „Confessio"  protestantium,  quae 
mait u  Philippi  Melanchthonis  scripta  et  a.  1530  Carolo  V.  imperatori  Augustae  Vin- 
delicorum  tradita  erat,  in  imperiali  deposita  est  archivo.  Viglius  autem  van  Zwichen, 
praeses  consilii  sanctioris  Caroli  V. .  cum  archivi  illius  praefectum  ageret .  ex 
Melanchthonis  autographo  apographum  faciendum  eique  a  notario  aliquo  fidera  facien- 
dani  curavit.  Ex  hoc  dein  apographo  Viglii.  ut  videtur,  iussu  exscriptum  est  alterum 
apographum  riullo  notarii  testimonio  munitum)  et  viro  illi  primario  datum.  .Semi- 
naiiiinr  autera  illud  erat  ita  loquendi  usus  illius  temporis  ferebat  ipsum  collegium 
Sncictatis  iiinolstadiense.  in  quo  30  fere  Societatis  fratres  sclmlastici  pbilosopliiao 
ct  theologiae*  studebant    G.  Sup.  44  f.  lllb— 112"  . 

1566.  1595     1597. 

Canisius  catechismo  suo  quaestiones  ab  aliis  admisceri  queritur  et  editionem,  quae 
sola  sit  verus  catechismus  suus,  evulgandam  curat. 

lYiburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali  exstai  minimi  cate- 
<  liismi  canisiani  editio  in  32°.  germanica.  quae  folia  numeris  non  signata 
habel  30;  desunt  vero  ei  folium  titulare  et  in  tine  folium  saltem  unum. 
Praeposita  esl  praefatio  ad  lectores  eaque  Friburgo  a.  1  r>  S )  7  a  Canisio 
data.  Quaestiones  cum  responsionibus  sic  dispositae  sunt:  Introductio 
habel   quaestiones  5;   fides  4:   sacramenta  9;  praecepta   3;  oratio  do- 

miiii    ir    .<</./.  a  r    ipso  supra  versum  scripta  sunt.         b)  Sequitur  Bonst,   oblitt 
quitur  die,  oblitt.  d    Quattuor  vv.  saq.  n  C.   i/>x"  supra  versum  scripta  sunt  e    Sequuntur  vv. 

getiebei  rad  bekommen,  rad,  oblitt  f)  i  C.  correctum  >.<■  lieber.  g)  Quinqut  w  sqq  a  C  ipsa 
scrlpta   snnt ;    l     antea  sententiam  quandam  primum  scripserat,  deindi    varu    immutaverat  li>  Haec 

■•'■  I  supra  versum  scripta  sunt.  [)  .1  C.  correctum  ex  recht.  k)  I.  primum  scripserat:  Iimi 
dej  \mi.ii  lin  -ii.i  angesehen;  deinde:  hal  mich  etc;  tum;  ist  tiir  guel  angeBehen  worden.  I)  r. 
supra  versum  scriptum  m)  Sequitur  ausserhalb,   correctum  •  .<•  zu,  dein  oblitteratum.         n)  Sequitur 

Anii.rs  ausserhalb  dea  Zuesatzte,  oblitt  o)  //"••  v.aC.  scriptum  esi  Sequitur  Dee  A.utors  Vorred, 
"iiiitt.        p)  Correctum  ex  disen  siiiini 


1  Cf.   Mt  7.  21.  Gal5.  22.  Cf.    Mt   7.   16  20;   12,  33;   Lc  6,    I! 


M.»n.  L566.    1595     L597.  s7."> 

miiiica  cuin  salutatione  angelica  5:  iustitia  christiana  17  \  t.  v^  ."»' 
sequuntur  preces  niane,  vesperi,  ad  tnensam  dicendae  etc.,  examen 
conscientiae  cotidianum,  institutio  ad  peccatorum  confessionem,  pre- 
catio  pro  mortuis,  tres  sententiae  S.  Fulgentii.  Eanc  editionem  a.  1597 
Friburgi  factam  esse  collegeris  fortasse  cx  eius  praefatione.  Verum 
in  catechismis  canisianis  haud  raro  accidit,  ut  editionibus  posterioribus 
praefationes  et  litterae  dedicatoriae  editionuni  piiorum  praeponerentur: 
cf.  e.  g.  Can.  V  799  806  823—825;  VI  677  694-  695  703.  Ac  C  Holder, 
qui  hanc  editionem  invenit  et  primus  descripsit,  Iiaec  monet  :  si  (piis 
cam  cum  libris  a.  L596  et  1597  Friburgi  Helvetiorum  a  Gremperlino 
et  Maesio  (qui  soli  tunc  ibi  typographicam  artem  exercebant)  tvpis 
exscriptis   contulerit,    eam  Friburgi  a.   1597    non  esse  factam  videbit. 

Holder  censet  editionem  a.  1597  Dilingae  ab  Ioanne  Mayer  factam 
esse  {Theohgische  Revue,  L.  Jahrg.,  Mttnster  i.  W.  1902.  97—98).  Rep- 
tene?  Ponam  primum  editionis  praefationem,  ut  in  f.  s}{  2  legitur:  ..Zu 
dem  Christlichen  Leser.  OB  schon  diser  kleine  Catechismus  etwan 
wird  verandert,  ist  doch  fdarumb]  der  Catholische  Grlaub,  so  all[zeit] 
und  allenthalben  gleichlautend,  und  bestandig  bleibt,  mitnichten  ge- 
schwacht  und  geschmalert.  Man  muss  aber  auf  allerley  Weeg  ver- 
suchen.  damit  den  Schwachen  und  Kleinverstandigen  mit  heilsamer 
Speiss  und  Artzney  gedienet  werde.  Wolte  GOT  im  Himmel,  es  kame 
noch  ein  anderer,  der  kont  und  wolte  die  Haubtstuck  unsers  wahren 
Catholischen  Glaubens  noch  kurtzer,  deutlicher  und  besser  turtragen, 
nur  das  die  re[chte|,  gesunde  und  Christliche  Lehr  |(tOT|  dem  BDErren 
zu  Ehr,  und  den  [einf]altigen  Kinderen  GOttes  zu  Nutz  gelehrt  und 
geforderet  wurde.  Dass  aber  etliche,  zwar  unter  meinem  Nahmen 
disen  meinen  Catechismum  immerdar  mehren,  und  allerley  andere  Fragen 
darein  flicken,  kan  ich  meines  theilss  viler  Ursachen  halben  nicht  gut 
heissen.  Hab  derohalben  solches  in  disem  meinem  hohen  Alter  hiemit 
zu  bezeugen,  und  mehreren  Unrath  zu  vermeiden,  dise  Edition  allein 
fur  mein  wahren  kleinen  Catechismum  erkennen  wollen.  Datum  zu 
Freyburg  in  Uchtland,  im  Jahr  Christi  1597.  PETRUS  CANISIUS 
Soc.  Jes.  der  H.  Schrifft  Doct." 

Iam  vero  notandum  est,  huic  praefationi  anntun  159(5.  non  1597. 
asciibi  non  solum  in  P//ili/>/>i  Heilbrunner,  Lutheranorum  ministri  lau- 
ingani,  libello  „Jesuider — Spiegel",  Laugingen  1(501 .  65,  s<<l  etiam  in 
minimi  catechismi  canisiani  editionibus  catholicis,  quae  a.  L613  Con- 
stantiae  apud  Iacobum  Straub  et  a.  1(530  Monachh  apud  Nicolauum 
Henricum  factae  sunt.  Ac  Canisius  in  litteris  Friburgo  2.  Eanuarii  L596 
Dilingam  ad  Michaelem  Eberlin  S.  J.  missis:  „Salutem  ex  me  dicas", 
inquit,  „P.  Saluio  qui  nescio  an  Catechismum  recudendum  a  me  missum 
acceperit",  et  Friburgo  IX.  Augusti  159(5  ipsum  Salbium  (Salvium) 
Dilingae  habitantem  sic  de  loanne  Mayer  monuil  :  „Scripsi  uuper  ad  typo- 
graphum  Joannem,  ut  me  illi  gratum  ostendam"  (v.  supra  p..41T>  432). 
Vnde  sic  conicio  :  Catechismus  minimus  a  Canisio  Friburgi  anno   1595 


874 


Mon.  1567— 156S.    1596. 


postremum  recognitus  et  ab  Ioanne  Mayer  Dilingae  a.  1596  typis  ex- 
scriptus  est,  anno  1596  praefationi  ascripto.  Iterum  deinde,  anno  1597 
praefationi  ascripto.  in  lucem  emissus  est  sive  Dilingae,  sive  alibi 
,i.  1597  vel  1598,  vel  utroque  anno.  Heilbrunner  hanc  ponit  inscrip- 
tionem:  „$leinet  (atechismus  Petri  Canisii  je|t  non  bem  Authore  inn 
fcinem  tjolnn  Slltet  fiir  bie  EINIGE  WAHKE  Edition  erlennt  unb  beftettigei. 
(SJetrucrt  \u  Ttlingen  Anno  1598."  Hac  se  editione  in  Canisii  praefatione 
ex  parte  exscribenda  usum  esse  affirmat  (1.  c.)  Neque  tamen  hac  in 
re  certi  quicquam  definire  velim. 

Editionem,  quam  supra  dixi,  vidi  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali. 
Sommervogd  eam  uon  posuit. 

15«7.         1596. 

BCATECHIS  MVS  CATHOLICVS.  IVVENTVTI  FOK- 1  mandaa  hoc  seculo 
quam  maxime  necessarius.  |  AVTORE  |  D.  PETRO  CANISIO,  j  Doctore  Theologo 
So-  cietatis  [esv.  \ccessere  Preces  Horariae  de  |  aeterna  Dei  sapientia  IESV 
CHRISTO  Domino  uo-  stro,  cum  pijs  quibus-  ]  dam  &  Christianis  exer-  citationibus. 
NISSAE.  '  Per  Andream  Reinbeckel.  |  M.  D.  XCVI."  Versus  1,  2,  7.  17.  18  et 
verba  Jcsv"  et  „Iesv  Christo"  rubra  sunt.  12":  ff.  98  non  signata.  addito  titulari. 
Liber  aeque  praefationem,  neque  indicem  rerum  habet.  In  pagina  altera  folii  titularis 
vcisns  illi  .Fiustia  Christicolae"  etc.  Catechismus  terminatur  f.  C  10b.  Sequunfcur 
testimonia  Sacrae  Scripturae  adversus  haereticos,  preces  horariae,  meditationes  de 
virtutibus  Christi,  preces  vespertinae,  oratio  S.  Thomae  „Creator  ineffabilis",  preces 
ante  scholam  recitandae.  In  folio  postremo  sunt  duae  imagines  ligno  incisae  et  plus 
quam  medias  paginas  occupantes:  Christus  Petri  pedes  lavans  et  Christus  cruci  af- 
tixus.  Librum  vidi  Romae  in  bibliotheca  cesiana  (^Biblioteca  Chigiana".  quae  postea 
in   bibl.   vaticanam  translata  est  .  S.  IX  9282.     Sommervogd  eum  non  posuit. 

1568.        1596. 

K\    archetypo.     G.  Sup.  65    f.  152*.     Eadem    fere  sunt  in    libello  ^Annuae  Lit- 
terae  Societatis  tesu   Anni  M.  D.  XCVP,  Neapoli  1605,   139. 
Dilingae  Catechismus   Canisii  figuris  exprimitur. 

In  Litteris  annuis  collegii  dilingani  Dilinga  1.  Decembris  15D(i  datis 
haec  narrantur :  „  Jmpressa  typis  ratio  deligendi  in  patronum  e  numero 
A.postolorum  vnum  aliquem;  eamque  ad  rem  curatum,  vt  eorundem 
A.postolorum  imagines  tnaiorj  in  Charta  expressae  habeantur  •  Totus 
item  Catechismus  non  ediscendus  iaui.  sed  oculis  spectandus  propositus 
expressis  in  pictura  omnibus  fidei  mysteriis :  vt  modo  nemo,  etiam  tar- 
dissimus  quod  scire  opus  esl   discere  non  possit." 

Clarius  haec  indicai  Agricola  11  p.  134  ;  lnY  enim  scribit  in  a.  1596:  „Prodi- 
erunl  ex  Typographia  quoque  Dilingana  libri  complures  .  .  .  inter  alios  Catechismus 
haud  modica  expensa  fuit  editus,  quo  ad  rudiorum  tollendam  ignorantiam,  quod 
legere  characteribus  expressum  non  Licebat,  oculis  dabatur  spectandum,  praecipua 
videlicei   Orthodoxae  Fidei  capita,  figuris  cupro  incisis  repraesentata." 

Il.ii ■(•  aliqua  ratione  confirmantur  per  praefationem,  quara  I'.  Georgius  MavrS.3. 
v.  supra  p.  858  posuil  in  libello  „Catechismus  Petri  Canisij  Soc.  tesu  Th.  Nacb 
der  ('(".lnisclicii  Edition,  Durch  Figuren  fttrgestellet",  ALUgspurg  1614.  Ait  enim,  iam 
I'  loannem  Baptistara  Romanum  S.  J.  Catechismum  figuris  expressum  composuisse, 
"    posl    eum    alios    idem    praestitisse,    Bfurnehmlich,   damil    die  Figuren    nach    dem 

Neisse,  urbs  Silesiae  borussicae. 


Mon.  L569     L570.     L596.  875 

Catechismo  R.  P.  Petri  Canisii .  .  .  gerichtei  wurden."  Quia  autem  libelli  iili  baud 
ubique  comparari  possent  vel  piuris  constarent,  quam  a\  ab  omnibus  emi  possent, 
iam  Augustae  Canisii  Catechismum  novis  figuris  ligno  incisis  expressum  esse  simul- 
que  piorum  bominum  beneficentia  effectum,  ut  liber  ill<>  parvo  pretio  emi  posset. 

Figuris  hisce  augustanis  verba  tninoris  catechismi  canisiani  subiecta  sunt.  Ac 
verisimile  est,  dilinganis  quoque  figuris  verba  catechismi  canisiani,  sin  minus  tninoris, 
saltem  niiiiiiiii  siiliicct:i  esse  in  usum  eorum,  <|iii  eas  explicaturi  erant.  Certe  cate- 
chismus  canisianus  earum  fundamentum  quoddam  erat,  vel,  si  ita  dicere  malis,  ipsae 
ex  eo  procreatae  erant. 

15««>.        1596. 

.EVANGELIA      ET  EPISTOLAE,      QVAE  DOMINICIS   ET    PE-    stis  diebus, 

de   more  Catholico      in   templis   recitantur,      luxta    ritum    Ecclesise  I» anae.      AC- 

CEDIT  PABVVS  CA-  techismtts  />.  Petri  Canisij.  |  POSNANI.K1  Apud  Viduam  & 
Hseredes  io-  annis  Wolrabi.  ANNO  M.D.XCVI.'  Versus  1,  2.  :;.  6,  9,  L2  rubri 
siint.  16°.  Paginae  signatae  non  sunt.  Liber  folia  habet  fere  300  (A — Z  8,  a  I»  8  . 
ln  eo  neque  praefatio,  neque  approbatio  ecclesiastica,  neque  index  rerum  comparent. 
Catecbismus  sic  inscriptus  est:  ..CAIMTA  DOCTRIN.E  CHRI-  s'1'1  A.VK  COM 
PENDIO  TRA-  dita,  vt  sit  veluti  par- 1  uus  Catechismus  Catholicorum.  AVTORE 
/>.  Petro  Canisio  Societa-  tis  Jesu  Theologo.  POSNANLE,  Anno  CD  D  XCYI." 
Librum  vidi  Cracoviae  in  bibliotheca  universitatis  \  I  a.  27  .  Kuni  luevissimc  com- 
memoravil   Sommervogel  II  638. 

1570.        1596. 

Editio  canisiana  epistularum  S.  Hieronymi.  S.  loannes  Berchmans  ea  ad  vitam 
religiosam  eligendam  excitatur. 

1.  .D.  HIERONYMI  STRIDONIENSIS  |  EPISTOLAE  SELECTAK.  &inlibros 
tres  distributas,  opera  D.  Petri  Cani-  j  sij  Theologi.  |  Nioic  denub  ad  exemplar  Ma- 
rinni  Victorij  Reatini,  Episcopi  Amerini,  emendatce,  '  argumentisque  illustratce. 
Epistolarum,  atque  aliorum  opusculorum,  |  quae  tribus  hisce  lilnis  continentur,  ordo 
&  numerus  adiectus  est.  Cum  rerum  &*  verborum  Jndice  locupletissimo.  ;  PARISIIS, 
Apud  Dominicum  Salis,  via  sancti  J  Ioannis  Lateranensis.  |  1596."  Reliqua  ut  iu 
editione  parisina  anni  1588:  vide  supra  p.  773.  Vidi  Libri  exemplum,  quod  est  Aro- 
viae  Aarau  in  Helvetia  in  bibliotheca  cantonali  (Ma  1617).  Editionem  brevius  posuit 
Sommervogel  II  670. 

2.  „DIVI  HIERONYMI  |  STRIDONIENSIS  |  EPISTOLAE  SELEC-  tae,  &  in 
libros  tres  distributae,  opera  D.  Petri  Canisij  \  Theologi.  '  N«nc  denub  ad  exemplar 
M.ariani  Victorij  Reatini,  Episcopi  kmerini  emendatce,  ,  argumentisque  Ulustratce. 
Cum  Epistolarum  &  rerum  Indice  |  locupletissimo.  |  LOVANll.  Apud  Philippum 
Zangrium  bibliopolam  J  Iurat.  sub  Vnicornio.  Anno  1596."  24°  12°  min.  :  ff.  sign. 
1—324:  sed  numeri  215,  216,  250.  2f!l  bis  positi  sunt;  praeterea  ff.  non  sign.  in 
initio  8  et  in  fine  8.  F.  *2"  '  <sa  Canisii  litterae  dedicatoriae  Augusta  Vindelicorum 
a.  1565  ad  aniversitatem  dilinganam  datae  (Can.  V  26  30).  ln  extremo  libro  indices 
epistularum  f.  Ee  5a— Ee  6b  et  rerum  memorabilium"  F.  Ee  7  Ee  12'  .  In  f.  8' 
cernitur  figura  S.  Hieronymi  Iigno  incisa.  Embricae  Emmerich  in  bibliotheca  gym- 
nasii  exstat  huius  libri  exemplar,  quod  in  pagina  interiore  involucri  anterioris 
hanc  habet  notationem:  Joanni  Dulman  Cliuensi  Catechismi  praemium  donatum 
Kmbricae  in  suprema  Grammaticae  schola,  3.  Nonas  Nou.  •  A."  L604u.  Sommervogel 
hanc  editionem  brevissime  commemoravit.  Hanc  editionem  eandem  egse  existimo  atque 
illam  quam  De  Backer  I  1047  1048  cf.  etiam  Sommervogel  II  670  scribil  Lovanii 
a.  1596  in  lucem  prodisse  cum  eodem  foliorum  signatorum  numero  «i  eodem,  m 
videtur.  titulo,  praetenniam  <j u<><l  pro  verbis  .Apud  Kbilipjuim  .  .  .  Vnicornio"  posita 
sunt  verba  :  _ex  officina   loannis  Bogardi,  Typog.  Inrati.  sub  Bibliis  aureis". 


Poznan,   Posen,  urbs  Poloniae. 


876 


Mon.  1571.    159(5. 


3.  Liceal  mihi  hoc  loco  factum  narrare,  quod,  etsi  huius  opt-iis  fcerminos  egre- 
ditur,  dignum  tamen  esse  videtur,  quod  bic  commemoretur,  praesertim  quia  usque 
adhuc,  quod  sciam,  omnium  oculos  fugit.  Societas  lesu  summo  honori  sibi  ducit. 
quod  tres  iuvenes  sui  ab  ecclesia  in  sanctorum  Confessorum  album  relati  sunt : 
Stanislaus  Kostka  t  1568),  Aloysius  Gonzaga  (t  1591),  Ioannes  Berchmans  (f  1621  . 
Divina  bonitas  hosce  tres  Sanctos  Societati  donavit.  Atque  hoc  iam  constat :  Stanislai 
.i  kloysii  in  Societatem  Iesu  ingressui  Canisii  opera  interposita  est  (v.  Can.  VI  4 — 6 
4.")  63  64  r>,')4  r>;>f>:  Friedr,  Schroder  S.  ■!..  Das  Leben  des  Hl.  Aloysius  Gonzaga, 
Einsiedeln  1891,  28  399). 

[dem  autem  de  loanne  Berchmans  dici  potest.  En  quae  de  eo  narrantur  in  anti- 
quissima  eius  vita  a  P.  Virgilio  Cepario  S.  J.  scripta.  quae  et  propter  auctoris,  viri 
gravissimi,  personam,  et  propter  optimos.  quibus  ille  usus  est,  fontes  fide  omnino 
digna  est:  „Sua  diuina  Maesta  .  .  .  1' accese  in  desiderio  di  consecrarsi  a  Dio  nelia 
Religione.  Ei  egli  .  .  .  inclino  con  prontezza  1"  orecchio  a  questa  santa  inspiratione, 
e  procuro  di  fomentare  nel  suo  cuore  quel  santo  affetto,  che  il  suo  Creatore.  e  Signore 
scia  degnato  d' accenderui.  A  questo  1' aiutarono  molto  (come  egli  raccontaua)  1'epi- 
stole  ili  San  Girolamo,  e  la  vita  del  Beato  Luigi  Conzaga :  1'  epistole  di  San  Girolamo 
1'haueuano  infiammato  al  desiderio  di  lasciare  il  mondo,  e  ritirarsi  nella  Religione; 
la  vita  del  Beato  Luigi  1'haueua  inclinato  a  eleggere  la  Compagnia" :  VirgUio  Ce- 
pari  S.  .1..  Vita  di  Giovanni  Berchmans  Fiammingo  Religioso  della  Compagnia  di 
Giesv,  In  Roma  1i>j>7,  Parte  I,  p.  13.  Lectione  igitur  epistularum  S.  Hieronymi  in 
[oannis  animo  incensum  est  desiderium  ingrediendi  in  ordinem  aliquem  religiosum. 
loannes  autem,  natus  a.  1599  Disthemii  (Diest)  in  Belgio.  antequam  Mechliniae 
a.  1616  iu  Societatem  ingrederetur,  ibidem  a.  1615  in  Societatis  collegio  litteris  operam 
dabat  //.  /'.  Vanderspeeten  S.  .[.,  Vie  du  B.  Iean  Berchmans,  Louvain  1865,  31  32). 
Si  tunc  epistulas  S.  Hieronymi  Iegebat,  satis  certum  est,  eum  usum  esse  epistulis 
liuius  Sancti  a  Canisio  in  usum  iuuentutis  litterarum  studiosae  selectis.  quae 
cum  alibi,  tum  in  Belgio  compluries  editae  erant,  veluti  Lovanii  1573  et  1596  et 
Antverpiae  1604  Sommervogel  II  670  <>7 1  .  ln  Societatis  collegiis  tunc  quotannis 
discipulis  libri  pro  praemiis  distribuebantur.  In  collegio  embricensi,  ut  supra  dictum 
est,  epistularum  S.  Hieronymi  editio  canisiana  pro  praemio  data  est.  Verisimile  est, 
iiliin  factum  esse  in  collegio  mechlmiensi,  et  fortasse  ipse  Berchmans,  quem  primum 
praemium  tulisse  traditum  est,  hunc  librum  accepit. 

1571.        1596. 

Canisius  „Speculum  militum"  sive  vitam  SS.  Mauritii  et  sociorum  Friburgi  Hel- 
vetiorum  edit. 

„®rieg§Ieut  2niegel,     2)a§  if±    SSarfiaffte  befdjreibung  ei  ne§  gfiriftltthen 
$rieg§mann§,  2Bie  er  in  at  i  lem  feinem  Ififin  nadifolgen  folle  betn  berrlidnm 
©6en=    bilb    Sanct  ^03*32:3®^,   fo  jur  jeit  be§   £aifer§  2Jcajimiant  D= 
berfter  ^elbljauptmann   getoefen,   aud)   ©.   ©ereon§,   2.    Jlmrfen,    2.   SBrfen, 
2.  SSiftor§,    imb  anberer  feiner  2f)ebaifd)en  $rieg§f;lcut()cn,  toellidje  im  SQBaflifer 
lanb,  ju  Sdlen,     ju  Irier,  ui  2olot()urn,  imnb  anber§too,  megen  jfyrer  Tapfferer 
99e     ftcnbigteit  im  (^briftlidieit  OUauben,  bic  fclige    SDcartdrfron  crtanget  ()abcn. 
2lflen  frommen  (Sljriften,  infonberljeit  aber  ;  ftelboberften,  .ftituptleutfjen,  33eoeId&§= 
babcrn,    rmb    ge    nteinen    Solbaten,    311    auffmunbcrung   mibcr    afle    Kfjrift 
cnfcinb    SRitterlicb,   ju    tempffen,    nuglidj    mle     fcn   furgcftcllt,      Turd)      \xnn 
1'KTKYM  <  .WISIYM.  ber  Societei  IK-    s\'  Theologum  mit  fonbcrem  Jyki^ 
befdjrteben,     Dnb  in  £rud  oerfertiget.     ©etrudt  \u  /vrenburg  in  SSdjtlanb,  burd) 
Vlbra    bam  ©emperlin,  Onb  2tt.  ^ilbcim  aft&a.      M.  D.  XCVI."    Versus  1. 
•"••  t,  5,  12,  13,  L8,  21,  23  et  vrerba  „2anct  siJce:k\U;lWr.   ..2.  ©ereom§, 
2.   Iimiien.  2.  SBrfen,  2.  5Biftori§"  ,»<•  syllaba   ..SV  (v.  1!»)  rubra  sunt. 


Mon.  L572     1573.    1596  s77 

4"  min. :  pp.sign.286;  praeterea  II'.  non  Bign.  m  Lnitio  8  el  in  fine  I.  F.  a  •_'' 
ad  |li  l'|  litterae  dedicatoriae  Canisii  Friburgo  Efelvetiorum  ad  Laurentium  ^recker 
e\  Wolfgangum  D&gescher  praetores  el  ad  reliquum  senatum  reipublicae  solodoronae 
datae:  de  quibus  vide  supra  p.  133.  P.  1  (1  „Vorred  vnd  Eingang  Ln  dises  gantze 
Werck,  an  den  Christenlichen  Guethertzigen  Leser".  Opus  tres  complectitur  libros 
iu  varia  capita  divisos.  Singulis  Libris  praepositus  esl  index,  quo  quid  in  singulis 
capitibus  dicatur,  notatur.  P.  281  „Ain  Gebeti  zu  Goti  von  S.  Moritz  vmd  seinei 
hailigen  Thebaischen  Gesellschafft,  Lnn  vnd  ausserhalb  der  Earchen  zusprechen* ; 
|p.  282  -Ain  anderes  Gebett,  von  S.  Vrsen,  vnd  anderen  II.  Thebaischen  Martyrern, 
so  zu  Soloturn  ruehen."  P.  283  „Christliche  ermanung  Johannis  Carpentarij '  an 
seine  Soloturner  beschriben,  das  Thebaische  Hailtum,  welches  bei  jhnen  behalten 
wirdt,  anlangend".  Elortatur  is  hoc  carmine  Solodoranos,  nt  sanctorum  martyrum 
reliquias  illas  pie  venerentur  et  eorum  praecepta  ohson  antes  \irtutibus  christianis 
operam  dent;  p.  284  286  carmen  alterum  Ldque  Lnscriptum  sic:  „Kurtze  Erzeelung 
dor  liirnomsten  Thehaischen  II.  Martcrcrn,  von  ictzti;eincldteni  ( 'arpeiitario  \  erzaichnet.1' 
In  folio  iiltimo  crrata.  Vidi  exemplum  huius  libri,  quod  est  Monachii  in  bibUotheca 
univcrsitatis  Tlicol.  5  5  2  5,  S.  N.o  !W)1  .  Liber  cxstat  ctiain  Tubingae  in  bibliotheca  uni- 
vcrsitatis  ct   Berolini  in  bibliotheca  oationali.    Editionem  posuit  Sommervogel  II  681. 

1572.  1596. 

Vita   S.  Idae  </   Canisio  <'<///<<   Friburgi  iterum  typis  exscribitur. 

Aiuicus  quidam  mecum  communicavit  hunc  titulum  in  catalogo  bibliothecae 
cuiusdam  a  se  inventum:  -Historische  kurtze  Beschreibung  von  dem  Leben  und 
Wandel  der  Gottseligen  Frawen  S.  Itta  von  Kirchberg,  etc.  So  inn  dem  Wiirdigen 
Gottshaus  Vischingen  seliglich  ruwet.     Freyburg  in  Uchtland,   1596." 

Haec  sine  dubio  est  nova  editio  vitae  S.  Idae  a  Canisio  primum  a.  1590  editae; 
v.  supra  p.  806.     Sommervogel  hanc  editioncm  oon  posuit. 

1573.  1596. 

Friburgi  Helvetiorum  cantiones  ecclesiasticae  cum  Canisii  Catechismo  minimo 
eduntur. 

„Gatt)otijd)e  $3rd)engefang  jum  tl)eil  oor  onb  nad)  bem  (Satedjifmo, 
■jum  tcit  fonft  burd)§  ^iatjr  311  t>nterfd)ib=  tid)en  $eiten  >u  fingen:  |  ©amt 
bem  ftteinen  Ka=  tcdnfmo  bc§  S.  £).  Petri  Cani-  |  sij  Societatis  IESY  The- 
|  ologi.  Cum  facultate  Superiorum.  ;  ©etrutft  ui  ^reiburg  in  9Sd^t=  tanb. 
bet)  9loral)am  ©empertin,  |  bnnb  3Jt.  iSit^etmo  2Jca§.  M.  D.  XCVI."  Versus 
_?.  3.  7.   11.   12,   lo  et  verba   .. Petri  Canisij"  et  „Iesv"   rubra  sunt. 

16°;  pp.  sign.  lti!».  addito  folio  titulari.  In  pagina  altera  folii  titularis:  „S.  Paulus 
der  Apostel,  inn  der  Epistel  an  die  Colossern,  im  •'!.  Capitel  •  Leerei  vnd  ermanel  euch 
selbsi  mit  Psahnen  vnnd  Lobgesangen,  vnd  andern  Geistlichen  Gesangen,  vnd  mil 
dancksagung  singei  Goti  in  eweren  Hertzen."  I'.  •'!  7  „Register  oder  Verzeichnus 
dcr  Gesangen".  P.  8—27  „Catholische  Gesang  so  vor  vnd  dem  [sic]  Catechismo 
ahn  Sonn  vnnd  Feiertagen  zu  singen".  I'.  28  120  „Andere  Ges&ng,  so  zu  vnter- 
schidlichen  Zeiten  dess  Jars  zusingen".  I'.  121  124  „Gereimete  Gebettlin".  I'.  125 
„Der  Cleine  Catechismus  des  E.  H.  Petri  Canisij,  der  heiligen  SchrifFI  Doctors,  inn 
Frag  \  iid  Antworten  gestellet."  I'.  12(1  152  Catechismus,  quinque  capitibus  de  Bde. 
sacramentis,  praeceptis,  oratione,  iustitia  christiana  17  quaestiones  cum  snis  respon- 
sionibus  complectens.     I'.   153     1'!'.':    „Volgen  schSne  Gebettlin,    von  einem  Christen 

taglich  /M  gebrauchen."     I'.  125  imago  Ligno  incisa  :  Salvator  stans  ei   glol 1  terrae 

ciini  cruce  lnann  tcncns:    circa  quem  varii  Sancti    in    genua  suni   provoluti.     P.   I"'-'! 
imago    Lisno    Lncisa   David    reeis    Patrem    coelestem    adorantis.     Verisimillimum    est, 


'  De  hoc  v.  supra   p.  301     369. 


378  Mon.  1574     1575.    1581     1597        L596. 

banc  editionem  ab  ipso  Canisio  curatam  esse.  Nam  reliqui  ^ocii  friburgenses  insti- 
tutione  iuventutis,  contionibus,  aegrorum  visitationibus ,  ministeriis  similibus 
magnopere  occupabantur.  Canisius  vero  senectute  et  iufirmitate  al>  his  rebus  omnibus 
impeditus  totus  in  studia  sacra  et  in  scriptionem  incumbebat.  Accedit,  quod  iam 
a.  1590  eius  raaxime  opera  „catechisticae  cantiones"  Friburgi  editae  sunt;  v.  supra 
ii.  811.  Huius  libri  exemplum  exstat  in  bibliotheca  monasterii  cisterciensis  Reun  in 
Stiria  siti.  Eius  descriptionem  humanissime  mihi  niisit  a.  1893  Reverendus  Pater 
Antonius  Weis  0.  Cist.,  monasterii  bibliothecarius.  Sommervogel  hanc  editionem 
nou  posuit. 

1.17 1.        1581     1597. 

Ex  Can.    17  p.  44. 

Canisii  scriba  quidam  pervicax  miro  modo  punitur. 

1\  Tacobus  Keller  S.  J..  qui  tres  annos  et  septem  menses  cum 
Canisio  Friburgi  Helvetiorum  vixit  (v.  supra  p.  841).  in  eius  Vita  circa 
a.  L612  scripta  necdum  typis  exscripta  haec  narrat  (1.  _..  cap.  „Perui- 
cacia"  etc.):  ..Erat  Canisio  Friburgi  ad  manum  librarius.  probae  famae. 
gnauusque;  hunc  aliquando.  nescio  ob  quem  stomachum.  cepit  scribendj 
satietas;  et  quia  iam  coelum  caligauerat,  indignabundus  operam  ab- 
iimxit,  penso  imperfecto  clomum  iturus.  Jnterpellat  Canisius  (intereral 
enim  absoluisse)  et  moram  aliquantulam  orat.  Obstinatus  alter  et 
decreti  tenax  ad  malum  abit.  Nam  simul  ac  pedem  in  platea  ponit, 
claudique  post  tergum  ostium  inaudit,  occulta  ab  vi  tanto  ictu  de- 
palmatur.  ut  excussas  oculis  scintillas  spargeret.  Pauefactus  iuuenis, 
cum  hostem  nec  videret  nec  audiret  trepido  cursu  profugit.  castigatae 
pertinaciae  indice  maxilla,  quae  quia  ad  S.  irirj  preces  rubere  non  potuit. 
ad  colaphum  debuit." 

Tradunt  etiam  Dionysio  Cartusiano,  viro  ceteroquin  et  doctissimo  ei  sanctissimo, 
ciiin  a.  1  L69  Buscoduco  Ruraemundam  proficiscens  in  arce  Horn  prope  Ruraemundam 
moraretur,  daemonem  colaphum  vehementer  impegisse  D.  A.  Mougel  0.  Cart,  Dio- 
nvsius  der  Earthauser,  Mtihlheim  a.  d.  Ruhr   1898,  752). 

1575.        1596. 

Breviarium  <  'anisii. 

Amiu  L891  vidi  Friburgi  Eelvetiorum  in  domo  praeclarae  familiae  Reynold 
Partem  autumnalem  Breviarii  Romani  in  I"  editi,  eamque  folio  titulari  orbatam,  in 
cuius  folio  ultimo  haec  scripta  sunt :  „Antoine  de  Reynoldl  •  1740";  deinde  alia  manu: 
_<',.  breviaire  a  appartenu  au  R.  P.  Cannisius  et  lui  a  i;tt;  donne  en  1596  par  tme 
1'rinccssc  d'  Au-slpurii '.  .I'ai  trouve  cette  indication  a  la  premiere  page  de  ce  livre 
qui  a  't'  l  >i  1 1 1.  •»  ■  par  les  Vaudois  lors  qu'  ils  devasterent  1'oratoire  de  Nonan*  le 
12  Novembre  lslT.  Pre  de  Reynold  de  Nonan  Major."  Traditio  autem  quaedam 
domestica  familiae  Reynold  hoc,  ut  accepi,  habet:  Canisium  librum  hunc  dedisse  ani 
e__  ipsorum  familia,  qui  <lr  Societate  fuerit  et  illo  tempore  Briburgi  ^ersatus  sit. 
Fateor  equidem,  me  in  Catalogis  friburgensibus  illins  temporis,  quos  videre  mihi 
contigit,  Sociura  huius  uominis  aon  repperisse.  ln  collegii  autem  * Historia  aotatum 
est,  a.  1596  BBartholomaeum  Reinold  Philosophiae  Magistrum"  in  ipso  collegio  ex- 
ercitiis  spiritualibus  esse  excultum  Cod.  frib.  „Hist.  coll.  Frib."  p.  31  32).  tn  mar- 
ginibus    Breviarii    complura    Latino   sermone    breviter    ootata    suni    manu   Sebastiani 


1  Aii  iiii.i  es  axoribus  aobilium  Fuggerorum ? 

■'  Nonan,  praedium  rusticum  familiae  reynoldianae. 


Mon.  157(5.     \  (I    r.  ad  14.  Octobris  I59ti  s7'.i 

Verronii  praepositi  friburgensis.  Idem  in  pagina  interiore  involucri  anterioris  multas 
scripsil  causas,  guae  Deo  in  oratione  commendandae  esseni ;  \ .  supra  p  ->>  \  erroniis 
Reynoldi  propinquitate  generis  iuncti  sunt.  Qnde  complura,  quae  olim  Sebastiani 
Verronii  fuerant,  ad  familiam  Eteynold  postea  translata  suni  ei  ex  parte  uunc  quoque 
in  ea  asservantur.     [mpetravitne  Verronius.  eximiua  ille  Canisii  cultor  el  admirator, 

posl  eius  tnortem,   ut   liber  ille  memoriae  causa  sibi  daretur?    Friburgi  mihi  <lict 

esi  :  Nunc  quoque   aegrotorum    rogatu    bic    liber   ad  eos  defertur,   sperantes, 
Canisium  pie  coluerinl   ei  cum   fiducia  invocayerint,   singulariter  a   Deo  adiul iri 

1576.        A  il.  7.  ad  II.  Octobfis  1596. 

K\  codice  cantonalis  bibliothecae  friburgensis,  de  quo  dictum  esl  supra  p.  77'.'. 
f.    non  sign.    [i>:i|     [16b]. 

Wrtburgi  He&vetiorum  Sebastianus  Verronius,  capituli  S,  Nicolai  decanus,  Canisia 
duce  exercitiis  S.  Ignatii  vacat. 

In  codicis  friburgensis,  quem  supra  p.  779  dixi.  fasciculo  primo 
Sebastianus  Verronius,  decanus  ecclesiae  collegialis  S.  Nicolai,  quae 
est  Friburgi  Helvetiorum,  lingua  latina  notavit  „Exercitia  spiritualia 
Friburgj  in  patria  In  collegio  novo  Patrum  Societatis  [esu  peracta, 
anno  1596  •  VII.  Octobris"  ad  „14.  Oct.  L596"  (qui  dies  ultimus  ab 
eo  in  exercitiorum  fine  [f.  16b]  positus  est).  Continet  autem  hic  com- 
mentarius  cum  partem  meditationum,  regularum,  adnotationum,  quae 
in  libello  exercitiorum  S.  Ignatii  exstant  (ita  tamen,  ut  nec  cum  ..vul- 
gata",  nec  cum  „antiqua"  illa  exercitiorum  versione  onmino  conveniant), 
tum  alia  sensa,  consilia,  proposita.  quae  aut  ipse  Verronius  concepit, 
aut  ille  ei  suggessit,  qui  exercitia  ei  tradebat. 

Verisimile  autem,  immo  vix  non  certum  est,  Verronii  ducem  in 
his  exercitiis  fuisse  ipsum  Canisium.  qui  etiam  anno  1588  ei  Friburgi 
exercitia  tradiderat  (v.  supra  p.  779).  Nam  in  meditatione  „de  regno 
Christj  procurando"  (f.  6a)  Verronius  scripsit:  „Ad  augendum  regnum 
Christi,  suos  ministros  ad  opus  evocantis:  necessaria  est  et  fructuosa, 
1.  abnegatio  suijpsius :  II.  imitatio  Christj :  quae  deinceps  in  onmi  vii.i 
accuratius  animo  intigenda  est  (ut  interim  monuit  quoque  R.  P.  Canisius, 
paulo  ante  eam  meditationem  me  invisens).  III.  Contentum  esse  victu, 
amictu"  etc.  Deinde  sub  tinem  exercitiorum  Verronius  proposita  sua 
sive  „Paraeneses" ,  ut  ipse  ait,  sic  notat :  ..R  e  n  o  v  a  m  i  n  j  spir it  u  s 
mentis  vestrae1.  Attendentibus  ipsi.  In  victu  vitandum  scandalum. 
In  1  habitu.  2  sermone,  3  incessu,  4  voce,  modestia  servetur.  Scrupulis, 
qui  plerumque  solent  culpae  gravitatem  excedere,  non  facile  credendum*. 
In  oratione  spiritus  vehemens  et  ardens,  attentus  •  In  conversatione 
humana  spiritus  mitis,  blandus,  remissior,  non  nimium  exactus  :  Ecce 
ego  mitto  vos  sicut  oves  in  medio  luporum.  Mat.  1<»  ima- 
ginandus  unus  aut  alter  vir  mansuete  et  lente  agere  solitus  :  imo 
Christus  ipse  cum  sua  mouendj  et  docendj  ratione.  Keatj  mites 
quoniam   ipsi  possidebunt   terram3  :  Verba  dicta  lente,  etiam 

a)  Verr.  haec  rr.,  incipiendo  a  ScrnpnliB,  postea  oommentario  inveruU 


1  Eph  4.  23.         ■  Mt  10,   Ki.         •    Mt  5,  4. 


ggfj  Mon.  157«. 

suam  efficaciam  et  emphasim  habent"  His  verbis  Verronius  in  margine 
haec  ascripsit:  „P.  Canisius.  Imitare  Christum.  Diseite  a  me  quia 
mitis  sum  et  humilis  corde1.  Colendus  est  etiam  cum  amore 
S.  Nicolaus."  Addam  reliqua  Verronii  proposita,  quia  ex  his  quoque 
Canisii  animus.  ut  ita  dicam.  elucet.  ..In  dictis.  factisque  cavenda 
obrepens  superbia.  Verba  otiosa  penitus  cavenda.  Dura  et  importuna 
lente  perferenda  non  initio  tantum.  sed  ad  finem  perseverando.  Medi- 
tationes  instaurandae.  Irascendum  nunquam*.  Adeundi  confratres  etiam 
domesticis  conventibus  familiariter.  Quid  prodest,  unj  vitio  extirpando 
attendere,  neglectis  caeteris?  Cur  se  dedunt  vitae  religiosae  alij.  nisj 
ut  strictius  parendo  legibus  particularibus,  vitijs  extirpandis,  et  vitae 
bene  instituendae  incuinbant  •  quantum  igitur  inter  religiosos  hisce 
diligentiae  adhiberes,  eam  adhibe  etiam  domj  :  nam  nec  inter  pios.  et 
religiosos  vita  emendatur,  nisj  cura  et  labore  adhibitis.  Dicit  Deus: 
I  n  i  ellectum  tibj  dabo  in  via  hac  qua  ambulabis,  firmabo 
super  te  oculos  meos2.  Psal.  31.  Idem  quoque  dicit  •  Nolite  fierj 
sicut  equus  et  mulus3  etc.  Omnia  fac  secundum  exemplar 
(|  ikhI  tibj  in  monte  ostensum  est4.*- 

1577.        L596. 

Ex  archetypo.  G.  Sup.  65  f.  139a  140a.  Litteris  usi  sunt  Raderus  182  L84; 
Sacchinus,  Can.  371. 

Socii  friburgenses  in  collegium  novum  immigrant.  Canisii  contio.  Orationes  i» 
convivio.     Res  scholasticae.     Ministeria  sacra. 

In  Litteris  annuis  collegii  friburgensis,  Priburgo  Helvetiorum  Ka- 
lendis  Decembribus  a.  1  596  datis,  haec  narrantur;  ..Degere  hic  Nostrum 
vndeuiginti  :  Sacerdotes  duodeni :  fratres  septeni.  .  .  .  Collegium  multis 
annis  abhinc  aedificari  coeptum.  hoc  tandem  numeris  suis  absolutum, 
habitare  sumus  ingressi5.  Sedes  sane  nostris  asibus  peraccommodata, 
Reipub.  impensis  paene  perfecta,  templi  fabricam,  inexhaustae  ciuium 
in  Societatem  Liberalitatis  sociam,  testem  desiderat,  progrediente  item 
tempore  sub  lucis  auras  erigendam.  Interea  Sacello  circumscribimur, 
ain|>lo  satis.  si  ciiui  locoiiiin  prioribus,  quas  incoluimus,  angustiis  con- 
feratur,  verum  litterarum  potius  quam  religionis  exercitationibus  desti- 
nato6.  Quod  dum  celebri  ritu  adhibito,  Cleri  antistes 7  sacrarum  rerum 
usui  addiceret,  adfuere  tmn   Kpiscopi   Vicarius8,  aliique  Canonici  com- 

yqq    ■■   l  .  t-r    postea  addita  sunt. 

Mi    11.  29.  •  Ps  31,  8.  Ps  31,  9.         '   Ex  25,  40;   Hebr  8,  5. 

1  hi      Historia  collegii  fribnrgensis  afnrmatur,  id  factum  esse  .">.  A.ugusti;  quo 

'li :clesia    „Dedicationem    I!.   Mariae   ad    Nives"    colii     Cod.    friburg.    .Ilist.    coll. 

Frib."   p.  31  . 

Sacellum    populi  quoque    usibus   destinatum  a.   1.V.'7  ineunte   ;i|>iid  collegium 

c lin sst  :  in  quo  sanctissimum  sacramentum  asservari  coeptum  esi  d.  "_'.  Februarii 

Cod.  frib.  Jlist.  coll.  frib."   p.   II. 

•  BPraepositusu,  ;iit  " Historia  collegii.  Is  eral  Erhardus  Thorinus  f  &•  Octobris 
1596;   Fontaine,  Notice  sur  La  chambre  etc.  7.'!. 

Petrus  Schnewly,  vicarius  generalis  episcopi  Lausannensis. 


15%.  f$g] 

plures,  tuin  uterque  Efceip  :  praeses1,  cum  multis  Senatus  plebisque 
viris  spectatissimis.  Sacro  symphonica  hilaritate  rite  confecto,  prodiit, 
nonnulla  hominum  admiratione,  Eteuerendus  IV  Petrus  Canisius,  senex 
cygneo  more  canorus,  el  circumfusae  concioni  explicuil  tum  Societatis 
uostrae  instituta  consuetaque  munia,  tum  Eteip.  causas,  quibus  ad  hanc 
magnificam  aedificij  molem  inchoandam  perficiendamque  commota  fui 
Concione  missa,  praecipuae  autoritatis  viri,  ad  tenue,  verum  a  virtute 
religiosa,  el  tantorum  hominum  de  Societate  opinione  concepta  minime 
diuersum,  prandium  accessere;  ubi  triplici  perorandi  genere,  partim 
uniuersae  ciuitatis  erga  uos  beneficentiam,  tol  iam  annis  <'.\  multis 
quidem  argumentis,  praecipue  vero  ex  hac  Collegij  noui,  eiusdemque 
amplissimi  structura  cognitam  exploratamque  depraedicauimus,  partim 
etiam  mutuae  voluntatis  studium  ac  officium  pro  exigua  facultate  nostra 
summum  promisimus.  Quae  res  quantopere  utriusque  dignitatis  sum- 
matibus  placuerit,  ex  honorifica  non  minus  (|uam  facunda  gratiarum 
actione,  post  solutum  convivium,  ab  altero  Reip:  moderatore  habita, 
clare  patuit;  qua,  quam  grata  Societatis  munia,  et  communi  emolu- 
mento  salutaria  hactenus  cecidissent,  diserte  significauit,  el  ad  incoeptis 
insistendum,  nos  omnes  egregie  animauit,  iussitque  omnis  beneuolentiae 
praesidia  multo  ampliora,  quam  hucusque  sinms  experti.  exspectare.  .  . 
Xouas  Scholas  non  multis  hebdomadis,  post  immigrationem  oceupa- 
uiiiius.  .  .  .  Auximus  Scholas  Rhetorica.  diu  iam  multumque  exoptata.  .  .  . 
Sacris  commentationibus  operam  nauarunt  duo  domi  nostrae,  alter  magnae 
autoritatis  vir,  non  niulto  post  in  Praepositum  Ecclesiae  I  lollegiatae  coop- 
tatus2.  Enunciarunt  apud  nos  delicta  sua  uniuersim  5920.  .  .  .  Duodecim 
ex  haereticis  agris  ad  Catholicos,  tanquam  meliorem  coloniam  traducti." 

Canisii  orationem,  quae  in  his  litteris  commemoratur,  Matthaeus  Eaderus,  edoctus 
fortasse  ab  uno  ex  iis.  qui  eam  audierant,  copiosius  enarravit  p.  182  183  :  ..  In 
perfectum  Collegium  Sociis  immigrantibus ,  Canisius  frequenti  populo  primam  in 
sacello  tumultuarie  ad  Musei  aditum  excitato  concionem  habuit;  quae  simul  illi 
vltima  fuit,  anno,  ante  quam  de  statione  vitae  decederet,  dumtaxat  vno.  Lemma 
concionis  erat  institutae  Societatis  ratio,  viuendi  modus,  finisque,  studia  docendae 
iuuentutis,  erudiendi  pro  concione  populi,  eiusdemque  per  confessionem  expiandi, 
subleuandi  in  valetudine,  firmandi  in  tnorte,  solandi  in  aegrimoniis,  reducendi  ab 
haereseos  erroribus  in  viam.  aliaque  hoc  genus  plura.  Fecii  postea  gradum  ad 
Magistratus,  quo  consilio  ad  excitandam  tam  aobilem,  amplam  et  sumptuosam  molem 
aedificii  fuerint  impulsi;  promissi  demum  conatus  oostri  ad  vniuersam  Reipub.  et 
singulorum  salutem  procurandam." 

'  [oannes  Meier  et  Ludovicus  ab  Attry  /•'.  Kuenlin,  Dictionnaire  du  Canton  de 
Fribourg  I.   Fribourg  1832,  268\ 

-'  Sebastianus  Verronius ;  Canisio  iuvante  hic  spiritualibus  hisce  exercitiis  operam 
navavit :  v.  supra   p.  879. 

Miror,  Dr.  Eichardum  Mayr  affirmare :  „Die  alte  Jesuitenschule  ruhteaufdei 
spater  mehrfach  abgeanderten  ,Ratio  Studiorum'  Rom  1586  des  Ordensgunerals 
Claudio  Aquaviva  1543  1615;  oeuere  Forscher  halten  die  Verfasserschaft  des  Peter 
de  Hondt  gen.  Canisius  [1524  97]  fiir  wahrscheinlicher  :  Weltgeschichte,  herausges 
von  Hans  /•'.  Helmolt,  VIII,  Leipzig  u.  Wien  1903,  399.  U\  nihil  dicam  de^quaviva, 
iniila  ratione  probari  potest,  Canisium  auctorem  esse  rRationis  Studiorum". 
Braunsberger,  Canisii  Epistulae  el   Acta     viii  56 


882     Mon.  1578     L579.    Exeunte  m.  Dec.  1596    vel  aest.  a.  1597     -  1580—1648. 

Dr.  Carolus  Ddndliker ,  historicus  helvetius,  ile  schoiis  helveticis  exeuntis 
saeculi  XVI.  scrihens,  haec  notat:  .Oas  Schuhvesen  der  Jesuiten  stand  h6her,  als 
gleichzeitig  dasjenige  der  Protestanten ;  es  kam  nicht  selten  vor,  dafi  Protestanten 
Jesuitenschulen  besuchten.  Denn  bier  herrschte  mehr  padagogisch  verniinftige  Methode. 
mehr  Riicksicht  auf  weltliche  Brauchbarkeit,  Anstandigkeit  und  auf  Gesundheits- 
pflege" :  Geschichte  der  Schweiz  mit  besonderer  Riicksicht  auf  die  Entwicklung  dea 
Verfassungs-  und   Kulturlebens,   11.  Ziirich   1885,  633. 

1578.        Exeunte  m.  Decembri  a.  1596  (vel  aestate  a.  1597). 
Ex  Can.  43,  fol.  separato  nec  signato. 
Canisius  Friburgi  exhortationem  domesticam  habet. 

Exstat  exhortationis  sacrae  ad  Socios  collegii  friburgensis  habendae  commen- 
tarium,  quod  totum  manu  Canisii  scriptum  et  sic  ab  eo  inscriptum  est :  .('in-a 
renouationem  uotorum  1597".  tncipit:  .Ernewert  euch  i  m  geist  ewers 
gemuts  vnd  zichet  an  den  newen  menschen.  Ephes.41.  Renouatio  nostra, 
sicnt  charitas  uestra  iam  intellexit,  breui  a  nobis  fiet,  ei  si  Deus  uolet,  cum  optato 
fructu*.  Quid  autem  est  et  dicitur  ista  renouatio?  ad  quid  prodest  collegijs  [?] b. 
Quomodo  circa  illam  nos  geremus.  In  his  tribus  stat  summa  praesentis  exhortationis  '. 

Renovatio  votorum  Friburgi  de  more  fiebat  quotannis  primum  Kalendis  tanuariis 
cf.  supra  p.  575  656  692  7.J4  770.  deinde  <lie  aliquo  aestatis.  Neque  tamen  ex 
lniius  commentarii  verbis  cognosci  potest,  utro  die  Canisius  exhortationem  habuerit. 
Equidem  existimo,  eum  uno  ex  ultimis  diebus  m.  Decembris  anni  1596  dixisse.  Nam 
aestate  a.  1597  iam  admodum  infirmus  erat;  v.  supra  p.  474  482. 

1»7«>.        1580—1648. 

Kx  Cod.  friburg.  „Hist.  coll.  Frib."  p.  194. 

Petrus  Python  friburgensis,  Canisii  ctdtor  eximius,  eo  benedicente  mira  suavitate 
perfusus. 

Antiqiia  Historia  manu  scripta  collegii  Societatis  Priburgi  Hel- 
vetioriim  constituti  haec  habet  in  a.  1648:  P.  Petri  Canisii  „singularis 
Cliens  Clarissimus  Dominus  Pancratius  Python  Senator,  et  reip.  ut 
uocant  Commissarius  generalis  hoc  anno  inter  Nostrorum  preces  ei 
adhortationes  pie  obijt,  qui  aduentantes  primum  in  hanc  urbem  nostros 
latina  oratione  a  triuiali  Magistro  accepta  puer  olim  saiutauerat,  primus 
eidem  a  Sacris  mmister,  peragratis  deinde  exteris  prouincijs2  post  ali- 
«|iini  donii  uostrae  dierum  collectionem  apud  eundem  depositis  totius 
tiit.-M-  aoxis  inuitatus  antequam  ad  suos  rediret  ad  sacrum  illius  Patris 
sub  eius  finem  ad  sacra  bene  precantis  uerba  tanta  se  suauitate  repente 
delibutum  postea  Senator  iuratus  asseruit  in  processu  Canisiano,  ut 
sex  hebdomadibus  mire  exultauerit.  uihil  siiuilc  (leini-cjis  cxpertus.  unde 

pra  hoc  <     Can    scripsit   wolfarl  b     Vel  collegio  vel  collegij  fratribus       C.  script 

legij     Primum  scripaerat:   Quam  utilitatem  ex  ea  sperare  ei  consequi  possumus.       i     Si    i 
./»'"   ,,,;, ,ni, ii  scripserat:  Haec  summa  est  in  praesenti  exhortatione  tractandorum. 


1  Eph  I.  23  24. 
Senatus  friburgensis  ei  18.  Septembris  1587  litteras  commendaticias  dedit, 
quibus  affirmabatur,  eum,  Lam  magistrum  philosophiae  Friburgi  Brisgoviae  factum, 
imis  civilis  ei  canonici  discendi  gratia  clarissimas  ttaliae  universitates,  imprimis 
patavinam,  obire  velle  ex  apogr.  eiusdem  temp.,  quod  esl  Friburgi  in  archivo  rei- 
publicae,  Cod.  BLatinische  Missifen  L579  1591"  f.  37b  38  .  Cf.  etiam  Berthier, 
Bonh.   xxxvn. 


Mon.  L580.    1582     1596 


— :; 


tantus  deinceps  1'.  Canisij  Encomiastes,  tantus  Collegij  el  Societatis 
Patronus •'.  nt  a  nonnullis  Jesuitarum  Ajigelus  diceretur,  saepe  nos  utili 
patrocinio  tutatus,  quam  curam  moriens  quatuor  filijs  Magistratu  iam 
in  republica  fungentibus,  commendauit." 

rnns  ex  Pancratii  tiliis  erai  Beatus  tacobus,  cuius  filius  Franciscus  Petrus 
a.  L656  Societatem  ingressus  esi  ei  a.  L710  Monachii  edidil  Vitam  Canisii.  quam  a 
P.  toanne  Dorignj  S.  J.  gallice  scriptam  latine  reddiderat  et  variis  relnis  au  erat 
BGrosses  Btirgerbuch"  I  f.  161*  [Friburgi  in  archivo  reipublicae] ;  „Diarium  Collegij 
Frib.  Ilcln.  11;.").'!     1661"   f.  75b  [Friburgi  in  bibliotheca  cantonali];   Agricola  I   21  I  . 

1580.        1582    1596. 

Canisius  in  f<i//iyit>  friburgensi  pavimentum  verrit,  scutellas  abluit  etc. 

Sebastianus    Verronius   praepositus   friburgensis    in  *Co (ntario 

illo  de  extrema  parte  vitae  Canisii  scripto  (v.  supra  p.  797),  ubi  de  vita 
domestica,  quam  ille  Friburgi  Helvetiorum  agebat,  narrat:  ..<  lanisius", 
inquit,  „hebdomadarias  vices  inter  socios  subire,  stato  die  pavimentum 
verrere,  scutellas  a  prandio  eluere,  aliaque  pro  more  vilissima  imn 
minus  quam  qui  infimi  essent,  officia  praestare  solebat"  (1.  c.  I  5b) 
Matthaeus  Raderus  S.  J.  in  vitae  canisianae  prima  adumbratione  Au- 
gustae  Vindelicorum  a.  1611  absoluta  de  Canisio  sene  Friburgi  degente 
scripsit:  ..Xec  domesticas  interim  operas  negligebat,  cum  el  hebdo- 
madatim  ipse  suas  obiret  uices,  et  tironum  ritu,  H  mediastinorum 
sociorum,  nimc  puluerem  scopis  abstergeret,  nunc  pauimentum  uerreret, 
nunc  culinarias  a  patinis  sordes  ablueret,  nunc  alia  pro  more  domi 
curaret,  tam  simplici  habitu  et  gestu,  ut  nihil  in  eo  quaesitum  aul 
affectatum  deprehendi  posset.''  (MSS  Gesuitt.  Cod.  1355  }>.  52,  Romae 
in  bibliotheca  nationali.)  Eadem  fere  Raderus  protulit  in  vita  Canisii 
a.  1(514  Monachii  typis  expressa  (p.  218 — 219).  Haec  Friburgensibus 
valde  placuerunt.  Testatur  enim  P.  Petrus  Canisius  Bovet,  monasterii 
Minorum  Conventualium  friburgensis  sodalis:  ..La  tradition  des  gens 
pieux.  qui  s' est  transmise  de  famille  en  famille  atteste  qu 'on  1«'  vit 
parfois  balayer  les  corridors  du  college  de  Fribourg.  Se  regardanl  comme 
inutile  dans  son  grand  age,  il  voulait  au  moins  remplir  les  modestes 
fonctions  d'aide  de  cuisine  et  laver  la  vaisselle"  (Vie  ei  A.postolat  du 
Bienheureux  Pierre  Canisius,   Paris-Fribourg  1881,   193). 

TRegulae  communes"  Societatis  haec  praescribuni  n.  L8  :  BSinguli,  etiam  si 
Sacerdotes  sint,  cum  primum  surgunt,  lectum  operiant,  eumque,  et  reliqua  componani 
hora  consueta.  et  scopis  cubiculum  verrani  tertio  saltem  quoque  die,  exceptis  ijs, 
(jui  ob  occupationes  maioris  momenti,  aut  valetudinis  causa,  iudicio  Superioris  sub- 
leuandi  sunf  Begulae  Societatis  [esu,  Romae  1582,  1!»  20).  BInstructiones"  autem 
a  P.  Hieronymo  Natali  Societatis  visitatore  conscriptae  et  ab  eodem  a.  L566  L577 
recognitae,  quas  a.  1565  secunda  Congregatio  generalis  Societatis  provincialibus 
tradi  iussit,  „ui  illis  pro  sola  directione,  aulla  interim  obligatione  obstricti,  uterentur", 
in  BOrdine  culinae"  haec  babent:  „Pos1  prandium  ei  coenam,  transacta  media  hora 
prioris  quietis,  vnusvel  duo  vel  plures  fratres,  prout  opus  fueril  ei  frequentia  collegii 
patietur,  vestiti  saccis  ex  Lino  crasso  ab  anteriori  parte  cum  manicis,  destinentur  ad 
scutellas  abluendas  ei  discos,  etc.  atque  hi  mutentur  suis  diebus.    Comprehendantur 

a)  Supplendum  em    videtur  fuil   vel  aimili    v. 

56 


884 


Mon.  1581. 


antem  in  his  per  vices.suas,  non  solum  sacerdotes,  sed  omnes  etiam  superiores, 
neque  vllus  excludatur,  nisi  cui  notabile  damnum  afferet  illud  exercitium,  ex  prae- 
scripto  medici;  hoc  vero  facient  dimidia  hora"  Epistolae  P.  Hieronymi  Nadal  IV. 
Matriti   1905,   IX  604  . 

1581.        1580    1597. 

l-.x  codice  inscripto  „Rationes  Accepti  ei  Expensi  Collegij  S.  J.  Friburgi  Nui- 
thonum  ■  al>  anno  1580",  qui  est  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali,  ]>.  1 
■1  3  G  11     38. 

Ihitn  et  accepta   in  collegio  friburgensi,   inprimis  pro  libris.    Aes  alienum. 

In  codice  collegii  friburgensis,  in  quo  ex  Societatis  praescripto 
rationes  dati  ei  accepti  riotabantur,  ut  eas  praepositus  provincialis  in 
collegii  visitatione  ipse  vel  per  socium  inspiceret  et  nominis  subscrip- 
tione  confirmaret,  haec,  praeter  alia,  notata  sunt: 

. Annii   1580  den   1<)  decembris   seindt  R.  P.   Petrus  Canisius,    vnnd   P.   tlobertus 

Ardrenus  der  Societet   IESV    allhie    zu   Fryburg    ankhommen .nfenckhlich    hatt 

,.|- Hter   P.  Canisius    in    gelt    mit    sich    gebracht    nach  Fryburger   mirntz  gerechnel 

15  <  Ironen  3  Ib. ' 

1581    Vber  solches  haben  die  VTnnseren  von  dato  auff  den  <>  May  Anno  s"_'  von 
dess  Closters2  einckhommen  empfangen   1719  Cronen 
Summa   1734  Cr.  '■>  lb. 

Hingegen  nach   lauth  der  register  aussgeben  1652  Cr. 

Hetten  also  in  der  khisten  bleiben  sollen  s'"_'  Cr.  3  Lb. 

Seyen  abef  in  praesentia   R.   P.  Oliuerij  Visitatoris  gefunden  worden 

120  Cr.  3    Ib.    _  gr.    16  dl. 
[582  Rationes  von  6  Maj  auf  den   11    Iiinij  83 
.ln   vorgeender  rechnung  seyen  in  der  khisten  bliben         120  Cr.  3    Ib.    _  gr.     16  dl. 
Vbei    welches  auf  dato  empfangen     ....         985     ..    2     „    9     ,       7    - 
Jtem   vom   khirchen  gelt  entlehnet     ....         191 

Summa   1  _.i*7 
Aufigab 

Erstlich  ftir  kla\ •ilnn.'_.   leinwacht,  bedtgewant,  wosch 

Fiir  allerlay   khlaine   Ding     ....... 

Ilanl.aalit.  \innl  arbaijter       ....... 

Costgell  ...  ... 

Brotl      .... 

Fleisch 

Visch,  Ayr 

Schmaltz,  miillich,  kass,   vnd  gemuefi 

Fur  gewtlrtz,  vnd   Fastenspeifi      ...... 

I'in     <")l  .... 

\'nil>  buecher  Papir 

Almusen  ....  ...  33  I       K' 

i  i'.  Coronae  sive  Coronati  Kronen  ;  Ib.  librae  Franc,  Lira  :  gr.  grossi 
Groschen  ;  dl.  nummi  Pfennige},  P.  Sigismundus  Ilsung,  qui  diu  collegii  procura- 
torem  egit,  in  a,  1595  I.  c.  p.  3.  notavit:  .Viginti  snliili  libram,  Quinque  tibrae 
<  'oronatum   Monetarium  consl  it  uunt." 

Monasterium   mareengi    significatur:   \.  supra   p.  1     5. 

nisius  officio  superioris.  quo  ,il>  initiis  domus  friburgensis  functus  erat, 
levatus  esl  sub  medium  m.  Septembrem  a.  1582,  < 1 1 1< >  P.  Petrus  Michael,  primus  col- 
l«'uii  pector  hituriis,  advenit:   \.  supra   p.  102, 


1 

9 

l.> 
18 

Cr. 

ll>. 

_i 

«II. 

184 

2 

1!» 

4 

11 

16 

288 
63 

3 

1 

11 
6 

19 

1 

r>7 

i 

9 

6 

i 

.>.> 
18 

i 

.  > 

3 

1 1 

t 
11 

16 

•» 

1 1 
11 

10 

1 

•> 

11 

lii 

1580     1597 

Ci  Ib  gr.      dl. 

Junckher  Peter  Feijtag  an  seinem   Haufi  bezalel  142  1  6 

Fttr  die  Capellen ■_>  1 1         H 

Dem  Schttchmacher       ...  11  4  9      15 

_podecker  vnd   Barbierer      .  .  <; 

Fur  Vnsletkertzen         ....  9  2  (i 

Holtz 29  •_'  H 

Schlosholtz,  das  ist.  das  Zimmer  vom  schlofs  herain  zufieren  32  _  9 

Zerung  vnd  Bottenlohn         .......  .5  4  10        2 

Fttr  tlfii  Wein  einzubringen          ......  30  4  6 

Wafi  nil  den   Weinberg,  vmnd  Closter  gangen  17  :;        I       lo 

Fttr  den  baur  zu  Marcens     .......  :;s  I 

Den  Religiosis  Monasterij  ■           ......  105 

Summa  alles  1284  2       2       13 

Solches  vom  empfangnen  abgezogen  bleibi   im   resl              .  12  1        7         5." 

Sequitur  ratio  dati  ei  accepti  ab  11.  tunii  l"»s:;  ad  1.  Maii  1584.  K\  (jua  liaec 
tantum  ooto: 

Cr.       II..       gr.       dl. 

„Bttcher  papir,  vnnd   RosenkhrSntz       ...                 .  Is                   5          •"> 
Was  das  ( iollegium  schuldig 

Erstlich  der  Prouintz 37                 30 

Dem  Collegio  zu  Lucern       .......  38       21         •"> 

Den  Herren  von  Friburg  est  debitum,  quod  <>lim   _bbas2  fecit  •">",) 

Herren  Capitani   Rotze3         .......  _4<) 

Willero  vmb  btiecher4  vnd  dem   Buechbinder       .         .         .  '-,s 

Frawen   Mischelo   .........  35 

Der  kirchen           .                          102 

Religiosis  Monasterij     ........  •>" 

Summa  1_<><>         4         7 

Dafi  Collegium  ooch  schuldig   153  Cron.  4  Ib.  <>  gr.   1   dl. 

Kx  commissione  R.   I'.   Prouincialis 5 
Simon   HiendJ   manu  propria." 

I.">.s4  •  1585:  „Weyter  baben  die  Heren  von  Fryburg  P.  Rectorj  el  Canisio  auf 
<lie  raus  pro  congregatione  vereheret  _■<)  Cr."6  Collegium  debet  „Monacho  tiostro 
;"><>  Cr.,  Willero  Augustae  pro  libris  90  Cr." 

1585  1586:  Collegium  debebai  reliquis  provinciae  collegiis  160  coronatos 
domui  probationis  landsbergensi  150  coronatos ;  tiniversum  aes  alienura  eral  <94  cor. 
_nno  1587  L588  debebant  „Willer  gen  Augspurg  vmb  Buecher  _l  cor.,  Vhserm 
Einzieher  Georg  Corbj  besoldung  vom  Januario  16  cor.,  Dem  Niclausen  R.  P.  Canisij 
schreiblohn  (1  cor.  78  ll>."  tnter  1.  Iiinii  1588  et  1.  lulii  1589  acceptum  esl  praeter 
alia  „Honorarium  ab  Abbatissa  Sekingensi 7  Patrj  Canisio  factum  24  cor.  I  H».  16  dl." 
Empta  sunt:  Oleum  olivarum,  uvae  passae,  saccarum,  amygdala,  ficus,  mel,  sinapi, 
aromata,  sal,  poma,  nuces,  cerasa.  Constiteruni  „libri,  compactio,  vectura  28  cor., 
varij  generis,  \t  papyrus,  scopae,  scriba  I'.  Canisij  25  cor."  1589  1590:  PLibri, 
compactio,  vectio  11  cor."  1590  1591:  „Pro  libris,  compactione,  vectione  79  cor." 
■  Inter  1.  Iunii  1591  ei  1.  Maii  1592  „Patri  Canisio  Lucerna  donati  13  <-'»i-."  8  Intei 
1.  Maii  1592  et  1.  Mai  1593:  „Dono  dati  sunl  a  Domino  Praetore  ab  Afri  Patrj 
Canisio  propter  dedicationem   libri  Notarum   7  cor.  68  II'."'     Soluti  „pro  libris,  <  <>m 


'  Marsens;  cf.   Can.   \'ll   869.         '   Marsensis.  '  Ratze. 

'  Georgio  Willero  bibliopolae  augustano.  '  Georgii   Bader. 

"  Cf.  supra  |».  644.         7  lacoba  a  Sulzbach;  v.  supra   |».  276. 

s  Cf.  supra  p.  284.        "  Vide  supra  p.  :>4<i. 


SS(;  M<m.  L582.    1581     1597. 

pactione.  vectura  63  cor.  2  Ib.  12  gr.",  pro  „seuo,  lychno,  oleo  lini,  sulfuratis  L2  cor." 
Collegium  debebai  „Willero  pro  liluis  24  cor."  Lnter  1.  Maii  1593  et  1.  Maii  L594 
_  ju . .  libris  comp.,  vect.  34  cor."  ;  aes  alienum  erat  1012  cor.  1594 — 1595  „pro  melle, 
succo  pyrorum,  prunorum  ei  sinapi  L3  cor.,  lilnis.  vect.,  compactione  4s  cor;" 
L595  L596  pro  Libris  el  compactione  20  cor.  Inter  1.  Septembris  1596  ei  1.  Sep- 
tembris  L597  .'IVstamento  ioganit  Cnlleyio  Dn.  1'raepositus  Torinus  10  cor."  :  soluti 
„pro  libris  ei   compactura   1 11  cor." 

1583.        1581—1597. 

Ex  Canisii  autographo.     Can.  50,   II   I'.  71''. 

Canisius  orationes  componit  a  Valesianis  pro  patria  erroribus  et  vitiis  purganda 
(id  Deum  fundendas. 

Praefatiuncola  editoris:  Tacobus  Keller  s.  .1..  unus  ex  collegii  friburgensis 
praeceptoribus,  in  eiusdem  collegii  *Litteris  annuis  exeunte  a.  1593  datis  haec  narrat: 
„Valesia  regio  esi  Jtaliae  vicina  loco,  Geneuae  doctrina,  Heluetijsque  contermina  ei 
confoederata.  Multi  male  baeretici,  pauci  bene  cathohci,  indiscriminatim  Basileam, 
Tigurumue  liberos  mittunl  ad  certa  studia,  ad  quamuis  religionem.  Nunc  sensim 
loca  mutare,  Friburgum  uenire  magno  numero,  a  Caluino  abire,  caeteros  pietate 
aincere.  Coire  multi  erani  omnes  Parthenici  coetus  in  foedus  Sacramento  conceptis 
uerbis  firmatum  il<-  Catholica  religione  retinenda,  nobis  non  modo  non  authoribus, 
sed  plano  inscijs  scripserunt  Leges,  scriptas  sanxerunt  iureiurando  nominibus  subiectis, 
sigillis  appositis  ex  apogr.  eiusdem  fere  temporis,  Cod.  „1.  3(5"  f.  61a).  Fortasse 
horum  iuvenum  pietate  flagrantium  rogatu,  certe  in  Valesianorum  usum  Canisius 
orationes  composuit,  quae  hic  ponentur.  In  earum  autographo  plurimae  emendationes 
cernuntur  a  Canisio  factae.  Quibus  lii<-  notandis  supersedeo,  quia  lectu  valde  dif- 
ficiles  sunt. 

Ad  Deum  Patrem. 

Omnipotens  Deus,  «x  cuius  nutu  temporalia  spiritualia  el  aeterna 
cuncta  gubernantur,  Maiestatem  tuam  supplex  rogo,  vt  iram  tuam 
peccatis  meis  ac  totius  Valesiae  debitam  clementer  auertas,  Conuerte 
nos  Deus  salutaris  noster1,  ui  uerae  penitentiae  fructus2 
edamus  ac  necessariam  gratiam  vtrique  statui,  Ecclesiastico  atque 
politico  reformando  impetremus.  Extirpa  falsae  doctrinae  zizania,  per 
quae  Catholicae  fidei  triticum  in  populo  suffocatur3  •  custodi  ac  tuere 
olim  sancti  Theoduli  uineam  '  quae  nunc  a  lupis  grassantibus  deuastatur ; 
atque  totam  ditionem  potenti  et  paterna  benedictione  conseruare  «■( 
reformare  digneris.    A.men.    Pater  noster. 

A<1   Deum  tiliuni. 

Domine  Jesii  Christe  lili  l>»'i  el  Virginis,  redemptor  mundi  et  sal- 
uator  Ecclesie,  commendo  tibi  nostrum  Episcopum5,  Clerum,  Senatum 
•I  populum  Valesianum,  \<  duce  gratia  tua  rectius  habeamus.  In  hac 
ditione  deleantur  haereses,  corrigantur  abusus,  tollantur  crimina;  pax 
e\  concordia  restituantur.  Dona  huic  patriae  nostrae  idoneos  pastores, 
doctores  ;iti|iir  magistratus,  <|iii  uerbo  el  exemplo  praesint  ac  prosinl 
subditis,  el  a  quibus  populus  ad  sancti  nominis  tui  gloriam  pascatur 
atque  gubernetur. 

Ps  84,  5.  \lt  :;.  8;   Lc  3,  8.  Cf.   Mi    13,  25  26. 

De  S.  Theodulo  \ .  supra  |>.  312. 

Episcopus  Sedunensis    Sion,  Sitten    erai    1565     1604   Hildebrandus  I.  de  Ried- 

niat  ti 


Mon.  L583.    1597.  -^; 

A.gnus  l>«'i  qui  tollis  peccata  mundi1  per  -  crucem  ••( 
mortem  tuam  miserere  Valesiae,  e\  oues  in  illa  errantes8  adiuua, 
iii  ad  te  conuersi  omnes  unj  pastorj  e\  uni  ouili3  restituantur. 
Pater  noster. 

\>l   Deum  Spiritum  sanctum. 

Veni  sanctiss.  Spiritus  et  uisita  domum  tuam  Valesiam,  cui  multa 
munera  benigne  tribuisti,  Ne  sinas  in  hoc  agro  pro  rosis  spinas  crescere, 
ei  pro  Euangelica  luce  tenebras  errorum  inualescere.  Mitte  operarios 
ad  m e s s e m 4  tuam  quae  corrupta  esi  repurgandam,  uouisque  el  nei 
sariis  gratiae  tuae  ac  misericordiae  rructibus  excolendam.  Reformetur 
abs  te  magistratus  tum  Ecclesiasticus  tum  politicus,  redeani  errantes 
ad  Ecclesiae  catholicae  unitatem,  malae  cupiditates  e\  carnis  operafl 

profligentur.    Conserua  in  illis  ac  renoua  spiritum  pietatis6,  i le- 

stiae,  castitatis  ac  fraternae  charitatis.  A.uge  in  omnibus  ordinibus 
dona  tuae  gratiae,  ul  ex  haereticis  Catholici,  el  ex  Catholicis  l><i  tilij 
simplices  ac  obedientes  efficiantur.    Amen.    Pater  noster. 

1583.        15!)7. 

Catechismits  Canisii  minor  editur  latine  Antverpiae,  Duaci,  Paderbomae,  graeco- 
hitini    Ingolstadii,  germanice  (immutatus)  Coloniae. 

1.  [nstitutiones  christianae  pietatis  seu  parvus  Catechismus  <  !atholicorun.  auctore 
Petro  Canisio  „Antverpiae.  M.  D.  XCVTI,  a [>lh l  [oannem  van  Soeft,  L6°,  |>p.  240": 
Sommervogel  II   638. 

2.  ^Kleiner  Catechismus  aufs  dem  grofien  gezogen  durch  Melch.  Braun  Pastorn  • 

Colln,   1  T> ; 1 7 .   Ki"":  I>r  Backer  I   1061.     Sommervogel  hanc  editionem   i posuit.    Do 

Summae  canisianae  compendiis  a  Melchiore  Braun  parocho  coloniensi  factis  v. 
Can.   VII.    733. 

.'{.  „InStitutiones  christianae  pietatis  sen  Parvus  Catechismus  Catholicorum. 
Duaci,  Baltazarus  Bellerus,  1597.  -2V"  :   De  Backer  I  1060  ei  es  eo  Sommervogel  II  638. 

4.  .1'ctri  Canisii  Societatis  .Tesu  Theologi  Catechismus  Graeco-latinus.  Nunc 
iterum  in  gratiam  studiosae  juventutis,  opera  cujusdam  ex  eadem  Societate  editus. 
Cum  gratia  et  privilegio  Caes.  Mai.  [ngolstadii,  ex  Typographia  Adami  Sartorii. 
Anno  MDXCVII,  16°,  pp.  115":  De  Backer  II  1180-  1181,  et  ex  eo  Sommer- 
vogel  V  810.     Plura  de  hoc  Lihro  a  P.   Georgio  Mayr  S..I.    edito  vide    supra   p.  s.">>"\ 

:..  JNSTITVTIONES  CHRISTIANAE  PIETATIS.  SEV  PARVVS  CATE- 
CHISMVS  CATHOLICO-  RVM.  Auctore  Petro  Canisio  Societ.  [ESV  Theologo. 
PADERBORNAE,  /■:>■  officina  Matthaei  Pontani  M.  D.  XCVII."  L6°;  |>|>.  sign.  58. 
In  pagina  altera  folii  titularis  imago  ligno  incisa  Christi  cruci  affixi  el  medii  inter 
duos  latrones  >■  crucihus  pendentes;  cui  haec  ascripta  sunl  :  _ln  cruce,  confixus  clauis, 
(lnm  pendei  [esus,  Humanae  peragit  dulce  salutis  opus  •  toh.  •'!.  Et  sicut  Moses 
exaltauit"  etc.  Catechismum  sequuntur  testimonia  Sacrae  Scripturae  contra  baereticos. 
Distinctus  ac  separatus  ah  hoc  libello  est  alter  libellus  eiusdem  magnitudinis  >-i  ^i<- 
iiiscii|>tiis :  BPreces  horariae  >!<■  aeterna  l»>-i  sapientia,  verae  sapientiae  studiosis 
sedulo  frequentandae.  Sis  accesserunt  orationes,  matutinae,  diurnae,  vespertinae,  etc. 
Breuis  ratio  peccata  sua  Sacerdoti  confitendi.  Modus  item  ministrandi  >'t  respondendi 
Sacerdoti  celebranti  Missam  secupdum  oouum  v.siim  Romanum.  Paderbornae  ■  Ex 
officina  Matthaei  Pontani.  M.D.XCVII."  In  eadem  illa  pagina  cernitur  etiam 
imago  li.:iii>  incisa  Cordis  Iesu  >>>r>>na  spinea  cincti ;  ipsam  imaginem  ambil   rosarium 


1   [0   1.  -2!).         J   I  Petr  2,  25;  cf.   Ps  118,   176;   ls  .".:;.  6;  Mt    18.   \  + 

l,,  lu.  n;.        '  Mt  !•.  38:  Lc  L0,  ■_'.        5  Gal  •">.  1'.'.        "  [s  11.  2. 


Mon.  1584     1585.     1597       Circa  a.  1597. 

sive  granorum  corona,  cuius  quinque  decades  rosis  distinguuntur ;  in  quatuor  rosis 
(liristi  manus  ei  pedes  cernuntur;  supra  coronam  facies  Christi  cx  sudario  comparet. 
PP.  sign.  128.     Liber  continet,  praeter  alia,   „Meditationes  quotidianas  juxta  ordinem 

dierum    hebd adae",    et    „S.    A.ugustini    Orationera    cum    a    barbaris,    Haereticisque 

inuaderetur  ipsius  urbs  episcopalis"  etc.  Societatis  homines  Paderbornae  iam  inde 
ali  a.  1583  scholas  habebant.  Quare  dubitari  non  potest,  quin  ipsorum  cura  haec 
editio  facta  sit.  Haec  posui  ex  descriptione  ab  amicis  mihi  missa  Hafnia  Kobenhavn, 
in  Dania  .  ubi  liber  exstal  in  bibliotheca  regia.  Sommervogd  hanc  editionem  non 
commemorat. 

1584.  r>!>7. 

Catechismus  minimus  Canisii  Moguntiai  iussu  archiepiscopi  edibur,  eiusqut  usus 
praescribitur. 

Wolfgangus  «  Dalberg  archiepiscopus  et  princeps  elector  moguntinus  30.  Sep- 
tembris  1597  ad  ecclesiasticos  viros  animarum  curam  gerentes  litteras  dedit,  in  quibus 
haec  dicuntur:  „Demnach  uns  fiirkommen,  dafi  zeithero  ein  zimlicher  Mangel  urid 
Abgang  an  recht  katholischen  kleinen  Catechismis,  nit  ohne  merklichen  Nachtheil 
uinl  Versaumnus  der  unschuldigen  Jugent,  liin  und  wider  bey  den  Pfarrherren  und 
Schulen,  in  anserm  Ertzstift  und  Gebiet,  erschienen  sei  .  .  .  so  haben  wir  aufi  an- 
gelegener  vatterlicher  und  wolmeynender  Sorgfaltigkeit  nicht  underlassen  wollen, 
solchem  gesptirtem  Mangel,  so  viel  an  uns,  zu  stewern  und  vorzubawen,  und  darauff 
die  gnadige  Verfiigung  gethan,  dal.i  der  kleine  Catechismus  I>.  Petri  Canisii.  wie 
derselb  hievor  in  kurtze  Fragstik-k  uinl  Antwort  yestellt.  uinl  jetzu  vun  newein  mit 
Fleil.t  ubersehen,  in  unserer  Stadt  Meintz  in  uothwendiger  An/.ahl  getruckt  werde." 
Commissariis  igitur  episcopalibus  et  parochis  curandum  esse,  .<la!.;  solche  von  oewem 
in  Tnnk  verfertigte  Catholische  Catechismi,  zu  Christlicher  Heylsamer  Dnderweisung 
iiml  Aufferbawung  defi  gemeynen  Volckleins  und  angehender  zarten  Jugent,  nicht 
allein  von  unsern  angehorigen  CJnderthanen  .  .  .  erkauft ....  sonder  auch  zum  wenigsten 
alle  Sonn-  und  Feyert&g,  in  angestellten  Predigten  und  Kinderlehren  fleifiig  abgelesen, 
erklart  und  aufigelegt  werden"  :  [Christ,  Moufang,]  Die  Mainzer  Katechismen  vov 
Erfindung  der  Buchdruckerkunst  liis  zum  Ende  des  achtzehnten  Jahrhunderts,  in 
.Dei-  Katlmlik-  57.  Jahrg.  II  N.  F.  38.  Bd),  Main/.  1877,  257  260.  Cf.  etiam  Chr. 
Moufang,  Katholische  Eatechismen  des  sechzehnten  Jahrhunderts  in  deutscher  Sprache, 
Mainz  1881,  613  614.  Editus  igitur  est  Moguntiae  a.  ir>!i7  Canisii  Catechismus 
isque  minimus.  Cuius  editionis  exemplum  usque  adhuc,  quod  sciam.  repertum  non 
est.     Sommervogel  editionis  mentionem  fecit  II   644. 

Liceat  mihi  hoc  loco  addere.  ([uae  de  Canisii  cateehismis  maiore  et  minore 
seripsit  P.  Anselmus  Tticker  0.  S.  B.,  qui  Vindobonae  in  universitate  theologiam  pasto- 
ralem  tradidit:  BGrofie  Verdienste  erwarb  sich  um  >\f\\  catechetischen  Dnterricht 
Petrus  Canisius  aus  dem  Orden  der  Jesuiten,  der  1551  von  Kaiser  Ferdinand  I.  nach 
Wien  als  Professor  und  Hofprediger  berufen  hier  auf  Ansuchen  des  Kaisers  seinen 
bertihmten  .  .  .  Katechismus  verfafite,  der  oach  Inhalt  und  Form  ausgezeichnet  ist. 
(rrofi  war  der  Nutzen,  den  dieser  Eatechismus  stiftete,  Geistliche  und  Laien  be- 
grtifiten  ihn  dankbar  als  ein  willkommenes  Mittel,  die  Glaubens-  und  Sittenlehre 
melir  iind  mehr  unter  dem  Volke  zu  verbreiten,  und  als  einen  bisher  fehlenden 
grtmdlichen  Leitfaden  beim  Dnterrichte,  der  dem  Lutherischen  Catechismus  entgegen- 
gesetzl   werden  konnte" :   Leitfaden  <U'i  Pastoral-Theologie,  2.  Autl..  Wien  ls7v.   149 

1585.  Circa  a.  1597. 

Canisii  Catn'hismus  (listribititur  <i  praescribitur  in  dioecesibus  bambergensi, 
hfi  ■  ileensi,  colonii  nsi. 

1.  De  Neithardo  a  Thiingen  episcopo  principeque  bambergensi  1591  1598 
catholicae  religionis  in  episcopatu  suo  instaurandae  studiosissimo  Fridericus  Fornerus 
episcopus   eius   auxiliaris    in    libro   „Duo    specula    principis   ecclesiastici"    Ingolstadii 


Mon.  I58ti     1588.    1597.  ■*■*<.< 

a.  1623  ••<litu  haec  narrat:  .  \>l  excitandum  et  promovendum  in  juventute  ardorem 
addiscendae  doctrinae  Christianae,  in  sola  munuscula  catechetica,  scilieel  catechismum 

Canisii,   el  ejusdem   libellos  de  praeparatione  ad  confess im  el   < muniouem,   pre 

cationum  formulas,  rosaria,  imagines,  ei  alia  ejusmodi  coemenda  ingentem  pecuniae 
vim  ex  proprio  peculio  profudit* :  Acta  Sanctorum.  lulii  Tomue  tertius,  Parisiis  el 
Romae  1867,  743     7  11. 

2.    In    libro  Jiisiruciiii  Basiliensis    in    usum   Decanorum  el    Presbyterorurn    pei 

Capitula  ruralia  tam  curam  animarum  habentium  quam  i habentium  Jacobi  Christo- 

phori*  Episcopi  Basiliensis  iussu  edita",  Bruntruti  1597,  iubentur  omnes.  uui  in 
sacris  ordinibus  sint.  „Summamu  ('nnisii.  el  ii.  <|iii  animarum  curam  geranl  populum- 
que  docere  debeant,  etiam  eius  „Opus  catechisticum"  habere  p.  1"<  17.  a<  prae 
cipitur,    ui  in  omnibus   pagis   diebus   dominicis  el    IVsiis  certa    posl    prandium    hora 

piifi-is  minor   catechismus  Canisii  explicetur,    atque  ut   in   urbibus  ei   pagis  interd 

contiones  catecheticae  habeantur,  quibus  parandis  maior  catechismus  Canisii  uiilis 
esse  possil    p.  20    23  . 

."..  ln  „Directorio  ecclesiasticae  disciplinae,  Coloniensi  praesertim  Ecclesiae  ac- 
commodato",  quod  Coloniae  a.  1597  ab  Octacio  Frangipanio  episcopo  tricaricensi  et 
apostolico  per  Germaniam  inferiorera  et  Belgarum  provincias  uuntio  compositum  est, 
haec  dicuntur  p.  591  ;  .!><■  scholis  .  .  .  9.  Ante  omnia  Christianam  juventutem  optime 
institui  volumus  in  orthodoxa  tiilc  et  fundamentis  Christianae  religionis,  quae  parvus 
Catechismus  Petri  *';im'sii  ad   puerorum  captum  brevissime  complectitur." 

1586.  1597. 

Canisii    „Manuale    Catholicorum"    a.    1  r>  1  ♦  T    A.ntverpiae    in    officina    plantiniana 

vlaraice   editura    esse   dictura    iam  est  supra    p.  795.      Sommercogel   hanc    editi im 

posuit   IX   L981. 

1587.  1597. 

Constantiae  editur  liber  precum  ex  Canisii  aliorumque  libris  excerptarum. 

„1597.  6ui  jdjou  licui  Settbudj  cjenant  ber  ©eiftlidje  9io]engorten  auyt  I).  Petri 
Canisii,  Granatensis,  Verrepaei,  on  cmbern  SSettfaUijjern  jujamen  gejogen.  l>oftaut{,  6crj 
sJcicol.  .Ualt.  lti.":  lt;i  ^Catalogus  novus  Nundinarum  vernalium,  Francofurti  ad  Moenum. 
Aniin  M.  D.  XCVUI  celebratarum,  qui .  .  .  hisNundinis  venales  fuerunt  expositi :  <|iii 
plerique  apud  Tobiam  Lutz,  Ciuem  et  Bibliopolam  Augustanum  venales  habentur, 
Franckfort  am  Mayn1'   [1598]  f.  I'. 

1588.  1597. 

Friburgi  Welvetiorum  <<  Canisio  editur  Memoriale  Catholi-cum  ( „Cathol ischc.s 
Denckbuchlin  )  ad  „patronorum  menstruorum"  cultum  apud  Sodal  s  marianos  focendum. 

„ (*atf)oti jdjes  Xnitfbudjlin:      $>a§  ift.    Stujjerlefene  Dnb    s3hitjlid)c  Sprud), 
2llte§     Dnnb  9leroe§  £eftament§,  jebem    (Satljolifdjem  (Stjriften,   ju  tedjter  gegen 
toer)r  (jemeine*  2ln(igen§,   fonberS  bifer  6e=    truDten   Dnb   gefar)rlid)en  (auffen 
gugebraudjen.     ^tllen     gromen  Dnb  2lnbad)tigen     0"f)viftcn,   gantjer   rourbiger 
95ru:    berfdwfft,  ber  ©lorro&rbigen  9ttutter  ©ot=    te§  MAEIAE,  $odj  Dnb  "Dciber 
Heutfdjfanbee,      jii  merjrerer  befurberung   ivev  21nbad)f      in  Urnrf  Derferriget. 
Coetrutft   ui  ^reiourg  in  33d)tlanb     burdj  §Ibrar)am  ©emperlin.      1597        In 
extremo    libro:    „(9etrutft    $u    A-veibuva,   inn    ^dfjtlanb,    buvd)    9JI.    SBMltjelm 
2Rajj.   L598." 

12°;  nec  folia,  nec  pp.  numeris  sunt  signatae :  tl.  103,  addito  titulari.  Ln  f.  2' 
haec  dicuntur:  „Was  hierbei  zu  mercken.  Es  ist  in  der  Vndachtigen  vnnd  L6blichen 
Bruderschafft,    vnserer    lieben   Frawen    dise    gewonheii    vncl    Christlicbe    iibung,    dafi 


1   Blarer  a  Wartensee. 


g90  Mon.  1588-1589.    1597. 

Monatlich  ftir  alle  derenselbigen  Glieder,  besondere  Patronen.  zu  befurderung  der 
Andacht  vnd  allerhand  Tugeten,  aufigetheilt  werden:  Darumb  wolgemeldter  Bruder- 
schafft  zu  lieb  dise  mit  vleifi  aufierlefine  Spruch  defi  Uten  vnd  newen  Testaments, 
in  Druck  yerfertiget.  Es  soll  aber  nach  abschneidung  jedes  Zettels  vor  derer  aufi- 
theilung,  ein  benannter  Patron  oder  Heiligen  oben  vber  geschriben  werden,  sampt 
dem  Tag,  daran  sein  Fast  oder  Gedachtnufi  selbiges  Rtonats  in  der  Catholischen 
Kirchen  gehalten  wird."  Iu  singulorum  foliorum  una  tantum  pagina  sententiae 
positae  sunt  ;  altera  auteui  pa^ina  vacua  est.  lu  siiiiuilis  foliis  quatuor  sententiae 
Sacrae  Scripturae  positae  sunt,  et  post  singulas  sententias  indicatnr,  quid  a  Deo 
petendum  >it  :  v.  g.  J)Kni  Obersten  in  Deinem  Volck,  soltu  nit  fluchen.  Exod.  22. 
Bitt  Gott,  vmb  gehorsamkeit  des  Volcks  gegen  seiner  Oherkeit."  nGOttstrafft  vns 
vmb  vnsere  Missethat,  vnd  vmb  seiner  erbarmen  willen  wirdt  er  vns  wider  heil 
machen.  Tobie  13.  Bitt  Gott  das  er  die  Teutsche  Nation  nit  straffe  nach  jrem 
•/erschulden. "  „ES  ist   ein   wenig  uiit  der  forcht  defi  Herren  besser.    dann  grosse 

Schatz  die  vnersetlich  sind.  Prou.  15.  Beger  gnad  niit  deiner  Haah  vergnftgt  zu 
sein."  „WEr   einfaltig  wandelt,    der  wandelt  sicher:    wer  aber  Verkehrt  ist    aufE 

seinen  Wegen,  der  wirt  Offenbar  werden.  Prouerb.  10.  Bitt  Gott  die  verkehrte  Lehr 
der  Lutherischen  aufizureutten." 

In  congregationibus  igitur  marianis  vigebat  cultus  „patronorum  menstruorum" 
sive  mos  ille,  quo  singulis  mensibus  singulis  sodalibus  unus  ex  Sanctis,  quorum 
oomina  illo  mense  in  kalendario  occurrebant,  assignabatur  singulariter  colendus  atque 
invocandus.  Huius  rei  gratia  huius  libri  ut  ex  eius  praefatione  cognoscitur  singula 
folia,  praeter  prima,  in  quattuor  partes  dividenda  erant,  in  quarum  singulis  sententia 
aliqua  Sacrae  Scripturae  legebatur  et,  <|iii<l  singulariter  a  Deo  petendum  esset,  in- 
dicabatur.  Super  sententia  autem  Scripturae  calamo  scrihi  oportebat  uomen  unius 
<'\  Sanctis  illius  mensis  simulque  notari,  qui  dies  cius  nieinnriae  sacer  esset.  Porro 
satis  certum  <'st.  Friburgi  librum  hunc  a  Societatis  hominibus  editum  esse.  Congre- 
gationes  enim  marianae  ubique  vel  paene  uhique  institutae  erant  a  Societatis  soda- 
libus:  iidem  patronorum  menstruorum  cultum  et  ipsi.  S.  Francisco  Bor^ia  auctore. 
exercebant,  et  ad  alios  propagabant.  Kt  P.  ffieronymus  Natalis  visitator  in  collegio 
ingolstadiensi  monuerat:  „In  eligendis  sanctis  scribantur  sententiae  notabiles  et  pro 
qua  !'<•  sit  orandum"  Can.  IV  804806;  VI  103).  Quaerentibus  autem  nobis,  quisnam 
ex  Sociis  friburgensibus  librum  vel  conscripserit,  vel  saltem  ediderit,  \  i\  alius  <|uis 
occurrit  nisi  Canisius.    Reliqui  enim  et  scholas habendo,  et  contionando,  et  confessiones 

excipiendo,  et  alia  misericordiae  opera  exercend ;cupatissimi  erant;  unus  Canisius, 

quia  propter  inflrmitatem  baec  praestare  iain  uon  poterat,  scriptioni  vacabat.  \c- 
cedit,  quod  ipse  congregationes  friburgenses  instituerat,  ipse  in  Scripturae  sententiis 
versatissimus  erat,  ipse  Sanctorum  cultum  quam  maxime  fovebat. 

Librum  \  i<li  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali.  Sommervogel  eura 
inui  commemoravit. 

Fortasse  Canisio  auctore  vulgatus  est  etiam  „(s~itt  gar  fdjonef,  anbed)ti= 
fles  un  EraffttgeS  ©ebett,  ju  ber  §.  ^unflfronjen  bn  9Jhd  ter  ©otteS  SDtaria,  inn  atlerlei 
trubjal,  angjten  Dnb  9lotijcn,  bmb  fletretoe  furbttt  bei  Sljrifio  betn  ^erren,  aaiu;  rr&ftttdj 
Dnb  ntii;hii)  jujprc  d)cn."  Qui  libellus  16°;  pp.  15),  etsi  aeque  loco  n<'<|ii<'  anno 
neque  typographo  neque  auctore  indicatis  vulgatus  est,  ex  typis  tamen  et  ex  orna 
iiii-iitis  in  marginibus  foliorum  positis  cognoscitur,  eum  Friburgi  Helvetiorum  a 
(iuilielmo  Miil':.  qui  a.  1598  Canisii  «Handbtichlein1'  typis  exscripsit,  esse  exsci iptum 
Lihellum   vidi   Friburgi   Helvetiorum   in   bibliotheca  cantonali. 

ir»s«>.        1597. 

Epistolae  et   Erangelia  cuin   Canisii  summariis  italice  eduntur. 

3TOLE,   ET  EVANGELI,  che  si  legg tutto  l'Anno  alleMesse,  secondo 

I  vho  della  s.  Rom.  Chiesa,  &  ordine  del  Missale  riformato  tradotto  in  Lingua  Tos- 
■■>>■■>    DAL    R    P    \l    REMKJIO    FIORENTINO    D.O.D.P.,    con    alcuni    Annotationi 


Mon.  L590     1591.    1597     1598        10    Wartii   1591  <\i\ 

Morali    del    MEedesimo.     Aggiuntoui   alcuni    Sommari,    fatti  Latini   dal    l:    /'    Hietro 

Canisio,  d.  C.  d.  <•'.;  &  tradotti  in  Volgari  da  <   \MII,I.(  i  r  \\|||.|,|.  Con  alcuni  8ei ni 

&c   cauati    dall'  opere   del    1«'.  P.  F.  Luigi    di    Granata,    CON    PRIVILEGIO      Con    il 

calendario  de'Santi;  &  con  Due  Tauole:    Vna  de'  Giorni,  che  si  legg I' Epistole, 

&  Euangeli:  L'altra  delle  cose  piu  aotabili.  fn  Venetia,  ^ppresso  Giorgio  \n 
M.  D.  XCVII.  Con  Licentia  de'  Signori  Superiori."  I"  Fol.  a  2  litterae  dedicatoria 
a  Georgio  bigelieri  I.  Lprilis  1591  ad  Laurentium  Massa  reipublicae  venetae  secre 
tariura  datae;  !'.  a  7'  typographi  praefatio  ad  lectorem;  ex  qua  intellegitur,  banc 
esse  secundam  editionem  huius  operis  ab  ipso  factam,  eique  iam  primum  addi  sum- 
maria  Canisii;  baec  tamen  satis  parce  adduntur,  ei  in  postrema  parte  „Commune 
De'  Santi"  omnino  desunt.  Liber  multis  imaginibus  ligno  incisis  ornatus  est.  rla» 
intellexi  ex  K.  P.  loanm  Hungerford  PollenS.J.,  qui  librum  vidil  Londini  in  museo 
Britannico.  Idem  breviter  commemoratur  in  opere  „British  Museum  Catalogue  oi 
printed  books.  Campe-Caoutchouc",  London  1886,  col.  133.  Sommervogel  eum  aon  posuii 

1590.  1597     1598. 

Canisius  ante  mortem  „Manuale  Catholicorum"  suum  recognoscit  et  amplificat 
Quod  <i.  1598  editur. 

„0'ttt[)olijd)  vninbhud)=  lin,  bef;  @f)rrouvbi=  gen,  ^oc&gelerten  \xrrn 
Petri  Canisij,  rocilab  ber  Socie-  tet  Icsu  Theologi,  betn  gemetnen  lUann 
•,ii  Wjriftlidjer  9(nbad)t  bormalS  3>n  Cateinifcfoer  nnnb  2entid)ev  fpvad)  nnf; 
gangen.  3fe§unb  abev  bon  be  Autore,  dor  [etnem  [eltge  aofcfietben,  aiin 
cin  neroe§,  ntit  ionbcvm  fleijs  nberfet)en,  gemerjrt  onb  gebeffert.  2JUt  9t6m. 
\vani.  2Kai  Omab  bnb  A-ret)t)eit.  ©etrucft  \u  ^vcibnvg  inn  SSdjtlanb,  burdj 
M.  Wil-  helmum  M*ss.  AXXO  M.  D.  XCVIII."  Versus  '2.  :i.  ln.  II. 
1<>.   11*  et  verba   ,,Petri  Canisij"   rubra  sunt. 

12°;  pp.  sign.  744  addito  folio  titulari  ;  praeterea  in  fine  ff .  9  oon  sign. ;  p.  .'!  -12 
litterae  dedicatoriae  Friburgo  Helvetiorum  !*.  Martii  1598  a  Guilielmo  M<'</.;  cive  h 
typographo  friburgensi  ad  Ludovicum  ab  Affry  consulem  „Schulheissenu  el  reliquos 
de  senatu  cotidiano  arbis  friburgensis  datae.  Maeti  in  iis,  cur  libellum  bunc  denuo 
ediderit,  indicat.  Praeter  alia  ait.  multos  petisse,  iri  Libellus  idem  in  eorum,  qui 
„blode  Gesichter  haben",  usum  maioribus,  quam  antea  factum  esset,  typis  exscribere- 
tur.  Ideo  quoque  i<i  factum  esse,  „weil  der  Author  selig,  bei  zeiten  seines  Lebens  .  .  . 
dises  sein  Werck  ...  in  seinem  hohen  vnd  beschwerlichen  Alter,  vor  seinem  seligen 
Abscheiden,  nit  one  sondere  arbeit  vnd  fleil.i.  auff  ein  newes  vberlesen,  hin  vnd 
wider  gebessert,  vnd  mit  vilen  schonen  Gebetten  gemehret  liat".  Praeterea  impera- 
torem  interdixisse,  ne,  incipiendo  ab  bac  editione,  quisquam  Manuale  illud  in  imperio 
romano  vel  latine  vel  germanice  sine  Mael.iii  facultate  typis  exprimeret.  I'.  1.'!  16 
-An  den  Christlichen  Leser".  In  ultimis  !•  foliis  index  rerura  per  capitula  libri 
dispositns.  Ty])i  hnins  editionis  niauni  ei  pulchri  sunt.  Singularura  paginarum  verba 
cinguntur  figuris  foliorum  ligno  incisis.  Liber  babel  multas  imagunculas  ligno  iri 
cisas.  parum  tamen  elegantes. 

Librum  vidi  Friburgi  Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali.  Editionem  com- 
raemoravit  Sommervogel  II  » >7 7     678. 

1591.  10.  Martii  1597. 

Kx  autographo.  Germ.  177  f.  I28b.  Germanice  apud  H.  Duhr  S.  J.,  Die  Jesuiten 
an  den  deutschen  Fiirstenhofen  des   16.  Jahrhunderts,  Freiburg  i.  Br.  1901,   II. 

< '</ nisin ni  suatn.  modo  Socios  rexisse. 

P.  Bartholomaeus  VUlerius  Villers  S.  J.,  Ferdinandi  Carinthiae  ducis  confessarius, 
Graecio  10.  Martii  1597  Claudio  Aquavivae  praeposito  generali  de  P. -Ferdinando 
Alber,    qui   Villerio    ipsi    in    officio  provincialis  Austriae  successerat,    >ni|p-~it  :   „VuH 


qq2     Mon.  1592     1593.    Ineunte  vel  medio  m.  Augusto   1597        M.  Octobri  1597. 

quemadmodum  P.  Baderus,  1'.  Reinelius  ei  P.  Scherer  quotidie  esse  poenitentias 
publicas  in  refectorio,  vnlt  continuam  seueritatem,  ego  contra  suauitatem  volo  pro 
re  data,  ut  didici  a  P.  Magio  longo  tempore,  a  I'.  Eurardo,  !'.  Goudano,  P.  Canisio. 
I'.  Lanoio,  quibus  olim  iuuenis  ministrauj." 

I.">1>)2.        Inewite  vel  inedio  m.  Augusto  1597. 

Ex  Can.  17  p.  27. 

Turrianus  nuntius  apostolicus  FHburgi  Canisium  convenit. 

V.  lacobus  Keller  S.  .1.  in  Canisii  vita  (lib.  1.  Mors  Canisij)  haec 
narrat  <!<■  loanne  comite  della  Torre,  apostolico  per  Helvetiam  nuntio 
(cf.  supra  i>.  LIO3),  mense  Augusto  a.  1597  Friburgi  Helvetiorinn  ver- 
sato:  ..Turrianus  Veglianorum  pontifex  Friburgum  iter  habens  clarissi- 
iiiiiin  fama  senem  el  in<>\  ad  superos  iturum  interuisit,  ac  solatium 
quod  adferre  parabat,  ex  colloquio  aegri  i]>s<-  abstulit." 

Turrianum  cum  Canisio  „familiariter  de  multis  egisse"  trstntiis  est  etiam 
Sebastianus  Verronius;  v.  infra,  monum.  1621.  In  ::  Historia  collegii  notatum  est, 
Turrianum  ter  in  collegium  venisse  ac  seme]  ibidem  cibum  sumpsisse,  prandentibus 
cum  eo  <liKil»iis  reipublicae  praetoribus  ei  aliis    Cod.  frib.  „Hist.  coll.  Prib."   )>.  13). 

Turrianus  circa  initium  m.  Augusti  Friburgum  venit  <-t  paullo  posi  mediura 
Augustum  reipublicae  visitationem  canonicam  absolvit.  Senatores  >i  affirmaverunt, 
velle  se  semper  Sanctae  Sedi  coniunctissimos  „unitissimiu  el  adeo  obedientes  esse. 
_ <li"  erano  pronti  «li  spender  nita.  et  robba  per  questa  loro  testificatione  quando,  che 
l'occasione  L'hauesse  ricercata".  Turrianus  expertus  est  -il  Clero  et  Chiese  benis- 
simo  instrutte"  es  eius  litteris  archetypis  Friburgo  et  Suitio  m.  Augusto  1597  Romam 
missis,  quae  sunt   in  archivo  vaticano.  Nunz.  <li  Svizz.  .">.  an.  11!'  120  121    124). 

1593.        M.  Octobri  1597. 

I'.\  exemplo  totius  epistulae,  quod  ex  archetypo  exscriptum  et  a.  17.'in  publico 
authenticitatis  quae  vocatur  testimonio  munitum  exstat  Monachii  in  archivo  maiore 
reip.  bavaricae,  Jesuitica  in  genere  Fasc.  13,  No.  214. 

Canisii  morbus  et  orandi  assiduitas.     Marmoi'  pro  eius  sepulcro  donandum. 

Friburgo  Helvetiorum  1 2.  Octobris  1597  Sebastianus  Verronius 
praepositus  i •;i|iitiili  S.  Nicolai  Sedunum  (Sion,  Sitten)  ad  Hildebrandum  I 
;i  Riedmatteu  episcopum  sedunensem  et  Vallesiae  comitem  litteras  misit, 
in  quibus  haec  <li<<'l>at :  Praecipuam  scribendi  causam  silii  hanc  esse: 
„Decumbit,  el  sensim  aetatem  vitamque  claudil  Venerandus  aoster 
Pater,  <'t  Ecclesiarum  Helveticarum  Patriarcha  Petrus  Canisius,  qui  ut 
in  omni  vita  in  actione,  ft  laboribus  perpetuus  tnit.  ita  ue  extremos 
<|iii<l<'in  hos  <li<'s.  quibus  decumbit,  transigere  potest,  quin  jacturam 
tanti  temporis  lamentetur,  licet,  dum  preces  ordinarias  sua  imbecillitate 
cogitur  intei mittere '.  assidua  in<'<litati<>n<'.  e1  animi  cum  l><<>  con- 
junctione,  eos  dies  <>i>tini<'  locet.  Eum  vero  ul  vivum  supra  sedecim 
■■iini"-.  it;i  inort iiiiin  quoad  mundus  steteril  possessuri  sininis  l>«'<>  favente: 
Huic  tanto  viro,  dum  de  sepulchro  sobciti  sumus,  deesl  lapis  sepultura 
dignus;  ac  quoniam  <>t  ipse  pro  Sanctis  Valesiae  patronis  celebrandis 
feliciter   laboravit2,   <■!    Valesiana    ecclesia    ei   in   snis  ali<|ii<»t   membris 

Horas  canonicas  sive  breviarium:   v.   infra,  monum.  1595, 

psit    vitam  SS,  Mauritii  e\   Socior lius;  v.  supra   |>.  SI7  K7<i. 


Mon.  159  I     i  im  .1   ni.  dium   m,  I  lecembrem    I  ,sm;; 

primarijs  favet,  precainur,  si  quae  vobis  sunl  nobilia  marmora,  ul  intel- 
ligimus;  et  per  vehicula  berra,  aul  lluvio  Viviacum1  usque  advehi 
commode  queant,  Hominem  Dei  extremo  hoc  munere  exornare  dignemini, 
el  marmor  insigne  ipsius  tumulo  dedicare.  Sic  enim  fiet,  ul  ad  ejus 
monumentum  el  Helveticae  el  Valesianae  Ecclesiae  collaborent,  mutuo- 
que  cei  benl  " 

1594.        Circa  uiediuin  m.  Decembreni  1597. 

Kx  Licii  autographo,  quod  esi   in  Germ.  184   f.  167".  el   ex  imentorum  „pro 

cessus  beatificationis"  Canisii  Frisingae  instituti  e\  a   loi Feirenhammer    cf.  supra 

p.  841    conscriptorum  apographo  saeculo   XVII.,    ul   videtur,  scripto    A  .    q I  esl   in 

Can.  fi3  f.  24.     Eorundem  apographum   paullo  ante  tnedium  saeculum  XVIII.  scripi 

I!  exstal  in  Cod.  nLausann.  P.  Can.  Copia  Proc.  A.p.  Rom.  super  fama  sanctitatis  in 
specie"  f.  738.  11". ■  usus  esi  Michel  129.  [dem  Strangii  testimonium  <"  typis  ex 
scriptum  esi   in   rPositioneu  a.  1833,  Summ.  p.  271. 

Canisius  grariter  aegrotans  aricula   inire  pascitur. 

P.  Martinus  TAcius  S.  .1.  [ngolstadio  17.  Decembris  l<><»(.»  Romam 
ad  P.  Ferdinandum  Mberum  S.  .1.  haec,  praeter  alia,  de  Canisio  rettulit: 
«Integro  fere  ante  mortem  anno  tenuissimo  cibo  potuque  usus  esl 
Anxius  quodam  die  Infirmarius 2  ab  eo  petijt,  Pro  coenula  sua  quidnam 
panui  cuperet.  Respondit,  Ego  solicitus  non  sum,  Dominus  prouidebit. 
Paulo  |mst  auicula  fenestram  ingressa  facile  se  apprehendi  passa, 
lautam  illi  coenara  praebuil  •  miratus  el  ipse,  t!  infirmarius  diuinam 
prouidentiam."  Licius  hoc  tempore  collegii  friburgensis  rector  eral 
[Duhr,  Jes.  I  2305). 

Planius  et  distinctius  haec  narrantur  a  Sebastiano  Strang  Societatis 
fratre  Laico,  qui  Canisio  aegroto  ultimis  novem  vitae  eius  mensibus 
famulatus  esi  (plura  de  eo  v.  infra,  monum.  1595).  Hic,  a.  1626  in 
processu  beatiticatitmis  Canisii  frisingensi  accersitus  testis  (v.  supra 
p.  841),  hoc  dixit  testimonium:  „Paucis  ante  mortem  tlirhus.  cum  Patei 
Canisius  a  Teste  ministro  suo  diutius  soKto  fatigatus,  ediceret,  si  quod 
ipsum  rari  cibi  desiderium  teneret,  Auiculam,  inquit,  cuperem.  Illc 
i-itui  continuo  ad  forum  auiculam  quaesiturus  properat,  sed  nullibi 
reperta,  tristis  in  Collegium  reuertitur,  quod  appetitui  aegri  senis, 
suis  praesertim'  quaestionibus  irritato  satis  facere  non  posset.  [nterea 
.--iiliit  animum  <jius  memoria  cuiusdam  alteriusd  Sancti,  cui  in  aegri- 
tudine  piscem  appetenti,  miraculose  satisfactum  fuisse'  sibi  legisse 
uidebatur  in  Surio.  Adit  ergo  refectorium,  Locuni  illum,  »'t  Sanctum 
in   Surio3   relecturus:    tunc   ex    improuiso    pulcherrima "   Fringilla,    per 

a  i  Sic  rectius   /•'  '  ;  quid  A  \<    languidi    /:  r  c      I   miiiu*  rerte:  senia  sui,   prac-sirtini 

il    alterius  cujuspiam    H  C         e)   Hor  r    deest   in   l:  r  l    locum,  el   Sanct illinn    /.' ■ 

/:  r 

Vevey. 

Hunc  fuisse  Sebastianum  Si  rang  intellegitur  ex  eius  testimonio  proxime  ponendo. 

Laurentii  Surii  0.  Cart.  opus  rDe  probatis  Sanctorum  historiis"  inter  epulas 
legebatur.    Obversabatur,  puto,  Strangii  animo,  obscurius  tamen,  mirai  i    Ber 

nardo  commemoratum  in  vita  S.  Malacl  episcopi  armachani     Vrmagh  ,  quam 


qqa  Mon.  1595. 

fenestram  casu  apertam  aduolat,  et  non  multum  difficilem  captu  se 
praebet.  Cuius  solo  pectore  comesto,  satur  Pater,  multas  Deo  pro  tam 
opipara  coenaa  laudes  dixit." 

Tacobus  Bidermann,  nnus  es  clarissimis  Societatis  poetis,  factum  hoc  carmine 
eleganti  ceiebravit  Epigrammatum  Libri  tres,  Dilingae  L620,  tib.  1.  epigr.  L33,  p.  65). 
Cf.  etiam  Sacchinum,  Can.  386. 

Sinuliter  Guilidmus  de  Tocco  0.  Pr.  t  posl  a.  L323  in  vita  S.  Thomae  A.quinatis 
postremum  huius  tnorbum  enarrans:  ...\  Magistro",  inquit,  „loanne  de  Guidone  de 
Piperno  tnedico  requisjtus,  si  aliquem  cibum  appeteret,  et  de  nullo  cibo,  oisi  de 
halecibus,  quos  comederat  in  Francia,  se  diceret  posse  gustare:  anxiatus  est  medicus 
quod  tanto  Doctori  infirmo  inm  posset  remedium  adhibere,  quia  talis  piscis  non 
poterat  inueniri.  Qui  egressus  ad  plateam  castri,  inuenit  vnum,  qui  vnam  sarcinam 
sardarum  recentium  de  Terracena  portabat.  Quam  cum  ad  terram  deponi  fecis- 
set,  \t.  si  aliqui  pisces  admixti  essenl  sardis,  perquireret.  reperit  vnam  cistam  de 
halecibus  recentibus:  <!<•  quo  admirans  medicus,  quia  aumquam  tales  pisces  fueranl 
in  partibus  illis  visi,  el  quia  portator  piscium  sardas  se  emisse  saepius  asserebat, 
praedictos  pisces  Magistro  deferri  mandauit  cum  gaudio"  etc.  Acta  Sanctorum 
Martii.  Tom.  I,  Antverpiae  1668,  676).  Eadem  fere  narrantur  in  procossu  canoni- 
zationis  S.  Thomae  a.  L319  facto,  cap.  6    I.  c.  702     703). 

1595.        1597    1626. 

E.\  „processus  beatificationis"  Frisingae  instituti  monumentorum  a  1.  Feiren 
hammer  presbytero  frisingensi  notarioque  publico  conscriptorum  apographo  sae- 
culo  X\'ll..  ut  videtur,  scripto,  quod  est  in  Cod.  Can.  63  f.  I!'1,  •_'.">'.  Eorum  BSum- 
marium"  a.  1734  typis  exscriptum  est  in  „Positione,  an  et  quomodo  sit  signanda 
commissio",  de  qua  dictum  est  supra  p.  841,  Summ.  addit.  p.  113  L25.  E\  eo  com- 
plura  protulit  Riess  519  524  525.  Eorundem  monumentorum  partes  exstant  in  „/'<<- 
sitione"  a.  L833,  Summ.  p.  i:\  70  L25  L54  223  238     239  263     264  269  305. 

Canisii  dUigentia  in  orando;  caritas;  animi  demissio ;  cognitio  rerum  abditarum; 
patientia;  modestia;  oboedientia ;  poenitentiae  studium;  laudes  in  auditorio  ingol- 
stadiensi;  pietas  in  Sanctos;  breviarium;  fama  sanctitatis;  mors;  reliquiae;  prodigia, 

In  actionc  sive  processu  Canisii  in  album  Bcatmiiui  referendi  gratia 
iussu  Ailauii  dc  (icbcck  cpiscopi  trisingensis  Frisingae  instituto  (v.  supra 
I».  841)  vocatus  e<  interrogatus  esi  testis  L8.  Iunii  L626  BReligiosus 
Prater  Sebastianus  Strang  Societatis  LESV  Coadiutor  temporalis  for- 
uiatns.  patria  Constantiensis,  annorum  58."  Qui  cum  multa  de  Canisio 
testatus  sit,  operae  pretium  fuerit  pauca  de  eius  vita  notari.  ln  inatn- 
culaui  universitatis  dilinganae  inscriptus  es\  LO.  Ianuarii  L587  [Specht, 
Matrikcl  I  L67).  lu  *Historia  collegii  dilingani  notatum  est,  eum 
a.  L591,  ciiiu  Dilingae  ..aliunuus"  ct  „studiosus  humanitatis"  esset, 
Societati  uomen  dedisse,  „susceptum"  tamen  esse  ..iu  Coadiutorem" 
sive    fratrem    laicum  (Cod.  frib.   ..Ilist.  coll.   I>il."    f.  21  }.    Auu<»   L594 

oena  ti pifera   B  i ' .-  tam  opipera  coena  .i- 

Surius  in  d.  5.  Novembris  posuit:  „Venerun1  aliquando  tres  Episcopi  in  villam 
Fochart  et   quartus  erat  Malachias.     \<l  quem  presbyter,  qui   hospitio  susceperat 

eos:   Quid  faciam,  inquit,  quod   pisces  i habeo?    Quo  respondente,  \t   quaereret   a 

piscatoribus :  biennium  est,  ait,  quod  non  inueniuntur  pisces  in  flumine,  vnde  et  pisca 
tores  prorsus  <lil'lisi.  etiam  arti  suae  renunciauerunt.    E1  ille:   Praecipe,  inquit,  taxari 
retia    in    nomine  Domini.     Factum   est,   et    capti  sunl    sulmones  duodecim" :    Tomus 
<-.  Coloniae   I."i7.*>.   L06, 


L597     L626. 

tngolstadii   „Praefectus  triclinij  el    socius   infirmarij",   a.    L595    ibidem 
„Aedituus",  a.  L596  Lucernae  „Custos  vestium,  Excitator,  Socius  Sacri- 
stani".  a.  lf>(.»7  Friburgi   „Sacristanus,   Lnfirmarius''   fuil    ex     Catah 
<i.  Sup.  44  f.  l.».">'    lo_     117     L24  |.    Friburgum  autem  primum  adveneral 

26.  Februarii  L597  (v.  supra  p.  468).    Petro  Canisio  i tuo  Theodoricum 

illius  fratrem  in  postremo  morbo  curavil  e1  tnorienti  adfuit,  Horum 
..noii  monitis  tantum",  ait  Kropfiy  n.  586),  „sed  exemplis  vel  maxime 
institiitiis  .  .  .  multo  magis  posthac,  Longeque  flagrantius  ad  virtutum 
studium,  quam  ad  Literarum  quondam,  se  contulit;  coelestibus  interim 
Largiter  beneficiis  cumulatus;  quae  ipse  el  adnotare  diligenter,  el  me- 
mori,  gratoque  animo  prosequi  esl  solitus."  Halae  a.  L637  religiosissime 
obiit  mortem. 

Sebastianus  igiturStrang  haec,  praeter  alia,  de  Canisio  testatusesl  : 

..Hoinini  aetate  graui.  Superiorum  iussu,  i><t  nouemestre  inseruiuit, 
eique  animam  agenti  Friburgi  Heluet:  adfuit. 

Respondit  Testis,  se  certo  scire.  ipsum  P.  Canisium  in  uita  ornatum 
fuisse  a  Deo  multis  uirtutibus  Christianis,  et  quidein  in  gradu  perfecto, 
et  excellenti,  quia  earum  uirtutiun  quotidianus  spectator  fuit,  el  quidem 
quod  ad  Fidem  in  Deum  attinet,  frequenter  in  uita,  ei  in  suprema 
etiam  mortis  lucta,  hisce  uerbis  inuocasse  SS.  Trinitatem  ad  Fidei 
gratiam  conseruandam,  quae  testis  in  libro  precatorio  ipsius  originaliter 
exhibito  et  quotidiano  usu  pene  detrito  ostendii  :  A.eterne  Pater 
luminum.  a  quo  bonum  omne  descendit1  commendo  omni- 
potentiae  tuae  fidem  ueram,  et  integram  in  fine  uitae  meae  sic  exer- 
cendam.  ut  uirtute  diuinitatis  tuae.  nunquam  mortis  tempore  ab  ortho- 
doxae  et  rectae  fidei  sinceritate  declinem.  Dominc  IKS\'  Cliristc 
Fili  Dei  uiui2  inscrutabili  Sapientiae  tuae  commendo  fidei  donum, 
quod  a  me  postulatur.  ut  diuinae  cognitionis  iuce  illustratus,  erroris 
spiritu3  nunquam  in  ullo  seducar.  Sanctissime  Spiritus  Fons  bonorum 
omnium  ineffabib"  beneuolentiae  tuae  commendo  et  resigno  meam  Lidem, 
quae  per  dilectionem  in  omnibus  efficaciter  operetur4,  meque  in  hora 
mortis  perfectum  faciat  inueniri  5 

Charitatem  Canisij  erga  Deum  et  homines  probare  dixil  testi 
crebras  preces.  utpote,  quod  ipso  teste,  per  nouem  menses  spectatore 
et  admiratore,  septenas  quotidie  horas  precando  traduceret,  quibus  non 
pro  se  tantum  supplicabal  Deo,  sed  preces  pro  omni  fere  hominum 
genere  ad  Deum  allegabat,  nec  ultimo  uitae  die  statas  illas  preces 
omittebat. 


1   [ac   1.   17.         -   Mt    16,   16.         '  1    I"  4.  6;  cf.   1   Tim   J.   1. 

1  Cf.   fac  •_'.   17     26. 

5  Hic  „liber  precatorius"  perisse  videtur.  Superest  quidem  libellus  in  12°,  usu 
detritus,  in  quo  Canisius  ei  sua  manu,  ei  aliorum  manibus  praeter  regulas,  facul 
tates,  privilegia,  indulgentias  etc.  varias  precationes  scripsil  ,Can.  LO";  antea 
.Scripta  B.  P.  Canisii  X.  K " :  cf.  Can.  I  58  ;  aeque  tamen  precationes  a  Sfeang  pro- 
latae  in  eo  reperiuntur. 


396 


Mun.  1595. 


Humiiitatem  Eiusdem  summam  fuisse  perhibuit  Testis.  ut  qui  se 
plerumque,  imo  semper  mimmum  ex  fratribus  sentiret  et  praedicaret 
ille;  Eandem  etiam  humilitatem,  uel  hiu<-  rolligi  posse,  legebat  adiunctus 
minister  aegrotanti  Canisio,  quotidie  aliquid  de  uitis  SS.  ex  Surio1, 
aliquando  inter  mediam  lectionem  subrepsii  i)>si  legenti  indignabunda 
erga  semetipsum  cogitatio,  quod  imprudenter  sibi  elegerit  officium 
Coadiutoris  in  Societate,  cum  studia  instar  aliorum,  prosequi  posset. 
Cognouil  Pater  diuinitus  fluctuantis  fratris  internos  motus,  etsi  nullo 
externo  signo  proditos;  el  subito  :  Mi  frater,  iuquit.  omitte  cogitationes 
istas,  «'i  maneamus  iu  humilitate;  cumque  ego  confusus  Ecquasnam 
cogitationes  V  rogassem,  de  studijs,  dixit.  Ego  ueritus  deprehendi  [?] a, 
cum  pernegarem,  non  est  ita,  inquit,  haec  cogitabas.  Ego,  si  per 
superiores  Licuisset,  1 1111111  Coadiutoris  statum  ambabus  ulnis  amplexus 
fuissem.  Tunc  mire  uerecundatus,  hVxis  genibus,  ueniam  postulaui, 
simuique,  ut  quoniam  nunc  afl  fruendum  Deo  abituriret,  ab  eodem  mihi 
iu  hoc  meo  statu  perseuerantiam,  et  ueram  animi  demissionem  impe- 
traret.  Placet,  ;iit  Pater,  Ecce  iu  me  recipio,  ut  autem  magis  de  eo 
certus  redderer,  petij,  nt  si  ita  placeret,  extremum  uiihi  benediceret, 
<|ihm1  Pater  hilari  uultu.  uerbis  conceptis,  et  manibus  capiti  meo,  la- 
chrimis  interea  ex  oculis  aifatim  uiihi  manantibus,   impositis,   fecit. 

Patientiam  Canisij  uou  solum  quotidiano  exemplo  expertus  fuit, 
sed  etiam  aliquando,  studio  tcstis  tentauit.  Cupiuerai  aeger  Pater, 
extra  consuetam  diei  horam  calefieri  sibi  hypocaustum,  minister  simu- 
lato  obsequio  maiore  impetu,  ut  Pater  intus  audiret,  sibique  satisfieri 
crederet,  ligna  fornaci  iniecit,  nee  tamen  accendit;  Pater  itaque  ali- 
quamdiu  frustra  exspectato  prope  fornacem  calore,  tantum  abest  ut 
indignatus  sit,  ut  etiam  Deum  benedicendo  et  gratias  fratri  agendo, 
placide  se  in  lectum  receperit.  Alia  etiam  quae  sibi  necessaria  fuerant, 
nunquam  iubendo  exigebat,  sed  semper  per  Deum  rogando  obtinebat. 
Commotus  esl  aliquando  Testis  tam  celebri  eius  Sanctitate,  el  Patientiae 
taiua.  studio  idque[?]''  experiri  constituit,  cumque  nescio  quid  ab  illo 
expoposcisset,  in  faciem  pertinacius  paulo,  impudentius  restitit  :  Pater 
collecto  mox  animo,  ita  serenis  el  patientibus  uerbis  animum  eius  sauci- 
auit.  ui  interno  quasi  dolore  agitatus  abscederet;  Testatur  idem  frater; 
et  ausim  in  uniuersum  affirmare,  menihil  unquam,  ue]  Leuissimi  momenti 
de  eius  famulatu  exequendo  omisisse,  de  quo  non  acute  a  conscientia 
reprehenderer ;  el  e  contra  mira  consolatione  perfusum,  <|ii<>ti<^  sedulo 
'•i  famulabar.  A.bstinentia,  laboribus,  corporis  afflictationibus,  el  ipsa 
•  •tiain  senectute  ac  morbo  emaciatus,  ita  lecto  urebatur,  ut  decorticato 
ad  spinam  corpore,  pannos  il>i  ueteres  ad  mitigandum  dolorem  supponi 
petierit,  <|ik»>  mox  allatos  ilLico  mutato  consilio,   Patientiae  exercendae 

1 1  ;    ■  ]■>  1 1  ■  l  I /•  ndum  ■  88(    '  '"!■  1 "    .    idque  studio 

Laurentii    S 0,    Cart.    opus    ..  I  ><■    probatis    Sanctorum    bistoriis"    ('"I ae 

oluminibus    1570     1575    ei    7    voluminibus    l.">7.">     158]    in    Lucem    emissum    <'t 
Monacbii  (i  voluminibus   l.">7.".     15-HO  h   loanne  ;i  \'i;<  gei*manice  editum  erat. 


1597    !•;.;«;.  o(; 

ergo,  admittere  detrectauit.  tntumescentibus  ipsi  pedibus,  gratias  agebai 
Deo,  quod  ita  pinguesceret,  curoque  frater  potius  conquerendam  i 
Deo  hanc  miseriam  diceret,  nequaquam,  inquit,  sed  el  in  adm 
laudare  Deum  consueui.  Mense  ante  obitum,  Teste  aUjs  negotijs  occu- 
pato,  Pater  solus  derelictus  e  sella  excidit,  cumque  non  haberel  snb- 
leuantem,  nec  semetipsum  erigere  posset,  diu  ita  pronus  iacuit,  uec  fcamen 
redeunti    fratri   uel  miirimum    indignatus  est,    quin    potius   gratijs  Deo 

actis,   bono  animo  esse  iussit,    nihilominus   futuros  I» >s  amicos.     lt.-i 

in  smiiiiiis  ct   acutissimis  morbis  continuo  Deum  benedixit. 

Contra  religiosa  Castitatis,  Paupertatis,  el  Obedientiae  vota,  nec 
iiiiiiiimini  quidem  tunc  Patrem  admisisse,  Testi  constat.  Obedientia» 
eius  inter  alia"  etiam  haec  specimina  dedit:  1"  cum  per  aetatem  e\ 
imbecillitatem ,  ust|iit'  ad  prandium  ieiunus  permanere  non  posset1, 
plerumque  ipsi  duo  oua  mane  pro  ientaculo  sunt  praebita,  quibus  (uti 
rr.it  parcissimi  cibi)  ita  saturabatur,  ut  nullus  ad  prandium  ei  appetitus 
esset.  Itaqne  iussu  Rectoris  unicum  ei  ouum  allatum  est,  quod  cum 
rogatus  causam  frater,  superioris  uoluntatem  uere  praetcnderct.  bcne 
est.  inquit  ille,  obediamus  superioribus;  Caue  igitur  frater,  ne  quicquam 
mihi  aiferas,  quam  quod  illi  iubent.  Secundo  concesserat  Lucerna  Pri- 
burgum  P.  Theodoricus*  Canisius,  itideni  Societ:  IESV  Presbyter,  Petri 
ex  eodem  Patre,  alia  uero  matre  frater.  ut  aegrum  inuiseret.  Dato 
igitur  sacris  potius  colloquijs  quam  carnali  amicitiae  biduo,  abiturienti 
non  reluctatus  est  P.  Petrus,  mirantique  et  causam  cur  tam  cito  Pater 
dimitteretur  quaerenti  testi  :  uellem  equidem,  inquit,  diutius  meciini 
maneret,  sed  nolo  ipsum  mei  gratia  obedientiae  limites  transgredi. 

Corpus  suum  in  perpetuam  redegit  seruitutem  omnesque  sensus 
probe  continuit,  et  carnem  abstinentijs,  poenitentijs,  uigilijs,  et  alijs 
austeritatibus  egregie  mactauit.  Sublegerat  aliquando  Testis  scni  <lis- 
ciplinam  suam2,  ut  notaret  utrum  ea  uteretur.  At  illo  altero  statim 
die  ad  fratrem,  Numquid  ait  mihi  aliquid  surripuisti?  quaeso  te  redde 
loco  suo,  et  intactum  relinque.  Parcissimus  in  cibo  et  potu  fuit.  A  sin- 
gularibus  et  specialibus  cibis,  etiam  aeger  abhorruit,  dicens  non  esse 
coquo  creandas  molestias.  Vltimo  praescrtim  mense,  ualde  pannn 
comedit. 

Circa  alias  uirtutes  hanc  sibi  legem  statuisse  P.  Canisium  ex  manu 
scripto  precationum  eius  libro  demonstrauit  Testis,  ut  singulis  diebus 
singula,  et  meditanda  et  uero  etiam  exercenda  uenirenl  :  Videlicel  die 
Lunae  timor  Dei  etc.    Dei  amor  etc. c  3 

a)  alioe  apogr  b)  Tl doms  apogr.         e)    Tidk  infra,  adnot.  3 


1  ln  nRegalis  praefecti  refectorii"  cautum  crat  peg.  s.  ne  is  sine  superioris 
arbitrio  rentaculum  cuiquam  praeberei  Eegtdae  Societatis  [esu,  Romae  1682,  213). 
Cf.  Can.  III   2182.  '-'  Flagellum;  v.  Cem.  \l    l:{7'. 

:;  Hic  librarius  aliqua  omisit,  quae  Strang  protulerat.  \'.\  pSummario",  quo 
Eiess  msiis  est,  cognoscitur,  Canisium  sibi  „meditanda  «-t  exercenda"  proposuisse: 
Die    Liuiac   timorem  Dei,   die    Mariis   conterapture    rerum    terrestrium,   die  Sfercurii 

Braupsberger,  Canisii  Epistulae  ei   A.cta     Viil.  .n 


Uon.  L595. 


Orationi  autem  tantopere  deditum  fuisse,  ut  quotidie  in  ea  7  horas 
consumpserit,  et  nihilominus  testi  ministro  suo,  singulis  diebus  pecu- 
liares  exhortationes  fecerit.  .  .  . 

De  Doctrina  et  fructu  in  Ecclesia  facto,  produxit  1°  Testis  Epi- 
graphen  Friburgi  eius  sepulchro  inscriptam  '.  .  .  .  Secundo  produxit 
Elogium  eius  in  Scliola  Theologiae  [ngolstadij  parieti  inscriptum: 
Petrus  <  aiiisius  Neomagensis  e  (leldria  S.  Theologiae  Doctor,  prinms 
e  Germanis  Societatis  IESV  religiosis  uere  germanus.  ac  deinde  Eidem 
Societati  in  Grermania  primus  Prouincialis  praepositus  ab  ipso  B.  P. 
[gnatio  datus;  ob  insignem  aniini  moderationem,  constantiam.  prudentiam 
,i  Summis  ad  Summa  non  raro  missus,  uocatus,  postulatus;  a  Gruilielmo  IV. 
vtriusque  Bauariae  Duce  ad  hanc  Academiam.  in  qua  Professoris  Theo- 
Logiae  ei  Rectoris  munere  functus,  ab  Othone  Cardinali  Episcopo  Augu- 
stano,  ad  SS.  Concilium  Tridentinum,  a  Carolo  V.  [mperatore  in  causa 
religionis  Wormatiam2;  ab  Imperatore  Ferdinando  Augustam,  atqtie 
ad  Episcopatum  Yienenscin.  quem  recusauit;  a  Pio  IV.  Pontif.  Max. 
ad  lidem  in  Germania  ac  Polonia  propugnandam  propagandam3  etc. 
Cum  <t  sacris  contionibus  etiam  apud  Imperatores  et  duces  assidue 
habitis,  et  uarijs  libris,  pro  tide,  pro  pietate  editis,  rem  Catholicam 
mirifice  iuuisset,  promouisset,  ob  perpetuam  uitae  innocentiam.  et  sum- 
niaiii  in  omni  uirtute  praestantiam,  admirabilem  sanctitatis  opinionem 
consecutus,  tandem  Friburgi  Heluetiorum  sanctam  animam  Deo  reddidii 
in  die  festo  8.  Thomae  Apostoli  Anno  MDXCVII  aetatis  suaeLWVIl. 
.">"  Produxii  hanc  litterarum  inscriptionem  a  Solodorensibus  missarum 
P.  Petro  Canisio;  Canitie  et  eruditione  Admodum  venerando  in  Christo 
Patri  ac  Domino,  Domino  Petro  Canisio,  Doctissimae  ac  honorandae 
Societatis  LESV  Sacerdoti,  ac  Theologo  profundissimo,  Catholicae  fidei 
!'i  iniiici  |  ?  | '  vnico,  nec  uon  fautori  et  aniico  nOstro  cordialiter 
chaio"  '.  .  .  . 

Dicil  se  scire  testis  ex  continua  praesentia  1'atrein  (anisium  pe- 
culiari  semper  deuotione  erga  Beatissimam  Virginem  DEI  Matrem 
alfccliiin  fuisse,  (piia  quotidie  eam  lam  rosario,  quam  alia  oratione, 
in  niaiui  scripto  precatorio  libello  eius  contenta.  quae  incipit  Saluto 
lc  etc.  [honorabat]  .  .  .  Scit  etiam  fcestis,  ipsum  P.  Canisium,  alios 
quoque  Sanctos  pie  coluisse,    maxime  eos,   qui  praesunt  locis  haereti- 

^i  Proenici  ?  Pronici  ?  Corrigendum  '«■  puto  >ntt  Praeconi  mii  Phoenici.  In  *  litteria  a  Staalio 
patricio  solodorano  9.  Martii  1590  <<</  episcopum  basileensem  datis  (Cod.  solod  nStal"  /'.  109'')  Canisius 
nSoeietatis  Tesu   Phoenix"  appellatur. 


contemptum    sui    ipsius,    die    tovis   silentium,   die  Veneris    patientiam,    sabbato    de- 
ini^siiiiicni  animi,  die  Dominico  amorem  Dei    Riess  .'>-  I  . 
1  Hanc  vide  infra,  monum.  L623. 

Potius   Bcribendum    fuit;   ;i  Ferdinando  I.  Romanorum    rege;    hic   enim    tunc 
Caroli  \'.  aomine  Germaniam  administrabat. 

In   Poloniam  Canisius  tnissus  esl  a   Paulo  l\'.:  \.  Can.  II  826     832. 

Fortasse  sic  inscriptae  eranl  Litterae,  quas  senatus  solodoranus  <i.  Lanuarii  L597 
ad  i  lanisium  dedil  :  \ .  supra  p,  L50, 


L597     L626.  899 

corum,  nt  subtractum  illis  honorem,  aliqua  saltem  ex  parte  reponeret. 

Quin   el  Testi    ipsi   saepius   suasit,   duplicare   huiusi li   uenerationem 

Sanctis,    praesertim    in    festis   ipsorum,    ul    ueglectus   seu    contemptus 
potius  haereticorum  a  Catholicis  resarciatur. 

Scil  Testis  I*.  Canisium  .  .  .  magna  cum  deuotione  Deo,  quotidie, 
quoad  per  ualetudinem  licuit,  sacrificasse,  horasque  Canonicas,  dum  illi 
praesens  aderat,  deuote  semper  persoluisse,  donec  ipsi  usum  Breuiarij 
s.  Obedientia  interdiceret. 

Certo  etiam  scil  Testis  I*.  Petrum  Canisium  ...  in  uita  habitum 
el  reputatum  uirum  Sanctum,  et  mortuum  esse  cum  tnagna  opinione 
sanctitatis,  quod  probauil  magnus  ad  eius  funus  concursus  populi  IVi- 
burgi,  quo  summa  cum  reuerentia  ol  pietatf  sin.milariter  accedebant, 
ul  corpus  rosarijs  attingerent.  Percepisse  etiam  illum  S.  Ecclesiae 
Sacramenta  ante  obitum,  et  in  fide  Catholica  perseuerasse  scil  testis, 
quia  praesens  fuit,  et  uidil  eum  crucifixum  osculantem,  indulgentiam 
plenariam  accipientem,  astantibus  benedicentem ,  Sebastiano  Veronio 
praeposito  Friburgi  Ecclesiam  commendantem  :  Beatissimae  Virginis 
imaginem  placide  fixis  oculis  intuentem,  et  ita  pijssime  ad  Christum 
et  Coelites  migrantem. 

Certus  est  etiam  Testis,  Populum  Friburgensem  erga  P.  Canisium 
post  mortem  quoque  eius,  semper  sine  ulla  intermissione,  pie  admodum 
affectum  fuisse,  et  eius  reliquias,  imagines  et  res  quibus  usus  est, 
haberi  in  ueneratione.  Mortuo  Patri,  rosaria,  ut  dictum,  admota,  crines 
et  ungues  abscissos,  casulam  pene  discerptam,  ut  singuli  modicum  quid 
in  eius  uenerabunclam  memoriam  haberent,  multosque  se  eius  inter- 
cessioni  commendare  solitos,  atque  ita  opinionem  et  famam  Sanctitatis 
eius  in  dies  creuisse,  Scit  haec  testis,  quae  [?]a  et  ipse  uidit,  et  populum 
de  his  loquentem  audiuit.  .  .  . 

Scit  Testis,  DEVM  in  vita  P.  Canisij,  et  post  mortem  eius,  el  ad 
manifestandam  Sanctitatem  ipsius,  ad  inuocationem  et  intercessionem 
eius  uaria  operatum  esse  miracula.  Et  quod  interdum  abstrusa  cordis, 
et  futura  uiderit  et  praeuiderit.    Haec  testi  exempla   constant.  .  .  . 

R.  P.  Theodorico  secundum  carnem  suo  Fratri  P.  Petrus  ultimum 
uale  dicens,  praedixit,  nuntium  mortis  suae  ipsi  Theodorico  peculiare 
quidpiaui  secum  allaturum :  nec  fefellit  praesagium.  Nuntio  enim 
|  moitis  C'  P.  Petri  Lucernam  delato,  P.  Theodoricus  illico  apoplexia 
tactus  est x.  .  .  . 

Ipso  die  qui  fuit  profestus  S.  Thomae  Apostoli-  .  .  .  circa  quartam 
pomeridianam,  a  teste  ministro.  propter  ali;i  uegotia  paululum  diuresso, 
ijsque  confectis  redeunte.  P.  Canisius  in  genua  el  ardentes  preces  per- 
fusus   reperitur,    quem   a  precibus   surgentem   mox    undique   insolitus 

a)  Corrigendum  esst  tndetur:  quia.  b  Hoc  i  in  ap  supplendum  essi  et  ex  vt  praecedentibus 
cognoseitur,  <i  ex  Radero  <i>.  :'i'^>  coti 


1  Cf.  Raderum  I.  c.  286     287,  ei  Toan.  Drews  S.  .1..  Fasti  Societatis  tesej  Bruns- 
bergae  172.'j.  :J77.  '  20.  Decembris. 

57  ■ 


900 


M ..ii.  L595.    L597     L626. 


tremor  occupat;  Vocato  itaque  Confessario  Conscientiam  exonerat,  et 
accersitis  Rectore  et  quibusdam  fratribus,  pro  se  preces  fieri  postulat. 
(|iiilm>  linitis.  cessauit  quidem  tremor  artuum,  sed  testis  eius  curam 
gerens,  de  periculo  Patris  sollicitus,  nihilominus  noctu  uigilare  et  lam- 
padem  accendere  uolel)at.  llle  autem  quiesce.  inquit.  nec  enim  hac 
nocte  moriar,  sed  crastinum  diem  per  Dei  gratiam  attingam.  Paruit 
quidem  inuitus  Testis,  mandato  aegri  senis,  attamen  propter  ingraue- 
scentem  morbum  de  periculo  anxius,  ad  medium  noctis  ex  ipso  quaesiuit. 
an  S.  Synaxin  cuperet?  tunc  Pater  iterum  quieto  animo  esse  iussit. 
daturum  DEYM  uires,  donec  illucesceret,  Mane  autem  facto,  ipsemet 
Sacramentum  Eucharistiae  petijt,  et  deuotissime  accepit.  .  .  . 

Defuncti  uultum  spongia  detersurus  testis,  splendidiorem  et  uiui- 
diorem  reperit,  quam  fuerit  totis  septendecim  annis,  quibus  Friburgi 
vixit.  Id  quod  omnes  eius  spectatores  simul  uno  ore  contestati  sunt. 
Quin  ei  suauissimum  ex  eo  odorem  spirare,  tum  ipse  testis,  tum  etiam 
D.  Sebastianus  Veronius,  Theologiae  Doctor.  Praepositus  Friburgensis, 
aliique  multi  senserunt. 

Rosarium  quo  utebatur,  in  partu  periclitantibus  foeminis  saepe 
opitulari  constantem  Friburgi  famam  esse  testis  asseuerat.  Vnde  ali- 
quando  contigisse  ait.  ut  Faber  quidam  Friburgensis,  uxore  sua,  prae- 
senti  abortus  periculo,  eiusdem  rosarij  beneticio  erepta.  puerum,  quem 
enixa  fuerat,  in  baptismo,  ex  simplici  in  Canisium  affectu,  el  concepto 
ut  aiebat  uoto,  non  aliter,  quam  Petrum  Canisium  uocari  uoluerit. 

Vtrisque  et  Petro  el  Theodorico,  Canisijs  ex  hac  miseriarum  ualle 
;nl  montem  Domini  receptis,  eorum  in  aegritudine  administer  testis, 
Ingolstadium  ad  infirmariam  destinatus  est,  ubi  contigit,  ut  aliqua[?]" 
multos  ex  Socijs  angina  affligeret,  quod  malum  ipsum  quoque  testem 
ita  corripuit,  ut  liqunres  quidem  aegerrime  demitteret,  solidiores  cibos 
prorsus  omnino  uon  potuerit  deglutire.  Tentauii  Excell.  Medicus  Philip- 
pus  Menzelius  multa  et  inter  alia  uenae  sectionem  suasit.  Sed  pridie 
constitutae  sectionis,  Testis,  antequam  quieti  se  daret,  precatus  esl 
Diuinam  Clementiam,  ut  Canisiorum  meritis  (ambo  enim  in  extremis 
constituti  Testi  pro  praestitis  seruitijs  sua  apud  Deum  suffragia  pro- 
miserunt)  hae  mnlestia  liberaretur,  quo  reliquis  aegris  expeditius  in- 
seruire  posset.  Audijt  el  exaudijt  Deus  preces  istas,  eodemque  prope 
momento  Testem  integrae  sanitati  restituit,  quod  cum  sequenti  die 
medicus  ab  eo  intelligeret,  si  tales,  inquit,  Medicos  tibi  deuinctos  habes, 
iina  aut  alterius  opera  non  indiges." 

Radero    paranti  vitam  Canisii,    quae  primum  a.  1(>14  in  Lucem  prodiit,    Strang, 

ab  ipso  Radero  rogatus,    lugustae  aiiqua  tradidit,  quae  de  Canisio  notaverat.    M  patet 

litteria  a  Strangio  Friburgo  Belv.   inter  a,  1 « » 1  1  ei    L618  ad  Etaderum  datis    annua 

ascriptus  i ssl  .  in  quibus  ea,    quae  tnodo  dicta  sunt,  repetit.    lu  iisdem  testatur, 

cotidie  homines  ad  Canisii  sepulchrum  concurrere  ei  auxilium  ab  illo  petere.  „Et- 
licben  wttrdl  gleich  weil  sij  aoch  beijm  grab  bettend  geholfen,  andere  kumend  so 
"Hi    dahio    bifi   sij    erlangt    was   sij    begerdt.  .  . .    l«-li    hab  seinen  hui  oder  Galerum 

aliqua  perperam  faetum  esi  aliquom;  legendum  e«*<    videtur  aliquando 


Mon.  L596.    L597.  inil 

welchen  der  baillige  pater  Petrus  mil  im  in  die  prouinz  gebracht  widervm  funden 
vinl  solchen  zu  seinem  steckhen  gethain,  vnd  wHrdt  also  zu  Friburg  bej  ain  anderen 
verbleiben".  Simul  Eiadero  aliquos  ex  Canisii  crinibus  mittii  ex  autographo,  quod 
esl   Monachii  in  bibliotheca  nationali,  Cod.  lat.  1611,  or.  L39 

1596.         I"»!»7. 

Kx  Can.  63  f.  29"     32b. 

Canisius  ieiunii  observantissitnus.  Colligit  pro  .-<  preces  aliaqtu  pia  opera.  1« 
patria.  Scutellas  lavat  etc.  „Culpa".  In  „mensa  parva".  Soc-ios  aliosque  adhortatur. 
Ail  confessionem  excipiendam  parajtissimus.  Congregationem  mulierum  instituit.  Capu- 
cinis  consilia  <l<ii. 

Exstat  commentarius  circa  medium  saeculum  Wll.  Ignota  tnanu 
scriptus  et  a  1'.  Claudio  Sudano  S.  J.  (f  L655)  in  ultima  pagina  sic 
inscriptiis:  „Quaedam  quae  charissimus  Strang  abs  se  omissa  fuisse 
ait  in  Depositione  sua  Frisingensi  de  R.  P.  Petro  Canisio".  Quamquam 
autem  Sebastianus  Strang  Societatis  frater  Laicus  latinae  Linguae  om- 
nino  ignarus  inm  erat  (v.  supra  p.  Si)4),  existinio,  oa.  quae  sequuntur, 
aut  al>  eo  germanice  scripta  et  ab  alio  latine  reddita,  aui  ox  eius  ore 
accepta  et  ab  alio  latine  conscripta  esse.     Ita  igitur  ille: 

..  \  isuni  est  mihi  consulto  me  facturum,  si  sequentia,  in  examine 
Frisingae ]  ex  obliuione  omissa,  adiungam.  eum  omnino,  ut  alia  ibi 
enunciata  ueritati  sint  consentanea. 

Vltima  hebdomade,  quae  angaria  erat,  et  P.  Petro  fatalis2,  strictum 
sihi  praefinierat  ieiunium  pro  illa  sua  antiqua  et  solemni  qua  Ecclesiam 
nostram  prosequebatur  reuerentia,  Quare  cum  cubicularius  mane  solitum 
ientaculum  attulisset3,  negauit  Pater  fas  esse  quidquam  eo  die  extra 
consueta  tempora  delibare,  ne  in  abstinentiae  leges  peccaret.  Obtendit 
mimster  aetatem,  exaggerat  uirium  hnpotentiam,  et  sexcenta  alia  quae 
Patrem  nil  permouerunt.  Tandem  cum  pie  animum  obstinasse  uideret, 
Rectoris4  nutuin  exponit,  quo  subito  in  alteram  ita  deflexit,  ut  ientaret. 
Ventum  est  ad  commune  prandium;  hic  tum  Pater  haerere.  tergiuersari, 
eum  eubicularius  acl  alacrius  comedendum  exhortaretur,  ali.  sine,  inquit, 
quid  ultra  est  opus,  praeterijmus  ieiuniiun.  Et  quod  magis  in  tam 
graui  senecta  commendaueris,  pridie  quam  ad  superos  iret'.  niliil  mn- 
nino  gustasset  (erat  autem  dies  duplici  ieiunio  sacer,  ei  Ajigariae,  ei 
profesti  I).  Thomae)  nisi  pro  imperio  iussus  fuisset. 

Quanti  Coelites  faceret  et  quantum  expeterel  nt  sola  Dei  Ecclesia 
concordi  et  uniformi  spiritu  ubique  foueretur,  uel  ex  hoc  solo  eius  manu 
scripto  constare  potost.  quod  exhibeo6. 

Quaestores  quasi  Prouinciales  quosdam  el  Collegiales  sibi  consti- 
tuerat,  qui  certis  in  locis,  pr<»  so  s|iiritualrs  prccmn  aliniumque  piorum 


1  Vide  supra   p.  s  1 1 . 

-'  Erat  haec  fcertia  hebdomas  ALdventus;  in  qua  a.  L597  ex  ecclesiae  more 
feriis  IV.  et  VI.  e<  sabbato,  sive  diebus  17..  19.,  20.  Decembris  ^angariae"  sive 
ieiunia  quattuor  temporum  erant. 

:i  Hoc  videtur  onum  ovum   fuisse;  v.  supra   p.  s'.»7. 

4  P.  Martini   Licii.         ''  Die  20.  Decembris.        '    Boc  iam  non  ddetur  exstare. 


902  Mon-  l596- 

operum  eleemosynas  collectas  scripto  transmitterent  *.  Contigit  nescio 
quo  Zephyro  fauente  ut  annus  fertilior  Patri  largiores  segetes  suppedi- 
taret,  quas  cum  secum  silenter  perlegisset,  exultauit  spiritus  eius  tanto 
impetu,  ut  bonum  senem  uerba  deficerent.  Tandem.  o,  inquit.  quibus 
hodie  quantisque  gazis  beatus  sum!  A.duertit  cubicularium  (Sebastianum 
Strang)  tam  insolens  laetitia,  cumque  causam  quaesiturus  Patrem  curi- 
osius  intuitus  esset  ecce  uidet  faciem  eius  ultra  humanum  modum  col- 
lucentem,  adeoque  serenam,  ut  quemdam  iam  non  hominem  sed  Angelum 
contueri  se  arbitraretur.  Postero  die,  qui  D.  Nicolao  sacer  erat  -.  cubi- 
cularium  suum  affatur,  eique  indical  scrupulose  iure"  uexandum  fuisse 
si  tautas  opes  auare  solus  reposuisset;  itaque,  ait.  omnes  in  8.  Nicolai 
saccum  conieci,  rogauique  ut  egenti  quam  maxime  in  nostro  Collegio 
imponeret. 

In  Patriam  uenerat  charus  ciuis  P.  Petrus  Canisius  suisque  famili- 
aribus  expectatissimus,  qui  humanitatis  et  consanguinitatis  officio  satis- 
facturi,  domos  suas  satis  opulentas  hilariter  et  beneuole  offerebant, 
gratijs  humaniter  actis  Pater,  in  domum  suam  diuersurum  se  hodie 
affirmauit,  simulque  mirantibus  et  pie  collacrymantibus  omnibus  in 
publicum  Xenodochium  abijt  •  gratus  pauperibus  aduena,  quibus  panem 
sanae  doctrinae  liberaliter  dispersit.  Haec  ab  ipsius  consanguineis 
testibus  habeo3. 

Memorabile  est  [etc,  ut  supra  p.  468]. 

Quid  de  illa  uiri  modestia  dicam,  quam  iam  grandaeuus,  baculoque 
suffultus,  etiam  dum  culinam  intraret,  scutellas  trementibus  manibus 
perpurgaret,  cubiculum  scopis  euerreret,  ei  V^erronius,  homo  doctus  «'1 
grauis  Canisium  iu  eiusmodi  ofricijs  distentum  nou  semel  obrueret,  talique 
exemplo  uehementer  commotus  abiret '.  Virum  esi  mihi  me  consulto 
facturum  si  tanti  uiii"  testimonium  ipsum  ipsius  propria  mauu  scriptum 
adiungerem,  quod  sic  habet;  Bumilitas  eius  (loquitur  de  P.  Canisio)  in 
niultis  rebus  enituit,  cum  partim  splendida  ad  speciem  officia  constanter 
abnuerel :  partim  quod  iu  communi  cum  alijs  sui  ordinis  conuictu  iam 
scopis  cubile  uerreret,  iam  culinarius  elueivt  seutollas.  iaui  in  alijs 
etiam  abiectissimis  munijs  distineretur 6.  Yidi.  cum  nobis  ad  mensam 
sedentibus  ipse  summo  labore  superiorem  locum  conscenderet,  ueniamque 

i  idt  i iii-  se, 


'  lluins  rei  exempla  v.  supra  p.  303   111    111    138   III    166/7    172  etc. 

Dies  6.  Decembris. 

1 1 ; i « -  in  iv  Strang  aul  Canisii  consanguineos  haud  recte  intellexit,  aut  memoria 
lapsus   est.     Certe    Canisius,    cum    postremum    Noviomagum    venil  venit    autem 

'•^'•iiiit''  a.  1565  apud  Godefridum  vom  Triest  Wendelinae  sororis  maritum  de- 
vertit;  rediturus  autem  in  Germaniam,  in  valetudinario  contionem  babuit,  propinquis 
Jacram  eucharistiam  praebuit,  cum  Iis  pransus  est,  pauperibus  cii|ii(i>.-i  vitae  subsidia 
a   propinquis  collecta   reliquit     Can.  V  662     666).  '  <  T.  supra  p.  849. 

•astiani  Verronii,  qui  primum  parochus  templi  S.  Nicolai,  dein  capituli 
S  Nicolai  decanus  <■!  praepositus,  postea  etiam  episcopi  Lausannensis  vicarius  gene- 
ralia  fuit.  '   Cf.  Bupra  p.  v';^ 


1597.  903 

erratorum  publice  postularel  '.  interlacrymantibus  oculis  illud  identidem 
iterando,  quia  homo  peccator  sum2.  Ei  accidit  m  in  Baronij 
annalibus  ad  eum  locum  deueniendum  esset  in  lectione  ad  mensam, 
quo  Canisius  illis  S.  Scripturae  uerbis  commendatur,  cuiua  Laus  esi 
i  n    Euangelio3;    praesensit,   e\   praeuidit   telum   Pater,    utque  minus 

feriretur,  humilem  triclinij  mensulam  eo  die  elegil  quam  1 uitentibus 

accumbere  alias  mos  est  '. 

Moriens  singulos  nostrorum  sigillatim  ad  uirtutem,  el  alacrem  in 
uia  Domini  progressum  exhortatus  est:  deinde  utriusque  ordinis,  cleri- 
calis  e\  Senatorij  graues  homines  grauiter  admonuit,  nl  suis  quique 
officijs  inuigilarent,   Verronium  praecipue  e\    Dominum  Wildium6,  tunc 

Fennerum  seu  Tribunum  plebis,  postea  Praetorem  Friburgensem,  vir 

nominatissimum ,  charissimumque  suis,  priorem  quidem,  nt  suae  ei 
Lausanensi  Ecclesiae  uigilans  pastor  prouiderel ;  posteriorem,  ut  rite 
uiueret,  quem  etiam  sua  benedictione  esl   prosecutus. 

Cum  nostii  Friburgi  uondum  extructa  tain  ampli  magnificique 
templi  mole,  in  angusto  et  perantiquo  sacello  sacris  operarentur,  ego- 
que  sacristae  munere  adhuc  nouus  incola  et  morum  linguaeque  regionis 
ignarissimus  fungerer,  mulier  ruralis  gallice  seu  Friburgensi  idiomate 
ine  affatur,  quae  cum  uoculam  Eoman  usurpasset .  ego  solerter,  ut 
putabam,  foeminam  Jtalice  loqui  conijciebam  et  quantum  ex  affinio  [?]  * 
linguae  latinae  poteram  putare,  confessarium  suae  nationis  expetebat. 
KY  itaque  cum  superiore  communicata,  cum  praeter  P.  Cauisiuni  illa 
hora  nemo  domi  esset,  qui  Italice  calleret,  offerre  ei  iussit  hanc  prouin- 
ciam.  Vix  petitionem  absolueram,  cum  ille  exiliens,  arrepto  comite  suo 
scipione  gradus  celerius  solito  molitur,  et  sacellum  hominibus,  quibus 
hoc  spectaculum  debebatur,  refertum,  tribunalque  sacerdotale  ingre- 
ditur.  Vix  consederat,  et  mulier  fari  coeperat,  cum  repente  errore 
notato,  et  dissimulato  surgit.  et  qua  uenerat  uia,  eodem  prorsus  uultu, 
mirante  turba,  et  conijciente  quod  erat  reuertitur,  mihique  obuio,  mi 
frater,  inquit,  mulier  illa  gallice  loquitur.  ego  certe  eam  iuuare  non 
poteram :  uide  quaeso  ut  ei  omnino  per  aliuni  satisfiat.  Eaec  tam 
sereno  ore,  ut  me  erubescentem  in  admirationem  raperet. 

Congregationem  mulierum  erexit,  quibus,  adiuuante  D.  Verronio, 
leges  condidit  utilissimas 6.    Haec  postea  a  Romano  Pontifice  confirmata 

a)  Sic;  corrigendumtn  :  affinitate  ?     Vel:  aliini  lingua  latina? 


'   nCulpae    dicantur   ex   suggestu" :    I'.  Hieronymi  Natalis  visitatoris    instructio 
„De  mortificatione  el   poenitentiis"     Epp.  Nadal  \\  ."»tl     545).  '  Lc  5,  v 

:1  .  Intfi-im  liis  fruere,  lector,  quae  venerandus  Pater  Petrus  Canisius,  cuius  laus 
est  in   Evangelio    per   omnes  Ecclesias    [2  Cor  8,   18],    nmi    minus   pie    quam    ornate 

atque  erudite,  su e,  conscripsit" :  Caesar  Baronius,  Ajmales  ecclesiastici,  Tom.  I. 

;id  a.  9.  n.  1.  '   De  hac   „mensa  parva"   v.   Can.   II   5754,   V    155 

5  loannera  Wildt. 

8  Congregatio  haec  a  Canisio  incohata  esi  16  fere  annis  antequam  Strang  Fri 
burgum  venit.  Quare  hac  in  re  eius  testimonium  haud  ita  multura  ralet  ^ntiquis 
simus    certe    ille      Codex   „Maria   Fruchtgarten   /.'   Wolfarth    Lrer    Bruderschafft"   in 


1HI4 


Mon.  1597. 


t  stabilita  est '.  adeoque  profecit,  ut  hodie  et  magna  sit  tam  numero. 
(|iiam  fructu. 

Quatriduo  quasi  ante  felicenj  obituin  duo  ex  Ordine  Seraphico  Capu- 
cinorum,  quorum  alter  nobili  stemmate,  et  ditionis  Friburgensium  natus, 
eum  consilij  petendi  gratia  accesserunt.  qua  latione  quam  perfectissime. 
Deoque  gratissime  memoratus  nobilis  de  bonis  suis  posset  disponere. 
quibus  omnino  persuasit.  ut  Kcclcsiae  Hotundimontanae2  (patriae  prae- 
dicti  nobilis)  omnia  delegarent,  quo  splendidius  decentiusque  diuina 
peragerentur.  Ita  factum.  Cumque  expedito  negotio  Friburgum  re- 
dijssent,  Patremque  eo  ipso  die 3  in  extremis  constitutum  audissent, 
benedictionis  petendae  gratia  accesserunt,  quibus  benedicendo  illud 
extremum  commendauit,  ut  curarent  diligentissime  externa  austeritate, 
et   aedificatione  internum  animum  confirmare." 

Keller  in  Canisii  :  \" i t a  illa  manu  scripta  de  duobus  hisce  Capucinis  scribit: 
Canisius  eorum  _usu  haud  mediocriter  delectabatur.  Ad  hos  inter  alia.  afficior  sane 
magno  gaudio  quod  uideam  aos  ea  in  religione  agere,  quae  spretis  mortalium  fortunis, 
inania  mundi  triumphat.  Et  agitis  uos  praeclare  exemplo  uestro.  Sunt  qui  hoc 
sequuntur;  suni  qui  sequerentur,  uisi  altius  iretis.  Durate  obtestor  uos  et  pergite 
iiirtutum  callem,  haudquaquam  tongitudine  metuendum  :  emetirj  poteritis,  si  dod 
ante  finem  absoluatis"  Cod.  ms.  320  bibliothecae  universitatis  monacensis,  f.  ■57: 
<T.  Can.  I  i.yi  i.vn.  Neque  dubitari  potest,  quin  a  Strangio  et  Kellero  significentur 
duoilli  Capucini,  <jui  in  *  „Protocotto Majore  ProvinciaeHelveticae"  Ordinis Capucinorum 
liis  verbis  commemorantur :  „F.  Leander  Rotondimontanus,  Cler..  vocatus:  Antonius 
Elenaud,  aetatis  27  Religionem  ingressus  6.  jan.  ir>!»7.  Novitius  Lucernae  suh  R.  P.  \u- 
tonio  Canohiensi.  Obiit  Badae  Helv.  die  10.  Aug.  Anno  1599.  Yixit  in  Religione 
annos  •_'.  menses  7.  dies  ."».  In  toto  vero  ann.  29.  Vivat  Deo."  Antonius  a  Canobbio 
t  1624  a.  L597  Lucernae  ei  guardianus  et  noviciorum  magister  erat.  Vir  is  erat 
praeclarus  ei  unus  cx  primis  Capucinis,  qui  morati  sunt  in  Belvetia,  eo  missus  ex 
ordinis  provincia  mediolanensi.  Provinciam  helveticam  rexM  minister  provincialis 
annis  1589  L592,  L602  L605,  L608  1611,  et  a.  1609  Frihurgi  Belvetiorum  mona- 
sterium  Capucinorum  incohavit  loco,  quem  ipse  delegerat.  Baec  omnia  benignissime 
mecum  communicavil  Eleverendissimus  I>.  Justinus  Gumy,  ordinis  Capucinorum,  qui 
ounc  episcopus  esi   Portus  Victoriae    Port  Victoria    in  insulis  sechellensibus. 

l.">i>7.        A  ni.  Martio  a<l  m.  Decembrem  l"i!>7. 

Kx  „Analectis  Bollandianis1'  Tom.  XVI,  Bmxelles  L897,  80    82. 

Canisii  ultimum  vitae  annum  agentis  virtutes:  Perfectionis  studium,  circumspectio 
il  pietas  in  loquendo,  orandi  studium,  labores,  modestia,  patientia,  temperantia,  poenir 
tentia,  animi  demissio,  oboedientia,  >ti<>>-s  sancta,  <-<«i>iiii<>  rei  <tl><lii<t<. 

I'.  ./.-/•'.  Kieckens  S.  .1.  Bruxellis  in  archivo  generali  regni  belgici 
(Varia  <!<•  S.  .1..  Cart.  30)  enarrationem,  quae  hic  ponetur,  invenit.  Quam 
;i  fratre  laico  Sebastiano  Strang,  <|iii  exeunte  m.  Februario  a.  1597 
Friburgum  Belvetiorum  venil  et  a.  m.  Martio  ad  Decembrem  eiusdem 
anni  Canisio  famulatus  est,  factam  esse,  ex  rebus,  quae  in  ea  dicuntur, 


scriptus  ei  congregationis  leges  continens,  qui  hodie  quoque  penes  illam  est,  paene 
totus  a  VeiTonio  scriptus  est.  Potius  igitur  dicendum  esse  videtur,  Veironium  Canisio 
iuvante  leges  illas  condidisse.     Cf.  supra  p.  544. 

\  Paulo  V.  20.  Martii  L608  approbata  e\   indulgentiis  ditata  es<    Genoud  117. 

R ni.  :1  Die  21.  Decembris  L597. 


\  ni.  M;irtin  ad  iii   Decembrem   L!  mi i.", 

ei  imprimis  ex  eius  parte  postrema  facile  patet,  Quia  m  hac  enarratione 
complura  dicuntur,  quae  ueque  in  Strangii  testimonio  a  L626  dicto 
neque  in  commentario  illi  ab  eo  postea  addito  (v.  supra  \>.  894  901)  in- 
veniuntur,  eam  utraque  relatione  posteriorem  esse  dixerim.   El  quamquani 

Strang  linguae  latinae  omnino  ignarus eral  (v.  supra  p.  894  .  hanc 

tamen    enarrationem    ab    alio  Societatis   homine    Latine   scriptam 
existimo;  qui  eam  ve]  ore  prolatam  \d  germanice  scriptam  a  Strangio 
acceperit. 

V  i  r  t  u  t  c  s  nonnullae  memorabiles  in  R.  P.  Petro  Canisio  observatae 
a  li  eius  socio,   dum   se   ;iil   mortem    praepararet, 

1.  Anno  aetatis  7<>"  vehementer  cupiebat  dissolvi  ei  esse  cum 
Christo1,  longusque  illi  annus   li")'i7"s  visus  est. 

2.  Dolere  se  dicebat,  quod  niilli  ;inij)lius  prodesse  posset,  el  i<lc<> 
onincni   in  sui  perfectionem  curani   ponebat. 

3.  In  loquendo  parcus  erat,  modestus,  considcratus,  ei  omnino 
spiritualis;  malebatque  alios  audire,  quam  Loqui.  In  risu  aunquam 
effundebat  se. 

4.  Si  ingerebatur  ab  aliquo  sermo  de  novis  profanis  aut  principum 
cluistianorum  dissentionibus,  mox  abrmnpebat.  Inquirebat  utruin  nmlti 
sacramenta  frequentarent,  et  conciones,  et  aliqua  puncta  de  concione 
vel  exbortatione  sibi  referri  cupiebat,  vel  ex  Lectione  mensae.  De  fer- 
vore  primorum  patrum  nostrorum  et  dc  mcdiis  ad  perfectionem  ac- 
quirendam  libentissime  agebat  vel  audiebat. 

5.  Pro  ecclesia,  summo  pontifice,  principibus  christianis  ac  prae- 
latis  Deum  crebro  orabat. 

6.  Erga  sanctos  magno  affectu  ferebatur  et  saepius  invocabjit.  ct 
potissimum  patronos  civitatum  quae  a  lide  defecerant,  dolens  debito 
cultu  privari. 

7.  Xunquam  otiabatur,  nec  interdiu  somno  indulgebat,  sedvel  orabat, 
vel  pios  libros.  maxime  Vitas  sanctormn.  legebat  aut  sibi  Legi  curabat, 
vel  adstantes  et  visitantes  se  ad  perfectionem  exhortabatur. 

8.  Rosarium  saepius  per  diem  recitabat  et  officium  Beatae  Virginis; 
consuetas  Societatis  orationes  non  omittebat,  et  meditationem  usque  ad 
mortem,  et  tanto  affectu  ut  lacrymas  copiose  funderet,  ei  subinde  veluti 
a  sensibus  alienatus  videbatur.  Sacrum  aliquol  diebus  ante  mortem 
omittere  coactus  magno  animi  sensu. 

9.  Precibus  aliorum  humiliter  ct  crebro  se  commendabat,  ei  pro 
gratissimo  dono  habebat,  quando  ei  certae  aliquae  preces  a  nonnullis 
offerebantur. 

1<).  Valdc  cavebat  offensionis  ullam  causam  dare  iis  'qui  eius  curam 
habcbant :  illis  acquiescebai   in  omnibus,  ei  ^*  regi  sinebat. 


1   1'liil   1.  23.     Canisius,    8.  Maii    1521    Noviomagi    natus,    21.  Decembris    1.">'.'7 
mortuus  est. 


QQg  Miui.  L597.    A  m.  Martio  ad  m.  Decembrem   1597. 

11.  Patientiae  exempla  magna  dabat;  ^cmper  contentus.  quidquid 
de  illo  statueretur,  et  si  a  socio  subinde  uegtigeretur,  nullum  impa- 
tientiae  verbum  vel  signum  ostendebat,  ><'<|iie  ipsum  vincebat  et  Deo 
gratias  agebat,  quod  atiquam  patiendi  occasionem  halniisset :  et  ingra- 
vescente morbo,  Deum laudabat,  et  gaudebat  quia  appropinquabat 
red  emptio  ei  us  '. 

L2.  Xiliil  per  se  petebat  pro  solatio  morbi,  contentus  iis  quae  illi 
dabantur,  dicens  n<m  facile  atiquid  petendum,  ad  quod  privato  affectu 
et   propria   voluntate  trahimur,  sed  superioribus  omnia  relinquenda. 

13.  Cibo  parcissimo  utebatur  et  vino  valde  diluto,  ita  ut  una 
integra  septimana  vix  tantum  sumeret,  quantum  aliquis  alius  unica 
i  efectione. 

Parum  subinde  carnis  concisae,  sed  ordinarie  offaa  euin  pyro  vel 
pomo  cocto,  vel  simili  aliqua  re  leviori  et  communi  aliorum  cibo  usus 
est  fere  nsque  ad  mortem;  rarissime  aliquid  singulare  admittebat,  ei 
verebatur  coquo  molestiam  adferre. 

A<1  singulos  fere  bolos  mentem  in  Deum  elevabat,  vel  sanctum 
atiquem  invocabat  et  Deum  benedicebat,  et  magnas  gratias  agebat  etiam 
pro  tenui  et  vulgari  refectione. 

Tempore  morbi  ieiunia  Ecclesiae  et  abstinentias  Societatis  servabat, 
uisi   per  superiorum  obedientiam  impediretur. 

14.  <  Jorpore  licet  exhausto,  et  vix| ? I'1  praeter  pellem  et  ossa  haberet, 
ita  ut  vix  iacere  aul  diu  sedere  eodem  situ  posset.  quin  subinde  cutis 
afficeretur,  tamen  adhuc  disciplinam  faciebat. 

L5.  Eumilis  valde,  nihil  <le  rebus  suis  dicere  vel  audire  volebat; 
humititer  gratias  agebat  fratribus  qui  eius  curam  habebant;  compatie- 
batur  labori  eorum  et,  si  qua  in  re  iltis  gravis  fuisset,  humititer  veniam 
precabatur,  et  pro  illis  Deum  orabat  pecutiariter,  ac  religiosis  verbis 
aedificabal   ac  instruebat. 

L6.  Superiorum  et  sanctissimae  obedientiae  observantissimus  fuit, 
<t  si  quid  iussus,  vel  compellente  uecessitate,  facerel  [?]c,  cum  omni 
resignatione,    sine  replica,   sed    simpliciter   i<l    1'aeiebat.   et    proponebal 

tant  iiiii. 

17.  Curatoribus  suis  aul  socio  nihil  imperabat,  sed  per  amorem 
Dci   petebat,  et   se  instar  infantis  tractari  perniittebat. 

18.  !><■  tnorte  instante  [etc,  ut  supra  p.    i86j. 

L9.  Cum  Patre  praefecto  sanitatis 2  conferebai  de  bona  dispositione 

;i<l    rtem,   ad    reddendam    rationem   Deo   in    iudicio   totius   vitae,   t-t 

commendabal   se,  ut  eum  iuvarel   in  ultimo  illo  transitu,  ad  illum  bene 
pei  agendum. 

uu  b)  >"  .■  corrigendutnne :  ei   cum  fvel:  licet/  vix   quicquam  ?  c)  Corrigendum 

oppi  n  I  n7(    v. 

1   U  21,  28. 
<  Mliin.iro  Schftnauer ;   \    supra   p.   Is'i' 


Mon.  L598.     l  9()7 

20.  Septem    psalmos   poenitentiales   paulo   ante   i tem   sibi    legi 

curavil  ei  horas  Beatissimae  Virginis,  cum  timore  aliquo  corriperetur ; 
<|iii  postea  cessavii  '. 

21.  Fratris  coadiutoris,  qui  haec  retulit,  tentati  ui  Berel  sacerdos, 
occultam  tentationem  se  scivisse  dixit,  licel  uegaret,  el  exhortatus  eum 
est  ;id  perseverantiam,  el  benedictionem  ei  dedit;  se  oraturum  pro  eo 
promisit,  el  ;il>  eo  tempore  nunquam  tentatus  luit 

Oomplures  ex  rebus  bic  narratis  positae  sunt  etiam  n  Sacchino,  <  an.  379  391. 
<vMii  fortasse  nsus  esi  relatione,  quara  Strang  iam  ante  a.  1<U  I  I'.  Radero  miseral  ; 
\ ,  supra  p.  900. 

1598.        1597. 

K\  archetypo.  <>.  Sup.  65  f.  202°  203n.  AJiqua  ex  eo  transcripta  sunt  in 
..  Innuas  Litteras  Societatis  tesu  anni  M.  I ».  X(  'VI  I.".  Neapoli   K'><)7.   183     L86. 

Numerus  Sociorum  friburgensium.  Canisii  valetudo.  Confessiones.  Viri  grauek 
ad  pietatem   instituti. 

\u  Litteris  annuis  collegii  friburgensis,   Friburgo  Helvetiorum  "_'.  Decembris  1">!»7 

datis.  haec,  praeter  multa  alia,  narnuitur :   .Sedccim  v  Nostris  toto  fere  ani nerati 

sunt  :  Sacerdotes  octo,    octo  fratres,    e  quibus    quatuor  Praeceptores,    totidem  Coad- 

iutores,  cum  quibus  etiam  duo  Societatis  candidati  domi  nostrae  d< stica  curarunl 

Adinissi  in  Societatem  duo  alij  Elhetorices  studiosi3.  Mortui  snnt  tres  .  .  .  Qui  in 
Collegio  nouo  manserunt  .  .  .  optime  ualuerunt  semper,  exceptis  duobus  Patribus  v&le- 
tudinarijs,  quorum  alter  est  Reuerendus  P.  Petrus  Canisius.  .  .  .  Vir  quidam  domi 
militiaeque  clarus,  maioris  Sodalitatis  B.  \ii_iuis  Praefectus  renunciatus,  sese  parie 
tibus  nostris  inclusit,  meditationibus  ad  aliquot  dies  excolendum.  .  .  .  Exceptae  sunt 
hoc  anno  circiter  6000  confessiones ,  pauciores  quidem  quam  annis  superioribus, 
quibus  in  peramplo  et  commodissimo  diuae  Virginis  templo  auditae  :  hoc  uero  pri- 
nuim  in  sacello  nostro,  quod  perangustum  est  et  ad  illud  arduus  et  perquam  difficilis 
accessus.  .  .  .  Vallesianus  nobilis  iuuenis  noster  olim  discipulus,  nunc  oppidi  sui 
signifer,  ad  nos  Confessionis  solius  gratia,  itinere  satie  difficili  et  longo  uenit.  .  .  . 
Alius  uir  nobilis,  Eques  Hierosolymitanus 4  non  prius  se  matrimonij  vinculo  cum 
Baronis  filia  adstrinxit,  quam  peccatis,  quae  nostro  Sacerdoti  rite  exposuit,  solue- 
retur.  .  .  .  Vir  quidam  authoritate  excellens,  omnes  rationes  suas  cum  alijs  con- 
trahendj,  litteris  comprehensas  Patri  nostro 5  obtulit,  ut  si  qua  in  re  peccatum  esset, 
aperiret.  Modum  iuste  contrahendi  ei  exposuit,  quem  ad  restituendum  paratissimum 
dimisir.  si  se  iniustae  acceptionis  reum,  subductis  rationibus,  deprehenderit." 

Duos  illos  „Rhetorices  studiosos"  qui  a.  1597  Friburgi  in  Societatem  admissi 
sunt .  fuisse  Michaelem  Richetum  et  Claudium  Sudanum  intellegitur  ex  antiqua 
llisttiriii  collegii  friburgensis.  Singulari  autem  memoria  dignus  est  Claudius  Sudanus 
Hic.  ut  in  eadem  Historia  affirraatur,  ex  vico  Broc  reipublicae  friburgensis  >>iih> 
-absolutis  inter  primos  nostri  huius  Gymnasii  alumnos  humanioribus  studiis  anno 
aetatis  decimo  octauo,  cum  ei  prius  Reuerendus  I'.  Petrus  Canisius  adbuc  superstes 
bene  precatus,  et  ad  constantiam  adhortatus  fuisset,  societatem  ingressus  est".  Collegii 
bruntrutensis  semel,  friburgensis  bis  rector  fuit.  „Pietati  et  uenerationi  erga  R.  I'.  Ca- 
nisium  addictissimus  .  .  .  <lnos  in  eam  rem  soleranes  processus  magnis  impensis  con- 
fecit",  et,  ut  eius  corpus  ex  templo  S.  Nicolai  in  aedem  Societatis  transferretur, 
magnis  difficultatibus  superatis  effecit.  Mtortuus  est  Friburgi  a.  l,'>-">:">  Cod.  frib.  rHist. 
coll.   Frib."  p.  _27  __s  . 


1   Vide  supra   p.  900.  2  Cf.  supra   p.  896. 

Vide  quae  sub  ipsas  has  litteras  dicentur. 
'  Significari  videtur  ordo  ille  pontificius  Equitura  sancti  Sepulchri.- 
■'  Canisio'? 


908 


Mon.  1599.    1596     1597. 


Die  24.  Martii  1597  Senatus  reipublicae  friburgensis,  a  clero  monitus,  mandatum 
edidit  adversus  eos,  qui  morbos  remediis  superstitiosis  curarent,  vaticinarentur,  artes 
magicas  colerent  (Cod.  rMandatenbucb  2"  f.  147'      148b,  in  archivo  reipublicae). 

150«.        1596-  1597. 

K.\  autograpbo,  quod  esi  Monacbii  in  bibliotheca  nationali,  Cod.  lat.  1611  a.  38. 

Canisii  pieias  in  S.  Wolfgangum.  Accusatio  defectuum.  Moriens  orat  et  Ver- 
ronium  hortatur. 

P.  Andreas  „Gomoetius"  *  S.  J.  Bruntruto  22.  Februarii  1615  Au- 
gustam  Vindelieorum  ad  P.  Matthaeum  Raderum  litteras  dedit,  in  quibus 
haec  leguntur:  „Est  quod  Reuerentiae  V.  gratias  agam  ob  uitam 
Reuerendi  P.  Canisij,  uel  potius  RR.  PP.  Canisiorum  in  lucem  datam-: 
imin  cum  utrumque  nouerim  familiarissime,  et  plurimum  cum  utroque 
(licet  indignus)  negotij  habuerim.  facile  R.  V.  existimare  potest",  quam 
inilii  gratum  fuerit  eorum  vitas  legere.  lam  se  aliqua  mittere,  quae 
uovae  libri  editioni,  si  Radero  ita  visum  esset,  addi  possent.  ..Inprimis 
ergo  occurrit,  solitum  fuisse  R.  P.  Petrum  me  Grammaticam  uel  syntaxin 
Friburgi  docentem  ultimo  ante  mortem  anno3  rogare  (quae  humilitas 
eius  erat)  ut  diebus  recreationis  ex  discipulis  meis  aliquos  mitterem 
,i(l  S.  Wolfgangum  Sanctiue  Wolfgangi  templum  a  Friburgo  horae  uel 
sesqui  itinere  dissitum,  qui  nomine  suo  uel  Sanctum  honorarent  uel 
pro  se  illi  supplicarent,  promissis  etiam  datisue  imaginibus  ad  pietatis 
incitamentum  etc.  ...  3.  accedit,  quod  more  Societatis  cum  pro  se 
culpam  ex  cathedra  (pridie  V.  G.  S.  Michaelis1)  dicere  non  posset5, 
sociuin  rugabat.  ut  suo  loco  eius  negligentiam  defectusue  accusaret. 
dicendo,  IvR.  PP.  etc.  P.  Canisius  dicit  uobis  etc.  quod  non  etc.  .  .  . 
lllud  uero  iion  praetereundum,  quod  eo  die  quo  pie  obdormijt6,  accidit. 
Postquam  bene  mane  sacrum  Christi  Domini  corpus  sumpsisset,  coepit 
secum  ipsoa  clara  tamen  uoce,  identidem  dicere  •  Benedictus  Deus, 
Deus,  Deus,  ei  iterum,  Benedictus  Deus  etc,  adscendendo  semper  uoce, 
clariorique  sono  maiorique  affectu  nomen,  Deus,  pronunciando  :  cumque 
tiine'  e  libro  a  se  scripto  precaretur,  et  ego  librum  tenens  citius  quam 
ille  uellet.  foliuui  uertissem,  non  quieuit  bonus  Pater,  donec  reuerterim, 
ut  quod  inchoarat,  perficeret.  Tandem  paulo  ante  mortem  siue  a  Domino 
Verronio  rogatus  (ul  arbitror  :  non  enim  certus  sum,  quod  aliquo  missus 
noii  adessem)  uel  sponte  exhortationem  ad  illum  non  breuissimam  habuit, 

Vel   ipse;  autogr.  habet  ipsi  b    Hoe  v.  supra   versum  scriptum  est. 


'   A.ndreas  „Gou it"  sive  „Gomo6tu  delomontanus    Dele^mont,    Delsberg,    urbs 

cantonis  bernensis),  cum  Friburgi  litteris  operam  dedisset,  a.  1594  in  Societatem  ad- 
missu8  est.      \imis    15%     1598    Friburgi   Eelvetiorum    in    collegio   Societatis   docuil 

ea    borum    ai rum    *Catalogis,    <;.  Sup.    II    f.  99b   I16h    124a    140*).     Mortuus    esi 

.i    1617  in  collegio    bruntrutano,    ubi,    ut  scribil    Kropf    \\   17u     171  .   adulescentum 
litteris  studentium  cura,  precandi  studio,  morum  innocentia   fioruerat. 

rladerus  vitae  Petri  Canisii  a.  1614   Monachii    editae    brevem    summam  vitae 
Theodorici  fratris  eius  addiderat.  \inm   1596. 

'  Die  28.  Septembris.  I  I    supra  p.  903.        "  Die  21.  Decembris  1597. 


\l"ii.  1600.    Exeunte  m.  Decembri   l.'>'.»7  QfMJ 

nt  postea  certa  relatione  intellexi,  quamuis  non  Pueril   satis  intellectus, 
perinde  bamen,  acsi  bene  intelligeretur,  agens  etc." 

H>oo.        Exciiiiit'  ln.  Decembri  1597. 

K\  autographo.     Germ.   L84  f.   167"     L6€ 

Canisii  patientia.  Postremi  dies  vitae  eius.  Visum.  Sacramenta.  Verronius. 
Testes  mortis.     Mira  in  corpore  moriui.     Funus.     Monumentum.     Prodigia. 

I\  Martinus  Licius  S.  J.,  <|ui  a.  L597  li>t>7  Priburgi  Helvetiorum 
rector  collegii  fuerat,  Ingolstadio  17.  Decembris  L609  P.  Ferdinando 
Alber,  Claudii  Aquavivae  praepositi  generalis  assistenti,  deCanisii  morbo 
postremo  et  morte  sic  scripsit: 

„Cum  semel  iterumque  intumuissel  fcoto  corpore  '.  sciscitanti  mihi 
ut  valeret,  vbi  doleret  etc.  subridendo  respondit,  Ecce  mi  Pater,  quam 
sum  pinguis,   DEO  gratias,  aliud  nihil.    Patientia  plane  luit   admirabilj 

Pridie  D.  Thomae  Apostolj  -  cum  horis  pomeridianis  uotassem  iu- 
solitam  quandam  in  ipso  mutatiohem,  sic  illum  allocutus  sum,  .Mi  Pater, 
Quid  si  Extremam  R.  Vestra  acciperet  vnctionem.  Tum  ille,  Nondum 
tempus  est,  sed  intra  .3.  et  4'""  confiteri  uolo,  quod  el  factum.  Kt  quia 
post  Confessionem  sibi  gratum  fore  insinuauerat.  si  aliqui  7.  psalmos 
Poenitentiales  pro.  et  coram  ipso  recitarent.  factum  esl  hoc  ipsum 
cum  magna  dicentis  et  audientis  consolatione. 

Cum  post  collationem  vespeitinam  tres  uel  quatuor  essemus  illi 
praesentes,  erecta  et  extenta  manu.  laeta  uoce  et  fronte.  Videtisne, 
inquit.  videtis  (•  angulum  uersus  ianuam  designans  •)  Angelos  Eum 
uidisse,  uel  S.  Thomam3  probabile  est\  nos  nihil  vidimus.  Cum  posl 
nonam  horam  felicem  illi  noctem  precatus  fuissem,  et  Sacrosanctum 
Viaticum  summo  mane  me  allaturum  promisissem,  iunctis  manibus 
egit  gratias. 

Altero  die  sub  Meditationis  initium5  uerba  illa  Domine  non  di- 
gnus  etc. G  cum  ipsemet  protulisset,  et  Sacram  Communionem  pie  sump- 
sisset,  per  integram  horam  nobis  uel  meditari,  uel,  sine  sono  tamen 
vocis,  legere  uisus  est  ex  libello  manuscripto,  cuius  autor  ipse,  quique 
iacebat  supra  pectus. 

Post  Concionem  apud  D.  Ioannem  habitam,  cum  paulo  ante  deci- 
mam  redirem  domum,  et  in  itinere  Magnificus  D.  loannes  Wildius  nunc 
Vrbis  Praetor.  et  qui  post  suis  sumptibus  cuinuit  Epitaphium7,  occur- 


1  Aquae  Lntereutis  morbo  laborabat.        2  20.  Decembris  L597. 

:t  Apostolum.  cuius  dies  festus  postridie  agendus  erat. 

'   Alii  censuerunt.   B.  M.ni.nn  Virginem  <'i   vi>am  esse. 

5  Eo  tempore  Socii  provinciae  Germaniae  superioris  ei  hieme  et  aestate  hora 
quarta  surgebant  et  quadrante  vel  dimidia  hora  posl  per  horam  res  divinas  meditari 
incipiebanl    Duhr,  Jes.   I   568  . 

,;  Ex  tnore  et  praescripto  ecclesiae  ante  sacram  communionem  ter  dicuntur 
verba:  „Domine  aon  sum  dignus,  ut  intres  snb  tectum  meum ;  sed  tantum  dic  verbo, 
et  sanabitur  anima  mea."  De  hoc  v.  Lnfra,  monum.  1623. 


910 


Mon.  1600.    Exeunte  m.  Decembri  1597. 


reret,  huic  soli  dixi.  Vereri  me,  uta  nos  hodie  R.  P.  Canisius  deserat, 
valde  debilem  esse  •  sicut  et  illum  reperi,  ratione  tamen  et  sensibus 
integris.  Finito  nostro  prandio,  euin  praedicto  Doctore  Werronio  '  ad 
ipsum  ingressus  sum,  excepit  vtrumque  Pater  hilari  vultu.  sed  dif- 
ficulter  et  pauca  locutus  est.  Aliiturus  Doctor,  tlexis  humi  coram  lectica 
genibus,  ab  eo  petijt  et  obtinuit  benedictionem  duplicem  tam  pro  se, 
quam  pro  honestissima  quadam  et  pia  vidua,  quae  prima  ex  Fribur- 
gensibus  Matronis,  votum  perpetuae  continentiae,  ipso  tum  illius  Con- 
fessario  permittente  et  approbante,  ediderat2. 

Circa  3.  pomeridianam  cuni  externorum  nullus  adesset.  Patres  et 
fratres  omnes,  duobus  exceptis,  qui  in  vicino  pago  infirmum  visitarunt. 
inunctus  es1  ;.  mouitque  respondentis  instar  labia.  Dum  Lytanias  oramus 
ingrediuntur  Capuzini  duo,  Senatores  duo4,  alij  quotquot  angustiae  Loci 
capere  poterant.  Habebat  vna  nianu  crucem,  altera  cereum  benedictum, 
quem  <jt  Ego,  vna  cum  ipsius  manu,  tenebam.  Quando  mortuus  igno- 
ramus,  putauimus  quod  in  illis  uerbis,  Vt  nobis  indulgeas  Te  roga- 
nuis"'  etc.  Signum  mortis  nulhun.  motus  nullus,  saliua  ex  ore  nulla. 
Posl  horae  spatium  visa  ipsius  facies  pulchrior  quam  dum  viueret. 
Aitero  die  reuersus  Dominus  Wildius,  et  solus  ingressus  locum,  in  quo 
cadauer  iam  ad  sepulturam  dispositum,  sensisse  se  aiebat  inter  oran- 
dum,  gratissimi  odoris  e  corpore  spirantem  fragrantiam.  Eadem  die 
tertiam  circiter  pomeridianam  Sacerdotum  nostrorum  humeris  deportatum 
funus  ad  D.  Nicolaj,  Clero,  Senatu,  et  onmi  fere  populo  comitante. 
Dictis  ibidem  defunctorum  vigilijs,  post  Concionem  funebrem,  quam 
lialmit  Doctor  Werronius,  in  tenebris  primum  sepultus  est  ibidem  ante 
Aiani  maximam.  Sepulehro  tres  Germani,  Nobiles  a  Diesbach  marmor 
albura  imposuerunt  cum  hac  inscriptione  infra  IKSY  nomen.  Monu- 
inciiliiiii  Venerandi  Patris  Nostri  Petri  Canisij  Societatis  JESV  Theologi ' . 
Epitaphium7  uero  cum  ipsius  effigie  habetur  ad  columnam  cui  adhaerent 
cancelli  quibus  Chorus  a  reliquo  templo  separatur.  ut  ibi  commodius 
et  ab  omnibus  templum  ingredientibus  legi  possit. 

Quod  ab  eo  tempore,  ex  quo  mortuus  Pater,  ciuitas  illa  peste 
nunquam  Laborauerit,  id  nimirum  eius  meritis  tribuunt  •  antea  enim 
quouis  fere  fcriennio  uel  quadriennio  nunc  remissius,  nunc  uehementius 
grassabatur.  .  .  . 

a    Sic  ;  8cribi  nduni  fuit :  ne. 


1  Sebastiano  Verronio,  praeposito  <-;i|iituli  S.  Nicolai. 
Significari  Elisabetbam  Odel   intellegitur  ex  V^erronii  commentario,  qui  ponetur 

infra,  tnoi i.  1621.         8  Sacramento  anctionis  extremae  munitus  est 

1   Hos  fuisse  Christophorum   KciiV   ei   Antonium  a   MontenacL    aarrai   Verronius 
iii  commentario,  quem  dixi. 

'  Haec  verba    in    Litaniis  Omnium  Sanctorum,    uon    in    Litaniis   agonizantium, 
quae  vocantur,  dicuntur, 

Monumentum  posuerunl   Nicolaus,  Rochus,  Georgius,   Petrus  ;i   Diesbacb    Ra- 
■''in,   206).     Lntegram  eius  inscriptionem  \.  infra,  monum.  L622. 
\  nl.'  infra,  monum.  L623. 


M"n.  L601.    A  m.  Septembri  ad  Decembrem   1597  «,i]l 

Pia  quaedam  Ma-trona  aostris  confiteri  solita,  cum  alterura  iam 
diem  in  partu  laborasset,  deque  prolis  uita  desparasset,  ut  primum 
Rosarium,  quo  usus  olim  I».  m.  Pater,  exosculata  est,  ei  ex  collo 
suspendit,  in  liaec  prorupii  uerba,  Benedictus  DEVS,  Prolem  uiuere 
sentio,  quem  etiam  paulo  posl  felici  partu  enixa  esi  Eles  haec  ita 
uota  per  vrbera,  ut  quando  in  simili  casu  periculum,  Rosarium  istud 
a  (tluiilms  expetatur." 

HiOl.        A  lii.  Septembri  ad  Decembrem  1597. 

Kx  archetypo,  cuius  pars  extrema,  ona  cum  auctoris  i line  subscripto,  abscissa 

est.  Manu  P.  Ferdinandi  A.lberi  epistulae  adnotatum  est:  ,P.  Rector  Friburgensis 
6.  Mai.j   L610."     Germ.   lst  f.   L69"     L70a. 

Canisii  morbus.  Precandi  studium.  Patientia.  Viaticum.  Visio.  Amici.  Unctio 
extrema.     Exsequiae.     Prodigia.     Monumentum.     Pestilentia  sublata. 

P.  Toackim  Mcglin  S.  .1..  collegii  friburgonsis  rector  [Duhr,  [es 
II1  2921),  Friburgo  Helvetiorum  6.  Maii  1610  Etomam  ad  P.  Ferdi- 
uandum  Alber,  Claudii  Aquavivae  praepositi  generalis  „assistentemfc, 
iitteras  misit,  in  quibus  haec  dicuntur : 

„Quo  diligentius  super  morte  B.  P.  Petrj  Canisij  indagauj,  hoc 
minus  fere  reperi.  Vnde  factum,  ut  etiam  R.  Vestrae  petitis  tardius 
(quod  doleo)  responderim.  Fere  non  amplius  bic  sunt,  qui  ciini  l>.  Patre 
crebrius  uersati  fuerunt.  Adest  P.  Martinus  e1  P.  Jlsung1.  Sed  neuter 
quicquam  meminit.  Confugi  ad  externos.  D.  Sebastianus  Werronius  qui 
tunc  Praepositus  erat2,  sequentia  in  scripto  mecum  communicauit. 

Decumbebat  non  sine  dolore,  sedebat  uero  ut  poterat  toto  die, 
diutius  quam  ferrent  uires  •  uictitabat  cibo  tenuissimo,  dolebat  ad- 
modum  se  tautum  temporis  sine  fructu  amittere;  cum  nihil  minus 
amitteret,  quod.  praeter  patientiae  exercitia,  plerumque  deditus  esset 
assuetarum  meditationum  ruminationj:  mane  ac  uesperi  statas  precationes 
faceret,  loco  septem  horarum  Canonicarum,  quibus  P.  Rector  Collegij 3, 
sublato  Breuiario,  ei  interdixerat ,  solabatur  sese  plurimum  diukiae 
prouidentiae  auspicijs,  qua  cuique  praestitutum  ab  aeterno  esset.  aiebat, 
quibus  initijs  uitam  ordirj,  quibus  medijs  percurrere,  quo  fine,  morbi- 
que  genere  claudere  deberet:  ac  se  proinde  gratias  DEo  agere,  quod 
patrum  et  sanctorum  more.  uitam  lianc  non  shie  dolore  fcransmitteret. 
Quo  in  statu  menses  quatuor  egit.  Desiderabal  interea  quandoque 
medicum  peritum.  quod  superiore  anno  in  Domino  obijssel  Petrus 
Quentius  Medicus.  uir  ut  doctissimus  ita  et  pientissimus 4 ;  qui  eius 
curam  diligentissime  semper  habueral  :  quandoque  si  medendi  mentio 
fieret,  obijciebat  non  opus  esse  silicernio  medicamentis,  quod  migran- 
dum  ad   patres   esset.     Pridie   itaque    festi  S.  Thomae   Apostoli5  cum 

1  P.  Martinus  Conradi  ei  P.  Sigisi lus  flsung  G.  Sup.  II  f.  95"  L06*  L16'  124"). 

-'  Praepositus  capituli  S.  Nicolai  friburgensis ;  a.  1610  canonicus  eiusdem  capituli 
et  contionator  erat     Werro  23     -I  . 

'■'•  Martinus  Licius.  *  De  hoc   v.  supra   p.   20  210    181. 

5  Die  20.  Decembris,  <iii"<l  eo  anno  eral  sabbatum. 


912 


Mon.  1601. 


animaduerteret  P.  Rector  uires  corporis  penitus  defecisse  et  linguam 
ex  catharro  blaesama  factam,  ut  iam  uix  pauca  uerba  intelligerentur. 
monitus  ab  ipso  est  de  animo  ad  emigrationem  parando.  Quanquam 
uero  ad  d  issolutionem  ut  esset  cum  Christo1,  paratus  per  se 
quotidie  esset,  annuit  tamen  ad  monita  ista  :  ac  postridie  quod  semper 
in  morbo  dominica  die  consueuerat.  sacrosanctum  Dominici  corporis 
uiaticum,  ut  coelestis  patriae  itineri  se  dederet,  sancte  accepit.  Dilata 
uero  extrema  unctio  est,  quoad  Patres  Collegij,  qui  ad  praedicandum 
mane  exierant,  redijssent.  Diem  illum  ut  iacebat  supinus,  in  oratione 
ad  meridiem  usque  posuit,  adiuncto  extremum  rosario  ad  Beatam  Vir- 
ginem  undecima  bora,  quo  tempore  diuina  uisione  confirmatus,  totus 
in  eam  serenis  oculis,  uultuque  collaetante  intentus  ad  preces  et  uota 
se  recepit,  aduentantique  ciui  amicissimo,  uiro  praeclaro  Joanni  Wildio 
benedictionem  dedit  :  mox  a  meridie  mihi  immerito,  et  a  me  monitus, 
uiduae  religiosissimae  eius  in  spiritu  flliae  Elizabethae  Odetinae  absentj. 
Cum  hora  prima  lectulo  ipsius  assiderem,  puto  non  tam  quod  meis 
precibus  multum  tribueret,  quam  ut  liberius  cum  DEo  ageret,  rogauit 
me  ut  pro  se  uiuo  et  mortuo  orarem;  quae  eius  uerba  fuere  extrema: 
secedente  enim  me  resumpsit  in  manus  librum  manu  scriptum  peranti- 
quum  ac  detritum,  quo  selectiores  ipse  preces  congesserat,  quem  quod 
eo  die  plerumque  illo  esset  usus,  apud  se  super  lectulum  habebat  : 
coepit  itaque  totus  attentus.  raptusque  perlegere  precationem  de  felici 
obitu.  Verum  negantibus  ultra  officium  manibus,  ac  collabeseentibua 
una  sensibus,  cum  a  P.  Rectore  rogaretur,  num  sacra  unctione  cuperet 
inungi,  signo  tantum  annuit.  Circumfusis  itaque  Patribus  Collegij  om- 
nibus  ad  lectulum  se  ad  Sacramentum  olej  sancti  composuit,  quibus  in 
oratione  persistentibus,  cum  forte  una  conuenissent  Patres  duo  Cappucinj 
externj  et  simul  ornatissimj  uirj  Christopherus  Reiffius  et  Antonius  a 
Montenacli  archigrammataeus,  spiritum  placide  DEo  reddidit  quadrante 
ante  quartam  pomeridianam,  mense  octauo  annj  aetatis  septuagesimi 
septimj  Anno  cliristi  1597  postquam  Friburgi  egisset  annos  septem- 
decim,  dies  decem.  Feria  secunda  quae  ferijs  S.  Thomae  successerat, 
aperto  feretro  in  sacellum  Collegij  expositus  est.  magno  utriusque  sexus 
hominum  concursu  facto  :  uespere  delatus  in  summum  templum  S.  Nico- 
lai.  solemnj  ciuium  comitatu,  habita  per  me  oratione  ad  ciues  funebrj, 
hora  octaua  uoctu  illatus  es<  sepulchro  media  regione  in  choro  ante 
summum  altare,  epitaphio  e  regione  ad  perpetuam  ipsius  memoriam 
constructo.  Postridie  eius  diej  quo  exspirauerat,  m  sacello  a  quibusuis 
conspiciebatur  uultu  non  solum  non  horrido,  ut  soleni  cadauera,  sed 
etiam  adeo  eleganti,  ul  hcet  macie  confectus  esset,  tamen  faeies  manus- 
que  uudatae,  non  solum  uiuo,  sed  etiam  roseo  ac  splendente  colore  et 
claritate  ita  niterent,  ui  cx  longinquo  ad  sui  contemplationem  quosuis 

-    :  i  iii  archet 

1   Phil    I.  23. 


\   ni.  Septembri  ad   Decembrem   1597,  9  ] ;; 

pellicerent  :  quae  caussa  etiam  fuit,  ut  postea  in  Ecclesia  maiori  a 
uesperis  plurimi  accurrerenl  contemplatum.  Dum  feretrum  arca  querna 
in  monumento  clauderetur,  obseruatum  a  nonnullis  est,  odorem  insuetum, 
a  thure  differentem,  sed  fragrantem,  suauemque  exhalasse.  Haec  Doctor 
Verronius  in  scripto  mihi  dedit.  Quod  sequitur  ex  historia  Collegij 
nostri  desumpsi. 

H.  P.  Petrus  Canisius  primus  huius  Collegij  Superior  die  l>.  Thomae 
Apostoli  intra  tertiam  et  quartam  pomeridianam,  aetatis  suae  761, 
Lento  tiium  mensium  hydrope  absumptus  est.  Fuil  is  ex  primis  <»o 
Patribus,  primus  in  Grermania  Superiore  Prouincialisa,  Legationibus  Prin- 
cipum,  concionibus  Caesaris  in  aula  ordinarie  habitis2,  multisque[?] 
scriptis  libris  praeclarus,  atque  ab  indefesso  labore,  uictus  tenuitate, 
obedientia,  morum  grauitate  et  patientia  commendabilis.  Morienti  adfuil 
\{.  1).  Verronius  Praepositus 3,  D.  Christ.  Reiffius,  I).  Ant.  a  Montenach 
Archigramm.  et  duo  Capucini '.  Paulo  ante  mortem,  II.  D.  Praeposito 
niultis  uerbis  conatus  est  salutem  Reip.  commendare,  cui  etiam.  ei 
duobus  alijs  benedixit;  quin  et  circa  illud  tempus,  circumstantibus 
duobus  Patribus,  uelut  angelos  aut  Sanctum  aliquem  protensa  nianu 
monstrans,  hilari  uultu  dixit,  Videtisne  ibi?  Sepultus  est  postridie  in 
templo  D.  Nicolaj  et  quidem  ante  summum  altare.  petentibus  i<l  cano- 
nicis,  et  funus  magna  pompa  deducentibus.  In  eius  laudem,  antequam 
terrae  mandaretur  corpus,  R,  D.  Praepositus  Verronius,  post  preces 
uespertinas  praeclaram  habuit  concionem.  Tumulo  nobiles  tres5  ger- 
mani  fratres  a  Diesbach  marmoreum  lapidem  cum  hac  inscriptione 
posuerunt,  Monumentum  venerandi  Patris  N.  Petri  Canisij  Societatis 
JESV  Theologi.    Haec  ex  historia  Collegij. 

Ex  alijs  intellexi  bonum  Patrem  a  quibusdam  rogatum  fuisse  ut 
per  suas  apud  DEum  preces  hanc  ciuitatem  a  peste  tutam  deinceps 
reddere  vellet,  et  promisisse.  Qua  in  re  multum  Friburgenses  confidunt. 
Nec  a  morte  B.  P.  Canisij  pestis  hic  grassata  est.  Haec  de  B.  Patre 
habere  potui,  quem  ut  in  coelis  assiduum  pro  nobis  intercessorem  habere 
mereamur,  precor."  .  .  . 

„De  „diuina  uisione",  qua  Veiroirius  scribit  Canisium  die  mortis,  cum  rosarium 
B.  Mariae  V.  recitaret,  .eonfirmatum"  et  delectatum  esse,  I'.  lacobus  Kdler  S.  J.  in 
Canisii  *Vita  manu  scripta    I.  1  cap.   „Mors  Canisii"    oarrat:   „Altera  ante  raeridiem 

a)  Quae  sequuntur,  ugque  ad  praeclarus  inel.,  in  autogr.  ita  evanuerunt,  ui  -  possinl 

1  Scribendum  fuit   .77"":   Canisius  enim  8.  Maii    1521   natus  erat. 

2  Ferdinandus  [.,  cum  Canisius  Vindobonae  eius  contionatorem  agebat,  ivx  Ro- 
manorum  erat;  postea  electus  est  imperator. 

3  Verronium  paullo  ante  Canisii  mortem  ab  eo  discessisse  intellegitur  ex  ipsius 
scripto  modo  posito. 

4  Fatendum  est,  MLeglinum  ea,  quae  in  '  Uistoria  collegii  dicuntur  si  ea,  quae 
nunc  superest.  historia  esl  usus),  liaud  ita  accurate  exscripsisse.  Ibi  e.  g.  Uitonii  a 
Mfontenach  nomei n  1 itur    Cod.  friburg.  BHist.  coll.  Frib."   p.  15). 

:'  I vi  *  Historia  collegii  primum  scriptum  erai  „tres" :  deinde  correctum  est: 
„quatuoi"    l.  c),  idque  recte;  v.  supra  p.  910b. 

Braunsberger,  Canisii   Epistulae  el   Acta.     \'lll  .>v 


914  Mon.  1602.    M.  Decembri  1597. 

luce,  haustis  coelestibus  epulis,  fixisque  iu  aeterna  cogitatis,  immotus  iacuit.  coelo 
ante  coeluni  fruens;  nam  Dej  Mater  clienti  suo.  et  aduersus  hostes  militj  prope 
lectum  conspicua,  eo  gaudio  perfudit.  ut  inter  horrorem  mortis,  mortis  obliuisceretur, 
uocisque  impotens,  loqueretur  tamen  Aue  Maria"  Can.  47  p.  27 — 28).  Minus  certe 
Loquitur  Raderas  200  201  :  .Postridie,  qui  Dominicus  erat  caelesti  Synaxeos  epulo 
pastus  iacuit  supinus  in  rerum  diuinarum  meditatione  vsque  ad  meridiem  assidue 
defixus.  An  caelesti  aliquo  Virginis  ac  Matris  Dei  cuius  laudes  ingenti  volumine 
celebrarat  viso  exhilaratus,  incertum :  oculis  certe  in  eam  gratulantibus  intentus, 
renidente  vultu,  coepit  illam  Angeli  verbis  salutare,  et  coronam  legere."  Sacchinus 
Can.  392  :  Die  mortis  „oculos  in  conciauis  ianuam  detixit.  hilariorque  iucundo,  et 
amabili  vultu.  eodem  digitum  intendens  •  Non  videtis,  inquit.  non  videtis?  Nihil 
circumstantes  viderunt.  Nulli  tamen  dubium  fuit,  quin  diuina  ei  species  aliqua  oblata 
esset."  Similiter  Fuligatti  166  scribit,  circumstantes  non  dubitasse.  quin  caelestis 
visitatio  „celeste  visita"  ei  facta  esset,  .la  quale  perche  egli  non  pote  riferire,  a 
noi  non  i-  Lecito  d'  indouinare u .  Deinde  Doriyny  397;  scribit  :  Circumstantes  existi- 
mabant  Mariam  ei  visam  esse.  Postea  Python  331  :  rPie  creditum  est  Beatissimam 
Dei  Matrem  .  .  .  spectabilem  se  ei  praebuisse."  Post  hunc  Degli  Oddi  292):  Mariam 
vidisse  omnino  videtur,  quamquam  id  certum  non  est.  Ex  posterioribus  vero  com- 
plures  id  circumstantibus  persuasum  fuisse  aftirmant :  ita  Boero,  Can.  434.  Garcia 
339.  Seguin-Allard  289,  Raemy  de  Bertigny  130—131.  Riess  autem  (527  :  ,Man 
vermuthete.  dafi  er  eine  himmlische  Erscheinung  gehabt  habe."  Et  Genoud  171  : 
.Plusieurs  supposent  que  la  Mere  de  Dieu  se  montre  comme  pour  lui  indiquer  le 
chemin   du   ciel." 

Friburgi  in  collegio  S.  Michaelis,  in  cubiculo,  iam  in  sacellum  transmutato.  in 
quo  Canisius  diem  supremum  obiit,  e  pariete  pendet  imago  eius  picta  atque  sic 
inscripta:  „Venerab.  P.  Petrus  Canisius,  primus  Priburgi  Sociorum  Superior,  trimestri 
confectus  hydrope,  in  angulo  huius  sacelli,  olim  cubiculi,  ante  quartam  pomeiidianara 
sancte  obiit,  festa  Divi  Thomae  Apostoli  luce,  anno  Christi  1597.  aetatis  76°,  com- 
morationis  friburgensis  decimo  septimo. "  ' 

1603.        M.  Deccmbri  1597. 

K\  autographo,  quod  P.  J.  F.  Kieckens  S.  J.  invenit,  Bruxellis  in  bibliotheca 
PP.  rlagio^raphorum  Bollandianorum  deposuit,  in  „Analectis  Bollandianis"  XIII. 
Bruxelles  L894,  379     382,  integrum  edidit. 

Ih  Canisii  morbo  idtimo,  morte  sancta,  populi  veneratione,  solennitate  exsequi- 
arum,   monumento. 

P.  Jacobus  „Rysunch"  S.  J.  de  quo  supra  p.  422  Monasterio  Westphalorum 
25.  Maii  1598  Bruxellas  ad  „Reinerium  Riswichium"  iuris  utriusque  licentiatum, 
npatruelera  et  consobrinum"  suum,  Litteras  misit.  in  quibus  haec,  praeter  alia,  di- 
cuntur:  „De  R.  1'.  Petri  Canisij  auunculi  uostri.  aeternae  per  Eluropam  memoriae 
viri  obitu  adscripseram  uuper.  Sed  post  illa  historiam  sanctissimae  tnortis  misere 
aostri  c  Collegio  Friburgensi,  vnde  emigravit  iu  caelos,  quam  si  Libet  audire  atque 
intueri  tanquam  speculum,  id  quod  nos  praecipue  movere  debet,  quia  caro  videlicet 
sanguisque  optimi  Patris,  paucis  accipe.  Sic  igitur  nostri  de  P.  Petro.  A.d  hydropis 
morbura  accessil  Lethalis  catharrus,  <|iii  bonum  senem  fessura  annis  exstinxit.  Jn 
pervigilio  S.  Thomae !  confessus  de  peccatis,  cum  vox  fatisceret,  rogavit  vti  quispiam 
pie  recitarei  ;i|>imI  se  7  psalmos  poenitentiales  •  postridieque  cum  circa  quintam 
matutinara  Sacrum  D.  Corpus  pie  admodura  percepisset,  intentis  nunc  in  Crucifixi 
nunc  in  li.  Virg:  imagines  oculis,  per  horam  ferme  ex  libello  ab  se  conscripto  valde 
tranquillo  animo  esi  precatus,  post,  petentibus  diversis,  impertiji  extremam  bene- 
dictionem,  ei  circa  horam  tertiam,  ad  quam  differri  voluerai  sacram  vnctionem,  cum 
iam  postremum  hoc  accepissel  praesidium,  inter  orationem  psalmorura  poenitentialium, 

•  ribendum   fuil  :   .77""  e\  :   „decimo  octavo." 
Die  20.  Decembris  1597. 


Mon.  1603.    Exeunte  m.  Decembri   1597.  915 

ipse  verus  amator  doctorque  poenitentiae,  sanctissime,  pijssime  placidissimeque  animam 
DEo  reddidit,  cinctus  nostrorum  corona  pro  moribundo  supplicantium,  praesentibusque 
Vrbis  Praeposito  Episcopi  Vicario1,  duobus  Senatoribus  cum  Reip.  .rchigrammateo 8, 
itemque  Capuccinorum  Guardiano  cum  suo  sodali.  Posl  mortem,  vrultus  el  reliqua 
omnia  Patris  visa  adbuc  spirare  nescio  quam  sanctitatem.  _deo,  vi  essenl  aomines 
P.  Rectori3  molestissimi,  in  resculis  petendis,  quibus   Pater  viuus  fuissel  vsus.    Ne< 

potuii    ante   septimam    noctis   sepeliri    ob  concursum  maxi populi  el  studia  ap 

plicantium   Rosaria  sua  ad    funus  ei  cadaver,    quod  in  domestico  sacello  situm,    tres 

boras,  ei  in  Vrbana  Parochia4  quatuor  exj i  in  ornatu  sacerdotali  videndum  debuit. 

pum  autem  nostri  niliil  minus  futurura  crederent,  Praepositus  vrbis  S.  Theologiae 
Doctor5  repente  conscenso  suggestu  concionem  de  virtutibus  P.  Petri  ad  multitudinem 
vtriusque  sexus  pene  incredibilem  admirabili  prorsus  applausu  babuit.  Sepultus 
porro  esi  ante  summum  altare  summi  templi  quam  bonorificentissime  •  el  tres  ger- 
mani  nobiles,  patritij  Friburgenses,  marmor  10  pedum  in  longitudinem  cum  bac  in- 
scriptione  sepulcro  imposuerunt.  Monumentum  Venerandi  Patris  nostri  Petri  Canisij 
societatis  JESU  Theologi8.  Fitque  praeterea  a  magnatibus  Patris  Epitaphium  quod 
suffigetur  apud  sepulcrum,  in  quo  apparebii  vera  ipsius  ei  genuina  imago  ■  nec  ista 
nos  quia  tinut  ab  externis  primarijsque  viris  impedire  iam  possumus".  .  .  . 

!<>o:s.        Exeunte  m.  Decembri  1597. 

Canisii,  „Gerntaniae  apostoli",  morbus,  visum,  mors,  exsequiae. 

Dubitari  vix  potest,  quin  Socii' collegii  friburgensis  a.  1598  pro  more  suo  (cf. 
supra  p.  illT  «',44  etc.  de  rebus  ab  exeunte  a.  1597  ad  exeuntem  a.  1598  ;i  se  gestis 
longiores  scripserini  „Litteras  Annuas".  Neque  tamen  has  repperi.  Praesto  autem 
erant  *litterae  breviores,  quae  una  cum  similibus  *litteris  collegii  bruntrutani  in- 
sertae  suni  „Annuis  litteris  J'niuinciae  superioris  Germaniae.  anni  M.  I).  X('\'l  1 1." 
manu  scriptis  Cod.  „G.  Sup.  65"  f.  22 _"  __7:i .  Qlarum  partem  ponam  eam,  quae 
Canisium  spectat.  Eadem  pars  typis  exscripta  esi  in  libro  „Annuae  Idtterae  Socie- 
tatis  Iesu.  Anni  M.D.XCVIll".  Lugduni  1607,  331—332,  mutatis  tamen  vel  omissis 
verbis  illis,  quae  in  Codice  modo  memorato  mutata  vel  lineis  notata  esse  infra  <li- 
cetur.     Ita  igitur  litterae  friburgenses  anni  1598: 

BAbeunte  Decembri8  anteeuntis  anni,  quando  iam  annuae  Litterae  ad  P.  Pro- 
nincialem  missae.  concessit  e  uita  P.  Petrus  Canisius '' :  propterea  liis  utteris  defuncti 
exequenda  est  memoria,  ne  parenti c  huius  prouinciae,  primoqued  e  Germanis  cui 
Societas  placuerit  ut  in  eam  adlegeretur6  non  parentasse  ingrati  babeamur.  Pater 
ergo  Canisius  septem  supra  septuaginta  senex '  ['?]  annorum,  defectus  aetate,  hiberna, 
eaque  diuturniori  affectus  grauedine,  morte  coniectus  est  XII°  Kalendas  Januarij, 
die  qui  S.  Thomae  apostolo  festus  fuitg.  Noster  Germaniae  apostolus  paruo  ante 
mortem  momento  quasi  diuinum  quid  intuens  fronte,  uultuque  in  hilaritatem  com- 
posito,  manu  certum  in  locum  protenta,  Videtisne,  inquit,  uidetisne  eo  m  loco  '. 
Mortui    corpus    in    principe    ciuitatis    aede8   summa    Collegij    canonicorum    uoluntate 

n  i  <,/'""  aequuntur,  usque  n<!  cciin-rssit  e  uita  '.'■<■/,  lineia  tranamiasis  et  aubductia  notata  aunt. 
lii  Oeto  vv.  aqq.  lineia  notata  aunt,    «t  aupra  dictum  est.  c)  Manu    poateriort    /""■  '-.   mutatum  eat  >n 

parens.  d)    Manu   poateriore    mutatum    in    primusque.  e)  Septem  vv.  aqq.    lineia   notata  aunt. 

t     Vel:  erat.     Sic  enim    (primam    m.mn  an  poateriore,  incertum)   correctum  eal  ex  senex. 
vr.  aqq    lim  !i   notuta  sunt. 


1  Sebastiano  Verronio;    cf.  supra    p.  910  913.     Verronius  eo    tempore    nondum 
constitutus  erai   vicarius  generalis  episcopi  lausannensis. 

-  Ex  Verronii  et  Licii  rectoris  narrationibus  collegeris,  adfuisse  tantum  Christo- 
phorum  Reiffium    senatorem    "t     _ntonium  'I"  Montenach    archigrammateum.     Licius 
tamen  scribit,  praeter  Socios,   „duos  senatores",  duos  Capucinos  cubiculum   ingn 
esse  alios,  quotquoi  angustiae  l""i  capiebant;  \'.  supra  p.  910  - '  1  - . 

:;  Martino  Licio.         '  [n  templo  S.  Nicolai.        5  Sebastianus  Verronius. 

G  Vide  supra  p.  910. 

7  Cf.  supra  p.  '••<»'.»  912.        B  Lo  ecclesia  collegiata  quae  vocatur  S.  Nicolai. 


«iji;     Mon.  1604     1606.    21.  et  30.  Decembris  1597        Exeunte  m.  Decembri  1597. 

bumatumest:  ubi  spectabilis  D.  praepositus ]  cui  pater,  aliquotque  alijs  emorientibus 
uocibus  bene  precatus  Societatein  et  Etemp.  Friburgensem  commendarat  post  preces 
uesperas  e  loco  superiore,  confiuente  concione  <le  tumulati  Laudibus  dixit.  Dicerem 
et  ego  de  mortui  uita,  ni"  illa  longiorem  deposceret  narrationem b,  separatimque 
scriptionem,  quae  breui  lias  subsequetur  litteras2". 

1604.  21.  Decenibris  1597. 

Ex  monumento  archetypo  processus  anni  1625,  Jacobi  Kamerling  vicarii  gene- 
ralis  cpiscopi  lausannensis,  Pancratii  Gerwer,  aliorum  procerum  subscriptionibus  et 
siiiillis  munito,  quod  est  in  Can.  63  f.  6a,  et  ex  processus  anni  1627  apographo  circa 
a.  174-'!  scripto,  quod  est  in  Cod.  BProc.  Ap.  I"  f.  650br — 651a.  Eadem  fere  sunt  in 
nPosiHoneu  a.  1734,  Summ.  p.  16,  et   in   „Positione"  a.  1833,  Suram.  p.  304— 305. 

Friburgi  supra  cubiculum   Canisii  mta  functi  mira  lux  splendet. 

1 1 1  processu  beatificationis  Canisii  d.  29.  et  30.  Decembris  a.  1625  Friburgi 
Helvetiorum  instituto  „Spectabilis,  strenuus,  ac  generosus  Dominus  Pancratius  Gerwer, 
eques  Palatinus  Senator  ac  generalis  Commissarius  Reip.  Priburgensis  sancte  as- 
seuerauit  se  auditione  accepisse  saepius  a  socero  suo  Domino  Nicolao  Wild,  et  a  Do- 
mina  Elisabetha  eiusdem  filia,  quam  primis  nuptijs  silti  iunxerat  idem  Dominus  eques, 
quod  eo  temporis  articulo,  quo  R.  P.  Petrus  Canisius  excessit  e  nita.  cum  in  collegio 
Reuerendorum  l'l'.  [esuitarum  pro  more  Societatis  aere  campano  signum  daretur, 
dictum  Dominum  Nicolaum  e  fenestra  sua  prospexisse,  ut  exploraret  quidnam  sihi 
istud  signum  uellet:  tum  repente  uidisse  in  agre  supra  illud  cubiculum,  in  quo  idem 
I'.  Canisins  supremum  uitae  tempus  exegit,  et  pie  animam  exhalauit,  eximium  et 
ingentem  splendorem  effulgere.  Mox  filiam  uocatam,  nt  et  ipsa  tanta  luce  pascerel 
oculos  accurrisse  e  uestigio,  atque  eandem  insignem,  uisendamque  claritatem  miri- 
fica  cum  uoluptate  spectauisse.  A.tque  hoc  insolitum  ac  iucundum  spectaculum,  quod 
uterque  uiderat,  nt  dictum  est,  crebro  deinde  ab  ijs,  tam  praedicto  Domino  Equiti, 
quam  alijs  compluribus,  uti  rem  ueram  et  certam,  asseueranter  narratam  ruisse". 
Omnino  eadem  a  Gerwero  affirmata  sunt  13.  Octobris  1627  in  secundo  processu  fri- 
burgensi. 

1605.  30.  Decembris  1597. 

Ex  archetypo,  quod  est  Romae  in  archivo  vaticano,   ..Xnnz.  <li  Svizz.  5"  nr.  155. 
I  h    ( 'anisii  morte  et  meritis. 

Toannes  comes  Turrianus,  episcopus  veglensis  el  apostolicus  in 
Hdvctia  niiniiiis.  Lucerna  30.  Decembris  1597  Romam  ad  Cynthium 
Passerum  sive  Mdobrandinum,  „cardinalem  S.  Georgii"  el  Clementis  VJLll. 
nepotem,  litteras  misit.  in  (|iiil»iis  haec  leguntur:  BPass<5  otto  giorni 
sono  a  miglior,  uita  il  celebre  I'.  Canisio  in  Friburgh,  hauendo  lasciato 
infiamato  tutto  quel  popolo  del  merito  suo,  che  percid  lo  custodiscono 
essattamente  come  cosa  molto  cara  a  loro." 

1606.  Exeunte  m.  Decembri  1597. 

Ex    commentariolo,    quem    K.   Th.  Rilckert    posuit    in    „Literarische    Rundschau 
ftlr  das  katholische  Deutschland"  24.  Jahrg.,  Freiburg  i.  Br.  1898,  148     150. 
Canisii  viiiutes  laboresque.     Color  c<iri><>ris  >»<>rt/ii  mire  clarus. 

Friburgi  Brisgoviae  in  bibliotheca  universitatis  (22,015)  servatur 
exemplum    „Commentariorum    de    V^erbi    Dei    corruptelis"    Ingolstadii 

<    ne;  id  ■  .    nn>  >■■<•    quoqne    <■  ■■■>    habent  ni 

>»»><i»i-.  liiu 

Sebastianus   Verronius,  '   rlaec  perisse  videtur. 


M"ii    1607.     1597     1599  91  7 

a.  L583  a  Canisio  editorum,  in  cuius  folio  primo  Jodocus  Lorichius 
(ca.  L540  1613),  fcheologiae  in  ea  imiversitate  professor,  vir  ei  pie- 
fcate  insignis  (senex  ordinem  cartusianum  ingressus  est),  ei  operibus 
theologicis  conscriptis  de  ecclesia  bene  meritus,  haec  scripsit: 

..Df  Morte  K.   Pat.   Dn.   Petri  Canisii,   autore'  horum  Librorum. 

Ex  literis  b"  Dn.  Sebastiani  Verronii  Praepositi  Ecclesiae  S  Nico- 
lai  Friburgi  Heluetiorum,  28.   A.pril.  afl.    L598  ad  me  scriptis. 

E  aostro  conspectu  in  coelum  vocatus,  aobisque  sublatus  esi  Vene- 
randus  P.  Petrus  Canisius,  quem  ego  parentem  in  Christo  unice  venerabar: 
quem  tamen  non  tam  amisisse,  quam  intercessorem  ad  Deum  prae- 
oiisisse  qos  arbitramur;  cum propter  vitam  sanctissime actam,  Laboresque 
egregios  pro  Kcclesia  suseeptos.  tiim  quod  adeptae  apud  Deum  gloriae, 
claritas  vultus,  manuumque  vita  functi  praeclarum  testimonium  dederit. 
Cum  enim  vitae,  sanguinis  ei  caloris  vigor,  colorem  plerumque  viuidum, 
roseumque  gignere  soleat:  iisque  corruptis  atque  amissis,  color  pariter 
marcescat  necessesit:  in  Patris Canisii  tamen  corpore,  postquam  spiritua 
excessisset;  praeter  cadauerum  consuetam  rationem  contraque  Qaturae 
vim,  color  reuiguit  plane  viuidus,  clarus,  roseusque;  ei  quidem  floren- 
tior,  quam  unquam  in  vita  perfuncta:  quantumuis  corpus  exesum, 
Longaque  quatuor  mensium  intirmitate  penitus  confectum  esset.  Ob- 
dormiuit  vero  in  Domino,  festo  S.  Thomae  Apost.  superioris  anni.  post- 
quam  apud  nos  egisset  annos  septendecim,  dies  decem:  aetatis  anno 
septimo  supra  septuagesimum. 

Haec  ille. 

Ego  Jod.  Lorichius  s.  Tlieologiae  Doct.    et  Pfessor   manuscripsi. " 

lnor.       ir><)7.   1599. 

Canisii  labores  et  virtutes.     Mortui  species  formosior. 

Sebastianus  Verronius  in  opere  suo.  quod  inscribitur  „Chronica 
Ecclesiae  et  Monarchiarum  a  condito  mundo  •  Sebastiani  Verronii,  Prae- 
positi  Friburgensis  in  Heluetia,  S.  Theologiae  Doctoris.  Frilmrgi  Hel- 
urtiorum  M.  D.  XCIX",  haec  de  Canisio  testatur  (lib.  8  c.  45;  p.  472): 
..  1'etrus  Canisius  theologus  societatis  Iesu,  toto  Christiano  orbe  Qotis- 
simus,  cuius  opera  principes.  imperatores,  et  pontifices  saepe  vsi  sunt, 
aetatem  quasi  quidam  homo  Dei1,  ecclesiae  per  Heluetiaiu  patriarcha, 
fidei  catholicae  per  Germaniam  columna,  indefesso  Labore,  ac  singulari 
sanctitate  exegit  :  obiit  Friburgi  in  Heluetia  anno  1598 2  •  aetatis  septua- 
gesimo  septimo,  mortuus  viuaciore  colore  conspicuus,  quam  viuus:  vt 
licei  exeso  per  abstinentiam  corpore  esset,  color  tamen  defuncti  floridus, 
roseusque  plane  fuerit;  lucis,  ac  vitae  beatae  ab  eius  spiritu  apud 
Deum  consecutae.  euidens  testimonium. " 

a)  Scribendum  fuii :  autoris 


1  Dt33,  1 -.  lus  14,  6;   i  Rg  9,  7  8;  2  Par  8,   14:   1  Tim  6,  11;  2  Peb-  1.  21  etc. 
-'  Scribendum  luit :   .  1  r» ! * T . 


918  MLon.  1608-    1609.    Exeunte  m.  Decembri  lbM        1570     1626. 

1608.        Exeimte  m.  Decembri  1597. 

I'.\  apographo,  circa  a.  1730  ex  litteiis  archetypis  exscripto  ei  Friburgi  Hel- 
vetiorum  publico  authenticitatis,  quam  vocant,  testimonio  munito,  quod  est  Monachii 
in  archivo  maiore  reip.  bavaricae,  Jesuitica  in  genere  Fasc.  13,  No.  214. 

Canisii  oculi  acres.     Mortui  corpus  visu  iucundum.     Monumentum. 

Friburgo  Helvetiorum  28.  Ianuarii  L598  Sebastianus  Verronius 
praepositus  capituli  S.  Nicolai  Hildebrando  I  a  Riedmatten  episcopo 
sedunensi  scripsit:  „Reverendissime  in  Christo  Praesul;  gratissimum 
fuit,  quod  V.  Reverendissima  Dignitas  tantam  erga  nos  benevolentiam 
demonstravit,  vicesque  nostrae  Ecclesiae  propemodum  orbae  condoluit1: 
t';ixit  Deus,  ut  juniorum  spiritus  in  Domino  adolescat.  ac  pro  Patribus 
uostrae  ecclesiae  nascantur  filij  principes  terrae  viventium2; 
quod  ipsum  quoque  vestrae  ecclesiae  ex  animo  comprecor.  Excessii 
e  vivis.  vel  ])otins  migravit  ad  vitam  beatiorem  Ven.  Pater  Petrus 
Canisius  festo  S.  Thomae  superioris  anni '';  anno  aetatis  septuagesimo 
septimo:  canitie  vix  ulla  apparente,  oculis  integerrimis,  ut  duabus  horis 
ante  obdormitionem  preces  e  scripto  pro  felici  transitu  sine  perspicilijs 
fecerit:  tantum  in  eo  potuit  temperantia  perennis;  quanquam  labores 
et  abstinentiam  saepe  justo  duriorem  adhibuerit  •  illud  singulare  in  eo 
animadvertimus,  quod  defuncti  facies,  et  manus  speciosiores,  et  niti- 
diores,  quam  in  vivis  essent,  colorque  vivus.  qui,  cum  tandem  sepul- 
fcurae  conderetur,  in  albicantem  versus  est.  horrore  cadaverum  solito 
nullo  penitus,  ne  levi  quidem  in  eo  deprehenso.  Marmor  ad  sepul- 
cliiiiin  elegans  donarunt  Xobilissimi  Nicolaus,  ejusque  fratres  a 
I  liessbach".  .  .  . 

lttO».        1570    1»52«). 

Ex  autographis    ~2":  pp.  1  et  2.  quae  sunt  in  foliis  separatis. 

/'.  Velseri  testimonium  de  Canisio.  Huius  virtutes,  doctrina,  merita.  „Apostolus". 
nSanctusu .     Eius  imago. 

\\  Antonius  l^lsrrns  (Welser)  S.  .1.  ex  patricia  V^elserorum  familia 
augustana  ortus  (de  quo  v.  supra  p.  830)  Neobur^o  ad  Danubium  2.  Maii 
hi.'»'.»  P.  Gualtero  Mundbrot  S.  J.,  Mutii  Vitellesci  praepositi  generalis 
assistenti  pro  Germania,  scripsit:  „Ante  plures  annos  Reuerendissimus 
r\  Jllustrissimus  Kpiscopus  Aui;itstaiius  me  Dilingam  uocauit  ei  propo- 
sitis  certis  Aiticulis  Jnformationem  a  me  petijt  de  Vita  moribus  Sancti- 
tate  <t  Miraculis  Sciui  I  >ci  Patris  Petri  Canisij  •  dixi  coram  Episcopo, 
Notario  et  testibus  quae  mihi  constabant,  ei  responsum  quoque  scripto 
tradidi  cuius  Exemplum  mitto  Reuerentiae  Vestrae." 

In  actione  hac  sive  processu  beatificationis  1.  Septembris  1626 
coram    Henrico   a    EjiOringen   episcopo   augustano    instituto    (v.   supra 

Die  20.  fanuarii  1598  mortuus  erai  P.  toannes  Michel  0.  Min.  Conv.,  i|iii 
paullo  ante  constitutus  erai  vicarius  generalis  episcopi  Lausannensis.  It;i  Verronius 
in  ipsis  bisce  litteris,  addens,  roodo  se  a  foanne  Turriano  nuntio  apostolico  admini- 
stratorem  rerum  episcopatus  constitutum  esse. 

Ps  26,   13;    II.   17;   141,  6.  21,  Decembris. 


M"n    L609.    1570     1626.  \\\\\ 

p.  830)  Velserus  haec,   praeter  alia   iam   supra  (p.  830)  posita,    \< 

tus  esl : 

„K.  T.  lVtium  Canisium  aoui  el   uidi  Dilingae  eirca  annum   1  ."»77 
el  deinde  Friburgi  Heluetiorum  anno   1592  •  e1  cum  eodem  familiaritei 
ego  coram  el   per  litteras.  .  .  . 

Xoui  illiim  in  uita  ornatum  fuisse  a  DEO  multis  uirtutibus  Christi- 
anis:  magno  zolo  honoris  ac  gloriae  DEl  el  salutis  animarum  flagrasse, 
prudentem,  fortem,  temperantem,  humilem,  contemptorem  sui,  patientem, 
obedientem,  mortificatum,  ahjsque  Christianis  uirtutibus  in  gradu  ex- 
cellenti  praeditum  fuisse.  Haec  autem  noui  partim  experientia  ipsa 
cum  Lpso  familiariter  conuersando,  partini  ex  communi  fama  el  fide 
dignorum  attestatione. 

Noui  illum  fuisse  uirum  doctum  el  sua  doctrina  multum  profuisse 
fidei  Catholicae;  conuersatione  sua  aedificationis  plena,  scriptis,  dispu- 
tationibus  et  concionibus  plurimoshaereticos  ad  tidein  reduxissr  uutantes, 
Catholicos  contirmasse,  peccatores  conuertisse  et  multos  ad  uiam  Per- 
fectionis  et  salutis  adduxisse,  ita  ut  merito  Apostolus  Germaniae  fueril 
reputatus  et  nominatus.  Haec  scio  ex  conuersatione.  quani  habui  cum 
ipso  Patre.  tum  ex  ipsius  scriptis  quae  legi,  tum  ex  attestatione  fide 
dignorum,  qui  ex  illius  concionibus,  conuersatione,  scriptis  uel  ad  fidem 
conuersos,  uel  in  eadem  contirmatos,  uel  etiam  in  moribus  correctos 
se  fuisse  attestati  sunt;  in  quibus  Primarij  quidam  Reipub.  Augustanae 
uirj,  qui  eum  Ciuitatis  suae  Apostolum  nominarunt1.  .  .  . 

Scio  ipsum  Augustae  a  uiris  Primarijs  (etiam  ab  ijs  apud  quos 
1"  in  illam  vrbem  aduentu  hospitatus  est2  et  conciones  suas  Quadra- 
gesimales  parauit)  habitum  1'uisse  tanquam  uirum  Apostolicum  et  Sanctum, 
et  apud  omnes  ob  doctrinam,  uitae  morumque  sanctitatem  in  summa 
ueneratione  fuisse:  et  post  illius  discessum  memoriam  illius  Augustae 
semper  in  benedictione  fuisse,  ob  quam  ipsa  quoque  loca  quae  ille 
aliquando  inhabitauerat,  a  quibusdam  religiose  obseruata. 

Opinionem  istam  de  virtutibus  et  sanctitate  uiri  partem  a  Paren- 
tibus3  hausi.  a  quibus  illum  frequenter  tanquam  uirum  sanctum  audiui 
commendari  adhuc  puer;  partim  etiam  ab  alijs.  et  ipsa  experientia  el 
consuetudine  cum  Patre  ipso:  cui  post  eius  obitum  tanquam  beato  me 
eommendare  consueui :  et  effigiem  illius  ad  uiuum  depictam  in  cubiculo 
et  consueto  precationis  loco  deuotionis  gratia  expositam  habui;  quam 
cum  ob  generale  mandatum  cum  reliquis  Nostrorum  nou  beatificatorum 


1  E  primariis  reipublicae  augustanae  viris  Canisium  imprimis  suspiciebant  i«l 
<juod  cx  superioribus  buius  operis  voluminibus  intellegitur  Marcus,  Georgius, 
loannes  Fuggeri.  Matthaeus  Velserus,  Marci  Velseri  senior  ei  iunior,  Achilles,  Geor- 
gius,   Maximilianus,    Melcliior   Ilsungi. 

-  Ex  his  erat  Marcus  Velserus  senior    Radems  s7   I1l'-.  Can.  II  <>-'<  ' '>■"'■"> . 
\niuiiii    pater   erai    foannes    Velserus   consul    augustanus;    v.  supra    p    s-">o 
CTxoreni   ei   fuisse    Catharinam    Remboltm   scribil    Bucdinus  I.  c.    v.  supja  p.   137* 
il   f.  [Aa  I 


920  Mon-  161°- 

imaginibus  seposuissem  K  reperi  cum  admiratione  aliquo  temporis  elapso 
spatio,  suo  loco  repositam.  nec  mihi  constare  potuit  qua  ratione  aut 
a  quo  id  factum  fuerit." 

1610.        1593—1597. 

Kx  monumento  archetypo  processus  anni  1625,  de  quo  supra  p.  916.  Can.  63 
f.  6"  7:|.  Testimonium,  quod  ex  hoc  processu  hic  ponitur,  additum  est  etiam  pro- 
cessui  anni  1U^7.  ante  cuius  initium  testis  ille  mortuus  erat;  exstat  igitur  in  Cod. 
„Proc.  Ap.  I"  f.  707b— 710a.  .Testimonii  partes  sunt  in  „Positionea  a.  1833, 
Summ.  p.  1 ;").'!  250.  Quae  de  viro  illo  aquis  submerso  aarrantur,  sunt  etiam  apud 
Phytonem  364     365. 

Canisii  modestia  et  temperantia.  Rem  abditam  intellegit.  Mortui  corpus  suaise 
olet.     Canisii  cochlear.     Sanitas  per  eum  impertita. 

In  processu  beatificationis  Canisii  Friburgi  Helvetiorum  29.  et 
30.  Decembris  1625  instituto  ..ornatissimus  ac  prudentissimus  Dominus 
Petrus  Perret  iuratus  Notarius  et  Gubernator  olim  Praefecturae  Stauia- 
censis 2  exposuit,  quod  per  quinque  ultimos  annos,  quibus  in  uiuis  fuit 
R.  P.  Petrus  Canisius3  sibi  saepius  obtigerit  is  honor.  eaque  felicitas, 
ut  cum  eodem  R.  Patre  familiarissime  colloqui  et  conuersari  liceret, 
immo  sat  frequenter  eadem  cum  illo  mensa  frui4,  nec  tamen  ullum 
unquam  uerbum  ei  excidisse,  quod  saperet  vel  minimam  uanitatem,  sed 
sermones  eius  fuisse  omnes  prudentiae  sale  conditos  et  redolentes  odorem 
boni  exempli.  Praeterea  cum  idem  Reuerendus  Pater  uerba  cum  quo- 
piam  faceret,  semper  habuisse  illum  oculos  uel  in  coelum  sublatos,  uel 
humi  delixos.  Denique  illum  sic  sua  colloquia.  moresque  suos  ad  omnem 
modestiam  et  sanctitatem  composuisse,  ut  iam  tum  in  coelis  potius, 
(|iiain  in  terris  uersari  uideretur. 

Addiilit  idem  Dominus  Petrus  Perret,  eundem  R.  Patrem  Canisium 
ea  uictus  ac  potus  temperantia  fuisse,  ut  nunquam  uiderit  ipsum  su- 
mentem  ultra  quartam  partem  ordinariae  portionis,  unicum  ueroscyphum 
uini.  et  quidem  ita  dilutum  ut  media,  uel  tertia  pars  essei  aquae,  atque 
ut  ad  edendum  et  bibendum  induceretur,  saepius  se  rogatum  fuisse  a 
K.  Patre  Martino  Licio  Rectore  tuin  Collegij5,  ut  ipsum  incitaret,  quo 
uel  in  sui  gratiam   tanquam   hospitis  aliquid  sumeret.    Denique  se  ab 


1  Mundbrotio  Velserus  *scripsit:  Habui  eam  „pluribus  annis  super  Oratorio 
cubiculi  mei  deuotionis  causa  expositam".  Drbanus  VIII.  decreto  sacrae  Inquisitionis 
13.  M.ntii  L625  la(<i  |»i'<iliil»iiit.  \w  imagines  illorum,  <|iii  cum  sanctitatis  vel  martyrii 
taina  mortui  essent,  -in  Oratoriis,  ant  l<»<-is  publicis,  seu  priuatis  vel  Ecclesiis  ap- 
ponerentur",  antequam  declarati  esseni  li<'ati  cx  decreti  apographo  eodem  tempore 
scripto.    Can.  63  f.  .v.r  . 

Estavayer-le-Lac.  :1  Per  annos  1593     l.">!'7. 

Perret,  i<l  * 1 1 1 < »< I  ex  postrema  buius  relationis  parte  intellegitur,  Sociorum  tri- 
burgensium  Bfautor"  erat,  nec  dubitari  potest,  <|iiin  propter  ootarii  officium,  quo 
fungebatur,  <i  identidera  in  collegium  veniendum  fuerit. 

I.niiis.  P.  Petro  Michael  rectore  m.  Novembri  a.  1596  mortuo,  vicerector  factus 
et,  iii  in  '  Historia  collegii  narratur,  12.  Augusti  1597  ex  congregatione  i»r<'- 
vinciali  Sociorum  Oermaniae  superioris  rector  Eriburgum  rediit  Cod.  frib.  Jlist. 
coll.  Frib."  p.   15  . 


1593     1597.  921 

eodem  Patre  Licio  intellexisse  eundem  K.  Patrem  Canisium  non  raro 
obedientiae  ui  ad  esum,  potumque  adigendum  fui 

Praeter  memorata  retulil  idem  Dominus  Petrus  Perret,  cum  socer 
eius  aquis,  subito  lethi  genere,  extinctus  essel  ixi  fluuio  Sana1,  qui 
urbem  alluit,  se  ingenti  metu  perculsum  iacuisse,  ueritum  ue  forsan 
anima   soceri    perijsset,   eo   quod    per  confessionem   prius  conscientiae 

Labes  non  expiasset,   quam  e  uiuis  discederet,   seque   i paucos  dies 

i;uiiis  aiiimi  perturbationibus  agitatum  fuisse,  ut  nihil  cibi,  potus,  somni- 
ue  capere  posset,  donec  tandem  uenit  in  mentem  adire  consilij  causa 
K.  Patrem  Canisium,  Dominum  ac  Patrem  suum  spiritualem,  sibi  per- 
familiarem,  quem  etiam  uitae  sanctimonia  praestantem  Dei  famulum 
(tnniino  crederet.  Nec  multis  de  luctuoso  illo  interitu  inter  se  disseru- 
isse,  cum  R.  Pater  bono  aniino  eum  esse  inssit.  socerum  nequaquam 
sempiternis  inferorum  supplicijs  addictum  esse.  s<mI  tantmn  expiatorijs 
in  igne  purgante  flammis  ad  tempus  cruciari.  Recta  igitur  contenderel 
ad  Sacellum  Deiparae  Virginis  in  colhculo  urbi  uicino  situm2,  ul»i  fcer 
rosarium  eiusdem  Magnae  Matris  pie  percurreret,  ac  Sacrum  pro  eius 
liberatione  fieri  curaret,  quod  non  ita  multo  post  lubens  praestitit. 
At  nix  se  ab  eodem  Reuerendo  Patre  digressuni  fuisse  affirmauit,  cum 
niiris  solatijs  se  perfusum.  omnique  molestia  perturbatae  mentis  Libera- 
tum  fuisse  sensit. 

Adiunxit  idem  Dominus  Petrus  Perret  natura  se  ita  comparatum 
esse,  ut  semper  magno  cum  horrore  ac  tremore  ad  aliorum  hominum, 
qualescunque  illi  fuerint,  uita  functorum  corpora  accesserit.  Contra 
tamen  sibi  usuuenisse,  ut  quo  propius  ac  frequentius  ad  cadauer  1\.  Patris 
Canisij  accederet,  eo  plus  uoluptatis  inde  hauriret,  adeo  ut  ipsum  saepius 
incesserit  cupido  totum  se  feretro  illius  applicandi,  et  quasi  affigendi. 
si  id  ei  licuisset,  quod  ex  eo  etiam  afflaretur  suauissimus  odor,  adeo 
ut  ter  quaterue  adierit  Collegij  Sacellum,  in  quo  seruabatur  idem  ca- 
dauer,  antequam  terrae  mandaretur,  ut  penitus  se  expleret  illis  delicijs, 
quas  inde  percipiebat. 

Postremo  iuratus  haec  asseuerauit  idem  Dominus  Petrus  Perret, 
sibi  illud  cochlear,  quo  R.  Pater  Petrus  Canisius  sub  ultimos  uitae  dies 
usns  fuerat,  per  R,  Patrem  Martinum  Licium  Collegij  Rectorem  ciini 
epistolio  tanquam  singulari  amico  ac  eiusdem  Collegij  fautori  dono 
missum  fuisse  (id  etiam  fcestatur  ipsum  epistolium,  quod  nobis  Commis- 
sarijs  et  Examinatoribus  ostensum  fuit)  •  cumque  idem  cochlear  omni 
cum  reuerentia  accepisset,  et  in  gratiarum  actionem  una  cum  uxore, 
liberis,  caeterisque  domesticis  seinel  Orationem  Dominicam  el  Saluta- 
tionem  Angelicam  pronuntiasset,  idemque  mimns  pariter  cum  tota  familia 
deosculatus  fuisset,  subito  quandam  filiolam  suam,  cui  iam  inde  ab  utero 
materno  pollex  dexterae  ita  mancus.  incuruus,  et  ad  palmam  manus 
appressus  fuerat,   ut  nec  eum  mouere,   nec  eo  uti  ulla  ratione  posset, 


1  Sarine,  Saane.  !  Bourgillon,  Blirglen. 


922  M""-  1611     1,;1--    1580— 1596       1580     1597. 

deprehendisse  illum  pollicem,  sibi  restitutum,  liberum,  optimeque  affectum. 
\ii|ii.'  hoc  mirandum  opus  attribuit  idem  Dominus  Perret  meiitis  ac 
precibus  I».  P.  Petri  Canisij,  quod  pridem  omuem  spem  abiecisset  fore 
ali(|iiaudo.  ut  siue  naturae  ui,  siue  artis  ope  illi  pollici  medicina  fieri 
posset,  praeterquam  quod  tunc  oumia  alia  cogitaret,  quam  ut  filia  illam 
reciperet  sanitatem." 

1611.        1580-1596. 

Ex  monumentorum  processus  apographo,  a  I'.  Petro  Eugone  S.  J.  t  L657  scripto. 
(  ,ui.  63  I'.  132"     L33a.     Eadem    sunt    in   ^Positione"  a.  1734.    Summ.  p.  14     15,  et  in 

,.l'nsitiom"   a.  is:j;{.  Siiinin.  p.  27s. 

Canisius  <<   Friburgensibus  magni  aestimatus  et  amatus. 

In  processu  episcopah'  beatificationis  Canisii  Friburgi  Helvetiorum 
a.  1<)27  instituto  Pancratius  Geruer  (Gerwer),  eques  palatinus  et  rei- 
publicae  senator,  haec.  praeter  alia  (supra  p.  434  545  580  797  799),  de 
Canisio  testatus  est:  „P.  Canisium,  dum  adhuc  uiueret,  ob  opinionem, 
quam  de  sanctitate  et  doctrina  eius  habebant  omnes.  maximo  in  honore 
semper  fuisse  apud  Summum  Magistratum.  ciues,  et  caeteros  incolas 
ciuitatis  Fiiburgensis,  adeo  ut  onmes  et  singuli,  si  licuisset.  quotidie 
eum  libentissime,  et  cum  gaudio  uisitassent,  frequentassent,  hospitio- 
que  excepissent,  idque  scio,  quia  ipse  uidi,  et  a  uiris  praecipuae  digni- 
tatis  audiui." 

1012.        1580—1597. 

Kx  apographo  a  P.  Petro  Hugone  S.  J.  t  L657  facto.  Can.  <>•"!  f.  L30a.  Eadem, 
paucis  verbis  mutatis,  posita  sunt  in  „Positioneu  a.  L734,  Summ.  p.  18  "20.  h  in 
„Positione"  a.  1833,  Summ.  |>.  120  L34  L95  24!»  27!»  315.    lis  usus  est  Riess  1813  511. 

Canisius  laborat,  consulitur,  vexatur;  eius  temperantia,  animi  demissio,  oratio, 
sacrum;  fama  sanctitatis;  funus;  sepulcrum;  reliquiae. 

ln  processu  episcopali  beatificationis  Canisii  Friburgi  Eelvetiorum 
a.  11)1^7  instituto  Michael  Faber  civis  friburgensis,  61  annos  aatus,  haec. 
praeter  alia  (cf.  supra  p.  545  7i>7  854),  testatus  esl  de  illo:  „Noui1  eum 
de  facie  Friburgi  Helu.  ab  anno  L580,  quo  primum  uenit  iu  hanc  urbem 
usque  ad  97.m  quo  olujt  .  .  .  [uidi]  eum  a  grauibus  uiris,  el  tnaxime  illis, 
(|iii  magis  soliciti  <•(>  tempore  uidebantur  pro  bono  publico,  atque  adeo 
de  Fidc  orthodoxa  siue  conseruanda  siue  propaganda  in  his  partibus, 
frequenter  ad  consilia  adhibitum  fuisse.  .  .  .  Noui*  ei  aduersa  hic  con- 
tigisse,  el  a  uiro  Ciuitatis  facile  primario  non  mediocriter  uexatum  fuisse  '. 
el  taincii  fretum  semper  uicisse,  ac  meliora  sperasse'  .  .  .  uidi  eum 
saepius  ad  mensas  Dominorum  uocatum,  uel  alias  cum  Domos  inuiseret, 
ad  haustum  inuitatum  fuisse,  sed  mm  nisi  ualde  modicum  el  bibisse 
el  comedisse  .  uidi  cins  modestissimum  incessum,  el  reliquos  eius 
gestus  I liiinilit.itc  plenos.    Capul  aperiebal  cuiuis  obuio  etiam  minimo, 

""■'    correctum  >  .•    Nouii      Similiter  deincepn  correctum  est  niili  ex  uiilii   etc        b)   Positio 
oietiu»     Deo  tamen  fretum  Bcmpei   meliora  sperasse         c)  incitatum  Pos 


\l>  loanne   Fruyo  quaestore  reipublicae?    Vide  supra  i».  721   747. 


Mnn.  1613.    1580     1597.  923 

el  oculos  in  terrarn  demittebat,  nihil  circumspiciendo.  .        Testor  eum 

Orationi  ita  sincere  uacasse,   ut  saepius  extra  se  positus,  ae  <| lam- 

modo  raptus  uideretur.  .  .  .  Sacrum  eius  saepissime  audiui,  quod  ipsum 
testor  ab  ipso  fieri  solitum  maxima  cum  deuotione,  el  quidem  (proul 
ipse  partim  uidi,  partim  ab  alijs  intellexi)  singulis  diebus,  quoad  potuil 
per  ualetudinem.  .  .  .  Testor,  I*.  Canisium  in  uita  habitum  fuisse  el 
reputatum  uirum  sanctum,  (|iii;i  ipse  eum  pro  lali  semper  habui,  el 
alios  pariter  mecum  sentientes  passim  in  ciuitate  audiui,  adeo  ul  eius 
Sacrum  tanquam  uiri  sancti  omnes  audire  maximopere  cuperent,  el 
maxime  gloriarentur,  si  ei  sacrificanti  adfuissent.  Kt  qui  iam  praece- 
dens  Sacrum  audierant,  si  P.  Canisium  subsequi  el  ad  aram  accedere 
sacrificandi  causa  uidebant,  non  facile  ante  finem  Sacri  illius  recedebant. 
Attiiino  itcin  illum  mortuum  esse  cum  magna  opinione  sanctitatis,  quia 
uidi  lnaxinnnn  aecursum  ad  eius  tiiniis.  multos  contendentes  feretrum 
contingere,  rosaria  applicare,  defunctum  sanctum  nominare  in  suis 
colloquijs.  Quin  etiam  ipse  Summi  templi '  Praepositus  R,  D.  Sebast: 
\'ri  ronius  illuni  funebri  oratione  dilaudauit.  Caeteri  uero  Canonici 
solenni .  ritu  eidem  iterato  parentarunt 2 ;  nec  alibi,  quam  ad  primum 
gradum  summi  altaris  in  meclio  spatio.  id  est,  in  honoratissimo  prin- 
eipis  tenipli  loco  corpus  illius  condi  uoluerunt.  Testor  itcni  post  mortem 
creuisse  famam  ipsius  sanctitatis  absque  ulla  interruptione.  .  .  .  Testor 
semper  complures  sepulcrum  eius,  quamdiu  fuit  in  primario  templo 
S.  Xicolai  uisitasse,  praecipue  diebus  Sabbathinis,  sed  maxime  in  festo 
S.  Thomae  Apostoli 3,  quo  die  obijt.  Hoc  enim  die  uidi  saepius  sepul- 
crum  eius  floribus  conspersum  et  tioreis  sertis  coronatum,  tanto  populi 
concursu.  ut  chorus  in  multam  noctem  apertus,  uix  fuerit  capiendo.  .  .  . 
Testor,  qnod  hic  populi  affectus  erga  Canisium  adhuc  perdnret.  eo  quod 
popnlns  non  cesset  primum  illud  Canisij  sepulcrum  honorare  in  eodem 
loco,  licet  eius  ossa  iam  alio4  translata  sint.  Jtem  pro  thesauro  habet, 
quisquis  uel  paucula11  ueteris  sarcophagi  fragmenta,  minutum  sepulcri 
pulnerem.  exiguam  uestis  Laciniam,  uel  unum  capitis  eius  piluin 
acceperit." 

161».        1580—1597. 

Ex  monumentorum  processus  apographo  ;i  P.  Petro  Eugone  8.  J.  t  Ki.">7  scripto, 
quod  est  in  Can.  (i3  f.  L36"  L37a.  Eorundem  raonumentorum  apographum  circa 
a.  1744  scriptum  exstat  in  Cod.  ,Pror.  Ap.  I"  f.  6571'  669*.  Eadem,  alio  tamen  ordine 
disposita,  exstant  in  „Positioneu  a.  17:11.  Summ.  p.  -'(>  27;  suni  etiam  in  „Positioneu 
a.  is:;;i.  Summ.  p.  11     l^  121     122  \:>-j     \:>:\  ]'.>:>     L96  249    250. 

Canisitts  sacrum  fadens.  Haereticis  exosus.  Commentarius  Verronii.  ('<nu<i, 
prudentia,  temperantia,  patientia,  oratio,  i>i»t<is  in  S<nt<i<>s.     Bonhomius. 

;i  >  parvula  Pos. 


1  S.  Nicolai. 

2  Esi  aiiti<|iius  ecclesiae  mos,   ut  etiam  tertio  ei  septimo  ei   trigesimo  posl  se 
pulturam  diebus  missa  de  Requiem  pro  mortuo  ceLebretur. 

;;  21.  Decembris. 

4  Anno  L625  translata  suni  in  aovum  Societatis  templum  S.  Micbaeli  dedicatum 


924  M°n-  1613-    1580     1597. 

In  processu  beatificationis  Canisii  Friburgi  Helvetiorum  anno  L627 
instituto  vocatus  erat  testis  Simon  Gurnel^?]*1,  ex  maiore  senatu 
reipublicae,  qui  olim  praefectus  fueral  Faverniaci  (Farvagny).  paene 
80  annos  natus.  Sed  quia  paucis  diebus  ante  diem  testibus  constitutum 
mortuus  erat,  PP.  Philippus  Reichwein  S.  J.,  contionator  templi  S.  Nicolai, 
qui  Simonis  confessarius  fuerat,  et  .lacobus  Morellus  S.  .1..  theologiae 
moralis  profcssor  in  collegio.  iureiurando  interposito  protulerunt  ea. 
quae  iis  Grurnel  partim  verbis.  partim  scripto  ad  quaestiones  sibi  pro- 
positas  responderat -.  Ait  auteni  (praeter  alia:  cf.  supra  p.  545  *'2'2\: 
Canisium  „nouib  ipsum  Friburgi  Heluetiorum  .  .  .  ab  Anno  1580  •  ad 
mortem  usque,  quae  contigit  anno  1597.  Scio  etiam  ipsum  Sacerdotem 
fuisse,  eo  quod  eius  Sacrum  frequenter  audiuerim,  deque  eo  audito  sibi 
gratulantes  ac  gioriantes  plurimos  alios  meminerim.  .  .  .  Fide  in  DEVm 
theologica  illum  excelluisse  .  .  .  colligo  .  .  .  ex  feruentibus  de  rebus  fidei 
habitis  concionibus,  atque  colloquijs,  quibus  ipse  frequentissime  interfui, 
tx  haereticae  prauitatis  odio,  de  quo  ex  ijsdem  concionibus,  et  collo- 
quijs  cognoui,  ex  haereticorum  uicissim  de  eo  iudicio,  et  in  eundem 
odio,  quo  saepe  audiui  uiciniam  potissimum  haereticam,  urbis  nostrae 
Friburgensis  in  eum  ferri.  .  .  .  Protulit  ipse  etiam  D.  Deponens  breuem 
quendam  Commentarium  de  uita  R.  P.  Canisij,  propria  manu  scriptum 
ab  A.dmodum  Reuer:  et  Magnif:  D.  Sebastiano  Verronio  S.  T.  D.  Prae- 
posito . . .  uiro  quondam  doctrina  et  uirtute  spectatissimo.  quique  maxima 
bitimaque  familiaritate  R.  P.  Canisij  pluribus  annis  usus  est;  quem 
Commentarium  iurati  duo  Patres  Societatis  JESV  inspexerunt,  ac  pro 
inanu  propria  eiusdemi  D.  Verronij  agnouerunt.  .  .  . 

De  Prudontia  H.  P.  Petri  testatus  est  D.  Deponens,  quod  eam  ex 
frequenti  conuersatione  ac  consultatione  de  rebus  suis  notam  habuerit, 
eandemque  secum  alij  plurimi  experti  fuerint,  in  ijsque  uiros  Ecclesi- 
asticae  ac  saecularis  Reip:  prhnarios,  quos  uideril  atque  audierit  eius 
consilijs  usos  esse  saepe,  et  uehementer  fuisse  delectatos.  .  .  .  Testor 
eo  quod  et  ipse  saepe  obseruauerim,  et  ex  alijs  etiam  audiuerim  eum 
<il)i  et  uini  quod  niiilta  semper  aqua  diluebat,  parcissimum  fuisse.  .  .  . 
Audisso  ino  t.ostor'',  oum  somni  fuisse  perbreuis,  et  multo  mane  quotidie 

ad  orationem  surgere  consueuisse Orationis  studio  et  Contemplationis 

scit  oiun  fuisso  deditum,  quia  eum  uidit  in  iiarijs  templis,  maxime  uero 
S.  Nicolai  Vrbis  Patroni  frequenter  ac  prolixe  magno  cum  feruore  orarej 
•t  quia  aduertit,  ita  abstracta  inter  precandum  mente  esse  solitum, 
iit   uellicatione  el   uostis  apprelionsiono  ad  se  reuocari  debuerit. . .  .    De 

•'     Vel:  I 'ii t  n.  I .-  r.   infra,   ndnot    1  b)  Ab  Uu.g    correctum  ex  Nouil      Similiter  deinceps  rw 

•  ■  rtum  ■  c    >■  quitur   I  H  pom  n 


Hugo  quidem  habet:   BPurnel";  sed  „Gurner  esi  ium  in  „Positioneu  a.  1734, 

Summ.  p.  20,  tum  in  ^Positione"  a.  1833,  S m.  p.  25  120  L34. 

^udita  esi    in   eadera    actione   etiam   Barbara   Bucher,    Siraonis  Gurnel  vidua, 
tata  virtute  ac  pietate  foemina";  quae,  praeter  alia,  dixit,  Canisium  sibi  a  sacris 
confessionibus  fuisse    Cod.  „Proc.  \\>.  I"   f.  696h     697"). 


Mun.  161  l.     1581      1597  925 

reuerentia  autem  el  praeparatione  ad  Missam  testatur  l>  Deponent 
deuotionem  ab*  eo  singularem  in  Missa  adhibitam  fuisse,  el  a  -■■  anim- 
aduersam  saepius,  el  ab  alijs  laudari  frequentissime  audiui 
Semel  inter  preces  ad  S.  Nicolai  uisum  esse  a  I»  Praeposito  Erhardo 
Torino,  radiato  el  multa  Luce  splendente  uertice  ex  fideli  eiusdem  >?rae- 
positi  relatidne  ipse  testatur  l>.   Deponens." 

Haec  ox  Petri  Eugonis  apographo  exscripta  sunt.  Ex  altero  autem 
illo  apographo  haec  addo  (f .  664a  668") :  Testatus  esl  Gurnel,  Canisium 
„in  ipsis  conviviis  rnorem  habuisse  .  .  .  in  Sanctorum  [eo  maxime  die 
in  Ecclesia  celebratorum] b  honorem  bibendi,  el  aliis  poculum  offerendi, 
eoc  ferme  modo  quo  ad  sanitatem  Principum,  alij  se  mutuo  solenl  ad 
haustum  incitare.  Id  autem  fecisse  sine  ulla  sui,  aut  aliorum  ad  fre- 
quentiorem,  aut  immoderatiorem  potum  invitatione".  Ex  Verronii 
Commentario  hoc  quoque  protulit:  „Cum  Reverendissimus  Dominus 
Episcopus  Vercellensis  [oannes  Pranciscus  Bonhomius,  illuin  Friburgum 
adduxisset,  afferre  se  dixit  talem  virum,  qui  ceu  gemma  pretiosa  dignus 
esset,  qui  in  bombyce  involutus  servaretur. "  A.ddidit  Grurnel,  se  id 
ctiani  cx  ipsius  Verronii  ore  accepisse. 

Item  —  id  quod  ex  Cod.  diling.  ..Schmalzgr."  n.  280  exscripsi 
Gurnel   testatus  est  de  Canisio:    ..Rosarij  Beatissimae  Virginis  orandi 
consuetudiuem,   prope   destitutam'1  Friburgi   et  exoletam,    reddidil  ex- 
hortatione  sua  et  informatione  frequentissimam. " 

Item  -  -  id  quod  ex  „Positioneu  a.  1734,  Sunun.  p.  27,  accepi 
idem  in  eadem  actione  dixit:  Canisii  „Rosarium,  Cingulum,  Cochlear, 
manuale  precum  ab  eo  collectarum,  et  ad  publicum  vsum  Typis  ex- 
cusarum.  ab  eodem  frequenti  vsu  tritum.  aliaque  omnia.  quibus  ipse 
olim  vtebatur,  magna  in  veneratione  esse,  diligentissimeque  asseruari 
ab  omnibus,  et  mutuo  quoque  a  multis  eius  deprecandi,  et  suani  vale- 
tudinem,  ac  reliqua  eiusdem  apud  Deum  intercessioni  commendandi 
studio  peti  solere".    Eadem  sunt  in  „Positioneu  a.  1833,  Summ.  p.  .'51»'» 

1614.        1581     I5!)7. 

Ex  monumentorum  processus  apographo,  quod,  paucis  verbis  exceptis,  I'.  Petrus 
Hugo  S.  J.  (t  1657  scripsit.  Can.  63  f.  131.  Eorundem  apographum  circa  a.  1711 
scriptum  exstat  in  Cod.  „Proc.  Ap.  1 u  f.  681b  685b.  Eadem  fere  suni  in  „Positione" 
a.  1734,  Summ.  p.  33     36,  et  in  „Positioneu  a.  1833,    Summ.  p.  1_'   153  L96  250  280. 

Canisii  temperantia  et  in  loquendo  pietas.  Eius  missa  magni  aestimata.  Fribur- 
gensium  „apostolus" .     „Sanctus".     Mors. 

In  processu  episcopali  beatificationis  Canisii  Friburgi  Eelvetiorum 
a.  1<)27  instituto  Antonius  de  Montenach,  69  annos  natus,  qui  tunc 
reipublicae  archigrammateus  sive  cancellarius  erat,  haec,  praeter  alia, 
quae  iam  dicta  sunt.  testatus  est  de  Canisio :  „Eum,  cum  anno  D.  L581 
ex  Jtalia   reuerterer,    Friburgi    magno   meo'    solatio  inuenir,    una  cum 

I  .,,  .  *t  ;„  in        li     //.-••■  addidi  ■  t  /"•-    u    1784        c    el  "/».■/. 

■  I    desitam   Pos    a     1734  •'•>  ex  >\m  f    Sic   II    eort     •-    inuen&,-   tl   nitnililer 

sai  pt    ■/■  \nc(  ps 


926  M""-  1615-    1581    15i'7- 

alio  Patre  Roberto J  Anglo  ex  eadem  Societate  JESV;  illoque  Confessario 
pluribus  annis,  quibus  scilicet  in  urbe  morari  licuit,  usus  fui  .  .  .  uidi 
illuni  in  conuiuijs,  ad  quae  salus  quoque  animarum  eum  non  raro  inui- 
fcabat,  pertrahebatque,  cibi  et  uini  multa  semper  aqua  diluti  parcissi- 
mum,  colloquijs  serijs  et  pietatem  spirantibus  unice  intentum:  indecoros 
sermones,  si  qui  conuiuis  excidissent,  auersantem,  et  mox  supprimere 
alia  illata  materia,  omni  ope  nitentem.  .  .  .  Orantem  frequenter  anim- 
aduerti".  Praecipue  festis  diebus  ad  vesperas  in  S.  Ioannis  Euangelistae 
sacello,  maioiis  Kcclosiae -.  vbi  chori  pueri  in  aurora  ad  missam  de- 
cantant.  Noui  ipsum  quotidie  Sacris  operari  solitum  fuisse,  cuius 
Sacriticio  inter[fui]  frequenter,  et  ob  summain  illius  in  Sacrificando 
deuotioneni  ac  [de]  uiri  sanctitate  opinionem  et  ego  et  alij  plurimi 
anidissinie  mecum  accesserunt,  deque  Sacro  eius  audito  laetati  suinus 
perinde,  ac  munere  aliquo  non  leui  fuissemus  donati.  .  .  .  Scio  etiam. 
Friburgensem  urbem  eius  doctrina  et  ad  uirtutem  exhortatione  pluri- 
iiiiini  i|  n  |  religionis  ac  pietatis  studio  profecisse,  ita  ut  Friburgenses 
non  minore  in  illnin  affectu  et  existiniatione  ferantur,  quam  in  unum 
aliquem  ex  suis  et  Apostolis,  et  Patronis.  Scio  eum  in  uita  habitum 
fuisse  uirum  sanctum,  quia  et  ego  ipse  eu[m]  pro  tali  semper  habui, 
et  aliorum  iudicia  meo  conformia  complura  frequenter  audiui.  Eandem 
de  ipso  'opinionem  in  morte  eius,  cui  ego  praesens  adfui,  niulto  magis 
confirmatam  auctamque  fuisse  assero,  aftirmoque  oculatus  testis,  eum 
sine  ulla  commo[t]ione b  magnaque  oris  suauitate,  quae  et  in  defuncto 
permansit,  mortuum  esse,  omnibus  prius  consuetis  Ecclesiae  sacramentis, 
quod  certo  auditu  intellexi,  rite  niunituni." 

Haec  ex  apographo  Hugonis.  Addo  ex  altero  illo  apographo 
(f.  685b):  Montenach  affirmavit,  possidere  se  ..Testamontmn  novum 
frequenti  Reverendi  Patris  Canisij  usu  consecratum'*.  idque  a  se  pluris 
aestimaii    i|ii;nn   auiuiu.      Eadem  sunt    in    .,  Pos/tione"   a.    L833,    Summ. 

p.  :'»17. 

1,615.        1581     1597. 

Kx    apographo  monumentorum    processus   beatificationis  anni  1627,    ;i  I'.  Petro 

Hug •    t  1657    scripto.     Can.  63  I'.  130.     Eadem    fere   suni    in   „Positioneu  a.  L734, 

Summ.p.  17  L8,  n  in  vPosUione"  a.  L833,  Summ.  |>.  11  68  11!»  120  315.  l'-us 
esi   ii-   Riess  515. 

Canisii  pietas,  temperantia,  virtutes  aliae.  Eius  missa,  labores,  fama  sanctitatis, 
iitiiiiiim  s,  reliquiae. 

In  processu  Friburgi  a.  L627  Bde  fama  sanctitatis  <';misii  etc.  in 
specie"  instituto  prolatum  csl  tostimoniuni  lacohi  Stutz,  viri  de  senatu 
maiore  reipublicae  friburgensis,  qui  tribunus  eiusdem  reipublicae  et  prae- 
fectus  fuerat.  Hic  haec,  praeter  alia  (cf.  supra  |».  :")4;')  7;»!»),  de  Canisio 
dixit:    ..Xiuii  ipsum,    utpote   cui  sub   initium  eius   in  hanc  Vrbem  ad- 

:■:  ,  usqui  11,1  decantanl   incl.,  alia  manu,  antiqua  tamen,  addita  siint.    In  Pos.  <<    t784 
iequitur  animi,  oblitt,     Pos.  ■',   ;;.'.'/'  perperam:  commemorati 

"vrdreno,         -'  S.  Nicolai. 


M  «.ii.  1616.     L581     L597.  927 

uentus  (i|iii  tuit  anno  L580)  in  domo,  in  qua  iam  triuiales  Bcholae 
habentur,  per  annum  circiter  famulatus  fui,  cum  deessel  illi  alius  de 
Societate  <  loadiutor  '.  . . .  \  ridi  eius  probatissimos  mores,  Ipsumque  rebus 
spiritualibus  maxime  deditum  fuisse  expertus  sum,  utpote  cui  corpus 
reficienti  ad  mensam  legere  e  pio  libello  ipse  solitus  sum  .  aidi  eum 
fuisse  modici  cibi  potusque  quem  nunquam  nisi  aqua  bene  dilutum 
sumebat.  Diebus  uero  ieiunij  noctu  nec  comedere,  nec  bibere  eum  unquam 
uidi.  Testor  eum  Bumilitate,  Sui  contemptu,  el  sensuum  custodia  egregie 
praeditum  fuisse,  tum  quia  ipse  uidi,  tum  etiam  quia  ab  nis  omnibus 
eum  semper  ab  omnibus  commendari  audiui.  Testor  eum  Orationi  e\ 
Contemplationi  usque  adeo  institisse,  ut  mane  semper  liora  4.'  genibus 
nixuin  iuiltii  pleno  calentibus  lacrimis  orantem  repererim,  ignarus  qua 
hora  ad  orandum  surrcxissct.  Scin  cuni  Saciuiu  niagna  deuotione  fecisse, 
cjuia  sacrificanti  saepissime  ministraui,  uidique  homines  uehementer 
motos  ad  pietatem  per  cius  Sacrum,  de  cuius  auditione,  cum  id  con- 
tingebat,  sibi  ualde  gratulabantur.  Scio  eum  plurimum  profuisse  reli- 
gioni  catholicae  in  hisce  partibus,  ita  ut  merito  causa  Religionis  con- 
seruatae  Friburgi,  adcoque  in  tota  hac  rcgione  habeatur.  Sri<>  magnam 
fuisse  de  cius  sanctitate  opinionem  adhuc  in  uita,  ct  in  eius  morte, 
quia  uidi  ad  cius  funus  turmatim  homines  accurrere,  et  tanta  tuit  iu 
aede  I).  Nicolai,  ubi  primo  sepultus  fuit,  compressio,  ut  eum,  etsi 
maxime  cuperem,  uidere  non  potuerim.  .  .  .  Opinioncm  illam  dc  eius 
sanctitate  hucusque  perdurare  testor,  ita  ut  imagines  eius  in  niagna 
sint  ueneratione,  et  quisque  sibi  passim  plurimum  gratuletur,  si  quas 
cius  reliquias  nactus  fucrit. " 

1616.        1581—1597. 

Ex  monumentorem  processus  apographo,  a  P.  Petro  Hugone  S.  J.  t  1657  scripto. 
Can.  63  f.  I34a  135a.  Eorundem  monumentorum  apographum  circa  a.  1711  scriptum 
exstat  in  Cod.  .Proc.  Ap.  L"  f.  6711'— 681".  Eadem  fere  sunt  in  „Positione"  a.  L734, 
Sunun.  p.  28—30,  et  in  „Positione"  a.  L833,  Summ.  p.  12  69  70  122—12:5  316.  Usi 
sunt  iis  Riess  497)  et  Michel  416     417. 

Canisii  temperantia,  colloquia  pia,  animi  demissio,  fervor  in  sacro  faciendo,  t<n,/<< 
sanctitatis,  reliquiae,  pietas  in   l>.  Mariam,  prodigia  varia. 

In  processu  episcopali  beatificationis  Canisii  Friburgi  Helvetiorum 
anno  1(327  instituto  Guilielmus  Lautenschlager,  qui  ibidem  protonotarius 
apostolicus  et  canonicus  capituli  S.  Nicolai  erat  et  antca  ciusdciu  tnupli 
contionator  fuerat,  haec,  praeter  alia,  quac  iam  posita  sunt,  L5.  Octobris 
de  Canisio  testatus  est:  ..  Kuiu  uidi '  et  noui  Friburgi  ei  funeri  eius 
interfui  Anno  D.  1597  mense  Decembri",  quamuis  ei  alias  non  fuerhn 
familiaris.  .  .  .  Temperantiam  testor  in  Canisio  eluxisse,  cum  enim  ad 
publica  conuiuia  subinde,  non  sua  sponte,  sed  more  patriae  .  e\  inui- 
tantium  authoritate  coactus,   adiret,    in  ijs   cibi  perparum,    uinum  uon 

i     -  .    correctum  esi  ex  tiidit;   simi                     p    saepius  correctum  est.         b    Sex  vv.  sqq 
alia,   antiqua    tamen,   addita  sunt      1«   Positiont    a     1734   >■■■ wnt         c    Pos    perperam.    '■ 


1  Frater  laicus. 


928  M,,H-  1,;1(>-    i:),sl     l597 

nisi  iinilta  aqua  dilutum,  imo  non  raro  merani  aquam  loco  uini  sumpsisse. 
in  ijsdem  sua  conuersatione  plus  spiritualis  profectus  fecisse.  quam 
plurimi  alij  ex  suggestibus  soleant;  idque  ait  seipsum  audiuisse.  .  .  .  De 
Hiiinilitate  etiam  testor,  eo  quod  tam  parum  tideret  suis  meritis,  tantum- 
que  se  peccatorem  reputaret,  ut  paulo  ante  mortem  magnam  pisorum 
copiam  afferri  si!)i  oculisque  subijci  suis  curarit,  dixeritque,  orare  se 
DEvm,  ne  maiori  annorum  spatio  post  hanc  uitam  purgatorij  poenas 
luere  debeat,  quam  pisorum  grana  uase  illo  contineantur.  Atque  haec 
a  Parentesuo,  quo  perfamiliariter  utebatur  Canisius  accepisse  se  testatur 
Deponens1.  .  .  .  Testor  insuper,  a  parente  uiro  iide  dignissimo  me 
accepisse,  I'.  Canisium  a  R.  D.  Erhardo  Torino  Ecclesiae  Collegiatae 
Friburgensis  Praeposito2  repertum  fuisse  [orantem]"  in  aede  S.  Nicolai 
globo  igneo  capiti  eius  imminente.  .  .  .  Testor,  eum  Sacrum  fecisse 
t.nita  cum  deuotione.  ut  ciues  magnopere  studerent  diuinae  eius  Liturgiae 
interesse,  quia  singulare  animi  oblectamentum  et  consolationem  inde 
hauriebant,  domumque  laeti  et  gratulabundi  redibant.  .  .  .  Testatur 
tnagnam  fuisse  totius  Ciuitatis  opinionem  de  sanctitate  P.  Canisij  ab 
ipso  eius  ingressu  in  hanc  urbem.  .  .  .  Eandem  opinionem  de  eo  \ 'rbs 
etiam  post  eius  mortem  retinuit,  ut  patebit  ex  punctis  sequentibus: 
•  ln  funere  eius  testatur  uniuersam  paene  ciuitatem  accurrisse  tanto 
defuncti  uidendi  studio  accensam,  ut  tribus  horis  palam  spectandus  in 
aede  S.  Nicolai  relinqui  debuerit  adhibitis  custodijs,  ne  quid  ex  magno 
n  Patrem  atfectu  turbarum  accideret;  Frustra1,  obstantibus  custodijs 
multos  eius  ungues  obseruantiae  et  religionis  ergo,  alios  capillos  de- 
cerpsisse,  eos  qui  non  admittebantur ,  ad  Patres  Collegij  supplices 
accessisse,  ut  sibi  uel  tantillum  de  rebus  eius,  quibus  usus  fuerat 
Canisius,  daretur.  Amliuit  etiam  ex  Parente  suo,  ex  cadauere  Canisij 
niiiani  odoris  fragrantiam  dimanasse.  .  .  .  Testatur  magnam  esse  Canisij 
miraculorum  Friburgi  famam.  .  .  .  Item  testor,  .  .  .  quod  multum  in- 
cubuerit  iu  frequentem  usum  Rosarij  B.  Virginis  inducendum".  .  .  . 

Baec  ex  apographo  Hugonis.  Quae  sequuntur,  ex  altero  illo  apo- 
grapho,  quod  supra  dictum  est,  ponuntur,  quia  apud  Hugonem  aliquan- 
tiiliini  contracta  sunt.  Lautenschlager  de  Canisio  narravit:  .Noctu  in 
Beatissimae  Sfirginis  laudem  multa  componere  solit<>:;.   lumen  extinxii 

.1     '/...    /■    suppletum  est  ex  Pos.  a.   n:u  l>    i   Pos.    1734. 


1   Pridolinus  Lautenscnlager  BViburgi  scholae  germanicae  magister  erat.     Eum, 
ga     Seckingen,  in  Badenia     ortum,   26.  Octobris  1583    in  civitatis  Eriburgensis 

clientelam    „als  Hintersasse"    receptum  esse  intellegitur  cx  * Libro  manuali  senatus 

friburgensis  a   m.  [unio  ad  Decembrem  anni  1581    perducto,  qui  esi   ibidem  in  archivo 

reipublicae. 

Eduardus  Thorinus    iam  a.  1579  decanus  capituli  erai     Berthier,    Bonh.  211). 

Eiusdem    autem   praepositus    factus  esl  a.   1589.     Yita  cessil  5.  Octobris  1596    Fon- 

iiiini    T.'i  . 

^111-  Fiiburgi    parabal  editione vam    eamque  amplificatam  (ijinis  sui 

^1'1"'111^-     Item  iii   „Notis  in   Evangelicas  Lectiones",    quas    Friburgi    3cripsit,    multa 
de  laudibus   B    Mariae  \.  dixit;  cf.  supra   p.  -jos. 


M"ii.  161 1      L580     l.">!»7.  999 

Cacodaemon,  sed  iterum  eius  precibus  ad  Diuinum  Numen,  Numinisque 
matrem  fusis,  accendere  coactus  est,  quod  ipsum,  Deponens  asserit, 
Parentem  suum  piae  memoriae  bona  Lide  ;i  reverendo  Patre  Canisio, 
cuius  subinde  amanuensis  erat,  et  multa  familiaritate  cum  eo  coniunctus, 
seque  deinde  ab  eodem  parente  suo  relatione  accepisse." ' 

Praeterea  id  quod  ex  Cod.  diling.  nSchmaLzgr."  ar.  28]  exscripsi  Lauten- 
pchlager  testatus  esi  de  Canisio :  „Teneros  pueros,  passim  ipsi  in  plateis  ob 
vios  [et]a,  nt  ei  dexteram  porrigerent,  a  parentibus  venerationis  causa  submissos, 
interrogare  solitus  [est],  an  rosariura  baberent,  et  ad  ejus  recitationem  adhortari,  ac 
non  babentes  increpare,  antequam  ipsos  consueta  Benedictione  impertitos  dimitteret." 
Eadem  snnt  in  Positione  a.  17.">1.  Summ.  p.  29,  et  in  Positione  a.  L833,  Summ.  p.  L22 
ad   1 23. 

KU7.        1580—1597. 

Kx  litteris  archetypis  2°;  l1.,  pp.;  in  p.  2  reliquiae  sigilli).  Can.  63  f.  14-'. 
Litteras  ex  eodem  archetypo  typis  exscripsit  Riess  .">.'!7  538.  Earum  pars  exstal  in 
nPositioneu  a.  17.'!!.  Summ.  p.  L2  13.  Lntegrae  autem  positae  sunt  in  „Positione" 
a.  1833,  Summ.  p.  312    313. 

Capitulum  S.  Nicolai  friburgense  testimonium  dicit  de  populi  ad  sepulchrum 
Canisii  concursu  gratiisque  ibidem  acceptis,  de  fama  sanctitatis  Canisii,  utilitate  ab  eo 
ecclesiae  allata,  virtutibus  eius. 

Nos  Praepositus  et  Capitulum  Ecclesiae  Collegiatae  Sancti  Nicolai  Friburgi  in 
Heluetia  debite  et  Canonice  in  sacristia  eiusdem  Ecclesiae  hodierna  <li<-  andecima 
Februarij,  anno  Domini  millesimo  sexcentesimo  aigesimo  sexto  congregati,  praesentium 
tenore  ad  petitionem  Reuerendi  Patris  Claudij  Sudani  Rectoris  Collegij  Societatis 
ibidem,  unanimiter  fidem  facimus  et  attestamur,  In  primis  Reuerendi  Patris  Petri 
Canisij    felicis   recordationis  cadauer    cum  ante  viginti    octo  annos  circiter  diem  ill<- 

obijsset  postremum2    in  choro  nostrae  Ecclesiae  ante  altare  maius  rec litum  fuisse, 

ibidemque  mansisse  usque  ad  annum  Domini  millesimum  sexcentesimum  uigesimum 
quintum3.  Quo  quidem  temporis  spatio  difficile  dictu  est  quanta  frequentia  singulis 
ferme  diebus,  s<><1  praesertim  circa  diem  festum  S.  Thomae  Apostolj,  <|iii  idem  anni- 
aersarius  est  oliitus  eiusdem  R.  P.  Petri  Canisij,  quotannis  n<l  eius  sepulchrum  po- 
pulus  conuolare,  quantaue  consolatione  non  paucae  utriusque  sexus  personae  post- 
modum  inde  recedere  solitae  fuerint  uotis  potitae.  Has  porro  personas  iudicauimus 
superuacaneum  hic  peculiariter  inserere,  cum  sciamus  plerasque  earum  super  mira- 
culis  <'t  gratijs,  cum  alibi  ab  eodem  Reuerendo  P.  Canisio,  tum  potissimum  ;i<l  eius 
tumbam  acceptis,  iam  alias  veritatis  testimoninm  iuridice  deposuisse.  \tqii<'  ex 
fama  buiusmodi  gratiarum,  quas  a  diuersis  hominibus,  et  praesertim  a<l  eius  tumbam 
acceptas  fuisse  diximus,  in  tantum  postea  creuit  apud  omnes  lniius  tractus  fideles 
<lc  eodem  Renerendo  Patre  sanctitatis  opinio,  Lociue  praefati  veneratio,  u1  ad  ilhmi 
<'tiani  hodie  quantumuis  absente  sacro  cadauere,  continuet  singularj  cum  deuotione 
accursus  populi.  Attestamur  praeterea  <>1>  certam  et  infallibilem,  quam  oos  omnes 
ac    singuli    conceperamus  <!<■  <'ins  insigni  sanctitate   fiduciam    plerique  enim  eundem 

Reuerendum  Patrem  dum  inter  uiuos  adhuc  agerel  leramus,  retinemusque  etiamnum 

impressam    animis  vel  maxime    gratam,    <'t    piam  illius  memoriam    u<>s  molestissime 

..     //..•  supplevi  •  x  /'•«.   /;.';/. 


1   Legitur   etiam  in  vita  S.  Colettae,    ordinis  S.  Clarae,    a.   1117  Gandavi    Gent. 
Cand    mortuae,  daemonem  aoctu,  cum  Coletta  psalterium   Legere  vellet,   „saepius  <\ 
stinxisse  candelam"    Acta  Sanctorum   Martii,  Tom.  I.   A.ntverpiae   1668,  '',117. 

-'  Mortuus  cst  21.  Decembris   L597. 

:!  Hoc    anno    in    aovum    Societatis    Lesu    templum,    S.   Michaeli    sacrum,    trans- 
latum  est. 

Braunsberger,  Canisii  Epistulae  ei   Acta     VIII.  59 


930 


Mon.  1618.    1580     1597. 


tulisse  eiusdem  Sacrj  corporis  de  Ecclesia  uostra  translationem,  nec  unquam  in  eam 
consensuros  fuisse,  nisj  rationabiles  et  graues  causae  ad  iil  nos  permouissent.  Quae 
quidem  nostra  fiducia  in  eo  potissimum  fundabatur,  quod  plerique  nosixum,  ut  dictum 
est,  noueramus  illum  uirtutura  omnium  matre,  boc  est  flagrantissima  in  DEVM  et 
proximum  charitate  insigniter  fuisse  praeditum.  Elucebat  ea  cum  in  caeteris  uitae 
eius  actionibus,  tum  singulariter  in  docendo  populum  pro  cathedra  summo  cum  ardore 
fidej  aostrae  mysteria,  in  excipiendis  sacramentalibus  confessionibus,  peccatoribus- 
que  qua  priuatim,  qua  publice  per  efficaces  exhortationes  ;i  malo  reuocandis,  adeo 
nt  coniuncta  haec  eadem  uiri  DEI  charitas  cum  eximia,  eaque  sancta  eruditione  ei 
doctrina,  qua  in  primis  pollebat,  Catholicae  Religioni,  ac  bono  publico  mirum  in 
modum  profuerit,  cum  alibj  passim,  ei  maxime  per  Germaniam,  ut  notura  est,  tum 
uero  in  his  oostris  Helueticis  partibus,  ut  non  immerito  alter  haereticorum  malleus, 
et  orthodoxae  Ecclesiae  suj  temporis  columna  dicj  potuerit.  Fidem  denique  facimus, 
imlliim  nostrum  tara  eo  uiuente,  quam  posi  felicem  eius  ex  hac  uita  discessum, 
quicquam  unquam  al>  eo  nel  de  eo  ab  alijs  quocunque  modo  audiuisse,  percepisse, 
aut  uidisse,  quod  non  excellentem  prudentiam,  obedientiam,  temperantiam,  forti- 
tudinem,  justitiam,  pietatem,  fiduciam  in  DEVM.  uitae  innocentiam,  ei  sigillatim 
humilitatem,  ipsamque  adeo  summam  sanctitatem  redoleret.  -Tn  quorum  omnium 
confirmationem  et  robur  hoc  instrumentum  sub  manus  propriae  admodum  Reuenendi 
Domini  Praepositi,  nec  non  Domini  Decani,  nostrique  Secretarij,  et  sigilli  Capitularis 
fide,  fierj  curauimus.  Friburgi  Heluetiorum  praedicto  toco,  ei  eadem  ili<-  undecima 
Februarij.  anno  millesimo  sexcentesimo  uigesimo  sexto. 

Jacob.  Kamerling  Praepositus  ad  S.  Nicolaum   Frib.  manu  propria. 
Franciscus  Odetus  Decanus  manu  propria. 
L.  S.  Rhodolphus  Gney  Capituli  Secretarius  manu  propria. 

161*.        1580    1597. 

Ex  apographo  \  eiusdem  temporis,  quod  est  Friburgi  Helvetiorum  in  archivo 
reipublicae,  Missivenbuch  39.  p.  221  222.  Alterum  apographum  B  eiusdem  fere 
temporis  esl  in  Can.  63  f.  11  .  Particulam  posuii  Riess  .").'!!•  540.  Pars  maior 
exstal   in   nPositione"  a.  1734,  Summ.  p.  13. 

Senatus  friburgensis  testatur,  populum  Canisii  doctrina  et  virtutibns  niagnopen 
profecisse  et  ad  eius  sepulchrum  accurrentem  mit/fu  impetrare. 

Consul  ei  Senatus  Vrbis  el  Reipublicae  Friburgensis  apud  Heluetios.  Notum 
palamque  facimus,  Consilio  ei  instinctu  Reuerendissimi  et  Jllustrissimi  D.  Joannis 
Francisci  Bonhomij  Episcopi  Vercellensis,  et,  Sanctissinii  Patris  nostri  Gregorij  XIII 
Summi  Pontificis,  Nuntij  in  Heluetia,  piae  ei  sanctae  memoriae,  Reuerendum  ad- 
modum  P.  Petrum  Cauisium  Societatis  [ESV,  abhinc  circiter  quadraginta  quinque 
annis  in  VTbem  nostram  commigrasse:  A  cuius  aduentu  non  solum  saJutifera,  ei 
diligenti  eius  eruditione,  ei  doctrina  in  Lucem  editorum  Librorum,  etiam  accuratds 
concionibus;  Sed  ei  Sanctae  jncorruptaeque  uitae  exemplo  quod  adhuc  ob  ocuios 
liiiu  unlii>  tiim  nostris  magno  versatur  fructu  bumili  ei  facili  colloquio  nulli  unquam, 
-i  per  uires  corporis  licuit,  denegato,  Crebro  uisente  eo  aegrotos,  consolante  afflictos, 
in  S.  Confessione  poenitentes  audiente,  accurataque  eius  SS.  Sacramentorum  admini- 
stratione,  Populus  noster  mirum  in  modum  ad  pietatem  motus  ei  imbutus  est,  vt 
perspicue  videamus  notemusque  nostros  Ciues  ei  Subditos  inde  meliora  secutos  e1 
diligentius  uirtuti  studuisse.  Proindeque  praedictus  Reuerendus  admodum  P.  Petrus 
Canisius  ab  omnibus  homo  magnae  el  indubitatae  sanctitatis  existimatus  fuit,  quod 
postmodum  inagis  innotuit,  Siquidem  a  sacro  eius  decessu  <\\  hac  miseriarum  valle, 

populus  ad    ti Iiiin  eius  ante  magi i  altare  Ecclesiae  Collegiatae  S.  Nicolai,    vbi 

corpus  eius  terrae  redditum  fuerat,  El  nunc  in  S.  ALrchangelo  Michafili  dicato  bemplo 
Collegij  Reuerendorum   Patrum   Societatis  JESV,    quo   translatura    fuit,    quotidie   ac- 

currat,    el    se    \n<- ntis    necessitatis    remedium    h    solamen  precibus  expetat:  quas 

jntelleximus   multis   nec    irritas  nec  inanes  fuisse,   sed  petitum  ;i  Deo  ter  opt.  Max. 


Mfon.  1619     1620.    1581      1597        I  l    Februarii   1598  ;i;;i 

sine   dubio  jntercedente   Reuerendo  Patre    Canisio,    eiusdemqne    meritis,    impetrasse 
Quemadmodum  ijdem   serio  el  juramento  interrogati  juridice  notum   feeerunt,  quorum 

testi nio    fidem  dandam  censeraus,    V.dhucque  patefacimus  apud  noa  praefatum  ad 

modum  Eteuerendum  P.  Petrum  Canisium  magni  fieri,  el  opinionem  'in>  sanctitatis  u 

Quapropter   cum  Reuerendus    P.  Claudius   Sudan"    ftectoi    dicti  Collegij    liuius 

rei  testimonium  a  uobis  petierit,  denegare  justae  eius  petitioni  nihil  volui -    multo 

magis   gratis   el    beneuolis   animis,  hoc   diploma   Secretiore   Sigillo    nosl nitum 

expedire,  el  ei  tradere  jussimus.     Die   L2  Mart.  A a  partu  virgineo      H>26 

!'■  s-  I  Petrus  a    Vlontenach  mi propi  ia 

/..  VuUiemin,  protestantismi  sectator  ardens,  fatetur:  Canisio  Friburgum  ai 
cessito  „Fribourg   devinl    un    foyer   de   saintes    lettres   el  de  devotion,  <  anisius 

e*tail  l'auteur .  . .  d'un  cate*chisme,   qui  ful  celui  de   la  Suisse  catholique" :    rli 
de  la  Conf^deration  Suisse  II.  Lausanne   L876,   L25. 

1<>1<>.        1581     1597. 

K\  monumento  archetypo  processus  beatificationis  Canisii.  quod  esl  in  Can.  63, 

f.  S1'      If1. 

Rosarium  a  Canisio  datum.     Ts  Wriburgum  <i  pestilentia  liberat. 

In  processu  beatificationis  Canisii  29.  ei  ■'!<).  Decembris  L625  Friburgi  rleluetiorum 
instituto  .FJisiilnihn  Odet  virtute  ac  religione  insi^iiis  Matrona  testatur,  cum  magno 
in  moerore  uersaretur,  quod  cum  se  conferrei  ad  aedem  sacram  in  uia  publica 
iacturam  fecisset  cuiusdam  rosarij,  quondam  silii  a  R.  Patre  Petro  Canisio  donati, 
se  conceptis  ad  eundem  R.  Patrem  precibus  obnixe  petijse,  nt  idem  rosarium  recu- 
[teraiuli  jtotestas  daretur.  Et  eece  postridie  illud  eo  loco  repertum  fuisse,  ulii  prorsus 
uersata  non  fuerat,  ex  quo  i<l  amiserat.  .  .  . 

\riiiinauit  praeterea  eadem  Domina  Elisabetha  <  )<lft  Reuerendum  Dominum 
Sebastianum  Verronium  Vicarium  Generalem  bonae  memoriae  dixisse  sibi  eundem 
R.  P.  Petrum  Canisium  postremis  illis  diebus,  quibusc[?]  in  terris  exegit,  pollicitum 
esse  deprecaturum  se  Deum,  ut  sua  Clementia  urbem  Friburgensem  pestilenti  lue 
liberaret,  ac  proinde  urbem  multis  annis  post  ab  eo  malo  immunem  perstitisse,  cum 
tamen  aliquot  annis  ante  nunquam  integre  illo  caruisset." 

1620.        11.  Februarii  1598. 

Ex  apographis  manu  P.  lacobi  Simiondi  S.  J.,  qui  Aquavivae  ab  epistulis  erat, 
scriptis.    G.  Sup.  2  f.  158b  I57b. 

Laudes  Canisio  mortuo  ab  Aauaviva  praeposito  generali  tributae. 

Claudius  Aquaviva  Societatis  praepositus  generalis  Roma  14.  Fe- 
bruarii  1598  scripsit  P.  Ottoni  Eysenreich  praeposito  provinciali  Ger- 
maniae  superioris:  „De  obitu  p.  m.  I}.  Petri  Canisij  acccpi.  quas  ad 
me  dederat  P.  Martinus  Rector  Friburgensis,  atque  iu  illo  doloris  sensu, 
quem  nobis  tanti  viri  iactura  attulisset,  non  paruam  cepi  consolationem, 
quod  minime  nobis  dubitandum  videtur,  quin  Qluc  emigrarit,  vbi  laborum 
suorum  fructum  capiet,  et  pro  Societate  orabit,  cui,  dum  viveret,  oraa- 
mento  f uit  et  exemplo."  E1  eodem  die  P.  Martino  Licio  rectori  collegii 
friburgensis :  BPost  literas  I2.mi  Decembris,  aul  cum  illis  ipsis  accepi, 
quas  |  R.  V.  |  paucis  post  diebus  scripserat  de  obitu  p.  m.  I\  Petri  Canisij; 
in  quo  non  Collegium  hoc  solum,  sed  Prouinciam,  ac  Societatem  ipsam 
ornamento  priuatam  aon  paruo  dolendum  esset;  aisi  gratulandum  ipsi 
potius  esset,    quod  annis  plenus  «'1  meritis,   ad  melioris  vitae  praemia 

a)  Sudanns   /.'  b)  Haec  supplela  sunt  ex  B  e)  Sic,  ■■■■    'i1'"--' 


932 


Mon.  1621. 


vocatus  sit,  et  in  eum  gloriae  locum  receptus,  vnde  vobis  speramus, 
nobisque  omnibus  auxilio  futurum.  Gratum  porro  fuit,  quod  de  communi 
erga  defunctum  vrbis  studio  et  amore  cognouimus." 

1021.        1580    1598. 

Ex  apographo  4":  tt.  14  .  quod  exstat  Monachii  in  archivo  maiore  reip.  bavaricae, 
Jesuitica  in  genere,  Fasc.  13,  No.  214.  In  extremo  libello  est  testimonium  publicum 
tribus  sigillis  munitum  et  Friburgi  Helvetiorum  anno  17-"»i)  scriptum,  ex  quo  intel- 
legitur,  exemplum  hoc  ex  archetypo  accurate  exscriptum  esse.  Commentario  Verronii 
usi  sunt  Radems  ls<>  253,  Sacchinus,  Can.  373,  Riess  V  483  r>()7.  Particulam  ger- 
manice  posuit  N.  Paulus  in  „Literarische  Beilage  der  Kolnischen  Volkszeitung" 
45.  Jahrg.,  Kr.ln   1904.  90. 

Praefatio  editoris:  Friburgi  Helvetiorum  anno  1627  in  processu  beatificationis 
Canisii  propositum  est  commentarii  huius  exeraplum  ipsius  Verronii  manu  scriptum, 
,t  complura  ex  eo  prolata  sunt  testimonia  de  Canisii  virtutibus  et  meritis.  ita 
tamen,  nt  non  tam  verba  commentarii,  quam  res  in  eodem  narratae  proferrentur. 
Quando  autem  commentarius  scriptus  sit,  intellegitur  ex  *  litteris  Friburgo  25.  Aprilis 
H>11  a  Verronio  A.ugustam  Vindelicorum  ad  P.  Matthaeum  Raderum  S.  J.  missis; 
in  quibus  ille  de  Canisio  scribit :  -Mirifice  laetatus  sum  cum  primum  intellexi,  te  .  .  . 
ejus  perscribere  historiam.  Conscripsi  ego  statim  al>  obitu,  ejus  vitae  partem  poste- 
riorem,  quam  dum  apud  ims  egit,  in  ipso  observaveram ;  quam  iil>i  traditam  non 
dubito.  .  .  .  Illud  majorem  in  modum  a  te  peto,  corrigas  in  historia  mea  quae  hac 
scheda  emendavi"  ex  autographo.  Cod.  .1  29"  n.  1!».  In  ipso  commentario  res 
helveticas  distingui  oportet  a  reliquis.  lllns  Verronius  maximam  partem  paucis 
annis  ante  ipse  viderat  et  audiverat ;  caetera,  quae  Helvetiam  spectant,  ex  iis,  qui 
ea  viderant  vel  audiverant,  facillime  accipere  poterat.  ln  liis  ergo  rebus  fide  dignis- 
simus  cst.  Aliter  dicendum  est  de  rebus  a  Canisio  compluribus  vel  etiam  multis 
annis  ante  in  Germania  gestis,  quas  Verronius  narrat.  Has  ei  non  semper  ita  bene 
perspectas  fuisse  ex  commentario  cognoscetur. 

De  Verronii  ingenio,  indole,  rebus  gestis  iam  multa  dicta  sunt  supra.  Juverit 
tamen  haecaddi:  Friburgo  Helvetiorum  11.  Decembris  1614  P.  Adam  Straub  S.  J.  »<>1  - 
legii  rector  P.  Matthaeo  Radero  S.  J.  scripsit:  „Mortuus  est  27  Nouemb.  Dominus  Wer- 
ronius,  a  quo  expectabamus  locupletationem  vitae  nostrj  Canisij.  Mortuus  inquam 
est  et  sepultus  cum  insigni  pompa  et  luctu  ingenti  pauperum  in  i|in>s  luit  tota 
vita  lilieialissimus.  1'atiimonium  opulentum,  eum  hic  ante  20  annos  et  amplius 
parochum  ageret,  erogauit  totum  in  egenos  •  ipse  postea  Romae  studia  Theologica 
recolens  in  magna  \  i\it  inopia.  Roma  reuersus  huc  in  patriam  neque  domum,  neque 
supellectilem.  neque  quicquam  inuenit,  sed  familiam  tanquam  pauperrimus  instituit. 
Quicquid  e  Praepositura  et  Vicariatu  lucratus  est1,  totum  in  pauperes  solehat  im- 
pendere,  sibi  vix  ijs  seruatis,  quae  erant  ad  vitam  tolerandam  maxime  Decessaria. 
Si  quos  audierat  aegrotare  aliorum  ope  destitutos,  ijs  mittebat  vinum  et  alia  quandiu 
habebat,  ita  ut  praebendae  suae  vinum  annuum,  quod  ad  plures  annos  ipsi  soli  satis 
esse  potuisset,  absumpserit  in  pauperes  longe  ante  vindemiam,  reliquo  igitur  tempore 
ipse  aquam  bibebat,  aut  quando  prae  stomachi  debilitate  non  poterat,  modicum  ali- 
quid  vini  ab  alijs  emendicabat.  Multa  alia  el  mira  quidem  in  hoc  genere  dc  eo 
narrantur.  Kiat  sil>i  ipsj  durissimus.  Ecclesiasticae  libertatis  defensor  acerrimus. 
singulare  clericorum  speculum  et  exemplum"  ex  autographo,  quod  esi  Monachii  in 
bibliotheca  nationali.  Cod.  lat.  1611 ;  n.  !U  .  Item  manu  Socii  alicuius  friburgensix 
Vitae  Canisii  a  P.  facobo  KeJler  scriptae,  quae  est  in  Cod.  monac.  „Keller,  Can.  3*, 
haec  intei   a.  1010  ei    1630    ut   videtur    ascripta  sunt     f.  341'  :   -Kuit    Petri  Canisij  in- 

V.nno  1600  ab  loanne  d'  Orot  episcopo  lausannensi  constitutus  esl  vicarius 
generalis.  \xmo  tamen  1601  ei  hoc  munere  et  praepositi  officio  cessit  ;  deinceps  usque 
•"!  mortem    cai icus   templi  S.  Nicolai  et   eiusdem  contionator  fuii     Werro  •_'."!     1\ 


1580     1598. 


:i:i:; 


signis  amator  laudator  iraitator.    Sebastianus  Verronius  celeberrimuH  Theologus,  qui 

nisi    in   «'\imi;is   praedicti  Canisij   dotes    fuissei    intentissi b,   <|u;is  Societati    IESV 

deinde  consignaret,,  earum  pleraeque  ac  insignes  quiden inem  posterorum  notitiam 

fugissent  Magnam  Sebastianus  ille  sanctitatis  opinionem  -  manifestam  nempe  Cani 
sianae  sanctitatis  imitatae  mercedem  de  se  viuus  concitauit,  demortuus  maiorem 
quoque  reliquit,  \t  populus  cadaueri  «/enerabundus  accideret,  atque  ad  rapiendas  ex 
eo  reliquias  se  certatim  compararet.  .  .  .  Diutissime  vixeral  in  amplissimis  honoiibue 

cuius   tamen   mortui  ex    lauto  quondam    peculio  ad  egentes    praeter  ras  lacrymas 

niiiil  peruenit.     Viuus  scilicel  omnia   benigne  contril rat". 

Canisius  Friburgum    adductus.     Contumeliae   bemenses.     Eius   pietas  in   Deum 

('iilliyii    r.rstruiiin.      Ciinisii    nrrn/iut imirs    nlt i innrii  111    ritm     u n imrn m .      CultuS  S.    Nicolai. 

Missa.     Conversatio  cum  hominibus.     Studia  litterarum.     Libri  ab  n>  scripti.     Animi 
i/rniissiii.    Simplicitas.     Temperantia.     Poenitentia.    Pietas  in  propinqm  fl/os 

spirituales.     Contiones.     Gloria.     Dotes  animi.     Ilnliitns  corporis.     Miracula. 

De  vita  Ven:  I'.  nostri  Petri  Canisij  Theologi  e  Societate  tes> 
extrema  parte  per  Sebastianum  Verronium  S.  Thl.  I>.  Ecclesiae  Fri- 
burgensis  in  Helvetia   Praepositum. 

Cuin  sanctae  memoriae  [oan.  Franc.  Bonhomius  Gregorij  XIII  P.  M. 
primum  ad  Rhetos.  deinde  ad  Helvetios,  tum  ad  Rodolphum  II  [mp. 
ft  tandem  ad  Belgas  Nuncius  Apostolicus  perspicerel  utilissimum  fore, 
-i  Collegium  insigne  laudatissimae  Societatis  [esv  Friburgi  in  Eelvetia 
excitaretur,  impetrata  tuin  a  Summo  Pontifice  facultate,  tiiin  eius  urbis 
consensu,  Abbatiam  Marsensem  Praemonstratensis  instituti  futuro  Col- 
legio  adiudicauit:  ac  paulo  post  ut  Collegij  fundamenta  viro  celebri 
poneret,  Petrum  Canisium  eius  societatis  sapicntissinium  ei  primarium 
Theologum  Augusta  Vindelicorum  adduxit  Friburgum1;  cuius  quidem 
quanta  connnoda  in  eam  ac  vicinam  regionem  profectura  essent,  per- 
petuus  cum  praesentiret  hostis  Ecclesiae  Sathan,  Bernae,  qua  trans- 
ibant,  turbas  statim  excitavit.  quibus  detenti  viri  Dei.  Senatus  acrem, 
licet  immeritam  reprehensionem,  et  vulgi  ludibria  ac  petulantiam  sus- 
tinuerunt.  magno  uterque  animo:  Episcopus  enim  consuli  ac  senatoribus 
oratione  non  minus  eleganti,  quam  gravi  tanta  prudentia,  constantiaque 
respondit,  vt  facti  illos  e  vestigio  poeniteret.  Canisius  vero  conscensis 
iterum  equis,  cum  alij  Episcopum  rapis.  et  nivimn  compactis  globis 
per  summinn  scclus  impeterent.  alij  congestum  manibus  lutuni  ipsi  in 
ocreas  infarcirent,  tanquam  non  haberet  in  ore  suo  redar- 
gutionem2,  cum  manus  sibi,  linguamque  sanctae  patientiae  legibus 
colligasset,  hominum  proterviam  placide  inspectabat.  Quanquam  impune 
non  abierit  ille,  qui  tragoediae  initium  dederal  civis  Bernensis  AJbertus 
Stahel  sutor:  is  enim  cum  adueniente  in  urbem  Episcopo  conclamat, 
ac  paulo  post  cum  repellendum,  dignioremque  supplicio  esse  quam  la- 
tronem.  qui  tum  forte  ad  supplicium  educebatur:  abeuntis  Episcopi 
mulum  cauda  apprehensum  evertere,  humique  decutere  conatus  fuerat, 
vertente  anno  ipsemet  <il»  commissum  incestum  capitis  poenam  luit. 
Episcopus  vero  cum  XI3Decembris  anni   l")^!»  currj  Canisio  appulissel 

1   Vide  Can.  VII   851.         2  Ps  :(7.   15. 

;  Scribendum  fuit,  nisi  fallor:   -X":  v.  <'un.  \'ll   858 


934 


Mon.  L621. 


Friburgum,  literis  Bernenses  de  violato  per  ipsos  iure  gentium,  quo 
Legati  Principum  libere  quovis  transeunt,  graviter  corripuit,  quod 
responso  senatus  ille  excusauit.  Canisius  itaque  iam  Sexagenarius  Fri- 
burgi  el  Ecclesiam  erudire  pro  concione,  et  Collegio  paulo  post  initium 
dare  coepit:  ac  cum  structurae  Collegij  amplissimi  primum  lapidem 
posuissel  Petrus  Michae]  Silesius  primus  Rector  ex  parte  qua  scholae 
sunl  aedificatae;  Canisius  altera  ex  parte,  quae  domicilio Patrum  aptata 
est,  primario  in  fundamentis  lapidi  locando  primam- operam  navavit; 
absolutum  tandem  Collegium  conceptis  de  more  precibus  benedixit.  et 
in  sacello  ad  tempus  e  classis  loco  destinato,  in  Collegio  primam,  suam 
vero  extremam  concionem  habuit1:  ubi  inter  alia  docebat.  Collegium 
arduo  quidem,  el  editissimo  urbis  loco,  Deo  tamen  volente  ita  con- 
structum  esse  :  A  Domino,  inquiens,  factum  est  istud,  licet  sit 
mirabile  i  n  oculis  uostris2.  Extremum  vitae  tempus,  quo  per 
virium  inclinationem  a  praedicando  abstinebat,  lucubrationibus,  medi- 
tatiombusque  insumpsit,  paratus  tamen  quamdiu  per  valetudinem  posset, 
vacare  vel  confessionibus  audiendis,  vel  catechisandis  haereticis  exteris, 
qui  eius  doctrinam  expetebant.  Cibos  ac  vinum  Friburgi  reperit  naturae 
suae  admodum  consentanea;  licet  parcissime  ijs  uteretur  :  B.  Nicolaum 
maioris  Ecclesiae  Patronum  maximo  semper  studio  coluit  :  ac  discedens 
aliquando3  A.ugustam  ad  statam  Societatis  Congregationem,  cum  posl 
bidui  iter  vires  fractae  essent.  redijssetque  Friburgum,  in  haec  verba 
professus  est  :  video  B.  Nicolaum  nolle  nie  hinc  dimittere,  ut  statuam 
hic  finiendos  esse  dies  meos. 

Pietatem  a  primis  annis  in  omni  vita  summa  ciiiii  animi  constantia 
sectatus  est;  quod  ul  commodius  praestaret,  sensus  continere,  cogi- 
nationcs  ciiicrucntcs  coinpriniere,  aninuini  in  Deuin  erigere  domi.  forisquc 
studebat.  ln  itinere  enim  aeque  ac  in  cubiculo  rerum  altissimarum 
speculationi "  intentus,  si  quando  a  socijs  monitus  esset,  regionum 
amoenitatem  contemplaretur,  oculos  ue  momento  quidem  evagari  per- 
misissel ;  quod  maiora  oblectamenta  ex  spiritu,  quam  alij  ex  rebus 
mundanis  conciperet;    quemadmodum   ipse    in   Notis  Euang.  quae  sunt 

ni  I» inicam  Laetare  fuse  el  eleganter  demonstrat4.  Cespitabal  tamen 

equo  saepe,  el  in  discrimen  se  uenire  nec  animadvertebat ,  neque 
magnopere  curabat,  ul  a  socijs  in  itinere  subinde  obseruandus  esset,  el 
monendus.  Quaternas  horas  mane,  vesperi  ternas,  cum  domi  esset, 
orationi  el  diuino  cultui  dabal  quotidie.  Tanto  vero  spiritus  acumine, 
el  suavitate  in  rerum  divinarum  contemplationem  penetrabat,  ul  interea 
lacrymas  largissime  emitteret,  ut  saepe  sive  ob  cruciatuum  Christi 
Salvatoris  cogitationem,  sive  ob  beneficiorum  divinorum  recordationem, 
sive  ex  futurae  cum  Christo  praesentiae  desiderio,  in  crebros  singultus 

contemplal  ioni 

V  ide  supra  p.  88]  Pa  117.  23.  M.  A.ugusto  a.  L587. 

Vv"1'"    in   Bvangelicas   Lecti 'S,    quae   Dominicis  diebus    recitantur,    Friburgi 

tiomm    I59L,  3(59     372. 


L580     1598  935 

solveretur.  Habebani  [etc,  ut  supra  r  866].  Ad  altaria  Bacrificium 
accessurus,  quod  quidem  fiebai  [?]'  quotidie,  nisi  vel  itineris  incommodis, 
vel  aegritudine  arceretur,  animam  penitus  sacris  medit,  liquefactam, 
Christi  Domini  corporis  sumendi  desiderio  inflammatam  afferebai  :  <-i 
a  sacrificio  s.i»|h-  dum  in  gratiarum  actione  versaretur,  in  tam  arctam 

s|»iiiliis  cum  Deo  unionem  se  intromittebat,  m.   cum  i lum  non  3er- 

varet,  excitandus,  ei  ad  studia  abducendus  essei  Solennioribus  festis 
vesperi  veniebal  ad  Ecclesiam  S.  Nicolai  primariam,  ubi  in  B.  [oannis 
Sacello '  vespertinas  laudes  profunde  meditando  transmittebat,  ul  ali- 
quando  i.js  linitis  u  me  excitatus  difficilius  se  colligeret,  quam  qui  ex 
gravi  somno  expergiscitur. 

Labores  ab  ineunte  aetate  graves  per  Ecclesiam  [?] b  Dei  subijt, 
peragravitque  provincias  amplissimas  mm  quod  per  levitatem  ausquam 
possei  consistere,  uec  quod  rerum  externarum  visendarum  curiositate 
duceretur,  cum  ne  <>l>\ia  quidem,  quantumvis  amoena,  aspiceret,  sed 
quod  superiorum  iussu  ad  Ecclesiae  exaedificationem  sese  paratum  ex- 
hiberet.  Cum  ad  Christi  doctrinam  praedicandam  esset  celeberrimam 
nactus  laudem,  praedicandi  labore  minime  contentus.  privatim  < 1 1 1 * »< ] 1 1 < - 
tam  Principes,  quam  inferioris  status  quosque  viros  officij  monere,  pie 
in  Christo  instituere,  ex  haeresi  abducere,  probos  confirmare  solebat, 
et  peccatores  eorripere. 

Studio  sacrarum  literarum,  quam  primum  vacaret,  deditus  eral 
labore  indefesso,  animoque  tam  ardente,  ut  nunquam  otiari  sit  visus. 
ac  saepe,  nisi  vocatus,  a  studio  ad  cibum  non  venisset.  In  sacris  ijs 
exercitijs  indagabat  Sapientiae  Diuinae  oeconomiam.  ponderabai  Apo- 
stolorum  ac  Prophetarum  sublimem  Philosophiam.  veterum  Doctorum 
rimabatur  in  erudienda  ac  defendenda  Ecclesia  industriam,  in  tradenda 
et  explananda  fide  <'atholica  concordiam. 

Nec  minus  evolvebat  recentium  Autorum  lucuhrationes,  etiam 
haereticorum,  quippe  qui,  cum  summi  iudicij  esset.  fraudes  eorum  de- 
tegere  posset  et  convellere.  Ac  vix  extabat  ullus  autor,  quem  uon 
percurrisset ;  et  quanquam  tantum  temporis  in  longinquis  ei  frequentibus 
peregrinationibus  insumpsisset,  ut  nihil  ei  fere  temporis  reliquuni  ad 
legendum  fuisse  existimari  posset,  tamen  tot  autores  perlegerat,  ut 
tota  uita  nil  aliud  fecisse  videretur2. 

Solent  nonnulli  plurimum  interioribus  animi  viribus  pollere  in 
spiritu:  parum  v.°3  proficere,  si  quid  ad  proximi  institutionem  tentent; 
econtra  alij  excellere  externis  dotibus,  cum  intra  se  sini  spiritu  aridi 

:i    >■;.  .■  airrigendumne  faciebat  ?         I"  Sie;  corrigendum  esst  pro  Bcclesia 

'   Hoc  postea  sacello    sive    altari  S.  Barbarae,    q I  recentioris  esi   rundationis, 

coniuncl  um  esl     Dellion   V  •'!'•,  1  . 

-  P.  Tacobus  Keller  S.  J.  in  *Vita  Canisii  I.  2,  cap.  „Qui  el  quales  libri  Canisii"  : 
.Aiiint  ipsum  antequam  aetas  ingrauesceret,  quoi  annis  omnem  Ciceronem  Legendo 
euoluisse,  quod  arbitraretur  operae  vix  pretium  esse,  scire  quae  dicas,  si  dicenda, 
dicere  \i\  scias"    Can.  tT  p.  34     •'!•">.  ''  I.  e.:  vevo. 


,,.,,;  Mon.  1621. 

atque  ieiuni:  utraque  vero  dote  praestabat  Canisius,  ut  ineertum  esset, 
meliorane  essent  ubera  eius  uino1,  utrumne  sibi  utilior  esset 
vino  contemplationis,  quo  eius  anima  facile  in  amoris  diuini  suavitatem 
liquefiebat2;  an  lacte  doctrinae3  alijs,  quos  in  Christo  vel  partu- 
riebat4,  vel  ad  incrementa  viri  perfecti,  in  mensuram  aetatis 
plenitudinis  Christi5  alebat?  Ac  cum  in  utroque  genere  modum, 
tempusque  ordine  adhiberet,  factum  est,  ut  neutrum  alteri  impedimento 
in  ipso  esset.  Hanc  spiritus  foecunditatem  ac  felicitatem  in  medium 
provehebat,  ac  propellebai  aura  quaedam,  amorque  et  zelus  perennis, 
quo  in  Ecclesiae  Christianae  aedificationem6  attendebat.  Quae 
causa  erat  quoque,  cur  non  sibi  uni  studeret,  sed  animum  etiam  ad 
scribendum  appelleret,  qoii  ea  quidem,  quae  eruditionem  singularem  ac 
uberrimam  ostentarent,  sed  quae  Ecclesiae  maxime  usui  essent;  hinc 
Catechismus  pro  Christiana  juventute  descriptus;  hinc  quoque  alia  in 
vsum  grauiorem  edita.  Atque  per  Catechismum  eo  maiorem  est  as- 
secutus  laudem,  quo  neminem,  eo  in  genere  priorem.  quem  imitaretur, 
habuit7;  primusque  hoc  nostro  aevo  apud  Catholicos  Christianam  doc- 
trinam  in  succinctam  et  commodissimam  formam  redegit:  qui  propterea 
etiam  a  quibuscunque  magno  desiderio  arreptus  in  omnes  Occidentis 
Kerlrsiac  pi'ovincias.  varijs  linguis  expressus,  penetravit;  accedentibus 
porro  [mperatorum  et  Principum  edictis.  unum  eum  in  scholis  pro- 
ponendum  ac  terendum  cuique  esse8.  Perscripsit  dein  B.  lohann.  Bapt. 
vitam,  quam  sectarij  admodum  depravaverant;  adhaec  Marianum  illud 
opus  illustre,  quo  B.  Dei  Genitricis  vitam  copiosissime  est  prosecutus; 
et  quicquid  unquam  superiorum  aetatum  Patres  de  Ea  scripserant,  in 
lucem  revocauit  eo  quidem  animo,  ut  haereticorum  simul  impietatem 
convelleret,  et  piorum  animis,  quid  de  ea  eum  mirarentur,  tum  imita- 
rentur,  abunde  proponerei ;  cuius  rei  gratia  haud  dubie  ab  ea  ipsa 
coelesti  Regina  lauream  in  sempiternum  virentem  est  adeptus,  et  inter 
felices  ipsius  paranymphos  est  divino  cum  praemio  adoptatus.  NTe  vero, 
cum  postremam  aetatis  partem  in  Ilelvetia  excolenda  poneret,  in  usum 
duntaxat  unius  loci  eam  impendisse  videretur,  ut  preces  communes 
fundebal  ac  sollicitudinem  omnium  eius  Ecclesiarum9  in  se 
susceperat,    it;i    scriptione   iuvit,    Qlustrauitque  Lucernenses   et   Arolae 

1  Ct  1,  1.  ii  5,  6. 

Cf.   I  Cor  :;.  •_':  Hebr  5,   12;   1  Petr  2,  2.         '  Cf.  Gal  4.   19;   1  Cor   I.   15. 

Eph    I.   i:;.  "  1  Cor  1 1.  5  12. 

At.  1 1 1  nil  dicatur  de  plurimis  scriptis  antiquitatis  christiauae  et  uiedii  aevi, 
quae,  <|U<><1  ad  res  ipsas  attinet,  catechetica  erant,  Canisiurn  antecesserunt,  etiam  si 
formam  catechismi  nunc  usitatam  spectemus,  catholici  complures,  velut  (ieorgius 
Vicelius,  toannes  Dietenberger  0.  Pr.,  toannes  Gropper,  Petrus  ;i  Soto  0.  Pr.  etc. 
II"-  tamen  omnes  <  lanisius  supera^  it. 

I ><■  ii-n  catechismi  canisiani  a  Ferdinando  I.  imperatore,   Philippo  II.  rlispaniae 

Vlberto  V.   Bavariae  duce,    Emmanuele   Philiberto  Sabaudiae  duce,    senatu  rei- 

publicae  friburgensis  praescripto  v.  Cart.  I  752     T."»t:   III   7!>o-.   VI   683  706:   \'ll   765. 

'  Cor   II.  28. 


1580     l, 


'.•:; 


accolas1  Sancti  Beati  primi  Helvetiorum  Vpostoli  historia;  Solodorenses 
Sancti  Vrsi  Martyris  historia;  Claronenses  el  Seccingenses  Sancti  l'n 
dolini  historia;  adhaec  Valesios  S.  Mauritij  ac  Sociorum  historia  fuse 
el  ornate  descripta;  ac  denuo  Christi  Fideles  universos  libello  pre- 
cationum;  (-11111  enim  in  precum  Christianarum  mentionem  aliquando 
incidissemus,  ac,  mirari  me  dicerem,  quandoquidem  Apostolus  iuberel 
orationem  fieri  pro  Magistratu  el  alijs2,  nullum  extare  libellum,  quo 
in  promptu  essenl  preces  cuivis  Christiano  idoneae  :  non  multo  posl 
Manuale  Catholicorum  edidit,  incertum  permotusne  verbis  meis,  au 
consilio  id  per  se  iam  meditante.  Porro  inter  plurimas  virtutes,  quae 
in  eo  praeclare  elucebant,  cernere  in  eo  eral  humilitatis  studium  sin- 
gulare,  quo  nec  vultu  supercilium  pharisaicum  praeseferret,  nec  animo 
primatum  ambiret.  Ac  licet  superiore  aetate  de  majorum  voluntate 
cum  Collegiorum  tum  Provinciarum  curam  administrasset 3,  tamen  Fri- 
burgi,  postquam  se  per  aetatem  iure  excusare  posset,  ul  priuatus. 
curisque  vacuus  Christo  Domino  liberius  vacaret,  nihil  horum  nec  ex- 
petijt,  neque  illatum  in  se  admisil ;  quamprimum  enim  residentiae  annum 
Friburgi  primum  cum  Roberto  Andreno  socio  perfecisset,  iamque  iusto 
Patrum  numero  Collegium  stipatum  esset,  ipsius  rogatu  Collegio  primus 
Rector  datus  est  Petrus  Micliael  Silesius,  vir  religione  el  sapientia 
egregie  excultus,  cuius  studio  et  auspicijs  Collegium  quoque  extructum 
est,  qui  postquam  Patres  in  eius  usum  ac  possessionem  induxisset, 
tertio  mense  in  terram  viuentium4  excessit,  corpore  eius  in  summo 
templo  ad  tabernaculum  Dominicum  sepulto.  Interea  Canisius  hebdo- 
madarias  vices  [etc,  et  supra  p.  883]. 

Nec  minor  in  eo  simplicitatis  non  tani  affectata  cura,  quam  naturae 
indoles  erat;  ac  cum  esset  rerum  gravissimarum  inter  viros  principes 
exercitarum  experientia  illustris,  et  animo  ad  res  arduas  partim  cogi- 
tamlas.  partim  perferendas  generoso  atque  perspicaci;  mirum  tamen 
erat.  quam  essent  mores  ad  simplicitatem  omnem  compositi,  el   quanta 

fehcitate  Dominicum  illud  in  se  praeceptum  exprimeret,  iubentis  1 

prudentes  sicut  serpentes,  et  simplices  sicut  columbas 
ita  inter  alia  amicos  salutabat.  ad  Magnatum  occursum  demittebal  se 
et  inclinabat.  adventantesque  ad  sese  familiari,  ei  ingenio  cuiusvis 
attemperato  colloquio  detinebat.  Jn  convivijs  quoque,  si  quando  Opti- 
matum  invitantium  precibus  acquiesceret,  praebebal  se  facetum  nun- 
quam,  afifabilem  vero,  gratum,  iucundum,  aliorumque  amicis  colloquijs 
admodum  gaudentem,  licet  nunquani  sui  dissimilem,  ac  ne  minimum 
quidem  a  temperantiae  et  modestiae  consuetae  legibus  deflectentem. 


1  Arovienses    A.arau  .  ''  Cf.   1  Tim  2,   \   2. 

Praepositus    primus    fuerat    provinciae  Germaniae  superioris,    a  qua  sub  ipsn 

proviucia  Austriae  separataest;  atque  ab  hac,  ipso  in  vivis  agente,  se :ta  esl   pro 

vincia   Poloniae.     Praeterea  diu    superior   domus    augustanae    ei   aliquamdiu  superioi 
collegii  oenipontani   fuerat. 

1   Ps  -2t\.   13;    1  H,  •',.  •  Mr    10,    16. 


938 


Mnli.   1621. 


Vt  vero  nihil  dicamus  nunc  de  abstinentia,  qua  aetatem  universam 
transegit,  consuetudinem  sane  verterat  innaturam;  ac  in  convivijs  non 
tam  carnium  apparatum,  quam  obsonia  ex  fructibus  decocta,  et  quae 
levioi  is  essent  decoctionis  sectabatur.  Vinum  ita  ei  potus  erat.  ut  aquam 
magis  vino  mixtam,  quam  vinum  aqua  dilutum  diceres  :  ac  cum  omnino 
cura  animi  maiOr,  quam  corporis  esset,  sic  victitabat,  ut  nunquam  non 
aliquid  sibi  de  uecessario  victu  videretur  demere;  saepe  cibum,  ut  libris 
et  precibus  vacaret,  intermissurus,  nisi  alienus  eum  oculus  abstraxisset. 
Vt  vero  melius  mortificationem  Christi  in  corpore  suo  circum- 
fei  rel  '.  abstinentia non  contentus,  adhibebat  quoque cilicij  et flagellorum 
rigorem,  eratque  eius  flagellum  admodum  detritum.  Cum  aliquando  esset 
ab  Episc.  Vicario  generali  -.  alijsque  amicis  ad  monasteria  Carthusiensium 
illus  ditionis,  quae  septenis  ab  urbe  horis  distant,  deduetus,  clam  petijt 
ab  altero  Priore  cilicium  novum3;  scilicet  dum  nos  rigorem  vitae  in 
alijs  miramur,  imitari,  quam  mirari  ipse  malebat.  Ac  consuetum  vitae 
rigorem  ne  tum  quidem  remisit,  cum  in  morbo  extremo  quatuor  circiter 
menses  tenuissimo  cibo  contentus,  incurvus,  ac  scipione  suffultus  toto 
die  sederet,  nec  exeso  morbisque  praegravato  corpori  quietem  in  Lectulo 
ante  concederet,  quam  esset  sexta  hora  a  meridie  audita. 

Cum  carni  et  sanguini  a  iuventute  non  acquiesceret4,  et 
paterna  domo,  ut  Christo  viveret5,  sese  penitus  abdicasset,  uoverat 
nihilominus  suorum  praesentia,  si  quando  ita  res  ferret,  ea  ratione  uti, 
ut  e\  gratam  sibi  eam  esse  intelligerent,  nec  sine  fructu  ab  eius  monitis 
accepto  abirent.  Fratrem  germanum  Theodoricum  vitae  innocentia, 
prudentia,  ac  suavissimis  moribus  praeditum  in  eandem  Societatem 
frequenti  cohortatione  induxit:  a  quo  invisi  extremo  morbo  noluit", 
quanquam  id  Tlioodoiicus  aegre  ferret.  quod  diceret.  spiritu  se  in  Christo 
semper  posse  esse  praesentes,  monita  in  morbo  non  alia  a  se  dari, 
quam  ab  alijs  qui  illi  adcrant:  ac  discessum,  mutuamque  divulsionem 
molestia  non  carere;  qui  ob  id  quoque  nunquam  eodcin  in  Collogio. 
neque  dum  Petrus  Provincialem  ageret,  eadem  in  provincia  agere  voluit, 
ne  qua  in  re  cognationis  el  uaturae  legibus  quicquam  tribuerent 6 :  cum 

/    \  oluil .  qnod  •  -i  in  apagr 

1  2  Cor   i.   10. 

Petro  Schnewly,  vicario  generali  episcopi   tausannensis. 

Priores  cartusiae  Valiis  Sanctae  La  Valsainte  Iii  comparent:  L563  1584 
Albertus  Favre    Faure,   Fabre),    1584     L601    tacobus  Ajitonius  de  Purno    Fracheboud 

dn    K ■)•     Priores   cartusiae    Partis    Dei     Part-Dieu  :    1578     L583    Mermei    Pernei 

Penieti),   L583     1584   ^ntonius  Lauvergne,   L584     1587  Stephanus  Deffayes  de  Faye), 

1588  Oliverius  Roussel,  L589  L590  Loannes  des  Essarts,  L590  L600  Petrus 
Bernard :  ita  quidem  „Zeit-schrift  ftir  schweizerische  Kirchengeschichte",  7.  Jabrg., 
•>tans   19]  I.  200     202. 

'  (ial   I.   L6.  '  2  Cor  5,   L5. 

Krravit  hac  in  re  Verronius.  Nam  P.  Theodoricus  Canisius,  id  quod  <j\  pluri- 
Mn-  locis  voluminum  superiorum  huius  operis  patet,  diu  in  provincia  Germaniae  supe 

'-  suh   Petro  Canisio  provinciali   \i\it.    Petro    plerumque  A.ugustae  Vindelicorum, 

Tluunlorica   Dilingae,    hautl   procul  ab    Vugusta,   degentibus.     Praeterea   Petro  munere 


1580     1598.  939 

interim  nihilominus  profiteretur,  se  Petrum  decem  annis  maiorem,  ni 
fratrem  Charissimum,  ut  v. '  autorem  conversionis,  qua  in  uovitate 
vitae  ambulabal  '.  tanquam  Patrem  optimum  colere.  Venit  tamen 
ille  invisendi  fratris  sui  causa  Friburgum  :  ac  cum  quarta  die '  !harissimo, 
el  grandaevo  extremum  valedixisset,  Lucernam  redijl  Venerat  quoque 
;id  Petrum  aliquando  Theodoricus  Canisius  [etc,  ut  supra  u.  785].  Verum 
haec  momentanea  erat  hominis  l>ci  cura;  maior,  et  ea  quidem  continua 
incumbebal  noii  solum  de  Ecclesia  Christi  universa,  sed  etiam  de  i.j>. 
(|iii  spiritu  ei  erant  deuincti,  sive  in  Societate  illi  agerent,  sive  alias 
in  ipsius  se  insinuassenl  clientelam,  quosve  ipse  iu  spiritu  adoptas 
quorum  cum  singulari  cura  afficeretur,  niliil  non  tentabat,  quod  ad 
illorum  cum  salutem,  tum  corporis  incolumitatem  spectaret ;  si  afflicti 
essent,  eos  consolatione  recrearet;  si  peceati  remorsu  territi,  eos  Deo 
reconciliaret ;  si  morbo  decumberent,  medicum  ipse  adiret,  rogaretque 
ne  qua  in  fe  eis  deesset.  Eius  documentis  delectata  ornatissimae  familiae 
Virgo  Margaretha  Missilonia5  cum  corporis  impotentia  Laboraret,  Deo 
virginitatem  ita  conservavit  [?] a ,  ut  licet  ad  valetudinem  pristinam 
rediret,  viro  tamen  nunquam  iungeretur;  ob  idque  vita  accuratissimo 
ordine  secundum  pietatem  instituta,  cum  sapientiae  laude,  et  coelestibus 
illuminationibus  praestaret,  sancte  ad  Christum  Sponsum  migravil  ante 
Canisium.  Nec  minore  castitatis  amore  incensa  altera,  vidua  quidem, 
sed  primo  aetatis  flore,  et  ipsa  patritij  ordinis  perstat  in  orationis,  et 
sanctimoniae  curriculo,  victu  pertenui  contenta. 

Atque  huiusmodi  quidem  venerandi  Patris  nostri  in  senectute 
fructus  fuere,  quibus  velut  coronidem  adderet  ijs,  quos  in  omni  vita 
haud  dubie  passim  produxerat. 

Expetant  vero  alij  famam  gloriae  aucupio  extendere;  Canisius  non 
tam  gloriae  quam  solitudims  cupidus,  ac  iuvandi  magis  quam  innote- 
scendi  studio  captus,  duni  universae  Ecclesiae,  quantum  in  ipso  erat, 
instaurationem  cogitat,  nomen  quoque  celebre  consecutus  est  quacunque 
se  Christi  fides  diffundit,  praesertim  in  veteri  orbe  Christiano.  Eum 
viri  in  Ecclesia  clarissimi  coluerunt  semper,  ac  magni  fecerunt;  existi- 
maruntque  felices  se,  si  in  eius  notitiam,  aut  amicitiam  venissent  : 
aiebat  vero  bonae  memoriae  Bonomius  Episcopus  cum  Friburgum  ad- 
veheret  Canisium,  virum  se  adduxisse  dignum,  qui  in  bombyce  ut  monilia 
servaretur6;  et  clarissimus  Ecclesiae  polyhistor  Baronius  Cardinalis  de 

;ii  Sic;  sed  corrigendum  videtur  consecrauit. 

provincialis  levato  duo  illi  fratres  Dilingae   et  a.  1569     1571   ei  a.  L580  una  habita 
i  (i nt     Can.  \'l  322  542     543  VII   577  . 
'   I.  e. :  verum.  '-'  Rom  <>.    1. 

lacdbus  Werli  reipublicae  friburgensis  quaestor  in  "  Codicc  dati  h  accepti  ab 
1.  lanuarii  ad  24.  [unii  1597  „Anndere  Rechnung",  Priburgi  in  archivo  reipublicae 
notavit:  „Schenckwijn:  Defi  Herrn  Canisij  Brudern  den  vrijn  verehri  9  librae 
16  schilling." 

1   K.\  horum  numero  erai   ipse  Verronius;  v.  supra  p.  270  'il  I    \->'i  779. 
Misselo.  '    Vide  Can.  VII  806. 


940  Mun.  1621. 

eo  referebat,  quod  S.  Paulus  dixit,  eius  laudem  esse  in  Evangelio 
Mi  miiiii  Ecclesia1:  erat  enim  inter  Summos  in  Ecclesia  suae  aetatis 
viros  clarissimum  locum  consecutus;  erat  velut  quidam  Friburgenshun 
patronus,  Ecclesiae  per  Helvetiam  patriarcha,  et  per  Germaniam  Reli- 
gionis  Catholicae  columna.  A.c  plane  mirum  est.  qnanta  cum  veneratione 
ii, ,m. 11  eius  celebrarent,  si  qui  viri  tam  docti  quani  pij.  dum  Romae 
superioribus  annis  agerem,  eum  adhuc  superstitem,  el  scriptioni  deditum 
i  3si  ex  me  intelligerent.  Tantani  autem  laudem  nactus  erat  non  quidem 
ex  \i  portentorum  et  miraculorum,  quanquam  ea  ipsi  minime  defuerit; 
multoque  minus  quod  nova  et  inaudita  Religionis  dogmata  mundo  ob- 
truderet,  quod  solent  haeresiarchae ;  verum,  quod  quisque  in  ipso  suspi- 
cerel  eruditionis  reconditae  immensum  thesaurum,  rerum  divinarum  et 
humanarum  scientiam  absolutissimam,  Sapientiae  divinae  flosculos  ac 
sententias  eas,  quas  non  tam  ex  libris,  quam  ex  spiritus  unctione- 
hausisset.  Nec  minor  in  eo  gratia  verbi  erat,  qua  tot  per  Germaniam 
urbes,  tol  per  Jtaliam  et  Siciliam  auditoria  repleverat;  comitabatur 
facundiam  raram  rerum  et  argumentorum  pondus.  dabat  operam  ipse 
perpetuo,  ut  simul  partes  catholicas  illustraret,  haereticorum  perversi- 
tatem  et  stultitiam  convelleret,  atque  abusus,  si  qui  essent,  perpurgaret. 
(  iini  autem  pro  concione  in  rerum  abdita  penetrasset,  tum  vero  incalescente 
animo,  prae  spiritus  exuberantia  gestiebat,  iucundabatur,  exiliebat; 
it,-i  quo  maior  vis  spiritus  erat,  eo  quoque  animi  motus  maiores  cieret, 
iiun  gesticulatione  Levi  et  vulgari,  sed  quae  virum  plane  generosum, 
magnum  el  A.postolicum  demonstraret ;  quamvis  posterioribus  annis 
latera,  roburque  corporis  vim  animi  non  amplius  expromerenl .  Accedebat 
in  eo  vitae  innocentia,  morum  gravitas,  et  quae  altissimas  in  eius 
anima  radices  egerat,  sanctimonia  singularis,  quae  cum  perfectionem 
Christianam  quam  optime  exprimeret,  simul  etiam  per  externam  speciem, 
quantus  esset,  contuentium  oculis  facile  denunciaret;  quod  sapiens 
Hebraeus  ait:  Ex  \  i s u  cognoscitur  vir,  el  ab  occursu  faciei 
cognoscitur  sensatus,  et  ingressus  hominis  enunciai  de 
illo3;  quibus  quidem  indicijs  si  (|iiid  tribuendum  est.  ut  haud  dubie 
est,  nnii  facile  dixerim  occurrisse  inilii  e  viris  doctrina,  gravitate, 
-.iii,  i it.it,'  ,t  canicie  celebribus  unquam  quemquam,  qui  vultus,  oris 
corporisque  habitu  tantam  dignitatem  praeseferret. 

Corpore  fuii  procero  ac  viribus  firmis,  ul  diutius  multo  laboribus 
ei  concionibus  perferendis  abunde  satisfecisset,  nisi  perpetua  se  abs- 
tinentia  ei  mortificatione  attenuasset.  Exhaustis  itaque  viribus  annos 
natus  circiter  sexaginta  septem  a  munere  concionandi  abstinuit;  in- 
curritque  graviter  in  morbum,  ex  quo  cerebrum  quoque  laesum  existi- 
maretur  :  verum  valetudine  recuperata  integre,  ad  studia  rediji  solita: 
corpore  tamen  penitus  debilitato,  ut   plerumque  nonnisi  scipione  fultus 

"  C'oi    K,    IH.     Baronii   verba   \.  supra   p.  792.         '  Cf.    I    [o  2,  20. 
Eccli   19,   •_'!',  27. 


[580     I59H 


'.'II 


el  incurvus  incederet.  Quo  ex  tempore  quoque  m  morbuni  bis,  terve 
esi  relapsus;  ac  decubuil  porro  saepius  ex  virium  imbecillitate,  studijs 
iterum  deditus  quamprimum  convaluisset.  Nec  refert,  quod  nonnulli 
putant,  eum  diutius  Ecclesiae  prodesse  potuisse,  si  liberalius  vixi 
quum  mallel  ipse  breviore  aetate  stabilem  fructum  ferre  pei  morti- 
ficationem,  quam  dum  longiore  vita  cuticulam  curat,  in  incertum  laborare, 
quod  a  Magistro  suo  dictum  sciret :  Xisi  granum  frumenti  caden.s 
i  n  terram  mortuum  fuerit,  ipsum  solum  manet;   si  auteni 

mortuum    fuerit,    multum    fructum    affert1:    quanquj issel 

interim  pro  variante  senio  valetudinis,  ei  vitae  conservandae  perquam 

studiosus.    Rlemoria    viguii    felici,   et   admodum    tenaci,    vt    facile 

eum  vel  autorum  copia,  vel  rerum,  de  quibus  legerat,  varietas  ab 
expedito  usu  moraretur  :  atque  inter  alia  rogatus  a  me,  dum  primis 
mensibus,  postquam  ad  nos  venerat,  apud  me  victitaret  -.  ubinam  locus 
quispiam  apud  S.  Basilium  esset,  «iiumd  me  legisse  memineram,  aec 
inueniebam;  ipse  e  vestigio  citra  aliud  memoriae  adminiculum  indicauil 
librum  et  caput.  ubi  ille  de  re  rogata  ageret.  Oculorum  quoque  acie 
pari  utebatur,  ut  licet  sinister  oculus  esset  macula  laesus,  visus  tamen 
per  indefessam  lectionem  citra  perspiciliorum  usum  constans,  el  sanus 
ad  extremam  vitae  horam  perstiterit.  [dem  evenit  cum  caesarie,  quam 
primo  colore  perseverantem  gestavit  senex  Canisius  minime  canus,  nisi 
quatenus  rari  capilli  nonnihil  albicarent".  Facie  tiiit  oblonga,  animo 
a  natura,  studio  et  aetate  sedato;  sermone  lento,  benigno,  in  delin- 
quentes  vehemente,  erga  amicos  leni  :  vultu  semper  eodem,  gravitatem 
insignem  praeseferente,  quae  tamen  ad  placiditatem  praecipue  vergerel  : 
cui  mores  quoque  respondebant  constantes,  simul  el  suaves.  Curriculo 
tandem  vitae  huius  peracto,  postquam  Reverendissimus  Nuncius  A.posto- 
licus  Joannes  Comes  Turrianus  Episcopus  Veglianus  cum  eo  familiariter 
de  niultis  egisset,  in  morbum  incidit  letalem,  quo  se  prodebal  quoque 
hydropisis  in  ventre  et  pedibus ;  ac  obmurmurabat  identidem  stomachus 
creberrimis  motibus,  ut  gutturis  etiam  meatus  exulcerarel '  :  decumbebal 
[etc,  sicut  supra  />.  911—912]. 
Hnc  Epitaphiam  ad  longum"3. 

;i  i  ;ill ii-arint  apogr.         \>>  Quae  seqwuntur  (decumbebal   non  sine  dolore  tlc,  uxque  «d  e  regioue 
;ul  perpetuam  >\\\s  memoriam  constructo  inclj,  hic  omittuntur,  quiu  iam  posita  sunt  in  epistulo  I 
il.  Maii  Hilii  data,  m  quani  transcripta  <ni,,<  ,  ,■  icripto,  ■/»  »'   Verronius  cum   Meglino  communica 
v.  sttpra  /...'(/7     912.    His  tanlum   verbis  duo  haec  exempla  intei    -•    differunt:  h,  commentario  hoc  (Juen- 

ius    Vedicus  vocatur  uir  nt  doctissimus,   ita  pientissimus ;    .'/<  epistuCa  i I   doctissimus  ita  c-i   picpt- 

tissimus.     Pautlo  infra  ,■„„,,„  .-  i  um  animadverteret  Martinus  Lycius  Coll:  Friburftensis  secunduf  Rei 
tor;   epist.:   cuin  animaduerterel    P    Bector      Deindi    •„  comment    Canisius   dicitur   divina    ul    apparel 

visi confirmatus ;    ',„    epist.    verba    nt    apparei    muissa    suni      i;,„n.,    ,„,si    .<,,„,„■  „i  :   libr mami 

seriptum   perantiquum,    ut    detritum;   epist.  /•■■■<■  v    a\   hahet  ac       Tandem   commeni  .    Reiflus  Henator 
epist    tantum:  Reifftus  c     Vidt    infra,  ■■■l„.,i    :, 

'    [o    12  24    2."». 

'  Verronius  tunc  a.  1581  erat  parochus  templi  S.  Nicolai,  el  Canisius  in  eius 
domo  cibum  capiebat;  \.  supra  p.  539. 

;  Sic  apographum  monacense.  In  exeinplo  igitur  autographo  hoc  kfto  legebatur 
Longissimum   illud  epitaphium,  quo  Verronius  in  templo  S.  Nicolai  Canisii   monumen- 


942 


Mon.  1621. 


Miraculorum  gratia  ut  magna,  ita  rara  quoque  est;  et  plerumque 
iii  esi  Deus  in  gratiarum  et  charismatum  dispensatione  admirabilis, 
minor  in  illis  qui  eruditione  floruerunt;  maior  vero  in  ijs.  qui  popnlis 
convertendis  dediti  fuere  vel  quorum  vita  cmn  simplicitate  plerumque 
coniuncta  fuit:  ut  proinde  miraculorum  edendorum  virtus  in  sanctis  et 
iustis  impar  semper,  el  diversa  fuerit.  Quanquam  v.  Canisius  singulari, 
summaque  eruditione  praestaret,  atque  in  lucem  emittendis  libris  con- 
tiniiuin  studium  insumpsisset,  tamen  signorum  et  virtutum  facultate 
non  caruit,  cum  quod  aninmni  suuni  divinis  captandis  Charismatibus 
quam  optime  parare  nosset,  tum  quod  haud  dubie  Deus  Societatis  lesu 
institutum  per  eum,  ceu  illius  primarium  virum,  gratum  sibi  common- 
strare  voluerit,  tum  denique  quod  cum  signa  sint  propter  infideles,  ait 
Apostolus1,  fides  vero  hac  infelici  aetate  per  haeresim  sit  passim  viti- 
ata,  signis  hoc  tempore  magis  opus  sit,  quam  superiore.  Ac  daemones 
eum  eiecisse  apud  templum  B.  Mariae  Oetinganum  notum  est  ijs,  quibus 
aetatis  ipsius  superioris  res  gestae  compertae  sunt2;  ut  illud  quoque 
quod  diuii  iter  secundum  mare  faceret3  more  suo,  animo  et  cogitati- 
onibus  ad  sublimiora  abreptus,  equo  praeceps  in  undas  dilapsus,  divino 
praesidio  fultus,  redierit  ad  comites  salvus  et  incolumis.  Apud  nos 
vir  magnificus  et  pietate  conspicuus  Wilhelmus  Krummenstol  Senatorij 
Ordinis,  annos  nunc  supra  septuaginta  natus,  cum  ex  Abbatia  Alta- 
ripensi  rediens  dimisso  ad  praedium  suum  famulo,  prope  urbem  apud 
sacellum  S.  Antonij  luto  compluvij  labente  equo,  ita  concidisset,  ut 
nullo  conatu  nee  equus  se  movere,  neque  pedem  ipse  ab  equo  com- 
pressum  eximere  posset;  cum  forte  nemo,  quod  iam  imx  esset,  transiret, 
frustraque  per  dimidiam  horam  multa,  etiam  precibus  ad  Deum  factis, 
essel  molitus,  recurrit  tandem  animo  ad  Canisium.  versaque  ad  Deum 
mente  orat,  propter  eum  virum  qui  ei  tanta  cum  sancthnonia  serviret, 
dignetur  silii  succurrere;  nec  mora,  pedem  citra  ullam  difficultatem 
liberat,  ita  quidem,  ut  ocrea  simul  cum  calcaribus  luto,  et  equi  onere 
continerentur,  defixaque  permanerent;  mox  equum  etiam  extrahit  : 
\»nit  vero  |»<»st  (|iiiii(|iit'  dies  <>1>  aliam  causam  iu  Collegium;  adit 
Canisium,   qui  datis  ad    rem  petitam  responsis,    ecquid,   ait,   superiore 

die  apud  S.   Antonium  acl sst?   habes  quod   Deo  acceptum  referas, 

de  me  vero  velim  omnino  taceas;  qui  comperta  m  Canisio  rerum  ab- 
sentium  cognitione,  quae  uonnisi  coelesti  revelatione  facta  esset,  ac 
cernens  conscium  eum  esse,  gratiae  ipsius  nomine  adeptae,  quam  celan- 
dam  pro  tempore  putabat,  non  sine  pudore,  quod  praeventus  a  viro 
Dei  esset,  uarravii  ordine  omnia,  ac  constanter  professus  est,  se  quantae 

tum  in  columna  prope  sepulcfarum  eius  positum  ornaverat.  Epitaphium  hoc  vide 
inli.i.  m iti .  1  (;•_'.;.  ii     l    i  !or  1  I.  22. 

(,^iii-ins  ilii  iiiiiiin  daemonem,  eumque  tam  crudelem  <'t  pervicacem,  ul  mul- 
torum  instar  esset,  expulit;   \.  Can.  \'l   641     654. 

Ii.r  faciebai  secundum  Loisam  Loisacfa  fluvium,  qui  aquis  ita  eral  auctus, 
iii   velui   lacus  vel  mare  q Idam  esset;   v.  Can.  VI   7-J7. 


[580     159« 


ii  i:; 


apud  Deum  dignitatis  ipse  esset,  facile  agnoscere;  ac  proinde  gratiam 
habere  pro  multis  quam  maximam.  Addam  quod  ipsius  quoque  precibus 
debere  me  lubens  profiteor;  cum  in  emergente  controversia  \i\  pauca 
de  multis  assequerer,  ac  cernerem  aul  renunciandum  ijs,  quae  mihi 
debebantur,  aui  excitandas  maiores  difficultates  esse  ' ;  commendo  m  go 
tiuni  Canisio,  cui  sciebam  me  curae  esse:  sn-iipit  ille  causam  in  ae, 
preces  condicit;  et  ecce  postridie  pars  adversa  duplum  eius,  quod  pete- 
bam  ad  me  mittit.  Verum  quid  illustrius  de  eo  dici  potest,  quam  quod 
inter  tot  sanctorum  hominum  myriadas  hactenus  in  Coelum  sublatas 
rarum  admodum  est;  eum,  cum  postridie  eius  diei,  quo  expiraverat, 
in  sacello  a  quibusvis  conspiceretur,  vultu  non  solum  qol  horrido,  ut 
solent  cadavera,  sed  etiam  eleganti  fuisse  adeo,  ut  licel  macie  confectus 
esset.  tamen  facies,  manusque  nudatae  non  solum  vivo,  sed  etiam  roseo 
ac  splendente  colore  et  claritate  ita  niterent.  nt  ex  longinquo  ad  sui 
contemplationem  quosvis  pellicerent;  quae  causa  etiam  fuit,  nt  postea 
in  Ecclesia  maiore  a  Vesperis  plurinii  porro  accurrerent  contemplatum, 
inter  quos  honestissimae  duae  matronae  ei  adfuerunt,  donec  sepulchro 
clauderetur;  quarum  tum  altera  Anna  Wildia  capiti  ipsius  pulvillum 
substravit;  quo  tempore  etiam  duni  feretrum  arca  querna  in  monu- 
mento  clauderetur,  observatum  a  nonnullis  est,  odorem  insuetum,  ;i 
thure  differentem,  sed  fragrantem.  suavemque  exhalasse;  ac  cum  templo 
omnes  exirent.  mulier  comitiali  morbo  saepe  pressa.  ipiae  ad  tWvtrum 
preces  toto  animo  fecerat,  seque  Deo  meritis  hominis  Dei  commendaverat 
sublatis  in  Coelum  manibus,  palam  professa  est,  se  sensu  cognoscere, 
salvatam  se  esse:  et  quod  praecipuum  est,  ab  eo  tempore  per  sestpii- 
annum,  quo  adhuc  vixit,  non  est  porm  per  epilepsiam  unquain  vexata 
Quibus  rebus  profecto  ostensiun  divinitus  est,  magnam  esse  gloriam 
Canisij  in  salutari  Coelorum,  ac  gloriam,  magnumque  decorem2 
ei  a  Domino  collatum  in  Ecclesia  triumphante,  ubi  laborum,  certaminum 
fidei,  charitatis,  temperantiae.  virtutumque  aliarum  proemia,  et  coro- 
nam  immarcescibilem3  capiat  ab  eo,  qui  ipse  merces  est  justorum4. 
Ab  eius  obitu  cum  ornatissimus  vir  Christophorus  Reiffius  Senator 
ex  equo  forte  dilapsus,  totos  sex  menses  curari  non  potuisset.  et  iam 
ad  sectiones  veniendum  a  Chirurgo  esset :  eius  uxor  Nobilis  Barbara 
Messelonia  ad  sepulchrum  Canisij  provoluta  pristinam  ipsi  valetudinem 
impetravit,  ac  cum  regressa  domuni  intrasset,  maritum  ignorantem, 
quid  ipsa  tentasset.  obvium  habuit,  magna  animi  laetitia  narrantem, 
se  discussis  doloribus  optime  valere,  qua  in  valetudine  constanter  per- 
severat.  Ac  cive  quodam  nuper  triduo  in  agone  agente,  cum  ad  id 
monumentum  vicini  oratum  venissent,  statim  in  Domino  expiravit;  ita 
Deus  ob  vitae  Canisij  merita,    per  Canisium   impertit  gratiam  ijs,   qui 

eum  in  veritate  implorant. 

Laus  Deo. 

'  (jiuini  nini  fueril  Verronius  avarus,  quam  fuerit   in  miseros  prodiggg,  v.  supra 
I».  932.  J  Ps  20,  6.  1    Petr  5,    I.  ■  Cf.  Gn   15,   1. 


()44  Mon.  L622  L623.  1597   L597  L598. 

1623.         I;>!>7. 

Ex  ipso  monumento,  de  guo  infra  dicetur.  [nscriptionem  haud  prorsus  accurate 
posuerunl  Radei-us  206  el  ex  eo,  puto  complures  alii,  velui  Sacchinus,  Can.  •">!»•;. 
Fuligatti  170.   Riess  528,   .l//<7,r/,  Can.  L35. 

Titulus  Canisii  sepulchro  inscriptus. 

Friburgi  Helvetiorum  in  sacello  Beati  Petri  Canisii  templo  S.  Micha- 
elis  Archangeli  contiguo  ante  altare,  in  quo  Canisii  corpus  conditum 
est,  in  pavimento  positum  nunc  est  marmor  candidum  idque  valde  grande 
cum  hac-  inscriptione,  quam  4.  Novembris  1919  ex  ipso  marmore  (quod 
modo,  ne  inscriptio  evanescat,  panno  spisso  sive  tapeto  coopertum  est) 
exscripsi: 

|In  parte  superiore].  ..ifts  |  MONVMENTVM  j  VENERANDI  • 
PATRIS    NOSTRI  PETRICANISII  SOCIETAT. a  IES  V  THEOLOGI. 

|Iu  parte  inferiore]  NN.1  NICOL\  ROCH-  GEOR-1  PET-  FRA- 
TRES  A   DIESBACB      POSS.   1597 d." 

Marmor  hoc  in  sacellum  illud  translatum  est  ex  templo  S.  Nicolai,  ubi  ipsi 
('.•inisii  corpori  ante  altare  maius  humi  condito  erat  impositum;  v.  supra  p.  910  912. 

Verroivius  praepositus  templi  sua  manu  *notavit  se  a.  L598  dedisse  _  1  >tin 
Sigristen2  vmb  versaumnufi3  l>ij  Patris  Canisij  grab  1  libram  11  br.  Fur  P.  Canisij 
grabstein  dem  M.  X.  Gruber  cij  coronatos  sol."  Cod.  „Rechenbuch  1578",  f.  52",  Fri- 
burgi   Helvetiorum  in  bibliotheca  cantonali  . 

1623.        ir»!)7    ir,!»s. 

Kx  Radero  203  205.  Ex  Radero,  nt  videtur,  hic  titulus  plus  minusve  ac- 
curate  exscriptus  est  a  compluribus  aliis  velnt  Sacchino,  Can.  397  399,  Fuligatti 
171  L72,  Dorigny  17!»  L80,  L.  degli  Oddi  295  296,  Pyihon  396  397,  Raemy  de 
Bei-tigny  134  135,  Riess  528  529,  Michel  436  437,  Petro  Ribadeneira  S.  J '.,  11- 
lustrium  Scriptorum  Religionis  Societatis  tesu  Catalogus,  Antverpiae  L608,  1  ~» 4  156. 
Idem  exstai   in   „Positionea  a.  L833,  Summ.  p.  71. 

Monumenti  Canisio  in  tenvplo  S.  Nicolai  positi  elogium  Canisii  copiosum  <i  Ver- 
ronio  praeposito  compositum. 

Raderm  affirmat,  monumentum  ,.a  Ioanne  Wildio  viro  illustri" 
Canisio  Friburgi  Helvetioruin  in  templo  S.  Nicolai  ad  latus  chori  posi- 
tinn.   ..li;ic  Epigraphe"  a  Sebastiano  Verronio  inscriptum  esse: 

,.l>.  <>.  M.  VENERANDVS  IN  CHRISTO  PATEB  PETRVS 
l  \\l>l\>  THEOLO(i\S  XOVIOMACI  XATVS  SOCIETATEM 
[ESV  TERTIO  \  CONFIRMATIONE  [LLiTS  ANNO  [NGRESSVS 
^CSACERDOTIO  LNSIGNITVS  OB  MAGNl  SIMVL  ET  PLACIDl 
\M\II  PRiESTANTIAM  A  COLONIENSl  ECCLESIA  AD  CARO- 
LVM  V  IMIV  \i;  OTHONE  CARDINALl  AVGVSTANO  AD 
SACRVM  CONCILIVM  TRIDENT.  \  CAROLO  V.  [MPERAT.4  VOR- 
\I\TIWI  CONTRA MELANCHTHONEM  ELERETICVM:  \  PIO  IV. 
PON   M\\   AD  PRINCIPES  GERMANIiE    [N FIDE CONFIRMANDOS 

■l<      Rad  c     CiEORG     Rad  .1     M    D    M     VII     /,•„,/ 

I.  e. :  Nobiles.  Sacristano.  Umzaunung    septio)? 

ibendum  fuit:    „Ferdinando  I    Romanorum  rege".     Huic   enim  Carolus  V. 
impei-ntoi  suam  in  hanc  causam   potestatem  commiserat;  cf.  Can.  I   l!':   II  55  80   120. 


Mun.  1623.    1597     159«. 


945 


MISSVS.   |   POSToYAM    Ko.M.K    IN    SICILLE    ET  1 1 ERM  \  \  I  i: 
A< IADEMHS  DOCVISSET1     DIY   APVD  FERDINANDVM   IMI».     ET 
I'ASS1M   SVMMA  CVM    LAVDE      YKKT>\  M    DKl   PRjEDU   ^SSET 
1'KIMYs   PROVINCIALIS  SOC.  EIVSD.  1N  GERMANIA,      AlilKso 
SOC.    AVCTORE    P.   IGNATK)      DATVS  FVISSET     SCRIPTISQVE 
FIDEM    CATHOLICAM       EGREGIE    [LLVSTRASSET       A.VSPICIIS 
REVERENDI  D.  10AXX1S  FRANCISCI     EPISCOPl  VERCELLENSIS 
NVNCD    APOSTOLICl       FRIBVEGVl    SEXAGENARIVS    VKMT. 
COLLEGESOCIETATISFVNDAMENTA  EECIT.   M\  l,TA  PRjECLARA 
DOCYMKXTA    DEDIT.       ET    QVASl    QVTDAM    FRIBVRGENSrVTM 
PATRONVS,      KCCKKSKK  PER   IIKLYKTIAM   PATRIARCEDA     RE- 
LIGIONIS  CATHOLICE  SVI  TEMKOKIS  COLVMNA,    TOTO  CHRI- 
STIAXO   ORBK    XOTISSIMYS       FIDK    PRVDENTIA    [NDEFESSO 
SCRTJBENDl    KABOKK      ABSTIXENTIA   PKKKXXI    GRAVITATE 
ANIMI PVRITATE,  I  FRAGRAXTISSIMO  DKI  AMORE     MVLTAQVE 
SANCTITATE  CLARISSIMVS  |  MIGRAVIT  AD  CHRISTVM     FESTO 
S.  THOME  APOSTOLI.  \  cb.  £>.   KCVH.    AXXO  iETATlS  IAN : V 1 1 ." 

Sacchinus  1.  c.  397  anno  lGKi  affirmavit,  titulum  bunc  in  templo  S.  Nicolai 
„conspicuo  in  columna  exornato  loco  ad  Legendi  opportunitatem"  positum  esse.  Nunc 
vero  tabula  illa  lignea,  Canisii  effigie  ornata,  in  chori  introitu  loco  adeo  edito 
suspensa  est,  ut  titulus  vix  legi  possit.  Id  quod  fortasse  factum  est,  cum  a.  L627 
cborus  templi  renovaretur. 


1  Romae  Canisius  nunquam  docuit. 

-  Contiones  annis  1553 — 1556,  easque  a.  1553  et  1554  multas,  coram  Ferdi- 
nando  I..  qui  tunc  rex  Romanorum,  Hungariae,  Bobemiae  etc.  erat,  habuil  Can.  ! 
48   19   138  4(57  747  768). 


Brauiisberger,  Canisii  Epistulae  ei   A.cto     viii. 


1\. 


INDEX  ALPHABETICUS  EORUM, 

quibus  Canisius  scripsit. 
Numeri  sunt  epistularum,  non  paginarum. 


Affry,  Ludovico  ab,  praetori  friburgensi 
2299. 

Alber,  Ferdinando,  S.  J.,  praeposito  pro- 
vinciali  2220. 

Amico  friburgensi  2215. 

Aquavivae,  Claudio,  praeposito  generali 
Societatis  [esu  2092  2098  2105  2107 
2111  2117  -2122  y  2127  2154  2158 
2159  2167  2168  2182  2201  2206  2212 
2214  222S  2238  2242  2253  2202  2284 
2296  2360  2414. 

\ivrkci  Aregger  .  Laurentio.  praetori 
solodorano  2362. 

Bader,  Georgio,  S.  J.,  j>raeposito  provin- 
ciali  2138  2173  2175  2210  2218. 

Bargio,  Ioanni,  S.  J..  magistro  noviciorum 
tornacensi  2319  2370. 

Bellefontaine  v.   „Saint-AIauris". 

Benoit.  Vincentio,  legato  regis  Galliae  ? 
2225. 

Blarer.  Ioanni  Christophoro.  episeopo  basi- 
leensi,   principi    2131   2135  2163  2223. 

Bonhomio  (Bonhomini  .  Ioanni  Francisco, 
episcopo  vercellensi,  nuntio  apostoiico 
2083  2087  2089  2093  2097  2104  2115 
2120  2126  2136  2137  2142  2146  2147 
214S  2151  2161  2162  2165  2179  2181 
2198. 

Borromaeo  v.  „Carolo". 

Busaeo,  Foanni,  S.  •!..  theologiae  professori 
moguntino  2344  2350. 

Canisio,  Gerardo,  fratri  2152  2171   2245. 

Canisio,  Gisberto,  fratri  2171   2172. 

•  'jniisid.    [acobo,   nepoti   Fuldae  studenti 

237!». 
Canisio,  Ottoni.  fratri  2152  2171. 
Canisio,  Theodorico,  S.J.,  fratri  2386  2395 

24 1S  2420. 
Carolo    Borromaeo,    S.,    cardinali,    archi- 

episcopo  mediolanensi  2178  2194  2202. 


Coloniensis  collegii  Socio  2183  "-'•'117  2400. 
( lomensi  cardinali  v.  .( rallio". 
Cremerio,  [oanni,  S..I.,  poenitentiario basi- 
licae  s.  Petri  romanae  2191   2209. 

IJagesclier    Deyenscher  .  Woligango.  prae- 

tori  solodorano  2.'!(i2. 
Dieshach.  Georgio  de,  patricio  friburgensi 

2112. 
Dieshach.  Nicolao  de,  patricio  friburgensi 

2234. 
Dilingani  contubernii  religiosis  2086. 

Eberlin,   Michaeli,  S.  J.,  fratri  scholastico 

2332  2338  234;;  2349  2376. 
Echter  a  Mespelbrunn.  lulio.  episcopo  prin 

cipi  herhipolensi  2211. 
Eysenreich.  Ottoni,  S.  J.,  praeposito  pro- 

vinciali  2415. 

Keminae  nohili  bavarae  2404. 
Ferdmando  Stiriae  principi  2298. 
Frihurgensi  (Brisg.)  viro  erudito  2325. 
Frihurgensi    Hclv.    amico  2215. 
Friburgensi    Helv.    clero  2285. 
Frihurgensi  (Helv.    senatui  2208  2299. 
Friburgensis  (Helv.    collegii  Sociis  2374. 
Fuggero,  Octaviano,  civitatis  augustanae 
duumviro  2336. 

Gallio,  Ptolemaeo,  cardinali  comensi  21(»s 

2141. 
Gaugenrieder,    Benrico,  S.  J.,  rectori  col- 

legii  augustani  2236. 
Gemperlin,  Abrahamo,  typographo  i'.'!2i. 
( rregorio  XIII.  pontifici  2108. 
( ruilielmo  V.  Bavariae  duci  2316. 

Halensi  Tirol.    collegio  virginum  2218. 
Eannartz,    Godefrido,   S.  J.,    fratri  laico 

2221   22;i7. 

r,(i 


948 


IX.   Lndex  alphabeticus  eorum,  quibus  Canisius  scripsit. 


Heidelberger ,    [oanni .    S.  J.,    subregenti, 

dein    praefecto    monacensi    226]    2283 

2333  2391. 
Helvetio  sacerdoti  cuidam  2129. 
Hetzcovaeo,  Paulo,  S.  J.,  confessario  Mag- 

dalenae  reginae  2196. 
Hoffaeo,    Paulo,    S.  J.,   assistenti   Claudii 

Aquavivae  praepositi  generalis,  deinde 

visitatori  2088  2351   2357. 
Hoiler,  A.lexandro,  S.  -T..  contionatori  oeni- 

pontano  "_'_'.,.">. 

tngolstadiensis  collegii  Sociis  2326. 
Ttaeo.  [odoco,  S.  J.,  missionario,  dein  prae- 

fecto    rerum    spiritualium   oenipontano, 

iiiin    rectori    collegii    lucernensis   2241 

2260  2282  2321   2389. 
[talicarum    domuum    S.   J.   rectoribus    ei 

praepositis  2090. 

Kaniss  v.  -Canisio". 

Landsbergensibus  ooviciis  S.  J.  2282. 
Lanten-Heid,    toanni   a,    praetori    fribur- 

gensi   2277. 
Lucernensi  senatui  2256  2257. 
Lucernensis  collegii  Sociis  2382. 
Lucio,    [acobo,    S.  J.,    contionatori    lands- 

bergensi  2346  2369. 

Madio,  Arluiiiu.  S.  J.  2275. 
Magdalenae  reginae  2217. 
Manareo,   Oliverio,  S.  J.,   visitatori,   dein 

provinciali  belgae  2103  2123  2272. 
Mansonio,   Ludovico,  S.  •!..  rectori  collegii 

germanici  2308. 
Maximiliano  I.  duci  Bavariae  2335. 
Mayer,  [oanni,  typograpbo  dilingano  2358. 
Meier,  toanni,    praetori  friburgensi  2299. 
Mellino,    [acobo,    S.  ■'..    collegii    mediola- 

oensis  vicerectori  2366. 
Mercuriano,    Elverardo,    praeposito    gene- 

rali  S.  .1.  ?    2122. 
Molshemiensis  collegii  Socio  22(>7. 
Monacensis  collegii  Sociis  _?.'»_?7. 
Mtiller,  [oachimo,  < >.  S.  B.  2241. 

Noviciis  S.  J.  landsbergensibus  2282. 

Oeni] i.ini  collegii  Sociis  2314  2348. 

Pfyffer,  Francisco.  praetori  lucernensi  22.">i> 

•_'•_'.">  7. 
Philippo  Bavariae  principi,  episcopo  ratis- 

I msi  _•_'.'{•_'. 

Pragensis  collegii  Sociis  2328. 
Putti  rer,    .ugustino,  S.  J.,  2291. 


Raducio,  Ioanni.  S.  J.,  praefecto  scholarum 

lucernensi  2399. 
Religiosis  contubernii  dilingani  2086. 
Rocca,   Francisco  a.    S.  J.,   2118  2121  '?). 

2193  2294  2303  ?    2313  _:575. 
Romae   degenti    Socio   alicui   -2\-2\   2303. 
Rosefno,    Gregorio,   S.  J.,    cathedralis  ec- 

iesiae     augustanae     contionatori    ■_'_!•■_' 

2397  ■-'lio  ? 
Ryswick,  tacobo,  S.  .1..  _:!.">•';. 

Sacerdoti  helvetio  •_,1l'H. 

Saint-Mauris,   [acobo  de,  priori  bellofonta- 

nensi  "2233. 
Salbio,  ( Jeorgio,  S.J.,  22!K)  2:5()4  2:il7  2861. 
Schnewly,  Petro.  vicario  generali  episcopi 

lausannen.sis  22s.">. 
Schretelio,  Georgio,  S.  J.,  rectori  collegii 

augustani  2394  2411. 
Schwaller,  Stephano,    praetori  solodorano 

2309  2:U2. 
Sirleto,  ( ruilielmo,  cardinali,  S.  R.  E.  biblio- 

thecario  2101   2192. 
Socio  alieui  2410. 

Solodorano  senatui  2309  2312  2362  2383. 
Staal,   loanni  [acobo  a,   patricio  et  sena- 

tori    solodorano    224S    ^2:>2  22r>!)  22ti:.' 

22(!S  2271    2274  22S1   22SS  2301   2:111 

2:)r>2  2:\:^  2:^4  2396  240S  2412  241C 

2419; 
Stauder,    Caspari,   S.  •'..    rectori    collegii 

halensis  221!». 
Sulzbach,  Mariae  [acobaeae,  < ).  S.  A..  abba- 

tissae  seckingensi  2251, 

Torin.  Erhardo,  praeposito  friburgensi  2285. 
Torrensi,  Hieronymo,  S.J.,  praefecto rerum 

spiritualium  landsbergensi  222!'. 
Turriano,  Francisco.  S.  •'..  2189. 

Velsero,  Antonio,  S.  •!..  philosophiae  pro 

fessori   ingolstadiensi   2413. 
Velsero,    Marco,    iun..    consuli  augustano 

2::22  2:;:;7  2368. 
Verronio,    Sebastiano,    parocho,   dein    de- 

eano     et     praonosito     t'ril>ur_,'ensi     2249 

2305  2387. 

Weldensi,  Bartholomaeo,  S.  •!..  rectori  col- 

legii  bruntrutani  2371  2390. 
Welser  v.  -Velsero". 
Werro  \ .  ..  VerTonio". 

Zanger,    Melchiori,    praeposito   ehingensi 

222(1. 


\ 


1XDKX  4LPHABETICUS  EORUM, 

qui  Canisio  scripserunt. 
Numeri  sunt  epistularum,  non  paginarum. 
\,,uaviva.  Claudius,  praepositus  generalis       Franciscus  Salesius,  S.,  praepositus geben 
Societatis  lesu   2106   "-'114   2125  2134  nensis  2:541. 


2160  2169  2170  2177  2188  2203  2207 
2221  2230  2239  2244  2254  2265  2287 
2297  2357. 

Bader,    Georgius,    S.  J.,    praepositus  pro- 

vincialis  2143. 
Benoit,  Vincentius,  legatus  regis  Galliae  ? 

2205. 
Blarer,    toannes  Christophorus,  episcopus 

princeps   basileensis   2132   2164   2231. 
Bonhomius     Bonhomini  .    loannes    Fran- 

ciscus.    episcopus  vercellensis,   nuntius 


Friburgensis   Brisg.    vir  quidam  ei  •• 
2318. 

Gallius,  Ptolemaeus,   cardinalis  Comensis 

2153. 
Guilielmus  V.  Bavariae  dux  2323. 

Ealler,  Richardus,  S.  J.,  2402. 
Hannartz.  Godefridus,  S.  J.,  frater  laicus 

2235. 
Beidelberger,    [oannes,   S.  J.,   praeceptor, 

dein  praefectus  monacensis  2330  2:17:!. 


apostolicus  2084  2085  2091  2095  2096       Hoffaeus,  Paulus,  S.  .1.  2401 


2100  2109  2110  2113  2116  2119  2128 
2130  2133  213!»  2144  214.")  2149  2150 
2155  2156  2157  216»;  2174  2190  219.") 
2200  2204. 

Borromaeus  v.  .Carolus". 

Busaeus,  loannes,  S.  J.,  professor  theo- 
Logiae  moguntinus  2339. 

Canisius.   [acobus,  litteris  studens  Fuldae 

2364. 
Canisius,    Theodoricus,    S.  .1..    vicerector 

collenii  ingolstadiensis  2372 


HiMler.  AAexander,  S.  J.,  contionator  oeni- 
pontanus  2293. 

Itaeus,  Lodocus,  S.  4.  224:!. 

Lanten-Heid,    [oannes   a,    praetor  fribur- 

gensis  227(>. 

Madius,  Arluinus.  S.  .1.  2258. 

Manareus.  Oliverius,  S.  J.,  visitator,  dein 

praepositus  provincialis  belga  2102  2124 

2278. 


_,.-  ---0  ^  — ,,, 

Carolus  Borromaeus,  S.,  cardinalis,  archi-       M;insu,,ius.    Ludovicus,   S.  J.,   rector  col- 
episcopusmediolanensis217t;2is0  21'.t'.i.  legj-  germanicj  2307  2310. 

Maxiuiilianus  I.  <lux  Bavariae  2340. 
Muller,    [oachimus,    <>.  S.  B.,   contionator 
einsidlensis  2240. 


Comensis  cardinalis  v.  BGallius     . 
Cremerius,  [oannes,  S.  J.,  poenitentiarius 
basilicae  S.  Petri  vaticanae  2185  2197. 

Eberlin,  Michael,  S.  4..  frater  scholasticus 
2329  2334  2:M2  2345. 

Pemina  uobilis  bavara  2392. 

Forella.  I oardus,  S.  4..  praeceptor  mona- 

censis  2269. 


Paravicinus,  '  »ctav.,  episcopus  alexandri- 
uus.  uuntius  apostolicus  2255. 

Pistorius.  [oannes,  marchionis  badensis 
consiliarius  2264. 

Priscianensis,  [ulius,  S.  4.  2407. 


950 


X.   [ndex  alphabeticus  eorum,  gui  Canisio  scripserunt. 


Rocca,  Franciscusa,  S.J.,  2186  2306  2365. 
Rosdracevius,  Hieronymus,  episcopus  vla- 

dislaviensis  2140. 
Roseffius,    Gregorius,    S.  J.,   contionator 

cathedralis  ecclesiae  augustanae  2403. 

Salbius,    Georgius,    S.  J.  2289  2302  2315 

2356. 
Salesius  \ .  BFranciscusB. 
Solodorana  respublica  2377  2378. 
Solodoranus  senatns  2380. 
Staal,  [oannes  Iacobus,  patricius  et  senator 

solodoranus  2246  2250  2266  2270  2273 

2279  2286  2300  2354  2381  2388  2393 

2398  2409  2417. 
Stauder,    Caspar,    rector  collegii  lialensis 

2216. 


Techtermann .    <  ruiliehnus,    archigramma- 

teus  friburgensis  2 1  s  7 . 
Torrensis,  Elieronymus,  S.  4.  2227. 
Turrianus,  Franriscus.  S.  .1.  21*4. 

Valentia.  Gregorius  a.  S.  .1.   24(1."). 
Velserus.  Antonius,  S.  .1.  2363. 
Velserus,  Marcus  iun.,  consul  augustanus 

2320  2331  2359  2406. 
Verronius.     Sebastianus .     canonicus     ei 

parochus  friburgensis  2094  2099. 

Weldensis.  Bartholomaeus.  rector  collegii 

bruntrutani  2385. 
Welser  v.  .Velserus". 
Werro  \.  .^'erronius*". 

Zanger,  Melchior,    praepositus  ehingensis 
2222. 


XI. 


[NDEX 


ALPHABE 

III  I 


PICUS  NOMINUM  ET  REl 
S  VOLUMINIS. 


Numeris  maioribus  paginae,  minoribus  adnotationes  signifcantur. 

C,        Canisius,  Canisii  etc;  bibl.       bibliotheca. 

196  ;        i96     197,  et  ita  semper. 


Aach,  Heinr.  v.  496  7. 
Aachen  v.  Aquigranum. 
Aaar  fluvius  448. 
Aarau.    bibl.  cantonalis  81  1 

857  860. 
Aaron  522  628   706. 
Abbatiscella  LO1. 
Abel  404  6  563. 
Abensberg  437 l. 
Aberkromby,  Rob.  lxv. 
Abiron  160  229. 
Abnesatio    sni    ipsius    223 
238/9   275   411   415  422 
439  615  71»;  777  803  850 
868. 
Abraham  patriarcha  129  159 
162    164   229   241   448'2; 
sacrificium  eius  (dies  563. 
Abstihentia    140    490    514 
51  s  9  r>87  564  639  662/3 
707    768   869  896/7   901 
906  927  938  940  945. 

abst.  feriae  IV.  35  518 ; 
sabbati  639;  in  pane  et 
aqua  681  686  729:  abst. 
a  vino  709  768  787. 
Abundius  etAbundantius,  SS. 
188/9. 

Acevedo  v.Ignatius  de  Ac. 
_Ad  maiorem  Dei  gloriam" 

761. 
Adalbertus  Albertus),  S.336 

389. 
Adam  primus  homo  229  604 

774. 
Adlzreitter.  Io.  255. 
Admonitor    praepositi     pro- 
vincialis  479:  rectoris  2  L3 
333   3787  4091  440  4667 
475,!  611/2  837. 
Ado  Viennensis,  S.  365 
Adornus,  Balth.  728. 
„Adoro  te"    hymnus    622. 


Adulterium  580  616  631  666 
703  712  715  718  740  714 
774  791. 
Adventor.  S.  847. 
Adventus  sacer  551  >564<  !2  i  !  I 
731    733  4    746   776   800 
827  84  851. 
Advocatis,  Petr.  Ant.  de  58. 
Aeriani  161. 
Aetna  mons  182. 
Affiry,  Anna  ab  538. 
Franc.  ab  538. 
Ludov.  ab   38   220  2484 
340/52   4253   523  528  31 
533  557  657  881  885  891. 
Afra.    S.,    martyr  261   .'S77  : 
reliquiae    261  ;     templum 
august.  261'-'. 
Africa  690. 
Agar  ancilla  275. 
Agathense  concilium  669. 
Agatia  Vespas.  751 '. 
Aggaeus  proph.  731. 
Agnes,  S.  362. 
Agnus  714. 
„Agnus  Dei"  figurae  cereae 

3  95  680. 
Agria    152  . 

Agricola,  Dan.  263]   724. 
Franc.  584/5. 
[gnat.  443  722. 
[oan.  724. 
Valent.  621. 
Agricolae  a  civibusvexantur 

632  756. 
Alabri,  I".  587. 
Uarconius  Garzia  52    189*. 
Ubani,  S.  templum   1 L6. 
Uber,  Ferdin.  79  L02  208/9 
217  9  244  6    251    1   260  1 
281  3296  7300319  20326 
329  332  337  607  645  721 
134  743*  747'  768  7*:;  1 


813  820  1    855   864    893 
908  911  :  querimoniae  de 
eo  319  326  891. 
Ubertus  Magnus,  B„  206  9 

861  869  72. 
Albertus    Brandenburgensis 

card.  116  7. 
Aibertus   V.   Bavariae    dux 

383  7   L00  501  582. 
Albeuve  L035. 
Ubigenses  L29  30. 
Alcuinus  406. 

Alearum  ludus  608  625  802. 
Alegambe,    Phil.,    erratum 

216. 
Alencon,  Franc,  dux  '.»•'!. 
Alct  V.,  errata  7  443  542 

559  799. 
Alex,  todoc.  650  1  66:j' 667' 

683. 
Alexander  Magnus  699. 
Alexander  VII.  Wl. 
Aloysius   Gonzaga,   S.  x7'' 
Alphonsus  Aivarus   309  LO. 
Alsatia   catechesis  621  697. 
Alta  Ripa   Bauterive  27  4.". 

110'  853  942. 
Altaria  31  34  36  L  70/3  394 
576  662  708  726  746  76(1 
856;  in  domibus  629;  alt. 
Canisii  546  833;  super- 
stitiones  679. 
Altenmunster    Utomflnstei 

649. 
Utheer,  Egolph.  788/9. 
Altkirch  in  Helvetia  1 12. 
UtStting    5951;    Socii    .'i,•," 

L7218". 
Alvarus,  Alph.  309  10. 

Bmmanuel  356'. 
Ambitio  235. 

bnbrosius,    -..    361  2    106 
644  ;  opera"f25  127  L47/8 


952 


[ndex  alphabeticus  nominum  ei  rernm  huius  voluminis. 


151  2  456  8  474  487  742 

848 :    quoties   a  C.  citata 

583. 
Ajnbrosius  v.  Fornerius. 
\.mbulatio  849. 
\nifiitia  653. 
Amerbach,  Vit.  739. 
Amicitia  819. 
Amictus  sacerdotis  34. 
Amman,   Petr.  531. 
Amortizatio  21!*. 
\mos  proph.  731. 
\ mstt-iii.    Qd.  i.xvii. 
^msterdam  3747. 
Lmygdala  ss">. 
Anabaptistae  350  i'.s4T  70(5. 
\nr\  ramini    concilium   609. 
^ndabatae  3 1 I. 
\n.livar.  [ac.  L06  288  9. 
V.ndreas  Ap.,  S.  62"!  ;  festum 

•M  1  572  •'!  627  (171 ;  cultus 

superstitiosus  679. 
bigeli    780 :    eorum  natura 

272:    cultus   69   120  122 

162  670  679  709  74.".:  a. 

custodes  120/1  124. 
Angelo,  Bald.  i.xiv. 
Vngers  21!»4. 
Inglia  7s:;  s;i2  868;    Socii 

135    190:    martyres    135 

190;  Calviniani  251. 
biglus  v.  Ardrenus,  Huletus. 
\jigola  868. 
Vnjou,  Franc.  de  935. 
Anna.  S.,  mater  I!.  MariaeV. 

744. 
Phanuelis  filia  224. 
\iuiic\  .    archivum    ordinis 

Visitat.  B.  M.  V.  101. 
\iini  discretionis  563. 
\nniiis.  [o.  3621. 
Anniversaria  746. 
Annonae  difficultas  307  309 

315  334  631  640  1  670  l 

701  2    704    706  7   70!»  11 

726  7:;n  I  740  i  750  759 

7iil   763  767  778. 
'. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 i ; 1 1 i •  >    li.   Mariae    V. 

507    563  72!»'  771:    festi 

,anticipatio"  507. 
Anselmus  <  !antuar.,   S.  725 

749. 
\jitidicomarianitae  187. 

\ntiiininiaiii    161*. 

Vntiochia  60]   869. 

\ntiti  initarii    821. 
bitoninus,  S.  si  1 '. 
Vntonius  abbas,  S.  362   126 
572626  678  716;sacellum 
ignisS.  \nt.  morbus 

ro9 

a   Padua,  S.  253. 


Antverpia  2168  58710  817: 
Capucini  306;  Socii  310 
375  6  379  417  440:  libri 
excudendi  vel  excusi  2651 
272"'  "  3621  :;75';  :;762  382 
:>!»7  425  4362  496/7  546 
6291  646  696  734'5  773 
7!»2  5  KKi  S2f>  ii  s;;;i  S57 
860  887  889:  museum 
plautinianum  496/7. 

Anulus  theodolianus  312  •">. 

Apes  (>7:i  6. 

Apocryphi  libri  591  600. 

Apostatae  530 ;  ab  ordine 
835. 

Apostoli  118  9  124  74:;  874, 
ft  v.  Petrus,  Paulus  etc.: 
app.  festa  344  505  513  4 
578  743. 

Appellatio  ad  pontificem  5 
64. 

Appenzell  10'  3063. 

Aqua  benedicta  505  7)13  572 
626  679  846;  Sabbati 
sancti  665. 

Aquaviva.  Claudius,  se  et  SJ 
tanisio  commendat  40; 
Societatem  laudat  40: 
Santonium  nnntinm  com- 
mendat  252/4;  de  S.  Ca- 
1..I.)  Borromaeo  183:  de 
processionibus  166/8;  de 
5%  156  210  281/3;  de 
scriptione  librorum  17i> 
184;  de  regulis  SJ  607; 
ilr  liliris  I'.  1'osst'vini  lliS 
ad  170  184:  de  Canisii 
I  >pere  Mariano  29  :  de  cor- 
rectione  in  eo  facienda 
206  !':  de  universa  Canisii 
scriptione  820  865;  dv 
IVniinis  in  cou.njvgationes 
marianas  non  admittendis 
(>4t> ;  de  bora  meditationis 
648;  de  iubilaeo  etc.  734. 
\.  n  Octav.  Pugger  395; 
ei  senatus  friburg.  ."'17  524 
526.  A.  a  generalatu  amo- 
vendus  4455 ;  C.  genera- 
latumei  gratulatur  23  39 ; 
eum  lan.lat  :i71  444:  mori- 
fcurus  ei  valedicii  431  2 : 
responsum  43.">:  varia 
i  \im  \i  II  29  56  9  76  78  9 
v.  s7  g  :,|  192  in7  9  [15 

a.l  158  17s  9  L97  200/3 
205  9  2Hi'  245  6  252  3 
261  2281  2297300318  20 
326  7  330  337  :;:>2  3  368 
375  112  ll.">  I7i)  172'" 
ls:  186  523  6  529  531s 
532  7   538  lo   611  2  620 


641  2  648  9  652  3  676  8 
681  688  694  71!»  721  726  7 
72!»  743-  746  747  762 
7681  821  863/5  891  931. 

Aquensis,  Henr.  4!»ii  7  805. 

Aquila  739. 

Aquilcia   70.">. 

Aquisgranum  Aachen  !»»i:; 
104. 

Aragonius.  Io.  309  10. 

Arator.  Steph.  i.xiv. 

Arbing  837. 

-Arbor  Iessae"  582  3. 

Arboreus,  Henr.  195  318468 
•  >4.">  7. 
Arboriensis    [o.  587. 

Archivum  in  SJ  •'!•'!:  a.  pm- 
vinciao  Germaniae  supe- 
rioris  538. 

Arco.  Maria  Eleon.242  722. 

Ardrenus,  Robert.  i.xi  n  :i  4 
11/3  15  s  21/37  314  43 
57  75/6  81  83  108  200 
207  210-  217  9  503  516  7 
520  52:i  6  534  6  541  612 
»541  648  653  4  884  926 
937 :  praeses  sodalit.  ma- 
rianae  54:; ;  de  erratis  in 
Operc  Mariano  ('.  206  7 : 
ex  SJ  dimissus  2072. 

Aregger  Arecker),  Laur.325 
(:;:;  456. 

Argentoratum  Strafiburg 
2633302  621;  liber  editus 
595  :  bibl.  seminarij  maio- 
ris  860. 

Aristoteles  714'-'. 

Arius  et  Ariani  161  L894 
363  5188  832. 

Amhemium  !»7'. 

Axnobius  274. 

Arola  fluvius  448. 

Aromata  885. 

Arras  585. 

Arrivabeno,  Caes.  602. 

Arrodenius,  Mi.h.  137. 

Ascamitec,  Domin.  <>i:>. 

Ascensio  Domini  5os  5ii;; 
565  569  624  666  706  712. 

Aschaffenburg,  bibl.  gj  mna- 
sii  S25. 

Asia  690. 

Asinns  Dominicae  Palmarum 
665. 

Assendelft,  <  ruil.  »i!»i . 

Assistontcs  praopositi  gene- 
ralis  S.l    52    L89    115'. 

Assumptio  B.  Mariae  V.  5  \8 
583  589  591  670  7(»7s^;;; 
Irstuni  511  12  570  1  823: 
unum  ex  praecipuis  I 
festis  511. 


Ambrosius       Beatus  Fthenanus. 


:•;.:; 


Astronomi    i  \n. 
_t_anasius,   s.  68  362  629. 

Atlieisinus  818. 

\ticl>atuin   585. 

Attalcns  551. 

\ iigerius,  E2dmund. 50  1  83 1. 

_ugia  dives  2738  705. 
minor  8. 

Augsburg   v.  Augusta   Vin- 
delicorum. 

AugustaVindelicorum  Augs- 
burg  dioecesis  398  «'-l'.' 
816;  episc.  v.  Berg,  I  rem- 
mingen,  Kn6ringen,Truch- 
srss  < Htn.  Gdalricus;  cle- 
rus  391  47.">:  contiones 
ecclesiae  cathedralis  260 
333  474  .">  483  501  :  tem- 
pium  S.  Mauritii  4546; 
tnonasterium  S.  Udabrici 
3971;  Capucini  398;  So- 
cii  93  11.".  4  242  246  7 
260  1  332  3  395  418  454 
471  474  .")  486  646  761-': 
eorum  Laboresprosperrimi 
475  4S2 ;  eorum  congre- 
gationes  provinciales  L856 
201  254  258  60  612  642  8 
851  :  eorum  axcbivum  380 
538;  congregatio  mariana 
183;  comitia  imperii(1582) 
75  81  90  104  6  144 ;  se- 
natus  396 :  proceres  v.  Fug- 
geri,  Rehlin_;en.  Yelseri : 
cives  396/8  436  474  ."> : 
.  FAangelici"  436:  typo- 
grapbia  396  7 ;  bibliotheca 
332 :  historia  nrbis  377 
379:  libri  excusi  391  436- 
L37  874  .") :  C.  Augustanos 
amat  483:  .Apostolus  Au- 
_;ustae''  919;  varia  377 
391  4362  646;  archivum 
curiae  episcopalis  •'!•'!  1  ; 
fuggericum  395. 
Augustiniani  Canonici  regu- 
lares  7  8  et  v.  Seckingen; 
Canonissae  v.  Seckingen. 
-  Eremitae  17  241  303  385 
618  801  831  et  v.  Hotf- 
mcister. 

Augustinus.  S.,  1  2  5  67 
1614  194u  29010  291346 
352  361  406  509  562  56!» 
583  650  660  696  712«  765 
774  780  816  826  830  834 
888;  (piotiens  a  C.  citatus 
583;  de  verborum  licentia 
in  rebus  fidei  vitanda  590; 
de  haereticis  puniendis 
818 :    eius  conversio  672. 

.ugustinus   s.l  v.  Putterer. 


.ugustus  imperatoi   I  1 1 
Augustus  Saxoniae  princepe 

elector  939  .">•">■-'. 
Aurelianum    <  irl.ans    268  . 

\ust.ia      1  13      158      736  7: 

principes   "_'■_'.">':   omnium 
aobilissimi  .'!.".:>  389. 

Austriae   provincia  s.i  607. 

Avaritia  580  682  836  868; 
fugienda  ■_'•">!'  616  70:!  706. 

\\ e  Maria  v.  Salutatio  An 
gelica. 

Avenches  700. 

Avcntinus.    [0.  436  7. 

Avcs  673;  in  renovatione 
mundi  74!» :  avicula  Cani- 
sium   pascens  s!>.'!. 

Avi-ui.n.  Socii   .">■_'•".  6. 

Avila,    [0.  de,    1!.  178-  857. 
-scnioi"   444. 

A.vrcr.    Marc.  700. 

Azevedo,  [gn.  L35 

Azor,  lo.  282. 

Azpilcueta.  Mart.  ab  274. 

Azzolinus,  card.  215  730. 

Baardwijk,  Andr.  310. 

Babberich   164. 

Babington,  Ant.  6!>7. 

Bacchanalia  504  662  .'!  S46 
865. 

Bacchus  519  611. 

Bachius.  Christoph.  8. 

Baden-Baden  298. 

Baden  in  Helvetia  (Thermi- 
polis  34  10  13  26  53/4 
60/1  80  89  1034  105/6 
25!»  3063  428s  523  644 
866:  Capucini  904. 

Badcr.  Georg.  29  78/9  87/9 
!>4  102  107  9  114  154  S 
16»;  70  178  !»  184  193 
196/8  201/3  205/6  217/9 
252  258  454  526  529  536 
557  611  2  617  641  3  645  6 
649  652  :}  676/8  681  892: 
de  5%  210  282  885;  et 
regulae  SJ  607. 

Baesten,  V.  258. 

Baldesanus,  Guil.  848. 

Balduinus,  Ant.  ."><>  .">7  8  76 
7!'  87  8  107  1.".  I  218  I7f> 
611  2. 

Balnea  570  625. 

Baltherus  v.  Walterus. 

Bamberg,  dioecesis  1  13; 
catechesis  etc.  888/9. 

Baptismus  632  783  790;  ab 
haereticis  neglegitur  •_'•;  I ; 
votum  baptismale  680. 

Barbara,   filia  Ferd.  I.  cae- 

saris   413. 


Barbi  a 

r.ai  1  elona   : 

1 1 1 1  - . .  .  1 . 1 

Bargius,  I...  :;7 1/6   III    l>;>'. 

Bari  7< »;. 

Barnabas,  B., 

Baronius,    I 
397    115'   595   600 
<  'anisium  laudal  7 :  •  -_'  903 
939. 

Bartholomaeus      \\>  . 
festum  .'.12  548  571  670 
aedes  sacra  512. 

Basa  Baza  .  Dominic.  613 
8 1 1  .">. 

Basilea  Basel  .  dioecesis 
L92  •". :  bistoria  episcopo- 
runi  493  I :  episc.  v.  Bla- 
rer,  <  >stheim ;  catecbismus 
4!»2  ."> :  missale  ei  bre>  ia 
riuin  246  25.  •".  I!»2  3; 
universitas  !!•.". ;  Socii  ."2!< 
L28;  senatus  L95;  typo- 
grapbiae  1  2  19 1  5 ;  Libri 
excusi  1  'H»;  26:!'  29012  1; 
3621  658;  varia  L01  II 
60  73  687  8  692  799  886; 
archivum  reipublicae  493 
L95. 

Basileense  concibum  5961 
628  71(>. 

l.asilius  Magnus,  S.  6't  3 12 
345  361  2  941. 

I  iasset,  Ludov.  5  L5. 

Bastingius,  ferem.  816  7. 

Bathorius,  Andr.  738. 

Sigism.  princeps   Trans- 
silvaniae  4072  414  452. 
Steph.  rex    Poloniae   90 
107  L69  202s203  561  588. 

Baty,  Casp.  de  198. 

Batz,  Lo.  4282. 

Bat/.ii  P.at/.cn  quid  val.ant 
757. 

Baume,  Claud.  >lc  la  _x. 

Baur    Paur  .   Dan.  724. 
[0.  724  772. 

Bautz,  I.  749. 

Bavaria  religio,  scholae  356 
374:  Sociis  a  < '.  valde  com- 
mendata  .'M  386  7  ;  al>  iis 
diligenter  exculta  386  7 
392  4<><> :  reformatio  cleri 
63;  5  „  2^2:  principes 
225  ct  v.  Albertus  V  . 
Guihelmus,  Maxim.  etc. 

Beatus,  B.,  Belvetiae  a|».- 
stolus  263  28.  95  •"<><> 
699  7."7  8  >>"!'  11  937; 
festum  7<»<i ;  reliquiae  <-t 
cultus  706. 

Beatus  Rhenanus  2'.'" 


954 


IihIcx  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis 


BedaVener.,S.347x  362406. 

Belgium,  religio  216  260/1 
306  7  375  378  466  77  753: 
per  Bonhomium  nuntium 
reformata  753'4;  vitae 
SanctorumBelgii379397; 
Socii  306  7  313  4  et  v. 
Germania  inferior;  Capu- 
cini  306. 

Bellarminus,  Robert.,  B.209 
215  7  265/6  404/5  445- 
584  834  858  8(35. 

Bellefontaine,  Iac.  de  257/8. 

Bellerus,  Balthas.  857  887. 
-  Io.  496. 

Bellino.  Marc.  Ant.  54'. 

Bellinzona  15  177. 

Bellum  quomodo  licitum 
848;  pro  religione  819; 
et  v.  Militia. 

rBelsexa  87/88  5244. 

Benedictinae  v.  Ida  ;  herbi- 
polenses  540. 

Benedictini  280 ;  Dilingae 
litteris  studentes  7/8 ;  mo- 
nasteria  v.  Augusta  (S.Ud.), 
Donauworth.  Einsidla,  Fi- 
schingen,  Fort  Augustus, 
Martinsberg,  Melk  Mon- 
serrat,  Ochsenhausen, 
Petershausen .  Ratisbona, 
Reichenau .  Salisburgum, 
Scheyern,St.(  iallen.Thier- 
liaupten :  monachi  v.  Bene- 
dictus,Blosius,Bonstetten, 
Brunner.  Chr.,  Cornerus, 
Dalryinple,  ( Jenebrardus, 
Ilai tinanii.  Boffmann,  A., 
Mabillonius,  Mackey,  Miil- 
ler  toach.,  Mifller  Maur., 
IVrionius,  Ruportus  Tuit.. 
Seiler,  Trithemius,  Yan 
der  Meer,  Viraes;  Wala- 
IViilus;  Winzet,Witweyler. 

Benedictio  candelarum  167 
662  679  790;  campanarum 
790;  ramorum  167  665 
679  774:  herbarum  etc. 
66  I ;  puerperarum  622 ; 
salis  679;  aedificii  443 
934  ;  benedd.  vrariae  680 
804;  superstitiones  679 ; 
it   v.  Aqua  benedicta. 

Benedictus  Abbas,  S.  362. 

Benedictus  XIII.  242. 

Benedictus,  Etenatus  249. 

Benedictus  V.  \ .  Benoit. 

Benefactores,  orandum  pro 
iis  225. 

Beneficia  ecclesiastica,  eo- 
rmn  collatio  11."»:  ct  v. 
Parochi,  Simonia. 


Benoist.  Petr.  845. 

Benoit    Benoist  .  Rene  24'.  t. 

-  Vinc.  209  247  8  788. 
Berchmans,  Io.,  S.  876. 
Berchtold,  erratum  784. 
Berg,    A.lam  2551  791  846. 

-  Marquardus  a  lx  64  3305 
497/8. 

Bergamo  793 ;  bibl.  urbis  793. 

Bergh,  Wendelina  van  den 
100  1. 

Bergius  v.  Bargius. 

Bergues-de-St.-Vinox  368. 

Berlin,  bibl.  nationalis  696 
735  877. 

Berna  (Bern)  et  Bernates, 
senatus  10  38  933/4;  cal- 
viniani  746/7  839;  Ber- 
nates  et  episcopatus  lau- 
sannensis  53/5  94  7432 
747 ';  et  contumelia  Bon- 
homio  nuntio,  Canisio  etc. 
facta  3  10  21  26  38  53 
60/1  80  551  933/4;  varia 
38  55  61  94  196  3015  401 
403  428  523  525-  532 
536/7  611  618  651  687/8 

692  694  5  700  7432  746/7 
787  7882  800:  archivum 
reipublicae  71/2  76  111 
254  495. 

Bernard.  Petr.  815. 
Bernardinis,  Ant.  lxvii. 
Bernardus.   S.  67  1942  3426 

601    725 :    quotiens    a   C. 

citatus  583. 
Berneggerus,  Matthias  595. 
Bernheim.  Ern.  222. 
Berno  Augiensis  3971. 
Berosus  362. 
Bertha,  Rudolphi  Rom.  Re- 

e;is  uxor  470 '. 
Berthier,J.-J.13425462276. 
Bertholdus  a  Ratisbona  4362. 
Bertigny,    Raemy    de    542- 

546  559  637  784  799. 
Bertinus,  Steph.  525  <>. 
Bertolotti,  Leo  5992. 
Besancon      dioecesis     312; 

archiepiscopusll2  3;urbs 

257  271'-';  Soeii  113  166; 

breviarium  461 ;  liber  ex- 

cusus   817;    bibl.  publica 

257  8. 
Bethlehem  4  17  629  30. 
Betbuno,  Socii   368. 
Betulanus,  Wolfg.  826  859. 
Beysius,  Aegid.  826. 
Beza,    Tli lor.    251    2728 

693  I. 
Bias   los'. 
Biberach  502. 


Biburg  243  3021 

Bidembach,   Guil.  590   658. 

Bidermann,  Iac.  382  384  387 
412  442  894. 

Biel,  Gabriel  651. 

Billick.  Ever.  587. 

Bimlin,  Anna  438. 

Bindlev,  Herb.  29012. 

Binsfeld.  Petr.  498. 

Birgitta,  S.  207  8  595  6  689 
701. 

Biruva,  Iac.  411  439. 

.Bisee"  87  8  524*. 

Blarer,  lac.  Christoph.  lx 
lxiii  lxvii  44/5  71  3  77 
91  111/2  168  192  265  329 
428  440  466  492/5  889: 
eius  episc.  auxiliaris  v. 
Tega;inger :     confessarius 

466  T. 

Blasphemia.  tentatio  ad  eam 

467  8. 

Blasphemiae  345  505  565  6 
570  572  577  596  608  616 
631  651  662  6m  668  709 
715  718  740  744  5  774 
866 :  quomodo  puniendae 
7H5  733  866. 

Bloesch,  E.  4401. 

Blosius,  Ludov.  67  356"  i.'i''>. 

Blvssemius,  Henr.  lx  lxiv 
753  203  655  719. 

Bobadilla,  Nicol.  138  189311 
418. 

Bock,  Henr.  793. 

Bockler.  Mart.  381  2  860. 

Boero,  Jos.  401 :  errata  !>•">< 
798  799. 

Bogard,  Io.  546  875. 

Boe;enrin,  Io.  3382. 

Bohemia,  religio  388  90  •;.">."> 
ad656:  libri  bohemici  <>55. 

Bollandus.   lo.  3797. 

Bolsterli  810. 

Bonaecclesiasticaminuuntur 
et  abripiuntur  (>71  718 
774:  conservanda  ei  resti- 
tuenda  145:  eorum  ven- 
ditio  94  5   107  9   154  .">. 

Bonaventura,  S.  599. 

Boncampagnus,  1'liil.  59. 

Bonhomius  Bonhomini .  lo. 
Frane. :  Augustae  Vind.  81 
89  10  I  :  Bernae  contume- 
liis  affectus)  ■'{  K)  21  26 
38  :>:i  80  551  933  1 ;  in 
Bohemia  77  8  192  643  647 
655  753;  Coloniae  199 
214:  Curiac  10  15  18 
25;  Friburgi  Belv.  16 
19  28  521  752  5;  Lucernae 
17  :  N>>\  ariae  16  ;  Posonii 


Beda  Venerabilis 


Cah  iniani. 


95:") 


55;  Soloduri  301*  519  ad 
520;  Tyrnaviae  70  911; 
Vercellis  5  8  9  25  13  t6; 
Vindobonae  52  54;  Lm- 
periosus,    minus  prudens 

10  13  23;  eius  virtus  13 

11  17  61  63  90  143  752  5; 
a  ('.  Laudatur  171  5  752/5; 
preces   sacras    petit    •">   •> 
11   17/8   26   39   43/4  47 
50   54   64    75  81    83   90 
96    101/6    193    -200    647 : 
Eelvetiis  baud  ita  gratus 
10  13  26  60  1  63  80;Hel- 
vetiae  iuvandae  studiosis 
simus  10/3  16  25  6  53  1 
61  90/1  114  1!»:;  413  754; 
pro  Friburgensibus  (clero. 
senatu,    Sociis   etc.)   sol- 
licitus    1    3    10/3    18  28 
39   42  8   50   52  54  61/2 
74  6  78  80/1  88  90/2  94/6 
103110/1113/5;  168192/3 
196    198/200    213/5   443 
461  524  52«  532  535  6  551 
643  694  730  754  768  925 
931 )  933  939  945 ;  patronus 
sodalitatis    marianae    fri- 
burg.  196  542  552/3 ;   B. 
et  Frobenius  2  12  44  60 
70/1   92;    et   episcopatus 
lausannensis   53/5    6l  80 
89   94   103    105/6;    nun- 
tius  ad  imperatorem  mis- 
sus    46/7    50    144    753; 
Paulanos     reformat     82 ; 
Palaeologum  capit  82  91 
i»4:   B.  et  collegium  tyr- 
naviense  75  ;  et  coll.  ver- 
cellense  42/3;    eius  libri 
16/8  25  752-:  mors  751 l 
754:   varia    lix/x   lxiv/v 
lxvii   106    168   209    213 
520  647  694. 

Bonifatius  VIII.  1742. 
Bonna    (Bonn),    Socii    309 ' 

4704 ;     bibl.    universitatis 

584  696  773  817  820. 
Bononia  (Bologna)  94. 
Bonstetten,    Albert.  de  806. 
Boquinus,  Petr.  658. 
Borbonius  card.  2981. 
Bornemisza,  Gregor.  561. 
Bouix,  Marcell.  1198. 
Bourassec,  J.-J.  208. 
Bourgeij,  Perissle  545. 
Bourgillon     (Bttrglen      510 

618/9    744  760  779   814; 

miracula  760  921. 
Bovet,  Canis.  88  110  1  798. 
Brabantinus  v.  Hannartz. 
Brandenburgenses,  principes 


v.  Mbertus,  Loannes  <  Leor 
gius,   toachim  Fridericus. 

Brandenburger,  Elisabeth  de 
303*. 

Brasilia  868. 

Jlrat  wiirst."    573. 

Braun,  Conr.  \ .  Brunus. 

Melchior  887. 
Braunsberg,  convictus  ponti- 
ticius  1  19;   liber  excusus 
793;  bibl.  Lycei  793. 
Bredanus,  tb.316  7  472  864. 
Bregenz  242. 

Brendel,  Daniel  i.xiv  3115. 
Brentius    et    Brentiani    160 

585  590  596. 
Breslau  v.  Vratislavia. 
Breviarium  141  151  271  899 
911 :  recitatio  (57  64S  70»; 
N50  N61  2:  Itasileense  246 
251  5  492  3;    bisuntinum 
461;  lausannense  241  103'' 
461/2;  romanum   103  246 
253  461  493  670*. 
Briant,    Alex.   B.   1355   190 

6155. 
Brigitta  v.  Birgitta. 
Brilhnacher,  Petr.  102. 
Brixia  (Brescia  .    liber  ex- 

cursus  4362. 
Brixina  (Brixen    649. 
Broc  vicus  907. 
Browne  406. 
Bruck  in  Mahren  792. 
Briick,  Henr.  556s. 
Bruegel,  Mich.  826/7. 
Brumennius,  Tbom.  660  735. 
Brunna    Briinm  333  336. 
Brunner,    Christoph.  806  9. 
-  P.  353. 

Bruntrutum  v.  Porrentruy. 
Brunus,  Conr.  584. 
Brus,  Anton.  3891. 
Bruxellae    498    825/7;    Ca- 
pucini   30(5:    libri   excusi 
:57!i::  bibLregia  368  498  ' 
7!)4 :     archivum    generale 
regni  374  904. 
Bubenhausen,    Henr.  a  620. 
Bucelinus  810. 
Bucerus,  Mart.  869. 
Bucher.  Barbara  9242. 
Biicbi,  A.  v  822. 
Budaz  107. 
Budineo      Budinic),     Simon 

613  1  833  845. 
Bugenhagen,  1".  215. 
Bulle     oppidum     1035    LIO4 

551   636. 
Bullinger,  E.  596. 
Burckhardt,  iac.  492  3. 
Burgdorf  prope  Bernara  802. 


Burgknecht,  Udalr.  853. 
Bllrglen  510  618  9  711  760 

779814921 ;  miracula  760. 
Burgundis  8  19  ;  comes  Loan 

ues   I  27  394  399 

391  394  ;  discipuli  768. 
Burseck    195. 
Busaeus  Buys),  lo.  361  399 

ad   loii   li;>  8. 
Petr.  404    199  e\  v.  Ca 

uisius      lilni.    <  »i>us  cate- 

chisticum  . 

Theodorus  lxdu  298  i:>u 
Buschere,  I.  de  827. 
Buscoducum     's    Hertogen 

bosch    58710. 
Butvrum  843. 


Cacus  L82. 
Caelibatus  790. 
i  laerimoniae    sacrae    69  i() 
l  ii)  L50  1  L54  221  323  1 
:;:;ir  344  346  361  386  390 
419    511  3    55N    566    63!» 
668  703  772  771  790  844; 
earum  varietas   quaedam 
ecclesiam  ornal  562  ;  caer. 
missae  720  846  852  858: 
baereticorum     160     L62; 
[udaeorum  L65  6346  <  ;  ei 
v.  Missa.  Processiones  etc 
Caesar  4245. 
(ain  404  6   715. 
Caiphas  pontifex  625. 
Calcaria  971  434  450. 
Calcei,  eorum  pretium  616. 
Calendariumv.Kalendarium. 
Calenius,    <  rerwin.  <i21  2 

695  6. 
Calix667;  a  Guil.  V.  Canisio 

missus  856  7. 
Calixtini    704. 
Calixtus  1.  600. 
Callidiu.s  v.  Loos. 
Calmet,  Aug.  L06. 
Calvariae  mons  760. 
Calviniani  eorumque  simiies 
391  832;  errores  L60  272*; 
de  baptismo  264  ;  dissidia 
160;  lcsuitis  infensissimi 
186;    B.  [gnatium  de  Az. 
sociosque  trucidani  615 
u,    Belgio    et    Hollandia 
97  liii     L59     260  1     268 
;;)  |>    )■_>■_>        [23     L66    -177 

621  697  7.">:>  s''>'.,:  iu  Gal- 
lia  251  260  276  306/8 
330  332  1  375  5611  671 
693  .">  778;  in  Germania 
[38  9  L86  L99  251  334 
:;t:>  817  838=;  ir.  Helvetia 
108  115  186  251  LOl  651 


956 


fndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  volumiiiis. 


684  688693  5  72!»  30  743s 
71»;  7  767  778  787  8  800 
886 :  in  Anglia,  Hungaria, 
Polonia  251  802  824  832; 
calvinianismi  insimulan- 
tur  Socii  657;  el  v.  Con- 
\  ersiones,  Haeretici  etc. 

Calvinus,  to.  2724  8  404  6 
585  588  650  693  748;  a 
C.  saepe  citatus  596;  eius 
catechismus  621  6847. 

Camilli,  Camillo  891. 

<  iampanae  S.Theoduli  312  ■">. 
Campanarum  pulsatio  33  88 

L80  531  568  57]  592  626 
629  639;  in  tempestatibus 
682  750:  contra  daemones 
750;  pro  mortuis  746. 

Campion,  Edmund.,  B.  1355 
189/90  615  6566. 

Candelae  503  508  565  622 
626  662;  earum  pretium 
i'>K;  675  885 :  candela  fun- 
datorum  32  37  ;  paschalis 
665 :  benedictae  167  662 
665  679  910  ;  superstitio- 
nes  679. 

I  anis  I  lanisius,  Kanijs.  ECa- 
niss  familia  eiusque  in- 
signia  399  100;  in  fide 
catholica  constans  26  <  ; 
varii  P>.  Petri  C.  nepotes 
ei  pronepotes  441. 

<  !anis,Aegidia,materB.  Petri 

100  1    1  »;.">. 

soror    B.  Petri    163 
2675   122]    123. 
Gerardus  97  101   158  63 
266  8  434. 

Gisbertus    158  63  2674; 
tilii  268. 
Henricus  813. 
'  anis,  [acobus,  pater  B.  Petri 
loo  1   165   1 19. 

nepos  B.  Petri  C.  134 
148  50  491  2. 

parochusmontfort.  13 1. 
[o.  ::<;7  8  141. 
Lutgardis  164  5. 
Otto  97  10]  158  66  2671; 
filii  268. 

Theodoricus  frater  < '..  v. 
infra. 

Theodoricus  '?  nepos  < '. 
785. 

Theodorus   1 1   7*5. 
Wendelina,    noverca    B. 
Petri  C    100  I    165. 
i  anisius  Henricus  813. 

[oannes    II. 
Canisius,  Pel  rus:  La  u- 
■  I  <•  s  <■  t    re  |>  re  li  ensi  o 


n  e  s  :  Laudatur  a  Franc. 
Agricola  584  5 :  Ferdin. 
Albero  SJ  813;  Claudio 
Ai|iiaviva  praep.  generali 
SJ  40  205  245  6  254  262 
28]  337435  931  :  card.  Ba- 
ronio  595  792  903  939; 
J.-J.  Berthier  0.  Pr.  462; 
[ac.  Christoph.  Blarer  epi- 
scopo  basil.  78:  E.  Bloesch 
440 ' :  lo.  Franc.  Bonhomio 
nnntio  apost. .  episc.  ver- 
cell.  115  925  939;  Ed. 
Boucher  836 ;  Dav.  Greg. 
Cornero  0.  S.  B.  736;  Io. 
Croeselio50]  2;  W.Edero 
»i»il  ;Mart.Eisengreinprof. 
univ.  ingolst.  582 ;  Io.  En- 
gerdo  prof.  univ.  ingolst. 
5oo  2:  Mich.  Faber  797  8; 
S.  Francisco  Salesio  praep. 
genev.  402  405 ;  Casp. 
Franco  prof.  univ.  ingol- 
stad.  582  3;  capitulo  eccl. 
colleg.  friburg.  930;  se- 
natu  reipublicae  friburgen- 
sis  (Helv.)  214  730  762 
930;  Pancr.  Geruer  797/9; 
Ant.  de  Gorrevod  episc. 
lansann.  835:  Hipp.  Guari- 
nonio  409:  Guilielmo  V. 
duee  Bavariae  381  :  Franc. 
Guillimanno  s<)!»:  G.  E.  v. 
Haller  809;  Christoph. 
Hartmann  0.  S.  B.  262  3  : 
card.  Stanisl.  Hosio  6201; 
[o.  Janssen  586:  Lngolsta- 
diensi  universitate  898  : 
C.  II.  Lang  586;  Ferr. 
Locrio  585 ;  Corn.  Loos 
499  500:  Oliverio  Mana- 
reo  SJ  313  535;  Petro 
Matthieii  consiliario  regis 
GalliaeS  19;Antonioa  Mon- 
tenach  7!»7:  Maximiliano  I. 
Bavariae  duce  100;  I 'etro 
Miehael  rectore  collegii 
friburgensis  642  762  8141; 
lo.  Molano  theologiae  pro- 
fessore  lovaniehsi  738; 
» ictav.  Paravicino  nuntio 
apost.  283 :  P.  Pennequin 
SJ  585;  Ant.  Possevino 
SJ  561  834;  in  -Ratione 
Studiorum  S.  .1."  <>!»<'> ;  a 
Stanislao  Etescio  proto- 
aotario  739;  Anselmo 
Ricker  0.  S.  B.  888;  Ro- 
manis940;  Klor.  Riess  SJ 
s.'i6  :  Franc.  Sacchino  SJ 
132  836;  _ndr.  du  Saus- 
saj   564 :    M.  I.  Scheeben 


prof.  colon.  585;  Eug.  Se- 
guin  SJ  836;  Petro 
Schnewly  praeposito  fri- 
burg.  115  :  Corn.  SchultLng 
660;  loachimoSeilerO.S.B. 
abbate  fischingensi  807/8: 
senatu  reipubl.  solodo- 
ranae  447/8  898;  Henr. 
Spondano  595:  1.  I.  Staal 
archigrammateo  solodu- 
rano  447  8:  Bennone  von 
Stans  0.  Cap.  700 ;  Frid. 
Supp .  regente  seminarii 
rottenburg.  837:  Guil. 
Techtermann  archigram- 
mateo  frilmrg.  182  3  835: 
August,  Theiner  Congr.<  »r. 
842:  lo.  Turriano  nuntio 
apost.  91(5;  MarcoVelsero 
iun.consuleaugustano  377; 
Sebast.  Verronio  (Werro 
parocho  et  praeposito  fri- 
burg.  644  797  852  892 
917933  45:FriburgiHelv. 
maximi  aestimatur  109 
178  677  8  682:  eius  fama 
sanctitatis46S  9491  2  564 
637  642  648  677  700  785 
808  843  852   866  898  9; 

919  922  3  926  30  945; 
eultus  reliquiarum  eius 
843;  processus  beatitica- 
tionis  i.vm  ix  i.xiii  i.x\  i 
208  242  434  477  4s: ; 
185  6  490  535  543  545 
559  580  599  636  648 
7! »7  822  s:io  841  4  852 
855  6    893  90]    907   918 

920  924  8  931  2;  queri- 
moniae  de  eo  536  612  64] 
652  677  8  693  1 ;  eius 
scrupuli"  678 ;  carpitur  a 
Bernensi  quodam  537 ; 
Theod.  Beza  698  4:  Bo- 
quino  65>s :  Mart.  Cliem- 
nitio  658:  Gotviso  6.">s ; 
El.  Hasenmiiller860;  Sam. 
Huber  802;  G.  Nigrino 
502  .">:  W.  Platzio  502: 
P.  Scheidlich  789  92;aliis 
851  924. 

anisius,  Petrus;  Libri 
e  t  similia  a  1>  eo  vel 
e  o  i  u  v  a  n  t  e  e  d  i  t  a 
script a  vel  ede nda ; 
Beicht-  uiid  Communion- 
bttchlein  546  811  846  889; 
.Beschreibung  der  Frau- 
weii  Sanet  Yta"  806  9: 
.Betbuch"  ls.">  50]  .s<»6 
859  SS!»:  libellus  ex  eo 
excerptus  62]  ;  BBetbttch- 


Calvii 


<  anisius 


957 


lcin"  660 :  Betrachtungen 
iiml  Gebel  des  Bruders 
Clausen  698  701  7:;7 ;  Be- 
trachtungen  861  ;  ( late- 
chismus  |  Summa,  Parvus 
Cat.  Catholicorum,  ln-.ii 
stutiones  christianae  pie- 
tatis,  Cat.  minimus  \. 
t  !atechismus  ;  •  !ommenta- 
riorum  de  Verbi  I  >ti  cor- 
ruptelis  Liber  primus  sive 
de  S.  Loanne  Baptista  :>s 
183  253  3426  177  s  501  2 
580/603  632  1  792  916 
936 :  Liber  secundus  sii  e 
de  1!.  Maria  Virgine  ( Ipus 
Marianum  28  9  52  58 
L83  1  1S7  s  202  205  9 
253  3428  172  177  8  199 
501  •_'  580  609  632  4  792 
829  916  928  9  936;  a  Bel- 
larmino  recognoscendum 
215;  operis  correctiones 
205  9  583  4:  numerus 
testimoniorum  a  C.  in 
Comm.  allatorum  *583; 
libri  compendium  253;  Li- 
ber  tertius  sive  deS.Petro 
Apostolo  253  502  865: 
.Confessio*  582  633  4  735 
825;Denckbuchlin889  90; 
.Ermahnung"  221  724  5; 
Enchiridion  itinerantium 
813 ;  Enchiridion  pietatis 
pro  principibus  337/40 
827/9 ;  Epistolae  dierum 
sacrorum  v.  Evangelia ; 
Epistolae  S.  Hieronymi 
547  562661  698773875  6; 
Evangelia  etEpistolae  die- 
rum  sacrorum  498  621/2 
696  735  815  826  874890; 
Exercitamenta  cbristianae 
pietatis  561/2 ;  Catholische 
Gesang  811/2;  Catholisch 
Handbtichlein4853;Histori 
von  St.  Fridelino  l'76  287 
788'2  795/6  937:  Histori 
von  St.  Moritzen .  auch 
vonSt.  Urso  21»  7  8  300  2 
304  5  307  315  325  328 
:;;>:;  i:;;>s  r,i;:;t;s  71  3so  i 
433  447  8  450  1  847  ii- 
fculus  851  856  892  937; 
Historien  von  S.  Beato  u. 
S.  Fridolino  284  95  300 
809  11  847/8  937;  Hor- 
tulusanimae,Seelengarten 
t97  7t)l  817;  tnstitutiones 
<t  exercitamenta  christia- 
naepietatis375  6812826; 
Kirchengesange  811  <s77: 


KriegsleutSpiegel  l_'l  133 
1 17  8  t50  1  156  8  163 
187  s  876  892  937 ;  Ma 
nuale  <  !a1  holicorum  ■_'.">:>  7 
501  736  77:;  79.">  811  2 
826  828  s17  860  ss9  s9l 
925  967  :  Martyrologium 
348"  t72  501  563  1  807; 
Miserere  s  t6  7  ;  Notae  in 
evangelicas  lectiones  die 
rinn  dominicorum  el  festo- 
nim  251  253  308  319  25 
327  s  332  334  336  340  52 
354  359  375  6  381  2  177  8 
isu  817  tituliis  820  1 
834  «  titulus  et  Laudes 
842  844  851  860  885  934; 
Opus  catechisticum  404 
497  199  561  660  695  6 
889;  Palaestra  hominis 
catholici  812;  Predig  von 
vier  Sontagen  im  A.dveni 
564  827  847;  .Der  Seelen 
Paradeiss"  869  72;.Trost- 
buchle"  869 ;  C.  lilims  per 
totum  mundum  disseminal 
537 :  C.  libri  in  processu 
beatificationis  eius  appro- 
bati  599-' ;  libri  perperam 
C.  auctori  attributi  813 ; 
eius  .amanuenses"  "_':>'_'  3 
294  320  1  328  332  855 
878  885  929  et  v.  Ilsung 
Sig. :  scriptio  -senilis1' 
864  :>. 
Canisius.  Petrus:  Loca, 
i  n  q  u  i  b  u  s  d  e  g  e  b  a  t : 
Argentoratum  41 8;  Arn- 
hemium  418 ;  AngnstaVin- 
delicorum  201  333  377 
418  475  483  499  501642  7 
898  919;  Bada  Helvetio- 
rum(Thermipolis)259644; 
Berna  21;  Bilrglen  (Bour- 
gillon)  510  744  760  830; 
Colonia  309  11  416  8  478; 
Dilinga499  644919;  Ein- 
sidla  201:  Elvanga  418; 
Friburgum  Helvetiorum  ; 
passini:  HalaTirolis721  .'{; 
Ingolstadium  338  9  383  I 
tl8  199/502  649  898; 
Leodium  311  417  :  Lucer- 
na  1  •_'  201  259  645  648 
sl2:  Marsens  22;  Wes 
sana  117:  Moguntia309  10 

416  7:  Monachium  385  7: 
Noviomagus  418  902; 
Oenipons  tl3  lls:  Ot- 
tinga  Vetus  s<>:;  943; 
Praga  388  90  tl8;  Floma 

417  584  760:   Solodorum 


327  520;  Tridentum   117 

898  944;   \  indobona  339 

tl2    II-      Vormatia    H8 

944;  Westphalia  311 

Canisius,    Petrus,    ali- 

'i  ii  a     eius     ra 

provincialia  1 17  l.;i  j  su 
perior  tnissionis  friburiu 
34  532  913;  hand  ita 
idoneus  :>7  i!»:  munere 
levari  cupil  1<»_:  levatui 
102;  Levatur  officio  con- 
sultoris  pro^  incialis  79 
consultor  rectoris  15 1  217 
245  784  s:;r  s.;s  851 
contiones  urbanae  \\i  x.m 

l.\        I  .XI         l.\M         1  1    3         -1 

51  ll_  503  16  526  535 
547  51  564  74  618  622  32 
642  3  661  7:;  685  701  15 
726  730  3  739  16  77:;  6 
796;  contio  ultima  381 
!'■';  I :  numerus  liarum  con- 
tionum  7S I ;  contiones  nii  i 
habitae  -_'l  551  :>:>s  9; 
oratio  funebris  in  Bon 
homium  7.">1  ."> ;  contiones 
suas  parum  frequentari 
queritnr  627  s  631  663  I 
702  707  711  741  ;  con- 
tiones  eius  in  lucem  emil 
tendae  252  3;  quanto  cum 
ardore  et  fructu  contio- 
natus  sit  551  654  6S.">  6 
797  8  924  930  1  940:  con- 
tionandi  onere  liberatur 
7S  I :  erroresdecontionibus 
eius  78 1 :  sacer  suggestus 
eius  797 :  catecheses  516 
798ad800  934;altare546 
833;  breviarium  878/9; 
epistulae  doctrinarum  el 
monitionum  piarnm  plenat 
313  :  -<  rermaniae  A^posto- 
lusu  915  919;  «Apostolus 
Bavariae"  s13:  -Apostolus 
Augustae"  919. 
Canisius ,  Pel  rus  :  \  a- 
r  i  a  :  vaticinium  de  i-<> 
117:  professio  117  131 ; 
Fiiliiii_.(i  non  auferendus 
102  115  612  642  3  677  s 
93 1 :  preces,  missas  <'tr. 
petil  7  9  51  •_'  115  186  189 
•_'16  242  3  247  252  260  1 
264  296  307  316  9  330  _ 
334  6  354  :;:>7  :;7_  :;7 1  :;7»; 
378  384  390  392  399  109 
111  tl3  5  .23  t:;i  t38  9 
441  443  6  t56  t66  168  172 
177  s  ls:;  1-.".  t90;  -iia 
tus"    651  :    infirmus   332 


958 


I mli-x  alphabeticus  aominum  et  rerum  lmius  voluminis. 


334  336  7  354  357  359 
378  392  414  421  4-23  431 
1112  466  472  474  477  8 
182  l  486  7  489  91  612 
642  672677  704  5  740  763 
784  81  1J  821  838  842  851 
864  892  7  906  7  911  934 
9  |n  l  :  eius  valetudo  cu- 
ratur  155  6  281  300  131  2 
|:;.")  641  <)77  8:  infirmarius 
eius  v.  Hugel,  Strang; 
fundamenta  collegii  bene- 
dirit  443  934;  se  ipse 
quasi  pingit  1  1<>:  in  missa 
celebranda  horam  insumii 
8  13  :  de  hora  meditationis 
cotidiana  <i47 ;  propinqui 
eius  41  4!»  58  9  7»;  101 
109  163  et  v.  Canis  Ge- 
rardus  .  <  risbertus  etc. ; 
forraa  corporis  941  ;  mors 
et  sepultura  441  44:;  491 
854892899900906908  16 
923  926  9  932;  mira  ab 
eo  et  circa  eum  patrata 
lii!»  150  491  852  6  878  9 
882  893  896  899  900  907 

909  14  917  2:i  925  928  31 
941  3;  imagines822  3899 
910914  5  919  20  927  945: 
reliquiae  memoriae  etc. 
546  883  878/9  899  901 
921  923  927)  8;  fabulae 
693  4  7S4  798  9  8818. 

1  anisius,  Theodoricus,  frater 
B.  Petri  C.  Dilingae  41  64 
329/30;  tngolstadii  380 
172  8489895;  in  Helvetia 
328  30  332  334  3368  374 
189  90  938  9;  laudatur  ab 
\i|uaviva  210  1  ;  miraculo 
sanatur  7 < >  1  - :  varia  i.\i\ 
201  20:.  210  267  320  374 
111  645  6  648  676  897 
91  mi  908. 

Cano,  Benito  816. 

<  'anobbio,  Aut.  a  lxvh  90 1 

910  912  5. 

1  !anonici  regulares  ( >.S.  lug. 

7  8  :  lateranenses  832. 
1 uiri   saeculares   v.  ( 'a- 

pitula. 

<  iantor  frib.  v.  <  larin. 
Cantus392  119  I2<)  558  .".70 

768  802  s<;<i:  cantus  sacer 
221  271  361  508  515  519 
556  568  571  578  629  665 
705  760  772  847  850  865 
s77:  c.  catechetici81 1  81  I 
s<  1 :  c.  psalmorum  recen- 
ter    confictoi 639;    c, 


apud  protestantes  136;  c. 
avium  <><)<> :  et  v.  Salve. 

Canus,  Rfelch.  588. 

Capitis  inclinatio  <i9. 

Capitula  cathedralia  etc.  90' : 
canonici  ex  coll.  germa- 
nico  149:  canonici  liaere- 
tici  arcendi  145. 

( laptivorum  cura  619  653  685 
729  767  783  787  799  868. 

Capucini  241  71'-'  789;  Au- 
gustae  Vind.  398 :  in  Bel- 
gio  306;  in  Helvetia  306 
90  1  910  912;  etv.Dellion, 
Cochera,  Stans,  Titelman- 

IIUS. 

Caraffa,  Vinc.  lxih. 

Carceres  244  5. 

Cardinales,eorumvirtus522; 
orandum  pro  iis  783  867. 

TCardinalia  opera"  343. 

Cardulus,  Fulv.  189°. 

Caresana,  I.  A.  i.wii  49  52 
59  70  73  80  89  92  95  102 
104/5  113. 

Carinthia,  religio  143:  re- 
formatio  cleri  63. 

Caritas  119  124  130  230  5 
455  575  674  676  714/5 
719  734  778/9  783  803 
840  850  868  886/7  895 
8978  902  980  936  945;  in 
car.  non  in  vitae  rigore 
sanctitas  consistit  591. 

Carmelitani  v.  Billick :  mo- 
guntini  416. 

Caro,  pretium  675  706  884. 

„Carolei-   794. 

Carolsruha  v.  Karlsruhe. 

Carolus  Borromaeus,  S.,  et 
Helvetia  53  170/8  L83 
191  8  199  201  208  4  7692; 
et  Bonhomius  nuntius  ap. 
17  42  81  114  209  752: 
a  Bonh.  laudatus  193  199 
752- :  a  C.  laudatus  752  : 
et  Socii  5  42  62  81  94 
1115  177  9  L83  191  3 
L98  9  204  484 ':  el  synodi 
mediolan.  204  ;  mors  209: 
tamilia  407'  :  varia  1  \  12' 
13  17  11  5  62  81  83  192 
357  644. 

CarolusMagnus386555  7058 
718  7S1 :  eius  laudes  599. 
V.  imperator31 1  I1741S- 
849  9  11. 
IX.  Galliae  rex    133. 
X.BrexGalliaeu29813015. 
archidux  .    princeps   Sti- 
riae  etc.  i.\  :;:i7:'  338. 
1 1.  marchio  badensis  298. 


Carolus  Emmanuel  I.  Sabau- 

diae  dux  43  93°  213  307 
401  403  42S  45S-  684. 
-  Bavariae  princeps  256  7. 
nepos   lacobi    de    Saint- 
Mauris  257  8. 

Carpentarius  v.  Wagner. 

Carthaginense  concilium  (sub 
S.  Cypriano    <i<i9. 

Cartusiani  416  917:  colonien- 
ses  416  478:  friburgenses 
Helv.  815  938;  et  v.  Dio- 
nysius,  Lanspergius,  Lu- 
dolphus,  Murer. 

Casalius,  Laur.  4465. 

Casate  Casati  .  Alph.  464  <i. 

Casaubdnus,  Isaak  600. 

Caseus  510  539:  Pretium 
<175  SS4. 

Casimirus  comes  Palatinus 
168  186  687. 

Cassan,  Philipp.  316/17. 

Cassiodorus  362. 

Castellania  244  5. 

Castellus.  Pranc.  542. 

Castftas  perfecta  223 :  vutum 
7  590  683  771  782  814 
868 ;  et  v.  Virginitas. 

„Castneratusu  282. 

Castro,    Alphons.    de    272 5 
274  587. 
Lambert.  310. 

Casulae  667  85<J  899. 

Casus  conscientiae  81  36  58 
76  186  254  270  274  318 
32!»  8747  3787  390  892- 
895  415  480  4i;i->'  189  614 
617/8  799. 

Catecheses  31  85  131  4  170 
254  29»;  802  8  880  1  829 
355  878  560  1  87-v  4J<> 
626  658  4  655  684  7  <;!«;  7 
725  738  768  9  772  787 
794  5798  800  814816  820 
834837841  865877888  9: 
pro  Sociis  183 ;  pro  men- 
dicis  7:;:; ;  tlatio  Studio- 
rum  S.l  de  modo  eas  ha- 
bendi  <i!«i  7 ;  cat.  opus 
quam  praeclarum  772. 

Catechismus  ab  omnibus  di- 
scendus 550 ;  romanus  1!»  1 
5i;i  696  7  806  834;  tare- 
viivusis  793;  I'.  I.  i;.  Ro- 
maiii  794 :  heidelbergensis 
s17:  Lutheri  621   789. 

Catechismus  Canisii 
Summa  .  <  latech.  parvus 
( latholicorura  .  tnstitutio- 
iics.  Catech.  iiiiiiimus  : 
\  ersio  anglica  804  ;  bohe- 
mica  655  sl<;:  gallica  72  8 


(anisius        Cnyff, 


'.'..'.' 


195  546  620  653  I  845; 
graeca  858  887  ;  hebraica 
858 :  hungarica  561  ;  illv- 
rica  612  I  833  84  I ;  lel 
tica  659;  ueeriandica  gro 
ningensis  805;  polonica 
5 16  659  :  scotica  771  825; 
serbica  \ .  illyrica;  vlamica 
857 :  Catech.  editus  Ant- 
verpiae  496  5  l'i  734  5  79." 
825  6  833  845  857  887; 
A.ugustae  Vindel.  87  I  5  ; 
Barcinone  Barcelona  825; 
Bergomi  793 ;  Braunsber 
gae  7!i.*i:  Coioniae  559  815 
887;  Constantiae859  873; 
( Iracoviae  559  659  ;  Dilin- 
gae  1:98  546  560  695  696 
7:i.">  806  817  859  873  5: 
Duaci  546  857  887;  Fri- 
burgi  Belv.  4!».'.  793  872 
s77:  Fuldae  620;  Herbi- 
poli  497  805 :  in  Hollandia 
735;  tngolstadii  560  649 
659  858  887;  Leidae  in 
Hollandia  735 ;  Lemovici 
Limoges  620  s45:  Leodii 
771  816  825;  Londini804; 
Lugduni  793;  Moguntiae 
888;  Monachii873;Nissae 
874;  Oeniponte  772;  Pa- 
derbornae  887 :  Parisiis 
735  771 :  Posnaniae  7.">."> 
874;  Pragae655;  Romae 
612/4     S44;      Salisburgi 

833  4:  Thierhaupten  845 
858;  Turnone  (Tournon 
816;  Tyrnaviae  561  ;  Ve- 
netiis   496   695    771    805 

834  857  8;  Vilnae  659. 
Catech.  explicatur  in  Al- 
satia  62]  697  794  ."> :  in  epi- 
scopatu  augustano  497  8 
697  816;  basileensi  72/3 
494  5889;inBohemia655; 
in  archidioecesi  coloniensi 
889 :  per  Europam  561 :  in 
Franconia621  888  9;  tiliis 
( ruilielmiV.  Bavariae  ducis 
<i21  :  per  Helvctiam  931  ; 
in  Hollandia  <i97  ;  in  Imliis 
."><il  :  [ngolstadii  7!i5 ;  in 
archidioecesi  moguntina 
888;  in  scholis  SJ  696  7; 
in  Suebia  <i!»7 ;  in  Tiroli 
697;  Vilnae  560;  laudatur 
et  commendatur  in  _Ra- 
tioneStudiorum  SJ  "  696  7  ; 
a  Possevino  834  ;  a  Ver- 
nuiin 936:  iinpuiinatiir  65s 
789  92  802  3  805;  imagi- 
nibus     illustratur      793  I 


s7 1  .'> :  transfunditur  in 
versus  Latinos  826,  e\  ger 
manicos  859 ;   mutationes 

«•!  addil  i is  ab  aliisfactae 

873;  \aria  72  3  L70  348 
375  415  485  192  5  199 
50]  503  537  546  559  60 
620  1   793  5  862  936. 

I  latharina  Alex.,  S.,  festum 
l<;o'  ;>i  I  549572  67]  710. 
regina   Portug.  868. 

Catharinus,  Ambr.  587. 

Catholicorum  verorum  „no 
tac"    511  .">. 

Cavaleriis,  [o.  a  3772. 

.Censura  Coloniensis"   658. 

Censura  librorum  in  SJ  58 
Kis  7u  184  215  253  376 
3781  446  4titi7  607  820  1 
848  865  877;  extra  S.l 
II  .">  214  5  276  498  633 
794  818  826  7  845  860 
89]  :  apud  protestantes 
495. 

.Censura  Oricntalis  Kcclc- 
siae"  106/7. 

Censurac  poenae)  ecclesia- 
sticae  141  274  683;  sper- 
nuntur  556 :  in  Helvetia 
exerceri  nequeunt  173;  et 
v.  Excommunicatio,  Sus- 
pensio. 

Census  utrimque  redimibilis 
281/2. 

Censuum  emptio  35. 

Centuriatores  Magdeburgen- 
ses  590 ;  C.  scripta  con- 
tra  eos,  v.  Canisius,  scripta 
de  Io.  Bapt.  et  Opus  Ma- 
riale. 

Cepari  Virg.  lxiii  876. 

Cera  (>75. 

Cervus  739. 

Chahlais  401  5. 

Chambrune  v.  Pincton. 

Chananaea  mulicr  233. 

Chandieu,   Ant.    1  15  <i. 

Chappuys,  Gabr.  7!t.">  826. 

Chardon.  Maurit.  808. 

Charron,  lo.  <!34. 

Chartae    Papier)  884/5. 

Chartarum  ludi   802* 

Chartres  332  58718. 

( 'havcs.   Tliiun.  a    772   805. 

Chemnitius,  Mart.  <i.">s. 
Chietini  789. 

Chifflet,Petr.Franc.312848. 
China  734. 
<  liins  insula   821. 
Chlodovaeus  rex  2638. 
( 'liuliiius.    Matern.  249   .">•">!' 
<il!t  20  698, 


Chollet,  I...   19  218. 
( Ihristiana  archiducisa 
Christiani  pi  IJ)  H  L«l 

( 'lnistiauus   \  n  1i:i  1 1 1 1 1  u 

Christinus,   Petr,  562. 
( Ihrisl  i  in\  ocal  io     »( Ira  pi  o 
noliis-    592  •". 

<  hristo   attribuendum  quic 

quid  maiorem  ei   gloriam 
afferi  589. 

<  hristophorus,  S.  .">72'  627 ; 

templum    116. 
Chrysostomus     \.     [oannes 

(  'lir\  s. 

Chur  \.  (  uria. 

Chytraeus,  David  L69  7<t 
201  2. 

Cicero  L82s  L084  I2<;  \J1 
!<;:;'  50]  s:;<;  9351;  legen 
dus  392. 

Cilicium  484fl  <;.">:;  681  787 
938. 

Circumcisio  Domini  1 1 1  *  1 
565  r>7:>  622  656  662  673 
710  .">  734  739  770  773  I 
7ss  803  815  s21  832. 

Cistercienses  monachi  v. 
Altaripa,  Reun,  Thennen- 
bach,  St.  Drban ;  moniales 
friburgenses  769*. 

Civitates  imperii  liberae  96 
104  10<i. 

Clamperius .  Symphorianus 
601. 

Clarissae  789. 

Claudii,  S.,  monasterium  686 
729. 

Claudiopolis  821  561. 

Clausura  canonica  801. 

Clemens  Romanus,  S.  291 
345  389  600;  f.-stmn  Itio1. 
VIII.  371  372  L088445J  ' 
464  ^f..".1  629"  834;  in 
poenitentiae  operibus  dili- 
gentissimus  484. 
'  IX.  698. 

Cleri  errata  ei  defectus  1J 
3  22  :;  27  s  :;:>  63  I  67 
130  1  141  2  1  15  L53  173  4 
183  ls.">  .".07  553  555  566 
;>7:i  1  576  610  1  616  624  5 
658  666  668  670  1  703 
705  6  717  9  753  778  796 
819831 :  acerbiusnon  trac- 
tamla  (>:;  819  :  unde  orian 
tur  716  9. 

Cierick,  Ludov.  831, 

Clerus,  Lndov.  ss. 

Clichtoveus,  Lodoc,  587. 

Clivia    Cleve    I. 

Cnvff,  [o.  805. 


960 


[ndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis 


Ooadiutores  temporales  in  SJ 
v.  Fratres. 

Cochlaeus,  [o.  586  803. 

Codina,  Aitli.  v  634  827. 

( loena  Domini  Bulla  1 13  L86 
190  506  683. 

( lognitio  sui  ipsius  237. 

Coletta,  S.  929. 

( lolganus  2781. 

Collatio  ieiunantium  662  3 
814. 

Collegia  Societatis  in  Ger- 
mania  florent  138  '.' ;  col- 
Legiorum  dissolutio  178  !•. 

( loUoquia  in  meditatione  681 
836. 

spiritualia    126  <    236  i 
417  905  924  926  928  935. 

( lolonia  ( l6ln,  Koln  .  archi- 
dioecesis  .").").") ;  archiepi- 
scopi  v.  Ernestus  Bav.. 
Ferdinandus  Bav.,  Truch- 
sess  Gebh.,  Weda;  univer- 
sitas  :in:t  11417  786;  cle- 
rus  ">  1 1  417.  reformatur 
7.">.'i:  Carmelitae  v.  Billick; 
Cartusiani  3094  478  588 
!i44:  Dominicani  870  1  ; 
Socii  138  181  200  294  ."> 
308  11  412  417  S  475 6 
177/8  .">41  :  eorum  fructus 
maximi  309;  patroni  309  ; 
persecutio  310;  catecheses 
2'.)."> :  drama  309] ;  convic- 
tus  2!»  I :  congregatio  ma- 
riana309]  5411  543  I ;  se- 
natus  622;  urbs  308; 
„Sancti  colonienses"  309 
478  833  847  876;  J.ellum 
coloniense"  'il  7  ;  ( '.  <  lolo- 
nienses  amat  ei  laudal 
177:  libri  excusi  248  2494 
2662  272s "  "  286  '  3582 
:..".'.  i  584  (idl  619/21  661 
6811  <;'.'.">  6  698  738  815 
834  887  889;  archivum 
bistoricum  iirbis308;  bibl. 
seminarii  maioris696  698. 

Color  paramentorum  506! 
568. 

<  'olumbae  711  .".  7.'!!». 
Columna  flagellationis  I  ,'hri- 

sti  1.".'. 
Comensis  cardinahs  Ptole- 
maeus  Gallius  2  1  I  <i  ;;;< 
11  L3 :.  17  I!»  :,:,  i;i  ci 
70  i  1  7  1'  85  ti  '.'1  2  HU 
110/1  111  196  301  '  520 
:.:.2  :;  612  643. 

<  ..iniii.-i  ri\  iniii  quomodo  lia- 

'"'ii  debeanl  .".21. 

<  '.iiiiim- ationis   fidel.  de- 


functorum  dies  4601  513  1 

71.">  6. 

Commendandi  officium  C. 
haud  gratum  72. 

Communicatio  bonorum  spi- 
ritualium  :!'.,:>. 

Communio  eucharistica,  in- 
stitutii.  et  praeparatio  ad 
eam  :><17  8  664  <;:>o  <'>:><'> 
7:i.".  774  782  819;  eius 
neglectus  628  <i.'il  :  c.  sub 
utraque  specie  14;")  705; 
sub  una  568  638  662  :i 
685 :  C.  annua  :>(;:{  608 
618  <;.">4  (i(i4:  quater  in 
aiiin.  :;!< :  indulgentia  pro 
ea  31<  47  <il  2:  c.  frequens 
21  :il  81  113- 150  154  386 
454  506  522  531  543  551 
.")(i!t  594  629  654  ('»72  686 
702  709  745  764  767  786  7 
800  863/4  868:  optima  ad 
reformationem  via  81  506; 
menstrua  653  814  823; 
bebdomadaria  .'!<;  .">()!<  ."><;'.» 
7<i7 :  cotidiana  .">()!»  :>(i!» 
819  835;  c.  prima,  indul- 
gentia  pro  ea  526 :  quo 
saepius  communicatur,  eo 
melius  569  ;  quotiens  com- 
municandum  in  SJ  720. 

(.'(.nii.  7.">.">. 

Comoedia  scholastica   3091. 

(omotovia  (Komotau    ::.'lt',. 

Compietorium  4(>0'  866. 

Complutum  (Alcala  .  liber 
editus  661. 

Compostella  (554  764  800. 

Conceptio  immaculata  li.  Ma- 
riae  V.  ."»7:i  589  628  710 
7.'il    74(i_7i;,s  70. 

Concilia  27:5:  ab  baereticis 
contemnuntur  160. 

Concordata  Germaniae  14.V. 

Concordia  l<i:i  231  2  23.  ."> 
352  372  685  714  869; 
inter  magistratus  ecclesia- 
sticos  et  civiles  811. 

Concordiae  liber  BKonkor- 
dienbuch"    266s  502  552. 

( loncubinatus  1 '  (>■'!  141  L53 
276  <;.">7  728  790. 

Confessarri  236  683  783; 
niunus  quam  grave  274  ; 
per  Socios  instructi  7<i7 
82 1 :  conf.  niniis  indulgen- 
tcs  670;  ci.nl'.  clementer 
agere  debent  cum  poeni- 
tentibus  7  lo  ;  conf.  SJ  IVi- 
burgenses  calumniis  \  exa- 
ti  7  17  1!<:  conf.  principum 
134  III:  episcoporum  142. 


Confessio  peccatorum  negle- 
gitur  (i.'}l  ;  rite  faeienda 
567  8  650  727  735  811873 
887;  ordo  servandus  506; 
longior  506;  c.  frequens 
optima  via  ad  reformatio- 
nem  506:  generalis  151 
154  2:i(i  4:i4  :>31  57:>  7so 
783  785  882;  saltem  l>is 
in  Quadrag.  facienda  663  1 
702  740:  menstrua  653 
814;  hebdomadaria  3(>: 
varia  21  31  150  154  :!.",.". 
386  45.  5  506  508  9  :>.">1 
594618  654  672702  708  9 
728  731  7(i4  778  786  7 
7!<!<  801  814  823  831  839 
851  863  881  907. 

„Confessio  Augustana"  106 
552:  eius  exemplum  ms. 
872. 

Confirmatio    episcoporum 
apostolica   14.">. 

Contiimationis  sacramentum 
145  838  9. 

<  ionfluentinus,  lo.  Bapt.  39. 
398. 

Confraternitates  74*» :  confr. 
S.  Wae  807  9;  S.  drsi  470 
17:;  1  [81  184  •">  4*7  490; 
et  v.  Congregationes  ma- 
rianae. 

CongregationesgeneralesSJ: 
111     1573    167;   IV    1581 
(>4  (i  17S-  (i47  s:  X   1593 
•".71  2. 

marianae  571  621  889; 
origo  :>12  553;  regulae 
(i4<i :  congregg.  feminarum 
544  .")  ()4(i :  congr.  augu- 
stana^s.-lM-olonionsis.')!)!!' 
541 '  .">  !•".  1 :  dilingana  7.")'-' 
47!) :  Eriburgensis  Selv. 
.".1  .".(i  46  4!)  74  .".  81  94  •"> 
103  1  193  L96  327;  32!) 
331  392  434  541  I  551  3 
70S  72!)  7(17  S  S02  81  1 
823  L839  L0847851863  5 
868  886  889  903  1  907; 
fuldensis  449;  halensis 
407' :  berbipolensis  295  ; 
ingolstadiensis  L-85 ;  lucer- 
uciisis  4<i4'-'  729* ;  mogun- 
tina  loo ;  monacensis  255 
390  :!!'."> :  pragensis  7.V ; 
loinana  553  (il<>  72!)': 
vindobonensis  7."> :  variae 
7.") " :  ad\  ersarii  708  ei  \ . 
[ndulgentiae. 
procuratorum  SJ  L584 
L85  201  ;    L590    31  I. 


( loadiutori 


Cultus. 


961 


( 'ongregationes  pro^  inciales 
SJ  Germaniae  superioris 
L584  1858  201  642/8; 
1587  254  258  60  934; 
1590  861;  L593  861; 
1597    172  177   183]  851. 

<  lonimbrica    ( loimbra    16  1 '. 
Conradi,  Mart.  911. 

<  lonradus,  S.  555  836. 

Ma.tiu.  330, 
parochus   tnogunt.,    dein 
(  artusianus  416  7. 
( lonsecratio  altarium  170  .">. 
Consiliarii     principum     1  1 1 
7.">(i :  episcoporum  1 12  1  16. 
Constantia  \.  Konstanz. 

<  lonstantiense   concilium 

6961. 
•  'onstantinopolis   464   555 

869. 
Constantinus    Magnus    386 

71S   774    7Sl  :    eius    rdo- 

natio"  555. 
( lopronymus  .')47  8. 

<  lonstitutiones  Apostolicae 

600. 

SJ  761  850'  862;  sum- 
marium  33' ;  et  v.  Regulae. 

Consultores  provincialis  79 
184210*479;  rectorisl55 
1561  210-  217  24;",  2951 
318  331  333  3787  410- 
440  4ii4-  4(iii7  475'1  611/2 
653/4  837  8382  851 l: 

Contionatores  783  868  ;  auc- 
toritas  14(5  150 ;  munus 
eximium  349  628  702: 
raritas  14ti  7  152;  bene 
Lnstituendi  133/4  146  7 
150;  nimis  molliter,  Dei 
iustitia  occultata,  dicentes 
573  819;  contionatorum 
auditores  malevoli  ;">  1 :;  628 
(i(>7  702:  contt.  principum 
134. 


Controversiae  fidei  tractan- 
dae  el  tractatae  L30  I  L60 

:;:;:;. 

Conventicula  Becreta  639, 

..( Jonversio"   religiosorum 
.".Kr. 

( lonversiones,  earum  difficul- 
tates  128  131  L36;  modus 
eas  faciendi  L28  36 ;  fa 
ciendae  el  factae  71*  134  6 
i:;s  9  |  17  8  L85  L88  298  9 
387  L7045008502  64  I  550 
563  1  594  654  728  9  764  6 
768  881  :  in  episcopatu 
basileensi  !'l ' ;  in  valle 
Chablais  401  6;  Priburgi 
Helv.618  726  728  9  764  6 
768  787  -798  9  800  814 
823  831  851  865  6  881 
919934;  inVallesia886  7: 
( Lermania  infi  ii<>ie422'  '": 
Hollandia  ."7  1 ' ;  Hungaria 
S2  3  7:,:;:  rndiis  688  m  j 
conv.  Frobenii  haud  vera 
2  44  .",  70  1  91  2  101  101: 
SJ  ad  convertendos  in- 
fideles  et  haereticos  a  Deo 
instituta  134  5  L38 ;  oran- 
dum  pro  conversionibus 
7">0  783  867  8 ;  conv.mere- 
tricum  7<i4:  peccatorum 
in  sacra  aede  lauretana 
594/5. 

Convictus  studiosorum :  CO- 
lon.  294:  diling.  102  262 
329  355  35  7  395  399  415 
4324  4332  et  v.  Dilinga, 
monachi ;  frib.  (Helv.  430; 
herbipol.  295;  ingolstad. 
440  4<8<i :  monacens.  296 
302 3  303  4  317  394  '  ' 
4(>i  :  convictorum  sors 
quam  prospera  4(i7  ;  con- 
victus  pontificii  in  Ger- 
mania  137  14s  9. 


mus 

B8  I 


<iuid  \ aleal  616 


Contiones,  verba,  quibus  in-    Convivia32  36  *  48  125  l."l 


cohabantur  et  terminaban- 
tur  574:  contt.  audiendi 
ofncium  628  639  663  715 
733  7<i>  866;  frequen- 
tandae  vel  freguentatae 
516/7  669  676  686;  parum 
curantur  517  522  627  8 
631  663/4  (57(i  702  707 
711 :  non  audiuntur  a  mu- 
lieribns  665 676  680;  cont. 
l.aereticorum  639. 
Contractus  72<i  7  788  866 
907  :  variae  formae  756  8; 
„germanicusu  •",  12  (12  6 
281  •'!:  „societatisu  trinus 
758. 


146  180  3368417  419  516 

.",.";i  ">.">i  .",(;.",  ",7o  .",75  i;is 
625  709  732  711  785  838" 
881  892  920  925  8  937  8. 

Copus  Alan.  588. 

Coquus  in  SJ  373  440  111' 
;>;;s  9  649  906. 

Cor  [esn  i;.V.t  S35  880  887. 

Corbeyrier  L96a  L99. 

Corbi,  Georg,  885. 

Coidulicnsi.s,    Ant.   661. 

Core  229. 

( lormellas,  Sebast.  825  6. 

Cornerus,  Dav,  <  Lreg.  7:;ii  7. 

Comettus,  Lac.  771  2  805. 

( lorona  -i\  <•  <  loronaius  num- 


Braunsberger,  Canisii  Bpistulae  <t  Acta,    \'lll 


•  'orpateur  <  '01  pataux  .  lac 
320'. 

<  'orpoi ;,  Sanctorum    in   <■<><■ 

liim  recepta  20*i  - 

1  "i  porale  667. 

'  '"i  i>"i  1-  '  lii  isi  i   fesl  nm  29 
36  L67  608  .">7- 
666  7  707  828. 

..( '<ii|iii^  ( latholicorum 

( lorradus  651. 

(  <ii  111  \  ias.  I  lidac,  de  66 

( losmasel  I  lamian 

( losterus,  Franciscus  i..\i\  \ 
539  L0543  6478;  eiuslibri 
850. 

Cottam,  Thom.,  B.  L35a  L901 
(il. ">''. 

Coyssard,  Mich.  692. 

( 'iai'n\  i.i  .  Sni-ii  695  :  lil>ri 
editi  107  L-96  559  60  659; 
biblioth.  universitatis  L96 
560  1  659  736  s7.">:  mu- 
seum  principisl  Izartoryski 
560. 

Crampon   106. 

Creatio  mundi  272  .">ii:;. 

( Iremerius,  Everard.25 1  330. 
-  Io.  isi    185  6  215  6. 

Crendelius,  Ferdin.  392  L39 

Criminalis,  Ant.  1  :;.">'. 

Crispus  caesar  3507, 

Crocsclius,    lo.   501  2  827. 

Crombach,  Herm.  308. 

Cruce,   lac.  a  282. 

Pompeius  a   27   43    7s^ 
811. 

Crumlovia    ECrumlov    :;:;,'>. 

Crusius,  Lac.  251  259  645  7. 
Mait.    10»;. 

Crux  Christi :  7  verba  iu  ea 
prolata  680  1  ;  dies  cruci- 
tixionis  563  :  crucis  vene- 
ratio  390  460'  507;  festa 
708;  borae  S.  Crucis  680; 
imagines331  L16  L40  519 
568  705  77'.i  857  899  910 

!»14  :    crucis    sigi 1    I'i7 

505  <iv"  7ii2  <rj  B66; 
superstil  iones  679  ;  blas- 
phematio  505  705. 

amplectenda     L9 1  5 
316   122   145  531   761. 

( luiavia  dioecesis  8  I. 

Culina:;:;  L29  538  9  883  902. 

<  lulmannus,  Leon.  596. 
.Culpa-  902  3  908. 
Cultus  divinus  134  L38  1  1"  1 

7^:;  804  ;  el  \.  <  aerimo- 
ni.K'.  l-jnliari.-ti.i.  Missa 
etc, 

61 


962 


linltx  alphabeticus  aominum  et  rerum  huius  voluminis. 


lunegundis,  S.  i  <4. 
!unibertus,  S.  3092. 
ii!  a  animarum  Barsartium" 

274  :  „opus  divinissimum " 

118. 

urdinus    *  tardy  .    [o.  3201. 
iii  i.-i     Chur     li)  1    15  7  18 

25    2638;    patronus    705; 

episcopi  v.  Porta,  Rascher. 
uriositas  840. 
urlandia  i>.~>9. 
iisanus,  Nicol.  802. 
'uvillonius  Covillonius  .  I". 

.".1    121  '. 
yprianus,  S.  290  343  345 

522  590  600  6736. 
yrillus  Hieros.,  S.  834. 
yrinus  7i.">. 
\  sat,   Renward.  i.xvn  21  5 

18  294  607  8  810. 


Dacianus  praeses  •"<>.">. 

Dadre  660. 

Daegenscher  Dagischer,  De- 
genscher    300  456. 

Daegischer,Wolfg.353]  433. 

Daemones  238  391  566  604 
608  610  615  623  626  632 
670  688  9  702  928  9;  eo- 
runi  potentia  ei  malitia 
664  678  80  682  706  750 
767  771  789  91  866  878 
943;  homines  iis  se  tra 
dentes  117'.':  remedia  ad- 
versus  daemones  312  3 
664  679  80  77.0:  et  v.Ma- 
gicaeartes,  Superstitiones. 

Dakh,  Lucas  L911. 

Dalberg,  Wolfg.  a  888. 

Dalrymple,  tac.  825. 

Dammartin-en-Seroe  325. 

Dandliker,  Car.  882. 

Dania   169. 

Daniel  propheta  322  565  641 . 
sacerdos  :il<). 

Danzig  L69  694;  Socii  84. 

Darmstadt,  bibl.  publica826. 

Dathan   L60  229. 

Daurignac,  errata  7^:;  7'.»'.' 
8 1 2. 

David  rex,  S.  121  223  225 
2:12  :;  2:;:.  2:;7  LO  257  351 
396  107  622  641  678  713 
718  846  7  877. 

h.n  id  ab    lugusta,   B.    L36. 

De  Backer,  Vug.,  errata  216 
619  816. 

Decimae  '171   701. 

Declaratio   ferdinandea  901. 

Dedicatio  ecclesiae  L601  510 
512  3   558   570   ''.1 1    618 
6  654   7 1:;  I   - 


Degenhart,  Melchior  296. 

De£>enscher .     Wolfg.     ■">.">•'! ' 

433. 
Delft  2H4  697. 
Delitzsch    406. 
Della  Torre,   to.   1104. 
Dellion.  Apoll.  .">4<>. 
Delsberg  71-  112   492  .">. 
Denis,  Mich.  828. 
Derendingen     Derdingen  ? 

802. 
Dernbach,   Balth.  i.x  lxv. 
Desertores   Societatis  tesu 

530. 
Detractio  famae   761. 
Deutsch   Brod    in   Bohemia 

78. 
Devie,  P.  813.  . 
Dhumius,   Mart.   i.x  64. 
.Dialoiius"    sacer  823  S.-J.S-». 
Diaz,  Petr.   1355. 
Dierauer,   to.  <>S8. 
Diesbach.    Carolus  de    45  6 

543. 
Georg.45  6  2">s-  910  913 

915  918  944. 
Ioannes  Rochus    45  910 

913  915  918  944. 
M.  de  25. 
Nicolaus  258  9  910  913 

915  918  944. 
Petrus  910  913  915  918 

944. 
Sebastianus  45. 
Diest  876. 

Dietenberger,  [o.  586  7. 
..  I  lifficiliaquaepulchra"  l.">7. 
Digna,  S.  377. 
Dilectio  inimicorum  7)04. 
Dilinga    Dillingen)  84:  uni- 

versitas84  5  1<)2  2<;2  2727 

2!«;  :;27;  :;;>;>  ;;;>7  395  399 

l:;:i  !."><)  47!»  tll.">  894: 
convictus  S.  Hier.  102  262 

329  355  :i;>7  395  399  415 
4:12'  4338  894:  numerus 
convictorum432*;monachi 
litteris  studentes  <!  8  262 
295  329  30355  6  399  ll">' 
132  1 1'.) :  numerus  eorum 
l:;2' ;  seminar. pontificium 
•  ;  1>; :  congregatio  mariana 
7.">-  L79  542;  Socii  84  L02 
148158260282320329  .".1 
:;;>;>  7:;7:;  I  399  L07  9  415 
L33  L39  446  L50  644  5 
894919;fratresscholastici 
1<)2  3831;  catecheses  329 

330  l  :;;>."> ;  confessiones 
:;.">;>  -.  fructus  a  Sociis  eol- 
lecti  :;7 1 :  eorum  inopia 
12   II:    a  C.  iuvatur    1  1  : 


typographia  72  et  v. 
Mayer,  Io. ;  morbi  374: 
processus  heatif.  C.  lxiii: 
libri  editi  107  329  .">.">i;7 
461 '  497  8  546  7  560  563 
607  621  695  696  704  735 
806817829859873  L894; 
bibl.  lycei  lviii  450;  se- 
minarii  maioris  7.'!.">:  ca- 
pituli  8.">!». 

Dina  769. 

Diocletianus  364  5  5188. 

Dionvsius  Carthusianus  27.'! 
563  599  878. 

Disciplina  v.  Flagellatio. 

Disputationes  271  566;  theo- 
logicae  in  scholis  132  271 ; 
disputationes  cum  haere- 
ticis  134  298  9  650  1  765 
851  :  vitandae  130  1  672; 
disputandi  licentia  prava 
131  136  631  639; 

Dissidia  inter  episco]>us  el 
principes  tollenda  144. 

Dissimulatio  423  131  174 
465;  non  adhihenda.  cuni 
defiderectaagitur589  90. 

Doheneck.  Io.  586. 

Dobereiner,   Phil.  .">.")<)'. 

Doctores  Ecclesiae  ab  hae- 
reticis  spernuntur  99  130 
160  16<) :  audiendi  doctores 
antiqui,  nec  tamen  negli- 
gendi  recentes  273  4. 

Doctrina  christiana  discenda 
.">49  ."><)   et   v.  Catechesis. 

Dogo,  Ant.  535  . 

Doie  257'  2<;s;  526. 

Dollinger,  [gn.  600. 

Dominica  dies  •">  L3  1 ;  singu- 
laritercolenda69;  non  i>r<>- 
fananda  L80  el  v.  rNotae". 

Dominicani  789 :  a  ('.  lau- 
ilautur  599 :  hispani  4  l.V  ; 
et  v.  Alliertus  M..  Annius. 
Antuiiiiis.  Canus,  Catha- 
riuus.  Dietenberger,  Do- 
minicus,  Fabri  1>>..  Fabri 
Sixt.,  <  rranata,  Ninguarda, 
Palaeologus .  Pelargus. 
Petrus  Martvr.  Pius  V  . 
Sa\  onarola,  Sixtus  Senen- 
sis.  Soto,  Suso,  Thomas 
Aquinas,  Victoria,  Vora- 
gine. 

Dominicus,  S.,  129  30  599 
725. 

Donauw6rth  17<)'  ;  Bene- 
dictini  827. 

Dorignj  .  [o.,  errata  I L3  <>.">7 
784  7!<s  812. 

DrascoA  its.  i  reore.i  \  sl'1  203, 


<  'unee lis 


K\  angelici ' 


'.«;:; 


Drews,   P.  586,  601.  I 

Div\  ling  a  Wagrain,  l^.  335    I 

3366. 
Driedo,  lo.  587. 
Duacum    Douai    379;   5  16 ; 

libri  excusi  546  812  857 

887. 
Ducrest,  K.  \   5422. 
Dfldingen  785. 
Dudinus,  Walt.  23. 
Dufour,  Jac.  8151. 
Dulman,  l«>.  875. 
Dungaeus    Dunghen  .   I  tenr. 

Zebert.  79.  860- 

Duras,  < ! 'g.  ">1  I. 

I  lilsseldorf,    bibl.  provinciae 

811. 
Dyrsius.   I".  _xrv. 

Eberlin  Eberle,  Eberius), 
Mich.296  390  2  395  106  R 
111  5  446  789. 

Ebersberg  440  491. 

Ebrietas  63  131  140  1  L53 
506  516  519  549  568  70 
573  580  611  617  662  63 
670  70!»  732  3  741  8022 
868. 

Ecclesia  catholica  magistra 
veritatis  350  1  ;  extr;t  eam 
nulJa  salus  162  290  639; 
numquam  peritura  292. 

Ecclesiae  v.  Templa. 

Ecclesiasticae  dignitatesnon 
cognatis  amicisve  sed 
dignis    conferendae    591. 

Ecclesiasticorum  dominia  et 
possessiones  ntemporales11 
<><J7  670 :  honesta  susten- 
tatio  718  783  et  v.  Clerus, 
Sacerdotes. 

Echarlens  551. 

Echter  a  Mespelbrunn,  tul. 
217  496  7  539  40  620  1 
695  789. 

Echzell  502. 

Eckenthaler.  1...  3201. 

Eckius,  I<>.  134  383  500  586 

6811  803. 
-  Simon  385. 

Ecstases  761. 

Eder,  Georg.  i.xym  57)2. 
Wolfgang.    169  70     :;:>7 
560  1  649  660  1  827  846. 

Edessa  3<;.V. 

Edinburgh  817. 

Edmundus.    B.   v.  Campion. 

Effusiones  7  sanguinis  Do- 
mini  610. 

Eger  in  Hungaria  452  . 

Ehinga  ad  Nicrum  248. 

Ehret,  tos.  353. 


irhard,  <  Ihristoph.  791. 

iilc  Pranc.  \. 
Eichhorn,    \.  620. 
Eichst&tl  .     dioecesis     <;  l!< ; 

archivum  curiae  episcop. 

8461;  bibl.episcopalis81  l  ; 

studior 858. 

Einsidla      Einsiedeln      201 

262  I  :>ii  523  593  I  686 

699  72!'  7:!7  s  764;  mira 

cula    :>•_':;    :>'.<:;  1    7:;7  8; 

bibl.  monasterii   262   7uu 

811. 
Eisengrein,    Mart.  356 

587  633  I  739. 
Eisenreich,    Otto   JU7 !    :;'.<l 

139    111     I7u  1     183   186 

645  7  931. 
Elderen  Guil.  318  393. 
Electionis  ad  gloriamsignum 

629. 
Eleonora    archiducissa   828. 
Elgardus,  Nicol.  :>;)•_'. 
Elias  propheta  :><i:;. 
Elisabetha  Lotharinga,  uxor 

Maxim.  I.  Bavariae    prin- 

picis  394. 
Elisabetha    Angliae    regina 

190  l'1<;'    4531  6155  697. 
Ellinger,  <'.i^|>.  _<;:>. 
Elvanga    Ellwangen    •">:;<>. 
Embrica     Emmericb  .    Socii 

422  477  875;    bibl.  gym- 

nasii  875. 
Emmanuel,   I'.    172. 

S.l    v.   Sa. 
Emmendingen  298. 
Emphyteusis   155. 
Enchiridionitinerantium813. 
Endris,   fo.  7. 
Endymion   !<;:!. 
Engel,   I.  221. 
Engelinus,   i'.  :il  1. 
Engerd,   to.  500/2. 
Ensisheim   1US   (!•;>. 
Epilepsia  curata  943. 
Epiphania  572  732. 
Epiphanius,  S.,  324. 
Episcopi,    orandum    pro  eis 

783866  8;epp.<  rermaniae, 

confirmationem  a  pontifice 

nuii    petentes     1 45 ;    alia 

vitia    111:   ab   baereticis 

spernuntur  K'>'i :  per  nun- 

lius    apost.  niiiin-iidi    III: 

a   Sociis    iuvandi    142  3 ; 

munus  difficillimum  717  8 

819 :    eorum    aulae    1  12  ; 

confessarii   1  12. 
Epistolae  diebus  sacris  reci- 

tari  solitae  v.  Evangelia. 
Equi  37  s  7:;  17:;  I  259  549 


94  ' 

Equulei  _l.">. 

Kia-iniis  Hoterod  ls7'  519 
597  ~    Er.el  [iUtln*niH597 

Erding  265. 

Eremitica  \  ita  69g  9 

Eremus  I!.  Maria  V.  \ .  Ein 
sidla. 

Kilini   552. 

Erhard,  li>.  :>:;•_'. 

Ei  aestus  archidux  i.\  i.w  n. 
Bavarus,  archiep.  colon. 
etc.  186  192  199  200  309' 
i:;7'  <;s|  7:.:;  816. 

Erstenberger,   K.  :>sl . 

Escurial  .     bibl.    nastei  ii 

696. 

Esdras  scriba  3 l<i  3  17 '. 

Essarts,   I".  des  8151. 

Estavayer   551    <;:;<;  7   920. 

Esther  regina  :;!<;. 

Kstius   106. 

Estreicher,  <  !ar.  61 2  . 

Kthica  295. 

Eucharistia  .  eius  veritas 
272:;  5<;<i  <i^l  638  7<i2 
868;  \  is  contra  tem- 
pestates  682;  cil>us  ani- 
rhae  231  ;  cultus  :<i)x 
566  7  :>7<;  7  638  667  682 
7<)7  :  ad  aegrotos  reveren- 
ter  deferenda  :>7<l  7  618 
682  7U7 :  miracula  <;<;."> 
698^  errores  de  ea  100 
160  272s  566;  el  v.  Com- 
munio.  Missa.  Processio- 
ncs  etc. 

Eucherius,  S.  3602  sl- 

Eulensspiegel  859. 

Eunomia.  S.  ."77. 

Kunoniiani    161. 

Eusebius,  S.,  episc.  vercell. 

i<;  s  25  <;. 

Caesareensis    345    -"17' 
362. 

Eustathiani   161  348. 

Kii^tatliiiis.  Eiichard.  156  16  I 
166   168  851. 

Eutropia,  S.  :>7<. 

Eutropius  848. 

Eva  prima  mulier  229  77  I. 

Evagrius  :!'i2. 

Evangelia  cum  Epistolis 
dierum  sacrorum  .  .  I  U  i 
spiritu  sili-ria "  :;l':! •.  dis- 
cipulis  explicantur  657; 
liber  Evangeliorum  25; 
editiones  l!'s  621  2  <;:<''> 
7:;.".   815    826  -7  1   B90/1. 

_  I \  \ ; 1 1 1  _i « •  I  i  •  ■  i     eyangelio   re- 
pugnantes  667. 
<;i* 


964 


[ndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


„Ex  unguibus  leonem"  ">s7. 
Examen  conscientiae  122/3 
237  578  647  659  722  <  <1 
776/7  782  801  845  849851 
873;    „particulareu  7<H  < 
803  s:><>  i. 
Examinatio        episcoporum 
electorum    145:    ordinan- 
dorum    112/3    141    4667; 
717  :  petentium  rnllegium 
germanicum  1  18  9;  libro- 
rum  suspectorum  132. 
Exaten  s-"7  857. 
Excommunicatio     122     162 
276  298]  556  581  710  713 
718. 
Excursiones   120. 
Exercitia  spiritualia  S.  Igna- 
,ii   M    120    140  150  154 
318   119   164  656  684  734 
801    838  8463  878  881  2 
907;  singulis  annis  facien- 
da  652;  eorum  laudes838; 
Canisio   duce  a  Verronio 
facta  77!»  83  7S7  801  879 
ad  881  :  a  C.  facta  416  8 
652   656   850  862 :    liber 
exercitiorum  121  681  761 
780  2. 
Exhortationes       domesticae 
xxn  157  329  419  536  574  5 
603  6    61  I  6    640  1    647 
656  7  680  1  683  692  716 
71!»  20  725  7:;:i  -I  749  50 
759  62    77D  1    77»;  9  784 
786    788    796    803    815 
824   832  838  I»)  851  882 
905;   ad    virgines  sacras 
259  :!7!7. 
Exorcismi  679  s<»:i  943. 
Expurgatio  librorum  456291. 
I'.\  b,  Mart.  ab  i.x. 
I.\  aenreicb  v.  Eisenreich. 
Ezechiel  285. 

Faber,  fac.  310. 
[o.  SJ  :;:;»;■  3787. 

episc.  \  Indob.  586. 
Mich.    545     797/8    854 
922  :;. 
Petrus,    B.    119/21    125 
128  138  309  11  11»;  9869; 
eius  Memoriale  1 1!»". 
Fabianus,  S.  1601. 
Fabi  i.  I".  5868  736. 

Sixtus  7»)  l. 
Fabricius,    legid.  302  . 
[o.  A.  602  813. 
Reiner.  318  338». 
Facultates   sacrae  Madrutii 
legati  apost.9 1 ;  praepositi 
friburgensis  24J ;   dandae 


alumnis  collegii  germanici 
151  :  facultas  absolvendi 
ab  haeresi  151  153  171  4: 
a  simonia  527;  a  suspen- 
sionibus  527;  relaxandi 
censuras  153;  dispensandi 
in  irregularitatibus  185 
5*27 ;  consecrandi  altaria 
173;  celebrandi  post  me- 
ridiem  7*20 ;  in  cubiculo 
833  ;  recipiendi  simul  ton- 
suram  et  ordines  minores 
527  :  Legendi  libros  prohi- 
bitos  133  153  171  4;  eden- 
di  librossinenomineaucto- 
ris.  loco  etc.  5l;7  :  ven- 
dendi  bona  ecclesiastica 
94  5  154  5;  .non  inter- 
essendi  processionibus" 
29  30 :  consequemli  in- 
dulgentias  862. 
Falk,  Franc.  813'. 
Familiaritas    cum    De<>    118 

1191  761  850  868. 
Famuli  varii  25  36  38  46; 
ab  heris  bene  tractandi 
e\  curandi  513  567  626 
664  701  2;  ab  heris  hae- 
reticis  abstracti  727:  f. 
monasterii  marsensis  23. 
Farnesius,  Alex.  2168  306  7 

332  75:;. 
Farris.  Dom.  858. 
Farvagny  78  551  924. 
Fauserus,  lo.  <. 
Faussiiiiiii'   5!l5. 
Feirenhammer,  l<>.  841. 
Feitag,  Petr.  885. 
Feldkirch,  bibl.  collegii  SJ 

561  634. 
Fenestrae    pretiosae  in  n>l- 
legio    friburgensi     128  '.'. 
Ferdinandus  I.  Lmperator339 
388  9  412  3  418  7:;s  849 
888  898  945. 
I.  magnus  dux   Etruriae 
1083   164. 

archidux   postea  Ferd.  1 1. 
Imperator      337  40     465 
828  9. 
Ferdinandus    II.     archidux, 
]u -iiM-rps   Tirolis    etc.    i.x 
i.xn    i.xmi    60"  152   389' 
113  582   772  s:>7:    cate- 
chesim  urgel  »'>!'7  772. 
-senior"  'lux  Bavariae791. 
Bavariae  princeps  postea 
archiep.  colon.  etc.    256  7 
309'    177. 
Ferrariensis,    Eieron.  <'><»2  3. 
Ferrerius,  Guido   13. 
Festi  dies  male  obsen  antur 


459   565   570  1    628  631 
707    733;    sancte    agendi 
180  G39 ;    iam  olim  cele- 
brati  361 ;    „in  choro*  et 
„in    foro^    460;    quattuor 
festa    praecipua   631» ;    f. 
Christi  343  4  ;  Sanctorum 
341  343/8:  a  Sixto  V.  in- 
troducta  253. 
Feusi,    Nicol.  327    ."»54  451. 
Fiala.  Frid.  492  :!. 
Fickler.   I.  H.  400  739. 
Fides   catholica    790  1    802 
859  895;  res  omnium  pre- 
tiosissima  99/100;  donum 
Dei    100:    plene   tenenda 
236:  profitenda  236;   er- 
rores  de  ea  161  2. 
Fiducia  in  De<>  128  30  137  9 
i»;:>  2:;!»  40  356  :572  396 
K)7  8  422  465  467/8  482 
656  761  !'22. 
Fildius.  Rich.  456. 
Filii  diligenter  educandi  at- 
que    instituendi    et    1  »t*nt- 
curandi    !'!'   513  516  54!» 
570  617  626  <'>:;o  638  »'>»;i 
667  669  702  732  7  |.'!7t_;s_7o 
819:  male  educati  <  17  743 
768;     non     assuefaciendi 
vino  70!)  74o:  ad  virgini- 
tatem  non  cogendi  746. 
Finenus,  P.  311. 
Fiorentino.  Remigio  890. 
Fischinsjen  806  9. 
Fisher,   lo..  B.  272  587. 
Flagellatio    sui    ijisius   390 
440  617  653  7s7  81  l  831 
841  2   si;;,   897  906  938. 
Flander,    Ant.  v.  lialduinus. 
Fleury  de  20!». 
Florenius.    Paul.  658. 
Florentia    602;    epistula   1!. 

Mariae  V.  (102. 
Flores  923;  quid  doceant  •;<••"> 
»I7.">  »'>7."> :    iu    processione 
508;  iu  renovatione  mundi 
7  1!». 
Florewijius  848. 
Floriaco  v.  Fleury. 
Fltie,  Melchior  •;;»!(. 

Nicolaus  von,  B.  698  701 
7.">7. 
Fock,  I".  <. 

Foeneratio  usura  <'t<-.  5  :;."> 
142  15»;  8  210  271  50!»  11 
519  565  .">s<»  616  <  625 
631  2  666  676  702  708 
712  715  718  726  s  7I<) 
7  1  1  755  s  77  1  s»;<;  868  . 
tolerari  interdum  potrst. 
noii  permitti  509 ;  decreta 


„Es   uneuibua  le in' 


Friburerum    Helvetioi 


i)<>5 


romana  de  5'  6 1  6  L56  s 
210a  281  3  510* ;  fribur- 
gensia  1 55  s  el  v.  (  "ii- 
tractus  germanicus. 

Forella,  Leon.  302  I. 

Forer,  Laur.  lxih. 

Formula  Concordiae  552. 

-Formula  scribendi"  34. 

Fornerius  Fornarius .  Am- 
bros.  191. 

Fort,  Augustus  825. 

Fortitudo  animi  124  137869. 

Franciseani  IW  303  670 
789 :  Eriburgenses  Heh  . 
110  280,  et  v.  A.gricola 
Dan.,  Antonius  a  Padua, 
Bertholdus,  Bonaventura, 
Castro,  Cordubensis,  Da- 
vid  ab  A.ug.  Kircher,  Lyra, 
Miclicl. Nasus,  Panigarola, 
Schatzgeyer,  Sixtus  V.. 
Stella.  Titelmannus,  Turn- 
hout.  Vega,  Weert. 

Franciscns  Borgias,  S.  i.xiv 
6151  868. 

Salesius,  S.  1212  17»;  401 
ad  406  C736. 
Xaverius,  S.  123  4  563/4 
838  ;  biographia  t>4f> ;  ca- 
nonizatio  445. 

Franck,  Casp.  502,583633/4. 

Francken,  Christian.  658. 

Francofurtum  ad  Moenum 
Frankfuri  a.  M.  611621: 
senatus  et  ludaei  71  :  libri 
editi  546  860  889;  nun- 
dinae  librariae  358  356'  s 
889. 

Franconia  789  791. 

Frangipanius,  Octav.  889. 

Fraterna6aritas355366372. 

Fratres  laiciSJ  419  896  906. 

Frauenfeld  262. 

Freising486  490  648  9  841  ; 
processus  lieatif.  (.'.  i.xni 
lxvi. 

Frembd,  Udalr.  472. 

Frey,  Georg.  8. 

Friburgensis,  Lo.  ( Ihristoph. 
473. 

Friburgum  Brisgoviac  Frei- 
burg  im  Breis_.au  829'-': 
universitas  712  1811  248 
2683  271-  ::_7:  382  8292; 
typographia  381  2 ;  libri 
excusi  246  2542494;  bibl. 
universitatis  846  859916. 

Friburgum  II  elveti  o- 
rum .  res  religionis 
(praeter  res  s-l  :  tem- 
plum  S.  ioannis  763  786 
800  909;  templum  B.  Ma 


riae  V.  20  21    19  505  508 

512  3  516  547  :>7s  9  61  1 
626  8  653  685  731  7:;:; 
744/5  837  907;  S.  Nicolai 
passim;  kemplum  el  rao- 
nasterium  Eremitarum, 
S.  Augustini  17  24'  <iis 
669  767  S'H  831  I  apu 
cinorum  904  ;  Francisca- 
uorum  280  392*  618  694 
767831  8388531;  religiosi 
male  \  Iventes  1 10801 ;  cle 
i  us  saecularis  friburg.  in 
tota  Helvetia  longe  opti 
nuis  1 10;  Laudatur  a  Tur- 
riano  nuntio  apost.  892 ;  a 
( '.  321  ;  cleri  reformatio 
103  lio  1  174  5  196  358 
hil  624  652;  parochiae 
agri  frib.  103  558  566  611 
617  8  635  6  652  655  685; 
numerus  17:i  L86  635; 
parochornm  quorundam 
ignorantia  351  1 7:;  I ;  se- 
minarium  175  5<>t;:  syn- 
odi  4t>l  617  800;  moniaJ.es 
cistercienses  7692;  con- 
gregationes  marianae  :il 
36  46  46  4!»  74  .">  81  94  5 
103  4  193  196  327  329 
331  392  434  541  5  551  8 
578  9  induliicntiac  618  9 
653  708  729  767/8  802 
823  4  S40  1  847  851  863  5 
886  889  908  4:  professio 
fidei  186  196  635  40  676 
776  866;  Friburgenses 
summo  pontitici  addictis- 
simi  892;  in  fide  catho- 
lica  constantes  518  526 
580  627  635  40  694  892. 
Frib  ur  gum  Helvetio- 
rum,  aliq  ua  de  Socie- 
tatis  Iesu  hominibus 
(de  quibus  passim  per  to- 
tuni  voltimcn  :  fundatio 
collegii  49;  prima  eius 
sedes  155  197  394  430 
551  611  s<;:!:  nova  17!' 
sc:; :  niniis  sumptnosa  el 
splendida  428  9  ;  ingres- 
sio  in  cani  430  880;  sa- 
cellum  31  113  485  Ls!i 
611;  hortus  L2  s7  s  L98 
.20  603/6;  villa  L55 ; 
archivum  852 ;  iurisdictio 
collegii  217  !» ;  tmmunitas 
ct  privilegia  530  532 ; 
Lectiones  theologicae  :;i 
36  :>s  76  79  el  \ .  -'  lasus" ; 
initiuiii  scholarum  109 
111  :;    549    557  8;    con- 


\  ictus  l';o :  iiiim.-i  ii-  So 
ciorum  L20  61  i  684  728 
767  786  B00  831  351 
vsn  !ti»7 :  discipulorum  B57 
-11  B64;  '"i  ■  1 1 1 1  |>.ii  i  iae 
>  ''■-  Sociorum  cat  >  beses 
31    15 

550  1  611  618  9  626  653  I 
657  684  6  781  314 
coni  iones  in  m  be  1 1  "  I 
31  7  1  76  79  319  331 
399  lso  l  611  617,  ct 
\ .  ' '..  munera  ;  exi  ra  or- 
bem  L2  551  :>:>s  9  61 1 
61 7  s:  collegii  prosperitas 
••t  fructus  uberes  210  246 
•_'.">!  611  _  641;  defectus 
297  641  863;  inimici  et 
molestiae  40  87  108  113 
115  L54/5  :>_:;  5:;_  682  l 
684  788801  2815824863; 
Socii  Friburgensibus  grati 
27  109  682  694  726  729  30 
71s  786  801  881  :  quo- 
modo  victum  parenl  el 
sumant  538  9 ;  biblio- 
theca  collegii  35  1_  17 
62  si  S7  s  L92  :i  352  546 
560  7:;7  8  7681  8111;  pro- 
curator  collegii  gallus  252 
261  31 1  :  Friburgi 
.tilii"  spirituales  Canisii 
!»4.  ct  v.  Pagi  catholici. 
Fri  b  urgu  m  Helvetio- 
rum.  va  ria  :  urliis  situs, 
domus,  viae  etc.  57 ;  Fri- 
burgenses  ^bellicosi1'  533 
ail  534  823;  aeque  in 
mercaturam  ueque  in  arti- 
ficia  multum  incumbunl 
510  534  675;  magistratus 
boni  627 ;  senatus  minor 
qualissil  52 1 ;  qualismaior 
532  721  :  senal  us  cum 
clero  .coniunctissimus" 
348  351  :  reipublicae  pro- 
speritas  :>.">1  2 ;  electiones 
L8  !»  524  :  kalendarium 
gregorianum  1081  181 
schola  puerorum  31 ;  Ludi- 
magister  :>.">7  s  ;  trivialis 
543;  schola  pro  puellis 
686  7  :  lingua  gallica  33 
:;:>  6  7!»  _ls  252  261  392 
.">•_'.",  611  2  649  653  5  684 
837  864  5  903;  cur  Lin- 
guam'  germanicam  prae 
gallica  uisciint  .">■_'."> :  dis- 
sidia  <'i\  iiiin  7  I:; '  7  11  7.1!' 
767  77:;  7^7  801  :  pesti- 
lentia  :;7>  392s  138  17:; 
180  181    L8_rB63  913  931; 


966 


[ndex  alphabeticus  noniinum  ei  rerum  huius  voluminis. 


deesi  medicus  164;  typo- 
graphia  1  2  5  44  72/3  86 
101  211  5  249  357  8  4<< 
686  693  e\  v.  Frobenius, 
Gemperlin,  Kest,  MLaes; 
libri  excusi  692  694  698 
736  7  793  796  806  809 
811  •_'  817  20  834  847  860 
876  7889  91917;  process. 
licatit'.  C.  i.xiii  i.xvi  :  arclii- 
vura  episcopale  171  L83 
188  833:  reipublicae  i.i.x 
21]  :;:;'  76  7s  86  L812  197 
211  214  352  371  177  517 
526  528  .">.">•;  607  635  7 
727  8  730  762  768  776/8 
7s;,  788  796  8022  852  866 
383  908  930  9398;  con- 
gregationis  marianae  5 11 ' 
.">  I  I  :  archivum  prh  atum 
302;  bibliotheca  dioe- 
cesana  564  811  848;  can- 
tnn.  et  uni\  ersitaria  i.ix  14 
L282  447  8  542  3  546  560 

583  1  661  700  736  77!' 
820  840  872  883  4  890  1 
944;  PP.  Franciscanorum 

584  693  i  811  848  860; 
PP.  Capucinorum  826; 
societatis  oec micae  15. 

Fridolinus,    S.  263  I    276  9 

284  '.'1  795  6  808  11. 
Friedberg,  lia\  ariaeoppidum 

lin. 
Frisch,  i  Ithmar.  7. 
Frisia  4221. 

Frobenius,    Ambros.   1    2   5 
12   12  5  60  70  1  86  '.'1  2 
101    104  11  I. 
loannes  1  2. 
typographus  basil.  2151. 
Froye,  lac.  8 15. 
Fructus    poma  etc.  629  671 
678    7i»;  7    711    750  778 
849   867  885  6  906  938; 
in  renovatione  mundi  7  I!'. 
Frumentum  509  5  L8  6  II  671 
700    706  7    727    732   741 
750  756  763  778  796  867; 
pretium  eius  <'>:!2  675. 
Fryeo    Frtiyo  .  lo.  220'  700 
721   7  17  8. 
Margarita  .">  1 1 
Maria  .">1.">. 
i .  i  leorg.  72  1. 
iiiiii  ministris ecclesiae 
licita  703. 
Fugger,   <  hristoph,   i  xin. 
i  reorgius  •">''>:;. 
loseph,  395. 
M.n  ciis  i  -   824  563, 


Fugger  .    <  lctavianus   lxitj 

395  6   175. 
Sibylla  <i47. 
Vict.   Aug.  i.xvn. 
Fuggeri  varii  332  47."'    183 

809  919. 
Fulda,    bibliotheca  mariana 

286;   Socii  434  44!»  620; 

discipuli  v.  Canisius,  tac. ; 

congreg.  mariana  4  4!»  50; 

catechismus  620  1 ;    bibl. 

provinciae   584   696   827 

837   860;    seminarii  696. 
Fulgentius    Ruspensis,    S., 

29010  562  873. 
Fusel,  Bened.  8. 

Gabriel  Archang.,  S.,  629  30. 
Galatae  365. 

Galesinius.  Petr.  26  2045. 
Galiardus,   Achill.  834. 
Gallaeus,  Philipp.  7!»:;  4. 

<  ralli  card.  v.  Comensis. 
Gallia,    annonae    difficultas 

707:  res  religionis,  tu- 
multus  etc.  244  251  260 
27»;  298  301  305/8  317 
319  323  :i2r>  327  8  330 
332  4  :;r>4  :!72  :;7:>  :;7s 
394  399  472  484  671  711 
742  4  778  7S2  840  868: 
Socii  eiecti  391  399  445 
472  865 :  studiosi  Littera- 
ri ii 1 1  257  768. 
Galliae  reges  scrophulas 
sanant    S14. 

<  lalliculus  v.  Haeni. 
Gallus,  s.  4601. 

( landagana  v.  Sabaudus. 

Gangneius,  I...  29013. 

( lapan,  Franc.  22  3  33  74  6 

78. 
( lardian,  Ludov.  637. 
Garin,    Franc.  21  2  25  37  8 

93  95  L03  L05  2832. 
( larnerius,  Claudius  L01  L03. 
Garnett,  Eenr.  803  5. 

<  larnier,  Flam.  827. 

i  rarnisA  il .    Erard.  22  3    33 

7  1  6  78  531. 
( laudanus  v.  •  loudanus. 
Gaudium  in  Domino  225  2:12 

334  595  606  629  666  705. 
1  laugenrieder,  Henr.  259  60. 
I  Idansk,  <  ledanum,  v.Danzig. 
Gebeck,  Adaro  de  L86  841. 
( lebhardus  .    episc.   august. 

:;,.i7'. 
•  lelenius,  Sigism.  2901S. 
Gellius,    \.  3067. 
Gelpke  810. 


Gemmingen,    4o.  Otto   lxiii 

3305  333  498  816. 
Gemperlin,  Abrah.  24 1  5  24!' 
263  293  4  327  8  353  4  360 
368  71    376  382  477  692 
694  698  9  700  736  7  788 
796  806  7  809  812  817  8 
834   S47   860   s7:i  876  7 
889/90. 
Genau,  Casp.  de  557. 
Genebrardus,    Gilbert.  269. 
Geneva  ei  Genevenses51  53 
93  96  L97  251  o<)4:>  307 
401    403  523  4  5252  :>:!2 
;>;;4  684  693  4  72!»  30  767 
so2  869. 
( lennadius,  Massil.  5091  5692. 

Scholarius  170. 
Genoud,   J.  88  538;    errata 

143  637  784. 
Genua,     l>il>l.    universitatis 

660. 
<;, -111111111    Bexio  69  390   U6 
507  566  639  682  699  7_7!' 
S44 :    superstitiones    <><!<. 
( leorgius,  S.  4601. 

Austriacus.    episc.    leod. 
3113. 
( lerardus  clericus  augustan. 

3971. 
Gereon    et    Socii,    SS.  3092 

412  47S  S47  876  7. 
Germania,  indoles  gentis 
131  139  40;  annonae  dif- 
ficultas  707:  vitia  com- 
ni.inia  131  L39/42  L53; 
particularia  procerum  ec- 
clesiasticorum  et  civilium 
444  :  cleri  141  ;  huius 
ignorantia  L85  :  gentis  va- 
riae  miseriae  l-">7  8  251 
375  378  688;  magistris 
ei  pastoribus  catholicis 
carei  152:  canones  non 
curai  L85;  vix  uuntios 
italos  feri  200;  pontifici 
plurimum  debet  146;  ah 
eo  clementer  tractanda 
l  |i; :  Societas  ad  eam  iu- 
vandam  a  Deo  excitata 
l.".s ;  quomodo  ab  ea  iu- 
vanda  1 L6  54  L56  ;  religio 
a  Societate  conservata 
L38  9;  Germani  Societa- 
tem  ingressi  L89  90  867; 
orandum  pro<  rermania  782 
840  842  867  9  890. 
( lermania  inferior,  provincia 

S.l  375  !<;•;  539. 
t  lermaniasuperior,  \>\"\  incia 
SJ  245  281  :;">7  ;  eius  vir- 
tns  313  :    homines  sanci  i 


Fridol 


<  luilielmus  \ 


!Mi 


1 16  :  praepositi  provin- 
ciales  v.  Aiber,  Bader, 
Eisenreich,  Hoffaeus ;  ar- 
chivum  380  538,  el  v.  ( !on- 
gregai  iones    pro^  inciales. 

Germania,  provincia  SJ  re- 
cens  857. 

Germanicum  collegium :  con- 
\  ictus  praeparatorii  in 
( rermania  L48  '•' ;  collegii 
dotatio  136  L47/8;  leg<  s 
149  151  L54;  gui  admit- 
tendi  1 18  50  L54;  uobiles 
1  17  1  I!»  L54;  fructus  147 
lSlH-.io^almnniinticima- 
uiaui  remittendi  cum  sa- 
cris  facultatibus  151  L53; 
a  magistratibus  susten- 
taudi  L53  I :  pauci  bene 
laborani  147  8  L51  153; 
coll.  ct  S.  Lgnatius  137 ; 
('.  collegii  ijiiasi  „alter 
parens"  :>67  ;  varia  41  52 
59  7(i  .'i.'!l  :!(i(i  S  441  446 
450  473  L86  552  785/6; 
rectores  v.  Lauretanus. 
Lucius,  Sansonius.  et  v. 
Johnson. 

Geroldus,  S.  737. 

( rerson  v.  Eempis. 

( rerstmann,  Mart.  lx. 

Gerver  Geruer  .  Pancrat. 
434/5  477  545  580  7!i7 
799  916  922. 

Ghesquiere,  Ios.  3797. 

Ghinsburgum    v.  Giinzburg. 

(ribbonus,  Io.  lxv. 

iiibbosus  iuvenis  .V20. 

( Jladiatores  345-'. 

Glane  fluvius  853. 

Glareanus .  Heur.  Loriti 
2683. 

Glarus  101  263'  278. 

.Gloria  Patri  et  Filio"  etc. 
69. 

Glorierius  Caesar  581  633. 

( rlossa  ordinaria  27.'!. 

Goa  563. 

(ioliat,   Greorg.   i.xnt. 

Goch  422". 

Goldlin  v.  Tieffenau  Renw. 
829. 

Gomoetius  Goumoit),  Andr. 
908. 

(ionsalvius.   Casp.  282. 

Gonterus,  Gerard.  <>4!t. 

Gonzaga,  Franc.  lxiv. 

Gordon  40(>. 

Gorrevood,  Ant.i.x  62  171  3 
:;:,7-  459  61  iso  s:;s  n  : 
de  C  „Notis"  835. 

Gottrouw,   Maria   .">4.">. 


(  rOttrOUM  .  Martiinis  33     I'1! 

( intl  waig   7-'!7. 

Gotvisus,  Donal    65fc 

Gouda   L98. 

Goudanus,  Nic.  500  892. 

(  n>.\  a  \    Miiiiiain  .    [os.  816. 

Graeca  Lingua   L33  I  s-> 

Graecia  nss  690. 

I  Iraecium  I  rraz   L65  I7S  719. 

( rramais  72.">. 

( rrammatica  302    3567. 

Granata,  Lud.  lxi  c>7  3561 
375  6  781   889  891. 

( rrancour  I  rrancourl    15  259. 

Grangier,  I.  Ph.  637. 

Granvella,  Ant.  2571. 

( rratia  divina  272' ;  contro- 
versiae  de  ea    1 1.*>'. 

( rratianus  „antiiesuita"  <i.~>s. 

( rratitudo  erga  Deum  el  bo- 
mines223  5239241  :>s:>  90 
11.'!  605  (i  71  I  750  77S 
782  868  906  911  934. 

Grau  v.  Nausea. 

Graz  465   L78. 

Gregorius  martyr.  el  Socii, 
SS.  847. 

-  Magnus.   S.  67  271  362 
669. 

Nazianz.,  S.  :!12  345  562. 

-  Nyssenus,  S.  342''. 
Turouensis.  S.  848 
XI.   .">!>(;'. 

XIIL :  optime  meritus 
de  tota  ecclesia  189  522; 
de  Germania  137  1  L3  5 1 
185  192;  kalendarium 
emendat  24  108 '  181- 
705 ;  seminaria  instituit 
63/4  137  143  148  9  646; 
collegium  germanicum  fo- 
vet  41  641  143  147  151  2 
:!(>s:;:  Gr.  et  coll.  diling. 
14:  et  seminar.  berbipol. 
:>:!!t  40;  el  liber  Concor- 
diae  552;  el  5%  •"»  12 
iil  6  L58;  el  Belvetia  L3 
Ki  24  26  53  !tl  lio  l 
170  <i  520  528  748;  el 
sodalitas  mariana  friburg. 
Selv.  .">7S  9  619;  ei  col- 
legium     friburg.      Eelv. 

1  i:i    l'.t  21    39    112    17 

53  62  71  5  s"  l  s'i  90  1 
94  101  L89  L92/3  L98  9 
11;;  :,2S  9  550  933;  el 
episcopatus    Lausannensis 

54  •">  61  so  89  !tl  L03  " 
L05  6   L618 :  el  Frobenius 

2  12  (iO  7o  1  86  101  ; 
el  laponia  688 :  el  Mosco- 
vitai'    90;    d     Poloni    90 


(03    •(  Sue<  i  0.'.'  ." 
ii    Ill,\riii    (il  I      el    I"    l'i 

Bonhomius   I   10  13   L6  < 

26    l'i  -    192  3    215    1 1  • 

bas  I  •  — -ii   12 

30   L3   1.    188     189  192  3 

519   720     i  I- 
el  \ .  coLL.  ti  ibui 
i.ii  ultates  1 1  |n  i\  ilegia  dal 
301  17  7  1'  527  646  7294; 
Gr.   el    coliegium    SJ   ro 
manum  :>l  2  59 ;  <  .  cate 
chismum  ill.\  rice  edendum 
cural  612  I ;  vari&a  indul 
gentias   concedil    17  61  2 
7  1'  :>l  I  570  :>7S  9  609  1 1 
619  :  ilai   |ni\  Qegia  t  j  po 
graphica   212  .">  :>sl  633; 
\aiia  24'  25  L03s  L07  111 
249*. 

Gregorius  XIV.  330  332  823  . 

Grenollier   15. 

Gretser,  lac.  649  861. 

Grignon  660. 

Grimaldi,  S.  s27. 

( rrimaud,  Lud.  7(i. 

( irisacli  ( rrissacb  .  Balthas. 
327. 

Grisel  deForel,  Fr.  Petr.823. 

Grisones,  eorum  visitatio 
canonica  177  8  191  ;  el  \ . 
Curia. 

GrSll  a  Lauffenberg,  Laur. 
72  3  77   111  3. 

Groningen  805. 

<  rropper,  <  lasp.  .">41 '. 

( rrotius,  llu^ii  406. 

Grotta,  Ludov.  89. 

Gruber,  M.  944. 

Gruter,  Lambert.  i.\  82  . 

Gruyeres  321  L811  543  546 
.").")1  :  comites  214  524. 

Gualfardus,  S.  391  :i!ts  L36. 

Guari,  Honofre  826. 

( ruarinonius,  Bippol.   L06  9. 

Guelpherbytum  \ .  Wolfen- 
biittel. 

(iucry.   Rud.  930. 

i  ruilielmus  I V.  Ha\  ariae  dux 
383  :>  L371  813  s!'s. 

\'.    Bavariae   «lux .    fun- 
dator  collegii  \  irg.  mona- 
censis  225 '  242  72  1     G 
el   \\  entinus  L37  ;  el  5 
:>  6  I  *i :  el  catechismua  < 

621  :    a  C.    lainlatm    386 

G.  ei  Socii  5  3091  380  1 
383  7  393  1  LOO   171    L89 

l!M  2  856  7:   .t   ciiis   tiln 
\ .  <  larolus,    Ferdinandus 

\laximiliamis.    Philippus 
aulici  :i!':i  r  consiliarii  'i| : 


968 


Lhdex  alphabeticus  nominum  et  rerum  liuius  voluminis. 


varia  i.x  i.xm  81  1081  152 

200a   202  242   256  7  304 

3945. 
i  ruilielraus  princeps  Auria- 

cus  31  L-1. 

ri»iiics(;i-ii.'ri;ie(Gruyeres) 

321. 

Taurin.  848. 
Guilliraannus,   Franc.  i.xvk 

:;-j7  :;.">4  450  809/10. 
Guin  785. 
Guisius,    Carolus  2981  3082 

8021. 
Gumy,  lustin.  904. 
j  runpowder  Plol  "  5  l1'». 
( runzburg  a.  D.  114. 
Gurnel,  Barbara  9242. 
Franc.  II4  22   197   526 

534. 
IN-tr.  538. 
Simon  545  7981  822  924. 

Baag  prope  Monachium  502. 

Haarlem  .'!747. 

Eaberkorn,  Ambrosia  545. 
[acobus  204. 

Hadrianus  I.  3426. 

Haeni.  Urs.  300/1  308  325  7 
354    188  519  20. 

Haeresis,  summum  malum 
1 28  818  835 ;  eius  indoles 
L30  L82  449;  origa  290/1: 
a  Deo  piiuittir  689  !)0:  ei 
resistendum  587  729  764 
767  818  890  940;  contra 
eam  scribendum  L76  7  L83 
739  935;  scripta  contra 
eam248  50;  absolutiol32 
i:il  i:»l  L53  L71/4  728 
765  6  834. 

Haeretici,  a  via  salutis  alieni 
290 :  inter  se  dissecti  13!) 
L60  L62  264  344  351  411 
548  800;  eorum  vitia  131 
L39  672;  puniendi  (!(!< 
818;  denuntiandi  672  818; 
arcendi  350  L43  5  L8  555 
608  ''»17  8  631  638  L0  667 
727  710-.  amandi  672  818; 
cruomodo  iuvandi  (!72  818 
828  !) ;  conversatio  cum 
eis  L28  17  L6Q  L62  165 
II!)  727;  in  Bcholis  SJ 
i:;i  2;  bona  ecclesiae  ra- 
piunl  556 ;  catholicos  su- 
zillant  667  8  :  in  <  ierin. 
plurimi  ii"n  contumaces 
131  828  9 :  eorum  ministri 
iiiiiltiiin  laboranl    L36. 

Hafner,   Herm.  i.xi. 
Haidenreich, (  \  riac. 336378. 
Haidlberger  \ .  Heidlbei  ger. 


Haivodus.  Casp.  5  12  64  216, 

Hala  Tirolis  Hall),  collegium 
virginum  221/43  336  406 
721/5  812  828;  eius  re- 
gulae  721/3;  eius  con- 
fessarii  242  721/3  789; 
templum  224 ;  Soeii  195 
242/4  336  378  409  413 
645  721/3  789  837  895; 
eorum  rectores  v.  Schogg- 
ler.  Stauder:  cives  243 
378  409 :  congregatio  ma- 
riana  4071;  archivum  urbis 
243 ;  bibl.  PP.  Francisca- 
norum  562  584  796  827. 

Halberstadt  dioecesis  143. 

Halbpaur,  Hermes  4134. 

Haller,  Alex.  v.  Holler. 

-  Gottl.  Emm.  809. 

-  Rich.  3381  482. 
Hamelius,  Io.  3066. 
Hammontanus   v.  Kalck- 

brenner. 
Hannartz .     Godefr.    246  7 

260/1. 
Hansonius.   Petr.  (!94. 
Hartmann.  Christoph.  2(!2  3. 
Hartmannus    comes    kirch- 

herg.  806. 
Hase,  Car.  Aug.  600. 
Hasenmulier,  El.  860/1. 
Hasius,   Io.   3113   434   441 

620/1. 
Hausen,  Wolfg.  a  3303. 
Hauterive  27   43  1104  245 

358  568. 
Havensius,  Arn.  i..\i\. 
Hayus.  Io.  692/4. 
Haywood,  Casp.  21»!. 
Hebraica  lingua2  133/4 2662 

3747   858:    Libri  44  5;  ei 

v.  Thalmudici  libri. 
Heerbrand,    tac.  248  9  298 

766. 
Heerl,  Andr.  310. 
Heid  v.  Lanten-Heid. 
Heidegg,  1»».  tac.  608. 
Heidelberg   800   817;    bibl. 

universitatis  830. 
Heidelberger,  to.296  7:;  17  8 

390  393  I    L67  8. 
Heidenreicb  v.  Haidenreich. 
Heigham,  Lo.  804. 
Heilbrunner,    Phil.  873  I. 
Heitenried    L5. 
Heivodus   Heyw »»»».1   v,  Hai- 

\  odus. 
Helding,   Mi.li.    11»'». 
Helena,  S.  774. 

liM.i  Ferd.  I.  Lmperatoris 

225  li:;  722  :;  812. 
Helera  ad   Mosellam  2781. 


Helfenstein.  Maria  411  438. 
-  Swicard.  411  438. 

Helffer  5422. 

Heli  eiusque  filii  576, 

Heliogahalus  44S1. 

Heller  v.  Holler. 

Helvetii,  ius  canpnicum  non 
observant  2181:  in  rebus 
religionis  molliter  trac- 
tandi  201  ;  dissensiones 
244  301  306  7  319  325 
328;reformatio310  128.", 
356  :!<4  <)>7:  monasteria 
263  4  7(1!) :  et  v.  Einsidla. 
Friburgum  Helv. ;  mili- 
tes  935  307/8  325  327  8 
330  332/3  3591  369  423  6 
433  447  S  451  479  481s 
525  570  593  618  626  666 
671  679  686  8  699  700 
703  706  726  740  744  787 

823  1  831  853  864;  Hel- 
vetii  militiae  arte  cele- 
hres  369  700 ;  Sanctorum 
Helvetiae  monumenta  col- 
ligenda  263  4. 

Henricus  II..  S.  386  555  77  !. 

II.  Galliae  rex  35!  t1. 

III.  Galliae  rex  84  5  93 
212  3  2683  2981  433  524 
547  562  634  660  666" 
687/8  743'  747  8  759:;  767 
8021. 

IV.  rex  Xavarrae  et  ( ral- 
liae  2683  298 '  3015  306  8 
319  325  6  328  330]  3346 
:;72  433  4531  472:;  4S4;' 
687  s  743'  759    802'  S23: 

824  849. 

Vlll.  Angliae  res   272'. 
comes   toggenburg.  806. 
princeps   Portug.,   card. 
868. 
-  Nicolaus  8.3. 

Henschenius,  Godefr.  810. 

Heppius,  Georg.  3302. 

Herbae  549  '■><'<'.'  664  666. 

Herliijiolis  Wiir/.lnir.i;  .  eatt- 
chesis  in  dioecesi  l!"l  621 
649  658;  universitas247*; 
seminarium  clericorum 
539  40:  Socii  295;  con- 
vietus  295;  congregatio 
mariana  295;  Libri  editi 
497  S05:  liil.l.  PP.  Min» 
iiim  Convent.  s<)5. 

Hercules   L82. 

HergenrSther,  -lns.  597  . 

llerll    v.    Heerl. 

Herodes  _fagnus  L63  775. 
Herodotus  362. 
Herraets,  lac.  !»7. 


Ouilii 


leiuniun 


969 


Herzogenrath  475* 

Beseaheim  2461. 

Hessels,  to.  587. 

Hetsroey,  Bruegelius  Mi.li. 
827.  ' 

Hetting  697. 

Hetecovaeus,Paul.l93  5242 
722. 

Heyd  v.  Lanten-Heid. 

Hibernia2638783;Socii  L35. 

,Hic  ure,  1 1  i c  seca"  etc.  194. 

Hien.ll.  Sim.  201  3  205  318 
3381  367  '  368  '  392  394 
885. 

Hierarchiaecclesiastica2724. 

Hieronymo,  to.  Paul.  444. 

Hieronymus,  S.  1  290  345! 
3501  362  374  406  425  427 
llii  7  151  2  156  8  174487 
547  562  661  698  77;!  77!» 
s;i;>  877)  ii:  legemlus  :5!»2: 
quoties  a  C.  citatus  583 ; 
Confessio  Hier.  6(51. 

Hierosolyma  518  < >05  732 
869. 

Hilaria,  S.  -77  833. 

Hilarion.  S.  362. 

Hilarius,  S.  2<;:j:;  2782  323  1 
796;  festum  4601. 

Hildesheim,  dioecesis  143. 

Hillebrand,  Thom.  541 2. 

Hipler,  Franc.  620. 

Hirtacus  praeses  365. 

Hispani  aC.  laudantur  593; 
in  tndiis  688  9;  theologi 
272  :  Socii  410  :  in  Germa- 
niam  mittendi  136;  Socii 
turbulenti  3713. 

Historiae  Sanctorum  dubiae 
et  suspectae  589. 

Hoberg  406. 

Hochheim  3346. 

Hock,  Alex.  502. 

Hoegel,  Seb.  433. 

Hoffaeus,  Paul.,  provincialis 
4  .">  20_1  84  102  167  206 
242  <><)<  :  assistens  prae- 
l>ositi  generalis  8  11  13 
15  52  107  117  189  319 
4721-:  visitator  394  411/2 
41!»  20  422  427  30  4457 
472  478  863  5;  H.  el  5°/0 
12  64  :  ct  Bonhomius  uun- 
rius  apost.  1<»  3 ;  a  C.  lau- 
datur411  2;  vaiia  58  482 
721  2. 

Hoffmeister,   l<>.  587. 

Hofmann,   A.ug.  264. 

Hohenbaum  Van  der  Meer, 
Maur.  276. 

Holm    vi.-us   58  I. 

Holder,  C.  7:;  640  873. 


H6ller,    \l.-\.  333  6. 

Homerus  <*>!»!». 

. Ilonoiai ia"  munera  23. 

Honorius    .ugustodun.  749. 

HSpfl,   Hildebr.  187*. 

I  [orae  canonicae  \ .  Hi.\  ia 
rium  :  borae  si\ c  officia  7 
per  bebdomadam  dicenda 
l!»7 :  aeternae  sapientiae 

196  7  559  659  695  7:;<i 
805  816  850  857  87  I  887; 
s. Crucis 680  736  849  852; 
parvae  B.  Mariae  V.  304 

197  578  670'  733  817  849 
852  905  907. 

Horatius  848. 

lloni  prope  ftoermond  878. 

Horologium  516. 

Hortulus  animao  Seelen- 
garten    497  701  817. 

Hortus413420429  749  756; 
omnibus  religiosorum  do- 
mibus  necessarius  el  utilis 
603/4  :  a  <  Shristo  frequen- 
batus  604  ;  in  monte  oli- 
varum  604  77!)  781. 

Hoschel,   David  :>77. 

Hosius,  Stanisl.  272  274:557 
5S2  ;>S7  633  I  739  80:5: 
opera   619  20. 

Hospitalitas  593. 

Hostiae  629 ;    in    tnissa  3 1. 

Hottinger,  I.  I.  810. 

Houletus  v.  Huletus. 

Houweningen,  A.egidia  de 
100/1  165. 

Hovius.  Henr.  816. 

Hradec,  Jindrichuv  4652. 

Huber,  to.  600. 
Samuel  802  3. 

Hugel.  Sebast.  4:5.'!. 

Hugo,  Petr.66  69  268  9  280 
295  434  444  545  698  7!»!» 
922  3  925  927. 

Hugolinus,  I.  B.  695. 

Hugonin,  Casp.  516  797. 

Huissen  !»7'  2674. 

Huletus,  Io.  102  557  612  648 
•555. 

Humaniores    litterae   133  1. 

.Humicubationes"  841. 

Humilitatis  virtus  234  5  237 
241  316  333  355  6  399 
415  431  2  139  145  •"><;;> 
593  842  I  849  51  868  9 
870  880  882  896  897 
902  3  906  908  919  922  3 
927  8  930  937. 

Hummelauer,  Pr.   106. 

Hunelius  \ .  Hiendl. 

Hunfeld,  bibl.  PP.  Oblato- 
ii i iii  Mariae  tmmac.  872. 


Huugaria,  <  piscopi  !'■<  el  v 
\  <  ■    d  Paulani    B2 

Socii  75  82  135 .  convei 

si s  es  liaeresi  82 

-nlisii|i;i    ;i    Grej XIII 

raissa  192;  <  ali  iniani  251 
\ana  203399  11  I  152  158 
l'iii  172  :  bella  \ .  Turcae. 

Hunger,    \ll>.  772. 

Husen,    Magdalena  >!<■  276. 

Hussitae  3fi 

Hutten,   M.iur.  de  501. 

Hypocausta  36  303  I    129. 

Hyry,   Petr.  771. 

lacob  patriarcha   121    1<'<2. 

tacobus  maior,  \|>..  >'.,  fe- 
stuin  509  57<)  668  743; 
sepulcrum  65 1. 

tacobus  miii.  A|>.  223  126 
624. 

tacobus  III.  marchio  baden- 
sis  298  :•  766. 

tahn,    AIO.i i  810. 

taius,  Claud.  138  383  11 1 
117  8  813;  codexeius  172. 

tanitschari    164. 

tanssen,  to.  586. 

tanuariusel  Socii.SS.,  festum 
2531. 

.lanus"    600. 

taponia,  com  ersiones  :il  7  ; 
legatio  ad  summum  pon- 
tif.  688. 

tconoclastae  363. 

I.la  Toggenburg.,  S.  806  9 
S77. 

rIdeae"  aedificioram  SJ  •'!! 
48  !»  .">7  8  535. 

feiunium,  quomodo  facien- 
.luni  504  610  617  8  623 
639;  pueri  ei  assuefaciendi 
7<»2 •.  iei.  saltem  bis  ter\ e 
per  bebdomadem  in  Qua- 
dragesima  654  663  740; 
„collatio"  iu  iei.  703;  cau- 
sa.'  excusantes  504  ;  el  iam 
mnltis  catholicis  ingra 
t iini  ;>ol  623;  minime 
servatur  662  664  670  703 

707  709  718740  1  796;  iei. 
B.  Nicolai  vcn  FlUe  698 

.iciuniiiiu  iesuiticum" 
860  1 :  protestantium  1!»7: 
superstltiosum  'i^'.1 ;  varia 
[30  1  l<»  I61s  171  17  1 
2164  221  304  348s  107 
H)9'  184  190  504  ."•  ."'1  I 
;,is-  565  571  610  61  I' 
631  ';:>'.,  650  1  654  669 
672  681    683   686    702  3 

708  71  I   71672!»  731  739 


970 


linli-x  alphabeticus  Qominum  et  rerum  huius  voluminis 


74:i  763  4  767  8  776  778 
787  796  811  814  831  841 
901   906  927. 

[entaculum  897  901. 

[eremias  propheta  285  6 
350   111  579  631  77:;  819. 

[eremias  II.  patriarcha  con- 
stantinop.  106  7. 

[esus  unicus  mediator  Dei 
el  bominum  342  3  <sls: 
eius  regnum,  meditatio 
de  eo  781 ;  hominum  aman- 
i  issimus  231  ;  amandus 
241  :  infans  296  316  7 
139  632  692  775;  spon- 
sus  animarum 224  5240  l; 
eius  facies  632  ;  uomen  783 
815:  exempla  uostrum 
126  296  77.".  880;  eius 
nflagellumu  630  1  :  eius 
\  ita  consideranda  233  698 
ad  701  :  dies  festi  343  I 
el  v.Ascensio,Christus,Na- 
tivitas,  Meditationes  etc. 

[_n.it ius  de  A.cevedo  ei  Socii, 

^BB.  615. 

Amtioch.,  S.  601. 
de  Loiola,  S.,  a  Deo 
edoctus  692  825  832; 
eius  virtutes  11!»  122  3 
7iU  77»; :  cultor  B.  Mariae 
V.  725  761  :  Sanctorum 
^';s :  salutis  animarum 
cupidissimus  1 18  390 ; 
(  rermaniae  amantissimus 
137  8 :  eius  laudes  563 
761  :  biographia  157  6 16 
813  :  canonizatio  445  ;  re- 
gulae  ••!  monita  122  12."> 
531  692  el  v.  Ftegulae; 
„epistula  oboedientiaeu334 
2262  :;  2282  2361;  de  exa- 
iiiiiic  conscientiae  77ii ; 
de  theologiae  compendio 
56  ;  pileus  761  ' :  \  aria  135 
355  371  383  H6/7  131 
761  898  945. 

[gnis  S.  [oannis  679. 

[gnorantia  rerum  sacrarum 
apud  episcopos  141;  reli- 

i|Uiini      clei  iiiii     35      111: 

Socios  133  :  populum  111  2 

570 :  ign.  a  poenis  eccles. 

excusans  1 7.'i  el  . 
Jim.nez,    Didac.     [ac.    334 

371  2   III 
I  Idephonsus,  S.  725. 
Ill\  i iciini.  collegium  el   ca- 

techismus  612  I  833. 
Msung,  i  reoi  g,  242. 

» d.i  \n  245269  7o 

31  I  37fi  394  128s  133  1 1 1 


6165  70(1  7."..".  770  77.'! 
776  7  77!»  786  796  821 
824  832  837  38  eius  vita 
839  869  911. 

Lmagines,  piae  et  sacrae  263 
329  331  ::47  394  398  407 
116  471  489  497  8  507 
544  559  583  4  613  615 
633  4  550  1  665  696  701 
726  736  744  760  793  5 
805  7  817  827  833  839 
846  7  858  860  874  877 
889  891  899  908  919/20: 
velantur  662;  Catechis- 
niiis  ( '.  per  imagines  ex- 
pressus  793  1  874/5:  dis- 
putatio  de  imagg.  819; 
ahusus  572  665  74.") : 
imagines  Sanctorum  pa- 
runi  decorae  ">72  74"> ; 
imm.  ohscoenae  625. 

[mitatio  Christi  liber  33 
6141. 

hnmunitas  ecclesiastica  141 
530  532. 

Imperator  Romanus  summa 
auctoritas  civilis  775. 

Imperia  civilia  procerum  ec- 
clesiasticorum  553/6  ">71 
836. 

[mpudicitia  180  580  617 
625  6  632  706  712  715 
744  768  774  778  824  836 
NliN;  et  vide  Adulterium. 
Concuhinatus. 

[ncarnatio  Verbi  Dei,  dies 
563  774. 

[ndex  Clementis  VIII.  6291. 
Pauli  [V.  597°. 
Pii   IV.  5976. 

[ndiae  563  672  688/91; 
S.  Pranc.  Xaver.  1  ■_'.'!:  Socii 
135  1 15 :  catechismus 
Canisii  ."iiil  688  7.">0;  oran- 
dum  pro  [ndiis  750  782  :i 
862  868. 

[ndicae  litterae  :!:!'    145. 

[ndulgentiae  quid  sinl  804  ; 
antiquitas  609  669  835  6; 
;nl\  ersariorum  calumniae 
609 ;  curnegligantur610  1: 
spuriae  610;  abusus  el  er- 
rores  610  1  ;  pro  prima 
communione  526  ;  pro  con- 
gregatione  mariana  fri- 
burg.  578  9  619;  pro  SJ 
165  :  ind.  plenaria  a  I  Ire- 
gor.  XIII.  proposita  1583 
570  609  11  618;  ind.  pro 
infirniis  862;  iiul.  statio 
iiiiiii  862;  variae  17  39 
17  61  ■_'  7  1  5  95  103  10 11 


130  :>44  552  :;  558  653 
668  !'  683  686  784  759 
N14  899;  gratiae  cum  in- 
dulgentiis  iubilaei  con- 
iunctae  683;  indulgentiam 
iuhilaei  sihi  comparandi 
officium  670;  opus  Cor- 
dubensis  661. 

.lnfirmarius"  4414  4689  895. 

Infirmorum  aegrotorum  cu- 
ra  544  578  595  619  674 
681  701  732  760  783  824 
841  867  932;  infirmos 
iuvant  Nocii  218-  260  303 
329  :i7:;;  409  419  422' 
4324  450  4534  454  5  476 
564  .">  611  619  653  685 
72!»  732  750  767  787  799 
N00  815  881  910  930  939. 

fngolstadium  [ngolstadt  . 
universitas  Ii4  84  153  l.">ii' 
202:;  2:.r>  7  337  40  383 
395  17o;  500  2  485  581  3 
586  7  645  858  898;  eius 
praestantia  500:  convictus 
440  4N(i:  congregatio  ma- 
riana  485;  Socii  ii4  84 
138  l.">r>'  158  169  2025 
^4:i  3028330  337  40  374' 

382  5  40!) '  410-  440  454 
456  4704  472  479  485  489 
645  7  649  8461  858  895 
898  900;  fratres  scho- 
lastiri  383  440  872;  col- 
legii  amplitudo  et  fructus 

383  1 ;  Eng.  Sociorum  in 
univers.  docentium  laudes 
500:  liber  professionum 
84  :  lil>ri  excusi  169  70 
180  1N.V  1894  215  7  255  6 
2661  '  3568  407'  500  560 
564  581  2  584  646  649 
660  736  7  762  77:1  79] 
813  s:?7  846  7  858  ss7: 
varia  382  384  501  2  8461; 

[ngratitudo  225. 

Inichen  243°. 

Innocentes  martj  res,SS.  160 

516  630  656 ;  superstitio 

679. 
[nnocentius  X.  401. 
Innsliruck   v.  ( lenipons. 
[noboedientia  226  30. 
[nquisitores     Kidci     70     91 

IM'  772  783. 
..  Institutiim   S.l-    850. 
.Instructor    tertiae     proba- 

tionis"   ::7 1 '. 
Insulac    Lille    368  585. 
[ntemperantia   131    1  lo  1  16 

180516519525565568  70 

573  580  611  617  625  632 


[entaculum        Ki  m -nstoll 


CTo  674  701  7()»i  7  712 
71.">  762  768  802s  836, 
e4   \.  Ebrietas. 

[ntentio  pura  1 18  9  1  [98 
150  1  605  716  76]  776 
803  869. 

.Interiin"    lex    11*'. 

[nundatio  aquarum  399. 

[nvidia  235. 

[oachim  Fridericus,  marchio 
brandenburg. '.».'!  1  96  104. 

[oanna,  filia  Ferd.  I.  caesaris 
[13. 

loannes,  Baptista,  S.  160  11  1 
[26  58.  5  604  633  1  792 
s:;s;  festum  :!4  1  [601  565 
572  •'!  578;  calumniae  792; 
('.  opus  de  eo  v.  Canisii 
Scripta  ;imago  581;„ignisa 
679 :  superstitio  679. 

Chrvsostomus,  S.  .'117' 
361  406  838;  quoties  a.  C. 
citatus  583. 

Damascenus.  S.  725  838. 

Evanatelista  Ap..  S.  l.".s  ;i 

[65207  232  26429034.  7 

601    605   630  650:   festa 

460'  573/4  630  673  746: 

Marciam  filius,   S.    1896. 

—  et  Paulus.  SS.,  martyres 
460'  679. 
XXII..  papa  497. 
[[[.,  Lusitaniae  rex  135. 
III..  Sueciae  rex  16!»  70. 

-  sacerdos  310. 

-  Casimirus,  Palatinus  168. 
186  687. 

-  Christoph.  Friburgensis 
473. 

-  Georgius.  elector  bran- 
denburgensis  939  104. 

-  sacerdos  310. 

Iob  patriarcha  662  6  G78  685. 

loel  proph.  731. 

.Tolmson,  Rob..  B.  1901. 

Tolitus,  Io.  813. 

lonadab  filii  229. 

Tonas,    propheta.    contiones 

de  eo  702  4  7:!'.»  41. 
Jorges.  Marc.  858. 
Ioseph,  S.,   sponsus  Mariae 

163  206  7    316    773    77."». 
patriarcha  121. 
ab  Arimathaea  681. 
[osueh  714  753. 
Irenaeus,   S.  29010  291   590. 
[rregularitas    [85   ."»20  .".27. 
[saak,patriarchal59162563. 
Isaias.  propheta  236285689. 
tssapica,  Basil.  496. 
[taeus,  [odoc.  265  269  2!».".  •; 

315/7  :;77  8   [64  :.. 


ItaN    milites   in  Gailia    330 
332;   contra  Turcas  pug 
nantes    [08. 

Italia.  Socii  '.» :  annonae  dif 
ficultas  :;:;!  7»i7. 

[tinera  1  [6  310  329  30  ■".■';."> 
»144  783  868;  ratio  ea  pie 
faciendi  121  12.".  7  el  \ . 
Peregrinal  iones. 

[udaei  fcolerantur  509  :  eorum 
caerimoniae  l»i.".  6  :;i»;  7  ; 
inoboedientia  22!»  628; 
libri  talmudici  !.">  60a  70  1 
1'.».". :  scriptum  contra  eos 
21!»:  C.  de  iis  596  7: 
varia  71  !»'.»  .".II  7  .".22 
628  689  !»o  7o.".  710  868. 

Imlas  [scar.  .".1.".  678  ;  .  [uda 
vigilante,   Petrus   dermi- 
tat"   [33  14:;  576. 
Machabaeus  [80  631. 

[udicandi  et  „censurandi" 
pruritus  7.".!»  61  840  850 
868. 

Iiulith  346  77:;. 

[ulianus   apostata  341   .">!>7. 

Iunia.  VincBenedictusa  209. 

Iuramentum  ad  professionem 
fideiconfirmandam635  I»»: 
iur.  temeraria  'il!»  662666 
709  715  824  866. 

[urisdictio  ecclesiastica  a 
laicis  non  usurpanda  513; 
a  magistratibus  civilibus 
neglegitur  141  144:  ad- 
versus  eos  tuenda  1 7.". ; 
lites  de  ea   78  80  144. 

Tus  canonicum  non  observant 
Germani  1S5 :  nec  Hel- 
vetii  218;  eius  cognitio 
274. 

Iustinianus,  Benedict.  3712. 

lustitia  christiana  56  106 
299  503  .".07  510  516  570. 

[ustus  puer,   S.  73  (. 

Iwanus  IV  90   170. 

Kalckbrenner,  Gerard.  3094. 

Kalendaiium  l!»fi  7560562  3 
573  656  817  826  833  860 
891  :  gregorianum  24  1081 
1812  649  659  705  6;  herbi- 
polense  805;  BBauren- 
kalender"  573. 

Kalkar  !»7'   434   450. 

Kallenbei  g,  Pfarrhem  .859. 

Kalt.  Nic.  889. 

K&merling,  fac.  916  930. 

Kiinel.  [ac.  531. 
Petr.  531. 

Kaiit     Kant  .   [o.  Guil.  i    19. 


Karlsruhe,    an  \u\  uni   jceiit 

rale  277. 
Karnkovski,  Stanisl   i 
Kassei .  Hei  m    [9  I 

Kaui.     \,,i     -  ;  i    87  H    II.. 

[3 ;  611. 
Keil    [06 
Keller,    lac.  296    388    >il^ 

838   841   I    848    -,-    SK6 

892  904  913  9 
[o.  649. 
Kempis,  Thomas  a  33  'U  I 

858. 
Keresztes   [52  . 
Kessel,  Leonard,  309s  310  l 

117 
Kesl    Kiist  .  Christopli.  71  3 

77  495. 
Kieckelis.  I.  F.  374  '.»»»1  91  I 
King,  Adam  771. 
Kirchberg  806  '•». 
Kircher,   [o.  i.xvn. 
Kist.  \.  C.  [64. 
Kl<".ckler.  ( Ihristoph.  :;:;ii". 
EQosterneuburg  i..\. 
Kliicklii.ini.    Aug.   [37. 
Knal.l.    I).  72.".. 

KlK.l.el      [06. 

Kn5ringen,  Henr.  a  i.xm  4".o 

485  830  918. 
Kn.vll'.    1..  805. 
Kobenhavn        Kopenhagen 

llalnia  .  bibliotheca  regia 

794888;universitatis696 
Koblenz,  bibl.  gymnasii  s2.". 
Kochem,  Martin.  a.  680*. 
Kochhafe  \ .  I  Ihytraeus. 
Koliler.   X.  492  5. 
Knler.   Mich.  8. 
Kolozsvar  v.  CJandiopolis. 
tvonkordienbuch .      Eonkor- 

dienformel  .".">2. 
Konstauz   :.   243s   :;:;:;   394 

649  894;   Socii  644  B08; 

svnodiis   li.l :  vir  quidam 

nobilis   <il  1 :   libri  excusi 

so7  859  889. 
ECorner  v.  ( lornerus 
Kiaus   v.  <  riisius. 
Kreienblihler,  [o.  89. 
Kress,  [o.  373*. 

Kiitzradt.    lac.    171 . 

tJrommerstoJ    v.  Krummen- 

stoll. 
rEronengebet"  512. 

Kros>.    Al.  221. 
i\iiiinlo\   336. 

Krummenstoll,  Ant.  197  204 
Guilielm.  U'  20  22  197 
258526  531  534  537  - 
942. 
Petrus  ■"'■';!'. 


972 


Imliw  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Krus,  Franc.  <72. 
Krusch,  B.  2781  3602. 
Kiing  studiosus  litt.  4«i!)  7<>. 
Kiint/li    Kuntzis.  Quentzis  . 

Margarita   544. 
Petrus   20   16   211    48] 

544   911. 

La   Roche  1035. 

La  Rochelle,  lilui  excusi658. 

Lahor  674  6;  manuum  632 
675  732. 

LabrioUe,  P.  de  29012. 

Lac  884. 

Lachrymarumeffusio  pia416 
lis  76]  843  1  903  905 
927  934. 

Lactantius  274  350  3642. 

Lacticinia  1*1    17  1. 

Lagorce,  Martial.  845. 

Lainius  v.  Laynez. 

Lambert,  Hieron.  de  213'-' 
684. 

Lancciciensis ,    Daniel    659. 

Landolt,  [oach.  382  829  30. 

Landsberga  Landsberg  .  So- 
cii  84242  250/2  282295  6 
316  [09  11  438  9  645  885; 
novicii  212  250  2  316  7 
li)!i'  410/1  438/40  860: 
catecheses  ei  contiones 
295'  409  11  L38  et  v. 
Helfenstein. 

Landshut,  universitas  395 ; 
cives  394;  Socii  :i,.i41  648. 

Landysen,  Hier.  331. 

Lang,  C.  II.  586. 

Langenmantel,    Henr,  a    11. 

Lanoius,  Nicol.  .">1  385  1 13 
892. 

Lanspergius,  [o.  Iust.  736. 

Lanten,  <  ruil.  531   537. 

Lanten-Heid,  lo.  a  2'  16  42 
61  112'  167  197  297  312  3 
315  523  526  529  532  I 
537  557  618  636  7  657 
699  7(11)  787;  imago  538 
726. 

Laodicense  concilium  pri- 
iniini   669. 

Lapide,  « lornelius  a   194u. 

Lascaris,  « lonst.  6021. 

Lasicius,    Ii>.  7«)   2«I2J. 
Lateranense « ioncil.  quintum 

5102. 
„  Laterem  la>  are"  200. 
Latina  lingua  133  1111  558 

5601;    Socii    eius    parum 

gnari  etc.  297   300    [20 

libri  latini  136. 
Latomus,  lac.  .~>s7. 
Latria  346. 


Laubich,  Blasius  337  828. 

Laufen    urbs)  2<;.">. 

Lauingen  870  1  873. 

Laurencin,  Io.  633. 

Laurentius  Diaconus,  S.  3*>2 
548  554;  festum  4601  511 
547  669  708. 

Lauretanus,  Mich.  52  59  76 
189. 

Lauretum,  v.  Loretto. 

Laus  Deo  tribuenda  225. 

Lausanna,  episcopatus  53/5 
61  80  89  94  103  105  6 
[75  321  461  5252  7432 
868;  Maria  eius  patrona 
.">  1 1  2  ;  episcopus  v.  Gor- 
revod  ;  episcopi  sedes  Fri- 
burgum  transferenda  1 75 ; 
vicarius  gen.  v.  Schnewly  : 
officialis  155;  festa  460 
626  :  beneficia  eccles.  103: 
scholae557  ;  urbs  523  5252 
534;  decanus  95;  bibl. 
cantonalis811  et  v.  Brevia- 
rium,  Missale. 

Lautenschlager.  Fridolin.808 
855  928/9. 

Gtail.   558/9   636  7    799 
830  855«;  927  9. 
-  Margarita  855. 

Lautherius,  Georg.  303. 

Lavare  se  in  flumine  non 
permittitur  247  s'. 

Laynez,  [ac.  417. 

Lazarus,  typographus  559. 

Le  Mans,  bibliotheca  publica 
825. 

Lectio  ad  mensam  33  216 
222  22«i-  242  392a  41«)- 
I7.V;  8933  903  905  927. 

Lectio  spiritualis  ei  pia  <>7  9 
127  136  243  390  419  522 
.">:;.">'  614  722  782  849  50 
861  2  870  2  876  896  905 
et  \ .  Lectio  ad  mensam, 
Libri  pii. 

Lectus  paleis  refertus  48  I ". 

Legio  thebaica  268a  847  8 
876  i  et  v.  Maiiritius. 
I  "rsus. 

Leiden      Neerlandiae      <;'.»7 

735  817. 
Leimer  senator  721. 
Lemberg,  l>il>l.  ossolinsciana 
84. 

Lriiiov  iiiim    620. 

Leo  713  1. 
Leo  Magnus,  S.  838. 
Leo  XIII.  [90  615*. 
Leo,  Herm.  810. 
Leodiensis,  Lambert.  :il<). 
Leodiiun    Liege   7.">1  ;  clerus 


3113  7^1  > :  ^ocii  7511 :  iibri 
excusi  771  825. 

Leonis    Leunis  .  Io.  553. 

Leopoldus,  Car.  331'-. 

Leopolis  v.  Lwow. 

Lepanto  6671. 

Lepicier,  Al.  M.  2081. 

Leprosi  329 :  leoprosorum 
domus  510  744  760. 

Leslie,  lo.  825. 

Lessius.  Leon.  306°. 

Leubenstein,  Mart.  13  15 
12"  ,">7  8  72  83  87  167 
178  20]  203  4  254  5  495 
523  526  644  8  671  687; 
eius  laudes  453  5. 

Leyen,  lo.  von  der  31 15. 

Leymerus,  Blas.  425  427. 

Leyser,  Polyc.  861. 

Libertas  voiuntatis  humanae 
161  2724  404<i:  eccle- 
siastica  144  t!71  ;  Socie- 
tatis  429;  .religionis"  '.«)' 
963;  carnalis  162,  et  v. 
Immunitas.   Iurisdictio. 

Libra  nummus  quid  valeat 
6165  8842. 

Libri  pii  scribendi  136;  pro 
ecclesia  et  pontiflce  1  [3; 
contra  baereticos  132  136 
[76  7:  eorum  raritas  143: 
lea;eii(li.  lecti,  disseminati 
67  8  127  136  215  329 
356  390  400  559  655  669 
727  772. 

prohibiti  136  629;  dis- 
seminantur  363  625  <'> 
655  729/30  7<i4  768;  Fri- 
burgum  iis  abandat  686; 
arsendi,  sublati  132  L">4 
562  619  639  654  686  727 
805  824;  eorum  lectio 
13]  2  639;  asservatin  [33 
639 :  facultas  legendi  [33 
[53  171  4;  absolutio  ab 
excommunicatione  propter 
lectionem  prohibitam  [32; 
ignorantes  Legem  eam  uon 
incurrunt  174:  libri  hae- 
reticorum  a  theologis  SJ 
legendi  ei  refutandi  [33 
935. 

sinr  oomine  auctoris, 
loci  etc.  edendi  .">27 :  su- 
specti  examinandi  et  exa- 

niinati   132    686    7f>l  s2  1  : 

expurgandi  45. 

Li.ii.s,  Mart.  110'  111  '  156 
[66  468  9  471  [88  854 
893  897  900  1  909  12 
915  920  l  931. 

Liebenau,  Theod.  al>  608. 


K  I II- 


\la< 


i'7:; 


Ligistae  308  328  330"  332  1 
671  7431  759a  801  2  s-_>:!; 
849. 

Ligna  34  46  429   533  885. 

Ligno,  [o.  Ant.  m  209. 

Lille  585. 

Ldmoges  620  8  15. 

Lindanua,  Guil.  268  272  274 
588  803. 

Ldnde  v.  Tilleul. 

Lindenholtzhausen  265. 

Lipowsky,  F.  I.  723. 

Lippomanus,  Aioys.  587. 

Litaniae  nominis  iesu  736 ; 
pro  Bcclesia  8529;  B.  Ma 
riae  V.  lauretanae  304 
197  578  736  840  849  852 
861 :  aliaelitaniae  15.  M.V. 
1!»7  :  I  Imnium  Sanctorum 
304  146  508  610  615  641 
683  705  736  74:;  750  I 
816  840  849  852  861  2: 
a  ('.  Sociis  commendantur 
615  750:  commendantur 
studiosis  816;  quomodo 
recitandae  615  'i  7.">0:  lit. 
morientium  910. 

Lithuania,  Socii  L35. 

Litterae  annuae  in  SJ  334 
145  182  550  et  v.  Indi- 
cae :  commendaticiae  9 152 
280;  dimissoriae  111/3; 
testimoniales  148. 

Liturgia  sacra  preees  etc.) 
69  70.  et  v.  Caerimoniae, 
Missa  ete. 

Livius   L823. 

Livonia  659 ;   Socii  135. 

Lobkovicius,  Ud.  Fel.  655. 

Loci  catholici  Helvetiae  v. 
Pagi  cath. 

Locrius  Ferreolus  585. 

Locutio  761. 

Lohierus,  P.  526. 

Lomhardus,  Petrus  56  272 
2733  772. 

Londinum  London  21 1>4  st)4 ; 
martyres  109  804;  rau- 
seum  Britannicum  27  215 
730  735  771  794  816  827 
891 :  l>il>l.  archiep.  cantuar. 
805. 

Loos,  Cornel.  498-501. 

Loppersius,  Petr.  620. 

Loquendum  circumspecte  et 
pie  122/3  1231  125/8  132 
851. 

Loretto  52  181  1894  523 
594/5  72!»  792  824  841; 
Socii  595  61  1 ;  collegium 
illyricum  614  ;  miracula 
594  5. 


Lorichius,  [odoc.  382  917. 

Loriti  Glarean.  ,  Hem 

Lotaringa,  Etenata  255  7. 

Lotaringia,  principes  226r. 

Loth   012  lii.">. 

Lo\  aniensis,    Leonard. .    \ . 
Kessel. 
Petr.   108  217   21!»   245 
260  612  648  654. 

Lovanium,  catechesis  738; 
nniversitas  272  27:;  306 
587  S7:;s:  Socii  138305  6 
310  313  374'  117:  libri 
excusi  2<2"  601  7.">2'  875; 
bibl.  universitatis  858. 

Lucanus,  M.    \.  836. 

Lucas,  S.  629;  festum  4(10 
.">.">7  571  626;  imagines 
B.  Mariae  V.  591   613. 

Lucerna  Luzern  praeterSJ 
clerus  167  175:  senatus 
167  175  204  284  94  287" 
319  20  52:!:  Capucini306a 
904  :  templum  S.  Leode- 
garii  263]  289;  congreg. 
mariana  4i>4-  72!)4 ;  pr<>- 
cessiones  167/8  652  •'!  : 
Luc.  et  S.  Carolus  Borro- 
maeus  177/8;  et  Bonho- 
mius  nuntius  apost.  34  10 
47  52:  Socii  1/2  3  83 
113/4  167/8  177/8  1935 
196  201  21S-  254  25!)  265 
277 2841 288 292  1  :!l!i  20 
32!)  331  2  334  391  453/6 
464  :>  175,;  483  489  495 
520  52.",  4  536  608  612 
644  648  652  3  885  895; 
eorum  discipuli  1  *  >  T  8  196 
738;  victus  ratio  538/9; 
militibus  operam  navant 
330 ;  bibliotheca  426 :  rec- 
tor  v.  Crusius,  Leuben- 
stain  :  comitia  l1  i>S7;  Lu- 
cernenses  fidei  catholicae 
studiosissiini  289;  ex  us 
reliqui  Helvetii  catholici 
pendent  175:  urbs  multis 
morbis  obnnxia  I7<i:  pesti- 
lentia  l.">:i'  [55  183;  varia 
213  327'  648  706;  libri 
excusi  738 ;  archivum  ur- 
bis  293;  reipublicae  294  ; 
bibi.  civica  6942;  canto- 
nalis  700 .  et  \ .  Pagi  ca- 

tlloliri. 

Lucianus  Samosat.  ."'s7  '. 

Lucifer  \.  Satan. 

Lucius    (Luzzi  .    Bernardin. 

445  6. 
Lucius    Luzius,   Lutz  .    [ac. 

316   109  11    138  !'. 


I.mli  Bcenii  i  309    516 
Ludimagisti  i  .  i  catei  bismus 

7!'.-!  805  834     non  admil 

tendi    nisi    cathoiici    l  15, 

<\   \.   Magistri. 
Ludolphus  ,i  Saxonia    580 
l.inl"\  icus  IV.  >  .  rex  I ial- 

liae  • 
XIII.  Galliae  n  i  564 
VI.  elector  Palatinu 

dii\  Wurttembergae  s<)l'. 
Lugano,  bibl.  cantonalis  621 
Lugdunum   l.\ on  .  dioecesis 

:;ii?  633;  nrbs  849;  Socii 

2o:>  3918  369  121  5  633; 

t  \  pographi    212  ;    milites 

369   12  1  ii   151  :   libri  ex 

cusi  272'   :;:>2   362'  505 

<i:;2  :;   692;    \ana   :;:>  77 

::<).-| :  bibl.  nationalis  660. 
Lumen   ante  SS.  Sacramen- 

tum    r>i>7 :    in    sepulcris 

Sanctorum  17. 
Lupanaria  509. 
Lusitania,  el   Indiae  688  9 

Socii  310   I  l'i  7  :   iii  i  rei 

maniam     mittendi      136; 

Socii  turbulenti  :;71  . 
Lussy,  Melcbior  177  699. 
Lutheranis s  832  ;  a  <  !al- 

vinismu    superatus    251  ; 

a  ( rraecis  refutatus  106  7  ; 

lites  cum  Zwinglianis  160; 

ei   v.   Eaeresis  etc. 
Lutherus,   Mart.  134  •"■   585 

588   596  7   ( ;.">()  tiitl    748 

791     869  :    a    < '.   sacpe   ei- 

tatus  .">!»<; :  eius  catechis- 
nnis  ti-_'l  789  888;  versio 
Bibliorum  250;  L.el  Eras- 
inii^  .">!'7 :  libri  adversus 
L.   250   2722      766    791. 

Ltttolf,    Aloys.   809  ln. 

Lutz,  [ac.  v.  Lucius. 
-  Tob.  860  889. 
Luxemburg,  Socii  368  ;  bibl. 

publica  634  696  820. 
Luzius  v.  Lucius. 
Luzzi,   Bernardin.    1 15  'i. 
I.wciw.    bibliotheca   antiqua 

collegii    SJ    137  8 ;    osso 

linsciana  84. 
Lyra,  Ambros.  310. 
Nicolaus  de  27:;. 
Lyserus  Leiser  .  Polj ■•.  V|il 
l.\  3ias  •'.!•'>•">. 


»ib 


S.l 


Maastrichl 

761  '. 
Mabillonius,   I-.  601. 
Machabaei  34fe  libri  Macb 


'.•74 


Imlcx  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminiij 


Mackey,  B.  401. 

Madius,Arluin.294  5308  11. 

Mailrutius.  Ludov.  81  89  90 
92  94  5  L034  105  6  LIO 
144  154  5  552. 

Maes,Guil.873876  7889  91. 

Maffeius,  [o.  Petr.  L573  646. 

Magdalena,  S.  224  240  270 
1,26  570  604  681  743  789: 
festum  344  460'  509  570 
668  707  743. 
regina,  filia  Ferdinandi  I. 
caesaris  1!'.".  221  14  413 
812;  fundatrix  et  mater 
collegii  virginum  halensis 

225  721  3. 
Magdeburgensis  episcopatus 

administrator   \ .   toachim 

Fridericus. 
Magi  reges,  SS.3092;  abusus 

732. 
Magi  el   Magicae  artes  022 

626  664  5  678  80  682  686 

706  750  764  778  832  908. 
Magister  noviciorum,  mune- 

ris  _ia\  itas  375. 
Sacri   Palatii  70. 
Sententiarum  v.  Lombar- 

dus. 
Magistratibus    maxime    ne- 

i  essarium    precandi    stu- 

dimn  257  829. 
Magistratus     civiles     boni 

quanti  sinl  momenti  521  : 

colendi   122  509  521  667 

67  1  736  :  iis  oboediendum 

226  7  573  1  631  77."»  810 
v  ls  890;  quomodo  eorum 
defectus  reprehendendi 
521  :  severitate  uti  debenl 
631  674  5  7i)l  706  713  ! 
740  744  77.'!  1 :  eorum  cum 
magistratibus  ecclesiasti- 
cis  concordia  curanda  811: 
vitia  I  11  111  505  -"'ii7  514 
."»17  519  521  548  565  6 
576  580  616  666  669  70 
675  706  709. 

ecclesiastici  819;  eorum 
potestas  713  719;  hono 
i.hmIi  515  670  1  699  718 
775  810  819  890;  non 
temere  reprehendendi  L22 
509  667  8  819  20  890; 
defectus  eorum  666  070  1 
775 :  eorum  cum  magistr. 
ci\  ilibus  concordia  curan 
da  81 1.  el  \.  Clerus,  Ec- 
clesiastici,  Episcopi,  Par- 
ochus, 
Magisti  i  parum  idonei  300: 
haeretici  53  1 '  626  ;  mag. 


catechismum  docere  iussi 

498;    mag.    magistraeque 

iiiiii  admittendi  nisi  catho- 

lici  267  8  350. 
Magius,   Laur.  523  L892  371 

445  892. 
.Magnificat"    hymnus    742. 
Mahometes    Lll.    414-'   4523 

[64. 
Maier  v.  Marius,   Mayer. 
Maigrauge  7692. 
Maihingen,    bibl.    principis 

696. 
Mainz  v.  Moguntia. 
Maior.   Io.    theologus    651. 
Mairhofer  v.   Mayrhofer. 
Maius  mensis  846  ;  iucundus 

666. 
Malachias  episc,  S.  s;i:;;. 
Malaspina,  Germ.  63. 
Maldonatus,  Io.  lxi  210  .',47'. 
Maldoner,  Leon.  Leop.  493. 
Maleficia,    eorum    solutio 

312  3;  et  v.  Magi. 
Malerbaud,  Guil.  845. 
Malvenda  406. 
Manareus,  Oliverius  i.xiv  \ 

47  11  13/8  26  28  38  40  1 

48  50  52  ."»7  8  70  7!)  83 
87  8  93  4  102  115  154 
157  8  L69  206  261  305  7 

313  4376523  7529531  11 
550  1  007  884. 

Manderscheid,  lo.a  302  621. 

Mansfeldius,  Car.  comes  407. 

Mansonius,  Lud.  358  366  8. 

Mansuetudo  87!»  80. 

Mantelius    halensis    244. 

Marburg  298. 

Marcianus,  S.   L896. 

Maicus.  s.  705 :  festum  400 
507  626  665  6   705  749; 
eius  corpus  705. 
Mich.  Carnot.  601. 
Syciensis  203. 

Margarita,  tilia  Ferdinandi  I. 
imperatoris  225  413. 

Maiia.  S.,  mater  Dei  77.">: 
uxor  s.  [oseptu  163  206  8 
77.'! :  ..7  verba  eius"  548  ; 
ab  <»iiiiii  peccato  immu- 
uis  589  el  v.  ( lonceptio  ; 
quae  sacramenta  suscepe- 
rit  206  !) :  in  coelum  as- 
sumpta307  8829;  SS.  Pa- 
iniiii  de  ea  dicta  28  9  548 
593  5;  aliae  laudes  309' 
[19  ."»11  .".71  s-_>:;:  ,|(.  ea 
pie  teneri,  quicquid  maio- 
icin  ei  laudem  afferal  •"'s'.) ; 
patrona  omnium  cantonum 
1 0I\  el  iae    "'11  :     reipubl. 


friburg.  512;  Societaslesu 
ei  singulariter  devota  72."> 
734  "761  786:  colenda 
510  2  540  1  61 ! 7  099  708 
733760  1  838899;Bhyper- 
dulia"  541  745:  non  coli- 
tur  ut  Dea  ."'40  744  836; 
invocatur  120  312510  651 
070  868  890;  imitanda 
779;  eius  miracula  ">1  1 
523  593  5  737  8  760  914: 
imagines  583  ;">!tl  613  700 
899  914;  festa  :!44  400 
548  578  '.)  583,  et  v.  An- 
uuntiatio  etc. ;  missa  511  2 
515  527  8  733;  cultus  su- 
perstitiosus  07!)  74.".:  hi- 
storiae  suspectae  589  ;  epi- 
stulae  ad  S.  Ignatium, 
Florentinos,  Messanenses 
ooo  .'! :  ab  haereticis  sper- 
nitur  204  593  595  7  ;  varia 
10.'!  584  625  630  681  e. 
v.  Canisius  <  >pus  Mariale  . 
Congregationes,  Einsidla, 
Horac.  Loretto,  Rosarium, 
Salutatio  etc; 
Maria  Bavara,  uxor  Caroli 
archiducis  828. 

-  Iacoba  a  Sulzbach  270  9. 
Kassobolita  601. 

-  soror  Mosis  229  715. 
Mariae,  S.,  ad  gradus  tem- 

plum  410. 

Mariana  400. 

Marinus.   Marcus  45. 

Marius.  Midi.  468  524  529 
532  538  645  7. 

Marsens  4  5  8  112  L8  20 
__  3  27  s  30  32  7  47  9 
74  6  78  '.)  81  94  5  L07  8 
114  i:.l  5  184  217  20 
244  5  524  528  30  532  6 
551  747'  833  863  885  933. 

Martlia.  S.  420. 

Marti.   0».   531. 

Martinacli   312. 

Martinic/.  Smeizon,  Georg. 
655. 

Maxtinsberg,  bibl.  monasterii 
829. 

Martiiius    episc.    tunni.  .     S. 

302  836;  1'cst iiiu  10O1  071 

746. 
Mai  i\  ria  ecclesiae  utilissima 

364;     niartvrcs    SJ      L35 

189/90  615  656   725  786 

804;  iiiait.\  runi  cnlt  us.'!  10  : 

marfrj  i  ii  desiderium    656. 
Mai  t\  rologium  )il  I  725  850 
861  :  romanum  359 '  365 
7S«;:     _donis   254s   3658; 


Maeke^ 


Vlit 


basileense  2  16  25  1  '■> ;  Wa 
lasseri    Canisii    348a   172 
501  563  i  s<>7:  lectio  33< 
614  725. 

Massa.  Laur.  891. 

Massillara  v.  Palaeologus. 

\l;il;.    Guil.     177'. 

Masson,  [ac.  587. 
Massovia,  Socii   L35. 
Mathematica  lxtj   295  3382 

734. 
Matrimonium   7!<0:  eius  di- 

gnitas   808;    matr.    prae- 

propere    facta    570    572: 

iurisdictio  in  causis  matr. 

t:i    628  95 :   amor  coniu- 

galis  808. 
Matritum  Madrid  :  Socii  13; 

liber  editus  646;  bibl.  fa- 

cultatis   philos.  634   s_7 : 

universitatis  660  696  837 

s."»s:   nationaiis  696  845. 
Matthaeus  \\>..  S.  513  670: 

festum   ."«71  625  (170  708 

74.".. 
Matthias,   S.,    A.p.  505   566 

774:  festum  566  623  703 

740   774. 
Matthieu,  Claud.  i.xiv. 

Petr.  849. 
Maurer.  Christoph.  583. 
Mauritius,S.,martyr,  el  Socii 

eius  358  66  370  47s  7:17 

808  833  <s47  8  s7t;  7  892: 

festum   160  513. 
Mauritius  princeps  Auriacus 

314'  3731  4531. 
Maximianus  Herculeus  cae- 

sar26933592  364  7.  s7<;  7. 
Maximilianus    archidux    lx 

452. 

-  [.  Bavariae  princeps  i.ui 
256  7  3S75  884  394  5  487 
621. 

II.  imperator  242  248  581. 
Maximinus  arianus  lf.l4. 
Maximus  Confessor,  S.  4267. 

-  episc.  Taurin.  1<>". 
Mayenne,  dux  de  3082. 
Mayer,  Georg.  v.  Mayr. 

[o.   107   356  7    130    197 
560   563   607   621    695  6 
7:;.".  806  817   s_!i  30  859 
873  I. 
[o.  Georg.   193. 
Lucas  583. 
Mayr,   Georg.   l:;7  858  s7  1 
887. 
Richard.  8813. 
Mayrhofer,  Ernest.  823. 

Matthias  374    1332. 
Mechlinia  s7<;. 


Mechtildis,  I'..  596. 

Medardus,  S.  679. 

Medek,   Mart.  i  \  655  6. 

Medicus,  deesl  FriburgiHelv. 
164,  ei   \ .  Kiintzli. 

Mediolanum  M  ilano  .  aj  aodi 
■_'<>  | ;  collegium  belvei  icum 
2043  280;  Socil  358  368 
l:;i  5;  libri  excusi  H>'  i<; 
2045;  varia  :>  198  3273; 
bibl,  ambrosiana  15  1 15 
172  178  190203  547561  2 
64  1   7692;  nationalis  794. 

Meditationes  sacrae  68  1 1!* 
1  10  223  225  233  240  1 
243  322  329  390  IO0  116 
.">17  605  680  698  701  7 22 
737  749  761  780  2  787 
S<>1  s17  8  828  s:il  836 
843  I  849  50  861  880  892 
897  905  909  911  924  5 
927  934  6;  meditatio  per 
horam  facienda  647  8 ; 
ratio  meditandi  681  ;  ei 
v.  Exercitia,  Medit.  de  vir- 
tiitilms  Christi,  Rosarium. 

Meditationes  de  virtutibus 
Christi  68  9  196  559  60 
659793805816857859  60 
874  888 

Meier,  to.  _xvn  340  52  125 
531  881. 
Nicol.  :>4:;  :>4.">  <;. 

Simon  Petrus  :>4.">. 
Meinradus,  S.593  <>W  7:17  8 

808. 
Mel  885. 
Melanchthon,  PhiL  2722  585 

869  s72  944;  a  C.  saepe 

citatus  :>!•<>. 
Melen,  Lutgardis   164  5. 
Melk  _x. 
Mellinus,   [o.  4:>4. 
Memmingen  s. 
Mendici  732  3  7s:'.:  Christo 

cari   733. 
Menginus,  Dominic.  _xrv  318 

393  398. 
Menochius  40<>. 
„Mensa  parva"  903. 
Menzelius,    Phil.  :>sl   633  I 

901. 
Meppen  42210. 
Mercatores   tempore  officio- 

rum    divinorum    tabernas 

claudere  debenl  776 ;  pre- 

tia     rerum    exaggerantes 

510  1    565    616  666  675. 
Mercai  us     nundinae      -  [6 

friburg.  572. 
Mercurianus,  K\  er.  20  1  l-">7 

7501  892, 


ricea     iHM     7  ', 
77.'.  6 
Merquitius,   1".  1 134. 

Hegina    ab 
Mesii  i ■    ".'I 
Messana    Messina  .  epistula 

B,  Mariae  \  -  6< 
Metaphrasfc 

\l.  \  er,  lo.  v.  Meier. 
I<>.   <  'mir.    i  \\  ii. 

M<\  ere,  Josina  <l<-  7!>.">. 

Michaeas  prophi 

Michaelarchangelu8  S„  l'.M  ; 
dies    \  ictoriae   <in-  563 
festum    l<;o'  513  549  571 
625  670  709  745;  templa 
191  2;  imago  s:;:; :  altare 

C.  546  833. 

Michael    Petrus   coloniensis 
102. 

Michael  Petrus  silesius  23 
li)_  L08/9  L54/6  167/8 
17!»  217/9  244  5  259  261 
300  304  307  311  31  1318  9 
326  352  :;  3578  394  125 
138  9  17:>"  557  612  641  6 
648  652  655  <i.">7  688  694 
721  726  7  746  7  762  7<i7 
768'  784  788  81  1'  821  837 
sls  9  s:>l  865  934  937; 
virtutes  ei  defectui 
863;  mors  ei  sepultura 
411  180  1:  <  .  .i.n.  revere- 
tur  ft   laudai    L56  849. 

Michaelis  v.  Michel. 

Michel,  I<>.  i.x  i.wii  1 10  651 
s:;s  9181. 

Mides  854. 

Militia .  schola  impietatis 
570  836  848;  pericula 
aliaeque  miseriae  12 1  626 
679  <;s<'>:  reformanda  sl- 
non  sine  iusta  causa  susci- 
pienda  <><;<'>  714:  <|ii<>iiii><l<. 
recte  agenda  364  369  1 17 
711  848  876. 

Militum  curam  geruni  Socii 
330   108   1-'-''. 

Miller,  Bern.  <. 

Mings,  I.  7oo. 

Minister  ad  missam  84i   -  -  . 

Miracula  eucharistica  i'><;:> ; 
Sanctorum  287  289  :;is 
359s  360  1  363  391  51 1 
518  523  564  568  591  593  6 
691  698  9  706  7:;7  8  760  1 
806;  Haud  ita  facile  ne- 
ganda  591  2;  dubia  689 
mir.  iii  ii"\  o  orbe  691 
canisiana  852  6. 

Missa   638  651  ;   Bugillatui 
668   cur  \  ilipendatur  566 


976 


Lndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


contiones  de  ea  618  622  .'!: 
eius  auditio  304  507  509 
567  578  618  622  3  627 
639  641  654  663  665  721 
77»;  850  866;  freguentatio 
27  654;  ritus  151  419 
566  845  852  858:  „col- 
lectae"  L80;  oblationes 
508  626  727  ;  missa  „au- 
rea"  515;  de  SpirituSancto 
22;  BRorate"  627  8;  de 
B.  Maria  V.  511  2;  pro 
defunctis579626638  746; 
contra  Turcas  ls»>:  pro 
aegrotis  72'.'  7.'!.'!:  pro  fun- 
datoribus  ei  benefactori- 
busSJ3236  7:  missae  loco 
aliorum  sacerd  itum  a  So- 
ciis  dicendae  .'!1  36;  m.  a 
Sociis  dicenda  cotidie  720 ; 
rituromano  720:  Canisii  in 
ea  pietas  843  1  899  923  1 
926  8  935;  praeparatio  ad 
m.  7S1  2  935 :  gratiarum 
actio  post  in.  843  1  935; 
abusus  679  706. 

Missale  basileense  246  255 
192  93. 

lausannense  462  5061. 
romanum  2551  493. 

Misselo,Barbara854885943. 
Margarita  939. 

Missio   hollandica   SJ  :S747. 

Missionarii  a  Deo  petendi 
691. 

M  issiones,  apostolicae  Socio- 
niiii  135  6  143  688  7:11 
782;  aliorum  14.'!:  locis 
baereticorum  uon  haben- 
dae  1  17  ;  missiones  apud 
paganos  688  91. 

Modestia  122  3125127  L-16  7 
879  882  887  905  920 
922  3  937  940;  regulae 
L22  733761;defectus840. 

Moerentorf  \ .  Moretus. 

Moguntia  Mainz  episco- 
patus  555  6  L9 ;  eccl.  ca- 
thedr.  H6;  archiep.  v.  \l 
bertus  Brandenb.,  Dalberg; 
schola  theologica  ll<!  L98; 
Socii  1  L8  295  L00  L15  7 
;  parochus  II'!:  cate 
chesis  888  ;  sodalitas  ma 
i  iana  L00;  libri  excusi  250 
L98  388 

Molanus,  [o.  738. 

Molari  de  Fiviziani,  A.ug.  71 '. 

Moldavi    L64. 

Molitor,  lo.  H»2  557  649. 

Molletes   107  219  21 1 


Molsheiin.  catecheses  7!»4: 
Socii  302  621   794. 

Mombritius,  B.  848. 

Monachi  in  convictu  dilinga- 
no  v.  Dilinga  et  Mtiller, 
Joach. 

Monachium  [Munchen],  cle- 
rus387 :  Augustiniani385; 
collegium  virginum  242 
7241 :  ecclesiae  390;  tem- 
plum  S.  Michaelis  387 
390  :i!»44  471  491  2;  con- 
gregatio  mariana  255  390 
:J!C) :  convictus  stiulioso- 
ru.n  296  :!02:;  303  1 
317  394  35  467:  cate- 
cheses  296  3023303  373; 
nosocomium  303;  pesti- 
lentia  450;  Socii  102  242 
297  302  1  316  8  .".29  331 
3673  373  :;*:>  7  390  5  399 
4101  440  44»;:>  450  467  8 
472  ls.!'  486  645  851; 
collegii  prosperitas  a  C. 
praevisa  386;  collegii 
initia  385;  scholae  303  1 
3073  390 :  archivum  pro- 
vinciaeSJ380;cives385  7 
393  4:  libri  excusi  2551 
791  846 :  archivum  cu- 
riae  archiepiscopalis  438: 
templi  S.  Michaelis  491  ; 
archivum  niaius  reipiibli- 
cae  .Hauptstaatsarchiv"  . 
antea  .Reichsarchiv"  102 
2015221  24»;  260  315  317 
329  355  :57:5  377  390  391 
393  407  410  414  432  438 
44P  453  45S  4»;:.  6  17:. 
528  521  785  7! »7  821/2 
866  892  918  932;  biblio- 
theca  nationalis  .Staats- 
bibliothefc"  L07  :!77  ::sl 
:;:»:!-•  L00  140  L97  ."-17 
561  2  564  650  695  6  735  7 
796  811  846  s  901  908 
932;  universitatis  3028 
:.sl  622  696  772  S27  s::»i 
846  sls  858  877  904  ; 
societal  is  histor.  Bav.  sup. 
llii. 

Monasterium  v.  Mtinster, 

Monasticus  ordo  6  s  L06  130 
699  792;  eius  disciplina 
iacei  12»;  7  L53 ;  mona- 
Bteria  collabuntur  L38; 
reformatio  17o  753  sii7'  ; 
\  isitatio  canonica  82  L03 
122  1  II  198;  studia  lit- 
teraria  111  el  v,  Dilinga, 
Monachi  il>i  studentes. 

Mondraeone  21'. 


Mons    urbs  .  Socii  ~^~k 

Monserrat  598. 

Montalto,  Alex.  Perettus  de 

283  299. 
-  Felix  42.V. 
Montbeliard  4941. 
Montbenoit  2571. 
Montefalcone .    Havmo   de 

4»;o'  5051. 
Montenach,    Ant.    421     425 

428'2   543   545    7S74   797 

800  822/3  854  910  912  3 

915  925/6. 

-  Petrus  931. 
Montfort  434. 
Montheron  .">2.V. 
Monticulus  v.  Bourgillon. 
Morat  700  7S7G:  Lacus  700. 
Moravia.  religio  14.'!. 
Morbi  donum  Dei  sunt  194. 
Morel.  Gall.  811. 
Morellus,  Iac.  !t24. 

-  Petr.  495. 
Moretus.  H.  2631. 

1,..  :!7f>  6  795  s2:>  6  833 
860. 

Moribundi  7S'{  866  7:  a  So- 
ciis  iuvantur  355  800  881. 

Morlin.  David  s27. 

Moronus,  Io.  14. 

Mors  improvisa  248. 

Mortui,  quonam  luctu  pro- 
sequendi  l»i4  6  512  3;  se- 
pultura  513  674;  suf- 
fragia  pro  iis  1  ( >  1  -  225 
356  117  459  497  513  1 
:>72  579  626  7  639  683 
745  »;  750  782  3  840  s.">(» 
867  8  873  921  923;  ab- 
usus    i  1»!. 

Moscovia,  Socii  L35  et  v. 
1  wanus. 

Moses  propheta  121  225  522 
579  625  628  631  706  753 
77!»:  eius  virga  713. 

Mourentorf,  [. et  v.Moretus. 

Mugius,  Claud.  451  2. 

Mulctae  pecuniariae  7:!.">  77»! 
866. 

Mulieruin  ornat  us  iinmoilicus 
;>»»7 :  et  \.  Vestes. 

Mtiller,  lac.  255. 

loa.  Iii.n   262  4   737  8. 
Maunt.  813. 

Mulser,  <  Iswald.  665. 

Mundbrott,  Gualt.  432  919. 

Muinli  creatio  272  ;>»>:>: 
conditio  post  resurrectio- 
ncni  606. 

Munilitici   cuia   675. 

Miinstcr  in  \\  cst]>lialci.  122' 

L23 :  episcopatus556;  Libri 


\l. 


ssa       I  lenipont 


97 


excusi  736:  bibl. seminarii 

maioris  696. 
Muradus  III    III 
Murer,  Henr.  738  807  8  810. 
Muretus,  Marc.  \ut.  588. 
Murillo  406. 

Murmuratio509522715718. 
Murten  700  7^7:  lacus  700. 
Murtner  Linde  .~>71  628  i>7.">. 
Miisciilus,   AJbrah.  746  7. 
Musica  s 1 7  :  iu  processione 

508 :  iu  aula  studiosorum 

.">.">  7  881  :  musicae  schola 

1202  et  v.  Cantus. 
Mutius    [ustinopolitanus 

6021. 
Mylonius,  Nicol.  169  70. 
M.vra   518   706. 
Mvrou.    Bernard.  261'  311. 
Myrsing,   Petr.  3201. 

Nagyszombath  7u  561. 

Nannius,  [o.  3621. 

Nappi,  Hicr.  41. 

Nardoni,  Vincent.  28  ls7. 

Nassovius,  lo.  971. 

Nasus,  Io.  502. 

Natalis,  Hier.  444  575  7502 
868  883  1  890. 

Nationalismus  734  75i». 

Xati  vitas  Christi  3 1 6  4! M  (511  i 
550  5(14  5  7)7.'!  7>77)  578 
583  629  672  731  2  746 
775  827  846;  communio- 
nes  618  654  686:  super- 
stitiones  5(55  573  679. 

Nativitas  Mariae  V.  512 
540  1  :>l;s  625  725  72!» 
744. 

Nausea,  Frid.  586. 

Navarrus,  Mart.  65]  274. 

Neapolis,  liber  excusus  850; 
bibl.  nationalis   562   696. 

„Negligimus,  quia  negligi- 
inur"    14(5. 

Negotiatio  632. 

Nehems,   lerem.  8. 

Neisse   170  697  874. 

Nelson.    I<>..    B.,    190'  6155. 

.Xcocliristiaiii"  _Xo\i  (  lni- 
stiani"  504  542  609  623  4 
626  663  665  6  671  704  ."> 
i  1.'!   775. 

Xcpotismus  5I»1. 

Neree,  de   1»'>1. 

Neresheim  -s. 

Neteler  40(5. 

Neubeck,  Casp.  a  lx. 

Neuchatel  45. 

Neuenaar,  comesde  163266  :. 

Neugart  810. 

Neukirch,  Paul  •'!•'!.">. 

Brannsberger    Cani    i   i  | 


Neumarkt,  Silesiae  oppidum 

102. 
Neustadt,  Thuringiae  500. 
Neutrales  Lxn, 
Xcvs  7o  587. 
Nicaena  s\  nodus  I  .">mi  669 

ll  342°. 
Nicetas  3428. 
Nicodemus   159  378  681. 
Nicolaus,    S.  352    518   579 

616  7   627   672   835   ^" 

902  934;   Festa    1601  50H 

51  I  :>1  i  8  568  573  579  s'i 

616    627  8    666    672   706 

710    731   742  902;    mira- 

cula  7oi>  855. 
Nicolaus    de    Tolentino,    S 

2531. 
l->  203. 
Nidda  298. 

Nidermayer,  Georg.  139. 
Nidermayr,  X.  409. 
Niedermafifeld   789. 
Nigrinus,  Georg.  502  •'!  541. 
Nijmegen  \.  Xu\  iomagus. 
Nimes  693. 
.. Xiinium  altcrcamlo   vcritas 

amittitur"  598. 
Ninguarda,   Felician.  63  185 

255. 
Xinivitac  392. 
Nirbach,  Gisbert.  423. 
Nisiecki,  Casp.  85. 
Nivellius,  Nicol.  634. 
-  Robert.  77.'!. 

Sebast.  547  5(>2  77.'!. 
Nobilesin  collegio  germanico 

147    149:    iii    clero    141  ; 

oobiles     Sociis     faventes 

139. 
Noeh,  egressio  ex  arca  5i>.'i. 
Noggerus  v.  Xotkcrus. 
Nonan  878. 
Nonantula  43'  753. 
Norimberga   Ntirnberg    700 
Notkerus  monachus  sangal- 

lensis  278. 
Nottingham  803. 
Nova  Doinu.  Ailain  de  465. 
Xm\  a   Domus  Neuhaus  .  So- 

cii  465. 
NOA  aria   4(>. 

X<>\  iomagus  Nijmegen,Nym- 
wegen  .  templum  S.  Ste- 
phani2675;scholae267  8'; 
tnagistri  2(>7  ;  Socii  122'  '; 
senatus  2i>7:  catholici 
161  .'!  266  8  178;  Cal- 
\iniani  97  101  159  163 
266"  31  I  122'  II!':  va 
ria    159  3141. 

istulae  el    lcta     viii 


-\<<\  iis  mundus  510  I  514 
540  (  705  745 

Nuntii    apostolici,    quid   ai> 
iis    praestandum     l  l:;  l ; 
itali    Germanis    liaud    ita 
grati    200;     germani    iis 
mittendi  III     plures  mil 
tendi  144;  nuntius  in  Hel 
\  el iam     mittendus     I  < 5 
nuntii  et  alumni  coll.  ger 
manici   151 

Nuptiae  51  I  802*;  abusus 
in  earum  celebral i<ui<-  :>7o 
616  732  802*. 

Novicii  SJ,  27  242  250  2 
316  7  :;:;:;  :;7:>  393  109' 
lli»  1  138  ln  868;  ciuo- 
modo  instituendi  I  K» ;  <■<>- 
iii iii  numerus  lln  .  el 
v.  Landsberga. 

'  iberdorf  prope  Solothurn 
519. 

|  ibergassi  i .  I  asp.  318  :i7:; ' 
393. 

<  iberndorf   Ugoi  iae   1534. 
Oblationes  ad  altare  623  626 

639  671  701  727  746  760. 

'  iboedientia,  dignitas .  ne- 
cessitas ete. 225  30  638  9; 
praestanda  magistratibus 
v.  Magistratus;praestanda 
a  famulis  226 ;  ecclesia- 
stica  151  226  9;  ob.  vo- 
luntatis  227  8  :  intellectus 
2262  227  8;  .coeca"  2262 
332  35:>  :!72  389  108: 
religiosa  7  225  30  239  10 
296  316  330  410  111  5 
422  138  9  140  112  446 
154  176  615  6  683  Ms  9 
897  899  901  905  6  913 
921  .  in  s.l  floret  10; 
S.  [gnatii  epistola  de  ob. 
:::;'  2262     22s-  2301. 

i  »bsessio679  80;curatur691; 
obsessa  a  daemone  femina 
168  9;obsessiinfantes678 

Obwalden  698, 

i  lchsenhausen  7  8. 

<  iitavius.   S..  inart.  8  17. 
Oddi,  Long.  degli  637  798  9. 
Odet,  Elisabetha910912931 

Francisi  us  930 
Margarita  5  1 1  5 
( lecolampadius  272 
( lenipons  Innsbruck  .  domus 
S.  Nicolai  378" ;  ,reginae' 

113;  regi n   772:    Socii 

243s  333  335  6  377  -  391) 
II I   I  6071  645  B37  872 
contiones    335   378'    113; 
catecheses  378    772  ;  pie- 
62 


978 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


tas  civium  335;  liber 
excusus  772  ;  tnuseum  fer- 
dinandeum  221  772:  ar- 
chivum  praefecturae  697 
772:  bibl.  universitatis 
69681] :  PP.  Capucinorum 
820  s'!7 :  PP.  Servorum 
!!.  Mariae  V.  820  826  859. 

i  lenus    1  nii    fluvius  91. 

Offenheim,  Eustach.ab  3382. 

<  Ifficium    Defunctorum    4!t7 

579  626. 
Ofner,    Christoph.  441    466 

649. 
Oleum  171  885  6. 
Oliva  7:;'.». 
Olomucium  <  llmiitz  ,synodus 

816,  Socii  333 :  com  ictus 

pontificius  1  11' ;  catechesis 

816. 
_<  Iperarii"  in  SJ  318  . 
j  Ipinionum"  diversitas  [564. 

<  iratio   ad  Deum    precatio  . 

uecessitas  et  modus  00  !' 
100  118/9  238  !•  241  24:5 
251  339  504  506  *  781  2; 
sacerdotes  ad  eam  singu- 
laritertenentur  66  7  ;  prin- 
cipibus  et  raagistratibus 
singulaiitci'iiccessaiia2.">7 
829  :  religiosis  magis  oran- 
cluni  i|iiain  saecularibus 
786  :  oratio  publica  et  com- 
munis  358  508  682  686 
699  701  7()7  71.'!  I  767 
777  !•  787  824  865;  ma- 
tntina  36  782  838  858 
873  887;  vespertina  36 
805  838  858  873  876  887 
( t  \ .  Examen  conscientiae; 
ante  scholam  696  805  816 
858  s7<!:  brachiis  extensis 
681  699  77!»  787  831  ; 
pro  quibus  maxime  oran- 
•  i ii iii  71»;  7lo  743  750 
782 :;  828  866  9  '.'."7 ;  or. 
in  s.l  :;:;  157  ;  orat  iones 
superstitiosae  07!» ;  \  aria 
l  li)  22.'!  I  234  211  619 
783,  et  v.  Breviarium, 
Examen,  I  lorae,  Medital  i": 
Pater  aoster,  ftosarium, 
Salutatio. 
(I inica  v.  Pater  noster. 

•  Irdines  religiosi  a  tnaculis 
non  siint  iininiincs  591  : 
orandum  pro   iis  867  8. 

1  Irdines  sacri  .  eorum  col 
latio,  sus<  epi  m  et  exerci- 
tium  .V_'7  718  740. 

1  >rdo  domestieus  07."». 

'  Irigenes  27  I  •'!  I" 


<  irnamenta  sacra  21  :!4  394 

576  653  667. 
( irosius,  Paul.  362  597. 
Orot,  Eo.  dc  9321. 

<  Irphani  565. 
Osculum  pacis  745. 
Osnaburgum  Osnabruck  epi- 

scopatus  555. 

<  Issoliiiski   S4. 

<  Istheim,   Eenr.  ab  4!»4. 
Oswaldus  185  188. 

<  >!i">itas  ."><;.">  632  674  5  706 

732  70S  836  871. 
<>ttin_,a    Yctus    7)95 ' ;    Socii 

390  472'-'  942  :!. 
Otto     Henricus      Palatinus 

Hheni  181. 

<  Ittobeuren    i   329. 

<  luwerx,  Christian.  825. 
Ova  884  897. 
Ovidius  Naso  271  4."»14. 
Oxonium    Oxford    5883. 

Paedagogia,  quid  sint  738. 
Paderborn  887. 
Paeybroeck,  Dan.  .">10\ 
Pagj  catholici    Helvetiae  •'!' 

10    10-    53  4    01    71'    so 

89  !t4'   105  11."»  687  8  730 

778  787  8233;  eorum  pie- 

tas    778/9;    1'oedera    „au- 

reum"     et     Bhispanicum" 

748. 
Palaeologus  82  !»1  94. 
Palaestina  v.  Terra  sancta. 
-Palaestra    hominis    catlio- 

lici-  812. 
Paleottus,  Gabr.  584. 
Palermo  358. 
Palffy,  Nicol.  82*. 
Palladius  362. 
Palmarum     Dominica     .">07 

774. 
Palmius,  Benedict.  3712. 
Pamelius,  fac.  29012  l:  ."12". 
Pamiers  595. 
Panigarola,  Franc.  203. 
Panni,    eorum  pretia    510  1 

675. 
Pannonhalma .    bibl.    mona- 

sterii  829. 
Pantaleo,   Henr.  4991. 
..  Papistarum"  nomen  <  !atho- 

licis  bonorificum  <>2.">. 
Pappus,  I".  298  9  766. 
Paradinas,    Bonav.  10!'  251 

316    UO   !."s  0  1."»  7. 
Paradisus  0"l. 
..  Paradisus  animae"  869  72. 
I 'arasce^  es    dies   ."><t7    865  ; 

superstitio  <'>7!>. 
I '.n .i\  icinus,  <  >ci.i\  iu-  i  \in 


i.xvn  2s:;  2!»!t  Vx\  \  8233 
824. 

Pareus.  David  298. 

Parisii  Paris  849;  univer- 
sitas  1104  2494  20s:;  2ti!>: 
272  3  587  598  660  838; 
Socii  1 104;typographi212; 
libri  excusi  184  24!»4  269 
272"  2!t01J  |:;  ;5:>2  362] 
42:»'  -  r»47  562  r»s714  <;:14 
060  692  735  771  773  849; 
bibl.  liationalis  696  73;") 
773  7!t4  825  858  ;  maza- 
riniana  771  825;  geno- 
veviana  771. 

Parma .    bibl.   palatina  014. 

Parochi,  eorum  electio  seu 
instituti"  566  .">74  77 1  ; 
iura  639  671  ;  iuvandi  35 
070  685  774:  aliquorum 
ignorantia  et  negligentia 
35;  varia  772  783  819 
S07  s.  ct  v.  Clerus,  \ risi- 
tati"   etc. 

Part-Dieu  815'  938. 

Pasdia  os  169  305  :i^s  354 
423  470  474  :»<>7  T>0S  578 
608  624  654  705  72!»  742 
71!»  77."»  796  7  851  ;super- 
stitiones  <'><'»•">  07!t. 

Pascuis,   Ant.  a   23. 

-  Daniel  a  538. 

[odoc.  a  538. 

Passavium  Passau  llo-OH». 

Passio  Christi  colenda  639; 
cius  monumenta  151 ;  con- 
tiones  de  ea  248  ;  Legenda 
ct  consideranda  233  4!>7 
504  506  7  680  1  698  701 
704  760  S02-  sos  934; 
tiansitus  seu  viac  <  lnisti 
l>aticiitis  ."»07  681  :  blas- 
phemiae  705,  et  v.  Crux, 
Sanguis,  Vulnera  etc. 

Passionum  pretium  et  me 
ritum   163   L66   1!'4  ."». 

I  'astorum  animarum  dignitas 
ct    necessitas    1  ."»0 :    officii 

gravitas  271. 

Pataviuni     Padova     !<>.">. 

Pater     uoster     Oratio     do- 
minica    120  304  574  ."»7!' 
592  610  027  639  665  681 
683  712  743  861  2  862s 
867  886  7  921. 

Pater  spiritualis  v.  Prae- 
fectus. 

Patibulum  217. 

Paticntia     l!'l  5    234  .">    207 

:;:;2  355  6  :;72  389  !'<>  :i!':i 
396  los  [23  171  170  178 
482  [84  [90  .">.">!  .">71  7  11 


I  lcllll- 


Plato. 


979 


760  1  842  3  869  880  896  7 
s;i7;  906  909  911  913 
919  933. 

Patres  Ecclesiae  586  660; 
eorum  vitae  t'>7:  lectio 
Librorum  •'>■*>  69  27 1  273  I ; 
;il>  baereticis  spernuntur 
130  160;  quam  saepe  a 
C.  citentur  288  324  836 

Patria,  mors  |>n>  ea  8  18. 

Patriarchae  Veteris  Testam. 
361. 

Patrini  626. 

Patrocinium  ecclesiae   1601. 

Patroni  e  numero  sanctorum 
eiecti  menstrui  etc.  518 
:>7.-:  615  672  716  725  786 
^::^  874  890. 

Paula,  S.  362. 

Paulani  monachi  82. 

Paulus,  S.,  \)>.  25  11!»  159 
161  2  L64  166  194  222 
226  8  231  7  239  40  267 
286  289  291  2  311  321  2 
324  341  3426  343  349  50 
352  365  6  387  .10  1  449 
i;>;>  6  190  518  554  565 
569  590  609  632  641  650 
664  669  672  678  690  712  3 
717  s  725  732  786  810 
819  835  6  s:;s  9  870  940 
942;  festa  460]  521  2 
569  70  575  608  9  667  707 
742:  Paulus,  S.,  eremita 
»i7li  779. 

Paulus,  Nic.  6693. 

Paupertasreligiosa  7239  10; 
eius  cura  Ln  SJ  310  316 
389  414  417  428  9  131 
447)  4.">4  490  558  563  575 
683  733    770/1    782   906. 

Pauperum  cura  4'  30  36 
504  506  509  514  522  544 
548  ;>.">4  5  565  578  580 
595  610  617  619  621 
626  i  653  667  675  681 
701  2706  7709712715  16 
726  731  3  741  744  750 
760  763  768  783  840  1 
932  .'! :  pauperes  a  Sociis 
adiuti  4  11  30  36  329 
373  3782  417  419  154 
504  681  685  701  2  726 
729  731  3  744  763,  et  v. 
Studiosi  pauperes. 

Pawlowsky,  Stanisl.  i.x  816. 

Pawr    Paur  .   Dan.  724. 
Io.  724   772. 

Pax.  orandum  i>n>  ea  783 
867  8. 

Pax  religionisaugustana  1  17. 

Payerne  5252. 


Peccatorum  propriorum  <<> 
gnitio  el  agnitio  2:>7  780; 
meditatio  de  peccato  780. 

Pelargus,  A.mbr.  586, 

Pennequin,   Petr  585 

Pensiones  a  principibus  da 
tae  276  '>:>2  r,7;>. 

Pentecostes  festum  508  569 
578  624  640  1  <i.">7  666 
707  <  26  742 ;  communiones 
654  726. 

Perauld  Peraudi  .  Etaimund, 
171    174. 

Peregrinationes  sacrae  130 
1-59  510  518523563593  5 
61 .  8  iill  ii.">l  .">  686  72!» 
760  764  77!»  800  804  807 
81 1  824  841. 

Perettus  <!<■  M<>nt:ili<>.  \l<\. 
283  299. 

Perier  (i(iO. 

Perionius,   loach.  601. 

_  Perit  respublica,  quia  perii 
reli_,i<>"    137. 

Perret,  Petr.  854  920/2. 

Persecutibnes  tiilolilms  salu- 
tares98;  el  gloriosae  100. 

IVrsius.    Placcus  27.">;. 

Personius,   K<>l>.  i.w. 

Pesch,  Christ.  749. 

Pesnot,  Car.  632  3. 

Pestilentia2182373  3783922 
407J409  422^438  450  4534 
4.">;>  473  47(i  478  480  _81a 
183  c>l!t  627  ti:il  t;41  i;71 
706  711  734  740  742  744 
7(i7  77:>  778  !•  787  863 
910  913  !»31. 

Peterlingen   5252. 

Petershausen  50. 

Petrograd,  bibl.  acad.  scient. 

C14; 

Petrus,  S.,  Apost.  124  159 
227  s-j:\\  233  1  286  291  2 
342ti  363  ;>;>:;  576  605  625 
713  715  717  s  725  786 
838  865  874  ;  el  S.  Beatus 
263'  289  706  810;  et 
S.  [gnatius  761  786;  festa 
<'ius  4601  707  742  ;  ( '.  n|>n> 
de  Petro  2.">:;.">21  2  .">(',!(  70 
.">7.">  tios  9  (i(i7  805. 

Damianus,  S.  278   627'. 

Martyr,  S.  253 l. 

Antonius  \ .    \<l\ <>r;itis. 

Blesensis   100. 

Litterarum    sl u<Ii<>mi.- 
24  7  8. 
Peuttinger   Peutinger  .  <  !ar. 

331  '  392  394. 
Pfiffer,   1'xl.  iwii. 
Pfleger,  Lucian.  7!*  i  ;,. 


Pfullendorf  B59 
Pfyffer,   lod 

l  n.l..\ .  28  1/94  352  I  ■  . 
Phaederus,  <  •■ 
Pharao  229. 
Pharmaceuta   _85 
Philadelphus,  Euseb 
Philippenses  289  322. 
Philippinae  Insulae  *>,-j. 
Philippus  <t   lacobus,    .pp  . 
3S     fe8tum   568  624   666 
7  12. 
Nerius,  S.  2831. 
Ar.ilis  caesar  .">;>!. 
i;.i\ ariae  princeps,  episc. 

ratisl i.\ni  255  7  309' 

3375   I  lo  621. 
<  ralliae  princeps  828. 

II.  Hispaniae  rex  216  :;o7 
128  l.">:;'  7:;;>   738   717  b 

794  825;    el  sal   gun- 

dicura  27  43;  uegotia  lente 
tractat  43. 

III.  Hispaniae   res 
v.  Cassan. 

Philo  597. 

Philosophia,    in    Germania 

male  traditur  271. 
Phinees  631. 
Phlegeton   182. 
Picarditae  655. 
Pictavium    Poitiers    263  . 
Pictores  625  el  v.  Titianus. 
Pigenatius,  <  >ddo  634. 
Pighius,  Alliort.  272  587. 
Pigritia  v.  <  Itiositas. 
Pinac,  Petrus  de  633. 
Pinarius,   Rufus   127'. 
Pincton    de  Chambrune,   J. 

693. 
Pini,  Mich.,  B.  8622. 
Pinius,  l<>.  3971. 
Pipin    Locus    107. 
Pirer,  Zachar.    117. 
.  Piscatio"    liiiiiiiiiuin   243. 
Pisces530  533  863  884  893 

pretia  675. 
PiSek,   Henr.  389'. 
Pistores  776. 
Pistorius,   l<>..  s.-n.  298. 

iuii.  2!ts  9  765  6  803 

Pius  IV.  31 1  833  898  94  I 

V..  s. .  O.  Pr.  253  667 

670     i 
IX.  615s  695. 
Plantiniana     officina    typo- 

graphica    375  6   :>s2'  125 

196  7:;i  ;>  77:;  793  5 

833  ^;>7  B60  - 
Plato   l.">7'  593  E 
62  • 


980 


Index  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Platzius     Placius,    Platz), 
Conr.  Wolfg.  502. 

IMa/.a.  Thomas  de  .">•">!»  561. 

Plinius  sen.  676  <  142. 
iun.  836. 

Plock  84  •">. 

Plutarchus  362  4262  4572 
58720. 

Pluviale  166  7  653. 

Podagra    168  709. 

Poena  mortis  667  933. 

Poenitentia,  eius  vis,  virtus. 
opera  1  lo  233  1  237  267 
330  :;:;:;  386  390  2  414 
U9  132  140  154  484504  7 
509  10  543/4  564  575 
593  5  617  626  653  681 
698  7()2  729  731  733  741  3 
760  2  7i  17  8  814  831  841  2 
846  849  868  892  897 
902  •'! :  poen.  publica  595 
892  :  mos  poenitentias  su- 
periori  offerendi  733. 

Polancus,  b>.  444  613. 

Politus,  Lancellotus  587. 

Pollen,  Hungerford  lo.  257 
891. 

Polna    Bohemiae    <7  80. 

Polonia  464  782:  Socii  135 
202  898;  Calviniani  251: 
rex  v.  Bathorius. 

Polycarpus,  S.  290  1 ;  reli- 
quiae    171. 

Poma  fructus  arborum  539. 

Pomeranus,   lo.  215. 

Poncelet,   Albert.  :;7!»7. 

Poncetus,   Petr.    103  t. 

Pontanus,  Matthaeus  887. 

Pontifex  Romanus,  eius  auc- 
toritas  1  12  3  1  1»;  1894  212 
289  90  519  522  3  562  570 
590  625  639  651  ;  infalli- 
bilitas236  289  90  522  562 
590  i'>2.">  835;  successio 
apostolica  291  ;  multi, 
etiam  catholici .  al>  eo 
alieni  521  3  668  803;  de- 
fectus  pontificum  522  •'! ; 
eos  peccare  e1  damnari 
posse  625 ;  oon  „pro  I  >eou 
a  catholicis  baberi  625 ; 
eorum  de  fide  merita  625 
<;i;7  :  dominium  ci\  ile  667 
836  :  orandum  pro  iis  7S2 
867  9  905. 

Pontius,    Paul.  Gotard.   16°. 

Popelius,  Georg.  655. 

Porrentruj  71  3  254  166 
192  5;Socii  317  391  llo  l 
165  6  493  I  738  907  8; 
catechesis    140;  liber  ex- 


cusus  889;  bibl.  gymnasii 

2551  493. 
Porta.  Beat.  a   104. 
Portam.i  !hristianusad693  1. 
Posat  107  219  244  551. 
Posnania      Poznan .     Posen 

735. 
Possevinus.  Ant..  et  S.  Franc. 

Salesius    105;    et   Mosco- 

vitae90  l;eiuslibril68  70 

179  183  4  201  2  559  61; 

varia  106  202  3  561  612 

834. 
Possonium    Posonium,  Poz- 

sony,  Prefiburg    824. 
Praeceptor    iuvenis    nobilis 

45  •;. 

Praefectus  rerum  spiritua- 
Iiuml57  2f>0:i29  333  3787 
400  410-  479  489  648  789. 

„Praefectus  sanitatis"  440 
486. 

Praemia  scholastica  686. 

Praemonstratcnscs  7  8.  et 
v.  Marsens.  Wilten. 

Praesenius.  Comin.  834. 

Praesentatio  B.  Mariae  V. 
2531  385  768. 

Praesentia  Dei  ob  oculos 
habenda  11!»  330  761  777. 

Praestigiatores  '>2<>. 

Praga  52  335  649;  Socii  138 
333  335  6  388/90  4071 412 
655/6;  catechesis  655/6; 
convictus  pontificius  149; 
libri  excusi  ^V.r.i;  museum 
bohemicum  <>;">•> ;  bibl.  14'. 
Praemonstratensium  622: 
universitatis  634  660  771 
806  828. 

Prangins   15. 

Precatio  maior  r  Das  grofie 
( tebei "    Helvetiorum  »>!»!'. 

Preces  iaculatoriae  843. 

Preuschen,  Erwin  29012. 

Primitiae  sacerdotales  508 
837. 

Principes,  eorum  vitia  1  1 1 
111:  discordiae  153  458 
163  166  184  778  905;  per 
nuntios  apostolicos  mo- 
aendi  111:  eorum  confes- 
sarii  134  111:  ■■uiit iona- 
tores  13 1  ;  orandi  studium 
principibussingulariterne- 
cessarium  257  829 ;  oran- 
iluni  pro  iis  7 16  750  783 
828  867  8  905;  Sociis  fa- 
veni  135  •;  138  !».  el  v. 
Magistratus. 

ecclesiastici  nclementio- 
res"  quam  saeculares  555. 


Priscianensis.  Iul.  331'-'  374 
4332  479  482  645  7. 

Privilegia  Societatis  Iesu 
530,  et  v.  Facultates. 

Privilegia  typographica  44  5 
86  212  214  5  326  390  547 
.">.">!<■  60  562/3  581  2  ti22 
633  4  660695  6  735  772  3 
791  794  5  806  816  818 
825/7  829  834  5  858  60 
887  891  :  pro  typogr.  tri- 
burg.  21 1  5  .">7t> ;  priv. 
pontificia  in  Germania  non 
curantur  212  214:  caesa- 
rea  difficulter  impetran- 
tur  212  3  :  pei-peram  ad- 
hibita  sunt  212. 

Processiones  et  supplicatio- 
nes  29  30  36  166  8  180 
3303  390  416  433  472  484" 
507  8  512  547  8  558  565 
568  610  618625  641  652  3 
665  668  9  682  3  686  705 
707  727  731  743  1  7f>!> 
779  814  823  865. 

Procopius.  S.  .">:it;. 

Procuratores  romani  episco- 
porum  14f>  (1. 

Profectus  in  virtute  curan- 
dus  398  9  123  71»;  734 
783  905. 

Professio  fidei  236  ;  Priburgi 
Helv.  in  urbe  el  agro  pu- 
blicefacta  186  196  635  10 
676  77i!  866;  tridentina 
18  26  70  1  92  132  3  1 12 
145  728  766;  a  Sociis 
quotannis  facienda    132. 

BPrognostica"   711. 

Prophetae  Vet.  Testamenti 
361. 

Prosper,  S.  :!»>2. 

Protestantes  v.  Calviniani, 
Haeretici.  Liitlicianisimis. 

Providentia  Dei  512. 

Provincialis ,  eius  officium 
157. 

Prudentia  123  1  130  1  761 
924  945. 

Pruntrut  v.  Porrentruy. 

Psalmi  68  !»  614  781  862*; 
graduales  304  197  840 
850  's»;2 :  poenitentiales 
304  197  504  610  683  743 
840  850  862  907  909  91 1; 
Miserere  304  578  sl<!  < 
862  si;.">;  De  profundis 
862;  a  B.  Petro  Kal.ro  ex- 
plicati  116;  ps.  al>  haere- 
ticis  conficti  639. 

Puerperae  504  622. 


Platzius 


Rigamdus, 


981 


Pugna  Bpiritualis  238. 

1'uliusk.  Socii  84. 

Purethus  v.   Putterer, 

Purgatorium  130  117  9  .".1  I 
626  T  639  921  928;  purg. 
animae  invocandae  418  !' 
610  1  ;  Dominicis  requie- 
scere,  diebus  Lunae  singu- 
lariter  iuvandae  esse  di- 
cuntur  627  .  et  v.  Mortui. 

Purificatio  B.  Mariae  V.  503 

565  583  622  662  701  716 
771. 

Putterer,  A-ugust.  316  7  331 

334  354  372  444. 
Puzilhon,  to.  845. 
Pyrringer,  Wolfg.  519. 
Pythagoras  426  7. 
Python,  Beatus  883. 

Pancrat.  543   545  853  I 

882  3. 
Petrus  448  883;  in  eius 

libro  errata  443  784  798 

812. 

Q,uadragesima  354  474  .">o|  7 

566  s  578  618  <'>22  4  628 
654  662  :.  668  702  716 
727  739  4-2  768  77<>  786 
796  800  814  816  847; 
ritus  <;<>2. 

Quadraginta   Martyres  362. 

Quarinns,  Thomas  494  .">. 

Quattuor  tempora  "222  513 
550  571  623  629  <>70  672 
718  740  762  769  901. 

Quenteliani  heredes  v.  Ca- 
lenius. 

Quintilianus  5903. 

Rabenstein,  Wolfg.  296. 
Etaconis,    Bernardin. .    Sa- 

baudiae  comes  935. 
Radbodus    comcs    Grueriae 

321. 
Raderus,  Matthaeus31 1   •"<  < 

379  384  399  418  4:54  441 

471  475  482  647  798  900  1 

908  932  '.»44. 
Etadetius,  Steph.  _x. 
Etadinchoviche,  Vinc  613. 
Raducius,  1«..  L02  47.".  7  557 

648. 
Radzivilius,  Georg.  i.xyi. 
Raimundus  card.   171   174. 
Rain  858. 
Raittenau .    Wolfg.  Theod. 

833. 
Ramir,   fac.  531. 
Rapp,  Ludov.  221   72.'5  72.".. 
Rascher,   Petr.  25*. 


Raschi    106. 

lvasscr.    Ic    795. 

Ratio  conscientiae  157  .".7.".. 
studiorum  SJ  696  7  88] 

882. 
Ratisbona  .  dioecesis   2."..".  7 

870  1  :    urbs   416;    Bene 

dictini    825 :    Franciscani 

136«. 
Rate.,  Petr.  320". 
Ratzius  v.  Raze. 
K;i\  estej  u.  todoc.  587. 
Raze    Ratzius),  l<>.  481  885. 
Recollectio    animi    761    777 

843  I  850  862. 
Reconciliationes  767  824  831 

841  868  9. 

Recreatio  17.7  603  722  840 

842  l. 

Rector  in  SJ,  eius  officium 
17)7  24:5. 

Reformatio  ecclesiae  868 ; 
in  Vallesia  886  7 ;  falsa 
„reformatiou :  commoda 
per  eam  ecclesiae  parta 
820. 

Regensburg  v.  Ratisbona. 

Reges  Magi,  SS.  3092  77:5: 
abusus  7.*i2. 

Regulae  S.l  122  783  868; 
editiones  romanae  *'."<  ; 
\  ersio  germanica  <>07  ;  lec- 
tio  334  8(52:  dispensatio 
in  iis  536  :  regg.  summarii 
:!.">':  communes  I27s  759; 
missionuin  128;  modestiae 
122  127 '  733  7<!1  ;  rec- 
toris  34;  procuratoris  :!4  ; 
sacristani  34. 
-  sentiendi  cum  ecclesia 
132. 

Rehlingen,  Ant.  Christoph., 
Leon.  <  Ihristoph.,  Eenr.  <!<• 
475. 

Reichenau   27.".-'   <  <>;">. 

Reichwein,  Phil.  924. 

Reiff,   Barbara  943. 

Christoph.    20   211    721 
854  '.'lo  912  3  915  943. 

Reindel,   Rupert.  410  4:58. 

Reinelius,  I'.  892. 

Reinheckel,  A.udr.  s,  1. 

Reinold  v.  Reynold. 

Relationes  de  statu  religionis 
146. 

Religiosi  ordines  783;  reli- 
giosorum  esi  Deum  ira- 
tuin  reconciliare  ."17.  el 
v.  Monasticus  ordo. 

Reliquiae  sacrae,  eorum  cul 
tus  L88  9  847 ;  ab  hae- 
reticis    spernuntur    161  ' 


1 1 1  -       rel      tnoguntinae 

10'.:  iic\  erenseH  v.;.;    co 

lonienses  833  au^ustanai 
261    833      I  anisii 

heh  eticae  833,  etv.l  frsus. 
Reliquiaria  471    L89, 
Rembold,  Lac.  396. 
Remboltin,   Catharina  '.M'.t 
Renata     Lotharinga .     uxoi 

Guil.    \'.   clucis   Bavariae 

394  813. 
Renaud,  Am.    Leander  '.»"»4 

910  912  .'!  915. 
Renaut,    Barth.   11'  22  197 

526  531  534. 
RenoVatio  v.  Vota. 
Renuerse,  Barbara  827. 
Renuntiatio    bonorum    863 

904. 
nRepetita  placent"   74. 
Rescius,    stanisl.   351 

619  20  738  9. 
Reservatio   peccatorum  17:1 

<)S;{.    et    v.    Excommuni- 

catio,  Pacultates. 
Restitutiones  274. 
Resurrectio    mortuorum 

665  6  749. 
Rethius,  Lo.  309*. 
Etetius,  Georg.  2i:i. 
Rettberg  810. 

Reun,  bibl.  monasterii  878. 
Revelationes  Sanctis  factae 

596  761. 
Reynaudt  v.  Renaud,  Renaut. 
Reynold     Reinold     familia 

878  9. 
Ant.  de  878. 
Barthoi.  878. 
Petr.  878. 
Rhabanus  Maurus,  S.  406. 
Rhenana    provincia  SJ  '!"< 
Rhetorica  L34  2!':.  3382  392 

430  864  881. 
Ribadeneira,  Petr.  646  813. 
Richelieu,  Arm.   Lo.  •"i|!l 
Richetus,  MEich.  907. 
Richter,  I.  D.  G.  3621. 
Rickel,   Dionys.  2<:t. 
Ricker,   Ans.  888 
RiedeL,  Georg.  394s. 
Riedmatten,  Hildebrand.  ab 

ix\ni    17.".    822    -I"    B86 

892  918. 
Riess,  Flor.,  SJ  331  836;  er- 

i.ila  .7. 
Rietberg,     comes     eiusque 

terra   122'. 
Rigaltius,  Nic. 
Rigamdus  Rigaudus?  .  Bene 

cii.i.  7!»:;.    - 


982 


lntli-x  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Rijswijk,  Theodorus  a  1639 
267*. 

Ripalda  858. 

Kisi.  1 7282. 

Rocca,  Franc.  a  5]  2  188  90 
333/4  354  371  2  444»;. 

Rochholz,  E.  L.  700. 

Rodericius,  Emman.  52  . 

Rodrigues,   Franc.   177. 

Rodriguez  de  Moya,  Chri- 
stoph.  1782. 

Roermond  434  ;>('>•'!.  et  v. 
Lindanus. 

Roffensis  v.  Fischer. 

Rollier,  Ant.  3201. 

Roma  :  urhs  pontificum  555; 
pietas  cleri  et  populi  522; 
cura  pauperum  et  infir- 
morum  522;  Propaganda 
613  4  :  camera  apostolica 
581:  inqiiisitin  70  1  !»l:sep- 
tem  basilicae  186  189  334 

M71 :  Panthi 584;  poeni- 

tentiaria  S.  Petri  181  216 
331  3712  444 '  4:  sacrae 
reliquiae  15  ;  templum  SS. 
oominis  [esu  84  188;  col- 
Legium  anglicum  1901: 
germanicum  v.  Germani- 
cum  :  seminarium  roma- 
num  1 1  76  :  Socii  •">  12  ."> 
:>1  2  59  64  6  102  181 
L85  188  90  2T5  6  309  331 
333  1  358  366  8  400  444 
183  486  563  584  7s:;  803 
858  860;  [gnatius  refor- 
mator  761  ;  exercitia  spiri- 
tualia  783 ;  Frobenius  86 
92  101  :  res  sero  segniter- 
que  expediuntur  104;  aer 
multis  Germanis  insalu- 
bris  1 4i»;  libri  excusi  1573 
1  ^'.  > ' ,:  2662273]  3576  362' 
12.V  -'  1362612  I  739  792 
794  800  813  844  876; 
raria  51  2  64  6  108  L104 
371  184  584  669  932  940 
729  841  :  processus  beatif. 
C.  i.x\  i :  archivum  vati- 
canum  2  38  1 1  17  64  71 
85  '.'1  2  loi  109  11  113 
196  254  283  298  193  I 
612  643  892;  archivum 
Brevium  .">.">•_'  578;  bihl. 
vaticana  28  83  170  177 
187  599  61  1  845;  cesiana 
nunc  \;tt.  s7l  ;  anglica 
695; .  asanatensis 602 805 ; 

nal alis  Vittorio  Emma 

nuele  379  [82  883;  poeni- 
tentiariae  S.  Petri  696; 
vallicellians  .">''>!  ;  collesii 


germanici  lix  634:  graeci 
3911,  et  v.  Congregationes 
generales,  *  iongr.  procura- 
torum. 

Etomain  m6tier  5252. 

Komanus ,    Io.   Bapt,    793/4 
874  .">. 
Laur.  44ii. 

Romer,  lac.  5-'!7. 

Romont  259  551  636  !>04. 

Rosarium  B.  Mariae  V.  304 
107 '  507  512  540  1  571 
578  626  7  725  733  840  1 
845/6  850  858  865  885 
887  9  898  900  905  911  2 
914  5  923  925  928  9  931  : 
mysteria  in  eo  conside- 
randa  5!»2  836:  „rosar. 
Christi"  862;  ros.  B.  Ed- 
muitili   Campion   189. 

Rosenbergius,  Guil.  <>.">.">. 

Rosenmuller  406. 

Rosephius  (Rosefiius  .  Gre- 
gor.  15:i -242 -_M7  2( '.0  331/3 
:i77  474  5  4s2  3  501  52:5  4 
538  645  7. 

Rosetus,  Christoph.  304  318. 
Greg.  501. 

Rosignolo,  Bernardin.  848. 

Rosis,  Io.  de  535. 

Roskovany,   Ang.  de  2891. 

Knssrl.    Virg.    <!»<>. 

Rosweyde,  Heribert.  .">7!''. 

Rotmarus,  Valent.  500. 

Rottenhurg  am  Neckar  248. 

Roveredo  pagus  helveticus 
177  191. 

Rozdrazewsky,  Hieron.  84  5. 
Stanisl.  84. 

Rubenus,  Leon.  lxv. 

Ruhico   121. 

Rudolphus  II.  imperator,  eius 
pietas  82 ;  fortis  in  com- 
itiis  augustanis  1582  !••">'' 
96  106;  Palaeologum  ca- 
pit  82  !H  :  K.  et  Germa- 
niae  restauratio  religiosa 
145 :  ft  reformatio  Paula- 
iinriiiii  82  :  ei  episcopatus 
[ausannensis  L5  89  !'l  1034 
105  »'. :  et  kalendarium  gre- 
gorianum  L081 ;  et  Turcae 
L92  l.">2  Itil :  et  privilegia 
typographica  212  .">  sls  ; 
Deus  pro  eo  orandus  180: 
varia  i.x\  n  52  60  '  75  80 
I  II  200'  203  7:.:;. 

Ruginet,   li>.  s7  s  r,.")7. 

Ruland,  Ant.  650. 

Rupe,  Nic,  \.  Fltle. 

Rupellae .    libri  excusi  ti.">s. 


Rupertus  Salisb.,  S.  836. 

-  Tuitiensis  406  599  725. 
Russia,  Socii  135.  et  v.  [wa- 

nus. 
Rusticucci  card.  215. 
Rutheni   170. 
Rye,  Ferdin.  de  464'-'. 
Kyswick,  lac.  421  3  914. 

-  Reiner  914. 
Theodoricus  422. 

S.  Omer  804. 

Sa  Saa  .  Emmanuel  265  406. 

Saal,  lo.  1201. 

Saane  ttumen  247  921. 

Sabaudia,  dux  v.Carolus  Em- 
manuel. 

Sabaudus.  Mich.  102  .">."!' 
5.">7  649. 

Sahbatura  li.  Mariae  X.  sa- 
crum  571   578. 

Saccharum   ss.">. 

Sacchinus .  Franc.  354  432 
836;  erratum   17t>. 

Sacci    \cstis    390. 

Sacellum  privatum  431. 

Sacerdotes:  nullum  aliutl  ho- 
mimun  genus  magis  con- 
temnitur  576  :  eorum  pau- 
citas  142:  ad  Deum  t.ran- 
dum  singulariter  obligan- 
tur  ti»>  7  :  et  v.  Ecclesjasti- 
ci,  Magistratus. 

Sacerdotium  567  ;  munus 
necessarium  71!» ;  difficile 
670  717  819;  sublime  »"»70 
718  819  :  in  ( rermania  con- 
contemnitur  150  »525:  can- 
didati  sacerdotii  717  s. 

Sackingen   2(i:i;   27(i  9  (ils. 

Sacramenta,  doctrina  de  eis 
31  36  56  106  .'145:  caeri- 
moniae  151  ;  vis  et  virtus 
240:  susceptio  224  240 
386  407'  783;  neglectus 
L53  :  apud  haereticos  26 1 ; 
ft  \.  Communio,  Confes- 
sio  etc. 

Sacramentalia  negliguntur 
L53,  ft   \.  Benedictio. 

Sacramentarii  706. 

Sacristaiuis  S.  1'alatii   71 '. 

Sadeel,  Ant.  11.".  i;  189*. 

Saeculares  curae,  fugiendai 
236  7  2."!'  K». 

„Saecularizatiou  principa 
tiium  ecclesiasticorum 
556* 

Sailer,  I.  Mich.  ."!».">. 

Saint-Mauris,  [ac.  de  251  s 

Sal  4  .".  27  13  ".07  885; 
benedictum  ii<!'. 


Rijswijk       Schwatz. 


Salarium     praeceptoris     l(' 
Salbius,  Georg.329  31  355  < 

373  I  399  115  132  3  873. 
Salesius,     Franciscus,     s- 

ini  6. 

Ludovicus  401. 
Salisburgum   Salzburg    epi 

scopatus   555  649;    cate- 

chesis  833  I ;  bibl.  mona- 

sterii  benedict.  826. 
Salmantica   bibl.  universita 

tis  i;.",l  660  s-"><. 
Salmeron,    \  1  j»li .  138  215  6 

383   U7  813. 
Salodorum  \ .  Solodorum. 
Salomon   rex    225   346   126 

606  718. 
Saltationes  180  ."-1  I  :>.">s  •">'n 

622  654  743  768  802*866. 
Salutatio   angelica   120  507 

512  550  57  1  57  I  .">T'.'  583 

592  626  629  639  670861  2 

862a     914  921. 
Salve  Regina    512  51 1  626 

708  816  840  862. 
Samson   <  13. 
Samuel    propbeta    229    240 

521'  579. 
Sanct    Orban    monasterium 

2688. 
Sancti,  eorum  gloria  341  2; 

SS.  corpora  in  coelo  207  8; 

colendi  68/69  L06  119  20 

341  :;  347  389  549  563 
571  671  725  745  <">  761  775 
838  898  9;  singulariter  a 
Societatis  bominibus  615 
725  786;  invocandi  508 
620  746  77!»  804  905/6 
908;     eorum     intercessio 

342  :)  346/8  :is:<  549  592 

616    639;    imitandi     7<-> 

843;     abusus    in     eorum 

cultu     549    571  2    615  6 

626  7  70!»  725  838;  eorum 

historiae    antiquae    haud 

ita  facile  reiciendae  :>(.'l  ; 

vitae    scribendae    67   346 

360/1  379  397;  vulgandae 

vitae  SS.  Belgii  379  397, 

et  Eelvetiae  263;  Sancti 

in   s.l  615  «•-'•">   ',;1    '86 : 

Sanctorum  festa  341  8513 

;,  l'.i    ;>70  1  :    nuin    aliqua 

abroganda    159  62    <■<    v. 

Festidies;  Sancti  ab  bae- 

reticis  spernuntur  1  ♦  >  1  264 

:;il  :;ii  ;>  .117  8  :'>*;■'!  615 

626  77.">  898  9,  el  v.  [ma- 

gines,  Patroni,  Reliquiae. 

Sancti  Veteris  Test.  361. 


Sanctitas    in    cantate    con- 

sistil  .">'•' l. 
Sanctius    Sainctes  .    <  ilaud. 


Sancto    Felii  e,    Leo  a  599". 

Sanctorum  ( >mni festum 

549    571  •_'   578   61  1  626 
654671  709725745  i'>77.">. 
Sauderus     Sanders,    Saun- 
ders,  Nic.  .~'sl  588, 

Sanguinis  I  >omini  effusi ia 

610  680  815. 
Sanguis  sacer  vilJiso^  iensis 

607  8. 
Santonius;    I".   Bapt.  252  5 
767  ;  de  collegiis  SJ  254. 
Sara,  uxor  Abrahae  L64  275. 
Sarbelius,  S.  3653. 
Sarcerius,  Erasm.  596. 
Sarine  flumen  217  921. 
Sartorius,   Adam  ss7. 

David  169  215   177  500 
581  2   633   736   77:;  813 
858. 
Sasgerus,  <  'asp.  586. 
Sal  cito,  si  sal  bene"  301 
332  382. 

Satisfactio,  pars  ] nitentiae 

670. 
Saul  ivn   229  678. 
Saussay   Saussagius  .  Andr. 

564. 
Savonarola,   Hieron.  602. 
Saxo,  to.  793. 
Scalensis   episcopus  v.  Nin- 

guarda. 
Scandala   625  6   631  2   638 

666  670  l. 
Scapbusum       Schaffhausen 

H)1  658  687  8  690. 
Scarga,  Petr.  lxiv. 
Schatzgeyer,  Casp.  586. 
Scheeben,  M.  J.  •">s-">. 
Scheidlich,  Paul.  78(.i  92. 
Scherer,  Georg.  791  2  802/3 

892. 
Schindler,   Paul.  811. 

Schlosser,G 'g.xvi  57  1603 

61 1  656  680  692  716  719 
725  7.:U  770  777  796  803. 
Schmalkalden  789  791. 
Schmalzgrueber.  F.  K.  lviii. 
Schmeil,  < ».  61  1 
Schmid,  Lac.  <-'-'■ 
Schmidelinus,  [ac.  298  9. 
Schmidlin,  L.  R.  L3   .93. 
Schmiick,  Muli-  789. 
Schnell,  Loach.  700  S-">1. 
Schneller,  [os.  293. 
Schneulin,  [ac.  consilianua 
531. 


-cliiuw  l\ .  [acdecanue  i 
loaeph.  5  i  i 
l'i  1 1  u8,  \  isitator  aposto 

licus    103    L10    Hi    181 

652,  in  officio 

neralia  perstare  iuae 

62;    defectua    12    [3     ;- 

62;    virtutea    13  628  175 
180  1 :  proventua  L2;  con 

troversiae  cum  Benatu  13 

62a  7-   80       ■  b.  ei    Bon 

homiuanuntiua  lix  x  i.w  u 
12  L6  (.i  26  8  [6  8  50i 

70  75  78  80  l  93  95  L05  6 
1 1;>  168  199  520;  • 
cii  friburgensea  L9  21  31 
36  9    !•_>    47  8    113    531" 
539    •">•"> 7    .">sl    651  -'   717 
751    767    787  8   800  818 
820  824  863  1  880;  Sociis 
amicissimus   20    L67  220 
180/1  557  617/8  «'>sl  729 
717  8  7.">.">  787  8  s'")  824 
831  :  contio  pro  Sociis  ba 
l.ita  748  9;   mora   180  1 
varia  58  12  L6/8  23  27  - 
31'   35  60  70  167  8  170  8 
211  :>  269  2832  320  6  125 
159    161    1702  180  l  •">l,'> 
535  557  8  577  617/8  650  2 
682  686  72'.'  751  7:>.">  767 
7sl  5801  818  831  833938. 
Schoggler  Schogler  .  Lucas 

243  3182. 
Scholae    quanti     siut     mo- 
menti  549  ;  scholae  Socie 
tatis    882:     schola     pro 
puellis  686  7  768  70. 

Scholastica  theologia  270  2 
598  9;  <'t  philosophia  598 

Scholastici  s.l  313. 

Schonauer,  Othmar.  186  906. 

Schonenberg,  I".  a.  -">s  1  793. 

Schonius,Steph.  L02557648 

Schrall,   I".  830. 

Schrattenbach,    Balthas.  ab 
338. 

Schreivogel,  Balth.  728. 

Schrenck,   Barthol.  164. 

Schretelius,     Georg.    I«(l  1 
182  3. 

Schr8der,  Alfred.  1971. 

Schr5ter,  Casp.  537. 

SchrStl  v.  Schreteliua 

Schulte,  Al.  •--:- 

Schulting,  Corn.  660  1. 

Schulz,  Adalb.  387. 

SchValler.Steph  280 
370. 

Schwartz  v.  Nigrinus. 

Schwata    Schwaz    243  390 
109  <v'' 


984 


fndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  hnin 


volummis. 


Schwayger,   l<>.  621  2. 
Sehweicker.  H.  3855. 
Schwenkfeldiani  160. 
Schwyz  :!4  306s,  ei  v.  Pagi 

catholici. 
Scipio  Africanus  501. 
Scotia  771  :  Socii  135  692  4: 
catechismus     771  ;      Cal- 
vinianj  251  :  ministri  hae- 
retici  692  1. 
Scribonius,  Henr.  3891. 
Scriptoresin  SJ  constituendi 
176  7  179;  script.  in  coll. 
ingolstadiensi  383. 
Scriptura  sacra,  editiories  2; 
ah     haereticis    corruptae 
629;  versio  \  ulgata  187* 
562;  gailica  249*;  v.  Lu- 
theri    250;    S.  Scripturae 
excellentia  818;  studium  i 
273  1  5563630  818;  inter- 
pretatio    130   270  1    l'727 
273345349590598629  30 
638   655   657  739;   com- 
mentarii    \s,    215  6   249 
265    587"    629    ei    v.  C. 
libri  „Notae"  ;  Scripturae 
loci    plurimi  a  C.  in  eius 
libris  citati  278  288  324 
583  807  836  7:  sententiae 
Scr.  a  C. collectae 889  90- 
eius  X.  T.  926;   lectio  ad 
mensam  33;  imagines  ex 
Script.  expressae  794. 
Scrophulae  glandulae,  Drtt- 
sen  .   sanatio  earum  81 1 
Scrupuli  761   868  879. 
„Scutum  fidei"     liber    655 
Sebastianus,  S.,  4601. 

rex   Portugalliae  868. 
Seckingen  v.  S&ckingen 
Seckler,  [ac.  335. 
Secundus,  S.  364. 
Sedunum    Sion,  Sitten    epi-  < 

scopatus  53. 
Seefeld  6651. 
Seelengarten  v.  Hortulus 
Seguin  836;  errata  443  799. 
Si  -nra  .1,.  |a  Sierra  17!»  80 
Seiler,  foach.  807. 
Seminaria  clericorum,  eorum 
utilitas  63  I ;  instituenda 
111  Germanta   I  \j  1  1 1  •  Ml 
Heivetia  ::  1  1 1  17;,:  >,.,,, 
triburgense    566;     herbi 
polense  339  i0;  romanum 
•1  :sem.pontificia  inGerm 
|;;'  646;  ei  v.  Convictus! 
1  rennanicum. 
Si  neca    1  836 

Senes   timidi   nimisque  s,,|- 
liciti  260. 


Senlis  325. 

nSepulchrum  Domini"  :,;,.' 

390. 
Sepultura  catholicorum  ">7!t 
639;  in  templis  SJ  ::i  36; 
sep.  haereticorum   145. 
Serranus,  Georg.  1892. 
Serres,  Jan  de  693. 
Severinus,    S.,    episc.  colon 

3092. 
Severus,  Sulpicius  362. 
Sevilla,     bibl.    universitatis 

660. 
Siebeneycher,   lac.  659. 

Matthaeus  496. 
Siegfried,  Gehornter  859. 
Sigersreitter,   I,,.  432. 
Siggernbach  fluvius  44s. 
Sigillum  ::4  .">. 
Sigismundus,  S.  336  389  7:17. 
Sigismundus    Bathorius    v. 

Bathorius. 
Silberhorn,  Christoph.  3382. 
Silentii  virtus  234  237  604 

_  783  8973. 
Silesia     Schlesien  .    relieio 

14::. 
Simeon    senex    evana    622 

629  662. 
Simon  ei  Judas,    &pp.,    SS. 
festum  513  7,71   671    709 
74."). 

Simon   Magiis   161. 
Simonia   111    153  527. 
>sini]iliYitatis  virtus  234  296 

840  869  890  937. 
Sinapi  885  6. 

Sinensis   China    missio  7::i 
Sion  v.  Sedunum. 
Sipplingen  296. 
Sirletus,    Guil.  24    28  9  58 

103«  187  8  211;  4618. 
Sirmondus,  rac.  435  483  931 
Sittard  584. 
Sitten  v.  Sedunum. 
Sitticusab  Hohenems  Mfarc 

13  808. 
Sixtus  I!..  s.  ;,;,) 
Sixtus    V.    21  1  5    253    280 
2832    1252   646   668   683 
686  6882    7::i    739    81  1: 
eius      «Maiordomus"     v. 
Santonius. 
Sixtus  Senensis  i'7:i  liui 
Smith,   Richard.  588 
Smits  n.  K.  M.  111,;  ' 
Smyrna  290  1. 
Societas  Iesu,  vaticinium  de 
'  ■'  H7  8;  eius  nomen  de- 
fenditur565;  festum  titu- 
l;l11'  656;  signum  88  659 
finis  117  s  134  ;,  138  881 


•t    Deo    missa    748    835 
„sanctau     355:     Sanctos 
quotannis  in  caelum  mit- 
mit  615  761;   B.  Mariae 
A  .  smgulariter  devota  725 
734  761   ?86;  patroni  134 
725;   privilegia   530  532 
et  v.  Facultates;  historia 
646;  turbae"3713;  laudata 
;|1'   -Alberto  V..    duce  Ba- 
variae    386;    a  C.  439;  a 
Schneulinopraeposito748; 
a  Walassero  563;  timetur 
et   impugnatur  ab  haere- 
ticis  116  139  186  302  523 
,;"',;  s   684   693  5   729  30 
Wi  9   803   860  1    867  8; 
adversus   eos  defendenda 
et  defensa  17!»  7!»!  2  861 ; 
fabulae657  8  693  5;  oran- 
dum  pro   ea    750  867  9; 
Canisii  oratio  pro  ea  782 
Socius  (ex  instituto  SJ  ad- 
dendus    31   35  6   147  201 
319/20  329  335  3786  410* 
433  47s  526  536. 
„Socius     magistri    novicio- 

rum"  2951. 
Socolovius,  Steph.  106/7. 
Socrates  historicus  828. 
Sodalitas  v.  Congregationes 

marianae. 
•s"<'f't.   [0.  van  887. 
Solidus    quid    valeat    6165 

8841. 
Solitudinis  amor  604  869. 
Solodurum  Salodurum,  Solo- 
dorum,    Solothurn  .   capi- 
tulum  S.  IVsi  300  1  327« 
369  70  487-'  488  9:  prae- 
positus    v.    Haeni;    bibl 
capituli   286  7:    Capucini 
3068;   Socii   485  487  !»0: 
senatus    280    2871   297  8 
;;,,<>  1    3os   353  I   X^  66 
368  70    133   447/8  450/2 
t56  s   463   469  70  473  4 
"s<  9    520;    schola    327a 
■';,;!,  456;  varia  :\4  1 7.">  213 
263  269  315  ::27  8  369  70 
t21    433    147/8    163   J7:i 
520    706  847  8  876  898; 
archivum  reipublicae  301 
;;;';;  ;;7i»   150;    bibl.  urbis 
1  wii    189  848,  el  v.  Pagj 
catholici,  Orsus. 
Solutor,  s.  847. 
Sommervogel,  Car.  xx  735; 
errata  619  20  736  8  7!»l  .". 
816. 

Sonnenwender,    Laur.  338 
Sonnius,   PVanc.  587 


S  hwayger       Terrae  motus. 


985 


.  <_. 
488 


Sorbonna  :>:»^  660  ei  v.Pu 

iisii.  universitas. 
Sortitio  704. 
Soto,  Dominicus  :>s<   739. 

Petrus  56  587. 
Sotus  v.  Zott. 
Sotvellus,    Nath. ,    erratura 

216. 
Spaur,  1".  Th.  lxui. 
Spauwe,  Vict.  L64. 
Speculum    Catechismi 
Speiser .     Frider.     1  i  1 

832  :;. 
Speng,  to.  310. 
Spetianus,  Caes.  13  24. 
Spira  Speyer  298,Socii  110J 
310   416  765  6;   decanus 
v.  Saal :    Pistorius  765  6. 
Spiritus  s.  ordo  8;    milites 

565. 
Spiritus    Sanctus    170    231 
233  27:;  439  569  593  624 
r,4l    645    651    657    666; 
eius  definitiones  27:5 •.  in- 
spirationes  240. 
Spondanus,  Henr.  :>9.">. 
St.Florian,  bibl.Canonicorum 

regularium  .">t>0. 
St.  Gallen  278  611  813. 
St.-Sulpice  5252. 
Staal.  Io.  Iac.  i.xvu  265  268  9 
280295  297  8  300  2  304  5 
307/8    315    325/8    353/4 
368/9   420  1  4-23  7  446/8 
451  3  47.7  8  462  4  469  70 
47:;  4  481  90  848. 
Stabuluro  429. 
Staffis  551  »53t3  7. 
Stahel,  Alb.  933. 
Stanislaus   Kostka.    S.  876. 
Stans  3063. 
Stans.  Benno  v.  700. 
Stapfer,  Guil.  280. 
Staphvlus.   Frid.  588  739. 
Stauder,Casp.221242  4851. 

Steph.  788. 
Steelsius,  Io.  696. 
Steenwijk  660  805< 
Steinwichius  v.  Schulting. 
Stella,  Didac.  629. 
Stempfle,  Hier.  649. 
Stephanns,    S.,  protomartyr 
121;  festum  344  460]  565 
572  3. 
Stephanus     Bathorius     rex 

Poloniae.  v.  Bathorius. 
Stephanus  Resuanus  Molda- 

viae  princeps  414. 
Steunechton  v.  Engerd. 
Stevartius,  Petr.  861. 
Stimmer,  Tob.  583. 
Stipis  petitio  30. 


ia    Steiermarlt    l»>.">:  re 
ngio  1  l.">  L65    refonnatio 
cleri  63, 
Stockholm,  bibl.  regia    584 

860. 
Stotz,  Theobald.  607. 
Strada,  Franc.  "'111   117. 
Strambino,  1<».  Bapt.  1  <•"> 
Strang,  Sebast.  468  _86  893 

a.l  901. 
Strafiburg  \ .  __rgentoratum. 
Strasser,  1».  369  70  382. 
Straub,  A.dam  932. 

Leon.  859. 
Straubing  468  9. 
Straus,  Casp.  8. 
Strigae      sagae .      magae, 
Hexen     498    573    664/5 
678  80   778  s:._:    mulier 
liberata  619. 
Strigonium  407  . 
Studia  litterarum  a  C.  com- 

mendata  •>'  7   133  .. 
Studiosi   pauperes   a  Sociis 
adiuti  30  36  72  3  77  111  3 
-204  297   315   3945   4:<24 
47:;  479  768. 
Studiosorum  victus.   quanti 

constel  616. 
Stumpf,  I».  810. 
stutz,  Iac.  361  ."•:>."»-'  545  799 

822  926  7. 
Suarez,  Franc.  208  9  749. 
Suavitas  in  gubernando  892. 
Subminister  41 14. 
Subsilvania  v.  Cnterwalden. 
Sudanus,  Claud.  269  494  901 

907  929  931. 
Sudarium  Yeronicae  1">'.  _ 
Suebia    Suevia  .  religio  3;")<5 

:>74   697;  5°/0  -S± 
Sueci  et  Suecia  169  70  724: 

rex  v.  Ioannes  III. 
Suetonius  424'. 
Suidas  597 '-'. 
Suitium  v.  Sehwyz. 
Sulpicius  Severus  362. 
Sulzbach,    Maria    tacoba    a 

276  9  796  885. 
Superpellicea  1678. 
Superstitiones  549  .">»>">  572  •"> 
610  1  622  626  7  654  <;<'>!  5 
679  686  709  726  746  868 
908. 
Supp.  Frider.  *'■'>'■ 
Surgendi  mane  bora  850861 . 
Surius,    Laur.  :>^^  803   848 

893  896. 
Suso,Henr.,B.816etv.Horae 

aeternae  Sapientiae. 
Suspensio  527. 
Stisteren  584. 


Sutor  884 

v\\;itimii  \ .  Bchwatz. 
Syciensis,  Mar< 
Sj  ganski,  J.   84  5 
Sj  Iveira,  Gonsah  .  1  ■ 
Sylvester,  S.   .60 
S\  l\  ester    Summista 
Sylvius,  Aii.Ir.  331     UJ6 
S\  mbolum  .postolorum  345. 
Synodi     1  II    204    ''.17   667 
'  753  w"i   816. 
Szafarzyk,  P.  I.  612» 


Taberna,  Ludov.  13. 
Tabernae  516  7. 
Tabula    Peutingeriana    377. 
Tacitus  1   7(io  836. 
Talmudici  libri    15  60   70  1 

.95. 
Tappehorn  406. 
Tapper,   Ruard.  ix i  272  ->7 

7:;:'. 
Targum    Elierosolymit.  el 
Pseudo-Ionathani  406. 
Tartari    .46. 
Tarterius,  tov.  561. 
Taurinum  Torino  .  martj  res 
847  ;   liber   editus  •">»'>  1  "-' ; 
bibl.  oationalis  805  ;   uni- 
versitatis  660. 
Taverney,  Guil.  650  1. 
Te  Deum,  hymnus  '>!''>. 
Techtermann,    Arthur.    183. 
Guil.  2  181  3    L97   211 
214  5  3032  304  525  530  8 
607  636  7  7522    <-">s    <('>2 
835. 
[o.  303  4. 

Pancrat.  lx  3032  531. 
Tegginger,  Marc.  192. 
Telegdi,  Nicol.  i.x  561. 
Telonarii  670. 
Temperantia  122  L50  490. 
Tempestates,    protectio   a<l- 

versus  eas  312  3. 
Templa  honoranda  512; 
eorum  conservatio  et  or- 
aatio  350  667  707  s  726; 
frequentatio  505/6  <<>7; 
Romae  522;  spoliatio  :;•><> 
666  7 .  >t  v.  Communio, 
Missa  etc. 
Templi    iudaici    Dedicatio 

346  7. 
Tentationes   22:>  236  - 
783  s*'>7  8  :  quomodo  \  in- 

(■.■tnlai'    L67   s. 

Terentius  200*. 

Terra    Bancta    9    l  I  •"•    518 

563. 
Terrae  motus  196  7. 


986 


[ndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  liuius  voluminis. 


Tertullianus  130  1  274290  1 
77!' :  quotiens  a  C.  citatus 
583. 

Tettinger,   Maic  192. 

Thalhofer,  Fr.  X.  859. 

Theander,  I  reorg.  500. 

Theatini  789. 

Thebaica  legip  \ .  Mauritius, 
! '  rsus. 

Theiner,  Aug.  laudai  I  ani- 
sium  852. 

Thennenbach  298. 

Theodoretus  Cyrensis  1 '» 1 ' 
362  594. 

Theodorus  sive  Theodulus, 
S.312  3. 

Theodosius  Magnus  386  <  18 
77  1  838  ?). 
II.  828  838  ?). 
Zygomalas   L06. 

Theodulus,  S.,  312/3  4601 
886. 

Theologi  episcopis  adiun- 
gendi  142  145:  ad  scri- 
bendum  pro  ecclesia  in- 
citandi  143. 

Theologia,  omnium  artium 
regina  270 ;  eiusdifficultas 
270  1  :  mystica  270:  mo- 
ralis  v.  ( lasus  ;  variae  dis- 
ciplinae  270  1 ;  eius  stu- 
dium  neglegitur  153;  in- 
staurandum  144;  promo- 
vetur  820;  th.  magistri 
rari  L52;  compendium 
uovum  scribendum  56. 

Theophanes,  S.  3481. 

Theophylactus  712. 

Thermipolis  \.  Baden  in 
Helvetia. 

Thessalonicenses  1")'.»  222. 

Thierhaupten  845  6  858  60. 

Thomas,  S..  Apost.  !'!»  236 
515  909;  festum  515  573 
629  072  688  746  923  929 
945;  precationes  560; 
cultus  superstitiosus  679. 

Thomas  Aquinas,  S. .  272 
510!  659  715a  '  736  74!» 
816  857  8  870  1  876;  a 
< '.  tnaxime  laudatus  598  9; 
pisces  in  eius  morbo  894. 

Thomas  Cantuar..  S.  160" 
656. 

Thomy,   I...  3201. 

Thonon   K»|  5  525  . 

Thorin,  Erhard.  25  -".7  8  155 
2N.T  320  •">  800  802  880 
886  925  :■  [g 

Thouardus,  Ludov.  31  r. 

Thuner  See  263'  287. 

ThUngen,  Neithard.  888  9. 


Thyraeus,   Herm.  lxiv  v. 
Thyrsus,  S.  876  7. 
Tigurum     Ziirich     10'    428 

5252  611  687  8  692  3  688; 

bibl.  urbis  811  820. 
Tiletanus,  [odoc.  58"i . 
Tilleul    .!<•    Morat    571    628 

675. 
TimorDei  241  745  868  890. 
Tinkhauser,  *  '•.  723. 
Tirinus  406. 
Tirolis,    a    Sociis   diligenter 

excolenda  413;  5°/p  282; 

catechesis    »'>!'<  ;    linguae 

genus  222. 
Titelmannus,  Franc.  588. 
Titianus,  Vecellus  588. 
Tobias    sen.    165  ii  321  77:!. 
Tocco,  Guil.  de  894. 
„Todtenordnunga  356. 
Toggenburg  806  7. 
Tofetus,  Franc.  209. 
Tolmainer,  Mich.  719. 
Tongerloa  379 7. 
Tonsor  884. 
Tonsura  clericalis  527. 
Torinus  v.  Thorin. 
Tornacum,     Socii    306    314 

374  ii :  magistri  546. 
Torre,    lo.  de  459  461  465. 
Torrensis.    Hier.   lxiv  v    64 

250  2  2M  :i  ti45  7. 
Torrentinus,   Casp.  296  392 

:;;i4. 
Torres    v.   Torrensis,    Tur- 

rianus. 
Tostatus.  Alph.  5S71". 
Toul  564. 

Tourn i:;:;  692  816. 

Traditiones    ecclesiasticae 

llil  2  S02. 
Transfiguratio  Domini,  dies 

563. 
Transsilvania  407  561  ;   So- 

cii  407  s. 
Tremblieres  45. 
Trennbach.  Drb.  a  i  \. 
Tresham,  Franc.  546. 

Thomas  546. 
Treveri  Trier  .  martj  res  833 

876  :  archiep.  v.  Schonen- 

berg;  Socii  181  294  5  695; 

catechismus     793;     uni- 

versitas    217'    295    198: 

venefici     sagaeque     L-98 ; 

liber   excusus   7'.»:!:  bibl. 

121  695. 
Tridentum    107'. 
Tridentinum    concilium    50 

71-   271  :;is'    iiti  7   519 

527    628    705    710   793  I 

802  827  868  898;  promul- 


gatio  et  observatio  746; 
theologi  2725  "  -  410  7 
H44. 

Triest,  Godefridus  v.  266  7 
478. 

Trinitas,  SS.  69  272  423  657. 

Trithemius.   Io.  400. 

Tromlielli.  lo.  Chr.  602. 

Trouillat,   I.  492  3. 

TruchsessaWaldburg,  Gebh. 
lx  L862  L92  1992  4752  617 
753. 

Otto,    card.  7  :i74  417  s 
475  4H!i  833  898  !»44. 

Tiibingen .  theologi  L06; 
libri  excusi  502  802/3: 
bibl.  universitatis  622  805 
S25  858  870:  collegii 
guilielmini  736. 

Tuch,  Arnold.  400. 

Tugium  v.  Zug. 

Turcae  !i!i  710  869;  bella 
cum  iis  901  L92  335  372  3 
375  391  407  8  414  4:;:: 
440  404  466  478  007  8 
711  7593  783  832  840 
865 :  media  ad  impetran- 
dam  victoriam  L80  840 
865;  missa  contra  Turcas 
180. 

Turmair,  1".  436  7. 

Turnhout,    Martinus  a  27:;. 

Turri,  Fidelis  de  807. 

Turrianus,  Franc.  52  L80  1 
L89  251  595. 

Turriamis  Della  Torre  .  I". 
1  K)    892  916  941. 

Tursellinus,  Horat.  595  646. 

Tusculum    L26. 

Tyrnau  70  S24 :  Socii  75  s-_» 
91  :  liber  editus  561. 

Uberlingen  84. 
Hbiquistae  L894  706. 
Qdalricus,  S.,  episc.  aug.  201 

379  391    396  8  555  836; 

reliquiae  261 :  festum  L601 

ii27 :  t<'m|ilimi  august.2612; 

superstitio  679. 
rimannus  <-onsul  057. 
[Jlmer,  I.  i  .  658. 
Dltraiectum     Dtrecht     272' 

:;7!»7. 
Dnctio    extreraa     115    2(»s 

os5  909  lo  912  !U4. 
Dnio  <  iiin  I >co    \  it.i  interna 

235  II  243  247  906  934  5. 
Dniversitatescatholicae  1 12: 

reformatio    uni\ ersital um 

1  II. 

I   nlcrw  aldcii    .'i'    777  .     <'t    \  . 

Paei  catholici. 


Vi  I  iilliaiiu> 


Vinoxbergen 


Upsala,  bibl.universitatisSG  I 
584  614  659  793  820 
837  845. 

Urania  Uri  B4  13,  el  v. 
Pagi  catholici. 

Urbanus,  S.  572*. 
VI.  5961. 
VIII.  9201. 

Ursula  cum  Sociis.  SS.  309a 
412   178  833. 

Ursus,  s..  ct  Socii  269  297  8 
300  2  304  .">  307  315  325 
328  ;;;,:;  !  :;;.!»  66  368  9 
121  117  8  150  1  156  8 
163  170  sl7  8  876  7: 
reliquiae484  5  187  9  877; 
Confraternitas  S.  Ursi  17(> 
17:;  1    181    184  •".  187  190. 

Qsher  810. 

Usura  v.  Foeneratio. 

„Ut  sementem  feceris,  ita 
metes"   4_?7 ". 

Utzinger,   Alex.  791. 


Valachi  464. 

Valenciennes,  magistri  5  16. 
Valentia,  Greg.  _xi  L26  L5a 
ii4  202  472  47!>  482  645  7 
762. 
Valentinus,  S..  mart.  709. 
Valerius  Maximus  408*. 
Valetudinis  cura  in  SJ  281 
300  318  336  7   U0>  4114 
415   432*    440    44 14    475 
486  531  603  6  »'.77  8  821 
837  882. 
Valignano,  AJex.  6882. 
Valkenburg,    collegium    SJ, 

bibl.  562  698. 
Valla,  Laur.  1874. 
Vallesia     Wallis    312    399 
840;religio  175312886  7; 
studiosi     litterarum     392 
399    768    886;    orationes 
pro    V.   a   C.  compositae 
886  7. 
Valsainte  8151  938. 
Valtriuus.   [o.  Ant.  550. 
Vau  de  Velde,  Franc.  587. 

[.  M.  805. 
Vau  den  Cruyce,  Fr.  795. 
Van  der  Borcht.    Petr.  «!>1 
Van  der  Keele.  Mart.  _<-">;. 
Van  der  Meer.   Hohenbaum 

Maur.  270. 
Varsevicius,   Stau.   lxv. 
Vautrey.  Lud.  492  3. 
Vectigalium  exactores  670. 
Vega,  Andr.  58716. 
.  Vtitstanz"    572. 
Wlseri      Welser     332     3*0 
435     17.".     183    919:    Vel- 


9erus,    Ant ..  frater   Marci 
iiiu.  137 '. 
Velseri.    _nt.     Io.   Aut.  .  SJ 
380"    135     136"     172    185 
830  918  20. 
Euphros.    \"'~i.    •  atha 

niia    9198. 

[oannes380  397  830  919. 

lulins   137  '. 

Marcus,  3en.  379  80  397 

137    183  919. 

Ma.-.us  iuu  376  7  379  80 
396/8  135/8  17.".  182; 
eius  bibliotheca    137  s. 

Matthaeus,    pater  Mar<  i 

iuu.  .".77  380. 

Matthaeus,    frater  Marci 

iuu.  437". 

Paulus  l'!7'   138. 
Venantius    Fortunatus    -">s2 

363  70.V. 
Venceslaus,  S.,  335  6. 
Venetiae  21   783 :    libri    ex- 

cusi  265'  273*   362]   377 

\:w\>   196  601  2  629 '  695 

771  805  834  857  s  s'.>(>  L. 
Veniae  petitio  745  iC7  819. 
Venisius      Venesius  ? .     lo. 

Dom.  613. 
Verallus,  Hieron.  .'il  L. 
Verba  a  vetustate   repetita 

in     rebus     fidei     retineri 

debent  590. 
Vercelli    2    17    753 :    episc. 

v.    Bonhomius;    reliquiae 

S.Eusebii  L6  8  25  6;  epi- 


scoporum  16/7  25;  Socii 
12/3;  archivum  capituli 
metropolitani  i.xvn    198. 

Verdun  692. 

Verecze   82*. 

Vereczehid  s2'. 

A^ergerius.  Petr.   Paul.   181. 

;>ss. 

Vergilius  po6ta  L822  4. 

Vermilius  590. 

Verona  391  398. 

Veronica   15'. 

Verrepaeus  889. 

Verronius  Werro),  Sebast., 
studia  litterarum,  con- 
tiones,  scriptiones  269  76 
367  s'  692  1708;Sociorum 
consilia  sequitur  269  76 
617  (;.">1  2  7S7  :  facultates 
sacras  petil  1711:  itinera 
hierosolom.  el  rom.  9  12 
1  |  5  21  5  62  lo.'!'  276 
307  31 1  •">  358;  exercitia 
ab  eo,  <  lanisio  duce,  facta 
77!i  83  s79  81  :  decanus 
capituli    frib.    283    314; 


\  i.  .ii  iusgi  nerali 
iiiiiii-i rator  dioecettie  lau 
sann.  110*  K52   oiusvirtu 
tes932  3;  varia9  12  1821 
21  .">  62    I"  •     301 

......  54  I 

567  5S  I  642  1  650  l  769* 
7S.">  787  797  79'.'  SOU 
-  M        -...i  .    -■•  ! 

;    5K)8   1  ' 
913  916  -  II    15 

a  C.  laudatur  31  1 
Vervaux,  I".  255. 
Ven  liet,  Dan.  197  546. 
Vesontio  \ .  Besancon. 
Vesperae  460'  505  665  708 

866  913  916  926  9 
Vestes    sacrae    623    el    v. 

Pluviale  eti 
Vestium    el    ornamentorum 
Iiixiis    131     L53    .".70    577 
616  743  768. 
Vevej    152  893. 
Vexilla  sacra  568  705. 
Viatica  iter  facientium   153 

644. 

Viaticum  morientium  •'!.">':  re- 

verenterdeferendum  57«'.  < 

618. 

Vicarii  episcoporum  1  12  1  !•>. 

Vicelius,  •  leorg. .   sen.   286 

588. 
Vicinus  \ .  Voisin. 
Victor,   s.   2i!9;   342fl  :!5!<J 

876  7. 
Victoria.  Franc.  a,  O.P.  _96 

772  826  834. 
Victorius,  Marianus  125 '  517 

562  601   698  773  8 75. 
Viduae  el  Viduitas  703  731 

763  769  868  910  9-"9. 
nViehheiligeB  5721. 
Vigilantiani    191    '!ls   363. 
Vigiliae  639. 
Vignon,   Eustath.  693. 
Villerius     Villers  .     Barth. 
891. 
Georg.  \ .  Willer. 
Vilna,  Socii  .".'ii'' ;  libri  ex- 

cusi   199  7(>  659. 
Vilseck  501. 
Vincentius,  uiarn  r,  S.  365 

160'  572'. 
Vindobona  Vienna  _ustriae, 
Wir.i    dioecesis  649 
aniversitas  L53;  Socii  138 
333    335    11-    561    898 

COnvictUS   |>..lititi'ius   1  !!•: 

cives  335 ;    bibl.  palatina 

337    561    S12   sO'.  s-'7  - 
358;  rossiana  61  1 
Vinoxbergen  .'!''>s 


988 


[ndex  alphabeticus  nominum  et  rerum  huius  voluminis. 


Vinum  it  Vineae  3  16  211 
22  3  284  506  509  539  548 
5563  570  572'  580  641 
671  694  700  70»;  9  72< 
732  743  I  717  ei  '  756 
778  842  3  885  906  920 
924  8  932;  vini  pretium 
616  632  70!»  934  938; 
viiumi  missac  34  :  hono- 
rarhim  9398 ;  nsus  mode- 
ratus  vini  70!» :  vinum 
purum  70!»:  abstinentia 
709  768787:  etv.Ebrietas. 

.Virescit  vulnere  virtus" 
306. 

Viret,  Ludov.  I'»:;. 

Virga  puniendi  filii  743. 

Virginitas  :>l!»  .">»;4  590  630 
675  703  71»;  868  !»:i!>: 
tilii  ad  cam  cogi  nequeunt 
74»!. 

Virues,  AJph.  i\r  2725  5871G. 

Vischingen  v.  Fischingen. 

Visconti  612. 

Visitatio  B.  Mariae  V.  516 
570  583  605  610  667  <o< 
742  760  77!». 

Visitatio  canonica  ecclesia- 
rum  1  II  145  254  :;oi 
3303  358  !'il  519  r>74 
624  »;."'.">  801  :  parochiarum 
reipubl.  friburgensis  103 
110  1  358  461  652  892; 
universitatum  1  1 1  5:  mo- 
nasteriorum  82  103  122 
1  11  l98  7692;religiosorum 
reipubl.friburg.  lio  1  892; 
domuum  SJ  134  157  193* 
201  3  261  281  :;i!»  20  329 
332  337  394  411/2  122 
44r>  472  .".2::  7  529  531  7 
611  2  »'>77  681  721  863  I 
884  ."> :  visit.  externorum 
a  Sociis  faciendae  254. 

Visitatores  apostolici  v.  Bon- 
homius,  Carolus  Borro 
mariis. 

Vita  communis  »17  I. 

.Yitac  Patrum"  :;7'.»7. 

Vitellescus,  Mui.  lxiii. 

\'i!us.   S.  .".72   626  »17!»:    sal 

tatio   s.  \'.   morbus    709. 
Vi\  iaco,   I".  a    152   158. 

Tl a    152   158. 

Vizanus,  Paul.  645  7. 
Vladislavia,    episc.  v.   Roz- 

«lr:i/<  v\  sl<\  . 

VSgelin,  Barbara  538. 

Petrus  538 
Voisard,  Franc.  rlumb.  l!»::  1 
Voisin,     Wm.ld.   •_>()•_"    2051 
633. 


Volanus  Lithuanus  1  70  2022. 

Volk  Volck  .  Wendel.  392 
;i!»4  468. 

Von  der  Weyd,  Dan.  538. 
[odoc.  ">38. 

Vonderveit,    lar.   183. 

Voragine,   fac.  a,  H.  601. 

Vormatia  Worms),  comitia 
418:  colloquium  religionis 
:ill   !)44:    Socii  311  418. 

Vota  H.  Mariar  V.  facta 
593  4  760. 

Votorum  S.)  renovatio  prae- 
scripta  f>74  .">  656  7  683 
692  7:!4  7.">!»  770  788  803 
815  825  832  839  882 ;  a 
Deo  inspirata  692  825 
832 :  etiam  saepius  Cum 
fructu  renovanda  832. 

Voyt,  Alcx.  656. 

Vranx   v.   Lovaniensis. 

Vratislavia  Breslau  .  prae- 
positus  84;  bibl.  universi- 
tatis  560  564  811  848. 

Vulliemin,  L.  931. 

Vulnera  Christi  195  505  610 
680  715  8622  887  8. 

Wagenring,  l<>.  338'. 
Wagner    <  larpentarius  .    lo. 

300  1  369  847  877. 

[o.  Georg.  3012  451  2  158. 
Mi.li.  500. 
Waitz,  Georg.  3971. 
Walafridus  Strabo  27;-32. 
Walasser,    A.dam  :i.">»i7  .">('>:>. 
Waldburg  \ .  Truchsess. 
WaMcuscs   ">!f_;. 
Waldkirch,  Conr.  658. 
WaMscc  8292. 
Wallicr.  Franc.  7874. 
Wallis  v.  Vallesia. 
Walter,  Petr.  7. 
Waltcrus  monachus  seckin- 

gj s  278'. 

Walthard  810. 
Wartensee  71-. 
Weber,  [o.  Bapt.  581. 
Weda,  llcrm.  a  ::i  1    117. 
Weert,  bibl.  monasterii  fran- 

ciscani  698. 
Wcis.    \Mt.  878. 
Weisenfelder,  I  tfiristoph.  8. 
Weifi,  I...  8144. 
Weissenau  8. 
Weissenhorn  260. 
\\  eissenstein  mons   I  ls. 
Weldensis,    Barthol.  392 

139  11    158   165  6, 
W  elser  \ .  Velseri. 
Welsperger,  Barthol.  '-'!»('>. 


Welzenbach,  Thom.  4!)(>. 
Wenceslaus,  S.  389. 
Werli,   lac.  939  ;. 
Wcrlv.  Margarita  4.">. 
Werro  v.  Verronius. 
Wesp  735. 

Wcstjihalia.  religio  1 4'J. 
aWetterheilige"  .")4U  r>72. 
Wiblingen  8. 
Wicelius  v.  Vicelius. 
Wiclefitae  592. 
Wied  v.  Weda. 
Wiedemann,  Theod.  4.">7. 
Wien  v.  Vindobona. 
Wild,  Anna  943. 
Elisabetha  916. 
-    Io.    :i.V-'    V     s_-_>    !»()!)  10 

912  !»44. 
Nicolaus  !»1»'>. 
Pancrat.211  33/4  61  220 

531  534'  721   74S. 
Wildt.    LTdalii<-tts    :};">2   :i71 

425. 
Wilkam.w skv  .   A.dalbertus 

84  .">. 
loannes    ?    84  5. 
Nicolatis  s  1  .">. 
Petrus  84  .">. 
Stanislaus  84  .">. 
Willdt  capitaneus  352  822. 
Willer,  Barthol.  335  6. 

Georg.,sen.260356885  6. 
Willibaldus,  S.  .">.">.">  836. 
Willisau  607  s.  7282. 
Wilten  »i!»7. 
Wilvch.  Quirin.  310. 
Winkhler,  Georg.  409. 
Winzet,  Ninian.  825. 
Witebsk  659. 
Wittem.  bibl. collegii  Congr 

ss.  Red.  837. 
Wittenberg  ^s  869. 
Wittweyller,   Pranc.  8. 
Witwrvlci.  LTdalr.  i.xvu  2(>4 

7.'i7  s. 
Wlixdawck  episc.  v.  Ki./.dra- 

z<'\vsky. 
Wolfenbiittel ,    bibl.  j>u hl i«-n 

S17  S27  830  848. 
Wolfgangus,  S.  .">•"..".  737  836 

908. 
Wolkenstein,  Sibylla  ab  72">. 
Wiilral.,    I...   7:1.".:    viilua    <'t 

heredes  s7.">. 
Woodhouse,  Thom.,  B.  L901 

615*. 
W.-.rli.  I.  846. 
Wouters  <>.  S.  A.ug.    106. 
Wurstemberger,  I.  1..  810. 
Wurzburg  \.  Herbipolis. 
Wvmann,  Eduard.  !»'. 


Yiiimii        X\  gomalai 


'.>>'.< 


Xaut.n    12210. 

Kenophon  3(62. 
Kimenez,    Didac 
371  •-'. 


Yseryn,  l<>. 
Yvorne   19« 


368. 
199. 


334 


Zachaeus  512  569. 
Zamasky,  Basil.  546. 
Zanettus,  Franc.   1">7:;. 

Mattlwms  834. 
Zaneer,   Melchior  248  50. 


Zangrius,   Phil.  .s7.">. 
Zara  613. 

Zechetmaier,  <  leorg. 
Zedler,  I.  II.  813. 
Zehender,  lo.  298. 
Zelosus,  Casp.  378. 
Zenarus,  Barth.  561 
Zephyrinus,  S.  •">|''-"'. 
Zernatza,  l<>.  Albert. 
Zeyeller.  Adam.   <. 
Ziegelbach    K)9*. 
Ziegler,  Blas.  25. 


:;:;- 


Zilettus,  I  i .< ii.     196  826. 
Zollern,  Maria  ab  II I 
/.,,ti.  Uodefrid.  3 
Zug  •">'  ei  v.  Pagi  catholici. 
Zur  Matten,  I  i   u     100 
Ztlrich  \ .  Tigurum. 
Zurzach  611. 

Xu  ichem  .  Viglius  van  872. 
/,«  ingen  toparchia  265. 
Zwingli,  Qdalr.  596. 
Zwingliani  L60  66 
Zvgomalas,  Theodos.   106. 


Corrigenda. 

Pag.  3  adnot.   I  legendum:  „Societatis  collegio  friburgensi ;  cf.  infra  p.  16." 

Pag,   155  adnot.   1  pro  ^Eduardus"  legendnm  BErhardus". 

l'a</.  255  linea  27  pro  .1  5"  legendum  .!■">". 

Pag.  305  linea  34  pro  «archetypum.    Editum"  legendum  rarchetypum,  edita 

Pag.  324  adnot.  3  legendum  ,,<-<xt"  pro  „eix€". 

Pag:    t56  loco  adnotationis  2  ponenda  est  adnot.  3,  et  loco  adnot.  3  ponenda  2. 

Pag.  902  adnot.  6  pro  838  legendum  883. 

Pag.  915  adnot.  1  pro  910  legendum  9   10. 


Sumptibus  ae  typis  Herder  &  Co.,  typographorum  editorum  pontificiorom,  Frih 
Brisgoviae    Germaniae),  gravissimum  h<><-  opus  prodit: 

CONCILIUM  TRIDENTINUM 

DIARIORl  M      ACTORI  M  /  EPISTULARUM 
TRACTATUUM   NOVA  COLLBCTIO 

EDIDIT    SOCl  ETAS    GOEB  R  BSl  A  N  A 

PK()M()V  KX  DIS    LNTEB    G  EB  M  A  NOS 

STTJ  DIIS 

1»   4" 

Opus   brevi    privato    1 nis    P.   1".  XIII.    el    Pii    P.   P.  X-  ornatum. 

Pontesomnesingeneraquattuordividuntur:diaria  totius  coUectionis  tom  I     III. 
arsensustrictiore    tom.  IV     EX),  epistulas  (tom.  X  et  sequentes),  tractatos 
tomus  onicus),  ,,.  postquaminde  al,  a,n,  1894  m  hoc  opere    aWatu.u  ,,  ■ 

eoest  profectum,  ut  siugnla  volumina  vel  dianorum  vel  actorum  vel  epistida- 
Lsingulisannisprodirepossint.   Totnm  opns  12     13  volumimbus  absolvetur. 

Editi  iain  sunt  hi  tomi: 
Tomusl-   Concilii  Tridentini    Diariorum    pars   prima:    Herculis  Severoli  com- 
^ntarius.      Angeli    MassareUi    Diaria    I     IV.     CoUegit    ednht,    Olustravit 
Sebastianus  Merkle.    Cum  tabula  phototypica  cmtatis  Dndentinae  sae- 
culo  XVI.    (CXXXE  et  932  p.) 

Tomus  II:  ConciliiTridentini  Diariorum  pars secunda :  "J-J^^^  ^ 
1     IVatani.  H.  Seripandi,  L.  Firmam.  0.  Panvinn,  A.  Guidi,   1    <■.  * 
doza    X    Psalmaei  Commentarii.    CoUegit,  edidit,  fflustravit  Sebastianus 
Merkle.    Cum  tabula  phototypica.    (CLXXVHJ  et  964  ,,. 

Tomus  IV-    Concilii   Tridentini    Actorum    pars    prima:    Monumenta    concilium 
T-cedentia,    trium    priorum    sessionum    acta.      CoUegrt,    edadrt,    lUustravxt 
Stephanus  Ehses.    (CXLIV  et  620  p.) 

Tomus  V-  Concilii  Tridentini  Actorum  pars  attera:   Acfca  post  sessionem |  tertiam 
Tque    ad    Concfflnm    Bononiam    translatum.      CoUegit,    echdit,    dlustravH 
Stephanus  Ehses.    (LX  et   1080  p.) 

TomusVni:    Concilii  Tridentini  Actorum    pars  quinta    £*^iJ*£ 
praeparandumConcfflnmet  sessiones  anm  1562  a  pnm      X\  I  j 

XXII.    CoUegit,  edidit,  iUustravit  Stephanus  Ehses.      Xl\  -M 

Tomus  X:  Concilii  Tridentini  Epistulamm    pars    P^/^f^^^s 

a   die   5    martii    1545   ad    C ffi    ^^^1x^0^^^) 

CoUegit,  edidit,  fflustravit  Godofredus  Buschbell.      LXXVJ  | 

Sub  prelo  est : 

TomusLX:   Concilii  Tridentini    Actorum    ^  ^%^^^-A  IZ 
sessionem   sextam  (XXD     usque   ad    finem  ConcUn  (17  Sept.  lo62 
1563).    Collegit,  edidit,  Qlustravit  Stephanus  Ehses. 


Tudicia    aliqua    de    opere     Concilium    Tridentinum     quod    edit 
Societas    Goerresiana. 

»Vollstandigkeit  des  Aktenmaterials,  textkritische  Wiedergabe  desselben,  stetiges 
Streben  uacb  Verbesserung  des  bisber  Geboteneri,  ausfuhrlicher,  historisch-theologiscber 
Koinmentar  in  <len  Fufsnoten  sind  die  Vorziige.  die  im  Verein  mit  einem  genauen 
Personen-  und  Sachregister  das  Werk  und  jeden  Band  zn  einer  wissenschaftlichen 
Leistung  und  Fundgrube  ersten  Ranges  machen.«     (ijterarischerHandweiser.Mtinsteri  w 

».  .  .  LYilition  nouvelle  des  actes  du  concile  de  Trente,  entreprise  vaillamment  par 
la  Goerres-Gesellschaft  et  ex^cutee  avec  une  rare  perfection  par  la  maison  Herder, 
constitue  vraiment  mie  (euvre  glorieuse  et  le  plus  precieux  service  que  pnisse 
rendre  de  longtemps  la  critique  a  la  theologie.«  (Etudes,  Paris. 

».  .  .  11  nc  fant  pas  nieine  songer  a  entrer  dans  quelque  detail,  car  ces  immenses 
volumes  bourres  de  faits  defient  entierenient  1'analyse.  Cest  une  niine  de  docn- 
ments  d'une  richesse  extraordinaire,  mise  a  la  disposition  des  grudits  avec  une 
comp^tence  remarquable  et  nn  labenr  veritableinent  gigantesque.  Bien  des  questions 
sont  r^solues  par  les  auteurs  au  cours  de  leur  edition :  telles.  par  exemple,  les 
recherches  de  M.  Merkle  sur  Laurent  de  la  Pree  et  les  formes  inattendues  que  peut 
rcvetir  nn  manuscrit,  telle  sa  reconstitution  patiente  des  oeuvres  de  Seripando,  telles 
encore  ses  trouvailles  au  sujet  des  manuscrits  de  Pseaulme.  .  .  .« 

(Revue  benedictine,  Blaredsous 

».  .  .  Quanto  al  testo  de'  diarii  qni  pubblicati,  non  fa  bisogno  ili  spendere  molte 
parole,  peiche  I'  edizione  e  fatta  <la  persona  tanto  egregia  ed  esperta.  Nulla  manca 
di  cio  che  si  puo  desiderare  per  1'  immediato  riscontro  de'  passi.  A  pie  <li  pagina  si 
raccolgono  !<■  varianti  de'  manoscritti  ed  anche  delle  edizioni  a  stampa,  <li«-  meritano 
menzione.  Copiose  note  illustrative  accompagnano  <li  continuo  il  testo,  e  in  fine  un 
indice  generale  <!<•"  oomi  e  delle  cose  piu  importanti  contenute  nel  volume  agevolano 
le  ricerche.  Rimane  che  a<l  una  opera  di  si  gran  mole  e  di  tanto  merito,  vero 
monnmentnm  aere  perennins,  si  faccia  buon  viso  in  ogni  parte  della  Cattolicita  e  si 
>timi  doveroso  il  sacrificio  della  spesa,  a  fine  di  arricchirne  le  biblioteche  ecclesia- 
stiche,  specie  de' seminarii  <•<!  istituti  teologici.<  (La  Civiita  Cattoiica,  Roma.) 

».  .  .  A  todos  interesa  la  publicacion  <!<•  esta  obra,  que  constituye  nn  nioiiuniento 
grandioso  de  la  historia  de  lalglesia;  perodeunmodo  singularisimo  interesa  a  los 
espanoles.  Bien  <<>no<i<la  es  la  parte  muy  principal  <nie  tuvieron  en  el  Concilio  <!<• 
Trento  nuestros  Reyes,  Obispos  y  Tedlogos.  El  siglo  XVI  fiie  tambien  para  Espafia 
la  edad  de  oro  <lc  la  Teologia.  En  ella  han  <!<•  encontrar  abnndantes  y  escogidos  ma- 
teriales  para  nuestra  bistoria  eclesiastica  particular.  Se  la  recomendamos  muy  en- 
carecidamente  a  todos,  y  de  nuevo  felicitamos  a  la  Sociedad  Goerresiana  y  al  in 
cansable  editor  pontificio  Sr.  Herder  por  su  benemerita  labor  en  bien  de  la  Iglesia 
y   <1<'   las   letras.«  La  Ciudad  de  Dios,  Madrid 

•There  are  some  works  of  such  monumental  Learning  and  labour  that  even  a 
reviewer  is  overawed  by  them.  And  there  are  some  works,  such  as  these  before  us, 
wliicli  not  only  embody  learning  and  labour,  bui  are  also  a  land-mark  of  research. 
WY  would  class  these  volumes  n\  i 1 1  i  the  liest  prodncts  ofGerman  indnstrj  and  the 
historical  spirit.  The  care  expended  on  the  <-<<llatinn  of  authorities,  the  accuracy  in 
editing  and  the  minuteness  in  investigation  are  beyond  all  praise.  Frankly,  we  have 
nothing,  l<ut  admiration  for  the  work  and  the  workmen.  The  future  historian  of 
Trent   will  find  a  mass  of  material,   made  readj    t<<  liis  hand  in  these  books.    They 

form  <<i fthose  quarries  from  which  magazine  writers  may  draw  very  man\  articles. 

The  theologian  also,  perhaps  even  more  than  the  historian,  will  benefit  l>\  these 
documents,  for  they  will  enable  him  t<<  attend  the  debates  of  1 1 1 « -  Council  and  (•• 
trace  the  \  <t.\   shaping  of  the  decrees  .  .  . 

We   cannol  c dude  without    paying  a  tribute  of  <1<-<|>  respect  t<>  those  whose 

great   labours  have  pi  ork   worthy  of  their  great  subject. 

riir  Dubliu  Kc\ii'\v    London 


1, 


1 


iiii 

?::■ 

_ .  . .  — 

-  '     _      -----  ■ 


I 


* 


-