Go ogle
This is a digital copy of a book that was preserved for generatioDS od library shelves before it was carefully scaoned by Google as pait of a project
to make the world's books discovernble online.
Il has survived long enoiigh for the Copyright to expire and the book lo enler Ihe public domain. A public domain book is one Ihat was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vmy counlry lo country. Public domain books
are our gateways lo the pasi, representing a wealth of history, eullure and knowledge thal's ofteü diRicull lo discover.
Marks, noialions and olher niaiginalia present In the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from Ihe
publisher to a library and finally lo you.
Usage guidelines
Google is proud to partner vvilh librai'ies to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to Ihe
public and we Lue merely Iheir cuslodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order lo keep providing this resource, we have takeo steps to
prevenl abuse by commercial jiarties, including placing technical reslrictions on automated querying.
We aJso ask that you:
+ Make non-cominercial iise of the files We designed Google Book Search for use by individuals. and we reqiiest that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm aiftomated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System; If you are conducling research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amounl of texl is helpful. please contact us. We encourage Ihe
use of public domain materials for these purposes and may be able tohelp.
+ Maintain attribiitioii The Google "watermaik" you see on each file is essential for informing people about ihis project and helping them find
addiiional materials through Google Book Search. Please do noi remove il.
+ Keep it legal Whatever your use, remember thal you are responsible for ensuring thal what you are doing is legal. Do not assume Ihat just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States. Ihat the work is also in the public domain for users in olher
couniries. Whelher a book is still in Copyright varies from counlry lo counlry. and we ean'I offer guidance on whelher any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume Ihat a book's appearance in Google Book Search means il can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize Ihe world's informalion and lo make il universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover Ihe world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search tlirough the füll text of Ihis book on the web
at http: //books . google .com/
Google
über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buclies, das seil Generalionen in den Regalen der B ibiiolheken aufbewalirl wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verFiigbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun Öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugangliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schulzfrisl des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist. kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Blicher sind unser Tor zur Vergangenheil und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das hiiufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchs spuren. Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Dalei — eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nulzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit B ibiiotheken in pai'tnerschaftl icher Zusammenarbeit öffentlich zugangliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichlsdestolrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Ntilzting der Dateien zu nichlkotnnierziellen Zwecken 'Wh haben Google Buchsuche für Endanwender konzipieit und jnöchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine iuitomalhierten Abflügen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchfliliren, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
-I- Beibehaltung von Google-Markenelementeti Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilfl den Anwendern weileres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
-I- Bewegen Sie sich iimerhalh der Legiilitäl Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Well verwendet werden kann. Eine Urheberrechts Verletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilfl Lesern dabei, die Bücher dieser Well zu entdecken, und unlersliilzl Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Inlernet unter ht tp : / /books . google . coni| durchsuchen.
Versuch
einer
Kritik der Echtheit
der
Paracelsischen Schriften
von
Karl Sndhoff
IL Theü
Paracelsische Handschriften
I. Hälfte
Berlin
Druck und Verlag von Georg Reimer
Paracelsus-Handschriften
gesammelt und besprochen
von
Karl Sudhoff
I. lUlfte
licrli
t'liti
Druck uikI Vorlag von (ioorg Kciincr
UNE MED)CKVVA%\likViN
Lö(o%0
Einleitung.
AU ich mich vor fünfzehn Jahren auf die Suche nach Handschriften
Hohen heim 'scher Werke begab, war mein Trachten durchaus nicht
darauf gerichtet, unbekannte, im Druck noch nicht erschienene Schriften
des ParacelsDS aufzustöbern. Im Gegentheil, des gedruckt unter seinem
Namen Vorhandeneü schien mir mehr als zuviel: die Handschriftensuche
wurde aus kritischen Rücksichten unternommen. Ich hoffte, echte
Original ha ndachriften aufzufinden und an der Hand der mir bekannt
gewordenen Schriftzügc und durch andere von selten der Handschriften
gewonnene Anhaltspunkte das grosse vorhandene Material zu sichten
und in engeren Grenzen als echt nachweisen zu können.
Doch es erging mir ganz anders! Neue und immer neue Schriften
unter Hohenheim*s Namen tauchten auf, sodass es mir manchmal bange
wurde um den Erfolg, bange vor der Unmöglichkeit einer endlichen
Sichtung des immer mehr anschwellenden Stod'es.
Jeder neuen Schrift stand ich durchaus skeptisch gegenüber; nur
mühsam rang sich bei einzelnen Schriften und ganzen Schriftengruppen
nach und nach der Gedanke durch, dass man os bei denselben doch
wohl mit echten Entwürfen Hohenheim'schon Geistes zu tbun habe.
Doch davon später! Als ich daran ging, mich nach Handschriften
umzusehen, gab mir die Richtung des Forschens zunächst eine Stelle in
Husers Vorrede an den Leser im ersten Hando der Baseler Quartausgabe,
wo er über die Quellen berichtet, aus welchen er seine „Autographa
und andere Manuscripta" geschöpft hat. Die Stelle ist im I. Thcilo
dieses Werkes S. 373 zum Abdruck gebracht. Ich bin auf den Spuren
aller dieser Darleiher gewandelt, aber in allen rüllen waren meine
Nachfr^en und Nachforschungen vergebene; nirgendii ein positives Br-
XrllUt i. Beklkalt d. PvicdiltctiaD tlubriftcD II. l
r.inlrituug.
geltniss. Nur in wenigen Piillen sind mir hHiidxcIirirtlialie Spuren der
von IIuAOr K^nannton llandHcliririen begegnet, »der auch in dJMtcn an-
Tan)^ Hclioitibiir posilivoD FülIeD Tührto dsa Woitcrbmcb reiten dur gefun*
denen l''ji)irlc iinintT in die Irre odcT die Puiws|iur war plütxliuh völlig
ventcliwüiidf:n. Doch bielea wenigiiit«ns zwei di&>pr Irrfahrten »ach
I'araceUu.^Rianiiücripten erheb! iclioä Interesse und theilwciHo Ergebni^iü»,
die nii'ht ataiz gering zu Hchütxen sind.
B«iiprcchcn wir zunüclist die Regulluto unnoror Nachfontchungcn
über
dii' rarncelsusliandschrirten in NvuhurE; mi <)»r Doniiii.
Sic waren zu Huäer» teilen im Besitxe des llajernliorzogi Chillpi'
Ludwig PruligruTen bei Uheiii (•1547, f ICI-Jt regierte »eil 1569).
DiiiM sich -tur der rrulugriilllcheo lÜbliothvk r.ii Neuburg nn der
Donau Paracelsüsdie llimiUchriflen befanden, wnr in den Krei-sen der
Verehrer Hohenheims Mchon in den .seuliz-iger Jahren des IG. Jahrhunderte
bekannt. I>«r Hüter dieser I landschriHen war Johann Kiliao ^tfürsl-
lieber ItenntHchreilior" und „('hcnili'Ufi'', der mir schon lüir> uIü Nen-
burgor Druolcer begegnet ist. I'fulxgraf Otthcinrlch (' IfiOä, f '-^SÖ.
r^ot'to Hoit ir>56) hatte ihm dieäo und andere [dulosophisch-alchemi-
»tische llaiidschrift«n für „sein lobentang bey banden zu behalten und
3111 .soinom nuln xu brauchen verordnet"'). Noch eu Ende di» 16. Juhr-
hunderts borichtot der Augsbutger Arzt Dr. Karl Widomann, den wir
ala (loissigen Sammler und Abschreiber l'nrucebischer Munusertpte noch
koniion lorneu werden, von diesen Neuburger banilsrbril'tlicbon ■Schütxen
und ihrem Hüter: »Der Itibliothccarius hai.tt Johann Kilian ain alter
Mann" (vgl. unsere Handachrin No. 98 lllalt 40). Durch seine liezic-
liuagen za Hans Kilian kam tieorg Fedro von Rodach wohl b»ion-
ä«n in dvn Geruch den lilerarischon Diebstulds nn Muhi-iibmiu. Kr
liottc dem Kilian seine „Ai[uilu co«lc«tis siue corrccta bydrurgyri prae-
oipilatio" gouidniet und in der Vorrede berichtet, dass dieser ihm „libra-
rios Othonrici KIcetoris thosauroa a|ierail" und Kilian halte zu l'edro'ff
B<-'hirurgiH minor" ein deul/iclieit rici^lied auf diu TriiM Mudicin— nicmie
— Magic in kunicu Roimiiaaion goliuforl „Neopyrgi iid Dunubtum
*> Auf BI. 19* iIm gloich (u tiei|jrcelii>iiileii Ui'invli«acr .^ktal) Mnlirvibt P(ittt%tnf
Pliilipp Luüvlg, iliuK diea« •Thr'uphtnhliiidlici Rüi'li«i* an Ihn salbirt scrlilicti
geliDgl* und xoinciii t>icn«r. Jcm IIiuis Kilian .ulTitPiii le;l'i^labiiiilaug vorwllriDbcii*
a*JDa. Vi«)lcklil nareii *iu lliuilnciic aii« ikni N'irlilns» ctuK PFnltgrtfon bei Itlioin
und UertOK in Bayuru Km»!. iJor 1540—15.51 F.r/l>i"vlior In .Sahbiir£ »nr, in
NiTulinriier S«iiU KElangl. JoilcnfalU i*t da* fnloroMn ilcr Itnftrnhcnö|;c iiiiü VUh-
gnr«ii Krust. Ullhoiuricli, ['Iiilip|> Liiü«ig, Rrnxl uuil Jubann Wllheliu fiit tlolienheim
iiad gclu« W«rko bviu'hU'iMwvrlb.
Sinleltang. g
IX. Sept. Anni M.D.LXII". (Vergl. meine Paracelsistenbibliograpliie,
Centralbl. für Bibliothekswesen X. Jahrg. S. 320f. und Theil I dieses
Werkes onter Pedro).
Heute beGodet sich nichts Handschiiftliches mehr in Neuburg an
der Donau, was Paracelaus beträfe. Doch wurde mir von dort der Weg
zu einem wichtigen Neuburger Aktenstücke gewiesen, das auf dem
Königlichen allgemeinen Reichsarchiv in München lagert. Schon vor
langen Jahren wurden mir durch die gütige Vermittelung der könig-
lichen Reichsarcbivverwaltung in München eingehende Mittheilungen
darüber und theilweise Abschriften übei-sendet. Im letzten Jahre habe
ich selbst durch ein gans einzig dastehendes Entgegenkommen des Herrn
Archivdirectors Freiherrn von Oefole das betreffende Actenheft auf dem
Reichsarchiv einsehen können zu einer Zeit als das Archiv für die Be-
nutzung geschlossen war. Dem hochverehrten Herrn sei auch hier noch
mein ganz besonderer Dank ausgesprochen.
Der Aktenband trägt die Bezeichnung „Pfalz-NentiDrg: A. Till.
No. 6" und enthält auf 94 Blättern in 46 Nummern „Acta, die in
Neuburg verwahrten Manuscripte der philosophisch-modicini'
sehen Werke dos Theophrastus Paracelsus, deren Verleihung
an Erzbischof Ernst von Köln u. A. betreffend, 1585 — 1694".
Auf Blatt II und 12 dieser Akten finden wir eine Ueber^icht über
das ganze in Neuburg verwahrte handschriftliche Material an philoso-
phisch-alchem istischen Werken, welche kurz vor 1590 angefertigt wurde.
„Summa et signa aller Philosophischen Alchimeybücher, so
weiland Pfal^raf Ottheinrich Churfiirst etc. ilanson Kilian sein
lebenlang boy banden zubehalten und zubrauchen Verordnet
und znegestelU hat mit der Condition, — dass Er Sy also ver-
waren well, damit Sy seiner Churfürstlichen gnaden succossor
des furstenthumbs Neuburg Mein gnädiger herr Herzog Philipps
Ludwig Pfalzgraf etc. daselbs nach sein kilians todtulle bei einander
finden und zu seiner fürstlichen gnaden banden nemen mög . . . ."
Es werden verzeichnet:
39 Bände in Folio, signirt A — Q,
64 Bände iu Quarto, signirt AA — SS.,
33 Bände in Octavo, signirt AAA— fiGG, (PPP wird 4mal gesetzt)
5 Bände in Sedecimo, signirt AAAA — EKEE
also in Summa 141 Bände. Es wird gleichzeitig bemerkt, dass 104
dieser Bücher in drei Truhen verpackt für Herzog Ern.st von Bayern,
Kurfüret und Erzbischof von Köln, der sie abschreiben zu Ia.s.sen wünschte
nnd nach Jahresfrist wieder zurück zuliefeni versprach, nach Augsbut^
„nun Lindenmair Burgern und Gastgebei" geschickt worden seien, wo sie
Binleltung.
itoT „Schraiber* dw Ktirlilraten In Rmpfang Dthm; f> Bämlc (KK. hU.
gQ. PP,. FF,. PVP) habe er «Ibst (Kilian) dem Knl>i:u)iof Krost 3ta
Kreising un«! xwci wcitöte (ill), unil (JQ,) in Ncabni^ selber äbergebon;
mithin warca uu EntbiHcbor Einst im guxon 112 Bände vorlidion
worden. Zwei woitorc Bünile bcfandeo rieh dimals in Hcidolberg (G
und II,) und 28 waren nocti »i Neuburg „im sclineckben «tilblen" vor*
bliebe», vna allofl im «inzclnon mit den .Signaturen belegt wird, die
freilich bei dem Heüt im (^clmeclicnstfibloin nur 22 Nummern ergeben.
Uobor die llM zuerst goDanntoii BÄnd<5, welclio Erzbiscbof Ernst
von K5!n (I58ft) ontliojjen hatte, winl vom 13. Oktober 1595 — 12. .Sep-
tvtnlter IG(>7 eine woitliiuHge (!orre!i|iondenK geführt zwinchcn Neuburg
und dem ürzbist^hof. Meistens wird da von „ettliclien I'hilosopliischen
AIvhimcy Büchern" |{csprochen: in xw«t Schreiben heiwit es „Thoo-
phriislfcchii und andere rhiluRopliiMcIi» Uüoher"; im Conc«pl de« irrsten
SobreibeDo dagegen »iud die Worte „uniidt nndere des 'rheopl)ra.tti l'ftnt-
celsi" an^fEestrichen. Üb also und wieviele l'araceUuHhaudHchrirteu sich
darunter bernudeD, lüiwt »ich nicht mehr sag«n. Der Kurfilr^t theilt
getogontlich mit, dost er die Biiuher „binnen iinn:«cr .Statt l.iittidi under
nn^rn dci^leiohen nocli niehrern stehen habe" nnd veitipricht zulelxt,
nie nach Frankfurt am Main in die verabredete Herberge xur Gerste' /.u
Hohickon, was niemaU geschoben zu »ein scheinU Der Bevoll niüchtigto
de« [Takgrafcn hatte in [-'rankfurt vom 1 1 . September bia 20. October
1607 vergeblidi auf den Gosundtcu de» Erzbischors gewartet. Ich habe
auch in Lütliuli Nachforschungen angestellt, welche keinerlei Erfolg
hatten; auch Prof, le I'aige hu der dortigen Universität, der »ioh ein-
gehend mit EntbiKchof Krn.>it beschönigt hat, vermochte keine J^puv von
diesen iland»chriften zu linden. Mit dem lä. September 1607, dem
Datum dos letzten SchroibenB dos Kurfürsten an« ScJiIohs Arnsberg, ist
jede Spur von diesen 104 llandschnficn erloschen; sie scheinen völlig
untorgegaiigeii zu »ein.
Fast hnndert Jahre weiter la-sst sich der (te<t der 141 Ncuburgfir
lland.scUriflen verfolgen. Am i). .luni U)i^H wm-de die oben genaimte
„.Summa et eigna aller riiilosophifohan Alchimeybneber" und das Vcr-
seicbnt!» der au ErzbischoF Ernst geliehenen Diichor an n'bro Chur-
rüntliche Durchlaucht nacher Heidelberg' gesendet und als um 6. Januar
lGf.H Johann Wilhelm Kurfih-Ht und Pfalzgraf bei Khein, Heraog zu
Jülich, Cleve und Ber« (' !Oi»S fVm, reg. seit Ifl'.W) von Dü-tseKlorf
BUS nu den Kurfii rötlichen llofratb zu Neuburg den Befehl ergehen liees
„Ihr sollet die von dem Tluiophrasto in nnsorem darobigeo Arcbir bt-
Bndliobo Manusciipta alabald hiehero sicher idiKcliickon" (ßl. K5), wurden
von dem Archivar Hader laut Bericht vom 21. Januar l&M \m Neu-
4
EinleiluDg. 5
barger Archiv noch „solche inn .37. libelleu bestehende manu-
scripta" vorgerunden und nach Düsseldorf geschickt, wo über den
Verbleib deraetben nichts mehr zu erfahren war; auch die Akten Kur-
fürst Johann Wilhelm's in Maonheim und München sollen nichts darüber
ergeben.
Ueber einen Theil dieser 37 Manuscripte enthält aber das Äkton-
heft noch wichtige Mittheilungen aus früherer Zeit, zunächst über die
6 Bände, welche Hans Eilian persönlich dem Kurfürsten Ernst in
Freising übergeben hatt«. Dies geschah am 3. Mai 15S5. Der Kur-
fürst bat dieselben „Doctor Johannj Huser zu grossen Glochaw in
Slesien, Medice . . gerecht in den Druckh zu bringen alsbald zuegostellt".
Das Verzeichniss dieser 6 Handschriften mit genauer Inhaltsangabe ist
noch vorhanden; es lautet [Bl. 5 und 6]:
Theophrastische bücher seiner Handschrift,
den 2. May A°. 85 mit mir gein Freising genomen.
In philosophia.
[IX, 45] De Nymphis, Sylvanis, Pygmeis et
Salamandris 12 bletter.
IX, 27] De generatione stultorum .... 8 bletter.
[IX,. 162] De inventioneartium 10 bletter.
[Tb. I No. 86 S. 48] De sensu et instrumentis .... 7 bletter.
[IX, 1] De lunaticis 10 bletter.
[Th. II No. 83 u. 88] De geueratione et Corruptioue Rcgnorum 8 bletter.
[IX, 111] De Mala et bona fortuna .... 8 bletter.
[IX, 79] De arte presagia [!] 11 bletter.
[IX, 263] De demoniacis et obsessis .... 10 bletter.
[I, 67] Opus paramirum 46 bletter.
[Th. I No. 86] De tempore laboris et requiei ... 8 bletter.
[Th.IlNo.88B1.413f.] De virtuto humana 8 bletter.
[IX, 280] De aanguinc ultra mortem .... 5 bletter.
[IX, 311] De homunculis 4 bletter.
[?] De iucantationibus 13 bletter.
Originale fragmentorum, prognostica-
tionum et aliorum librorum ... 34 bletter.
[Th. II No. 95 Bl. 127] Serrao Ob der weltlich gewalt über das
blut zurichten hab G bletter
[IX, 321] De animalibus ex Sodomia .... 4 bletter
In Mediciua.
[tV, 118—207] De podagricis et aliia decem morbis
0 ^^^^^^^1 lUaloitunK.
Nemlicli
pV, 118] Ton der wasscvsucht
(IV, ISrj] vom Seliwincii oder richwindmielit aridura und IiecttCft
[IV, 132] von farbsucht«u i. a. gedsucht
[IV, l-tl] vom Slag
[IV, 155] von der Daubsucht odor uii«ynnjgkeit
[IV, 165] voD WürmoD
[IV, 173] vom SluIIauf i. e. liot Ruer
[IV, IHl] vom Podagra, /ippoiicn und andern soinen .i[i«ctobus
[IV, 190] vun clor falloudcii sucht
[IV, 300] vom kalten wehe od«r fiober
[IV, 138] von der Colir.a
Alles 101 biotter
Sambt allerley fragmentuu zur ArUuoy gehörig 102 »tuckli
und stüuklin.
[IV, 367] vou hiurallütidcD Sioehtsgün der Muotter, so
allein d«n Tmucu iiuhnngt 38 lletlcr
tCtiir.l''ol.',4Ü2] von Öffnung der baut und Irer natürlicher
vorlotxuDß 17 blettQi'
[V, IM] Do morbis ox iocautationibus, impi'i38ifioDibus
iufvriüribuä foUa ID.
Kx rraginoutis Thoophraati
[V, 151] ). Zu den unflichtbareu kranckhoiten
[V, 154] 2. Do doaporatifl inorbis
[V, 157] 3. De morbis somnii
[IX, 275 C?J] 4. Aliud frag, de somniis
Alle» in 4"* 20 bleltor
Diese btloher alle hab Ich am I<'rdilag imch Jiibilate A°. 85
Meinem gnodigslen berrn dem Cburrümteii ku Cölen duch Doutor
Johauu llusorum Modicum Glogaviosom von seiner Churf.
gnudon wog«u L-mpfaugun xii t'roising goliorurt, dorgoHlalt, wann
Sy von Neuem gerooht ludruckhei] gobraudit worden siud, das
Sy atsdanu Meinem guedigen füntteD und hcin berxog philipps
ludwigeu Pralzgrafen etc. au Abgang und an achadeii UDVer-
xüglich wider goiu Neuburg gelifort word<;n sollen.
(Wo mcb die nngcführteu Schriften iu dor Iluxer'scliGa Quartauitgabo
fiudcn, habe ich mit Band- und Seitenzjkhl au den Rand gesotEt, ebenso
den Verweis auf Tbeil I und II dieses Werkes bei den von llniwr nicht
aargenommencn Abhandlungen.)
Auf Anregung tlaas KiHan's mahnte Pfoligraf Pbilipf Ludwig
EmleituDg. 7
den Kölner Eurfiiraten Ernst von Bayern am 24. August 1588 um
Rücksendang dieser Handschriften [BI. 18], welche denn auch laut einem
im Original vorhandenen Begleitbriefe Huser's [Bl. 20] aus Frankfurt am
Main vom 6. April 1589 bald stattfand. Gleichzeitig sendet Huser die
3 ersten Bände seiner Baseler Quartausgabe an den Pfal^afeu mit
,ettlichen Eüchiin unserer teütschen Terra sigillata so in Schlesien
gefunden wirdt . . . wider gifft, pestitentzi&che fieber, rotten wehe etc."')-
Aus einem weiteren Briefe Huser's ist zu ersehen, dass bis zum 25. April
1590 fünf Bände der Baseler Quartau^abe erschienen waren.
Doch Huser hatte ausser den in dem eben abgedruckten Ver-
zeichnias genannten noch andere Paracelsusmanuscripte aus Neuburg
benutzt. Er hat seinen Famulus Paulus Linckh „mit einem schreiben,
deß datum Strigaw in Slesien, den 28. Augusti Anno 86" nach Neuburg
gesendet, um, wie Hans Eilian berichtet [Bl. 1], „nach ettlichen Defecten,
die Er, damit des theuren Manns Theophrasti Bücher, souü menschlich
und müglich, Correct und gautz in publicum kommen möchten, undor
andern, noch bey meinen Hannden habenden Büchern, Sy seyen Theo-
logisch oder nit, sich umbsehen . . . unnd von Ime, was Er vormaint
zum werckh dinstlich, aufgeclaubt, und doch damals nit mit sich ge-
nomen, sonnder bis Er an seiner wider Haim Rais in Slesien, hieher
komb, bcy mir gelassen . ." Eine Erklärung Paul Linck's über die
von ihm ausgesuchten Manuscripto ist noch abschriftlich vorhanden, sie
lautet [Bl. 15/16]:
Nachdem ich Paulus Linckh von Zeitz Philosophiao ot Mcdl-
cinae studiosus von dem Ernvesi^ten und hochgelarten hcren
lohanne Husero Medico zu grossen Glogaw in Slesien, meinem
geliebten herrou und Preceptore, gegen Neuburg an der Thonaw
bin vorschickht und von Ime mir ist bevolhen worden. Mich in
des trelfonlichstcn Philosoph! und Modici Theophrasti Paracclsi
handschriften (welche der Ehronvcsstc und wolgcachte herr lohann
Kilian etc. undor seinen hannden) zu ersehen. Ob ettwo noch
cttlicho Tractaten zum Buch Philosophiae magnao ge-
hörig unuder denselben Thoophrastischon Autographis
zufinden, damit Sy sambt andern Theophrastiachcn büchcrn,
welche obgedachtem meinem herrou etc. loh. Husero zu Freising
seind überlifert worden, mochten in truckh verfertigt und
publicirt werden.
') Diese Striegauer Siegelcrdo war von lluaer's Lehrer Joh. Scultetus vom
Berg goD. Montaaus (* 1531 zu Striegau, f 1G04) entdeckt und lieachriebeD wordeo;
es werden eine Nürnberger Ausgabe seiner Schrift über diu Terra sigillata erwähnt
von 1585 uDil eine Baseler von 1597, beide in i"; mir liameD sie noch nicht vor Augen,
B Elnldluag.
AUo Inu kh diesem bov«lch mit mllglichem VI«» iiiich-
giygaiigoii, Mich ilariiioon creehon und unnder donaclhigcti dLt«
vier Toißcnile Traclat zum Imch Pbilosophiae mn^ae ^ehärii;
ligeiid bi^ruudei]: [Aus dum audcni biiiiU]')
[IX, 187] 1. Do votiü fllionio 6 blottur
[[X, '22h] "2. Dg superstilionibu.') cl oeremoniiit ß blettor
[IX, 2(M] 3, Do Auctoritato etc. Hnnctorum 0 blelter
[IX, 293] 4. Do aiiimubuH tiomiiium po»t morloiit n|)jmi'ciitil>uK 4 blcttor
D&<<g1ci<.'lii>ii 7 um) Ulli liulbs atitluri? bicttor'). ilio MudicJii uikI
I'liibisojilioy belrciroiKl. [Au» Anm dritten bliail]')
Solche vier Tractat samtil den T'/i blettorn «nd mir &\i{
mein bitllichs erituchän im namen moiüs Iicrm vou (jodachtom
licirn lohnan Kitimi xulußcii gi-bcii wonloii und Sy aul' dio
wider tnhor Reis abzuücliruiben boy Ime verlaaaeo.
Gelangend aber dio 'I'lieophratittacheD Aulograplia
(weltlie Doctori lobann Wintern von Andernach xii Suassburg
seligen gelihcn worden) Sü ditiolbigcu zu meiuoK hcrron oder
indnon huiiiidea kommen wurden, Froraittir ich hiomit, dun
di»dbcii ni'bi'ti andern lu l'VeisiQg empfangenen btichern, dem
borrcn loh. Kiliano gegen Neuburg zu »einen bandoo aollen xu-
gostellt werden Kntwi>dpni durch uua Kolbs <^idor mit ci^non
gewißen boten, Datum Neuburg au der Thonaw den <J. Ocl^bris
im 1586'"'Jar.
I'auluü Iiinck Ziconsis
l'liiloHopbiae et Medicinaa
stadioBUs.
Wann Linck die genannten 4 Bücher tind TV, BlSttcr mit nach
Schlesien nahm, oder ob er »e in Nouburg §pator abgcächriubcn hat,
geht «US den Akten nicht hervor, wohl aber ist aus d«m „CatHlogu»"
dea 9. Bandes der IIuKorVhon BiHelor Qu»rtaui<gabo ersichtlich, dans sie
für die Textgestaltung bcnuUt mih\; denn Jluser bemerkt bei allen 4
Abhandlungen aoadrücktich, da» er das Autogramm ilobenheim's [in
Neuburg!] seinem Text au ßrunde golent hat,
Beaclilung verdient auch der Hinweis Linck's auf die „Theophra-
sti^chen Autograph»", welche Dr. Johann Winter von Andernach
za Strasfburg bei seinen Lebieilen aus Neuburg a. D. enllitdion hatte.
Günther von Andernach (1487 — li)74) nimmt in dem Kampre
der (»alenifltou und l'aracelsistcu in der Mitto des 16. Jahrhundert» eine
•) OrigiM^notii KilianN bei «iiicr Auf/Shlung donellni SchrlfUn auf Blatt 17.
^ B«Ia Ituekh etoca bUU* «bcBfalU auf Ulatl 17,
Eioleitung. 9
veiniittelnde Stellung ein und wird in der Gescliichto der Medicin als
„Conciliator" gefülirt. wenn auch in Kloiuwächter's Artikel im Itiogr.
I/e<(ikoD der Aerzto II, GTST davon uichta zu merken ist*). DaBS sich
Günther über die Lehrmeiuungen Hohenheim's auch noch über das
gedruckt Erschienene hinaus zu unterrichten trachtete, geht aus der
hier beurkundeten Entlehnnng von Handschrirten des Einsidler Geuius
deutlich hervor.
Wie eine von Pfalzgraf Philipp Ludwig für Huser und Linck
ausgestellt« Vollmacht zur Erkundung und Rückforderung dieser in Ver-
lust gerathenen Neubui^er Handschriften mittheitt (ausgestellt zu Neu-
burg an der Donau am 7. October 1586), hatte Philipp Ludwig's Vater
Pfalzgraf Wolfgang (* 1526, 1 1569) aus der Zweibrückcr Linie, 1559
in Nenburg zur Herrschaft gelangt, von den Büchern, die von seinem
Vorgänger Otto Heinrich dem Hans Kilian anvertraut waren, dem
Doctor Günther von Andernach geliehen [Bl. 13 und 14]:
Acht bücher sein Theophrasti hanndtschrifft: das erst De
morbo Caduco vel de caducis, dasannderDe podagricis^
das dritt vonu der Bergsucht, das vierdt Sermo date Cae-
sarj, das fünfFt de Pestc, das Sechst vonn den unsicht-
baren Eranckheiten, das Sibendt de vera iufluentia unnd
das Acht de morborum origine etc.
Diese Handschriften auszukundschaften ist Paul Linck von Neuburg
weiter gereist, scheint aber bei seinen Nachforschungen keinen Erfolg
gehabt zu haben; wenigstens sind alle hier genannten Schriften in der
Huser'schen Sammel ausgäbe nach Niederschriften anderer gedruckt,
keine nach Theophrasti Handschrift, in welcher sie Günther entlehnt
haben soll.
Eine eigenhändige Notiz Kilian's auf Blatt 17 a besagt Folgendos:
Thobiaa Creulin von Giengen der Arznei Doctor über-
schickt sub dato den 6. Augusti Ao. etc. 78 aus Augsburg nach-
volgende Tbeophrastischo bücher, so er seinem vermelden nach
im legato von Doctor Andernach seeligen empfangen:
1. De peste
'} ÄuBschlaggebenii für Günther von Andernach's SlelluDg ;iur Paracol-
■Uchen Uedicio sind seine Darlegungen in dem 3. Dialog des 2. Theiles (Commen-
tariusj des gewaltigen Folianten ton mebr aU 1670 Seiten, der sich „De medicina
veteri et nova tum cognosceoda tum taciunda" telilalt und 1571 bei Ucaricpeter
in Buel erschienen ist. Qerissant übergebt dies vollkoiDmen in seiner eingeben-
den Inhaltsangabe dieses Werkes in dem „Calaloguo raisonniS des ouvragea de
J. Gonthier" p. G8— 70, welcher soinein , Eloge historiqua de J. Gonthier D' Ander-
DMh", Pari» 17Cä. 8" (XS + 88 SS.) ftDgehiingt ist.
10
Binleiluug.
2. De morbo caduco.
a. Von dor Borgsuclit
4. Du causis Ol origino morborum.
5. D« HODMU et ia»trumontiM.
t>. Kttlicbe fragmentn.
Die vier Pisten der hier genaontea ^Bücher" (llandflchnfteii) »ind mit
dou NummorD b, 1, 3 und 8 dea obigen Voioichnisses iwoirelloü idou-
ÜMh; Mild sie thutsüclilich nach Neuburg xuruckgoliofort worden, 80
«rweckt die Jahrzslil 1578 Krstaution. Man riihiL aidi rorsucht InHl
oder IbSS zu setzen; doch folgt direct nachher auT ilomscibcu lllatto
die Notiz, das» Paul Linck am 9. Ootober 1686 die 4 Tractato xuf
Philoaopbia Magna aasgesucht habe. Vurwunderlitih Ist auch, da.t.4 Kilinn
von iliesen an Günther von Audernai;h goUchciicn I[andm;hrifteri iti
dem Hauptverxcichnin» der 141 Neuburgor lInndHutuiflen („Summa et
aigna" s. oben), wo Hoch alles Entlehnte mit aufReführt ist, kein Wort
sogt und da3s er sie in einer Eingabe vom Sommer 1588 an IMiilipp
Ludwig [Dl. Ib] noch aU auästniidig nennt. Sollto or die Kückkchr
dieser llandsuhriftcn Linok und Htiser verheimlicht liahen??
Als Johann Huser seine Sammelaus);abo mit Unterstützung Kur-
rümts Ernst von Köln vorbereitete, wollte or eich auf die philoi(0|i]ii-
sclien, mcdiciniachcu un<l chirurgischen Suhriflen besclirjinkcn; die Theo-
logie scliloBi! er von dor VorölVeutlichung au». So spricht auch unser
Akteuhoft DI. 13a von dem Kvorhabonden nutKlldien unud löblichen
gutten worckh, alle deß theuren IMiilosophi nnnd Medicj Theoplirustj
ParacelsJ tijichor in l'hilosopbia et mediclua gorecht in den iruckh
zubringen". Dom »ich «her bei lluiier, der wie «uin Lohrmetster Job.
Montanus gut kalholitich war, das Uftilrubcu Hohenhcim's Schrieen
kennen xu lernen, auch auf die Theologie erstreckt«, haben wir oben
schon iu seiner Instruction nn Linck konneu gelernt, in der es auiu
driicklich hciest „«io »eicn theologisch oder Dicht." Dass diät
Intoresso für die Theologie des ParacoUus «pätcr noch xunahtp, dafür
bietet uiu dos Neuburger Aktcnhefl nodi eineu vriclitigen Beleg.
AU seine .Sauimolauvgabo schon drei Jnhro lang erschienen war,
bezw. der Druck der Ohirurgica schon 3 Jnhro slocklc, war ilu»er im
Octobcr 1094 nochmals in Neuburg a. D. und entlehnte von dort eine
gaiu« lieibo rein theologischer Abhandlaugen. Das Aklenstfick über
diese HntlehnuDg üt noch at^chrifttich vorhanden und lautet (Itl. 30 u. 31}:
Tbcophrasti paraccisi Tractalu»
«ua manu scripti « 2^" fasciculo.
PrologUB in vitam beatam 7'/t bletter
Einleitung:. 11
De summo et aeterno bono 7'/, Bletter .
Do faelici liberalitate 7 '/, Bletter
De bonestia utrisque divitiis 7'/, bletter
De oföciis beueficüs et stipendiis 7'/, Bletter
De ordine doni 7'/, bletter
De votis alienis 8 bletter
De Religione perpetua .... 7'/» bletter 4 halb drunder
De Eccieaijs veteris et uovi Testameati .... 13 bletter
De re Tempil eccleBiastica 77i bletter
De Saperstitio albus et ceremonijs 6 Bletter
De potentia Gratiae Dei 7'/, bletter
De Thoro logittimo 20'/, bletter
De Thoro, vidua et Virgine 7'/» bletter
De ßupta et alienis rebus Don coucupiscendis . . 7'/, bletter
Von der Eehordnung und Äigonachaft 9 blett«r
De Martirio Christi et noatria delicijs 7'/, bletter
De Remissione peccatorum 7'/, bletter
De Sanctorum auctoritate 6 bletter
De veneraadis eanctis 7'/, bletter
De ßesurrectione et glorificationo corporum . . 8 bletter
De Animabus homiaum post mortem apparentibus 4 halb blätter
De Magnificis et superbis 8 bletter
In Eaaiam prophetam 4 capita et suraum corda . 12'/, bletter
Septem folia fragmentorum cum parva schedula.
Drunder Viere nur halben beschrieben.
E 3" fasciculo.
Naturalium et harum rerum aimilium interpretalionis [!]
super quatuor Evangclistas 76 bletter
Diso oben Vorzeichnete Tractatus bekenne ich Johanu Huserus
Churfl. Coluischer Von hauQ auß bestalter Leib medicus und
Burger zu Glogaw etc. daß ich dieselben auf gnedigo bewilli-
gung deQ Durchleu cbtigen IlochgeborDen forsten und herren
hcrren Philips Ludwigen Pfalzgraven bey Rein herzogen in
Baim etc. meines gnedigon füraten und herren von Ilanßen
Ktlian etc. solche Tractatus so baldt ich diselben durchsehen
oder abcopiert werde haben ganz und ohne schaden auf meinen
ÜDcostcn wiederumb in Ir. F. G. Bibliothec gegen Neuburg zu
liefern ganz treulich sonder gefährden. Actum Neubui^ den
10. octobris atylo novo A". 1594. DaO zu mohrer Sicherung
hab ich mein Sigl zu endo wissentlich aufgedruckt.
IS
Eiulvllunc.
DidHo Üioologim'licu Abhiiiiilluiig«ii siDtl udh itllc nuch h(>iito linnd-
sobriftlit^h orlmitoo, wir word«n «In tu dou untou xu t)csi-)ircil>L-tirlei>
iIaii<)Ni'1irirtcn HÜmnUlii-ti nocli üntmlTcn. Von WcrÜi Ul, iIiiim »iu liier
IUI einer Stelle als l'aracolsisdi aufutriilirt uuil fieieiigt werdi>n, nri wol-
chor iri'thiimcr über dio VcrfnäüiTscIioft von vonihoroiD wenig walir-
Mhcinliah «ind; nucU hei.iHt «s ja auMll'ücklich Trsctattu sun mnnii
»cripti.
Das 2. uud 'A. Itfindel, wolchom nio auf der Nouliurgci' Itil>)iotlii«li
angoliörton, enthielt aucli die von Linck IßSIi aasgcstu'liti^ti Alduutd-
liiiigcii ttir l'liilusopliiu mugoa und dio Fragmente xur Medicin uml
riiiloMopliio. Kiithiolt das xwuito Itiiiidcl vielloiclit nur Scliriften sur
riiili>NOiiliia Magna!* Wir wenlen in finer OürlilKor HatKUdiritl
(h. unten uti.tero No. 83) dio Mehrzahl der eben angeriilirliMi llx'ologi-
Hülicii Schrin«a als Philotfophiuo maKO^o partes (XXX — LI) xui>aiiimen-
gestvili linden in dwaa anderer Rcibeiifolge. Vgl, aoch das llcidcl-
bergw Mscr. No. 90.
Dtirflber, diux Iluiter diese tbeologifchcii Alilimidltiiig^n «ioder nach
Pieiiliiir^ xurÜL'kgelierert hui, tlndct xii'h zwar im weiteren Inhnll do«
Aklenhertea keine Angabu; dech kuiin innn wohl iius dem l-ohlen eines
Huhnbriercfi ituT pünktliche Rfiekiteiidiuig .-sclilio-saen. Auch diosc tlieolo-
XiHrhi-ii Ilniidi^chrirton sind also wolil iriy4 mit nach Düüseldoif ver-
sendet worden und dort verschollen. Hei den jesuitischen kalbgeberii
Johann Wilholni'tt werden sie violleicht nicht dio beste Aufnabnio
gefunden hüben. In welcho Knhrlidikoiton diese Nouburgcr lland-
achrirten auf ihren Wanderungen geiiethcn, davon kiinu man sich eine
VontolUmg maclien, wenn man nuf Ri. 36 lintl, dasn Cmbinclior Ernsl
am U.September 1597 niitllieilon liisst, mtin wolle auD den ItQchern
einen „Ektract" machen lassen, „was guctt oder nicht . . . die buecher
80 nichts richtig« [enthnllenj sull man nubr vcrbronnen". Das
scheint an dieser Stelle rreilich auf Alchcmyslittches und Medicinischos
lU gvhon. Aber wo war das lüide abKnsehen, wenn einmal der firnnd-
sati der Vernichtung des „unrichtigen" aurgv^tstellt war — und Johann
Wilhelm war nicht Entleiher wie Ernst, «oadcrn BesiiKer!
Wenn aber nach Lage der Uingo die lloirnung nur ^w. gering ist,
dass sich von diesen 141 Neubtirgcr IlaiiilHchnrt«n noch irgendwo ein
Rest orhall«n hal>«n sollte, so txiwcist der Münchoner Aktenband liber
iliro Verleihung jedenfalls, wie grossen Werth ni.^n durch anderthalb
Jahrhunderte auf diese I'aracolsUf^rellquien iu den llündcn der Bayern-
herzSga gelegt hat. Es war »icher niclit der Chomicus Dans Kilian
nllein, der sie »u scliützen wussIgl
^
Eioleitnng. 13
Sie Handschrift des den känttner Ständen gewidmeten Werkes
in Klagenfart
An zweiter Stelle nennt Huser als Darleiber „ein Ersame Landt-
schafft deß Krtzhertzogthumbs Kärnten", welche ihm „die drey
Bücher, so Theophrastus derselben selbst dedicirt hatt" gut-
willig mi^etheilt habe. Vor Jahren habe ich mich um Aufschluss nach
Klagenfurt gevendet. Trotz des sehr freundlichen Entgegenkommens
des Archivars des kämtner Geschichtavereins in Klagenfurt Herrn August
von Jaksch und des Herrn Landeskanzleidirectors Baron Jabornegg
waren dort alle Bemiihungen vergeblich. Die stäcdische Aktensamm-
luQg wird zwar dorten verwahrt, aber die Ausschussprotokolle begianen
erst 1581 und Akten vor 1590 sind nicht vorhanden. Auch die Bam-
bei^ -Wolfaberger Akten (worin sich die Abtheilung Villach befindet) in
Klagenfurt, Wolfsberg und dem Wiener Staatsarchiv lieferten Herrn
von Jaksch keinerlei Ausbeute über ParaceUus. Es wird also auch
die werthvolle Schriftensammlung, welche Hohenheim den kärutuer
Ständen widmete, enthaltend die Chronik von Kürnten, die Defen-
flionen, den Labyrinthus und die Tartarusschrift, im Original
verloren sein. Eine fast befremdliche Spur derselben bei einem Wiener
Sammler aus der Mitte unseres Jahrhunderts werde ich weiter unten
erwähnen.
Dass die karntner Stände Werth auf diese Paracelsische Gabe gel^t
haben, geht aus folgendem Schreiben hervor, welches auf dem Inns-
bracker Statthalterei-Archiv verwahrt wird. Ich verdanke dasselbe, wie
manchen andern wertbvollen Aufschluss, der Freundlichkeit des dortigen
Archivars des Kaiserlichen Raths Dr. von Schönherr. Das Schreiben
ist an den Erzherzog Ferdinand, späteren Land esfü 1*8 tcn von Tirol
gerichtet, der sich damals in Wien befand. Er war zu jener Zeit Statt-
halter in Prag; ab er die Regierung in Tirol antrat, ging seine Regi-
stratur mit ihm, sodass sich das Schreiben jetzt in Innsbruck befindet.
Das Schreiben lautet folgendermaasaon:
Durchleücbtigister hochgeborncr fürst, cur fürstlich durch-
leücht, sind unser gehorsame und wtlligisto Dienst underthe-
nigist zuvor berait. Genedigistor horr, von eur fürstlich durch-
leücht ist uns verschiner zeit ain gcnedigist schreiben und
bovolch des dato Wienn den zwainzigi^^ten vorgangen monats
augusti (lits dreiundsechzigiston jars an ein gcmaine landLschaft
disos landL-< Kherndten lautcndt zuekumen, welches wir in
irem abwcaen empfangen, erülVendt und volgcnds daraus gohor-
samiat vernomen, wie cur fürstlich durchleiiclit gclaubwiordig
14
Eiiildliing:.
beridit, iil^ solle aiii landUcLnll otliclic vjl »cliriftcn uod piiouher.
ao weilland TlieoplirttatUH Paracelsa-N der «ruici doctor etc. be-
scliribon boi vüiunder lialicn und aufbelialten laüsen mit gene-
digisWm bog<ärn, das wir diesclbijjt'ii our IJirsÜicbea durchlcücht
nw und«rtheiugem aDgenemen ({«fnllcn ullc xu orsohon und wa»
fiir eur fürst lidivu durctdeiiclit, i-lwo ilnrinncri ^ji^fwllig stein
inoutite, abscli reiben xu laüsen, aufit riirderlichiHt neben ainem
invcntitrio xueHcliickon nollcn etc. Hieraur und zw undertlie-
niger vokiehung zaigen i-ur fürslltcli durchloücht wir in •;iOior-
Hämb an, daa bei einer landächuft huuileu des obern^tiiiitun
doctorbs Th(;opbrHtiti l'aracolsi seligen pueuher oder ücliriHon nicht
mehr iilit dr«y pOechor die or oiner landbchalTt golasaim und
üitorantwurt ligend, welche wir utivorzogoodlicli i.*ur riii-Htliuh
durclileilcht beten Eue.schi<^keu nicht uudcrlusMcn. So itciun ubor
dieselben uiidor einer landLnchatl haniUiingen und H(^hril't(!ti ver-
lc>|>t gewesen und cnt diäo tüg nach lungern, vlaU»igon nach-
«ue<:rht-n gi^fiindoii worden. Die haben ffir oiigiualitor /usanion
in uin ))uei-h einbinden lii^non und i'iber)i(!ii<l>'n die eur riimllicli
durchloüplit hieinil bei aignem poten mit ^chonain ister bit«,
enr füretlicU durchlcüelit wellen gencdigiAt Verordnung ihuea,
auf Ja« diesi-tbigtin nach genügsamer cntehung oder bewhreibnng
einer landtat-haft luit gelegeuhait wiJorumb iuc.gcHdiii:kl und
überhimdigct werdoii. und tliuen hientit cur fitrstlicb ilurüKIciii-bl
unseni genodigit>ten hi-rrn ein iTitnnio liindt-ir-hall nanibt unii
uudertlii-iiig und gehorxainbiidien bevelt^hen. Ihitum Clagonfurt
am KWünundKwainzigixtitn tag octobriü unuo etc. im droyuud-
seuhxigi.tten.
Kur lÜrstlichen durchloüchl.
niiderHrnnig
nnd gehitRtamb
N. einer cmanieu landtxi'han in
Kberndlen vorordonl aussohuss.
Erxlioniog Ferdinand von Tirol (• 1529, f IMÖ). der Gemahl
"fdor Hhiliiipine Weiser, dessen Beziehungen r.\i I.eonhard Thurn-
aysser von llormana Kopp erwJihnl werden (Die Alchomie in
iltenr und neuerer Zeil, Heidell*crg ISHfi 1, S. 101»), hatt« aLsn in Er-
fahrung gebruirht, ibu«^ die kärnliier Stünde ParaceUische Sclirilton bo-
sii.->tton, und am '20. AugUHt ir>r>:( von Wien aus diu« Verlangen uus-
geiiprochen, diese Schriften nur Durchsiebt und evonluellen ALschrift-
ntlime geliehen zu erhalten. Der Lundschafl«Hiim>diuwt lätvit auf dieKca
Verlangen unterm 32. Octobcr liriiS obige Antwort ergehen. E» hatten
EinleituDg. 15
sich nur drei Bücher nach iangem Suchen vorgefunden, welche der
Auaschuss in einen B&nd binden Hess und dem Erzherzog mit der Bitte
um Rückgabe znsendete').
Da dies im Jahre 1563 geschah und Arnold Birckmaon's Erben
1&64 diese Schriften Hobenbeim^s mit der Widmung an die kärntnor Stande
zum Abdruck brachten (Tbeil I No. 64) und dieser Kölner Text direct
&uf das Klagenfurter Original zurückgeht, so wird zweifellos in Wien
oder Frag eine genaue Abschrift genommen worden sein, welche dem
Kölner Drucke zu Grunde gelegt wurde. Die Auffindung dieser kost-
baren Reliquie, welche dem Eingreifen des Erzherzogs Ferdinand zu
danken ist, hat in den Kreisen der Paracelsosjünger grosses Aufsehen
erregt. Die Paracebisten Bodenstein und Toxites hatten schon im
März 1564 Kunde davon und von der I}Gabsichtigten Kölner Druck-
legung, wie die Widmung der No. 61 des ersten Theiles beweist (vgl.
auch Theil I S. 101). Wer den Erzherzog zu seinem Eingreifen an-
regte (Thurneyaser oder die schlesischen Paracolsisten?) und wer dem
Kölner Paracelsusfrounde Dr. Theodor Birckmann die Abschrift über-
mittelte, bleibt vorläufig noch im Dunkeln.
Das Original ist damals jedenfalls wieder nach Klagenfurt zurück-
gelangt; denn Huser gibt ja selber an, dass er es (um 1585) von dort
leihweise erhielt und benutzte. Der weitere Verbleib ist unbekannt.
Eine unsichere Spur aus jüngster Zeit ist noch zu erwähnen.
Moriz Bermann berichtet im „Alt- und Neu-Wien" 2. Aufl. 1881
S. 688: „In einem Briefe, den der gelehrte Antiquar Franz Gräffer
in seiner Autographen-Sammlung besass, spricht Paracelsus von seinem
Aufenthalte in Wien folgender Art: „Sie (die Aerztc nämlich) haben
aber befunden, besser sei, so ich zu St. Stefan bin, sie seien auf dem
Hohen Markt, gang ich an den Lugock, dass sie gen St. Laurenzen gehen,
welcher Gegenwärtigkeit von ihnen nicht zu gela.s.sen, sondern erfreuen
sich, mich zu verletzen, so ich vierzig Meilen von ihnen bin. Haben
also dermassen ein Knopf gemacht, dali ich an Tag zu kommen mit
meinen Werken nicht befinden hab mögen."
Aberle schreibt dazu (a. a. 0. S. 21 Anm. 17): „Dio Herren Dr.
Ludw. A. R. V. Frankl und M. Bermann konnten mir keine Auf-
tH;hlüsse geben, wohin der Brief des Paracelsus nach Oräffer's Tod
kam, in dessen Autographensammlung er sich befunden halte. Auch
'} Aberle berichte! in .Grabdenkmal, Schadet und Abbildungen des Tbeo-
phrastuK Paracelsus *, Sahburg IS9I S, 532 Anm. 143 naob v. TeuTfenbach und
V. Voltelini liurz von dieser Entlelinuiig, vernecbselt ober den Kr/lieriog Fer-
dinand von Tirol mit Kaiser Ferdiuaod J. {15JG-15G4),
16
Einleitung.
meine weifcroii Nachronchungtn wiron vcfgol>lich. Aus B(<rmaBB'
Mitlbeilungen, insbeMinitera ein«r Stelle Am angehlic)i«n Krief«» gebt
li«rvor, du« Varncolsus auch in Wien mit don Aerzten in Febtio lebte,"
Aborl« hat »ho ofTonbar nidit gowusst, woher die vdd Bcnnanu an-
geführte Stelle Btainmt. Bcmu« Oriff«r <Ia« wirkliche Autogramm
llohcnbeim's, wo» Hermann bcriolitet, so war iln» üin Hclir weilhvoUca
Stihril'tstück, dessen Verluut man nur auf das AllcrlebbaTlebtc bedauern
kann. Denn di«»or Brief ist vchteittos Geistciiwork [lohenhcioi'ü — nur
iiicbtä rnbekannt«)i!! Bio Stelle stobt nümlich in der WidmungHepistol
der viel beregteii drei Sclirifteo an die Itärntner Stünde, am 24. August
I5S8 von St. Veit datirt. welche Iluser im 2. Ilsndo der 4* -Ed. |
S. M4 — 149 lum Abdruck bringt und die zuont schon in Köln init-
abgednickt war (Thoil I Nu. tJ4). Bei l[u«er lindot sich die von Iter-
mann aiigenihrto Stolle würtlicii «botiito S. 14(> Zeile 2 v. d. bis 147
Zeile 7 v. «. Hat Gräffer, dessen „Kleine Wiener MemoiiTn* (dio im
2. Thoilo S. 2S7 — 294 von TaracoUtu iu \Vii;n handeln) 1S4& erschieuen
Mud, — hat Gräffer diosen Brief wirklieh im Autogramm buaeiisen, ao
itit wenigsten» ein Fragment, wenn nicht das Ganee, der drei an die
kärotner Stände 1:)38 geneudeten Schriften bia in unser Jalirhuodert
gorottot wordoD und war um die Mitto dosselboa noch iu bekannte»
HBodou; wir dür^^n also dio ilulTnuDg hegen, dioid'' kostbare lüntcr-
liiewiuchaft Hoheuhciois noch einmal irgendwo auftauchen y.u acheii!
üor AugsburRer Bargor Lorenx Dehn, nekhen lluner au vor-
lel4tor Stdio aulTiihrt, winl un» im Folgcuden aU Be/<itxvr l'aracolsiacliiT
Handflchriften mehrracli begegne». Der schon itciiannte Hei-tnige Ab-
sclireiber FarikceUischer und verwandter Manuscriptc Dr. Karl Wide*
mann nennt ihn iu inobroren der xohn uuh orhalteiR-n llundscluirten-
bände seiner Feder als Uurloihor der von ihm Goi>irtcn llaudschriftou.
Von DehnV iland.'«chrifteii »elber scheint aber keine auf uns gokommeii
XU sein.
Auch im Hebrigen war weder in I'ettau. noch Hageoau, noch
Ansbach, noch Solotburn. noch Bern eine Spur von doji llano
Hchriften m liodeu, u-olclie Itusor noch zu Endo des 1(>. Jalirhumleriji
benutxea konnte. Auch dio reichen hantlscfariftlichen Schätze, dio der
Schwier Johannes Scultetus Montanus (Scbullhciss vom Berg,
1531—1004), Arzt in Ilirschborg, xusammeiigetiagen halte, scheinen un-
wiederbringlich vorloron. Nur 3 oder 4 Ilandscbriflen sind un« begegnet,
welche nach seinem Bositxo und vielleicht unter seinen Augen im An-
fang ihr liOer Juhte des Ifi. Jahrhunderts in Görlilx geschrieben »ind
Kinleitanf.
17
(vgl. No. 15. 83, 84 und 85). In einer (lie««r llamUchririoii (No. 84)
wird flogar auf di« Ansidit Aett MonlanuR in oJnor toxtkritiiwheu Fragß
aawiTÜckIk'b hingewie^n.
Danut isl aber auch völlig prschöpft, was sich heule nach der
Arbeit «nes halben Mon^cheiiallerii ntif [tibliothcki'ii und Archiven »agon
lÄMt flb«r die Quellen der ontten ^!aIDml>]atlsgabe der Werke Hohen-
hcim'a. In Bayern, SchleAien, Franken, im Fl.sa.'ts, in der Schweiz, io
Kärnten und Steiermark ist alles untergegangen was die Hand
Hobenhoim'ii und seiner Schüler der Nachwelt blnterlassen
wollte. Originalhandschrirten tictitxen wir kotno, von keiDoin
tiinzigvn Werke des ParaceUuK. Insofern !«l also bis heute all
»«in Sueben vergeblich gewesen. Wa.s sich zur Prülung der Echtheit
der Mhon bekannten .Schriften Uohenheini's »im dem Studium' der
rrbalt«nen Ilandachririeo ergeben wird, ist darum oinigermassoii mager
aUDgefalleu. i>Qch wird da» Studium der Handschnften dazu beitragen,
unser Itilil von dvm gebtigen SuhaiTen HolR-nheim's nach mancher Soito
hin weAeollich xu orwoitoni.
Anaser den iluaerVhen Angaben über die hand.4chr!ftliclion Orund-
lageu seiner Sammetausgabe sind aber auch noch maacbe andere ge-
druckte Notizen über i'araceUushand.tchHnen beachteoswertb, wenn sie
auch nicht gerade OrigiualhatidscJinlten betrelTen. Ich stelle im Fol-
genden einiges aus der Literatur zuaaniinen, waa mir aufgcstüssen ist,
indetn ich hier als nchon gegeben voraussetze, was im entteu Thcile
dioscH Werkes ülwr I'aracelj>ii4che llands«brift«n von den Herau-igehcrn
mitgetbeilt worden ist, beiäpielsweise von Johannes Staricius S. 6()9
und an vielen anderen Stellen. Ich werde gelegentlich im Laufe der
Mand»cJiriftenb«fprechung auf viele Uinwecso derart noch zurück kommen.
Einig« handschriflliche VerzeidinisNi von Paracelsusmanuscripten habe
ich an's Ende dirser Einleitung gcsctut. Doch zunächst zu den ge-
druckton Berichten!
Daniel Oeorg Morhof kommt in seinem „''olyhistor" (Editiolll,
ifbkau, 1732 4*. Vol. I p. 92) in dem Kapitel De libris myitiei.-« et
Mcretta anter der christlichen Thoosophie nach Dionysius Areopa-
gila auch anf nnsorcn Theophraislus zu sprechen und erwähnt dabei
Fnlgendat: n^lurea etiam ab illo in Thoologicis libri sunt posthuini, ijuam
io Hedicin et Phyaicis oditj sunt. Nam in Bibliotlieca Isaaci VossÜ
pcoe in omne» Novi Foodori« libros oommontarios prolixos,
ab M acriptd», iDveni." Er hat alM die Oommeotare tu Scbririon den
neuen Tostamcnlii selbst geaeben. Weitere Andeutungen über raracebiu-
Xmi» <L KikM.aii 4. etrir^Mnaa SctMhn. IL
2
18
Etnlciluog.
linnJMtirinen gibl mr he't deo libm phyiiici« ncorelioribu« (p. 100):
„MulU, uL <iai<l*!iu lan^ii \>\ut*, «juiim cdila tmni, ü Psrac«lito «cripla
Hu»t, •^uno hiiiL' illiiic ii curioaioriliu.i ajuervanlur. Mciiiiuit in Exerci-
niiunibuH •itiis, Dujior ciliti«, Clari!». WageDKeilius .MauuMci-iptt alicujus
ParacclMci, i{ao(l Uli iii UitiÜathocä Scorialonsi moiistnivit Biblio-
ÜiocuriuH, und« illo urcnnuni illu<l Sltifpiuograpbicutn, <■ »uni^'iurir Immann
paniMlum, de«cri|>«it: cuju^ opc umici, toto orbc scjimctp, (iimiiu animi
atsütui pleiii- plaDtvque inviceni communicari: pos-iuiit. Sed ille über cnm
ovIitiH r<irlc in cioorcs Duperu iDccndto rodaclus ent." Ob sich diu.
mngi^clio MuniiKctipI oder aiKlcru PuracelHUMbaiidscIiril^on noch auf d«r
Blbliotbck tIcH ExcorinI bortodttt. Iinbo ich noch nicht errithreii künncii,
doch h&bc icli Wugf^nxojt'» 8chriri («ingettehcn; das Retiullat der Frürung
gibt difi Aumerkung').
Dnler den Novalore» in philosopbia kommt Morhof bei PaTacoUus
abermals auf il'io Ttioolo^ica lu sprcclicn (V»l. 11. pog. Ili)): „Ksstaiil
non HuluDi iiitor Üpoin rjua cdiln, mulla Thcologica, »ed inter inedita
etian. El adhuo atipcmunt in IV. Evangclistas Oommentaria,
<|uuo liiigun (iermaiüca ncripta, in itibliotheca fsaaci VoimI lutilant, in
ijua ipso e(;o vidi.'' Friedrich Nfouk it\ i>ciniT7.i-il uii dtcsi'it Augubcii
mit oinfgen nialitiu!<vu Wt'iiifungOD voriilicr g«gongen und hat in Leiden,
wo er di« raraceUuitdruckv bctarlK'itet hat, niclil einmal nach 1'aracelau.4-
handwtiriflun gd'ragt. E» liut di-iin auch moiae» Wiiseiix noch iiiüinaml
') Job. Cbristoplioti WageoHuilii Doft. in AcaJ. Alflorf. Prof. Ejorcl-
Utioue« *ei tarii arEumenli. Allilorrt Nürlcuruui 1687. 4". C^ Bll. + 344 SS.). Er
boriclltot In leincr Extrciiuio secandi (S. 69), das» er vor ii J&liren dio Hibliothok
lies Egcorlal licuiiDtit habo, wo mko Ihm ,Cadiccm praegrandom, manu cxnrfttuu'
(oielgl buliD, .cujiii ulegiiiH u T«tiui rubro corlo llgituro, cnulto oi'gvnio. riita. oru
ut in moilia luiinifliiatur: ornntquo ftllqUB innculpta, o quibiu cuiiiilaliM, Pbilippo III.
tlispuimmni Itcgi o|>ui> ilichtiun fuia»o [ng. 1508— IGL'!]. Prima pagIna nKincbat,
coulincri co Voluuinc, Tlicopliratti Patacclst, Leoiiharili ThtirnheuEcri,
('Oruelii Agrippae alioiumrjuc, qiiorum aumiiia uon recte tvaao, Iniiipiiiua Atclijr-
iniataruu, xchodai arcBnoi, ()uai ueinini inorlaliuui couiinunicavcraiit, po&l obitus
«oruadem rtpvrtoa, «t congetitaii. Uagaa libri iuiu» <tuu(]U(^ ipeuius, scripturu auro
(al«rpolaUi cxiuilo, bicrogljpblcae TigurM, aci;urati»iiuH pitiac, paooci iimumnrau".
Wm sieb in dlcMm uagbcbeu Oudi'x, ku dauea maikiicbmerisdi umproblfiier
g«liaiin*r Weisheit ich kpiu bettüti<l«r» VerimuuD bsb«, aiig4blich l'aracelHiiichvii
bcfundM baboD tnag, wird nicbl gernigt, icrmuihllcb ullcrbonJ rare .Eip«iiiu«iiU*.
Di« ADwoünng lum mogUchen G«brauvba iI>m Ueuiicli« üb lutea zur Fvrusprocba unter
Fronmitn, in [.ieb«striinh«u und lu Ueiltwenkcn , vokbo \Vig«nn«Ll S. C9 — 74
damit miilboilt, viril holuesivcgi direct kl« Partie« Uiscb«u Ursprungs bt-xeichiiot:
über ävu Ver^sn wird kein Wort gMugt. Diu« der in seinen Augou au uuauhäti-
bare Codn vormuihlicb iu <leiii groweu Braude untergogangcn »ei, spricht WagMi-
Mäl acbon nia.
:
EinloituDg;. 13
diese vod Morhof gewtosoae Spar verfolgt, obgleich ein vollständiges
labaltsverzeichDisa dieser Paracelsuäbandschriftea schoo vor mehr als
180 Jahrea gedruckt erschienen ist.
Im Jahre 1716 wurde in Leiden herausgegeben der „Catalogus
ÜbrorDin t&m impressorum quam manuscriptorum bibliotheuae publicae
universitatis Lugduno-Hatavae" in Folio. Darin werden von Seite 358
bis 403 aufgeführt die „Manuscripti bibüothecae Vossianae, pretio emptae",
von welchen die „Mss. Chymici, praecipue Germauice" einen
grossen Theit ausmachen. Dieae ganze werthvolle Sammlung ist auch
für die Geschichte der Chemie noch nicht verwerthet, was recht sehr
EU wünschen wäre, tn ihr werden S. 360—36? auch zahlreiche Para-
celsica genannt, die ich hier übersichtlich zusammenstelle, damit der
Reichthum dieser einzig dastehenden Sammlung deutlich in die Erschei-
nung tritt:
Mas. Chymici, praecipue Germanice. In folio.
No. 3 Secretum The. Paracels. p. 360. vers Bohemica lingua.
6. Älcbymia. X. tractatus de Lap. Ph. super capitulum Archi-
doxorum Paracelsi Magni. Demonstratio domus thesanri, et
clavis ejus.
14. . . . gradatio, et transmutatio metallorum Theoph. Paracelsi
. . Paracelsi ars divinatrix, et amatrix, &c. Germanice.
IG. Theophrastus Paracelsus de viribus membrorum et spirituum.
Item praeparationes medicamentornm.
17. ... Theophr. Paracebus de gradationibus, et metallorum trans-
mutationibus, et aliis praeparationibus.
21. Theophrastus Paracelsus de viribus membrorum.
24. De prologo, et initio voluminis Limbi aeterni, liber primua
Tbeophrasti Paracelsi magni; praecedit imago ipsius distincta
coloribus.
De coena Domini nostri I. C. declaratio.
Liber de coena Domini ex capite VI. lohannis. Item ex ca-
pite 1, 3, 4.
De eadem ex caeteris auctoribus Euangelii. Item super varias
epistolas Pauli, lohannis, Petri, Psalmum CXV, epistolam ludae.
De VII punctis idololatriae Christianae.
Libri septem de coena Domini.
De jejunio, et castigando.
De votis alienis.
Commentarius in orationem Dom.
Super Ave Maria, et hujus responso. Ad Simeonis verba.
De confessiono, poenitentia, et remissione.
2*
Kialeilwit.
00 S. TrinltAt« duo MmoneM.
De partu Viridis.
Paaaiotw Dom.
Baptbmsl« Chriatiano.
Sftcrmniento corporu Ch.
Cocna Domini ex liimino nntiira«.
Resurrectione morluorura.
DcsperBtis morbb.
SuguiD« oltn mortem.
Martjrio ChrUü.
Itemisüono peccatorum.
Ke lempli Ecciesiaaliea.
Onktis, beacficüs, et HtipCDdüa.
ReaurrMtiono, et glorißcatloiio corponim.
SenitUr et itiAtrumentia.
äupenülionibus et oeremoDÜs.
Nupta. et alienü robiu aoa concupiiicendis.
llomlnibuH ohaem» ttpiritu malo.
Baj>liitiiiatv.
Vi In beata.
GeDerationo, ot «Icstrnctioue rognorum.
Morbu somnioruiQ.
Characteribus.
Humia.
Thoro, viilua, ot virginc.
Invooatione Mariae Virginia.
Salulatione ejusilem.
Nstirilalo Mnriuü, et Chrixti.
EcoIu»iiM Vvt. et N. Tetitanieiiti.
AgnoHceDdi), ad CletneDlem VIl.
Üate ÜüO ({uod est Dei, et nlii vnrii KCnuones.
Iiiber de jtutili».
Poeuitenti».
ImagiDibus idololalrme.
Snisum corda.
Voncraudis MUicti^t.
Sauctortim auctoritute, et blasphemiU.
Soruio de purgatori»,
decalogo.
ExpUcotio iu I>anie]6in praphelam. (Jerinniiioe.
No. 86. Philippi Tbi>optiraati Pumwlsi uagni opera ouiuia Tbeologica,
EinleituDg. 21
JD quibus sunt explicatlo in EuangeÜa Matthaei, et sermones
in similitudinea Eusngeliorum.
De niiraculis Christi snper obseasos, et super infirmos.,
Genealc^ia Christi libris uovem.
De secretjs secretorum, is quo de vita ChristiaDa.
Eaarrado cap. XXIII Matthaei.
De Aatichristo.
Religione perpetua.
De ordinarii domioi.
Thoro I^timo. Germanice.
üo. 26. Alchimia Paracelsi, constans variis formulis, et experitnoatis, ut
de mediciaa super venerem et mercurium.
30. . . . Theophrastia, h. e. theatriun uuiversae doctrinae Theophrasti.
Philosophia ejusdem. Idem de limbo aeterno, perpetuoquo
homine novo secundae creationis, et Christo filio Dei. Ger-
manice.
Mas. Chymici, praecipue Germanice. In quarto.
Mo. 4. Aur. TheophrastuH Paracelsus de natura rerum natoralium.
German.
8. ...Effigies ipsius Aureoli Theophrasti ab Hohenheim aetat.
aono 47. satis perite picta coloribas anno 1561. ... in ^oe
rursus est effigies eiusdem.
14. Arcana Theophrasti Paracelsi.
\b. Archidoxu) Theophrasti pars prima, quae continet divorsa, mixtim
Latine et Germ.
17. ... Thesaurus thesaurorum Alchlmiao Theophrasti, scriptus an.
1588. . . . Golloquiom Wolfgangi Kappleri et Christophori
SchafTneri cum Tiieophraato Paracelao .... Paracelsi medicina
universalis.
35. Onomasticum iuxta Alphabotum i. e. explicatio, et revelatio
fundamentalia verborum Paracelsi absconditissimornm . . .
38. . . . Speculum naturale Theophrasti Paracelsi.
56. Chirurgiae vulnerum Theophr. Paracelsi capitat. XV Theo-
phrastus Paracebos von hailung do zauberischen schaden.
Wir werden diese 18 Handschriften alle im Laufe dieses Bandes einer
eingehenden Besprechung unterziehen.
Peter Fridr. Arpe schreibt in seinen „Feriae Aestivales. Sive
scriptornm suorum historia. Liber singularis." Ilambui^ 172G S".
S. 121—123. „Mnlti sub ipsius [Paracotsi] nomine circumferuntur MS8.
Cvdicee, qnoram abnodans messis apud Js. Yoasium fide catalogi,
83
KinleitaD^K
n D. G. Morbuftd oonfcicti. Quo in numoro, Mngiac Th(>ophi'ii!4ti
pBrK4!0l8i llbri IX. Darioiii^n die (ieUeiinnisso ftller CIchoimniiiHo ulin
Eraiiriiuiit; (lOttes, bey dem Iteicbtbum des Ewigcu und Zeitlichen zu
orlangon. MS.
Paruru aut nihil dilTort a Scripte, do Magis votorum, quod dicniil.
Arbstol et latine in opcribuH H. C. Agi-ippHo: (icrinniiicß cum (-btviciiln
Salomoni«. Veraliac ICiHG. 4. ap. Andr. Luppium eicui^ua osl. NiM
quod In Codico M8. copioüior scrmo &it d: major ordinis ratio, ndjccti'iuo
Charaolore« ot tiigilla Plano[t]arun] Invcniaotur.
Prima haoc pars o»t majons ojKinK et conliaot prolugomoDa. Cujus
relifjuas VIll. partois a Thoophro«lo promixsaK, non autem fuisso por-
twtas, Paulus Nagclitis in Uno ilHus tratUdit. ('ompendium cjui« cxhiljot
BoisarduH de divinat. c. 1. p. 27.
Cireum fertur et aliua libelluB: Gebeimuifis allur Gebeimniasc:
ipniuH PsracoUi nouiiue, ope campanulao, ex eleotro confectae, docon.-«
ovocaro gonios. _
(Juis duliitot, quin omno eit hoo ratioiiU cgulas. I
ilujnsmodi niulta aub oju.4 nomine occurrunt, et erat Codex MS. in
bibliotlicca Scorialoiisi uitidiasimuH, bujus, nee non ARrippae et Turn-
keiaeri mysteriis praogoans, ex quu arcaiiiim StCfjauograpbicura et do
biolichnio, rotuUt Wagcnsoiliiia oxerc. II, misccll,
Ejus nomine Usua practicus Piialmorum Dcgis Davidiü extiit
MS. variis arcBuüt et iniro coutortia cbaracturibus lustructus, quem in
imitationcm lleliracorum confecisAo credibile, qui in hin iiiirtibitiu vcnari
AOloiit, exemplo H. Itiaaci F.uriao, cujuk usus Pxalmotum, cum nomi-
nibiia sancti:«, quae iode estrahuntur, mihi ad manua est, ex versiouo.
Pauli Friii. OpitÜ Tboologi nostri.
Sic multa alia üu.tp[-cla .lub ojuH nomine voniunt, quem in MS.
commenlario de OKtoplromantia, quo utor, Salomoni» Kogis iotor-
pretem agere quidam anirmant. Sunt mibi et alia do oo, quao crcdi-
derim inedita.
De a«ptem stellis.
Pbilosophia do oi'diuo doni.
Über <<emmarum.
SurtiuiD coi'da.
Experimenta Theopbrastica.
Onomattticoo. Do quibu« huo tempore quacram. Libür do Me-
taUifodiui», qui adjicitur, non ipeins est, sßd Nicolauni Soloam
Boemium, aulorem habet."
Die Sthrirt .Mafciae libri novom" wird uns unter [lobenheiui's
Namen noch mulirlacb handscbrifilich beg<^neD (Vgl. Absclinitt V dieses
Ki«l«il>ifi{.
ttandos No. 132 — 134), ebonm dus B^elioimniiia aller (■«hctimnUso"
voo der Glocko aus Electron (No. 130 und 131). das auch »cbon go-
druckt uns boIlBnnt gcwor<li>ii i«t (Tlioil 1 No. 419 u. s. w,). Do or-
dio« doDi Ml vielfacli liuiidiüchririüch orliiilten (vgl. im IV. AtiAcliiiilt
di«8M ßandea No. 83 S. 3G0, No. 9Q, No. 95 und lOH), ebenso daa
Sursum cords, das uucli gedruckt erschien (Theil I No, 312). Wegen
der Experimeula Thoophraüli kann icli wobl auf den III. Al>jc)initt
dl«MS Bandes vorwciiton No. 70—73. Ein«D Psnlinoiicüinmoutar
werd«D wir im IV. AbHclinill wohl kuiineii lernen, aber kcinoii kabba-
Intischen usus practicuH Paalmoiiiin, der mir aU l'amcelaisch über-
baapt nicht begegnet ist; ebeDsowonig ist mir ein Über gommarum
bandscliriftlich oder gedruckt bekannt geworden. Zu der Solirin De
fC|itein stein« v«r^0Jclie die No. 136 im V. AlivehniU dicMut ]l«»de».
nVlcItM .Onomaatioon" gemeint iat, lässt sich nicht sagen; gedruckt
uod bandMhriftlicb i.tt ja manches derart eihalten. Die Handschrift im
Ricorial bt uns bei Morbof scboa bcgcgoeL
rierre Ilorcl verdient nirgend viel Glauben; so seion denn die
beäd«D Hohcnbeini betrefTenden llandschririon, welche er in der Ittblio-
the«a cbiroicB cruihnl (Ileidelbergae l«äß. 12". S. 172 und 207) nur
kurz genannt: „Tinctura solis, quam l'aracelsus propria manu suriptuoi
Conitt de Uardeck dedit' uud „Thcoph: llclvctÜ testameotum,
Ms. ex Barniudi a Crisla Commoat in Epitaitbiuin"; xu Uaniaudus
vgl. Theil I. So. 346. Ebenso wenig Beachtung verdient wohl ein hund-
«ebrirtlicheü „Destillir-Bnch" Paracelsi, wolchw in der Btbliottieca
Lndeviciana. Lipsiae 1705. 4" p. 119 an^foftihTt wird. Derartige kleine
Nachweis) wären in den xablreichen gedruckten Katalogen von privatea
Bibliotb«ken «obl noch manche tu linden; doch bexwcifole ich, diiss
mir ilatDtt viel nnlgnngc>n iat, dast ich nicht alle« durchstöbert habe.
In llcrnian Fietuld'« ^Probicr-Steiw" habe ich (2. Au II. 17')3.
S. 1S2) nur gefunden, daas er bei den Autoren erstei* Klaiwe von Hohen-
beim sagt: ,AVir glaoben aber, da.'utieine mohresten SchrifTtcn von dio^^er
Kunst [der Alchemie] noch im Verborgenen ligen. wie dann auch wir
df*7 Mhr rare Msnuscripta hinter ricbloss und Iticgcl wissen, die als «in
HdligtbuQ) aunwhalton werden."
Etwas mehr Beachtung verdient die folgend« kleine typograpbüeh«
Karitül.
Im Jahre ITSO cnchien su Wien ein aCatalogua Manuscrip-
torum Cbemico- A lehcmico -Magico-Cabal ist ico- Medice- Pby-
■ieo-CurioHoruin" (ÖO + 13 «SS. ä"), welchen Hermann Kopp (Di«
24
Eiulei(n«c.
Alchomio in iltonir und neuerer Zeit, llciaolbon; 18^6. Bil. II. S.223f.)
li»<|)roclieii liat')< Alle darin «urgonihrteD llindtichrirtcii wsron zu einem
TeHten ]'rei\m abschriftlich xd liezielieii. Es werden darin folgende
ParacoUisdiu Handschriften genaiint:
1. (8. 19 Ni>. 30) Arcana dtvina, sou digtincta ot succincta Descnptio
noii Holum Lapidis philoso|>hici. sod ot omnium tolius
oaturae Arcanonim, docerjita ex proprii« Manu-
acriplia Theophrasti l'aracelsi datis iu Schaf-
hnsen ad Rhenam die 9. Martis I&&1. Ab eodom
traditio Imporatori Maxioiiliano nunquam im*
prowi», neo cuipiam communicAndis, nisi I*oii»ossuri
xuQimi Magiflt«rii aul viro probo emnibiu) virlulibus
TacUiiniitatc<iuo ornato, mit Figuren, d«atsch.
[Uatto uicl) dorn PrciHverceichuiHS !t Bogen Folio
und war um b ll. in AbttohriTt zu habeu.]
2. (S. 19 No. 35) Der goldno Scblüsael Philippi Thcophrauli
aller seiner i^ebablen Arcancn, aus einem ur-
alten ManUMript aiifs flei'4-'«igülc abcopiorl, und dem
Kuu.ilbegierigen treuliersif; entdeckt. 158H. 70 Seiten.
[Fol. 177, Bogen, 7ai 17 fl. 30 kr. su hab«n.]
3. (8. S9 No. 162) Der Crophot Daniel durch Thouphrastum aus-
gologl 60 BInt. Woigel'» liaudscbriTt.
{4'. 13 Bogen für 12 0.]
i. (S. 32 No. 174) Cooluni Philosophorum Sic. Liber vexaljonum
l'bilippi Thcüpbi'a»ti l'aracelsi a Sendivogio
Püalterium chemicum elc. Manuale vocatum.
Kunst utid Nalur der Alcliomic, und wa» tltiraur »u
baltea eoy. 10 Blat.
[4° 27, Bogen fiir U II. 15 kr.J
5. CS-32 No. 190) Beileratio Cmoin) TlieopliraBti Paracelsi etliclicr
dicta halben, wovon des Lapidiis rhilo«uphoruni
samint deutlichen Bericht seiner vollkommenea Prä-
paratiou, nebst der WcIhod Rosengarten und bq-
deron Schriften doMelben 60 Blat.
[4*. 30 Bogen für 20 fl.]
') Doch Ut der »1« Vermiiller »on Alitchriften «uf S, 10 genanni« (iritftr
dor jöngor«, BuchhlnJltr iii Wltn. woUl nicht idenlinrh mit ,IIomi Ruilotf
OrKfer. «uriicliiooii BachbBndlor ia Wi«a-, «ia Kopp S.^n uieini; dtau auf
ilar Ittiua Seito d" Anhwip nennt *t tich ,A. Griff er der jängvrf. Ji*» Buch.
loiQ Ut boim Voikauf d« BiWioihtk Kopp'« in noia«!! Bosll» gdangi.
A
Einhitnni;.
s&
»
ß. (S. -11 No. ä()<i) Tliou[ihraati I'aracoUi Arcanuio AruBnorum
A. Mugisteriuin Pliilosophorum d« Sacra Ctni'
panula Angoloruin, deuUch. 7 Biet
(4*. IV. Bogeu zu I fl. 45 kr.]
7. (Im Anli«Dg S. 10 No. 70) Via Sexta Plii.lippi Theophrasti, i.e.
Praepsratio Lapidis PbiloMophorum per Vitrifica-
ÜODem Solu cum Sphacra Saturni tkc. 72 Blätter 4*.
[Im Original Tür 2 fl. küuflich.]
Von dieWD llajidMclirirtcii ist No. 4 cino viclfadi gciliuckt« Para-
colsischD Sobrift (lluaor 4°-lid. BtL VI. S. 375-3y5; Fol".-Ed. 1. H. 926
bb 933); Gräffor wird aldo mit seiueoi erhöhten FreiH nur ganz Ua-
lundige haben verlocken können. Eine Ilohenheim sugoscbriebeDO
AaslegDDg des Propheten Uaniel (No. 3) ist häußg handHchriftlich
erttalUin (». Abüchuitt IV) and 1618 in der „Philosophia inj-atica" g«-
drucVt erschienen (Ttii'il 1 No. 306). Da« Arcunuui Arcanorum do
sftcra caBipanula Angeloruni (No. 6) dürfte idoiitisuh »oiri mit dem
DOtan in AKichnilt V bc«prochenen „Geheimniitu de campana philoMO-
pliica' No. 131. Diu Arcana divina (No. !) erwähnt auch Karl
Kicaewcltur, wie wir gleich sehen werden; vgl. Abschuiil V No. 13(1.
Zur .Reitoratio' und der Weissen Kosungarten (No. f>) tsl daa
Wiener Mscr. 1I3G6 gegen Endo ku vergleichen (No. 130 in Alischoilt
V). Der goldene ScIiHissol (No. 2), und die Via »oxta »im) mir
nicraaU begegnet und tnoines Wbwena auch »onat nii-gcndn rrwühnl
worden; ob un.'« dabei etwas Werthvollos eotgangoD int, scheint mir
M>hr zwoirclbaTt (vgl. Theil I No. 418). Einigcnnaaiwen nach ParaccUus
XU Mhmcckeo aciieint auch dto S. 27 No. 129 genannte .Oratio Ero-
mitanea 2 Blat" aus der Baron l.iadenberg'seheu Sammlung.
Wohin dieso Wiener ManuMiriptenNammluüg gekommen iat> habo
ich nicht erfahren können. Da m noch vor 100 Jahren in Sohätxong
ata&d, iKt »io vielleicht noch irgendwo vorhanden. Für llohenbeim wini
nicht viel Wertbvolles tu Tage kommen, wenn nie noch einmal irgendwo
aollauckuu sollte.
Cngeßihr at» derselben Zeit wie dieoo Wiener Colloction »lammt
■och die reiche Sammlung alchemititiHcher und verwandter Manuocript«,
«eiche unser moderner Occultiat, der jung venftorbono Karl Riese-
wotter aU „Olückgbninner liandaclirifteD" vioKuch in seinen Schriften
trwJUiut und benutzt hal. V.t hatte sie von aeinom Urgrossvalcr dem Herg-
Eoapootor au GlücUbrunu Johann Haun^en (1T2'.>— 1802) einem ciM*
gm Sammler und Rosenkreuxer ab Familieneigcnüium flb«rl:0RimMi;
96
Eiuleiluiig.
«iiMhciiDenil linndclt e* sieb ineut um Abxchrirton Johsiin lUiiR-ti-iis
BelUat. KicMWOttcr ervi-ühal duritus in fi«ioem „Fututt iu der Gesdiichto
UDd TixditiOQ" Leipzig 1^93, 6° xwoi ungotlrucblo dem l'araoelsus zu-
(tOflcliriebenc Scliril't«n. /ucacbt S. 420 die „nngoblicli 1515 [!] von
rKmoolMus zu Schaffhausen dorn Kai.t«r Maximilian I. Ober-
gobono: Magia Divina sou Prasiü Tabulac Albae et Naturaü.-).
welcho sich «dion im Tilcl »Im OcgcoHtiii.'k der wvisxiMi Ma^io ituin
llätlonievraDg kund gibt." Ea werde darin die Beacbwöniog der Welt*
rarsten gdchrt, doch geht Kiesewctlrr nicht, woit«r darauf ein. Jeden-
fallü Htubl dioa Work in nahem Zu.iainnienhang mit den oben bei dem
Wiener „Cfttulogus" von 17^6 unter No. ! anKpführten Arc&os divina,
wie die Schenkung an Kaiser Maximilian in 8t:lmlYh«u8en am 9. März
1551 [!J darthul. Ideuti;<ch i^t .'<ie tibrigi^ns nicht, miv wir %u.« No. 136
d« V. AhachnitU sehen werden, deren KenntniiM ich derQOte der Frau
Mutter dos Uerni Kieeewctter verdanke,
MehrfuL'h kommt Kiesowcttcr auf ein Zauberbuch dos 16. oder
11. Jahrhiindcrlä XU sprechen, das »ich betitelt: „Ein Büchlein Theo-
[ilirasti l'araceUi von Olympischer (icister Citicrung, Schals-
graben und andern probaten Künsten, mehrtoiU aua de» Königs Salo-
moßiH und andern probaten Autorihus abgeschrieben und in der Wahrheit
nt»ti bofuudeu wordoo" (S. 7G8), Es komme nur handschriftlk-b vor,
sei aus dem Schcmhumphoras uud der LuppiusVheu Claviculn. 7.usam*
»longiutoppell und dem l'arucelsus, welcher e« angeblich neiiicn Suhiilern
itum neu«n Jahr tu schenken pflegte, uiiteig^tchoben. Dass darin die
Citiruug der Geister mittelst einer auü Klcctrum magicum bereiteten
Glocke gelehrt wird, berichtet Kicaewetter an anderer Stelle (S. 283;
vgl. auch S. 93 und 329f.). Dost dies Büchlein inJt dem gedruckten
«Goheimni!« aller Geheim nisHO", dem handiichnftlicboii „Gelioimni«» der
C«mpaiw Philosoph tca*' (Abacliuitt V, No. 131) und dem Wiener magi-
schen Codex No. 112GfJ (Abschnitt V. No. 130) in eugslom Connes steht,
geht aus diesen dürftigen Angaben über das von mir tu dieser Gestalt
nach nicht gesehene DücUleiu itwoirollos hervor.
Auf die KGliickshrunner Handschrirtoii^, die :«!ch heute noch im
BmiU der Familie Kicsewolter beßnden und zum Verkaufe stehen, iat
auch das folgende xurückEuluhren:
Frani Hartmann, Arzt und .Tboosoph" in llallcin, gibt in seinem
^Tbo Life of Paracekus and ihc substuncc of his Toachings". . London
1687 8° uuf S. 20Btr. einen Exours über the Elixir ef Life und führt
darin Stollen an aus einem Mscr., welches noch nicht verülTentUcht soin
«oll, und üagt in der Anmerkung 1 !^. 20t ,The extracts given below
of hU wrilings on tbe Elixir of Life aro taken from an original MS.
Bialeitune.
2?
Un privKte fionAaHion". Die ntii Hartman» g«nihrto ('■orrMiion<lcux
trgab, daas auch iliw OrigiDal-Mitcr. sidi im BcsiU Karl Kiosowottor'»
befand. Aufragen Im Kte»owottcr seiliüt haben kein endgiiltig«.-) It«-
niltat ergebe», OS hat »ich aber doch so viel herausgeatclll, d&im von
oiono Urigitialmscr. Uohenheim's keine Rode sein kann.
Mftine Nadifro^en in Memmi»gon nach den beiden Briefen an
df>n M«tDinioger Stadtmagiittrat, welche »och xti Kndc ih-a 18.
Jahrhunderts der bokanuto Prediger, Stadthibliothekar und Scbrirtütoller
JabanD Georg Schelhorn he»ass (f 22. Nov. 1802/) haben kein
Resultat ergeben, ebensowenig wie mein Tlurcli«töboni der erroichbaren
gedruckten (.lironiken otc. von MemmiDgcn eine Spur von llohoiihcinrs
Aufenthalt in tite««ui «chwäbi«ub9n Orte aurxaßnden voimochte. Aucb
Friedrich Dobel, der Verfa.'uiei' von „Mcmmiugen im UoformationH-
icitaltcr nach handschriflUchen und );leicbzeitif;ou Quellen", Au|{.sburg
1878, hatte von den Paracelsusbriorcii keine Kunde. An der Echtheit
dentelben kann fibrigciis kein Zweifel sei». ChriDtofili Gottliob von
Murr hat mc in »eiHem Neuen Journal xiir liittonttur und Kunnt-
gtochit^hle 2. Tbeil liO'J iio Anbang .S. 267 — 261 abdrucken laivien und
giU auf der Tab. 111 desselben Bandes ,E Ribliothoea Reu. Dom. Schel-
horaii* eine facaimilirte Naclibildung der eralen drei Zöllen de^ cr.4teit
I Briefes und dor Cnter^ichrifi:
^K „Augspurg, den x.tag Oolobris Anno etc. xxxvj,
^^^^^^^b EU, E, W, guliör»anier
^^^^^^r Theoiitirastii» von liobeohaira, der heiligeo
^^M gftclirift vnd bcder Artxuey dodor,"
^H (Vgl. die Nachbildung weiter unten im I, Abschnitt).
^^L^ Auch daa mit rotbom Wachs unterlegte Siegel Ilohenheim'« hat
^^^hrr nacb di«Mn Briefen auf S. 2^9 abgebildet; cü stimmt ToUkommen
^^Tllür^in mit dem Siogelabdruck, welchou wir an den Banolcr Briefen an
Boaifaciua Amorbaeh fanden (vgl. unten in AbKchnitt I No. 4
1. &} und im 2. Hefte der ParacelHUxfor^hungen H. MS nachbilden
|[«wo.
Ea ist Hehr bedauerlich, dan diese xwei Memminger Briefe, welch« eich
D»cb rnr nicht gane hundert Jahren in gelehrten Bänden befanden, völlig
*<>rloren »ein rallen. Koaclitet hat ni« noch kein Bigj^ruph Hohenheim'H,
gbglvicb aie immerhin ikrtickHichtigung venlieueu als Bei^incl der vielen
■) Vgl. Beneillct Scbelliaru, Lab«aibaMlinlbuiig «inlgpr das AnibakBa« rir*
illgu Sbuicr ton UtmmiDt^. ll«airDJng«ii ISII S.S&— 06.
S8
Kiiiluilunff.
RciaocaUmitntoQ, wolcliu uDHCien Vielgowandcrtcn botrolfon haboD. Eia
Glück, daiM sio uns v. Murr wcnigstcux im Druck orluilloD bat! (Vgl.
Tbeil I, No. il&.)
Hierinit mag es genug ttcin dor NucIiVNSVDgen übar Berichto von
llkiidticliriftoD Hohonbeim'ii in der gedruckt«ii [jtcratur! Als Uobergaag
ZOT Itcscliri'ibung und Oe§prachuiig der llaadHchrirton Dolbst wordo ich
zwei Iiaiid.tchrirtliulio Vorxoichuisso Puracelaischor Scbrirton
Diitllieilcu, w«lclic mir bcgt^Dot sind.
1.
Id dem unten im II. Abschnitte unter No. 52 xu botprochoDdo»
Codex TosBiaouH ohymicus in 4" No. 56 Qiidol sich an «wcitor
St«IIo «in
Cfltnlocnis Lilii-orum et varianim renini «t artiHcioram,
qoan oniniii bnbeniur apnd doctorfm Junam Atelwerti-
nuni, Caniinictim mmj .Hona.tl«rij hcrbi|Hil«uHiB
BUK dor xwoitoo IlJilftc de» IG. JalaiiundcrtK.
Nach AnfühiuDg von SchriflcD dos Lull, Roger Bh<:i>, Arnold
von Villanova, Oobcr, UnnU ii. .>«. vr. hi^i^'it ca:
TheophraHti iMii-aveUj
paraooUica qunodam scripta mm iiii|iretHta.
Itogimen in peste, cui non oxtat sirotle nunquum cditum
uel scriptum.
Speculum eiusdem constollatum.
llerbarij eiusdem frogmontum.
prologus. vbcr die vier t^uangelinton.
De mucilaginti fragmontum.
Libri 14 paragraphorum.
Explioatio in Mathacum.
Eiusdem cpistola ad Witoliorgcnscs.
Tabula ebirurgica.
philomolu.
D< ouranda Rpilepaia ad Caesarem Ferdinaiidum.
Ex oleo lini mirabilis medicina.
Singularia (juaodani oxperimonta.
Do Imaginibu«.
De discriioine tompornm.
De g«ncratione et corruptioDO ijuatuor corpornm «■••
montatoruui.
Einleitung. 29
De camibns et Mamia.
De somno et vigilia.
Tres orationes pro inatructione nostri spiritns.
ÄuBlegung der Propheceiung Theophrasti.
Theophrasti paradoxa.
Eine ganze Anzahl der hier genannten Schriften werden wir hand-
schriftlich noch Icenoen lernen; Einiges ist später noch gedruckt worden.
Manches freilich ist mir auch heute noch völlig unbekannt oder bei der
kurzen Titelangabe nicht sicher wiederzuerkennen
n.
Im Mscr. No. 43. Fol. des Cisterzienser Stiftes Osseg in Böhmen
(siehe Abschnitt II No. 45) findet sich BI. 6a— 7b folgender
Catalogns Ubromm Theophras^
Diese nachvolgenden büecfaer sein alle Inn Truckh gebracht
worden.
{1564')] Opus Chirui^^ magnae, begreifet Ina sich 13. büecher.
[1562} Spittal buech.
[1564] Philosophia Atheniensis.
[1564] Ain besonder buech von der hinfallenden sucht.
[1562] Modus spermacandj [! statt pharmacandi].
[1562] Paramirum.
[156Ö] Paragranum.
[1564] Kerntische Cronikh.
[1567?] De inuentionibus.
[1^3] Laborinthus.
[1563] Von den .3. principijs.
[1567] Astronomia et Astrologia.
[1536? 1567?] Prognosticatio.
[1567] Außlegung vber die prognostication Johan Liechteu-
bergers.
[1569] Anßle^ng vber die gefundenen figuren, so zu Nürn-
berg, Imm Carthauser Closter gefunden worden.
[1529, 1564] Büechlein vom Frantzosenholtz.
[1565, 1570] Vom Vitriol.
[1670] Vom Schwebeil.
[1567] Vexfttiones.
[1563] Von der Pestilentz.
[1571] Paragraphomm.
*} Di« Jiiincftlilen dei erit«n Druckes siud tob mir beigesellt.
^ 80
^^^^^^^^H
^B [1568]
AuQlegUDg vbor dcu A[)UüriaJiiuiu lIy|»ocntti». ^H
^B [1562]
Do gradibuM.
^m [1561]
Anitthomia.
■
Von der ller^krankhailt drey biioclier.
^B
Von dea vii>ichtbaron krunkh«iUi;n, Wfircklion viid dingen.
.5. büuchcr.
^B [l>]
Voll ilcxcii.
^M [I&TD]
ArchidoxJH .10. büecher.
^H [(•'i'^^Ö
OcL-ulta philosopbia.
^H [15ti81
PraopurntioiitfH do Minmidijs.
^H [i:>68]
Phisionoinia.
^1
Von den kmiikhaitteu ho die vcriiunlTl horuiibeii.
H [ir>c2|
lUdei'hiiQch von solbal wartn<.<ii biid«rn.
■
Vom langen leben .5. buui-lK-r l.fiUfiiiiüche Kneiiiplar.
^H [^^^0]
Von üfTnuDg der liuutt.
■
Vuii heilutig der »ubäden. '
^H [ I6BI>]
Von Impoütureii der IVauUusen.
^1 [lä70|
Tincturu phisicorum.
■
Vom Terpentin. '
■
Vom .Salt£.
■
Vom MagnctL
■ [ 1
Vom Arsonico.
■
Vom E]ementwa:«er. |
■
De gcneriitionibuR Mitioralium viid ilor Moljill«n.
^m [1&6&]
Üe origiue morboruru.
^H n^'O]
Vom hönig.
^H [1563]
Vom Tartnro Imm menachcn.
^H [1505]
AderlaU Buooh.
■ in
Vom Diet oder Regiment der Palieiileii.
^m rn
Von CeremoDieo.
■
Von Coralleo.
^H (1070]
Von der Hcliwartzun vud weyaseu NiolJwurtz.
^M [1568]
VoD Sant Johiinnkrautt.
■
Von der persicaria oder wasserpfülTerkniutt.
^1 [1370]
Von der Englischon Distell.
^H [156$]
Vom Hnrn den meusuhen.
V [15T1]
Aatronomia magna hiuc Philosophia sagan.
1 JedeDfalls Utdie« Veraeichniaa deä Gedruckten Dicht vor 1571 abgefasat.
■ Die meUum
ler 57 Schriften la^en »ich leicht rcHtistellen. Was der
1 Schreiber mi
L „Vom Diet oder UogimcAt der l'tttieuten" moiot, irtt
B nicht klar; ciu Abschnitt am d«r ,Öro»oti Wuudineiiei", deruii nidi
^^^
•
Einleitung. gj
dort mehrere ähnlicher Ueberschrift und Inhalte findeo, kann doch kaum
gemeint sein. „Von Ceremonien" ist meines Wissens nicht gedruckt.
Es folgt von derselben Hand ein neues Verzeichnisa unge-
druckter Schriften Bl. 7a— 13b.
CftUlogns oder knrize Verzaichnoss aller Theophrastlschen
Paracelsiseher Bfieeher, die Irh bey meinen Händen, vnd
noch nitt Inim trnclih khominen, sonder oocli Inn gehaim
vnd verborgen sein.
^Drey büecher, dz Erst de spiritu vitg, dz ander De
^,,1''^ Viribus membrorum interiorum, dz dritt De Confortatione mem-
brorum vnd sein in medicina .3. oder .4. bogen papir. Darinnen
beschreibt er erstlich vom spiritu vit^, wie er sich hellt Inn
allen glidern, vnd die sterclit, darnach lernet er lu yeden glid
sein besonder Arizney vnd arcauum zubereitteu, vnd wie mann
den menschen mitt Artzney die Nieren, galleu, miltz etc. ver-
treiben vnd nemmen khan, mit allen Iren krankhaitten.
[erschien 1572]
^ Lib: de Imaginibus, dz buech hellt [ausgestrichen und
^^-""'^ „hatt" übergeschrieben] .13. Capittl, sein .7. bogen.
Darinn schreibt es erstlich von den bildern vnd Abgöttern, die
könig Mauasse ließ machen, vnd von seiner Zauberey.
Von dem bildt könig Nebucadnezers.
Was Theophrastus von bildern vnd kirchen gemäld halt.
Von den bildern vnd gemälden, so Petrus de Abano In padua
hinder Ime verlassen.
Von der kirchfart ghen Regenspurg zu der schönen Maria, etc.
Von den flguren so zu Nürnberg Imm Carthauser Closter sein
gefunden worden.
Von andern vilen gefundenen bildern.
Wie der Abgott I^eel gemacht ist worden.
Wie die menschen bey den heyden sein zu Abgöttern gemacht
worden.
Von allen heidnischen Abgöttern.
Von deu similitudinibus, bildern, figuren vnd färben, so amm
himel gesehen werden.
Von den philosophischen bildern vnd liguren, wz sy dardurch
Inn Alchimia vnd Inu andern künsten prefigurirn.
Von den Necrocomicen, so vom himel fallen.
Wie die Oamahey sein worden erfunden.
Von vilorloi Chiromantia.
Von bildern vnd figuren, so sich anu wurtzelnvnd kroütern erzeigen.
S2
Tȟ der nbeo Pliaelen Tsd .12. Unlt*dHr ZriciMO. biMero
Tnd Cu»ct«no wt qr TcnBigeB.
Aia Minm aaB den lifbea fnfcihf
BSUcr nach daa IniaiatMa ««■rfciMi. nas Ttnderfaarlidien
vtmdfßam.
Ido WZ ge*talt nA voo «i MtXtrj ■]]« biM« gemacht nvessen
werden.
Wi« muin die tnfla«Btz«n Kll«r ^bea PUactes khan haben, ilk
olTl miiiD will (larch aia d—CiBiirt CliiMtaU«i Twl SliUia oder
(cwcnpiegell CansteLlicni n8, waA all» fltiaiHwy.
{«racbwa 1572).
^FSoff b&«cher oder Parllcall ta pbilosophia seia .6.
^,f^^ bogen.
Dl ent ist TOD vndenebaid der seiti, toq Zekbea. Moo, Mooat,
tag nnd staodt dvinn«ii alle Kreft behalu-n wetdea.
Di ander von geberung vnd ertialtttog der .4. QenMitücbea
Corpora.
Ds driti vom fleis^ viid der Mumia.
Voa der schcltiieo Momia.
Von der rechten Monia.
Voo der ConsleUiert«D Momta.
Wober die koiut Necromantia kotabt.
Voa dem [! j Magnetiacbeo Momia, dardanJi man alle lieb erhellt.
Von den aJIerbÜduten Mag:Detid«beB Cnren. die dnrcb Mamia
geschebeo.
Dz viertt vom VnderKbetd der Corpora toJ spiritas, wie tUI
auch g^ster sein.
Dx tSnin Ton dchlaffeo Tod wachen der laiber TSd |abter.
Von dem Reden, anSsleben rnd vmbgehen, ao der Memdi laun
•chlaff thaet.
Wie man TOB «inam aeUaffmdea meuKben die Haxangüater,
ach« Are IrcAn, Tnd bSaa gancht trctl>L
Weldt« geister warhkflt oder lu^ohafft wyea.
Wie nuun tmm acUaff wahrhaftig« treäm haben khan.
Voo dii^o die da scUaffen oucbaa.
[Encfaicfl 1572].
Lib: de religione perpetaa. «ein .& hege«.
Propheten.
Apoetell.
Jünger.
dee Gafate.
Van der BeligioD der
Von der Religion der
Einleitung. 33
Artzney.
Magic a.
Caracteristen vnd Exorcisten.
Cabalia vnd Wareager.
Natur.
Jaristen.
Rhetoren.
Musikhen.
[Nie gedruckt.]
Archidosis Magi^ .7. bücher.
Lib: j. De signis Zodiaci et Misterija oorani, sein .16. bogen.
Darinnen setzt er erstlich ettliclie Wörter, so sy vber aiu schlangen
oder audern vergilTten warm gesprochen werdeu, niemandt khain
schaden mehr tbuen.
Ettlich Caracter vnd Wörter wider die fallend sucht.
Ain Zaichen mitt ettlichen Caractern zumacben, vnd bey Im
zutragen, für des hirns schwinden vnd alle andere kraokhaitten
des haubts.
Ain Zaichen mitt ettlichen Caracteren bey Im zutragen wider
dz paralisim.
wider den Krampff vnd hertz zittero.
Lib. II. De 12. sigillis et Secretis itiorum.
Darinnen schreibt er wie mann .12. Sigill soll macheu nach den
.12. himmlischen Zaichen, mitt sondern Caractern vnd nach der-
selbigen EraiTt vnd tugent, vnd wo für ain yeden zutragen sey.
Lib: in. Von der Natar vermögen.
,Ain bildt zumachen damitt mann alle Meüß vertreibt vnd todtet.
Ain bildt, dz alle schaff behüett werden vor den schetmen, dz
sy gesundt werden, auch autF andere thier mehr.
Alle mukhen [nn ain kreya zusammen bringen.
Lib, IIIL De transmutationibus metallorum et tempore eorum.
^Darinnen lernet er die .1. Metall verwandlen, ye aius Inn dz
.^""'^ ander nach himlischeu iauff der .12. Zaichen vnd ,7. Planeten
vnd sein .7. Tafeln darinnen mit ainander verglichen worden
die Metall, Zaichen vnd Planeten.
Lib. V. De Speculi constellatione.
Darinnen lernet er .3. Spiegl Zumachen von ottlichen zu.sammcn
gesetzten Metallen nach Astronomischer kunst vnd himmlischen
laulT der Zaichen vnd Planeten.
Imm ersten soll man sehen alle menschen, vich, Kricg.-früstung
vnd Schlachtordnung.
Btililt d. Eikibdl d. PmiHlilicbiii Scbclfun. II. S
34
Kiiilcitnnit*
ImiD «iidcrn alle vcrgegno vnd gMcholino R«d«n, worlt vnd^
aDHchtiig.
Imm dritten all« »ohrifnon Inii briefen, bGecliera, vnd alloa «'
Id» der ToJer »ein nmg, wie verliorgeu es Immer iat.
TJb. VI. De CompoHilione MetAllorum.
Darinnen besclireibt er lim ^ämain ßroütto tlatlnliklll^iU von MO'
tsileo, vnd fürnemlich wie mann dii; Mutull nncli dun iiiinm*
ÜHCheD Coniunctionon der .7. Pinneton soll ziL-tamon hoUoh.
vnd scImiultKon, djE »y Magische vnd vbernalurlidie krelR vnd
tugendten bolchommen.
t.it). Vll. Ue aigillifl plsnetarum.
Darinnen lernet er .7. rroonini; oder Sigüt maolien von den .7.
Metalk-ii niich bimliKuheii InufT <U'r Plmieten, der gestulll dz »y
der .7. Plunolon Kmffl vnd tugemitun liekhommen.
[Ewübicu laoret 1571 Buch I— IV, 1572 Buch V— VIIJ.
Do Vits longa ■&. büeoher, des ToGtsclicn UriginnllH
itcin .16. bogen.
IiD «raten beachreibt er wx dz leben vnd der Todt sey
Im .4. vnd .5. bncb schreibt or wider derohand [?] von den
HogLsoben Astronomischoo vnd vbernutürlidion ilingon, Alls von
FantoMyoD, Imaginationen, Iinpru^ionoD, Influentz, vnd vgm
obern vnd vudem gostirn.
flst 11)74 in deutscher Uetier-ietxiing (rrnchioncii ; kannte tler
Schreiber hier dus deutsche Uriginal??]
Lib: De Votiü alieniH, dz ist ain schöne philosophia, nein
.6. bogen ,8. tractat.
Darinn Pliilosophicrl er gar hoch vnd trelTlich von gelüliden,
Aydeii, VerhaiAteti vml Ziisi4>iin^cu, so wir menschen gott vnd
Aiuander .•lelbs geloben, vnd wie alle golübd NoHcn vnd müsMen
gehalten vrerden, Es aey Inn dieser othv Jener well oder wa
vns sonst daraulT begegnet, vnd woheor die seelen viid nienHchcn-
goitttor, die »ach dem todt vmbgolion, Fr vrsprung haben, vnd
vy »y wider ain ende nemmcn, vnd vorlribou werden.
[Vor Uuaer (1590) nicht gedruckt]
l.ib: De gcneratioao hominis, Ist auch ain Hchüne philn-
sophia, suiu I>. bogen.
Darinnen schreibt «r crsllicli vz der H|)«rma sey wx In heritir
bring.
Von der raDla»y vnd woheer sy Irvu vrapruog uomm.
WZ vrsach
EinleitUDg. 35
die frftwen voTruchtbar sein.
offt die kioder weder vatter noch mutter gleich
flehen.
Knäbtein oder tnaidlein Imro muotter leib em-
pfangen werden.
ofrt .2. kinder mittainander geboren werden.
oirt .2. kinder Imm muetter leib ana ainander
wachsen vnd also geboren werden.
wie isng auch dz ktnd Innrauetter leib zuwachsen
hab.
[Zuerst 1575 lateinisch gedruckt.]
Lib; De ordine Donj sind .4. bogen.
In diesem buch schreibt er von gaben gottes vnd weltlicher
Ordnung, wie ain Ordnung soll gehalten werden Inn allen welt-
lichen gtenden, vnd thailts aas su .4. Monarchias. ''
[Nie gedruckt.]
De natura rerum .7. bnocher, sein .16. bogen.
Lib. I. de generationibus rerum naturalium.
Darinnen schreibt er [eingehende Inhaltsangabc].
Lib: 2. de crescentibua rerum uaturalium.
Lib: III. De consemationibua rerum naturalium.
Lib: [III. De Vita rerum naturalium.
Lib. V. de morte rerum naturalium.
Lib. VI. de resuscitatiene rerum naturalium.
Üb. VII. de transmutationibus rerum naturalium.
Darinnen lernet er viclerlay Froceß die Metallen zu transmutiren.
Die Mineralia, Edelgestaiu, vnd vill ander ding mehr.
[Es fehlt also das 8. und 0. Ruch in diesem Mscr. wie in
manchem andern; die ersten 7 Bücher erschienen
zuerst 1572.]
Lib: De Creaüone hominis sein .3. bogen.
Darinnen Philosophirt er gar tretflich von der Schöpfung des
menschen auB dem ersten CapitÜ Moysi. [1[>T5 gedruckt.]
Lib: II. paracelsicj «ein .2. bogen.
Darinneu lernet er vom lapide philosophoruni vnd ain tinctur
zumachen. [Kaum zu idcntilicircn.]
3»
_ AmMtf«af «b«r 4«m Cma>f«lui«« ÜKifccai
SMEUnCBt
e««harUtia.
Dz Mia WIM Utckr, m tr ««■ aacktaall
IpiariMB, Mn My .<0l MitiB **■ mm mm
*D* C**s dtniaj praU$: «t Init:
*Ub: j rMiH|»ii dt babo ««an»
•t Mcaadf crwdo«« ts Cbmto O* Dq T«
D« BkptUttftle ChrUtiaaa «t i* pfaitcati«, Dtt tpt, vooij
Tmff fsrarä lar ftaniiiaf da»
!>• r«g«a«rati(tae, lU i>l raa Tasf (Isiili ts abvaaebnDi;
Am allMi Adatas Tad «Im- Sedea tarn evifcn MwB.
'Dt OtM danUej lib: flotltetai cz aaetoribs* Eeaafellj.
*D« (Vna dotnloj oortri JIi««a Chrii^ DeelaratI».
*D« V^a» iloealiij ei Capitalo sexte Jokanii.
Da Saerataaal« corporU ('briatj .2. bSufcer o4ar Uuill.
'D« Cciu dotniaj lopcr pat«r Do»ter.
'Den Propb*icD Daniel .12.0ipilU .13.boi;eD.
I>Ü! Hpistell laeobj 3. bogen.
'Dz Aue Maria '/, bocen.
*l>z SJsgnificat ata bogeo.
•Di Nunc i^imittis '/» bogen.
[Daa mit * Bozeicbacte ut 1618 geilracLt].
D« intiocation« ßeatf Marif VirgtnU de »äa filnlT bo^n,
«od int von der AitrfllTung Mariv der Mnetler Gölten, der Kitgvl
fnd aller hailigeu.
Aln Surnion do trlnitate Aio bogen.
Ahi H«rrnoii d« paxsion«) douiinj &in bogen.
Üb: do Sanota Trinilato .IC. Capittl. »ein .7. bogoo.
De Septem piinotU Fdnlutriac [!] Chriafian^
AoOlegung «ber
Der
1.
Vom kirclicn gehen.
2.
Vom betten.
3.
Vom fojTcn.
4.
]'tiii€tii(t
Vom faxten.
b.
Vom Allmosen geben.
6.
Von KirJirnrtcn, AMaD,
lauffcti.
znn Imiligon
EiitlutuDg.
87
Der 7. Pnnct ist Von («tnpotn, glocklionlfiütlcD, Altäro, Predig-
MäeloD, Cixtulxgengen, Closter, bildorn.
.12. bogen.
[Alles oie gedruckt.]
De Iiniigiiiikut« Idolatriv [!J mEd .3. bogen.
Duinoea »cliivibt er wi: voo lircliuti Mldom zuhalten, wt <i)'
bedeötteu, vnd wolclio mnQn aus deii kircliou tbucn, oder damneu
leiden boU.
[Nie gedruckt.]
AufllogUDg ThocpbriutJ vbor .33. Psulmon üauidH, von
4tm .7ö.<«> biil «iilT den .108."" I'^iftlmeD sein boy .100. bogen.
Metir aiii iiiitllr^ting vber .42. l*italmoii Dauids, ncmlicli von
dem .lOU."" bili auf den .läO.**" i^altaen, Ist boy .200.
bDgon.
[Nio gßdruükt.]
WcDO »ir die« gimze Venciohiiiiw durchgehen uod mit dein des
aGAdruokteD", das vurlierg«ht, vergloiuhen, »o iat e» ftobr boaolitoiiti-
werlb. dasü von d«ni „Nicht gedruckten" nur oiaos noch im Jahr
lfi7l godntckt uncliienon ist und vier gonaiiute SchriTtcu 1672 unter
die Vm»ii kamen. Wir gewinnen aUo (vorau^gcuetxt dawt wir oa
mit einem Konner der ParacoUiüchon Literatur zu thun haben, und ein
«olrhcr hat zweifellos diese Vorzoichnüno 7.u.samnicngCHtollt] mit grossser
U'alirscboiuiichkeit aU AbfasHungszoit das Jahr 1571. Das
Vcneichni&s dt» Godruektvn ist ,ju sicher nicht vur IbTl vcrfoKtt, du
des Nichtgadnickteu nicht tiach Ifiil, beiilo also ungeHihr glciclixoitig.
All« btiihcr genannton theologinchcn llandttchriften »ind auch ander-
wärtn oihalton, einige aber nur einmal biH heut« aurgofunden.
I>orHolbe !j<:breibor hat nun noch ein drittes VorxoicUui»8 au-
foßgt:
Bl. I4a-ir>a
Vi'rzulfhnu'i Hilichcr Tln>n|ilirn.stischer lifieflitfr. so bey
mir Just vnd kliir Rvrnndvii worduu.
(1) Vvn der Zenloraug der äynagvgou mitt .13. Capittl, vber den
Liccliteo berge r.
(3) In Eäsiam den fiirnembHtou Propheten .4. Capittl.
(3) Vom bett d<r wittib vnd Junkhfrawen.
(4) Ain buecli vom vuderscbid der Reich vnd goburdon [siebo
No. 271.
(ö) Von d«r uagnuJI Cliristj.
(6) Von Vergebung der sündan.
(7) Von kircheu Hachoo.
38
EinlDiluii|[.
(8) Von Aomptern, Pfrilndfln vnti Stipendij».
(9) Von nutToretchiiiig und glorißcieniog d«r Icibor Isiohe No. 28].
(10) Von Sinn vnd Inslrumenteii.
(11) Vom Atierglauhen vud Curcmoiiieii.
(12) Vom mann nemmon, vnd wie mann frombde eucb«D nitt bogeliron
soll.
(13) Von der bciobt, buÜ, vnd vorzeihung der Sonden.
(14) Ex Ubro Sermonum der Erkantnuli ad Clomenlem Boptimum.
(15) Von der ander erkanUiuB ad Cloniontom .1.
(lö) Von don grolJmcfhtigon vnd stoUen.
(17) Von d«r kiruhc« AlltoD vnd newen Testament.
(18) Von gifickseligor froybailt.
(19) Von bedorloy erlichen Raichtumb.
(20) Sermon, AuÖ dem Spruch . gebt dem Ksyser, wx des Kayscra, vnd
gott WZ gottoa int.
(21) Ob der woltlicli gewalt atnni leib su strairen h&b, dz vbol so BO [!]
wid«r gott vnd den nücbaten geschiebt.
(22) Ob der glaub zutttrolTon scy.
(33) Wio man diu licbon hitittguu Ehorcn »oll.
(24) VoiTod Theopbrastj lun die Epieitel .3. .lolianni«,
(26) Ain bue«)i aus dem thaill vber die KpiKtell I'etrj.
(26) Von dem seligen loben.
027) Von gebnrt vnd vnderschaidung der Reich .2. ('apitÜ. [vgl.
No. 4],
(28) Von der «u(T«r»tohung der loibor [siehe" No. 9].
(29) Ain buoch ftus dem thaill von nnrucITung vnd druktiung oder
Peinigung der vndereten Inn der hall.
(30) Vom Ehebett Matthej Am 19. Ob dem monHchcn, ho ein Eheweib
batt gebür mit otnor andern zuhausaa.
(31) Woitler »um S° Paula die leer, so vnit den Ehc^itand buMchroibt, vnd
XU lernen gibt 7.u den Oorinthero amm .7.
(32) Auslegung wz die Ehe betrifTt . begnlTcn 1mm alten Testamonl
gcuco: amm j. Laßt vns menachen machen.
(33) Von der Ehe Ordnung vnd aigcnscbaiTt neyen Sermonia [!) vnd
Tnderachaid.
(3-1) Ain ander Senno von der Ehe gesetzt, aulT äf. wort gottoe qui
potost eapore oapiat, der nemmen khan der neramc.
(36) Sormo .2. Von der Ehe der Priootor. gesetzt aulT dx Euangelium.
So es dann ein äolche« ist mit den frewcn, so limbt es sich nitt
zuwiben.
(36) Sermon vber ds «ort, Äio Neweo befelch gib ich ouuh.
^
EialeiluDg. 39
(37) Sermo vber dz wort, Lieb deiocQ gott, vnd deineii uechsten alla
dich Belbsten.
(38) Voo menschlicher krafft.
(39) Von gw< der haüigeD dryfachen zeichen, vnd Iren schmehungen.
[Huser i'-Ed. IX, S. 208ff.]
(40) Etliche teill von den Egiptischen tagen.
(41) Vff Natorn vnd Basiliskhen wirdestu gehn, vnd trotten auff die
Lewen vnd Drakhen.
(42) Sermo von dem f^fefir. [Gedruckt 1618].
(43) Von denen die aus den Clöstern laufFen.
(44) Was gottes ist, dz gehört gott. [siehe No. 20.]
(45) Senno vber das wort gottes: Nöttige sy herein zugehoD.
(46) Von der Junkhfraw Inn geburt.
(47) Vom nachtmall des Herrn, der bueß, gerechtikhaitt, taulf, bildtnuß,
gottesdienst, dryualtikhaitt.
(48) Dz bnech so Theophraatus mit seiner aignen handt geschriben ann
Martin Luther, pomeran, vnd philippum Melanthon. 5. 12. vnd
39. Capittl Mstthej.
(49) Sermo vber den 84. Pifalmea.
Dieser letzte Titelkatalog (dessen Zahlen von mir beigesetzt sind)
umrasst etwa die Hälfte des ganzen überlieferten theologischen Materials;
das Kleiste ist auch sonst bekannt, Einiges ist mir aber noch nicht ge-
langen zu identificireD , da der Schreiber dem Latein, das sonst iu den
Ueberschriften fast immer gebraucht ist, ängstlich aus dem Wege geht;
seine Uebersetzungen sind oft nicht zum besten gerathen. Es ist mir
zweifelhaft, ob der Verfasser dieses dritten Verzeichnisses derselbe ist,
der die beiden vorhergehenden zusammengestellt hat, trotzdem die im
letzten Verzeichnisse genannten Schriften alle im ersten und zweiten
noch nicht genannt sind. Da alle drei von derselben Haud geschrieben
sind, so ist vielleicht das Ganze nur eine Abschrift, wenn auch die
SchrinzDge recht wohl aus dem Jahre 1571 oder 1072 stammen
könnten.
Woher stammen denn nun alle diese Verzeichnisse eigenen band-
schriftlichen Besitzes? Wer hatte denn eine so au^ebreitete Kenntniss
und so reiche Sammlungen? Sollen wir trotz dos süddeutschen
Schreibers wieder nach Schlesien auf Montanus blicken?? Ausser
den Neu burger Bayernherzögen ist ans neben Montanus kein so
reicher Handechriftenbesitzcr bekannt geworden. Oder dürfen wir den
Herrn von Rosenberg daneben nennen?? (vgl. Abschnitt IV No. 88
und 89).
-10
Etnlgitug.
Id dem O«ogor &Ucr. folgt noch ein anderem Vorzciulinim von
Titeln von dorsclbo» Hund uuf Blatt 16 geHchi-iebcii, docli aiiid es koiiio
Fariicoli<Jcii mehr, ^miidf^tn lindere Werke meist ms^iechon labults. Der
Redt der Handsclirift wiid weiter uiitßn No. 40 beHprocIicn. Er ist
K. Tbeit von anderer Hand gOüubriobcD und von unMOrcm Sclireibur dor
VorxoichDisBO übororboitoU
l'nd nun tu den HandMchriftcn selbst!
Die MnaSQ des Gel'undenen ist ja iiitlit gortug, dtir Worth dossulbon
shr voTScIiiodun. OrigiaalhiludMibrirtcii von Werken llulicnlicim'x »tnd,
wie oboQ schon gesagt, leider nicht danintei'.
Uebor die VulUtSndigkeit der g^jiammetteit Uaudi«ctirirton gaba icll
mioli keiner Selb.ittüu.s<;bung hin. Oewisa werden an mir nicht zu^äng-
liiihon .Stellen noch Handscbrifton l'aratolsiscber Werke aufgefunden werden
— wonigstciiH liufl'o ich im hitereitito der künftiijon Gcslaltung der
Texte mit Be«timntthdt darauf. Auch kann ich noch immer nicht
glauben, diuä alle Original handitch rillen unwiderbriuglich verluron
sind.
Daas aber noch viele ueuo Abhandlungen auftauchen werden,
linito ich für wenig wahrscheinlich. Ich habe im Folgenden bei dun
noch nicht gedruckten Schriften die Auszüge aus den Ilandachriftcn,
auch bei den kteiooren I''ragmcDt«n , su vullr(t.indi<; gegeben, datm e»
wohl jederzeit und allculhalben möglich nein wird, fe!itzii;<tulten, ob der
Inhalt etwa neu auf;cufindandcr Ilandtichriften .schon nnderwüru vor-
handen ixt oder nicht. Ga ist deswegen auch viel mehr gegeben ala
das Incipit und Kxplicit der Handschriften, wie es für eine einfache
Aufxählung der Manuscripte genügt hätte, Vielleicht habe ich nur zu
oft de» Guten etwa» zu viel getliau, botmudcD) bei der Theologie, aber
die Vci'ffiht'uiig, noch mehr xu geben, war hüiiHg recht :«tark: ich hnbc
ihr nach Kr^flen widerstanden. Es war mir auch darum icu thuu, von
dem Itcichthum der erhaltenen noch ungedruckten Abhandlungen unter
llehenheim'a Namen wcuigsleuo eine ungefiibre Vorstellung xu geben,
wu«i auf dem fa^t ganxlich n«uen Ovbieto der I'aracolKischen Theologie
eine gewisse Weitschweifigkeit euUchuldtgen mag, xumal wenig Aus-
»ebt vorbanden ist, djus gerade diese Abhandlungen jomah gedruckt
worden. Möge man mir es su gute halten, daas die Schwierig.
k«it«D für doD Medicinor gerad« auf diesem Gebiete nicht gering
waren!
Es war mein DestrelMn . die Handschriften ihrem Inhalt
nach mögUclist zuMunmeu £u ordnen. Uoch habe ich nur aus-
EiDleituDg. 41
nafamaweise ganz heterogene Tbeile einer und derselben Hand-
schrift an verschiedenen Stellen besprochen und für gewöhnlich den
ganzen Inhalt auch umfangreicher Handschriften im Zusammenhang
gelassen. Die ausfiifarliclie Inhaltsübersicht zu Anfang und eine voll-
ständige Zusammenstellung aller handschriftlichen Fundstellen für
jede einzelne Abhandlung am Ende wird allen billigen Ansprüchen
für die Nutzbarmachung des gebotenen Materials zu entsprechen
suchen.
TTeber die Eintheilung des Buches ist Folgendes zu bemerken.
Der erste Abschnitt gibt einige kleine Schriftstücke, die meist im
Original auf ans gekommen sind, Briefe, Actenstücke, Consilion, Recepte.
Zu meinem grossen Bedauern ist diese erste Abtheilung die dürftigste
von allen.
Im zweiten Abschnitt werden alle Handschriften zusammen-
geordnet, welche diejenigen Schriften enthalten, die Huser in seine
Sammelausgabe aufgenommen hat. Es ist dabei nach Möglichkeit
die Reihenfolge der Huser'achen Ausgabe eingehalten; nur einige
wenige kleine Abhandlungen und Fragmente sind dabei schon mit
besprochen, die Huaer nicht gekannt oder wenigstens nicht veröffent-
licht hat; sie worden am Ende dieses zweiten Abschnittes kurz ver-
zeichnet. Ganz zerstreut und vereinzelt kommen auch im weitei-en Ver-
laufe des Buches noch Abhandlungen vor, die Huser veröffentlicht
hat, wie man dies aus der Zusammenstellung am Ende ersehen
mag.
Die Abschnitte III— VI bringen Schriften, welche in der Huser'schen
Sammelau^abe nicht zu finden sind und zwar zunächst im dritten
Abschnitt allerlei Chemisches und Alchemistiscbes, das nur zum aller-
kleinsten Theile als Nachlese zu Huser gelten kann.
Der umfangreichste Abschnitt ist der vierte. Er umfasst das Ge-
biet der theologischen Schriften, die Huser von seiner Ausgabe aus-
schlosa. Nur Weniges und gewiss nicht das Bedeutendste davon ist zu
Beginn des dreissigjährigen Krieges veröffentlicht worden.
Der fünfte Abschnitt enthält die Magie und Verwandtes. Trotz
ihres abstrusen Inhaltes konnte ich auch an diesen Handschriften nicht
vorübergehen, selbst wenn, wie höchst wahrscheinlich, keine Zeile davon
echt sein sollte.
Der sechste Abschnitt bringt einige Handschriften vermischten
Inhalts, die sich ohne Zwang nicht in die übrigen Abtheilungeu ein-
nigen Hessen.
i2 Einleitung.
Bei den Citaten habe ich die Orthographie der Ilaudschriften stets
beibohalton; die Abkürzungea sind alloDthalben aufgolöst. Die viel-
fachen chomischea, alchemistischen und verwandten Charactere und
Zeichen nachschneiden zu lassen, schien mir unnöthig. Ich habe dafür
die betrotTenden Wörter gesetzt , dieselben aber, um keuDtlich zu
machen, dass das Original an deren Stelle ein Zeichen setzt, cunio
drucken lassen.
I.
Briefe, Aktenstücke, Consilien
und sonstige zumTheil autographische
Schriftstücke.
1, Breslau, Stadtbibliothek (Rbedigerana) No. 258. Fol.
463 SS. „Epistolae virorum Illuatrium ad Erasmum
Roterodamum." Es sind lauter Briefe an ErasmuH, 167
Nummern.
Auf „Fol°. 412" der Brief Hohenheira's an Desiderius Eras-
mus vom Jahre 11)26 [?]. Es ist der 151. Brief der Sammlung; auf
„Fol". 413" steht die Adresse „Theologorum Patrone Extmio domiuo
Eraamo Rot«rodamo vndicunque doctissimo suo optimo". Adalbert
iloravitz hat diese Driefsammlung in seinen „Erasmiana" Heft III und
iV Wien 1883 und 1885 besprochen ohne den Brief des Theophrastus
zu erwähnen. Er ist ja schoD lange in seinem Wortlaute bekannt und
voD Schubert und mir nach der Rbedigerana neu herausgegeben und
eingehend besprochen worden unter Beigabe einer Nachbildung in Licht-
draclc. Ich kann also für alles Weitere auf diese Veröffentlichung ver-
weisen: Paracelsus-Forschungon lieft II Frankfurt a. M. 1889 S. 99—122
und Tafel III. (Vgl. Theil I No. 498.)')
2,11.3. Basel, Staatsarchiv St. 73. D. 17 und 18. ZwoiEin-
gaben Hohenheim's an den Magistrat von Basel aus dem
Jahre 1527, welche nicht von seiner eigenen Hand geschrieben
sind. Von Schubert und mir gleichfalls 1889 veröffentlicht
im 2. Hefte der Paracclsusforschungen. S, 10 — 15 und S. 33 — 36.
4.11. 5. Basel, Kirchen-Archiv C. I. 2. Tom. I fol. 316 u. 317.
Zwei Briefe Hohenheim's aus Colmar an Bonifacius Amer-
bach in Basel vom 28. Februar und 4. März 1528, von seiner
eigenen Hand geschrieben. Sie finden sich in der grossen Rriof-
sammlung der Araerbach, welche heute auf der Baseler Uni-
'} hl Albrecht W. J. Wach 1c r's, Thoman Uelidiger unil seine liüclicrsainmlung
in Bresiku, Breslau 1828, 8° keimte ich üieae liriefsamuluiig ajcht erwähot iiuilea.
46 I> Briafo, AktmilJlcke, ConsJlioti etc.
venii(,iitHfiiMioth«l[ verwahrt wird. Voröffciitliclit mit I.icliblruck-
wiedergäbe im zweiten Ilefle der PajacoUuntroi'sdmngiM) 1889
S. 61 und 72-78, Tafol I. u. II.
ft. St, Gallen, Stiftaarcliiv, Tom. XXII der Pfäfereei- Ab-
llieiliing. MiHCoUäribaiid de« PfiiferHcr AruliivN, wolchcr nur
PfHfer^ur llandttcliriften aus dem H>. utui IT. .lahrluindort oat-
hält; darin auf Dlatt 41Ü und 411 ein „('oDcilium, für min
l^nodigen [lorrn". d.h. ein iirztliultcs Gutachten llohon-
hoim'n für JotiAiiii Jacoli Kussingi^r Abt in l'lTifors (lölT
bis 1549) au8 doin Jahre If>3.^; von tlohenheim Helintt auf cinvii
Foliobogeii geutchriobeu, von welutiem es !) Seiten cinniminl,
während sich auf der 4. Seile dio ijteichfalla von ihm herrüh-
rende Aufüulirirt findet:
,('oiii«iliuin für min, g, H, von doctor
theofrastum
thoofrastns."
Aach dies Schriftsliiclc ist im 2. Ilofle der Parauelsusfor-ichun^n
veröffentlicht 8. l7->— 175. Profujwoi- F. A. FlüekiKor hat ca 18Ü1 bc-
Hltrocht^n und wiederabdrucken la»<en in der SchwoiioriMch«n Wochen-
»chrill fnr Plmrmacie. (Vgl. Theil I. No. 500.)
Ich TGge hier .to^leich ein bisher nicht ver5ITe»tliclite« dem
ParacetHDs augoscIiriolioueH Conitilium an, welches freilich nur in
einer Abschrift aus dem Anfiing der siwoiten Hiilfto des Hl. Jahr-
hundorts überlicfort ist und rfesson Abutummuni; von llohenhoini
vorerst noch bezweifelt werden kann.
7. Wieii,k. k.llofhibliothek. Mb. 11200. (Ms. Ambras. 158.)
Aus dem 16. Jalirhuudert, 267 IUI. 4". Auf dem Pergament-
Umschlag steht vorn „Oeorgius llandschiiis Doctor me scripsil",
m sind aber doch mohrero Schreiber an dieser lldsuhr. thnlig
gewesen, dio in der Zeit wenig abweichen und wohl alle in dio
Mitte de« Iß. Jahrhundert« ralk-n. (7.\i llundsch vgl. llaller,
Bibl. med. praol. [[, p. 'Zilf. und unlon No. &9.)
Auf dem ersten Hlatte, welches wie das zweite um) dritte keine
■■'olieiibozeichnung trs^t, der Sammoltitel „Miscetlanea Theoricae et
l'racticao .Medicinulis ex probat iioimorum Dostra tempestate modicorum
üeoretis et promptuarijs congests per Goorgium lluDdachium Lippon-
^eln Germnnubohi'iDuni. I'ragae 1550." Auf dem vierten mit 1 be-
/.«•iduR'tcn Itlalte, wulchos die alte SeitODsigaatur „126" (rüg, beginnen
1. Briaft, Akttiuiilcbc Consllim ol«.
47
«Formolae MedicamoDlorum aliquot Georgiun llandsobius [.ippensis
Pn(^o 1. 5. 4. 9." Es folgen ,CoUect»DG<a du feliriba» humonlibuH
Hitronytni Drctij in gymoisio PclaniDO", „Ex{i«riincn(a ot HC^orcla
Doct. Gcrliardi Mndici ArcliiducU Fonliaandi*, nt'^P>"'>ii>6nt& D. V.
Fabri*. „Cs|i«rimenta Ü. /oppelij", „Cura morbi Gallici M. Curtij
praMeptoria I). Oalli", „Ki Secrelis Üoc. Oalli Arcliiiilri ftesis Ferdi-
oaodi". Auf RIatt 209 beginnen nllcrlui Contilia xuvret von Monta>
DU», dann von BeDtdiotua VEctorius Faveatiniis, von Doctor
(iailiiit. An da^ loUto dos Gallu» ,pro iuvono Hod Ntorili uxor«
MagUtri M. (.'(illini* Ut dircct angeltigt das folgende ConHilium <)«8
Paracelsus. welch» den Schluss dor Kücksoit« de» lllatto» 240 ein*
nimmt nnd das Fisnxe Blatt 241 mit Auxnalimo dor oraten Zeilen der
RrtoLseile', welche schon frühor von dorjcnigcii Hand brachrioben waren,
woleb« die anderan Con«ili«n geschrieben hatte. Dat l'arucoUischo Ton-
nlium ist also vou anderor Hand elwat .ipüler an eine /uDillrg freio
8t«1l« d«r Haudücbrin an den Scblutts der anderen ärztlidien (^n»ilia
biogeacJiriebcn worden. Es folgen von der frülicren Hand beechrieben
noch einige Blätter „Modicina oceultala ot (tuiMtrstitiosa" CoIIoctanoen
ans Agrippa, Cardanui^, Alos. Bonodicltis, Ferneliuti, Midi.
BlouduK, Arnold v. Villanova. Bl. 24äb — 2&4a ein Iiidux conlun-
laniDi.
Da« t^nulium des Paracelünü iül spütest^na 1570 — löSOgosclirieben,
vabntoheinlich noch etwa-4 früher; <m Inutel folgondermaaücn :
Couiliom .D. Thtophraiti Paraoelti pro Domino fienüiarto Eeoh-
lingero. Angiutano qui Inborsuit vehemunli strangurta,
ox ip>ia niTHiiH iMchtiria, ila quoil nihil illi profuit
pracUr catotherim, it uulti modiei scrip8erunt con-
ailia pri> illo,
Ve.i(er .IiincLIicr mein Dienxt ayndt euch alUcil bcroil, dem-
nach wir uechflt verlaiwiii bal)on, das ich «. v. solle mein rat-
soklag »istellcu, Iiab icli denHelbigen also geordnet, wie ich
abgoschidon l>in, eratlit-h die coluram zu oslingulron, al» dann
2uni liornou, vnd hnuptwoli« wcytcr handlon,
7.U extiiiguiren die Colcram *o\ »I»« geschehen, da» yr von
den trocbeia Alhakcnge, aber do olibnno bei euch allmal habt,
vnil von aelbigen ein wenig ala ein halb (a) hasolnu-H gros ge-
brancbct ynn cynom trunck wein. Morgens von den trociscis
de alkakengi, vnd tu nacht von den trociiu-ifi do olibano, morgens
i atund daraulT fanden, vnd zunacbt 2 stund nach «sona, vod
dft> ym Jar virmni thnn. acht lag nachoinnndor. Vau mal ym
Ilurnung, üum ander im Mcrtzoo, zum driUou )iu aulgaug
48
I. Brtvfe, Aktenstiick«, Coiisillen nie.
Anguflti, zum viri]«n yiii Nononibor. Di« ortxnei dionct, auf
<)a«, wio ich von d«r eholcra mit üuoh gerädot hab.
• Weiter «um harnon. vnd zuiuitelbigea allen, daruon yr
mir gusftgt habt, L>t meiu radt also, das yr euch lafwet ein
läutern mcIiouod Criatftllun. zu ileui ulli>r kldniitten stätw<»n, vnd
(Iw .2. lol, \nä »w ynn ein glitten ««lisHcn wein Icgcnn, ij max,
vnd also vom selbigon woin Irincken, d(^n «rst«ii vnd den leMen
tniDck, «0 yr vber tincli g<-liet., da.'' treibt von «uuli «II ('lioleram.
die euch die hranckbeit macht, vnd ist ein sondevlicfa heimlich
stuolc, vnd lasH yn euch kein Bteyn vnd Krii>a wachKcn. vnd
wann dio 2 mai' uussindt, arht ich auf 14 log, tto lialit yr
ein halb (') -Inr genug ilnrnacb aber also ftiif 14 lag mil oyncni
ncu«u rri)iUill«;im.
Weiter so euch ein Not mit dem harnen zustünde, welchR
docii nach den troci.icia vnd dem puluer nit glaublich ist zu-
kamen, HO brauchet die nachuolgende stuck, lassen euch kein
not xustebeti,
AU oemet Saffrao, ynn eynoni »ecklein, dor nicht gcrtoßen
fiey, «in lot, bindet es titwischon die gemocht nn dus ror, so
treibt CK denselben Harn aw, vnd macht das er ^ch nicht kan
vorteilen, Oder neinet hasenjdut vud fuchsblut zusammen
gleichvil, vnd dcrret w tu einem puliier ynn eynem biiokofen,
nb«i' itlicbs bei^omlcr, ist nouh besser, vnd darnaqli gemischel,
vnd als dan j lot fruo eiagenonimea, d&s wendet euch all not,
vnd treibt euch den barn on allen schmerty.en, vnd so es euch
am aller bertosten »ukcme, vnd gur bJis were, »o neinet j
tot bcnedictum laxaüuum vnd .J. (|uintiD species lithonlriiion
wo) uorniUchl. vnd genissct es gniitz. hinein, di«so stuck syndt
allein angntseigt so yr ynn nuten wcren.
Es achoiDt mir rocht wohl mügüch. dtim dies Oonsilium wirklich
'tod llohenheim herstammt. .Specifisch Paraoelsi^ich i»t der „lautoro
MhÖne Criatall" als Mitte) gegen Uamgri&s und andere „tarlarisehe"
Erkrankungen dor Ilaniwe^; wir werden ihn auch in dem folgenden
Receptc contra lapidem wioderllnden.
* [Hit atidcrar Tlnlo] In hbetlo o motbo galllco h*hol lilo uutor itn
In d«r nouQii hulTi kmnckhcli ittand ob Ti>in mgimeDt, braucb äio h^jliiiig
ttor allrn, ilic ilo prouoclru ttcn hnrn, nijtT liAltie xctt Uomnudi mit ilcni
Alrati vristalliufl far Farl MU In «nil ikr hnyJiiiig. Donn die liulTtkrunck-
heil frtiidi «icli in diMcm Alkali.
I
(>) DIo lalt A beteichnotoo beiden ,luilb* »iuil im Utwi. nbor[[eieliriabon.
rodlioff. Flntcol*«! Bd. IL
T«t I.
RiB 7.Hi«l .oti Uohriiheioi'B Bind »us ellwf Wl«u»i DaiidsArift
(Uk. 11144).
I. Brief«, Aktenstücke, GoDsilisD etc. 49
7a. Im Ms. 11144 der Wiener Hof bibliothek,> welches wir
im zweiten Abschnitte unter No. 10 genauer besprecheD werden,
finden sich zwischen Blatt 126 und 127 zwei Zettel eingeheftet,
deren erster ein Autogramm Ilohenheim's zu sein scheint.
Auf dem zweiten Zettel findet sich von einer Hand um 1600
geschrieben die folgende Notiz:
„Inueni Theophrasti manu hec Recepta scripta
contra lapidem"; darauf wird eine Abschrift des
vorhergehenden autograpbischen Zettels gegeben.
Eine eingehende Vergleichung des ersten Zettels mit andern echten
Schriftstücken lässt es für mich als zweifellos erscheinen, dass derselbe
wirlilich von Hohenheim herrührt.
Der autographische Zettel lautet:
Rp. Radicis Aquilegij
Exterioris
Cristallj bis
tritj 3iij
pro stücV fiat pulub
6 + subtilis
Rp. Cantaridum 3j
Castorej 3 ij
5 + fiat puluis
subtilis
Rp. Lap. Lincis
Judaicj
Spongie ää
3 j
Oculorum Cancrorum
3 ij
Se. Saxi fragte
12 S a
Zuccarj J ij
fiat puluis.
Dass auch der Inhalt dieses Zettels, welcher drei Recepto für tar-
tarische Erkrankungen der Harnorganc bietet, speciell für „usnea, graudo
et lapis vcsicac", wohl für Paracelsiach gelten kann, wird ein Vergleich
mit den Reccpten aus der Ba.seler Zeit lehren, welche sich auf Seite
333 — 338 des 3. Bandes der Baseler Quartausgabo finden. Uobcr Krobs-
augen, lapis iudaicus, lapi.i lyncis, lapis spongiao, die auch in der ara-
KHilk d. Kchlhdl d. piiinKiKlKD SclicKttD. II. 4
50 I' Briefe. Aktenstücke, Consilien etc.
biacben Meilicin als Heilmittel bei Harnconcrementen zum Theil oine
grosse Rolle spielen^), wäre noch beaondera daa Buch von den Tarta-
riachen Krankheiten vom Jahre 1538 zu vergleichen im 18. Capitel
(a. a. 0. Band II S. 3'27); freilich sollen sie dort nicht mehr einfach
gepulvert und gemischt gegeben werden, sondern jedes für sich beson-
ders praparirt. Crystalli oder Ciystalli Tartari (a. a. 0. Bd. III S. 231)
sind gleichbedeutend mit unserm Cremor Tartari, Tartarus depuratus,
Kali bitartaricum.
8. Auf der Brüsseler königlichen Bibliothek findet sich in
der'Autographensammlung ein Zettel, welcher für Hohenheim'a
Handschrift dort gehalten wird. Er lautet:
„Zu denn schwarzen bösen blättern
Ciiriander saiTt mit brosam von weißen
brot lege darüber
Ein andere dar zu
Rosen safft bonen mehcl mach
ein pHaster darüber
Ein anders
mach ein pfalster [!] von bron
kressarfft [!] geraten mehcl vnd
h hon ick"
Vielfache Vergleiche einer Photographie dieses Zettels mit allem was
bisher von llohenheim's Hand gefunden wurde, lassen es als gänzlich
ausgeschlossen erscheinen, dasa dieser Zettel von Paracelsus geschrieben
ist. Auch der Inhalt dieses Zettels ist sicher nicht von Hohenbeim,
was seine phy.sische Autorschaft zwar nicht au.sschlösse, aber den Zettel
für uns völlig werthJos macht. Ich habe übrigens das Qoartblatt auch
im Original auf der Handschriftenabtheüung der Brüsseler Bibliothek
eingesehen. Der sonst sehr zuverlässige Sammler, von welchem die
Bibliothek die ganze Autographencollection erwarb, hat sich also den-
noch getäuscht oder ist getäuscht worden.
') Vgl. z.B. P. cle Koning, Traite sur le cakul dans ha reiae et dans !&
TQssie par Al>ü Hukr Muhaiaed Ibn Znkuriyä al-RäzI [lihaies] Lejde 189G. 8"
p. 21, 73, Uy, l.il, 107, 197, IttQ, i07, 238, 241, 243, 247 u. a. w.
Tftt. IL
,^/5»"*y-/? 7- v^^
Brief BD Brasmas, 1526.
1. Brief t.n Amerbach, 1528.
3. Brief an Amerbach, 1538.
/^i/^
Consilium für den Abt tod
Pfeffers, 1635.
Brief au den Hagiatrat
TOn Uemmingeu, 1536.
Eil^nhUtdige 7nterBchrüt«n Hohenheim'i.
n.
Schriften, welche sich in den
Huser'schen Sammelausgaben gedruckt
finden.
d. Auf der Universitätsbibliothek zu Utrecht befindet sich
in eiDem Sammelbande „Medici Octav No. 101", ein-
gebunden zwischen Paracelsi libri V. de Vita longa, ßadleae
s. a. [1562] (besprochen Theil I No. 46) und Adam von Boden-
stein's Isagoge in Arnold! de Villa nova Rosarium Chymicum,
Baaileae 1&59 (beschrieben in meiner Bibliographie der Para-
celsisten, Centralblatt für Bibliothekswesen X. Jahrg. 1893 S. 318
No. 2) eine Papierhandschrift in kl. 8" von 48 Bll. ohne Seiten-
bezeichnung mit den Bogensignaturen A, — F,, zierlich geschrieben,
aus der 1. Hälfte des 16. Jahrhunderts, vielleicht noch vor 1&50
angefertigt von einem ßerufsschreiber.
Der Titel lautet:
Labyrinthni, Hedicomm errantium, Doctoris. Theophrasti
paracelsi ab hohenheim utriusque Medicinae Doctoris.
ac omnium medicorum longo principis:
Alterius non sit qui suus esse potest.
Ingenij quisquis Theophrasti fila sequutus.
Tutus ab insidijs est labyrinthe tuis.
Anfang der Praefatio: Quia error in qualibct ro pcriculosus est et is qui
errat ....
Aofang des Caput primum: primus ac principalis error omnis Medicinae
uocatur sapientia, siue quo libro nomo unquam quicquam fructuo-
sum ac laude dignum ofliciet ....
Der Schluss lautet: ac caliginoso Labyrinth! erroro, lumen natu-
rae ducem sequitnr. finia.
Der Text stimmt vollkommen mit der Niiriiberycr Ausgabe dos
Candidaten der Medicin Achatius Morbach vom Jahre 1öü3 überein
(Tfaeil 1 No. 30). Gegen die naheliegende Vermuthung, dass unsero
Ilandschrift eiue Abschrift dieses Druckes wäre, i^pricht der Character
der ScbrifUüge, die anscheinend in die Zeit vor Ibo'-i füllen. Wahr-
56 U. Schrinen, «eletie ^sh in den HiutrVIiui SMiraeUusgnbaD findn.
8clieitili<;h war das ßucli hcIiod früliKcitig idh I.at«in {lb«n«ot7.t worden und
roachto nun liandschriflliirii in lateinischem (!i>wHhile seinen Weg, Kin
liulcho« Mscr, kam d«in Auliatius Morbach zur Hand und wurde in Nürn-
ticr^' gedruckt. Da» Original lagerte in Klagonfurt und wurde dort or^t 15t)3
auf Antreiben Erzherzog ferdinands wieder Mufgcstöbivrt (vgl. die
Einleitung S. 1311.) und Iöß4 von Dr. Theodor Birckinanti tarn Druck
gebracht (Theil I "So. M), Moheiiheim halte den „Labyrinthu»" schon
früher geüchrieben, al-s er ihn den Kärntner Stünden mit 2 (3) andern
Schriften widmete, also vor 1538. Vermutblich hat er ihn schon 1537
in Wien drucken I»»!ien wollen. Ob dio lateinische UuberseliunR schon
2U Dohouhoim'ii Lebzeiten oder gar auf »eine Verunluesuog hin ent-
staud, wor will da» hoiito entscheiden! Unwahrscheinlich i»t «i nicht.
JedoDfalU hat es nicht» BcrrL-mdlicliuM, anziinuhmon, d»u) der „Liiby-
rinthus" ebenso wie jede der beiden andern »püter den Kärntnern ge-
widmeten Schriften in den Kreiden der Schüler und Anhiuiger cursirto;
deun die Ü ächrift^n gehören keinet^wcga tioihwendig zuriammen. L'ebri-
geus sind ja alle drei resp. vier Schriften nach alter lateinischer Ueber-
selzung herausgegeben worden. Der Lubyrinthus. wie gesagt, 1553
von Morhach, welcher nicht« über .seine Vorlage berichtet; die Defen-
sionon und die Tarlarusschrift IbGG von Adam von Dodenstein
(Theil I No. 74) und dieser stigt auMdrückli<ih. dam. er diee>e beiden
Bücher handschriftlich so vorgefunden habe: „Ilo.s libro.-« .. quidam
ante multos annos in linguain latinam traustulit", also wohl gleich-
falls vor 1558. Aehnlich sagt Toxite» in seiner lateinischen Sonder-
Husgabe des -1. .StiickeD, der Kärntner Chronik, 1575 (Thvil I No. 163),
im Uüchlcin sei „Jn aermonem lalinum ab ftliquo olim Theophrasti
atudioso conversum". Danach wäre alüo auch die Annahme zulH^sig,
ilaas die gautc Kärntner Dedicaüon&schrift in allen ihren Thcilon auf
einmal in's Lateinische ubersetxt worden sei und lateinisch handschrift-
lich umging. Eine andere Iland^chritt des lateinischen Labytinthus und
der Kärutuer Tartarus^chrin werden wir sofort kenneu lernen (No. 10).
Alle die.«« erhaltenen Uebersetxungen sind keine wörtlicben, flondern
mehr umschreibend ziemlich fioi gehalten.
Der Titel unserer Uuudachriri weicht von dem Morbach's ab. Der
Caud. med. bat die Lobesorbobungon, welche seine handschriftliche Vor-
lage wohl «uch enthielt, getilgt udtI selbst dn.« ihm vielleicht niclit voll
TOTstünd liehe „ab Hohenheiin" woggelarisen. Kr sagt einfach: „Laby-
nntlius medicorum omuitium, I>. Tbeophrasti l'aracelsi'; lobende Epi-
theta musbto er schon aus Rücksicht auf seine facultas modica ver-
meideD. Den Paracelsusholcschnitt hat verinuthlich der Verleger vor-
anla«8t; ««r weis» ob nicht der llirsctivogor«ch« Origioalstich von
It. Scbriften, «eiche (kh ia den IIn*er'»cbeB SaauneUuigabtn fiodea. 57
1&40 dem MKOiucript eiogoklebt war. dm MorUcli oil«r dem Verleger
XU haoilei] guliomaion wkr? (Vgl. uns«» No. 147 nm Ende.) Dos DlMi-
chon bildet die tullilli^to l'eburcinslitnmuiig swinuluia unsorin Mhct.
und d«iii Nürnberger Druck«; vielleicht hat oa der junge Mann aber
doch schon ia dciaer Vorlage angelroffon and aus Ui^thetiHclien Rück-
aicbl«n [Musireu lassen: denn c» iiitfi>.t nur halb za (U>r rarUuäon, ncutraloQ
U«]tiii]g dos KuD(lidat«u der Arxii(!iwis:icri''ciiiirt.
UiM«rni IkWr. feJiIl wie dem Nilrnbergor Drucke da« Vorwort an
die llippukralii'i.-licn Ductorei* und dA» Kndo der ]Ietichlui«:ir«dc Ilu^er ■[*
Ed. n S. l',tl~l<l.$ und 'i43, beJd^.H Zui%iity.e Elohenheim's, welche er
erst bei der letxlon I)urch.i)cht im Sommer 1038 in Käruteu machte,
aU er diu S^brinen zu einem WidniuD|p)t;e.sclii-nk bd die St.iuda zu-
ttmtaenfügle. Dims sie uicht «U Gnnzes iid lioc izosclinubcii wurden,
beweift die Sonderwidmung der TarUiriiM-idirift an Johann von Ilraodt
In BBerdiDg au» dem Jahre 1537. l'ebrigens werden wir in der fDlgenden
Wiener U«nd>tchrift d» LabyiinthuH auch das Vorwurt an die llippo-
kr*tiker und die ganxo Scbtufitrude lateinisch finden. Wenn anscr
CUvchtor MscT. wirklich nicht von dem Drucke iibg^vich rieben ist, m
b«8Ceht doch iwixchcu Ihm und dem Drucke ein sehr naher Za-ammeii-
bang. Auf der viertletzlen Seite findet sich als einiige homerkens-
worthe TesIabweichuDg aU Marginale ein „s'i vglomus" oingorii),'t, weldiea
dea Sinn duichaus nicht beeinflu.'ist und gäntlicli uberllüi»ig i»t: keine
AuHgabe hat dieses Einschiebsel, welche« mau dem Abscliroibor auTs
Konto Nielsen muM.
10. Wien, Hol'bihllotliek Mit. 1)144 [iMed. 31. :j 2ÜU Bll. Fol.
in der Mitte (ien IG. Jahrhundert« (etwa tun 1560) von einer
Humsniktcnhnnd schön geschriobeo.
BI. Ia tAfiORDITEVS.
Bl. 2a AureoluH Theo)ihriiiitus paraclenus [Ij Vtriusque mcdi-
cinae Doctor. Ilypocratis DoetoribuH, S. 1*. D.
Tempus iam mihi adease uidetur oommodum, ut indicom ot
proforam libros ex (juihus medicinam ego didicerim. Igitur hoc
in pHmis Mciloie uiri medici amicisitimi, mo libro«, (|uos ab
•ntee«i«oribu# notitris hactonus scripto« ncccpjmuis arbilntri. non
Mifficero nee digiH» ene, ex quibus medicina diAcotur. Sunt
Miim non solum imperrecti, ut in quibos multum desideratur,
uh) ila incertao saiplurae, ut magis ad errorea fallaciiuiquo,
quim nd rpclam discendi uiam logentem duoere uidcautur.
Quae etiam cauna maxima «<!, cur ao» dcserondos, abijcieudoa, et
actjli)jendoti existioio . porro antem negari hoc non piiimt.
58 "■ Stbrifteo, «ckhe sieb in d«u OuscrVbfea Sammelaiugsbeu l!nil«a.
DUcipulus magistroin r^quirit: et doctore opus habet, qui ex-
colloro in «rt« aliqiia iiclil. Quin igitur uiilobiin opus ea»o, ut
n magitttro quofiiain di.'icipuluit di^iccrel, <)ß hoc Minpur cogitAui
et solliciliui fui, vbi naoi, et quis ille Ma^ii^lec eexel, ä quo
modicinae Btudiosus, coiomodo diocore poatet, cum ox praedictü
librU porfocta doctrina iion dtscatur. Haoc dum oogito, iocidit
forte, [2b] Quid si scriptus über iiullus in muudo nunquam
fiii.><i<et, nee adhuc emct, item, quid ni medicus nullm uiuoret,
ä quo tum discendum? [3 b] . . sapieiia eam oon a-sper-
nabit, olc. quod do mediciua dictum mt, quam dcus praecipue
umat, et in oa uhrii oporatur. Bcno ual«t«. Datum, 1. Augusti
Anno ;W.
f)l. 4a— ßb l'raeTatio In Laborin thum modicorum errantiuiD.
Dootoris Aureoli Theoplirasti paracleifi [1]: |
Quia error in qualibot lO poriculoi^uti est, et is qui ormt, iam
huc iam illuc tomlit, nusquaia ciroris tormiiium »ut liiiom
iouenit, oec quorsum denique pergat scite potent: requiritur et
neceftfO est, ut ab alio educatur, ot uiam roctam exeundi coi;no-
«cat is, qui in error« «st Ueuli deindc, sino tenebria,
#iuc iloliH ambulant, uoo fraus in vordibtiit oonim inueuitur: |
Bl. Gb— 8a Tlieophi-aittux paracle^us, Leotori «alutem,
Quoniam Id ä quibuadam uitij mibi obijcitur, quod in ego sim,
qui illotiü manibuH, ac ni quasi ad medivinam prosiliam, nee
per ianuam ac rectnm uiam ad eam ingrediar. Excusatione
mihi in hoc opus est, hnmanissimi loctoros, ot aduersum istos
nugatorut sino quo olbi) pcrroctum es«o potettt.
*BI. 8b CAput Prinnim. Ü« Primu ac principaliori Modiciuac libro,
«X quo quilibct mediou.i artem auam haurire debet, qui über
ex Bola diuinilato prollciücitur: {
Primus ac principaltor über, omnis modicinso, uocatur sapionlia,
sine quo libro, uemo unquam quioquam fructuoaum, aut laude
dtgnum oHiciot
YndeoimiiK (iibor Quomoilo morbi generalio tx uora pliilo-
aophia cognencalur.
Vnum adhuc supere^t obliuiooc baud preteieundum de origino
iierapu et cnusi» morborum, quomodo iätaa iuxta p)iilo!^ophiam
ueram ol iudicenlur. Arbitror autcm neminem «sfo, qui jgnoret,
k ueleribu« quatuor bumoiTH poui, ex quibus lauquam Tontibus,
omnes aegritodinos, ut ipsi dicunt, orianlur et cau.ientur. llao
dum ita esse, falsü arbilrantur. et tarnen pro uoris dicunt,
inteiim recli oriijinis, rcctaoque caasae morborum obliuiscuatur,
II. Schriften, welche sich in den Huser'scben Sammelaus gaben fioden. 59
semiuie scilicet, ex quo crescere morbi solent. porro autem
Don nego, imä et scio et Tateor, hominem mycrocosmum esse,
ex quo etiam illud sequitur, quatuor elementa ia ipso esse,
quae illi, quatuor humores ' iniuste appellitant Äbtte
DOS maledicti, ia gehennam ignis aeterni, aegrotus sui, et quando
modiciuia uestris mihi Bubuenistis, scientiam ä me accepistis,
et neiDinem ea subletiastis, Deum uestrum, uestrum magistrum,
ac iDstructorem deseruistis, discere ab eo recusastis, theaauros ac
aurum apud homiDes quesiuistis in terra, celum neglexistis,
opera mea in natura sita, non dignati estis expiscari, ut medicis
niris aequum fuerat, sed pigre ac incaute egistis, uoluntarie
erra»tis etc. Haec et eiusmodi alia, uereor multis nostrorum, in
extremo illo die occinet. Cauete igitur moneo, oculosque ape-
rite, ut hanc maledictioneni et hoc horrendum iudicium efTu-
giatis: I
Schloss: [59a] . . nugis ac Caliginoso laborinthi errore, lumen
naturae, ducem sequuntur, [Hier schliesst der Druck!] Sed
finem huic epilogo imponam, postquam unum addidero, illud
nempe, me hactenua efHcere non potuisse, ne apud doctos qiii-
dem, ut hie de laborintho übellua in lucem prodiret ....
[59b] . . . Quare uoa, medicinae discipuli, auditores ac lectores
huius libelli, moneo, nisi iugrati, aic uelitis huic Moecenati,
gratoa uoa ostendite, et pedibua manibusque eflicite ut sentiat,
suam industriam uobia gratam et charam fuis»e. Datum
.1. Septembr. aö. 38".
Wir haben hier also eine zweite Handschrift des lateinischen
„Labyriuthus", welche von dem Nürnberger Druck und der Utrechter
Handschrift (No. 9) zunächst darin abweicht, dass äie die Zuschrift
an die Hippokratiker und das Ende der Besohl ussiede enthält, welche
dem Druck und der Handschrift fohlen. Im Uebrigen stimmt unsere
Handschrift bis auf Kleinigkeiten ganz mit dem Druck von 1553 über-
ein, nur das 11. Capitel ist sonderbarerweise in völlig neuer Uober-
setznng gegeben; ich habe deshalb oben den Anfang und den Schluss
dieses Capitela etwas ausführlicher mitgctheüt. Die ßeschluasrede
stimmt dagegen wieder völlig mit dem Drucke, soweit dieser f<ie gibt.
Eine Erklärung für diese andere Uebcrsctzung eines einzigen Capitols,
während vorher und nachher alles übereinstimmt, vermag ich nicht zu
geben. Jedenfalls steht unsere Handschrift dem Drucke und dem
Utrechter Mscr. ganz selbständig gegenüber, auf handschriftlicher Sonder-
überlieferung beruhend wie das Folgende.
Bl. 60 unbeschrieben.
QO "■ S«h'if<OD, wiftclie (icli in dea naxer'ictic& SanimelRuirgabeD ßndon.
Bl. 61a der Titel TAKTARVS.
Bl. äSa Liber Ue Tnrtaro uel ut nl ij uocant ilo cnlculo ot
arena. Ab «xioiio uiru vXuroolo Thuophrnxto pnracio«!
[\] Mctiiuinae V'triutique Docto re diligenter conscriptus.
Bl. (j'2b IIoDorifico Ac nobili Viro OomtDO Joancii k Brand
JurtH VlriuB(|ue Doclori c>t parutlio in Erordlngen, aniico suo
äumiiio Aurculuo Tliitopliriulu^^ puradcwU [l] Modicinnc ulriufijuo
Uodor. S. P. D.
p^o -lemper in omni Vita mea singuUrlter atTcctutt fui, f.Tgn
arleni illam nobilis!<imam, quam philosophiam adeptam Vulgo
uocant ['^<^] • • Interim adcplao philoMopliiae croaior, te
et ua» omu<M custodiut. Bcrio valo. Datum etc.
Bl. 64b — i42b Libri Ho Tartaro ucl tartareo morbo, Caput prituum
die '22 Capitel.
Bl. 142b— 143 die Concinsio.
Alles stimmt biü auf KleiDii;keiti>o mit dor lateiDischeo L'eber-
settuiig der Känitnvr Tarlnrusscbrift. wHrho BodoiiHtoii) 1566 in
Stra«8burg mit don Di-ronsioiien herausgab (Tlieil 1 No. 74 8- 100—328)
nach einer handsohriftlicb umlautendeo latoiniwclien llnbersetziing, wie
dies bei No. 9 üben S. bC* auitcioBnderßpHelitt ist. Eine AbHchiift dieses
circulirendon lateiniHcIicn Texte« bietet unaer Mscr., dessen Werth eben
in der Eilinrluug unserer im ersten Theilo 8. 116 aiiggespruehonon Vor-
maltmng liogt. Denn da.-« unüore Hand^clirill nicht von dimem Üriiokc
abgcdcbrieben iol, soodern auf älterer band!%cbriFtlicber Ueberlieferung
l>eriibt, ist zweifellos. —
Zwilchen Blatt 126 und 127 sind die beiden Receptxettel eingeklebt,
welche wir oben S. 49f. unter No. 7a besprochoD babeo.
B). 144 — 160 sind unbeschrieben.
Auf Blatt 151 a der folgende Tit«l:
TIIK0FHKA8TI ex bolieDlteim Ilereniitao insignis
Vtriuaquo Medicioae Doctori^ Be gradibni et Competitioni-
biu Beoeptorom ac naturalinm Ubri Septem.
Bl. 152a — ]6Sb. Tbuopbrasrus ex boheobelm Ileremitn. utnunque
Medicioa« Dector, pliysiieuti et Ordinarius Uasilienais,
Clari»»: I). Christophero Clausero .1). Modicorum nc phisi-
cOTuni Tigiirinorum eruditiasimo. yuo: D.
EKCclIentissimum ulquo Optimum euiustjue veri Medici est, ut
suam ipriiu« ac propriam Vcritut«m Medicam probe uognitam
liabeat Vale . Basileae. 4". Idus Nouembr.
Bl. 154»— 15&U Tbeopliruslus ex holienheim. Vt: Med: Doutor ot
II. SchriftflD, welche sich in den Hueer'schen Sammekusgaben finden. Gl
phistcus Basiliensis. Ornattiisimo etudiosorum Tigurinorum
coetui. S
. . . Basileae ex Muaeo noatro. III, Idus Nonembr. Anno 1527.
Bl. 155a — 156b Rei Medicae Peritis^imo .D. Tbeophraato Eremitae
&c. Erasnius Roterodamus S.
Erasmus Roterodamus suapte manu.
Bl. 156a — 16'2a Theophrasti Ex hoheaheim Vtriusque Mediciüae Docto*
ris. De Gradtbus et Compositionibus Receptorum et naturalium
über primus: Caput primum.
ADtequam de gradibus tractare incipiam, obseruandae sunt com-
plexiooes naturae. . . .
Bl. lG2a— 169a Liber aecuDdus . . . . Bl. 1693— 176a Über ter-
tius . . . .
Bl. nea— 180b liber Quartus Bl. 181a— 185b liber qnin-
tna
Bl. J85b— 192b über aextus Bl. 192b— 200a Über Septi-
mtis ....
. . . quoQiam nauci suot , instar niuis, qui pridem fuit, pridem-
que desijt, in nihilum abituros: |
Theophraatt ex boheuheim De gradibus et Compositionibos
Receptorum ac naturalium. FINIS.
Daa wären also die 7 Biiclier „De gradibus" (Huser 4°-Ed. VII
S. Oj' — 60; For.-Ed. I. 8.951—976), wie sie samt dem Briefe an
Clauser, an die Züricher Studenten und dem Eraamusbriefe
von Bodenstein 1562 in Mühlbausen zum ersten Male zum Druck
befordert wurden, und zwar alles in der nämlichen Reihenfolge wie in
diesem ersten Druck (Theil 1, No 43).
Der Brief an Clausor weist im Vergleich mit diesem ersten Drucke,
welcher also mit der Handschrift etwa gleichalterig ist, sehr bemerkens-
wertbe Abweichungen auf. Es fmdet sich schon eine ganze Reihe von
besseren Lesarten, welche gedruckt erst 1590 bei Huser begegnen; aber
auch Huser gegenüber linden sich noch Abweichungen von Belang.
Jedenfalls stammt unsere Handschrift aus guter Quelle, deshalb ist es
sehr zn beachten, dass unser Mscr. am Ende keine Jahrzahl gibt,
während' der erste Druck hier schon „Anno XXVl" hat und so alle
kfinftigen. Das Ortginalmscr. hat Huser nicht gesehen; es wäre aber
von grosser Wichtigkeit, wenn die Jahrzahl 1526 als unsichere Ucber-
lieferung betrachtet werden könnte, denn sie ist mir lange verdächtig
and ee sprechen mir dringende W'ahrscheinlichtskeitagrÜnde dafür, sie in
1527 zu ändern. Dass unser Mscr. aus guter Ucberlieferung keine
Jahrzahl bietet, bcgrüsse ich darum mit Freuden. Vielleicht hat Huser
62 l(. ScbrifiBii, ««Uhe rioli in A*a IlnserVh«» SafDm«kns^b«ii fioden.
in KciiKtr bi'wtorcn liaotlschri fluchen Qiivllo gloicIiTnllH keino Jahnahl
vorgc runden uml daher dio der unMichcroii ItodciiMtvIn'üchiM) Ucborliororuni;
berüber^noin men (?).
Auch der Brief an die Züricher Studenten stobt der üuner'üchen
bfi««cren Lesart sehr nahe und teigt keine der Abweichungen den ersten
Drackes (Tli^il I Xo. 43): nn einigea Kndom Stellen weicht er aber
doch etwa« von Buser ab,
Der Ilrief de« GraHinu» xeigt einige kleine Besonderheiten de»
Textes, welche keine anik-ie l'eberlieferunp; bietet, doch kann ich die-
selben nicht bI» bfssore Lesarten betrachten. Bemerk onswicrlh ist es
noch bosondara, dniu diftser Brief de« ßra!>mu« sich auch in unHerer
Handschrift hier neben den Briefen nach /iirii:Ii llndet wie «onnt
mciHleu«. Kr wird Ja aucli in d«m lirief au die Ziir'dier Studenten
nlü Bcleii angexogen und int inHofern hier auch an seinem Platze.
(Vielleicht halte ihn Molienheim den Froiiiidon in Zürich »clion früher
oder bei dieser (ielcg<,^Dlietl mitgcthcill.) Inhultlich gehört er ja uicht
nothwtindigcr Wei.te hierher iiud iiiun kann llu-ter niclit tadeln, dim»
er ihn im S. B«nd hinter der Baseler Tartarusschrift eingefÜRt hat, da
er ja eine tarlariseho Krankheit behandelt. Jodenfulla ist er sehr früh
schon samt deui Brief nn die Znr'ehcr Studenten zu der Suhrift „De
Gradibuü" (((vuinimelt wor<len, zu welcher cigenilirh nur der Brief an
Cl&user sti-eitg goiienimen geliört. da or widmungsweise mit di<!vteio Buch«
all (flauster gesendet wurdo.
Die Abweichungen de-* Text«'* der 7 ßöclior „Do Gradibns" sind
im Vergleich zu llu.ser und Uodenstein nicht »ehr zahlreich oder bo-
deutunsHVoll. Imuierhin verdient uniiero ans guter rebtirlieforung
stammetidc Handschrift bol der künftigen Tostrodaciion mit heran-
gexoge» za werden.
U. Wien. Hofl.ililiotliek 1 1 1 14 und H 1 15 |:Med. 30 u. 3l:|.
Zwei Bande schön geschrieben aus der icweiteii HSino des
16. Jahrhunderts. Auf den goldgepressteu I'ergamentdockelii die
Bwcichnung E. A. B. C. V. | 17. G. L. B. V. S. B. öS.
BI. 1— '^13 und SM— ü;-t4.
Bl. 1— 73>. Daa Buch tob den TaitarUcben Krankhaiten, n^ch dem
altuu namon vom Stain, Sannd, oder Grieß, durch den
nochgclerlen Herrn Theophrtstln [!] von Hobenhsim,
Beder Rrtzneien Dootorn, Vo. 1
Widmung an Brandt von ETerrfing und 22 Cnpito] samt Boitchluasrodc.
Huser 4'-Ed. Bd. II S. 244-3-10; FolVEd. I S. 282—316.
Bl. 74 und 7f> unbescbricben.
II. Schrirten, wetcha sich in den Kusor'schea Sa mmel ausgaben finden. 63
Bl. 76a — 133a [ursprunglich hatte die Fotürung wieder mit „I" be-
gonneu; am Fusse der Seite: Ho. 3.]
VoB der WaMerancht Capit: primum de nomiDe et vooa-
bulo
Es folgen „Von Schwinden . Aridura", „Von farbsachten",
„De Colica Von dem Grimenn" u. s. w., die 11 Tractate in derselben
Reihenfolge, wie sie Husar 4''-Ed. IV 8. 118—207; For.-Ed. I 8. 515 bis
548 gibt, also nicht in der Anordnung des ersten Druckes von 1564
(Theil I No. 63). Doch haben wir es keineswegs mit einer Abschrift
des Huser'schen Textes eu thun. In Einzelheiten weicht der Text Öftera
von dem Huser'schen etwas ab und stimmt dann manchmal mit dem
eisten Drucke. Er hat aber auch Lesarten, welche von den beiden ge-
druckten Texten abweichen. Das Facsimile auf S. 137 Huser's ist auch von
unserer Hdschr. nicht entziffert. Der Schreiber schreibt „Car . . ." und
malt im Uebrigen dieselben Züge nach, welche Huser hat nachschneiden
lassen. Solches ungefähre Nachmalen ungelesener Schriftzüge findet sich
häufiger in unserm sauber geschriebenen Mscr., aber auch nicht selten
Lücken, wo das Enträthseln gar nicht gelang.
BL 133a — 135a ohne eigentliche üeberschrift:
Ina haillong dei wanden leind drey we;, die aus rechtem grundt
vnnd kunst gehennt vnnd der wunden domit feucht
behalten bis Ion beschluB seiner Heilung.
Es ist die Chirurgia parva, welcher Huser, Chir. B. u. Sehr.
Fol».-Ed. S. 522—523 gibt. (Vgl. Theil L No. 68, 113 u. s. w,)
Bl. 135a — 159b folgt ohne Titel die andere Redaction eines
Theiles der 11 Tractate, welche sich bei Huser 4°- Ed. Bd. IV
S. 208—243; For.-Ed. I S. 549—562 findet. Der Anfang lautet:
Allen dingea lollen Ire namen geben werdenn, das der namen.
die kurtze begreilTt dei-selbenn dingen, nun aber seindt der
namen vill der Wassersucht, die doch nit denn grundt cr-
greifTen der krannckheit
Es folgen „Von schwinen oder schwindsucht", „Von farb-
sachteu", „Von dem Bauchroissen". Auch hier finden ."ich kleine
Abweichungen in den Lesarlen. Die Verweisungen auf die Stellen
der vorigen Bearbeitung finden t!ich auch hier, wenn auch in den
Zeichen nnd im Wortlaute abweichend von Huser und dem ersten
Drucke; (in der ersten Bearbeitung flnden sich aber die Zeichen nicht,
auf welche verwiesen wird; vielleicht hatte sie der Abschreibor dort
nicht verstanden and darum weggelassen). Jedenfalls ist auch dies nicht
nach Huser oder dem ersten Druck (Theil I No. 63 resp. 92) abgo-
64 II- üchtidon, «ticho lieb in dan Dnmr't^sit Sinmalsiufibcn ündea.
schrieben, noiiilrrn nncli einer nnderireitigen lianddchrirtlichoa Vorlago..^
Bl. 1G0& ein neuer Htcl:
Opus Paniminiin A'| Theophr&iti ron Hobenhaim geboren xu dcrT
lüii-tiik'ii. g'.-ntuclir Inii il-'n I^^ri'n. de* Krwirdigen ?od Uoch-
gi'ti^rtfin llorm Joachim tod Watb Üoctor vnnd llurgermaiater
zu Sant Gallpn. Ko. 4.
Uuscr 4''-Ed. I S. 67—140; For.-Ed. I 8. 24—50. Audi bicr kleine
Abwoichuuüen von Ilu«or, di« z. TU. mit A«a nodcn.'<t«in'itt;lißii Auit-
gaboD vou 1562 und 15ti5 (Theil I No. 47 und C7) überein.tlimtnen.
1^ Cod. Viennvnsis Ullö |;Mfd. 31:| Siehe die vorhor-
gelieude Nummor.
B1.2141 Titel:
De HoTbonun Vtrinsqae profeiiionii origine et caosa A. Theo-
pbranto Aucloro llbor PiimuH ni) Docti-süinium Dominum Joachi-
muiu ViiilinnuEn eio^cin TrofcHsioniH Doctorom Celeborrimam.
31
S. Galli ,„ Martii.
Ho. 8
BI. 315« beginnt BTheoplira«liii« von UoheDlinim der Phy vnd buiiler
Artznef Ooctor zum lener ..... am funlTlzchendcn Marlij . . ."
Bl. 215b Libor Tortins [I] Theoptiraati Uohcuhaiiiiiensis [1] de
Caitsi« i>t origino morborum.
Bl. 248a Lider qusrtus Mslricis.
Das rian2« ri'icht bi» It]. 281a and ist gleich lluscr 4''-E<l. 1
S. 141—237; Fol'.-Kd. I .S. 50- ^4 also X und 4. Buch dos Opu« para-
inirum. Abweichungen vom HuHerNchoii Tijxt« kommen auch hier vor;
M rat schon der Titel abweichend um) mit dem 1. Drucke von 1665
(Tbeil I No. 70} gleichlautend. Dan 4. Buch war 1566 in Cö)n erschienen
(Theil I No. 73). Das Datum „S. Galli |i Slartii" heisst „S. GalÜ 1531
18 MartJi" und m>II nicht etwa den Monatjttag nnch Julianisahem und
Oregon aniHchem Kalender bedeuten, deren DilTeronz erst vom Jahre
1000 ab 13 Totie beträgt. Der 18. März fiudot sich nirgeads gedruckt,
soaJorn immer der 15.
Bl. 2&i und 283 unbeschrieben, e« folgt auf BlaU 2H& ohne Titel
bo^nnend:
Torred Ion die Bnofaer der Tnuohtbarn Krannekhaiten durch
den buchgulrrt^n lli<ri'D Thc»phra»lu? vou Uohenhaim
doctor.
Huser -l'-Ed. Bd. I S. 238-327; For.-Ed, l S. 85-117. Der Text
stiiDint iui allgemeinen mit Iluwr und durchaus nicht mit dorn gokürxten
*
II. Schrifien, «eiche sieb in den Huäer'schen Sauimetausgaben firnJea. 65
Kölner Drucke von 1565 und 1566 (Tiiei! I No. 70 und 82), womit
aber durchaus nicht gesagt sein soll, dass er nicht im Ein7.elncn manch-
mal mit Köln gegen Huser stimme; das kommt thatsächlich vor. Im
ganzen aber ist es derselbe Text, der auch Huser vorlag, und nicht der,
welcheo Ilirckmann zum Abdruck brachte. Dass diese beiden z. Thell
eine ganz verschiedene Bearbeitung darstellen, ist in Tlieil I S. 112 und
113 näher dargelegt. Nach Huser abgesciirieben ist unser Mscr. aber
keinesfalls, sondern es beruht nur auf der gleichen handschriftlichen
Ueberlieferung. — Das erste Buch schliesst auf Blatt 302a mit den
Worten:
das Ir denn glauben Inn seinen Werckhen dermaasen auch ver-
stehenn sollen.
also ganz wie Huser S. 269. Vom zweiten Buche wird dann kein
^Vort gesagt (dass es fehle, geben Birckmann und Huser an), sondern
Bl. 303a sofort begonnen:
Das drit buch, voji den vusichtbarn werckhen des hoch-
gelerten Herrnn Theophras. Doctorn. Prologus.
Auf Bl. 304b unten bis BI. 30öb oben findet sich ein langer Absatz
eingeschoben, den Huser an dieser Stelle nicht hat, dagegen fehlt auf
Bl. 31 Ib alles was Huser 4°-Ed. S. 280 „Wie vormals angezeigt ist"
bis S. 286 „die denn auch Hexen seindt" gibt. In diesem grossen
Abschnitt stellt denn auch bei Huser S. 281 — 284 der oben vermissto
Absatz des Mscr., es fehlen also unserer Handschrift thatsächlich fast
3 Seiten Huser's gänzlich. — Bl. 312a beginnt:
Das vicrdt Buch von den vnsichtbaren dingen durch
den hochgelerten Herrun Thcophrastes [!J von Hohenhaim
doctorn Ko. 9
Zunächst „Vorred zum Lcserr", dann „EinRanng des vierdten Buchs".
Da» Buch ist im Mscr. in 13 Abschniltc getheilt, überschrieben „Zum
Aandern" „Zum dritteun . . . Zum Drcytzcliendeti", was sich in keinem
der bekannten Drucke so findet. — Auf Bl. 325 hebt au:
Das fünfft buch von den vusichtbarn worckheu, des
Hochgelerten Herrn Tiieophrastes [!] von hohenhaim doctorn.
Vorred zum Leser.
Es folgt „Einganiig diß buchs" und 23 Abschnitte überschrieben
„Zum anndorn", „Zum drittenn" u. s. w. Die üeberschriften zum 14.,
15. und IC. fehlen; es sind da nur einfache Absätze gemacht, wie stets
bei Huser. Das Ganze schliesst auf Blatt 339b mit den Worten:
vonn den Caracteron zu verstehen sey gnugsam fiirgchaltcn.
wie bei Huser S. 327.
Kritik d. Bekiktlt d, I>iriciltlsrh>D Srhrinm. H. O
Qß |[. Stfarlflen, welcbB tich fu il«n Hu»er'acbeD SMniMlaiUfibsn finden.
Auf lUatt 340tL beginnt und reinbt liis BI»U 85^«:
Liber Von OStenng der hast vnd Ir natarücbe verlettonp.
DocLor TbuDphrustus von hohen:
Das Erst Ciipilul. So nun Got der ist, der Artznoi baschatTcii,
vnd den Artzt, Int weither, von den dingen niobti itu rodi>ii,
a]]s nllain durch In, das i^t diirtb lli<^ wärrkli . iler natur das
sie bowt'iHCii .... fAm Fumo des Hkttea 34üa die No. 6]
llu«r Cliir. B. u. Sehr. For.-Ed. S. 402—412. Im Texte sind mohr-
fnch Wrutor au*gcln.*<eri, \Vi<» lii^r Scbroibor nicbt Idsen koniile, währpnd
tltiniT alias ^ul entxifTert hat. Wu Kusor andere I^eüarten am Uaiido
gibt, atiuirat unser Mscr. bald mit der Lesart im Texte, bald mit der
um Itandc. Selbsl in ilein Titt.-] dos 2. Buuhcs könnt« er diM Wort
»lutcnori" uiehl entzilTern und scbreibl Bl. 35'2a:
Liber socundu» de Cura Vlocrtun ex I l'undamento per Intra
medendum.
Aar Bl. 366a heisst m:
. . . domit niomBubi gnr g«buUt werdt. Allomal etc. Dorecl
litora. Q
So nun da.« Corpus . . .
Der ächluäd äea Buches lautet B). 358a:
.... vnnd wicn-ol da^ ist . iIa.H iioeh vül seindt dcrstuckb, die
den SallU. Defect lilera T.
Da« ist wichtig. Iltiser, welchor „aiiU Tbeophra.sti eigner hand-
scbriirt"* Meinen Ti*xt gi'Lominon haben will, kennzeichnet au der ersten
der genaiinlcii Stellun gleich fülls oiuo LScko und Kii;;t S. 411A „l>«si-
dcnbalur boo lovo in Aulogrupho Itnix capitis priini. principiuni capitis
flecnndi: quantum ecilicet capit pagina buiiisniodi integra vel dimidiu"
(der Druck des Toiitos, Thoil I No. 113 resp. 133 deutet keine Lücke
an). Am ScbluM «ngl ilusur nur „RoÜijub buiu» übri desiderautur
omnia". UnNori* Handäihriri hal durch diu gnuzu Scbrifl von Blatt 340
bin ä58 auf dem Itandc die Biicbstaben A — S angebraciit, di-r Buch-
stabe nQ" fehlt, ebenso „T' am Ende; das war zweifellos die Signatur
der Blütl<ir seiner Vorlage. Da nun bei beiden Defecten die Vorlage
mit dein Ende eiiiih« Bogeii.s »b^chnttt und diese Dcfocle mit denen
lluäcr'j> in Minera anifeblicben Autogramm .-«tlnimcu, .^u i«t ot klar, dass
beide direct (oder durch llittclijlieder) acbliesxlich da$<elbe Maiiu.script
bouulxt haben mfiMen, wolcbcs denn doch mit gröbster Wahrscheinlichkeit
thakdichlich die Urschrift gewesen »ein wird. Der Sachverhalt kommt
in unserem Wiener Mwr. noch viel klarer zum Ausdruck als bei Iluisor;
es war in beiden l'allun ein Blatt verloren gegangen, da.4 16. (<j} und
das 19. (T) oder da« lelxle Blatt (rosp. die lelxteo Blätter;. Wm
II. StliriAcii, ■«Iclie «ich in <Jnn IIuaor'KfaDn 8amn>«]|ta«gati(D HikIbu. 67
aoMrtn Scbreibor vorlag, varen al^ I1)~'2, tnithin 17 ßlilltcr, und
tbaUliohlich hatte d*N Ncuburger Original IT Ulätler, wie aus der Ein-
leitung S. 6 au «reolicn isU Wir hätten damit einen gläuzeiidon
ßvW^ für die UnipHinglichkoit d«r Vorlage unsors Schreib«». Er hat
wohl i-b«niMi wie Huser die Origiiialhaudschiift ia Nouburg an der Donau
benuttt.
Auf di-n .Sfhiuss dieser Schrift folgt B!. SäSa— SöWa sofort:
De Tloerfboi.
CauHB. Der moDB^ ist loa drei dEog gesebt, darlan tseia
leib Hlct der ain laÜI Ut ein Morcnriu.-«, der Annder Aiii
Solphur, der dril aiii üalllz waß weiter noth i.tt
di»rm. wirt Inn der I'hi anzogen.
fÜMr, Cl)ir. B. und .Sehr. Fol*.-Ed. S. 676 Seite S v. o. bis Zeile 13 v. u.;
DBaer Text »igt maaclio kloine AbwcichuDgcn. wo der Schreiber seine
Vortage nicht rersland (. H. ^Hylech" »tail „Hcyleiideu". Diese» üruch-
siuclc war vor Hum-r (1(J05) nicht gnüruckt; er gibt c» „ex Autographis
Tbcophnuti". Unsere Handschrift ist ülter ali der lluser'iiche chirur-
gfaiobo Foliob«nd.
Durth einen Strich von dorn Vorhergehouden geschieden, folgt dann
ohne l'eborschrift das bei Husit vorhergehen de Fragment:
t Eia venaeroken vand C«pitU . war Innen der Henich gesetst
ui . Inn was naturlicher inateria vnnd luip . vonw«gen xu «r>
deren denn vrsprung der ofneu schoden.
3. Wie dasselbig saltz des mennschen ein vr»uch sei aller locber .
vnd dctoD dingen . so der haut Verletzung berueren
8. Der he^chlud . vnnd daM cnndt diU buch.« . Darinnen v
mandt ain iegltchen nich zu d«r wahrhail lleii«»en . got vor Augea
SB hon . vnd au.« Im lernnen All« von dem . der d«D Arzt .
vnd Artzney beschaffen bat.
UoMT 1. a. 0. S, GTäl) — 67flÄ überschrieben .(DisposiÜo ouiu#dam Lf-
belli von offnen SvIiHdon)", was ja dem Sinne nncli xutrifft. aber schon
durch die KJammorn als Ilu^or'ü Zutlmt sich kiiml gü't. Auch dies
lttuclii>tBolt, das xwiiet nicht ({cdrui^kt war, );iht lliisär nnch dem Auto-
(npbo. Der erste Thcil dieser Disposition hat in uniwrer Ild»chr. 10
Nutnioero, wribrend Huser nur 9 zäblt; Huser's Xo. 8 isl im M*cr. in
2 Nuiumorn gi-schioden, die No. 9 beginnt mit den Worten „AUo auch
von der atath . . .". Der Ti«ctatu8 secandus hat in der Udschr. wie
bei lliu«r 6 Nummorn. D<.-r Text Und dann ohne Trennung folgtMxler-
BD weiter in unserm Mscr.:
15. Wie da« gleieh gilt oahrung halb, es 08<>d der man frawen speis
vnnd die frawen mcnDiiicho . was nahruDg autrifll itit ain ding ....
68 II- Sclii-ifiun, ««Iflic sich in Ana Iliisi>r'»di«& StromalAusgiibsn flmleB.
17 ist liillich nnuiler Ibooriemn xu fucren, dnim Runder
Ut der frnwcn krancVlii'it, annderst der man.
I. Mati'ix Ateth . wie aiii tioam InD der erden
[361 u] I. Djiniml] Jan die mutter ain iiouin ist . . , so sio Im bauen
orfaull. Diis Alloin dur moiiurdici ilrr iimii Ivdig viinrl Troy isL
Dies Kra(:h.4tiJck Imt mit dem vorhi'rgdiciidon gar iiit-liti zu tbun; llu!t»r
gibt ee in uiiigekelirter Ordnung (zuemt 1 — 7, dann lö — IT) -l^-Ed.
Bd. V S. I49-]:»Ü; For.-Ed. I S. 137C— 13-SA nlit .Qunedani ad Ubrum
do nialricc ruforenda'' uns c]«ni Autogiapbo: e« war vorher nicht
godnickl.
Hierauf Tolgt otiuo bosondore Trennung oder UoberAchrirt auf
Bl. 36la:
Kn besonder Übel). Anathomia. vom Hut Lirn, ßulloii Mn;;on K.
viv v» fubriciort mtl. viiiid wiirlnii <-s iitaiiiidt . Was Im t\i
feit . nie Mio «ich lun der Anathomi auftnillon . Warunib lilut
aifl . viatt Hcy ; [id oHtJ Marc . Warum bäum seiiidt . vnnd
pieron soindt warurab tleicich -:- [id (wt|; terra . warumb dio
Conoauitalot »p [Lueko] [nter aphaera-i . Warumb die him oben
1di kopfT. d«.s IiörtK Inu mitton , wie Also cumerliub dergleicliou
xuuentton i.-)t
VcDO suDt Hatnin», npfie ic. MjMit est caoluiu ei^traneura.
Diflser wotil zwcirdloH echte /uttel steht nicht im Huser, «oviol ich
«ehe. Vji Tul^t liiüiauf sofort:
So in )i' wvhait. furwar e« mus ain annder grundt Inn der
orixnei »oin ko habund siB auth Im visr^tandl nit . siv
bleiben Also . Vu\ml Trimum .... [Bl. 361 b] I>i> Matrice
8under glaub id est Aineuii weg .tuoli nit »tuckwerg. Alls der
weg ist.
Das i«i der Schlug eine« Fragmentes, «elchf« Huxor gibt 4''-Ed.
Bd. V S. 307 Zeile U v. u. — S. 308; For.-Ed. I S. 632C— 633A,
€tnoa früher ungedrucliteD Fragncnlra .I>e affcctibuH Matricis",
wie das Inbaltsveraeicbni» sagt llufer gibt auch den Anfang dieses
Bruchstück«« ex Autographo Theophrasti , während unsere IIdt«chr.
mitten im Texte begiuot; es linden sieb zahlreiche Abweichungen, die
nch meist aus anderer Lesung derselben Schriftsügu orkliiren lussou.
Uirevt hieran anachlicct»end fünf Zeilen:
Diacimiimm In Tabulis Kegtmen cum cibo et potu.
was IIuHCr cU-ndu S. 296 rosp. 628A gibt mit dem Titel „Aliud ad
Uydropisiii", gleidiCulU nach dem Autogramm.
Ea folgen noch weiter folgende Fragmenlo:
Bl. 3<}lb— 3l>2a Yom Wann. WiewoU der Wurm vill seindt.
If. ScbrifteD, welche sich in den Uuser'scben Sammelausgaben linilan. 69
SO ist doch der wurmen namcQ darinnen die Partes
Corpors, vnd alls dann wachsen vß Inen wurm.
Iluser 4'-Ed. V S. 303 Zeile 1-26; FoP.-Ed. I S. 630C-63IA (ox
Äutügrapho).
Bl. 362a — 3G3s Defectus • Allso mit solchem schall . kompt auch
diso Kranckheit nit änderst, dann gleich den Donner strall
oder t>chaur vnnd kranckhen blcndung vnd betrieguug.
Huser a.a.O. S. 317 — 318 resp. 637 als „Aliud Fragmentum de
Caduco" (ex Autographo).
Bl. 363a— 364a « Defectus oronis [?] Dann alle erden mer sein leiden
dann aller Elementen laideu .... das wir do ansehen den weg.
der also auch Inn der Artznei ist. *
Das bei Huser (S. 3J5— 317; 636) vorhergehende Fragmentum de
Caduco (ex Autographo).
Bl. 364a — 364b Allso gibt der hirael sein zail oder narren, deren aller
zall hie nit zubeschreiben ist Creation, nun betreff, die
complex zuuil hitz, kelti K. das fewer macht vnsinuig.
Bei Hnaer (S. 301; 629C) „Von der Toubsucht" überschrieben (ex
Autographo).
Bl. 364b— 36öa Capit de Cadnco. Man soll den schlatf nit abbrechen ic
i. e. Schtalf wann du wilt darnmb ir Astronom! be-
schaffen seindt.
Huser a. a. 0. S. 305-306; 631-632. (Ex Autographo).
Bl. 365a — 365b. Also auch im matrice dermassen der gantz microcos-
mos bt vnnd Inn ^eiuen Partibus. wo aolchs begegnet.
De Loco- Nun aber vonn der stat . . . sperma vero physicum
est scz centrum matrids digestio.
Der Schluss des fünft vorhergehenden Fragmentes „Tom Wurm"; Huser
a.a.O. S. 303— 304; G3I (ex Autographo.)
Bl. 365b— 366a Welchem die Scheisse ankhumpt sie begcrens
nur zur faulkeit zu brauchen.
Huser a. a. 0. S. 304—305; 631B „Fragmentum vom Stal Lauff"
fiberschrieben (ex Autographo). —
Bl. 366a — 366b. Tom namen. vom uamen der wassoraucht, wio
er Inn latcin stcth Ist nit zu bedcunckhcn vnd
nit von der erden.
Huser S. 297— 298; 628 (ex Autographo) „Aliud Fragmentum. De
Hydropisi".
Bl. 367a. De Kania. sidcra crrantia. Memorialis praedicta. sapientia hominis
sondern bei den munchen vnd r.aichen zaubern da lerne.
Huser S. 302; 630B (ex Autographo).
70 II. Schritten, welclie iich in Ata Dus«r1|
finilcn.
Bl. 367 a Fntinet ad venne«. 1. Luaa facit habet sperma ver-
mium SCI de b.
Hiwer S. 3Ü4: 361B „Aliud du Vormibus" fox Autogrniibo).
BI. 3tiTb-^HI>JA So wir nuho witien wio mancherlei sali, mo niniicliorlci
üulphur wie n)iiii<;)iei'lni M(>rcuriu:< Iiiii Iri^u Spcciubus der Aluhimiii
vltimi st Anntiiotni. So wisueii wir nucb liieraulT die kroutter
wio Bio vona aitiaiider sointb vnd wim tu ain JctiHcbs ^ut ist.
Item wie Coostriclio mcrcurij soi oxiccatio salis. Inprcguaduum
«ulphiir. VDnd aus dem dorauH miip^scn aBe Cur( g^Mchehen.
vntKl »it conlruria nd contraria kolti für bitn.
Item wie ain ieglicli krnnchait sein selbs artfnai sei genug
^ine additione.
Item wie additum ein ArtxDet sei . vaad gar grob vonn deon
Alten vnnd newon be«chricbcn vud gubrauuht.
Item ob muD aus add: dcitiu grndum gantz machen, so konipt
CS Ans dem dofecto. Da» wir das ganiilx« Simplex, hin dem
da» DOtturftig corpus ist, nit erkennen, vnd doch Iiin vo^erm
garten stet, daruinb so man addiro mus, .so wirti genommen
aua den dreiun eriiten, nit uui« den vier Elomenton.
Ilcm wio die vnndorecliiedt der kruuther. vnod Elo: dar-
nach die Itranc-kliuit Ion Iren graden alUo uoü mu taugero.
ftll.-' tenli^ü. ulla C^noreoa K. l'lantago. Penicaria. Celidouia.
Vnnd die. so wir die drd ersten alLto IcenoeD. Wie AIm nach*
Voigt, die forma annUoigt der Anathomia vnnd ans der Ana-
tliomia der kranckhcit vnnd das kraut zusammen concordirt
»oll werden, vnd wio die Phistono; Cliyromantia IC. Venarura
urbor: Uedulla. o«Ma. Caro. Cartilage IC- da» flu alle hin der
Analhomi alanndcn. vnd do muQ die Coucordnntx lunamea
gebracht werden. Allß gleich zu gleichem Inu dor Aoathomi.
[868AJ Item die branckbeit gonudt auch alle Inn der Aiiathomi deasel-
bigen glitz, darumb di« Analhomi gohalieo soll werdeon darumb
.-»«iudt diu( spccies Anathomi^ . formn . vene . Couco . . . Phisio-
nomia . diui^iione» rerum <'. ic. vnnd Allct Inn der Anatbomi.
vnnd also die kranckheit auch.
Oioscs „anuto mische" Fragment findet sich nicht bei
IIuMcr; Vcrwkndtes findet sich unter den „Podagricis" im 4. Bande der
Quitrt ausgäbe.
Bl. 3ti)^a fragment libri de Auctoritate lanotonim.
Ilaillii;en anuruelTen . Sani Nitolsiie« . [lailligcn Zaicbenn Inn
diLs waclis trotten. Sant Wolffgaiig Alg : Vllricli.
llailligea hcKteu lebenudig.
II. SchrifttD, welche sich in den Huser'scben Sammelauagaben finden. 71
Hailligen dot helfTen.
Item darumb das dio hailligon ainer das thou . der ander das
d. i. Mesß. Wasser trunckbeo ic. hat sein vrsach. Wir soUem
darumben nit thun. quia ex iussu et concessioDo Doi. 6ot
mag In ein grossere zugeben vnnd nachlassen habet suos rationes.
So Christus bainea dennassen bewerte . vnnd kain Zaichen thet
durch sein hailiigen . so mochten dio kinder von YJ3rahel si^en.
er wer nit Got . sie hettenn In Allem . Aber er ist vnnser Got
auch vnnd wir haben In auch . darumb so sollen wir wissen
das die Zaichen dermassen seindt anzunemeu. Also gegen
kindern vonn YQrahel . do er sich auch ainn got ertzaigt hat
Dann duriTt got Sampson die sterckh geben. Item Josue ic. noch
viel mer vnns . darumb ist Ir hillT do. Wie sampson . Josue .
darumb seindt sie sterckher . dann wir.
Uuser hat diesen vorläufigen Entwurf zu dem genannten Buche,
welches er aus dem Aut<^ramm im 9. Bande S. 20811. (Por.-Ed. II,
S. 240ff.) abdruckt, wohl nicht gekannt, jedenfalls findet er sich
nicht in seiner Ausgabe.
Bl. 3G8a— 369b ftaatuor libri Complexioaam Theo: Aactore De Colerico
Belle, De MelancoUca Passione De Sanguinea In-
dastria, De flegmatico audore.
[368 b] De Colerico Belle.
Was zeicht sich der Ruewig man . das er sich veruewig macht
dieweill er Inn seiner vernunlTt bleibt vnnd behalt die selbig . so
bleibt er dieweill auch Inn seiner Rue, nuhu aber was . das
sei . das Inn vnruewig machen . vnd dai-zu beweg . ist meiu fur-
nemen zutreiben.
Erstlich
Die Colora ist aus der natur . der Zornn zunt sich selbs An.usQ
seinem gewicht . vnnd CunstcUation . von oben herab . nimj)t er
zornn vernunfTt durch Martern. Also wirt er zum krieg bewegt .
eusserlich . er mags Innerlich annemen oder nitt.
Nun muß er Inn krieg . darzu mus er haben Martialem Instru-
ment . das ist all Instrument, so martis Im firmamcnt hat .
Spieß . Ilellerparton . Donnerstrall buchsen ic.
Darnach mus man Im holTieron PfeilTcn . Drometcn tc. gibt
gern vol sein, frolich . vnruewig vnnd nichts . dann vngluckh
zusammen fassen.
Danach so das alles ist, so gcths zum cnndt . so erblint marß.
Dann marß sieht sein dot nit an, ist mit gosehendcn Augen blint.
Ailso lauilent iun den Spicsß.
72 "' Schritlui. noiehs >i«b in den Qiuer^aelicii äaumeUiugilHo fiiid«D.
MeUiicolta.
Allfto ist Luna Mulmacolift R .M. eohonndt Ir«nn dol nit .
vriDilt .teiriftt so baillig es muß »oiri Inn diia feur. vad discr
todt f>ein<lt vill . ain graduH will feur haben . d(>r BDtidcr [3l39u|
wa«ter . vonil bIsü iDaticlierloi . vnnd kulfon Inn diomtiet liin da^
fewor vund wftx»i>r.
AVnrent nie reruuDiriig, ito giengen sie Inn dot nit . ae flichea
THod lielTeD nit darein.
Vod ob aber Aincr vermainpti wolt . sie «lorben vIT die warliftit .
e» vcrmniut ilcr knogKman uucli . or liiilt rocht . ei lorDte Aaea
die colera alno . doon anndcrn liklsiicolia.
Was Rclls wo ain kricger Inn widerlauff gannRcn . er ist Im
L-ontrarium . vund der glaub ist im nit contrarium . vud das Ist
Im uboi* cuntrni'iuni.
Ob man mgvu wuidt . ich iitirb vT daa Kuangi^lium . warum
stirbst . hitit iluch uil bcfelcli . wie nucli nit der KriegamaD .
Wur hai»«t In Inn krieg ziehen . die goäcbrillt nit . sein Mars
treibt Id.
IVr auf das worl gotlcs «lorbon wll . der nw\i nit diu wort
Ilaben . «io denn budutahen . snnder er muß den gaint linben .
(kr halt ksln Meinncoliam Colerftin nit.
Warumb starb felrus wider seinen willen . er must gon . do
w Im uil geßell . dann wo vernunift ist, so enndtriiinct uan
dein ilot . biß nimcr soin mag.
W'«T beruembt »ich seines todts . di-r dun-in hiiilTt . Allain da.'t
vber«indon Vom gestirnii . keniith sidi selbst nit . allain der
erkbeunt »ich . der sein %'ernunfrt behalt.
Petrus, Paulus
Habvnn woll bedacht . was wir diennt . dos nieuhlorn sei . nit
das [36'Jb} wir beHC«»«u seindt mit dorn gcittirn. Wir sollen
vber daä gestirnn .-teiD.
Preliasa mors sanctonim . die on
Mclaneolia vnd Colera ist.
Aueh divoD rindet sich nichts bei IIuKcr. Vgl. den Leidener
Codex. Vos*. Cbjm. Fol". No. Ifl Bl. Hb (No, 2«.»)
111. 369b — 370b Das finstornas wird . ist Tinstero der mon.-ichoa .
dann sollte diB kain Zaichon sein sonnder taglicb.i lauff».
Iteiu <)iiau fuit hoc Anno coniunulionis comprebensa
da» gautx bleibt . vnnd nichts onndt rindt.
Der dritt taill auslegiing . Marci am 13 So worden
vermundt . die Afioütell bestendig zu bleiben.
II. Schriften, welclie sich ia den Duser'achen Samma laus gaben finden. 73
Es ist der Schluss von „Mebrer Erklärnng der Practica auff die
vier Jar", welche Huser ex Autographo gibt, 4''-Ed, Bd. X. Fasciculue
zum Appendix S. 28—30; Fol^-Eil. II S. 635B Zeile 25 v. u. bis S. 636
Zeile 19 V. oben. Den Anfang dieses Fragmentes hatte Flöter schon
1567 veröffentlicht (Tlieil 1 No. 85).
Diese Fragmente, welche unser Schreiber auf Blatt 358 bis
370 gibt, verdienen entschiedene Beachtung; Huser gibt sie, so-
weit er sie mittheilt, alle ex Autographo. Vielleicht benutzten beide
dieselben autographischen Zettel? Vielleicht die Neuburger „allerley
fragmenten zur Artzney gehörig 102 stuckb und stücklin"?? (Siehe
Einleitung S. 6).
BI. 371 unbeschrieben,
Bl. 372a— 42U [Am Fusae der 1. Seite „Ho. 6"]
De CadnciB libellai Theophrasti Hohenheineniis. Cap. I.
Zu ainer solchen grossen Arbait . alls ich mir furgenommen hab .
dieselbigen ohnn ain vorred nit einfueren sonnder das Inn der-
selbigenn das Argument begriffen werdt darbei auch daß auff-
erweckht werdenn die Schlaffendeu . so biß her solche grosse
krannckheit der fallenden Siechtagen so gar mit vnnßeiß . vnnd
vnachtberkait habenn Ii^sen hingau . wiewoll vonnoten war .
das ich hochbcclagte vtid antzeigte denn vnfteiß
Der Anfang weicht von Huser (4"-F,d. IV S. 31711. — Fol".- Ed. I S. 589ff.)
beträchtlich ab, der nach einem Mscr. desMontanus seinen Text gibt
und gerade hier mit dem ersten Kölner Druck {Thcil I No. 65) ganz
übereinstimmt. (Das Original aus Neuburg an der Donau war an
Günther von Andernach verliehen und zeitweilig nicht wieder auf-
zutreiben, vgl. die Einleitung S. 9f.). Das Weitere dagegen stimmt bis
auf kleine Textverschiedenheiten im Einzelnen völlig mit Huser; selbst
die Eintheilung in Absätze ist fast immer die gleiche in unserer Hdschr.
und bei Huser. Die Eintheilung in Capitel gebt durch die beiden Bücher
von den Caducis hindurch, während Huser und der frühere Druck des
ersteu Buches dafür „Paragraphen" setzen. (Der 1. Druck von De Ca-
duco Matricia [Theil I No. 87] hat auch Capitel.) Im zweiten Capitel
hat unsere Handschrift Bl. 384b eine grosse [jücke, welche bei Huser
auf S. 332 Zeile 14 (öO^A) beginnt und bis Seite 340 Zeile 2 (598A
Zeile 9) reicht, also '/] des Paragraphns secundus und den Anfang des
Paragraphus tertius umfasst. Es hci^ist aufßlatt3ä4b folgendcrmasscu:
Es ist die klain weit,
Deficit 1 quatcrn mit No. 3 In i'"
Des schmertzcns aißdann so besicli denn di-itleu Schmertzcn ohun
zwai der grossest, vnud ohn uinn der klaiucst
74 !!■ ^'hriflcn, «fkha »Ich in im Itii<er'«c)i«ii S«irBieU)isg;Bbtn flndeo.
D«n Vermerk Gber da» „DeGclf knt oinv «ndorc Hand gc«cbriQb«D,
welch« viciraoh Verbeeserungon dw Text«» angcbrnchl Iiiit, wdcliü /.. Tli.
mit ])u§er sliminen. E.^ hätte alio in der Vorlage sich üIcio Lücke ge-
fuuJon iu dem Uuifiuigc ciiit-r Lage von 4 Bogea CQuaU-ni). ,No. 3 in
4"* mag (.'iiio andere Mandschrifl gowcscm »ein. wcilctic die Litcke niclil
auTwics (?) oder die Itexciclmung di^r Milenden Quälern (??). Auf
Bl. 40&a scliliesst das volUländig vorliandone CAput quartum und be-
ginnt der libor »ecundtM:
So wil loh ower vchreibenn widorumb auch aulTaasen .
vnd tieisxig durchlescnn .K-
Seqnitur secundu« hiber de cadnce MatriciR
Caput: 4""" . Inn diser lanngon bescbreibuug von dem Caduco
der allaio di-n Frawao zulBltt, habt Itaiiif» vcrdruß . dos irli
euch HO weith Inn ilJc Philo^ojihi: vnd A^ini für ....
Am Rand« isteht von der Hndoin Hand: „Defoctiis L-a]iitiiloruin aiiqtiott."
liH fohlt also Huwr4"-Kd. IV H. Wi~m'i oben; lol'.-Ed. I S.60VC bis
G15C. Die Ilditclir. gibt nur Cspul 4 — 6 und scbliesat Bl. 42U mit
den Worten:
.... dioweill du Artxctl die nitniclial vnnd khoonnt . no ermdt-
setz dich der Artznej', du sitzest sunst autT der Mordergrub,
Iluser S. 406 i-wp. 622C.
ÜI. 422n ein neues Titelblatt:
Von der Bergsocht mnd Anndern Bergkranckhcitea
Das Dritt Tractat No. 7
[Bl. 4S3a] Zu bciiulin'ilxn lüi- Krannckbait Berg»uclit . l»l orntlich vün-
notlien . zu eiiijtd'>.:'khcn eiliclii« Ihails . die Allt vnd laug
herhbumen I.ungHUcht
Hu8or 4''-Ed. V S. l ff.; FolVEd. I S. 643ff. Es finden eich aahlreidio
kleine Abweichungen, die aber koini^swegs mit dem nillingor Druck inn
1567 (Theii 1 No. 8S) Hlimmon; der Teit unwerer IMsch. steht dem
IluHor'iiclien viid nüher, wenn natävlich gelegentlich auch unitor Mitcr.
mit Dillingou contra Unser gebt. Bei der dürftigen Ueberlieferung,
woldic un* bei dieser wichtigen Schrift zu Gebote sieht, verdient die
Handschrift jedenfalls Beachtung. Itofrcmdlich hl der Titel ^Von der
Bergsucht ... daü drilt Tractat", während der Text doch ganz richtig
mit dem Anfang de« I. Buches bi^ginut. Da» en>tc Buch »timmt ganz
mit HuHor. „Da« Aoiider Buch" hat nur 'A Tractat« und »cbliesst
Bl. 44*Jb mit HiHcr «. a. 0. S. 43 „Enndt des dritten iractiit«". Es
beginnt dann j^ofort
Das Dritt Buch von der Borgkrunckhiiit. Dnniiu allaio bogrilTen
werden die quocksilbcriitchcu kruuuckhaitcii. Das oret tractat.
IL. Stkrifteo, «etehe lick in il«i) QuMt'iebea
fiBil«ii. 75
nnd es folgen die 4 erBten Tractate diesea Buches lluser 6. 49—65. Auf
Blatt 459li beginnt sodann zum 2. Male »Der vicidt Tractal" mit 7 Capit«In,
d. h. d«r oben im zweitun Buch fi-hlcudo vt«rt« Truclat i»t hivr aiigc*
»cldoaco (IluHir S. 44-48). - Bl. 4«2li — 4631 folgt Hodann „Uns
Minder CaiHlcll" und „Diu« dritt Capitell", welche Hu.'ier ox Autojtrapho
lucrst ver&ITfnt licht bat (ii. CG und Ö7). Hinter dem ßclilutw dieses
dritten Capitela fährt die llandschnft ohne weitere Tieutiunt;, nh das«
ein Absatz gcmucht wird, mit giux hotorogcuem Material al»o fort
Bl. 463 b:
steckheo Ion ein Schlanngen, vor ilom konig Pharaone . vfi
wen nam er daa . au« der Stini gottea . die Stirn was Got '.
Got der thats
Hoaer 4''-Ed. IX S. 241~2&2: Fol'.-Ed. II S. 2d2B-260B Fragraootum
Libri d« Sagia et eomm operibiu; zunächst die Vorrede wie bct Huser
und 4 Ca]>itcl (die fclnT^icht der msnyclmicu Capp. und Traclate,
Uiuer S. 244, fehlt); ^udunIl die 3 Capitet des vierten Tractaloif; da«
1. Cnp. ätü mahea Tractatca fehlt (Hu«er S. 243—249) und es folgt
aofort Aon 4. Capilel (Huaer S. 'il'J — 'i.'iU) ohne Angabe, da-tü die8 xum
ffinflen Tractate gehöre; darauf wie bei lluser der 6. — 9. Tractat, welcher
mal Bl. 474» folgendcrmimoa schlicsst:
. . . . iat . SU nachl^ . dann bey tag wirdt hierInn nicbtA ge-
hanndlct . die nacht i»i der gaiät frod . Iiuimlicb vnnd still.
Abo wie bei Huser S. 262 resp. 2G0B. Daran schlichst sich sufort:
erkanot uiugon werden . als dann ain exempcl . von den bergk
kranckheiien . vnnd von den diugeii so vf Inen wachsen . das
ist vff den bergen . do solch kranckheit seindt
Diese drei Zeilen bat fluser nicht. Es folgt „das aechst Capittel" u. s. w.
bis Wim 14. Capitel, welche Unser Bd. V S. 68—73 gibt (FolVEd. I
S. G68A— 670A): der Schluss dos Textes lautet Bl. 477n:
- dum vrsach . lun der»clbcu lai . suader aigeuschatTt der ding
lugowaltigen vnd vertribeo.
Bl. 477 b— 47$b nnbesclirieben; auf Blatt 479« beginnt:
De Feste [.,No. 8"]
Ad Lectorem I) Theophrastua Leser du hast viJI ron
der Peatilenlz . das von alter Zeit an dich kommen . vnod g«<
langet hat . gar nahe Ina die vier tausent Jar Datum
Nordlingen.
Das erst buch Tboophrasti von Hoheuhaim baider Artsooy
doetor. Von der Pestilentz vnd Irer Zufallen.
'Auf ni. 48nb bcf;inDt der l.iber Sectiudus uud reicht bin Bl, 496i
. vnnd sein Kots buetlin". Also lluser 4''-Ed. 111 8. 124—149;
78 l(- Schriften, «olcbo sieb In don l]uiar*scb«a S&iDtaol«iug«b«a DdJch.
For.-Gcl. 1 S. 361—370. Um Test biout tiiiiifig kleine Ahwetchungen.
Itl. 4f)()— öOr>b folgt sodmin al» „Liber tortiu«" der Tractat 111 im
2. Buche von „Do Posle cum afiditiODibus" Huser'rt fUd. MI S. 183—193;
Fol. "-Ed. I S. 383— 387 A); der Tost ist aber viel ausfühilicher gehalten,
bwonden in der I. IlälDc, auch ftaJen »ich wieder znlilruiohe Bcmc-
rnn^eu und Krgiinzuiigvn der Liickon des NichtKul<M«neu von der andorn
Hund. Die Iteiuoningeii ittiniineii bier wie ariilerwüi-tti mit llu^er. AU
Paradigma der weitlüullgeren ßearbeitung, wie sie keiner der Drucke
hat (Huser's. Floter's und Scultolns" Text [ThoÜ I No. 87 und 167]
«tatnincn wolil uIIü au» der gleichen Quello. einer Ab:«cbrifl dv» Miin<
tanu8), g4>be ich Iiior den Anfang döH Ab.ic[initte.s otwaH weitliiullgei':
Libor tertiuN. Aber wa.i int diut Alle«, .46 ich im ersten buch
gemeldt hab, Sei wir gedcnckbeu, Aas gut so iiubnoll ist xu barm-
hi-rtzigkheit, so miiwicnti wir Imoelbigen sehen, daa acto zoru Im
vßganng genlilt wird . vnnd zu gutem kompt . kompt dohin .
das der iiiitur K-fidhpn »irl. Jeiz i»l der gewallt de« Arl^et»
de . vnnd das beweist diU exempel . Ich t>ets alloo . einer der
do scheust mit einer huchüen ge^onn aiin orth . ob die äugen
inugen rijchl abziehen Ann dem Absahen . oo ist dii.^ kugcll
am wlbigen ortb . dohin «ic gericht int . Al:'0 achcuxt auch
got vo» obonn honb vIT vnnß . vnnd xein schnU i.'>i noch
Mhoeitor . Aber Iiiegegcn Ut nudi diU exempel zu voniton . So
ainor mit ainer buchten einen MiheuRt . enoheust er In . e»
kompt die ütundt vnnd gereuth ihn . vnnd souffset . vnnd he-
clagt sich dcU In seinem herteun, noch vill mehr got . so er
Ainou drifTt, sich behertziget . diewcilj vud wir alle ao in arbeit
8ein<lt . sein Crc«turon «eindt . vnnd kninc» anndcrn . vnnd er
hat vnnü gamiioht. Auch diß exempel vcr-itanndt aliso. Steh
begibt das ainer Inn seiner hitx aina zu dott sohlag . ea set
olierkait oder uin annder . vnd aber lun der woill das nugangen,
gegouD sdbigen feit ein Ruw ein . vnnd wiuwol er vft' dem
wog gcsein i»t, vnnd der maynung . »her er hat nbkerth ,
vnnd i.it abgeslnnndon soine» rrirnemcn.-) . vnnd sich aine» ann-
dern beaseru bedacht, noch vill mer gel, ob er gleicliwol vonn
Hunden den Pfeill lest goun . ob er kompt wie schneii er Ut,
unii SL-Jneu orth . üich iiiner burniherUigkeil bewegt . vnnd »tntb
«einll xoninU ab . alLt alncr der ein Pl'cill vonn Armbroxt lost
gonu . rnnd Inn den Pfeill, so vider donnselbigen kompt .
derselbig ein Rew gudonuckht, drei! er nur nit ic, AlLso got
auch sich zur bannherttigkeit bcweckht . vnnd slelh ab Im
achitä, vnnd bedonuckbt »ich, daa er gervdt bat Ich will duun
II. Schriflen, welche sich in den Huaer'äcben Sammelausgabea finden. 77
mennachea nimer also aus dilckhen . dann er ist ye sein Creatur
sunder der Artzney nach sugonn, Inn die Recht geordnet
Regeln, vnnd Ina die experienlia der Expenmcnten . darumb
Yolgen . itwen tractat Im nachuolgenden buch hernach. Finis.
Auf Blatt 505b beginnt sodann:
Vonn der Peatilenntz das annder Buch.
Das aber so gemellt ist, sagt allain vom vrsprung vnnd her-
kommen der Pestilentz, das sie vsß dem Zornu Gottes vber vns
geschickht werde .... vund nit Plaglich oder strefflich.
Huser a. a. 0. S. 168; 377C, aber viel ausführlicher.
Auf BI. 506b— 509a folgen sodann:
Additamenta In primum librum.
Prologus. Ob gleichwoll schwer wurde sein anntzufahen die
geschrifft der Pestilentz zubeschreibenn, sonderlich vB vrsachen,
dal3 bißher der Proceß Inn annder Weg fut^enommeo . vnd
aber wider derselbigen Proceß zuhanndten sequitur, das
ich der vnderricht ic.
In fine post hoc aignum \~ [welches sich aber oben nicht flndet]
Wie nuhn genugsam gemellt von herkommen alles allein
barmhertzigkeit. Finis primi libri de peste.
Huser a.a.O. S. 157—160; 373B — 374B, zum Theil wieder wesent-
lich weitlnufiger in unserm Mscr. besonders der erste und der letzte
Absatz.
Bl. 590b Prologus libri secundi [corrigirt in TertijJ sub hoc
signo .C. vnnd darzu vIT das merckhen, wie gemelt ist Im ann-
deru buch, ob gleicbwol die musten sterben, so geschossen
wurden, das do die beim leben blieben noch vill mehr
den seinen, so sie In vonn hertzen Heben.
Huser a. a. 0. S. 194; 387 A, hier etwas weitläufiger.
Bl. 509b^5Ila Exordium. Vnnder annderm der grössern krsnnck-
heit ist mein nachuolgeot fumemen vnd noch mehr
darzue. linis.
Huser S. 150— 152; 370C — 371B.
Bl. 511a — 514a Exordium, de Antiquis.
De Loco. Dieweill vonß die natur ein ticcht gibt .... AIlso
ligt die Theoria des Vrsprungs, wie obsteth, nu volgt hernach
sein proceß.
Zum Theii etwas weitlüufigcr als Iluscr S. 152—157; 371B— 373B.
BI. 514a — 514b: Vulnus. AlLso volgt vff das die cigeoschalTt der
krauckheit, das ist, das di Pestis ein wunden ist sterben
lassen.
76 "• Srliridtn, ■ctche lieh ia äto lfuier'«eb«ii SuDmdinsgkbtit Codes.
Uuwr S. 1&4-I65; 37ßA.
Kl. &löa — 515b Matcri». Nnn ut das neulLH cucli funuliitllcii
.... vnnd der Creaturea, viid Vattors deß miuiRcIicn. De his
alibj.
Husor S. 165-166; 376C-877A.
B. 516a — 516b linpro^äio io nitum. Nun vriHfcan all^o weither,
wiv uuii gc:<agt inl oin csomiioU .... babou iiatürlidicu vrsprurig.
Hu«er S. 162— 163; 375B.
Bl. 517» Locna. Allao vIT daß ho mag ich weither Hageii, wie nuhn
obstot, das also peatis ereteih, so soUon Ir wissen . wie os vff
vtiDM feit . da« allso dreif scindt dcir sti'lh .... vud uit dnilnii.
TIuMor S. 160-161; 374C.
ßl, 51ib furtiit porspieacia . Nun wi.tsen vonn diaem hügcll
.... vud in sein generibus.
lluser S. 163—164: 375C.
ßl. 618b Iinugiuatio Irnjirotutioiiiä . Duini> Ir weither zum gruat
kommen .... leb rcdl von dem Inlittcheii gowiiUt.
Huser S. 1G3-164; 375A.
Bl. 519b Couiuoctio. Nuo ist dom Artzt am grundtlicbiateu
xuuorston dor kr.niickh«it zusnmmun ffioguDg. das ist was der
mciiusch . vuDd das soia kratu-khcit macht iilt wie BDudor
krannckbcit, sunder eu^tmiidi vbcriiuturlick.
Huscr S. 167-16S; 377 A.
Bl. 520b— 52ib Libor . 3'" de eura Intrinsecus.
WäDii es Duhii die Natur nnnl'elt, so ist es gleich allß ein willdt
fewer Ina aim holt«, vt nitrum in carbouibus ....
De Accidontibus Ptistia vB dononn dingen, dto uUso
Balsamischo art haiindt an Inen . di« seindt praoeruatiua vnd
also tp BaUom . ff Auri K.
lluwr S. 194-1115; 387 B.
Bl. 523a — ü24a [Lib: secund: von der andern Hand] Tractatuü
TßPtiu«.
Dieweill nun der mensch zwiefach ist
Capil. 2*" Wie es denn gemacht ist . xugidoh aBs oia
Spieß, wenn schaur. Oefect.
Minr& 176— 180 Zeile 2; 880C— 381C. Bl.524b unbeschrieben,
n, Cäöa Duci:< Bellum Ab Allo . Daruu:« volgl vnns vnnser
MBckh . bader . krieg . mordt vbor vnuU vryacbon.
;S.JiO-I71; 378B.
tk.4flfrb— 526b Astruin Prosagum . Wir habenn alUo nwuo
ang auß dem gontirn volbriugt.
It. Schriften, welch« sicli in den Huser'schen SammeUujgaben findeu. 79
Huser S. 172—173; 378C (fohlte 1567 Theil I No. 87).
BI. 52Gb — 528b Experientia Summa . Nun ao haben wir vi] der
Weissagung .... daß der ReilT, bagel, schuee nit thut, noch
thun mag.
Huser S. 173—176 Zeile 9; 376B— 380B.
BI. 529a — 530a Von Anntzunden . Zu gleicherweiß wie ein
funckhen fewer vß dem kliissling . fallt inn Znndel . Also do
auch vnd die Zeit Et erunt pestilenliae ic.
Huser S. 109-170; 377C — 378B. — BI. 530b unbeschrieben.
BI. 531a — 533b Die weiQheit des menschen ist ain attfang der
Imprimirung, die Imagination ist ein annfang vnnd zwang der
zusammenfiigung
Huser S. 180 Zelle 3-183; 381C — 383A. Der Text unserer Hdschr.
ist weitläufiger als der Huser'sche und vielfach von späterer Hand corri-
gilt. Auch ist der Text vielfach verstellt, was am Rande durch Zahlen
in den Absätzen angemerkt ist; die Reihenfolge der Handschrift ist 1.
2. 5. 6. 4. 3, doch hat Huser da nirgends einen Absatz. Auf BI. 532 b
steht der Schluss des Hnser'schen Textes
. . . das der mensch himlisch sich Imaginiert . der beeteth ihn
dar vft allso .
doch folgen im Mscr. noch Abschnitt 4 und 3.
BI. 534a — 534b Halt er denn Artzt beschaffen, vnnd Im sein him-
mel Inn sein hanndt soll er nun sein himel Inn der hanndt
honn, so soll er Auch deu Alchimisten wissen, Inn allen seinen
faeimticheiten
Quere contraria usque ad ftncm.
Item Quere Curam . Dann wirt das hirn geschlagen .... vnnd
das muß allso sein vnnd beschelien . quere w Corr. In legenden
Huser 4''-Ed. IV S. 244 — 245 aus den Fragmenten vom Schlag
(Fol". -Ed. 1 S. 562C) fast ohne Abweichungeu übereinstimmend
(ex Autographo).
Das umfangreiche Wiener Doppel-Mscr. ist entschieden der Beach-
tung wcrth und nicht nur seines reichen Inlialts wegen. Es ist 1753 in
zwei Bände gebunden worden, also lange nach der Xiederschrift, welche
vielleicht noch vor die Zeit der HuseL'üchen Sammel- und Herau-sgebcr-
tbätigkeit fällt. Die einzelnen Itestatidtheilo tragen Nummern, sind aber
nicht in der Reihenfolge gebunden. Es folgen No. 1, 3, 4, 2, 9, 5, ö,
7, 8. Die Blätter sind durcbgeiicuU numerirt, doch hatte mit den neuen
Bestand theilen gewöhnlicli auch eine neue Blattzühlung begonnen, die
mit den durchgehenden Blattzahlcn überschrieben ist.
II. Achrifira, w«lcli« tich in d«» Ruwr'tcli«» StrointUmgabeD find«.
Rs liüot Mick mit voller Ikxtimnithoil ssgon. ättm kein Tlieil dicüOr
Kaodsehrifl nach einem Drucke gMciinol>cn iM, sonduni diMt ulle«' auf
haadfichriftlicher l'i>berliercruii|; beruht und zuar .'^fheint die (joborliefe-
ruog ili-n Origioalon xicnilich nahe /.u kommen, Kinijtßs int sogv noch
iiicmnl» gedruckt; ich konnte wonig^lons eioigo kloino Abschnitte auch
unter den Huser'Kchcii FrHgrm-nti-ii niclil lindim. Die weilaiiK über-
wiegende Maiwe t\en ganzen InhnlU diej<er Ilitrid^chrifl ittt von llu--«>f im
Auto){ramm eingesehen worden und bei dem Reale aind Zweifel an der
wirklichen Auturschafl Hohcnheim's kaum varhaodon, wie ja der melir
xuriillige L'uistani), da» das Autot-rBinm oder die sonstig« (etwa Jiclirtc)
OrigiRaJhnnditchrifl. Ilns«r nicht zugnnglich war, gegen di« Echtheit nicht.-«
Unbi'dintiieM bcweinon kann. Ei Htvht ja atu-h von vornherein der An-
nahme nichti im \Vc-ge, dann etwa unser Sclireiber Originale bcnuUcn
konnto. die Uuner unerreichbar waren. Wie gut seine Vorlago guwcMen
ist, dafür haben wir 01. 340—358 in dem ßucho „^^on Öffnung der linut"
einen gUnxendvn ßevreix gehabt. Di<rs und manches Andere hat un»
auT die Ncubui^or Originale als Ijuclle unaerea Schreibers hingewiesen.
]'!m liLssl aJL'h heute noch fast alli« in den cihalloucn Inlialluver-
soidinitMcn aus Neuburg an der Dmiau nauhweiMtn (siehe die l^in-
lettung).
Dass UDAcr Schreiber Hie ihm vorliegenden Schrifizäge nicht immer
entrjilbseln konnte und dafilr [inver.ilundeni'Ti nachxoft oder Liickeii lies»,
ist ja schon mehrfach angemerkt und kommt noch viel öfter vor. Jedenfalls
Teixlient ober trotzdem unsere Hnodschrift bei oioor neuen Ausgabe der
SohriFtea Uohvnheinvs volle liorücksiditigung.
13. Bern. Stmltbibliothpk Mst-pt. 149 ca. 300 Bll. Fol*.
Ei sind IlauiWhriflcn von sehr Torechiedener Hand, aurh im
Kommt verechicdon, zusammengebunden. Alles scheint aus dem
Kmle des ](>. und d>'m Anfang dos 17. JahrhunOerU zu stammen.
Der Bund war frulier im Itwit/ de« JuriNtou (i) 1). Jac. Bon-
gsrius; er enthüll zunächst ti Nummern ,Juridicn', danu Ö
Nummern ^MEDICA . ÄUiUYM." Das VerzeicbnUa der i,eU-
teren auf dem 1. Blatte lautet:
I. De disaolutiüiiu fiurlus aquei Elementj.
II. Modus praeparandi IClIob. Nigr.
III. 'riieorics ligurn univerailatis morbor. Theoiih, Paracel.
gerin. ali» manu.
IV. Facon de« (Jislonio*.
V, Des Machines et artillcrin aDcionDes.
VI. Bergworks Ordnung iu Uborau voDd Erikirch Tirol.
II. Schriften, welche sich in den Huser'scbeo Sammelausgahen finden. 81
Uns interesairt nur No. III, welche nach anderer Numerirung die
Zahl „20" trägt. Sie umfasat 7 Blätter. Der Anfang lautet:
Aur: Tteo. Farac
Theorioa Pigfura Vünenaliom morbomm.
Bolo
Podagra
Conuersis
Contractu al. de G".
De Eptlepsia *
Hydrope
Tetano et Spasmo
Catharia
Vermibus Apostenaatiboa et duritiebus
De Febribus
Es ist eine werthvolle Handechrift der Theoricae Figurae uni-
versalium morborum, welche Haser als „zuvor nie in truck auÜ-
gaogen" „ex Manuscriptia aliorum" gibt 4°-Ed. Bd. V S. 73ff.; FoR-Ed. I
S. 670ff. Unsere Handschrift ist zwar nicht sicher vor Huser's Druck
zu setzen, ist aber zweifellos nach handschriftlicher Vorlage geschrieben.
Die Textabweichungen sind nicht sehr zahlreich, aber doch vielfach von
Interesse. Unter alias werden mehrfach Lesarten angeführt, welche mit
Huser übereinstimmen, doch kommt es auch nicht selten vor, dass Huser^
Lesart im Texte sich findet und eine abweichende anter ^lias in Klammer
gegeben wird. Unmöglich wäre es gerade nicht, dass der Schreiber
Huser's Text nebenbei verglichen bat, aber nicht sehr wahrscheinlich.
Leider bt das Meer, nicht vollständig, denn es schliesst mit der
Tabula VI, Generatio Hydropisia, umfasst also nur S. 73 — 87 der Quart-
ausgabo. Die letzte Seite ist unbeschrieben, es ist also nichts von dem
Mscr. verloren gegangen. Bei der Generatio contracturarum auf Tabula
]V findet sich am Kopfe des Blattes von anderer Hand und Tinte eine
Tabelle über die Cura irgendwoher aus Paraccisus entnommen.
14. Erlangen, Univ.-Bibliothek Ms. 889. 120 BlI. 4' von ver-
schiedenen Händen aus dem Ende des 16. Jahrhunderts ge-
schrieben. Auf dem vorderen Blatte^ des Pei^araentbandes steht
von alter Hand folgende Inhaltsangabe:
I. De Inspectione Vrinae Theoph. Paracelsi
II. Eiusdem materiae Teütsch.
III. Collectanea Fharmaceutica.
und die Nummer „42".
KtiUk d. EebltitU d. PinctlilfctaaD Scbiinaa. U, (^
32 It. Sührirten, vhIfIi« sii'li iu ilrii Uus«r'«cbeii Sain[n(iUu«gBb«n ftndeu.
Auf Blutt la — 30a die PftrnuclitUKliitndKt'hrirt:
De urinftruiB itc puliuam indioiji Thooph: Paracet : h^remitae
utriu.sijiie iiutiliiritic Itixitoris nQli'bnrriiuj Libelliis, auü disi'ipiiliü
Ka.tileit<', ciiiii iliiilem publico nlipendio masima oimiiuni udnii-
ralione mcdidDam doccret Anno 1527. in dicb. C^nK-ulanb.
priuatim praelectus.
Eiusdem l'hisionofflia, qu&iitum modico opus est.
Omoia typiit sc annotutionib. uDdi<|uo illuiilrata et in gratiam
Paracolsicae mmliriiiac /'tudiu!«6riiiu nunc prinunn publicala.
Valentin Stempici' . kiunU . UiMiundt, Goldlberg [Da.-* lotxte Weit
Virtu» Sempci- Laudi» Coronam fierit ausgestrichen]
Cum gratiii et pritiüegit).
roloni?.
Apud llaerßde.4 Aruoldi Birckman
Anno M.D.IAVIII.
Eine Absclirift nach dem Kölner Druck. Thoil I No. 96, nicht lange nuch
dem Drucke tf^Hchricbun, jedeurulls uocli vor 1600. Auf der Rück.-'uitv
dt>» Itlattcs 20 Htulit nuclimaU des Sclireibcnt Name: Valonlinus .
Stouipliu Crauts Geiiandt . (iuldtpvrgensiM. Kn ist also ein
Sclile.iicr aiw iiiichster Niiho von Hirsidilwi^, (km >Vohn.tilz de« Mon-
taoua, der die» abschrieb. Von der Neisser Aufgabe (Theil 1 No. Si,))
SL'lieiiit er «bouflowcnig gäwu.ssl zu h&bcn, wie Itlrckmann. Waa folgt,
iäl Tür un-sern Zweck olioo Intoreaao, die deutschen Urocritiea ao wenig, wie
diu pharm acß Ulis dien (.'oilectanea a David Vettero IlallcnHi conscripta
Ao. IfiSl» (aus den Jahren 155H— IntJö) oder die Rxcorpta aus I). Kol-
reulter (cf. Keatnei's med. Gelehrlenlexicon 174U S. 448) mit der
Unteinchrift „Scriptum Patauij Anthcnoris Anno Chr. 1691 Meuse Sep-
lembris Die J Ili."
15. I'j-Iangeii, Univ.-Uibliotbek. Aügcbundcn an Q 77 ii. 78 4°
d. U. an Paracelsi, De vrimirum nc puNuuni iudiuii.'< ....
Ni.-«iie Syliwiorum Ifil«;. 4" (Tli. 1 No. 80)
und „ „ De gradibus, decompoHitiODibu-s. ..Myloncii
1.-.62. 4' (Tbeilt No. 4:(),
finden »ich 15 beschriobono tjuartbüttter aus dem III. Jahrhun*
dert Dio llundschrift ist am 9. Juni Ib&l in GötlilK tu schreiben
tegoiinuti worden. Es finden sich am Rande folgoDdc Dati-
ruugeii dor Abschrift:
BI. la „a.Junij"; Bl. 2a „lO.JunijV; Bl. 3b „ll.Junij 5";
1567
Gorl.
n. Sebriftm, «alcho sieh In il#n HiHer'schen Saa
8^
Bl. r»» ,13. JuiiijS". ,17. Julij"; Bl. 91. „18. Juüj 5": Bl. 12b
^SO.JuIijQ"; Bl. !3a „21. JulijiT". (Die dur<:h ihr PlBucteii-
zeicheii angemerkten Wochentage üiud ihat-^chlicli clio der Oaton
de» Jahres 15G7.) Die Ilandtchrift ist zweifelloH von der Hand
«iocd Oolohrton und keines Berufs^chroibera »ehr suuboi' ge-
schriobao in scbwnizor uDd rotber Tinte.
Vgl. iiiitoii No. 84 bei dou Tboologici».
ni. 1«— Üb Hodiu FHAKUACAKDI. In dorne bescbriben vnd
gvloUrt wirdt, was der Artut Ion dem Mensulien Zu Puf-
giro hab. Mit aozeigung, U ie vielfaltiglicb von vielen
(die durch miUuoraland mehr zum tod, dann zum leben Purgirt
haboo) goirret ist
Durch den Hocherrahrnen tlcrrn Th«ophrastum Parac
beider ArtxocJ D.
Theophr. Paritcel»i Pbsiinuuandi Lib«r I. Traotatus
Primus.
Vor allen dingen i»t noÜt für »uballnn vnd zu declarirn. di«
letitenu Mati>rien, das iHt, von denen Ich btuchleuß dieß Libell.
Nae ist mein vornehmen zuschreiben vom Purgiren , Darinn
kein andere Ilauptsumma i^t. Dann das wir . am aller Ersten
wÜMit sollen, waa doch der Arttt endlich zu pargim hab edder
üoll. Dann aus diesem volf^t: Welcher das iiit verstehet
Ea ist also die bokanotc Schrift iluhonheim's, welche Iluser im Appendis
de« &. Bande« d«r Ba^ti'Ior ^''-Amtgabe S, 185—211 (['or.-Eil. I 8. 7611
liLi 7T9) abdruckt. Divnclbu war 5 Jahre vor dieser Abitcbrifl in Köln
bei Jaapar Geunep erschienen (Theil 1 Nn. 4H). (iennep batlo sein
Mcor. durch Antoti Kinck von Jobaiinett Montanuä erhalten und
au» deraelbco schlestschen Ijuclle .scliSpft auch unsere Görlitzer Hand-
•ehrirt Auch lluser gibt an, nach einem Mscr. des Muntanus gedruckt
(n liaWn. Toxites hatte zu seiner Ausgabo von 1678 (Theil 1 No. 179)
auch keine weiteren bandachrirtlichou Quellen Kur Verfügung; alles Er-
haltene geht aUü auf die eine Absohrifl des Müntuou-t zurürk, von deren
Herkunft wir nichlii wiitueo, leider zweifcilun auch unser Rrlnngea-Gär-
titxer Mocr., welche« denn auch mit dem Kulner Drucke (und Iluscr)
nxht nahe fibereiiiMtimint, ohne von dem Külner Drucke abgcitchricbon
SD »«tH. wie ausser dem Folgenden schon die unsichere, unklare Buhrei-
liuag «inigor nicht xich(T gelegener Worte der sonat so klaren Hand
DOtl die aiiduro Einthuilung des TexlBS in Absätze darlhut.
Auf llliitt !Hi beginnt dann ein weiteres handschriftliches Buch
6ber den Modus des Purgirens, welchos erat 1589 von Huser odjrt
wurde ,cx Manuntcripto Jo. Moutuni" mit der Betonung, daas fl«
^ II. Spbriften, ««tcbe *kh in dea Bunt rächen SiimnialauAgalieii find«ii.
St «reo -
ri^ luiil
Sodor.
St«reu9.
Vriijn.
l'hlcgmii.
Miimis.
ExnrtR auriitiu
Wft^ l»t du dl den Pur-
gatitiis tuiUhcI an« lU-
tr*jbeii andoni dum «tercora
qiiao sunt
Sunil «Bilsr
nicht nohr
All di«
iJIttD.
^Euvor nie gedruckt" sei; das Tolgentle Mscr. ut also 22 Juhro nlUsr
aU der früheste Druck.
Der Anfang Inutct:
MODVS FVROAKBJ.
Notnutlum: Murborum ililferoiitise, qui »unt itt«rcoritt, qui non,
Elqui sunt I.axitUtiJ.
Vtiua
Uucui
Auriutn excria
Spuuia
Sudor
Cnior
31«rd&
und Rd weiter, ein Kragmi^nt dax bei Iluser 4°>Gd. Rd. V. Appendix S. 231
Zoilü 5 V. u. bis S. a->2 Ende ateht (For.-Ed. ! S. 783).
E» folgt andann auf DI. lOa:
GraduÄ gencratioiiis .ctorcorum, nuomodo a boiio sapore [?] di>-
scendit? Per virtutum digostitiai» fil stttrcus, tiou per arloin.
Et sie per nalurulcm virtutum eperuiitur niiiiii<;i ModiviDac, io-
clioaiido ab exlerioribui^ virtuliliii.'<.
LIBKR ISEfUNDÜS.
Deficripüo diucrailAlum IH^xtiiiij, Trutatiu I. Dioweil nuu
Tirtullü, eiiiDexcriiiiitniorun] iuiita Niin««lt«rdsDHodaiDPhBr- vor all«n Dingen
sumn ditTDroniiam «I discorilinin, iii mariuidi in eatd*ck«n, wi*- noih ist tu erzelea
form« rt colorc . 'bM: Vi IrnrMllch nun für- die Irruug, hu la
DeaGriiitiequibuaninrbu opprimiinliir hin witnon nolletT^Knchdrin einem Ding gehal-
*nd Ir den Drock crkonneint, ton «iid : AIho Est
din kranckheit «o ao» Im auch weiter von
wanlon . . . ucitco, das Ihr
wUient ....
So geht CS weiter in drei Spalten, später in twei Spalten geschrieben
bk BUiD lotiten Blutlo, das dann wieder durctilaufond guüchrioben tat.
Es finden äidi in diesen etwiLs nb^ondcHiüli und wenig üburMlchtlicb
geonluoten Illüttern noch folgende 12 Fragmente:
1) Spalte 1 von Fllatt 10a eine lateinische Dispoitition,
welche BJcb bei Husor nicht findet. Siehe unten.
2) Die mittlere Spalte von Blatt 10a, 10b und I la Liber II, Tract I
«Ivkt bei Uiuur 4''-Ed. ftd. V Appendix S. 220—221 unten „daa seind
m Pwtffy-; FoI°.-Jid. I S. 782n-7ß3A.
5} Di« 3. Sp«lle von Blatt 10a Bteht bei Uiuor 3. 228 Zelle 15—23
[libu Terüiuj; Fol". S. 786 A.
i) Uio beiden äu.4.seren Spalten von Blatt 10b und IIa, also Spalte
1 <iot BUltM lUb und Spalte 'A des Blattes IIa gehören zusammen
11. Scbrifteu, welche sich in den HuBer'schen Sammel ausgaben findeti. 85
und stehen bei Huser S. 215 Zeile 6 v. o. bis Zeile 11 v. a. [„Dot
schleim aufT den ateinen .... daruoD wol darinne za vnterrichten"] ;
Fol'. S. 780B.
5) Die beiden inneren Spalten der Blätter 10b und IIa (3, und
1.) lind .die 1. Spalte von Blatt IIb gehören zusammen und finden sich
bei Huser S. 219 Zeile 14 v. u. bis S. 220 Zeile 7 v. o. und S. 218
Zeile 12 v.o. bis S. 219 Zeile 15 v.u., also die zwei Fragmente des
Tractatus III in umgekehrter Stellung; Fol'. S. 781C— 782B.
Spalte 2 und 3 der Seite 11 b haben die gemeinsame Ueberschrift
Tractatus IL, gehören aber nicht zusammen. Es beginnt
6) Spalte 2 des Blattes IIb und läurt durch die äusseren Spalten
der (nun nur noch in zwei Spalten getheilten) Blätter 12, 13 und 14
(also 12a Sp. 2, 12b Sp. 1, 13a Sp. 2, 13b Sp. 1, 14a Sp. 2, 14b Sp. I)
der Tractatus tertius des 2. Buches bei Huser S. 223—228 Zeile 13 v. o.;
Fol". 783C— 785C.
7) Spalte 3 Bl. IIb und die beiden inneren Spalten des Blattes 12
(l2a Sp. 1 und 12b Sp. 2) nimmt ein der Tractatus aecuodua des
L Buches, Huser S. 215 Zeile 9 v. u. bis S. 218 Zeile 1! v. o.; Fol'.
S. 780C— 781C.
8) „Tractatus VI" überschrieben, ein Fragment von 6 Zeilen mit
dem Endvermerk „Defect" bildet den Anfang von Spalte 1 des Blattes
13 a; es findet sich bei Huser S, 228 am Scbluss mit der Ueberachrif^
„Tractatus 11"; Fol'. S. 786A.
9) Darauf folgt in derselben Spalte und die oberen '/i ^^^ Spalte 2
von Blatt 13b noch weiter einnehmend mit ~der Ueberachrift „Loca
emunctoria" derjenige Abschnitt, welchen Huaer S. 212—213 unter der
Ueberachrift „Vorred" gibt (Fol'.-Ed. I S. 779B). Der Schiusa lautet
in der Handschrift „vnd steht dir Ehrlich, das dir Ehrlich ist . Vale".
10) Ohne Ueberachrift, aber durch einen rothen Strich getrennt,
läuft dann weiter die 13 untersten Zeilen der Spalte 2 von Blatt 13b,
die ganze Spalte 1 von Blatt 14a und die ei'sten 15 Zeilen der Spalte 1
von Blatt 14b einnehmend der Anfang des Tractatus Primus libri Primi
Haser's a. a. 0. S. 213 — 215 Zeile 6 „Antwort, Ein dreck seins baums",
(Fol', S. 779C — 780B> Der Rest des Husor'schen Tractatus I war schon
auf Blatt 10b gegeben, vgl. oben No. 4.
11) Ohne rothen Trennungsstrich läuft dann, nur durch einen
gewöhnlichen Absat?: geschieden, in unserm Mscr. der Text weiter, aber
das Folgende gehört nicht zu dem Vorhergehenden. Der Anfang lautet:
„Ich muß melden der Artzt brauch von purgiren . . ." Der Schiusa auf
Blatt l5a Zeile 4 v. u. „. . . vnd der Apotheker helküchlen . Sunst iat
kein nutz darin". Huaer hat dies Bruchstück unter den Fragmenten
86 II- Scbiifltn, welche »ieli in den Uuser"«:)!«)! S«mni«laiiag;*bon linilen.
„Vom E^urgiren im Aderlaasen" abgedruckt, Bd. V Appondix S,97-9H;
Fol°.-Ed. I S. 731. Sollte der Schreiber unscrM M^cr. im Original m
fortlaurond goschriobpu tteruodoii hnbcti??
12) Eiü Abschiiill „!)« Sfcrcoro . Ex 0. Mnrqti. Der Dreck
ist «in gcfcultc» Corpus der Iiiucra Corpora, oder der nu-^ern, ho 1d den
lonem kommen . . ." beginnt imf Itlall 15a Zeile ö und achliesst auf
der MitU von Blatt 15 b „. . ANdano »o kompt Conatipatio, viid bleibt
ligen In dem Oederni »o lange ic* Dies, ßndot sich bei Hu§er Bd. V
S. 322— :«4 Zeile \^ unter der ßleichen üeberschrill (Fc-r.-Ed. I S. (539)
HuHers Text lüuft aber noch eine volle Seite weiter, obgleicli er eben-
fall» ein Fragmont ist; or gibt Ott „ÄulJ Th. llandächriirf^. uns ,Ex 6.
Mur(iu[art?J" utiacrer Vorlago soll vielleicht den Darlcihor der Vorlage
bcdoulüL (?). —
Dieser Modu» l'iirgaiidi bielol aUo (abge-sehon von No. II a. 12)
alles, was Unser Bd, V Appendix S. 212 — 22H in anderer Reihenfolge
alu „Ein anders Imperfects Buch, de Modo Fharmacaudi" aus
dem Mscr. dss Montanus gibt. Dass auch unNer Mscr. oacb Kloiilanu«
abgeschrieben i.^l, erscheint ja sebr vuhrHclioiulich. llu^or bat «leb um
die Anordnung <ier Frugmoute ein Verdienst erworben, wunn ihm »eine
Vorlage nicht mehr Ordnung bol, wio unsere UaniKsdirifl, Die oben
unter 1 genannte lateiuiachc L'cbcrsicht, hat Huser niclit iium Abdruck
gebracht, obgleich sie ihm do<:h blichst wahrscheinlich mit vurlag. Dass
Ilobenheim es liebte, auch ku duuUch abKiifa.H.senduii .Schriflen kurxo
vorlüu5ge lateinische Dinpositioncn hinjuwcrfen, darauf ii^t schon in lieft II
der l'aracelsusforschungen S. MB bingewi&ven worden. Eine solche hätten
wir auch hier zu vorzeichnen. Wenn Iluser .lio mit Wisfou ungednickt
liow, .-«o mSgcn ihn daxu vielleicht die vielen tinlescrlioUon SchriBxüg«
mit veranlasst haben, welche unser Schreiber nngelesen naehgeKOgon
hat. Waa ich ontrülhseln konnte, bringe ich hiermit zum Abdruck;
Oescriplio diucmitatuDi Di^e.<4iiuae virtuii«, cum excremeiitorum
iuxta suam diflerentiam et disoordiam, in forma et eolore.
UeKcriptio quibus inorbis opprimuntur ventiis [?] ore [?] stcrcUH
[?] ex vrina [?] an ülao aegritudinos secundum naturam depri-
mtuitur Quae turbantur [?] ex eo [?] secundum [f] tussim [?1
Inciß qtine saug: quae narium, quae aurium (|ua» dulcls sudoris
Epat)8 Cordis etc.
Procp.ssus receptonini iuxta vnum(|uemque morbuni luxla pur«
galionia [?] interpretationem.
Tractatua primus. De ätercoribus per Anum Recte [um?] .licut
Colica lliacA, Tonnen [?], Constipatio.
TnotatusS. Ücphlogmate, motbisporuaresvtca]uius[catarrhus?].
*
De Sanatione [?] l
II. Scbriften, welche sich id den Buser'schen SammelsusgabeD finden. Sl
Tract. 3. De Stercoro vriaae vt Pus lapis caiculus Color.
Tract. 4. De Sudoribus.
Tract 5. De Cruore.
Tract. 6. De Äurium narium aaliua sputo.
Tract. 7, De pulmone i. e, Köder.
Cura Maturitatis,
Cura Incarnationis.
Auf dem Blatte vor unserer Handschrift stehen noch einige Notizen.
Die erste ist ein Fragmeatchon „De Caduco", welches sich bei Huaer
ebenfalls findet Bd. V S. 293 unten bis 294 oben (FoI°.-Ed. S. 196C)
„zuvor nie gedruckt" „ex Autographo".
Darunter steht ein tabellarisches Fragment „Modus concordandi".
„Id hydroptsi concurrunt", welches ich bei Huser nicht finde.
16. Klagenfurt, k. k. Studienbibliothek. Cod. Chart. LXXVII
4°. 124 altnumerirte Bll. bezeichnet 1, 3, 4, 5, . . . 125. Es
fehlen- vorn zwei Blätter; der Titel ist von wenig späterer Hand
ergänzt und mit „1" bezeichnet. Die Jahrzahl 1569 auf dem
Titel kann recht wohl die der Abschrift sein, wenigstens sind
dem die Schriftzuge der Handschrift nicht zuwider. Auf der
Rückseite des Titelblattes findet sich von anderer, späterer Hand
der Name Yillach verkehrt geschrieben.
Der Titel lautet:«
Archidoxis Theophraatiae Pars . In Hb:
ru X de mesteris Naturae K.
TheophrastiJ Bombast . D ab hochenhaim Sueuj Ere
mitae Naturalium Rerum dictj Paracelsij
Magnü Philosophj Industriosissimi ic.
Vel vt Alibj .
Decem Librj Archidoxis Theophraatiae germanj
Philosophj dictj Paracelsij Magnj de
Misteris Naturae ic.
Register diser biecher findt man Am Ent.
1.5.6.9.
Der Text ist zu Anfang verstümmelt und beginnt Seite 3a mit
folgenden Worten:
So nun die Kunst die ist die das Misterium Natturae anzaigt
alB durch Quinta essentia ain Contractur gehallt wirt In vier
tagen der sunst Lam In todt blib, vnd ain wunden In 24 stunden
auff daß endt so mit den Corporibus In 24 tagen nit mag
geschehen.
8g II. Schriftoo, «alcba «icb ip den UuBei'icben SAmtnolRiis^bcn findvti.
Diwer Anfang stimmt mit Ilusor 4'-Ed. VI S. 2 Zoil« )3ff. (Fol'.-
VA. I 8. 7H7C). Das hei Dnser und den &ndoru ArchidoxensuHgaben
Vorlieri^elieiido «land mitliin auf dem der HancUchrlft fehlenden Blatte 2.
Auf ßl. Sb schlicasl diw 1. Itudi mit der Noti« „Finis ProloRJ et Micro-
cotimy Librj 1 Archiduxii« Tbeophra-ttiae", aläo fa«t übereinstimmend mit
llumiir.
Bi. fla — 23a l.iber ü Archidoxis Thoophriisliae Paracelsy Magny
de Renouationo et Restauraliono.
BI. 23b — 3Gii Libor III cJo isv|mratiou» Elcinentorum Archidoii»
Thoophi'ustjao I'uracoUy Mognj.
B). d6b^A3a Libur IUI Archidoxis Theophra-itiac TaracoLsy Msgt^
do Quinta Esseiitta.
Bl. &3b— 6Ga Liber V Archidoxis Theopbraslise l'arauelsy Magnj.
De Aruanis.
Bl. 6Gb — Tüa Liber VI Archidoxis Tboophrastiao Paraoelsy magui
de MagistenJH.
Bt. 79h — 91s Liber Vil Archidoxis Thcophra^liae IVaueli«)' Ma^^nj
do HpecDica.
Bl. 91b — lOOh Lilior VIII Archidoxiü Thaophrtulinc l'aracelsy Magnj
Do Elixiri.-«.
BL lüla — U)Ob Liber (X Archidoxis Thoophrastiae Paracolsy Magnj
De t'xtriuäecis.
Bl. lOfia — 125 Liber X Archidosiü Theophra.itiae l'aracelsy Maguij
Do vitae Longa die da angezündt soind aller
aublillit«ttcn. Solj Doo gracia.
(VgL IIuHcr a. a. 0. S. 130; dl» „Schodula imposita" stohl hier am Ende,
wie in allon Dnicltcn vor 1574.)
Dns jedcdmal wicdorkohretido «Tbeophrastia Paracelsi Magni" soll
nach Hufler dem Orisinalmscr. onlnpreclion »ml findut sich schon bei
Schröter, boi Wimpinaous und in der Cölnor An.'«gabc (Tliml 1 No, 108,
119 und 131). Die Anordnung der Bücher i^timmt mit der de« Porna
iiborciu (Thoil I No. 116), welcher Dorn gefolgt U (Theil ! No. 123)
und auch Toxitea In aoincr aw«itoD Aullage (Thoil I No. 158) sich
Auxchlo»«.
Es ist dies die frühesle Archidoxenhandtichrifl, wolchc ich auftreiben
konnte; wonu dieselbe wirklich 1569 geschrieben iat, wie es den An-
schein hat, »0 ist «ie doch ca. 40 Jahro jünger als die AbfassungsKcit
de» Original» und gewiss nicht dircct nach dem Origiaal gcnchrioben,
denn die Anordnung der ItCichcr vcrräüi «chon dio Wilikiir eine.« Bear*
beltor.4. Darin lieKt vielleicht der Ilauptwi^rtli unserar Haüdachrift, da*»
m uns aeigt, wie schon vor den orsieu Drucktoguugen von 1569/7U an
II. Schrifieo, ir«lchc sich la den IIusfr'srliMi S«iDmeliMiHgsli«n tladon. 39
(Iic««r Jugendarbeit Holieuhejms dlo kritiHclic Arbeit tliütig war, nchoa
Vfimuche g<Mnaoht wurdoo, äa» fehlend« 10. Buoh uufzufind«n und die
vorwandt«o Bücher „1^'= rcnovatiuiie el rcstaiiralione" und „Do vita
longa' (dcul«ch) d«a Archidoxen einüuroiheu.
D«r Schreiber des Msor.'s ist offenbar kein Gelehrter, auch des
Lateins nicht ganz kundig; jedonfallB ist er ein Süddeutscher, wio dos
Hchnnbisch« „ai" beweint; beacbtcnawerth ist aucli da« stets wieder-
kehrende „mir* für „wir".
Die [^warten im eiuxelnco sind nicht von hervorragender Bedeutung;
aie «timmen vielfach mit der »cblocbtcn Baseler Auitgiibe übereiu (Tlii-il 1
No. 116), die Ja auch in der BMiercintliuilung damit harmonirt. Ab
den SicIlAn, wo Iluser die Hohriftzüge des Originals nicht sicher ent-
rxlhseln konnte und sie darum nachschDeiden liess, hat unsere Hand-
schrift oder wohl richtiger ihr Vorg-^nger einfach darüber hinweggelesen
und liefert einmal gani Sinnlose«. Der Titel ist nach handschri etlicher
Vorlage falsch gelcsou. Statt: „Arrhidoxi« Tlieophrastiae Van, In libm i
de meitteris Natur««" muss es naturlich lieisseu „Arcliidoxi-s Theoiiliriwtiao
PaiM la libri u de mysloi-ü» Niiiiirae", v/n» dann fa«t ganz genau mit
dem TiteJ stimmen würde, welchen llaser im Original gefumlen habdn
will; sucli doä Folgende Isulet nach Unser im Original fast genau
ebeoMi wie in Theil I 8. 391 oben angegeben. So hatte auch schon
Wimpioäus ge^cbrieben (Theil I S. 192 unten) und Köln (S. l'JH unten),
während Ji»ae\ nichts derart gibt. Schröter in der ersten Ausgabe
(Tboil I No. lOS) hat ihn ühulicli, nur etwas anders gaatellt. üas Re-
gister der Bücher fehlt hier allerdings, konnte aber auf dem urspriing-
Hchen Titelblattr obcuso gestanden habou; da» Jetzige (xpütere) Titel-
blatt verspricht ein »Register diacr biechcr" am Kode, wo sich jedoch
keioea findet Der Schreiber d«g jetzigen Titelblattes gibt unter ,,vel
nt alibi" eine zweite Titelfaaaung, welche Huser zwei Seiten vorher gibt
[(•6)^*) and bemerkt, dass sie aussen auf dem l'ergamen (Umschlag dea
Original« von Paracelsus eigenhändig so geschrieben sei (Theil 1 S. 390
oben).
JedonfalU beruht unser Mscr. auf handschriftlicher Grundlag« und
Tordtent iuMferB hchon einige Bcaühtung, Es mag sich einmal in Villnch
bcAiaden haben, nscb <lor Titolrucbeite xu schliessou.
17. Leiden, Univ. - Bibliothek, Codex Vossianus Chymicus
in Quarlt» Xu. 15. rill gleichzeitig numerirte Bll., daa
lotste leer. Dm's Jahr ](KX) in Siiddcut-schland geschrieben von
einer Hand, aDscbeinond derselben, welche in Cod. Voa«. Chjm.
Fol". No. 10 ein Stück goachrivben hat (unsere No. 29).
90 II. SchriHcn. woleha uch Ja dffii tliuer'tcbea Saamdiiuphoi enden.
Der Text hci^nnt Bl. [ fo)gcn(l«rma.«OD :
Arohidozit Theophrast Pari prima
Liber priious arclüdoxis Thcphraiitinke [!] paracelBJ
magnj.
.Nachdem wir lieben khinder aurii, aali) allcrlay vrsacben, so zv
lang zw crUeloa bedenckon vod petrnchten in wa^serlay Trrniig
vnd TDgewiyßhaid . dj Mcdicin bey doD alten scribciiicn ge-
standen, do sio doch jcrc Nachuolgcr vnd Doctoro» die sich
kliaiDtts gru&dit pefloisseD . Dardurch gcn^ichtot. muts^en wier
Ki^n dttt niid wenig worttoii lob goscbcon, vnd mcr mid lugen
alü suust erlanget, weil aber die Hob gegen dem ßfgsten RrTor^
dort)., da.1 dj MedicJ . der sich vil meni^idien gepraucheii maessen
aulT volkhommon grund gewydmed swu soll vnd aber in allon
alten arttten scliritrton nichts gewisaes . ic . welche» nid allein
nur aull wonon gorochnet, gefunden . als haben wior noch
großer luu» nubcu uudoruu. ho mid vuß gleich weg zicitoa
allcrlcy vcrsuecla-l
Der Text ist vielfach vom HuserHclien und dem aller anderen Aus-
ibon sehr abweichend, sodass man sich tnanchuml vcn<ucht fühlt, an
PfUMcliiedeno l'obersetzungon aus fremder .Sprache, etwa Latein, zu dou-
kon; docli gehen die Abweichungen fast noch weiter. Dann kommoo
aber auch wieder lungere Abschnitte, welche ziemlich gnt übereinalimmen,
wenn iiß auch noch zahlreiche kleine Abweichungen aufweisen. Ausser
dem oben gegebenen Anfange dejt Ganzen diene als Beispiel des sehr
Abweichenden der Anfang des 2. Bnches üe Generationibus elemontorum
(Iluser 4°-Ed. VI S. II):
Wiowol im puechleiu De generationibus Rcrum ctKlichcrinaßoQ
von den Separationibus Elomentorum goscliriben, wollen wier
doch vnib morcr Verstands willen jctz wutttcr daruon liuudlen.
Dannid mid louchtorm grund «olcho mainuug der Separation mag
verstanden werden Dj weils dj noltiirüt Kriordortt doch alle ding
liedechtig gehandelt . vnd sonderlich auff das ende des selben
gesetzt werden. Wir Hetzen aber zur Practica dz in allen dingen
dj 4 Element beisamen sein. Außs denen Endspnngt den woittor
sein praodstioirte res wie sich aber dj 4. Elements ob sie woll
Ein ander selber widerwertig sein durch ainandcr . vnd jo
joeo selber mögen vergleichen vnd bey aio ander woncn an
Jerselbcu zemtoreu, i«l ul«o xwucrMtucn vod gottvhichl in don
wog »0 die veruischuDg der Glomcut in der predostinatiou tu-
äamoD
Es lü*8t sich ja nicht einmal der Versuch wagen, eine so weit-
n. Schririon, ««lehn ckb In il«u nii^or'sühen SammolauüRiibcn finilea. ■)!
gehon«)« Aliwoicliiing tu crklfiren, da gar kcjn Aohnlt oxii^tjrt fiir die Auf-
boIluDg (Itcsor borromdlirtien Erscheinung. Allßrdtngit sind ja die ArcLi-
doxen xuent lateinisch hemusgegelien worden. nUev die Aniialime, dnss etwa
nnaar User, oder »eine Vorlag«', nach dem ersten lateiniHchen Drucke
räckübersettt sei, lüsst Mch bei genauerer PrCil'uDg des SachviTlialtcs nicht
aufrdchl urhalleD. Jedenfalls steht unser Mscr. (■ünslich allein; ullu die
rieloD Drucke uuh den Jahren 1Ü70— 1&74 bieten nichts Aehuliuhes,
•Ood«ro HUhoa einander «ehr nah». I!» kann aber auch keine Rede
«lavon »in, da«« etwa un.scro Handschrift einen «rspn'inglicheren Text
liefere alt> alle die andern deutschen Ausgaben; wer mit liohcnhoim's
Stil ein wenig vertraut ist, fär den wird keinen Augenblick ein Zweifel
darüber bestehen, wo er das rreprünglichore zu siichon hat,
Die Eteibenfolge der Bücher in unsorm Mslt, ist die folgende:
Liber primus (gleich Ilasor I. de Prologo et iiücrocosmo).
Uifor secundus de HUpnrationibns Eiern enlorum.
Liber lertiuK Je ([uinta ci<8onlis.
Über «luartu» de »rchani».
Liber quintus de magisterijs.
Liber aestus de -spacilk-is.
Liber septimus de Elixirijs.
Liber octavu» de oxtrioitem.
Liber nonus, de Reoouatione ot r«titauratione.
Atn Ende jedefi Buches bciast es „Summa huius libollj", am Endo
d« Ganzen TiXuc. Hei der Bücherei ntheilung ist nur bcmerkeniiwerth,
da») „De vtta longa" aU 10. Buch nicht liinxcigenomnien Ist, wie sonst
immer wo „De reDOvaliono" »In y. lluch ger-ülilt wird.
Am Ende sind noch 4 Bll. „Notabilia (jiiaodani** nngorügt, Thera-
peatiBch'i*barmakologische!) ohne viel Bedeutung.
18. Mflncheu. IlolVibliothek, Codox GiTinanicus 4234.
'276 iMschriebene BlI. 4" vorschicdeaer Hand aus der 2. Ilälfle
deit 16. JahrhuudurtM: die beiden ersten Abhandlungen von der
gleicheo «ehSnen Hand etwa in den TOor Jahren de» 16. nac«.
NHuber geschrieben.
Die ersten lll> unnuuerirtoD Blätter nimmt eine Archidoxenbasd*
Mhrift ein. Auf dem I. Blatte die folgende Ueborsicht der Bücher obno
vorb ergehenden Titel:
Liber priiniu De MystoriJH Microoollnj.
Lib: 2. De Myslerijs Elomeatorum.
Ltb: S. De Mysterij^ Quinl^ e.'wenntif.
Lib: 4. De My^terijs Arcbanj.
92 II- SchrlfloB, wtlclio sieb in ilcu HuMr'vcbeu Samnetatmi^cii tinilen.
Lib: b. Do MyNt«riJ8 Evtractionnm.
liib: d. Do Mytiterija Specillcorum.
Lib: 7. De Mysterij» Elixir.
],ih: 8. De Mysterijs Exlemis.
Lib: 9. Dq praxi . Sod non est improssui:.
Daa stimmt aiaa Wort Tür Wort mit dem HuMr'Hclirn Kntulog Huf
S. */ dos G. Bandes der Quartausgabu ubcreiii (vgl. Tlicil I Ü. 391).
Auch Wimfiinacufl uod die Kälacr Ausgabe Ijatteu diu nchoii fsst
obenito gegeben (Tbeil I S. 193 u. 109); Köln lässt da-t !■. Ruch gani:
weg und Wimpinäua schreibt: ,Liber nonus: De Praxi: sed non est
scriptna . Alias non eat impreMmH", hat es also auch schon so vor^
gefunden, wto uiutcru TlandKchrift und vio lluücr „ad vorbum in Auto-
grapbo" geben. An dem ,im[ir(;iiiiui)' bat bereit» Wimpinäus Auslo»
genommen und eg i«t ja uucb ULtscIiicden befremdlich, wcun mau
annehmen hoII, tisnn der Verfa-tHt^r .io in iteinor cigenhündigen Nieder-
Schrift giMübrieben halte. UöchstenR iJLtst es üich verstehen, wenn man
sieh denkt, dass Hohenhoim diese llebersicht direct vor der Absendung
an den Drucker derart uufstoUtc. War denn aber Ilobonheim mit den
ArcbidoxoQ jemals soweit gekommen, daas er direct vor dem Drucke
stund? Es ist uns fibur dies Bueh gorade gar nichts derart überliefert,
«oder Ober die Abfosauug^eit, noch über weitere Bearbeilungeu, uocb
über Versuche es xuni Drucke zu bringen, wru Alleit bei zulilrcichen
anderen Schriften nuchweiHbur ist. Au sich liat es ja dureliaui« uiclils
lledenkliches, auch für die Archidoxen, die jedcnfalU schon frfihe con-
cipirt waren, Doiartigea anzunehmen. I)a.4 „Imprcsaus" der Iland-
schrifleu wäre dann der einzige Heweii», daH.i Ilohenheim auch mit den
Arcbidosen gleich traurige Erfahrungen gemacht wie mit den „Gradus",
dem „Labyrlnthus^, den „Dcfensiones", dem „Turlarus", dorn nPara-
mirum" und duu Nürnberger Schriften (l'aiacelsus- Forschungen lieft I
S. 6d und vorher). Da«« Ilohenheim dio.4 Buch bei aeiuen ['ebzeiten latei-
i^iacb habe im Drucke erscheinen lassen, wie Schröter berichtet
(i'lieil I S. ITIf.), halte ich auch heute noch für eine Fabel. Es fehlt
davon jede Spur, auch ist es durchaus unwahrscheinlich.
Auf dem 2. Ulatto besinnt:
Liber primus ARCH.. TU . . Paracvlsi MagDJ ic. . De Pro-
logo et Microcosmo.
So wir vnn.ier ullenndt . vnnd verlassenhait . sollen vnnd
muMScn betrachten . lieben lilij . wie wir so vihl beschwerter
lierbcrg vnnd hunoger . mit vihl seinen versohmcchlichen Zue-
steaoden . Dio vnns so gar umbgeben hätten . Das wir nitt
lUgnienen . . .
U. Scbriftca, irvlcha lieb io d«n Itux«r'feben SammolMiiigab»!! lindnn. 93
Der Text alimmt mit dem Ilufleräcben xieralich genau überein, hat
^er doch mancherlei kleine Abweicbungen, die wohl mit den Lesarten
des Wimpioäus häutiger überoiakommeD (ohne nbcr dessen Aus-
lanongen sa seigoo). abur auch von ihm oft vorschieden sind und
BtSDcharlei BoMnddrcs bio,tcn. Jcdtnfalla beruht uDHCr Mscr. auf hand-
Mhrtftlicher Ußbcrlieforung und vordient einigo Beachtung;. Di« Wort«
.Arch.' und Theoph." taufen in der Ueboritchrift tlen 1. Ilndi&'< und in
d«o Ueber* nod Unterschriften der anderen Bücher vielfach in «inen
complicirt«n SchnGrlcel au-i: das mag Ueberlieferun^ ans dem Original-
manitscript sein und wnrdo dann die vielfauh abweichenden: Archidoxia,
Archidexorum, Arc-hiduxii, Arcliidoxiae und die: ThcophrsHlia, Theo-
phrastiae, Tlioophra«li, 'f heuphraittinac {^eDÜgond orkläron.
Da» 1. Buch ist unturMchnobon: „Ünis . prologi et Microcoomj :
Lib .j. Aich ... ex Thcoph . . .*^, nl.io gane gleich lluser. ]i» folgt obonao
wie dort: Hl'iber Tertius Arch. puraoohi Magni De Keparationibu» EIo-
mcntorum. — Liber Quartuü Arch. ox Theo: para: MagnJ . De Quintu
EmodUs- — Über Qi]intu.-i Arch. pars: Magnj . De ArcaniH. — Liber
Sutn^ Aroh. Hx THntia . para . magnj . De Maf^isterijs. — Liber Septi-
raaH Arch. ex Theo, para; MaRnj. — Liber Octauus ARCH . ex Theo:
pus: Ma^nj Do Elixtris. — Liber Nonus Arch. ox Theo: Para: Magnj
Do ExtnsMcia — Jinis Librj None Arcli. ex Theoph. para: Magnj : Da
Extnnsocis." Also mit Unser üboroinstimmend und die gleiche DUcre-
paoz mit der voraD^cstollt«!]! Bücherübursicht in dor Zühluu^ aufwoisend,
Di« Untcrechriften dor BQdior stimmen mehrmals mit Wimpiniiiu
10 HitMT.
Null einer Tabelle „dbaractere« Cliimicj Motaltoruiu et Ittiueralium
uailatioro-s' (eine Seite) und drei leeren Blättern folgt:
D«l« Theophraat.j Paracelai von Eiuaydlen . der Fnr-
nembst . vnnd tret'fentlichst . one KWeyuel . vudtor
allea Artsten . vnnd Philosophenn. 9. Bücher von Lann-
gtm Lebenil . vnbekhaundlor d^nn^cn . vnd dern die
bj'Uhor von nyomonndt gohaoudelt worden . gaontz
Tohll vnnd ybcrflü»sigkh.
Sampt niner Lobopistoln . Del's Valentij vom Rieß .
vond Adams von Bodounstoin . Epistola dodicatoria .
miti wellichen yedo bsnonndere vnnd ybcrtrofriiob«
geI«hrthoit def« Thoophrastj gelobt . vond gerhuombt
wirdt.
Gotruckht zue ßa«ol . b«y Petro Peroe.
Auf M numerirten Uliitter folgt nun, von der gleichen Muberen
lllmtid geschrieben wie die Archidoxen, eine Ueber^etzung der Bowlor
O-l U. Scbriftea, «eich« »Uh 1d iloii Uub^rMhco SvnmeUusfabAn flndM.
Ausgäbe der „libri V de vitn longa" (ohne Jahrzahl, Theil I No. 46
rcitp. 503); zuoäcbtit die Vorrede IlodensUio's „Auß vonaerm Studier
fiüibli'iii A°. Ij62 . am laRe der lieyinb»uc)iung Maiiü", darauf der
Prolog dt» ..Vulcntinus') vom UieH'% worip t» zu Aufang liisissl
„Geboren atiß dorn Edleu go*ichlocht Snedigen [MJ". Der Uobersotjwr
hat das verdruckt« „Suedigcna" slutl „SuGvigenn", au« ßcbwabfin ge-
bürtig, tiiiiht TerslaDd«n. Üo^ woitaren jjibt die liandscbrilt eine
douUi-ho UobentoUung der 5 Biichfir (Htuer 4°-Ed. VI S. IST — 19T;
Kol'.-Ed. I S. 83S— «56J and endlich die Bcsdiluwrodc mit den Lau-
l)or AiiTang der (JeberRätzuiig den I. Rudies'Ue Vita longa lautet:
Ist i's Mllioh . das TbeophriDJtus I'hilosnphioro von ilom lann^on
Loben. So iHt «.'rsüicb von nöttoti . vDiid WL-hrlt dz inans
wyssi^ . wiL* d/ Leben »ey . wie ich's achtle . Sonudurlii'b aber .
d/. vnstorblichc . welchen ortl die Alltten nyo angcrhuuri . Ich
glaub . 08 ney Inen vnbekhaDudt gowracn . vnod haben Ine nitl
genugsam voratanndteii . daher khuinbtt . dz »yo dem einen
allein , Nutnblicb dorn Sterblichen . biüher haben redlich sein
wülleii . Aber damitt or endttUch beschreybe , was dz Leben
Hey . E» ist fürwahr Dtcbls audor^ dK Leben . Dann eine ßaU
sainittische Mumia . crhallcudlc dou Sterblichen Lejb . vor den
Sterblichen würinen . vnd iUtpharu ....
Die Uebersutzu Mg Irhnl »ich dicht an den lataiatHchen Wi^rllaut an
und iat recht ungelenk. Man denkt Tiatürlich üofort an die dnuL-icIw
reborHoIxung „von einem Stiidio.''0 aul.t <le!> Oporini LateJni.4chcr trana-
lalioD in <la.H Teutsch bracht", welche Toxitex .telnon „lunlT Oücber
Vunn dem Lunngen loben" Strasubnrg 1574 zugrundelegte (Tlicil I
No. \M) und Von Italhodius und Ivosslitius bearbeiten lies». Und
wir haben liier in der That dun undauTenden deutschen Tu\t vor uti.i.
dcn',To<(it«ii bei seiner deut^-hen Ausgabe bentitzlo. Im Anfang Meht
der Text d« Toxid»« unserer Ilandschrirt «ehr nabt>, aber seine lieauf-
Iragten habon an der ilexteiung duü Texte.« rtidlich gearbeilt^t. Im
xweiten und mehr noch in den späteren Dilchern ist dann die Uober-
selüuug des,Toutca aieiat voUstÜDdig neu gexchalTen. Unsere Naeh-
prufu'nt; bcatätigt also vollkommou die Angaben des Toxitcs.
Insofern iist also die«o Miincheuur deutsche ßoarbL-ituug der „Vita longa"
von'.Intcre-tsu; anderwärts Ut nii.i diese L'cbontcUung der Hoden.ttvii)'-
schan,Au^ahe nicht erhalten.
>]'Val«iitlna> bat hier der »plUre Druck von ISüS CTfaell 1 No. 503), iler
(ntvIDrudi hall« ValeDtins: vielleichl «kro d* doch Torallig, diraua SchlÜM« tu
ilehtn.
U. SchrUtMi, nckhe sich in <l«n llu8er'sch«ii Sftinm«lAiisgab»n lind«a. 95
Boigi^fugt hat der Bcarboit«r viulfauli vrlüutoriido Marginalien, wcloho
fticb bfit Bodeustein uud Toxit«tt oioht (iiidun: hier «ioigc Beispiele:
Atrophin . hey^t ein vriKettieftr Hunger . die welche .-«oliche
KrnDcklioytt haben . empfenden khdner SpoyRe sonder der lejb
wirdl mehr durcb Schwindtaucht veraehrel, weder durch Spcyßo
genehret
Mola . [st uin vuguformbl» Fleisch . In eiuos woybs leybc .
daryn khein Loben iitt . de weyb aber meint syc trage.
Ilarnia . heywt der Bruch . oder j^omcthtc Bruch.
Sapphyrus . ob diu bryiiciidt Ruch. alUo guDaunt werde.
Ijoenioa . Int ein kraut . wecbsnt autf den Bergen . deB8<»i
blumbon wie liewonmäuler . wens üiren .stnlien . hult aber nicht
dx er bie dasHolb mein Honder eti muß «in Kraiickheit sein .
also genount wirdtl.
Muichmal stehen auch abweichende Lcsarton oder rcltorsetzungeii
tm Runde. Bei Cap. H [9| <\en 2. ßachcas fiiidul »ich fulgende Kuad-
Wmcrkuiig: „[>2 Laudunj. Theo])hra«tj . So da haylelt dir dia-ioIulOH .
vniid voo dtnen kliciu honnung meiir int . wirdl heriiacliri' volguii ym
Ducti paragrkphorum.'' Nun folgen xwar die ..Paragraphen" nicht
darauT, wühl aber wie bei ItodeiiMtem da» I.audanum-Kecept aus de»
„Paragraphen".
Der ToberHeÜEer war jedenfalln ein Mediciner: ein Kolr^hor hat auch
di<- Randbemerkungen geschrieben. Doch irit dai^ Ganze hier nur eine
Absclirin, nicht etwa das Original der Oebemelzung. —
Kh foti;t .J*ulcherrimu!( tructata» Rogorij Bachoiils, do aaro
ihooHcu lV phy^ire. IfiBO", 28 Itll.; ein Sammlung alclieinistixeh-arxuei-
licli«r Recepte (14 1111.), welche um Ende den Namen Jodocus Wil-
helmas ä Crooeburg atiTwciMl und ein kuru-s „(talbanetum paraoultii"
(aus tialbanum und Spir. Terubiiith.) bringt; eine Anweisung sur Dar*
stellang dea Vitrum Saturnj (3 HU.); ein atchemistische« Fragineot
(IG Bll.): eine Reccptensammlung (1 Itll.) uud endlich eine desgleichen
mil der Jubrzahl lö3& am Anfang (7 Itll.), ulk-^ von vorechicdenen
llüodvn gCHcliriotHin, dwen keine mit der der beiden entton Abhandlungen
iiberoiiutimmt.
19. A.hm.nt, StiCtfll-ihliotheli, IMschr. No. 813. US Bll. 4'
fun einer Hand im AnTangu de« 17. Jahrhundert.-« »auber ge>
schrieben. Die Foliiruug gleiclizeitig mit der Niederschrift.
Bl. la— 113a:
Archidoxomm . Des Hochgelehrten vnd WeitberUelimb-
testen Herrn Dector Thcophrauti l'aracelßi, Köchen
bM
It. SthritUa, ««loh« «kb In dM Hu«ar'*cbea !i*miDel«aif*b«n Gaiho.
Bflfiohor Mjritario Mioroooßmi Tür Da» Erste Buocli gc<
rpflhDot, Du« ■oant d*i« Varrörll ist.
Mit MuU
if (Infi n«
t
miilorn KVMi:Iiril>n«n Kxciiiplarva auf dnH n«i»<üigiii
rnnftiriort, KnlxtHHerl. vDi) nach viiralligem verUD^ea,
JtitB und 'Anm Br»t«nniall io Druckfa verförltigol
witrilMD. Anno I&70.
'/,u Dorn I'<)U«r.
Demnach vrOr von khurtx verntrkun Jahre» ao, 11ißh«r, etliche
UpUM-ii!» l'antM'Uii'a K<'n»<t- in lUuckh warlicb nit mit gerio^en
OsMton verfcrliifi'l, pul>li(-iert. zu dvm auch kbaiu flciU Mtihc
VntI Arliflit, donalliiitoti m«hr tu Erkhundon tiid zayberkhommeD
m«|>art haben. . . ,
11. a. w. »in« AliHcliriri dtw Vorworts ita V«rlogcra Ven» in No. 116 dca
nnl^n Tlioiltw.
DI. ^a ArvUidoxoruin Aurooli Throphra.''ti l'aracel» Lil>er inimus .
Du tUvilcrio Micronwtni.
lU. 9*. Das Rntc Iluech von dfr Henouation vnd RestanratioD.
III. ilb. Du Ander Ituech Arcfaidoxorum vnd Paragrapbonui . [>•
SwparaUoiiihtis Klcmcntonim.
m. .t3a. Da* Dritlo Huech Ardiidinorani Tli..P... d« Qninti»
BMStga.
Bl.48a. Ita* Vitttf Raodi ArdiHlozonim, Th.. P.. UaRu tke
Arcaan.
n. Mr. Uas Fft&ff) Rd«<Ji Archiioionim Ite Mapsten)S-
RL 1t>b. Dt» S««lHto Boedt Ardmtonnm Da ^»etim
. Tli . . P . . MafBias p].
m. S3. n» SMmtdt BotA AnMaxana De EUxinln* n
Ma^ni.
Hl. A^a Uta Adu» BomA ArtUdtsanB. De EstrinsMv Tk .
m.94b Dn Wllilfc Bmk AiifciAiiw. n.. P.. H
. . (11^»] • - Di«mai ««r d
P-.
P..
. D»
die aa ]
wf ARnDononm.
nv MvNi M MV liHt SM MW fl|Mliin liwraiiTO na
Dmh« M «nns das «Ir te min IMb omor Ko. iM
11. Schrifteo, «eiche aich in den Huser'schea Sammel ausgaben finden. 97
haben. Das CorrecturenverzeichDiss, das dort am Ende steht, ist nicht
mit abgeschrieben.
20. Wolfenböttel, hei-zogliche Bibliothek, 30. 4. Aug. 350 SS.
4" von verschiedenen Händen aus dem Ende des 16. Jahrhun-
dertH geschrieben. Die ersten 132 Bll. zeigen am Fusse eine
alte FoiiiruDg gleichzeitig mit der Schrift. Auf dem Rücken
des Einbandes steht von alter Hand: „Theophr. Paracelsi Chy-
mische Tractetieiii 30. 4. Ma." Auf der Rückseite des ei-sten
Blattes findet sich eine Federzeichnung etwa um 1600 gefertigt:
nackte weibliche Gestalt von der nach allen Seiten Strahlen
ausgebn, darüber steht „Da^ Dritte Capitel von der sei", darunter
ANIMA MERCVRIE
j RE "PRAETER
I CASAM_ _
Auf dem 2. Blatte beginnt und reicht bis S. ä70:
Liber j Archidoxia Theo&astice parocelsj Mangnj De mistai-is
'^i^bu'ii™!!"' ^° ^^^ '^"° vnnser EUenndt vnnd verlassenhait . sollen vnd
muesaen betrachten . lieben filj . Wie mir souil beschwerter
Herberg . vnd hunger, mit souil seinen verschmechlingen
■oHuadeB zucsthunden dj vnns so gar umbgeben haben
Die Abweichungen vom Huser'schen Texte sind im ersten Buche
sicmlich zahlreich, werden aber in den späteren Büchern viel geringer.
Jedenfalls ist unser Mscr. nach einer Handschrift geschrieben, nicht nach
einem der Drucke. Die Bücheranordnung ist folgende:
Liber I. ... de misteris.
Liber II. de Benouatione et Restanratione
Liber lU. de Separationibus Elemcntorum
Liber 4. de quinta essentia
Liber ö. de arcanis
Liber 9. de extrinsecis
Liber X. de vita longa.
Es ist also dieselbe Reihenfolge, aber eine andere Zählung,, wie sie
der Baseler Druck hatte (Theil i No. 116), mit dem auch die Ab-
weichungen von Unser vielfach übereinstimmen.
Die Archidoxen sind von mehreren Schreibern geschrieben. Die
er^tfl Hand geht von Seile 1^102 und bricht in der Mitte der Seite
ab; es folgt dann eine Lücke, indem der Rest der Seite 102 und die
KilUk d. Stblbtll d. P»ictl>lirli«ii Silirlflon IJ. ?
11. SchrifiMi, wekb« «ieli in i«u Uunoi'xhcn Üunmelnugtahca iiailmi.
SoiU) 103 leer g«l)ts9(>n Mnd. Obo« Toxtvoriml schreibt dann eine
uidere >b«r ülmliclie llaDil suf Seite 104 weiter bis la Seite 171.
Ein« drille gk'ii-lifall!^ älinliclio llatid bat datio S«itc 172 — 3<>S i;<«c)i[iel>en;
alle dittM ilrt-i l)5iiiiJi- it<igoti iKmi Clmraclur dor Schrift tun )5lK> •■twa.
i>eii Scliluiw auf S. 268— "i70 hut eine vierte »eoig spätere Ilmiii i^o-
»ichnob«ii mit doin Sclilmetvoi-iii<-rk ,^i>li ih-o gloria Uli) Imch hm mir
1). M. d. h. r. liobhalwr pweherickt W. 0. W. W." Dieser lelite ixhreiber
hat das \Ucr. eiugohend bearbeitet. Er hat Kuiiäch<it Margiaali«!! un
dvn Itiind i^Cfwh rieben, w«k-hu bis ^?. 71 reichen. In der Mitte dt« Liber
tcrtius de Separalionibuit bleibt dvr Margiiialieoschreiber Mucken. Eit
nind dir«oll>oß Randaotizon, wHcho Toxite« in den Wden Aiii^gabeD -cnn
ir>70 und ln74 gibt (Theil I No. 118 und läS). doch linden *icU kK'ino
Ahwcichuni^eti: e. lt. statt „Wanlurch (lolt erkennt werde" hat das Mscr.
,\Vanlurch (Jett erlenit werde': statt „Trei dinj: Kubodenden" suUt
ce ,IIi« tri« consideranda" n, s. w. Von Seite 2 — 71 hat diese Mond
auch vielfach Currectureo dt» Teste« Torgnnomtnvn. welchr f&>t iatiner
mit Toxid'« ir>74 überoin»timm«D. S«it« 17 zwUchcn dem I. und 2.
Iliteli war li-er tcela.-<.Hen. L'itiHT MarginalienNchrfÜM-r hat darauf g^
xchriolMiu: „Usa Ämter buch de reatauratione et renoualione. nach d«a
MiMlerijs Microcosmi vol<>el biliich die renouatio vnd reslauratiu Ist alier
ein ander buch dz »ccuodus sein »oll. «Hnsch Ich von gott dx ers i>ITen-
bar. ich wil gerne von meiner tneinnn); weichen", was sich ettenralls bei
Toxilcs i:i74 lindet (vgl. Theil I S. 270 unten). Am Ende dos 1. Bochea
liallK der 1. Scliriribcr nur .linis" i^jichrichen, der 4. Sfikroilicr fügt
hintu: .liul'' prolo^i et microcusmi libri primi Arvhidoxonim n Tboo-
lihriL^Tia", uiich Totitex ir>74. fa kann alito keiu<tni Zweifei uulerlicgeo,
daa» der xp-itcre IWitccr. wt^lclii-r mit dem vierten Schreiber, dem Mar-
ginalienschreiber, eine Person ist, die dem l'erna'scben Teste nah«-
ätehende lland^ichrtft mit dem Toxilischeu Unickv von 1!>74 verglichen
und danach gel>exiwrt hat. (Vermulhücb fallt die^o Collationimng noch
vor da» KnM'h'-inen der Humt'äcIii'ii QuartaitsKabe.) In der Einreibung
diw Ituih» dv renaualione an die 2. titeil« war ja die Kla^enfurler Iland-
»rhrifl (No. llJ) schon voranttcKaniten.
S. 271 und 273 unbeschrieben. 8.272 bietet rolfcodon Titel, e»-
whrioben von dem elH'n li«procb«»cn Marginalionitchmiber. der audi
den Scblu« der Arcbidoxcn gCEvJiriebea hat:
De tmuBBtatioBibiu Metallomn Tbeophraati ParaceUi Too
Hohenheiui lihor de gndatie&ibu-
Aars«it«2t4 beginnt dann von früherer Hand (ca. li)70— 1580) der Text:
I'refactio . So wellen wir Nun von den Kr^la'iunca An-
riehen JU Reden, di« dan in suUirher gentail, vnti da« »le
II. Schriften, welche sich in den Buser'scbea SammelsusgabeQ finden. 99
E* sind dio 13 ersteo Gradationen gleich Huaer 4''-Ed. "VI S. 411— 417
(Fol'.-Ed. I S. 939—942), der Text scliliesst auf S. 285 mit den Worten
„Die 14 gradatz", welche aber fehlt. Die Handschrift ist also un-
volbtändig, wenn auch nur die eine Gradation mangelt. Als Vorlage
diente jedenfalls eine Handschrift und keiner der bekannten Drucke.
Der Schreiber selbst hat vielfach Correcturen eingetragen, wie es scheint
nach Vergleichung mit dem Baseler Drucke von 1:)71 (Theil I No. 134),
S. 288— 291 ist ein eingeklebter Bogen, der noch den früheren
Itruch briefartigor Faltung zeigt. Darauf steht mnüchat von der Hand
eines ungebildeten Schreibers „Dio Annder gradacion" mit groben
Fehlern wie „fitterij oe!" statt vitrioJi, „Anthomoij" statt Antimonij
u. M, w., nach anderer Quelle ge.schriebcn als das Vorhergehende. Der
Schreiber der vorangehenden Gradationenliandschrift hat dann noch hinzu-
geschrioben (Seite 289 Zeile fi bLf S. 291 Ende) den Schluss des ersten
Cements gleich Huser 4°-Ed. VI S. 403 Zeile 13 v.o. bis S. 404
Zeile 8 V. o. beginnend mit
Hp. tloiis Eris
Antimonii') Vixi Kubium
gestosse Ziege 11
gemain saltz
Das misch zusamen klein gerieben, vnd Jnbubiers . . .
Beigesetzt ist am Schlüsse ein Process „Hos eria mach also . . ." der
nicht von Hohenheim zu stammen scheint.
Bl. 292 ein neues Titelblatt:
De trangnintationibnB Mettallornm, Theo[>hrastj paracelsy
ab llochenhaim Liber Be Cemeotis.
Der Test beginnt Seite 294;
preuatio. hin solücher gestalt, als mir von anderen . . .
und reicht bis 8. 1^11, das Buch De Dementis vollständig entiialtend
(Huser a. a. 0. S. 402—410; 93()— 939). Der Schreiber ist derselbe wio
der der Gradationen; jumh hier hat ihm ein Mscr. vorgelegen, in welchem
er selbst nachträglich reichliche Correcturen nach der Editie princeps
von 1571 (Tlieil I Ni>. 134) angebracht hat.
Die Seiten 312- 315 sind unbeschrieben. Auf Seite 316 ein neues
Titelblatt:
De Bpiritns et Tinctura planettamm
Drcy biechcr, das Erst bucch von dem Einfachen vnd
') Itu OrigJNal hlclil (Ins Anliiiioniuii-Iiun (Krciiiapfel); ieli wcriie auch in Zu-
kunft alle ciiesu ah'lii'iiil^tLsi'licn 7.<;k\i«ti iiurii'iiteji uiiil dm bctrelFümk' Wort cursiv
ilruckcu la^Hcii.
7*
100 "' Schrjftvil, ««leb« »ich in den Uiuar'Mb«!! SammtlauoKobon Kndao.
villfvllttigcn IriüxflliOD vdiI bimliscliD» j'ntfr vdi) »pi*
rittus iilnDnotturum uiicr mettalloruin (:
I)n« Aniiilor but-ih von tiiM« Mrrniriii/' p)iillo--(u|i)ioriiin viid
milt«) i)pr Tiiiotlurcnn (:
Dax Dritt buecli, wie idaii <lio Tinctturonn vnnd fer-
mciitta, Aar- Goli! vnad SiH/n- maclii'nn soll, bcs<;liril)L-nn
durch dcD Hocli-gclerllon Ileron TIieo|)hraBty, purii-
celiß [^, von Ilochennbaim Inn HcbweitE 15ß9.
Dn-^Budi (Uuser Cliir. n. u. S.-!ir- IMVEd. S.7ä2— ?ö8) reich) von
Soilo 31S — 348, Der Schreiber ist derselbo, dar auch die Gradaliouen
und Ccmonte gvschnobon bat. doch ist da« k'lxlc Bucb um sorgniltigNtcn
und wohl aiiüb ctwiis fnibür gcsch rieben nl^i die bi^ifh-ii midorn Rdiriftcn.
Di<! Jithi7.abl ir>ß9 i»! liCcbMt wnlirsctioinlicb diu tlvr AUschriri, wi'Icbe
also vor nllv Dnn-Itc fiele, iiuch vor den orston Iiiteinisi:hcii Dorn'«,
dfitdcn vermutbote AulorAcbafl wonach xwcil'olhaft wilrdo (V^b Thnil I
Ne. l'if> S, 211)), l>a8 erete lluch hat in unserer llamlscbrin ',t ('apitol,
wibri-nd Muser und Itodoiistoin (TheÜ I No. \'-i1) deren nur <> babeii.
Uebcreinstimmcnd mit dorn 1. lateiniscbcu Drucke (Theil 1 No. 125),
dem ). di^utscben Drucbe (Theil I No. 134) und der Ausgabo dos
Tositc* (Tlioil 1 No. 140) but unser Mscr. oint^ofügt: G Von dem geist
Martig. 7. Vom gfii.-*t Joiiom. 8. Vom geist de» Saturn, wiibrcnd Cai), 9
mit ('»{>. 6 liiLior'ä stimmt. Im 3. Buche dagegen stimmt unser Mscr.
in di'ii ('iipiudn nicht mit dem 1. deutschen und lateinischen Drucke,
sfrmlorn mit Hodenatein (dem uuob Husor gefolgt ist), indem sich bicr
daa den beiden or^t^n Au.«g[iben fehlende 8. C«pitcl Bodonstein'K und
Toxites" „Der Hex Kpricht" mit der tlobcrschrift „Weiter von dem
kinig~ vorlindet, ebenso daa lü. Capitel ,Z»m Bescbluß". i^clion daraus
j^elit bnrvor, daas unser Mscr,, das .iiicb sonst vielerlei Abweichungen
im Einxelucn zeigt, uus aolbsliindiner handschriftlicher IJuollo geschöpft
llDL Noch naher suf dies sHoa cinsugehcD verloliot sich bei diwem
xweifclitohiio untergiwchobenen Werke gewiss nicht, das ja schon Iluser
rIs tineobt von der Hand gt-wiescn hat. Anführen will ich nur noch,
das« 08 in uiiHerer Handschrift am SchluNsc Iieisst: „Ennd der drcy
Biecber, der AlehamiaTbeophraAty", w.^-4 wieder im OegeuMit): ieu Dorn,
Toxites und dem Ilaaeler Druck von 1671 mit Bodoustciu's und
HuHor's Titel .Älcbimia' überoinatimmt.
21. Leiden, Universitätsbibliothek, Codex Vossionus Chy-
tiiit;iis in Polir> Xu. 21. 373 Itll. von der Hand eines
Al.schreiberti aus dem Anfange deis 17. Jahrliuiidurl--*. Zu An-
' 11. SchrifteD, welche sich in den Huser'schen Sammclausgabeu finden. ]Q]
fang eine Sammliing alchomistisclier Recepte, Processe u. s. w.
thcils meiiicinischer, theils cliiyaopoetischer, thcils technischer Art.
Bi. 96 beginnt:
Theophrasti Faracetlsi de niribas Uembronun Liber Piimus.
Caput .1. de spiritu Vitae. Spiritus vJtae der ist ein geist,
der da . . .
Nach handschrirti icher Vorlage recht nachlässig geschrieben und viel-
fach unsinnig falsch gelesen. Die Büchereintheilung ist die des Huser
und des Toxites, doch macht der Schreiber allerhand Wirrwarr,
lil. 96a— 101b stimmt mit Huser bis zum Schlüsse des 1. Capitels des
2. Buches (Huser 4"-Ed. III S. 1— f)) darauf folgt:
Caput Secundum. Also das Im von keinem Zufall nichts
bewchehen mag, noch bleibet Element Terrae An beyden ignis et
aquae in balneo habentur. Nun setz von Jove bleybet aer
an boden vnd werden ignis aquae terrae ....
Das ist (luser 4''-Ed. VI S. 16—25, die zweite Hälfte des Über Ter-
tius de scparationibus elementorum der Archidoxen. Auf
ni. 111b schliesst dies unrechtmässige Einschiebsel mit „Finis . De Sepa-
ratione Elementorum". Das 2. Capitel des 2. Buches von „De Viribus
membrorum" fehlt völlig und auf Bl. H2a folgt dann, als wenn der
Text ruhig weiterliefe (sogar mit dem Custos „Caput" am Ende des
Blatte.-« II] b angemeldet) „Caput Tertium De Viribus Cerebri" und die
übrigen Capitel des 2. Buches (Iluser 4''-Ed. III S. 6—12). Am Schlüsse
des 14. Capitels lieisst es dann weiter auf Bl. 119b:
Finis Libri Secundi De Viribus Membrorum Intheriorum.
Sequitur I.iber Tertiun De Viribus Membrorum chaorum,
Liber 4. De Virib: membro: Exteriorum.
I.iber 4. [5.!] de quatuor Elementis quomodo descendunt.
Liber .5. [6.!] De tribus in quao Natura componitur.
Auf Bl. 120a— 121 folgt sodann noch:
Liber Quartus , Cap: Primum.
Die Elomentiseho Art so tu vns ist ausserhalb der glieder wesen,
vniidt was benieldt ist haben ihre iiiterprotationis ....
Die beiden ersten Capitel des fünfften Buches, wie lluscr angibt
(a. a. 0. S. 14). Textabweichungen von lluser sind auch sonst vorhanden.
Jedenfalls hat unser Alscr. niclit aus Elusor abgeschrieben, Anderwärts
ist dieses Fragment nicht gedruckt. Vgl. Leiden, Cod. Voss. Fol. 16
(No. 20) nnd Mscr. Osseg No. 43 MI. 43b (No. 40). Hieran schlie-sst sich
der folgende Katalog der Bücher der Arcliidoxen:
Secem Libri . Archidoxis, Theophraitl germani, Philosoph!,
dicti, Paracelsi magni Do misterijs Naturae.
103 IL ScMfiM. «diW MÜi m 4ea Bwer'fdMa ^MMihaif^i
Ub«r I. I)« mjttetiii Sicrolosai.
Ub«r 2. I>« Hjwtetip EteiQ«otb«ram.
Libpr 3. D« Mysterij« QniotM «»wiÜ«».
Lib« 4. De MyaUrijs Arcani.
Liber &. De HyfUtij* Ritnclioaimi.
Libvr 6. Dt Mjrsterij« apecificonim.
Liber 7. De mf«teri> ElUin.
I.ib«r 8. De HyRl«rijs Exlemis.
Über 9. D« Prui Bud oon imprasnft.
Dm itinmt aL-w «ie'ler (abgcMbca ron den Yidca LeseMileni «o« Va-
kennlnna) Tut i;aiiz mit der l'olwniichi der Bäcber, wie sie llu&cr aorli
d«ia AulogramiD za Bcgian deM 6. Rande» gibL Ich hahc mich whoa
oben Seite 9i näher dardbcr «aagelawwR. Aqf die»cti Catologm lihroniin
folgt direet:
Liber Tertiaa Arcbidosis ex Theophraütia psraceUi De
Separalionihu» ElemeDtoram. Vondt Wn dem Vier an-
fallen die aoDlegUDg der SeparalioQis Eiomenlornm wollen wir
(wie woll ilaa de generslionibus reram geschrieben ül) etwas
(so «8 doch ann dMiM](>en vnd im w guuc auf die Moinang
Mpanlioniit Elcmeatonim lauttel) sagen dardorch mit lau-
lerm gninile, die meinung der «cheidung möge TentandeA
«eriieon, ....
Dteae» dritte Itucb reicht bis DI. 131 b; ea \sx aber nur di« erste Hallt«,
lluser 4'-Ecl. VI & 9—16; die zweite llälRe war ja .schon oben S. lOtb
bi* 111b aU Capnt »e<:uoduiD des 2. Bacbei von den .Vires membro-
rum' gegeben. Der gcdankoolotie nogebildete Schreiber hatte wohl eine
Mand^brid TOr »ich, in welcher lose Blätter oder Bogen verschoben
waren. un<l hn[ »ie in ihrer falM-hen Iteihsafolge abge*diriebeD : denn int
vurlit^-iiden Codex kann die«M Durcheinander nicht mechaRiwb durch
DISllerverschiebaDKea entstanden aein.
Bl. 133 — 354 folgen dann nlk-rhand medicinischo und alchemi^ti^che
Recepte, auch einige kk-inerc alchcniisliMhe Abliandhin^n. Bl. ITla
findet sich in einem Recepte die Jahrzalil 1670.
Inlcr den Recepten finden .-ich auf Bl. 144 einige mit der Angabe
Tersolien, dass sie toq Iloheoheim stammen:
WiderdieAVilrm der Kinder Theoph: Rp.Pariciariam zerstoß
vnd leg» vbor den Nabel, da« thne biß sie alle berauß khumen.
Wider »chwcren Athem Thcoph: Nim gemein Milt£,
Schwofäl ana: S. L. [?] die alle ui.iche wol. setz et* inn ein
Hublimatorinm mit Uodeo feaer, Nim de» rotten auf gedlicgen,
miKclic es mit KupITer, vnd gib es auf brodt zu essen.
A
IL Schriften, welche sich iu den lluiser'scheu SauimelausgubcD findeu. 103
Contra Epilopsiam probatiss. Theoph:
Up. Eines Mensühen Todten Kopf, der da nie in die Erden
kommen ist [caput mortuum aus dem Vitriol], diese zei^toß,
vnd diätillir ihn per Redortam, dieses Wasser nim, und Vni-
corni ^ J. Musci 5 -s- Badicis peoniae Caatorij ana 3 .j. vnd
ilistilirs widerumb vnd gib es Einem Krannclton Inn einen Löffel
auff drey mahl.
22. Heidelberg, Univ. - Bibliothek, Cod. Pal. Germ. 706.
Vis Bll. 4". Sammelband von verschiedenen Händen aus dem
Ende des 15. bis zur zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts
geach lieben.
Auf dem ersten nicht gezählten Blatte von einer Hand aus dem Ende
des Iß. saec. der Titel „Tbeophrasti Paracclsi de vita lunga
conservanda".
Bl. la — 33b
TheophraBti Paraoelii De vita longa Coniervanda cam
Appendice. über.
Dieweil medicin gefunden werden. Die da den leib auffentbalten
aulT das andei' vnd mehr alter, vnd behüten den für kranck-
heiten VDgcsunilthoit vnd feule vnd vberütissigkeit vnd vor dem
abnemen, vnd so ein solcher iu krancitheit were, Dieaelbig hin-
weg nimpt, Ist einem Arztet wol zu betrachten von diesen
Arfzneien zu gründen. Dan viel scindt der vnheilparlichcn
langwirigen kranckhciten vnd zu fallen. Die all durch die aufT-
enthaltuug des langen lebens hinweg genonicn, vnd vhrsprüng-
lich hindan gezogen werden. Dieweil vnd wir von dem selbigen
langen lelit?n [Ib] zu beraiten schreiben wollen, seindt vns zwen
vnderschcid zu mercken. Eine als Theoriscb ku reden, Die ander
als practicG zu reden [30b] Vhnd
wiewol wir vicieicht schwerlich mögen verstanden werden, Ist
aber allein in Denen Die vns noch die natur nit erkhennen. An
denen kein tropfen ligt. Dan was nichts verstehet, wollen wir
de vita longa nit verständiger machen, was aber ein grundt
hatt, wüllcu wir vn?seren proceß zu geschrieben haben, vnd
donselbigen genugsam entdeckt. Finis de vita Longa.
[31a] Appendix.
I50 wir Also das regiment mit essen vnd trineken ansetzen
vnd schreiben solli'ii, wiiilen wir das. so allein zu dem langen
leben am fiirdorligsten Dien), setzen, vnd die anderen, Andern
befi'hlen ic
IM II- SdiriftcB, «»Ml* *kli Ib ibii Hutcr'MhMi SonnMlMi^gAbni tnt\tn.
VbiI »t «in F^ton zuuereteiHn, Du die .Speil), m> m« nach
einem andereo proceß gobrnacht wRrt, mII mit arueney bcnit
werden, [33«J ■ ■ Vii<l «i>re vaasier wuiwli von (intt.
Dsa wir ohne verscIimcliURg der idioten, tiolU>n schreiben tod
labore »ophiM. waD allein vneer os{>uri«aU auBweiset ic 80
niMMio wir schweigen vnd dulden, Da« ktoB «runder lahor So-
phia«, harin terra i^aocUi rcHcroirl ic Acb so wir h'ie scbwcigon
mfiafon, wSllen wir» in viumjf gcinfit viixcrlirocIicntlicK an-
HcIireiboD ewig olio oiidt bcy viw tu bleiben, vnd vim iW leben
on ein Tormin setzen.
Uarbejr wir aIm genug do vila longa entdeckt haben den
vnserGn vnd de» liohon. Die da anxiinder seindl aller subliliteten.
Finis Appondicis.
Wir liaUin c« bI>ki hier mit dem einen But^ De Longa Vita ta
tu thun, wdcbe« inoistens mit xu den Ardiidoxen ({erecbnet wird. Iluscr
4*-Ed. VI S. llö— 136: For.-Ed. I S. S30-ÄW. Was hier, wi^, in dem
Cölner und .StraHsbiirger Drucke von 1570 (Thcü I No. 121 und \l$)
alti „Appendix" bexeichnet wird, Ut die „Scheduta inipo3ita% ein von
Hohoolieira auf einen tiesundoreii /etiel gctichriebcne-^ Kiii^rliieiis«l. dem
Toxilca seilen 1^74 »einun riublitten I'latx angewiesen halle (vgl. Theil I
No. 158 S. 271); liusor ist die-scr Anregung Fast ganz gefolgt (V-FA. VI
S. 130—132);
Itcr Test unserer Uandachrift steht dem dea Toxitea von I5T0
(Thoil I No. 118) am nüchaten. Dos öfteren Iiut unser Schreiber Lücken
golUHOn, wo er ein Wort nicht Imon konnte; einige mul hat auch Toxitex
an d«rMlb«n Stelle eine Lücke angcnu''rkt, meUteni» hat er aber seino
[.Mung einfach in den Text geweixt. Dal) iin allen den .Stellen, wo
unser Msci. eine Lücke gelassen hat, die unprunglicbe Vorlage xuhwor
»1 lesen war, xeigt «ich darin, daas dort jedesmal die vorachiedcncn Drucke
d«r Archidüxcii «ehr abweichende Lesungen bietvn.
Jedenrall» beruht unsci-e llandsohrift auf einer hämisch nftlichen Vor-
lage, wenn »ie auch den Scliriflxilgen nach wohl nach den ersten
Drucken \on 1570 fallen könnte, wabrscheinlicti aber in dieselbe
Zeit ml lt.
Dor weitere Inhalt unseres Sammclbandea hat mit Hohenheim nicht«
ED thnn. Interessant ist besonders ein Consiüum des (der Alchcmic
geneigten) Nfirnbei-ger Arxlc:« Dr. Johann Magenbuch vuni 2. Juni
1529, eine Abhandlung über den „Scharbock* von D. Jobann
Hac hoffen „genannt Echtigo" von Cöln. das Lob Cardo lione-
dictj u. s. w.
It. Schrirten, welche sich iu den Huser'schen Sämmel ausgaben finden. ]05
23. Leiden, Univei-sitiltsbibliothek, Codex Voss, Chym, in
4* No. 4. 63 Bll. von verschiedener Hand um 1600 be-
schrioben,
t)l. 1 — .^8 De ITatnra Bemm Hatnralium.
Siben püecher des hocherfarnen vnd weitberuombtcn
Aureoly Tbcophiasti Paracelai Boydcr Eitznoy doctorn.
Vorredt. Dem Ensamen Fursichtigon Herrn Johannson
winnckbelstainer von Freyburg meinem lieben Brueder vnd ver-
traueten freundt.
Es ist Billich
Die Ueberschriften der 7 Bücher lauten:
Liber Primus Generatione Rorum Naturalium.
Liber secundus rerum Naturalium.
l.iber Tertiua DECRESENTlBus rerum Naturalium.
Liber quartus De Vita rerum Naturalium.
Über quartus IJe mortc rerum Naturalium.
I.ibcr Scxtuä Do Rcsuscitatione rcrura naturalium.
Liber Septimus: De Cresentibus transmutationibus rerum natu-
ralium.
Schon die Fehler in den Titeln lassen es nicht gerade sehr wahr-
M;heinlich erscheinen, dass die Handschrift nach einem der Drucke ab-
ge.'fchrieben ist. Der Text zeigt zahlreiche kleine Abweichungen von
Huser (4''-Ed. VI S. 255-:^i:-l; FoK.-Ed. I S. 880—902). Doch stimmen
diese Varianten mei.st weder mit Bodenstein noch Bathodiu.'^ (Theil I
No. 137 und 199). Manchmal hat unser Schreiber (deren zwei an den
7 Büchern geschrieben haben, der erste von Blatt 1 — 12, der zweite den
Hest) seine Vorlage nicht le.ien können. Er hat also nach einer Hand-
scbrirt gearbeitet.
Auf Blatt 59a von anderer Hand:
Ain anßzng der Aichidozen.
Darumb ist zubedenckhen, vnd vonnötton ein i]ualitct zn prauchen,
durch die elcmcntcn. In den dann das lang lebmi stehet, dz
selbst ist alain inn laboro Sophie inn dem da geschehen, die
operaliones elementorum mit vollkomcner würckhung ganlz mit
krefflen ,
Huser 4°-Ed. V] S. i;W, der Schluss der Sche(hi]a imposita im ,Bucli
vom langen Leben" mit zuhlrcirlien kloinen Tcxtabweichungen.
Bl. 59b unbeschrieben: Bl. ikj— 03 ein Fragment „Wie man vene-
dische Cristall glati uiechen soll" u. s. w.
106 "■ Scbriflcii, »olcha vidi iu il«ii EIiuer'iclMu S«uiiuttiuutigati«ii liiidua,
34. Ko|jotilmj;cn, kfini;rl. Bibliothek, {^L kjjl. Saml. No. I75C.
2 mi. -f- m to\. Bll. 4". Id der 2. Ifiilfto ■!(« 16. Jalirluimlort*
voii oiucr Hand gcsuhriobcn. Auf <lcin Pci'gntiKDldci^kol in
(iolililriick: V II Z M [VlrJcli rieraOR zu MocVlenl-urg (1527—
I(j03)]. ChmtiwkiiK». ITtSn. Auf dem 1. tUati ii«r llandsclirift
von ikndftror Ilntid iils der de» Sohreibci^ aber auch ans dem
IG. Jithr hundert, die Widmunt;: „URm durchicuuliliüen, liuch-
BoIxiriioQ iMireten vnd herrii. Herrn VIrichen IlerizoRpn xw
Mülls li'iiburßk, I-'iireteu ku wenden, MeiDcm guodigeu
Fünten vod Herrn vntertlii;niglidioiin."
Auf dorn 2. DIalte:
So Natura Renun . Zvay bnecher des wf-ütberemptcn vnod
Hucii^'KlerteD liurren Atireoli Tlioophritüti Puiaccilsi
VOD llolivtibaim tinider ErUnoi Doutor.
[diirunUir xwvi vcrbiitidt^mi II und untcu recht« in der KcVn von
oiticr andern lUud au.-< dum IG. t«aec. „AugutiUo Achl thaler du
für gegeben**]
Auf Itlatt 1 bi-giniit:
De Natura Komm das achtet Hucch . De aoparatio-
nibuK. Inn S(die[)tTnn^ tler wellt hat die erste Sopar&tion an
den 4 lUemenleii aogofangMi, da <lie [M'iiiia materia mundj wsa
ain aini|i;pr Chaof. auU deiuüelbigen ('haos hui Hott gemacht
.Maiorem mumlum . gesdiayden , viind abge~4i'inderl, in vier
vnderschiditche Klement, nemlich in Fcwer . Lufft . wa-iser.
Da» Buch VIII reicht bis lil. 21b. Auf Hl. 22a beginnt .De Signa-
ttira Keruin Das NiiutL Bunch" und schliesäl Bl. litfa mit den
Worlon: ^wir dUc* libd wclloa bc«chlo!<»en habun. Fini»." DtT
Aiigsbnrger KiiuTer hat ab und r.a iDhaluangobeuihi Marginalien au dun
Hand geschrieben.
Der T«xt der beiden Hllcher sliiDmt. abgesehen von der »liil-
doubtchen Orthouraphie, im .Mlgemeinen gut mit Hu^er 4''-Kd. VI
8.313 — 362; Kol'.-Ed. I S. iKK— Üäl. Heachtenswerlb ist besonders
folgende Slollo:
Huser 4'-Ed. S. 329: Mscr. BI. 22a
DarnulT wissen, dull dio Zoiehon, Darauf wi«scul di die Zaichcn
so der Monsch be/.cic:linel, brin- *o der Mensch beiayclinet bringen
gen mit sieh coUkninrnnif Krkant- mit »ich den vndorachaydt, erkant-
riMÜ viind Vilheil lieymlkher ver- mi.*, orduunij, Ambl, Namon vnd
liorgener l^ing^n, otTeobai-on alle Alter aller Natürlichen vnd wcsent-
II. irclirillva, ««Ich« »Ich in litu ttmei'fuAnD SamnielnuDgiti'iKi l^iid«ii. 107
Wlinlirlio vi^rliorgCDo KrÜlTt vod
Tu^iii] der diugou, ;c.
I
I
l>iir Zck-hcn dor AHlra, bringuti
mit sich Propheccf iingäD ....
liehen iliiig^n die Zsichon so der
Ar'chcuM bcx«yc'huot briogcii mit
siull i-oHommrne ei-l-antnv* vinl vr-
Umyl hninilic^hor verborgner dingen,
olTciibani alte haimliche verborgne
kreÜL von LuKendt der dingen K.
Die Zayclion der Astra bringan
mit »icli prophoteyuDj^on ....
Wenn m,in den /u><Hmmenhnni; bGachtet und nuinentlicli den
vorliergcfienden Satz: ,.vnd uisu sind drcy SignatoreK, der McdhcIi,
der Areheus vod die Astra', »a i»t es klar, diusiticli bei Unser eine
mitHÜch« Lücke des Sionei« lindel (<ler Signuior Arrlioii:« Mill jn aclieiii-
bar völlig bei Hu««r, llmt-t;ir:)ilicb nind ea die Zciclieii des Menschen,
wciclio feldcn). vrelcho unsero IlnmlHchrifl ergitnEl. DieHc l.iicko llndet
»ich »choii bei ttatbodius (Tlieil I No. I9ü), dem also liuaer Kicmlich
Heduitienlos gefolgt iat, trotz seiner „ManuNcriptit alionim", welche or
benutzt haben will.
CnMr Mscr. ist überhaupt wertbvoll, weil ce Hclion um 1670 g«-
schriebeD iüt. also vor allen Drucken. Dies 8. nnd ^. Itnch i«t 1584
zum cntlen Malet hcrauügogeben, frülior war nur lUicIi 1 — 7 gedruckt
Hordou. Vorwuiiderlicli möchtu e.s er^clieiuon, A&s» gerade nur diu 8.
lind !t. Ruch hier vorliegt, welche Itodeustein in weiner Mctamorphoi'iit
nicht gibt (Theil I .\o. 137 u, m. k.) und auch otrunbar nicht kannte.
Du liot*»o vielleicht einen getrennten Umprung dieser Theilo «iaes
MUüpccteii liDche-H vermutlien, biitoTidei-s da gerade die beiden Itodenätein
(ehien'len lliicher Dorli am eli&steu ein echtcä Ueprä^e Keii^on. Aber
der Schreiber dieser ^uei SchluMibiichcr (oder derjenige der sie sich
ab«chrviben liees) bcMiKH wnliniclii'inlich Mrhou diu aiebeti ersten Bücher
haodMhrifllicU udor im DudoDstcin'scheii Druck von 1572 und lietis
eich vielleichl dmhatb au» einem vollHtündigcu Mscr. dio« fehlende
$chluM»tück abschreiben (?). Danach wäre dann unsere Absclirift. kiim
OHcli ir>7-.f XU M.'lxon, wa.-> ilein Cliaracttir der Handschrift, die im Jahn»
l&Sö ep«t gebundeu wurde, niclil /.»widcrliof«. Der Titel „De Natura
Rerum Z«ay llücher" ohne weiteren '/.u^nli ueial aber doch auf eiofl
lewiiisu Ttennuug vun dem Uebrigeu, wenn er auch mit der eben aus-
{{Mpiocheiien Vurtnuthung nicht unvereinbar i^l. Itatbodius spricht
in MJoor vullstündigt^n Ausgabu (Theil 1 8. 346) auch so, als wenn ihm
*li«M xwci Hüch«r. vun denen er nagt, »io »cien vou den übrigen viol-
leicbl mit Absicht abgesondert worden, gelrvnnt zugekommen würou;
wtaig»teiw »gt er nicht, wie man eigentlich erwarten sollte, das« ihm
ein vnllslüDiiiges Kxemplar xuhanden gekommvo sei.
II. ScIirilKii, nclclie sich in itn lluäet*scheti Sammvlnutgithoii Andeti.
^5. T'Oiiiloii, tii'it. MuM-iiiii, Sloiiiii' 2190. Gl SL-Iiön bi>«chno-
t>cne Itll. 4" aus «lein Kiitlc de» HS. Jnhrbunderte.
Theüphrasti Parsccisi Summi riiiloHopliy »c Mudici Septem
De Natura Rcnim Librf: UpuHcula Vcvi: l'liilosopliiua, Ex
üuiiiiunicu liiiguii in luliiiam Iraiislata.
Hl. 2a — 4b die I''piHt«l.-i dcdicaturia an WinckclDtcinGr:
Ai'iiiium est, Amico Iiitiitit-, i>t, ctiaiwsimo iVater, vi umicift ac
»ib^iduid pi'ocibud »c petilionibus tuia, qiiibus mo crobrii liluriB
tuLt aggi'Oiutii.i eti,
Bl, (i& L'eboreicht der 7 Iluclier.
BI. Jib — ßla, die libri ooiiti-in:
Gpiiorntio uuinium rcrum iialurnliuiii c»t dtiplcx, una quac naltini
111. siiio arte, slleru (juiiu lll urte, iiciiipc p<-r Alrliyuiiitiii ....
Haue üiniiia .Mitil Iran.'^mulalioiio.t rei-um tinturalitim.
de quibiiH »atU liic di[;t.um, nei[üc plus discciidtiin e»t. <kc.
Fints liibii »cplimi do natura rerum Aureoli l'aracolsi.
Ea ist. die Uobersetnuiif! fioori; Forborsei-'s von li»"S (ThoÜ I
Nu. 14&), woldio auuli in dio Editio Paltlieiiinuä Frankfurt 1603— l(Kfö
übcrgügaiigun ist.
26. Loniioti, brit. Miiseiini, Sloane 320. 321. 130 1111. Fol".
(alte l-'oliirung 129 Bll.) von vorsrhiedencn Hfindcn nus dcr
2. Hälflö do!« Ifi, Jidiriiundcrb.
Bl. 77f — Uäa Of tlie nnture of things tlie »even Booki o( Aureohii«
TlieopliraätUH paracol.iu^ boiii^.s a. gri'ath !^liidciit uf philoNo-
phy and phisick . a-i to [i'J lliiJ iiaturo of tliingü. and fyiiall two
Bookt) aiiiong [?] tbe iiatiire of man . to the most bonost and
right wiso man John Winckelsteiner bis cheef frondt und dca-
i'L-^t brotlier Tbeophraätus paraccläus Jotb soiido groLings In thc
Lord godd.
Huscr 4''-Ed. VI S, 255-313; Kor.-Ed. I S. 880-902.
1)1. '.)2ii — PO Th« two« boolee* of Aurcolus Thcopbraslu»
paraeolsi, thu phillo-ioplier and greatli pUi.tician ....
nature of man,
.1. uff tbe ttpii'ilh of I.yff.
.2. off tlie ütrangtb and confortatiou of tbe 7 priD-
cipnll iDombers.
HuBer 4"-Rd. III S, 1-12; FoP.-Ed. 1 S. 317-321.
DuH Gnnx« ist nach dor lali>iiiisclien Au?!änbc Forborger'i* vom
Jabrii 1573 (Thcil 1 No. 145) üburaetxt, wo bcido äcbrifUtn ebenso auf
emtmdor folgen.
II. SchrinsD, welche sich in den Huser'schen Sammelausgaben finden. 109
27. Auf der Szcchenyi'schen Landesbibltothek in Budapest
(Nationalmnseum) befindet sich nach einer gütigen Mitthei-
lung des Herrn Castos Majiäth Bela ein Ms. 24ti. Quart Germ,
enthaltend:
■etamorphosis Theophraxti Paracelsi. Item desßelbigcn drey
Herrliche ScbrifteD, alten ständten. so durch \nnat7. vernioyater
Ärzten Geschwäz verführt, sehr nus und dienstlich. Was nun
darinn tractirt, wird roi(;cndes ßlat anxmgen. Durch Adam
Bodenstein M: I): in Druck gegeben. Basel 1584. Avi/tt x«l
Tch hat)e die.so Hdschr. nicht selbst eingesehen. Rs handelt sich hier
jedenfalls um eine Abschrift des im 1. Theiie dieses Werkes unter No. 204
beschriebenen Baseler Druckes, der an erster Stelle die 7 Bücher De
Natura rerum bietet.
28. Heidelbei-g, Univ.-Bibl., Cod. Pal. Genn. 295. i Bl. +
113 fol. BII. in 4° aus dem Ende des ir>. Jahrhunderts (1572
u. 1573).
Auf dem ersten Blatte folgender Titel:
][£TA[SJORPHOSIS. DoctoriB Theophraatj FaracelBi Tonn Hohen-
heim. Der zur-storttenn guttenn kunsten vnnd Ertsncy
Restaurator ja gewaltiga vnnd nutilichs schrei benn.
LXXII.
Denn 29. Junij Anno Dominj 1.5.7.2.
vnnd als Ihesus gcbohrenn wahr zw Bettleh.
Auf der Rückseite des ersten Blattes „Inhalt dieses gantzen opus" fast
ganz mit der Titel lücksoite dos ersten Druckes der „Mctamorphosis",
Theil I. No. 137 überoinatimmond, welcher unserer Hantlschrift als Vor-
lage (gedient hat.
Bl. 1—11. „Theophrasti Faracelii vonn Katnrlichen Dingenn. Das
.1. Buch. De Generatione" ; Bl. 12a— 15a das .2. Buch. (Bl. 15b
bis 17b und noch zwei unbezcichncte 1111. unbeschrieben); Bl. 18a
bis 26a das .3. Buch. (Bl. 2fib un<! ein ungezähltes Bl. unbe-
schrieben); Bl. 27 a — 31a das .4. Buch. (Bl. 31b und eiu unge-
zähltes Bl. unbeschrieben); Bl. 32a — 44b das .5. Buch. (1 leeres
Blatt): Bl. 40»— 52a Das .6. Buch. (1 leeres Blatt); Bl. 53a
bis r«)a das .7. Buch. Alle 7 Bücher mit einander eine Ab-
schrift von S. </— 0/ licr No. 137 des I. Thcils.
ül. üCa — 79a. Kanttal Theopiirastj 1'arucclsi vom Steyii der
JIO ". i^ehrl^lc^, vakbo «leb in dun fliiitr'iehon SammekiuKabcn finden.
Weytenn. Voneill Aiirpolj ParaceUi ann denn Lesor u. t
cino Alwclirift der S. r,'— u,' .ier No. 137 i\v» I. Tlioil«.
Rl. T'.tl) iinil i'iii ungcJishllu« Blalt unliit^chriirbcti : danLuf ful^'l vnn
iiinloi'Pi- llaiii:!:
III. 80n— '.tOli Theophrasti PftTAcelii praeparntlonum Primi Traclalii»
[inmuM liliiT; rniriiiriH [ii'ui'iMii'itlKinc.n iiiiiit'riiliiiiji, vtixito Do .\n-
timuiiio Si)] li('.iülj<^l)üiui cnor^eiLi miltags viiml AbciullH
Zeitl. Kinirt.
litiit! Abschrift nacli der Aufijabi' dos Wim piniious, Theü I. No. 11!)
(l'ilt) S.11,'— Y,'. Am Endo der Uniidsulirift lieißt t*: „Ai-luui norl-
hauaeD 1.5.7.3. denn 30 fcbruarij |!! Ilirin Clauß ridnluri4 he-
bauKiiii|^-k."
[tl. ii1 a-~lll b Die Weyfz zw AdminiEtricrD die Medicin Theophraiti
Parscelsi. nun Soinor ('igonii iisniHchricrrt gpx(i|j«tin ....
Mudu.« udiiiiiiisirmidi ii Tlirfiidirii-^lo So einer
votiit dicken adi[iiiitHtriiti«iii<ii iiiuiil ('nriiTU wirdt So ihI, Im
ii)mm(>r xw liollTen. fiiiiH.
Acluin /.w Noidlliansciin denn 30 rebniarij [!] Aiinu .1573.
Ihnii Claul,! lieduliTH bi-liiturinn^k.
Kino Abscbrift nach doni Tejct des AVini|iiniius Tlicil I No. 128 (129)
S. G,'-G/.
ni. Iläa— li;ijt AI«hemiHt!adio8 fTnrba, Gobyr), wolcbe» l'juacoUuw
niclild an;;^dit.
"iQ. LL'itluu, Uiiiv.-BibliotlK'k, Codex Vossiiuius Clivmicns in
Folio No. 16. 200 numcrirto Bl!.. deren Uli besdiriebeii. Von
xwei (Landen licacliriobyn . dio eioe kurx naiJi I60Ü, dio andere
ßtwas I'rüliur.
Dl. la— 6b von recht unktsorlichor und /.crfloweiicr Hand rinoh IfiOO
(■well Hellen (ctt tul luisriieiiicnd diewidbc Hund, wHrhf oben in
N(i. 17 die guiix« lliiiidsrbrirt i^e-w-iiriebni lial):
Tluioplir»»tus paraceLtus liolK^nlioiinviisiM De rfribui meni'
brornm Lilicr [iriiuus de viribii.'i ^piriluum.
(»pul pi'intum De spiritu vito
Der 8pirituH vitae int aiii Kf^ii^t der da ligt in allen
da dj aUAWGiidi;;« lungen lie^ aU Im Cbibri. liniü.
HiL*er l'-Ed. 111 S. 1—12: FoIVEd. I 8.317—^21. Die IlanfUdmft
stimmt in der Anorduuntf mit ToxJU-H'IIuser. Namentlich tiinlen »icU
hier auch nur zwei Bücher, wübrund Bodcoütein den Text in 3 Hilcbor
theilt (vgl. das Nnlicre in Tlivil I No. 1313 nnd 141 und No. 21 die.«e-t
llaudächriltcribundcn), wuk uucIi Tuxituit' Angabo du« Urt^prünglichero
II. Sdirißas, ««lebe akk in il*n Hitwr'tcfafii Saminelitiügaban fln<liiii. |I|
bt. |)«r Toxt uii«LTcr nunduchrift wi-idit v«u dem IIti«or'«:lien und
Toiiliwlien übHjii'iiK ducli vii-lfricb unil iiirlil unwuiti'iillidi »b. iiudi ßo-
dcD »ich oinigc kli-iiii' Lücldni, wo tlir Solimibcir «eine Vnrlaue iiifht
SlcMD koimlo. Wir liiib<-ii ilc^bulii ilorli biuickclirilUicIio UeberUeroi'unif
BD7.uncliii)«fi, wenn auch in rriilierom Stadium ilurrti Toxitoo' AusgEb«
b«einHiw«'i. (Vgl. »iH-ii v.wUx o^<-R 4:t. m. 3f;tr. (No. 4.'j).
Aii[ lllatt 7b wir<l uiigonüirt Olli „ItuKiauiUM sulpliuris i-x Tlioo-
(»hrasto*^, Kodann „Excerpta ox defensiouibuH", womit ftber uiclit
die farac<'lHii'>:hi.'n llf'rcnsionni HrmE<tiit sind. Auf Bliiti 10b ßmlct, «ich
ein Abschnilt. „De pbilomela' olmi! Nsmvnütiiunmin^, «« ist iiltor iIiih-
!«ll>o KaiLtUtüvklcin, woIcIim wir nU pHrnocIniMcti Hhcn trerTcii iiml unten
bi'i de» AiclipmicIiciB No. 1i) (('mlcx. Vicnm'nsi'« Il^rill) uucli iiübwr t*-
B|in!<-liuD ttordfii. Dr. Juiins Adclwort in Wiiixliurg miniit clii> „Pht-
loinulu" auch uiitrr den niulil ([Oilnu'kU'ii I'niwrcIsiHliaiidsi-hririi'n. welche
^B«r U-^alt («ii-tii' KinliMtnni: .S. 2^).
^V Itl. IIb De bello Cholerioo et melancholioo,
^f tdciitincli inil d(iii .(/uat.u<>r lilni (!iini{)b-\i»riiiin 'rhi>o:.\nrtorn'' im Wie-
F UM ('odex 1 1 1 1» (s. rtbeii No. 1'2) 111. HIlHb. llnHer Leidener ('odex nennt
^K Hoh^nheiTn'» Namen 1iti<r iiii-bl. (''.■> M-^l:
^H \i\. läii'-I^tb Theo:procesBafl patrefactionis herbanim et Radicam ex
^H Ubro von offunng der Haut.
^■KoMir 1'hir. lt. u. St-br. KolVKd. S. 41111 — 4121) „da »bor nicht uUo m
^HtnuwM.-« liquorM werden . . . ." Der .Scldus-s i\es *i. t'upiloLt von ^viid uio-
^Hirn) «in Nvwor IVoceil' . . an Tohlt in der lld^i-lirrt.. obi'nao die boidcu
^^leUU'ii Zeilen von Cap. :i. Zublruiclio kleine Tcxliit- weidin nni'n linden
KJcli widil im Vorgb-icb mit IIiiült und Toxites (Thcil 1 No. li:^); mandi-
mal ftrlit uuiicr Text doin lluser'nclion nälioi', docli nicbt immer.
Itl. Uta <-iii Kucq)! „<.'oulra [iaru1i«im Tlieo:" enthaltend niiii'
Inngaibnii^e Zu^ainmiin^tellung vun Kniiitcrmitteln, deron l'ii>t
koim.^^ ti<ii llohcnboiin nN wirkHum lj<-i I'uralyse genannt wir<l.
III. .V)b De Experientia Theophraati: Sulx-t im >1io Krfarenhaidt, w»t
nit! gebo Vor klinrtxein liuli icli^ nil i;>-kliundl, ji-tz aber »a igx
Iclian, darumb ho »obreib igs Jetx, d> igs l&ng soll gettohribon
haben. Darumb ich der rei-liten x:i1 die jirob Errunden hab in
den dingen darin ig^ hab darumb ^ebreib ich in anderem vu
Khreibon, bescheen ich mich bis »ein Hrfiirfiihaidt nueh orboUet
«iordt last micli ntan>i>on.
fiUliI bei ilutter 4'-Kd. V S. »>>; Fo!°.-Kd. I S, a.1(m,
Itl. 4äb — 47a Cementnm qu&rtnm TbeophrastJ Paracelq.
Hn winl thi» 4.. 5 und II. Cenicnt gegeben IIiimlt 4"-Kd. VI S. 4(V> bi.i
410; duA M>vlisle wird ,C'ementalio pam cum parlo" botilclL iJie Ab-
112 11. ^tbriftck, «eicht rieb in dea Uutcr'tcheo SMDM«l«u|[abMi findoD.
woicbuDg«D von I[u.<«r sinil zslilroich; aucli mit Hern I. Druck von ITjjI
(Thoil I No. 134) utimmt uiitti^r Aber, im Einxcint'n ort nicliL Auch ver-
glichen mit lic-iii Jincierftn LHiIimut JUcr. (», uiilon No. 3ti) niml ili« AI)-
WMcbuogeii nicht uiierhe))]ii;h; ImM hiit dio eiiio Idkchr. Iliuer g^'g^n-
TibtT Auolas-'iunK«!!, welche die andere bringt und umtceVehrt, und die
ein/.olni>ii Tc<xt»l>wäi[;hunf;en sind fa-it nifiuaU die gleichen. Eine Mt-
Ni^hril't niicli o)ni.-in der erhullonen Diuckc liefjl in beiden Fülleu nicht
vor. — Es folfit hierauf Bl. 47« — 471) „Aqua (^radatianis und „2. fira-
diition". Die .Afjiia KriidalioniH* Itcginnt mit dem Rccepte der i>r*t(ni
Gradiorutig Hukit'k (l!d. VI 8. 411), weicht aber dünn »o vi3llig alj, da.v
kaum noch dcip'Hljo 8inn gewahrt Weiht, Die „2. ßradation" ist die
andere tiradation Mutier'^ g<3f^" Elndo glncliTnlU :«uhr abweichend.
30. Lonrion. lirit. Muäoiiiii, Sloaiic liÜf^G. |0<) BU. 4' {^u\li>
I'aginirtiDjj; 24*2 S.S.) aus dem Ende des Iti. .Iabrhiinik'rl,s.
N. I~tS The nintlic booke of transmntstione of the Cementei.
Lyke alH w« haue xpakoii of Üie trunsmututicncs und Alle-
rations of the ihioges so will wo nowo alto gooo tfl vndor^Iando
üur üfx^riiiions witho th« ('cmi-nti-,* ....
8. 1U— 30 The t«nthe booke of Theophraitui Paracelsos Da Grada-
tionibui.
Wi- will thon beginn to »pftako of Iho gradatirm^ (hat aro
of thii* wi*o, tbat thoy mnyd gradato ....
Thn Ende of tho tenth booke of the tranamulation of motalloH.
Thcophraatj I'aracelai of iho tranitniutation of uietallo«.
Tho Kloventh üoocko De Projcclioiubus.
her dothe endo tho haiid of Thiiopliraatus.
Unser 4°-Ed. VI 8. 102-418; Eol^-Ed. 1 S. iKin— iJ-11. Die Noii/. «bor
da.-> fohbriik! 11. lluch lindet sich schon in der nMotamorphasis" von
1572 eto. (Theil I No. 137, 1&7 und 204), wonach unser Mscr. wohl
ül>or«ct7.1 i.tt, da sich dort auch da» Weitere in gli^ichor Uuihonfotge
findcL
$. 31 — i>b Manuoll Theophrasti Paracelsi of the Stone of the
Philosophen.
The proheniy . Kor so watlio a* fiod hathe bogon to worko
tho »pirire of phisteke .... (S. 34) Tho ORtrance into the
Booke (8.-15) The practJs . .. . (S. fi2) The vso
Uuscr 4'-Ed. VI 8. 421-4:W; FolVEd. I S. 943—949. Nach der Meta-
inorphui-ii' überecUt.
S. Ml— "S Alohimea of Thcophrastu« paraceLsu« of tho linple
fler, Tb« liist büoko.
II. Schriften, *«1eh« nkh in d«n RiiscrVchcn SnminclauxKEilicu flnden. 1]3
Tho prohome . In the namo of god ttio ratbsr, god tbo »onne
and tliat apecially our lord god may be thaiiked an
praysed therby, aod that Llio prophote of our naighboor may bo
soDgfate therby. Amco-
Tfae End of thc< hollo worke.
Httser Chir. B. und ScIiriftPn I'"ol'.-Ed. 8. 752— 7ri8. Auch diestea ist
ins der Metamorpho«u üborseUt, vgl. ThetI I S. 231.
31* Kopenhagen, kOiiigl. Bibliotbck. E collcctionc Thot-
tian» 4* No. 737. Ende dos 16. Jahrhunderts.
Enthalt neben vielem Andern zur rwnriiiirrti^en Kun«t der alchimoy
die da niebl Lernnct wie man ein geringe» metal iu Gottl verwandeln . .
sol. BOndorn wia man alle kranclibeiten die da sonitt den gemeytien
Dochtoni vnnd artxen vomogUch »ein zu curirenn vnnd .Medinitin recht
•cbafen soll, rnd vbei dis da» noch mer ist wie der sterbliche Leib desi
moamrhen liey Lansen K^suiiden stercken vnd roikommen leben sol
^^ ariialten werden" (1682), auch einige« Parucelsischo ohuc grosso Be-
^H dentung:
^B Theophrasti Paraeelai Schreiben von tribQt prlsoiplji ulier
^^^^ ficnoraten.
^^^B Item . Über V«xationam,
^^^H Item «ein Tbesnurui Alcbimittarora.
^^^B Mitbestou Hei» vbcrlcKun vnd »ii den tag gebenii dmvh Uootor
^^^^B Adamen vonn Uodenntein. M D h x x iiij.
^^^^ Fine Abüchrift dieser DodenHteiD'Mihon Ausgabe Basel iri74
" (Theil I No. 163), Auffallenderweise ist aber der „Über vQX&tionnm"
nicht nach dieser Ausgabe von 1614 abgcsohriubeu, ü^ondern nach der
1. Auagabo Ton 1667 (Thcil I No. 90), deron Titel (samt „Lcyd vw)
Heyd*} nnd deren Vorrede gleichl'all» von dort entnommen üiud, wüh-
nod 1&74 (No. 153) beide fehlen. — t^t folgen noch Abhundlungon
d«a Johannes Jagen teu fiel, Johannes Angelicua.Johannia Isaao
Monacki llollandi u. s. w. Aul' 11 Blättern:
über TU Arcbidozii Hagicae De Sigillis planotarnm.
Unser 4*-Ed. lid. X Appendit S. 131-138; Fol".-Ed. it S. Ö70-&73.
aber die Zahlen der Sigilla SoUs bis Lunao abweichend geordnet (wie
in der Editio prin<M!ips von 1572, Theil I No. 142). — Au End« auT
1*23 ttUtterD:
Onomastioa Hoc Est Grundtlioh erklorang vnnd orren-
barung Heimlicher verborgener paracolaischer worter
vnd nahmmoo aus Lateinischer Grooklscber Arabischer
Caldoischer vnd Ilebreischer sprach;
ILnat A Xiblkill *. F«f>nlilHb<B »<Wtll«i. II. 8
lU H. Schrifton,
in Ann SuMt'schftD S)tiDni«lnu>g*b»n flndoK.
De
Prodit Undoin Verrilas Diui latebris ubi delutuit.
Efl ist auch niclitj* so vfirborgcn, ilas iiidit Edlich offenliÄr wirdt
Vgl. Thoil I Nu. IM, 1Ü5. 15!) iiitd \H. Ich kimn auf die Vcrgleichun;
hier uiubt weiter eingeben.
:12. Breslau, Stadlbibliothck (RIiediRcrana) No. 2317. 8*.
S80 iiufii. SS. + 3B)I. Vdii oioerÜBDa uua dem Endo de» 16. Jahr-
huiiderLt ge^chnobcu. Diu llstidsclmft ist etwas verbunden: o»
folgen S. 1-166, 199-270. 167-198, 271-230.
Beginnt mit dem TitH:
De Spiritibas Planetarum Sive Hetallorum Doctoris Theo-
phrasti ParscelRi Ab Hohanheiin . Libri III. Riusdem
Tinctura physica über I
Oradationibas über I
Cemcntit lib, I
Signii Zodiad ot niu» inj-ütorijü
Gooi'giJ IMiädronia Uli od och» ei {letiti» cp i dem icaeuu ratio
KiuHdom chirurgia minor
Item de Vitriolo Theophrasti ex libro natnralinm
Item de Salpburc
S. I — 44 De Spiritibu» I'lanelarum; S. 45 — 72 De Tinoluru physioa;
S. 72— 8S de Üradatiönibus; S. 88—107 Über de Cementia; S. 108—184
Liber du Signia Zodiaci; 8. 185 — 326 die beiden Schriften des Phedro.
Eine AbMchria der Baseler Au^igabc von 1571; vgl. Theil I No. 134,
wo auuh die Vi^rweise luif die Hu.'tcrVhe Aufgabe nauhxu^olR'n nind.
8. 226 — 256 De Vitriolo £x Libro N&turaliain. Die uatur uebierl
ein HaltK das lielAset Vitriulum . Nun ist dasselbige saltx
Vitriolum ein besonder genas von andorn saltxen allen ge-
schieden ....
Huser 4''-Ed. VII S. 183—200; For.-Ed. I S. lO&O— '56. Stimmt über-
ein mit dorn Drucke von 1J>3T im Anhang tu don „kr.i[icklie>len. ko
die virnunflit buraubnu" Tlifil I No. 91. E« folgt darauf, wie in diesem
Drucke. .S. 256-264:
FrooeL^ vnd art olei vitrioli, dadarch geheUet werden vier
krancMieiten I^jilopiiiu, hydrops. pu.stuli>e vnd Podagra
gemacht auf die (i-Mal, »o da braiii-hen die Philosophi, Artisten
vnd Ärlüte, abzuwenden.
Weiter gleichfalls wie im Drucke von 1:*>67 (Teil I No. 81) S. 2C4— 280:
Tom Schweffei oder Erdenhartz.
Offenbar i«ind die.'te lotKten drei Ab>e)mit(o auM BodeitHtein's mehrfach
genannter Autigabo eutuommeu, wenn auch vielleicht nicht iininittel-
[|. SeliriflfiD, «cUbe sich In den IluiiAr'»cliflu Samin«1uiisx*b«n 6u(lvn. 1 |£i
ir vom Drucke selbst abgeachrieboii, da eiiii|;e kleine Abwoii^hun^cn
und grobe Lesefehler vorkommen, die bei eiuer bandsuliviftliuiion Vor-
lage ils Mittelglied leichter veretniidlicli sind.
33. Mflncheii, Staatsbibüotlick, Codex geriii. 422R. Ifi2 RH.
4* von eiper Hnnd um 157U {ijaschrieben. Im letzten Stücke
die Datiruog „Anno . M.D. LXXVIII .XVI. kal. Aprilia". An
dritter Stelle liudet sich unter auuli sonst al<:tiomisti<4choin Inhalt
nuf r> Blüttorn:
Über tlieiaurorum Alchimistiu-nm Aurcolj Phi: TlieopfarKStj
purnceUi.
Caput .1. Die nutur generiert vnd iiiitrirt ein mitiorül 1d
Vbcere terrae irelulic In Kuro[iii gornnden werden viiii .tein
Zwayetley, die mir xu liiindt ^cntanden vad In Probtruns; expe-
rimeotirt, vnd das [teste errunden Im Aurj^ung Astrj spherae
nacli Art Cabftli.starum
Explicit Mbi-r Thcsaurorum Aluliimisturum Theopliraütj.
Der Text weicht v^n liomjenigi-u Iluser's (4''-Ed. VI S. 396— iOl;
Fol'.-Ed. I S. 1)34 — Ö.'W) und dem Iluvor ttelir nahoAtehendKu Bodea-
steiDs in der Rditio princeps vou 1574 (Theil I No. Iö3) sekr be*
Irächllicli ah, ganz abgegeben von dor Eintlieiiung in X Capilel. Audi
mit der Aubgahe de.i Tuxites von 1:>T4 (Tlieil l No. 158) findet ^ich
kflinfl UebereinHtiiDmuug io der Testredaution. Wooti also uosar Mscr.
auch Dich ibli geschnoben soin sollte, so hat es docli keinen dor beiden
deutMlien Urticke benutzt, sondern borulil auf gusomlerter handschrift*
lieber Uobcriteferung. Uie Abweichungen itind noch gröiwer al« die dcr
Mdea l<eidei]er Manuttcripto von InSS und 1ÖD3 (No. 67 und 55 diesw
ad«»). Vgl. auch die foigendä No. 34.
$4. Wolfen bnttel, herzog!. Bibliothek, U. Aug. fol. 251 Bll.
Sunmielband. 1i>. .Inlnhiindert. (Vgl. 0. v. HcinemauD, Die
Hdschrftn. der bzgl. UM. ku Wollcnbiitlel. I. Woironböltol \SdO.
S. 387-289. No,2121.) Viele kleine Manuscript« (42) ont-
lialtend. roeixi nur einen Hogen .Htnrk und vieiracli noch die
Spuren früheren Zasammengefaltetseins an .lich tragend. , In
Sfiddeubebland (vielleicht in Nürnberg) sesammclt. Keine der
vielen biorin onthallcncn Zeitangaben ist jünger aU 15'J0. —
Auf ein Vcrzvicliniss arzneilicher Kräutur (Folia, t'loreti, Semina,
Pruolu», Radiccft. Ligna, Corticos, Farinae etc.) in alphabetischer
Ordnung' (Bl. 1— 15) folgt au zweiter .Stelle:
8*
HS II. Sehrlh«n, >iikh« iJeh In dan Httiwr'»fbai) Sinm*l*a>igftt>en fiwltn.
Bl. 16 — 17 Ten Tisetum AlehialsUrain phiUppi Thtophruti Bom-
put a hochenhaim.
Die Xstar ^ebirlt ain Mineral in VUi^cre Tenv <i<'r<^ii oeio ....
Coagulierti Inn lapideni Aloliimistanim.
Eh iflt der Tesaurus tesaurorum aU-himiHtnrum, Huser 4''-Ed. VI
S, 3!)6 — 401, wololior 1574 aum ersten Male i^druckt wurde (Theü 1
No. ir^ und löS). Die vorlicgcodo älteste orbultcne IIandschn(t »clioiut
um 1570 gcsctirivlion ^u ^cin vor den omliMi Drucken. JodonfalU i»t
sie, falls sie nacli 1574 fallen .tollte, wa-i ich nicht glaub«, gänzlich un-
beeinflußt von den Drucken. Die AbweichunKen von den Texten des
Bodenstein, Toxites und lluser sind lalilreich and z. Tb. von He-
deotimg. Der Abaclinitt „De Leone Viridi" IluserS. 399 — 400 Zeile 14
fehlt fränzlich, ebenso der Scbluss von S. 401 Zoilo 5 ab. Vgl. No. 33,
56 und 67.
■ Es folgt eine etwan Hpätoro Handschrift mudiciuisch-cliciniMbor Prä-
ptrilioneii. Sie gibt xucret ein AntinionprÜpikrut von dem es beissl:
pdaa liehalt für ein Thesaurus, praudis in .-'ubwereii krankheiten wie
daun woll bewuHt in des Qotl»chalckh rotb puecfa." Spüler wird
eine ,applii;atio ot dedaratio olei Anfimonii^ nogeben. bei der gesagt
wird, »das behalt das ist oleum bonodictum wie Theophrastm das ge-
sdiricbCD in obbeinoltz rot puocb", womit nalijrlich nicht ernHtlieh eine
Originaleinlmguiig Ilohcnheim's in des Gottschalk rothes Hoch ge-
meint ist.
BI. 25—26 vou älterer Iland, wohl vor 1560, die praepar&tio eines
Buri potxbilij von .maiittar ludwig von Anspach". — Bl. 26 — 49
der Korndijrffcr'fichc tructat ^Douphoron", der «ich utiMUgitwoise itucli
Bl. 72 — 73 findet- — En folgen allerlei chemische Processe von Johann
Bullingcr von Weimar und anderen Laboranten des Landgrafen vou
Hessen; auf Bl. 5H nennt sich Lienliardt (>og von DinckbeUpiel zu
Kinspurg (Günzburg) u, b. w. ~- BL65~68 ein sehr interessantes al-
chomislittchos Aktvustück, ein Contract elncti Apotitckenprovison! Fide-
ju8tus Ruinen zu Jena mit dem liekoauten Nfirnbci^ger Docler Ileiu-
ricb Wolf Über den von dieeem nu lelirenden Lupi» philosophorum
gGoscbehen den 39. Augtuti Anno ITiSO". Diese.^ inierctsante Spccimen
von Uoldmacher -Verträgen kann hier leider nicht iii extenso wieder-
gegeben werden. Für die PaTaj:«UuHbibliographie ist folgende kleine
Notis von wurth: „itiiÄi er (Dr. Heinrich Wolf] verschworen bat kein
Buch mehr vbcr feit zn schicken au.« »ein gcatcliribun oder gedruckten
lluuhurn.' Vielleicht haben dos Toxiles eigenrnüabtige Drucklegungen
TOD Wolf ilim gesandter Manuscripte (Tfaeil I S. 91, 107 und 2C1) den
Nürnberger Doctor eu diesem furchtbwrou tichsur TerAutuMl. (Toxjtw
11. Schriftoa, «elclie sich in iten Fluser'schen Sammel ausgaben finden. ]]7
entschuldigte sich 1574 in der Vorrede zu seiner Ausgabe einer Schrift
des Grafen Bernhard und der Dicta Alani „Ex Itbris Doctoris Hen-
rici Voolffij'' wegen seiner Eigenmächtigkeiten, vgl. Centralbl. f. Biblio-
thekswesen 1893. S. 405 No. 12).
Bl. 70a — 71a Operatio nobiliBsima, quae pro magno Theaanro et
lecreto est habends et eit Theophrasti paracelai medici et philo-
■ophi operatio.
Circa Konigspei^ in Vngaria medium miliare ibi reperitur Mar-
chasitä ualen» ualde ad artem chinticam
Sequitur operatio.
■Secundtim opinionem quorundam sapientum duplex est terra
sulphurts. Prima a qua aeparantur Spiritus et elementa per-
dccoctionem de hac terra, de sulphure preparata nihil ad presens.
Terra uero presentis inuentionis est fex quae remansit in
distilatione Elementorum, quando elementa sunt preparata Haec
est terra de qua dicitur, sutphur nostrum non est sulphur uulgi.
Recipe ergo terram, quam de elementig separasti et ex-
traxisti tene fortiter et reclude in nitro et pone ad inhumandum
per .7. die» Et distilla aquam donec tota bumiditas sit distil-
lata Et bacc de lapjdo rebis seu sulphure
dicta sufüciant. Es gehört ein moister dazu der die Element
scheiden kan vnd nach seinen gewichten wieder zusammen-
setzen.
Folio 71 verso (der Bogen war zusammengefaltet) steht
„gehört Abraham kirning von Leipzick aus [?] schickon."
Diese Anweisung ist mir sonst nicht begegnet.
Bl. 124—130 Ex [libro?] dialogorum d: AUex Suchtenj.
A
paracekus theilet die chur der Wassersucht. In die Zeitigung,
In die purgatz, vnd in die sterckhung,
B
Was sagt er von der Zeitigung, in allen Crea-
turen so Gott geschaffen hat sub globo Lunae. Nun will ich
albie allein reden von Metallen, dz ander pleiben Lassen.
L: Z; Diser D: Allc.xander Suchtenus ist von diesem Tractat
abgestorben vnd also Inipcrfect hiudcr Imo vorlassen worden.
Dieses v. öuchten'sclie Fragment bildet den Schluss des „Diaiogus";
siehe des-scn „Chymischc .Schrillten" Frankfurt a. M. 168Ü. 8° 8. 323
Mitte bis 356 (Thcil I No. 411). Dasselbe Fragment wurde 1604 zu
Mömpolgart zum er.stcn male gedruckt (im Anhang zu den „^wcen
Tractat, vom Antimonio") mit wörtlich der gleichen Schluasnotiz über
118 n. SchrlfttD, «fllclifl flieh Id ilen ßmer'Mhen Sftaitni)lnu<^b(ii 4li)i(*ii.
(Ion Tod *iw Verfiwser'. Aach i3er Text dieser Editio iirinocpt« rcigt völlige
ücbcroinrtimniunij; mit dorn voiliefteadon Mscr-, woklii» um ir»S() go-
Kchrieben ist. Veigl. meine Itibliographie v. Suchtvu» Jin Aroiiiv für
TlibUottiokßweeOD X. JalirKSog 18911 S. 398.
3&> Lübeck, Bibliothek des Hrztlidien Vereine (alte Signatur
No. 4355). 136 B11. 4° von ciuor Hand am* der Mitte Aw
16. Jibrliundert« «cbr «chun gcflchricli(-ii. Auf dem hübschen
brauuen Loderbaiid© die Pressung ," Die Hand sdicint
aber alter zu sein, ca. lüGO — 70. Aul' dorn VDrsafzlilatlo von
anderm l'apior ein lut. Gedicht von undtiror Hund „Mcruulini
carmioa ox Thusuuro P. pp. 245. üitt lii|)i!' ucciiltu:« in ima
fonto sopulttis . . . ." Diu gluiclic Hand hat aucli in dor rolgcn-
don HaiiiNdirid inancli<w «olirt,
Bl. 1 der Titel:
Liber Mercnriomm Thoophraati Paracolsi.
Non credo Tbeophraat! esse buuu librum, »ed alterius cuiusdam
docti Viri.
Notiz ilbor llolionbciin'^ Aiitorricbaft bat dor Schroiber dor Hand-
scnrift selbst gusobrii4>en, er bailu »Ih<j von vornbörcin »ein« Hodunlien.
HI. 2a-Tb der Text:
Liber Mcrciiriorum Tboophra^ti Paracelsi . de Mavurio
.Solls.
Mach dir ain aqua fort, von HalpeUr 4. lib: Vitriod ^. I.oll AIu-
Rien .4. lott Salmiak .2. Lott, nach dem schlag eß niedo mit
ein woDiK KupITer, Darnach soluier in diüsem waaser .2. lott
gc^toason Salviial: no wierdt» «in aqua Hegis, In dioHeo wassi^r
«olulor 4 lütt Golda cum funfftcn mall, da« fiirbiu gantz woll
dorch Antimon vnd aufa bßato pundert «ey wan es ^oliiiorl. Laß
dan Kalck nieder schlagen, darnach gieß dz aqua fori fein gc-
mcchlich daruon, vnd »vsm den Kuick «in mall oder viij woll
abi>, mit xuossi^n Wimser, daniitl kein schorlTo von Aqua furt
mehr darbey i^ey, dan trueckeod den Kalck auf i'inom Linden
fewer. vnd v/'i^ den Kalck, so wirdt die %^ thaii daruon ab-
gangen Spin, dan tbuo so schwor Kloin gestossen Achwobell
darzn, vnd y mall so scbwcr VUrioU tartnri ad pondus om-
nium aufs wciütc caicinirt, thue ess in ain glal3, vnd schütte
darüber pietten starcken os»ig distcln fdeslillirlen?] vnd g»-
saltzon Wasser ana also dz die ».itscrig Malt-ria vngeforlich ij
fioger hoch vier die ander auUgebe. vermatdi At gla» gbar woll,
II. SchriftoR, ntUbe dich in ilfii ITiuer'Mken ttatninelniMeftbon linilon. ||9
Mtx cD la ajn warm Capell, iu :tß tsgcn in die wirmo, hUo
im» man ein lin^ur bilz liiilb<>R dnrin orleliieß mag, nach 3f> tngon
nimb eil nuß, ho üitict dio Matcij (jlnicli ainem Kcfoillelen eilber
<pd«r Silber kalk, dur );iir klutn vml »pitzig ist. Doch sieht man
den AUtvurium noch nitt, durnacli tliiic diuüo Matorj in uin
Mörs«r, viid reih« mit iiiMiii hiilUon s(iim|)oll. »o rcihetl »ich di«
Matoria eretlieh xu.sammen, das treibe ao lang bitl der Murcuriu»
si«h guitz vDdt ghar xusamen gerieben hatt, vnd »in lebendig
Materia vnd Corpus worden, dsrnuch waaclie die ander Matcria
»über üaruon initt friscboD brunnen wasser, vod truckoe es
darnach «o ha»tii Mfireurium auri vnd i»t der Mficvriu» nicht
mehr fix sondern lluühtig worden, trucke eß vf «in loder. da-
mit wo etwa» vniteitig vorliHiiduu, daü os dabiudeu bleib».
De MereuTio lua« ........ Veoeris Marti»
Jovis De Äff feurio Saturni. Nimb Villanha
bley oder sunst btcy das liein Silber halt, wo uitl eo mueU
man di; ploy [lurgiorun wio Tolgt Nuhn wz am
budci) blieben ii^t wie ein dicks muß, das thuet man auf den
stain gluich dick, viid den Kuprorun ditckell oben darüber, vnd
«in klein Khiill fewerlin auf dun dcckoll, so Buld oß der wirmh
•mplindet, ao konijil der Mcivuriua Saturni herfär. Das fewer
halt iu einer Ordnung so Laug biß kein Kalck Saturni mehr
vodor dem deckcll ist, den viirrcurium Satumi so hinnab io deo
trog. Kerunnen soll man sauber anßwiischeii, vnd durch trueckon
damit so w/. vnaeitig vorhanden das.-ielbig daruon kommet.
Vnd pbt dieser procoß von x Hb: Saturni 8 lib: Muiuurij.
Pinia,
Tractat, der 1582 snm ersten mal lateinisch erschien (Thoil I
No. 191) und dano von Ilusor's Erben im Anhang zur Folioausgabe,
Chir. Buechcr .S. 778 — löO, KiOö xum erntt-nmal in deutsche!' Gestalt
gedruL-kt wurde, ist aIho hier in viel ältcror (iestalt deutsch erbalten,
IrAgt al>er audi hier schon den i^tempel des UnterKeschobenseins ao der
Stirn. Der Text unserer alten Dandschrirt weicht von dem llusur'schon
mht beträchtlich ab, wie die obigen Trobou durthun,
Bl. 8a[Titcll-l9b
]>• tmumutationibni Metallorum. Theophraslij ParacoUij ab
llocheoheim über de Cementii.
PraeTatiu. iu solcher ^l-<I:iIi 'als mir von siideru transmuta-
lionibus erzoll haben, wollen wir auuh mcr von Klemeiitcu unser
operationis 7.uui<TSt.ehGn geben. I» denen sollen botracht werden
«o«hserle)' £ktuüolOD vaderscbiedtliob den Hecepteii vnd operk-
ISO ■)■ StWtUK. wtlAt sich in den Hiucr'tdica gMiMil«wf»
tioncD aocb erlclert. So üt «lodi dt in all«D isbotnebtea, du
tllo ElemeDt in un fiiax aoltto gobncb( verden. t-nd in ain^
Colontioo vnd At die nil voneinander weicb«a sollen, sonder in
de» Coments Colonbufl vnd Quarlierung vnzerbnichlich bleiben
nid R«sidini, wie die Zeichen dee recfatra goldes «n Hmea
haben.
So teigt dir lieber nicht an von den C«ment«o xu tmu-
mutiern ili« metallen tn andere Metallen tu» plej in Venemn.
«der Eimen in KopSta, Sond«ni laigt allein ahn die Meullen xu
GoflAüModira in dz hMist Metall. Sollen dan die Cementeo nit
mSgeii mitt den ander Re«eptea Ihr upentioo Tolliotninen ref-
brin^n inuor irandlen die and«m Metall xosaateo sonder aUeiii
XU Innen
Das «rat« «letnent [!] ist Cttmentum Regalt
. . . rnd wollw alM von dem Cenenten rn»er«r libel beschlles-
•en, vnd dsruon geuueg erklert haben und erxelt. %od wicwoll
Mich »ollicber Kecepten der Cement mehr seindt vad vitl so
I.asMn wir dieselbi^n aoss. vnd haben allein die beächriebM,
die Toa in der esperientz mm gefiUigblen seindt geweäeo.
Finia Ubri de Cemeotia.
Bl. 30a— 3Sb De (niuwttatiOBibm Vetallonta Theophraaty ab
ItühenbciiD, librr de SrtdltJMiibtt«.
Praefatio. So wollen wir nun von den gradatioiiea «hnUea
in reden, die daa ia aolefaer gestalt seindt, da» nie nögea das
alber so darin geacrfotrt oder eitingprt oder di^rirt wietdt lo
Goldt gradirt Tod transinotiert. wiewoll da Etlicb siodt, die da
»af ailber aiWUaa aaQ den Mindern Metallen. Etlidt anf Gold
aaf di« Mefciwwi MetalUo, rad auch nült Tndersdkeitt der Coa.
tanetioa der Seeh>leaD Metallen lOdammeQ alao daa im tcot durch
die traofli^latMii der MetaUea io der padatx di« mindern Mc-
tallea ia die Hefarereo gebracht werdea. In demselbigeD bleibe«
alle esamina, «o danat gehöm werdao. tdJ ab« aehtday Gra-
dianugea »«rilaBdea «erdro. wiewoll rill mehr nodt so
wir dieeellitgea aöS vod »etiea die Experimeotalüibea
die sa setzen die Gtadtmag wiidt sein, nid Kt da
dai etlich aqua Eartis «aiadt edieh oha, «Üiehw Ugnori. n w^
Tod form aber darme gebraoebt an^ wwden bey «aem jcdt-
Udieo Tcrschiebeo [!] »nd rerstanileo, rad abo die Aqua fort
an «nten. danach, die olea xam Letzsiea die Ggaana.
Tob den Aqaaforteo die da Gradiara.
Die er»t Gradieraog.
II. Sehriftei), ntlehc sirh lu dou llakor'tcbaii Saminciautgabou Hoden. 121
Von d«n oll«* dio Aa gradieren Die viert gradalz. . . .
Von (ton Lignoribus dio ds gradiera. Die Siebondt
QradttB.
Wsoh dio alle zuHamsn g&ntz subtil vundt Laß
Solaini, liaa wae«er tiudarlT iiunst kuiii nrboit mehr dun dio Mo-
tall darein Legoii vod digorini biiT sein kurlzo Zeit, darnach
rulminiro dan diB ist ein mechlig gradatx.
Oradatio Lunae per oleam Mercuriuro.
Vnl Oleum ex Mercurio sublimato per aqua forti radiBtillanda
ilatiuT tanndmtvi [ist it\s nicht enirutliüolt nur gunz düun t{o<
sdirieboD] noroi in oleum. In hoo oleum pollo Spiritus aqua
Tortü forütcr per Impouu lunarum|KTr [?] Coinentetur In Solein
per gramita denida ('emeata cum Cotuenta Regale l'or habebi»
Solem.
Finis libri do nradntionibus Ttieoph:
Es handelt sieb hier also um dio beiden Uücher, welche sich bei Unser
4'-Ed. VI S. 402-4)7; FolVEd. I S. '.m-942 linden; beide waren 1&7I
(Tlieil I No. 134) zum ersten Male deutsch gedruckt. Unsere Qand-
»ehrift, die allordiugs niobl bestimmt vor 1571 gesetzt werden kaun,
hat manche Au-tücriicbkciten mit diesem Drucke gemeinsam, welche allen
andern Drucken fehlen und sieb nur im U'tjjfcn bütteler Mscr. 30. 4. Aug.
4' (No. '20) wiodei'linden, welches olToubar Zusätze und Abünderungeii
oacti dem ersten deutschen Drucke vorgonomraon lial. Ki ist aber
keinerlei Möglichkeit vorhanden, daw unwer Mitor. mich die-iem eraten
doulselien Drucke abgmcbrieben würo. Da^^egen «pHchl schon der gänz-
lich abweichende Anl'ang des BuL-heü Do Cementis, der im Drucke vou
1571 von allen übrigen Drucken und llundschrirten abweicht und dort
offenbar oigonni-lchtig geändert ist. Viele recht siiiulüsc [.esefchlor
uoserer Handichriri woi«ou gleichraJls mit Sicherheit uul' eine schwer
ItMrIiobo IlandHchrift aU (Juello hin. Noch autTslIender ist ea. dasa
unsere Hand^tchrift nach der 14. (iradatz nech die Gradatio Lunao
per iileuni Mercurii anlü^l. welche keine andere Iland^tuhriri bietet
und auch kein Druck ausser dem Dem aohen lateinischen von 1&70
(Tlieil I No. 123). Trotidem aber unser Mscr. diesen Abschnitt auch
ganz lateinisch gibt, ist er gewiss nicht nach Dorn abgeschrieben, son-
dern nach einem schwer xu enttilTorndcn Mscr., wie schon dio vielen
iirinli>-4cn, verkehrt gelesenen Wörter beweisen. Dass unsere Ildschr.
wie Jluser die ('«menle vor die (iradatiooen setzt, stimmt gleichfalls mit
d«m 1. lateinischen Druck und nicht mit dem 1. deutschen und ebenao-
wenig mit dem im übrigen manche l'oboreinslimmungen bietenden Wolfen-
Irüttelvr .M»cr. (No. •£)).
Mi IL SAnA««, ««kfct iM i« 4n BhmVW«
UMm.
Maacb« »tmr ri«1en jtrobea LeMMItr kitt« dft Schniber ncher
küaacQ, «eon n loch aar ctugnaaMMO McUc>B4i| geweaen
»in s. B. AmmifD aoA Aranki für Anetum, ßetaest fir Cement,
ploiiwteo lor ploDssi. Ctkoter Ifir C«k«tlur, ^ulpbiir Tinam för TiTato,
BeÜificirs sUlt RMliftciRt. Salor DonDacij tit S«lis ir»»«wci o. b. w.
In •UgemeiDen »l«ht anser )(»cr. troti vi«l«r AbweidMUgw 4odi den
DmdE0 t^D I6TI Dilicr U« llaser, d«r das AnttgnBm WaDbt haben
will. -
Iq ■ntwM- Handfclirift ftndfii öA oecfc ktgmdt akbcaislitthe Ab-
b*DdldrigM:
Bl. SIS. Tnct. Tboinae de Aqaiiio «cdiais fnHim l*Tsedica-
tannn iaUu Fritri BajrDaldo «itt»dMi «diais in ut« Akby-
mb«.
Bl. 40C Über JoaoBis df Rgpeseissa Fnln onlinü Mino-
mm; <]ai lib«r Laos appcUatw. m Cbriiti Doatta«.
Bl. ^3fl. Über torbae phil«soph«raB.
BL ij&C pracduum opos qood Liliant dicttitr aaper Tnrtu
PUleMpböcvm. Qoi qoiilen über ftaretts atiter did aokt.
BL 10811 Tnctatas Dioi Thema« de Aqaine »per bpide
Phileeephice. Et prino de cerpeciba« wfw miliutibBs.
BL 1181. über Hely rbn«««pfai qai dieitar über S««Ktoram
phileaephwiM u »p«re Alktmi«.
36. licifien. üniTeraiUtsbiblioÜiek, Codex Vossl Chnnkm
in Folio Xu. 14. 158 EIL von nehnree Uäadee uisdiei-
nend am 1600 gesckmitea. Eotbllt aaeh lahlrdehea Abbud-
Inoxeo k>tbali»tt$rh«B, alchitirtirtfn Bad Ttrwaadtea lahalu
BL 23yb-24i.b
Theeph: Puaeelti liV Deciats de fnd«ti«Kib«t.
S» volles wir naa vw den (ndatoe*.
. . Fiais lib. lU. de traasnat . melalL de tradalianibos.
Hmr 4*-Ed. VI S. 41 1— 41T. Die Abvilthaf^w dw Text« voa Hieer
si»d aar senag, «ihrMd i. B. der «erte dttttwfce ttnA voe 1571
(Tbdl I No. ISI) tW ecbcblifbrre Abwnchaac«« bie<«t. Sb koMDHO
aber aoeh StcUm vor. wo die HwxbcbnA nit 1571 itiiniaiaiiiiiiil,
wenn lla<«r abweichL D« H«Mr bei dbena Bache «aaa bowider«
betont .xtlra aaCs ticeadüichrt« tm wen ta wvrt aaB ThaiphmiÜ
eigner Haatli^briR'. «o HtoM wir die haadwirilUkhe \<mh^ ^uecaa
Mscr. für Ittsser hallM aU die des «»*•• Orwchw.
B1. 34äb — ä4fi Sapar IVarr#M «a JUmru a Maas IkpfeL
also «a> UoMT gleiehUh «x AaM^raph« dirvct Mchhw gfti $. 4ia—
I
II. SehrihvD, ««Ich« «ich in Ava lluser'«ch«D Samn
fiinloii. J23
419 uui1 wovon «r im UcgiMiui- rioblig HSgL, iltus» t» «zuvor uit giMlruckl"
ni. Die Abwcichuni^iMi :<iiid gering, doch bewoiwn oiiiigo kleine Zu-
RÜtxe, tlaMH untfere Iluiidüi'lirifl tili möglich Ton Hii-ser afigexchriebon sein
kunn; sie iäl ja vielleirlit aiii-li früher gi\Hchriei>i)u, al» iluiiorti i'i. Baiid
enchion (1590). Auirallend Ul es, da».« unser auf imndüdirirtlidier
(^rundlftKL* benihcndcs Mscr. betont „ex manu Tlieopiiiusli* uud auch
Husor itn Text sagt „Ex Auto^rapho Theoplirasti"; da* wird al»o wolil
nliOD hantl^cliriniich so weiter i^oftjlu't worden setn, naclidcin irgend «in
AtMchnttber, dtr du wirkliche odiT vermeiiit liehe Autu^rumm lieniitzto,
diwo BomerltUDg boigesotzt halte. Im Onitinulmsur, kann das Rntfirlicti
oicbt gwtandea habon, wenn also Ilu«cr dicK Wort Hir Wort aus Hoben-
htim'H tland.-«-hrift i-intnoinineii haben will, wie das Bt'yi.-'ter besaRt, so
mildste man doch wolil »n der ünspriinglichkuit seiner Vorlage zvroifolo.
IJI. 24ta— 254«
De Transmntationibuii Metallorsm TheopL Paracelii Über lecundas
De Cementit.
In Holcher gestalt alii wir von andern TraRsmulationibus
IIoMtr a. a. 0, S. 4')2— 410, Die Abweicliungen unseres M»cr. von Hinter
^ind nicht sehr erheblich; von dem eitlen deulaehon Druoko weicht ilasi-
Ibe viel Ktüricor ab (Theil 1 No. 134). vgl. oben No. '29, Doch Ut
uiiM^r Mscr. von Hueor ebensowenig abftescb rieben wie das vorhorgelionde.
Am Ende sieht „Finis Libri De Cementis volgon die Grndiitio-
ne«*, während diese doch schon vorhurginRcn. Die riohligu Keihenlolgo
freilich wÜro die umgekehrte gewebten.
Im w<iit<^rcn folgen ^ahlreicbo tnodlcini^cho »nd technische Uecepte,
A)itrono[niiichi'.H und A*lrologi«hes über dori Koiiielon von ];>77 von
Bartholomäus Scultetu.« und NicolauH Winckler u. b. w. n. o. w.
Kia msKi.'icher ^läbi'v l'aracoUi von der Ewigen haiiulig-
kaitl" am l'lnde der IlitndMchrirt wird unten im V. Abschnitte bei der
Magie bceprochen, No. I36a.
37. Leiden, Univei-sitritshihliotliek. Coilex Voss. Cbytn. in
Fol. Xo. 17. 925BII. derun6%beKclirioben von xwcilMiidcn,
welche auch in Toil. Voji«. rhym, Fol", No. H und '2*! (unsere
Ko. 36 und 75 der HiiinUtlirifteM) vorkommen. Die Hand,
welche im Folgenden Paracclsisches schrieb (Bl. 1 — 30), gehört
in die zweite Iliilfle des 16. Jahrhundert-*. Zu Beginn dw
Uandschrift steht „Farra^o Alchimiae Anno 1 It'i'J".
Itl. 13a — 22b Thoophrasti ParaceUi lib. X. de pvdationibna.
Hu«r. 4*-&i. VI S. 411— 417; l'Vr.-Ed. t .S. 9.31)— 1142. Der Te.-ct
■tinitnt in itciaen Le^^arlen ziemlich genau mit dem in der vorangehendoo
IS4 II- Sehriflra, w«l(h« mcIi (n iltn tliutr'tcbeii Saint»oI*us)nbw IsdcB.
Leidener lUnilsclirirt (No. 36), obgleich dort cioo ander« Huid di«
Buch ^[«»chrioben hat.
Dl. 22b — 'i3a Supn Venerem n marte ex nuuin Üiat^liiwtL
HoMF n. n. 0. K. 418—419; 943. Cvbfir die U-)iHrt«n gilt dawelbe, was
aben bei den Gradationen gesagt i«t.
Bl. 34b— 3r>a. De TVanmnutatJonlbus m«ta]1onw Thcophrasti
Paracel^i Über lecondtu De Cementii.
Hu«er a.a.O. S. 402—410: Fol".-Ed. I 8.936—939. Die l^e^rten
stimmen mit d«nea d«8 vorangebenden Codfx. Jim Endo beiset ea
„Fiiiü libri Seeimdi tnuiflmiitationtim mvtjillorun) Th«opbr. d« Cem«ntii'.
Jedonrall« st«h«n dio b«id«o Ilambtchrincu No. 36 and 37 in engem
Zunmnioahang. miudeetons arbeitclen Beide nach derselben Vorlage,
mna nicht oiiio direct von der andern abgeMbriobcn hat. Di« Ab-
wetchnnsen, wetohe sich im Einiclneii linden, bcwcteeo. dasa es die
lieMeD Sehreitler mit den Worten nicht sehr genau nahmen.
Was diese Danilsi'hnn »orisl noch cntltiilt, !4i>il g«ssnimollc alcbo-
tQi»ti»che Rocepte der venchiedotwtcn Art ohne B«d«utDiig für den vor-
UegmdeB ZvMk.
38. Wulfin^atU-l, licrao-^l. Bibliothek, 60. 6. Auji. 255 BIL 8'.
Eine Sammiuni; von nandüchriftc», wdchc alte aus dem 16.
Jahrhundert »tanunco: auf der Inueomte de« vcirderen Einband-
deckels ctehl: ,Uamian Mattenhaufen Stirn in Undavr ic
1[).79*. Na«h wncbtedeiMO alcht-mirtiMliMi StüclLea (mms im
Jahr« 1!>;4 g«»e)iri«t>eo} fol«t auf Ul. 43 der Titel:
Tbeophrasti Faracelsi Coelua FUloMphacsB sive Über
KxatiosvB.
Aar B). 44 abcrmak «in Tit<-I:
Doctor Philippn* Tbeophrastes paraceUn« . tvb hoheo*
heim K
Kawt naA Satu dar AlA—ny
Tiad «M damff n kalltaa kj X
Dorch sib«ii grnndtUcb Regeln gc;e»i . d<« .7. ge-
meinen Sletallen . ingericht «anpl riner Terrede . mit
«ttlichefiB . ane^vthoneB älackhca Tnod b«»cbln»4ena
Abgv&arttgt x . demieltar Tbeopbnstu . kkU diO pocUin Ins
. htainbcbcr Spnob . Im kaadte OmmimcIi . lu «tmm kbkMv
Undar In ^«tUcmm. nd Jtate TmimIi ptmkn^ dwlnca
«r daaa gaoataeo ga^üati. dvrch :r^Wa Rcfab . kut Ana
t^ geben . wer sieh danuc4 BicMea ihaan.
Bl.-Ub kl Imt. Alf BL46« litiilil .r«n«dl m «Dm JUeU-
^^k.
n. SehrlAeo. >*Icha sieb in iIm nu««T'«i!li(>a $aniiniiUti>g«lion flnilon. 135
I
I
mbten vitml L«sorn dilä DuoliIoiitH." Der Text reicht bis Kl. 67 a
= Htw«f r-U. VI S. 375— 395; For.-Ed. I S. !)'26^933. Er weicht
TOn Iluser erheblich ab und steht den früheren Drucken von 1;)67 und
1574 (Theil 1 Nu. 90 und 103) theilweiso nühor, ohni' aber eine Ab-
schrift des 1. Druckes von 1.^67 dsrzu»telloQ. IIu«er sagt »clbsl, dus
er die „eigene Hämisch rifl Paracel»!' iiiclu crluiigcD konnte und bi>lonl
seine UäK>eruii);en nach einem andern Mticr. I)Io TextverMtcUungeit
stimtnon mit den unten su besprechenden des llerzogenburger Mticr.
(Mo. 42) ülwrein, öftere auch die Lesarten, soweit ich nach Aberic«
Excerpten beuillieilcu konnte.
Von Wichtigkeit ist hier KUüSchst der Titel „Cuoluni Philosophot-um
sive Über Fixattonum^. Auch Hust-r gibt j» kuIioii an (Liber Vexa-
Uooum rbi Umien ab aliis, I.ibcr Fiiialionuni, legitur), Amm aU andere
TiteUe»»rt für das .VeKationiim" (bamUchrtltlich) „Fixationum" über-
liefert «i, doch hat er offenbar Vexationen für die bessere oder besser
bogiMllMgt« Lemrt gehallen. Die Notis des zweiten deutschen Titclx,
dus Puiccbtufi das IlGchlein in lateinischer Sprache im Laude Oentor-
reich iu einem Kloster hinterlansen habe und dass es jetzt in'ii DeutNclie
flborsetxt Hci. stimmt zum Theil gewiss nicht mit dor Wukrhoit fibsrein.
BodeDstoia hat das Hul-Ii diiutsch zuorst hfruusgogobcn (1567 No. !Kl)
üod Dorn in'« Latuimschu übersetzt (1568 No. 101) mit der Titelangabe,
daart Bodenstein „ex authoris archctyjio Ooruianicu*' veröirontlicbt habe,
was atw grade dii^ Cicgi.vit)it'il von unNuriT hand.t('hrirflichc Titt'^laotiz
besagt and auch alle Wahrscheinlichkeit für stich hat. Wenn daa Ituch
von Ilohcnhnm herstammt, na ist ch ursprünglich deutsch abgerasst
worden, daran ist für mich kein /weifel. Wäre unsere handschriftliche
Titeluotiz eruat ta nebmon, so mäiute man mindestens aonohmeu, da.s.H
unM.'-r Text aus dem Lateinischen rückilbersetzl sei, ganz abgesehen von
der ursprünglichen Gcslalt der Ueburlicferuug. Aber alchomtstiiicho
fwbreiber und Abttchrciber nehmen c« mit der Wahrheit moisl niobt
aehr genau; nach Dorn'ii I.alein i» dor .l'yropliilia" ist unsere Hand-
schrift Jedenfall« nicht übersctKl. Ob die nicht unmögliche lvat«tchung
In Ofwtcrroicli und die ebensowenig ausgeschlossene Hinterlassung in
einem Klarier dem wirklicnon Sachverhalt mehr entspricht als die ile-
hauplung von einem lateinischen Urtexte, läast sich nicht entscheideu.
U'ann ilas llorxogcnburgcr Mscr. (No. 42) in Uvsitz dieses osterreiclii-
■cken KloAters kam, t»l mir nicht bekannt. L'naoi' iUcr. weist in seinen
oiuselui^o TlK'ileu miOirfach atif bayeriscliun und nicdvröst«rroicliischon
L'r»pruug hin.
Aitttcr allerlei Alcliimistii^chom enthält uiMcr Mauuncript nocli
mohrtrea l'aracel.->iscbe und zwar Abschuitt« aus Aviu Itucbo ^l>«
|26 11. Schrifltn, ««leb« licfa in dea !1a>er'iiFhcii SamncUusfaben finden.
natnra r«rnin', zwiMbeD andoren Uinden E«rstr«it drei Fragmente der
AL'ÜMR flaad:
Bl. :^2t^— 2:« De Morlte Mfreitrii Theo^h. Parncets.
Die mortilication aber des Mereurii, dasselbig suplimieren, ^e-
stbicht darcb Vitriol vnd sali«, mit die«6n zwoveo »ol er ver-
miitclit wonlon. vnd dsrvon xublimtert. also «irdl n vest wie
ein CbrltUlI. vod weis wie der Sehnig; die mortilication
ariWRicatium. auripigmentorum, oppcriin«ntorum, realgsrionim
Ltt, At sie mitt dem S^ale nittro f;eschracltz werden, vnd auf
dem stein in ein Oleum oder tiquorem resolaiert nd Agiert :c.
NB. Dis bab icb abi;c»chribcu auO üb. de Morte U. Theophra«tj
Paracelsr von Ilocbenlitim.
nu»er 4'-Ed. VI S. 2H« Zfilc 11 bi« S. 290 7x-ih 14; Seite 291 Z«ile II
V. u. - S. 292 Zeile Ö von oben und Seit« 292 Zeile S— i v, n.; Ab-
wesebangeo gering.
Bl. 233a— 237b De Mertle aiiri",
wie wol suDAt gemenlieJi wna vütam. oder Crocam
Veneria auß dem KupfTcr fuhrter machen dur die extractioo
alcoolU Tioj n-ie den Crocum Marita, icb aber lob dissen wciu
darüber.
Dis »cbreibt Tbcii^rasto paraccJsso von Uocbciiheim In Hb:
de Mortte.
». a. 0. S. 290 ZeUe 14 v. u. bis S. 291 Zeile 13 v. o. nnd S. 285
Zdle 12 V. u. bb S. ä'^S Zeile 10 x. n. Abwalobungeo unbedeutend.
Bl. S»4a— 2äü Do Mortte Marii*.
Die Morti1)nti«n (kw E&tse«. da e« in atn Orocnm gebracht
wirdt. uamlicli dt du nemmeat dünn geedita^ea atacbelblech ....
Unser a. a. 0. S. 2f^ Zeile 13 v. u. bis S. 285 ZeOe 12 v. o.; Mp die Morti-
BcatioD dt« Silbers ib. S. 2W -Mitte: Marwilen etc. S. 21*2 Zeile 16 — 8
T. il: Periio, KreuterfaotU S. 2;)3 Zeile &— 10 v. e. Es bl at>a fes der
ganae Rest des Ik Buch» .De natura rerani*^ tmi iv2$4 ab mit wei^f^
kieiaeo Lücken auf S. 292 und 293. la allea diesea Ftagneoten Mod
die Abwekkoog» von llnser »ehr gtcing; sie sliaiMa innar mit dem
1. Drucke voa 1&73 ia der .Uetanarphoria* (TWa I No. IST), wober
ab» wobi dies Aveinandergectmtae staaut. El. 24^'> ,V«n d«T Pivpa-
ration ic* .\nttmaajj a«ä de» Dorn* OdeaEüb GefWrd Dorn) und
DI,2Li8— 213b «QiditeBkMittia LeoBkartTkarieis^er aaa tbara.
das 9. Buch- (der errte Dnirk erschien lö^)!} Mig««, (hn hier gekfettt-
licb auch nach CaJnwfclfi Owckriabadia fwk—iit; dMh frilt die«
nicht vom I.ib«r FSmfaiM.
11. Schriftm, waleb« Hieb In den Haaor'achcn Sftininolna«gnbcii (indtn. 127
39. Paris. liibl. St. Geneviövo; nach Mook lifliiiiiJot sieh in der
ilorliKcn HnniNchiiftf-nsammlunR T. 1. 7 in 4":
a) Coelum PhilOBophorom Bive über vexationum Theophratti
26 SS., wahrAcheinliuh aas dorn Eiiilo des 16. oder AnTang Aett
17. Jahrhundert.
b) De Vitriolo notatn iigaa.
Dos ganze MS-, doK uucli 8 woit«rc Tractat« ontbüU, worunt«r
nach oinor von Trith<Mm, wl von dtir.<<t>lbeii Haod gcschriuben
nnd kam 1753 aur diesa Bibliothek.
Soweit Fiiodriuh Mook (Thyophra-stun l'aracft!««», Wiirzburg 1876
It« l'iö No. IG): iol> habe die Ilaiiditchrirt noch nicht f>e]li*t i^cHeheD.
7»» da.<t Coelum Philnsophorura betrilft, ho handelt ea sich itwcirelAohne
utn dou bekannten Tractat. wclchoii Uufier im VI. Bande der IJuart-
ansgabe S. 375 — 395 aum Abdruck gebracht hat; wosontliehe neue Auf-
sdilösM wird dioso späte Handwchrirt wohl nicht bringoD. Eher aoch
liene sich uutvr ^^a Vitriolo iioUtu dignu" utwa» Int(.-rowsantc<s ver-
mulhtn, iti«r auch hier ixt uns wohl nichU Worthvollii» «iitganijoD: es
<Iiitn<:iii AiiMidgo !<eia auH den biikanntcn Abhandlungttn liahvuh«im'ä
üWt diu* Vitriol, welche »ich im VI. n. VII. Hände UuHer's lindeu und
Mit 1564 (No. 61) so oft gedruckt »ind.
40. A'lmotit (Stcienimrk), StiftÄbibliotlioV (Bencflictlmn-abtei).
Hdsclir. No. 8.^5. Eine fragtoentarische Handschrift von In7
Bll. deren 122 boschriebon (klein 8°) aus dem cr^tton Drittel
itt 17. Jahrhunderts; aiiHchoiucod alles von dorvulbuu Hand
atiir saubur in üchwam und rotJi gOKchrichen und mit der FoUi-
rnng 223—310 und :^ä&— 4^>.''( vuntehen. Riithält xunücbst cino
UDVollsliiDdig erhaltene Sammlung kleiner theorethtcher and
]>rmkti»rlier medii-iniAchcr Artikel, welche neben galeni.tti8chen
auob vii'lfach paracelHitich-fliiagii'Uche Ansichten au.-Mprechen und
lliorapeutiHche und pharmaceutihche Vorachiiften ebenfalU aus
beidt'n l^igern bringen; das .Spagirische überwiegt das üsloniHclie
(IH. 23lu— 2y2a). Bl. 29:5-310 unbeschrieben. 111. 317—387
fehlen. Es l'olgt ohne L'eborschrift
Bs Fragment eiaer Verdeatichoag von De Oradibui.
Bl. 388a— 3<)ta llorlx.
EsMintij moUsa: Qointi <.ti)ionti aurt.
Niere
Sibota Oorretti: E»ontiJ Satirion.
128 "' Schriften, «olche «ich in d«D nater'ichen Sainmelaiitgmt>on Itodon.
Leber.
Liquor bra»iate1a : T.ti]aor Manna : Liquor aloe Iloltz.
MilU.
Misterium Elebro Niger : Miatorium Verbona . Mistcrium
riana.
Gnll:
Quinti Essentij Celidonia.
Estinctio . Den l.nnK niüeß.
(irad: AuH dem Erdirich Kalter Natur.
llirD.
Basentij de fieloen : aasöntj df Anthoris.
Hortn.
Matci'i L&itduni : Muturi Sapliir : Materi pcilarum.
Niorii.
Materi stlnlocorum . Materi se Lac.
Leber.
Liquor Senet Quintj cssßntij Gamander
Quintj oasenüj CiL-orea : QuintJ esniutij des Bluet«.
[;«8b] Mi«lu
CoinpositQ Caiidi : Oomposito Tbubobdcob
Vale-
Au8 dem Fouvr Kaller Natur
I Arcanria t'hiiatallL
All Siben ! Ma^st«rij Berillj
I Liquores Citrono.
E« Est (lies Cap. 5— K de» 4. Buohes: lluser 4'-Ed. Vit S. 31 und 33;
FolVRd. I S. »tV^— 96r>, Hu M»rr. Inhrt dann fori:
BL3S9I>— littUu Purgatio .Oder Laxatiae procciiM der Rucept,
/u der Zu]iatni,''i»ctxunß der l'urgierien Kecept, Sein xwoy bLi
ein /.iienalx Notwendig t^^K^^o dem Laxatiu. Aines da^ »l«rckhl.
Kill omleni da» miliort. die Stcrckhuiig «escfaielit durch
gwfirti, K U AU Zimat Nogl. ilio Mllturung ijeschicbt durch
Auodiiia . diu 'M opiateii, abor der auCii wmigst. So das also
gowhehcn, iüt das ttecepl oii Schaden, da bedarlbt auch nit
aocb der allen Artxt ReftI auf Cotera oder phlegma acht haben,
dan ein w«ft d« Porgitraos »t das aller metüt. da.4 der Krfaren
Ant iwlb auf die Arlzuaj tcht habe, auf ihr wnrckbuDg
md Droh, damit er im suthoD wüb«, wie im die erfarung
anuigt
C'«pi(el 2 de» i>. Uuchw, lluB«r 6. 3& mp. 9öl.
n. Schriften, «elcfae akh in den Haser'scben Sammelaiugaben finden. 129
Bl. 390a Weiter ein Jedes Lsxatiu hat zwei böse an Imme,
Aios daa es schwechet, das ander dz es allgmeinlicb mer weg
nimet, den recht ist , oder soll,
Derhalb wie erst oben auch gemelt ist, mueß es durch die
zween wege als sterckhung vnd milterung verhüetet werden,
das nit geschehe.
Erstes grads Laxatiue bedörfTeD keiner sterckhuQg . . .
Vierten Grads . sterckh mit Terra Sigelata, Coratlen, Agstein,
Hirschertz Baindl, oder Metridath.
Milterung aber des Laxatius : beachicht mit Änodinen, als
Opium, MagsafTt, Bilsen, Mantragera.
Aus den Scholien zu dem selben Capitel, Huser a. a. 0. S. 370
resp. 987 C.
Das Gewicht vnd Ordnung aber der zusammen setitung ist
also:
Rp. Laxatiu .j. thail, Sterckung .j. tail Milterung das i des
Laxatius gewicht,
Erstlich . Recept der Laxatiu.
Aus dem vierten Grad, welche ob sich . Auch durch den stuel
treiben, oder Pulsieren, Rp- weiß Nießwurtz . . . . 1 qt
Zimatror
Muscatnus . anna . . . . I qt
Opium Theborum
Vermisch iu ein form .
item Rp. Methridatj
Elect. RitoQJ anna 1 qt
Opium Theborum 19
Praecipitat 1 qt
Diß mach in ein form,
[391 b] Regul: So du wilt durch vomitum, das ist durch speyen
Purgieren, * So hab acht dieser Zaichcn, Jungkfraw, wasser-
man, Visch.
Es ist das 3. Capitel des 5. Buches, Huser S. 37 resp. 967C und zum
Scbluss aus den Scholien S. 371 resp. 988; doch ist die Anordnung oft
BO sehr abweichend, da.ss man fast eine andere Ueberlieferung annehmen
möchte als die Husers, wenn man sicher wäre, da.*« dies Mscr. eine
Abschrift nach einer llohenheim'schen Vorli^e sein soll, was sich nicht
entscheiden lassen wird, da der Anfang der Handschrift und damit der
Titel fehlt; Aehnliches Hesse sich auch schon von den vorhergehenden
Abschnitten sagen.
KiiUk d. Beblball d. F>»celiltcli*a Sclir[Iwii. U. •)
130 "■ ScLriftfo, «elrhe akk in d«n nni*r'Mb«n SAir>m«Uu*{kb«n finden.
Bl. 391b — 3£3b lliiluug Iii BainprüclieD wunden gescbwüi
vnd 8chi<lon.
In den Ini-arnatiuen 'uti nit altdin tut die orfarenh«it, Sünder
auff dii- regl. oder Ordnung kuo nnbon,
Alle« wib) jilanetUch iai, da mIuw oben du im vierten Gnd
stee vnnd aucb Incurnatiuisch »ey.
Itaiobrücli llailen.
Rp. CoDsolidn
Rund ilolwurU
.Sorpoiiiiiia .... aiiria 1 a
Mach ein deoalion mit wein, vnd ö)il, Itraucli nach der erfahnm-
hoit
Wundt Tranckfa.
ßp. Wintergrien
Oesuhwer vnd schaden
In den Recepten tu doo Apastomen ....
Ratio mfluiscli vnd KrobxHchädi'n
.... Itcin die Sii|l;I nein . Apostolorum ftiacam:
Di|;e»tiii: Incarnatiu, Niicli doiin grallon, Eudt,
Oap. 6. 7 und 8 de« 5. Üuches, Husor S. Hit— M ; 968C— 969.
Bl. 39i^b^3'^b * nk'iben nit in eineui (Jradt . dau im anfung
Kiiin .nie Im ersten (iradt, dann bald in dorn Ariduni zw aL'men,
denn Je Mrenger, Je böher. Itilt in den ilrittcn vnd vicrtlen
Grad suo xcillon praucipiui, auch etwa CaüMa (iistuk,
KtWAD in febern vbortrifTl ('orituurca die andern ....
Purgicrcndt: oder Laxatiu vnd JreGiad Docb oder nidcr.
So inerckb di» Nachuolgent:. . ..^erapium.Eurorbiuin .Precipitat.
FortMUung von oben Ul. 39lb, Itucb 3 C^p. (i Scblu»t und Cap. 7;
lliuor ö. 22 Slitle bis S. 23 Miilo; 9Ö1C — 'JtJ2.
E)l. 3Mb — 3!>äb. Von [nccrnatiu, vnd auch Conäolitatia:
Die Incarnatiu, Tiitl Coosolitatiue, die «dilioseen auch die vier
gradu« inn siuh
Der j. gradus Bainprüeb ....
M«rcorio : Bnssatela : Realgnri | Coposilo.
iletn E« nein aucb nachgc-H'tzic Grudus : mit hohem auflT-
merckhen, tu betrachten. Wie denn auch diHe (üfft genennet
werden Arseoicus llercarius.
Iluacr 8. S3-^; 902-963. I>a8 Cap. 8 (ausoer dem Scbluss) und der
Anruiii; doH Cap, 9 vom 3. Buche.
Hl, 30ftb Ilem TCllich articl Notvendift tue entgemeller llailung
ua«b den vier gnideu.
*
II. Scbriften, welcha aicb in den Euser'scben S am mel ausgäbe □ ßaden. 131
Item Ein yetlich ding das den eraten Grad in hat, das kan oit
vil helffen Tat aber doch one schaden, ku Brauchen,
Item In dem dridt grad sein die Edlesten Artzneyen, der sie
recht ordnen kan,
Im viertten grad Arznei der, dan der Letzt ist, Bedarff groß
aufmerckhen, dan er tödtet leichtlich darumb höret dich, Sich
dich vmb.
Bainprüch pflaster: daruor aiafach gesetzt ....
Apoatolicum Buluer
Pflaster gumatj;
Pflaster Mumiata
Vgl. Huser in den Schollen S. 365—66.
BI. 396a Von den Spagirischen : das ist von den graden so
durch Alchimie komen .... [397a] . . Lapis Philosophorum ....
Die Obgemelten, Alle seind warm, dann die Spagirisch Beraitung
bricht die Elementiachen Grad der Kelten K.
Das 10. Capitel des 3. Buches, Huaer S. 25—26; 963—964.
Damit scbliesst dieser interessaate Auszug aus der Schrift „De
Gradibus et Compositionibus" in deutscher Bearbeitung; es ist zu
bedauern, dass der Anfang fehlt.
BI. 400 — 415b wird hinten bei der Magie unter No. 125b
besprochen.
Bi. 417 — 454b „Kürtzer Außzüg vnd verzaichnus der gebräuch-
lichsten Ainfachen vegetabilischen : Animalischen . vnnd Minera-
lischen Stuck ; Krefl't vnd würckhung : Auch wie man Jedes
Tnderschiedlich Erkhennen : Erwöilen vnd Nutzlich gebrauchen
solle.
Ein uns hier nicht weiter interessirendes Verzcichniss der Simplicia
mit Angabe ihrer arzneilicheii Wirkung ohne alphabetische Ordnung,
mit Pfeffer beginnend und mit Syesholtü schliesseud.
41. Salzburg, städtisches Museum Carolino-Augusteuin, Para-
celsiaiia No. 155. 16*. 262 Bll. Von zwei Händen aus dem
Endo des 16. Jahrhunderts geschrieben. Auf dem ersten Blatte
der Eigen thu ms vermerk „Casparus Diieierus est vorus posaessor
huius libellj. Anno . 1615." Die ersten 132 Bll. nimmt eine
naturphilo.sophische Abhandlung eines Ungenannten ein, welche
1571 aus dem Lateinischen iüs Deutsche übersetzt sein soll und
„Anno 1597 Jahr geschriben" ist, wie eine Notiz am Ende be-
Mtgt. Hierauf folgen 3 unbeschriebeue Bll. und auf der Riick-
]3S IL SdirittM, wtkb« «fob 1b 4«b BsMr'aebnt Stmattnag^Mn tal*^
Mit« (Im risrten «ine Iwmklto FodcrMtchnang Am» n>p«ricuta
p«rfor«tutn L. <ian>tHlei)<), »odann:
Bl. 137»— 1-tßii Ein TraoUt . D«ct«m Theophrmsti Panaelii . von
hipericoa . oder PerforaU. So auff Teütseli Saat JduiuH Kraut
gtaeot Wirt.
PerroraU Ul ein liillT xn aller olTnuRg. iDveadig und Bu«irondig
der baut. Auch wa.'i iliirL'h [lorci'« mI gotribiMi wcrd«iD, [:>t guet
za vnnden vnd was dauon koiubt, aucli wo fl«iKk not ist au
zielen . odiir zielioo . , Treibt alle Dan lertrcibts on
scliadcn hinwcckh. Das sey von der aller Edlesten Perforta [!J
gnucg gesagt
noser4*.&l. VIJ S. I5fi— 162: FolVEd. I S. 1039— 1042. ünwr JUcr.
«timmt voUkommeD mit dem Augsburg«r Dnick von 15li8 im Anhang
za <l«m Aphori.'iincncommentar iliMiein (llwil I No. 100) ood Lit ent-
weder dircct oder indirect daraus abKwchriebeD. — Aaf der KQcki>eite
den letzten Dlatles dieser llandüchrift lindol sieb ein« leidliche Abbildung
Ton Polvgoiium Ilydropiper L in beinalter Federtoidmuog. sodann auf
ßl. 14Ta — isla Sin ander Tractat Doctori» TbL-ophrsfli pnrn-
celni Ton der penicaria.dai tit tob Flöchkrant . oder waiier-
pteffer.
Die Natur caichnut Ain ioiles govechß. So von ir au^ect. Za
dem danue m ^et ist Uarnmb wan man erfaren will . was
die Natur geukichnot hat.
KbcnfalU Rani mit dem Text in dem ebengcnaonteD Augsbui^r Drucke
jibereinstimiDODd (Thoil I No. 100); Iluser a. a. 0. S. 131—141 resp.
1030-1054.
Folgen IH BU. die nichts ParaceUiMhe« onüialten (von den Winden,
von den l'i Zeichen mm ßlntlassen. der 7 Planelen Natur und Eigen-
achaft). Aur dem nächsten Blatt« von ihnliclwr aber spaterer Hand
folgender Vurmork: ^Da» Bichcl hat mier verert Hans Balscheio {?] Sol-
tat mein ou(gc«»l einer er liaLi Iwkhumcn iii Prag wio der bebemtsch
khuaig mit seinen wol i&t geschlagen worden da hat er mir es am wci-
sen Perg xa Prag gceehenklit Valentin Penndtinger bin ich genant,
idi fior die feter in meiner baut, das Pabier bt mein ackher, darumb
bin ich »0 wackher. die foter ist mein pilaog darum bin So khlueg, . .*
AIm 1620 am weissen Berge hat das Buch seinen Herrn geweohi*elt. —
Folgen 3 leere Seilen, ein Rlatt „Schwebel öl zu machen" und nach
einem Wrcn Blutlo auf 39 BU. von derselben Hand ge<H.-hriel>en, wi«
Hypericum und Pemicaria:
ßl. IWii — L'HTa Ton vraprug itr Hiatüm ■ daria von Khluigcn:
Bpinen Krotten .wiaraoiKnbMiitndHuetenBalugakaiidletwwrt,
I
U. SxbriflciL, «clchij «leb In (ton llu»er'acli«ii Sumu
Üudan. |:13
Das I. Capitol . DIo weil der Älmcclitig got niL ....
Der Test stimmt mit Huser 4''-EJ. VII 5.278-2^15; FoP.-EH. I S. 108S
bbt KKU tiomlich gttiuu üborciii und ist wuld hu.'« i)v<m Drucke von 1570
in den „Troi Traclat" (Theü I Nu. 113) «.'iiliinmiDüu, <ko dorTitol obciiso
laut«!.
Da difi>e H haridscliriniiclieii Paracclsiischen Tractute, welcho uin
1600 genclirieben sind, aus Drucken direct oder iudirect entlehnt sind,
so ist Urnen nickt viel Bedeutung beizuinoiMen.
42. Henw^enburg, Bibliotliek des regtilirten Chorherren-
Stiftes No. 307. Incunabel in Fol'. 34 Bll: Pctri de Mon-
ingnaDa .De urinaruin Judii^ÜM" und .loh. d« Kottiiim kFh^üi-
culu» mudiuinnA" Vtmutü.» 1500. Auf dem Rinbanddcckel die
JAlinahl 1542. Auf diMn ci'steu lilaltu dus Bunde« vor der
Incunabcl «teilt handNchriftlich:
Ein tractat Dootorii Theophratti Paraoehi vom Hyperioo oder
Perforata, so aoff teutsob Sanct JohanneB Kraut gcnandt wirdt
Pcrforata ist ein huIlT Zu ullor offniing inwendig vnd aufwendig
der baut auch v-as durch pl>re:^ so! giUribon »crdun, ist gut ziu
wunden vnd wiu davon kompt, auch wo llei-icli nott ist ziti
zigeln oder ziehen uobi [i'] alle phantik-imaUi im menschen, auch
außerhalb gleich wie die ('orallen [Schlutu auf der
2. Seit« des Vornetzlitatloii:] .... nach dem allen mit halb ao
viel gewürzten [?gow:iächon?] tragantcn vermischen vnd also von
Hidi !i«lbst an der Souncu digeriert, xa nllrn gciidurtcu wunden,
bewehrt, da« koiii Kchwiiiden hcrnuidi kompt, vnd tiuhi-t du
geider BÜMmmuu, da.« keines Oefl'nen [helftcu?] bedai-fT, vnd
weder [wendet) für kemmen [krümmen] vnd lahm, wo lahm
wunden »ein oder werden möchten, So ist auch oiii weniger, ua
werden oiTon wunden gehuven |?gehawcn?],
Dies )<timmt »o vollstüudig mit dem Abdrtiok in der Augsbarger Aiu-
gibe der .\phon>^müD über«ia (Thcil I No. lUO Itl. J 4,'— J,* Zeile 8 v. a.\
daiw man doch wühl eine Absohrift nach diesem Druck annehmen muag
oder wcuigHtcn« den allerniichHteu Zusammenhang zwischen Druck und
Unndschrift Hei Huscr lindet sich diiM 4''-Ed. Bd. VII S. 155 Zeile 20
bis S. ItiU Zeile 9 stellenweise. Vergl. auch den 1. Druck von löC7
(Tti«il ) No. 9ü^, wo «ich dicMolbou Abiiclmitta aber mit vielen kleinen
Abweichungen tluden.
Hinter der Iiicunabel ein weilercH Mncr. von 21 BD.
Herbariui Theoi)hra*li de VlrtuUbui hebanim Radieum Seuionm
Aleaaniae Patriae & Imper^.
Mol«!
134 IL Scfariflen. ««Iche tieli ia den IltuDr'aclien Sunncbiufabtn finden.
Proiogu». Diewoil Ich Bebe dui die ArUne)' Inn deuUichc Na-
tioB von ferreno tanden mit grosMnu kosieo mohe vod arbeit
***** vnd viel »orgfalLigem küinmcr [?] hat mich sulcha bew<!^t Ein
Argumi'iit xuo nchmi.'u ob uicht Üeötsuhlaud solcbif »elbs hvttou
Inn Ihrem gcwnliU vitd olin« der frcmbdcD tninsmsrjna Auch
mochte boxtitliii In Irer Regio» vniid Impeno. In» dem hat
sich beluodeiiD fast noI vocl fjenugsam alle ding vberllQB.siglicb
xuliabcD Biiff eigen budcn grÜDdcnn vnd gütt«rn kuo einer jpg-
lictito krauckhoit, wie diMclbig«! entg<^cn stehen vnd zuliundi-n
kommen . vnd zu tlcm nactiwi» [noch vi!?] mi>hr Artxney vnil
bctwer daii Arobia ('aldea Poraia ürccia vermügen aIhd da»
billicher wehr sie beschiektca Irr Artiney von tos DouLscbcn
sin wir von Ihnen sind auch durmaMon 40 gnet das auch Itaita
vnd Gallia davon »ich nicht euiuerer) mögen. Das aber nbun
«u]clii3 Zeit nicht Inn (üglich kommen sein oder fiirgonohmen
worden tinr Italia gcthan die ein Miilter der vnwiitscnhoit vnd
vuerfarrenheil ist, linl die Deut^vhea dahin gebracht, das sie «utT
ihr eigen gewechs nichts gohiiUuu haben . allein alles ans Italia
zunehmen oder rber mebor, das ist der Scupu» abor der minder
nutz beniU!^euolget
Do Elleboro Albo.
Von den blottcrn der Schwarlzen Nysoawurtx . . .
Von der schwartxun Nyscnwurlx Erkläruug der
Wurtüen wie siesol in einer iglichen Krancklieitgebenn
werdenn: Zum fallenden, diose wartz so) Im abfallend MoDn<lt
genomen werden, Im Zeichen der Wage, die dan mit dieser
kranckheit vnd in planeto Voneris gedruckiiot am schatten von
dem Borealii^hcn winde das i»t von Mittag [.mitteniachl" über-
geschrieben]. Nun ist der Alton brauch .... Zum Podagram
. . . Zum Schlage . . . Zur Wassersucht . . . von andorn
kranckheitonn diosenn gemcllcn zugehörig xu den die^o
Wurtz guett i«t . . . Additio Tlicophrasti äupcr Coaec-
tionem ilcrbae et Radicis
Hnser i'-EA. VII S. 01—108. Der Schlnss lautet" auf S. 40:
. . zu extrudiren. dan nicht allein das Inn bemeiden Icranck-
heilenn gut #oy wio gwichrieben ist, sondern der Magnes «eucbe
den brauch ein vnd heilet alle rupluras vnd brucho jnn nidt
vnd jung, er 7.euche die govlsuche aus, die wa^enucho wider
turucke, vnd mit sampt den addilionibus so jm zugidiorendt,
von welchen mc xujKhreibeit lu viel mehr, so ist doch der kinige
[Einige?] (irocnw Inn demselbig an sich %a Hohoii, rnnd hinder
II. Scbriften, Kulche sich in den Huser'achco Sa mmc laus gaben findeo. 135
sich zu treiben vnd In loco digerirea vnd den Bruch in Dydimo
coDsolidiron wie dan Idq der practica olTentlich verstandeon
mag werden nicbt not alle diugk dou vnwisseoden lun das
tnauell keuenn.
Das Mscr. ist jedeuralla nicht vom Huser'schen Text abgeschrieben, son-
dern beruht auf guter handschriftlicher Grundlage. Zu beachten ist,
dass keiner der Drucke vor Huser den lateinischen Titel gibt, welchen
unser Mscr. schon bietet. Dieser Titel wird nur von Marcus Ämbro-
sius in der Vorrede zur Neisser Ausgabe „Ex libro de Nymphis" 1566
geuanut (Theil I S. 121). Ebenso ändet sich das scheinbar Wider-
siunige: „De Elleboro Älbo . Von den bletteru der Scbwartzen Nysen-
wurtz" direct nach einander ebenso nur bei Huser S. 64, wo der That-
bestand der Handschrift in einer Nota an den Leser besonders dargelegt
ist; also auch hierin hat sich unser Schreiber offenbar skrupellos an
seine Vorlage gehalten, welche, da Huser Theophrasti eigene Handachritt
hier benutzte, wohl das Original gewesen sein könnte. — Es folgen acht
Blätter, welche ein medicinisch Büchlein bringen, 1488 dem Herzog zu
Oesterreich, Crain etc. gewidmet von anderer Hand. — Danach von der-
selben Hand, welche den Herbarius Paracelsi geschrieben bat, auf
10 Blättern:
S. PhilippuB Theophrastug FaraoelsuR de Hohenheim. Kunat vnd
natnr der Alchymia vnd was daianff zohaltten gy, durch sieben
gegründte Regeln gegen den sieben gemeinen Metallen zugericbt,
sampt einer Vorrede, mit etzlichen zugethaneu stücken vnd be-
schlüssen abgefertiget.
Vorrede zu allen Alchimisten vnd leseru dis büchleins etc.
Ihr lieben und crfarnen mcyster dieser bunst in AlchJmia, vnd
alle die ihr durch grosse Verheißung reich zu werden beginnt,
oder begierig seit, weil [viel?] Silber vnd Golil zumachen, wie
dan die Alchimia vielfältig lehrt, .... Die erste Regel ist
auff des Mfrcurij art vnd von seiner eigenschafft
die ^ Regel vom Gold seiner Artt vnd natur (Wesen-
heit) . . . Dens et natura nihil faciunt frustra . . . Erzt
vnd Bergwergk zusuchonu .... Recept der Alchymia
. . . Das ist die Kunst .... Von der Hitz Mercurij . . ,
Was Alchimia vor ein thun sey . . .
Es ist das CoeJum l'liilosophorum sive Über Vexationum, Huser 4''-Ed,
VI S. 370 — 395. Huser konnte das Original man u.script nicht benutzen,
wie er im ('atalogus berichtet. Sein Text weicht von unserer Hand-
schrift vielfach ab, namciillich auch in der Anordnung in den ,/.ugo-
tbanen stücken". Der Abschnitt „Erzt vnd Borgwergk zu suchcnn",
19g n> Sdiriflen, «olch« rieh in den Qusar'itebou S4uinieUiticiilii<ii find«a,
lliucr S. 391/92, ut auf S. 387 verstellt, wie sich da« auch in einem
Wollenbiitlclor M»cr. (ü. oben No. 3^!) und in den Drucken vor llut>pr
v«u 1067 und 1574 (Thuil I No. 90 und 1Ü3) findet. Der Text dicecr
friih(>i-oti Drucke ntulu miTienu M»cr. übuiliimiU viel iiiilier als der IIusoi*-
8chc. Itoachtenswerth i.il auch, dasü unitor hUcr. im Titnl weder von
HCoelum philuBophorum", noch von ^[.ibcv Fixation um", noch „Vexa-
lioDum* etwas auyt. vul. das Wolfcnbiittelcr Mscr.
Alle Mitlhoilungen aua dieser Iland&cbrift verdanke ich dem ver-
storbenen Prof. Dr. Abcrlo, k. k. llorrHlb in Wien, nur die Ilomcrkunj^n
dazu »ind mciu l'<igoiilhuin (meine Ititio um Zusendung ilor llundiKihrift
wurde idi^idilüglicU besciiiedßn). llofrath Aberle meinle, dni» der ){anzc
liandst^hriftlicbe Inhalt dieses ])ur:hes vor 151'2 «'"schrieben sei, in wel-
chem Jalir Incunabcl und llandachrift gebunden wurden. Da ich die
llaudfiL-hrirt nicht selber prüfen konnte, wage ich kein Urlheil abzugeben.
Judcnritllt l'üHt dil' Nit;iti'rsclirift iillor dr\!i Ilohenlii'im'schor Trat-tate circ-a
in diu ^lillt^ des 10. Jaljrhtinili>rtit: allo beruliun ^ie auT liandMchririHuher
Ueberlipferung. Von batoiiderer Wichtigkeit wäre m bei der letttcn
Schritt, welche wegen Hohen heim'scher Urheberschaft nocli Zweifel er-
weckt, wenn sie vor das Jahr 15+*.ä, also cradezu noch in Uobenheiin's Le-
bouszcit gesetzt wyrduü dürft«, Jedenfalls vordianl dies Horxogenburger
KUcr. einig« Bmchtung.
43. Erlangen, Univ. Bibliothek. Mb. 1714. 456 IUI. 4" von
verschiedener Hand im Id. Jahrhundert geschrieben. Der Mchon
in dem 2. lieft« der ParaccUusforscbungen lS§d S. R(i und 87
Anm. augcxogcno Codex cnthrdi bauptäacblich ßergwcrksberichte
aus Schwatz, und Umgebung au» der i-rsten Elälfle des IG. Jahr-
hunderts und metaltui-gisuhe Anweisungen, Hier iuterei^irt uns
nur da* Folgende;
ni. 4ur)b — -14Hb Extract Ausem Opvus des Buechs AitronomU
Magna : Oder Di« gantze Philoaophia sagax der gros.sen vnd
kleinen Wtilt, de» Von (iott Uocberlcichteii, crfahmeD,
vnd bewerten teitscben Pliiloitophi vnd Medici Philipp!
Thoopbrasti Rombasi, genannt I'aracelsi magni Darina
er lehret es gantzen natürlichen Sigi^mundus feyer-
abont Anno 1571 Mit. Rom RoyU. Mayst: gnad vnd freybeit
auf 10 Jahr k
Gctruckht xu Kranckhfort am Mayn, beim Marlin Lech-
lor, in Verlegung Hieronymi feyerabcnds ic 1571
Ut. 406 bogiiint „Duä Eiato Buch Philippi Thcophrasti ParaceUi
II. S«hriri«n, «eiche «Ich In 'Icti niuar*«ch*u SammeloasEaban findcu. 137
Philosopliiae SiikacU Ae» HiramÜHclicii firniaincnti. der Grosioo
Tiid Kleiii(!ii Wi'It.
Das enitc CapitI Zu dem orston ein VndBrricht 7.ü erkennen den
Anfang ])io NotturfT orfordcit but, dumit desto
Leichter mein nachualgende noechreibung diß wcrclth» voretan-
dcn vod gomerckbt werde.
Eine Alxtclinfl dor 3 ciHteii Ciipitol dur A^itrönoraia Magna nach dcr
Prankfutt«r Ausgalif (Tlicil I No. 131 111. 1 — 'i.H). IUe Vorrcdon sind
we>ggela8!veii , da» (icgel)ciiQ ist aber koin Auszug, sondern eine voll-
ndig« Abschrift, um 1:V.K) ca. veranstallet. Ilusor 4"-Ed. X S. II 1)1=*
Fül''.-&i. II S. 338— ;i58.
44. N'Omberg. Gemian. Miiseurn, Codex Ko. 9829. Titel +
CI. reih nuni. Uli. fi". von einer Hand an.-* der zweiten llnifte
des ](>. Jatirhundert.1 fzc*<clj rieben. Die Jahrzahl 1^70 auf dem
Titel ist Wühl die der Niederschrift. Schwant und rotli ge«(:hri<^
bcn: die Fipuren roth Rozoichnet in schwarzer Umraudnug.
Dor Titel lautet: ArchidoxiH Mugiae Siben Biiecher. Dos
wciitl. boreiuptL-n. 1). l'hilippi, TbcophrUNtJ I'uracelsi
Ab Hoclicuheiin In schweJtz. 1.&.70. [darunter B. und U.,
twi«cli«n beiden Rucbstaben ein Kreuz an des«cu Stamm in der
Mitte I) unten V und Aj
Die Riick^teit« ist leer. Auf dem folgenden Blatte:
Vorred In Daü I Buoch der Archidoxi^ Magiao.
E« württ nit one sein *o dise vn.tere schrylTten au lag kommeo
wcnlen, dajt sich treffenlich vil leött ab vds verwundern wer-
de», (ii«er wuuderbarlichur kröfftcn halber. Die io den Mfitallen
( . so mit der Hortli veruinigt seiiid.) stecken, . . .
DI. xjj' FBr die P'allendtMUcbt So Im Haupt ligt.
DI. xvij* Züo erhalttung ileti go^iclit.« ain figur.
DI. xii' Ain Singna zum Hirnscbwinden, vnd sonst zuo
Manichorlay Kranckbayteii des Haupts.
Bl. xxi' Contra Paralisym uin Singna.
BI. XX iiij Aller wollt gun»t vnd Inüundorhayt grus^ei' I'o-
teotaloii. Durch beytraguug diner Caracter SoIim xiio*
bekommen.
[DicMF Aluchnilt fehlt bei Huner, der aber mit den beiden Linien eine
Litcku anzudeuten Kcbuini, Hndet sich aber auch tn zwei andern Hand*
Khriften, wie wir gleich sehen werden.]
DL xxvi' Für doD Lendonütoin vnd grüeQ ain pfiniag.
138 "• !^<'hriftoii, n*kh« alcb In rlw Huaer^Bcheo S«mmelau»g»beii finden.
BI. xxis* Zoo den gi;burtii glidora.
BI. xxxiii Von atnoin RoU, dun 08 LaiiDg leben mag.
BI. XXX v Ain Syniputhiu Sulb xuüiuuclica.
(Unser „Kin Wqiidt Sali.").
ßl. xxxvi* Ain nnder Waffenitalb.
Ol.
x):xTij' Ain Sympiithia Ol wider das Podagra».
BI. xxxvij' Aiu Siagna wider das Podagraa (lluser S. 8i
Zuile 7 ff.),
ni. sLi' Alle Baln brach xuo haylcu CIluBer S. 91).
ni. .\l.i' Ain Sympathie Salb wider (las l'odagra.
BI, xLij' Wider die Leino vnd Coiitractur.
BI. xLiij' Für die Coiitraftur Aiu Singna.
ßl. \[jv* /,iio dem ItluetriuO der Frawen Menstrur» go-
natiot.
(Die beiden .Sigille .lind in der Itcilienfolge vortauaelit.)
BI. sLviii' Ad Leprain.
Bt. L' Zuo dor Suhwindt^ucht.
BI. Vü' Wider den Krampff Ain Sirigua.
BI. Liiii' Zum Ilortz Zlittern Ain Singnii.
IJI. Lvü' l'raeparatio Olej Coraloruin.
ßl. l.viii' Finis l.ibri I Archidoxin Magiae.
BI. Lviii* — Lxxx' Liber II Archidöxi.* Magiao. De )2 Si-
gilli« et secreti» Illurum.
BI. Lxxxi' — Lxxxvi' Liber III Arichdoxiti Magiae von der
Natur vermögen.
BI. Lxxxvii'— xCi* I.iber IHI AriUidoxis Magiae De Ta-
bulln Trau-ttiiutatioDia Metallorum et Tonipore eorum.
(6 Seiten Tafeln.)
BI. xCii'~Cxi' Liber V Arehidoxis Magiae De Speculo [!]
ConstellatiODO.
BI. Cxii' — Cxxix' LiluT VI Arcliidexit Magiae De Compoai-
tione Mctalloi'uin.
BI. Cxxx'~CL' Liber VII Arcbidoxiae Magiae Do Sigülis
Planetarum,
B!. CL" Kinis Libor VII A rchidoxiae Msgine De Sigillis Planetarum.
Da.1 Mscr. ist werlh^oll, weil es vor alU^D Drucken nauh hand-schrift-
lieber Vorlage geschrieben ist und älter und vollständiger ist als alle
mir bekannt gewordenen Uiindscbrifto». Der Text weicht im Einzelnen
von dem Diuer'i* und dem damit tibereinsiimtnonden der rrdhcren deut-
Kohen Aoi^ben von l.'i71 (Buch I-IV) und 1^72 (Buch V— VII; vgl.
Tbeil I No. IM, 141 und 142) liiulig ab, desgleichen von den aiidcrn
n. Scbrifteo, velche sieb in den Uuser'schen Sammelausgaben finden. 139
DrucleD und Handschriften. Beachtenswerth erscheint, daas die grosse
Lücke, welche der einzige deutsche Druck des 5. Buches vor Husor auf
S. 117 unten aeigt, in unserm Nürnberger Mscr. zum grössten Theile
schon gleichlautend mit Uuser's Text ergänzt ist. Was die Abbildungen
der Sigille betrifft, so Ut zunächst zu betonen, dass der Schreiber offen-
bar weder Griechisch noch Hebräisch verstand, also die Buchstaben ge-
dankenlos abmalt. Diese Figuren stimmen meist mit der ersten Üorn'-
schen Form, welche auch Huser io seinen Text aufnehmen liess. Auf
dem Revers des Sigills zum Himschwinden (Huser S. 75) ist das ito/ü;
ganz we^elassen, obgleich ein Raum dafür frei ist; das für den Lenden-
stein (Huser S. 78) woicht in der Inschrift des Avers beträchtlich ab,
ohne dafür mit Dorn's zweiter Form zu stimmen. Die beiden Charac-
tere auf Huser's S. 79 gibt unser Mscr. etwa in der Mitte stehend zwi-
schen Huser und Dorn's späterer Gestalt. Die Sigille im 2. Buche sind
den Iluser'achen ähnlicher als der zweiten Form Dorn's. Das Scorpion-
bild (Huser S. 99) gibt unser Macr. in zweierlei Form, die erste gleich
Huser im Text, die andere in vielem der zweiten Gestalt Dorn's nahe
stehend, aber doch noch etwas abweichend. Die Zahlen in den Sigillcn
des 7. Buches stimmen weder mit Huser noch mit dem 1. Drucke (Th. I
No. 142) völlig überein.
Das hier und in dem Münchener und Wolfenbütteler Mscr. (No. 47
und 46) eingeschobene Sigill „Aller Welt Gunst" zeigt in den Hand-
schriften wohl viel Äehnlichkeit, weicht aber doch in vielem ab, wie
denn auch die Texte vielerlei Abweichendes bieten.
45. Osseg, Ciaterzienaer Stift, Mscr. 43. Fol". 191 von mehre-
ren Händen um 1571 geschriebene Blätter. Auf dem 1. Blatte
von viel spüterer Hand der Eigenthnmsvermerk „Pro Monasterio
B. V. M. In Osseck . J. Benedictus Abbas. Anno 1697".
Bl. 1' — 3* Faracelsica libij duo. Des hochberümbten Theo-
phrastj ßambast, darinnen er tractiert de lapide pbiloaopho-
nun, vnd seinem gevattern Augustin Sattler, Barbtcrer
zu Judendurg Inn der Steyrmarck zu lieb geschrieben
hatt.
Mein gemüett stehet dermassen zu dir lieber govatter ÄugnaliQ
dz ich dich nitt lihan vnbegabt lassen Inn Rechtem guettcm
vertrawon: Du bist aber wie ich vernimm gar liederlich, vnd
gibst den sachen khoin Hechten außtrag: willt deinem Hermes
nachvolgen, so wundert mich nitt dein verderben; dann gedenkh
dz Hermes deinem ver.itandt vill tm hoch ist ... .
140 n. Schridod, ««Icho sivb in 'Im l[uwr'«Gh«n SiuDm«l«iMgibeit Itsilon.
Geben eu Kritinburg Fq Knrodon . Aano . 1540
Das M.t
ßniii librj «ccundi iwirHcoI^^ica.
K'eicht von i
der Mol«
dem entlcii Drucke BodoRst«in's
morphosis von IÜT4 S. Sti^— 272 (Tbeil I No. 157) nicht erheblich
vonn auch vielfach kleine Varianten vorkommen, geschrieben bt e«
itidicr vor !574. Ea Tehlt unaerm Mscr. die „rracparatio olej ADtimooij
ad idtMn." Dor Schreiber war im Latein jodeDralls wenig beschlagen
Das Wiohtig!<to wäre die Jahntahl 1540, die ja in llohenheim*« [<el>oiH
xeit passt, wnhrcnd Bodcn^toin und Dauer (Chir. B. u. !?chr. Folio
Ed. App. S. 760 — 81) beide die für Ilobeaheim gani unmögliche Jahr'
ulil 156] haben. Doch wird das Werkchen noch nicht xa einem echten
gestempelt durch die Jahraahl imserwr Handschrift — Bl. 4 unbeschrie-
ben. Auf ni. 5 von dor i'lcicli*.-n Hand fluchtig geschrieben:
Ex lib: 711 de na. rerum. De transmntationibus rerum
naturalium . in fiuc.
DeUgleicheu mügen auch Perien gemacht werden guetten
Corallen Imm schein ganti gleich, aber auch nitl Inn der tu-
gendt. [naser Bd. VI. S. 312 Abs. I und 2.]
Der flachs lu ainer Scydeo gesotten .... weben wie bftumwoll.
[Ebenda S. 313 Zeile 6—10.]
BL 6a — 1Gb von demsvlbea Schreiber geschrieben sind schon in
der Einleitung S. 29 — 39 abgedruckt und l>C9proclien : sie cuthalten
Titclvetzeichni^e.
Bl. I7a IJber tertiiia de Archidoxis Ua^ds Ton derHatnr vermögeB.
So du nun ain Coniunction Martis vnd Saturoi amm htmel
«iheal
Die Abweichungen von IloMr sind gering. Die bei Uuser and dem
I. Drucke von 1571 fehlende Inhaltsangabe .von der Nattir ver-
mdgen" findet sich auch in dem eben besprochenen M»cr. desGenoan.
Moäoama (No. 44). Dom sagt „Do nonnutüs Naturae commanioriboj
secretu*: <taK WdlfenbAtleler Mvcr, «elcheei wir gleich bc«precheo werdea
(No. 46). sagt .Von der Xattur der Metallen" (äbnlii-h das Ui&cbeoer
No. 47), was nicht passt und Welleichl einem Lesefehler setoeo Ur-
sprung verdankt.
Bl. 18b Über Quaitat Arckidoxii Mag. De iraanaBtadonibBs ne
[Der Schreiber aweifelte wohl, ob seine Vorlage traosmuiatioae
oder tiansmutattoDiba:< sagen wollte] metallorruB «t tempor«
eorvm
[Im vorau»gehenilen Tilelveraeichai« (siehe Etnleitang S. 33r.) ist die
Eintheilung der 7 Btlcher i;euau gefebeo und dud das fi»%eode Durcb-
öuander! Di» Miicr. d«r .^rchidexit Hagicm hat MM ^ikfaiettiga odar
n. Sehrincii. wcl<h( «leb in den Siuer's«h«ii Samm«1itu»gnbea flndcn. 141
wenig rnibore Hand Ruschrioben «od iler Schreiber dos TitclvoKcicli-
nbtiee nahm es einTaub in sein» llundschrift uuT und hat golefjoiitliuh
plvras QU den Rand corrjgirt und Mpiitor nüllwt woit«r gosclirieben bezw.
ScIbisIgiMckncbuul'jt i>iiig<;fiJgl.J
Bl. 20a Volgcn Etliche Traotat in philoeophia das .1. von vod«r-
schaiii der Zcitt Di^t .2. von geberung vnd crhnlluug
der 4. Elemontliitchon Corpora: Das .3. vomriiiisuh vnd
der Mnmia . Da» .4. von dem vodcrscUaid der Corpora
vnd spiritUK, Das .5. vom sctilnffcn vnd wachen der
leibor vnd gaiüter . Uurch .D. Theophraatum von
Ilocbenheinj.
Von dem vodentcliaidt der 7.oHt vnd wie sich nach oolltuhem
alle krefllen vnd vnkroirton verwaiidlen.
Vom vu(lcr»chaid der Zuitt vud Vcrendorung der krofftcn zm
philo!<uphirrii, ist crsllicli xiie wissen, diw die Zi'iU irti Jur
vugioicii int. vnd nach dur /eltt fiuli alle kretUen vcTwandluii,
all vnd xue nemen, wie der Mon vnd vmbgchQn wie Im Kad ....
~^f-\. Coil. Vicnnensis 11259 Bl. 83 b, unsere No. 70.]
ni. '21b Von gL'berung vnd Griiitiluug diu' vim* Elinniontiitujien L'erpora.
Bl. 23b Von dem HciHch vnd Mumia.
Bl. 2St, Von dem Vndcn<chaid der Corpora vnd Spiritu».
BL 29li Von dorn schlalTuu vnd wnebun der Leiber vnd i-aiHter
. , . [Bl. 35aJ . . oder von üiuiuein todt vtid stürben nichts
wiisLe. Finia.
Da» Miior. i?t älter als der einzige vor Unser erschienono Druclt von
lf>72 (Theil I No. 142). aUo immerhin beachtonHVrerth. debrigen.'« »ind
die Abweichungen von llu^ter C4''-Gd. IX S. 394— 413; Fol'.-I'^j. II
S. 309—319) nur gering.
Bl. 30ft— 43b von der entten Hand gtwidi neben:
Ziiber primat de Spiritn rit^"
Der Spiriiu> vitf i.-<i ai» gai.-<t der <lit ligt lun allen glidern ilea
gttiiUen naliirlicbeji leibs
Der Text weicht von dem Uuxer'nchen (4''-Ed. HI S. 1—12; Fol'.-Ed.
I S. 317— 321) im Elniolnon vielfach erbeblich ab. Es int die» M^cr.
wohl gleicbfallH älter als die entcn Drucke von lf>72 (Theil I No. 13ij
uod 141). In der Einlheilung stimmt unsere Handschrift völlig mit
Budensteio; es sind auoh hit^r drtiii ßüchi<r und da» 3. Buch „de con-
rortaiion« membrorum" hat hier gleichfalls 11 (.'«pitel (VgL Theil I
6. 238. 238/39 usd 3a>/81), während die beiden spateren Leidener
Matiui>iTipt« No. 21 und 29 die Eintlieilung in 2 Itüchcr gleich Ilnsor-
ToxilRi bieten. Der von Toxitc» ul» die untprüugltche uigenlandenea
142 l(- Sfbritlen, «»lebe »kfe ts dcii Iltuar'srbea S«iDiii«UinKib«ti Gadeii.
Anonluung DodonKteiii'« bietet unwre Haodscbrifl also eine willkotomcne
BetUtigung. Aucli der Toxi »lelit dom Boileostein'schen eDlschicdeu
»über, wenn er nucli nicht völlig dntnil öliercinflimmt und violfai'li
weniger gute l<CHarlcD biotut. AuT Bl. 43b folgt dann noch etwa:«, wa.s
Dodenatein nicht bat:
Liber Quartus . Das Erst Capitt).
Die Elementiitclie Art so Inn viu ist, auit^rhalb der Glider,
weeen, vnd wz gomelt ist, habeii Ire Interpretationes also
Das ander CapitÜ . Wie oud aUo die .4. Elemeat ....
. . die andern Glider Elomentum aquv ic . Fini»,
Waa alle«) nur wenig von Iluitor a. a. 0. S. 14 abweiclit, der die« freilieh
ab AnTanji oin<» Liber quiutus betrachtet, während der eben schoo
genannt« Leidener ('oAex (No. 21), gtcichfnil» Liber Quurtti» ^chrwibt,
mit welchem unserer llaiidHchrift abweichende t^etiurten aber meUl nicht
HtiinroeD.
Die zweite lland fährt nun in der Archidoxia Magica fort:
Hl. 44a — 4du Liber .V. de Archidoxis Magicis [n. Tb. ab-
geacboitten]
De Speculi ConiilellBtiono . Diß kiinigelidi Instrunient sae
bereiten. i»t es anfencklich diMe mainung
Mit einigen Itandcorrcctureu unscbuiDcnd dur ersten Hand; der Text
weicht voD Ilu^cr (Bd. X Appendix 8. IIa — 123) wenig ab, ist aber
stellcuwcise etwas gekßntt: ilio Kümungeu stimmen iiielxt mit dem
1. Druck (Theil I No. 14ä), namentlich auch die grosse Kürxung am
Ende der Seile IT üiuer's. — Es folgt von der zweiten Hand (aber
die Ueberschrifl von der ersten Hand):
Bl. 4db — G5b Liber de Imaginibiu Theophras^.
Das Eret Cappittel . Zue beschreiben die kralTt vnd TugeudI,
Tnd wuudcrbarltche wirkhung der bilder, ist Erstlich von netten
auch für zuhalllen woher Sij Iren vryprung genomen ....
Weicht «hr wnii« von Unser (■»"-Kd. IX S. 36<J-3<e; FoP.-Ed. II
S. 300—309) ab und »timrot in den Abweichungen dcf äftem mit dem
einzigen Sonderdruck Theil I No. 142- Es Ut überhaupt beachtenswerth,
dum unser Macr., unter B(.TÜck»ichtigung de* gleich noch zu besprechenden
VL und VII. fiuchc!« der Arcbidoxis llu^c», allen cuthält, was Peroa
in der ebengeDauotcn 2, Auä^abe der deut-tchen Archidoxcu von 1572
im Anhang gibt und was alloa ausser dem Ij. Buch De Compositione
Metalloruni snnst niemals vor der Iluser'scben Sammelausgabe gedruckt
ist, — E» folgt geschrieben von der zweiten llaud und abennaU der
Titel von der ersten Hand hiniugeaetzt:
ir. Sefcriflan, wtkhe *i«b in den llu««r'icheii SamiiiebuftKaben find«!). 143
Bl. fi6a — fOb Liber VI de Aruliidoxis Magicis . D« Compo-
«itiono Metalorum.
Ks Ut nit Mindor liz ilto CompOsitJoiica der Motitlii groß ding
wircklicii in den Ibcriintürlioben diagOD, ä&x in vittl vtid Maiii-
cherlory weg zu bowciiton ist,
Wenig von Huser 4"-Rd. X Appendix S. 124 — 130 abweiirhond und dann
ütlen mit Tbeil 1 No. 142 überoin&timmead. — ßl. 71 und 72 uube-
sdiriebeo. Sodann folgt geschrieben von der 2. Hand und von der ersten
mit der Ceberschrlft vcrsohun:
RI. 73a — 78 Liber Vli Ärchidoxts Mai;i(! De Sigilüs planu-
tarum.
NuD Ut nitt minder die Sigil der plitnctten liaben Aucb grosso
kritllX vnd tug«<ndl, »o die nach himllsclietii laulT, viid xtic
rechter 8tundt vnd zeitt gemacht vnd bereit werden
Von Unser 8. 131 — 1i)S nur geringe Textabweicliungen zeigend; die
Zahlen derSigille stimmeo, soviel ich vergleichen konnte, mit denen in
der Da«eler Ausgabe von 1572 (Thell 1 No. 142) iiberein.
Bl. 79 uubcscbriobon; Bl. 80b — 14l>a ist sudunn von einer dritten
Dand «ino Abbaiidliing über <lie Orudo der Tbicrkroisliguron ohuo
Adtomennung gcscbricben; Hl. 14öb — 14rib unboHcti neben; auT DI. 147a
bis 154a hat darauf der erate Schreiber allerlei alchmnistisehe Recopt«
hricben, wobei er sich cwcimal auf HerlKKg Pliilippscn von
yrn, risclioflii zu Freysingen beruft (der eins „.teini'ni Veltera Pfiiltz-
graffen Ottbainrich mitt aigner band für bewärt üuegesch rieben")
nnd einmal auf D. Joan : l'ontaaus (vgl. Tbeil I S. :{3U) und I'nul
ll«sa; Dl. l54b uubt^chriubcn : Bl. 165a von uiner vierton Hand ein
„Cementum*. Bl. t5&b unbc«cbricben. Eit folgt darauf wieder von
der er«t«u Hand gottcliriobou :
DI. )5Ca — lö^a Extraetum Mtrcurii oorporit ex omnibui metalUi
Tb. Paraeelq.
AuUxiehen de« mfrrurii aus den Metallen, tat nicbt/i ander« dann
derselben Kasoluierung, oder In Ir or»te MatorJ tubringen, dt
ist, Ino ainoD lebendigen mircurium wie er Inu der Krden vor
der molallcD erscbalTuug gewesen. N.lmblich' uin feuchter
Mbleimiger dunst, dor Inu sieb bellt vnaicblbur rnnvurium et
nilphur der Natur, n-cicll« ain aufang sein alter Metallen .
Duer .... mercuriuji «irdt aulT diO wei.« gemacht, vnd soll mit
fioia «rkiiant worden.
Rp. iiij V mercurii .7. mit vitriolum, Salpeler vnd Alaun HoblU
Riirt, [Salmiak] der gar .icböu weiß, vnd .3. mal mit »atts
Hiblimirt my, B ij Kellnerj [?] vndor Muandor vnd sublimiert,
144 II. Schiifi«!!,'
In d«ii BuMfichrn S*niin«1aa>zAbeD findsn.
vud #0 e» kit< worden ist, so kliör mitt niner Teder, odor mitt
ainUDi haseoruss herali v/x subliniirt Ut, dx vbrig snbliiniro
wiod«r wie vor, aolutitvi tliuc .4. mal, oder so Iniitt Ifiit »di nitt
nii'lir Auir sublimicrt SutpliHr mctnllorum
OrocUM aaü den Metallen welcher ilnruh di« gndu«
des Feuers xum A mnll Kubliiniert Iiin nuicn liquorcm oder
q. e. &urj uarballti); Iruusmutierl wirdt, wer dcuD vill grwse
Amg thut.
(Darauf Tolgl iiuch eine „tt'pia moraunnYK'' atif 7 Zci]<?n, welch« nicht
au dem Voih ergehen den xu gcliuroit scheint). Im Text« ßndou sich
mclirrudi kleine Lücken mit .... bor-cichuct, wo der Schreiber «eine
Vorlage wohl iiiclit lesen konnte. Wir haben e.« hier mit einem Para-
colsiiichcn Schrifbitücke tu thun, welches IntKl von llusor zum ersten
Male gedruckt wurde (Bd. VI S. 487 — 440) und zwar lateinisch ^ex
maiiuscriplis ultorum" mit dem au$dräcklichen Hinweis „zuTor nit ge-
tiruckt". her Text stimmt im Allgemeine» mit Huwr. nur fehlt der
2. AbsaU ituf S. IHV „Keduutio — mcrcarialijt" und der 3. Absatz dm Ab-
xchnillos „Sulphur metallorum' von ,Eitractio — crndl*". Für den IcUtrn
Satx ■!«;« emteo Abscbniltcs (liabebin — rcuelandus) scbreibt das &L>cr.
^Ucfcurius vite (?] auri plurimum efißcax in morbis deeperati», et e»t
plane tniraculosum et (^'lottin". Ein Wolfenbüttvler Extravagsncodex
(aiebo nntcn No. T6) hat den cnten Abschnitt glcichfalb deutsch über-
liefert, «eicht aber von dem unttorn vielfach ah und steht dem Latein
HoMr'a näher aU tinwr deubchcr Text, stammt auch aus viel apÄtcrer
Zeit. ¥a iitt recht wohl möglich, sogar hi>chi4 «ahntcheiDÜcb, das»
aoaere Haiid^'hrift den ursprünglichen deutM;heu Teil bewahrt hat,
während Unser nur eine lat«iiii.<rhe ßoarbeitans benutzen konnte. Die
tjJillieil freilich i»l damit noch nicht cn(Mhied«o.
Den Rc«t der Ifand^hrifl nehmen K«ceptv verM:hi«Iener Hand ein,
thetlwoise auf verschiedene« i'apier geKhrietren und mit Zu«ätzen der
ff«t«n Hand hie und da versehen. Rezepte mediciniscfaer Art, aber auch
koMDeli-^che. Back- und Einm«dtervc«pic n. ». «.
46. WolfenbOtWl, lionogl. BiblioUick. 115 M^t, Blaakenbur-
gense. 29 + 4{) Bll. Folio. Alles von einer Hand 1090— IGOO
gtc^hriebea. Der «nie Tb«il der HtlM-far. scfatint anvolbtäiMtig
XU i<eia; er enthält roleendps ParaoeUi«che :
Ttieophraiti Panc«Ui LilMt Da 8S(iit Zodiad. El Xrttarus
Ems.
Eb wirdt Dkhl Ahn mn. So dw naetr Sehriirteo in t^ :
wwdoB. 4* «ck traffbcli viel . . .
*
II. Schriften, «eiche ticb in dea Huser'scheD Sammelausgaben finden. 145
Der Titel stimmt mit der ersten deutschen Ausgabe (Tfi^'' ^ ^o- 1^^)
nad Dicht mit Huscr, von dem es jedonTalLs niclit abgeschrieben ist,
auch wenn ea nach 1591 zu setzen wäre. Text und Abbildungen stim-
men zwar ziemlich gut mit Huser übereia, welcher nach der Ausgabe
von 1571 druckt. Auf Bl. 8b —9b des Mscr. ßodet sich aber ebenso wie
in dem schon oben (No. 44) besprochenen Nürnberger Codex eingeschoben:
„Aller weldt Ouust Insonders grossen Potentaten, durch tragung aines
Characters zubekhomen" und „Virtutes Characteris solis". Es beginnt
folgendermaNsen :
An dem ' vierzehenten Tag Julij, daruor oder darnach wan die
Sonn Id dz Zaichen S [n^tn Lewen" Ms. Norib.] gehet, In
der Stundeil vnd Punkten des eingangs, So Schmelz gut, war
Pur vnnd fein Gold in einem Neuen Tigel, vnnd In derselben
Stunde Geuß es aus, vnnd also diinne, wie ea sein soll In ain
Forma die vorbin darzu beraittet ist, darin die Zaichen vnnd
Character stanndcn, dnrrnit so du dz Metall des Goldes darein
schüttest, das es dz glcichuus solcher Charater vnnd Zaichen an
sich nemen werde. Also khanst am allereheist daruon khomen,
das Zeichen magstu machen, als du wilt es hat khaiu besonders
gewicht, die Character wort vnnd Zaichen, sollen hiudersich
gegraben sein, damit so es auf den Pfenning Stande es Recht
vnnd vor sich stände Virtutes Characteris soüs.
Disor Character macht angeneraen bey fursten vnd Potentaten,
wunderbarlicher weii3, man soll In am Plossen Halß, an ainer
Seiden Schnur tragen, Allso damit er vngeuertich dz Ilertz-
grüeblin erraiche, an dem menschen der In tr^en will. So Er
ainmal angehengkht wirde zu Rechter Zeit,' hat er die cralTt des
Menscbenlebenlang.
Vor „Waffensalb" Iluser 4°-Ed. Bd. X App. S. 81 hat das Mscr. Kwoi
Abschnitte eingeschoben:
Ain andere Wundtsalben. Die Wunden so geschlagen oder
gestochen, vnnd derma.ssen also dz khain Norue Spanader, Hirn,
Hertz, Leber, oder dergleichen ilaubtgtioder beriirt odei' verletzt
werden, Sol man allain ain Weidenholz, von dem Blut, so aus
der Wanden gehet netzen, vtid da'iselbig truckhcn lassen, vnd
dz Iloitz In die volgento Salben steckhen, Es hallt olin allen
Wehtagen vnd Schmerzen der verwundt soll alle Morgen mit
seinem aigonen Harn, die Wunden waschen, vnnd wider ver-
binden, es hailt ohne allen schaden,
Rp. Mis von todtcn khöplTen . 4 T.oth Mumiae, Ain Loth Men-
HchoDschmaltz, vier Loth, Bluet von aincm Menschen, ain Loth,
Kritik d. Ecblbiil J. rumtUiicliau Nctuilltu. II. lU
n. Scbiiftnn, «clcha neb in den UD*»T'i«h«n AktnaieUussabcn finilon.
Lninül »in hulb Loth, Roaenlll swey Loth, Bolj srtDeoj tvey
ImÜi aus diücm mach ain Salben,
Pftinlirucb. Alle zerbrochene Pain z«rknirscht, xumergolt . . . .
[tin^uführ t;Ioich iluser a. a. 0. S. 91 so Ende (loa Haoheai. wo
m UDser Mitcr. tum zweitenmal gilil-J
Im iidrigen stimmt der Text ziemlich genau mit I[ii!«er, wi« gongt.
Zweimul gibt unttcre IUnd)id)rin unter „alij" «ine andere Lesart am
Rand«.
BI. 21 beginnt: Liber aecnndua Theopliraati de dnodeeim
signi» Ol itecretis illorum.
Slimml sicmlich gut mit llusor S. 9*2 — 102. Aiuisor andern IiCSftrtcii
jünd am Rande moi^it die Uorn'äclicn Abweicliungcn in den Sizilien
aotirt.
DI. 2Sa — ä9b Das dritte Buch von der Nattur der Metallen
Theopliraati Paracelsi.
Reicht bis zum leUlen Absatz der Seite 104 llusor's, welcher mit allem
Weiteren folilt. Walirathetnlich ging dor Rott der Ilunüschrirt verloren.
Audi hier gibt unsere Hundscliriri mulirfach andere Lesarten unter salij"
am Itande.
Direct stamml unser Miicr. nicht vom ersten Drucke von lö71 ab,
hat aber selbst (oder seine Vorlage) auch die Dorn'sohe Bearbeitung
benuut (Theil I No. IS.'i und 201). Wäre das Buch nicht al- unet^ht
zu betrachtL-u, so mtisutc man unserer sauber geschriebenen Handschrift
griiM«ore llcdcutung wohl Kuerkcnnon.
(v« folgt mit neuer Folüruiig von d(>ntelben Hnnd ebne Nennung des
Autont:
Von den vier Materien der vier Oeinter von den vier
EKli'io '^'^^i' l'legi" des Himets, als der Nidßrgaiig, Mittag, Mittof
nacht vnnd Aulganng.
Mwiralls nicht von Paracelsua.
I
47, Mdtichen, Hof- und Staatsbibl., Cod. Germ. A. 14, III.
(Moll, in [355J). 51 Bll.-l". Au» dem 17. Jahrhundert.
Arehidoxii das 11. vnd 12, Bnech von den Zaichen Carnctcrn, SigÜ-
lien . Büdeia . vnd Ihren gehaimbausen . TheophraDty, Paracelty.
Vorred. Eh wird nit ohn sein, so dise vnsere SchrilTteii un tag
khomen werden, das »ich vill Anxebnliche Lcilh. ab vns ver-
wundern wenlen . di^er wunderbarlichon Crelftcn halben, ko in
den Metallen so mit der Zeit vorainhurth werden sti^akht. Dan
«8 werdeiiti Ktliohe (ür. superstieionischfi oder Abergläubische
Zauberiiwbe, vml vnder die Vnalirlich ditig Keoliiien vnd sellon.
II. SthriftMi, wnleh« deh jn don HQKsr'schen Sammelaiis^Bbea finden. 147
*
Darneben für ein Oreyel vnnd «bgSttisoh inittol ikc]it«i] . als ob
mir die Coniurntionea tinbolicn.'«. Da.« Hein die Teiiriiclicii tie>
»bwcruDKen . darzii gebrauelitan vnd haben miißen. Dan ww
dcD fit nagen, wie tnodit es mii^licb sein, das d'we Mclall mit
äea CaractoruD . Buchstaben vnd ZuubL-roy. odor 'IVitlele hilf,
gemacht, oAdt bereith wurtlün, dcnae-lbt-u geben wir xue
Rujier J'-Kii. Appendix S. 67—71 bildet hier die Vunode. Es folgen
,Von dem haubf, ^.Kallend Sucht dio in dum liaulil. ligt*, „Zu Erhalten
des Gesichts. Ain Figur .so olTt Probirt, viin<l gerecht befundon worden",
.Zum Ilims<:hwinden , . , . ser gut vnd nimlich", „Für das Parnli^iv, ain
zicrlichf;^ Arcanuin" (l)te Sigille xeigen vielfach AbweiclimiKen von
Huscr, di« auch oft v^n Dorn'a zweiter fiestalt noch nbwcicben, ob-
gleich sio mit dieser doch mi'br üboreinHtimmcn) _AIIor Well Gunift,
griMter fl«rm vnd Potentaten durch Waguiig [Tragung] eines Caravlera
zabekhomen" (wie in Nürnberg und Wolfenbüttel. No. 44 und 46; der
Aven der Mönie stehl der Wolfenbülteler Zeichnung näher, der Hevera
l«!gt ein aufgeklebtes gedrucktes ßild eines Hpringeuden Löwen, oia
Sonnenbikl swischea den Vorderploton) „Für den Londensteiu vnd Grieß
Ain Pfet)ing* u. s. w.
Du Ander Buech Archidoxi TheophraitL
Auch liier »tinimen die Uilder mehr mit Doru's zweiter Auflage, zeigen
aber nadi beiden Seiten noch manche Abweichung.
Dat diite Baech der Archidoxs, von Naturen der Metallen Theo-
phxatti Paraeelii.
Ain wundcrbarlicho mauB zu mache»
Auch hier «ind die Bilder mclir Dorn'K Mpäterer Fortii ähnlich. Alle»
I.atetntHhe i«t hier wie vorher, auch in dttn l.'eberHchrifteu, deul^ub ge-
lben.
Da« Vierte Boeoh von der Verwandlang der Metallen, vnd Buren
ZeiteA.
Dh> Tabellen sind ausführlicher g^eben aU bei Unser auf vier Quart-
»eiten. Das „Hxemplum*^ fehlt hier, dafür sind aber zwei Seiten oin-
geffigt »Von \^unden vond Wund Salben" und „Zu don Bainbrichen
rm) was darzue diemitlichuu int". Der erste dieser beiden Abschnitto
fehlt im lluaer. steht aber im Wolfenbittteter Maor. (No. 46) im eratcn
Boche (lliMor S. HI), wo auch .Painbruch" sofort folgt, weluben Ab-
Klinitt IluMT am Kude de» erftivi Itucho« auf Seile Hl gibt. Dawt
kchon früh die Einreihiing din^tw Ab^rhnitta« untiiclter war, geht daraus
hervor, datw ihn auch da.« Nürnberger Mscr. (No. 44) an die frühere
Kulla (Im Wolfenbälleler Macr. gesellt hat unti Dorn (Theit I No. 125)
10"
14ß tl. SehriftMi, «ftlcU *icb In
Hrclwii S*ma«l«ag«b«fi Bnd««.
äo mit d«) fqlgeDden Worten einfölirl «AppendJculk quftodam
«diect« An ropUira omium'*.
Liber VI. Archidoxiae Magic« De Compo«icion» HetaUomm
Tlu'ophra«!)' I'anir^^hi« ab Hobcnliaiinb.
Stimmt im Gtano mit lluwr S. 124—130.
Der Spiegel TheophrMtj b>«1i Inhalt dei Himeli Laaff inzu-
richteo vnd zumachen, klarimie» alle Natirüchr vdU
verftangene ding tnersehen. md su erfahren sein.
Doch bt es ain .Uhr b«)«er «)a d*s Ander, sonderlichen
so dtr Uorr d<>r iteburt. auch aio Itegierer des Jahres, oder der
Derr aioes glDch^cligoii Thailoa ist. Ftnia.
E« ist dv V. Ruch dur Archidezi» Maeica bei lluser S. 116-123.
Die HaiKbchrift enthält abo die Mch< «ritten Hiicber der Archldozis
Ma^ca in derOrdount; 1 . 2. 3. 4. 6. &. Da.« siebente Ducfa fehlt gänilich.
Wie der Abi«hreibeT der Handschrift zu der Anfan^bezeichnung kommt
,Archidoxis das II. Tod 12. ituech . . .* ist unerfindlich. Wenn er naoll
den 10 Büchern der echteji Archidoxis «eile/ geühll bitte lt. — 16.,
» war da« poch dofchsichtig. «ii^ er aber ti ifücher zusammen als 11.
and 13. Buch l>«xeichnen will. i*l nicht klar. Vifllencbt kannte er >o-
ent nur zwei itäcber uod vergas« s|iäter den Titel zu ändern. Jeden-
hiU hatte der ungelehne, der griechischen und bebrü»chen Itncli.'^tabeu
unkuodiae Schreiber eine handschriftliche Vorlage.
Eine ^hr abweichende Bearbeitung und Erweiterung des sdebea-
teo Buch«« der Archidoxts m^tca in einer Kopeiüufetier Hand-
schrift trenne ich Uetwr von den andern Handschriften die^A
Opus üporium und botpreche sie bei den Magicis (siehe unten
No. 139). Hier nur noch ein Fragment and eine engltKhe Be-
ubeitong!
48. LoodoD. hi-Tl. Museum, .'^loane 3832. 175 BIL Fol*. Aus
dem 17. Jahrhundert.
BL 97b— 106a SigilU paracaUi contra ■«rban ct^Bcam.
pdmo eoosidera <\iia dt« qnsqw bon, ud
M eodüi UM back« of tbe v^Oh of purwwUm* [f]. R. d. f.
Em Fr^rnntt a« der Archidoxis magica, Hvcr 4*-Ed. X Appendix
S.73— 10£: Fol'.-Ed. II :$. M6— öSi. Einmal i^t aodi Dm'« «rdu
Form d«s Siplh gvgebca.
49. LotMlon. liritisli Uteeum. ^osne 3646. Fol*, am dm
17. JahrhunO*-«.
BLMb— u3ü Maci«k Archidoxis fiMk*
II. Schriftea, welche sich ia den Huser'schen Sammelausgaben finden. 149
Philippns Theophrastus Paracelsus Physitian and Pbi-
losopher his Magick Archidoxia Book.
I debt not but that those my writhings com oue to be Expered
te publick now wery many will Excediogly wonder at tli08e
notable by the helpd of other accidenta prepared by
thd aire atracted.
EiDe UebersetzuDg von Huser 4''-Ed. X Appendix S.67— 71; Fof.-Ed. li
S. 544—545.
Auf Bl. 65a — 75 folgt dann richtig gestellt der ganze Rest der
sieben Bücher der Archidoxis Magica (a. a. 0. S. 72—138 resp. 546
—573).
.... The Eod of the aeeond volume of the whole workes of
Theophrastus Paracelsus.
Aach die zweite Form der Sigille i.>4t nach Husor abgezeichnet (vei^l.
TheU I S. 350 und 407).
50. Karlsruhe , Grossherzogl. Hofbibliothek. Durlach 146.
159 Bll. Folio. Anfang des 17. Jahrhunderts.
Auf eine italienische Handschrift folgt:
Bl. 81a Sex Prog:noatica Ao. 1613.
Bl. 82a Dens est, qui transfert ife stabilit regna. VI. Prognostica
Von Verenderung Vnd zufälligem Glück vndt vnglück der Höch-
sten Potentaten im Römischen Reich; Auch des Türrken . . .
I. Johannis Carionis 11. Jacobi llartmanni von Durlach
IV. Prognosticon Theophrasti Paracolai, nowlich außgeleget, dar-
innen viell Von dem zukünfTtigen Jülichischon Kriege zu-
linden . . .
Hall in Sachsen, Gedruckt bey Cbristoff BiUmarck, in Vorlegung
Thomä Schiirora: Anno 1613.
IJi» Bl. 159b reiirhcnd eine Abschrift des Theil 1 No. 296 besprochenen
Huches ohne andere als ortliographische Abweichungen. Die mit dem
Drucke ziemlich gleichzeitige Abschrift ist wohl durch den Duriachor
Jakob Ilartmann veranla.H.-jt. (Vgl. Huscr 4''-Ed. X Appendix S. 190—192
und 228—230; For.-Ed. II S. 594—595 und 607—608.)
51. Erlangen, L'niv.-Bibliothek, Ms. 1700." lOÜ beschriebene
Bll. 4" aus dem Anfange des 17. Jahrhunderts.
Deua est qui tranfert [!| et stabilit regna.
VI ProgikOBtica Von Verenderung
Hall in Sach.icn Getruckt bey (,'limtoph, UiUmarck, In Verlegung
Thomae Schurers. Im Jahr 1613.
IfiO II- Stktitimt,
in doa lluiior*«cb«n Sainin«)*u.ciibeii ßtiilen.
AliMibrift <l«r No, 30li des enten Thoiles wie di« vorhfrgohimdo Karls-
rulier llandsdtriA,
53. Mftiiclien, Hof- uuA Staatsbibliothek, Cod. germ. 3737.
82 Dil. Fol*, von oinor lUnd aus dorn Aofang de« 17. Jahr.
Iiunderix. Entliült zucntl 2 IUI. „Von dem Aifen Mittel Ain
guet Kccept »o der Alt Signiuiidt S«nrte in Ain Altes bueu ge-
Hcliribeii Iiett". Kit rolgt' dann ohne weitere Oebenicbrift auf
Bl. 3— 2ya
Vorrcdtt Der dritt TraotattTos offnen schadenn, Sagt wie Sie
solloric gcbailtl wcrdeon. die iof^lictic Artl wie Ausi;uthcillt Sintt
im Andern Tra<.-talt Vund disor traclat halt drcj ouMleiliing
Doctori» Paracul»! Vorrodt in den dritten Tmctat
... die erfarenliailt ho mir bcgnguet, in ieglicb olTen Hchoden
zuhandlen, noch inlialtt der rechten Artzej grünt vond war-
haiU . K.
1-jno Absclirifl de» dritten Tractatea des 2. Buches der „Qrotien Wand-
arsnei" lloheiiheims, Iluscr Chir. B. u. Scbr. i^-Ecl. S. S. 269—296;
Kol".-Kil. S. lOU— HUB, Der „Erstii Th(iil" d'io^ia Tractatct ist voll-
iitiindig abK&icbiiel>i>n. vom „Ander Th<?il" nur die Vorrede. Oocb bat
lluur nicbt «Ih Vorlage gedient, auch Lidil das „Opus Ohyrurgicum"
oder die Frankfurter Drucke von 1062 u. .■•. w. bei Hahn und Rabe,
üondern die Au^tburger OriKinaIsu.-igabe von UiZC> (und \Ml)s was
da» vurgcnotzto „Vorrcdtt" beweitit; denn mit dem Seitentitel (I) „Vor-
iml* boj^innt da» hier abgntdiriubeaG nriichHlück im Augsburgvir Drucke
(Theil I No. Iß) IJI. XXXVIlIb. Der Text unserer lldschr. scbliusst iiuf
Bl. XI.Vlllb de» .SteinerVhen Drucke».
Bl. 29b— Sa» De Cataoteribu*.
Allen CsruL-lcribuit iut auch nit tiuuertrauen da dann
auch noch Weit hin ist
Gm tut der Ali.tclniitt gleichou Titels au» der Philusophia uccult.t,
lluser -r-Ed. IX S. H:il-:«7; Fiil^-Ed. II S. 287 — 288. Es hat aber
nicht Unser als Vorlage gedient, sondern höchst wahrschotnlich der Ab-
druck in dem Anbang der Münchener Archidoxen-Aasgabc VOD 1670
CThüil I Nu. 128).
&3. Giessen, TTniversitiitsliibliothek. S. 64, 656. 194 Bll. 8*
aus der 2. Ilüirte des 16. Jahrhundert«, nugobunden an I'araoolsi
Cliirurgia vulnoruin (Theil 1 No. 112) vom Jahre IrriiSI. Eine
Hand der 2. Häirto du» IG. »sidc. hat, au.<i4cr dem gröasten TJioile
der angebundeoeii Ilaiidschrifteu (Bl. lÖ bis Ende), zabbeiche
IL Sehrifloti, «olohB *i<:h iu dun Ilant'f'iifhcrj Sammt)Hii*gBben lindeii. 151
MiirginaliiMi in <Iits godruckte Buch geHohrieben, ausmrdftm «nf
ßl. X,' unt«r, (Ion Schlus« ica Index: ^Potio Vulnoimria pra»-
«lan# Rt ex Symphyto muio. [lirundinaria . . . decoctio in vino
Philip!) Schluck, AfrinU Budonstoinij." Mn^ Dein, ihr«
dieser mir unbckannlti Verwandte^ de» Baseler ParacylüUieii
Adam von ßodenstein der Suliroibor <lor folftcnUen Paracelsus-
bundschrirten Ut. die alle nach Dnickeii ilcnToxitcd i^earbeitet
sind. Dieser Margiiiatur hat auf den uribed ruckten Rwt Av»
Blattes T, und auf diut erste anRebiindcne Blatt gettchricbon:
Ungentum Vulnerarlum o\ libro Paraeel^i de SjgnU Zo-
diaci, quod per »yinputhiuiD ul in absentem operat.
Tgl. Theil 1 Ntf. 134: Huwer 4°-Ed. X Appendix S. Hl. Es folgt dar-
auT eine „Potto vuloei'aria optiinu" von undiTcr Eliitid gc^iclirioben. Bl. 2
hl« 8 unbeMbrieben. Sodann von amlerej' Hand uU <K<r dcM Mur};iniilioD-
sclireibera ßl. 9 — 12b ,Rx tractatu (i. Phodroni.4 liota.4sa<>i do vluoribus".
Hl. )2b — l(ia Chymica FaraceUioa hine inde oolleota.
Bogiont mit „Tinctura Oaule manut'ar I). Üoinetrij''^en folgen Oleum
MU E^H«ntia AsaMt, Oleum seu Spiritu» Orabelu^as, BaUaiDUs SalabiaaliL
ilipDph. Oleum Adtsorufil, Spiriln» »nlabiNala, aliud oleum anunici. vor-
«chicdeDtltch mit Vcrwoiscn auf dio Cliirur^'iu inugtin (ful. ^[}'Z, 264, 225,
also wobl das «Opus Chiruigiuuni"}. Judi-nlalU ist das niL-ht dlrect aus
llobenbcim genommen, welchem sobrho magiBclie BexGiuhuuDiteu, vrio
Adisorafel für Arxvnik u. k. w., freind iiind. Bl. 17 leor. lü foljjüu
aodaon die von der Hund dt^ Margiiuiturü (IMiilipp Stililuck?) goävhrio-
lieoen 4 Slück«:
Bl. 18a— HOn Trey Tractat Philippi Thoop. Paraeelsi Bam-
baitt de» bcrunipsten artiney Doctoin. Der Ernte von olfunng
der Haut,. . . .
Kup Abschrift der Ans^abe des Tosites vom Juhro 1670 CTheil I No. 1 13).
S. B,' — J,'. Die Vorrede des Toxite» und da« Epitaphium sind weg-
gelaKBOD, eralere aber am Ende (Bl. t83f) nachgetragen.
BI.SIa— 137& Du Cuncordia nippocratic;orum Et Paracel-
sistarum libri Uagai Exuur.'iioneM DefenKiuae, euni appeodice,
quid MmIico »it fauiendum. Authore Johanne Alberto
Vuimpiuueo, Medidnae ac Philosophiae üoctore . Anno
M.ai.xxtti.
Eine AliNchrift i\v3i Buche» deo Miinehoner ConviliatorV Nur ist keine
Aiwgabe vom Jahre 1.^73 bekannt, sondern nur eine Monaohij l&6i) und
•inn Ar^nlinae l(>l.^. (Vgl. meine Bibliogruphio der Parsoolsistan im
I& Jahrhundert, Centralbl. für Bibltothek>*wü»eu. X. Jahrg. S. 40111. 1893).
, MitiiiD wird 1678 die Jahrzabl der Abschrift «oi», wofür auch di«
I&2 "■ Scbririin, «elditt «ich in den Uu»«r'seh«n SaDUDehn*s*b<n fin<l«n.
ticIiluMflüüic it|>rioht: ^^iAiK k<A fj i^ •.ü 9tSt 1&7S. Die 20 April.*
Dur Clwrakt«r der Scliriftxüg« liissl Aiva recht ^t f&r möglich haltoa.
Itl. KJKu — 1&3it Gcorgii Phitoilrouis Rbodochnei Cliirurgia
Minor . Oilvr nllor olTiiuii .SüIiüiIi^d vod gruadl ilioeo hcruuit
volkoininone Mi^iluii^.
Rino Alwchrid nndi ciiiciii der Drucki? von 15f>2 oder 1Ö7I (Theil 1
No. lü-1), wiiliixclii'itilkli uach der lolztgonatiiitoii l!a.tclor Ausgabe. Vgl.
nu«h dir u1>('iik''"»iiiIc I'ariicel.->inlcrd)ibliogrit|iliic H. H^H No. 3 und ß.
DnM Oirilii'lit diM llutis Kiliiin (s. Eiiiloiliing S. 2) i,it woegelaflsen.
Ul. IMu~lK'iti Ein Schöner Traotat Philippi Theophraati Pa-
racolüi des Uoruiiditc*leii vnd erfunicn Tcubti-hoii Philosoph!
Tnd Medic), Ton Eigoniohafit Einoi volkomnen Wnndartzeta
Au« Thcu))h[riiK)ti lii^iiur iland^ieüctirjfli itzt ErsliniiU iii Druck
gebuu, A V 1&7I,
AbHcliHfl. dor AuHgabo von löTl «amt der Vorrt'do des Toxitoit (Thoil I
No. 13S).
III. lS.ta— I8&h Vülget dio prsefation aaff die vorgohciido
3 UQchor von orfnung der baut, Ilejrlnng der Wundoo vod
von vrsfiniDg d«r KOnKlco, wulcbe au« naehlessigkeit vorn ist
«ui'gl'Usaen wonli'u.
Er bt <lio oben r«bl«mk' Vorrode de« Toxit«s xu Tlioil I No. 113 vom
& KalliarinentMg I5(!i>. Der Horgiuig ist wohl Tolgcndor. Der Schreiber
sebrieb Nu. 113 ah und \iw» di« Vorrede nu.-i. AU er Anau den Anraug
der Na. ütH d» ontten Thoüea, den AtMohnitt Bb«r den vollkomtucDcn
Wuuibnt (d?n .Anliiiiedicu-'i*) aligcschrietNia hatte, kam «r «n den
S. AbwUnilt dieac» Ituchi», welcher «inen Wiederabdruck der No. 113
bietet samt Vorrede. Üitms Vorrod« «diicn ihm nun wichtig genug, ura
■i» biar Docli uacbautrageo. — E» Tolgen noch 5 uiibt^KbriebMie Blätter
(ltt)-lW).
IH« gauie HanJ^chrin hat nor geringen Woith, da ^ie nur Ab-
«chrinen v»a Dracini enitütl, welche auf aa* gekomm«« siai.
U> LoitK'ti. Umv.-Bibliothek. Codex Vo«üiAn. CbTinictts in
Qt)ar1i> Xo. ö6. Von avei wwctoden— Hiaif m-itm
Ende At* 16.. Jahrhunderts getehriBhw. Die BaadBchrift war
j««te<i(alb> einmal in den Hinden des Angsboiger Amea Dr.
Karl Widenaan. wetohw tw dm L Stacke 4m Titel nmi
bei dem lewea d« AMwwiTWiit gwchriebeo hat VMUchl
«mr Ama ihn, lAM i» BtNtM Bnlder's in Pn« (??). AbT
dM beM« Dodccte du PwiMUiiailii das llaMmv«
m-apfM.
11. Scbriften, welche sich in den Huser'scbeo Samnielausguben fiadeD. 153
.Die ersten 79 paginirten Seiten nimrat ein die schön geschriebene Hand-
schrift der Chimrgia vulnerum. Auf das vorhergehende Blatt hat
Widemann folgenden Titel geschneben:
Chinu^ae Tolaemiu Theophrastj Paracelsj über vnus sc.
de curatione Vulnerum Juncturarum, id est, Von den glaich-
wunden : ligaineutorum id est, geäder Wunden : testiculorum
id est gemacht Wunden : osäium id est Röhr oder Bain Wun-
den : capitis id est Haubtwundea : lutestinorum id estWaidtt-
wunden . accidoatium itidem quao circa vulnera acciduat vera
curatio-
S. 1—79 CHIRVRGIA VULNErum Theophrast Paraceisi
'De Vulneribus Juncturarum, Von den glaichwuudon . Caput
Primum.
l'rimö chirurgus debet scire ßluf^tellen : das blutstellen ist 1.
zweycrley, Eins das wüotet, das ander das still ist
Secundo debet scire IlelTten geschicklich, alias . . [Lücke] . .sich 2.
die wunden tunc moritur intra XXV horsa
ad summutn manet XXXII horas. Laus Christo.
Es sind die „Praelectiones Chirurgicae de Vulneribus", welche Hoscr
Chir. B. u. Sehr. For.-Ed. S. 459— 475 nach einem Koliegienheft des
Basiiins Ämerbach gibl. Am nächsten steht unser Mscr. dem ersten
Drucke, welchen Konrad Khunrat 1595 zu Schleswig cischoinen
lies« (Theil I No. 236). Schon die Capiteleiotheilung unserer Ilaudschrift
findet sich nur bei Khunrat in gleicher Weise und weicht von Husor
und Figulua (Theil 1 No. 284) insofern ab, als Iluser's Cap. 111
und IV zu einem Capitel (111) zusammeugefasst siud, Huser's Cap. V
und VI infolgedessen IV und V genannt werden und endlich das
Iluser'sche Cap. VII in zwei Theile getheilt ist, deren erster Capitel VI
beiisst, deren zweiter von den „Accidentia Vulnerum" ab alw Capitel VII
bezeichnet wird. Durch diese Theilung des siebenten Capitels tritt in
den folgenden Capitoln VIII — XVI wieder üebereinstimmuDg ein. Das
kurze Capitel XVI llusor's hat bei Khunrat keine besondere Ueber-
Bchrift, wohl aber in unserer Handschrift. Im Uebrigen sind diu Ab-
weichungen unserer Ilandsciirift von Khuurat's Text sehr gering. Das
Mscr. und der Sclileswigcr Druck sind fast gleichzeitig; ich kann über
nicht sagen, dass unsere llaud^hrift etwa von dem Drucke abgcscliriebeu
wäre; daget^en sprechen schon die Lückeu auf S. 1 und 41, wo unser
Schreiber ciu Wort seiner Vorlage nicht lesen konnte, und manche
andere Kleinigkeit.
Von besonderem Interesse ist es, dasa die von Figulus 1GÜ8
(Theil I S. 4S6 und 487) so gerügten „papistischen" Stellen sich in
154 II- !^<:hTiftDn, welche sivh in den ItuicrVhen SammelauiKB^i«! finden*
unHcrin ihcr. fbcDHoweiiig tinHen wie lioi Khunrat und Fitfulus, woi«
aber iitßino» KrachtRiiH noch keine fälschende EiiiscbiebuDg (Ich bio^cr«n
Katholiken Unser bedeutet, da ein Collegienhcft des JohannoH Opo-
viDUs (lluser, Cliir. B. ii. Sehr. FoP.-Ed. S. i>b2ff.) dieitclbi'n römisclion
Briincbo alleiilhalben in etwa« anderer Fassung aber inbultlidi iiberein-
stimmend biotot. Ich bin aliio auch buutu noch wi« in Theil I S. 487
geneigt, Stieiohungon eine* proti-i^tKnliKclien .Schreiberti anzunehmen,
sber xchon in niiMnlirb früher Zeit, «ocIa84 weder Khuniat noch Figu-
Ins ohne handachriftliche Vorgänger wären.
Dasa llasiliuH Amerbach der Schreiber dieses Baseler Kollciflen-
hcftes ist, wird von unserer IJandacbrift nicht unKo^eben, dfirlte aber
keinem bcgründelon Zweifel untorüei^on. Neben dun Au^giibon Khun-
rat':«, Figulufi' und lluKor's kann unsere HaudMchrifl xur Tcxtredaction
nicht» WcKOnllicho« k-itrngan.
I)or weitere Inhalt unserer Ilandituhrift ist in dem in der Einleitung
genannten i^ed ruck ton Leidener Katalog von 171l> pag.'M'tl angegeben.
Hier interoHsirt uns ausser dem Titelverzeichniss dcM Jonas Adelwcrt,
dsM in der Einleitung abKcdruekt ist, nur noch das letzte Stück «Von
tiailung der Zauberischen schüdcn'. wolchos bei den Magici.'^ unter
No. 1^-ta büiüEiroclien worden wird.
55. Leiden, Uni%",-B'ibliotliek, Codex Vossi;iniis Clivmünis
in Quarto No. 31. 333 BN. aus d.Mn Knde de« !« Jahrhun-
derts. Ausaer dem ersten Stöcke ist alles von Dr. Karl Wjde-
mano in .^ugsburs geöchrieben und durchgehend foliirt. Er
hat die einKolnen Stücke auch zusanitnenbindon lasson und don
Inhalt auf den Rucken dos Pcrgamentbandes und eingehender
(13 Nummern) auf den vorderen Di^ukel eigiinhnndig noUrt.
Er .schrieb auch vorn hinein „Kn libris Carolj Wideman Mcdi-
ciuae doctoris*. Vielfach linden wich bei den einzelnen Slfickon
genaue AbHchrifUtdatOD; die iiltoste lautet Hl. 70b „Mense Junio,
Auno Doj 1.5.8.1)", die jCiugüto BI. :^lltt „Finij Mcuso Doeembrj
I,&.9.5 : 3Ü die Stylj Veteris Auguslae VindDlicorum . Laus
Cliristo". Die einzelnen Stucke Kind genau nach den AliHchrifts-
daten geordnet. Auch die Darleiher der handschriftlichen Vorlagen
sind oftcrx genannt: sechsmal Hermann Buldor und eiumal
LaurenliuM Danus, welcher mit dem Huscr"«:hou Laurent!
Dehn, Burger Jtu Augspurg (Tbeil 1 S. 373) ein und dieselbe
Peraon ist vgl. Kinl. S. 10.
Von dem alchcmiatischen Inhalt der Handschrin, der in dem eben geJ
II. Sehrifien, nokho skb in don Huacr'Kchcn Saiamelnuiigahan fimlcn. \5b
I
naiinttn Leidener niblintliek^kalalijg !-<. D64f. nühor oingcsehen worden
kaon, sind hier nur folttende Stücke ktirz zu erwälinen:
Bl. 162—174 (No. 5) Apooslypsü Hermetü.
Dieser TracUt ist aber keiiioswcg» iüenliMuh mit dem im 2. Bando der
iloser'itchen Folioauägnlio -S. 668 — 671 als puruL'cUisch aligud ruckte»
Sehrlltehon gleichen Titels, sondern «tn 1 stein 1 sc lies ululicniiiitisclii^H Wurk
in 4 Bäcliern, welche» ineineN Wissetii« nicht gii<lruckt i«l. Itorelli
orwähot in iteincr Dihliotli. ('him. oiiig «Apocalyjisis Sulii« et I.iinao"
Too Hcniiex. die sich hand.s(:hriltlich im KcKitie de» \). de Loberie in
Paris Winden .solle und viciloivbt mit uDHerein vorliegenden Werkchen
ideotiücb wäre. Mit tlobcnheim bat das Alle» nichts zu ihun.
DI. I82b — 183a Ex Thaiauro Theafturorum Theophra*^ Paraceltj.
Es ist eine kurze vorstilmmolto Stolle «im dorn Anlange den Uucht»
(Huser 4°-Ed. VI S. 396f.), geschrieben am ^ Dez, 93. Wie wir untön
(No. G7) .*«hen werilen, liat Widemanii 1588 eine Tollständiga Ab-
Dcltrift dieses Buchen gc-tch rieben.
ßl. IU3b— 'iOGb (No. tO) Seijuitur nunc, Theophras^ Libellua
De Quinta Eitentia.
Jorer rill haben goscbriben vom iünlTten Weesen der Dingen
Vgl. Iluser Chir. B. u. Sehr. FoP.-Ed. Appendix S. 173—778. Wide-
17
mann hat die« Büchlein 1693 ubgcschricben „Fiuij -yj Docembris .9$.
diej Dao"; cu war damals nur lateinidcb erHcbicuuu 1582 (Tlioil I
No. 191}. Hat <'#^ nun Widomittin dtnitsch »uhon «o vorgcrunden, oder
hat er es selbst in'x Ucnt^che überbeut? Jedenfalls da^ Krstore. Die
Anordnung ist von dem Baseler luleiniselien Drucke, mit welchem Iluser
auch darin gaiit üliori'in.itimmt, ilurchauH abweichend. En Tolgen die
Abiicbnitte in der Handschrift folgendormaHson aufeinander (die voran
gexteltten Zahlen bexeivbiion die Itcihenfolge HuHers und des lateiniitclioii
Dracbes., in welchem die Titel oft ein wenig anders lauten):
(1) De Quinte Esse Solis.
(2) De Quinlo esse I.uiiae.
(9) Do Säle Gristalli et Coralü.
(7) Do MarcBüita.
(8) De Säle Communj.
(12) De Oloo Oliuarum.
(13) Rott Wauof aus Baum Oll maclien.
(H) Saltx aus dorn Olj bringen.
(10) De Margarilis Siuo Porlis.
(11) De Planlis.
]Ö6 H. Scliiifttu, «olcbc ücb ia 4vn IIu*«r'Mbeii Saiiiattliu*{iL«ii tiulaa.
(15) Oll auU Pr«n«r . »nltx.
(IG) ÖU auO den Gumin».
KOnf AlwL-linitlo felileo ganz: Uleum Mnrii.s Oleum äaturni, Olüum Uöd
•bI Jovts, Quinta Etwentia auÜ dem AntimoDio und Praep&ralio Eaäon-
tlM Miooyolid».
Im BiuxohioD GndcD Mch xabiroiche Abweichungen svihcIior Huner
und der lland:>cl]rift, auT welclie ich bei dieaem sicber untvrgiwchobflDfin
Buche nicht weiter ciitgvho» mag.
56, Wien, Hofbibliothek, M». 1146G. Fol". 14'» BII. aus der
xwollon Uäirio de.<) 17. Jalirhundert?.
Cbirnrguoher biloher vnndt Schriftan deU tkllen hochgelflhrten
bewehrten Fbilu»iophi vniidt .Medici l'hilippi Theophra«ti Uom-
baß [!] Von llolienbeim, genandt jmracelai
Appendix
It Dxriiien folgendt« AkhiuiLstischt.-, vnodt AnODOuch« Tmctätloin
deren EinUTliuilN Zuuor ni« in Druck auElgaogOD, gantx nutx-
licli zuleiten, begrieflen.
I.
Zwey Dianualiu Ttieopliranli Rin AlchimUtischcü vnndt Arzoeyi-
schei« ful. 1. 47. II Aoatoiiiia
Vm I)e .Secretis Creationis Toi. lOä.
Vvrredt
hl dioQcni Appeudice ßunstisor leßer ilinucb du dich
xurivtilcn liaU-üt. Uab dich voll.
Riuo AU^lirifc uu» dem chinirgiscbeu Band« d«r PolloawgalN) (1618)
S. 6äl IT. [>ie HMitiiualia" .«lud, wie nUea Laieiuische, in'» Ueutücha
übcT^atxt und reichen bü Ol. 9äb; die „Anatomta" üt weggelasaen; auf
daa Manuale II folgt soforl I)). *.^3a— 103a .Ein Sohöneß Ilurliches
Bnoh genandi Alcbiniia udter I>c Spiritibiu Mclallorum . . . .* (a. •■ 0.
S. 762—758).
Bl. !(»«— I?2I. -Auror»PliilosopWum'- (a.a.O. S. 759— 772).
BI. 123a — VMn ^Fulgcu xwo}' schöne Büchlein Einst von der Tunffter
Eaä«a9 .... daÜ ander von den Mercurien der Motallea . . .*
(a. a. 0. S. 773—780).
BI. IMa — 13ia ,l*ancelsi»ch Büchlein belangeadl den I^pidem ...
• ■ • gogebon lu Crainbur^g In Kcrnion im loül jähr'.
E.« liegt noch ein lo«e4» QunrlMl bei (Ul. I3S— 142). welche« nicht
lUin Vorhergelieodeii gdivrt und nicht» ('aracclsinchi» ontfaülL
II. Scbriften, v«Ieb« rieh in iea Ho««r'ichon Sirnntlmisguhon floil«!!. 157
•57. Kopeiihugon. königl. Bibliothek, Ol. Kj;I. Saml. No. 1669.
•l*. 5 DU. -+- 24lJ pag. SS. -f- 6 BU. Id dur oi>tOD HSIIt« dea
17. JahrliiiiitlurU »«lir snuber von oiuer Haad geschriobeD.
Befciiint inil der Widmung un Friedrich, Erben bu Norwityen,
KegierGuden llertzogcn zu Schleßwigk, HoUtein u. s. w.,
welche bis zum &. Blatte reicht.
D«r uDt das Wob) seiDQ« Volkei« b<Morf;lo Fürst nohmo „gar die
Qmtaldl oinew Arxles uii sicli'', liie«o Arznulon bercitcu, luso selbst die
Sehrifleii d«r AciTito um) ksse »ich, w«il utiiiie Zeit ta bettetet »oi, init
groA»«» Kostfiu auK uinltingrciLiliiMi Werken Au»zügi> macbeii, „woßwegen
Sie mir durch deren Leib Modiuum gnädigst anbefahlen laUon, duß
ParaculHi buch von der Wund Artzoney, mit einrathe vor er-
wobnet« leib Modici Herrn Friedrich ZobeU. (a]D einei« in der <"hi-
Turgin »ondurliL-h crfabrDon l'iautiüi, so mich soinor otzliche gutte dien-
liche initlvll darzu gc^i-bon ')) in ein boi]ueini-> Cuuipcniliuni zu bringen
UDd einen roohtvn ijnind der wundL Arlze4ioy darinnen zu weisen.
Welchem ich .... ho vii;l ParaooUi, wie nicht weniger anduror orfabroer
leutte schhlTleQ anlaß gegeben zuliericbten, uiir hulie iiiiigliuliHt ange-
legen acyo taOen". Der Inhalt iler „drey Kurtite Tractat" dioitea Com-
peniliiinis wird angesehen und ohne Datum und I'nteiitchrirt geächloifcten.
Auf S. I bpt^iont:
Kuruer Begrif dos Ersten Traclats der groUen Wund-Artzeney
Faracelii, hnndlot von der Thouria ('hirnrgiai>.
Im anfange dio^eN Buches fanget l'unicuUus den WundarlJ!t
an lu vermahnen wurhalft. ernNtlich und in (tllon «uiuoii reden,
oho« alle leichtfertigkeit xii Heyn, wolle ICr andorü unter den
leGten ein an.-iehunn und guten glauben t^rlaugen und behalten,
darzu aber, spricht Kr, werde von Ihme erforderlt, daU E,r mehr
uichl dan der Kunät kii heilenn müglich, vorspreche, und daii
auch nicht weniger, welches, daß es warlmlUig gcNcheho, milUo
Kr 8uß dem firstoo anseheu bald wiUen, wie weil dio wunden
ia iler heilufig zubrlugi-n ed(<r nicht, ob nie gofahrlicli oder ohne
getiihr, heil^ahm uilir unhedbar, ob sie ohne lilunung oder mit
«in«r lübinung zu euriren mey, und «m mau aich iwuxt für su-
falle xubufsliren habe. Die»«* aber xu volbringen, mgt der
Autor im bectchlus diescit DucIl«, mü.<te der Obinirgus all«
|Hiu<:ten und Articull in diesem trsctat rerzeiohnct lluiUig loMD,
<) Zebollu* ««r iittch Kcvlnor'« msillii. nakhrtcnlexkon S. 93ü ria g;eicblahl«r
un<1 eibtirtiipf ri)i)nTii'>it. Ir)>ti) In Akt unlni titln« >W 17. JatirhandorU
t«lbinil ilra Hgriiipi Kr)(-iln>1i von lloUtniii ISiitlor|i.
168 II- •Sthriften, «eich« lioli in den Rusor'ichen SammelAVBgabeo finden.
mnßon auch ohne dero wißenschatTt, die Roccpt des kndera uni)
dnUcn Uucliü. Ihmo nichts nütze »nyn.
DannU aber ilid^io« wie «uch dfir Tolgiinrlen Bi'tcher Chirur-
^ae Paraculut Magnat' tnhalt donto beUnr und geschwinder eu
faßen Hcyßn, alU haben Wir den Kern ii> gar Kurtzer und
ordentlicher foim darauß zu^ammeo ^etragcu und an da« liouhl
t^egplton.
Hnterschi^id der Wunden .... Zeichen der Iiiiuirlichori
vorwundtun Glieder [ Paracolnu* unler^choido nur dreierlei,
doch wird auch nach andern Autoren berichtet . Der f'onii»i-
lalor folgt keinft-iwegs der Ordnung de« Paracelsus, sondern geht
Noincn eigenen Wsg und nennt dann vielfach die Capitol ilohon-
tioim's, aufweiche er sich beüioht] ProRnosiica der
Tödtlichen Wunden [woboi aucli Schenck'« Oh«i>rvntioi]OS,
Varc, Scnnort'N Liber prax., Gregor Horst, Fabriciu» Hil-
danu!( genannt werden] ... der unhoilMain«n Wundon ...
der gcralirlirheii Wunden .... ex symptomatibus pe-
tita .... Dierum criticaruin delinealio .... Diaetae
ratio in curatlono vulucrum habenda .... [S. 33| ..
DicB int alau di^r eigentliche Inhalt dttwM ersten ßuclu» Chirur-
Kiao Magnao I'jiraeelM. welche er jedem Wuudartet wohl ku
beobachten unniihneLl.
F^n rochl kn»pp«r Au.4xug de-isen, was dem Bearbeiter wichtig erwhion;
dor I'aracoUi.'tehe Hauch ist ziemlich gründlich abgestreift.
S. 35ir. Der Ander Tractat von frisclicu Wunden und IJoin-
brfichen . Haubiwunden Chur .. [Erwähnt auch die Muniia
aua der „Dorthoonea" ('n|iitel I pag. .338 und 339, also nach
Ilusor's Folioausgahe der ('lururgicaj .. llaubtNalbe Herrn
Zobeln . . [und d&tselben i'l1u»t«r für Kopfwunden, Trepanation
nituh Kabr. Hildanus u. s. w.; craühlt «uch Selb»torIebt«B,
wobei er «ich immer mehr von Paraoelsibi entfernt] . . . Alge-
meinor Bericht von Trischen Wunden, witt clarboy in
acht zunehmen, und wie .'«olche xu heilen seyen . . [wobei or
sich wieder näher an Hohenheim anlehnt] ... Der groUe
Opimdeldoch Paracolai von Herr» Zobeln oorrigiret ..
[Hehr uniHländltche Beschreibung] ... Ein« kostbare Hoil-
aalbe Herrn ZoboU . . . Defunsiv Pdaatcr Guilhelmi
Fabri«ij ... Paracelsi wundbalitam S. 673 be.<ichrtuben
. . . Chur der Beinbruch theilß ohne tlicilo mit einer wunden
.... Curalio dor verrcnckten Glieder . . [dorauf folgt in
mehreren AbscbuiUon die Suhildeniog der Behandlung oinzduer
ll> Schriften, ««Irha «Ich In <l*ii Fliu«r'»ch«n Sani mela umgaben ilndati. |59
Geleak« obn« viel Bcxit>hun^ auT llulicnbeini. I>i>r I'araci>ltiii«che
lti:ilnii;tion.'«itpparat für l-'ractiiroii win) »ehr gorühmt, besondera
flir coniplicirte, ohoe Uhre Betichreibuiig] . . .
S. I21ir. Der Dritte Tractat handUt von allerhsnil ge-
8cbwul»ton. Brandt durch hitzige Hachoo verursacht,
wi« auch von dem heißen und kalten Brande, offenon
Mchiiilon, riKlclii und Krobs.
AEwebnitto: Von A^o«ti>iiicu ; Curalio ICrysipolati» oder dol3 hi.>ili^»o dlngs;
BcKchrcibuiig und Cur doÜ heitWn aiirli k«Hi.'ii liraiidi*: ('ur der Vcr-
bruiDt«o gliedere i'uratio Uiidiiniaß odt^r Oudematis; Curatio (ilaiidu-
taniin, Nodorum, Strumaruin, Atheroraatum, S^teatomatutn «t Moli-
c«riduni; Curandi modus der harten (Je.ichwulst SeinhuK geiianl,
doÜ Kreb^ Lupi und Noli me tangere; S. 21'2ir. Warhallte und grilfid-
liebe AbbildutiK auch Cur der venerischen Seuche.
Do» Ganxe iHt eigentlich keine Hearbeiliing df^r HoIionheim'Kohen
„GruUcD Wiindarztiei", Kcndcru eine Chirurgie gearbeitet unter xiemlich
^gehonder BorfickNichtigung der Paracelsischen cliirurgischen Hchriftoii
ülwrhaiipt. Dunoln-n werden aber aurh andere Autoren besonders de«
\(i. und 17. Jahrltunticrt.-« beriJck-<ichtigt, Der Bearbeiter hat etwas
SfllbstÄndigcH gei^chalTeii, wobei er auf HohoDheini durchgohends Rück-
■icht Dimml. Oft werden (k. B, Über Krankbcilaursachen) die I'aracel-
•ä.'i«ben Anifchauungei) aurgeführt und dann bemerkt, die Dogmatici
Medici hätten Tolgendo siidt^ro Ansicht. Wirklich polemisch gegen
llohenheim wird er dabei nirgend.". Kr hat den Puraci'Uus für seinen
Zvceli liemlich durchgearbeitet und führt Umi alle Scliriften im chirur-
IpHchen Foliobande lluser's mit .Seiten nennung gidegentlicb an, auch
•faige nicht chirurgische Schriften z. Ft. „Üe vita longa". Kino ein-
geheotlero Besprochung erfHhit im letzten Abschnitte die Syphilid,
doch i^ dos durchaus nicht aus Paracet.tua entnommen, sondern ein«
leidlich KclUtrmdige kleine Arbeit, welche auch in der Therapie keiuea-
weg« nur I'aracelNi.scbo» biet«t.
Kd ist t'iLst verwunderlich, doKi dies ganz iDtereiHanto Werkcheu
nicht im Druck verÖfTentlicht wurde; liedanorliuh bleibt auch, dass sich
i)«r Verfasser nicht nennt.
68. Wien, Hofbibliothek, Ms. 11348. 4° 217 Bl. aMMcheinond
vom Verfusser selbst recht sauber und xnm theil zierlich in der
Mitt« dcit 17. .lahrhundcrts geschrieben (IfSc'tl),
Sine Sammlung von Auiiügon am Paracoliischen Sohriflan, dorn
Kaiser Ferdinand 111. gewidmet.
Dl. 1: Initium nupienliau (imor Domini
160 "• ^clirifton, Kokbo lich in d«n nuier'icben SkinineUiUKabMi findoB.
I)iß mein verwunderlich Libell vnnd Operot hl in vnseier an-
gefiorner Teuchson llauptsprach verfast vnnd gesciiriben. Poela
inquttM ....
Di0 mein wunder Libcll vod Operct Int: Gegründet vnd crliawcl
auT liine vier vnhoweglicho Columna« vnd Orundvciten. AI« nuf
die rhilosopliiani. A»tronomiHm, Alrhyiniam, ft Virlulem.
Mil CoiHeii^u vnd Ili-Hlt'tliiinnfi der Vorn ein bsten filierten, vnd
n«w«hrton Pliilo»iophiti Chymicix li Modicin. aua denen ichs aaO-
gesogon, außarlesen vnd lusanimengesetit vnd geordnet, vor beyde
Geschlecht Mannes vontl Frawon. hoch bodicnlich in allen Au-
li){en vnd Knincklivilco.
Trnctierl am niciMen vnd «bHondcrlich von gantx vollkomner
Ge:(iindtin«cbnn^, liierdiiroli zum hoclion Aller Eukomen, in vi>l-
»lendiger Gecundlbeidt, Iiiß tu dem praedeHtinierton momento
de« Sterb^tiindleios.
Ceaohichl durch die von Gott verordn«!« EssentialiMhen vnd
Anbani^uhea Aroancii, die macht vnd gcwnll haben, allen
KrnnrDieite» zu widei^lclin, vnd »uß ileni Kfuiid itiheiloii.
Neben andeni, auch mit gro-t<«n Magnaliis Dei. My^terÜH &
SocretiH geziert vnd angefill, di« zum thcil mit gro&ier vei^
wunderuni; zuiiemoint-n , berod«r<i von Frawisehen GntchlechL
Durch mich llierunymum Damean Arltvtam et Chy[micum]. ic.
BI. 3 Ein Philo8ophi:«chor rnd Cliimi«oh«r Trtctal genandt
Frrnntium In Kectaiii V.t I'lanam Viam Koductio. OaU
i&t: I>iu> der Ita^tendige vnd widerMprichliclie Dericht von d«r
wahren Vniovrsal Materia de« grossen Voiuer: Sleina der Weben,
auch der Vniuersal Mi.vljcin. die ditrauß h«rfl«us1: WarauÜ der-
«•Ibige. vnd ditwellw gemacht nenlcn, .... d«moiuuiert vnd
«n Tag geben.
Bl. Sil— ^a Kine Widmung an den n>mi«ehen KaUer. worin Klage
grrShrt wird über die AureindungeH und Verlii<l«rangeD der wahren
Forscher nach «hemt«ch<-r Wi,iisheit unter liiDgerer Bnugiiahmo «af den
„Kleinen Bauer" (vgl. .Kin l'hilo*ophi«her vml Chemischer Tractat:
genannt Der kleine lUaer. . . . Stradburg. In verle^ng Eherhardi Zeti-
neri . . . Anno M . I)C . XVIII". S'. [S B!l. + 376 SS. h- 8 Bll.] Seile 15
hü 16). Also hat PMlippo Theophrasto magno von Hochcnheim. genant
ParacelA), fast die gantu WcJt wider»pr<when, niehts de«to weniger Siget
er ob, alle seine WidonrwttlgtD, zu s«inem vnslerblichen I^b. tu Spott
Tod Mhaudt machendt." JeUt mit dem 1''>^X Jahr werde die währ«
Clieuie wieiler anfangen su grfiueii. ,Ilieron\muM Damean . . de
Guand iu Flandern.*
IL' Sdirill«!!, w*)di* tjcli in A«ti ÜiuerVliaa Sftmni«l>iiiEabvn liQilon- t61
I
BI. &b — 6ft wenicn dio 4 obou RonanotMi Columnae [tlca Paracel-
eus] kuni gMchiM<-H, auf wclchu V«rr. soio Werk slnUea will.
B!. 7a — 8b Aus der Niitur »iclbston irt das Kunst vnnd Wuodör
Büpclilo dureli ilur AVuIlwoisoii Nntur erknodigür, vnd
dor citiorteo I'hiloHO[ili. riijinicos et Mcdicos, sowoll der vlir-
■Iteo, alß der iet7.i){en Zeiten: Heroderst duroh .... Pliiliftpum
ThMphrastum Honilmüt von Hochcnlieimli Paracclsi gciiandt,
Edlen IVuchaon koEjIüoLk. AuU solliclu^n bewehrten Phi: l'by:
hib ich» außerictien colligiert vnd xusammengoordnot . . . aucli
auU «igcnor «rfahroDlieidt .... Beförderst vor alle Kr:iwiscbo
kr»nckh«iton ... das die höi-luto Matronen vnnd Frawon, so
TOD (iott verordnot »ein Kinder zu^jobcroa. in wohrundur Zeit
liill zu giuclthttriiigislur Geburt, auch in itutohondti'r: auch uach
verriditer gehurt, aJKcit iii volküiniicr go.'^iindlioit, ohne alle
Kranckheidten vnd Tritniblci zUHtchnt lubeii, vnfl mit ffijlichen
Herzen ihr gesegnete* Frucht nolion mögen, ihiicli mitel diser
bochen Artziioyen Soll iohs K. K. M. di.ser erbeblichor
vnachen aller vnderthst: xu offttrieni vnd xu pr^^^eiitiren. Porlan
vor NO grosAon vbernituwigen , vbertragiicn llertzenleids, durdi
Göttliche voiBohung, vemchart zojiein. . . .
BI. !)a— lOft Vorrede an glibtt-n l,cl.lor.
Wir »oll«u die Wunderwerke erronuliun, dio Gott in der NatQr
«luirt.
BI. IIa — 17n (iroKse Titulatur Kaiser Fordinandd III.; den Talschen
(irnnd d«r Arzneikuu>t hat llolienheim aufgedeckt und einen neuen
golegt; 1050 werd« die aluhj-minche Ar/.neikunde wieder zu hliihen Im-
ginnen. Abermalige Widmung des llucheri an den Kaiser. 3ß Julire
iiabe er der Alchemio nachgelörscht durch Wandern, Studiren und I*-
Iwriren ^awar in dison iblen verlaulFnen Zeiten nicht im Tower laboriert,
aber desto (loiHaigor inaineu aludüs abgcwartt." Alfi die enlücblafene
Kaiserin mit einem IVinzi-n »chwaiiger glong, habe er vergeblich vcr-
sudit, «in Werk über die in Hok-hcu Fälku wirL-^amen R^teutialtsclien
Anneicn seiner Majcstnt in die tliindo zu legen. Waren diene Ancneien
auf kaiserlichen ßeruhl bcreilet worden, so wäre die Verstorbene noch
geound am l.eboii (!) ^aber durch dio vngradierte vngeieitigte. dem lli*
met Ynd der Natur widerwerttige Artzeneyen, so sollicber edlester Natur
gereicht vnnd administriert worden, i^t Morbus Chronicus et HortalM
fonrntacht vnd eing^lüehrt worden, darumb, mit ihren vnbllecfateD td-
Bobuldigon iuogea Loben zu theuer hezaJdon vnd hat auropfTorn niiiasea
. . . allein der gebenod. bochloblicbistuu Frucht beyge»prungen, vnd dea
Kiluk 4. IbliüiMI 4. PmMiliitiu acUKa». II. * ^
162 H. Sohriflcii, «cichfi «icb in daa tli)Rcr's«h«ii SMimflauipliea finü«n.
EdIwUp Stuom» vtrgosjca wordeti'..') Sollte tücli si^iiiu Majestät wie-
der Terhoirtthcu, 80 gebe e» Anneicn, wdohe eine |i;Iuckliclio fl«bart
rür Mutter ud<I Kim) verbiirgen. ,()i.ier geb|eaedeiten] Ej»oiilislbclicit
votl Arcaniüchen Artzene.ven soind mier Bb§oDderlich viero bekant: Der
l'rocuA aber bleibt in ^ehcimb... Wao ich vnwürdigiHter gering-
üter vor tauglich wurd aogosclioti, vnd sollo gcwüriligt werden, sollicho
ermelte vier stuckh in das werkh 7.caoIxou, iiollo ich gcwißlidi. sollichen
von Gott hochbegabten u'undcru-itckhcndeii Artxeiivyon Bclbsten, ohne
vertfaweD anderer PonwbODen vnd Laboranten in da» wcrlh setzen vnd
nit ohno »lendoron ticiß, vn^-iparter müehe, nachsinnen, vnd Beiß tag
vnd »acht abwartlen, biLl ."«ollicbe zu ihrer höchüten pcrfection kommen
vnd biß solioha durch das PhilosopbiBche Fewr geieitigt, filiert Tod
Cloriliciert vnd ganti verferttigt wurden, wie üpagj-ri^hen gebraucli
nach, sein soll vnd mueß, vnd sein Dosis oder gewicht wies gebürent,
auch wie solliche aollen administriert vnd gebraucht werden, ordenllicli
darzue soucn . . .* Auch su den Metallen, also zur GoIdmacberkuD»t,
cmpliehll er sich.
BK 18a soll Kaiser Ferdinand 111. am »einer Vcrdienäle um die
BvISrdOTiin^ der Alclicmio willen ,vor den aller hüclLsten Patron vnnd
MiMcetiaten der hochloblichisten Ertibrudorschafft S. Kosae Crucis,
durch g«wallt S.S. Tnnttatis, mit der ehren Corona gekrönt werdeo,"
worauT wieder Itngathmig von der TortreSlichkeit der Arkanischen Arz-
neien gehandolt wird, welche be»oi>den auch den hohen Potenlatoa
nöthig seien, da die.'W wegen des täglicbeu Annoigcbranchiw mehr Krank-
heiten anterworfen seien als der gemeine Mann u. s. w.
itl- •JSb — 33a Nach nochmaliger DedicaUon und Peroration an den
durcli den Tod seiner Gemahlin in Kfimmemiss gestürzten Kat^r und
abermalige Darlegung, linss durch seine Mittel die Kaiserin, der er dies
Itudi vergeblich zu überreichen gesucht habe, hätte gerettet werden
könoen, kommt der Verf. ohne besondere ITobcrichnfi su den Frauen-
krankheiten, wobei er nach kurzer eigener Kiuleitung einen wortlichen
Auszug gibt aus llohenhcim's Liber IV. Paramiri de Matrice und
zwar im wettenllichcn Uuser 4*-Ed. I S. 202, ä03, 204, 206-^211, 215,
228, 234, 23Ö.
m. 33b— a6a Liber Quartus Archidoxis Ex Thophrastia [!]
Paracelai Magni De Quinta Eätentia; ein kurzer Auszug, Huser 4*-
Ed. Bd. VI. S. 24, 25, 3G. 27. 31, 32, 30.
I
<} Dt« iv*il« (iitlia F«nliiiui<l'«in., Knhtti»gia Uuie LMpotdiM bute Hoch*
(«it US :!. Juli \6*S, g«bH den Prinua K»rl Joxf an 7. Aufu« I6t3 and »tarb
II. Schrift«», «oklM ueh in Jen Husu'scbra Siiinroclaui>gi^>«n linden. \Qti
^
^
^
^
W
^
Dl. 37* — 43a De Longa Vita, ebenfalls ein Aiucug, Unser a. a. 0.
■6. 115. 116, 117, n«, 119. 120. 121, 123, l2ö. 12G, 130, 131, 132, 188.
BI. 43b— 49a Du Arcanis. BI.49u-.')0a Do Magiitterii». BI.MI)
tiM 5Gk De Spccificix, ßl. 56a— 58b De Klixirijs, Bl. &9a— &91i
De Exlritiscciii; Vützo Auxxtige nuH Hu.ier a.a.O. S. 42 — QU, wob«i
Practic und l'rocesw immer unlerti rückt werden und „in gelieimb" ge-
halten.
111.59b — (J3b De Ronouatione et Kentauratione Theophiaüti,
Germania« Pbilosopbi et Medici dicti l'araccUi Magni« ein kuner Ana-
tu^ nacb Unser a. a. 0. S. 100 — 111.
Bl 048 — 87a Do Genoratione Komm Naturalium u. s. w.,
kuncc Aaszüge aus allen 9 Brithorn Do Natura Rcrum, lluser a. a. 0.
8, 258— 3G2, Bl. "STb und 88a unbosuhriebon, wi« schon vorher einige
Blätter.
Bl. fißb — Ölb . . Liber Do Tinctnra Physicorum, AuMxui; aus
Hu4«r a. a. O. S. 3ljS— 374. .Don IVüi^iw der Prai-pariition vnd Com-
|>witifl» 'fincturae Physicorum haben wir lassen ansti-hn vnnd biiniohen."
1(1. 91 b — 99a „Vuolgen etliche warbalTte approbationci tle*» Lapidu
Ptlilosophorum" narh Autoritäten der Alchcmie und eigenen I^rlebniasoii
des Compilators.
Bl. 100a— IHia „Wil auch hoch vonnölten sein waß Von doa
Tartarischen Krankheiion .... durch ... ThcophraAtum . . . xa
tradieren . . . weilleiid Kolliche diser Osterreichinchen Landen seer gi^
mein, sambt wariialTtiger Cur, allen daran Leidenteu xu Trost vud IliKT."
ÄiwBug aus Cap. 1, 14. (7). 15, (Iß), 17, IS. 19. 20 und 2! dcji Buches
u die Kärntner Stände. lluser 4''-Ed. il S. 246^330.
Bl. 116b — 123b „Kurtz boi^rülTen der grund der Artzoney woraulT
«ie sichn soll durch . . . Thoophrastum majjntiin von Honhonhuimb. . ._
De Triplici l-'undiimine lleligiuni!;, Philüsophia, Astionomia . Diittributio
Artts Medicac ac Fnunltatis purmutatio. Lamen wir die Vorrodt be-
ruohcn." Au.-aug aus dorn Paragranum alterum, Huser 4''-Kd. [[
S. lOi— 141.
Bl. 124« — 136b Parenthesia Interclusae }.iber tertius i,t P^oyum
lerlium . Tractatus de Knte Naturali Cap, 1 — IV und Xl; De Knta
Spiriluali Cap. I— IV u. s. w. u. h. w. ein Auszug aus einem Tbeil des
Paramirum 1. lluser 4''-Ed. I p. .35-64.
Bl. 137b — 156a Daß Buech von der Geberung der Bmpriiid-
]ichen Dingen in der Veruuufft Theophrasti magni, wenig gekürzt
nach UoMr a.a.O. S. 329 — 368, und mit 6iaj|en Otpiteläbentcliriftva
venobeo.
ßl. 156r— 161b Libor Entium Morborum Primns et Pagoyum
ir
164 !'■ Schrift«ii, «eiche «ieh in den EtuserVhen SammeUusKtben floden.
Primum, dio 10 ersten Capitel d« 1. Bucho (lea Paramirum I wenig
gekargt und verändorl. Iluaer &. a. 0. S, 12 — 22.
Bi. 162a— IßSa Proceß vnd Arlh Spirilus Vitrioli. Huser 1"-
Ed, VI S. '2ö3— 04 mit uiDom Ergu*» d«.'« Schwibore um ScIiIusni unter
WogUssung d&s Vroci^sfos ot Vxas «der bleibt in gehoimb biß auf ein
wcittcrs."
Hl. 163a — iß3b De Aiitimonio und Do Siilplinre, jiwni lateinisclio
Capittil aus dem '^. Rui^h der Vit» longa Huser n. a. (>. S. 177—171^.
ni. lG4a— I65a Ooaaralio Podagra« in tabellarischer Form nach
Ilu^or 4'-Iül. V S. 7(i-77.
Bl. 16Jb— 167b Vorrod Doctoris TliiM>idimsti Vbcr die Poda-
gri!«c)icii Krunckheitun, etwas gokfirKt mich Ifuser a. a. 0, S. :il)8 bis
312 und i\ün 1. ('apitel dcK 2. ItuuLi der Vita longa ))o Podaf^ru, IluHur
4''-Kd. VI S. ir)7— I5S. m. 1(>!I unbeschrieben.
Bl. 17Ua — l.S4b Von Der Bergsucht vnd andern liergkranck-
heitou, eine im wenentlichon voIlHtiLndige Abtichrilt folgender Abschnitt«:
Buch I Tractal I, 3 (ausser dum 3. ('apitel). 4: Buch III Capitel 10 bin
14. Uuaer 4"-Ed. Bd. V S. l—Ü. IH— 3ü und 70—73.
Bl. 184b — lS8a fraginonla Modica. Litier de EiiideniiiH und
imduro Schoduhiß Do Peate, IIuHer a.a.O. S. 186—189; lU3-)94
Zeile 7; S. 1% oben; S. 195 die 10 lotzlen Zeilen [sogar mit der BogAD-
Signatur Hu»er'(i! I- fi) ijj und S. 235 Zoito 24— 23(> Zeik^ 13.
Bl. IKBb— 18itb Do ürigine Morborum ifcSauitati», vbunda
S, 380—322 oben.
Bl. l!>Oa — Id7a Da.t Bucch von den Vnsicht baren Icraiickhen,
ein Au-tzug aus dem 3. Buch von den Morbi inviaibilcH llLi:<»r 4*-
Kd. I S. 2G9— 271 Zeile 4, 272 bis Zeile 14, S. 379 Zolle IT— 8. 288
etwas gokünt.
BI. 197b— 199a BoKchroibuog de« Mcnitchen als die kleine
Welt ebendaher S. 28!» unten hi» 291 Mitte.
Bl. I;t9a — 2U2a Allerlei Kxpeclorationen de» Verfassers .auß er-
fahrnhcidt meiner Rei.4en xu Meer und Landt" Eibor die Magnalia Dei,
die groB-ioD Heilmittel, wie Mercurius vitae. Antimonitun, Vitriolum,
über moderata diuota, Weissagungen vam jüng.iten t)«rieht, warum Adam
so laag gelebt habe, Dvrunsion eoinor Libelle und Tractate u. k. w.
Bl. 2()3a— 207b Caput de Dosperatis Morbis und De Morbi«
Somoii, Huser 4"-Ed. V 8. 154-161. Bl. 208 leer.
Bl. 20ila — 21f>b Register mit Seilonzahlen „Information vnnd In-
bait disefl wunderbaren Buechs vnnd l-'rngmenten".
Bl. 217a Karl V hat seinen Vorfahren „den Damoanbchen zwen
I
lt. Scbiifleo, *«lch« *icb in den UoMr'xchun Snmm*1iiit<giibon flndon. 160
Bröoileni'' für treue Dienst« Rhro erwiesen und da» beigemalto Wappou
voriiohen.
Dm ganze Buch ist für die Parai:el«uHkrltik ohne Werth und nur
als SpcciniOQ tat solche alchomixtJAcheii (iesellen von kuhurhiatDriüchem
InterasH, welche sich an K&i»ei- Ferdinand 111. drängen. (Vgl. Kopp,
Die Alchcmic I S. 106 und ltl4f.: A. Bauer, Chemie und Alchymio
in Oeit«rroi«h Wi«a 1883 S. 35f.) Der (grosse Purscel^iu iquw di«
Kosten der unvenchiiniltsii Kuclnme dos Cliarlatans trugou.
69. Wien, Hofbibliothek. Ms. 11206 (Meil. Ibd). M.,. Am-
bras. 173. ISO Bll. 4° nu.s der Mitte do» IG. Jahrhundert». Auf
dem fergam eil tum schlug steht „Index super mea praxi incipiente
ab Anno 54"; auf dem ersten Blatte „Georg: Ilandschius
ä Limuso Ü". {VrI. No. 7).
Bin 8rst«mati8ch geordneter Indes lu oioor Sammlung von modi-
eintwlien Collectanccn meist pralitiücher Art. Die ColloctanoonnammluDg
»oll«t ist wohl in einem nuderen Wiener Codex unthalten. Eingedigt
in dicMD ludci sind allenthalben an leeren Stelloit und auf oiitgescho-
b«ncn Blättern und Zetteln allerhand Notizen allgemeiner und L-a.Hui.4ti>
■ohtr Art von nicht geringem kulturgeschichtlichem Interesse, nameut-
Ueh uu dem Umgang mit den Patienten; vi«l gpricbwörtliche und
sonst gelänßgo Kedewendungcn aus dem Kleingeld des tiiglicheo Ürzt-
lieboD Verkehni. l-'ür un.-* von Interesse .sind einige kleine Notizen,
S. B. [)1. 2b „Paracelsufl curauit cum opiati« Us." Bl. l&a: „HedJcua
TheophrastOB dixit ad Treher. diu contemplans vrinam ab una fcnostra
ambuUns ad aliam. Es ittt ein alte kruncklioit, die nicht recht i«t
geheytet worden, soudar ie mehr vcrterbt . Die gtill iit verlerbt, du
si« d«r leborn nicht mehr dienen kau, verlerbt die leber vud das
gcMBlt, ir habt kein gutt bliitt im leib.~
Hl. I34a— 143n 5 Exoerpta ex libello Theophrasti Paracolsi,
cui titulu.t Durch den hocbgelerten Herrn Thoophrftstum von
■fwifnun™' llobenheim, bojder artzney Üoctorem, von der Franczöiiichen
*jjj^j^' kranokheit drei liucher, Psracelsi.
Gedruckt Zu Nurmborg bei Jeronimus Formschneidor. I.&.&.2.
[Vf^l TheU I No. 28.]
Siodt mit oio&uder geuettert
vmbslosBen.
Sehet ir artzot alle ein gleichnuß von einem Steinmotun, der
lernet sein iunger mehr mit den henden, denn mit dem maul,
VDd lernet vnd ihucts mit einander, Tnd im ist vnmciglicli,
lemiNi das er nicht thuo» kan ....
sie
i:
IGf> II. Sclififlea, welch« »kh in d«n Huser'schcD Samintlau'gftboD tadM.
S» sind einzelne KrafUtollen, Schlagwörter und AuHdriicki\ di« d«ni
LcMr iiarg«ratlen Bind, nus allen drei Bi'khem; einige soHeno BinwQrro
dos LeacK und Zusuinmcurosüunge» von Gedanken llohenlieim'fl sind
Ut«ioi8cli gegcbon. Nur im 3. Buclio «ind grössere Kxcorpte gemaclit
Über Guainc, PurgationeD, do hydropc noua.
Rl. ]4Ba— H4a Ez libello de ligno Qnaiaco.
Einige Au.'V.ug«'! wicliligorcr Stellen aux dorn DQchloin «Vom Holt Otia-
iaco-, Theil I No. 1 (oder 87).
IJI. 144b — \b7b „Aliae Cautelac" uborschriobon, eine bunte
Itoilie von Bctnorkungen aus der Praxi«, meist kluge Wendungen und
äleiälemlncko ünctlicher Di]domatic.
ßl. ir>Su Ex Thoophraiti explicationibui in aliquot aphoriimoi
fiippooratit.
Einige kleine Fxcerpte aus Theil I No. 100.
Bl. I^äl) Ex praeTationo libelli Von der Bergaocht
Theophrasti bactenuH (Anno t>i) libelli iioii ultra 30
in publicum prodierc cum tameu (ut fertur) circitcr SäQ
couMcripserit.
u. f. w. u. s. w. hu Bl. IGl b ein gro»scT Tbcil der Vorrede des Ai-cbi-
leclua xu No. Sd des ernten Theileü in exteti.so abg&'^chricben, Imudolud
über den Werth der Ciiemie für die Medicin. Am Hudu hciiutt m
„Ilsec oiDiiia ex pniefatioiie Samueli Archilocti in Ubclluia Thcopbrasti
Von der Berpiiichl,"
Ell. Ißlb — 186 Kursnm ulia miscollannca, abormalä R«d»-
Wendungen, Ausdrücke und Anecdoten aus der Praxis t. Tb. mit Nen-
nung des Gowühnmannes.
I
60. Blmti, öffentliche Bibliothek, Mscpt. 664. 8'. EinSammel-
band, welcher an achter Stelle die folgenden raracelKusanalecten
eiitliält, auf b\ HIl. von einer lEaiid xu Aurantt des 17. Jahr-
hunderLi geschrieben; sehr klein und schwer zu lesen, offenbar
zum eigenen Gebrauch. Einige unbeschriebene Blätter sind
nicht niitffczj'ihlt. Der Titel von anderer Hand lautot:
Analecta ex Theophrasti Astronoraia.
N*ch 4 leeren Blattern beginnt der Schoiber mit oinigon allgemeinen
Notixon, z. B. „p. 92. b. promittit, ut saep6 aliiiä^ 2 uohtmina de Prao-
ticB. Item caetera i libro^ 1. meteororum 2. de plauti». 3. De mine-
ralibiis. 4. de Klan na.
Ümnia sunt in discordia in Ynlriod . . ."
Pas Citat stimmt wie Jtlle Tolgenden mit dem 1 Drucke von 1571,
II. ficbriftMi, wekb« aich in den Uu»Gr'iichi-n Samiiiol*attf^h«B flniion. 167
Theil I No. 131. Auf dem :>. ItlatU die borUbmte Sldle (Iliucr J'-Ed.
X & 182.)
„Lasset euch Atta nicht B6U7.ani Roin, das midi allen noch nicht
wiMCudl iat (•oweacD . Dnu audorsl bin ich . Ich bedanke nnr
der achul in dio ich kommoo bin, berbame mich keinea men-
»ebm ab slloin, des der mich goboren liatt vnnd mich iuog
«afigowoiflt hKtt."
Daraaf folgt eine StoUo „p. 40" der Frankfurter Ausübe in doutscbem
Wortlaut und allerlei liUeiniHch Uobereotzlea. Auf aar Rücksoit« des
zweites boschricbciicu Hlattes beginnt:
PhiloRophia »agax. AHtronomia magna.
AI) ea artes et »cientiac omnui*, quaei^uo per ho pcrfectao.
Omne» artificee, qui ot snaore [?] »e inuicom aut reiicero ao«
debent.
Auß einem eisen siebenerley achmidt. Holt« braucht niebt
eioerley Kunst . ic .
Dens mirabilis in sanctis sab . Corpus mortslis repotit tcrram.
(terrc»iri« h rinnaaiciitu
ael«rnii« Luiolua iialuriia, cui mulliplices lila*
CoDlcstlsaDeo artoti nibiaeent
cjuu« ganoftlogiuD & coDsangulnitittom
docet ssgu.
T«.3b Cap.I.
Ordo rorum ' ' | inf«norU
creaianini Blencol&lis ile quu phüosopliut
. Spiriliu uluui . Der iiul> den plunsnttn inIM *u In
ihiioD Int . daa H'Meu aus Amo Am cetpiu gfoht In «oln
Wifckuug tndt gonüiigi wirdi.
^ Der einpfiuillkha {.«Ib
Ein Mhematiicher Auszug aus den Büchern I, 2 und A der Aatranomia
magoa, der bis Blutt :^Sa reicht.
B). S9b— 40b Ex libro de venniboi, sorpentibus araoeis, bufonibas,
cancris et maculis ortiii a natiuitate.
Ein kurz« Exocrpt auc di(«om Buche (Huitor 4°-Ed. VII 8. 278— 29ü;
Fol'.-Kd. 1 S. 1088-1094).
Bl. 40a eiuigo thcrapoutioche Notizen Aber Plumbom ic. Kräuter,
Thermen.
Bl. 41a Vm leUt Mich wol gewinnen, aber nicht allemal Terdienoa
[flxmr, Chir. B. u. Sehr. Fol'.-Ed. .S. 262]. Die Schneider stoOeu »iiin
vod remunfTt in finger hütl, die munchen in ir dixit dominus, d«r sopbiiit
in Min ett & nun est it«. [ib. 8. 268]
l66 II- fichriftcn. wtlch« *lcli in den QuMf'icheD SiiD(ii*lau«gab«o Dinlon.
Bl. -IIb — 17n Lib, 2. de morbo gallico Do Aiiutotaia
in Petri horto oat pj-rna in JouintH mula» cto,
Aiiatomia i localis
fons modidnao l osaeotialU
Atmüge Riw dem 2. — 4. Ituvlie der Colmarcr Schrift „Vod FranUÖä.
filalorii*', iliuot 0. a. 0. S. 250fr.
111. 47 b— 51b Lib. I. Von oSenen loh&dea.
Uluora noa sunt pudrida »od uina
AuHxiigc aas dßii vier cnttdii lIQcliorii dor anderen Coltnarer Schrift
IloboDheiin'« (n. a. 0. S. 37Tff.)
Wir haben es hier also mit Ausiiigen aus Ilohenbeim's Grosser
Astronomie, dorn HrspiuDg der KüoHte und doa boidon Colmaror Schriften
lu thun. wvlcho wenig Iledu-ulung besitzen.
Damit würe dat atifgofiindeno handüchriftlicho Matorial xu don in
den Huaer'itahen Au.igaben vecölfeuilicbten Schriflon IIobeDbeim's im
wcäüDtlichen orschitpft, Zerstreut fiudcn sich allerdingH auch io den
fulgüDdi-n Abtbeiluugen dicHc« Bandes nb und xu kleine Stücke, dio
lluüor dcbon b&tto drucktu lassen. lu d«r HandsobriFtontibLTsieht am
Schlüsse sind diese zcntreuti>n Stellen alle nntjeführl,
lu den hicrinit ubDcblioäsenden Haudschriftoo des 2. Äbsclinitteä fanden
wir auch einigo kleine Slücku, welche HuMor nicht aufgenommm lint:
A. In dorn WicDör Mscr. 11115 (No. 12)
1) „Ein besundor liboll; Aanlhomia", Bl. 361a; Mi&ho oben
S. r>8.
2) Ein anatomiitches Fragment ahne Uebcrsdirift, Bl. 3ü7b
— 368a; siehe oben S. 70.
3) „fragment. libri de Auctoritato »anctorum" Bl. ^(iHx,
»ieho oben S. 70 — 71. Ein vorlauliger blntwurl ku llusor
4'-Ed. IX S. 208ff.
4)nQuutuor libri ('omplexionam, Du Colerico Bcllo, Do
3]elancolica Pasidone, De Sanguinoa Indiislriu, Du flegmatioo
Sudore Bl 368a— 3G9b; siehe oben S. 71—72.
Dieselbe Schrift findet mch auch im Leidener Codex Vou.
Chym. Fol*. No. 16. Bl. IIb; siehe obeu S. 111.
B. In dem Erlanger Mscr. Q 77 und 78 (No. 15)
D) Eine lateinische Dispo-tilion zum „Modua purgandi";
sieh« oben S. 84 und 86.
6) Ein tabellarisches Fragment „Modus coDOordandi"; siehe
ebenda S. 87.
I
m.
Chemisch - Alchemistisches.
Das zehnte Buch der Arehldoxeii.
61, Iveiden, Univ.-Bibüotliek, Cod. Vos8.Chym.in Folio No.6.
45-1 Bll. Von der »elboD Han<) goflctinelien wio No. '2], hNo kiinc
nach IflOO. Die slollenwoUe vou diesem erttten Sclireibur leer
golftHsenon Blätter sind von späterer Hand mit allerlei Nötigen
bo^briehon. Dar ungL'bilduto «rsto Schreiber hat AlchetuUti-
fiches hier zusauitnengCMtullt, wiu du» Näheren aus dem gedruubton
Katalog von I7l6 zu orschou ist; uns gebt bior Dur aa
BI. 90a-99b;
Tom flteiii der Weiten der .10. Tractat, oder Capittell der
Arohidoxa Paratesf [!] Magnj.
hs ist heitter ktiiidt vni) OITonbnlir das Viel Vobostoiidigö
gcmfitter in Laljorierung der .Speeioljus Zu dem Stcia dur w«ix-
htin »eiiidl, dünn Ihr verntaiidt iHt vertinntort vber die diug .to
vergebeo md mnicht werden : Aber die Kuntit betttohett in der
Vereinigung der Dtugo so wurbafTtig seindt nhoe Einig falscheitt,
Ich aber l'robiort das diußo MoislorscbafTt der Proportion solcbcr
»peciom nidit rmbsoust oder vorgebooM SymuD Mugys vonn dem
Sicin der wl^vsscid wie hcrnucher folgen wirt, das waner mag
in kciucm woge Jigiert vnd bestendig gemacht werden uhno
denn Schwefel eo Ihm vonn Natur verwandt vud zugootgD«t
ist, e* wirtt auch Sonttt kein ding in der gniitzo» woltt gefunden,
«0 diesem Sulphurj mag gleich gcRuhetzt wcrdooD, denu er ist
Anfoaglich auLI dem waiuer gebühren, vnd wirdt mit sein««
rcchlen Nahmen die Sonn genandt, »o auß den weiiueD wafiser
seinen vr^ptung genommen Vergleichant
derhalben die AuQlegung mit den Figuren vnnd gobildtD&Denn,
dann wir haben nichto frembe.4 ohne da» no an der Taffoln
Senioriö gemahlet ist. wer nun ein gemüdt hatt 7.u Imagioierco
172
III. ChcinUi:h-Alch«inialiiichati.
VnndoMolioidcn vnnd dio ding xoHogonu, wirtl alles klarer vnd
hi'itor (Ihiiu dio liolle Sonno schou, Jcdücli mit der gorccliüg,
Aber nicht mit der ViigorocIitigKeitt, in der Vnnt«rrodung,
Bl. lUO folgl „Verzoichnu.'« vnm Hauß der 8chiStz Tndt seinen
SübliUsellen^.
Wir bnben hier also hnndschriftlich denselben Traetat, welcher I61S im
„Törnio Roliquiarma" und 1(121 in der „Ileptas Alehymica" (TlioU I
Ko. 304 und 319) gedruckt war. ÜDsero IlandHchrift ßllt uogolahr in
dio golbo Zeit, vielleicht noch vor diese Drucke; jodenrnlU i«t »io von
keinem dieser Drucke abgeschrieben. Ihr fohlen dio einleitenden Worte,
welche die tleptus NoBDdcr'it von dem eigODtliohon. hier allein gegiv
benen, Texte völlig trennt, walircud der Teroio den Text einfach weiter
laufen liüuL Im Uebrigen »toht unsere Handschrift dem Texte Noan-
dor'a in der Keptas eub^chioden näher &1» dem Ternio, mit wolcliem
sioh jedoch auch Ueberetnittimmendea fmdet, wo die llepta« abweicht.
DaäH dieser Traetat nicht Echtparacelsischt« bietet, ist schon im crHt«n
Tlicilo butout
62. London, brit, Miweum, Sloane S.'jOÖ. 114 1111. Fol °. aus
ilem 17. oder IS. Jahrhundert, nlchemititläobo Tractate enthal-
leiid, darunter Bl. 33a— SfJh:
The Thendh Book of Arehidoxfii of PhiUpptu Theophraitiu .
Paraceliut,
Now whe will bogin tho 10 booke of our archidoxes which ia
tho key of all oar Hoolis written of philosophy, and becnuso whc
will not that thin our booke should (all in ihe hands of tlie
imworlhy because we liave Reept it by our selvcs. til dead
and in Urne of Trouble it was like s paradiiieth tbe refrexhe-
ment of our mind für it is an l^lucidary of all our Philosophy
light of Nature.
Obipter .10. or The Tonlh Dook. It is apert an manifest
that many ioconslant mindea are imployod in working of the
spcciM for the philo«ophers stone Excopt tlio table«
of Renior, yet he nho has a mind and eonscs to separate thiugs
froni Ihings will see Every tbing clear, yet ooely tho rightMBS
■t not the doceitful. Finis.
Wir haboit es hier also mit einer engUsohea Uebersetzung der or^on
Gestalt des 10. Duchos der Arohidoxen txi thun, wie sie von Moller und
Neandcr I61H und 1621 horausgegchon wurde (Theil I No. 304 und 319).
Bier üit auch die Einleitung mit ilbenetst. Vgl. No. 61.
Ul. Cli«miieb-Alc)iemiiiti*«bofL
178
Bl. 3ia~4lb:
The PhiloBOphical Canons of ParaceliiiE.
I.) Thal wich in near lo perfecttun i» Knsuly l>rou){ht to per-
teetioQ.
15fl.) fioUl givw a goMcii, nWvcr givc» a Silv(«p Tiiictun» liiit h
wfao knowo!« to liiigo iho iiiorcury witli silvor or golil Iia^ s
grest »Gcret. Fiois.
Bne T'eliereetvun^ flor „ftc^gulao sou Canonea aliquot philonophici Je
Lapiile Philwiwphica'', welche l'enot ir)82 zuerst ohne Numeu»<ueDnung
kenuHgab (l'heil I No. 190), cbenao Figulus 1608 io diT .Paiidora"
(Tbeil I N<p. 282). Im ,Chym. Csullpr" ist a» 1771 als Piiracclsisch
geg«l)oa (Theil I No. 4(>3 und 4ü4). In di» (imamintaus^alic clor Schritten
AI«xandor'ä von Suchten ist o» 1080 als von dicmm Autor ber-
nlunmoiiil nur^fnommcn (Thoil 1 No. 411; vgl. auch Ccnlmlhl. L Bihlio-
tlwkswcMn lavi ä. susr.).
fi:l. Wnlfoiilnlttel, Iiorzogl. Bihllothi-k. Codex BlankenLiirg. 94.
II Uli. Folio, um l(ilK> tfCRchrioben, vielleicht noch in die !HJer
Jahra deo lt>. Jahrhunderts fallend.
Hl. la — ^b Lux In Tenebrii Lncens K . Archidozonun . Fraeoipno-
ntmqae Uedicinalinm Spafryriconun Clavis. IMiilipi ['.] Theo-
phraiili l'aracelsi ab llDhonhoiinb.
OiDDO Donum perroctum a Deo Impcrfectum a Diabolo.
Praefatio Authoris.
Ob wir wol vunsüDre Archidoxa . vtmdl Anndtrcn buecher di«
Mctlicinnm bulion'ont, EtwaLl khlcrcr, viindt verstonutigor alQ
boMhodiou t,a bi'-icli reiben willenU gowtv«(o[i diowi.^il aber diu
hvi;lij(t4n arcana Medioinao . pbiloMophiao ohne diii warlmlTtigon
oliin)iM:h«n llftudlgrif uit bereilott noch in iur Rxallationem gra>
dautn gfibrauht werden kiinnen vnnt aber Menixlich wol wbuient
ist, wiu fattt die gannze gottlose vnndt allein denn zeitlichen
giial(«rn vnodt Reichlhumb ei^bene weit, nur den tinctur!«
vundt transmulalionibus motallorum zue erlangen, vil golt vnndt
Silber mit gowalt nach lauU'on darzue sie dan wol die wäre
ohymiBcbo praeparaüoDcs bodorfToo welche sie in za
seinem lob vnnd Ehren bcschlossun haben ru Bastei . Jc.
Wir haben hier also denselben Text, jxrolchen Slariz 1624 nim
Icrsteo Mall* aU „ClnviB od«r daa xehondu Buch der Archidoxou" heraus-
' pb (Theil i N'o. :{28). und Bitiskius für seine latoinbclio Goiiauit-
uugslMi 1658 übentakuin Hess (Thoü i Seite fj9l f.). h'ast unveräudort
174
U1. Cbtmiieh-AlchsRiixtixchM.
ist der Stariz'Kcho Text in die «Hnndbiheln" vor lß84 u. n. vr. hcr-
äbergCDOmnioi] worden (Tbdl I No. 418 etc.). «iihrend der Rucbhündkr
Drtllliopff IGSI fim „r.a|u« vogötuWüs" (TIipü I No. 414) liiosolbo
Sthrin iiiioli aritli'ror liiindDcliriftJicIior Uebcrliororutig gab. Julvufallü ixt
uniior« HandHchrift weKonllich »Itor nU alle diese Druckt*, uud iliiwe Ali-
handlung sicher noch im IH. Jalirliuiidßrt nbgfraswt wonlcii. Un«or Mttcr.
gibt sicli nur als „Schlu.'*sel*' zu den Archidnxeii und andern medicini.ich-
alcliemiittischca Schriften und nennt sich noch ^r nicht zehatos Buch
dor ArchidoxoQ, unter vrelchom Titel die Abhandlnnf; doch in allen
Di'iickcu gehl. Dagegen »[iricht weder Stsriz noch seine NacliTotger
von «inor Lux lucens in tcnobris, wohl aber Dollbopff, der w
mich nli* ■Schlii.sjiel 7» iindorn BiichiTn llohenbcim'» bezeichnet und da-
mit., niQ un^teru Huud.'sclirirt. an den Clavis opcrum Paraculiti den
Rhonanns erinnert (Theil I No. 2114). Als» soluli ein ,Clavi.t* xu Ilohen-
heini'ü ächriTten ma;; das Iliichb'in von seineui Veifai^cr gemeint ge-
wesen Kein und ist vielleicht eist später dem Paracelsus direct suge-
scbrieben wonlon.
Wo Dollhopff von Stariz bedoutonder abweicht, also namentlich
in der Vcirrerle, stimmt diese Woirunbüttulor llund^chrift meist mit erste-
rvm ijbereiii, hut numentüch die Er«-citvruugen und Ziisjilxo d«s Texte«
fant ebenso, welche ilcssea Text im Vergleich su dem das m&fa bietet.
Uebrigcns linden sich auch in der Vürrvdo und in den 10 Kapiteln viele
Abweichungen von den gedruoktan Texton. Von der thSriohtou Dati-
rang dett DollliopITiichen Textes „Baitel Men.se Auguslo Anno löll"
findet sich hier nur ein „Hauet . etc." Im ganzen ist die vorliegende
eine gute llaudschrin. nach guter Vorlage ge»chnebon, die nur selten
falsch gelesen hat und dann von einer nar wenig spateren Uand cor-
rigirt ist. Wäre diese Abhandlung echt, so würde unserer Handschrift
für die Textgustaltung beträchtlicher Werlh bciziimci^cn soln; doch i:il
diwt U'erkcboD, wie sdion Theil I Seite ö:iT »u.tgef^hrt int, emt zwischen
IbTi und 1000 gescliricbeo.
In der Handschrift folgt noch DI. 10a — IIb „Tinctur Einem Doc-
tor von Hambut:g zugescbribenn' und auf der letzten Seite ein Verweis
„Theephra^lus Sogt vono ollco aqua sallia ntso de minoralibus fol. ■.•4''.
welcher auf keine der gedruckten Atugaben dieser Schrift jiasst, auch
nicht auf No. 121 den emten Theiio«.
I
04, Weiiiiiir. Grosöhentogl. Bibliothek. Q 4r»2. 206 boschrio-
boiie Blätter (dazwischen und gegen Knde viele unbc«iclinebene.
nicht gczHhItc). Alk* von derselben Hand gtechrieben wie <ler
Weimarer Codex (j 4^ (So. 61); unr Blatt 1Ü3 — 135 von
UT. Ch«nii9cb-Aleh«iDisttseh«*.
176
anderer gloiclizoitigcr Hand (bJho «twu um 1630) geschrieben.
Aor Bt. ß3a folgeiides Titolblatt \n Scliwarx und Roth:
Lux Lucens in Tenebris Archidoxorum pruocijiuorum
arcnßorum medicinalium Spagyricorura.
CLAVIS Sive Liber Decimm, Aureoli, Philipp! Theophranti
pBracoUi Magoi ab llohonhoitn . Addo
BeLLa MoVot DoVS Iiitor Xrlstlano^ In orbc.
[Die Jahmihl dieücs Chranogpamms 1624 Ut wohl ilos Datum dioaor
AlMc)irirt.j
BI. (iäb Stcllcu au!< Ecclo^siast. 42.
Bl- ß-la— (Wa I'rat^ratio D. D. Theophrasti paracolai . M.
Obvol vosero Ardiidox» vnnd aiidero buchcr dio Medictnam
betrelTendt, etwas cIHrcr vd<1 vorHteridigcr, als genchchon zu
bescbreiboD wir willeim gewetuen. Dio weil ahor diu höthMtcD
Arcana Medicinae Vniuersalia, ohne die warhalTtigo ChymiMchs
handtfrrirr uidit bereitet noch in ihr b . phüchste?] Rxaltalion
gradum gebracht werden, können: vnd aber menDigiich wol
witBondt iat, vio fast dio gaotze Gottlotie clerisey der medicini-
ficheo fscuIUtt den Zoittllchon Guttein vnd Roichthumb allein
Ergobont, viid Mich diuaor Göttlichen gi'hoimnus wenig achten,
dtn ihr sinn vnd gcmuet Htohot nur nach den Tincturi^ vnd
Tnnfimulatioiiibuü Motullorum zu Erlangung viel Oolttea vnd
Silben» mit gewaltt uuchlauiTon: Also diesot-
Schatz vor«cquoistricrt Hcin «oll in dorn Kwlgon wordt daß him-
mell viiodt Erden erheltt. Amen.
S. G8b i«t eine Stelle auM dorn Ecclcxiastica'« 43 cingescliobcn und ein
NB. Qbcr Anltmonium und Spiritus mercurii philosophorum.
BI.09«— 81a Der Text der lO'Oapitel:
De SoparationibuM Klementorum . 0»put I . Inn allen
dingen aeindt bey einander vermiscJit 4 RIement
... De Compositiano BaUaini .tpiritualin et HaUaini
Coagulatio Corporia . Caput 10. Ebenn wie im Manual
vermeldet, soll di« Conjuiiction geschehen im l'liilosophiüchen
Ey tc vnd wollen also liiormit im Namen Gottes dilJ growe
werck xu seinem lobe vnnd Ehroou beschlossen haben zu Basell
im Jar D«o Gloria.
Mabrfach linde» sich am Kande der llaudschrid Citato aus Band IV und
VI der IluBor'sclien (juartaiisgabo z. B. Bl. 6db „Do morto rcrum T: 6:
38l,2{^i.' „T: 4: 'AÄ. libvuui de morbis Tarlarois" u. s. w. Faast man
du „[>eo Gloria" aU Chronognunm ko wäre DLI = 551 also I&6I (otw«
«in VorgSoger der Jahrzahl 1511 ta No. 414 ilcd enituu Th«iloa?7j.
178
tu. Chamitch-AlchsmiiitiKthDS.
Wir haben liier altio ein« wciti;ro liandxchrift der zacrid von Joti.
Stftriz berauK^oRebonen I^sart des 10. Buches der Arcliidosen. Der
Titel scbuinl vom Abschreiber nicht n&nx vorstanden zu f«in; or ist oino
ofTenbiirc VfrbuHhoruuuß aber zuRleicb in ctvrn eine Weiterentwicklung
dea TitoU, itn diu No. 63 Kibt. Die Lesarien unitoror Weimaror Hditchr.
»ind oft rwlit iibweichoud von dorn Wolfenbiittcler rodex. doch »teilt
auch Hie dem hollhopff'Kclie» Text« nüher nl» dem i\e» Htxriz und
Beinor Nachfolger, beruht aber doeli ikiiriiaiidsi-.]irinii('.)ier Ueberlieferung.
Bh folgt nun zuonit ein ah-hitinixtiKclies Allerlei, darunter alchemiati-
Hcl» Visionen aus den Jahren 1(117 und ll>2S; Hl. 102 — 172 Tractato
do» Basilius Valcntinus.
Rl. 17.Sn— 174b Hanoate De praeparation« Hateria Lapidii PUt-
lippi (larareUi a llohenheini.
Kp. F.lecl.rum inineralo immaturum. dult Ist ein Ruincr va v«r-
felscbter Afi'rruriux Vivus oder b«rgk Zinobcr, wtx in moiu
Sphaeriim oder Sperma [!| ...... Du »olt aber wifmn, daa
von deinem KIcctro ki'iin -^ulucion geücfiicht, » habe den den
Circulum der sieben Splincr<in Tolkommcnlicfa drejr mahl durch-
laulfon: dan Holcher Numenu gebnert im zu.
AiBaSglicb gleich lluser V-FA. VI S. 430 — 134. Der ParacelriMhe Test,
lat Meltenweüp enruitert und mit erklärenden Zusntsen ^'eritchen. Das
Gaue ohne Werth. — Im Folgenden ein Procees de« Uaac HoMandus
und allorloi Alchemutisch-medicinisches und Technisches.
I
05. Kopenfai^D, kOni<;1. Bibliothek, gl. Kgl. Saml. No. 350,
148 niciüt l>C:tc]irii-lH<no Bll. Fol*., tod einer Hand um 1700
gwchrieben und von einer andern venie spätoron mit Xuützen
u. *. w. ven««tien. Die ensten l'il HU. nimmt i-ine HchwedBcho
KrkUruii);' und NoliH>ns>mm)ung lu Heinrirh Kbaurath's
aAmphitbeatrun)" ein. Den Schlm» bildet das Arcbidoien-
nanuscript., Titel und 26 Bll. Dio Bo^o in je twci Bll. sind
Dumerirl .Archid 1* bis „Archidux 13."
FArkUriag pä Theoplirasti Tionde Book ArcUdox:
Bl. .archiit I.* Körklarioj; pi TbeophraKti Derimam librum
Archidoioo. Ad: Cap: 1. In oinnibu« rt-boi comnttxta sunt,
juxt« Mi qnatnor elcmenta, sed in r« qoalibet, nnnm ex iUb
qaatuor, peffectura ac liium est. Bind est elemeatum prae*
dratinalam, in quo qointa oraentia virlos et qualitas habitat.
Air drßc ThMftkrwii mdh K*n man lähra alt — athi aaltet
sitt«r qainu (wrntiJk Forty uthi alla slapadr och Kri^ppeslifce
Uag, San tK»tä äff fjra dementer, ähr saltet dbcturca dasta
. in. Cberoiscb-Alchemistischea. 177
fixe, som athi asltau blifwer liggiandes, nähr heela dhet öfrige
corpus ähr alT elden förtürd och llycbtigt giordt. Ahr altsä
Spiritus salis* [Vom Schreiber im Rande hinzugefügt:* „uthur
hwart och ett slagR Salt, den"] qüinta essentia, virtus, d' qualitas,
8om boor in elemento perfecto ac fixo & praedestinato.
Quod vGi'o quidam opinantur, Corpus verum elomentum et
qualitatem esse, nee non virtutem veri elementi aliquo modo osten-
dere, ea quidem causa est, quod corpus, ut et tria elementa imper-
fecta, a lixo, perfecto ot praedestinato elemento, vel quinta essentia,
velut incola suo tinctum et qualiHcatum est, quodlibet secundum
suam naturam. Här swares tili den objectionen, att hwart och
ett tings heela corpus uthan nägeu förregäende Separation Icunde
hällas pro elemento, emädan heela corpus wijser äff sigh dhe
egenskapper och qualiteter* [' som sielfwa saltet och des Spiritus
innehälla] och alsä iugcnting uthi heela corpore ähr, som wijUer
sigholijkt Ad Cap. 10. De Compositione Baisami
Spiritualis, & Baisami Coagulati Corporalis. Compositio
haec fit in ovo Philosoph; Denne Compositionen som uthi ovo
«keer air lialsamo Spiritual! (i. e. I.una) och äff Balsamo Coa-
guluto Corporali (i, e. Sole) ähr ingon annan, änn att effter
putrefactionen, forwandlas eller ligeres mercurius ferst in tinc-
turam albam lunao, och sedan in tincturam rubeam solis.
Menn den rätta compo.sitionen Baisami spiritualis et Bai-
sami coagulati Corporalis i. e. Lunae et sulph: solaris, siteer före
änn som massa solis, lunae, et mercurii blifwa utbi ovo inneslutas
saßom ditrom har frammanförre ähr formählt. '
Soli Dco Gloria."
Am Rande steht hier noch:
Detta capitlct kan förstälis om tincturae lunaris promotion ad
tincturam solarem. Forty nähr man här tagcr ßalsamum coagu-
latum corporale pro liuctura fixa luuari, och Balsamum spiri-
tuale, pro Mcrcurio acuato, conjuncto cum aliqua parte seminis
auri, som änuu ähr flychtigt och att igennom denne mcrcurium
Philos: hwaruthi semen auri ähr solverat, den ligerade tinctura
lunao äterigen giüres volatil, tili att sedan widare figeras in
tincturam solis, sä kan dctta capitlet bällas für desto mindro
Öfwerflödigt, och haar sitt egne förstäud, och egne meening medh
aigh, hwilkori meening sä myckct bättre öfwereensstämmer
medh dhet som sägos att denne compositionen cenkanncriigen
skall skc in ovo.
coufer memor. ad Nosce Te Ips: lit E . pag. 18,
Kltllk d. Bcklbnit d. Pinceli>iji>:tieD SchcLflen [[. 12
178
in> Chamiiich-Alcliciniiitlaebfls.
Ein fortliiurouder Comineiilar eu ihn 10 C^pitel di» 10. Huclin dar Arclii-
doxeu in dor lat. UebcreeUaiiK des BitiHkius (Tßeil 1 No. ^82), Die
Einleitung ist uU dos CommonUro» oicbt bodürftiii; woitRclaHseii.
iHi. Wien. H'.n»il)liotlK-k. Ms. 1IÖ48. r>2« Uli. 1" au» dem
IG. Jiilirli Uli dort. Itegiiint mit. einer ReceiitciiHaramlunR von
verschiedoDor llaiid goschriobon, Titel: „Eoi[ierifa ad varia&n"'-
tudinum t^iMiura .... per Nicolaiim Albinum mw disapulis
jii-ü|)0!titii . MiiiiduH vegitur oinniaiHbui'. 8iim Nicolai Albiiii a
Joiinsdorir arliuu ut mudiciu^ Doctuni«.'^ Auf Bl. 175 bei»t
US „fiiiis in vifjili:! Mkiriulj JoiiniiiN ItnpUsto Aniiu löHl .24. die
juiiii . . . .* Ks ft)l^;l ein Brief von dem Nnrnbeiger Arxte Jo-
- hHii» Magenbuch, «in ConMiliuin von ^cbast. Pelzcr Dr. zu
Slraubiiitr, ßino „lliovi* inpdfindi Mythodus" aus Oaton und
llippoiirali?!* von roiradiiius med. I'atavinus; ,Von die Newo
kriinekheit" (InlluoDza?); In spptimum Collignt Avcrroi« von
Malth. ('iirtiun piipiunKiK; Gutacbton Mag«n1iuch'ü über eine
Wn^iii'prubi' ilex WildbadM lleckbingon von 16-IH (destilllrt!);
Di.spniiHatoriuni Vieauen.'ie; I'uomriiin morbi; Rocepto; ConsüieD
von Johann t.anych, Kugiibius und ('oradinuM: Tologiu
excinplata öt potL-^inium ox i^ulli'^üt« exiinii maginlii Matlbei
Curcij.
Es folgen dann noch Kocoptö, deren erstes lautet:
m. 498a 'rheophra.ttus
mache ein aquani regit« darinn soluiro gemeinen Mavurium cru-
dnm, et purgatum 3 V
Danach /f anthimonii praepurati 3 IJ Tartori »Ibi ^js di«e ij
atucld) reib zusainen. vnd \as lliesHon mit einauder vnd giv»
zum kunig, diosän kliunig roib khloin, Holuidr auch In dein
iKjua rogift batoiidci-M , dau If aurum purum ^JH-soiuim auch
In aqua Kcgiji, die drey snliitioneK geull xusamen leichs wider
per alembicum ab, gieß wieder darauf. leugs wider dauon, daa
thue & oder »ochs mal . zulout troibs mit starckliem feyor, wie
ein stiirkh nijua fort zuletx geuß guott rocUtfurtigen prandtwoin
darüber, lo» stehen xij ."tuudon dan distillirs wider donion,
dau g«uU wider darüber gut gerecht khlar roscn Walser, laa
XX iiij .stund stehn, zeugs auch ab, »o i»t e.t beraitt, vud der
edlest praecipitat xubraucben in allen kranckheiten.
Ringe-itreut finden siub in die Sammlung von Rcccpton weiter noch dio
folgenden unter Iluhcuhuim's NamoO:
ik
m. Cbemiticli-AlcheaitoliichM.
179
Bl. f»04a: .l/trirti rt Mm Saturni [pIuinbi]z«inacheD In tli« Killon
vn^ueDlPi) zupraucheu tlii>ophrf(iitj.
[rgl. Chir. H. u. Sehr. FolVKrf. S. tUW]
4 PIttmf'um v[i(] soluir dn.'« In ein uituii Tort <ln. nicli »icU oü
v'iAa ttul! vfKi Ui» i:x Truckliuu witnlon iliin nymji alüci viU
Salmiiil- »tos hl khlein mittclie In dar vniier vod geyll darauf
itc«tuin dn.t Kr darüber ^i>fiu Hj zwmcIchfliiKor hoctt sotx In roO
roitit iij oder iiij Wochen In ein wol veimucht glas, darnach
nymH herauU vnd geuU mehr KmiV/ darauf 3 sworoklifiiigor lau
8t6n wie l»nj{ du wilt ^eich den /^ty tieriib ihuo In (;in eng
g]u> treilj eil vuder :<icli so liast nwrcvrium {iluvihi iUt ge-
reclit i:tt.
Oleum «iue oxtractio /ilnmf-i t1ii>o|ihrat»tj
In »pini- emplnslra, et vngiieutii.
ni. 'Mi' H >Silber gleih reil)ü khlain thiKs In ein glas geyß gu«ten
starcklicn Ew/y daran setz in ein stellie wirmb vnd vermaehs
oben wol, He die muleria. In der wirmb Htuliet pai vtij tu^; m
wenkn criHt&]l«u sirliiesscu gleich wie plolU'r dio thua In «in
glas, vod diMt.illiro wio oin aqua fori, »o g«tJi du^ nloum her-
über, das praucho cXt ist hipMclicr h:iynili--«ohor grolJor subtiler
wirkhango.
In diiMom ol«o inagMt de* Mrmirii praccipitat Mcden vnd
«larnscb xim rnnideni brauuhen, wirst wiindorparlicho »clmuo
Mibtilc wirckhuTi;; l)(«lin(len.
itlat r>(l5b; I» pleuroüj » Thcophra.tto probatum.
H .tal aWnthij ^j t'.am acolo acdpiat .-«exta die jeiuoo alomaclio
p<ir VI hör«« videbis eutn totaliter curatum
ni. ölKih: Aqua TheopbraHti xii althen schüdon.
# ein Sc/iiftiFti kyU ilon diatillir per alembicutn mit Mlarckbom
Ffiter HU gehet cid ötl herüber durin neix lucclilcu vnd log
dorüber vn »preug das wai^er In dio ^cbädon.
diei<ier Furm finden *ieh dii-ne Reeopte und I )n ntto 11 ung» verseil HA eil
oiclil twi Huhenh<:iui. deeli mag ja mancherlei derart Gborlielorl Mio«
was au8 dcu Kreiiten der i^chülcr Ntammte.
67. Loiilou, Univ.-Iiibliothek, Codex Voss. Cbymicii» in
Quart«) No, 17. : + 328 Bll. Die ganze Handschrift ist von
Dr. Carolati Widemaun geMchncben und beiitebt aus b Thciloii,
welche erat «püter von WidvuiaDu ttelber la einem Dande vor*
einigt und durctifoliirt wurden. Sein Name Undet itiob nirgonda,
12*
IBO
m. ChAoUeli-AlebemiMlMiliM.
aber xahlreicfi« Nietlcrsuhriflxlsten aut< der Z«it swnchei) April
1588 un<l dem Soptembor 15%^, zum Thci) mit NoniiuuK Augs-
burpi. Als Darleiher der handscbriftliclien VorlaRen werden
^■-iiiiiiiit: ünbriel Drtel. Aüiduh ICotli in Augüburg. Johunti
Voglor civis Ar^ciitonitciisiM, Jolisiin Mnlilor inedic. stu-
dloÄUK, Ciix)i»r Ullrich llartonfoU »us Btuftl, Arzt uod Itürgeir
in Stra.-wliurg,
Für una ist hier Folgondt» von ItcdeutuDg:
Bl. Ma— fir.b Cunteii):
lÄÜ dJHän volßCBdcii Tractat wohl, Ist Ja Toiibicb gonueg. vnder
Aufioti );cruilt, liostu die gn^d Ditt tue ventlohon, ho bleibH allso:
gtib. Ürt^-Il.
[Am Etaiidu: Von llorn Gab. l'lrttl Mir golihen M: Doceinbrj Aquo ic. 88.
DiLi'uiitor »Im imditräglich eliißofügtei' Titel der fulgenilcii Schrift,
gl p ich rillt." Villi Karl WideinannV Hand sjiiilor Kesoliriobiin:
Das Baech caipaij H&rtung vom HoC vonn der beraittang des
gebeneideten [1] philosophischen stains tambt dessen snbiecto.
»einer Nmur vud Wesen inil «chüncn figurou gloich-
Iiii4:«en vud heiliger ^chrifft probiri^tl.]
Vorrede.
t^t i.-<t xue wis-Hoii, dx Alle ding von Ootl kommen, vnd ohne
den kau ninbL-< gemacht werden wio du u» findest, (iencsis am
ersten, vnd Ihm Euangelio Jobiinnin am entten. Darumb so
HoIlcn wir In allen Vnserm thuen Gott aunielTen, vnd in bitten
vmb veniuulTt vud verstand zue lüacm heiligen Werckb. wie
alle I*hiloHop)\j suijüii, n\f llermo.s Arnoldus de Villa nona vnd
Paleutin vnd Juhunni.-^ »m ]i>;tti'ii: dann Kolchuti will von Gott
gtdemet sein, nüt ih wir raitt viiserii Aigf^nwiligt^n köpren wollen
hiiidurcbraron (iolt geh die Natur mög» (erleiden oder nitt, du
rechne sie nitt hin, .tondern sie l'aren fort, ainersprieht es »tcck
im Wein, der Ander sag es aey In den vnperfycten eiSrpern,
Im bluol, Jnn Marwtsiteu, Im Mercurio im auhwelVel ....
Dat) Erst Tbaill dtLt Ituochs:
Nun fnchol uhu in Gottes Nahmen dx buoeh der Weyßhait, vnd
sagt Von d«m vn<prung dos Edlen stsins, vnd zeigt ahn die
proportz, die färb vnd die geMalt, vnd »ogt von «einer «Vigen-
schalTt vnd Xatur vnd wie Wir AH dauDn herkimimen, wer
Augen hatt xueaehen der seil, vnd Wer Ohren hutt Zudioron,
der h&r auff daß Ituech.
Ain Gobett zue Gott dem hailigen Gaittt.
0 heiliger Gcitft, Weili mir, dz Idi nitt waiÜ, va<I lore Mioh
III. Cbemisch-Alcbemtatiscbes. IgJ
dz Ich oitt kann, vnd gib mir dz Ich nitt han, gib Mir die
Meinigftn fünff Sino, dz du hailiger Gaist, Wonest darinn, Mitt
den siben Gaaben, soltu mich begaben, vnd solt Dein göttlichen
frid haben, ö Heiliger Geist lehr vnd vnderweiß dz Ich recht
leben kan, gegen Gott vnd meinen Nächsten Amen.
Das Erst Capittell caspar harttung von Hoff !C
Im Annfang war dz AVortt, vnd dz AVortt war bej Gott . . ,
Das Annder capittell dises Buechs zaigt ahne die
Erschaffung aller ding vnnd vorauß vonn dem gantz
Edlen stain K.
Das Dritt Capittell
Das Dritt Buech zaigt ahn die Farben vnd die
Nahmen, vnnd vonn seiner Natur des Edlenn Stains,
vnd dz nur ain ding ist
AVelches Ist wider die Wortt Auicennae vnd Rhasis,
da sie sprechen Allso, die Median Ist Allein ain hiillT der
Naturen, dann wa die Natur nitt Ist, da mag sie kain Würckung
haben, Wann ain Laxatiff in ainem todten cörper laxiertt nitt,
wann es nicht gcricht ht nach der Natur, dann Also sagt
Hippocrates Inn seinen Aphorismis, die kunst forttsetat Allein
ain ding durch Natur erschaffen vnd thuett Ihnn hiillT vnd die
kunst hüllTt diser Materien, vnd die Natur der kunst. finis.
Es ist dies der Tractat, welchen Huser's Erben in der Folioausgabe
Bd. II S. 687 — 691 ohne rechte Ucberschrift unter den aflgehiingten
Tractaten de Lapido Phiiosophico" als Paracelsisch geben „ex Manu-
scripto exemplari D. Caspari Vom Hoff". Auch AVidcmann hat das
Werkchen offenbar ohne Titel vorgefunden und liefert erst später einen
solchen am Rande, vielleicht erst durch die L'eberschrift des 1. Capitels
veranlasst. Ohne den Namen eines Verfassers wird -uns diese Abhand-
lung in Cod. 11428 der Wiener Hofbibliothek wieder begegnen (a. No. 71),
aber mit der gleichen Ucberschrift des 1. Capitels. In einem sehr sel-
tenen „Verzeicliiiifi von cbymischcn, alchymischen, physikalischen, theo-
sophischen, kabalislischen und Kunstbiichern, welche bey Johann
Georg Uinz, IfuchhÜndler in Wien, im Zwettclhof verkauft werden.
1791" (238 SS.) 8" steht auf Seite 92 „Hartungs, Casp. eigentliche gründ-
liche und wahrhafte Itosdireibung von der Bereitung des gebenedeyton Stein
samt dessen Subjecto, seiner Natur, Wesen. 8. Manuscript. 2 (1. 30 kr."
«
tR2
m. Ch«mUch-AlchoDii«it<che*.
Da« igt »hö Kwcifcllos UDtior Traetftt, dor abor nirguid« linciditchrifUich
»Ih I'iirnceltiiitcli {iburlicrcrt itit. HoheDlioim ist unf »Uc Fülle nicht
dor Verfasser!! — Die AlmelchungüD unserer [lan(Uchri(l vom lluser'-
schcn Texte sitid im KinzclDcn recht zaliliei«}); die I.osarloD vielfach
bi\ssQr als die de» Druckes, der auch sablroicbe RürzuoKcn aurwoist. ■
Ik-HonJor» Keinen Kiido ist ilas TiUcr. i-twa^ auHfuhrlicher und hat kurx
vor f^uhluiM cinou /usate tler eine gxnxo Vuartsi^ilc ciiinimml. (Eine
anduro ak'homiiiti«chu AUiaadlunj; Kaspur H&rtuiig*s fmidcii wir iu
No. 280 rc»!-. 416 .Iw 1. Thftil«s.)
Bl. Ii5b— ORli: De Lapide Philoiophioo, qui Lapii unoris appellator.
[i\iii Itandc: „Herr Gab. Ortell Mir geliehen M. Decemb. Ao. 88"]
Lapis Pliilosophicuo wirtt also gcnanndt von Ktticheii jiin stain
dor üb, das ist welcher den staiii bej ihm drejiit. dor wirt von
Aller Welt lieb gehabt, Dauon Ich dann Vill von Theo-
phrusto gehört vnd auch goHehon hab. vnd dr, haimb-
lieh von Ihme abgeschrieben, dann er linl ulVt xuc Mir
gOJiagt, Er wolle mich All «ein kuiuüt ubschroibcn la^son, Alk-Ju
dz vnd Koni4len eJii Kchwarti: bücicbloin, dx er Mir Allwcg gar
hoch und «trmig verbotleii Ich noll dis nitt anriiuren noch auT-
thiipii, c<* wiird mich hartt roiien, vnd also olTl Ich dariibor bin
koiiiuion (.Wie er Mir dann vber All seine aachen vertrauet.)
so hab ich ds Ilortü nie gehabt, dasselb aiifTzuethucn.
Item OS stehet in seiner kuust vnder Anderm also welche
-loh haimblich abcopicrl, welcher Mensch den stein hab, der
soll diese caractere au(T ein Zett<'ll niaobco [folijen die 4 Zeichen]
vnd dariuc sühreib«n Was or bbgort, die Zctiell auf den stain
legen vnd 7. xliind drauf ligen la^^on, vnd »oll darnach Icom-
moii vnd die Zeltoll holen, so lindütu darnach einen Andern
Zeltoll, darauf auoh character gemacht stehen [Da» 2. und 3.
Zeichen] vnd vmb mir einer geschriben hat, wanu er dioselblg
iti'ltel nun hat, so kombt einem dasselli'vinb Wie er vor go-
si'bribcii hat, das hab Ich otl't vou Theepln'asto gesehen et est
Vnrnm Via mag auch Einer dem Andern waß zaewegen briogen,
Wunn er nur will, vnd vergundt Wz er haben will: Wie man
den ittein hoU xtiewegen bringen, Ist gar liederlich dernur kücu
vnd vnuurxagt Ist, Ea mues Einer »chauen wenn man einen
Mi'nM.'hrii honcki, so lest er spcrma, ds Ul den miinnlichen
»ahmen dur Natur von sich vnd aus dem wachst ein W'mU
gfinnnndt stio latein Mandragora zn telit^ch Allrann, Ist gestaltet
Wi(- <-io MotiM^h vnd diesclbig Wurln miies man graben eines
KI!enbe;juii Tief mitt atm «larckou span Von dem üalgcu go-
DL Cb«tai]<i:h-A1cheuiiii[Uchc«.
183
M:tmitt«n, so Gudet ma» ain stuti der Ist geformt wie ain
Meikitclieiiliopf, va<l ist iler «teio Ispin 1'hilo.tcipliiL'Uü, vnd du
Täutsil den Tag m^rukon ilurun (l«r Mensch crbenckt 1*1 wonlen.
vod das graben Mlu-j« gei>c}icliei) im .lulir dHrnacli . alin disom
tag, Aber iiitl ahn der sUindt des Tnga, »oadciii uliD «liser Stuudt
der Nacht.
Diß batt II. 0. (). Von Johann Krouaohor b«koininou 1.5.76.
den 3. Septembris.
Ob dicsfi- Djirleibcr Johann Kronachor sich vielleicht selber iil.-«
den fainos^in Schüler llohonhciinsausgoiiieben bat, der über die lleitiilirh-
bciton seine« Meisters ijerioth? Als Spccimen, was man dem grossen
ilaono alle;« unlerHohob, ist dieses Zuuburstückcbon immerhin iiiter-
«stsnt. Uiö f-a.-)elei von der Mandragora ist nicht uriginull und fiüt mit
dom vorangehenden Itildnauhcr etgentltch nichts zu thuu. Das G&azfl
Ut xiemlich confiLs.
1)1. 70b~T-lb SeqnitnT . Liber Thesanrorum Alohimiitarum Anreolj
Philipp} Theophrastj FaraceUj ab Hohenhaim.
Caput Primum . Die Nutur goneriert vnd Nutriert ein Mineral
in viseere Terrae WVilcbo in Europa gefunden werden vnd seind
xwaicriaj Die mir zuo Haodt gestanden vnd Inn probierung
ox]>eriinootierl, vnd du bösiviito erfuudon Ihn Aufgaojj; Astrj Solls
sphaoram dz l^ben aus seinem llerUen,
don Balsam seines In^wuid nach Artt Cabullistarum.
Expitoit Über The»niirorum Alchimistarum Theophrastj . M: Do-
Mtnbrj Anno 1.5.H.H,
Der Text Ul hier, wie im Mfincliener Mscr. 4228 (No. 33). in X Capilel
«ingotlieilt und zei^ Kablreiche Abweii-Iumgen von IIuhlt, ohne dafür
otwa mit Hodenstein oder dem noch mehr abweichenden Toxite«
(Ttieil I No. 1Ö3 und 1^8) üb«rcinzustimmen. Jedenfalls beruht unser«
llanduchrirt auf haudsehriniicher Ceberlieferung, die auch mit der im
Miincbener Codex oder dem Wolfen bültclcr (So. 34) nur gelegentlich
gegen Dasvr überoiu.'<timml und stellenweise ciuo gÄnxlich andere Rc-
dactioD des Textes gibt, >. U. im ADfaiig des Abschnittes ^Du Leon«
viridi" (Cap. VII), welcher dem Wolfoubiitteler M^cr. gaui fuhll. Manch-
mal Mheiut sie eiitsohieden boisere Lesarten zu geben, r,. Et. gug«u Kndo
— ](TDd Mtne Jungen PeiHsen Ihnen die Augen auLt, da rinndt heraun
«Ine AVcisse", statt dem sonst et«l8 Ucberlieferten „darauß wirdt ein
Weisse",
ni. Uib— 139b CoUftqoium Dootorum Wolfgangj Kappleij etOiriit«-
phorj Sehafiherj, cum Tbeophratto Farac«l«o, in Labyrintlio.
Mattbiae Coecij Apothecarij Cremsiauj.
^^V XS4 !"■ CbcmUeh-Akbcmiiliichei. ^^^^|
^^^B D. WolftctiiiK Kepler.
Wu wülU mit mir anfachon htindl, ^H
^^^^^~ Btrr Cliriiil«ff *chi dnri cliiuii Uauii.
Mir gfalt gar nlt eur [.aliyrinth ^^^H
^H Der Vmbni^ert vctl locbl vas ahii.
Bin tili uider%l däim ir gi>BlnDdt. ^^^^|
^H lat ThcophTMt iJer'AkliimUt,
D : SchafTacr. ^H
^^L Lier crger daan der LuIIiht ist.
Wir «tMeiiH wohl vnod acbtoo» iilcbl, ^M
^^P Würff Von alu »tolo in Dijeu gartieD,
Ällaiu gpbt vM nill lies««rD berfcht, ^M
^B Wir B'ollli lialuDu vnd ivlu wartloa,
Dann Was Ir scbrelbt Wir n(it ver^ehn, ^M
^H Er koiobt liereiu Er la-it «h nicbl,
WSIId »pacierea In Vittetn garten gC'hn, H
^^B Kr uiuclit vill Ud'ill iti.'lii.'a<l Ibn der Rill,
Iiur speiat dio Kuchen, füllt d«ü ßeulifll, H
^^1 Wir Aili'ti wtrdvu ulU iduf ^'ull«u.
Was nitt geld dregt, Ut Alles «iltell. H
^^1 Kr Üiut Tona iuipoHtore« a«Mtcu.
D: Tlieaphiasl. fl
^^P U. CbrbtofT Schnffutt.
Bur garien Iat d»r TabyrlDth, ^M
^H Soll dU«r vnaer Doetor »oln.
Uarinnen man groll Irrlbuinb flondl, ^M
^^H Oall wiu dor Mi'iatur Lux lietein.
Wann man dn nimbi di quid pro qne ^^^^|
^^H Ulli 9fiiii«Lii tnugHii nMii:kendi«crt
Dell vlrt dnr kniiickh gar stMea (rOD, ^^^^|
^^H Dei Narr i*t iiilt der erd«ii Wertt,
Allee KU bat Arabia, ^^^H
^^P llB.* Er sljii Ktiiu Paioitleiii rüerl,
ZuMsrnbl dem heisHOD India, ^^^^|
^H Vurlncht, vcnwhl vug vnd atoIUferL
Di lliidt man hie in dUlnm garten, ^|
^H D. Kapplor.
Dell ir Kapier ind i^cbarnor Wnrtton, ^M
^H Ruin Im Hsriuc Ihn kann Ich wohl,
Vnnd ecbaiiti mitt halben Augen ahn, ^M
^H Er 11IS Wm N'oün »n^sn »eil.
Till krcüttlein hie i»n Tnütichland alabn, ^M
^H Voll ««inar Cm vnd Goll Vulcan,
Di« bcsNor kbreltÜE »ein vnd guul H
^^H Er ist siu groxuor Wuadcrinon,
Dann^ heilig halt^ null C'alicut H
^^B DtsT«ül«chlaiidtl hat yetil nill wiungicich
Salsupnrilla vnd cliynao Wiirii, [xiier^t ^^
^^V Die WalcbcQ tläuanoii «uch tuogicich
.Wnrtf] ■
^H Weichun solnor ^oucn Monarchi-'j.
Die auch hie loindi im gartlon durlx ^|
^H Rupin i(i Hurein Tnd driLgt kain »chcu.
[luerst „Turll'), H
^^1 Rr iat KDiiKl gar oiu guotiur Mau,
lion xcbnoiden gehta ir Alte llc<rr«ii, ^^
^^H Der Schimpir vnd «ruxl vcraluvu kau.
Dil nirtt entaltut cur ll^gchrcn, ^|
^H D: ScIrnfTui^r.
Mehr dann in allou Ilüxen hio, ^M
^B Willkuiuin TliL'o|)1ir;i»c inoin lieber Herr
Ucuor Arliiiej ward fuudon nie, ^1
^V Doctor, Wo oUt fr b!ii «o sehrF
Dann InUarle dem Zornig Maun, u>ii>>
^B U. ThGophrastuFi.
Dergibt i^uch einen Zucker khan, uiuicin«"
^H Imiil Ei«cu Ertji «nnd innll Lunipii,
Be*»or <im» der aul) Corinihisn, "^n^""
^H Do«olbtit find ich Zno «chnnc An
In TeüUcblandtt diie kroütter ilaha,
^H Ibn doiiea Icli moin Wnrli^iu') tiondl
Kincögig leita inu eunim geaicbt.
^^1 liia kaii Ich pravparicrcu g!icliwiii>lt
Vnnd tue neben eeilu g" nllt beriebt.
^^B luD doiii darxiio Icbi Uroucbco nill
AnIT dl Was inn der Erdon atalb.
^H KSchlvn tili aiiO Tud gsieen tilclit vill.
Bur ariinej wie der schnee ver^^lib
^^H D. Kappler.
Weills geschehen kon niii wenig aachen.
^^M Main Herr bl«ibl da. seil m«lD ;ul.
Wai «olts mit Kouill Rüxcn luiicben?
^V ll1«lbi bio buj (iiE ein wenig rul.
Kruslra eiw ding per ptuia gscbicbl,
^^ft ßoj VI» lindtt ir aia giicttcn W«in,
Di buhl tnd hwaer will verficht.
^^B Hin euch «olbn nir hcätl (rölidi nein.
Per pauciot» mit Icicblcn Dingen,
^^P [>: Tbenphraat.
Druuib solU min (lall dem Marie ringen.
^^K Bin ich dueb Aller Doctor felndl.
Hill der von ihm »ein Zucker schwitzt,
^^^^^^^ ') ,HäotÜ«D* übcre««cbrleb«n.
Itl. Cbemiach-A1ch«iiii*ti«cbu.
185
Drina Quttdmnt vdiI Tri&n;«l stelt,
TrulTl Ir den i'uQct to habt Srs gRr
Vnd kombl aiil> kranckliglt Noil tnil gCtr,
Dft babttf mein kanst. Ich Zeuch itauon,
DftDii Ivb euch nii^ht mahr «ofon kann
So lanf! ir in dioRom gurlDii tttellb.
Er h»it kein kroffl l«t Alle« öd.
D«r wll AIM»nn Widnr gonütxt.
[nii Alle« Kiui dn Will TeriUrlmn,
loa dlo foüll gcitD Villi gM aliiterbeu,
QaU in art« iilhll icit,
W*leh«f in Uarle Mbttlllet nitt,
Svio liiUasi balsamiert AH iliiig
Vd>1 [naeht dem Manu du lubcu ting,
Ein Punct euch pchwiti<l iniiZirckclI gcth,
Men»e S«|iicm1>rj .1596. loa Augapiirg, ex comDiunicatione Uomi Jobanu
Vogler» ron Stmllburg . Dem U^chaion soj lob. Ainon.
B«i diMRUi l'itKqiiill hat i)or .Labyriathuit mDLlicorum" üoliculieim'a
Patlie ge^tandiMi. [■]!■) „l.nliyrtiitlius" oiiios KrciDMcr Ap(ithuk«r« iat mir
iiienials vor Augen gekommen, niicli fHiiil ich «inon moIcIirii nirgeatls
genannt; cü ist ja auch fraglich, oh ein rlorartig ltiii;h gemeint ist, oder
fllwa tia Ort do» Gesprüchös der Apothokergarteti, in welchem dio Schul-
ärzte wsndi>ln. Mau mua» sich hüten, solche Schnunvo xa cm»! 711
Uülimen, nclcho nach beiden Seiten ihre Pritschonsctilägo austlidilcu und
belacht handHchriftlich ilurcli beide Lager gingen. Voriiegende war wohl
ta<;hr gt'geii die Puracolaislon gomünzt nh umgekehrt.
Au5 dem alchornJHtisohen Lag«r «Inininl da» folgopdo Qedichl.
Bl. 140a— I43a Hiatorin, Di« Gcxchicht Kay^crs Maximi-
lianj hochlohlichi^r Ood£chtnus mitt aiiii Alchimisten.
Der AlehimiMt sei au den Hör dw Kaisers gekommen iils Bauer (keußler,
koQUiier) verklridot nnil hahc vom Kaiser die Rrlaubni!«!! zum arbeiten
and die nStliigon Materialien erhalten. Nach 4 Wochen und ^ Tagen
sei er über Nacht entliehen und habe einen Goldklumpen von 10 Mark
Gcwiulit bintorlasacn mit der Aur^chrift, dn^ er ihm nicht weiter :eu
DieMt sein wolle. Später habe sich boruusKcstelU:
Wie Dz der kcüßuer genesen sej.
Der. Ilocbgulurt W'ilholm Bombast frej
Gonaudlt Theophrnslu» I'urncclüu»
Dem di«c fcunst war Wohll bewuüt.
Da haben wir also den Wundormaiin als fahrenden AlchomiiiteQ
In Baaernkleidun;: — und die Confundirnng de» genialen Söhnen mit
echcidekunslbeflisseoon Vater Wilhelm, dem ^dunklen Elircnmaun'.
nicht noch manch Anderes Stück des raracelsiümu» oder i;ur des
ParncüUui>corpU!> auf dieseo Dualismuo zwiscbeu Vater und Sohu zurück*
luführen Ut? I^eidcr liegt der Vater noch mehr im Dunkel als der
nur für kunte Momente »cinott Lebens im Licht« der Geschichte ittebanda
SuliR. So manchmal iitt uns der Vordacht uufgc«Uegon, ob nicht manch««
dem groesen Sohoe Zugeschriebene dem Vater auT.-» Conto zu »Izen iioi
— aber nii^cnda war ein fcäter Anhalt zu ciitdeckeQ. —
386
III. Cbeniifch-AlcheiniMiflches.
ni. 188b— IftGb Tractatue do OIoo Stibij llogcri Bacliftdi«,^
Es iHt dajtselbß Suhrifttiliick, welcliea 1583 zum erstea Male uiitor
nohcnlieini's Namen gedruckt wonle (vgl. Tliojl I No. ISTi, wo ich inicfi
aucb schon über die Aiitoniohuft Ro(;Dr Bhcu'm uuigf^prücbt^n liitbe,
cbentio diu anderen Drucko unter lUco'-s und Holwnlu-inr* Namon,
Tbfiil I No, 2Sr. wnri 42;%). Widcniiirin bat dips.>n Tniutal um 1MN>
ab^cti(:li]'iobi'ii, wir b»l>oii aUo in iiiüterm Mhit. den Ilewoi», ilass diese
Scbrilt »<d)Oii vor Thülde und Tanck (1G04 und 160S) für Haco-
piifc)] «alt.
Bl. 2*2lb — 24" Grftndliehe Äußlegung d«i Buechlcin«. Tinctura»
Physicorum Thcophrai^ Vdiu Aulaug liU »um lüidc, V>im
atain dor Wcysoo vond der Vuiuorssll Modicin.
Es sn^ der Alle Ldirur IlioroDymu!«. dus bej den alten Juden
vor Zoitteu i;ourdne.l »cj gewcst da» b<iy Ibnun kainer vudur 30.
Jahnen da^ Kn<tß (^pittol Gen»«oos hat Icsi^n d<)rtr<'n . Daß itef
Uli wahr «der nitl heütti^ i.HC bej den Jndeii iiitt im Braucb
«dellttestaiii werden wh'dt, denn der Weinberg Salomon
gebäeret . Ihme Tausent, viid den hiietlern swaj bundert sumblt
denen fruchten. Sit gloritt CHRISTO.
Fiiiitum Monsc JuDio aunj .1.6.<J.4.
Es ist der anKeblicb Alessudcr von Suchti>n'ficbe ComtDontar, wolclien
Figulus 160S zum «rston tnulo herausgab (1''icil I No. 282); er reicht
biK XU S. 204 dtr „raudurn" also genau »oweit wie dor gleichrslls ohno
Nauien»niiuniiug er>cbi<-it<^ne Druck des l.iberiaa Renodictus von 1623
(Thoil I No. 3-2.^ und 3*26). Was Ftgulas und Dagilxn (Tlioil 1
No. 411) weiter noch gcbco. gebort eigoDtlieb nicht zn dem ('«mmentar;
un»er Mm.t. ist al^io volUlnndi); und ültor als alle Drucko. Der Text stimmt
im allgemeinen mit Figulus, hat aber docli viele Abweichungen im
EiDieluen: der Text de» I.iboriuK Bcncdictu« .tcbeint un.sercr lland-
schrilt nüber zu «tefaen, doch habe ich ihn uicbt dur^bgchonda mit ihr
vergUchflD.
68. Wien. Hofbihliolhek, Ms. 11133. 402 811. Folio. Auf
dem IVrgamen tum schlaf; die Jabrzabl 1605 iu CSoldpreüfling.
Bl.äb Ad Leciorem Valcntinus Do Retijs (lluier 4*- Ed. VI
S. 99: For.-Ed. 1 S. S24> F-s hoi«tt danach weiter ,l)..ctor Phisicua
.(ierarduü Dornaou» omnia Mripl» Thoophrasli interpretalu?' ett
,Palcr Paraoelsi fait toii.*«r d« familia BomlMstionim ab» Iloboa*
,haim; is prorocin» cum e\er\^itu rustironirn in MHÜtione rustk-ana,
.diripucrat mulu uiouoateria librus iuvenlM cbimic«» mirsbUib. ßgoria
*
III. Cbamitcli-AlcbeiDittiidiat.
187
.OL iDOtrumentifl Ciiimicia imtifpiitOA ad se reoeperat cum ä rusticis ad
_i]lum dcjiciiloreDtur, e\ Ulis maxims quaoque tuystoria dL'prompsorat."
Dem Wortlaute nach soll das ja auf Uolioiilieim's Vator gclwn, der
wülircnd dcü naucrnkrit'i^ lc)24 — ]&2r> luliig ia Villacli wnr: lIiatKÜch-
lich ist wohl der Sohu Theo{iliraistu& gemeint. Es ist «ine der vittlou
IfV^cndcii, durch dio man sich Hohonhcim'); Üctcn Wissen vo» den
Nattirgchcimiiis^cn mundy:i-r<>chl machen wollte. CU«l>«r llohenheim'a
angeblich«: hultii^ili^iiii^ um itikiiiTiikiicg« mvU« Par»oeUu»t'on>chuugcn
II. Heft, 18K9, S. 132 Anm.j da:« rraiii!ä'<i&che Original von Fabrs
d'OIivel ist seitdem in mpiiien llesiU (jelangt.)
1)1. 6a— IIa De Tinotura Phisioonun Philippi Annoli Th«ophratti
Paraoelsi Itombost de Ilohenlieim. utnu:«[|uo mcdii'inao Dul-IoHs
OüleiieiTimi Prcitestatio contra niaiiirestos et occultos obtioctu-
tortw doctrinac ot viluß ejus . omnos Momos . Zoilos, mulon,
Asinos ot oquos rorum Impcritoti.
cbcchiüchc ri'hci-!tct)!iiDg dur gi^uunntcn Schrift (Unser 4"-Ed. VI,
S. 363— 37-t; F«r.-K.l. I S. 921—925). Ik-r 8chlu.-w laiilet:
Vule et üape .Sapto Sophi.-'lnRo, Vsle ot tu pie ('hnstiano, Valc
et tu venerande Aldiiniiane.
loh kann die (iüle der I'^hersetzuuK au-i mangohider KeiinlniaB dei'
Sjirachc nicht beurtheileu, bofTe nur, Amot itic nicht durchgehend» so
v«rballhorDt ist wie Uebcrschrirt und -Sclduss.
ni. Hb— Ißb CoUoqmum Ferdinaudi Re^s «um D. Theophraato
Paracelio Svevo Factum Anno 1553.
Moino Unkonnlnisii der tschechischen Sprache hat mich leider verhindert,
von diotcm Curiusnrn itühcre Kenutnist zu gewinnen, als ich dia Hand-
Khrifl auf der f.andc«bibliothek iu Düsseldorl tu hoarbcilcn Gdegeuhoit
batte. Von borruundctcr Seit« in Wien sind freundliche Voivuche ge-
macht worden, mir cino Ueber^otzung oder wcnitp^ten» oimt liihall«*
aogabe dieses ansoblicben Gespräche« xu vur»chalTiM], sie «ind aber durch
eine ganz besondere Verkettung von Um^ttiindeu bin xum Tage de.i
Druckes dieses Dotjcns orfolgloH gehlicbcn. Sollte e» mir möglich sein,
so werde ich diese kleine Lücke am l^do diese» Itandea noch aussu-
rolle» venucben.
Bl. 2lTb steht folgendes VenteichoL-is:
Scripta Theopbrasti:
ArrhiitaxL Anatomla ia«diu. De octult« PbiloMphiL
ChlnirKüniajorri minor. Thewurus TheMurorum. Pro^aiücft.
Pb natiira r«ruui. Aurora Philo*opharaai. Paudora.
D« Vbionlbn*. Turbs Philoto]>haruia. De OemoDlb.
i'yrattitb [I). ItegbtniniAlGliiiaiiiaruai. De Oni<liiiaailnit.
lU. CbemiBch-AletiDoiUtiüchcK.
CarbotatM. De Toxallonibu« Alch. Sicnta.
Tinctun Pbialco. Da TociIlrulB. Magica.
Es Mt olTi^^iibitr obno tiefere KonntnU») der Sache siusrnmengestellt.
^DS Vinionilus" ist kein Ituuli bonunnt. die ^Carboanto»' hat noch
keiner ^lohon. Diu .Turbii PliilosoplioruDi" i»t nicht von llotivtiheiiti;
fiia „RegiHtrum Alciiitnistunim' liat er uicht ^•a'^chi'ieboi], obenaowenig
dio „Pandora" (vgl. Tbeil I S. 331 und 3r.n). Aus ^Secreta" und
HMagi(;a'* lai>ät siuh nicht viel inachon; imtergo^schobeno Werke kommoa
alloi'dings vor^ welche öhaliche Titel tragen.
Hl. 2-2lb— 2-22a lßO& .V>. Junii la Prag» arn«.
Z (icbra a Theophraüto wybratio. ExuerpCo au» Gober
und Hohen heim uhnu Bedeutung.
69. Wien, Hofbibllothi-k Ms. 11347. 4". 171 Bl!. au« «lern
l^ndi; des ll). Jahrhundortf, alles von der sdiaii üfler uns begcg*
noleu Iliinil Dr. Karl WidoinaDu'« go»vhri<»bcn, aber iliasm&l
ohne alle Datirungen und ohn« Naineiunoniiung des iUlsnigitn
Copiiitcn. Aiirdeingoldge])ra-(steii I'erganioiitbande steht „No.'24''.
IJer Band enthält nur Alchcmi.itirtchcH. Die letzten Jahrzablen
im Teste sind lo8S und l',iü'.>. Hier geht udh nur ds» Fol-
gende an:
Bl. 92a Titel ia Rofbschrift:
Wie mna die 7 Metall clariGcieTOn loll vod die aufgolöfitou
Cürper ain yeden in den Aniidern zur Praecipitutur
bringe», verwechsle» vud damit tingieron »oll, Als»
dz die vnuolllcanidienen Metall xue gutem Golil vud
Silber mügon gebracht werden durch den Killen vnd
llovhgelertten Herren Thcephrastum Paracelsum,
Herren Bartholomaeo Korndorffer mit Aigner Handt
suegCMcbriben, vud diB gohaimnu» dor Metallen
wie volget, erüffiiet:
Bl. 93a — KOb Ir begerot ahn Mich lieber domine Bartholumoo aus
gromein Rifer, wie Ich nach der Imaeiiiation abnimb. euch den
Cörper Satuinj zue eröffnet! : Das mir aus vilem nachdeuckeu
Ihnn diaer schnöden Weit nicht Zimon noch gebären will. Ob
wohl Ich Meiner tcunul halt>cn von >'<xleriiiai}n gcdcbenndt vnd
für nicbtij gehulum . so wirlt doch Mein warheit in den losten
Zeitten diner Welt hluen. Auch den Vnuerstendigeu kumlt getban
werde», damit sich auch diu Land t^tnic her mitt lerer Practica
verkriechen werden, vud dax liocht Meiuur warheit scheinen.
ni. ChMn!seh-Alcbemirti»chM.
189
Das DUD die grotwcn llunoen mit leren I.iiTi(Utreichcri»ch6ii
Particular .itucken »Jcli von den vnuerstendic^oti tmtriegRn lifcsen,
das wo Iren I'öfel niitt ri'U wnlil behaltpii möRen. vnd das
Kcheinendo liccht dinor kunsl mit li^rom l'öM solche ver'lunckk'ii
hollTon, den betriegern Undfurern das viirocht mJU lerem J«,
ntclit hnissoD, vnd iKTuarh mtl. Ii-run l'riiclikcn IriK kiiU falleD,
kftii solchen g^chruiMchnurohliuiisiMt, die mich «c)l)i;r lim doT
kumt (tnul'toii. Nitt lic»<er goKvhehon, wiewohl dine gcliaimnuH
grotweD hüiihteii von dem hi'ii-hnten (!ott auch orJilTnnt werden,
so seind ^ic doch Mitt deu Vnweixen nicht sondern mif, den
WoiMon sae werckh Ki^ncon, Ich will geachweigon, Wz den Vn-
);lBul>igeti für glücikli zucstc^ct, Wif leb selber gesehen ain (■rossen
hauhl in der Wdl in der WanderschalTt ^uluhe kuQst. im Mili-
brauch gcGebH vnd glSckliirli Ibmc forttgaiig<:iD, Was wunsten
wir |!lAul>iK<-n. so wir auf di'r hödwten Spagyri'j vertruui'n. in
diKCiD arranitct uuLIxonchton? vnd ixt nicht, angeftnheu. du Ich
vnd meinen gleinhen inn Armneligon Ciaidern von y«ilormnn
veiliiLssl worden : Alier TroU trolt Mir ainer herfiir oder di«
ganUe Well, die Mir Meinen leinen küUell xnebexahlen hatt,
dann Ich kan Mich meiner atcanibet. durch die Ollenbarung
des Allmoditigen ruemen.
Da* Mir von euch ellich stuckli Kuef;eschickt worden vnd
miU groMser Hitt anhält, Mein Judicium druuT zue geben, ro
kao Ich di§cr kainoti Recht oder guet haissen, vmach Ir be-
drachtot dio scheinende Clurheit vnnd n'A--4entlicho Natur hler-
inn«n gar nid., Wie Ihr dann nur iIil-c Hohe blowio Motitll dos
Salurni in der kunnt ( . Uw ir ui«ht vemleet.) Zue einem
Tollkommonon Metall mit ullorloj su<le1werckh oinnemen wolt,
Tnd dawtclbig mit einem vollkommenen Motall all,t in* nonutMi,
Alß Gold vnd Sil/ier de doch ahn Ihm auch nitt perfect Ibtin
Allen Proben gueti vnd besteodiff zuo m&cboD, dt werdet ir
milt Aller eurer kunst auf den fall nil zu weg bringen : Ihr
habt nit der Natur mti|;lichk«it in den Metallen crfonichet, Ihr
Tod eur haulT ßoon Ihinmcr mit der Vumüglichkaitt zuo worckh,
dadurch «<iDor don Anndcrn betrougt Ich thue Mich
eurem g«bct bcHolIi«u g«b«n im Aagusto, d«a 37. Jahre«.
Saturnui« MerciiriuK Krcliirung der obgeitagton
I'hiloAophiao So aber diiwr l'raecipitat Widorumb mitt
dorn Mtmirio Solia dngcdr«nckot wirlt vnd prac«ipitiertt, ao
(ingiertt er 3(). Th. Lnnaf in Sottm ic. Finix.
Dieser sicher untcrgeochobene Tractat war »clion lüSM im Auream vellaa
k
190
in. Chemisch -A Ich »mitilitebM.
gedruckt (Tlioil I No. 244 uml 247 S. Ufi— 120- Oi« Vorn-d« weicht
ftnraiig» Edhr nb uml xoigl in unsorra Mscr. einen nu»fiihrliohorcn Text,
wio phon niitgotlii!ilt. Das Weitere bietet nur »ehr geringe Teitt-
»tiweicliuiigeii. Vgl. atirh die folgende Wieoer llaiidsclirift 1125SI
Bl. ai5— 22(1 und No. 7fi ain Endo.
70. Wien, Hofbil.IiuilK-k, Ms. 11259 jiRec. 1357:1 389 bo-
schriebone lllüttor in 4". AllcB um 1600 odor kuw nHcbhcr
geaobriebon, Bl. 42 I)iN 109 von ciiior lluixl. -
Bl. 1— 38a .. . Barthuliiinui Kiirii-IorriVTs ... l'liiMppi Theo-
gilim^ti 1'aracel.si ... gevronteu l)iNci|)ul : boaclircibiing vün
der l.unau . . .
III. 4Üa — 42a De Vcterum l')iiloHCiplii» Naturali.
Bl. 43IT. Allerlei Alc'!iemi!iti.-4cliei« deutscli und italiciiiüoh.
Bl. 61 — ()4 MediciiiHcb-('hemisdie.i besonders von OIciiid Salin,
Aurum potabiU u. s, w. baQdolnil. duruulor auch Paracelsiscbo Var-
wonduug des Ol. Snliit und durin gelöHtoo Goldos zum Aurum potabite
ttl* Vcrjßnguugiimtttd und xur Heilung von Krunklioilen, z. B. Wa^sor^
sucht u. g. w. Sü hi'i-tut CS cininnl:
Dz [irb Theüjdiraütuti in Ktoyenn.irk xii Kobi'woHx [Uber-Wilz
in M.-i. 1142S] iturch lioUe.'« hilfT vtidcrkonimen, vnd die hilf
bowiMHt bnb. I<'li l'lieoiiliraitu.'' liub inil oleo SiMs vil wunder
ge^liCTt vnd auUgericIit, dnU ]c.h midi »elb.-«!. nit genueg verwun-
dern kari. Ich liab aucb ziie Niilen pota [Nideren Ma. 11428]
im Uaipital da.iclb.it einem hinfallenden niensclien diß oleum
sali« mit Aqua vitae eingeben, dz ilins durch Gottes hilf ver-
laden, vnd endtlicbea oacbgofragt, nach otlicb vorguDgunon
Jahren, Ibin tiit tnolir ankommen, woldies Nchon in lüc Neun
Jahr gCM^boben wardt.
Auf eine itcit bub Icbx einem munscbcD eingeben, der diu
Aber lango Zeit gclmbt, alll tm ihn bat sollen Ankommen, da
bab leb ihm H. tropfe» in aqua vitne i^'iiigeben. ein gucten
trunck, da bat es ihn auf die ittundt veilaUen, vnd iitt ibm der
magen zellaten von ihm brechen vnd von tag zu tag ge^undt
worden.
Item, diaes öl hab Ich eingeben 4. Tropfenii in Aijua vitae
eioom, der die (iolb.iucht hatte, etliube wodion, vnd es verginng
ihm die kranckhcit von angesiebt nie angexicbt.
TboophiaNtus tbuet große meidung im andern Bucch im
.6. Caiiitel, so man das Kai nuß^eucht. wie folgen wirdt, vnd
im sdbigeu den bäcbsten gnindt suedit der geouDdlbeit, dann
I
[II. rhrmiivh-AlfiioniliilUeh».
191
diß tsUt nichltt fnulon, woo nue eia solch conforUtir vml coD-
.soruatir ist, wie kan da der monHcli buU tue seioom lot^tCD mI
kommen . x.
Vgl. hiexu iliis fulgondi! Wiener Mxcr. 11428 und da» (■ürlitr.ur Mncr.
(Ho. Td) DI. &.
Bl. C5 — 69 Vcr<i<\hio(loiiiM AlolicmisliMclio (Aiigmontatione.*).
Bi. 70a— 74ii
Tinctura IMiysicorum i«ai>oiii»t|)jiiere| Tiacturae Phyaicorum tres
et, hlnndfolgonilcr- pj
r.«pis PhiloBophoruml "'"'"" "«^"M Lapis Pliilosoiiliftrum
1 hi^ophraMti {»racolsi.
FanHnmi'tilum bonum sc» Inictatus lionii» de Ar(c phj'sics
Koquitur. Man muH tiuiiiliuii von duin gtua in igten I1iiclili);i-u ätiiiu
j viitz, viid von dem llxon Stnin (Ion dnttiMi tliuil oiner vnlx,
vml von dum Rlaln der Krdcn den viiTtcn thail viner Vi)t/.i>ii;
wi««'ol disor drey Neiiidt in der Zahl, »a ist es doch nur ain
ding, in wfilcliQm stallt die maiHtorsL- hallt aufs alliT warhalVIiffsl
vnd orfahrnost. auch aufs aller natürlichst
Ich kann dem spätoion Ituarlieitcr nicht buistimmen, dnss dicm An-
weisung zur Itoreitung dus SIeiiiN dor Weiacn von l'aruL'oUi» hurvlammc.
Bl. 74b l'roccMUs Tiuclurao IMiyeicorum . Hennos TrismcKistuH
ineipit .... Bl. 16b Augmcntutiu . . . Bt. 77b Morcurium Solls macb
also ... Bl. 78b Do Lapidu Pbilosophonim . Thvophrit.'itu» Mpriclit dz
im Autimoniu Hey der Lapis pbilosophorum, all! bornach gcmcldt wirdt
.... [Vom Antimon und seiner alchcmiMlL-^cheii Verweudnngj . . Hl. 81 a
Ilie h«bt an Lapi.'« philoücipliorum auU <luni Antimonio, den mau it«buit
[I Rebui] nennt ....
Bl. 83b — Sö& Kedicisa ex Hana Theophraiti Puraoeln.
I'liilosopli ia Thoophranti TractatUN I.
Tom TDdcTicheidt der Zeit, vnd wi« »i« sieb nacli Holcher
krönten vnd vnkrelfteo vorwaiidelt.
Il« Tompon^ burbaruin colltgcndanini . Wie dio ätorn vnd Zeichen
im lirmninent, di« allMJt raglotcli «cindt; dann änderst ist der
I^ntx, änderst ist iler Sommer .... also ist os auch mit den
mon.-<cben, abto auch mit lag vnd uacht .... Dann zuo diser
Z«it kein feuohtigkeit in allen früditeu der Erden, dio dann
ein vnach int d<rr füule vnd verlieiung der kroITlen; vnd Au»
haben nun die Uawersleutlie iu crüahrung, vud o« kaa auch nit
tailen K iL
iu Auszug aus Unser 4"- Ed. IX S. 3*t8ff.; Fol'. -Ed. II ^309-810.
VgL No. 4ö 8. 127.
199
in. ChacnUch-Akhemistiüehcs.
Bl. Hita — 10r> Anß TheophraiU ParaceLsi Aignor Hftndt ^lehriben
die nachfol^ndon ArtEiioy >tücko.
OU-uiu vilrioli liiik-e. If Vitriol wol vcrtrockiint aufs iillur
wcisuHt, liUUllir ilon per iiloiubiduiii tag viid iiat^lit, vrit) srliaide
die flegiiia in Balnoo Muiuo ilfttiou, »o bleibt ^n gelbes (lel
datiinteii. tlaniucli iiiinli ^r dünne wol palirl<i slithl blucb.
lego die in da» <Hi', so ferben sich dio blocb, vnd xihon ilio
corrosif an sich, die iiimb lierauß vnd log andere drein; Soldio«
lliuo »D offt biß sieb die blech niniracr ferbi-ti, *o i*t dz "Ic
f-Hr süeU, vnd von aller corrosif recliüclrt, diii' btdialt mit H^iLI.
Wenn man diiiea liel in ventro Equiu» 2. oder 3. Monden
[Hitriticirt, darnach durch saltz rcctiflcirl, ao wirdt c» auob »üeß
vod lieblich. *
So ein MnoKch von Mueter leib an seinen (lUdero
crkrüinmet oder verkürtut wäre, es »oy wie es wolle.
Ho hat Thenpliriistu« disu nie nembliuli Oleum vitrioli diiluc,
oleum sali>i xusamhen gemischt, ^leichwol hat er auch darxtrc
golban oleum Terpoutini; dise Uol hat uv brauctit /.ur schmier
an den vcrkurtzl glidern, es »ey an Arinb ndur biiinun: Jodorli
hat er zuuoni in einttni vüUlin mit haißeii kr^ütlorn die |;lioder
gobähet . . . . Nun folgt dz DampT Itadt drauf, dit die
Glider orwaiclil .. |Vgl. No. 71 ISl. lUf»] .. OLnim Sali«
machen .... Baljiamuni contra Podagram ü Judae«
Baroch .... Verissimum Miti^ratiuum indolorihus po-
dagricia ä Jacobe vom Uoltz. — (so wird der Compilator
von angeblich Panicehiiscbom immer zu andern Verscbrirten
geführt, wobei oll auch di<? (icwälirNmünner genannt werden;
weitere AUti^lmitiH sind:] ... M«gi«tcriiini Perlarum, Co-
rallorum vnd anderer V.dl (istaine ... Ffir d^n .Stain
. . . I>e Virtute ölet et aalis Jouis Thcophrasti . . . WaUcr
dartnn Sal Jouis sol eingeben worden, i.-it gar wunder-
lich . auß Thoophrasti aignur llandt ... ('onlni huITo-
catiooem Matriei« . ■ . . Theophrasti bewartc äalb,
damit man die aufMlosendc M ucter oder colicam patiio-
nom vertreiben kan ... In üurfocutiunem Matricis Be-
mediutD mirabile et ert'icacifJinmm . Secretum .. daa
iat ein Socrol vbcr alle Sucrot Doctornm ex Julij. Comitis in
Salm manu jirojiriä . . .
Do OIoo Saturni et virlato ejus. Oleum Saturnt per sc,
dantitt hauet Theophrastus alle Hohiden. wie die »ein, daran
di« Doctoroa der hohen Schuleu veniogcu, aber du biß nil vor-
I
III. Cbtuiscfa'AlcbemiiitiBthM.
193
^Ügt, der du das hasl vud witist; dun» mit <li««tn nioigcu ölo
sa mi^u in Vi.irlr.oa t»gen vü zue vag bringen.
Olotim Türpotini [!) mit oloo Siiturni veriiii.'^cht, mit disom
f)\ alle vcrkrumlito v'^rlogen glider geHchmirt, in iinrtzor Zeit
geradt, vod i;elenclc w«rdoi), dz Ich TbeophraAlus §elbftt ao ainom
Doctor EUe Genua gesellen liab, dz er iiucli alle stinckendo
schaden gehailet hat, in kurtxcn tagon. daran all« Erlüt ver-
sagten, da vndcrstunde er sich das; duun diner Doctor war
nit Taut golehret, »ondor lange Zeil i'in armer Lsndt Talirtr
gowetten, vnd hat sich mit dioem distilliertcn Olo vndemtaudeu
SU arlxiioyon, dann es ie wahr, ir. in ÖIou oder quinta EUentia
mehr xu we^ii bracht wirdl, dann in den rohen: wie dan
Ttieophrastua daruon .«chrcibt, vnd hoch preist.
I)e VirtDte olei Saturni .... Theaphra^taa hat mit
dem Oleo Satumi (rar Raschwindt den Rrandt Reicscht, liatl
darin btaw wüllene tüecher genetzt vnd vborgeschlagen, auch
damit gcloxcht die entzünduog der glidor . Eolzünde fiteß,
so maus abüchneidcn will .... hucc ThoophriuluH . Wan
aber Löcher cinrallen in die fückt« .... Die ge«(!hwinde
Brandtlo^chuiig . TheöphruMtns hat mtt dem oleo Saturni ..
[fast wgrtlitih wie cbuuj . . . vud diß bley b\ hat er l'ür ein
sonderlich »ecral gebraucht, dauon er Nonderlii-Ii vil lugoudon
schreibt, iu lib. De Morto reruni ein gautz (Tapite) iiixoniUTbeit
eine mctdung thuot ... [In dt-in lluche „De morte renim natu*
ralinm" wird zwar A'-FA. VI .S. 2y5Jf. auch von der MorliQcation
des Blei» geliaiidelt (Itleiwei^), aber ohne besondere Lobescrhe-
bangen] .... Sequilar de Mercurio et virtute ejus ad
morlium gallicum ... OperinUH hat praetipitatuin Theo-
phrsMti gebraucht, vod .3. Aedes gehabt, vnd ]tult?t.>l da di'initet
ihn, da halt er wasser gotruocken, daruon er dann 30. sede«
gehabt hat, vnd halte ihm doch Tlieophmstus dx Trinckon tot-
botteu. Gemelteu l'ruecipitut hat darnach Oporinui* eingeben
vilen anderen, hat allen wol vud guet operirt auch nJt su nl.
Operinun hat in !teinor «cliwacheit diL« I.audanum Theo-
phrasti eingenomlien, vi supra, vnd drauf leise ge»ahlaflen,
vnd darnach niehl« mehr goniclet . [Vgl. die Enäblung in
der „Oratio de . . vita . . Oporini" von Jociscus Argentorati
1569. H'. S. B,*]. Notabilia . Wann er vomituro gehabt, hal
«r sidi mit ainor Filialen ge^lerckt, vnd täglich in seiner krsnck-
lieit alß ein hanfkorn grolt oingenomben. Item Domino Actio
Sobrol, da er Hydropicam aijuam xum mundo außgelriben, so
KrtUk d. Kiiiitiili *. l^n«l>lMbu ftdirltus. II. '•>
194
III. Cbemiieh-A1cbemUHseh«e.
er in ohnmacht fallen wöllon, hat er ein Pilluo «iner arbcili
l^roß eingeben, bnl ibn balilt geatorckt, <k on« wol hat i^rI«i()on
mögoii, ist ihm wol bekommen [Vgl. No. 72 Ilt. fiO, wo ditw in
nmgekehrtt>r Ruihciirolgc ;<tt<ht.J
1''nl^l hernach d&it oleum mercarij .... Theophra-
stus hat (iise nachfolgende pillulax llertzog Ernsten.
BischoroD Kue Saltzburg verehrt. It De« vorgenieldten
praccipitaten mit dem Goldt vnd Vitro AntiinoniJ, vnd thuo darzue
4. quint nquae vita«, Alco)ititici .2. loth . 8al commim ..!■&.
myrrhe 5 .2. Crool oriiMitalis J. lolh, Ca!, .juint. misce i;um
ai}ua rosarum, mach W l'illuk'ii dauon, gib dem palionten alle
TOorgüii vnd aboiidü, wiion er will .-(ehlafreii gehti, I. Pillule,
diewcit die pillulen wiü-eu, da.<i hilft Inwendigen fransosen, auch
Peat, vnd andern bi!>»6a gilTtigen schaden In dem leib, da» Iroibt
OH von inwendig heranß, damit vü iniicirtcn Lcuthon i«t g«-
hollTcn worduu [vgl. ebdoda 1)1. 92b).
Sc^uitur do Virtut« Antimonij et oleo ejus. Di«
heimbligkoit des Antimonij f}U ist nit genuegnamb zubeschreiben,
dann es ist die heimbligkeit (iottcvi der mineralischen diogen
xui-rfabron vnd den großen Doctoribua nit gegeben, sonder den
vumüiidigen, die du Armut und elent vernuucht haben, zu orTeu-
buriui, die da scinon willen gehorchen; dauii im An timonio steht
der Lapiüi l'hiloNOpliorum. alU Ich TheophrustuH melde. In
den vulcnni^clien Bitechorn . Derhalbeii halte all minera-
lische Ingendcn in ven^chwigcniieit, /ue (iotte« lob vnd ehr,
vnd KU Dutz dein selbst vnd deino» iiegsten, vnd laO die Doctore.'«
in ihren kreuttern vmbwüelan. wie ein saw in mist, ob sie ein
l'erloin tindtt.
Oleum Antimonij nbsque Corroaiuo , , . . AuU dem
vitro AntimoDij Ol machen ... Eloctunrium d« Anti-
monio ... Laus Olci Antimonij . Theop!iraNtu.i spricht, das
Oleum Antimonij hallet den Aui*!<atz, dul,l wiiiU luh, spricht
TheopbrastuH, wurhafTlig, vnd er hat mit disom Ol podiuiram
vertribcn mit Mchmiron vnd auflagen, dann es mitigirt dun;li
ilen istuci, vnd hat die Trawun vnd mannen, die brüchig ^ewasen,
baldt gehailot, vnd Ihnen mit einem Tranok entgegen kommen,
also, Et bat den Antimonium Ol .2. gran «uhwiir in Wein ta
trineken geboit, alle morgeu vai zu naubt, hat sicherlich ge-
holfen.
Contra Morbum gallicum et pestem. Magister St«-
phmius Für diu WaUersucht Mirandum . Th«o*
in. Chemiaoli-AlobtiiiUtUchfls.
195
phnstus hat zue FotxeD vnd nuch zue Langen in Etsch-
Iftodt, eino Biirgorin da-selbst. welche die WasMrsucbl lunge
ZoJt gehabt, die ToVode medicin oini;;ebon, droy morijon nach
ciuandor, vndüoiudt baido in .8. Tagen gosuudt wonloo mit Gottos
hiUr[Vgl, No. 72 m.82b\.
Theophra-ituH hat ein Til gomacbu aUo: Er hat gt^nomben
von Sulphure, Antimonio vnd Säle ana kloin gcribt-ii, vnd haiO
wflßer dranf goßcn. sonderlich auf den Antimoniuin viid .Snl-
phur, vnd wol außgewaschen ä nigredine aus. etltchmal, dann
hat or» laßen vfidi*r fiillcB, dz Wasser abgoficD, vnd wider
lauen truckoon, (larnuch daif Saltx darzuo i;cmi»cbt, disos mit-
•iDBndor in ain krucg gcüian, vnd orüt »anil distilUort, auf die
letzt mit «tarckcn Kcwcr. biU «^ »lies herüber koinpt, das in
putrefaclion in voiitro equino M. lag gimetzt, darimch iliu
aquoaitet in bnlnoo dauon getKogon, biß auf die olcitet, na ial
es recht.
Uisw» (")! .3. gran schwär in einen Trunck wein eingeben,
-clonun die die waßoi-suclit gehabt haben, dt ist im Crainer-
landt, in Sicilia guscliehoD iri.ltli. Jahr, darnaub hat er xuc
Itiitchoriag einem krancken Gelbsiichtigeu in citium irunck
woiu geraicht, iL zwoyon tagen mit Gütu^s hillT vcrgaugen. [Vgl.
ebenda ßl. lir>l<.]
Verisitimum Arcunum für dio WnÜurMucht .... De-
eootio ■ . Rinplu^trum . . . Vnguvntum .... Ein IluubtTranck
vnd Badt für die Uolh vnd weilJe Waßeraucht ... Do
Munia et virtute ejux ... Ad Juuontutem conscruaa-
dam Arcanum Theophraati, ff Aquam MoliB et aquam
Valerianam ex foliJK. misco, et post fosta Paschalia vloro, cum
aol tntrat in Ubram . So man deß WuUer alte morgen niichtero
10. IroiilTcn eingenombnn, no laug die Sonne in den Wider
kembt, so höre auf, xo feilt dir aiiLt dein liaar, vtid wuchst ein
aiiden herwidcr, das grawet nicht vud bleibt Jung. Kin alter
i'anonicu.i hat en im brauch gehabt, Ut vber lüU. gewesen, vnd
noch gar ein gerüehiger Man. [Vgl. No. 71 1)1. äOtib und No. 72
m. 48 b.]
Henoustio Microcoami ... Für das Podagra ....
Für das Ilaubtwch vnd Schwindel . Gib ihm 2 Tropfen
in Antimouij öl, 1 gran in aqua de fumo terrae vnd vngir ihn
dauiil . . . Dan [ch, npncht Thcophraatu», hitb einen alt«n Man
gekant, miuc« Alter» hundert vnd acht Jahr, der hat dise «b-
genelt« medicin im brauch gliabt vnd i-tt so Junggoatalt
la*
m. Ch»tnlKh-AIch*mitliKlm.
goHL-lialTon gowMon «l» «in man von 30. Jabr«D rnd hst sinder
OD) KBbriiuclit keine kraiicIcKeit gebäht, biß an »ein endl, da sl
or eodtlich in (iott entochlaiTen.
Ad potentiam mnlierl«, probatum etverom ä Doc-
tor« TheopbraHto oiniMn Grafen vorehrt. # Bibcrf^ai),
Huscatbluemen, galgan, N^goloin. imiHuni, langen PfcITur, Muscat-
nuQ, Saturoi Satyrioii, Valeriana ana 1. q. (jtinci inarini, Aaron
kSrncr, Cardomomi J. q. diite wurtsleo vnd braatt gedSrrot,
klein gepulfert, vnd durch ein Sib gerädert. Tnd alßdaon nach
dem gen-icbt juesamb gemischt, vnd angofeucJit mit aqua vitae,
ilaraoß mach pülulon . Solchor Pillulon 1. [?] sdiwär eio-
geuoinbuD, ISO wiriH einer mächtig in dou werckun Veneria. Eh
hat auch dur (traf im brauch gobabt, wann «r ins Dampfbadt
Itt gftiigen. :>o hat er Kuuor gcochwititt, vd<I .'iiuh mit olco Martis
in Nabel .itarck liitii.<iii reiben lalten, posteä hat er ^HbKt di«
raemlira damit Ke.ialbel . Ua Ich Ihn l'ra^e, warumb Sein
G.[naden] das thetto, (iab er mir xur antwort, vnd in der ghaimh
vertrawel; das ifA ciuo sterukuDg der Natur, und das* marcks
der bainen, das augmentirt Mich vnd o» schailot ihn kf<in kurtz-
wcil, vnd diKRM hat er nich atluiu gebraucht . . [Vgl. No. 72
Bl.äl] .. Wiltu kuuMch «ein, dr. dich ein lang« Zeit
nicht gclui^t«! . Thoi>[ihra#ti . DuwaL^l, das der Saturoua
kulter Nnlur, Taul vud Irilg ist; Nimb '«-in Ül, vnd schmier die
iD«mt)ra vmb den nabol, na auhtestu kainer friiwcn mehr, vnd
magst ihr ein lange Zeit entpähren. so ferne du es nit abweMohest,
better aber von dir gettchwitzt; dann brauch die obgsmelte
medicin, so haatu deiner luat wider nach deinem gefallen . [Was
man nicht allea als Paracelsisch auszugeben wagte!] Ftlr»
Zahn wob ... Für den Schlag .... Für die Darmgicht
¥a folgt von anderer Hand :
Hl. Il3u-192b Nun volget da« Wasser, wviches merourial
WaBor gcnent wirdt . Darinn dz goldt xur prima mntoria
wirdt vund bleibt ein Jungfraw vor Tnd sacli der aullösung,
dx [st dx erste wcrckh ....
Bin aloh«mi«ti.-«ohes Allerlei gedruckt in anderer Reihenfolge im gAureum
Vollu«- TheÜ 1 No. 247 Traol. 11 S. 15-81; 51-74; 75. 79—86;
92— 92 b (falsch paginirt); Wi-lSl: 125-136; 141— H2; auf Blatt
245«— Sßäb dieser Handschrift findet «ich die Fortseteung hierzg, Anr.
Vollus 8. 142—157; 162—165.
BI. 1^3— 207 Andcitis Atrhemi>il Ische i. Th. von Korndorffor.
BI. 2U9a— 214u Do Lapide Philoiophico qui Lapis amorii appellatnr.
ni. Cboniiach-Älcberai Busches, (97
Vgl. No. 67 Bl. 65b-66b.
Bl. 215 — 220b Wie mann die 7 Metallen cUriflcieren loll vnd die
aufgelösten corper atn Jeden in den Änndern znr Prae-
cipitatur bringen, verwechßlen vnnd damit tingiren
soll, Also dz die vunolkhommenen metall zue gueten
Gold vnd Silber mögen gebracht werden Durch den
Edlen vnnd Hochgolerten Herrn Theophrastum Para-
celsum Uerrji Bartholomeo Eorndorffer mit aigner
Hanndt zugeschrieben vnnd daß gehaimbnuß der me-
tallen, wie volg, eröffnet.
Der Text stimmt mit dem der Widemann'schen Wiener Handschrift
(No. €9) so genau überein, dass fast nur orthographische Abweichungen
vorkommen. Nur hat unser Mscr, einmal „veracht" statt „verhaßt",
„In betriigerey bringt" statt „betreugt" und fugt am Ende ein aus-
gelassenes „thue" ein.
Auf Bl. 233a — 238b folgt dann nochmals von derselben Hand
dasselbe Machwerk:
Wie man die Sieben Ketall clariflcieren soll .... Wie voigt
eröffnet
und zwar bis auf Kleinigkeiten übereinstimmend; doch heisst es hier wieder
„verschafft" für „veracht" und „betreugt"; das „tbue" ist, wieder aus-
gelassen. Beide Abschriften sind also gewiss nicht nach dem Druck im
„Aureum Velins" angefertigt, sondern nach einem Mscr., das dorn
Widemann'schen sehr nahe stand.
Bl. 238b— 240a Philomela Theophrastj-
Jtp. Zibetam non sophisticatam gr: 6 Storacem calammitae
gr. iij misce in mortario calido in forma Ynguentj, damit
Schmierb ein Zweig, vnnd Leg ettliche wurmb auß einem faulen
atockh vnnder dz Steudlein, alsbaldt Sy dz verzehrt vnnd aufs
steudlein sitz, So wirdts von dem geschmach also gcill dz du
dz zweich vnnd Ihn abbrichst Also dz es doch dauon nicht
tieicht vnnd khanst also dz Zweigk vnd den vogl darauf tragen
ein Moill wegs dz er für vnnd fuhr ahn aufhören aingt vnnd
fleucht nicht ab den Zweig du tbuext in dann selbst herab
Sonst singe or sich zu todt auf dem Zweig ehe er herab fluege.
So baldt man In aber herab thuet Singet er nicht mehr vnnd
schadet Ihme nichts mehr, Prob:[atum] a Theoph; et 1). Koplero.
Philomelao Additio . Ist ein wunderbarlich stuckhcl ein Nach-
tigall, Im früliog So Sy anhebt zu singen zufangen vnnd auf
den Zweig zu tragen ein mcill wegs vnnd also dz Sy ohn vnder-
I9B
tn. CbemI*cb-A1ch«inUt!»ehw.
lud »ingt biÜ »y todt herundter feit. A Zibctata non sopliisU-
ealaio 9 j
EiDO ganz ähaliche ADweisung wie die erste; diese letztere Lesart stimmt
mit der oben in einem Leidener Codex (No. 29) gegebenoD. aber dort
ßicbt alü ParacolsUch niirgoriilirtoo ziemlich ^t iibcroiD*, douh itt ein«
l'hilomela Tbeoplirusti schoii in dun .l'aruuolsica (lu&udam" doM
Jonas Adulwert genannt (vgl. die Einloiluni; S. 28), alm> älteren
Datums. — Solchen lÜpiTisohen Kiinst»UjcI(I«iii inuHsto eben der Name
dos WiinilDimannes emt das rirhtigo .Ansehen verleihen !
Vor HIalt 241 8ind sieben Rlätter aiiügeri)i.4en; auf Blatt 241a Gndot
sich ein frai; in enta riscbor Sc hl uas einer mir unbekannten Arbeit,
der alüo lautot:
oder dorsülbun Namen sindt nach oiuauder auf den Tisch m
legen, vnnil auf ein Jedes «tn ulisondorltchs Pappior odor Brief-
lein aU Rotb, Itliiu, gelb, vnnd iilüo fort mit andern färben,
vnnd frag man wolcboH Kraut fiir diese oder andere Kramrk-
heilten, dten.4tlich Ist . So orsehcint die Färb auf dem be^tt^n
Krant, Mehrer llerielit ist von ohgednehlnm franciscaner Miinch
oder lirueder zu Newbaaß Georgen DreUler zuerfragen, dann er
es probiert, vniid batt solches Theophrastua Herrn Jacob
Beyer, vertraut vnnd da c;^ ^icli nicht Bald onaigou weit.
6o Ist er mit andern Personen l'urzuuebmen,
Es scheint sieb um eine Befragung von Geistern über Heilwirkungen von
Arzneikrüutorn tm handeln, die unsorni Miigiis aur» Kerliliolz gesetzt
wird. Vgl. No. 130 und 131 unter den Magieis.
Der Itcst der Ilandschrill bietet Alcbemistisches, da» uns hier niclit
intoressirt Nur noch Folgendes will ieh anführen.
Ul. 333a — 35. I^xplicatio Quacstionis Magycae . Ob vnd wie
Diuina potenüa in allen natürlichen Corponbus per nostram
urtem, Actu xuerkenucn vnd zuefindon noy.
Darin 1)1. S'iSff: Secretum Magtcum . Wie der innerliche
Menscb, So aus dem lliatitro erwachsenn, vonn den
Creaturen erkattenn, vnd (tc^P^ißet wirdt, vond wie
er aus seinem lotsten lliastro in das ewige eingehet.
Wir haben von Anfnng her gehandelt, vnnd aua dem grundt
beweist, wie Geist, Soel vnd [.eib voreinigt, vnd ein Compositum
wordenn . Zum Andern daÜolbe mit einer Cerporalitet vonn den
4 Elementen nmbgeben . Es will aber na volgonn, wie der-
selbe aus den Elementen Nutrimentirt vnd erhalten Zu
welclier ewigenn vnd vnjiufbnrlichonn Ili&.strtschen freudt, vnd
woliDue, der ewige vnil vnendtliche Gott vtis allen seinen go&den,
I
111. Cbemiioh-Alcbembtlscbiu.
199
scogeu vnd willen, naoli äeiaem gerallen Reben welle . AmcD.
Ibr Rüniisclion Köuii;!. Muyst . . . Dionor Johann Chi-ieitianii
VüiiD H'ilili-ck.
Dk Olli Tnu^ut vou ilobiMitioini gloichoo Titels abur andürii f iibiilts »ogar
von iiu»cr'>t Erben in dcti A[)|)<-iiiii\ dos 2- Bunde» der Folioiiunijabe
anfgeiiomrueo Ut, deu wir in eiu;(Mitliiiinliulicr (><,>slitll. auch handHchrin-
licli antrafen (vgl. No. 67 und 71), wollte ich die.4e kurze Kt'iiiizcicliniing
de« vorliegenden Tiactates nicht unterlassen.
Man vergleiche auch die ScblüiubenierkungeD lu No. 73.
71. Wien, liofbil.liotliek. Ms. 11428 (.Med. 24"). 233 BlI.
Pol", au« dein Aufanj^e des 17. Jahrhunderi» von vorsuliiodenon
Hunden geschrieben. Auf dem vorderem Einbanddeckel die Jahr*
zahl lloA wie bei J>U. 11114 und imr> (No. 11 und 12).
Es .lind Colleotaneeu aIcUomistischor, tochnincher. pharma-
GOUtiscb-cheniiMcher Art. allerlei KtmHü^tiJckc u. s. w. Munuhos
Zauboriäcbe und IncaDtatorittchc ist durchstrichen und unlesor-
lieh gemilcht.
Bl. Dia Turbit ibiDora Uodouittenij, welche «oh in seinem
«Philoa, rhabichlag xu cnriren Pcatilentx" 1577 nicht findet (vgl.
Ceotnlbl. r. Blbliolhekäwesen IS<J3 H. Sl»)-
lil. 27a Ex Hbülli) Theopra.tli [!] praeparationum jiroha i/u-/--
curii SaturnJ, welche nicht in dem genannten Ruche steht und
in der Ggstalt bei Huser überhaupt sich nicht lindet.
Bl. 90b — yia Zcnccbton bonum
Rp. 16 lot Äreonici alibi [i] 8 lot Amonici ruliei aut flauj 4
lot Auripiginontj 4 lol liolj ArmooBC Alles beutender Tein klein
gerieben, vnd zuHuinmcn guniiacht. mil kndblauch .'«adt ange-
feuchtet, breit rundt kElchlcin darnuÜ gemacht mit Wai:1ialter
vod Agstein 6le ana vborslrichen, vnd also tn ein kattock vor*
Dühet au halß gehengkt.
Aliud ox Manu «cripto Tboophrastl dv«umtuin. Rp. Krötea
so an der lulTt ^dorret vnd zum kt(<iDOüton zerrieben $ ij Anw*
nici albi ei Hube! Üfi Js. Kadieis Uiptanl», Toroiontilloe ana ij
qointlen, Ferlurum »on perforatarum j quintlen Corrallorum
Hiaciiith. Smaragd, ana ein halb qniullen, Croei orieotAlij 3|j
Iinpaälirs mit GummJ Tragacanto, dariiuß mach Zelllein eines
BShembchen g[roHchen?| breit in forma cordh darnach in rabt
seiden gonehel vnd anKchenket, ad regionem cordia . Resistit
quouLi Veneno.
il Ilobeoheim tu ,De Peste" (zuerst gedruckt 1»64, Theil I Nq. 60^
200
in. CheinUcb-AI<:h«iuifit!scheM.
aJi 3»
aU Scbuumitte) voo einem „Zonoxtoa an balB goheudcl" ß^tprocfc
halte (Huser 4"-Ed. (11 S. 147; FoI"..Ed. I S. 36!1) fimK'n »ich vielfacl
doritr%c Vorsuhriften unlor scüdl-iii Numcii. Ein gaiix Aclinlichc« wie^
oliea bescliricben lindot sich 1^97 in duM ParHcelsisIou Aiiiireas Stnrvic
„VoD der Peatik-utz KiirWor vnd cinfcltigcr Bericht". KrloTi 4".
8. !),• und in 0«wiihl Oolls HanUica Chymicii (lOOft) S. 239. Vgl.
aucli Kii>!i«w«tter'.-s Tiiutit in der GeNchichtc und Tradition, l^eipzig
IK93. 8" 8. nOl.
E« Tol^ direct:
Catholioon Theopbraitj contra colioam et in omnibui Purgatio*
nibns SMretia.
Rp. Aloos SuucotriDJ . . 3 j
Colocyntliidis ... %vj
Agarici olecti I
Hpecioriim Diarrhodou Abbatis J
Ellebori J s
llia afTiindo Spiriti vini, oel Aquam Cinamonij ut extrahstur
aiH . Terlio ulTuudcro poteris . Extractiono eic facta ouapura
liquorem in M li [Mnriae Ralneo] uiilore leniäfiiino nsque nd
con«iitentiam aliquam Mirapulem, tiel massam ad formanda.-«
pilul.ns iiptaiii . Düviii ad gratiii« [({■'■iDa] 3. ad 7. t\l pro rationo
morlii «l pvrsonne . Datur in vino uut alia ru dulcj.
Nota. So (tu galgatit in di-u Mundt niinb^t inanti ii achirlo
con tu« amorOHa . tum opus luum ooraniodiR-iitno ot aine omni
moleittia perlluios.
Dies „Catliolicon* stimrat weder mit dem „Elisir proprietatia" noch
mit dem .^Speciticum Pursalivum" der Archidoxon; oin Sbnliches Rocept
gibt Croll in der Bsoilica L'bymica S. 139. Echt Parueolsische Uebor-
liorcruDK haben wir kaum bi^r vor udh. Vgl. auch die nArchicatoIio
Tiirgo" im Londoner Mscr, Sluani; G6y (No. 74).
BI. 105b Tiucturao Mercurii Luaa« ad solom quom Mercw
rfum i;orpOri8 lunae Thcophrastus nominal.
BI, 157— 1(>3 Phflotophia arte mliticft, breniui qoam Natura Col«
Ijgit theiannm salutii nel perdltionii tignum.
Alchimia ut xpe^t certa, dulcin meditalio, (^>run.4 quem prudens
fscile L-»pit, s\ ex ucm philosophiiie principijä venatur cuiuii
Ctro »0^ uel luna, peius mercuriiia. pir^allns ['.) prseciosa de-
coctio in »nlphure philosophorum, quod est oleum vitrio^ Sa-
poroaa commcMtio. dum Elixir perticitur, «ed u qui in fumo, in
Toetore, in Ptcla promiBiune ol nocto in incertnm venatur, liinc
Alchimia est «pus long«, dulcU depaiipemlio, lopu« quem ueimo
III. Chemisch- Alohemlsliscb«.
201
approhendorc pote«t . PhiloKopbin oooalt«, Dej ilonum, mirabilis
Th«aatiruH ad omiiin vtilU. si qui« iuuoiiit absuöiidtt oum «d
verum v^uni, vt pÜ- Duo, sibi ipüi nobiie, proximo iurto uiimt
veltiti U Ulli omne Koliim patria »it, ad .Halutcm, iie Torlo in-
gratus Deo, runiculufl triplox qui dinicils rumpitur »empe aua-
ritiu Luxuria, supcrbia, eum strangulet, no pnreat . Philosopliia
iljitur Istu 8eGretissim& et reueiu occultandit aub anathemato,
marauatha.
Vorred.
Es iitt, xuwUeoii da)t alle ding Von Gott kliuinlum, vnd oliiii; don
khan nicbU gemaclit werden wie du os tiofli'sl Oeiioiti.-' am .j.
vnd im Kuangelio JohaoniH .j. Darumli üo »ollou wir id allem
vnttern Üiuöd, Gott AnruelTou vnd in bietten, vmb vernuofTt
vnd veratandt zue diesem heiligen Werck, wie alle Pliilosophj
saßen. Alß Ht-nneH. Arnoldus d« Villa noua, vnd pulontin, vnd
Johannes am Lcxlen . . .
Ba ist dies derselbe Trnctat, wdli'hun wir sclion in dem Widemann'-
bcn Leiden«!- Coilex Vo»». Chjm. No. 17 (vgl. oben No. 67) angetrelTeii
iibcn und den HnoorK Ki-bnn im Anhang dox 2, Band«« der Folio-
ausgabe aU I'araueUiitcli abilruckuii licsKeo. Untter Text hier stimmt
gBDz mit dem Leidener, t'nsere Wiener IIandM,-brift nennt überhaupt
keinen Verfasser (wie auch Widemsnn ui-HpriingUdi), hat aber später
auch die t'eberschrift: „Dax Erst« (Wapiti. Uanpar Härtung von
Hoff."
Bl. 174b Theophratti Tinotur.
E> int mir nicht gt<lun>;eii die Zeichen flir die Chemikalien zu entriitli-
adn, da sio (wohl absichtlidi) von den gebrauchlichen gänzlich shweiohon.
Doch iet eine solche Anweisuni; zur 1Süri?itunß der nlehoinistiäohen
Tiactur. von der iibri);ens via Theil nur lOO Theile tingiren soll, für
aos«r« Zwecke ohne Budeutung, dft ai» siober nicht von Hohenheira
bentammt. „Der Tbcophnutu«i sola dem künig Fcrdinando für gewiß
gel Orot haben."
Bl. 193a beginnt:
Dat AtiMerleaene Kom ex Theophrast^ [!] sntammen Coli-
girot die waihaätig Probiret seindt,
Do Vitriolj . Bp. OloJ Vitnoli per so rcctillcatj 2 theil seinen
eigenen Calcinirlcn Salin ein teil kloin gerieben, thu das in sein
oleum vitn'oli »ulxe es ad putrofaclionem ad 4 dia tt nocUt
vnder ein Aleinbie, ho soluirot sich das Sal mit d«m olil, da
behalt gar SchÜne, Poxtca Itp. fein Aurum da« die Maller
brauchen Aa\h diinui»it, 8o viel du uill, Calciuit« tnil gummi
202
111. <]9i«IDlsch-A leb Olli »llscbo».
Arabicum stratirtcirt, dz nq Subtiln« Pulucir wcrdo, Hp. dcssol-
bigo Puluor AUo subtil bereit 1 tboll 2 Thdl des Oborii oloj
mit «einem Sah. tliu es zu.s»mmuu in ein Vntn'iiiücli guttos
kolbleiii vnd rur e.i wol diiicb viid fvix c» iid B. M. AiilT 10
oder 12 tage, so aoluirt aicb die Sot in ein ohl, vnd wirdt oin
hohe trelTIichD Mt^dicina, dr. Niemandt vergelten tnsgk, AufT de»
Monacbon Jeiti, vnil auff Uie Curpora imperfecta.
Itetn so dio ConjuDction giiHcEiiclit, so wirdt dio Mediciti Rott
M ein niiiU, vnd Mebel in fuiido (iu'k, ein Re.tideiitJt vad
zeucht (li(! Mcdicin oder dx Aurum [lOtabiUt per liquum [lin-
guam?] oder per Alombicum, vnd so bleibet Iiindan die terra, die
thn hinweg, sie i»t niditea mit/, mehr . Dz Aurum potabilo
eingenommao in Wem 3 -i.j In 4 wocbon '4. MabI, diß Junget
des Menscbcti leib vnd lielt in AulT, vnd bltiibet iu Stettor
gesundtlieit, «oin Leben lung, daruoii ist nicht gonungMum xuo-
scbreibou,
De oleo l'itrhli Dau das Oleum Vitj-ioli per so distillirt ist,
susso wie ein Zucker, vnd tat iilult rott, vnd wen man ein
Troplfea AulT die handt leget, vnd belt in der wermo oder
Feuer, so Keucht sich der tropfl'on des ohls gans in die bandt,
liatt ein xolche gewaltige krafft vnd tugendt penetrirt vnd dnng:et
durch vnd C'urirt deti Menschen leib, Vs heilet alle Schaden die
gOHciu mögen, AID ßstulen. Cancern, wulCT vnd alles was unrein
ist, dz roiaiget cd bohendt, vnd heilet ohne alle Salben vnd
pn&sier . Dz oleum vilriolium ist Schwer wie GoUl oder Edol-
gostoin,
Nota daJ] ohl bab ich einem Itudtähorrn zu Kurtzberch ein-
gogobou, d«r hat don Stein vnd i^rieLt gehabt, In ainem Dampff
Badt SU Morgens in <.'iiieiM trunck Wein, diÜ ühl ein | Schruppel
abens vnd Morgens eingegeben, litt der Stein in Sandt weiß in
ein geschirr gelasMeu, den Vrin zusammen laho, da batt man
Wunder gesehen, vnd ist iu iS tagen frisch vnd gßsundt worden,
Nota diß oleum vitrioli vertreibt alle febris Alß nomlicb Quoti-
dianus ex flegmatc, tcrcianus ex cbolora rubeu, Quinta es Cho-
lera nigra . Contra pcstilonliu brauch es also.
Rp. de» olej 9 Iroptfcn odt^r 4. geuQ ein trunok wein In ein
glaß . Thn dt oleum darein, geuß in ein ander gbiß, hin vnd
wider ein Ma) oder 4, gib eiuem krancken, auff einen Trunck
wau ihn das febriti ankumbt, yud lege in ein Rette, deck in
wol zu, ds er wol schwitze ein Stundt oder b. so wirdt er
gosundt.
III. ChemlHh-AlchemlBlIgcboi.
203
ßt vertreibt such dio Dui-mgicbt vnd allo aDdoro ^cht Kuß aIIud
gliedorn . . . Itom dio lamcri glicdcr . . . Itom gotruiicki'n vor-
lebet Pai-itliüiun] . . . Itom Sciaticum poMioDcm . . . Item ca
vertreibt auch dio Wiissersucbt . . . tüU oloum vitriüli vortreibet
aucli dio Ausüetüigkeit ... In Samma doa OIiIh tugendt findet
man niobt g,aaL vnd gar zuschreiben, dno es lieiüt oleum beoo-
dictiim, dsa Niemaudt bezaleii kann, wan «h In der ÄlcliL-mia
viel guttca wirket, duruon nicht zu schreiben ist.
Du> liioriiiit bcgonucno Sainmc<lwcrkchen hat z. Theil enge Beiiehuagon
XU dem vorher^i-lietiden Wiuncr Mscr. 112&9 und r,\i d«n beiden folgen-
den llandsciirirton nuK Loiduu und Gorlltc (vgl. bosoiider« No. 73 am
Ende), Von schwer lcu<urli(^li<>r Hand i.st Ober den Anfang in uiisrrm
Mscr. geschrieben „von D. NIcoIil» üernaw 1?]"; raaii kiinnle dafür
Nicalaii- Itarnoudus vermutlieii, den wir Theil I S. 428 als Deberlieferor
eines Exeui>ci über dajt Elixir Solis Thoophrosti keuneii gelernt haben,
doch ist mir eine Sammlunf; wie die vorliegende unter »einem Numoo
nicht bekannt gowordon. — In unserer Handschrift geht e» diuin ful*
gendermasxeu weiter:
[Bl. l!)4aj Auffmerckung des OhU Tugcndt ho Thco[)hrastU8
Im Drautib gl^llabt vudt viel mit go^chaffot. [Allerlei
weitere Verwendung de» Ol, Vilrioli] . . . Item so einem die hin-
fallende sichtumb ankumbt .... dos warlialTlig Theophruttus in
Crcnlandt bewert habe, vnd vilcn Menschen darmit i^ehollfen
... N. Ein Ilewert .Stuck ds ich Theop: In Niedertandt,
gebraucht habe, ao einer iu todtes Nötten wahr So mau das
Oleom vitrioli vernieuijct mit oleo saliji vnd giebet dum Mun-
foben eiu tropITcn In ai/ua uitae so erholet er »ich mit gotto«
biltr aiiir etliche Wochen, dz ol^o wahr »cy . dz «in Herr in
seinen li^txlou Zügen ist gewesen, dz er iu von Slundt ahn xu
hillT mit dieiter MedicJii wieder erquickt, vnd dosselbigeu lages
der Mensch wioderunib aulTuestAnden i.-«l, die i-r sich verwundert,
vnd gemeldet im sey nicht mehr webe, vnd ist also gesund wio
ver ist gewesen, Gott sey Lob Tbeophrastus Lib. 2.
Cap:22. olj Viiriolj ad modicinam. Bp. IVfnolj rubeum,
pMtOB teru . Vitriolum miaulissimo et modo fac [madufac] cum
Vino Rectificato ex »iocando tun diu <1od«c Jmbibantur ad
«ufliciontum .8. letones in Vna libru Vjtrioli it* videlicet calci-
uatj. [Vgl. No. 72 Bl. 49a: bei dem Citat würe noch am ertten
an die Gr. Wundarxnei Hohonheim's zu denken, doch bat kciuer
der TraeUte de« 2. llucben 'i2 Capitol, auch wird die Bereitung
d«s Ol. vitrioli dort nicht gelclirt.]
201
III. CheiuiNcb-Alebcuilitisches.
%. Vitriol» [?) loti Salt oommuni praoparate tctr«n<Io mutuo
ouin vitro et pono in oin liogondos gUß noii cam rcuipiont«
«t porltiuudo ot distilla lade nquam ardontom lonto it;ne «t cum
Vidi^ris nibeas gutttu« dütillaro amouo Vitrum et ante pono r«ci-
pientein niagDiim opUmo purlutatum cum bono luto, Vnitis
JuDcturis et pono üub et »upter fortLs^iine ignem et contiims
tHDtisper, uel doncc uenit rubnuii Ampliutt ne do oloo, Hvia
Trigidari . Hoc oleum Hp. et pone in colbam et aupor fundu do
tlomatc Vitriol} priniiim distillalo vt superrn&Dat .2. ditjiliN bono
luutuo moucndo locandu, do super a)omb . ot Älstmliü flogma
tcjito tgniy sorun dGntillutum flu;;ma por sa, «t ralot flcgma
optimo Ht lotie* »upcr fundendo nouuni flpgma nl abstrahendo
et HUperfundcnilö doiivc totam virtutem extraxisti et nalot zu
Ralben der glioder.
Itaquß babeH oleum Vtlrioli. rociillcatum estque suuuo ot ad
mediuiuam valenti contra gallicum morbum Rp. Islios olej
3 guttas et vtoro. Item Rp, mtrioli otij et exlraclum cum a<faa
vitfto, manne, ügui aloca Itosmarinj laueDdclblumoD miitco
omnia ana et »x illis omDibiis fac vnuin oleum.
Iluitt.s oli>J vtatur .3. guttat« in Aqua buragini« ot violurum
valet lioc rectißcatum indubitanUir ad putruraclum et mBium
MiDguinam hotnorea quo »tupprfluoH oxpellendos.
M. Zu Viclacii in kernten listt oiu wendiäclier ITalT . . .
[eine FalUüclitigo mit ol. vitrioli curirl] . ■ -
N. Ein laudtrurcr hat mit uleo vitriolj . . .
N. Dan Theop. liatt mit dioüom olj vitrialj rubej et dulcis den
Ausaatx goheilet, Daruon ehr Iti seinem Buch M. Chirurgia groß
Moldnng thut [was nielit tttimmt].
Oleum tn'fm/i ad omnes Inrirraitate».
[Bl. 195a] Fac ex Vitrioto rabeo caicem, illiim soluo in accto
oommuni qnantum hoIu! potost
N. Da» oleum Vitrioli mit oleum salis hat Theop: gewaltig im
brauch gelmbi, »o uncm Men.NcboQ auQ mutter leibe seioo
gliodor wchroti verhnimpt oder verkürzt, es my wi.j ett wolle,
BO bal er alle mahl die 2 ohl obberürt vermischet gleich *a
viel olej Terpentinj darzu gebraucht alle 3 ohl ana m<l hat den
krummei) vorkürtzten Menschen e« aey Arm oder bein zuuor Iiu
älfibleio mit hciüsi^u krcutorn gcboissot, aU beiß er ea orleydeu
kan, die gliedor also erweicht, darnacli dio obgcmelten olej
hinein ge«chmiret vtid gerieben, d/. hatt ihm aUo .8. tage auQ-
gowart, olle tage ein Mab), Ltt der vorküristc meiiach wieder
tn. Ohemitcli-AlcbeintB tischen
S»
goleodk vnd ruchlf«rtiglt wordoD, dz butt »ich viel volcks
groQlich vorwundfirt.
[)»s Dampf Padt dnruufr. Rp. Kramel wijilTel, wilde Saübcii,
wolgeiiiut, Kichfltiluub, wiTinul., TanzapITeii, dz halt er in va^^cr
Rotten, gar dicke, ilie )it>it)aeii kroutcr in ein hüiQue Schiitnel
Kflej-t die füsfin oder Arm darmit ein geweicht postea gee&lbet.
[Vgl. No. 70 Bl. 85.]
Oloum vitriotj duice . . [vgl. obeudort vorher] .... Tfaeopfar.
Oleum Vitriol). Rp. Vitrioli qu[&ntum] v[is] roibu in kluio
nuiT einem ütein, tbu in in ein Instrument von Erdon gemacht
[Abbildung eine» Külbcns mit zwei ringfürmigcn Auübuchtungon
un Iltlsoj, setx« in In «in koireur, also du da« vndentto de.«.
Instraraeuts gar im Fititv jt«he, «ber oben mach da« ca wol
verlutirt «ey, )aU in lisQulioli koll'eur stehen, 4 koras postoa
mach dz lear grösser ... aliu!) modux ... Mercke weiter
von [oleo] vitriolj. So einer vom Schlagk oder Podagra oder
fraiitzoHen gelerabt wehre den Üiu also . . A Nobüi der ein
gemicht viel Jsr in einem arm gehabt vnd ihme kein Docktor
hollT«n kundt, dem hnltr D. Augustux alno ex Tboop: Er liQ
im Rnttlich Ad«r sohlan . . . [vgl. !No. 73 Hl. 4a].
Do Salo Comuiiis de oleo Salis virtutes ex lib: Theoph.
R. Oleum Sah'ji per !)«, iIk iM purpur oder Citrinii larbuu p«r
A(|uam roridam vt.-'ci-'< . Itp. dtutOhl!^ darain i<oluir fein atlccm
aoti$ dx ist Aurum potabile dz in der weit nicht ist ge(\ind«n
worden . . .
N. Mit Aurum potabile vou Oleo Salis vertreibtitu alle kraook-
heit, 80 ein Mensch in den letzten Zigon wehro. dises nur ein
tropfen eingegeben, so wirdt der Mensch er<]uickel, vnd durch
gottei hilff erhalten, dau diß aurum potabile dienvt xu allen
krnnokhcitcu, di« man doch erdenoken magk, tu vborwinden,
dan iJiw oleum lali* int für siith .lelber ein gewaltiger vberwindor
nllor krunckhoit vnd diU ohle eingeben einem wa.-«<crsichtig«n,
etliche tage In wermul n;ai»cr dz ist der Waseeniueht zu wider,
sie romchwindon in kurzen tagen, dz ich theophrai^tuK In
Stoyermarg nu Ober Vii\z durch gotics bilfl, bab mit dicaem
ohi viel fltl. V.\1] wunder gealiftef, rnd auß geriebt, dz ich mich
Mlb«t nicht verwundern kban, Ich habe auch Zn Nideren,
Im Spital dasselbst ein hinrallenden Menschen, diß oleum
»aii* in woin ein geben . . [vgl. No. 70 Bl. b\ IT.] . . welches
schon in die 12 Jar gocchchon war.
Itcui atitr ein zeit liab ich einem Stenscheo eiogeban der dx
206
III. Cbtmlicb-Alcheailt lisch««.
fobrU laoge Zdt gehabt hutt. vtid wini e» in ankommen . .
[vgl. ebenda] . . Ist im der Mngon »elber Von im gebrochen,
vnil von Tago eu läge Stercker worden . Item dises ohi 4 oder
3 Tropirun . . .
N. Thooph: wan ih olil «a^H communis aurum solitir«t so \sl
potabilis Miviirina don AuKHoUigoD in alija iiiürbiü. In woiu
gcnOMflcn, Keiiiigot das bltilt, viid lliut viel wiinileriichc ding«
in viris et mulieritiui« oleum aalü 4 grana pingetiommcn, in
einen gulen trunck wein, Ist gnt Tür die waiuorauchl . . .
ullo rubiiß . . . auch den bruch sclitnireti. vnd den im bruch-
bandt cHiulti-u .. . Oleom undt ad solucndam aunim ad
potabilem . Nim ctliftho groQo Rubun ... Alio Modo »ine
rnpis , . . Tbeop. thiit groanc Meldung üb: 2. Cap: 6 De
Säle phitcifophorum [gemeint i.-it. Cap. (> den 3. Truotab* im
3. Itucbe der Gr. Wundarznei, woraa-> einiges wörtlich genommen
ist; lluser Chir. R. u. Sehr. 4'-Kd. S. 282; Fol-.-Ed. S. UHi.K.
Vgl. auch das vorhergeliondo Wienor Mscr,] So man die Salam
bcrauO Keuclit, wie dan folgen wirdt vnd in demMibeii den
groUeu gruiidt xnr gesuDdlhoit, dan da» Stil lo»! niuht« faulen,
wo nun ein »ülidi conscrunlilT oder praeHoruatif (.«L, wie kau der
Mcnitch ball zu seinem Zill kommen, darumb billich von Sak
philo»ophorum xn mtldon i^t, dan du kommen xusammen Kd-
liuho der Arianus [«tatt ArcaniiJ lianbt.slu<-k alU Nemblich Klores
Anlimonij, Auri, Corallorum, vnd die mit Sai vormi.Ht;hel vnd
genossen in der .ipeiO Nn: wehr doch ao sehligk isl, dz er oleum
Salii ohne alle /ugethanc hillf wi^t zu diätilireit, vnd das
awum werde drein aoluirt vnd zu einem üblichen ohI werden
möge ....
Nota Mocrotum Theop. et Artifici» |'i>r olenm Salis
maclistu für alle gilTligo vnhoilbaro faule «tinckendo .Scheden.
alll lisculen, krcliM, wullT, vnd dergleichen mit auatellung In
kurzer Zeit heilen (IH. I'.)8] Do Anlimonio . . . Üe Auro
potabili Theoph: Rp. KoMn&rinnm .7. diatü. xuletzt adde
Pulucrinirt goldt blelter durch Sat putrificirt dz distilir vnd das
GcU wirdt potabile . . . Oleum Mei-fuHiet in morbo gallJco
Theoph. . . [Itl. VM] Thcopbrastus «einer IlcimJigkcit
eins das er selbst gebraucht vnd bewert. Aurum dia-
phorotioum . Rp. viwri lamioali «ibliiiter Ji, Mereitrij pr&o-
oipitati das die ScherlTen verloren hatl, vnd Smal in aqua
ouorum abgezogon ist, auch sein olium verloren halt 3 3 Diote
3 selir woll mit einander gerieben, thu es in ein vertutirten,
in. CheniMh-AlelMinictUch««.
207
kolben, g«uß daran vinum adustatn, biß rectißdrt ist ß oder
8 löt In vcriutirlcin kolbcn Ei^ hat Theop: voo diesem
(liaphoretico magno gehen Jungüii kindt-rn von 3 Jar ....
fBI. 2O0b] Lapillj vinj Thfioph: Dicunt ni Tariai-ua in vino
datilliito fvctificato ponalur vnd in ein gießloin gro-'tse Cnpellen,
vnd oin aiidon< mit floiß darüber vermacht, so soll sich viiiam
Iapillir«n. Oloiim Tartari» [!) Theop. ... [itl. 201] Alcalj
oristallj Thcop. . . . Lib.j. Cap. 9. Fusio Christallj Th«o-
phrastj ^^u(;ci Linioniarum Rp, Ciicumcris A»Dinj diu wilden
kbfirbi» ein gar suea trcpfcll . paoa uidoccDoH Ibj Aliimcn Ja-
meiy 3 2 Viridis eris 3 I Terantur miHceantur ponantur sab
fimo per musam. Rp. Doinde crystalli frustra puluenüati pooe
in aqua »üb limo äoluantur intra tres a. sucuum igao obticr-
vetur «t R^nuil [?) vitro »icut vilram poDatur '\q formalo et
rund«tur «t reniaiicliit in Molitu<liuc hub Nota Christallus do
colonittir cum (juitiu^ Lingitur vitriim mancndo x&mta priu« ('hri-
Atallum ipaliatiim. Chriittalli preparatio dixlillatio Theo;
lib: '^ (Vormutblich .sind mit diesem und dem vorhergehenden
Cttate die Diicher „De morbis ex Tartaro" gemeint, in welche»
vou don CVystalli tartari, auch einfach „Cryslalli" genannt,
violfach die Rede iKt, vgl. No. 72 Bl. 72.] De Melissa
Theop |(ll. 20(>bl AquaCuralo loprosos paraliticos
fiNtuluM cnncrum Theop. Rp. 'Sn/M amoniari. Sali» com-
muoi», 6ali.-< nitri, Urimif [?] juis, Tartari. Album ovorum,
Calcii« vino ana miiice bone nub; hpütr [?] Alembicum subtilo
»i« ein gebrant wasaer von der vrtna cinoM ge.sunden Menschen
der Wein triacket, dx laß putriß'. 1.^ Tage, vnd so du o» futti-
licircst mit atvfn cum isla VHiia et tunc dütiUa et firit mira-
biHt«r In ullon kninckhoitcn wiedor peatem .... Thoop:
hatt ein ohll gemaclit von Schwefel vidclicet Anti-
iDonij ... I.actuca Theoph: .... Secretum ."^ecreto-
runi Theophrasti iiuerhalteti Monnchlichfe» gemchlecliteH vnd
lebens in guttor InncEwieriger GoKtindheit, biß aiiÜT die zuküntT-
tige btifltimte /oit, die im von gott auflgelegt i>«l, koIiu nW diß
potabile medicamentum brauchen Rp. Artemisie, Valeriane,
pimpinolle aJt '/, po^tea Rp. Electuarij Jnmperj, Zuccari candi
ana 3 -j. damit abgemacht Olej Sali» dragma, vris ij. 3. Diß
mUche durvhoinandcr In einem glase, itutiM) e» also warm
g4>decket HufT den olTen oder sol [iu die Sonne], de wol in ein-
ander Conconiirt autf 12 tage also luMcn Stehen, vnd diß braucht
M du dieae hohe berümbt« Siediuin für dich vud dein hauQ-
in. Cbcmtich-Alchemiatiseb«!.
gesindt allo Morgoa 2 grtiii scIiwim- ein Nimfittt. so bigtu rnd die
deinoo den lag üicher, tür allen Uiifahl mit gottc» hilR* dor
kratickheit Hicher . Item ko ein Mensoli v^^r^ilTtung im loih batt
dz treibetx vnder «ch . Item . . . Item . . . Item . . . Dan ich linl)
ein «Iten CBnonicum gefunden vnd knndt 100 J&r, der hat dieae
obgemollo Modicia In aaro potabil(< im braucll gohabt, vnd ist
Juagoncliull'cii gowort 6.U ein Man von 30 Jurmi, rnd auch bckandt
SU dieser Zeit, in koiu kranck[BI. 207]hcit hcrilrt i»t aUo Tri^di
viid go»uQdt in der furchl goltos vei-nchioden . No» nobis I)o-
oiißä non Doliis, »ud uoiqcd tuum da gl^i'iam. [Vg\, No, 70
S. 195 und No. 72 Hl. 48b] . Bewerte BrustkiielileiD Thcoph.
[RrÄutarmittel] ... Tiriac Theop ... Modicinalia Ctii-
rurgicis Tlieoph .... EiperimeDtum Tliuoph .... Bu-
wert AugonwBMser Theo:.... Contra gti|mtioncm Thoop ... .
In dic\scr Iiii-r nur kurz auMgoutgenen Rccoptcnsainmlung mit HcilnngK-
gtMuhic]iten ist auch vielen «Eidtire cing««trout, dait .sich nicht aU Theo-
phro^iach gibt; örteni sind auch andere Namen genannt. Dan Latein
i.it leider sehr verdorben; ich habo mich darauf bcschrünkt. möglichst
genau die Vorlage zu entziffern und von oft reclit naheliegenden Ver-
beteerungcn für diesmal abgenehen. Auf Bl. 209b fmdol üich ciuo
Krkir>ning der /^ii;hen, welche aber nicht alle angewendete» iiinfaitst.
Viele dinsor i^eichi^u sind von den üonst gebrüuch liehen venchiedeu.
Uta Zeichen fiir Oold x. B. ist das ullerül teste, wie «» in den grioclii-
»chen Papyri» vorkommt. Der weitere Inhalt unserer Handschrift inter-
eiwirt unH hier nicht.
72. Leide», UdIv. - Bibliothek, Codex Vosaianus Chymicus
4° No. 14. 180 Bll. von «wei Händen um IGOO geschrieben.
Un« geht hier nur der er^te Schreiber an, welcher Dlatt 1 — 13u
goHchrioben und futrirl hat.
Blatt I a — 20a Theophrmsti Paracelii Arcana.
Erst lieb WittDftD das Podagra Gründlichen Curircn
soll. Nim Hirschen bluett, »o warmb du os Immer gehaben
msguU xwo oder drey maß, thue «s in einen rctorton, distilir
mit linndem fouer die flegma dauuoii doch laß e.« tuuor 9 Tags
digeriren in Italneo, alU dan so es distilirt ist. *o setx t* in di«
Aschen vnd einen rvcipientcn darfiir zum dritten im Sanndo mit
starckhum feuer, biB ein Prnun färb olilet gibet . mit an-
hcnni^khung twincü eigenen »lilxnv. das behaldt als Gold mit
düfcm Oley vnnd mlts schmir die l'odngrijichGn glidor des Ta^
nt. Ohtmiicb-AlchoiDiiitUehM.
2p9
zvajrma], hej einer wiriiie, biß an ö oder 6 tage das Podagra
f^wißlich durch den stulgangkh hinwegkh vnd der kranckhe
wirdt TOD gruudt orlösot.
Folgon dinPuIuorn zu dixerCurra, Nim AlvoiiatiM. wruch
M 0 mal in atjua I ncardoticarutn [PJ 5 Crocj Min-huu uiia 5 jj
Vcrmilio praupar: per Antimonium et aurtim . . .-.
Ea folgt eiae Sammlung von Ileiliingflvor.schrit'ton mit und ohne den
Namen des Thfiophrastua. Von eraten-n seien die folijonden genannt: In
Epilepsia Arcanum Theophr. [Todt^ukupf der nodi in kein Erd-
»icli kam, al»o .caput mortuuin'l; Vomilium Tlicophriisti goliürot zu
dem vorgoscliribenon Ilimcfaon Illiicl widor dan Podiigram; ('otitra
merphoam et lüpram Paracelsi; Theophrasti .Snorctiim Incor-
ruplum oder [!] Vneiinnigkeit [Man »oll oinem Widder der gerade
rammelt den Kopf abhauen!!]; Ein Emplaalram Theophrastij xum
Slftgen, wann einem schön gifit. menatruum oder annders i»t gegeben
worden; Dks Oluuni Antinw?»J Theop)ira»tii; Vor denn Aussatz
Tbeephr.; Ti actum AntimoniJ Thoephraiitj; Appodcltoch
EmplastrJ Theo:; Turbith Theophrastij, Auch von der »(irilla"
Theophrasti wird gehandelt (vgl. Hu^or 4"-Ed. Vit S, 18G), Es werden
auch andere Namen genannt /,. I). Paul Heß, Andrea» Rindfleisch,
Pancratiu» Freudonberck, Eliaü Rydyger.
Bi.4Ia— 134b
D. Theophraiti Paraoelsi ex Hohenheim
Medici Oerniani Secreta Secretonun.
Bp. Oleum i'itrioU per se roctilieirt vnnd lire (?| ij tail vnnd
Rp. sein eignes Calcinirto» Sal [?] J tail khlein geruben, thue äa»
in sein Oleum VUrhli »clr, zu Putroficiron 4 düa ft noctcn vnndcr
ein Alombio «o'soluirt aicli das Sal [?J mit dem ÖU das behalt
g«r schon ....
?gl. da« vorhergehende Wiener Mscr. (No, "1) Bl. H*3ff.. wo sieh diese
Sammlung von Kecepten unter anderem Tilel und meist in andoror Ueibe]i-
folge I, Tb. eboDso findet. Der Schreiber konnte öflur« seine Vorlogo
nicht letton und unterstrich dann dta üiuicliore mit unterbroolioucr
Linie. leb groifo nur einiges lioraux:
Bl. 43b Das oleum Sali» vniid üein Tugeodt ex Theophranttj
... Bl. 48 b Jugondt cu erhaldten . Aq»am Melisse vnnd
lupiatn Vateriane nuß »einen ßlatern Ana die vennisch vnnd
nach Oiiteru wen die Sohn tritt in Ait wag .... [\o. 71
III. 3i)6b und noch n.ibor übereiniitimmend No. 70 S. 195.] ..
bleibet Jnng 30 Jabr . ein alter Canonicum ... ein beruiger
Mahn . Thcoph: Hb: 7 Cap. 38. [Diene Uußliangabo hat nur
Kllltt 0. Biktktli iL PviHhlHhu Icliriniii. 11. 14
SlO
m. Cb*nil*cb>A1ch»mi»iUch««.
unser Msor.; sie hat wohl keinen tlinUüchlichen Rückhalt und bt
jHif» Gfrathowohl gegriffen.] ... Bl. 49u Oleum Viln'oii zur
Medicin Theo: lib. 2. Capit. 22. Rp. Viti-ioU rott Calztonirl,
die reib auT iIm eubtiUtc vnnd laß in roctiÜciren w«ia mal
ilofifir niif 4. mall da» er werde wie «in teig. allKnit gcflnu-khni-t
widerumb inndelivii-t vnd Trui-khrH't, da» reib so lang biß in
»icli gotruckhon viitid vor!*chluug[en] S Lott in j S" vilrioli alto
wie ölleii caicionirt . . . [vgl. No. tl Hl. ]'H wo dies lateinisch
gegeben ist] .. RI. 49b Zu machen ein ofal daa genandt
wirdt ßenedictum ä&s gebenedeito Oll Ist vber Gotii vnnd
SiUmT ist manigfaltig in dor würtkhung . Rp. j maß Baumoll,
dio gouB nur die heißo Zigio l'roukhlin ... Theoph. R M.
IIb: 3 Cap: 12. [Es soll wohl die Chinirgin Magim gemeint
»ein, aber das Citnt stimmt nicht und die Vorsubrill ebeoso-
wonig, cf. l.ib. fl Traet. III, Theil 3 Cap. 7) . . . Bl. 51b .. «o
einen dio hinfallendt sucht ankhombt . . . das ist warhalTlig .
Ich Theophrastus Ihn Creinlandt bowert hab an vilen meo-
Hchen duruh Gottes mitwirckhung . [Vgl. No. 71 Bl. 194a und
No. 73 m. 2b] ... Bl. i>3a Oleum Antimouij Ex lib; Theo-
phrastj 4 Cap. 1 ... Bl. 66a H. Virich äußern Miinual
Theoph: . . . Ein 3hl vom Hirschhorn ... so weit M. Theo:
im Arli.it Theo: lib: 3. ('aji. H .. . Nota ii»t I.audano Theophr:
Notabilia: wan er Vomitum gehabtt hat er mit j Pillul: sich
gesterekht in seiner Kianekheidl hat er teglich banilTikhornleiti
groß daruon gebraucht. Hera Domino Aohatio Schrot da er
ime Hydropicam wnasor zum Munde Äulgelrieben, so er in
Anmochtigkheit fallen wolluii hat er dor Pillen einer erbe«
groß eingeliou hat in halt gesterekht, diw un wol erleiden hat
mögen . Nnta Beno Operinus, praecipitat hat Tbeophrastj
gebraucht, vnnd '■> sedes oder xtul gehabt, vnnd ku letKt^ii da
durstet jhn, da hat er leaiDtr getmnckhen daruon bat er 30
stuel gehabt vnd Toopb: hat im das Trincken verboten Item
... biß er nicht mehr gorühlet. [Also gleich No. 70 S. I93f,
aber dort in richtiger Reihenfolge] Theopbr. hat tu Orütz in
Steyermarck in ciuom WirdshaalÜ des K. kboclis eines khnabcn
Vrin oder lUrm 9 Tag in Roßmixt bissen stehen, darnach her-
über golriben ... so hat as sich angelegt . . . wie ein roter
Scharlach . . . auf den nabel goschmiorl gar ein wenig, wjrkht
wunderbarlich ding getban für die wurm . Criittallt Praepa*
ratio Distillatio Theo: lib: 3 [No.71 Bl. 201) Bl. 72b
Theuphrasli lib. 2 Cap. 11 Aqua vitae das von Menschen-
in. Cb«mlich-Ä toben) istiiebe*.
211
btaett. Heilet alle itcliwaclibeit d!o da innvomliglt Et est secr«-
ttHHimnm! ... Bl. 73a M. Bartoldt Id seiii«ni Buch der
Modicin von Thenphra-itj ... Ri. 7<K Turtari ol, Tlieo-
pliraslj lili. 2. Cap. «i . .. BI. 78a Oleum Sali« nitrj Theoph.
Itb. 2. Cap. 39 . . . BI. 79a Oleum atramonti des gelben .
Theophr. lib. 4. Cap. lO . . . Bl. 81 Ad Potenliam i. e. mir
Khekßley ixt gerecht vnd Probirt ä Tbeuph; etnom
Orarren geben . . [No. 70 S. 196] ... So du di«er »t«rclilnins
cinnimbst so vorsieh dich woll mit einoin licyschlaH', k-h spHnüt
auf ein nacht S mahl, dau es mödit «ich einer lu Tode lu.ilcu
... Bl. S2b Theophriwtuü hat tu Potien vond lu Traraiohn
Im fltschlnndl ein Imi'goriu daselbst dio wiiK<or»uL^ht Isnn^e
gehtbt vud bat ir disn nuchfolgfiDde Modioln in cinum Traockh
oingeben, das hat er morgen gelhan. I»t in acht Tilgen diesol-
bige erledigt frisch vnd gesundt worden [No. 10 S. 19.^] . . .
Bl. lUOb Theophr. lib: i. Cap; 32 ein Edles Hochtreff-
liches oleum sanctum ... Bl, 104a Nota daß öll ,)uniper
findestu Inn'Thoophrastj gotrueckhtQm buech, dauou er
vil schöner hurlicher bericht daselbs verstanden wirdt, auch
eines balMams xuuergleichcn ... Bl. lOGa . . . Auf ein zeidt ein
Herr oder reicher Edelmann den .Stucl gang «iu laugor Koidt
Dicht gehabt, daß er olTt gesagt halt, wenn ich nur ein gucttea
starckhcn farlJier hett, .«o woll ich darumb 'A(\i 11. [?] gebe», so wist
ich woll das en betwer wurde vmb Mich, wenn ich nur einen haben
mecht, wehr vmb khein goldt zu bezahlen, wenn nur ein MenH^b
bellten kbuiidt, Indem ist Theophr; lu im auT ein zeit khumen,
vnnd bat in geb«tteu, üb er ihm nicht hellten khundt er wolto
Im 800 n, [?] geben, vber einen heufTul bar vnnd bereit . In dem
ball Tlieophrast gasogl ich begehr i\»k xu lialien, «t soll gehalten
werden mit verechreibnng .seiner Aignen hand»<chrifn vnd anhan*
g«atem Secrot [Gelieimsießel] solches scbultip; ilu sein, so er ihm
hulfle, da batl Theophr. ein slüUiein mit cleum l.nurino herfiir-
geugen vnnd gesagt er sol dartzae starckh suhiucckhen [Hecbenf]
vnd den geachmarkb [Goruch!) un sicli liehen, da hat der
EdolmauD vor aller Mt-nuiglicheu mvhr sN vher dio 14 fnrtzer
gethau auf einander, vnnd stuel mit itich gohrncht darnach diß
öll 2 gran schwer in guetteu Wein tu nicwten geben i-tt von
slundt au frisch vnnd goatiud geworden. [Vgl. Huser 4"-^. V
R.234: FolVEd. t S. 17IA] ... Bl. II3a In Theophrastij
Spitallbuech . kh Theoph ra.'^liis ralbe allen den .\rtzteD, die
da mit vvnttellung deti fluU vmbgangen . . . [Unser Cbir. B. u.
14»
SIS
IIL CbemUeh-Akh«mUtl9cbe8.
Sehr. Kor.-Ed. S. 316BJ . . . Bi. 116b Vor die wassersncht.
Nota boiio. Thoojihr: lint uin oll gemacUl von Antimon S<:/iwe/fl
Sal g«oitnni; m. i>. n, in aqun Knrida rfwtillirt. des iils 3 gran
sahwer in einem Trunckh wein zu reichet) gegolieti, ilor die
Wassersucht gehabt hat in khurtzen Takcd graundt worden,
diß int in KUrainlandt zu Cilla ijeHcliehoä 153G. Dnniach
er KU ilein ItiiicholT luukh (?] iltß öll» .1 grün schwer ejneii
VranckhoD gulUüuhtigen im Truiickh wein gareidil, In 2 Tag«ri
mitGolt<w Milir vergangen Im 1.6,3.8. fVgl. No. 70 S. 1«5] ...
Bl. U9a . U'ie man ein ull machet Ex cane Knffo i. e.
von einem rotten Hundt, mit welchem ausgetzogen andere
tURonten, ho es in sich holt, Tbeoph: einen gahotlot hat welcher
bei EillT Jahren xeinon linukhcn Arm gloichäam oino» dürren
iloltz gehabt hadt . . . [DI. läOa] dioß 611 dienet nicht allein
XU allen kranckhniten huh khtdten, minder zu vil anderen molir.
dnn wi<^ ob vermelt Anno 1547 1'heojdirn.itu.i i>incn reichen
welchem sein Unokher arm, weiß nicht au.« v/ns rnsachen gsntK
vnnd gnr sleii-hsani einem hoUn außgetruckhnet war geheilot .
Don khpio Artzt den zuuor zu heilen vermocht den nach dem
er de» Ann mit di^eni oll beider Sonnen des es waß Sommer,
salbete viid wtirckhotc in fünftzii; tagen, dio ädern des
Annes llngeu augeaichoinlich sich mit dum bluodt zu crrüUen
.... weloheti her nai;hnial;t alit man neun lag darein verharret .
ist der Ann gantx vnU gar wie der ander . . . geworden . . .
Es dienet auch ... so einer durch vnnd durch geschlagen währ,
vnd der Span Sehn oder flach.'iadern ontzwey wehren dan
Anno 1518 da ich von Uierusslem kham vnd Petrus k
iosln nahe bey der Jnscr Corsicam von funfT Möhr raubern vber-
fallen von vnsern «chilTleiiten einer mit einor bixeu helTtig bcsche-
digt war, da^ der Arlut den gantüon Arm beschneiden wolt, hah
ich mit discm öll das ich» damals bei mir hatte vnd truog in »In-
bfüdt gesalbet, vnd in in 7 tagen damit perfect gchcilet. [Die-tor
Jerusalem fahr er ist natürlich nicht Paracelsus; die Stolle be.sagt
CS j» auch nicht direcl. Fett von „Itottfächsichten Thieren".
„Kott llundtschmallx vnd Kott Katzenschmallz" u. s. w. kommen
äbrigena auob bei Paracelsus als lleilmitt«! bei „Contracturfin"
und „Consumplio" vor, vgl. t. B. Unser 4"-Kd. V S, 244;
FolVEd. IS. 175BJ ... BI. 12(la Gra,tia Dei gnaden Gottes
Pflaster tu dem Ilulß gar ein Schön trolTlicbes Plla^iter diQ
Plla.'iter khombt v<iii I): TheophrastiJ auß Engollandt dise vn-
guoudt mit Gold oder ^tUrer nicht ku besahleu . . .
I
Ilf. Cbomitch-Alrhomldisclie».
S13
ttoch nun gi'iiu^ von ditwen IIettungi«anoD(io(cii, diMioD ich «ohon zu riel
Ehre c-ruie^n hahe. Der Citalc nai;li Kuoh und Capil«! sind noch viel
rnebr; sio sind für drcw Maer. chaiakteristisch; in don nndern. welche oft
ilieselben Gt>Nu)iiclit<.<n und Ik-iliiugävonclirirten cDthatten. t'olilon dieae
Citat« violfucli. Wenn nucli einige» wirklich xutrilFt, üo verdient das
Onnse doch kein Vortraiwn. Viele'* schcinl nufs Gerathewohl gegeben
oder frei crrundon wie in dem Onomn.-ilicou II Thurnoio^or'K (Theil 1
No. 194). [Iohenhi'tra'.4 Namo wird fnüt auf jnd«r Seite genannt aU
Urheber irgend einer Verordnung oder einer wiiriderbareq lleilnng. Ein
Urtltoil über die ganzo Sammlung siehe um Ende der No. 73.
Aagafiigt. i«t von anderer Kund uu» derselben Zeit eiuo ähnliche
R«c«pten!tnnin)lung: Bl. 137* — 180« „Von Andreu Burtholdo wolerfurncn
Berokman vnd Natnrk£indiger von OschulK Bürger in Schlpj*icn »off
der Vrallen B«rgkst»dl KnpITerberg am goldtreiehun fluU Bober gclegco".
K« kommen in den Uecepten Jahrzahlen /.wischen 1075—1099 vor. Am
Eude wird von einer Ronen bergVlien lloelizeit berichtet (16i8) und
wiovtcl tau«i7nd Stuck Wildjirot diibei vcrlilitl wurden; uinu nrideni Hund
h»l vomto^lich ein Rncept für di(i Kolik duniiitcrgesetzt. Viulleidit
stammt die lliindnehrift auch autt dum Besiti: dei Familie Rosenberg
wie so manclrc andere z. B. die beiden giossea Theologischen Uand-
sebnlleD No. 68 und 89.
73. Görlitz, MiUcli'sche Gyiünasialbibliotbek, No. 54. Eolhält
22 von einer Hand um dem Anfang de;) 17. Jahrhundartä bu.
.■«■liriebcne Qunrtbliitter.
Libronim Theopbraiti Ab lloUonhaini Germani Üoctoris
Medicinaruni . Secreta Secretonun in Uedicinis Das außerle-
aene Korn auU Tbeophraüto zuMUinmen eolligirett die
warhafflig pro[b]irott seindt.
Db Vitriolo i. o. Aurum pulabilv. Rp. Olei Vitriolf
por HO roctiGcatj 3 Th. .'•dn oigne» caltinirtOH f^al l th. klein
gori«bea, Thu« dx in ma oleum Vilriolj .tetne » ad putrc-
facliODem ad c/tVm ii noctrm, vnd einen blinden Atembie daraulT,
So ro«olüir«t »ich dx Sal mit dem oleu, di behnit gur schon,
PMtea Rp. fein Ool<J d&U die Maler braucbun aulTs dünnesle
q. vi*. DaU calcinir mit gummi Arnbico Htratificits, de ehi
subtil PulrrT drault wirt . deÜttelbigen /Wcrnt nlnu .-«ublil beroilt
) th. vnd 2 th. deB oboru l'itrioij mit n«incm äa]tz, thue cm
xusiimm«D in ein VonudUch gutioi Kolbolein, vnd rür es wol
•i. ». a. vnnd »et?.« itd B. M. [Balneum MariaeJ auff 10 oder 12
tag, *o mIui'tI «ich diu GolJ in dem oleo vnd wirt eine hohe
214
III. 0h«iiiacli-A)chemi8tUch«s.
UoiriidiG Medicin darauß, deß niornuad vci^dloii kati, auf dorn
MciHcljeii leib vod corpora imperrocta.
So die Putrofaciioii gescliicIiU »o wirl die Medicin rolt h\»
ein blult, vud mi^IzI in fumlo vaniti ein resident*, vnd leugt dio
Modidn oüor Aurum potabile per lioguam oder Alcmb. vnd
bleibt hinduii . Dio Iflrrain tliuQ hinweg, sie ist nicbta nütto rnclir.
Diu Aiirum polabile oingonohmL-n iii oyiicm Wein 5 ij in
4 woclion zwey mabl, daß vcrraynigct doB MctiHcheii l<eib \ai
liL-lt lim aulf, vnd bleibt in stültcr gaiutidtlieit sein lebenlaiig,
durvon ist nicht guuugKam za »ctii'eibeo.
Du Oloß I'ititolj woD daß Oleum per bo distilUrt int süüae
Vit« din Zucker, vnd ist blutrott, ....
Wir haben liier also wieder dicsdbo Sammlung, wckho xiob in
No. 71 aU „das AusBerlesenb Eoru ox Tlicophraatij EiisammoD Colli^ret"
und in No. 7'^ ala „Secrota Sccrotoruin" findet; der Titel unserer llund-
Mchrift iat also aui) beiden tii^^mmt^ngontcllt. Mit dem Wiener Mser.
No. 71 »tiinint unsere Handschrift iu den eheniii<chcn Zoichun überein,
welche durcliaus nicht die allgemein üblichen sind; die In Nu. 71 am
Bnde gegebene Zoichenerklürung gilt auch Tür unsere Handschrift, wührtiud
No. 7"J die üblichen Zciclieii verwoadel. Doch stehen diese alcbemistischen
Zeichen in No. 71 und 73 durchautt nicht immer an dereolbcn Stelle, sie
sind nur stet« die gleichen, wonu «ic überhaupt verwendet werden.
Bl. Ib hcisst es hier: „diß Oel habe Icli einem RaltUerrn zu
Kirtxbiltzel [KitzbilclieK''] eingeben* ... Itl. 2a: nAuflinerukung
ettlicher Tugendt olej Vifriolj, so theoph. inl dem brauclt gehabt
rnd viel uut^i gesubaßt .... daß Ich Tbeophrastus im Crain-
lande worhafftig buwert habe, an cynom menschen durch Gottes mit-
wirckung Nota Ein bowertca Stückloin da Ich Tbeophrastus
im Niedcriaud gebrauchet habe, ho einer in lodt^uülheu war..."
BI. 3a: aTheophrastii.« batt mit diesem oloo vitnt>\\ rubex) &. dulcj den
Aussatz warhafTtig gchfit«!, darvon er in seinem Buch M. T. [?J 2. grosse
meldung thult . . ." Itl. I}b Die Abbildungen de» Kolbens mit den llals-
ringcn wie in No. 71. ^. . . Merck weitter von vitriolaeW, So «yucr
vom Schlage oder Poda^rra oder Prantzoaen gelämet were, dem tbue
also cdocttis a Xobili N . . , dem liallT JJoctor Augustus also ex
Tlieophrajito . . ." Bl. 4b „Do Oloo Salis Virtales oiuH bx Libro X
Doctori.« Theophtj . Ul«um «alis per »c daß ist l'urpur vnd Citria
Tarben per atfuam roridam ut scis . . . [Bt. 5a] . . Hjdropioo delur in
aqua absiuthij vergehlt das Ich Tbeophraälua probirt tu Aborwallt in
Stevermarck Ich habe viel mit dem oleo .salis auß gericht contra
caducnm eu Nieder Puder im Spittall einem in aqua eingeben, halt
Ilt. Chemiifb-Alrliom if Ijiidia».
Slfi
ihm goholflen viid btNitßiidig Miobeti ... Oleum Sali» »d toiwinduM
anrum ad potaMlituiem Theophrastus . . . [Bl. äa] . . Oleam D«
Jovo . . . Oleum Croci . . . Oluum Antimotn'i . . . do Venere . .*
Bl. Gb — 9a AtKii'hunij aitlroIugi!>L'lic Tafeln und Figuren. BI. 8b die
Ifeiden in d«r „l'liilosopliia Occulta" bwchriobencn Figuren „Adouai"
ddO »Telragrammaton''. Unser 4"-?.^. IX S. 335.
Bl. db— IIa De duodecim SigDiti et Keptcm Planotis Obaer-
uatio. Sicnt sigDorum triplicitatea »bi corrospondent & coouo-
iiiant in cooleNtibu«, sio et conuoniunt in Mttmbria quod expe-
rtuntta salLs coustat Bl. IIb — 12a i'lanulao in signis et
oorporo hominis »oquuuutur ... Bl. 12b Ubservatio d« Aaais
heptomatiois, Biinoatim vcl Olimactericia ....
Bl. 14a Gradus ParaoeUi
I 11 m IV
Terra acr aqua IgD»
' Gltmcuta contruin »uum in slotnacliö habont
Moiuhra »piritiialiu
Ceneer Kpar Pulmü pmeuordia
Lto Stoniiii.'hu.4 Hl tian orificium
Vüyo Imum Htomachj, Venler, UiaphragiDa, Intestina.
Li^ra Laiubi, iiifcriora ventris, VmbUicus.
(Pasetonex «itimi XI)
Amor, otium [I], desiderium, horror, laetitia, dolor, spea, de«pe-
rstio, aada<:ia, limor, Ira.
Regula. OmneB morbi es lliado ueniunt, praeter eoa !qai ex
gutta vt Paraljriiä apopluslu Par. Fol. 77.
McTrbi qui ox lliado uoo veoiuat ex Elemeutalo «unt h. o.
ueniunt ex rcnotutionc liqaoria oaturae i. <-. Balsiiini.
bies i«t au« deu „.Morbitt «s Tartaro* eutuommen vgl. Hu.-<t>r l'-Rd. III
3. 302 und V S. 23G; FolVEd. 1 S. 424ß: I72B. Mir ist kein Uruck
bekauDt, in welclx^m dies auf S. 77 Hlände.
Meiallorum priucipiuia Meic^rius
Finis SS, Medium ipsa Mutalla.
Es folgt eine Tabelle fibor diu Cur der oinselneD GlJ«der unter
besümmlen Planeten.
ßl. 15b Epilepffia Par : Spocic^t EpilepMic Eletueoto Aquao tuib-
iiciliir et cum minoralibus curaiur . I.apj.i Aelhitea, solutis
morbum caducum curat, morbu!« cuducus cempositionem in 3
gradus desiderat [lluser -l'-Ed. VII S. 38] ParacoU: Cur«tur
mfivurio aolo ab e»teutia aquao, Saluta olfum [?] /Inftinonii
oleum [t\ VHrioti [?] curat epilepxiain.
216
III. ChemitRh-AkhAinüiti.ich««.
Morbus Oallicus curalur cum Hun-curio et atiiv Diaphomtico
Paracels: In cura cavetur ab eiahatiooe Antimtmn et aatumi
Ihr sehet dz Ei^imtia [?] vieivarii corporis wundorbarIicJi«ii
heylot dio Frantzoaeii, oirnon achadon, ....
und noch viele solche kleine meii>t thorupouiischc Atmchuitto, bei donon
häutig Paracclsus goiiuiiDt wird und ituch Schrilt^n citirt werden, «elUt
mit Stiitvimngabeu, die ich uicbl zu vcriliirireii vermag, z. It. .ParaceUu»
von den Riideni" (oft). „IiOge de Origiiie morborum fol. ^ilb" (und andere
Seiten oft); ,lih. öto (Tap. 5to de CoinpoHilionibus lef;e et intellige quid
l)ol«m uocal"; „I'arac. von Wünnb fol. 44." Ks werden aber auch auUero
Autoren gonaniit, öfters Boch mit äeitenan^heii, l'liniua, Lulliu«.
DI. 20a. Fhysiognomia , Physiognomiac mombra. oculi, gcna«,
buucellae, dcnteH, frooM, cudciu ratio oculomtu praeputij, vmbi-
lioi, pororum, haec ut Nub^idunt varÜHqiio i-olonlius tinganttir
i. f. Ijft/.urio Itlausilberfarb, & h^.^'',ila aurcu goldbraun
Zicnilicli genau mit dem Fragmente iiberein^limmend, welches Iluser
4''-Ed. V Appendix 8.171/172 gibt; es ist aber olTenbar nicht von Husar
abgeschrieben, sondern berulil, weil lluser's Druck der einiigQ ist, auf
handscliriniicher Ueburliufi'ruug, wit- ik-nn auch die Seitenangaben iu
den obigen gesamincllvn AbHcliiiitten auf üitnili^chrifllichoK deuten inugoo.
— Ea folgen noch Tabellen Über die Rmunctoria der ciuEclneu Glieder,
über die Oolorea u. *. w, ohne Nennung llohenheim's.
Doch wir niiiitMon nochmals auf den ersten Tlieil lüoser Handschrift
luriickkommon, auf die „Secreta Secretorum in Medicinis". Wir
haben also von diesen Roceptsammlungen vier Handschriften auf-
gel'unden, zwei in Wien, eine in Leiden und eiue iu Görlitz. Uass
dieselben in ihrem Inhalte Uicüh völlig übereiniHimmen, theüs sich sehr
nahe stoben, tholU von einauder abweichen, geht »chon aus den mit-
gethcillen Proben zweifellos hervor. Leider haben wir .lie uiomaU alle
vier zusammen direct mit einander vergleichen können; jede ist für
sich bearbeitet worden im Laufe der Jahre, wie daa so in den Verhält-
nissen liegt. Bei eingehenderem Vergleiche aller im Original neben-
einaudcr würden die Uobercinslimmungon höclisl wahrscheinlich noch
grösser »ich lieraiiss teilen.
Das liörlitzer Mscr., welchei« wir xuletzt besprochen hüben, hat nur
«iu Stdck der Sammlung, den Anfang der Übrigen Hand.'tuhriften. Doch
dürfte die gan^e Sammlung nicht von .Anfang an deci ganzen Inhalt
z, H, der Wiener Handschriften gehabt haben. Vormuthlich wurde sie
aus mehreren kleinen 8ammlun<;en zusammengesch weist und im Lauf«
der Zoit beliebig vervolLttÜDdigl. Einen solirheu selbständigen Theil,
der gesondert überliefert wurde, könnte nlxo unitcr dörlilzcr Msur. in
III. Chemisch -Akh«m Uli tch*«.
217
seinen 6 crxtcD IllÜttern damielleD, wonn nicht auch dttw» rcUou aus
venchiedvnen Tbeilcn EUHammeiiKerügt wäre. Denn die DerichtG vom
Oleum Sftltü uuil AuruDi potabilc unsoro Oörlitzi-r Mnouscriptcs gilit lier
Wit-ucr Codvx ir3i>'' zu Aofsog als olwaa gnuz (if^omlciti») für »ich
und dort findon sich dann erst viel «pnt«r, durch gitnx Disparates
getrennt, die Deücriplionen de« Oleum vitrioli u. s. w., welche zu Anfnn);
mit den „Secreta Sccretoium" und dem „Au-ierleüenen Korn" zwar
nicht tiberelDHtiinmen, aber später doch vieW euthulton, was in dioM
ob<>nf;onannten SammluPKcn übiM^ging, wie sie sich im Wiener Codoz
11428, in leiden und Görlitz finden.
Eine bctiondori' Sammlung VL-rwundteu Charakters «ind auch die
„ThnophroKti l'araceliii Arcann', welche im Leiilvucr Codes 14
den Aofftiig bi)d<'n; von ihrem Inhnll ist Dicht.-« In die anderen .Samm-
lungen übergegangen, soviel ich sehe. Doch lohnt der Gegenstand
nicht eine noch weiter gehende Zorgtiederung. Als (ianxciH haben diese
am beterogenMteia Material zusammengestellten Cullectan«en fiir die Para-
ceNuskunde keinen Worlb — ob »lo in ihren einzelnen Theilen Uoach-
tung vcrdioDen. bliubu noch zu untersuchen.
Dans in der Oomcindc der Anhänger llohenheim's sich maocJies
Recept, manrhe Arzneibereitungsvorschrift, manch« Heilungfigosohiehto
schriftlich oder möudlich weiter pÜaDtle, int anEunehmco. Du».t man
»olche einzelne R>.-liquion »ammcitc, lässt sich vormutlien. Doch ist uns
wirklich derartigc-t erhaltCD?? Die Ccntum i]uindecim curalioues
de» aogoblioben Kamulu« Conrad StoJnborg (Theil I No. 190) soll
lloheuheim scIltHl xu.tamnivngeMclIl liabcn, wil« mir gänzlich unglaab*
lidi orvcheini, wenn ich die Sammlung durchgehe. Die Aroma im
Leidener C'Odex 14 scheinen mir keinerlei Beachtung zu verdienen; »ie
MJud ihm entweder iirlhümlich zugeschrieben oder ubsichtlicho« Ulood-
work — es war vormothlich kein »chledUes Geschult, ein solches ibora-
pculiscbes Kunterbunt zusaromenzustolloD und für schweres Geld mögr
Hellst gehe! mnis» voll uls ParaceUlsch zu vcrknufen. Wie oft haben wir
im ersten Thuib die Klugen dor urnslervii Herausgeber Über haiid-
Achrirtiicb Torbrritelo und verschacherte Paracolstca aDgetroffeu! Auch
ili« Socreta secretorum, tUa ausorletiene Korn sind als Ganze«,
wie gesagt, nicht ernst zu nehmen, selbüt wenn wir daven atwehen
wollen, du« Vieles von anderen Autoren, sogar mit Namonsncnnuniti
•ingeslreat iNt, was stellenweise sogar den angctiüchen Paracfili>us ganz
Sberwuchert. I>och m&chte ich die ganxe Sammlung auch nicht iu
Ilausch tind Dogen als absolut orfundcD edcr gofülscht verdammen: In
manchen der lIctlungHgcfcbichlcu und Recepte mag doch ein kleiner
Kern ecliter Ueborlieroruug stecken und möglicherweise gerade audt
218
III. Chamiurh-Alchtiaiiiiitch«!«.
eEnmal in dorn, was «ich nicht au« erhaltoiien Schriften nohoiili«im*s
irgciiiiwic bologon IöüaI. Fioilicli ist alles dermatHcii fibcrarbeitet und
auageschmiickt und in langer Unberliefeniiig enistellt, daas demjeniKen,
welcher »icli criisüicb dto Mühe g.'ibei, biH ins Einielue la sichten, viel-
leicht xugutcHelzt auch die «pärliclion ßc^te fut auf der Hand sor-
lliosDOD wfirden. Auch dio OrUt- und LÜDdernamon worden im Eiii/.clneu
uur dio dürftigsten AnhalLtpuukle geben küunoii eder beinahe haüz in
Luft KorrinncD.
^4. Lontloii. brit. Museum, Sloane 66ö Fol". 32 HU. aua dem
17. Jahrhundert,
ßl. 7a C. Phodro.
Arctücathollk purgc doBcribod and »uk«d out of Paraceliui Para-
doxe*. cuiDpoitud üS Vitriol CrocUM and crumor tartari
Haiiii.
The Vitriol i» to bu purifiod boal l?J frora tiis wateriüh tlogma
and this earth by rocos und reduce the crocuH to an extract [?]
sacchar. satunii, Bcconi all thin vttorly separated from
focM thoi may be kept loiige [s^goa allerlei Krankheiten,
wie vertigo, catarrlms, skynanca, epilcptical fit, convulsion,
cpilcpitie, u«thma, lue» huDgarica, fobres upidemicae^ morbilli,
variulae, itcirruH, Cancer u. s. w.] . . . [Sa] . . all liumors und
inllatiou.'' of thu howolo also [?] a chronik . . 8ickne»>( and
Phlegmone iiud inHainmalions hi-ginning in the bowel».
BI. Qu] Vsna archicathartici iu Chirurgia.
Capiti» scabiem et alopeciam tollil schöne vlcera et caucruni
reprimit . listula callum tollit.
^1. 9 b] praeparalio Archicathartici solvo vitnöliaa album in aqua
cotntnuui ultra ot cougcin, .'<»lvu tartarum alhuni item, coiguc in
VMe terroa, traijoe per manum [i'J magnam coquu iterum et
sine re-siduo .... cxhibetur popularibut« in rausto Oerbiciario
cui polipodium ot cinciber incoquitur:
Rp. Vitrieli albi puriRcati et in aqua caleoti soluti i'i
in ardeutu solutis pulviii prudictua imbibatur sepiuH et oalore
ijuusi solari lotios exsiccetur.
Der Name l'hcdro (statt C wäre 0 «u aolion, da der Paracebist Georg
mit Vornamen hplsst), welcher oben drüber steht, mag wirklich den
Vater diese:« .allgemeinen i'iu-girmittels" iiberlierern, wenn es auch in
demson „Werken" nicht zu linden bt. Die Grundlage für dicaea Mach-
werk bildet sweiFellos das Ilolicnbeim'sche Specificum purgativam
im siebenten Duche der Aicbidesen (nicht Paradoxen wie der uiiwissoade
I
in. ObemiKh-Ali^homiKliieliM.
2U»
Schreilter »lagt!), welches Huser 4"-Ed, VI S. 77 so beschrieben: Rp.
Tartari Mn;;Ulerium, A MogiBterium Vitrioli, commiace aimul in UDuin:
pODc &(l aci]uas partes Quintäm EssoDtiam Croci u. s. w. — Digm Pur-
(jans gi^hön wohl ntdit ku dou liocopIsninniUiiigi'ii, welche wir in lien
vornuHgchiMiilcii 4 lluinlsolirirtci] bcKchriebon hiibfii, iniig über doch daraD
angolügt «ein.
75. Leiden. rniversitÄtÄbibliothek, Cod. Voss. Cliym. in
Fül". No. 2G. 335 BU. von verscbiotleneii Händen in der
iwoit*D Uäirte des Ifi, Jahrbundorts geschrieben, z. ThcÜ von
den selben Schreibern wie Cod. Voss. Chym. in Fol". No. 14
(unsere No. 3G). Auf Blatl 270 bei Beginn de« Buche« „Philo-
«ophi («aflcH Do Proioctiomt^ findet »ich die Schreibemotir
aADgerAngen den 28. May Amin Saluli« 1567"; od ist dies
dieselbe Hand, welche in No. 3(i das Buch „von der Ewigen
haioiligkoitl" geschrieben hat und doch möchte mau sie den
Schririziigon nach weit in's 17. Jahrhundert Hetzen.
Auf Blatt (i beginnt: *
Alohimica Paiacelii
Boras Naturalis r»c ila.
(tem der Natürliche wahrbafFtigo Borras wirdtt gemacht aus
ßorrasHtein, von etlichen genandt Terra Indica das ist das P>dt-
reich aus Indien Das Boumülle lautere alU» . . . [Bl. 8a]
Gaffar oder Kainpffer wirdt allso gemacht, aus einem
Oummy, das aus der Erden Itomptt, Alge genanndt, das leutere
allso wie volgott ... [Bl.9a] Medicina üuper Mercarium et
Venorom In aura vnd luna. Nimh In Gottes Namen 1 m.
mereurmv\ milimalüui der do sieben mahll suhlimirt ist, vnd 1 m.
Saliiiiiik der do dreymahl ru&/imirt ii»t, reibe sie weil lusummon
aull eiuem reinen steine, das sie sich voll voreioigOD, den so
tliue sie in ein kolben der darxw beqwohm ist, vnd set):e es in
Sand Bad [?] nw suliUmim mit einem linden Frti^, daj< die
Materia im gi'undu beginnt xiillissun, so hallts allso im Uus vff
3 Stunden, das sichs wol) vureiniget . . . . So du diesen
Stein udorModicin augmentirn vudt vermehren wilUti
thue ihm allao . . ■ • [Bl. lob] Item, 8o du wissen wlltt
welcher Planet bey tag vndt bey nachtt in einer jeden
Stunden Regent iey .... [Bl. l&a] Annotalionos es
Turba Philoaophorum . . .
kann hierin und im darauf Folgenden nichts anderwärts als Paracel-
'^flioh Ueberliorertes oder wahrscheinlich vgu ihm UerBtUDiiMadcs Godcn.
220
III. Chomiseh-AkhvmU tisch«».
76. WülfeiiUdtti'I, Lerzogl. Bihliotln-k, Cod. extrav. 3G4,3I.
1032 SS. Querquarto von verscJiiedeiiPii Hiind«D um 1700 und,
spiiler ticschriobcn. IhuIlt AlcliemUtiüchiu enthalteiul ?.. B. von'
Orraniu* Hörn fDorul], EuduardiuB Relleu:» [Kelley!!, DunMnn,
GeorgiiH Ripl: [Riprfy]. Sal, TrismoBiiiiis, Goorg Slanae, Ra-siliu»
ValeDtinuH, Joli. (ie Sole, Bath, KornciortTor und aiidorp. Der
Röckontitel lautet „Alohirnyslcria'. Unter Holienlioim's Namon
findet »ich Fa]);end&s:
S. 284 --285. Außiiehong des Hercurij Corporis aoü allen Metallen
PhUippi Theophruti. Von Doctor CriHtiano Jndt.
AiiUüivtion lU'ii M>-mii'ium uuß den iMatalle». ist nndem nicht
dan dieitrllx^n Kesolviroii odur in ihre ersten Mntcriam Bringen,
in einem Lebendigen Akrairio wie er in der Erden . vor der
Metallen orsdiaffung gawoiten nnniWich ir fuucllt«r scblounigur
dunst der in ihm hell uniichiotbar Mrivuritim undt sulphur der
Natur welche ein Anfang sey aller Metalle, dieser Morcuriu»
hat tinnuHHp rechlich« Kraft und ifottliche HoimliKl(<^it
Die Hi'imligkeil oder auDiiehung . oder doß Mcruurij gcHcMcht
durch mri-rnrial. Waimn; welchi.'« wceilor dem Joaoiii de Rube-
flcittxs noch andern liekandt gewußten isl nie rälimen »ich gleich
daruon wie sie wollen . UiuLkT mermr wirdt auf die weise
gomaoht, vndt .loll mit fleitt erkant werden.
Bp. Mficufii s 3 sieben mal mit VittioK Satpeter vnd
Alaun . sublimirt Salmiuk . der klar schön weiU undt droimahl
mit Salti sublimirt soj U 16 . [IJ] stoß rein v. aa. |vntor ein-
ander] sublimirif undt so cß kalt int worden undt was soblimiit
ist, dt kehr mit einem llaseiiftiU undt mit einer fcdor licrnb dz
übrig Hublimir undt in Tiindo iMiie f^chwiirlse Mattsa bk-ihi Leidit-
flü>'i<ig wie «in v/ncb» xo sie erkaltet, uhiibü herauQ, reib» undt
imbibin! mit . SaliniaLu-asser . in einer glüsernon acbüsel undt
laß wieder Coagulirn, dann imbibin) wieder und laß wiodep'
coogulirn .9. oder .10. mahl . oder no lang biß eü «ich nimmor
coagulirn lest, alQdaiio Reib» kleine undt laß auf einem Murmel
auf einem feuchten Statt, oder Koller xu einem schünen Öll
Oiißon dann Reclißcira durch die Destillation in der SKohen
von allen »einen fpcibus dießes bertiche VValier soltu Heilig
buhalten iun diUi-r nqua Unc [■'j viij Leg darein Lain mut
[Litminas?! fein Gold oder Silber 3 [?] lott in ein bcachloßen
glal.t 9i^U. in die Digestion in heische A^ch 3 iiitunden so wirstu
Bchou dl Corpus) am bodea . doU glaQcü in subtilen Uuoat oder
III. CbemUch-AlchtmUtbobu.
SSI
Mereuriuvi verwandelt Az vtffrcur.vagafr Keuch mit lindem ^Vmw
durch doD Alomliic. von seiner ersten Materia wieder ab durch
fublimini und botinitü (Icixig la cint>m );laß . Auf ilk-so weiß
wintu httb<!>n waibalTliglichcii m^curiurn corporiis wolclics ^jo-
brauch i«t in aliän Krancltlicileii darinnen du vurxagt bi;t allein
gebrauctiN viersiclitiglich, es ist kpIit wundcriicij dor halben den
unwürdigen nit xu ofTenbuhren.
Es ist (licR der erste Abschnitt der „Ratio exirahend! ex omnibuti me-
üklliK meri^uriuni Paracolsica", welche llusor 4''-Ed. VI S. 437 f. lateinisch
gibt und die wir deutsch schun im Osseger Mscr. 4ä (s. oben No. 4b)
gflfuodon hab«n; das Weitere fehlt unitorur [landuchrift. Der in der
tjeborschrift gcuannic Hr. rbrislian .Indt ist wohl nur bei der Dar-
Iciliung oder sdnutigiMi Uebennittolnng dur Alihandluug bätheiligt, uidit
etwa bei der deuttiohen Ucberselzung,
S. 3TI Tincl. aiiri Th. l'arac. Leo Ruheus.
Rp. Avri Vng, Furinsim. % iiij Solvir dx in folgendem Wasser
an zu walm daaaelbe zeuch in ß. M. aur Üligkett ab zeuch
frisch Wasser davon biß oben vormacht Putrificirn, 14 Tay und
Nacht wie zuvor . . .
.606 Maauali Theoph:
Rp, MiTcurii nibllnuiti Sali* amoninni üS tero, laB In einer
[ihiol zusammen viüorru tolve in ccilla, in illa injua »olvr- art/en-
tum limatum, coagula leniter 1. wil Tfiogircnj X |10Thoil|
hoiua Mnvurii Plutuhi in anierUitm.
l)wi Hlelil oirgend.4 wörtlich üo ira , Manuale", wohl aber ganz Aehn-
lidiott r.. R. Chir. B. u. Sehr. I'ol'.-Ed. S. 692, ö97 und öfters.
5. 559 De morle reruni Theoph. I. V S. 89S.
Daß Quecksilber in ein praecipitat zu bringen, ist sein proccQ
also: daß du c<s in aqua/ort calcinirest vud boxahlt dir
alle mSho vnd vukoKten mit großem g«winn.
Di<w ntttht that»üchlich auf der gitniiiinten Seite de« I. Bandes der Folio-
ftUBgabo (4''-Iid. VI S. 2H8— -283) im :>. Buche „!)e natura reriim.«
6. 7ÜI — 702 Tinctura Magna, so Theoph; seinem Vettern eu-
goachickt halt vnd tingirt 1 Theil 4000. teil luMe in tolem.
8.745 Projectio der rothen Tinctur wie die nach Theophrasti-
scher Weise soll außg(>worlToD werden.
S. 943 1^44 Wie die Anima Sul/uri» Saturai aaß Ihrem Corpu
Clarificiret UDd daLl in ein lauffesd Wamir genaeht wirdt wie
Auto 1037 . der Thenre Mann Theophraititi Paraoeliut Satong
in Soirm n TnaunatireD.
Kaii»tu nicht nelber BleiweiU oder Minien inacbeu, so boÜeimiigo
222
IR. Cfa<iDlscb-Alch?B)!8li»cbe9.
dich, (los du de(^ besten schwarostcn Bleyweiß oder Menige, int
gloicb »0 viel . wolchorlejr es aey . nehmettt, zeug Ihm sein
«GüNigkeil inil dein boMU'ii ilistillirtoo E^nif/ auß. weil der Es^i'^
ettiigc HÜß itiißxeuclit, diuso Extriict gcuQ aUo zufamticii CInri-
licier'4 durch Meculiitur [!] pasir gar klar mach es zu Cri«talloD
wio du weist f^o nun die Titictur HÜer auAgexogcii
i»t, so auch die re^identz abgerauchet ist, so gieUe wieder einen
Frischen scharn'on distillierton wein Essiy darauT, dieser extra-
hiert ä&f Sultz nlloin. welches ohne diese scheidung nit kann
gucchoben . den obno das mittel ist die Tinctur vom Salix nit 7,u
scheiden, stich daß süDe öl nicht mit nutit zu erlangen vndt
(iiutte Haiidtgricf liut diT Alle PhiloMophus JKaac lloUndu«
der weit verhalten, aber den rochteii filij.'« Arti.t iiit dieser wol
bekhandt darnach dislillier den Marairlum vicam in
daß kalte icauer wiedu weist wal3 sich nicht herüber gibt
daß viviUcire.
Dieser „Proceß" ist Jodonfalls nicht direct aus Paracelsus entnommen;
doch beschreibt dieser die Daratellung des Itleiweisses ühnlich im &.
Buch Do natura rorum C4"-Ed. VI S. 289—290), welche« ja 1537 ge-
schrieben sein soll. Schon die Erwähnung des Jsaac llollandus,
doRton Solirifton nach der Mitte des 16. Jahrhunderts enlstaDdeu sind,
beweist eine spittero AbfnäsuDg dieses Machwerkes. Man wird aber auch
an die sogleicli fulgondc .SchrÜ't erinnert, welche dem Paracvlsu:« 7M-
goschriobun wird und im „Aurcuni Vellus' überlierert iitt, obgleich .sich
dort nichts eigentlich Aniiloges findet. Auf diese Tolgende Abhandlung
war auch «churi auf S. 030 der Handschrift hingewiesen, wo sich Fol-
gendes llndet: „Batiilius Valentinu» Kigena HaiidUchrifft die 3 an-
xugroifTen, und die zween clarillcierlen leibe darauß 7.u praepariren,
welche Theophrastus Ao 37 dem Bartliolomeo Khorndorffer
varmoldel,"
S. 044 — 945 Der Hooherleuchte Thenre PhiloBophnt Theophrastui
PftraceUns ichreibt in seiner Epistel Ao 37 auU Saltzbuig dem
Hochgelarten Herrn Bartholomeo Korndorffer eine bey Ligende
practica von dem Uetall Satumo seiner Vcrcnderung richtig
recliter »pagiri-vcher Kun.st vergewi-sset.
Nachdem der planet Saturnu.« nach Astronomi.scher Concordantz
vor uodern Planeten viel herrlicher Arcana in ihm bat. daruon
wäre viel zu schreiben, seines höchsten Sutphuris, seines höub-
flten Mercurio [I], und «einer höchsten Tiootur, dai'durch vil
Wunders in der Mcdicin vnd andern auBzunchtcn ist . So wil
ich aufs khüerlxte luüglich douselbcn zu präcipitircu beschroiboa
KT. CliiniI«eh-Akh«nistUchM.
223
undt ila diener meiner practica wirdt nacliRoprangen, ho wirdt
dieser mercurialische Practipilat, daß Minoraliscbe Qold in der
Höhe undt gewalt vbertrolTon so liogirt 1 ihoü
30 Iheil Silber ia Gold.
Mit dem in der Ueberschrirt genuDntoa Briefe ijst'dlc uutorgcscliolono
Schrin ,Wie m»D die sieben Metall claritimreii kiMI" gemeint, welch«
wir schon andcrwürUi handitdirirtlich iingetiolTmi liabeii. Was unser
Mbct. gibt, findet Nidi frcilit^Ii niclit wörtlich so id der genannten Schrift,
|jk grossentheils nit^ht einmal dem Sinne nach übereimtlimmend; nur
gen Ende ist stellenweise wörtliche rebereiiisliiomung. Vgl. No, 69
und 70.
Ti. Kopenhagen, bönigl. Bibliothek, gl. Kgl. Saml., No. 244.
18 Bll. Fol", (das Iet/,to unbeschrieben) nnmerirt löfi — ITi, also
frülxM' t-inom SiLmmelhando angchi>rig; es findet nich aber anch
ein« ältere Foliirung, glcidiieilig mit der Niederschrift, welche
mit dem 2. Blatte beginnt und von 1 bis 16 roioht. fieflchrieben
ist die [tandsdirirt in der /.weiten lirilfle de« 10. Jahrliunderlx
circa IÜ60 — 1Ö70; da» Titelblatt iut am oberen Rande stark
besdiädigL
Bl. lööa der Titel:
Daß Gaidin Flfill Theophrasti ParaoelCti Ltt ain Gespräch
Von der Alchemey da der Theophrastus Vndorricht
gibt . aller sachen halbenn ho dorhalben xuo disor
KU eben gehörig, den Chrisophilum, das ist uin solliche.
_ ('hrisopbiliis ist ainn Goldtmndior auff TeiiUdi,
ftl. (I5G) 1 ChrisopliilGü Redett Erstlidi mit sich solbs Sprcdiende,
Ich Khann mit gtiuogsamb Verklagen vnd Bewainen diÜ Immer
werenndc. vnnd gemain Eilend der Menntsehen, so Ich siech,
dt alle die Ding Inn welchen khunib der Schatten, deß giioton
ist, dennaiwen schwur vnnd verwirtt sein, dz sie khaumb der
lOOÜ bokhaumen, vnnd wau sie schon soindt sue weeg bracht
worden, So Eothrlnnon sie vnim gar gcschwindt . . . [Ib] . .
über Ich siech dortt Spacierondon Theophrastum von Ilachon-
haim, der di-^er khun^t ain soUidier volkhomnor Maistcr ist.
deO gleichen, da; TlieuLichlandl Ehe hat mögen haben
[BI. 16b] ... de let.-<te Vnngißck vnnd der TheulTel selb« mit
dem ErbatmbkhlichiNten Fahl vnd ttchnüdlealen viiodergang tue
bodeo werflen . vnnd zerthrSdie oder zerknitUche.
Ea ist dies also dof>dbe deutsche Text, welchen das „Aureum
Velltu" tü98 im 2. Traclal zum en)t«n male vcrelTentJicht (Ttieil 1
224
ni> CbWiUch-AlchtmUlischcs.
No. 244); dio Abweichungen im Kloinen «ind uhlreich, a1)cr ohne vit^l
Bedeutung. I>or Schreiber unserer tlandfichrin int in anincm StotTe
gSnziich unerfaliron iinil ontstellt die Namen der genannten AlchemiMen
JD schaiiHerhnfli-stfr Wuiitc; «{q woDig «pHterqr latoiniHclior Mar|{in&tur
hat diese GnUtolltiiig«D corrigirt.
Die völli||;e reberein.itimman^ de» Toxt«s im Aur. V«llus mitdloMr
mehr als "20 Jiihre älteren llaiidsrhrin ut in^ofeni beachteDKwortli, als
dos Schrificbcn saeral 15C1 lateintRch eritohienen war (Theü I S. <i4
Anm.), ungefähr gleicbzoitig mit unserem ManuscripU Es iat also wohl
möglich dai>8 o» ursprünKtich deutsch abgefasst und von Grutarolu für
Heia Samindwerk latciuiaeh übcirxetzt «rurdfü; der Titel „Chiyi^oo
rhoas" int vielleicht nur ein MisjvfmtJiiidnis!» d«» „niiMin Flfis»" dna
wohl OoM«iK>u Viitnm heisHeu »eilte uml mit Vellu» aureiiin xii übersetzen
war. Jeedeiirall» i»% im «Aur. Vellus" von 1;')i)8 ein handschrifllich
umlaufender deutlicher Tevt vorwendet worden und nicht etwa der Text
defl Grat&rolo b*\ boc deutich bearbeitet worden.
Euttitaiiden sein mag dies GcHprüch um I5j0; ilobeiibeim int natür-
lich nicht der Verfawstir und das WerVchen nur s)inptomHti»oh von
Interesse dufür, ilo^^.'s Hohunheim tichon damals grosse WcrthschütKung
bei dcD Goldmiichern gonoss. Hermann Fictuld bemerkt bereits 1753
in der 2. Kla?«o seine» „l'robier-Steins" S. 157, das» dies Gespräch „gar
eicht d&s ehrlichen l'araceUi »ein Stilus iitt, so «nthftltet vnt nach niclil
paracolsiKchc Wahrheiten, sondern recht bosshalTte und thorechte Lügen,
deren sich ParaceUus hertzlich gatchüniet hütto."
78* Auf der Stifubibllothek zu St. Gallen befindet sich nach
einer gütigen Mitteilung dei^ Herrn Sti(l«bibliolhckar< eine
Handschrift des Aureuni Vellus vom Jahre 1598.
nJuiNheo habe ich dieselbe nicht. Es dürfte >ii:h um eine Absclirin des
Werkes handeln, welches wir im I. Tbeile unter No. 244 besprochen
haben.
79. Nach Mook S. 126 oben besit«l dio PiiHscr Nationalbibliothek
ein Mscr. Lat. 7160 in 4" von 299 SS. aus der on«l«u Hiiine
des 17. Jahrhunderts:
Pandora Hagn&linm Hataralinin Aurea et Benedicta de Kene-
dioto I.apidis Philttsophorum Mysterlo In >juu Apocaljpm.'« doctis-
aimi Aegypii Rcgis rt Philosophi Ilermetis Trismegisti a nostro
Oermanioo Ilermele Excel lenti Monarcha et Philosopho Trisme-
gisto APIi: Theophriu-ito Paracelso est intcrpretata: Prent etiam
Tioctunt PbjHicorum l'aracelsica Nubiliwimi et Experienti-ssimi
in, Cbemiich-AlcbcmUtitcbn.
SS&
PhiloMopht Alöxandri a Sachlan «tc. per Renedictum Figutam
DtcntioviDtejii . Impressum Argentorati npnd La/aruin Zetzenim
Auno 1608.
Mook bemerkt h'ivna .Eiue derartige Ausgabe von 1608 irt mir noch
nicht b^RDet." Si« esiütirt aber und ixt im I. Theilc Aittt» Werkes
ooter No. 28*i besclirieben. Sic i.«t. aUo in handMchriniichir Intoini.'^cbpr
Ueboreetxiuig in Parifi vorhanden, vran wobi fär uimeren Zweck keine
grÖACre Bodeutunff buajispruchon kann.
80. Kopenhagen, kdnigl. Bibliothek, gl. Kgl. Sainl. No. I720._
4". HO fol. Bli.. dorli nur bis 111. 92 besrhrioben. meist von
dernelben lland au.4 dem letzten Jnhrxebnl des IH. Jalirbunderta
und Tast alles von einer andern tiemlich gleichzeitigen Hand mit
Randbcmcrliungcn verseben. Der zweite der in dloHcm Bande
voreinigtcn Trnctate ist von einer dritten Hand gO!icbrii.'ben und
weist am Ende die Notiz dex Sultreibere auf: .Irnilum den 17
Jaou&rij anno [i5]0.H.*' E.« rniden ^tich hior Hieben aichemi.«ti.-ii;be
Tractatß von Roger Itacbo, Joli. TritbomiuH und Isaacas
Ilollanduü, An secli»ter Stelle Htebt TolgendeH raracel.ii.iche:
Bl. 78«-^ b.
Dm Bndi vonn der SaekpfeylTen Theoptumiti paneelii.
nttKWhnwMi '°" K'^^e» N.aniou will Idi E 1' g , ilii^' wahre boimlicli« Künste
^^^iM^ ^^' philosophi anioigen, die die vteyUen lange Zeitt verborge»
liaben. vndt solches Allein durch bej-^piell erzolel, AIU Geber
der pbilosophus Spricht, Eß ging ein Arm^r gesell, wie einer
der ettwaa sucht, vertradt* sich Kamm so wejbt, dz Mi]^ch
wsB, bind«r «ich zu kommen, vnndt ohr drango so fcnie rurtl,
biU er kaum, ahn ein hiiWhcn lustjjattton darin bäum ittundcn,
mit vielen äAten, weldio mit manigorley frucbt gcxihrct wahren,
die (teo geoellen wieder er()uickten, dz er meines« [78bJ traurigen
gemäbtH sdm theill vergaß, vnnd drang noch twtar fortt, do Kahm
r * die
• bHi«h ehr, XU einem schonen buch*, dz gehöret einem Konig zu, der
• •Mm hatte 6 döchtvr', die dz bauß vndt garton sollton buttcn, vndt
■Lj<ib*r iJo ehr zu der eralen pforteu Kam, begegnet thmc ein llotter"
man, sehr beßlich vnndt vngestaldt. der saget aber, mitt geÜmpf-
licben «ortton. zu ihmc, wa.t ehr da »ticJiete
«515-111^ [*"•] **"" folget hernach, dz wahre aurom potabile,
^•JSjf^mit Bufstruckten wortten, vie die Rechte Kanst aoll
goniacbt wordoD.
XMH% *. Kt«r*«<i d. Phm<MM»m ■•talfMi. n. 1&
PunbolUcb*
r»nk«U
• rvrttm
SS6
ll[. ChcuUflh-Alchemisti«ch«s.
v'tM't NoDilt. ihm NAmim Gottc«, den stoia plHoljj allen w«iQ<»i l>e-
trÜZ^'lfa' Icnndt, Id fartiAti suhwnrz, n-oyit, grioD, Gelb vudt Rott. der da
Ui ürtxiger Natur, vniidt weotist in vii^erc Minor, w^ich im
i;riclV, »cliwer am gewicht, Sauer Inn Versuchung, nicht gar
sieß, wurdt atlonrhalbcnn s^^runden. nicht allein id Krämon,
KOnd«rD auch boy den Junten KindcTD .... fßl. 8i>b] . . Il.<^m
' «i Ktiann gebraucht mttt Bototiuicn* wassar bouimpt i\\6 su^liioortzuii duü
liaupt« vndt tuttut dis grawen bar Im hauptt.
Der Text weicht im Ginziüucn von dem dt» Figiilus von 1608 und Ififtä
(Thoil I No. 280 und 4lti) vieirnch etwa.-« ab, doch mögen die l'roben
gonßgcu. JedenfalU Ut unsere Ilandichrift älter aU Filius' erster
Druck. Die Randbemerkungen, welche in der Einleitung mehrfurh und
einmal am Scillase andere Lesarten geben,- sind »onol nur iohulU-
angcbendc. Viidloicht haben dem- Abschreiber rcsp. Marginator mehrere
EIand»chrirt«D vorgelegen.
81. WeiiiKir, Grossheniogl. Bibliothek. Q 450. „Alchymistica"
6 BIl. -1- (>-KJ SS. 4° von einer Hand um 1630 sorgfältig ge-
schrieben, vgl, No. t54. Unter anderem Alclie mistischen z. B.
vun Geber, Arnold v. Villanova, Roger Baco, Flamell
u. H. w. eothälfc das Mscr.
S. S6l - 37ij Vonn Dem Wnnderttein, bo Theophrastus einem Beinen
g^tten ^onnor vnnd fireondt Vohr eeinom Todt hat zu ^eschribenn.
Benondcrli lieber harr vnnd fruundt, daß Ir dcnckt idi sol euch
noui; Zeitung xu^chroiben, deren habcu wir in diettoii heimb-
liclioii orte« nil viel veraommun, Allein auCt Vngern vod Iliätria
haben wir Zeitung, das ein vuanseliclie doch weisse Penton hab
ein mechtig groß wunder vnd spcckt«oul angerecht, das verhelt
sich also, Ein gifftiger Trftcli »nj durch sein bitten vnd zulaßung
Gottc« in soio hauß geflogen. Er aber der diesen wurm kennet
ttperrel in iu eine Slubenn, liß im mehlich einheitzen, gab In
tbcr nichs zu (wsen, der Trach war hungers lialboa zornig vnd
»iwiet «lies gilll von Im, Wie der weisse man die.-«eu gilTt vcr-
aommeu, macht er die Thüro auf vnnd trieb dz gifTt duruli
sonderliche mitt«! vonn den r«iDeD llei.-u;h deß Trachenns, darauß
macht er aoQ sonderlichen Vraachen ein herlicbs glantxendeA
Ilen [?] wie or solches in einer sonderlichen wcrm derren woltl
«he da erzeigt ch sich durch verendcrung der Natur tobcndig
vnod «urdt ein Roter low vnnd weißer Adler darauß, Er vor-
wunderl sich darob. kündt w aber nil tK^reitTen. doch b^wao er
aidi vnd sprach, g«wiü ist das di vunder, davouu die weiUca
TIT. ChtmiMh-Alcheinliitiaches.
Sit
geschrieben, aber ihnßn vnrhaUi^ii, gedacht« im woUers nach
vnd berant dsa diese bede muHten cineii kamplT habeiiD, dm
einer den andern sollte verschlingpn vnd verzereii. aU1(ian solle
ein BsailiscUH darauß werden, der aile wolt [Welt] vberwindon
' kSßDt . . [Lücke] . . Bereitet in der wei^enn eine schöne itlant-
MDdß slubcn. damit er den kamplT wol möchte »ohenn
So geht CS iUdii ««itor im Tone der bvkantileii alchcmUlixchen Alle-
gorien. Der Adl«r verechliiigt den Lüwon, durch Krwürmung guwiiint
der I.Öve wieder Gewalt und zerreinst d<>n Adler von innen; beide sterben;
tut tritt Füulni»» ein und diirvli w<iitere Erwürniung dc^ Faulwasseni
vergeht die Schwärze in Kogenbogetirarbeu und es entsteht aus der
pulrificirton Mn^e ein weisser Adler, der nicht fliegen will, aber vier
Tbiorc >überwindot und in Silber verwandelt. Durch noch grössere
Hitze wird wieder ein roflicr Löwe aus dum weivaen Adler, der alle
Plaoelcn in klares Gold vorwandoH.
Soweit ixt CS al^o cino (rcwolinlichc TransmutationsgeMchidito zur
Gewinnung di-r wiiinscn und rothcn Tiiictur. Aber w wird im Weiti-reii
auch die Anwendung de^ lapi^ (dnlosophicuH als Heilmittel in die Alle-
gorie gebracht, was Monsl .selten der Kall ist. [ni^oroni wäre also eine
Spur Piracelsischen (ieiatett in dem SohrirtstQcke. Das Mscr. fährt
iDdermassen fort:
[8. 36C] Der weiße Man benann ach b«Mer vnnd gedacht t.a ver-
suchen, ob er [der I.Öwej auch Meoachen leiden möcht«, giug
mit ilim u\ einem Podagrico, welcher sich vber den löwen ent-
setat, der weißo man stillete In, der ISw aber stundt still, vnd
»teilet xich froundtlich, welches der weiß man baldt verslundt
sog im derwo(;cn ein ciniKeß haar auß, vnd f^bB dem Patienten,
da wsnlt er gcsundt. wundorKrusse freudt so cmplin^ der wei»w
man [367] ob diesen hoch (ioltlichcn t^ucliun, gedacht in ferner
Dach ob er den liiwen konde iitcrcker macbcn, BeschloLI de«^
wegen den streit vfs nun [neuo[ aniufahenn, welches im Kcriedt,
da wardt der low noch eins »o Htarck, das brauchte ehr also
lug, biß der ISw so starck wardt daa im kein ding in diwer
wellt an storck vnd Tugendt konl verglichen werden. Wer diesen
kamplT erfomchon vnnd mit lust .sehen will, der muß den wciuen .
man folgen, Entlidion mit einem nei>«igen vnd Embsjgcn i;ohctt,
dann der wele»en bucher fleißig leseD», vnd ihnen folgenn, vnd
ein gutt vohmcmen haben, das hab ich dir lieber frcundl vf
dein bitten vnd «.'hreiben nicht vorhalten wollen, vnd Hilt gewiß
glauben, dan e> warhalTtig »o ist, den Trachen halt«nn sie vor
allen dingen ' heimlich, soll doch bey allen sehr gemein sein,
15»
^
III. Cbaniicfa-AkbeiniiitiKhn.
Aber sie haben In an (lor Kcit«n gotaufTl. ^or wegen schwer! Idii-n
dar KU zu kommon. äea der rote Lüirc tliut sicli spcrrn u-il nicht
gern tiiTfür, nlif^r mit einem Mltlel I^t er hernuß zu bringen.
Einleitung und .ScIiluLi an (ttnon Freund erinnern unwillkürlich an die
Schrift „De natura rorum" dem Johann Winkeltiteiner gewidmet
und an da« ^Itächletn belan«oud I.apidem" dem Augustin Sattler
;iu);esuhriebon, bei deren ensterem die Echtheit frciÜrh nicht einmal
fottt^leht, bei dem letzteren »owenig angenommen werdcji kann, u-io bei
unnorm „Wundirr^tein", was »bur für die Nachahmung nicht in» Gewiohl
fällt. Unter den „Mngi^uhen" lludet »leb inehrrach Aehnliches.
Es folgt S. StiHtV. diu
l'raxJH. Rp. MeKurit Corporis [,unae j theil vnd feine l.una
vf dem Tost ij theil vndor einander zu einem Puluer gemacht
Reibt durunter Mi^rurittm miMimalum ana setz es in einem
feuchten Kellor bill ein ohi oder Wti/nk-r auß dieser Materi«
wordt, da.s Ooagulirt wideruinh ein. .«o tingirl«^ warhalTtig in weiß.
DeUgloichen auch mit nmimrio koHs 1 iheü vnd Gold 1 thoil
SU einem Puluer gemacht, darunter mincli so viel otemtrium
m/tlitnatum als dicuß beydeu weRenn
S. 870 Meiyuriiivi Plülunoplmrum zu präparirn . . .
S. 371 PlumbuED Philosophoruui . , .
• S. 375 Zi'nwhrr f?] jtu macheu, . . ,
aqua Mt'ixuriJ ta machen . . .
8ä. Salzbui-g, Museum Caroliiio - Augusteiiiu, Parncel.'*ian.i
1211. 9BI1. + 154 pag. SS. -|- 4 BIl. 4' von einer lUud um
1700 geschrieben.
Warhnffte Kumt der Chyraischen Alchimy In welchen man
den Wahrhafflen Khem findten wtert 1693.
Vorred Au den Kunstliehenden Loßer.
Iiieber Leßer, (biß Orginal [!] gegenw«rtigen Buech», (. nach
welchem diß von Wort zu Wort abgeHchriben.) i.<it durcJi maioom
Endl Chrinlophon GrindÜ, Jhro llochfürstl : 0. Herrn Paris Krz-
bisahouoo Alhier ic woUst: gedcchtnuso. gewesteu Miinzmaister
«egl.[?j. Von Theophrutiu nl [Ü] bekhandten an ihm gebracht
worden, weilen es aber ein alte vad gar hart lu leßlichc
ScbrilTt gewesen, kab ich solches... abschreiben: vnd also
wider croouern wollen, Salzburg den 1. Juuij Addo
.1692. Georg RSfingor [der Name durchstrichen].
Bl. 3—9 VcnMicliniHse der unglücklichen Tage, der Ploiiolonwir-
kuu|{Ca, Thiorkreisiuiiclion, Synoufmen und der Abbrovialuren.
III. Chemisch-Alcbeiaiatiaches. 229
S: i — 154 das Buch selbst, bestehend aus 119 kurzen alchemisti-
Bchen Processen, zuletzt weitläufig die Darstellung des Lapis philoso-
phorum. Am Ende 7 Seiten Indes.
Von Paracelsus findet sich kein Wort weiter in dem Büchlein;
weder werden bestimmte Processe als von ihm herstammend gegeben,
noch ist das Ganze als Paracelsisch aufzufassen.
Hiermit seien die alchemistischen Handschriften geschlossen. Eine
ganze Reihe weiterer alchemistischer Handschriften werden wir am
Ende dieses Werkes unter den Kasseler Manuscrtpten aus dem
Nachlass Landgrafs Moriz I von Hessen kennen lernen, die mir
erst nach Vollendung dieses Werkes bekannt wurden und deshalb im
Zusammenhang am Ende besprochen werden.
IV,
Theologisches.
So soll Umt der, dem Gott G&b und Reichthum geben hat,
keJQS Andern sein, Rondern Bein gelba eigen Herr
und Willen nnd Berz, auf das sie Ton ihm gangen früblicb,
die ibm Gott geben bat.
Hohenheim, de felici liberalitate.
lirel Haiulschrifttiii ^eNcliricItci) {ii Görlitz
15f>4 uud 1507.
Görlitz, Oberlausiuisclie Güscllscliaft ült Wiasensehaften
Th. VI. 146. r. 26Ü SS., welche die alte Paginirung 158
— 412 tragen. Auf dem rer)!amentuiR§chlai;: „Tliooplir. Supor
quinquc cB]iila MiittLacj GuangolUlac ltitcr|>rctatio. PliiluHOpliiKO
Mogiiuo [lai'U'H. Wl." Der Uuischlag urunuhlivKst ileii Inhalt
fest, ist atao emt angebraclit, als Seile 1 — 1!>2 .«choii fehlten.
Die Schrift weist auf die Mitte ilc-t 16. Jahrhunderts. Zahl-
reiche Niciler.'icitnftsdaten in S|iici;c<Uchrift ergeben, daas diene
Ilandachrilt im Dezember läßl in Oörlitx goHchriolK>n i>tl.
Das Gaiiite bis S. 404 ist von einer Hand mit schwarzer und
rother Tinte gettchneben; eine andere ein wonig spütcre Hand
(um IGOO) liat vielfaeli Corrccturen angebracht, Randbcnier-
kuDgcn boigcfligt und endlich am Seblua» (im April 1^9S)
wcitorzuRchroiben begonnen. Doch scheint auch noch eine dritte
Hand an diesem Mscr. thätig gewogen zu Hein, welche ziemlich
gleirbzeitiK isl mit der ernten Mand. Di&ie dritte-iland hat die
ganze Handschrift einer eingebenden Durcharbeitung uotorzogäii,
Vieles verbcasort und auch die Inbaltaangabeo geschriebttii.
Möfflich. doss dic'tü ndritt«'' Hand mit der dos «raten Schreiben
idcDlisoh i«t und nur eine nnchtrngliche Uurcliaicht de» erotCJi
Schroibcnt danttellt, der jedeufall» ein (iolehrtor und kein Ab-
schreiber von lleruf war.
Auf der entton Seite (153) aur dts Papier der lland.-(cbrift vom
Holuloch abgedruckt ein Itild de« Paracclsus in ganzer
Gestalt . Barhaupt mit gealterten (lettichb^zügen beide [Ifmde
am Schwert, das er vor sich auf ilie Rrde Memmt, steht or in
freJer Ge^ad; hiutiir einem Walde ragt ein Thurmbau. auf
^
^
^KK Tboologiiohes. ^^^^H^ ^B
^^^^^ welchem die .lahrzahl töCT steht (vgl Aberle, &. a.'O.S.440f. |
^^^H
, 78>
W ir wcrdoa daiwolbe Bild bei dem niicliaten. gleich- H
^^^^^V fsIlB
Görlita ittwchriebciicn, Wolfoiibüttolor Mscr. wieder trelTen.
^^^^
— 158 HiiiJ uüboschriubüii, S- 159 — 161 (üo folgende lolislu-
^V img-ibo von
<icr
„(Irittuii" Hand geschrieben:
^^^^ SVMMA Libroriiiii Theupli. i)ui in hnc Parte oontinftntur.
^^^^^^^ Quiiii]uo Capita Matthaej
^^^^B
1
Praef: Den Christlichen ßrliedern Marlino Luthcro, Et
J. PomeraDo doct. Philtppo Melanthonj, den A])o<
stoliachen Mennern.
^^^H 169
44
Die aallälflguiig des Enttoo Capitels S. M&tthaej, Durch
Ilcrcmitam.
^^^H ns
4i
Dio aulslegung d«» Andern Capitoln S. Malthaoj, Durch
HeromilaiD.
^^^H
12
Aulslegung dvit Dritten Capitol» Matthaoj .K.
^^^^B
Krste teil . Ilekeiinon, Ponnitenlx, TnufT vnd TaulTcr.
^^^H 194
Ander teil . Predigen, die,WOe«te vnd Schreiende
stimme.
^^^H 198
Dritte teil . Progeoies Viperarum. vnd Locusta.
^^^^B
Viordütoil . Zwon taufl' post Joh. vnd VoDtibtbrum.
^^^H
rüaHte tcyl . Vom kleidt 3uh. vnd scinor hartoD
^^^^1
AuliiloguDg vbor den text den .3. Cap. ^^^^
^^^H
5}
Aur^Iegung des Vierdon Capitcls Matthiiej .K- ^^^|
^^^^
lOi
Aulslo^uiig des FünffteD Capitel» Matthaoj .K. ^^^|
^^^ H. 160
Philoxopbiao magnao Partes. V
^^B 251
I
Ex t'ragmcuti.s ({ijibiiHdamüupcrMatthaeuni. MarcumXXX
^^^^
ii
Ex nlio fragmonto super Mattbaenm XXX
^^^H 258
b
üo tempore Laboria et Boquiej XSXII.
^^^H
6'
Üo Thoro Vidua et Vir^ino XXXllI =
^^^H 379
1
Do Iteligtone perpetua frag: XXXIUI B. I.
^^^H
3
Ex Prologo in viturn Buatam frag. XXXV. A. I.
^^^H
7
Do Baptismalo XXXVI.
^^^H
■3
De Deslructionc Rogiiorum et geoeratione XXXVII,
^^^H
3
De Poteutia, et polentia [rotli dDrchstricIien] gratiae
Dej. XXXVIU. =
^^^H 318
3
De Martyrio Christ ot uostris dolicij«. XXXVIHl. =
^^^H 317
4
De Remiasione Peccatorum XXXX. =
^^^H
4
De Rq templj Eu«lesiastica XXXXI. M. I.
^^^H
8
Do Oflicijs Benefidjs et Stipendijs XTiXXlI. =
^^^B
1
ÜeKcänrroctiooe etglorificatiooe corporumXXXXIII. G.l.
QörHlJiar nMdxcbriftaa lSe4--tS67.
235
F
341
2
345
3
s.
161
351
H
360
6
369
&
1
381
7
L
394
8
De SoRsu et Inxtrumentü XXXXIIIl.
De superetitionibus et Ceremonijs . XXXXIIIII ' =
DeNuptnetalienisrobti.snonconcupUoendiRXXXXVI =
J)o ordiiie Donj XXXXVIl. =
Von den DetiesaeDeD mit den BoeRen geistern XXXXVIII.
De votis alienU XXXXVIIII 0. 1.
De sursum conla . L
De uDiinabi)» limuinum post mortem spparentib. [Die
letxte Zeil» ist rotti gcscbricbon; der goDaiinte
Traetat Itodut «ich iiicbt,|
Die erste Spalte dieües InhaItevcRevicbni:«io» gibt die SßitcuKabl ilor
IblgMldeQ Abschrin, die zweite Spalte boHagl. wieviel Blatter der Tractut
Ifillt Das ,ha(! rsrte^ woiut auf andere ['arten bin (7.. II. S. 1 — 152),
welche der Schreiber geschrieben bat. Der zweite Abschnitt „Pbüo-
sopbiao magna« Pftrtos" vcnlient- Boucbtun;;. Zunächst füllt auf,
daM die (roUi goschriebeue) Zählung mit No. 30 beginnt und mit No. 60
»chlic«itt. Wo Mind No. I — 29? Standen »io »a( den Teblonden Seiten
1 — 152?? Dafür wäre der Uanm etwas knapp. — llusor biit im 9. Bundo
der Quarlausgabe xu AnFan^ (vg). Theil I S. 40^) eine angeblich eigen-
händige Uebersioht Uchenheim'H abgedruckt libßr den Inhalt des «Vo-
lumcn priinum suae PhilosophiBC, de Divinis Operihug et
Tactia et de Secreti.t Naliinie", welche.« 23 Nummern onthälL
Schon früh wurde dietie Schriften^mmliing al.i Hohenheiin'H „Philoso-
phia magna" bezeichnet, wie die No, 8ß und 109 des I. Theileit auf-
wcitiou. Soll nun unsere Collection etwa der 2. Theil, da« „Volumen
secundiim' diotur „Fbilosophia* »ein? Mehrere SchriftoD, welche wir in
unneror Hand.H'briri anti-cfTcn, hat Ballhasur Flciter 1567 in Nu, 86
unter den „traclatus aliquot Philosophiac ma|jnav~ nohnn vercitTentlicht.
Unser bat dies bei zweien monirt und deren Aufnahme unter die
Schriften dea Volumen primum getadelt, sie gehörten |„in ein anders
[Volumen], welchs von Theopbrasto genannt wir De Vita Beata".
Haben wir hier also einen Thcil des Volumen philosophis» do rita
beata vor un«? Wohl möglich. Al^ No. XXXV lindet !äab ja der
Abuhnilt ,Ex Libro Prologi in Vitam Boatam". Es scheint mir übri-
g«tM durchauK nicht wahrscheinlich, diuis der ßeibonfolge unserer Hand-
Dchrift etwas Ursprflnglichea tu Grunde liegt. Ilusör muKste Gberdi«
mit dem Ganzen der Pbilosophia Magna von Neuburg an dar Dooui
her vertraut sein; denn wir haben in der Einleitung ge«eheD, dan d«nin
Originalluindschriften dort verwahrt wurden. Vgl. S. 5, 7, 10 — 12
und die Heidelberger Handschrift Cod. Pal. Germ. 476 (No. 90) am
Ende,
236
IV. Tbeologischp»,
Wns der S(!hruibor mit doii rotlion ßuctiNUtbon D. 1, A. I, M. 1, G. I,
"0. I bnd doli fllcichliciWtricbon (=) bcsngon will, isl mir nicht klar
geworden. Hl. 1G2- 1()5 unbi^uhriobon. AuT lllatt IGß eioe SappliiRche
Ode Ti>D dereelben Iland (der dritten) geschrieben:
Cythera Valpis
Sonus oxcelai Maio commiasus
Jatn lluroDt meivtiti, ncio Locustae ;,
Pudicft virgo, nigra mim cantt : ■
(X'rnito marfw.
l-'onint iaollil1uu.s onli^u» apon :
Kt nouaa tann», extriiilit agiiu^ ;
Coroua ceruua vetera depoiiit
ny[e]mBquo niucm.
Tracole iu mors est : vimto Titae :
Abiit Eua : de Libitiio vcni :
Tempora sana, urudatgue digostn :
Etupho reuedo.
. Cerasas lotae, vi^IanR manducat :
Et Chreyvi flagrana, violae cum AnthoB
Vinum lämphalum, floribos HuRtossae
Hibito vcclor.
Will der Schroibor das Fruhliogsliedchen vielleicht als I'aniuolsisch
au^obon?? fx>cuslai> »lud nach IlohaDliuim's Auirasauoi^ niattknospca
und juiigo Triobi! an dun ßJLUmOD; Clicyri und AnlhOH sind kuoh Para-:
colsittclie Arxiieimittel. — AuT Bl. IG7— 16h folgt »odaun:
Anno Chr. 152«^ in exitu M[t!n.«iH] Martij ab aufhöre exposila
[2. Hand}
Den Christlicbea brttedern Uartino Lnthero, vnd J. Pomerano
doct: Philippe HolanthonJ. den Apostolischen mettnem.
Brüdorlicho Liebhaber der Warbeit in Cbmto, Clirislenlichi>n,
Ersamcu. Ilocbgelurtuii llcrrüD vnd brüodor. Eine gutto Zeit her,
hat mich guilürst, xutrinckcn mit ouch den brunuuri dor w&r-
hwt :
Eh folgen lioniach, »o einem von enoh vcrgundt wird, noch
4-1- 4 buctier vber die 4 Ruangeliitt«n, vnd ein!« von den l'arabeln
1.1. €hri.'4tj vnd .j. von den Miraculn Chriatj, vnod .j. von der Passion
ChriHtJ, welche noch nit eotpfuodeu haben (Dann vrsacli, die
schweren »orge, so die oberhanutlt, uufflogl) Dariun auch vnder
.1. den Schatten. Aulslogung iu Acta ApoHt: li(^udt, Inn die Epi-
6.1.1.1. Rlelu Pauli 6 Bücher, vnd in dio Epislcl Johaunis Petri, Jacobi,
1.].). Simonis vnd Judae, dergloicheo inn Apoca:
Qörlitier Hudicbriften ISS4— 1567.
237
Ido den solbigcu schroien, so ich entrinooti wird, den Hunden
vaä SowiMi, welche initt aichtcn liin iko SdmfT^l gebracht
&. tntigcu werden, wü ich 5. büoüiier vlxtr Moy^ccii Uünün aul^gobcu,
12.6. sij vbcr die I'ro|iliotoii, vnd 6. Iiüoher vber die Consc ritten tcii,
6. dergleichen ein sondern Paragraphuin mit .G. inn dc^ Newcn
Sntnn)a.4*l. Te-itameiits leerer erzeigen . Oitinit Ihr perloiti alü perldii
bleybeii, vnd was sehülrochl seind, für muistorstfick nitt sehallon
werden. Walcher bßchor aller, dos Alten vnd nowea Testament«
ion die .1. xusammcD gebracht »iiidt.
Darumb ich euch billit-huii j^rücrs, durch eine solche kutidt-
schafTt: liott« «ich doch bau gcbricrt, die lotjcton Capitd r.\i be-
»chrcjbcn, (dann sie werden mit der /.eil bal'» crgrundt. dauu
>lie F.mU'n}: Wir achten die letzxten werden dai li«clit sein der
Kralen. Ileroniita
[Unter dem Namen Ileremita reclita das MonoRmram .1 1, (i,
welches wohl den Schreiber bezeiclinct (J. L. (iorlicousis?). Kine
Lösung kann ich nicht geben,]
Der Brief ist in Starix' Ausgabe von „De Limbo aeterno" (Thoil I
No. 303} S. a,'— a/ abgedruckt und auch noch mohrfach handschriftlich
fiberliercrt IMe Abweichungen u»i«crer Ilanditohrift von dem gedruckten
Texte sind ziemlich zahlreich, aber niclit von grosser Bedeutung; für
„Ncidt, Hader, Zanck" Kcbreibt die HiindschrirL x. B. „der Ncyd, dur
khyb, vnd der poch". Wie an<i obigem Abdruck de.« riir die Titel d«r
dem I'aracclBUs zugeschriebenen Schriften '(deren Biicher7.ahl am Rande
auf 4!) zusammongexählt wird) wichtigen Schlu^^es hervorgeht, fehlen
die lotxion Hiof ZcUcu d« gedrockten Textes hier wie in alten hand-
flchrilUichcn Uuberlieferungon ; unser Mscr. gibt sie am Endo des Com-
moDtars zu Kupitet 1 — 5 ilc8 Mattli. auf Seite 249 in Itotlischrift.
Die Untentchrift lautet faxt allenthalben „Horomila" und so nennt
»ich der Verfasser auch in dem folgenden ('ommontar der ersten fünf
Kapitel des Matthäus. Die Jahrr.ahl IfiST) gibt auch der Druck; in
DDserer Iland.ichrill hat sie der stweite Schreiber £U Anfang beigesetxl,
wülirond der erste Schreiber dies Datum an das Ende des Matthäus
Commentare« gesetzt hatte, wo sich auch die unserer []and»chrift eigen-
Üiümliche Monatsbczeichnung ,Endo Man" findet (S. 24^).
Von den im T«xt d« BricJV« aU kiinftig cRtclieineod genannten (49)
^fioliriftcn ist aia groasor Theil allerdings als Pitracelsisch handauhrifllich
Bborliefort, »b«r Ober die t^hllieit dtvt Briefes habe ich doch meine gro«MD
Butloiiken. (Vgl. N'o. lOi Rl. t und Einleitang S. 28 und 39.) — Es folgt,
wie «• im Briefe heUst, eine Erklärung Jiber „Funff die ersten Cap:
M«tb:, aulM aufalleuder Zeit zuHammeii gOMetst."
238
IV. Thenloftincbu.
S. 169--249
Die Aufile^ng: dei .1. Capittels, S. Hathej. Durch Heremitam.
Summitriuin '\i-* ^nntica CupitcU.
Am ersteil lii'-srlin-vln-l, der EuaiigclUt, da!« Buch von der Gebo-
rung, de» Sohns Daui<K vntl des Sohn») Abr&liums, dolitgl eichen
die reinlikeit der gebiirt Cliristj ; Dpinnodi wcnfen ottliirho
eriieuerungen ange/.eigt initi <lor Zahl, Nadi der si-lben die ver-
mchelung Manae vnd Joseph. Die milktrawen Joseph inn Mariam,
v\uch was Krkeimen wey, vnd was der erste geboren söhn sey.
Die Alte Aui'slegung.
Bino aulislogiini; ist bilisher gewesen, dto laut also: das ist <\z
buch der Robcrung Jesu Christi, des SohniS Dauiils. de» »fthns
Abrahams, Gleichsam soy Christus der zweliun Sohn gewesen,
das nil ist : Aber also, Das ist da« buch der gebohruiig Jesu
('hrisli, der da gewe.ion ist. ein Sohn Daiiid, des Sohns Abraham,
alK my er allein Dauids Hohn, vnd doradbige Abrahams Sohn,
auch nil also : Aber Joseph ist der Sohn, den die Alt« Anis-
leffung Christum melt Ku sein.
Aul'slegung Ileromit&e : Also sol dieser Tvxt vorstanden
werden . Das ist das buch der goborung Jesu (*hrisli, das ist
das buch der goborung des Sohns Dauids, da.s int, Josephs: Da«
ist das buch der geberung des Sohns Abrahams. <las i.-sl, nauids.
Dieses Capitol Iraulirt von dreyen gebürtf^n, der dreyen nam-
hsITr.igou monaor, vnd ncn^ Christum am ersten als den wir-
digsten, vnnd von Diiuiii vnd Abraham [S. 170] als von den
2wey«n liebst«n frrumlen (Jotlos in» <hT verhwisehung : Diirumb
der Ruangelist verstanden Dol werden, das er dÜs capitel inn
drey tioburl hat ga*etzt, vnd nitt inn ein fieburt, das ist, aulT
i'hristum allein luveratohn. Sondern er begreill't Abrahams
linder vnd Dauids goburt der gleichen . Darumb setzt er, das
ist das hiieli Jesu Christi, vnd hebt ahn Christi voro natiuitas
sie se habet: Darnach i^teht, des Sohns Dauids, vnd hebt ahn,
Dauid autem genuit Salomnnem, bifs aulT Joseph, von deswegen
M angefangen ist : Darnach des Sohns Abrahams, do es stehet,
Abraham autem genuit Jsaac . Also sol er verstanden werden :
Das ist das buch der Geberung der 3 Mcnner, Christi DauidR
vnd Abrahams, vnd meldt alleine Christum iun seiner persohn,
wie er auß dorn il. Geist geboren sey, die andern zwehn nach
Arth der Nathur . Wie aber die Alte Aul^Ioguog lautt, du
allein von Chrislo die gehurt sag, U\ nichts, denn Christus ist
nit auU Ihuea, Vond ao er auls yhnen sei sein, so bedarlT es
Owrlitter Qandichtirton IS64— 1667.
239
keiner hiader sich rechnaDg. auff dio vergangen frountlt, IVun
u'dchur den witlcn soioeit vattern thuot der Ut sein frouridt :
Audi liottc der Euaii|;o]iKt die Menncr nit gciicnt, davuml). Aha
er wil OirUlo vkd ziilo^on dnraui'. dann er halt jhreH bluttos
Ditt gehabt . Aber der KuangnIUt, der teylet die gebart ino
diesem eapitel, dat Mensclien vnd des Sohne« Gött«s: Ob aber
einer vermeinet, das Maria auls Nathans geschlocht hie wer,
vnd also der Eusngelist vod Abraham anfing bir» aulT .fo»e[di,
von wi'ßon Murin, Gleich als sie wer dieser PVi-undschalTl. vniid
würlli also Christua Am/i t/iTÜviU [der Sclireilmr war .seinor
I.iC«ung nicht sicher und unterzog die beiden Wörter mit gebro-
chener Linii^J, aU hette er des blutts Danids vnd Abrahams
von seiner Mutter entpfangen, AIk soll er auls dioser vrsaclien,
aein ein Sohn Dauids, diewoyt der EuuiiRclist kein meldung
thut, wiirdt derselben aulsle^ung nit gorolgct. Es würdt «icli
erfinden, das die gcburt Maj-iii, nie rocht uu tage gelegen ist,
daH milt seiner Zeitt eröffnet wirdt. IRandbemerkung des
Schreibors: ,ln lihro I'aramirico, von der Jungfrau aulä der
Gott Ul wordun" und am Fuss der Seite 1. Thimot. 1, 3—4 im
Teste der Vulgata] Al«o boschlissen wir diese aulslegung. Da«
Drey geburt inn dii^cni Capitel seyn, vnd inn zwey toyl
goteylt, dfts int, inn Christum uines, vnd inn die Menschen
die andere : vnd An» nit verstanden sol werden, das ('hristus
den wenigsten blliclts tropifen habe gehabt auls diesem
geschlecUt.
Abraham hatt Jsaac goboren. Jsaac den Jacob, Jacob :c.
Aulsleifuug IleremitAC [Die Hand von \h\)A (die xweite)
hat hier und durchgehends den ßibullcxt in deutschem Wort-
laut in extenso an den Rand geset:(tj
Dir«!' Hcnnalogii: eolil kllcia iti« Juden an. AtetK liabcu ileii Uattli. lur Oraoa-
iogi« JoRoph» TcranlMit, ilj« Clirisiun) niclili angeht. Vou der Geburt Maria «Ira
tial jcu •clircilMR; .bofTcii wir ein nihixer Zeit tuernarlcn*. Die üreimal 14 Oe>
Kht«ctit«r Ton Attrahun tu IMvid, van David tut babjlon. Gefati|[«iiiic:liaft. von iliMer
^U CbrixIuA l>edoiiI(in M Irrungen und sind vorbildlich für dio ?.i'ii nacli Cbriitiu,
S AliKrbnilte Ton 14 mal IIXI Jahren oder etwas uiulir: di« Kcforuiierung unter Pavid
t*t 'in Voitiild giner gleiihen um 1550. hneXi m N. Tt-atauient wird nach oj^icr-
mjilt II— IMK) Joliren eine babj'lon. Qclkiigeunfliaft koinoien und viel neue InnnKen
OBil a»di sbermali 14 — IfiOO Jabren das jünjcit« Ueiicbt, vo dann all« (olscben
Propheten ein Rnde linden «erden. Der Groll Josephs über die Scbwansertchaft
d«r UarU «urde tr»t durch die Wundur bei und nacli der Geburt ChriHli eestilll,
durch die Krfcennini» ihrer Uotleiinutloni^liaft. HrbenniMi ist hier nicbl iu Sinne
ton UeiffbUf lu verteilt: 11, .innder» «ia Latein, (triedii.ii'li und HebtUtch tieaeicvii,
■u[ dto grnauuie Erkennliiiia; er bot »ie nie beschlafen. Er bat auoh nie Kinder
240
tV. Theolag(«cheii.
ton Ihr gehabt, «ondem mir Rin(I«T an» (ruberer Kh«: im Oosoiiiisti lu dioten hciui
ClirUtn« iler Ertl^eborn« Uariait. iMd kelti« wi^iteri'n Kinder hall«.
[S. 178] Die Aur«l«guog des 2. Capitel» S: Mutlicl, durch
Ilereniitam. Summarium.
Am Enttcii wirdt die Staiil BeUiIeen gonoiit, vnd «ras Hetlibcn
Moy, wer Ilerodßs aey, von dem Stero der Christum liedout halt,
von der pharisaiRchen erachrockeu, ob der geburt das Königs
der Judeu, die flucht inn Egyptum, Vom mordt der voBchuIdigun
kindcrn. Von dorn weinen Rachncl, waruni rhristu» ein Naza-
roiius »»y.
ChriKtuK d«r Könin der Rrlnuung wobnl im Gonülb und BcrMn d«r Aonnstcn,
denn Holletirün beduutet die terncbteuten UiMischen. Jcriualem bodaulet in N. T.
Rom und tieriidei d«!! rüinixchcn Kaincr. Nli'ht mii den iri)i«chan Oätlern notl vi»
Kaiser im Bund» «teh^n (den roinaniichi^n Pliatisüi^rn) : drinn die sind tv'uiv ewige
YerdammniM. Nero .der üppige Maun" hni iiislii uiDinut solch .ifli reck liehe Mord-
tbkt bugangen wie Ilorode«, deiio er »laad tticht im Buude mit deu [iharisülH'hen
Olebaeru. Dienen Slulil der i'i'itik'ui koniiie nur Chrifitii-i uuiüiiinen. Weuu im
N. T. dieser Herudes mit den pbariüiisirheii Schreibern ühtrhanil iivlimco wird, tsl
der Jüngste Tag da, wenn 3 mal 14 erfüllt »inl. Die Hugi als Golehriu de> Lichls
der Natnr haben in dem filern orbnuiit. ilaiH etwas UöhereH nei ata di«s Licbl. dem
Iiabeu tic utchgealrebl und ihre Veruimfl uud Wi^lsbL-it (ür einen Abweg der Herr-
liehkeit geachtet, da«» ein nndems Lebiui nai-h dienern Lebou sei uud dam die
Kaiur nicht doH hüchtle Gut »el. Der Stern über ctcu Lauf der Natur leiglc ihneu>
du» unter den Uenseljen auf Erden einer sei atugegaugen Tiber alle Nalur. t>ie
Pbarisier in Jeriüinlem hnbpn In ihrer Blindheit duu ätorii nicht gesttben und gar
barl ist ihuun die Antwort geworden, dass der Küuiß der Judeu aus Bollebem
komiiieu würde, das-i dien ohne ihren Ralh und Verkijndiguug hat gesehehod künnen.
Diu tlabuu der Künlgo «areo da« Kostbarste, das sie hatten, aber das Kind Christus
achiet{> ihrer nicht; so ist Goii gegcin allo Gubpu nie ein Kind, sie haben keinen
Wcrth In «einen Augfii. Aber in'« Hnn hnt Gott den 3 K''inigon gMahen und
Ihrv'n Olanben gewürdigt. Gott liebt nicht mammona ininuitati* und IILut «ich nicht
«tkaiifi^n dureh Opfer fnolküchlc), wie ein Phrrherr oder ein Richicr mit Geacüenknn.
DIo Auslegung der Gpnchenke iai für nichtt xa achten, «ie «nd nur ciEi GcHngcji
In der Natur nnd nichts im Goisle der inr Sulighcit (lihn. Der Kindrrmoril ni
Betlehom, wie die Martern der Heiligen unter DiactelinUTii sind Ringchungeu der
irdischen Uötlor auf dem ättüilo der Poitilcux: der neue ItorodcK, die ncuvn hicra-
aeliminchen üloisner, dai sind die lonunjiiehen Stuhl besitier. UTo Elorodinchen
Hürder aoll ein jedur Hieben, *<i lauge er «ntriunon mag.
.Dann wir Iiabeu bie auf Erden nur ein Tagcwerek, dastelbig Hollen wir
uns nicht lassen brechen, nlio dius wir wollten den llorodtanischen Unrdarn
um Mittag in die Hand (allen, oder früher, sondern wir aollen warten der
Abondstund, dftinit wir ausrichten das gante Tagwork.*
Die Dorodianischeu de>> N, T.s werden gespeist Ton den neisllichnn (Ilellküchlc] wie
Adam Ton Eva: der Stnhl Moni» i.it im N. T. der Stuhl IVlri, Kva dio l'fnnnig-
krankheit Es .gedenck ihm kuiuer »ndors danu dass die Warhuil njl Itifhc bab,
«der kein bl«iben<le Statt, «ondem ali das Oewild in den Wald von einem Land
GÖrlltcer HtiiitscttrSnan 1&64— I&S7.
241
In ilu Ander etjagl irird': ltj«hm aollen wir, nicht um du Leben tu rotlcn. «ondets
unser Wsrk »i vollentteo, Fruihl ru blinken; die Ernte Ul die AbomUtundo. der
keiner ouirintieii mitg. Liii dein liolme dtis ÜBrodcH tu «nigalien (dem Erbfr^snur
der ll«llküchlv), tog «r nucti NaMretli bi» um die Stund« der Ernte. Ein juder der
>bo fliebl, Roll eil) Nuarcnus beiiiaeu.
S.167 Aulsleguiig des 3. Capitols Mathoi, durch Heremit&iii :
Summarium.
Hieriiin werdon begriffen das leben Johanoiii, vDtl die beUeugung
»oiiiur warlieitt, durqli don I'rophotett EnuiaDi. Sciu gowundt,
Sein wonuiig, sein Speilii, Sein luer, Soiii StrulT [i'J, von seiner
Taulf, Predigen, von der Axt diu uufT d«ti haum Abrahae gelegt
iat. Von Erste Abrahae Verbrennung, Von Scheidung des wej'tzens
vnd der Sprewer, Wie Chiistu» von yhtn den Tauff emprangen
hatt, von der Tauhoo, Item was der Tauff soy, was Toiiffcr, wiia
prfldigor, wa» wüoüte, vns LocuHton, v/a» dto «chreyont «limine
wy, Wa» coniitirii, wbji poonitoDlz, Was viper geschlochl, Wm
der xiikiiiilTligi; Zorn, Was die Stein daraus Abrahamit kinder
erweckt werden, waü Venlilabnim, Was der Tauff des fewers
rnd der TaufT des hejligeii Geistes sein.
FÜDf«rlel Slüuk werduii iu dicatm Ka|). begrilTeDi es iat ssbr wichtig, eine Aus-
lei[crin ellichor Etaugolien, nfttapullicb butroirt^nd die Gawvlt der SchlÜHset PetrI.
der Kirche luid der Apostel. E» schtlesat iu &ich deu gnuieu Grund eines jeden
iiabrliartSg|eiiOb'i«ien und gilt tu «rkuuuvn dai Ungeiiefer der Schi &rige Levis tlian.
1] BekoDnen, foenitentt, Taufe u. Täufer. Keine Beichte oder KriÄhlung eiuielner
Sünden, tondoni die KrkcnniniM nasorer Sündhaftigkeit und Unzul&nglichlieii,
Wiedergeburt und Bekeniitnl«s des Glaubens; die tolgcmlo Poniiiieni ist auoh kein
C«ougllian (ür vergingen« Sünden, keia Beuhlon, sondern ■llioil in d«t neu«ii
Geburt Ktebo In Bm und Leid bis sns Ende der Sande widenlehend, die Vetbsr-
ruog ia der WkbrboiL DI« TsuTo macht uns tbellhaflig der Oonugthuung des
l.sidon* Christi luid wftNrJit alls Sündeu sb mit »chlvcbtem Woiscr; nicht die Taufe
des Stuhl« Polrl durch kraft ihres Segens, sondern nur gemein kiitcr Walser auf
die OenugthuDOg Christi; die btoedlctioiiM sind ein Kbe<~>ttiachar Itiugliiubon.
3) Pr«dlg*n, Wötl«, «cbrelend* Stimm« Johannis. DI« Predigt »ei gingen die Ab-
|^l*rei, die Irrtliümtr im Glaubnn, nicht gvgsn dl« Sünden, die die Tnufe binwog-
nimnil. Nicht die Einöden der MnnchnKcll« sind die Wüaie, sondoru ein grünender
btübendvr Qwlen «ull den {.leibo« niid de* Teufel« Wollut. ,A11 unsere Vernunft,
Sinn und Godsnkcn «ollen bei uns lodt «ein, aladkiin Icbsl der Geist, der schreit in
der Wü'lo «eine« Leibe«.* 3] Proj[onlax Ttpi^rnruni. Locuitac. Im Apfel des Bmom
des PwMlios«« wnr der Leviatban, ans dicai-« Kitnnies llolt iat der Slubl Uoui und
Peiri geüpimerl, too dieiem Daum dunmi die progedie« tiperatiim in all ihrer
7.!er und IloRiuih- Heber Iiociutu igL die Stellen in d. Psrac.ForscIiuugen It,
S. 116 Anm. i) Zwei Taufen uach der Taufe Johaani«, VentUabrum. Taufe in den
h, OaIsI rar ewtgen Seligkeit, Taufe nach Art der PharisUr nit dem F«u«t tut
•vlg«n Verdammniss. Bei den mit Johannis Taufe OetaulteD, wenn iS« auch dem
PlUTar ««blg«fallen, hai (jott n«cb die Wahl, ob «ie aiicti Uim gefallen oder nicht,
KrWh 0. Bdilkell 4. pHHdilwtiin Sotirlfna. IL 16
wi
IT. Theologijielieit.
ob tla In Hincm Worte lolicn. i) Im faarlon Lelicn Johannis die Seligkeit Miehent I
Ist lunsonst; •>r linl sclbil linrnuf nicht* gehnltcn. auch Iteiiie UofTsrth geuttt auf
Deine 11tjlif>iing unil RTiifung, Wir vpnüvnvn uns nichta mit der hlirtPHtun Regel.
Dor Toiifnl lint Jio hartpii Oiilfiii eriini'hl : diMo Werke der Gluisnorei «iinl Toufcla
Dicmi, lieii sio Goiteidioiisl iicDnun. Johnniici bot allein sdu Leben aui dem lieiaia
^{übrel und für nichts geachlel. (Darauf folgt «mt di« eigentlicha Auideguuf dwi
Texte», die aWuials la fünf Theile gethailt iüL) Johanae* liai nur Buiiwirkiing,
Taufs und Bekenutnlsi gepredigt, ronnilcutia itl nur in Keu und NiminertLiiu;
Beichten. Kaiten, Alsolviren «nd Äeutserliehkciten ohne UelunE. Chriiitux und di« ,
Apodul sprechen enohr rom Olaulieii als von dar i'üeniluiu uod doch i.it tiicliu ohne ■
die«, die aus Gtauhe. Ueb und lloffiinnK geboren nird: iu ihr «ind alle Tugenden
der Herrlichkeit Im N.T. gilt es kein« Prietter uichr iiu »her Christ lu. Wir haben
nur noch Varkünder de» Worte» Oi^lles, keine Kreuimacher, kein« ScgensprocliM |
oder dergk'it^heu. Abtahamü KiiidHchafl ist iildil« mehr oiitic, uur rechtidiaffiiM {
Früchte thuQ der Biuae. l)urc)j die Tatife «erden wir Iheilh&flig der GeuugtbuuDf ]
(Rus«e) Christi: denn durch »ein Leiden hat Chrigiu« gohÜMSt all luiscrc SSnda,]
allein da»» wir den (Jlaubou ertilllen. Christus hat «ich von Johanne« taufen lassen, '
um IU bÜNtien für die aller Uriiitr-hon, uicht für seine Sunde, denn er halte keine.
Auch er Int getauft niil bloHoiD Wass(<r (aus dorn Glauton an ,die gesegnete Tnule'
wachsen die lauberischen S«cton){ damit ist er «ingegaa^tn in das Leiden (iir uns
alle: darum kam die .Stimma Golles vom llimmel. Johannes hat der Tanfo nicht
bedurft: denn er ist nicht nach dem l.uuf der Natur golioren, sondurn ans Gottes
Befehl .eiempt und heilig mit gorali gemacht'. (Bandiiotis: .NotB: de nalluiiaie
bi virgini»*,)
S. 214 AtiTsIoguiig dos .4. CappittiOx Matbei, durch Hure-
mitiim, Suinmai'iutn.
MattheuM li<!gr<;ilTl in ilicKoin Capitlol, das drGyfacb vcnuchon
des Teulfds gog«ii Gott, Uarnadi die waudluiig Chrittj durch
das GallileUcIie landt, viid do!<.ielljigt!n tnocri.\'', Dun uriitUTi Tlioma
der predigt Climtj, daraulT alle predigloii ('liiiiti beKcldossen
wcrdoD, Von der berulTuDg Pctri vnd Andrcaci, Jacobi vnd Jo-
hutDiK liiri das Apo^lolutli, das lob C'hmtj in Syria, delHgleicIicn
daa Kulaull'oii dvr zuliu .Slodte vnd des jüdiscbeu landen, Item
was der (leist .sey. was die wü-ite Clirisli, Was versuchen. Was
das TastMi Chrirti, was sein JüURer. Wm das AVort Gottes, Was
Tempil, Was Nepthalin Zabulon, Was tta-iternus vnd Ueclit,
Tnd was tiaji Aiio»tolutU Muy.
Der Teufel »lolit uur die aujwendigon Werl(e, d.ia luivemüge konul er nicht,
doniui «olllB Oolt, dab« i'hriatun in die Wü.-ite ging und (astete, «as an sich un-
nütt war, alier den Teufel nureiien »ollle, ihn nu leriuchen. Auch wir sehen an
den ItÜHsern nur das Ausiseudige, darum hat Goll dio Feder, den Catalogus Sanc-
loruto zuschreiben, der auch das Inwendige uebt, nichl wir. Einen jegtichen Mhrei
lein Geist, den wir von Gott haben; die äuge na mm «neu Oeisler der Ordensregeln
u. >.w. haben keinen Werth. Tintt hiehl allein die Gciluld nicht die Werke. Wen
Gotteü Ciuial in diu Ordensregeln geführt h.il, der soll sein Gelübde haiton und niehl
«un dem KlukKi laufen u. s. w. Jfder soll die Versuehung, darin er ist, geduldig
G<'>rlflt«r Bandschriflen 1364— ISGI.
343
tiAgeo: anoh Itönch, Konn«, FrclM, BiKchof, Abt u. *. k. küiin«i), sin aunweiKlige
IHbx« tietrachtM, dem inwuadi^cn Mirnt^bon des Triig«» diMor Wördo kein Dindor-
niis zur Sdiskoit liililcn. Buhnltn ilnn lanctii H«iixchi?n rein iiiid Inutri, kg Ihm
kein« KutlGii ua, xelt ihm kein lliil mu Srlicüron unl. muchc kviii N'oiir«n aiis ilirn,
Ca airrt ihm ilia Narft.-iika|i|)nii in thfiui>r nnkouimDii. Iit ci aber «ach. dall der
lauere Meusvli I'a|ml wird oder ein Uc'inrh, (tu* ut d<.>r Teiifol . . . Dsr t.eili wird
1011 Brod. der (idiil *niii Worte fiullot. (tu[[ iiührEt leine Heiligen
bsriicb 'ihne alle ti-ibliche Speise. Voa liicAcc Nahrung dei Wort ünttes diu
In Rlul iio<] Kleiat-'ti wird, «ollen wir in der Patiiuu de edena dumioi or>
klaren und eucb iusondorh'it neliuten halicu, wo Diich dasiiolbe tu
liandeD stüdl, cruKliicb *u TcrU'»uu. Wann allo» Koru auf der Erde tu
gründe (inso, kunn uim Gull deunucb ipeiien. dnruin aolleu vir iiiclit BOrgfiillig
aein. «ie e« aiiT dem Felde stebl Das Aiul de« A|ii>3tulals ist nur, tu ver-
künden <\an Won Gi>tl*e, dadurcb daa Volk lu deu beiligen Geint kommt. Die 10
Slärfle liedeuleu die 10 Gebole, in denen das Vulk scbon lorber wstidille, ehe m
Chritto nachrolgle; deuu keiner (ul|ret der W&hrheil nauti, er habe denn einen Ümnd
Lieb« lur Wahrbeil in >ii'b. K-^iuxr wird eiu Jünger Chr^iill, er habe denn
ein I.Sebe in die Wnlirheil in ihm »ml der Gervchllgboil, aus wulcher ihm
nachfulgel ein grunüer Ihen^t derlei hi),>ei>. Danitob einer dem Hehlern der Wahrfa«it
iniMfl, d«na die üeio ist. Aiiii deui (ulget die KachfolKuni; ChriKli.
• 8.220 AnTslegiing des .5. CapUtels Matlioi, durch ilere-
milnin. .SummArtutii.
Ili«riun Ito^reifft dur Kuungclist .^- »cdikuit, Stigl das die
ApiMld siiid das SaltK. vud meldt darbey diu fuUcboD ApoHiel
tmy dem tummon Multi, II<!i)it Liudit der Woldt tirfüllunK des
(icBPtzo!* vud aulTlr~iKimg, Wie die geruchtikcit, \Va* Ofiffeni, Voo
oiiiikeil atiir din^iri' Kidcii. die vertiott im Icjbo, viiud liebiiug
d«r i^eehl, vom reohteii Auge, von ^chidung der Kbfl, von
iwliworen und bchühton [!-']. von vnbillikeit der vefgloiobung inn
dor SlralT, vnii trow bewL'isun); der l-'cindda.
ti«llg slnil die Anuon mit dem Gelnl, 4. b. die liemungeiien Ainien, nicht dl«
AtmOTeiifreMer, Uünche, Nonnen u. h. w. Von der Seligkeit der Reichen Ut nicbl«
lU koCen. Selig Kind die da weinen, die der biillini'b« Drnehe ton «egen de>
Wollet fiolle» peinigt, nirht wegen aetbsl gonicbler t.cidcn de« l^elbM. Selig üad
die mit dem reiiieri iUi):pn, die du Heben den Ntcbnlen allein aus gaiixem Irenen
llerMn ungefilichl. S*lif «ind dio Ulldeo, wiewohl andere rrrdenliti'heu di« Snafl-
iBihliigen: gemeint *ind »bor die kein hafte» »Uinigci llett bubeu, die künnen
Code* Wort In ihr tlert (oMen: nicht die Uildigkeil ^cgon uider« i«t hier gemntnL
tMlg »lud dit' lUiinheaigen. die nndern tliirniheRigkeil mitlhcltva, doch nüht da»*
•I» die Wniku thnn,*«nndern der GeiHt. ^litig lind die Friedtainen. denn wo Kriodo
bl, ito Ul Gall. nicfal die da Prieilcn ballmi am EiKeitnnii odrr Klugheit. Selig
flUliI 41« da bniigeit und diimlel nach dor (icrcchli|[k*it de* innom Homdien, nicht
iIm iMMeni. Den innern »oll duralen Keealliff nach dem (ilnuben. der Lieb«, ilw
BolhuBg. Selig lind, die Vvriolgung loiden, Verfolgungen, die dem inwendigen Hen-
Kben ifnUteben durtk di« )iuuer«n Werke; aU ob Kaitcn, Bclcn, eheloi Sein die
8«Ugkeil Tenllenea könatt. Die Verfolgungen leide geduldlglich, bebdie den inixa-
IC*
t44
rr.
4trTMU«Ml
Cfmtm wU
■M M BMfei^ «r Wirt |*M«f . (Di*
(OaAtft i» ii» mim df«! m4 4W n««ua *ri »«B^iteB nMBMi («WmJ
9tw* in MigMiM ib. («MtaM Tokw MsW OcmCm nr Sdifkdl 4« A^mM,
<JI* M«!» M< U( 4ot K/^, Urtt ^v WdL Dto ApMMl MffM 4m SUi ta im
Unin «nd Mb«« -Im Volk ; 4wKk ihr Ucht vwiIm «k TöAm MgMlaiK. Ikn
|M«m Wiflw MlUii |*hIim •tHra: iM Uw iM Ihr Warfe, 4m« nn iw M<Mctw
I« 4m W«n OMtM M*f>. Dia W«r|« <kr UbAn ApMM «Mm alelil mI iu
l«Mm ÜMMdMO ; fMUn, <ial bvt««, hH Kr«iiMB fib«r iu FaM cMm, 4I« pnbtR
Ihm Abfon. Chriatna «Ül nicbl dia latMna Varha da« l«lb«a »m UUm ■tnJHi,
«iMilani ar altl dm Inaaran Maiuchatt ilrafan fn dw 8mI. Wir Mika 4w OtMtt
ln>*ndlf arfAItan. ('hrlxai itnri nicht mrftn dvr MMIcfcaD Thu, (Mi4tra *«C«o
dar BaflarktiiiK <>*• OalaUi. Ol* Todottraf«, di« dar Ricbtar varUnft, in ucb
t*t>n Odiioi Wlll>n. Ifai Opbrii aaf d*in Alur Ut «ta du Waifas 4m tntmn
ÜatoM; kMDM itl ohnvflAnda UBd kalMr biui ülc TcnÖbfacn, dio « beleidig IiM.
Dl« Klia lirlKJit aur lodravhana I.iaha: aina unrnichlbarc Eh« kum ^t«chio>l«ii
■«nlan In dam ebadehati )Vtrb, «dar nkfat In in Nothdurft dar Bba: di« Noüidurft,
4ta tut r.lali« Id ilar Rh* arfAlli »oll ««idtn, mII aliattit inucrbrMhlich MJn. Wenn
dM liiMara Anita dam Innara Aug« AaT|;amIw gitit lur Vardarbaba dar Saal«, lo
r»lii> dH IvMara Kttgt aiu; ileiin WMar mit «rbündetam Ai^a *n1 Brdan gagang«»,
>b*r «•baiiil goii iIiniiD«J. HoIkI Jm itmera Augn du kuuarB Auge ta »ändigno
Saban, tu lahllaMa dM fcumipr«, obcima 1*1 m mil anderen Gltedorn AuMoriich und
Iniiarlleh. Wir habvn keinen hobn Willen .al« de libero arbllrJo gonteldi
vlrilt'l vir iilnd gnbundan In Cbriittn tu lebon, dnnuu lalinn wir ksln (ietiihde
Ihlllt. Alle Kegeln und firden lind M\cb KMcbworcn, denn wir Hind KchiildiK. rnlii
■n lebeni mit «m «jr nnler iiuh «iiiaiiJor bowciM'n, inl ein (rcior Will«. L'nüpin
Kp|nd*n aulliin alt nlibl ui<lumlra1>t<n. uichl Raehe um Itncb« üben, londoni Geduld;
Vur (lerlchl nicht um tuillidi (Inl leihton, Itecbl, Slouer, Zin« u. «. w. über unK
arf«>i*n latunii, iilrlit wvlrlien lon Ooli. der lür urnt «orgt.
Mir liulil Kvliorl das geasgt iot, du solt dein Noch8t«ii
liolipti olc.
DiciM) l«lir ('limti, laut ntli^in &ufT du, dsä wir mitt nicht wiJcr-
ntri'li«'!! Mdl«n viiMoni roiiidcn, wifl nngcKoigt ist, aonderu dit-
»«Itiou licboD ■Ulli der vroaohon, da« »iu viis den lohn lUO Taltig
»iBclioii gtfgen Ooit: Wie wal dx i)lo gosutz liuilb, doo D«chst«n
III litilivii M ri,'<«ht, aWr nit vou weKön dei« loitlicben gutts, das
er dir «noiitl. Soiidori) darutnti mll ich yhn desUr tD«r Helxin,
aWr Itiit (kn lniii>ni uuDacilion »oltb üid hnssen. damit er yha
tlil iM'flpvIt . AWr von drr livho in gruiid zu redeo, wie tVw
bwlrbi'u ai>lt, iiit |tl«ilMionM:]i, ato, äo wir «in«o lielwo, voo
I
Oöflilicr Handuchrifton IA64— 1567.
345
MiiKw guttM, oder frenndUüIiiiirt Wlion, oder gosolläcIiitlTl, oder
eins Eukunirtii^on lieiK die lieliä ixt nichts, dann du wartext
dor buIoQung, von dem, den da lieb haat: Sa du ein voikomne
lieb will haben, ho lieb ylip Inowcndii;, bpgor yhm jcuhellfea,
aill er dir, tla;^4eltitge i^t, die volkomone liebe ino den nechsten .
Aber dx wir volkommen »ollun sein, hoI aIso venrinndon werden:
Das Gott vna Heb halt ohu all vnBor giltler . vn-i zu gloichcr-
weilä wie er vus lieb hat), wie «r aeioeo aohn für vns gencbickt
halt ian die Weldt, hatto lassen tödlen, AUo dergleichen, aolloo
wir iuQ der üolio vnserx neliesten auch aläü sein, von scinct
wogen nicht« an vn« spftrou.
Finin durch Doctorem Oitt auch, wollet mich damit bcfolhcm haben vnd
meinen diener, der «s euch autwort als mir
briiderlit'he trew beweieien, das ers aelbHt gc-
schriben hat vnd zubringen: Waa mir von euch
zu slohot. sol doitnaasciD gebnltou werden.
[leremiUim Nach donj
TaulIC'hri»tj 1490, im
Endl den Menadts
Marlij
1535
—U9b
[Spit^okchrirt:] den 2d. Decemb. IMH An. Juliauo /.uGorlitE.
Anno Cliri«tj .1525. ActAtiH .32.
Anntx .10. ante ebitum. 30(IIbd<1II)
Diu Datum MO» nach Christi Taufe (mit 30 Jahren) gibt das Jahr
DAcb ChrUU Oeburt 162ö, da.i ja die üweite llaud (von 159^) auch
samt dorn „Knde des Monats M^rz" an den AnTani^ libur den Brief an die
Wiltenbepger Kcforniatoren f;ei>ctjct hatte.
Der äclduä^alx „ßitt euch, wollet mich . , . gehalten werden'
bildet, wie oben schon hervoi-gohobeD. im Drucke von llilS den Kclilusa
dvH Itriefes an die Wittenborger, wühl nur deshalb, weil Stari« den
Kemmenlar tu den 5 Kaiiitel» Matthoi nicht abgedruckt hat.
hoH Oeftercn hat der Schreiber einzelne Wörter Keiner Verlage nicht
loHOD ItänoeD und zum Zeichen dessen untertüpfelt. Bei einer spateren
Durcliarbcilang iat dann die Lesung manchmal beHoer gelungen aod die
nene EntiiltltscluDg drüber geschrieben. Auch aonst aind. wie !<chün ku
Anfang bei der Bojchrcibung der llandsclu'ift bemerkt ist, hjiulig apätcr
Verbote TU Dgcn angebracht und kleine ZuHstzo gemachl und, uamentlich
so Anfang, vieles roth untenlrichun.
Im Ge^Dsatz lu fa.4t allen andern l'araceUischen Itibelkommonlaron
ist hier der Text. de-i Evanfl;eli.%Ien deutsch gegeben, »tatt wie .«onat im
Latein der Vulu;ata, doch niemuls im Deut^h der LutherVcben l'eber-
MUung. In den Kandbemcckungen werden folgende Schriften ParaceUi
tum Vergleich berangMOgon: Do aitivilate b[ealao] Virginis S. 214;
Do Votis slieni» 8. 2U>; F.ib. Psüsio du Coona Dominj S. 221; d«
lib«ro arbitrio S. 24«3, Vgl. Kopuuhagou Tholt. ll'J Itl. 1—38; 'lliolL
246
]V. ThcologlHchat.
35 Bt. 1— SO (anaero No. 107 und 120) und dio Erwriliiiuiig in diMii 3.
Osseger Veraeicbpiss. Einloilung S. 3!> No. (48).
S. '2bl~2b'i Ez FrApnenti) quibuidam inper Matheum Marc XW.
Terra motu c^t.) Diser t^nlliidcin ward vbi^iiiuliirliuli. drumb
zenpilt or die feUen. drumb lintt er die llergo vci-Hoticl. dant sie
nimmor ütandoD, nie sie gcNtandon Mtin vorhin, hau Goldtgmben
vnd Sylber Emt verschütt, daa da die ^^ctieUe äalomoniH vnd
dergloiuhen abgaugun »l^iDdt, vod no weit dio Erde gehet, Heiüdt
nio vodur xicli (^csunckcii. inu die Tiolfe dio vorhin alle sich
iiiifl' erdiMi «rüeigteii. Sopulchra clausa.) Sin Jodfr aulTcr-
Mtandcne Cörpel ist, gleichwie ein Engel durchdringcil alle ding.
Terra« motua Abba piilcr.) Mirrhatuni
vinum.) Die wein so da wollen brechen vnd abfallen, die
werdoD mit mirrbcn böhaltcn also werden sie da vielleiubt ein
üawren viid vi'rdorbmiii woin gehabt haben, da mti'rhuu und
n-ein verdorben war.
Ein ganz kurxer iiagmontamclier Kninmoutar r,a Mutth. '27 und 28,
*lltrcuM 14, der auch sonst mehrl'ach handscbriflliuh itrhnltcn ist; vgl.
,S9. 107 IJl. i'.H.; No. lüO Bl. 100.
S. 252—257 Ex »lio fragmento super Hatheum, XWI.
Magus.) Ein gelcrliT Errarncr bowortor Mann, seiner getortj
vnd kunst halben vnd woiJshcit seinen namen halt, mcr aber
die vngelertü vnd viinwcise, Daher die namon ontsprun^en sein
bejr dun hubraischeu K»bi, boy den [.atinis Ductorca MagiKtri,
boy den llcyden Mag! . Vbi est natur« Kex ....
Kuno EikltruiLg eialgcr Sicllon au» dom 3. Kit|>. i1<m U«Uhaou5. Christum hat
<attem AMtndoalca gtbiilii aus vhirat n«upn Ilimniul. (iolij, Weibrauch ii. Mjrrbnn
wndm ata QwehBiiki: für iin KüKlbuiteriu gefimst im Sinne der Mitgi und al> hoil-
lUa fär dl» Kindtdo, c> »ar über tiutiöihij. Auü dein 'X Kap. Unlth. werden dts
IiOCUtlM und dor »Jldn Dänin; beiprüL'bvn («ntorc diiai frOli«r«D Koumeutnr naho-
»tchend), weiter Ullora, ipirilu sonclo et iRiie, Sptewer, coeluin a|Ji>rIuiD und nis
«in T«ul>n. .\u.i Kap. 4 Vcm Utiit, Teufel, nos »olo pane, porubunt le nngeli in
atftaibuft und endlich:
... In moDtcro i'!ic«l8iim.) Da* Ut auch vbernatdrlieh x\i-
gangen, vin) doch verborgen Diabolo da.-* er nit veralanden halt,
wer Christiini tragen hati .seinem begern nach, dann yhm Koind
nilt alle Reiste bekant, oder ir aller macht. Der Zwcilfol lag
inn ybm, ob da ein verborgener Geint lege, oder »lunat ein an-
dora aul» Gott: Da nun Diabolu» yha verließt, da tnilton dto
Engel XU ybm d. i. wurden sichtbar dio vorhin vorborgen waren,
Aach dies Bruchstück i.-'t mehrfach liand^chririlicli erhalten, meidt
mit dem vorhergclitndon xii.>amui(;u go«chncU-n (vgl. dio dort geuatintco
OörliUer Unudüdiriftcu I5(i4— 1567.
247
Htcllon nad No. 95 BI, 26 — 27). Ifinein der grösseren ]!ii8aintiioiihttii-
gCDiloa MKttlieui>ki:itnmootare, die wir noch treßen werden (No. 8!) u.8. w.),
Mixl bcido FrogniLintu nicht «iilnuiuirion.
S. 258—307 Ex Libro de Tempore Lftboht et Bo^oiei. XXXII.
Wir sind anfongliuh xur Arbeit oit lioschaß'oD. Aber durch den
fluch suiMiM'linlb iles I'amdeil», «ur arbeit verordnet .... Ürumb
schicke sich ein Jeder dermasHSD, dos der wille t!otto» hie luff
Erden bein ybm errundon werde, vnd nsch diesem Inbeu ge-
»tollot werde zu den boylitten, die solche mala aeeliglicbea
gebraucht bubon.
Stimmt mit dem Drucke in Balthniar l-'löter'ti „PliiloHophiae
magnae liaclatii* alifiuot" Köln lölH (Theil I No. 8« uud 109) S. 49-68
ziemlich genau iiberein. Ji^denrnlU .«tand Flöler'.t Yorlngö unserer
llnudächrilt sehr nahe und stammt wobt au.H demclbon «ohIeHischcD
Qtielle, Huscr hat dies Bucli nicht aufgenotnmoD, weil a^ nur „Vita
bcata" gehöre, wie oben S. 235 mhou bemerkt ist. Iluodschriftlich ist
dies lluch nicht weiter erbalton. wold aber befsiid tw ^lich in Neuburg an
der Donau (vgl. Kinleitung S- ü) und nahm im Original 8 Blätter ein.
AVir haben hier und im Druck tiur einen Auszug (wie sie uus iin
FoTitcnden durchgehends begegnen werden); der ursprüngliche Text
JHt uns von dieser SchriTt nirgends erhalten.
S. 267-279 Ex Libro de Thoro Vidaa et Vii^e. XXXIII.
Ino allen (■fschopffan wie eins daü andere geberen soll, da muls
Vatter vnd mutter «ein. aula den uweyen wirdt ein kindt. Als,
ein iglicber Sam ist ein Valter vnd die Erden ein Mutter, »o
der 8&me kompt iuu die Knien, .so i-it er inn der Mutler, ilxt
Mt gebcning des.selbigcn* kindes : Wie wo! der Baum ist der
Vstler der den Samen trogt, vnd der Same ist vnd bleybt ein
Same, wie er natürlich goitsen wird durch den Manu inn die
Mutter, Also wirdt er da eingeiteet : Vnd gleich wie der Vatter
auls der Mutter we^tit d. i. der buum ault) der Erden, AUo im
gegonitpil wegMt die fraw auiii dem Mann«, darumb ist sie vnder
yhtn : vnd wiewol der Bunin wag!<l auTs der Erden, so ist er
docli vber d!o Erden, also ^eind dia Göttlichen geschöpIT.
Ib JÜino GtschO|ifcii i.it eiu l'unr lutuuimvii gefügt, so mii'li im Uciiacli«[i, Im
Schvtiu 'Im Aiiirtalclil«! ««nl«ii ilio Kiuder enviigi, go)>or«ii, vnofta: da» i»l bal
den iuieh«lich«D nicht Jcr Kkll. l>ic bbc Mi mii Angsl um! Noth. R«Upi*In aas
d«r Naiv. 8« w«uig der Baiiin van der Erde, »o vtnlg bann tt«r Unna vom W*lbe
fcttbitdea worden, oliae dau beld« verderbca; drr cliiilg« EbMiih«iduag«gruad Ist
der Ehtbrarli der Pnu ««fen de» Betrüge* iu Ata Kimlirra, der iMio) Usiino «»•
Btügtkti iit. l'vber dau eli«br«cheii»cliaQ Huux gvhi du L'rlbcil tum Tode. Eialg-
k»it der Kbeleul« die grSMte Fr»ud» suf Etdeu. Vcrlkel via Uaiiii seia W«lb
248
fT. Tbeobg[»ch«>i.
lua Chriili willts, «eil sio ihn an dar Snligkoil hindorl, so i*t du keine Scheidung,
(Ondora nur ein Vdilaiatin.' Dar lUnnn führe die Frau zur Soliifkcit .ikiiu sie Ut
eine halbe Crtialiir*, »ie niniinl Leliro und VorMId von üim. Die EUcni siud lU'ii
Kindern ein Vorbild. Wichtlskeit der liäuslicben Eniiehung für das ganze Vnlk.
CViduttl Der Wittwenntaud bcidar OMchlorbWr sii beilig, e« »ei noch eine Eha
mil dem AbgoKehiedenrn im Himmel, (!oll Imso dein Irdischen Tbeil Friede und
Krendf wio dem im tlimmel tu ihuil worden, darum *olle der Zunkkblelbeudo die
Ehe rein ballen. Eino jungy Wilwa uder Wjlwtr dürfe wieder beiralben, sfibst
■Dehrmalü, aber um »o streuger »ivb boMteru vou Hinein (ioiuabl lum andern clo.
[De Viritluibna] Die Erwacbfiuuen boidur OeicblvL'hter sollen die lU-inhGit dor
Kinder in der Wiege bewahren uud streiten roll der auguburneu Nunu nnd ChrUli
und der Eltirru Kelaplel folgen. Wenn sie sieb vutschlagen der güttticlion nnd
naiürtichuu Valerscbsfl, lo konmt anii der Hiille dor Gelat Tiiveles des Splals, Bot*
s&ko der Hurur«! und Belldlna ihr Snufforai u. 6. w. und o« onUl«lil eino Vereini-
gung des Loslers der Natur nnd des bi'iMn Geists. Drum «erden die Kltem
ermahnt, dus tia die Kinder lur Arbrii und nieht Tur Tlotlshrt u.*. «. erriehen.
Dnimb bleibout yhr Kindcf iun dor ScoügVcil ewer Ellern . . -
wordt yhr aber nach iler Natlmr Icbou nach der Oowtur ein*
gobcG, Item inn dem wege der vp{iigi?n vnd Stul dor Pestilentü
kooim<M], ao wcrdenl euch Rwer Eltern nimmer kennen, noch
ZmigDUii geben daä yhr yhr kindor iteidt : AUo ir Eltern, wonlt
yhr uitt bin der furcht G: b]oybon, die ein anTang i»i uUor
weyrsbaytt, dia Icinder ehn ergornuß xu orzibcn. So verdttin-
ment euch selbst vnd ewcr kiiidcr vnd aber kindor.
Wie die Ueberschrift „Ex Libro" bwiagt, haben wir es auch hier
nur mit einem Auszug zu thun, dor un» auch anderwärts mehrfach
crhiilton ist (No. 88 BI. 352b-358b; No. 107 ßl. 53— 5i)). aber Dir-
goods die original« Qe» Uli, der ursprüngliche woitlüufigo Tftxt.
Vgl. auch vom .S. 37 No. (3) in den Oiweger VerKeichnissen.
^. 2711— 2») Ex Libro de BeUgiODe perpetntu XXXIHI.
Alle gaben so vn^ von (»ott geben »ein, sollen wir sooligHch
brauchen, nit ecoutra, damltt wir Gott mügcn rochenschall't thun
ilarumb [?]. vnd nitt verdampt werden, drumb sollen wiiii aU
vnser kreats seeliglich trugen, dieweyl wir daa wiasen (auls dem
Pftradcyfii) gutta vnd boMC« gabrucht, darumb mag es wol mir^-
braucht werden, darumb liMt vns Gott seiu Gesetz geben, damit
wir nicht vom Kechlen wege weichen Der RcliRioQ
aein viel, die ich hie nit alle erzele sondern allein ein anleit-
tung geben, hie erzele ich die Religion de.t Geistci d. i. das
Aposteltmt^ die Facultas Modica PhiloBOphia Astronomia Juri-
sterei Rhetorismi, Religionos Improprios, als Musica Alcliimi»
dcketAns etc. Die Religion do« Geistes bott 3 leyl, die Pro-
plMtea sk'iud iu JoIikd: Uaptista ti^rminirt, die Apostel deren
OörlitMT naiillüchririvD Ih6t—li67.
243
seiaA 12, mit ettlichan mitgeHiillcn Paulo Stepliaiio Dariinhn ek-,,
die Heind auch ab|;anReii, darnach orstanden die Jüngur, dio
soind vcrküDdor dt-r Oboreu 2 teyl lore, inoRen itnproprii! iiiicti
Proplicicii tfciiDRi wordoQ vnd Apoütelu, uod qui Buut| scd qui
hin nobis proponuat, ..*.,,.
iDh Ugnn Cbrixlo und rlco Apnaivln. Wenige tlnd MMnrn&hlt, drum «onkii
fUSk BiiSfiaaen mUitintucliI, «io die der JuriKtcrci, daran Grund dia )i. Schrift
Hin aoHtei die IknnhertigVeit wie Ijaloinonis>. Sie «orfnn den «riton Slviii auf d«u
Sünder, der Arme unlorlluiil. dtr llek'ho gewinnt liie •tnhn Rlieloricn ist verilM,
nicht Verblümuiig der WorU-. S^i^rnng der Lügen: weht gegen üoll d»rf si« y»-
liniiehl «crdeii. nolil aber iiir llnterKtiisiinf; der Ulirigkoil. Wenn dis Religion
TAU Wege wutdil. ßllt nie in div lüdlüehe WeUlieit, die nichts int denn Narreuwerk.
()«ti iit diD Wtiülieii, bei ihm si>ll >ic gvtndii werden, luv seiner ScbiiJ und Inven-
tlODitiuv (innere WeUlicil tiulimun, ein jeglieli«f wi« er liudftrf, viel oder wenig gihl
Gott «itiom jeglichen, l'iuer Reich ist nirhl von dieser »elt, diruinb brauclien wif
nur S|i«t» iiiidTiank iiud milsgen nns reich machen in Werken, dio uu8 nnchfclgcn.
Ilavumb nit dwi mensclion wolgefsllen. nit Irdisch reich sein,
Mondcni himmlivch reich Nitt Irdlvcli gidort sondern (iultüch
gcl«rl, vmid all vosor Religion bruitchun, dninit wir Tor Oott
Mt«h«n nititfen frölich, denn die gaben w vns ßotl gitiet wcidfln
vrui nachfolgen inn das F^wiKs, vod woa aututurhaili gcthau inn
die Ku'igo vcrdamuni; . Dann bey dem Iloclistcn wird ein iglicber
Kinminirt werden.
Der Toxt dieser Handschrift bildet nur einen sehr magern Aus-
51UK eines Theils dauon. wns atiderwürts nia „Liber do" religione perpD-
lua" orliuUeo iat, wie wir beim L«id«<ner CodKx Voiwiantui 35 (No. 81)}
Bl. .')02ff. und im Codex Palut. 47(1 in Heidelberg (So. 90 Rl. 80ff.) sehen
wenlai. Vgl. auch No. 107 Itl. fi9b und 101 HI. 131 IT. und in der
Eialeitung -S. II und '^'i. Vebiigean beri'ihit ütch dicH Buch De reli-
gione perpelua seinem (iedunkengango nach vielfacli mit dei* „Cyclopaedia
I'aracelsica ChrisliBna" (Thcil I No. 2Üö). Weil sich der Inhalt oiiseror
Schrift, z. B. in der hier gan« ausgolnsseocn .ReligioD der Arznei",
veiter vom Theologischen entfernt, scliuiiit uniter Schreiber gerade bei
diitwr inicrcManten. Abhandlung ganz be«ond«r* gekürxt zu haben, j«deD>.
fiilb mohr aU bei den and(?rn i^chririon diesem Handes.
S. 281-286 Bx Libr: Prologi in Vitam Beatiun. XXXV.
1^0 iglicher io\ trachten, dm er aulTHcdeo uey das er vil nach
seinem tode »ein, der guele bscdo ist Oott, der b5se ^ame der
TealTel, der menBch ist der Acker, sein hertx sein bäum, sein
werck »ein fruclit : Wie «in guttcr Mensch mag böse werden,
Also ein boMor gutt, dann der Somo regirt den Acker vnd int
8oin Ilon-, Alle meawhen min »iit Acker wcdvr böla noch gutt.
250
IV. Thtologbcbw.
»ondern «in mittel», Ist gleich wie ein wuscr, was farbon
darein f«ll«a diu forltcti das waMcr : Der rneni^ch hatt dos
wrHHcii ^utU viid hüite» ituüt dorn Pamilils gcbi'acht, daraulT
stehet bey im welclieii Samen er iiiitioiiie, gult oder böse, Sein
gewisML-n ist seiu hcrtz, ynd weyls was ylim aulf beyden teylen
drautr stuliot: Driiinb wa« inn de» Acker feil, feit niilt dos ucl(«r«
willen, Duuü dieser Acker ist nilt viieiilplinUtliob, nil uliric ver-
nuiilTt, iiucli wetio ihm liiiugert das wirdt yhm : AUo üoiii vielcr-
ley huDger xnni ^utton, vilerley liuugcr xum bösen, dober kuinpt,
So viel baupter soviel siim.
Es gibt keinen freien Will«n (lim Bösen oder Outen, Ootl mtua beide geben.
er sll«in ist frei. Ootl kann UclielDiitou wiliindeni. Annehmen k&nii der Meosoh.
wie ein Ai-kor. vna t'r will, ilarin Ui er frei: wu er aber aufenoaimen hitl, du
wirkel in ibin. Ooit oder der Teufel. Der Narr winl für soia Thuii niclit vennl-
woilhch geutncht, «ohl aber der Witzige, er muits eti mit d^r Septv bo/ahlen: wo
bleilit da der freie Will«? Im sellg»n Leben haben wir ihn nicht auf Erden, wir
kimnen annahmeii oder nicht, vas Gott in uns legi. Auch in lidihcheu alehol der
Ruiikei hinler an» und beschränkl uni«rn ftuieii Willen, Stohu wir In der neuen
(iobnrl, %o ist der ncua Moowh den allen FrurliU Die noiip ('reolnt hui Christus
nurgorichtei, dio Wledergobun durch den Glanben. Pin alte Ccnntur fiotie» dos
Vater« Itl inü Viehische gefnilon, ihr gilt die Predigt der Apostel. Proph«teii vnd
.lnng«r. .Ich ii:hreibo hio nill den UngUnbigen oder rnwis-iondcn tun Chrinto,
gib mii'h keinem Lehr vom Wesen im seligen Lobe», dann nil ein Apostel oder
dorgteichen l)in u'h, sondern ein PhlloMphus nach der DcutMhnn Arl. Allein den
ChiiMen, die nit hören nollen." [Am Rnnde »tcht hier .Multa liinilia bis inuenioR
in Pnicrallone super 4 F.uangi folio 205 et SOG In jiarl« 47. [f (|uaria?] De Coena
I>Oininj frag.* und mil anderer Ttnic bclgetelxl ,Vo)utnlne VIII*, also ein HinoeiH
■uf llaiidicbrifMnbllDdo, die der Suhrotliei bonuUte, die aber nicht auf iihb gckommeo
(Ind. Üio Vorodo über die vier EtangcHon iit bei No. W abgndniL-kL Vgl.
auch Par.iceUiufundiuugcu 11 S. l&T.] Er mulde aurh nichl alles NTiibigr. ilo« vor-
Uliige er nicht, ChriHluü habe das gelehrt, er nehme allein die Inthümer vor, die bei
Christo unter den Uvtauftan nicht Haren. Im leligi^n Leben i&l nit'ht jede Auslegung
snr.unehmen. nui der b. Üeisl beruft zum Auslegen oder .Schreiben, diir nicht jedem
Doctor eder Heister zukomuil, Der Gelsl goistet nicht in vielen. Ein jeglich Ding
bat seine Zeil, die stehet bei OÖII, früh od«r spät, vor der Zeit soll niemand aus-
brechen. Uoll iit der. der einen fliegen lüsit, er habe flüg«! oder nicht . Sa du
meinest du (tili hoch bU in den driitcn Himmel i^edogeu, lo bist du nil iibcr du*
ßru auf dem Felde aufgawehel. Ilrum greife nichts an bis du die b'ruchl in dir
fShlceL Biitu berufen ein Buch lu machen, ei itird nichl verriuuit werden, so ei
00 oder TO Jahr aoülehet und noch IHngur: emp6ndesl du etwas in dir und gehet
in dir um. nchnelle nil tu bald, es wird nil dahinten bleiben, allein bitte du und
klopfe au, dann du wirst ron den fliegenden Ucisten belrogen. Was sein soll
gehel aus dir heraus, du «eist nit wie oder von wanucu oder wohin es will, luJein
findest du was du nie gelornet host oder gesehen. Ut ein Licht in uns. tiu hats
Oott in uns gelhau, unser irdischer Scliulmuistcr uii; dmmb thats Goil nil vergebena
in uns, Üt will, daa* es tu seiner Zeit leuchten soll, «at aus uns soll, koupl uns
GSrIilxer Fluudnchnft«!! 1964— l.'iG?.
251
niiwJKKMid, uiifct-iuihl tinit obnv ihm oarhiniKlFlIan. 7.u nniin«» Zeileu liat c» ttol
Schicibeiu neben, ilcnn nlie i^t lUe Si^hiilo der GAlchrtfn g^rkhlcl, wann oincr
lierfür bciobi mit einem Arjcumciit, ko i«t nin t'''^"*^'' D^tiffe cla, (Ällt »uch dioi»,
aber «n Iclilon lorschineUon Kie, ilanii o» nutui nit. hUtlen Jtir ArlioJt wnhl enparl.
[lifo Üiul iliueii ilu TMiD'iitii« I.ichl. Die Zeil niDiiiai Scliteibon« jal leiiie: ich durf
njt TcnchunDii, clus iili vcrlcckel [?) bab, o Jtt nocli nit gtpfinntia «oriicii, ilie
Werk iHn fIo J^cnj^niO meiner Aibeit, die Zeit iler Üpomctrie ht tum Ef&de gutgeu,
die Zeil ifer Attiitetci ist tum Ende gangen, die Zeit ilcr l'liiluioph» ist ivid
Bad« gangeit, der Schnee ineiaeo £lend« int tut, di« Zelt de* Sommer« ist hl»,
ven irftnneQ er kommt du weiM ich nit, wohin «r kommt du woiwi ich nit,
B* Ut da das »ich lange Jnlir tut aufgeiogon, So int auch bi« die Zeit lu ichr«ib»n
vom ««tlgen Leben uuil tutd ■■nif'iin. Selig und melir d«ua nelig ist dor Uonil,
dam Gott die Guadr gibi dpi Aimiiih. Wet Reit'hibiiin li<»bei, atohel Auf einem
gefthrlletieo Zweig. KIner doII dcui andern leidlrngeu helfen, sich (reuen und
irtlneD [ralt den Traurigi'u und t'n'ilitii'lion. Diencil nir lu der neuen Geburt »ind,
*i> i«t der Adel nlcliii. Ul« Gewalt int nit «ein. Ich ichreiho den Chriülen eine
Lohte, vinir chrinllkhe Poliiei: alle Iiohr, Regiment, Kunst n. s. w. lollen auf den
Bckniein Christum geaeltl nein, da» lit vom Himmel ktimnen. Wir »iud nicht von
den Froien. sondom tou den Khellchen.
Unnser Anraoj^ ist der Olautio. der beschleust dcli im ncrUon
wi« ein Schutt hin <.>iiicm liost^D, welcher ktimpt, domsoltii^ii
soll m'ii aiiiri;tM>i)orrcl worden, viid horfür gonoinincii worden, das
ist tt/t die lii>bi>. AI» dann «o wir dii- liebe herfluf80ohineD, wa»
dft im ttuhatx liegen, vnd wandeln milt aulT Erden Atiff das so
nÜegen wir wol hotTon ku der dfitti-n tugent eine gewinne HolT-
nung 2ti dem Ewigen leben, der nber die liebe nicht üucht iun
Reinetn acbats der holTot leer stro. Also ist die lehr gu^ndct
' nach eiuRuiig des )>1aubeiis, alloin aulT die üeba tu Golt vnd
dem nehistaii, daruutV die ]IoiruuD}j du8 wir vns xii Gott vcr-
aebeo, das itein leydoQ vnd sterben werde vniter erlüsung sein
zum Ewigen : Amen.
Die Hand von 161IB (zweite) hat hier vielfach Aondorungcn and
ZiBÜtz« gemacht, wabmcheinlich nach einer andern Handschrift (derea
Anfatiff »ie Seite 401 abxuschreiben begann!). Im Leidener Cedux Voss.
2-f int dem (ianzen eine kurxe Eiiilcituni; vorausgesetzt (die aber nicht
dahin gehört!), während das Uebri);« ziemlich genau JlbereinKtimmt
(So. 88), ebenso die Ko[ioutiagener Haudi^chrift 1 lU ßl. 00—62 (No. 107).
Alle diese 3 llund:>chriflen geben demtelben Auaing aua dem
im Heidelberger Cod. I'alat 470 allein volUtÜndig riberlieforten Original-
tott^ No. <JU DI. :!10— 322. Vgl. auch die Einleitung ä. 10 und S. 38
No. C2ß).
S. 280— 2!){) Ex Libro de Baptümat«. XXXVI,
Sacramenl dm« wort halt viel dolmettscliung, die nitt alle an*
Buuebmen, wegeu dun falsches so tlruulit eutsluliet, Eltliche ding
26S
tV. TbeolDgisch««.
Hcio dio ein ChriHt haben mulH wil or änderst oin Chtht H^in,
Abto lA die TaulT das enia ciosugühn iiulT den wog dos llcrrcD,
Kr.^l)ie)i inagDt» vergkiulion einer liofTfarbu, lt«m cinor Uololon,
einem OelciUbrieir, kleide elBtts Chrisloii wie inn Veten Tosta-
mento, ein weich ein Mtlbung, ein krigfxGiciien vnsers obcntlun
lluuplman (;iiristi, DilTürt in Iiot, Ein Irdischer mag abfnilen,
AbtT wir nit von ('hristo, entweder ewig sterben oder bey jhm
bicybeu ....
Ein Ordon liljur all« Ordun, uiitur» WrDic io du PriMlfrlhnm Chrluli, ein
Kusmiiclian, da» ewig »iilirvi, uhci« üpitvrnllnu, dno künlfllche Rri'xiuug ulmo alle
Ccreinänian, ein .'^pllal/fficliuii, da» diu I'ffiindu go«ührlei*lnt BIomps Wiw^cr, al>iT
dio Worte im Nikn>«n iloi Vjier», .Suliiies und h. G^iftp» mariicn «» mm Sukrannjut,
du «ölig mnrtil. Ohuo dea Gltnlicn li<iiiiiii[ kolner in drn IliinmDl. aber (nr di«
Kludnr. Taiibvn, ITnverotSiidigon niid ndtitpslirnnli^n isi ilia TniifB dor Itchalf lur Scilig-
koit im Srgnn dos Worto« Gottci. -So h>I Ctiriilui dJt Tniifc JuhunniH, die mir für
dio Vcrnijnrtigen iit, TervnlUl&niligl. Dio ^ritn Kmft der Taufo iit diu [Simso (il«
pL'ra''ri!< pi'cciitis), dio iiiiil»ro dai Wort lidito» bei der Taufe. Hit di'm h. liolit
wrrd<;n lio iflig, mit dorn Foiior tnrilaiDml in die Dülto. Zwei Taufen, iwei Wege,
Wuiiou und Sprou- Oeboreue Christeu mÜMOn die Taufe liabea, Heiden kounteu
früliet und beute befcahri vrerden durch die Predigt und »erdcu im Bcbindeniiiir«-
tnll« dar Taiifu nucli solig ebne sie. Die Kinder sollen Keluuft »erden. Von der
Taii(i> im Uutteileiti habeu wir keine äihrift und Ut doeb dem Glauben geinB»«: tja
(ilniibeii und ButuD Htehot die Tnufe auf den li. ßeisl. ChrUti TAufa i§t um uiisitI-
«illeu gvirhchen, uicbt CbrUU wegen, der den b. Geiül vorher halt«; sie iit ein
ZeuEDisi dor üotteKkiudHcbaft für un«. Die Sänduo vor der Taufe (actualia et ori-
giualia) werdi'Q durcb die Tuuf« vergeben, aber ukht die spälereu Sünden, die yer-
gibt allein die innere Taufe, sacraioentuin corporis et sauguinii ChrialL Wie ipi-
ritus suictui in ii<|Un sei, tuAi mun nicbt fortcben, suweiiig wie corpus !u poue: ds
int nicht um die nigna zu Ibun, sondern uin die tigiiala. Nur eine Taufe iat dio
Johaunl», Ctinstl, der A[>obt«l und uuuer aller. Alle neilereu Cur^inouten als die
Namen der Triullüt sind nbeifgliiubig (drei Kri'uto teblageu gebt wnbl blu). Wer
iui Streit der Religiutieu keine KInihoil otlangon knun übet einou Artikel, der be-
fehle «s üott und fliehi' )u »einer Tnufe; denn die Tauf« nimmt hin, w>* wir ukbl
«iMen und do>:h iri»»en «ollten, «In beeclilrml uns nie die Kinder; doch dürfen nir
nlebl na<hl&s»i^ »ein in der Lehre, »ondern lernen von Grund tin»erei Eleiteus.
Waftser und b. Gtid miiMon l>t!i»aiiiinen t«In, bei der fnltcbcn itt nur Wauer und
viel Geechwilti, kein b. Geiil in Tituf* und I.ebr«. Mit der Taufo iM das Gelübde
verbunden, Cbrixio naehiufolgnn ; an ihren Fnlehton kunn man also dio Taltt-hen
Christen erkennoo: ihnen fohlt dio Nnehfolge Chrisli in den Weiki^ii. Dm Golnbde
ist der Taufe Knde und bt dnoh iu der Tuufo; dann Anfang und Ende gebürcn
insHmnien. Die Taufe ist ein Riiigaug in den Tod und der Tod iui ihr Rndt. ßi(
in den Tod »llen wir umer Taufj^clübdu erfüllen. Die Aungieuung de« h. GoiMnt
am Pfingslfetle inl keine Tnufe. Der Goiit der PÜngilen und der (l«i«t d«r Taufa
i«t freilich derielbe Uoint, aber twei unterschied Hebe (iabon.
Der brauch d(w Tan(r!t ist Trogen den KnmoD de» TiiulTlings, et
dicere N[oniän] (dicueyl ibu ina waMxor tunukeii, oder wusur
OfrlitKeT HBn<tBcbrift«n 1564— 1I>$7.
253
vbor ylin schiittiMi iiacli ausohon der penoD) lob (laufTo dich in
Nomino P. F. et S. S. dahey ein pster nostcr rnil dlaubon
betten, darailt der Teuftling darbey bloybe, Et hi» snrdciuDt,
allen ander» ist Mctuschoti Zusatz, —
Da« auch dies ein Au^sug Jitt, geht schon aus d«m „Rx Libro"
hervor; einen vi.il .■lu.'^rithrliuheren Text, der als der urapriin^ilicho anzu-
sprcchoD ist. werden wir im Codex Palatitiua 476 (No. 90) 1(1. 314-33^)
antrcfTen; alle andere» Handachrilten bieten nur unoern Görlitzer Auszug,
Iifljl. N». 88, INi, <J8 und 107 und in der Einleitung 8. 36.
[S. 29ö] De Baptiatno etc. iJer 'rauff Ut ein Zoiohen üincs Christen,
wie ein krcutze eines Schweiuers, hatt abor dto vnilorscheidt,
■ das •(- 1"^ C'u<>r abtrennen, vnd darvou laulfen, vnd ein ander
H Zeichen machen elc mit dem Wa-soer aber nit. »o baldt einer
H nalÄ i«l so ist das Zeichen da, vnd or niBclis nue ab oder druckens,
H ao ist« schon ba-tchehen, da bleybts vnd kan nimmer TOm
H leyb than werden, das man saRon mochte er wer nitt nai'a go-
W machl worden : AUo kundt im alten T[üstamcnt] der Bescfaney-
dung keiner leugnen . . .
Zeichen» halben iit ci nur uin Wii>s«r nius zu machan: lu venaiebnsn Ins
B*^t«r d» Uauplmaons ChrUii, ßecliou.ichnft la Iliuu ülivr uü un^^r Thun und
L4MMI am jäag*teD Ti^. Christus hat den Sugon clor drei Naniva hiiiiu^ethan,
«alohcr Kinder, FAnJUttgi: und Ro»«tsone Tor dnr V«rd»inainit« bohiilnl. dio dou
Glauben bu» Unngel an Vorsluid nicht hoben können. Die Taufe Joliunnls xur
BUMc meint die vcrüt&ndigon Ernftehiencn: die IluMiR recht (hun, haben dadurch
d«n b. OciKt, dio andern das Feuer dvr Verdnnininiis. Alle mümi'U golauft norden,
iit doch auch rhriitnK un-t luin Miempol k^IauFi warden. Eiiunol Krtaiift i»t gciiu)(i
I unter den Chrirten Kiuderlaiifp, uutor drn Iteldi-u aueh Tiufe der Alton. So wir
Itur Vernunft komuieu, niÜ5»i^u wir wirken der Cömlviu frucht.
[S. a'.W] .Merckt der h. (i. ist im TaulT vnd ist der Tauff, drorob
ist der TaulT kein Zuichon, sondern da-i wordt (lottes selbst,
H Ipsa salud per I*. F. et Sd. Aber dann heilii ich» ein Zeiohoo,
H daü ein weist ein Zeichen für ander Ch&racteres auls, d. i. ein
H Zeiebea der Zeichen der guntien ehamcteren (creaturen) Gotte»,
H darunili isla nit du ninwerftendes d. i. commune aignum Zeichen,
»ondcrn als ^in gewuilits Zoichen Prister Zeichen.
Dio«er kleine Aluchiiict ist wohl undorwürts entnommen und nar
ilw iibniii'hen Inhalts halber direct xu der vorliorgohonden längeren Ab-
bamllung über die Taure genetct, xu welcher er nicht ursprüitgllch
gelt&rte. trotzdem wir beide Ausarbeitungen immer beisammen lindsn
(No. 88 BI. SSr.ff.; No. Mfi Hl. 7-17; Nd. 107 Bl. 6811.), in Heidel-
berg (No.90 0l.3iJ{lir.) und Dre^lau (No. % Hl. ir.lblT.) allerdings in
umgekehrter Itoihonfolgo, wenn auch textlich nicht sehr abweichend.
SM
IV. ThtalegUcbM.
S. äOO— 3Cß Ex Libro d« Dcitraetioae Reg&orum et Gener&tione.
sxsvn.
Alle ding gonieiiiiglich norncii.i^in guttoa »nfniig, zu vom» mit
einTiüt, aber nit nllowoge inilt fflr»ichtikcy(, aber wir solloii iiiii
alloii dingoii anfangeii siue politioum siuo ipconomicum .'*iuo
Etliic;um ic fein oinrultig wie lUft Tauben, fürsiübtiR wie die
ScIilungcD, Also wurde viel ding ohii aDgL-fangon bloybeu. Wo
aber oit, eo ist der loimiuu» mitt «einen ZixBuij«, dorn nauüi-
vatt«r allewoge hinder dem ruckou ....
Lob d«r FÜTsiulitigkeil, iler icrütullk'bcii Nacliirachtuuit il«i Kudut allor Üiueo.
Dar diB Ende beliarlittl, der süutligst uklit. Von kulans itt^r Wvll ial uicht« Do-
tlindlgei unter Ava Mensrfaen. Aus atriien Kiiisi«itlorn aiu<l ü|i|iieH SlifUi geworden
(S. O&llui, S. Ikinraili) au« Tharhoit il«r ruubiHii Uberaliiüt, die loi Anfang iiul
uad eiaßllijj war: kein {(«Icblbum «oll nufgflrii'bivi ncriku uu oiucm heiligen Orl.
Kla jader gelallt (!ull in fcloDOi Kloiile, dai ilmi >uin livUt gibt: iluniiij tull man
«ich kein«« andeni Vaculion nnmaMOD, Mondoru in neiueni vigvnun libiben und lUdu
Chri»li> niiclifolgeu. Goll gibl olnarD joden ila.-i Mas» si.'iui'« VeKlaniles, darin «nll
er Iiloilion und allein ■einer Wo|iih«it glauben «nr Seligkeit. Je rnelir ?'reindes je
fcrger, je Touigur jo seliger auf Krden find Im lllniiael. Gute iin<l W<sd Obrigkeit,
geiMlich und voltlich; beiden mu«» man gehorchen tKiU ihrer Uii^eteubtigtiiiL Rin
raiihio nbrigkeii ><.>lt nicht ruichcir »ein als die (ieiDeiu, üundpru in (i|pii:hliuil, tu
niie kein Uufriedc im Itogiment, Aber darum vorliengeli« Goti, d^imil unser« Do-
muih und lluAtUiiid iJawäbrvl WL-rde, suutt ohne den Itatleci [die Raden, l'nkritul
im Woiiea) wlircn wir lu geil und lidon von Goll. Alte Siänd» «lud uneinx nnicr-
OJDkndor, tDrschiadou «ic die tielcrtei Mus« und Ocwicbl iinil Hnnien. tlnlcr dem
«olllidion Kniior i.ii kein einiger Srhahtal] in^iglicli, denn er ixt in sieb selbst
.(•rifoiuit'. üin Uflgiori'r loll loin auf der ganten Well, ('brisiui; dous und dia-
balu« ki'niien nicht bei einander ttnhcn. Kin Kelch dat he^tündig bleiben sult, uiusa
in dein bluiliiiii, in dem e* angefmi^cn wordi'n, »oi»! inrfülll cs-
Zu der /eil der gro8Men Enutt wird die guldetie wuldt angehen,
ein einige tlutt »ein vm) Itognit, vn<l siin^t. kciiior, vnnd wir
alle aiii Hcliairntalil, vuiid tir wirdl den Hjjrucli auiriiebeii, Et
terram dedit (ilijn hominum : Der todt Eorbricht kein Ituii^h
dos 68 werdi aurngorcut, allein er fttraffbt, also auch kaio
ander Strali'cu allein die grotlo Erudl wirds serstöa-u vnd aulT-
hüben.
Wir werden denselben Toxi, um einen längeren Abschnitt xu An-
fang vermehrt, auch im I^idcntr Codex 24 Bl. 345IT. (No. Hf^) linden;
beide Text« scheinen mir aber nur oioon AusEUg aus dem ursprQng-
lichen Originaltexte xu bieten, wie aueli da» „V.x Libro'' unserer Ilaud-
echrirt bekundet; der voll-Htiindige Text wäre uns bei dieser
.Schrift dann überhaupt nicht erhalten, trolxdom er »ich in Neu-
borg an der Donau im Autogramm vorfand unter dem Titel „Do
generation« et corruptiüno Roguoruin" (». JÜnleitiiug S. ö, S. 37
J
GÖrliUcr nantl«cbrift«n 1564— ISfiT.
255
So. (4) uo<l $. :-)ä No. (27); er nahm dort 8 Blätter eiu gcgOD uu«oro
liteD 4'. Vgl, auch No. 107 Bl. 70b.-
S. 805—310 Ex Libro de Fotcntla et pot«ntiae gjatla DeJ. XXXVIll.
[('urrigiil „jiiiri'ii tili gr«lia«'j
AIIo iJiiig kunitnoij uuls der wurte vod gehen wider inn sie,
Aluu kotnpt dur Imum vml n-x* yhm i;U);<>liort allein von der
wurtz: Wie init <\m Natlmr /wen hnuin, der erste aulä der
Rrden mit iii;iiicr blüe, der ander die Immen no aotMaugen du
lionig, vnd maelieo honii;vnd witcbs inn yliren orton, deren wir
geniMien tan(|uam Tmctu, Also vuder den Menscheu 2 bäum,
Als Apostuli sein Snltz vnd Lidit der ErdcD, ist der onttc bauin
der wurtziün Den», der under bniiin tmn dio SühfcfT [sM't No. ^8]
so uul» dicsun buuinuii gi.^rurt werden vnd wiugen daniitl inn
diT grossen ISrudt, die Kugel Honig vnd Wackt auch uulNHinlen
im Hininicl . Diirumb die wurizen 1 |primac] aiboris int (rott,
der Stamm ('hri.itu.s, di« Kste Ajiuüloli, >ei;iinda artjor Ailam,
Stamm paronli» nüntri, IvHtc libc-ri vnd >ein wir die Immen.
Ohu du Bwi^o 9in<l wir nicht» nU Vk-h. Zweierlei Nabruug. L)er JUt'UHL'h inl
durch cigou« Krliul-1 sterblitli gettanJun, durmii budarf or iler ewigaii SpciM de»
t>M» incaniatu* lun) «wigeu Lehen. Alle Krälie in iler Naliir sinü aus Gutt, gichl-
lai« iinil unskhtbaiu. .Filiui D|ivrftlut cum licu ab asitTiia, aliur iiit tBn<|Usin |>i>r-
luua [ii'riccla L e. atbur perfuvla: Abot ittl aimo ITiSD von nrifang svitiei Biii|)rcngiiu«
bifib»! pemons perfecta ei ttilis uobis In «itkia ««turuBin . . . .' (iuti liai suiiivm
Soliu oll« Hacbt gtgeheu. Ailim inl liottes liabv, boiuo iier ne nihil ven- seil et
potftM, »ine nutsLna iliviiio {Lauge AbHchuiti« lioil hier dutdiguheuilt Uteiuisch
gtgebenl- AUes Wbsvn und alle Küusiv simi Gaben Gutle* durch deu heiligt^u
Geist, iiuuitielbar und mitielhitr duri^h den Metischeu. AUn auch In ilumu invdi-
duM dem einen vie>l di^in andern wpnlg gegeben. Darnui »eil »ich keiner bMiier
düftkea und xich ahn« Noili rühmen, j*der ihut nach Hrinur <iabo. Zweierlei Aerrte,
aalnriln* phjmici imd ntluralvx iliviul, boido kuk Gull. Drum iras elucr nicht
bagrelfl eoU or darnin nithi icntchltn : denn er meint, ex »ei ex Tiiabola, dM ufi et
Im bl. Wer nicht Mlbst Mkuehtet i»l, »uU undirn folgen. Rillet tu wird euch
g«g«ban; 4ena »oluii npiritiu «anctun führ«! iin«-iu die Liebe dos NSchnten uud
OoiUa die rechte Slr*i»c, nir «JMSn «ic nicht. Die Ohriglteit buch uder nieder,
prtnU oder publica, di« an» dr'ui Spirliu »inrlo regiri, ivgiri gut. üb tnuh oder
milde. Wh* wir haben ndor wirken, Itl von wfgen Uullev Gbiu und de» Nlchnt^n
Nuti. Wir kännoD to xie] uichl lernen, der Mcli^ter Spiritus tanelus hat die Schiller
iaoer j« lAngor je lieber. Duium leigl dir« Buch ituioutioiu Del ui, su er in deu
Mnicn rvfelirt, darum sin jeder »ei fünicblig Im Dilbeilen, d«» er uicht unieiti);
L Jemanden t erachtet.
Id solcher g««talt batt «r die macht inn die ftoincii gelegt, alfl
cip«ni iliuina rhrinti mit aurstreiben Diabolorum, Item mit ver-
itebiinij Afv SüiidiMi : Nitt Ab» er allen macht von sich drumb
geben, dz der mcn»chc bmucbc soiniw gofaileDs soudcni nach
IV. T1i»a)0fiMliM.
Gottes «UIdd, cL i. soinen rem apcMtoli«, die VsUch« Ap(»t«l
vergeben auch Sünde, ül ab«r ein Itnperfect« vergcli>>n, iln jwIlMt
mati Goll du beste thtien, propter mandatum : liualiter, Holleo
wir alle ding HCvUit braueben, vas den naturalem arborem
lorrcuiim nit vcrfiiroii lawcu d. i. die wolluxt, auch nicht don
biabolum der tdgÜch «uff vos »ItMt vnd vns nachstellet, sobdern
allein von Golt lernen durch »einen beylignn GeiKt. ^
DeDselben gekürzten Text (ex libro!) mit Minen lateinischen
Stellen haben wir auch io Wolfenbuttet (No. HS 111. 147 b— IfTäa) und
Greifowild (No. K)6 ttl. I>1 ~-Gi>): dcu ursprunglicben weilUuügern werden
wir im Heidolbotgcr C-odes l'alatinus 476 antreften (Ne. tiü Dl. 135— I4d).
Vgl. auch io der Kinlriluuf; diM Nruburg^r VcncichDias S. II.
S. 311— .317 Ex Libro de Kartyrio Chriiti. XXXIX.
Der Irdiücbe fielst der F>dflD boI nichts, allein der Himliitche
UeiHt deä Ewigen l.ebcRA, 1mm Rrstcu Geiht int froiidt vnd
woUuHt der Erden, so die weltkinder nuchon, Imm neg aber
tur seetikvit ist kein lost noch ruhe noch reichtumb, sondern
allein Verfolgung. Vorachtung vmb Christi numons willen :
Drumb ist nit billich nach vnsorom godunckcn Irdisch, sondern
nach der leer der .'«ohrifTt, die vas nit verlTiret, wandolcn, vnd
dasHclbige inn don ruDüftnlTeln Christi vnd .leiner Jünger, der
vni^or Vorbildung i»t iun dua Ewige, müaiteu »lies Irdischen
verge.'^Hcn vnd nichts nachgedeiiüken, vnd vna drein geben, das
wir initt henckerischeni tode werden abscheiden wie vnKcre
vorfahrer, so es Gott gefeilt, Was wir thun vnder vnserem
Creutz, sol mit gesunder vernunlTt geschehen, vnd uuls der leer
Christj, Nicht ein knlts kreutz selber sulfselzn, sondern das für
vnd für inn viis bi'cnne, dann ir viel verinuini^n sie tragen
Crcuts, HO sie ir eigen vbcl tragen
Dar Onltn ilur Kreuici iiehut na-lit. iu buinertiübuD WalTuu. Spk» und Wobr,
aondmi im Worte Üolles uml (uurigt-ii Zungoii. Wir sollen ui«niau<l lÖ(lt«a, »on-
dom g«iliildiK »ein. Wir betlürftu boines ApatUIs Bnabr, wir haben die Schrift, sja
KU leien oder uns vorlesen zu lB!)iCu, illn Aiiastel »ullcu uai(?r di« Udden ntht).
Wir »ollen die faluchen Apoalel umar uus iiklil duldcii im Wohllcbpii etc. ,IHo
Uagia lant «Ol von dicaeu üleUucm lud jlir K(7s>aj;uQg, toii der Ziikunfft de*
S4 Jan [Am RAode ,W2i Hl scquputüa aiiuj*] t/iv fal. fropheiun kammon worden,
al.i ngt »ie n«iu schon wordcu, lud koinuu nnch dam newe tue jrhnen, dos int die
Sccki, die in wilde Thir in Apucal;|isi ptaetigurirt ... sie ■Ktitu iun den himmel
tagoheu, lio geben »elbat such ult drein, bejd« die Kaiaiacboii vnil die wider den
Ito: *lul «ich teitOD, soiu sulF uiucc Cuihodm. haliuu b»fdertii?itiH' fiill leben, mitt
iluroa uder KhcfraMeu, ll«in niil klclderu K- Zinb, ^It tc. wu gishel lim sb, leidenn
«tlwu iat tutwi'der die f&ulikeii diaa »cbiildig, oiter mitt Htirtiii vn<I nnreu kindern
IQ hut Tcrlbon, oder mitt Kbewejbera tberiaden, du niu» nltt ku meeteu [?]i
QöriJtnr HandsehriRen 1964—1587.
257
I
otlM wird don RplcurUrhffii «inck^lpredlgerii nltt ^g»l)«ii, sie münen
1 [Gbcnü utd w»u>laU, rin«a ^«rDCtiton grundqi raä liali Kein, nil to
k^ilt, kalt h«iil nur nit «oil vnn der Sluhan, Iluron, KWnnyb^r ic* .Sio huhoii
«idcf den Papil (rcrpdct und hitb<<n kein nnsicr« nn dia Sinti gesolil. Der .Schnf-
«Ull Chri«Ü iitjoiil loUrr Wrdfp, Kröten, FücHko: ps wird oin «ndctor tlirlo kommen.
Wer in Chrislo wnndolt, «■»iirtclt in der Uiibp, drr gndcnkl wcdnr an« T-'nulcn, Belpn,
SinKOU, Almoicn auf müncliiir.h und nonniKch, sondoni «ut or [linl, daa thiil er uu.i
Ireier Liebe. Wn kcino iFaliro Rcua und l.cid Ut, da ixt hciim wiihto Lfeba. Wer
bann Qnlt lieben, dor »inen Nfu^hnton niclit liebl. In wb-i Lifbo uns liotl g^ncssen
io denelben U«ß mausen wir wieder ffKfuüdeu werden, einer in Marter Weise, eiuer
in eiußltiger I3auem Weiie, einer in and^hliger »tiller Weise, ciuer oIbo der an-
dere aUi>, nicht einer wie der undero. vielerlei Oalitn und alle auf einem Weg der
Llebo, d[eselbi][e i<t der Weg gen lliminel. in wck'bcr Liebe We^ dai Kreuz auf
um fällt. Eine reciito Obriglieit soll mehr Bürde tragen ali die UntertbnneD. di«
LhI dn Predig«T!i in d«r Arbeit an *ieli selbst ist scbwurtr als die der Oemoinde.
Chriatam kennen, wissen, glauben, liofToii, aber niohl lieben iit tiicbls. Ohne Kinder-
ttugm mit Weibern r\i lliuu haben, ist Uiirerei; In P.lnfall tollen wir Cliriüla dscIi-
(ol^eo. al»o «Itl era haben. Wir niÜMen An)t*l und Nnth leiden, nie ChriMiu
gelitten faal. Paa tat das seligi» Leben, m wir ChriMuru vor uns tnigeu und ihn aus
nnwnn H«neD nicht lassen, die WellnHi der Erde nicht »In Wiillust sondern als Noih-
dürft anorkennen, und über die Noihdurft nicbts ihnn und Em Kreuze Cbristi wandeln.
Der sagt er habe recht dantu. or habe <)eti ^waldt itu bindei)
vod KU ledi^fCD, der bleybt )ie[{c<n, aber die Seeligeo ülclieii wider
BufT, Stullen soIIddh das «ie sich doiinotdi siinder erkeniieu, das
dio fiulft yhn nit ({onommeii werde mit dor Zeit, züi-Den sollen
sbcr nit siinden. dann üo der tiericlit« to^ kompt mitt seinem
cnibidem vod stral, no wirdt diu ininiitu nllr« liurfiir gczügon,
ertolt vnd erfordert. Druinb die inii ybroii sOndon nit lig(*n lilicbon
BcAti, die aber iiin yhr weyltthoit vcrholTt. den wird weder
hie noch dort vergcbeii-
Mit diesem Au.txug .ttiminea die meislen andern Ilandscbrifl«n:
Leiden 24 (Nft. Hft Itl. 307), llhediger 334 (No. 9ü IJI. 119). OrcifewaW
(No. 106 BI. tifi) vollstrtndiß ilboroiu, nur ein spüterwi Müncliener Mticr.
(No. 118) weicht 7M Anfang Ktarkcr ab, nhtie »ich im Llebrigen neit
VOQ den 4 Aodcni Handscliriften zu oiilfernen. Der uut Neuburger
(^ueilcii AbgoMhriebene Codex Palat. 47(> ^ibt jedoch einen weHDutlich
au!4fübrlieherea Text, den ich uN den originalen anzimeben geneigt bin,
NolOI) 111.04—107. Der Titel l«ut«t dort ,Dc martirio Christi ot
noslri* delicÜH**. wa.4 mit dem Neubarger Vor/eichnimi (Rinleitung
S. II) übereinstimmt: vgl. auch S. 37 No. (5).
8. 317 — 324 Ex Libro de RemJatione Peooatonun. XL.
8o ein schwach geachopir sein wir, so wir vm tum hßchston
hewaren, so wenlen wir doch in siinden orfundoo. vnd können
Dit ohne Sünde »ein, vnd di-rhalben inn kfinom äeelijüvu leben
IrtUk d. Rraiawi A. t»r»nUlttbt adiiintB It. 17 .
Nk%0\Ct«VV\Vi.KK<
ä5«
IT. Thvotori'cho».
rcolit erfuDtlou werden, d&rumb vna dio RomÜMio p«ccatoruin
nutt thut, Nitt da» wir vdh aufT xio verlawon, soDdcrn ilesler
besser fBr Sündoii hüetlen, damitl wir nit fioU veiitucben vnd
aeine Urmhortzikoit, dann wir «amIoluD uns vüiiiiimnus vber
verdamnuH : Daruiab ho wir inii vitn Ilenla fallen, sollen wir
wiiior iiulTgcridil woidoti, durch herUlicIio Rew vnd Leidl. AofT
diosollfigu vorgilil vn» fioll, vergist es, also, das or wodur hio
nocli dorl viin iiuffgerupfTl wird
Vasiit Heu iiiiü Lvjit »oll volllianimcn »Din, icuctlich Ton {uuisa Qtrm. Di»
Krlisümk luu Aiium bcr war no groM. dnu nur i-otieH Sobn uiu oriüMn konnu;
wir wordou uU-ht melir iii Silmlcii i-eniifaiiEon, iluiiii uiixeru Uulter IhI gpbkiift, mir
uiUsiin wir auch die Ttiuru ainiDliiUDii^ die l{rbi>üu>le wini nur In dor Taufo i«r-
geben, aber ohno (IlAubu billt diu Taufu nicht. In der Ivikiou Zoil wird die T&ufe
in der (.'"u^on Welt «ein. lo den neucu Simdun ((wluiililjus) ixl mtiiurlol Vor-
gi-biinb', wir geg^en unsoro Nütliatun 'iti'<1 Ooil gegen uus. Nuf wliil wir nlltoit
milde uud burmhi^rYig unguüiautti Uuruchl vetgodun, im üotl goguii un!t barinliortlg,
(hiri'chl Krnurbuuei ist turiji^k lu gvbcii. lu tila buHta buIIou wir ni<:hl rouhleu
gu|[en uinander: deun die g&nxc Welt iat eine Kirch« iu viu bckta. Unrdor und
Diebe, Win ({reulicli «uch diu Thul, soIIbu vermahuut werden: bekehren sie «Ich, to
lial dui knisHrliche i.iescie kein« Suii, dvnu das evaug^üiielie soll allttege vorgehn,
(lad kaiserliche l>i>8i>lK gabürt tinr niif die ItsInaUrrigen. Wir sotluu dem Nüi'hHIDii
tergebtin »bne Ende, nie üult am imuier wieder verhüben juui1!i. Dos ist eiii(<
herrliche Utile lolles, dasit er um arijieu äünderii den Aiifnuj; der Vergebung in
unacte Hand gegelien lial durch viel Voruolen gegvti nn»ern Nächalen: dirte Uewall
kommt aun unnenn ttekonntni)« und (Hauben. Unch uilFt das nur die Sünden in
der N&ch.ilonliebe au, uiuhl die Silnden gegen üoll. Die Sund« nider den h. Ileisl
ixi, »II wir Chrislum einen Lügner hoisicn iu seiner Lehr. Uur Anfang gegen
uuüorn Nriclinteti ist der rodilo Wog tu der Itcmlssio (luccstarum tu kuinmon;
aiiinvrliilb dem können wir keine ZuÜnchl lU Gull haben. So mnas es auch iwitchun
den Slünilon sein buch und niedrig, iwischen Obrigkeit und ttnlerthnnen. Wrnn
■ ir allen Uen.irhen vcrtioben baben, mrii[nn wir mit Frieden vcn (iutt vori.uihnn)! hoffen.
|}iiruti(Y «oUon wir ihm vns crgcbou vndcr suiu CruuU, vud
i]n:^i<eIbigo iiin vnMcr tlurtz logtiri, d, i. Sei» lodt, mnrlcr Icydcn :
Also kan vns der ToulTi'l iiitt ku, viid inn uiisttreii lodl sLohen
vns bey all<.> Hi^yligon, vnnil so vns d«r todt gesrhidcn, fSren sie
vns inn die ewige freudc, vnd .singen mitt vns das Lobgesang
des tiimlisuheo lloers. Als dann wirdt ein Jeder seine betonung
Deinen, der eines Propheten, der eines Apostels, der eines Jün-
gers, von höchster gabo bils su der miiidsten, na^h dem vnd
er im buch des lebens geschrieben Kti>het : vnd das ist das
verloren schalf so wiedttr gefunden worden ic. —
D«i]sulbcn Auszug siolio in Leiden '24 (No. 88 Bl. 310) und Greifs-
wuld (No. iOf> ni. 70); dou vollständigen Originaltext gibt der lleidol-
üorgw Codex (ßo. UO Bi. 132—134); vgl. uudi das Neuburgor Vcr-
Görlll^r nandBchriftta ISM— tüGT.
2M
xei«hDb» in der Binleiluog S. 11 und das Owcgor V«rx«iohnU8 S- 37
No. (6).
S. 334—331 Ex Libro de Re templi Ecclesiastica. XLI.
Der falsch so inn einem gorechton <liiig eiiigonSrl wird, int der
anTang der Abgotterey : Zweae Tempel sollen wir haben in
Vit» bcata. Kinoii nur leer vnd ist Mauren, Einen «ur volbrin-
gitng dor lüor, der i»t wtr selbst ion vDsorein Elorlitcn : AIü im
KuNsorn Tcmpul luhrt muD diis Euangalium vom bcltun ic So
du das hiiroMt, ho bt'tt« an uitiutn hoimlichcn orth, «dor inn
deytiem kenimerlein, Nitt inn dorn Mauren Tempel (.lunat
wirstu sein wie der I'harisaeer vnd Kthnit:».-»} vnd betho inn
deinem Tempel d, i. in corde, Also biatn euBHoilich vnd luoer-
lich alluin, dünn alau pn'icipirt ChriatuH, Also miti^tu knioo,
Item cum orv b(.'Uon udor nicht ot nemo vidot : aber Anti-
chrlstUM hci)tt dich im EuHsorii Tempel bottmi, et «c' vident
liomino«. vtdent geniculniionom aut alios go^tus ornndi ....
So wcrilcu viwlc verfiitirl. Bei ik-n Juilcn ging nllcs Äus.ierlkh xu. im N. T,
ül dfts ciu rcrg*tii'iii<s Ding. ('Iiriüius will alles heimlich Man im liumeti. nur
liffiiallicbc KuB.iu: wir )icilür(eu keiiivr Cvrvinuuieii molir. O^fTenllii^ÜL' ltlitj{üugi^
uail lu vnnterfiMi, um uuüerv Nutlidiirft Hoikii wir livlialivli liHleii. TbeuHriliig al«
Straf« Oolle» ial nithl ilurch Biltuii tu »uucluii, &uutl«ru diirali Uiuhc. I)(tr Tlisui-rung
Uruuhe Ut oft Vorkauf, Wuclivi uuJ ßutrug; was iiüttl dos Uillor^ um Wulitj(cnil.li?ii
dei Korn««, w«:m dvta gem«iiivu Hatnip Aoth gonanmün wird, nit.i lioii ilim licscbori.
In dar ticuon Krualur bubi-n Planeten und A^Miiidenleti keine Kraft, «andern Dur
Will« und üabeii üollcs. Dn i«C eino udub Rbi<loHti, oioc neuu Uedicin. eine neue
taflueni aiui »piritu annclo. Dm ihI unsere Uittenchaft auf Ktilun; K&iu|)feu luil
iler aiUm Krcatnr. GM wnute voraus, du» Ailum uieht Im l'aradies iilciburi könn«,
er niunte Jammor und VAtnd kenntu l(<rneii. Wir mÜBMin die Krdc überwinden
und «09 allisin in diu Llelm Outles geben. Im N. T, tiaboii wir nur eiucn l'rit'iter
ChriiluiD. der wigt un» andere Tvui]iel. nümlli^b uns ii^Ibat: «ir sullcn aiif niclils
SjnagOgischM imscr Heri uud UulTnung setr.en tiebeu Cliristo, da» ist wie ein &it-
brutli. Aaoli Pnluien sind in unüurm Teui|)e1 nii^lil nniuncliuicn. uil*s Im Ilenen.
So frei int die neue Kn^atur. A&th sie auch keines t.etirhauies bedarf; das Ul *ii
keinen Uit gebundi-n. niag überall guHdieben, «üb dio oder nicht. So ial auch
k*lier ilber d«ii andern, liult ial allein Herr übet alles, über Seele uud Leib. OoUM
(lahcB *iad In der Würdigkeit gleich, nur im Ami rerfchiedeu [nieder längere
bMni«eli» .Slfllon). auch ein Lehrer Im Tümpel ist nicht mehr als andere. Lehre
«ml Au«l<fung der Schrift ial woh) gut, aber frei und ohne luta, die !.ind irdisch.
Wir tJ&dii »chnldig ohne lielühde, aua Krolh<il de« gollliubeadeu Uerxeus. Der
kbnmiiscfae Leib der neueu Krealur ilarf kein OelÜbdu lliun, dem «terhllcheu uüImii
•io nicbtx. Wir milden das Kvangelitim liglicb hüren und fMsea uud die Früchte
Dnimb noD valet in Figura adorare, sed per Nounm Tenta-
roeDlum, Waa aber (iguren Noui TosUmunti Hein, sollen geopilt
werden in comoedion der Zacht, nit in Curomonijs oder An-
17*
IT, TbeologUchM.
bottimgcn, Sondorii gciloc)itnu8^c halten, darzu die Comoodin«
geninigitain nein. vikI ilarb«]' at]o ding ins hertzo fasscD vnd
traRRn ohne Ende : Darumb in samma betWn »ollen wir ohii
erKcrnuB gaben worl k. So unser hertz darin stehot, dabit
Deus cognitionem nouae lucis. vnd alle HTislornus von rns
nolimcQ, AmoD. — —
Denselben Audxitg sidie in No- 88 nnd 106; den ur»prünglir.hi>n
Text bietet No. 90 1!1. 108--121. Vgl. auch Einleitung S. 11 und
8.37 No. (7).
S, 332—339 Ex Libro de OfSoiJB, BeneBcijs et SUpendiji. XLIl.
Gott hat van ein Zal empter gesetrt die aollou wir halten, AI»
Apostel. Propheten, Doctores. Junger oder Dinuipol, sokhe werden
wir bsbon vsquo ad finem Mundi. Sie .*eiud verborgen vns oder
nit d. i. heiinlicli oder olTcntlioli, der Ut ein Apostel der Apo-
»lolwüho warhoit saget, Ako mit andern auch, Aber wonig scinw
vndi'.r denen die der (ieinuinc Mann kennet oder darfür holt,
dann aie soind blindt gegen den rechten, wie wol ir ottliclio
nicht blindt «leindt, Ea int nit drumb bey Gott orwelet da« dnji
Volck erwolcl, das belreuget auch viel volcks da.* sie otTlo
Caypham für Christum orwolen, wann das»olbige wer aa würden
ofTt b&ssere au die statt gtwetxt.
J«d«r l>«liauptal (reiüth du» Worl Gottes (u vorkündnn. ps isl aUcr nicht allen
befählen. Dio AiioatuI rotten ,fawrlD* nicht mcusctilirh, Pnulun in licr orsto unter
den neuen Aponteln. wie Pttnis unter <len F.rwAhltvci der Knlci. Die rrophettn
nehmen ihm WeiKaufungien nicht Bnii dum tltiMlm sondern iiiimciliikti! ex nre Uei:
deren gah c.i licl im NcuctiTeitamKnl, alier viiifiiche I>vulii Mill und vurborgcn von
den Wcltnciien vcnichloL Der I>Ai:tnrrii Ami M dir Ausk^ing der WoKa tlottes,
der d|icstcl und der Propheten galehrt vniD b. Geinte; die Diücipcl sind die Zeugen
dieser [Ire i. BUchüfe, Pfarrherm nie. Kind win llir Valli, frnmm oder nivhl: die Ontt
tich ernShlel, werden such von ihm orliiilt<^n: bei denen Frieden ist, Hilden sio ihre
Nahrung, die Pslschen nehneni von liiilpn und ItOien. Zweierlei Snli. Klnc
Obrigkeit kitun vineu «rneunen als Erkiftier de« Kv&iigcliumi', einen gelehrten, Tor-
il.'iTiitigOD, tfOCDinea Mano, e> werde genannt wie er wolle, ehelichem Sl.aiides kein
Hüiich i>der PfalTe (uacli Pauli Wort), der auch leine Nahrun); dacon haben niüua,
also kein audui Houdwerk treihen. — Auch weltliche Aemtei sind von ßott g^eordaot,
Obrigkeit, Gelehito, Ooctdre», Philosoph!, Modici. Oratores, SpntehonlHindlgts die «od
Jugend auf in der Fureht Oottea zu lehren »ind und Ton dar Gemeinde iv erbaltenj
die andern nellnn das Altüberlieferte lonieii und aurb dan Neue, du jetzt ist. Ulo
an« Kirrheiigut lemeit, sulleos auch umsonat ^cniei^ien lositon: die andom soIIhis
üben «io «in Handwerk. Den J^afTen nnd Uünchen ist keine besondare Gabe
gegeben: keiiio Uonsrbonnrdouug vermag Heilige zu machen, n1«o auch die Müuch-
und PfalTe nordung nicht.
Drumb sol man solche Leute alle abschaffen \-nd wegthu(^n.
dann sie soiudt nil anders vnder vus aU liottcu wir Turekeu
Gärlltur naudüchrKtcn I9f4— lfi67.
S61
Tod TbUtu ;c. Driimb wann wir in vita bontn «ucholoD Ajwt«)
l)cy yhrcn friichton, Propheittn bcy ylirer Wiirlierl, Ooctorc« bey
rfcm hpiligcii Hei*!, riii^ Jiliigor iiiii yiir Mui»Uir IciT, «o wpr
kein vnoitiikeit itn Kokli : Aber wir üuchon die. die »ngen, Icli
bin Cliristius da ist corpus Domini ic, vnd die vn^ gleich sein,
auch inn sünden lebe», inn vppikeitli, vnd vn» also drinno
siari'kfD, dcrhalbcii ^t^liatä vn§ uImo Idd liDHlt'niDi^ vtid xuucht
Oott soino Hundt ab, vnd lest viis iuo vnaorn Sfindcn Ivboo
vnd sloriifrn : Am Ji'mgstoo tilge, werden wir vnsvro rul^divii
voMleher mit vnserom Jaitiiiier vnd Klendl seön, wie wir \n»
selber vnglQck »ufTii lials gexilcgelt, nit veraunfftig sondern
schlatTciide, einem iG[lichen (ieint glaubet »o daher KOtrollel ist,
vnd nit probirt ob er aulk Tiolt sey oder nit. So bnbcn wir vns
vnser liedorliche woi&e, das vns buben vnd »chelmcn bafs
gefallen dunn (totles k-ut : Drumb cylondtt auIT vom .SchlnlT,
dunitt wir n.'icb der Bitterkeit des Zorn« vltimi Juditij ondt-
rinneo.
Oicrter Auüzui> begegnet uns auefa io No. ^8 und lOTi, der ursprilng-
liche vollständige Text ii^t nur io No. *,k) III. 32 T. erhalten. Vj-l. auch
in der EinleitunR 8. 11 und S. 38 No. («).
Sk 339—341 El Libro de Rosurrectione et OloiificatiODe Corpomm.
XLIU.
Deum qui to gcouit derclitjuiBti. et obütus o» Dei Croa-
loris toj . Zwoy herkommen haben wir Menschen. Eins von
Gott, der vas bej^haiTen hatt, vnd cinii niH's Oott der vm ge-
boren halt. So wir nun verlaKon die bcyde, ItKt wird kein
annentandtnus inn vnn stein : dh Oott den SchÜpITor der alten
ereatDr in Voteri T. verla.ssen haben, sein verdampt worden,
Alao die, so itxt Gott vnsern Oebcrer verlasKcn. nil kinder
Gottea, kinder Maviae, Hriiedcr Chrij^ti »ein wollen, den gehet«
an«h abo, wie den Juden, Draullf redt dieser nprucb . Audite
caeli (|uao lo()uur lliu meldet Movhüm vnder andern auch
Trauben blut, »o Holt seinem Voluk gebi^n hutt ....
OdiUuI*! auf Chritti ItluL Quoinodu iiencquobaiiir vnui inillo. Aiu
dvn iHeo TD*Ument soIIod »ir crkoiiticn, ww wir tnoiden und vmiu wir aiu hallea
■D«»ni. Kicfo RUieilabo eum JD uouiisimoilie, nur diu von (i»tt (ieboraca,
wat Valflt (Iptogcuen. »lu Ooit Üelubrtun ijiiij tlio Aaiatnälilleti. Don Leih iu
Ehren hallen, aber im Sirrblicben nieliU «uchen: Kaaleu, Beten, Urfebi, Beicbteo
,ail«x nmioiMt.
Iicl alles iiienxi^hlioho veruumITt, fluiden aie, mo wärden auch
Heiden vn<l Türeken aeellg, Ittt wer Ootte« «orek vnd VDfler
ülaub amb-sonHt : Dramb wirdt nicht« bloyboa ewig aU Corp«
IT. Th«ologi»th«s.
e\ ('hristo et eius Mandats et düctrinx, aul» Molchcm loibe solluti
wir betton fuston K vnd alle VDDCro logtiiit iieinun, Nit aus
Mclanchuley. druinb wullont iiiHOiiderheit durchlosoii d&t* Mach
vom vndurschoiilt viid Diithiir J^tweder» uorpiii [am
Ramie „Lib«r do diffAroalia vtriiiüquo naturao"], dann
yhr w«rdeiit finden ein mebrem .Intal daun ii^b lue anjccyge :
In suiuma, vnner lA^yb aulli Chiisto wird abfallen vom lejb aufs
Adam, wie ein biro vom bäum.
DieHer AuKzag Rndot «oh obcufalU in No, 88 und 106, der ur-
sprunRliche vollständige Text in No. 90 Bl. 232—246. Vgl. S. II nod
S. :« No. (9) und (28).
8. 341-343 Ex Libro de Se&iu «t InttmmenÜi. XLItll.
Die vernunlTt ist Uiuliter vlmr diu 5 wi-.-im), so der horao inn
ylim hutl, vnnd nit das die fünlT wesen ineistor sein, Koiidern
dio viTiinnlTl. düiui nichtn otiiio ein Obrikeilt inn i^rum Naliira :
also diT MonHch dem keyner. Also die Immen, äeliatl', krancli ic
haben ylir vorgolier, Also ist ein Obnkoit in liomino die ver-
nunflt, die die Scnsus vnd Mcmbra liomini.-« rogiiot
Die i.'*t vn.'ior vernunfft vnd
gewiesene von oben herab ; Wo «lier wir vnH da.« xiieigouou im
froycn willen, i^o slelon wir (lott das.teinige, Wie wird nii dem
am Jüngsten tage gosohcliüii, dann nienmiidii woiä die viele vnd
»eliwero de!) vrtnyl« Gölte«. —
DicHß Abhandlung ist gedruckt in Flüter'a Ausgabe der „IMiil^^o-
phia magna" I5C7 {Theil I No. 8ti) S. 42—48 ala „Aliud ex libro de
Hen8U et instiumentis". llusor hat es nicht aurgonommen ala tur
„vita bcata" gehörig (». oben .S. 235). Der Text uusoror llandäclirift
stimmt mit dorn Druck« Flötor'it tiberein; die nicht eben tnhlrutchon
Abw«iuhungou im Einzelnen gaben üTlent beäsere Lesarten als Flöter,
doiucn Vorlage mclirfa^h ttehlechl gelesen hatte. JcdeofalU .ttelit aber
FlÜtor's HandscbriTt der unseren scbr nahe und stammt aii.s derselben
Kchiesiscben Quelle; no z. H. K. 44 Flriter seine Vorlage nicht sicher
lasen knnnte und zu salininieren" als andere mögliche l.eüung „(ri.sen)"
setzt, war auch unser Schreiber nielit sicher und unterlüpfelt „abristeni"
[at)usum?j und setzt auch noch ein ebense un^cheres „abriesten"
darüber.
Da»iic]bc .Stück *us dem Buche „De »qdsu et imttrumentig" findet
sieh auch im Luideper ('ödes 24 Bl. 321fr. (No. 8S) und im I3rosluuer
Codex Uhediger 334 Bl. I47r. (No. 05) und zwar unserer Handschrift
noch näher al.-> der Druck. Daä er.-ite tjtück „Bx libro de wenitu ut
iustrumeotis", weleheLs Floter vorher abdruckt (ä. 3«) — 11) iat mir ab«r
OStUticr llondurlirift«!! ISIU— läßT.
868
*
IiaaJscbriflliuh noch nicht bogegnot, noch wcni^r ein vollKiiinJigo» Mscr.
in dvr Originaltitesliilt, wie dasselbe in Noiiburi; ui der Donau vijrwahi-l
WDnIo, vgl. Eink'ilung S. b und S. 31^ No. (10).
S. 315 — 351 Ex Libro de SupeiitittoDibas et Ceremonijs. XLV.
Aula der eiiifiilt der Mi-uschao, Icomineo viel ^ot»e »»[loniti-
tiooes viid buMii ding, dsti, wa« von weisen zur v;cdcchtaus,
bildnua, gäniacht vnd goordDCt, sio «in AbtTgliiubcn dritulk
BchÖpfTen : Als in Vnteri Tutttiimcntu was Anrou viid nudorc
geordnet, Gildl, Saruh, Allhar n'. aiil'-< OolU gidieilV, vnd von
wogen grosser bedeutnus, daa haben viel aulk dem geinciiieu
Mann für Gott "selbst gemacht [„geacht" No. 88]
DruiD iillc ding inu Gott vnd inn der «chrift
gvgrüiid Hoin MuHt^D, wiu dann ich auch diuNox vnd alle inKine
[ihiloDOfihia i. e. doctrinam nur auf die «chrilft gcnnindt wll
baboD, vnd wie jdiiluNuplita ein anfanu; a11i.'i' g<'lcrlik<'it, hI«o
aacra Hcri|)tura i^in anfang |)hilnso|jhiat' vnnd iiinuii hieniit inn
diese vnd allen meinen .schrilften vnd Philoaophia die /«ugnus
nur auls dar schviffl, das ich dt-r Philosopliia weR darinnen
furo, vnd yhr nit zowidur bin, sondorn mich crfrcw« iua den
it si« mir also hektuit Ist, euch dormaason auch bokannt jtn-
iDichun, rl.-knn es IkI wcj ttor utilT der zeitt, dann es noch soidbor
dem (odt Christi nie gosciii i»t. —
Wir habon o-< auch hier wieder mit einem AusKUg ku thun: den
To!l»tJin<Hgeii IVxt gibt Husor l!d, IX S. ±J5— "i-lO .iiul.1 ThnophruKli
eigener llmid.-«cbritU, Zuvor niemalH in Tinick aottgangen" und mit Huscr
öbcrutiHtimmend der Codex iialatini» 476 '(No. 90 BI. 2U) — 209).
FIStcr hat dies Werkcheii auch gekaiinr: er cilirt auf S. A,' der „Phi-
losophia Magna" in der Vorrede (Thoil 1 No. 80) den .Schtu«s demselben
mit unserer llandschrill und mit Ijoidoii und Greifswald (No. 8^^ und
106) voll^tflndig übereinstimmend, während er bei Eluscr und im Codex
palatinu» recht erheblich abweicht. Der sumniHrische Auszug unseres
Görlilxer äcbreiher» gibt zwar vieles mit dum OrJgiuuI wörtlich üher-
eiostiniiDend, eulfurnt stob aber iu seinen Kür/.ungon doch sehr vielfach
im Worllauto völlig von .leiiior Vorlage. Vgl. auch die Kinleitung S. U
UDd S.38 No. (11).
8.851—359 Ex Llbro de Nnpta, de Alients rebni so& ooaoupi-
•oendii. .\I.V1.
V^ i)>t nit volkommen aulit dorn liebt der Nathur :eu Leben viid
regiren ic. Sondern ia dem sceligoti leben, i.tt noch ei» amior
Ewigs licht, das Vn.'i k-rnctt alle ding der Nathur, »o vn» ein-
gtgebea nach Gottes willeu, volkommou xu verrorligen, «lin«
S64
IV. ThvoloRiKh«».
du wödttD vir nit wio vnd mitt walk mala wir im gutlMi
wfindclii sullon, damit wir Gott iiil enttinifttcn, ob wir gWicU
wo! den [iuti)»tcii oilt crzürnüten, vnd wÜ8t«n ßil wailialTtig
vivt (-iiio »iimif oder iiitt wero, drumli damit (iottes willc so wol
autTHrden alx im ilitnmel volloinmoii ^'uschclio, dmmb halt ervDH
.toiao lohi' vnd ^'ebot gcbüil Hciitoj« willuns gc^oa vns : Abo würdeD
wir uu^serlmlb dos liuhbf diu E\w aiidon« ordciiun
K» inl Villi GntI lororiJn«), dn» kein Mi'iixt.*li, Mann mlct Weil), »iill nllnin «cilii,
einom Jottcii Kein Weil oiler ihr Mann aogcburcu oitor varhetlioiliipini, ilen Monicheii
verlJOrgBU bi» (iolt st nlTDitbaroI. Dnim «Kch»! einem jeileu soiii (lemalil Itgllah
auf, clanm joildii Hiinr oder cion und nicbl mehr. Olino Khe ktien Ul nicht noHi
QoltM OniniinKi »'■■'*<''' >lcnoii <tin von Ilult aJ cuvIiUatuin l'DSlimint: wm nicht tiux
Gotio« Uciül unil nadi icinam Willen tliut, Iml daher keine Hebliniing. Kiii<>
|r«xehi()dcno Frau hoII nai'h nollcü (ieliol nkhl wieder heiratheii. auch wcun hIb
niclii der srhuldiKo Theil i*t, tio lileiU ihr Leben laug die Vau den EmIcii. Kinoiu
gOdChipdciiati Manne Ul.t geilaltal, denn der Miiiu i»! über die Knu,
Wt<nii einer in viel gewinnet, daran 'JU KeuuK hätten, und wenn auch alliu icchl
lugoli«!, «0 iilH ddch (ji^gun die biüdertiche Llebu und vidier die güttljeho Galip.
Andoro mümen darum biUtulu oder liiebe «urileu. Im seligen Leben koII kain«
lJnglaichh«it :>ein, um Nfld und Kigennuli tu vorliindeni. l'aa Luiid s^ll ullon
fteirohneru gleicbiDätBi^ iiigellieill worden uud mit dem Wacbken der ernaehKoneii
Reti'dkorune immer n«u vetlht'ill venlen; jeder iüII arbuil«U, Landkauf vurholi^ii
Miu. Wer ukht nrbeiteti kann, hiiN vim den anilern erlinlleii werileu. Jeder beduf,
seine) Atkors und seines Prt'nui),'«, der ihm alle Togo sein Esueu gibt und ihm das
Unwiggobn vertruibL Llec Ueltler ixt von den Keii^hen |[ul ^u behandeln und ihm
aciu Thcil in geben, uieht mit einer kleinen lial>e übt ufert igen. Lier lluudwcrker
erwirbt ulleK vbrlicli durch die Arbeil neiucr llindo. ist nichts davim schuldij;, e«
i«l alle» sein; wetia ur Alnio»«n gibt, «u ist das von Heiner tiubalam nicht van
Minom UobcrfluM, von Miner Noihdurfl aua Barmbeingbeil. Wenn «iner Kunst
hat, Hü »uil er nicht reich ilavou «'ordeu (Am, Keduer), sondern »um Nutiien de»
Nnchiileu nuKeudeu. Wer in Hergnerkeu *ie. glückliclien Kund macht, lull es nicht
inr eigenen ttereicbeiung verneudeu, soiideru andern millheileii- Auch übrigkeil
luid Kaiser «oll uicbt mehr nehmen als die Nullidurrt vom gemeinen tlul.
Drumb in Summa, Kiii Mensch ist sa gutt als der ander, AU
Edel uIb Reich ic, vnd diese 2 geholt von der Ehe vnd (Juli
stimmen zusammeo. vnd soUod mitl eynander gehen, nit llurerey
Hoin, oil udelichK wom<.''U, nit bottloroy, nit Ziua vnd Gült, Sondern
tiiitl eignet' arbmt «ich su1bü>l erhullei], datnitt Gotte:^ will» aiifTErden
geschehe wie iuim Himmel : Im llimmcd ist nichts crgciiM, aluo
muls U.1 aiilT Erden sein. Drumb soin vns Holche G«bütt vnd
lehr gegeben damit wir Gotteit willen vnd begercn an viih eigent-
lich viaaen. Ncmlicb, niehtj aU gleiohhett, Friede vnd cinikcit
gegen ein ander, keiner hie au(T Erden reiohtumb üuche, sundurn
den im Himmel erwiirle, vnd äuclie da nichts aergengliclis ist,
soadein ein £wig«u Uciditumb.
Odrljtxor [Ian(tBChnfl«n I5«t-Iüb7.
SQ5
Bin Aastug. wi« in Ni>. 86 ßl. SSGfT.; d«ii vollNtHiiHigon Toxi
werdpn wir im Hoicidhorgcr Coilos Pnlaliuua 476 RI. 149 treffen (No. 90).
V(l. auch KinlüJliin^ 8. 1 1 im>l S. 3S No. (12).
S. 360— 36U Ex Ubro de Ordine Doni. XLVIf.
Gott luitt viifl gaboQ gcboD aulT Eitlen, vnd krafft dentoUtigou,
die oi[i Jod«r zugeliraiiuh«D, iiit Uim selbst, soudera dea midorti
als yliiR MOlb.«!, dnimb »ich wohl zu hodouckcn wie «in iglicho
gäbe XU gobraiii;Iien dem iH'g'iliMi. damit (H* gobott Ootte* voll-
küinmDTi erfüllt werde . Wie wol DiaiioluN diese liebe dea
n(^hiitten helltig hindert, vnd auf! den Kigcnnulz zeucht. Jedoch
mag er nicbts erhallen, so wir eingclieii vnder dem ivillun
Oottes. beHelssen vnn denxolben zuorfüllon, Wo aber nit, Alsbiild
nur ein lileiiier PinRor OottcK sich rencket von viis nbzuzihcn,
HO dringet der Satimii mit hnulTun Hat heran, das wir zu (iotlcs
Hand nimmer Vummen : AImo wird der gemeine nulx zcrstrewct,
]litt*cnt»prini;cl roichtumb, lioirart. I<.>:«(erung, ttpilen, luiren ic in
dem seinen ein iglicher was ihm liinlot, daliin rieht erH
Di« Liebe m Golt ud<I die Lielie iura NAchsieu sind eng« Tcrbumlou. Ks lie-
•lehel ili« Onlnung, linu «in jacl«t Uenicb tu lobtiii und lu luhioo hubu. Arnulti
Ut nirlil riaom jodcD l«iillkli. Solif, der «io geduldig Irägt. Vier (iabont 1. PeM-
liau, a. Uacdiicrk, K. frei» Kiiu*!^ 4. (ibriRkcil [»gl. die vorliürgvlicrid« Abbaiidliiiig],
dio ui;b alle gcgonicitig rrhalloii uiid i^ng mit Diniiidcr «orknupd »iod. In nllun
gibt r* QorToii und KiicchlD, Mi-islo und llandlaiigDr u. ■. «., Tor«chl«d«ii in der
Arbeit DOil in ilir«r lieiliminun^, aber all« Jbran Lohnes «erlli; otno jede 'i»i «tao
HonardiiA für sich, dio unter »k-li uins sein «oll, Prvud Qud Luid inil cinaudor
Inpn, «ch gegenseitig helfen und aungleivbvti, wns namL-utlitli baiin wecbsetiidaii
TOD der Witterung ablilngigen Brirag der T.aiidwictbscbofl ctiigohend auaeioander-
fBMtit wird. Ilrüdcnchaft eine»; Ilindwerkes und aller Uuiidworke uutereimndvr;
derselbe Zuiammenhaiig uuch unter den fruiva Kümlou, tli'dicut, Thcciloguk. Astro-
n«inwt etc. uothaeadig und unter den drei Uuuardiien nute reinander. Die Obrig-
keit liebt ihre Nahrung und Nothdurft von den andeni Uruiuii. lia «ollte n aber
nicht in Geld, loudoru dJrcct in di^ii Bcdatl.iariilieln uiuiifihnn: üeuu wo tluld i»t,
Ut Sorge und f rs.icbc dur Viehe und Müijur u. ». w.
Aamerhalb difneu 4 Kouxtciüeu liiid uüi-h uttliche Kuticu eiDgenunelt, di«
ihre bMondeio Naliruug hahi-u. aber im Wege der L'nsvligkeit, aU die .Kanfleule,
Tittlil«ute, ZinTn mach ct. irmlstvcher [?], FurkaalTer, üreiuplcr, Schuulilei* [?}. Die
nUren eich alte uncüitlich gegen die 10 Oebotc, {«rttörBii dsu gemeinen Nuti und
sind TOin Teufel. Ihr toligs Leben bedürfte dicaer nicht [tur l^iufuht auil&ndiiKher
BcdürfuiMe hi'ruute mau Hlullich« AugeMellte besolden). Sie sind ikn Juden
gleich 1 ihr sollt tie nicht unicr euch dddeu. I'eher die 4 Monurvhicn binaui bl
DKb eise Nahrung von Uott bcacharul. Vögel, Kisclio unit Wild, die loRen der
Aimea »ein. die f)brtgk«it «otl »ich nicht daniiD kiiniuem.
Dnim yhr iille aus [verhe*wrt in „auücrhiilb"] den 4 Monnr-
diiea, hallcnt euch eine gemeine Landtuchalft ttunmtnou, uitt
266
IV. Theotogiiichea.
die Landtschuirt [vorbosBert „IJrudcntcliall't"] der todton, üomicni
(lor lobendigen, lo einer dorn utiilorD. koincr ihm solUt : AIko
gibt vn« Gott Trid vad ruhe, gosuiittieit, Speiiio ic. iiiu niiuicliur'
Icy arth, milt viel fieudoti vnd allen gcüchicchtcn, frcundon,
Nsclitburu, EheIcuUtii, Kltcrn vnd kindoni, frcmbden vnd lioim-
w^hcii : Aber »o wir iiitl aUo hitiidolii, *o soin vndcr vnn Pesti-
lortU, Teurj, biingür, kriti, natiirk, Jo Ginit widor das andei* weder
Sonne nocli j1/ph(/ ist. vns günstig, vnd keiner dem andern, Ilem,
das vteh uuf der gaasen hasHet vns dann des TeulTels Regiment
isl nit uuder».
Dieser Auitxug fmdvt Mich vivlfacli haiidHeliriftlich, in Ticidon 3&
(Nu. 8'.>) Bl. .M5, iu Urcslan 334 (No. 95). in Gotliii (No. 102). in .Salz-
bürg (No. 108), Ihcilweiso mit olwa* nbwoiclii'iidi.im Tili;] und uinem
Zusatz über diu Kiitil'loute nm Kndi^ Die Sdirift wird itudi IßlS in
der ,PhiliJso|>hiiv Mjälica" (Theil I No. SlKl) auf Seite 4LI als dernnniilwt
iui Druck ersuheiocud genannt unter dem Titel „De ordinatione Dei,
vel Oomini", ist aber meines WisHonH nie im Druck erschienen. Auch
iat mir uiemalü ein vollütäiidiger Text diosur Schrift begegnet, immer
nur dicior mclir oder weniger gekCirxtu AusKUg. Vgl. uuch Einleitung
S. II und S. 35 (,xind .4. bogen").
S. 369 — SSO Ex Libro von den BeBesseneil mitt den bSienn
Oeyitern. XLVIII.
* Defect. princip: Praefationi» 1 . Von welchem nichts bcschribcn
wirdt, dann fiirwar so vngleubig ist das bein dßii nii>n.icli<Mi.
das ohne y.eugnus Christi solches nieniands möchte miigUch
schetxen : Wiewol die werk da sein, daa wirs sehen, aber
schwer isis £u vrteylen, das, da* der mensch nit kendt, der jhra
auch solches nit lürnömo su sein, dann oa seiud vbernatürliube
ding ohne erlouchtung von obenbomb. dem fleische nit itucr-
gründcn.
Dan buch Theo: von dun bv'sossenen Dur Erst«
Tractat. Erittlich musMUn ettliche (■leiclinu.t rur^uhültcn
werden, wie dio Diaboli in hominc wachsen, natürlich zuver-
ätehon,
S. 376 TractatUB .2. De Allegationibus es: 4 Knangolistia,
Et primo es Matbaei .8. Am abendt brachten sie vier be-
sessene zu yhm Darumb so) sich niemauds im wort
Christi befremden. * Dofect : 8 literae
S. 377 Tractatu» .3. Conclusio [S. 380] . . Nun folget
weytier dio allcgation Chriitti niriubaltCR iun yhror bcdeuttung,
daou allein im Wort ('hri»li lieget der grundt, weytitir üsl von
diMi <lingcii nichts zu l'hiloKO|)hiroD. DcTout: liter: j. atqao
«her«.
ßedruokt 1567, Tlifil 1 No. Kfi S. %-106 und bei Hauer .i'-Ed.
Bd. IX S. 263 — 275. Dor Te\t unserer Ilandsclirift stimmt mit dem
FlSter'a von 1567 Tast völlit; üfaercin, nur hat Fl&t«r aufä. lU:) untoa
was Verschon zwei Zeilen iiusRelassen; iii den sonstigen HpHrlicben Ab-
weichungen gibt unser Mscr. öfters bessere Losarton; mehrmals konolu
unser Schroibor iieine Vorlage nicht sicher lesen. Der Test [lüHor'«
(nach dem ^Autogramm"!) ist etwas ausführUchor, weicht »bcr doch
luige nicht so »tUr ab wiu bei dou „^upurslitioDibuH" obon. Die Lücken
und (licwlben bei HuKcr, bei I-1otcr und der llandxchrirt. Wenn letztere
im 2. Tractat sagt: „Derucl: 8 litcrae", iio sind damit auht mit Hucb-
slaboR bezeichnete Itlitttor gemeint [vgl. No. 12 Itl. 340— 3üK];
Dtuor sagt ndesiderantur octo nimirum pagina«*" (S. 270). Am
Endo sagt tluser nur „Caetera hujus lihri desunt", während uüsor
Mscr. «iD«n Verlust von 2 lilättern anzunehmen scheint. Nitch dein
VoTzoichniss aus Ncubiirg (Kiulcitung S. 5) hat das Original 10 H]ritt«r
oingononimon; daw es defcct gewction ixt, sagt lluser's Neubnrg<-r Ver-
z«icbniM nicht, e.« i»it aber wohl unxunehmcn.
S. 381— :W4 Ex Libro de VoÜ« alienii. XLIX.
Prologu». Der Mouscli hat Ja vnd Nein inii seinem gewaldt
zu brauchen, wol «di-r vbol, d. i. halten oder iiitl da^* er /.u-
ge«agt oder abgosagl, So .stehet aber er auch inn Oottes handt,
da« er thue was Gott wil, der wil die Warheit vnd bestondikcil
von vns haben. Wn« der mond rodt, dos dos hortzo vnd dor
ganlz Loyb vnd alle vuMcre krulfto diiitKelbig« thuent : dana
bI»o ist der niDUHch gemaidil. da» kein glicd ixt, das dos andern
Dit gcneurs, d. i. kein glid am leybe ist, so man» bniuclie. mo
hillTl yhm der ganze leyb. anlT da^ homa volkiiniriion, >lar<;k
vnd Irew erfunden werde, Ist« mitt der zungen, nowir ^ic ohne
HilllTe der andern glider brauchen, so ist sie erlogen vnd l'alitcb,
dann es ligt die Uede nil inn der Zungen, sondern im llerUeo,
dann der ein stim ist, ist im llertzen ein stimme, Nit die
Znnge, die nt nur «in Instrument dor stimme, Im Hortzeo ligt
die warheit, trewv, lidbo
Tractaius .1. Caput .j [es folgt aber kein Caput 2.] . .
Tractat UN .II. Caput .j ,
Tractatus .111. Caput .j „
/■^t. .. . . dann da gibt* dor Duchatab, das der grnndt nit da
ist, vnd ihn (lotl blindt gemailit halt, am xolchrr blindtheilt
onlütaudeu groäae jrning im Ulauleu, vbela vnd arges, licltou Tür
iV. TbealogiMbeK.
die Seelen, fastoD, miHucn ic. Vigil, Fa ligt aber an dem allen
nit, allein an vnserem verzeihen, dnnmcli inn Rew vnd Leydl
»tcrlion, liiirdureh wir die Ilarmlierlzikeil Ooltai erlaogeii. Also
wir<i uJIcM i-auulicis h'l'^dt, vod alleit vbolü vergeüson.
Stimmt inhaltlich mit HuHor IX &. 187 — 207 überuin, iiel aber
wtäontlich gokiir;i;t und BUch in dun Worten oft almtidiond: ck gilt
un^ofulir dft^Hellx? wie bei „l^e Snpmlitiouibu:«'' »bei). Hu.'x.'ir will iiudi
hier du» Autogramm 1ienutj:t Imben. Der Leidener Codex i-t (No. 88)
gibt einen mit Mu.'ier im wesentlichen ubeieiustimincndon Texl, während
der Codex Rliediger ;S34 (No. 95) uusorai Görlitzer Mbur. Bohr nahe steht.
Vgl Einloiluoi; S. 11 und 34.
a. 394- -404 Ex Libro de Sunnm Corda. L.
Wir »ein aul» ■hir Kidcn, nWr OM der Suhiipffor halt vns ge-
macht, danmib Mollon wir voh zu yhm nit andere als kinder »u
einem vater vei-^ehen, vnd Erben auff Riden aller natürlichen
vnd vbeniiitijrlichen dingen, Darurob solloo wir ibu bitten, nit
nuuhleiülifr »ein, aucli nit müsaii; f>efundon werden. Sondern da«
tiatürlicho vnd auch da« vlier nalürlicbo, anlii krallt der noweu
geburt von yhm bitten : Dünn wir hai>eii niclitn inn uns «idor
d«n] TkII Adao. gleich wie die Jungen kinder die bringen anlii
muttwleybe nii'hl,-< al» weinen mitl nii;h
Diesen »iig ii^li, muHtien wir ersuchen vpd bitten. Int
dttit reiah Gott«!« gOHiiclil, dann wir bitten vmb sein lt«ich. drumb
wirdt vnH ds-s ander gegeben, d. i. vnaer nolturfTt nur nit narh-
gelaNten, dann die i^eit der gaben versäumen sieb nitt, was nitt
beulte da ist wird morj;en da sein. Was nit morgen vber-
morgen it. Was ander» ist dann also, ist vom biineit Ik-rtxen .
Darutnb tliuu ein Jeder seine Augen nulT, hie auH t'rdon, Was
bie nit den anfang niinpt tHl vi-rsaumt, vnd den Ewigen tudo
vberantwortett. —
AbitülLitum vltimo die decimi sexti a Christi natiuitate aeculi,
quod est 24 Dectmbri« 1^64 [Uas Cursivgcd ruckte iu
SpiegclHchrift].
Diese Schrift ist 1619 (Thoi! I No, 312 und :ilH) gedruckt, doch
Igt unser handtichririlicher Text etwa^ gckiii-ict wie t'a.->l alle;« in diesem
uns«rm Gorlitzar Mscr. Doch findet «ich handsuliril'tlicb auch die weit-
ISuligcro Gestalt, vgl. Leiden 24 (No. y^^) Bl. 439(r., Heidelberg 2ß
(No. 91) Hl. 18, KopenhaKon 119 und 139G (No. 107 und 114). Die
gekürzte Ocitalt unserer IlauiUelirirt kehrt in dorn werthvollen Bre»lauer
Cod«x 3S4 (No. 9fj) wieder.
Kiue andere Hand hat ilaoftcl) auf S. 404 weiter IM »cliroibea bo-
I
Oörlibor Flaiidiicbriften 1564— ISST.
gonncD UBd onit später, ftU sie bomorkl«, dutis di« botrefTondo Sclirift
HobenliNm's schon vorn im Mscr. (S, 281) in gekürzter Oe.'^tiilt ga-
sc1)ne1>i>n wnr. nncli 12 Zeilen wif^dcr aligchrodien, dafür aber (aux
ihrer neuen Vorlnge) vieles in der friäheren Aksclirift Ü. 2H1 — 2Sß com-
l^rt. Der fragmentariHcho AnTanii; lautet:
Liber prologi in Vitam BeaUm [„Tbcophr&sti Hohenheimonais
Doctoris." Der Sclireibcr lial liier Schriftzugc iiarligviihmt, die
violleicht eine autogruphischu Abkürsung dicaea Namens bUdcD.
Am Runde Mtcht „1&9S 24 April. D. ^ II. ß. a. in". Also an
uinuin Montag früh um C> VAir.]
So Dun eiü guter Itaum eine gutte frucht bringt vnd «oi»
IDUS, vnd ein gutter ßaum mit, guttun fruchten von giittom
nahmen so) geseet werden, in den Auk«r in den er gehört, der
auch gut 66)- . Itit nun dies die vrsache hie von dem »eeligen
leben zu schreiben, denen so /.um gutten liaumo verordnet seind
vuil bcgchronil . Dann nieuund i§t, dor nach seinem Toda
xDolig rnirg» »ein, er sey denn nulT Erden gcsueligel, darzu er-
uehlet vnd gczegoD worden . Diiruuib, so nun der Monauh aulT
Etilen da-i Nein riumh, da.s er wil nach »uiuen Tode »ein, Ul
noth ilas er dahin Iruchte vnd dencko, das er aulT Krdeu das
verde, wie er nach Heinem tode sein wil.
Ein hitnnr Samen iciht einen bösen Ititum vnd nachfolgond
b&se fruoht, vnd ein gutter Samen, gutter Hauiu vnd gutto
frucht
Die Vorlage, deren Abschrift der Schreiber 1598 begann, war durch-
uiH abweichend von dem AuMiuge, den der cr»lo Schreiber oben S. äSlIT.
gegeben hat; sie stimmt fibcroio mit dem llcid«lbcrger Codex t'alatinuA
476 Rl. 21l>nf.. «W mit dem ausfülirlichon Originaltoxte. doD keine
andere llaiidHuhrin bictel aIn diu Hcidelbcrgur.
S. 40Ö— 412 .tind unbeschrieben. — — —
Die oben gegebene Schlu^uiiotiz d<;T.> oralen Sohroibem „Ab.iolutuin
ultimo die decime sexti a ('liristi nativilate Haeculi, (|uod est 2-1. deccmber
IS&l". Ist oiDigcruiax.<en dunkel. Der 24. December ist Ja wohl der
Ivtiile Tag de» Jahres, wenn man mit Christi Gcburb^lag das Jahr an-
hebt, aber wi<c<u Ul das Jalir 1064 da« letxlc des 1(3. saeculums nadi
UirUt«?? — — Weitere Datirungon Gnden sich folgoode:
S. m 2i». Decomb. 15(i4 Juliaiio.
& 22r> :-10. Decemb. 1504 Juliano Anno,
8. 24U den 2% Decemb. 15G4 An. Juliane tu Corii'tx.
8. 2C7 2U. Decemb. ir)ri4.
ü.29b 21. Decemb. 15&4.
270
rv. TliMlofbdiM.
S.331 32. Ueoimh. 1564.
S.36Ö n. Ikccmh. 1&64.
S.397 34. Deoerab. InG4.
Alles in Spiegelsclirift! — Die Tractate xor PhiloB«phia ÜJigns
rind also ch«r geschriebon als der MatihiiukoiDtiientar. beid« spiler
ZD!iamm«ogrfä);t und mit .SoitriixithlcD vpjseben.
Wir halK'u hier d«o älti>;(I<ii Üivolf^scbco lUodscfarirtcnband etcherer
Datiniog, AbMhriften von gclchrtvr Hand, di« an einem OrUi enUtaoden
tun'), wo danialii di« au.'^ebreitebte Diid eindringead^te Kenntaii» vom
liaodiwhrirtliclien Naclilai»« I[ohenb«iro*j< zu Duden var, bei Jübnnnc«
MonUnaa am) zwar nach seinen ?llann»cripten, wie das die nädiato
Handschrift noch sicherer darthun wird.
lusofora ist dicx Görlitzcr Manuscitiit von grossem Wertlic. trotz-
dem e^ die frvae Mehrzahl der dnrin eolballciton Abhandlungen nur
in geküizter Octitnlt, nur au«.ug!<vei*« bringt. K* »teilt einen der wenigen
Kart« aa» der »chleMiwIien faracelüiston-tiemeinde <lar, die in der xweit^n
Hälfte d<ut 10. Jabrbundcrtfl blähte.
& iat ein eigen Ding om diese Auszüge fararclxivher Schriften,
um ti\t»e zahlreichen liandschnftlich übortiefiTtun .Sltickc .Hx l.ibro s y
I^aracetsi". Nicht dw« ch an «ii^h titm underlicb w.^re, einige Abhand-
lungen llohenheim'it bei deren grosser Zald siollcnweisc »verpirt aozu-
treflen. Aber dax Ui iiulTallend, da-is wir Dutzende von Abhandlungen
allenthalben immer wieder in dem nämticlien Aufzug hnn<lschriftlich
linden, Dutzende von Abhnodliiug<-n auf dou ver^-biedeniitiM) Biblio>
tbeken, die in der nrsprüngtichen ungekürzten Gestalt un.4 nur ganx
ausnahmsweiiie uder 5l>crliaupt nicht erhalten nind, Wäre z. It. der
Jli:id«'ll>erger Todcx, den wir unten unter No. 90 be^breibcn werden,
verloren ge^iigen, m würden wir die Mehrzahl aller Abhandlungen ans
dem '2. Volumen der i'hilosoiiliin Magna überhaufit nur iu Auszug
können. Da» immer wieder der nämliche Au.-<7.ug dii-ser zahlreichco
Schriften unx begegnet (der sogar violfacl. unter W*^la.-i.-.ung des „Kx
libro" Meli xpnter alx vollstündige Abhandlung gibt), da« itpHi-ht doch
»ehr dnfiir, da« diese Au»7Ügo von sehr autoritativer Seite herrühren.
Icli bin durchaus geneigt anzunehmen, da»» der Verf«i«i«er fast aller
dieser AuHxiige Juliaunet^ Muntanun selber ist. Kr wird auT
Minen Fütswliung-reii««« nach Pnracciiwwhand.'ichrifteu die Fülle llieolo-
UMhen Materials die er z. B. in Nenburg an der IKinau wie anderwirts
antmf, zum groiuwn Theile nur escerpirt haben, und diese seine Excerpt«
wurden dann wi«!er und wieder aljgc«ehrieben und gingen von Schlesien
ans in die Welt, wurden sogar Iheilweisc in dieser gekürzten «catall
zum Dmck befördert Erst Huscr ging in den 80 er Jahnn des
(lörlilivr Handorhrifleii 1564— I5li7.
271
16. JutiTliunderl« wieder auf die OrigiDalf)Uollcii ztiriick und betont
gerade bei der Philonophia MagDa zu Ilegiiin des IX. Baodoa Reiner
8unmda*ugabc, das» dieHO Sdirirtoo biühor niclit !□ dor Goatalt bekannt
gawordoD seien „«!<! sju der Autor selbst beüchrtoboti", «ündorn es seioit
^ta vicioii Elldon aus diesen Bticliern nur kurze summuriitclir Extroct«
kbgvacliriebuii" worden (vgl. Theil 1 S. 401 uiili^n). Ai'IitilioliiM mag
auch von uiidoren nu#zugitwci^e erhaltenen Scliriftun gi'ltuii, die nicht
»pcciioll zur sogenuunlon Phüoitopliia Magna gehöre».
,84. Wolfvnl'iiltil. heraogl. Bildiothek, dul. Extruv. No. ICO.
6ä ßll. 4", alle» von einer Hand zwischen dem 12. Juni und
dorn 1. Juli 1;')I17 in (iörlitz mit »Hiwiirzor und rothor Tinte
gescbricben und zwar von deraolbL-n Jiund, wulcho zur nüm-
lichon Zeit den „Modus Phurmacnudi' suhricb, der »ich in Er*
langen iin tj 77—78 HDgebutjdeti linder (vgl. (dien No. Ift); da»
Krlnngi^r ^\Mr. i»t vor dem uiiseni begonnen ('.I. Juni 1567)
und nach dein nntcrn ho.-«chlo)(»en (21. Juli 15ßi). Aber auch
mit dem eben bet^pnx-lienen wichtigen (ioititxer Macr. aus der
Itibliulhok der ObcrlaiiHilzi.Hchen OesoUacban der Winsenscliaften
atuht uuHer Mitcr. in engcro /usammenbango: denn dn-s dort
bcMcbiiobcne lloliui-hnittbild de» Puracelsus in ganzer I'igur
findet sich auch in unserer Wolfen bätteler Handschrift auf <ler
Itiieksoite de» I. und *28. HIatlex von dem nämlichen Molzatock
abgedruckt. Ucbor woitcro Beziehungen dieser beiden tlieolo-
giftclifn Ilandschrifleii su einander siehe bei der vorhergehenden
Numnii^r lind hei dieser im wcileren Vorlnufo der Besprechung.
Der -Schreiber unserer lliuidschritl .-acheint sich auf dem KWoitOQ
Blatte mit dem Munngianun M It zu kenn/.eichen. Leider kann
ich keinen Aiihän^ür Hidienbeiin'.t nnrnhall machen, der diwe
Aufangshuch Stäben trug und I5C7 in Oürlitz weilte. Der
Schreiber, war jedenfalls ein gelehrter Mann und kein Uerufs-
Hchrciber.
Auf dem 1. Blatt« der Titel:
librl TU. De Coena Domini . Theophr: D.
Ad dementem VH Papftm.
Auf der ItQckseite da«i Poramlsusbildui» in ganzer Figur ab-
gedruckt, wetchoit bei <ler vorbei'gehundcu No. H;{ xii Anlung bcKchriebta
tBl. Auf d«ni 3. BUlte beginnt d<ir Te\t dvr ll«iid»chrift:
xTiSt'fl^Vai- ^•>" Naohlmal Chriiti . Ad dementem TO " "■
Anno 1530.
273 IV. TbtolofiKbM.
Zo dem Siebenden Cl.EMENTIv, OborHton Biitchorr. der
Pfarherraa Rolim . THKOI'HR A^TYS S. l*. D.
Niclit mein, Hondcni dein Ut die »orgn (hin Aar Icti jetil ar-
beile Im Nachtmal Ac» Herren, du Oboi-.-itor niücholT der Prc-
Ulon) Iiin »in Joden Irrthurob su fallen, die m da voderstchen
SU zentlSrcn den Tcrapol ChmtJ . Due aber Inn Rohm, der du
nit ono grosse Irrung k-ltusl, vräachest anderen Irruni; : dann
die IrrogehuDg dt» Hauptii, \»l vrsBcho, liaa audi Irre geben dio
glidder . Nue mag k«in glicdt ohii ein )iauj)t »em, daruinb du
vrsscbest aU ein. haupt, das dvine Irrung viel Irrig bauptcr
gibt . Petrua dein vorl'ordor bat »icb donimsscn gehallen, das
keil) tiaupl vnter Ibni aulTeiNtund noch prwuctw, wiewol ficlilecbtecj
gcburt. nil deiner weiLtheit gemeß, aber Ira IL geist eraetligot,!
nls einem Haupt lUHtohet . Darumb entzeucb dieb ans der xal
deren, dio (.'bristu« vorlLimdl bat und woißi^eHaKt, da or sprach :
Ra worden fiilMubc proplicleu sutVorstohon, falHebe Apoittcl :c. So
da wirat dm Ampi nolig belracbten vnd Christo voticrm erl&ter
nacbrolgen, ao wimtu dir don Imlckcn aus dttn Augen zihen :
Dann du hast die grüßten auguii, Drumli auch dio grösüten
Wiacbaum drinn . Die (ilidder, di» üich gen baupter aullwerffen,
haben kloine äugen, sehen kaum vber Ihre Stadt Hinckmawer,
Drumb haben sie kleine »preiUlii In Iren äugen. Jedoch einem
giiTt gleich . Wirstu nur deinen Wiacbaum aus den Augen
thuen, der vom aulTgang bilJ Inn Nidergang der SonrK gehet,
»0 wirslu hinwog thuen die kleinen spreiiwen, dio vor deinem
bäum abfallen : So du aber du» ait wirst thuon hu werden' die
Hproiüwol vnd spubn wachsen deinem wisubaum gleich . Nufi,]
vag ist hie autT erdi-n dem MoDi^cben gehnllfoii, wie kanstn
odor dioselbigoii hirteu, der Schaffe, *o I'elro befliolen worden?
AuiT dein Regimout, Schul vnd gewalt SL>in üie nicht befholen.
Soin aiicb nicht befbolitn den nebenkätxern vnd denen die die
hirlen sein wollen . Drumb, dioweil deine blindhoit gestrafft
wird, 80 thuft deine Augen auff, vnd werde erleuchtet Im h. g.
damit du Inn Apostolischen weg tretest, aus duinom Sathans ;
weg . Viid den. der sieb eiu baupt setzt, den xtraffo durch den
H. g. Vnd laß dich nit enUetsen, der grossen hutt. so du hast .
So du hu il. g. Petro gleich sein wirst, so wird In Ihm kein
straff Widder dich sein . Dimveil du aber dir ^uoderüt einen
eigenen Schalfnlal, vnd andere nobenscbaffitlillle dadurch erwach-
seut, So ist bei dir nichts Knerholfon de» FeUew l'elri . So due,
vnd andere so wider dich vnd doch falsch aufferstehen, werden
GörliUer HandicbrifUn I5G4— IfifiT.
273
twtraehteii In ewrom horzen, wie ho groß viid ftftrclc Christus
von euch die warboit nimpt, (Iit8 weder dir, noch den hauptcrn
wider dicli, nichu xu glaubon noch zu vortrawpn int. In domo
da er Mpndit: Sugon »tu, Ich hin Cliri^tus, <]» i»'t Cliriatu*, an
dorn Ortho Hndl Ihr ihn. ao i;laul>cnt ihn nii. . SuIKmi wir ih»
uit glauben, do Im vm sagenl, wie gruU »uidt Ihr ihmn hi'rauliel
der warlicit von (rotl . Kn Ut gorodt tuilT dio falnchfn Propheten
vnd Christen : welche Hoindt? als <lu, viid die Jciiigon dte Ir
Reich VDter Inen xelbst Eertetlcn, denen sol nichu geglaubt
werden . Darlnu oriDiier dich, nimb an die buHso des grossen
' Propheten Duuids, habe rew vud leid, stehe von der hoffart In
die Armut, Damit du vergloieh&st werdest Pctro, dainiLt du die
balckeii nu» den Augen »iidorri auch xihext, die »ich nit Iteinigon
werden ouo dicIi, AulT dm wir kmumen In einen ScImiT^ta],
vnd ChriHtiis sei vnitor haupt, vnd dn der oberste HiH<;hotr
bleibent obn^eletst von ('bri-ito, Inti welchen Schalblall das
Naehtmal Christi, wie hernach fol^-et gehalten werde . Da& Ich
dir vor allen zuschroibo zu durchlosen etc Datum.
DI. :!b— 5b Uas Irrste Buch mit 13 Capitoln, am ßaudo von
w&aig späterer Hand „I. I.ibor du linibo aeternu".
Zwei Crealuren iie Ueiischee, ,iliu TÖiltllche' ans Ädsia iluicli Qotl <len Vater,
,di« Kvige* durt^b (iolt duu ."^ohn. Jcile hal llireu .Li-ib*: ühuu .uhua inatoria-
Itich* iit iiirliu. Der Oiuiiil d^r KtkcnDlnlM RODime iluiuiui liugi iu üut Unter-
ubtiiluof der belileii i.«Jb<ir, <lio iu ihrem Whoii VHr&eI]ii>tleu »iuil, uicbl iu il«f
Fmid. Beide niÜMeu durcL doii Hund gMpaÜt •erden, aber inwendig- «rliuidet's
>kli. liie in Adanm Fall i;(>»chl«iione Varmthluiig von Lrlb und S«eiu liai C]iri»tu<i
UV» gHtiAot, der Seola einen (nrlgsn l^ib gegeben, der nuhrstuhen wlnl. [>er
Leib wird »ölig, nlcbl (im»l und Seele, die es «urber echou waren. Der uiilödüiebe
IMh bt unilcbttiar wie die Seele, er geht durvh Hauer und Grab tu Ciihnlo .»In
«do«r der dnrcli ein itehatlea gebt*- Kein l.eib bi ebne 8poUe, der ewlgv wirit nun
CbfUlii gaHiiclH'l. |)1p Allvtier konnt.»n Bimh nni' tnlt nenem l.eib ins Keirb Guttna
kenmeii, dannu niirdan vjc anforweclit und gMpoist: grüsiiere Wunder in der Knie
^di auf der Rnl«, eine gemeine Auferatehung dnr Atlvfiter, die im 0«bula dex Vätern
{■lebt babvu. Die Ritülluiig drr Geliots Uelles de« Vater* obne die neu» Geburt
bt nlebu. lin neuen Fltl^b und Itlul tst da« Geeot« orfüNel, doch leibllcti uüiitca
die Gebot« gelialico »erden; denn den boib wird gebolea lucbt dem Oelal. Awf
Rrdtin fingt da» Reivb Gotte« an, daiiun müssen wir hier belüg seio; auswendig
•tnd wir norb irdiich, darum balieit wir irdlicb ßrod nod WeJn, im llimmet werden
wlf Rngelbroil bitben. Die neue Geburt Itano di« Oebole Gettialer» «rfülloo, denn
als laset Fleisrli und lllnl <'bfi*ti. Demiilb in der Belrai:!hinng den Leiden« und
Sltrbetu Cbristii dt« Hoffarlb der Kirohcn Ist Vorlillining Satans. MattbU«. Marbn«
«wl liMhas bescbrelben den Anfang diiH .'^ahrMDOolee bi«r auf Rfdsn, Jehaooe« dl«
ewtgc >i(i«iBe Im Kiuiiaol, m sind dtv iri«t .«inbeljlg*. Ueberslvbl über die fulgendon
G Itücber. In der ueuoa Geburt «eil alles l«lbli«b tentanden werden, nic^t geUlIicb,
Brilta 4. XrWiini 0. FMmwItlirtini ■^riflin. M. * *°
274
IV. ThtoIogUcties.
Bacb dar aeat SaiKh iit ualerialUch. Uio Tauf« miu« KinJcni uud Thoroii
gynügiMi: ib» Nsclitmiü will toDch VertilÄiid liahco. Die neue Ouhurl ist. ohne \aW
uiiJ MiiliLT wio iIIl- AilAmi: Cbrinlus ist unjter l.ioibux, uidcru C lirin leii können nns
nicht iu Chrixleu iu&i:liuu. Arnttall ilrs l.dimo ist Olirinti Leib ilti, ,selu «orl
accipito ist teil) llui*. I>iit olle Korm *ir<l nicht icrbrucheu; nir l«goa die trOi^che
Vornuiift wog ciiid sulieu Jen bei), (ieial an deren titelle. Im neuen Te«t«[ni>tit itl
auch die Crcmur neii und rein und geseencl gcwiirden. um des Ueasclieu willen,
darum lietleL-kl ihn keine Speise mehr, Clirialus in uns eDriiornlitet, Wip Ijoli
uocb ilei KmchaOiiUg de« Heuicben von üer Welt ging, su icbtif Cliriiilu« in seiner
loUlGu Stunde den Christen, ging für lliu in den Ted und fnlir guu Uiumicl und ist ducb
auf diT Welt in setneru Werk, wie liott in di'u Eluinvulcu. Her gegesJiene Leib Chrisll
Mcilil dueb luigelbeilet, niu sich der einige Lluihus Adae uushtruckel in luKuituni.
Rh foIf{t <]iin[i noch oid Abschiiilt ,Rx textibus trium Pluaiige-
liatarum" am Raiiile „I.ibor V. do liiubo aeteruo".
.Wir *lnd alle gull vod büav luui Nachiiimll berulTeu', aber nicht alte urwüblel.
Cbrlilua der neu« Valer. In Christi Blut triQken wir die ewigo Taufe, Ein l.iuibua
von oben li«rab tmsterbllch, itlipr lidi^rb toii rler .väterlichen Jungfrauen Uiria*. in
Adtm gentorbon, Aber im liuibu t-oeloNll wieder auferstunden. Wie Adams Sime
durch die Guiie ratio neu, ku I.eib uutl Blui Christi durch» Werl Ui die Neugebornen
bi» luui Rode der Welt ohne Aufhören, liiu neuen AdAm «lud Sühne Christi imme'
illato; keinem hilft der andern neue Geburt. Auf die Rinseltuug des neuen Hunden
und Toslacnetits und deren Meiuuug ist alleüi lu ai^blen. Kein Cieudenmal, sondera
ein GedSchtuls seine« bitteren Todea und der nt'uon Schöpfung und Nachfulguug
Clirinti. Dill Worte iler Proiibelfu uud des .lühanues gehüron xn denen der 3
Kvajigelislen iiucb dem heil. Ueist in urthoilen. Aber keiner demiitbigt aich .ihre
Hoffart int groß als üMans lloOsrl, wetcbor *o «r lueuscb war, über die alle sich
demiithigeu würde'.
Itl. 6b— 7a Dil» II. Buch Ex .lounne Euaiigclista, am Itaud»
„Liber VI. il« Iliubo acleriio".
Kiue Geuteinsebaft der Heiligen iiu Uiuiuiel uud auf Erden, ein 'l'ist^h: die
Iviblleb bl«r geiio»eeue Speise nchineu wir als enige uill ins ewige Leben- Glaube
nnil Werke ein Ifing. Das Naobtmal eullen nir uiebt täglich uehuien, ilns ist wider
Erafi und Macht des (Jedficbtnlssu; «e itt keiiio Buuchfüllung. Brod uud Wein
Niud »ein l^lb und Itltit, die eliid jeUt der Sehn Gcillos bei uns: glauben wir «eiueui
Wcprt, HO «ehnu «Ir l'htistum in Brod und Wein geistlich, (loiivater ist uns der
LehruieUter nuf Chriftliiin, der (ilaubo ein neuer Schultneistor des lliu) ml i sehen.
In anderer Weiiheit Kollon wir nichts suchen ,e» scbreibe, es sage, wer da «-'lle,
allein in den lilauhen uns ergehen*. [>» Wort Gottes uiiisseu nir von Gntt dem
Vater hören, Lehre i»ni Kahne ohne den Vater iai uu» nichts nütxe. Im Sohn wird
der Vater gesehen In der neuen liebiirt, im Fleiiieh und Blut Christi. Das alle
Testament ist in den Tud geridilct, dos neue iu',« enigo I.chi'n (Manna nnd Nachl-
mal). Ohne das Nachtsial im bfosteu Olauhen kCnnco wir Chrlhli Gebot nicht er-
füllen. Unter -Fleisch der neuen Kreatur mus* Kieiich haben nicht blosMn Oefti,
Rrod nnd Wein, so Fleisch uud ßlul von Christ» gcncnnct worden in Torwaudolter
(.verkehrter*) U««talt. I'olumik gegen die Ji^tcigeti Murueler. so «in OediichtniM
Chri«li mit blusMin Brod und Wein aufiudileu u, >. w. unter fotlbufender Anlehnung
an die nocb der Vulgai« ^gcboueu Texiworle des 6. Kap. Jubauuia.
OörIib«r Ru(l»chrift«D 1361— löGl.
276
Bl. 7ji — 9a Das III. ßuch . Außkgnng «tliohßr Spruecli hin
vnd her Ion IUI. Euangelisten. Am Rande „Libor S de limbo
aotemo".
Vto) Inliicbc Auslegung nicht iiur In ilen Uauiiturlikcla. Fac e lapIdibuH iiMicm;
AiImnitUcheN unil himmÜErlmH Urdd. aller uml dnuer Uenitcli. Csro iu splrilii. Dur
Hcuiicb lobt aus dnm Evmigciliiini: ilio iilhniao Gottdn Ist iler hell, (ioiit. Her C'hrial
»11 keine Nitioo roricbleii: Chriitui und die Sanrnritoriii (Joh. 4 .du tioidni«ebe
Ftiiilein'). Das Wneicr int sein Itlut, mit dom et kciioc tlninLit treib), d»*i «r
Mnncii kann, wie oi will. Wir sollen iinsor« Vernunft, nicht in «siitc Ujhlfrlii
hgen, vor iinscru Anteil tvinls nicht, inndorn in nni. Kr will nicht geldhrle
• Diipntiror liabou, somirru diu Arinon und I.oidi>ndi)n marht ct «cinnii Tiacho» lli«il-
hafti);. Zncrit niÜMen wir liahcn liaa Urich de» iüohnos »iif ICrdon, ilnnii da* Reich
de« Vaton im Uiuiinvl. Ui« ApOatcl und Uaitigau üitzon auf liinimliiidion -Slübloii
partönlkb und «»««n mit Uciit und corputi, momclilichtr Art und binimlisehor Kanir.
Zwei Vlego in dou IHinmol. Taure und Nacblmnl. Hit inlUchvm Vurntund (ipirltiiH
•Dlralii) kOanvn «ir nicht fusHOn. dasü Clirintu* aurgcfahrcn i.tt und doch liot nni-
iil. Beer lilc est t'hrinlus. Unsere rieno Kn-aiur liabl Christum hier auf Krdcn;
nicht daai uns jvuinnd ihn leigtu könulo oder uns darreichen, nie di« TaluchKn
Pn>|ihutun sagen, er isl in ineiour Ilaud, ich liuh ihn vorspcrrW, ich hriugc seinen
Leih berab u. s. «. Christus ist in uua, uicht ausaerhulh uns, in kdnor (Jonalt oder
gefallen, in jt^Jcin d«r da hungrig und durstig isl nach ihm: uiuht die Worte
uiachru ihn, er Ihi torher gemacht; er hat sich seihst gemacht im Nachtmal einmal,
dabei bleibts, Auch diu Weissagungen vom jüagstuu Tage sind falsch.
Bl. 'Ja — 10b Das IUI. Buch Auine^uii),' aus 8. I'aulo. Am
Rand» „Liber 9 de limli» »i^tcnie'*. (Auf Bl. lOa fhm fi}«ic\wi>\üge-
Murgiiialo: „i^o \»i< leg» i-oii.><ilium Autorin Id 4. {iiirtc l'.-^iilt . I'»al.
144". Diccter I'üalmonkDmaiontar war aliio 1>^67 in üürlitü bokaont,
cf. No. 92 u. s. w.)
ftkulua bl*ll>I beim .Vemtand am Nachlmals* der KvangeliKtpu-, dnun solbu
ancb wir beim toll>ikhen Vor»tand des Nai-htmaU bl«iben und keinen ober unlnr liehen
Unein üehen. Nur der Augen halber mafs gaiitlicti genannt word«», wiil ts un-
atehtbar iM In Itrud ninl Wein. Chrlaii I.atb i«t In nna. Uijs*« und (iütMnwork
pHCD wir ineideu, üaroin daH Nachlnial geflickt wird. Diu Uesie mit Ihrer Ziar iüt
(Uenarheil. Uit rachi«m Erntil ohne Orgel und Singpu Hulleu wir un» luni (ie-
ttdblniiy il«s I<«idens und .Slerhunii Christi •rhii'ken. Jeder der lllut und Leib
CbritU fiMl. E*l «in Prlaitdr m\b*l in Cbrinlo. Nicht ineierloi Onlnung dt* Nachl-
iDols. sondern nur eine alloinc. Viele Sekten der nicht Aussrwihlien, Einigkeit
nur b»i den Auterwihlton-
Ut. lUb— 12l> l>a!i V. Buch. AußleKuni; aua der Propheten
Weisiiaguiig. Am Rande ^Libor 12. du limbo autoroo".
Auch aie ki'innen un« vor Irrihnio bewahren; denn in der neuen Kreatur werden
aüa Owelu orfiillel. Der Geist Gotle* auf den Watsern ist Flei»rJi wonten in der
jDii(ft»ii, Jettl ist Fleisch und Geist ein Ding; Cliriill Fleisch ein K°<'''1<':h Ftobcb
g4ar OtiatJleboh, das ist g«geislet, «om Geist «niplatigen uuil doch wnhto'' Fleisch,
Vcrkiadigutig d«s Etangeliuio» ohne KeuiitniAS der l*ioph«len gibt onr Sekten.
Z««lerl«l au uebneu aus dum A. Tuataineul, Oottea Oebol« und di« Roden der
18*
276
IV. Th«oloei»che».
Prophaleo «iit PtirUlufi. linder Honi ut jobtt der Tompcl dei Uttm, &tuur ClitiHiut
Ut kotn Prlonler mflir. r>ie CarMnonioii liuci rrfälit iipd vorlitfi. Wir linlien koio
Opfor, kornrii Tcinpol, kcjnon Altar ini'hr, nur iiiiü iiilWt. Wia hiJuiiuu wir Clirittus
opfoni. tt 1*1 nicht iiiisor- Sjinbalik ilet Ojiforlsmuis: (Wciiuro crktvrung J«n ntun
TodaTnotila llnil^t ihr in «■«iiivr grosiiDiiAuilv)ii'"li' ilosaUuuT«KlaiaaiileB
«oti Linien lu I.inian'. Wir habnn niclili ta opforu a.\s uatiem l>«lb und Lvbon
«ogeu do« Worlc» ('hrimi. Wir sind koinur Kirclit uiclil* »tliuldig. Irdlxclie Dkunog
und «URlixi^hc Dünuug; Cbriitus ua VistU iinil Uurilg uai'li »ein(<r Aiitoixtvhiiiijc, ixl
, gemtlicli vunkiiRl icorüen. So viwn wir niicb leibtldi und vmlnnni gcictüi^li. Pro-
jibulou und Kvangdiiim orliiiliiru »it'li t''K''t"'^'''8' Psalm 3, 97, 8(>, ilX) »ind
Weiswiguugcn nuts Naclitmal. Wm njidöio schuu richtig auf» Naclitmal gedeutet
liubcu. ülidrgtbt <ir, belutil nur da« falsch AuHguIvgtu; .weitere Aiialegiiug Kndtslu
au auttuni "[ton d» l'iatlurü*. Aufs Nnuhtmul wvrdon uonientlich nurh gedeutet
Pwim 79,13; 81,17 und II: III. S-C; 116.10— 1.'>.
Bl. I2h — Ifia Üas VI. Buch . Gegrandul uuff das l.iuht der
Natur, wobei der Hchreiher aDßemerkt bat „In partibii!« riiilonopliioo
liikbcnt buiic Hbnim paacioribus cotnproheiiaum''. dm Hundt« von der
»piitcrcu Hand: „Libor 10 de limbo ncterno".
.ß» xoindt tnojirla; I.nutb, die Im heil. Oeiet brennen: welche lebeu des
OeiBlo». die dürlTeit il«* llcditi^ der N'alur nirhtK, die andern dii! im heil, flcial nicht
leben, sondern lotr.nn ihren rinind anfn Liebt der Nfttnr dAnselliigcn Üitgläubigi>n
htl Gott siiloh niindnrharlialiD Werke fürgebildot, nb einer no hott im Glauben •K&rt,
das« ihn die Work bewet;on lum (Hauben. Denn der llngllubiga je bübur or im
Lichii! der Natur giigrnndel isl, ju lii'iboi or in d«n Wunderwerken Gottes erfahren
int.' Cliritiliis nimmt seine l'arnbclu .lUi- der Naiiu, darum tartiefl Natuiorkniintnina
rlos VcrülAndiiiM der P.-intieln. Obriitus hat nicht widor die Nalnr geliuidnil;
Chri.ili Wort heilt Ernukhoiitn nie die natürlichen Arinoien; or iat dqr Scli^pfvr
der Annei, der grÜMli.' Artt, (itoidiniwo viin Tauben, Schlangrn, Wültoa (Pfaffoli-
urt nie WuKsnrt), Ualvrloinm. Licht der Well; Wein und Brod sind knln Glnichnijgi;
.Sul ti^rrnc, Woiuatock. Alle trupi und Kiipircn bleiben im menHrblkhci^VeriiUnd,
ab«! Cbristu« bat ui<ht die meniiehlicbc Natur aufnrwoc.kt, »onilern den Glauben,
die Lieb«, dun bittern Tod leinei TettamonIsbüudniMo* aufgorichlet, nicht im Lieht
der Natur: .nie kann dann der heidnjsehe KolMr nagen da* man vnri;leichen »nll,
du vuH oben hcrob und von onti-u hinauf.
[Bl. IHii] „Volgcn die Iri-ili.-iclien Woiitsagungon nach InoD-
halt der Mattnalia iiottoH." Am Rande ,Lib«r XIIII. du limbo
Ketornu".
Sie «ind nicht &tu der Niilur und Rimmels Eiolluss, aoiidorn Wuudorwerko
GoItoK. Wer dem W«rl nicht gUuheti nill. taW Uulloi« Wvikou glauben: der til&u-
bif!* bedarf doMun nicht. Jungfrau ndl dc>ni Watnur im Siubu (Junt'frauongcbuit),
Pbönit (Wiadergobuil), Lnwen«chrel dbor die lodtguborucu Jungen (.\urerweckiing
am jnng»tcn Tage), Rkr formt die Jnnc^n mit dtr Zunge (Neue Geburt), l'elikau
nUirt die Jungen mll Minom Blut (Nachtuinl Christi}. B* >ind noch mehr diRitor
Hagnalia \ind Ujslerin wider die Nitur, .dl« mir ein Tholl seind bekiunt, ein Theil
unbekaRnl*. Im Licht der Nalur boflndul xich«, doui all« Diuge nicht.i .-limt, dafür
wir« antohun, sondern un.iern -Augen ille Woifie der Corpora alle verborgon »lud.
All unsere Nahrung 'M ,Uen9cbent1ei»ch in mjsiorlu*! druiu nicht lu verwundern
*
OürliUer U&ii<Jiiclirifl«ii 13CI— 1£G7.
377
«ic llfoil und W«!ii f.»ia Fleiarh und ßlul Christi. Uftb ich moinv tli|[)icha Nahrung
bereital utiil tin IliingrlKer bommt ua<I icb Ihelle mrine NuhninR mit ihm. la kann
kh »f!«ii, nr Isit tnefa«i> Lulb und mein BluL Sc kouiite auch Cbrislus lu ittineD
Jüngom «B^on; da» «fr trirkllch Beiu«n Leib und Blut Mten, raubt dio Ben«i)«iuuB
und Pankitngiing, auf welche wir dun Oliiuli(<n mImii, nie »uf eioeo >'cU. Durch
Oottes Wort nsrd Adaujs Fluisvb und Blut au« dur Erde: sviuo Kuhi'uiig «ur lorher
orscbttlTtn; iq der Schü|ifuu)f Iti ulleii Fleiiich uud Blut des Menschen. So ist der
H«n»cb «in Sohn (loiles. Su bleibt der MenBi:b In Gott uud tiait in ihui .und ist
*ain Vcrdammnli und Sullgkeii.' Ebenso Cbriilu« und die neue Kreulur: er gibt
nu I.«ib und Itlut von oben herab iii Spelaci und Trauk uud luui Uedäcbtoi» der
ItonscbirtrdunfC Golle«. Docb er g'lbl uns nicht den .univi-nohs eor|)uii*, londeru
.pulieuloriii corpuii Cbriili.' Au« dem I.icbt der Nstur wird )<robirt, dius es uul-
fcralitcr ein I.i^ib ist, aber nus Krtii de» GlnubenB, gegründet auf* Wurl Cbrlstl
wird probirt die -Sonderling, wenn wir den I.eib Christi geuicüteu. Wir etisen nicht
d«n am Kr«ui gctchlagcnen l.eil', darum müstren wir vom natürllclicn Verstand
wcieben; durch den Ciiaiibcn (Mann wir HOino SubiUni a\» eines gleichen Gottes der
Trinilll, Itrod TOm tliinnicil beritb. iiui Wort .das l«t mein I.eib* miu« !u uns
durch den heil. Geitt än|eiüudel norden, du» un« der Goisl lebsndig maclic, das
Cl«i9cb ohne (icisl iil unsere Vi'rdimmniFs.
itl. \b& — ITu DuH VII. Buch . Außle^ung des Rraachs iIbs
Nnclitmabl«; dor Schreiber luorkl uii .Huic libro acliutigo äo modo
MiKsae «URiotKli «acra infra". Am Rumlc „Libor XX de limbo
aetorno*.
BeimchtR I. Chcr. IOl Soll in kolnom Tempel gaechehao, der Altar fat in
Abgötter Stuhl, kciu Gc^naTig ifnbni, knjne Kleider und kein Hmat. Die AbgönlacliM
h«lH«D» ein Sakrament und ihr llen ist weit Ton Ihrnm Moul. .I>la rechte Ord-
nung Ut, da«a kI« (Qiftnunen kommen, dio den Tod Chriaü lorkündi^cDn wollen den
ÜncliublgtD, und oHen in ihrem Hauaa mil oinMder, brechen diu> Rrod, am leixteu
beaedelMi ilea dem Herrn, «useu nUo dann seinen I.«ib und trinken ««in IIlui uud
■tnftli d«m Bfrm nein [.obgrqnn^. damuf fdignl die Ilalinng doi licbole«, goiiot in
all« Wolt und vorkündigt den Tod dei Herrn, dnrinf aoilcn »i« sich autiboilen und
keiner den inderu niminerniobr »eben, und keine Nacbt liegen, da er die ander
gC4chlafen hat, bi« fl« finden, dox Gott bcfnhinn hat tu suchen. Und treiben *ie [lio]
via die Apo»(el na« der Gau«n, «o *oll<n ne lum Penater aut-icbreion. Item eer-
Irelbtn >Je «nch aua dem Fetiaier, auf die [)Aeber iliehen und cm»ilich ichreiea,
bts sie df« Warbeie iu den Tod trtibe durch die Hündo der Kciude Goik«. Weib
und Kinder lerlasnen uud Chriilum verkündigen. Die aich «elliit verachusiden
*«D wegen de» Reiche* lioilcn, iil nicht die JuiigfniuicUaft gemeint, sondern die
Verkündigung (.'hrintl höher ichlUeu all Weib und Kind. Die Apoilcknollcu niehl
!■ di« Ehe treten, «anil itt et heuer boiralheu ati brennen in UnkeuscbheiL
Plktre«, Pfiniiden, Siehnleu »nd nicht mehr Im ü. Teilament. .Freuen und trinken
UgUch da* N'arhlQial Cbriali, dmn einer oft tauiend Iloilten und Trunk bekommet,
dan <r «Ih llanfküniloina gro«« dt» Leidem Chriiii nie Tcrkiiudigl bat .... Iliohel
die Piarrherm, denn »io loben de« Temiiel», Altar*, eorwandoln Cbrixlum, verkün-
tilgen In Singung, gedenken den Tode«, dau e« niemand Inno wird." Alle diese
Abgöllerei l«l abiuMellcn, der (ilaube thut alloe In dienern Etaen und Trinken. Dio
Apoatel haben oIuuibI da» Nachlmal genoaven und ihr Leboolang varküiuligt bi* in
278
IV. Tbeologi«oh«s.
Itartn Tod. — Bibile ci hoc oinne«. W(t aolloo «IIa ChrUlo TwhundtD *«1b; in
Oobot diir VcrkAiiili^ung hlnil wir goili«!!!. Di« Achar dar Gliutiigaa wird nicht
aiugM«iiilvt, blelM boi ihrer Arti«il, liol Weil) iinit Kindern, erinnom »Ich nnter-
einniiilcr doü Bv.ingpliiiMiii, verküadigoD •« den llnmüiidiKen, die hoii>Divach«en, und
filliinn lilc VfirgMHimen xiini lilaiihou lurüeli. In nui tat Cliridus, in ans aetno
Wohnung, ^ein Toiitpul. An HiriMl Sintt inl nichr« liinlor ilim xuriickgolMSOU »U .
iiltoln »«iü Lrib null Bliil, in ilimun liegt nn^cra Itoiphl und Vrrccljiing ,rt»hlii
nlloin liulion «ir nll vn>>«f /utliirlit aulT Erdnn, niloin tn don leib vndl liltilt CliriHli,
Inii don Clirislliclien goi*t, der vn» lcbondi|t in.-ichnl : tn domn i»l vn»or Prioüler-
Kliain : riniiob rolgol. dm wir ftllo bruddcr vnd jrlnii^h Inii rhrialo birlbrn. \'
Diese AlihaiuUunij, welche nohcuLeiin's vorschiodone (iedanken öbor
diu« Nadiünal zusatntnßiifiuuit, ist noch muIirfHcli «rbultcn, vgl. No. 88,
m. 102; No. 108 S. 790; No. 109 Bl. I; No. 11.^ ISI. 1; No. 114 Bl. 1;
No. nt; m. 17.
Auf ßl, I9ii (linü Aouüsoning Mt^lanchthoD'H übor (Iuti AhondrosI
vom 17. A[)ril IMO von anderer llaiid oiiigoliagi'n; .im (ilirigon ist Blatt
!7b— '20a un lutsch rii^lwii. Auf dor Uückseilo doH Blatte» '20 In-giunt:
äOJunlj Qnod Sanguis & Caro Christ' rit in Pane & Vino, ft quo*
Q^ll modo fldelibus inteUi^ORdum.
t^Ain Uandc vun spülcrtr lluud „Libor IUI de liinbo aeternü""]
Lcctorj tt socijs Siilutom.
Diw ci^orl viel loutn. die da» Wort Christi, nit nach mug-
ligkoit. wies Hl) Im weihst ist vnd vormag, )>laubcn, Sonder In
solchen dingen mancberlej oinfiireu. Viel sein aucb, die riotchf^
glaubuii, abpr gleich .10 schwer Inen, als die da nicht glauben
das da iioj . Dann bcj vdü) Cbrintcn Hein viol Seelen Im glaijbou.
1.
U VI.
Solchs alles ist ein Irsal Inn vn.soren glaiihon
[2'2b] Dninib niussou wir aulTn Kiuiugelium vnd Wortt
Christi gros:<ß acht hiibon, wie er viis lernet himlisch werden,
vnd mimen denselbigeti weg vnd lehr haiton, vnnd nicht» darzu
noch dariion thuen, auch mit rechtferttigen . AI.10 bleilifl sciu
wort gantz, das sein brot sein leib ist, «ein wein »ein blut :
vi^cl das nisson mit TestiLiuontl icher gcrechtigkeit, von welcher
«udi die rroiiliolon gewei^jOfirt, das er vns apeisen werde, mit
•einer aelbsthand ic. Vnd Oott grossen danck sagen, das er vn»
seinen Sohn geschicki, vnd ullo ding nowe scind worden, vnd
mugen sagen, wir sein das fleisch so vom heiligen Geist em-
pfangen vnd fleisch worden i. e. (aus Christo) In dem wir werden
wundcrbarlich aufferütebeu . Dem sey lob vnd Danck, von
wegen seiner yDauäfprechlicben gaben, diu er auch vns durch
QiSrItticr llauiItcliKnoii l5l^-tüG7.
S19
Miuen Sohn geben halt Ina mner vbcrlrvIflichoD Glorj vod
Eliro Inn Ewigkeit . Ameo.
Editum Itokpnb . . . ail socior Hdcles.
Ex ist iliceolbi' AbbnDdlun^. welche 17-10 in (iottfrivd Arnolds
Kirchun und Kclxorlilsldriu gedruckt vurde (Tbeil [ No. 4-l(i S. löOO —
1&Ü2J; soweit ich vcrffloicliori konnte, sieht un§er Text dem Arnold's
xiemlich nahe. Wir werduii d«Mi;lbeu Abhandlung uouh mohrr&ch bo-
g^QOD, zum Tbeil in recht abwoidiender Gestalt, vgl. No. 88 Bt. 143ff.;
No. 100 S. 4111fr.; No. 114 111. % IT.; No. liS.
7.U boEiL-hlen üiiid die „hocü" xu Anfang und am Sctduitt^c Uebor
di««o GoHiunungsgenoHseD Holietihoimä Teblen m» auch licuto noch
bIIi? Anha)t?>punl(te. Etuu» Vi-rwandtoa mögen die sodales iH'Aa^on,
wolchv wir gluicli trclToD «fcrdon. Boachtcnawcrtb ist fornor die Urla-
mngabc für die Ausarbeitung und NicdoniJirifl am Endo, die sich \o
li«D«r der uno sonnt erlialtenen HundHcliriltou fmdot:
.Eilitiim
>U2^
Den Suhnürkel am Ende des Wortes hat der Ab-ich reiber wohl zun
9«iner Vorlage mit horübcrgonommen; man könnte Rokenheini oder
Kokenbsuscn vermuthon. Die Annahme, das« der Orlsnaine Kokeu-
halra XU lexon wäre, (der Name otneti Itauernhofen in Kanlon Appcn-
zell-Ausacrrodeo ualie bei (lais vnd dem Dorfe Itühlci'), habe ich mit
•Her Rcttervo in den ParacolüusrarHchungcn iloll II S. 13^ aufgestellt
(dl bin auch heute ki-inoswegH »ichcr, doas dicM Annnluno dm Richtige
gfltrofTco hat. Einen rexlco Anhaltspunkt für die AbfiusictiogMXoit der
Schrift liabo ich nUM dem Inhalte ilentcllieii nicht gewinnen können.
Das» in den Jahren irjSS— t.'>it3 vieles TheologiM'he geschrieben sei, und
KWar in Appenietler Landen. .Mdieinl mir auch beute noch viel Walir-
•ebeinlichkeit IBr »tuh zu haben; auch das vorliegende Abend maUchtift-
cben ma>! in diese Zeit fallen, doch steht das nicht xweifcllos fest.
Itl. 23a ein neue» 1'ilelhUlt:
Theophrasti Hohenheimen . Sacrarum litcrorom Uedicinaram-
qne Soctori«
De Coena Domlni Libri XL
Ad Amicoi & todales.
Friiain'-'iiia.
Auf der ItückMito die»« Titelblatt«« {'i3\>) ist alfenoata der llolzÄcbnitt
abge<)ruckt wie iiuf Bl. 1 vereo. gl8Juiiij63
Bl. '24 a— 37 a Ex Dino Paolo j. Cor, 16. Uorl.
(juae ad tiecundam geuoratiouoni d «ecundum Adam
280
IV.
altinenl . Lilrr Thoophrasti. [„11 d« limbo nolcnto"
glcickxciügo NotU.J (Von HpÜtcier Ilaiid »teltt lioks „Ijib«r
■ XVII de limbo nelpriio."]
l'auluH tract.tert den liimlUchoii Icib CbriHtj, bowoUet durch die
AulTorsleliuntt, oinon vnaichtbaren vnd verhorgenon leib. Im Sich-
tlKPii, das In der AudoratehiinR Clirislj dz vnsichlige üffoDhart
6c} wordoD : vod muldt da oicbts vom sJcbtigOD Icibo der Erden,
ulkiu vom vnsichtisoii . Vnd let aus ditwom Citpitel zu ver-
«UdH'ti, da» (k-m l'nulo vielleicht von den SuducüNch Einreden
gfachohcii, vnd Uuf^nung dnr milTonttuliung
Obue A<ir«r«(flliunit Ut ilor gtoxii Glaubu iiiclit». ilanu aar« Cliriitui uicli nicht
Toiu lltmuieli oliiiu i}uu untüdilictioti Loib, ileu .Ldb der ßelotiiiuiig*, küaniou tiath
wir nidit aelig werrlen. AuiA m Clirislo Ut iwcierUi L«il> und Fleiscli gcwcMn,
it'lisch utiil IjiuiinliHcli, er Iiat aber Dur hk-'Ii ilc>r liiruinlisclicu .Arl gplubt ahnv Siitido,
aicbtbnr •mir vr nur iJiitcli ilun inliiobvti: ilu tltmiulint.'lic mit iJein IriÜNühuu buticckl.
Audi wir Christea »ind in beide Leibur giboreii luid ilocb nur oin« Pui^ua Dm
Wurt ÜotlGN Ist aus üeiu Uviiil in Maris FkUcb und Blut wonleu wunUerlmrIifh
abu« iuiniili''lioii >'nuiun. GluicIiniM vuiu Krixlittl (lor mit iIbiii 8lubl iluu t'iiiikoti
«neugl, abflr auch oIiud 8tAbl durch den r:iüiiu«DS[rulil FouiT unliünduu kann, Der
Ted »cbddDl ili« i*el TioibDr vou uüianilor, <lvr hiuunlUch« gvht gou lliinmol. (lald
und Schl&ckcD Im Rn. CfarlMi Leib auti Uaiia [>it nivlit den Wririiiuni ilbcmut-
wortot «ordou, Koadarn v« rech wunden, nur dvr liliumlisclie IhI vou deu Jüngurn
«ieder gotiehun »urduß. C'hrUiiis hat uns ««iiieo hiiiimüscbeu L«ib gegeben (uicht
den irtlUobeu, ileu hutton wir srheu vurbcr). in dem wir die Uolobnung und Solig-
keil uui|ifangeu.
Itl. 25a Heqnitur toxtus I'nulj der lateinii^ch nauii dor Vulgata
marKinat gegeben iitt. J'ortlaufondor Eommentsr einiger Veno na» dorn
15. Kapitel.
'BI. 26b — "iia üiod dnun nocli kommcntirt Kor. 6,1; 9,1; 2,1; 3,3;
4,2; 5,2; 6,2; — dasselbe Scbriftetück iMt noeli inohrfacli erhalten, ■/.. B.
No. 88 Bi. 82b; No. 100 S. 178; No- 108 S. 583. hi aJloo diesen an-
deni Haiidttchnnen i.tt der Tut ctwns weitläufiger gt^eboa und soviel
ich sehe iibercinnlimmend: es cntHtcht ahn die Frage, ob unser Ms(7r.
die urspiünglicbe (lestalt gibt und die andern eine otwa.i Überarbcilutu,
erweiterte^ -oder ob uDscr Schreiber, der ja ein Gelehrter geweaen sein inuM,
seine Vorlage etwas gekür;tt roip. cxcerplrt bat; vieles findet sich in allen
würtliob gleich. E« ist ja mi«s)iuli, dass gerade die ültej^to erhaltene
Uaudschrift, d«r wir von vornherein den meisten Glauben scbonkon
iniis8en, diesen kürzeren Test gibt, Da» uänOichu Verbalten ßaden wir
bei der Mehrzahl der folgenden Tractate. K-s dürfte aich hier doch
wohl um Küriungen unseres Bearbeiters handeln; denn auf Bl, 49ft
findet sich die Bemerkung „ad verbum", wa.^ doch für die anderen
Tractate erkennen laset, dass sie nicht wortlich gegeben sind. Eiuo
nSHilHi lUndtchriflen )5B'l— 1&67.
281
debtetui«.', beaiboitetitlc llaiid ist sucli au» viol«n aDdorn Stelloii unserer
Uiodsulirifl 2U erkcnoeo. Der Schlus^ lautet liier:
i. e. Ihr seid wio Kindor, als hottp ich euch güboron, odor iiu
geboFDcr kiader atat ocit Ihr moiiio kinder. vnd dx nclligc biu
iDflinom blut viid fleisch.
Bl. 27a— '21>t> diiae Ex S. Paulo De Cocn& Dominl ad Oftlnta*,
Ephesiot, Pbitippent. Thimot. & ad Titum habentur. Liber
Theophr. [„IX <io liiiilm .•iftcfuo" gloicbzoitigo NotiK]
I)io .Saducoer glnuMun kein aufcir«tL<hun)>, denn «io glaubUin
nit, das der leil) Adno wurde eiu Same soiu, aus dem ein luidcr
oalstündo . Sie liaiien nit hetrachl, Aa» »m Jglich »uiix^^u In »ich
hfilt ein blumen, kraut jc da» aus dem gostorbciion .tamoD her-
fär keme . Sie seiud der PhiloHophia nit recht vuterricht geHein,
daraus sie wol gorunden IwtteD, das uatürlich der sameh faulet
Im Aokcr vnd vorgehet
Wie «icl mctir im Menschen. Ifabon nir Chrliliiiii .aogelvet*, »o gibt U b
dir ii*iten Kreatur kcimti rnlortobi«ri mehr, Imhi Oexclilecht. kein« V«rffii»IUoha(^
aar noch GTlien Cliriüli, 'ioltD> Kin'lor, dor hat iiiis von ilun EIoiDcnlati (Rrlo nml
0«tllni«n) crlönt. Alle» uml aeami Tc^lamcnl gMch I'irii« und F.liefniii. Atlo liubiirl
19111 FI«i>ch JRl tliignriiicli- Diu Kiiidvr Jm Goi«tc« crhoo diiB lliniTnrlrcirh; «f«
Man noch dem lioUl in goeonNciligej- Llabs. (KpliD««r) Cotl hat iihk ßp9Bgn«t mit
dem Segaa des lj«i»teti, darum i«t der Mcimcli hioinitisch, hi-ilig im hlmmlinchiMi
Pleüirh. Im »IWu t.eih um Adain kiiiinnu wir nlohl wADd^ta ta guleii Wnrkeii.
iJer neu« Letli mutrs den »liun rc<giri>i], dnuu sind uir clgiiu üaitsleute tiiii Gott,
lUan «ilchit «ua dorn alten Loib die edle Blumo [Anihoa), Dm Mj«Ierlam dor
aeutii Goliud durch d«ii Gcnnis des Fleische« uud llliil''i war Dlli-ncil hei Gelt, l»t
aber ei*l durch Chriiliim oir«nbar wordon. Id Adam« Kiiidem war vielerlei EinfltiH
vnd vfelerlol Elgonsian, jclM I«i nur uuch eiu Silin, .oln Ooisl in ollen, ol» llorr.
Cliritlua i«t goa Himmel gorahron gtuxt niid duch nicht lou unit gowichcu, lial i'iu«
Hin Wort galM»on und dcttsrn Vtrhöndcr nnd filit «ich uu» «oth«t vom QlmDiol
herab Int NAchlmnl ohn« Aligniig. Im nimmel wird er wieder' mit uns Odteu. Üie
tluid Chriili l«p uns vom Himmo] horsb dan D«naii Houschen au, tu lieia «olleu
«Ir Uli« üenellen Min aud liaimhortig g«gon rjnander. (Philipper) Wir g^üuen und
warhiea in Cbritto mm nouen Loben, eins mit ihm, gleich »«luem Leibe. (Thessa-
lonichar) Wir lollon gun. blclhon Im Geist, der in uns Fluitch und Blut gcwoideu
Ib dir D«u*4i Crvaiur. (Thimolcum) Der Uonsch Oottos «tidel dl« I>iug<i d>;9 oliru
LciliM. Der Otixl GoitM itl En dm, darum lernen wir himmlisch. (Titum) l>er all*
0«Ul tat nicht utohr in uns, sonduru gut aosgeachlos««]!, Frieden gemacht mit ilnn
nmes. Gott hat si«b oin eigen Volk entühlel.
Dieses Voick bat Ihm durch nirititam «underliHi erwelot vnd
gereinigt, A. i. (hriiilo gleichgemni.'lit, In die uowe Oeiitiir.
Seelig ist dor Ion diese ZaI kompl, Auttscrhalb der ist kein
sodigkcit.
Auch hier int lui&cr' M^cr. weseDliich gdiürtt gegen alle anderen
282
IV. Tlieologbches.
crbaltoDOD NiedersulirineD (No. 88 Bl. 9ri; Na. 100 S. 142; No. 108
S. 618; No. llf) IJl. 36). Im Titol \utiea alle antlorn noch oiii ^Tomu-
loilicoiisi's" bei. was mcIj im Tost. hiiT iilnafiis aucli voHiiitlot.
lil. '29[i~'i'ia De Coena Doniinj £x Capitc 1. 3. 4'" Johannii Eaan-
^littae . Liber Theophraiti.
(„VII ilü liiiibo luHoriio" i^'leidiMitigft Randnoti/. «iclits; auf
der aiiiieni Seite .-»telil von dur :«|)iiteriMi Maiid i^leichrallü „VII
de limbo aeterno'].
■lobannoH bat ein Euani^clium vnd Capitel cingorticrt, aus soinom
Eigonou Goiäl, so or von Gott gehabt lialt . lüiisclbigon Gcisl
halt 6r vns golurnot den Anfang der Andorn Creatur. Nun ist
von uöloD. dz Johaiinos itej ein AulMo^or dm- Andorn g<4)iirt,
vnd da» aus Nutnoin I'iiguncn gcist . ChriitluH tiul der andern
■ goburl liatbt'ii viel goredl, aber allein or : So bntt nun Johannes
Heincn (Icist Auch daxu gethan vnd ChrUlum auLl gelegt . Vnd
hell vnfl nir mit kleinen wortlon VDüer ander göburt vnd Mutter,
die Christus gegen Nicodumo gemolt bat
Gedruckt 1618 von Staiix „De limbo aotorno" (Theil I No. 303)
8.45 — 67 und zwar unscrm Toxi gegünübor elwas orwcitort; die andern
crludlenen llandHchrilleii »tehen iiiei.tl der Stariz'schen F&MUiig näher
aU der unserer Handschrift. Die AbMobaittc »ind hier übenwhriobcu
.Caput [Jl. .luhautii.s'' und n<'ii|)ut IUI. .loli»nnb Euang.' Audi in den
oiobt gekürzten l'arlien liudeu »icli natürlich kk-inure Abwcichiingeii
und .stellen weinte leichte Aenderungeu dw 8inneH zwi.'^ehen liaiidschrifL
und Druck.
Bl. :t2b— .^üa De Coena Domini Ex Capite VT" Johanius Euan^e-
listae . Liber Theophiasti.
[„VI. de limbo aeterno- RleiolizeitiKor ZusatK]
In diesem Capitol worden otJtcbc punctcn für jjehatten. die
«igontlicb vnd wol itu vorstohop sindt, So wird die Rodo Christi
In SentenU vnd Summa recht venttamlon . Aber one dtCMO
punctoD, mag sie Im gründe, ohn lrr«al and«ror punuloo, no
bierinnon begriden itcind, nit gemercki werden.
I. Der Er^t.e vnd meiste Punct ist, Qiii cdit carnem meam
II. Der Ander I'uncl ist vom brot, no vom Himmel gestigeu iist,
das ist wol ta erkleren . Das brot so Christus den Juden zur
baucbfülle gab vnd mehret, ist gleich ge«!in dem Manna, so
sein bimlisch Vator den Altuätern gab; darumb es Ihnen so
wol goMclimeckot vnd widor haben wollen
[Bl. 38b] Soquitur tcxtu:* Cap. VI".
G«clraelit bei Staris a. a. 0. S. 21- 45. Abch hivr xcigl aicli
OSrlUm Ihiidicliiirteu ISfi-l-iaeT.
dissellju Vorbültiuss; umer Msur. ist kiirxor als allo üborlürorton Toxi«,
wvldio mit Stsriz ztomlich iiithu uboroiii^liminou.
Bl. 35a~37ii De Coena Domini . Ex B, Johtuinis Bpiitol», A B. Tetij.
Liber Theophr.
Vor dem vnd ChrintuH gctboron ist, Ao Ul Qott vor Imm meo-
sdieii gpwospii mit seinen gnndeii vnd Nahmen NU mit Reiner
we»i>tihaftigca persOD . DieHc gnade liatt niomaud^ grilToii noch
gweben, Sondern gleich vie ein Stimme, dio ein (ieist \ti ,
Aber in der goburt Christi iat diCHelbige (piad vod weson sb-
ßaDgeii
Jatil Ut (Olli I.oil> um] Koine Oollholl nkhl mehr tn soh«M«ii, wo «oin« nniile
ut, d* i*t ancli »cinn P«rtän und umgekolirt. tTni aolbst im Uottsuhcii seiti i't
tünnon, hat ar ihn nsii ^citi;linlTcn ana dern liimmliRfhon Limo, buh «oiniMn ulj^i^n
Kleinrh uiiii Rhu. tiri iioiiim I.uihn tfiiidigon nir nicht mehr; wir ltei(i«ou iilohl
mehr hamiiioi {nU hiim») honikrn l'hritlcti. Nouo I.iobo nii« dur uoiian Krealiir »ml
tIebar«iD((ung dor Wrli. Drciorloj '/.cugziim Geitt, Wattor, ßliit. Aus I.Eohe »Hein
•iDd air Uotten Kinilcr: übor itic Söhnu Ooltct hat der Toiifol kelno (Inwiklt mehr.
Zniorici Mfliixfagn, oui der Wolt und niu Gnlt, nhonno Kwoiorlel Prodiiccr, xwoiorlei
Zubär«r: aio «cidcn erkannt aus der Lishp, die ihr Lphcii gibt filr den NbchKUn,
■kri Qitcni I^bcn ohne Sfindo. Wir müiscn in Chmll (idbol bTolhan, ioukI nimmt
«T um ■iedcr, «u rt um Kogt-bi^n hnt.
.... Mag Gott (lein Irriiiachon loib iliü Sohl uemon vnd Ihn
don WiirmerD gcbon dor socl ooe itchail»» : no kaun i>r auch
lUm hiinli«<rhon loib vom löiUlichon ncineu, vnd diu mocI don-
üclbigon aufh berauben.
P.\ P.p[iH]t[oI]a 8. Pctrj. Wir Hollen haben die Uevhto hoR-
nung, oagcn die Lichter der Welt : dio mügen wir nit haben
ooe den leib Christi . . .
Der Oiund nourrer lIolTfiung dos Blut Oiriitli; Üoll sei Lob, dut or un« don
Leih i-egeben, dor llimmrl« ficiioss und grinäu i«l, dnrin wir anfonlohn, i'ibor dvn
nkhti (i«»»!! hui. Darucii «olloii nir iiiihl uichr lehon nac;h doiii alton PIcitch, denn
■ir «lud heilig und nllo ohiaiidvr n.-vh vcrnaudl ia oiiivr Linie «ie Brüder. IIa«
>1ei4ch, <!«* au» dem Wort wird iiii ein ewiger Lsib, ewig nio da.« Wart. In der neuen
Uehun tollen wir acidon *le die Kiiidleiu und Uilch laugon ans dorn owigoo
BruDDca. Aiioh den Todiiiu 1«1 da« BvBDgelluai gepredigt «ordan, wtil tlo xu Gott
sUudeii und im Geist geti-ht haben. Wir sollon uns freuBU, «ona wir iri« Christus
in die Leidung gonotnin«!) HMd«ii. Loben in brüderlieher Ll«bo bl« luiii Tt^
Hemu
... Damllt Ir dea Denen llimels vnd Erd^an tbeilbafftig werdet,
mit ewenn leibe. Oruinb hallt den dowod lotb vnbalteckl In
fri«dt vui) oiuigkeit.
Diwo Abhttidlung ist nur noch tweiinal liandschrifllich erhallen, io
Leid«» 34 (No.ä8) II), l()6b~ It7a, und in Woir.-nbi'iU»! .32. I. Aug. 4*
(No. 100) S. 282 — 32b. ].)tc4e beiden andern lluid»chriften staminoii
S84
IV. ThoologUcbos.
aiu besten Quelton nnd Kintl beide wosentUcti auürültrlicher aU unaer
vorliogonder Text.
BL 37 a— 401 De Coena Domlnl Ex coeteris Enangelij antoritatibai.
Libor Theoplir.
fVIH. de limbo aeterno, glcichzL'iti[;cr Zuaata].
Il diosem ßarh i^t ndit zu h&bcii, tlic rniUiioratoliung odidier
wSrter, tU vuii ileii faUchiMi propbeton, Hii: at Chrintti.«, Hlio
est K. Solch» ist alle» vnder den faUcheo I'roplioleii ergangen,
du« ein Jeder aulT dun Andern ein Argwon geworffen : Niemand
batts wollen sein . AUo auch isU mit andern Sprüchen ergangen .
Dann allein die Inn noteu boj Christo bleiben, die babon doD
rochton verstiindl : die Andern huben diese Gnndo nicht . Drumb
leavr, liiU dich nicht veruunduru, so du biorinne findest, das
du nit vermeinet ha.st, dann da» wort flotte)« muU ann log
kommen entlich, so wir lange drttin vnibrennen, vnd ein Jeder
meint er hab» venitanden, dieeier haii.i verstanden ;c. »o es
«llo§ nicht» BOiD wirdt . üann Oott le-it die bösen vorlautTen
vnd viol geschrey machon : Aber nichta ist so hcimlicb. das
nit am letzten uun litg komme . Urumb, mit der Zeit zoittig
worden, gibt keine Irrung.
Math. i. Neu in aolo pune victurus est homo. »ed omnj uerbo
(juüd egreditur pur on Dej . Diubulu» wus^te wol, Ein Jeder der
vom llimmel konio, Esu) vom Himmel, tiit von der Krden .
Dieweil Wiristus ho lange fantet, weite Diabolu» Inne werden,
ob er liimmelbrot eiwe . Drumli wann Cliristux aus steinen hetto
broit gemacht, so hello UJabelus gesehen, ob diU bret himlisch
oder Irdisch were
Gedruckt bei Starii a. a. 0. S. 67—88; es gilt hier das selbe wie
oben. Starix' Text ist ausriihrlicher und mit ihm ütimmcn die andern
IlandschrirteD mehr als mit unserer friibesion llaudscbrift (No. 88 Bl, 54;
No. 108; No. 113 und No. 116).
I
Alt) Blatt 38 ist hier vor der Stulle ,Ecoe hie est Christus aut
tllic, Nolito crederf*" (8tariz 8. 73) ein Illalt eingeklebt, von demselben
Schreiber am 1. Juli geschrieben, Mührend l!l. 'Abb — 37b und 39 — 4Üa
am 24. Juni gcücbrioben waren. Dus Blatt enthält:
Ez fira^ento alterins Tractatus de coena Domiitj.
Ecce hie est Cliristus . Chrintus bat vonn künH'ligon dingen Im
Ende der weit goredt, iiit vod gogonwerltfjeD : drnmb knn^s aulf
da» Naohtmal nit gezogen werden . Er bntt menxcben gemeint
vod Ruff Mcuschen geredt; die sich für Christum ausgobeu
Görliber Handstbriften I3C4— 15(7,
S85
wcrdeo, vio m vnaern Zeiten von deo G«isUii;h«n gODugNam
beweist . Sollb auiT gegenirertigä geredt sem, ao IiqUhd «lio
Apostel, als Thomiw, Rolrrot (das nit möglich ist) [Volc-
misch gegen iillerici audoie Auffassuiigwi vom Niiclitniiilj ....
ChriHtui) ist vns nit Inii der wÜRtc : Iiin dor wüntemnd fnltiche
CUrisleii. Als münchi.', die sicli \mi ii<'r weit .tulieideii . Die Inn
dea kainmiTu Heiud die TuUclicii I'roithoten, haben Ihr heim-
ligkeit vorborgcn . wie ein Klieuolck .ticb In die kamcacr be-
.«chleußl . Drumb (Ihrinfus itusserhnlb vns ist viis nix nutze :
Sondern Inn vnn ist er tröstlich vtid hfilUliufa, durcli da» Nuchlmul
vnd vnsere hertzen, nit auii frunibdoii huDdon.
* tlis subinniituiii entt rmgineutuiu, do Miracult« .
Libro vitimo usscriptum.
DiMM ntgmi^Dt eines Kommcntan« >u „Ecce liic est Otirifltuti'^ hat
dar Schreiber «einen vorwnndtnn Inhalti hailier hier eitigenigl. V.n fandet
dob auoh underwiiHtt ebuiiso überliefert (No. S8, 1U8 und 114). Auch
das Kragment „de Mlraculis ('hristi' wt anderwärts einmal dem ange-
IBgt und wird hier am Knde der Handschrifl Bl. Ü9a gegeben.
Bl. 40b — 46a Coenne Domini declaratio.
Per Aureolnin TliuMiihraHtum P, Sncrnruffl I.. Dortorem.
[Reuht« gleichseitig mitderNiodorsdirifL .l.iLer 18 du Limbü sutorDO",
links von «pütiirar Hand „Liber 0 Am Iiimbo actvrno'.]
Am Ersten wil Ich die Vrsach vnd notwondigkoit des Na«ht-
maU an/.eigeu, da» nir hie nufT Krden trincken vnd Knmcii
mü-tseii, wie Im Reich der Himmel, wollen wir änderet Inn
himmel. 11. Den Text declarieren . Die äeelo stirbt Inn Adam
des Ewigen lodcs : Aber mit Chri§ti leib vereinigt »ich die Seel
zum Ewigen leben ....
Ed wird xuc^t in utwns gokümter Gestalt der T«xt gegeben, web
dien SlariiL a. a. 0. S. 88 unten bis 94 Mitto xam Abdruck bringt.
Auf III. 41 b beginni „AuQlegun^ dt«« Tcvti^s" und »war mit dorn,
WH» Sturix Hur der 2. Hälfte der StiiU'' '.)4 folgen lä^it; ein kurzer Ab-
lehnitt t»t voraiüigesetut, den anden^ lliiTidsrhriften glcichfalh ta dieser
Stell« habiyi, Slari» aber hier iiu.vti;h4«iil«t und S. 1^5 — 12(( gem>n(lort
gibt mit der Uoberschrift : „tue nachfolgende.-« ist zwar vor auülegung
des Texts Matthaei gcstAndon, halte es aber pro fragmonto". Staris
hat aUo in seiner Vorlu^o dcnselljen Tliattiestand vorgcfiuiden wie in
»llen andern IIa»dHchrift<in, al>er diene Trennung für zweckdienlich ge-
halt<'n, — In unMreni Mmct. folgen dann die Ahnrbnittu: „Xuü Nat-
thaeo X.WI". „AiM S. Unrco', . Aus S. Lut:i% bAus S. Juliauue Cap. VL",
286
IV. TheoloKbebM.
.AosS. Paulo" wie bei Starix 8. 94 130 Zeile 1. Dax Jlscr. schlies^t
auf ßl. 45a folgen(lorina«sen :
. . . Gehest In Julian hertz htiuu, »o bislu beraubt Aw lIcrLxeos,
Inn brunstigkeit viid Itcwe, dio dich zu (!olt füret . Druinb
wifwe, th der Tcuffol viel zu dem Nnchlmal fiiriMi wird, künigv.
fürsliMi, Herrn, hnevr, golertu vnd VDgelobrle, die Judas biiidor
»eiiid und b!<}ibüti. Dlcuicr gviluiickt dio Huliiiirt vnd l'roptietoii
olTl. sio wolloii über »ich sclbtst iiit orkcntieii. Dofect j oder
2 bUt, aut forte jilura. Sem. uuiuerat. Mutnj.
Nach Kreilaasuug dott Drittels oinar Süito liiuft daim Bl. 45b d«r
Text weiter:
Wir godoncVen vnd verstehen, das iorn «us dein Ai;k»rr waobsel,
wis»oii abor nit wie es vndor vunar augüii kornjit., vnd In die
lieiiiic, Alluiii daß wir voi'Htehou xutwMcn. v/as es int, i. e. da«
eiiftüor vcrütnTiilLiii wir, aber nit duji dessolbcn leib ist
[IÜhJ . . . Drunib liilliuli ili«' vordem Itiichcr (lennas.'ton üoiad
aiiLlgcIcgt, wie dio iDUchaltcii : don ifenuj^um iitt die Zougnus,
diß Apostels, das onn falsch inl, vnd one betrug.
Also Slnriz S. 120 — 120, wo der Tost ohuo Uuterbrechiiu^ und
l.iickoobcxoichuunK foriliiuft. In der Annahme einer Lüctce stobt unser
Mser. niclil alloin da; dio ISoruchfigung bioniu will ich hier nieht
untersuchen.
Von ^Oitsem InteroMso ist der Kusats in unserer HandHchrift „scm.
namerut. Mutnj." du« heis»t aecundum numerationem Hontani. n:ifh
dur Zübluiig de» Moutauusü! — - Daraus geltt al.si> horvur, wa^
mir freilich auch vorher nicht zweifelhaft war, da.ss 1) unsere« (iiJrlitKor
II aiidschrirten!*ch reiber sich der l^uterslilt/.ung des Johanne» Montanus
zu orfreueii hatten, dam sie aus den l'araceUushandschriftou-äauimlunijeii
dcssolben direcl gestihöpfL haben und 2) das» Montanus, der niemals
selbst CaraculsisdiCM cdirto, wenn er iiueli muiichu KurauNi^abc (mehr
vielleicht als wir zu verinutheu Anla^s hubou) an^(^ri-gt Iml, duss er
nicht nur sHuuuelte, sondern ilass er sein liandschriftlictins Matirrial auch
kritisch unlt'rsuchend und vergleichend bearbeitete! — Will denn gar
kein Rtwt dieser für die Par&celsuskunde so unschätzbaren .Sammlung
irgendwo an's Tageslicht kommen? Int das alles unwledi.Tbrin<^lich liir
immer verloren? Ich kauD immer noch nicht alle Holl'nuug sinken
Ifttueu. — — —
Alei Blatt -14 hat der Schreibor unserer Ilundschrill ein halbes
Quartblatt cingeklobi, abermal« eine parallele fragmentarische tlr-
täuterung dcmelheu Uibclslcllo viithallend, die im llaupttest b«-
OürllUer IkudscbriHeo tS()4— lSe7.
287
■HIIUAmi wnr uud nwar gloiohfalU wlo Blatt 38 am 1. Juli 1567 ge-
!)cIirifl>RQ. Sie laut«:
Interpretationei ex Paulo;
(^uid uobU (licain? Laiidabo uoa? In hoc non laudo . Ej^a eoim
an^cpi ä Domino, c|Uod et tradi uobis, i|uaG DominuH 3f»m.
Was Paulu» gibt viid lernet, U( hU wans CliriHtus Holbi-»t U^rnt
vod gibt . h{ Hill) Pnulus Dicht« mit dur Anrichtuug di^ TuHta-
monti. HO iml Oliristi Testnmuut auch nichts .... In ca nocto
i)iia traditiia est QLiii>i]uts oderit panom .... Dann sie
lirudiicti vna keine solche vvrdaninua vnd Ewitjen todt. *
Probet autem se ip»um honio IC. das iat, daß er nich wie die
Apostel bolind, im Rechten gtaubon an die Wortt Chmli ....
[drei kleiuo Fra);monlc durch Krcuzu geschieden] .... Wo nlt
so sein wir wiu Judas . Vnd so wir bey Judu gowosoD V6rfin,
wercn wir itudi Hoino verkaulTcr gewej«on, vnd Ihn Inii todt
geben, wiv JudaH, licrodex, Anna.s, ('Hjphiu ic, diewiril wir
('briHtuni Jotst sa ring aohtou Im Argen leben . ir. So hotten
wir gewißlich da» an Im tlion, An.* wir Jetxl tbuen mOgen.
Dafür, vnd für allem vbel vna der gutige (tott behüte Amen.
1. JuHj Ao. 67 Gorl.
't>ftM)elbe Fragment wird uns iiouh in Leiden nnd Kopontiogen be-
gegnen (No.88 Bl. 16Ö und No. 114 UI. 96J.
DI. j6a— 47 b Super Pater Nester Bxplanatio ad Coenam Domini
ü. Tbeophr. Hob.
I'ater nooter. Von luiTung iat Gott Jo vnd Je ein Gott vnd
Herr goheisHeD wunicn, vod nii' kein Vater, dim cm war In
keinem gebolt . Das wir Ihn nun abti^r oinun Vater heisnen,
entnpringt aiw <iott d^m Sohn. . . .
Tgl. Stariz a. a. 0. S. 137 — 150. Iw gelten dieselben Kin^chränkuni^en
in der Tcitubereinstimmurg wie utetj*.
III. 4Ha Autlleg:nng dei Ave Haria
Tgl. ubenda S. löO— l.Vi, gekürat in der Ilandfwbrin wie immer.
Bl. 48a — 4db AuÜlegnag des MsgmficaL
Tgl. ebenda 8. 1^3 — 157.
Bl. 49n AnlJIegTuig des Nunc dimiltii.
I. ebenda iS. 107— 16*J.
Bl. 49H--56a Ex Piatterio Declaratio Coenae Domiai.
über Thcophr. Hub.
^Kevlil« div gluii:bArilig<- Noiix gMll. de limbu QCteruo" und daruntec
288
IV. Th««loEi«cbe«.
„ad vorbum*, wu !«<thr zu beacbteti iHt, worsur idi »bcn S. 2>H) mIiou
hiDgewicsan hnbo. Her .Sclimbor hat also bior seine Vorlage ungcktint
viedorgcgebon. I
Super Fsnlm. CXV. Creilidi proptcr quo«) loculat äum. Ergo
nulem InimiliatiKt num Dimü . Im allcrunitcn wird hie der
glaube nirgehaltuii : Der duu nit glaubcl, iIlt kan nit' r«doa.
AiifT holcbcK Tulgot iiuji der l^alm, dor Jü saget, leb babo go-
Klaubet, darunib rüde Iclt, Daü ut. Ich gbuibc vud liubc goglaubct,
Darumb rode ich da:«, ho licrnncb vulget Inn aiidcni v<th«d
Es werJeu iminei' ;.wei Verso xiiaainiiii-n erklärt und darauf folgt
„Eiü bescbluB nulf die zwene Vertt" oder „ßeitcblulJred diaser 2 VerÜ".
ßl. uOb „Ex Psaimo CX." nach dem 2. 4. und ö, Veine siod
„Omcliae" eiiigvHtr«tit.
ni. 52h Ex Pttaluio LXXX, eine Omelia am Ende,
ni. ^la Kx l'Midmo lAXVIll. mit 2 Omdiue.
Bl.ö4b Kx Psaimo I.XXIX mit ■> OmL-liue.
. . . Aber liie meldt der Prophet die Aiiler wollen, vnd redt an
dentolbigen stat, Ah wolt er hprechen. Aber hin deiner tuj^eut
vnd buriiib«irlKi|{keit, l>nü von dein erweltcn nit darzu kommen,
das wir dermtuvtcu werden, wie die wilden howo. vnd das feld*
vieh ; Sondiirii bidull vns In deiner handl für durHcIbijren vppigcn
lehr, vnd »uchu vnü teglichun beim, wie wir uuis deiin weinstock
jEWcig wachsen, vod laß diesen woinstuck den du selbst gcpIlHtitzt *
Bk idnd Rsiilnt llß,lO— lÖ: Hl; 81; 71t und HO der Lulfaer^bcn
Uebemetxung. Dieselbe Psalmen- Auslegung aufs Nschtmal wird uns in
mehreren llandnchriflen noch begegnen (No. 88, 91, lUO.uod 108).
Dem gleichfalls theilwei.ie erhaltenen fortlaufenden Psalmonkommootar
Uohenheim'ü (vi^l. No. iH u. fi. w.) ist dio niclit entnommeD.
1)1. fifib— 56b Ex Libro De V»u Coenae Domiaj.
[Am Rande gleichzeitig „XIX de litiilio a<^tprno''J
Der Christen Anfang vnd gebnrt ügl In dem leibe ('hristi, In
vns der tilaubo, liebe vnd boffnung .sein hoI vnd muß, vitd ono
den leib ist kein (Haube, Hebe, hoFfnunt; k. nicbls nutze, denn
dH.t flei.4cb Adams iat nix nutj», allein der Geist miichl lebendig.
Der UviLBcb Ut onfliaffan nui Nklils (on Hall, cino liciipro Krtuiur niiK (^'^^Ulo
vrecliaiTFii uus Huin heilicm fiaUtc. dai iil <lni Wii:hti][tli!, du ilrr ChrJit wiaHua
muu: nur via liiinmlitrhnr Loib. clor ilm-h Fki;>cli uixl Dlut liit, ka^D dnt IIIidui-
liNvhe oniiif^uKeu; lelblloh rniiKx ilot Mciisoh iii üpii Uiuimal koitiinoti, uicht «it> ein
Rngtl. Um «irknl der (I«i>t, no er will. ilweiHrlfi UuiHtuug. Durch (icnlaiMu
dM Nulilinaln werde» wir IheilhsfliK der neuen Kreatur. Darum miua dos RTan-
Keliiiin vcrköuilel »Pidoii dun L'ti« in sende u durcli die gaoi.» Wrtt. I'iiifuug seiner
«elbu lor dem lieriuM ü«it N'kclilmitU uud duiiavli l«liun iiu üel>ol Clidkli. Clitutus
OSrliuer H»ndschriftBii I5G4— I5S7.
2?9
hai mit Bcgitnle unJ Luiil sich gefreuet, iliu Ntchlmol mit uiu tu nohm«n, dttrum
utlkn "if Oläuligen m imiör«iuanüi-r udimon unil allein von ChriMo und vrincm
Leiden und ^Ivrlieu rudcu: doji iitt liu »ahrc lliinincIxUrol. ilg,i iiiu Üb* ewige Leben
hrin^. Wir sollen uns aber 9tr#ii)-u lialicn an die Orduung Cbmti, die ist «ins
Ordnung für dit Armen, oboe altu l'rocttt.
. . . [56b] . . da» neue CeromoTiicu «tc. gebraucht wi^rdoii, das
siebet (lotiHflbigeii nu vf^rautworteii . (iott linltÄ mit keinem
ficprong ango laugen, .Condom mit weinenden Augon, den Armen
dürlUtigon ih nelbiKo geben . Dranib wa» sollen die leutt, Jic
drein fallcu, vod vorkerons, den eis nit vermeint hatt. * » *
Wie gmiM(l, -"eind vom br&ucli du» SuiTamcnfs xwej zubedencken :
der Linius der neuen Croutnr : vnd dur xpoiac . In den Ewcien
ütohct der eantze glnuiie ilor new<^ii K^burl, zu newon Menachen .
Darauf redt l'anluH zun Chorintliem . . .
I.iiDii« tia<l tipciHC iiat'li Itilmli ilcr Kcliriit .In dem 'i. wird (ürhin du Liboll
gtendet*. Limtiü Adti(> uii'l Clirinii.
. . . Den AnTanfc Limi Adam-« nix^en wir, dou anfang Limi
aeterni wissen wir nicht : vnd Hgt auch nichtii dran, wir be-
diirffen^ nil zu wiüsen drumb wii-d da nil. gesagt von SchiipfTung
vnd Fabricirung dci« Hoisclui der Dovreo Creatur, Sondern voa
Kindsra Gottes. • * •
Auch dioKe Abhandlung imt nieder wesentlich gckürit gegen die
andern Handschriften der Heibon Abhandlung in Leiden, Wnlfnnbilttel
und SaUburg (No. 8H Bl. 156; No. lOü S. L'I2: No. 1()H S. 775).
Bl. 5<a Ex Libro De modo HiMao, «tunendj Sacramentnm.
[Am Rande gleichzeitig ,\X de Limbo aeterno'*]
El seiodt mil dem Nachtmul vlelorlej miübrouche gufuert wor-
dflD . Der Itapst hatts mit der Mewte ein ding »oiu lawieu, deß-
gtdch«n mit Im der mehrer t<^il dm' betzcrej daii die Messe mus
d«r Vorgang ^eln vnd der besitz : Aon ).4t ganu wider den
roohteti braudi . Diu M««ie ist nit da« Nachtmal. noo eoODtra .
/u dem, da.-« die kralTt de,!< Nachtmaln nit mittelautFt, welche
krallt anzeigt, daU die JAes^e nit sol darboj acin
Dl» Kachtnial uin ÜeiJ&clilni». Zwei Arien Chriileni Aposlrt und Luieo. Apotlel
haben die Pflidii der Lehre bei Tiirkou und Iloldcn, hintniRwnndem ohne Reuttl
nnd .S^hiihe: »ir C'lirialcn bedürfen dieser Verkündigung nicht, tlnd telbel iinsero
ApMiel. ti'nuere OeiiilliFhen hoch und gering bhlhen >ii Bmiise und pnMen: ala
h^B darum die Un^e erfunden al» Knuli. Ffir un» andore ist troner Dienst gegeo
uuera Mitchriiteu du Gedächtum Chrisll. Die Orden, welche die Türken tiek&nipreii
«oHon. wtrdeo keinen Kr(olg haben: dos ApoMolsl und das Wort ■DutH sie Qb«^
■ iDd«n. Die Apoilel tollen luaiiuimeri korninen nnd »ich borathen, daan du Kachl<
mal eKMn nnd darauf hiniusgehn cur Verkündigung unter die Heiden bin in d«fi
Tod. ^ oft kie in diener Weise luiBminenkommen, dürfen »ie'* nehtoan, «ind an
KrMh il. BiMtKrli d, PitHwIllwIiKn Hfhrllten. tl. ■«
Sdo
IV. TheotoKi*'1>eii.
keltiDD Ta^ ftbnadan, dl» *nil«rii ChrislOD «Idid&I Im Jahre &Ln TodntBge ChriMi
lUR] Go<l&clittiiiK. Nicht iIIp Kfoiler, nur ilio Verslüiidlgun, ntli- in beider Ue-
• Iftll. t)a» Noehtmiil inii«K Ton dor McHhe feg: mIh ii{;liclifl(i Aumreii uuil Er-
quirliiiiiK mil Ocüiuig RinfT «!<< gvllnii, wm «I« ktnn. Aach beim 8ietb«n k<]iiii<!D
vir du« Nruhtiiiat iiabmcu; «( i»i ilia andere , Taufe. Glnuben IbI die hi'ichil« WeiS'
heit auf Krdi<ii. I>le WosüerUiur« behütet auch ilie Golulegkniiilieii.
.... liio Verst«o<IiK0n nlior »oWan dcme dz sie gluubcD i^oiiuK
Üiucu vnd voleiidon, vmi alle ding mit orDst thueu vdJ vus
Kllo[i]D Cbristo nadirichliMi, Sonst niomands : diu In !hm mÜHsun
wir uiilt'('r!<[olii], ^con^t Tu knnem.
Von der Heue, ich habe voti dor Mvmh itiigczeigt, dz »i«
»ol olinH Siicrnnient geliaitcn wcrdon . Dauon (damitt loh ciicli
kein ergerntw gebß) vorslandant midi In dem wege, das wir
duri.'h tin.ier vernunHt wo) mügen ein /uHaiumcnsnmluog vnd
IferooinHuhairL mochon, In der wir betracbton die Propheten,
lehr Christi ic . . .
Dient mir /nr la^lirlieii Warnung und Cebtiiig des gemeinen UanncK. Für ihn
«Ind auflii die ßildar da, .Objecto nnil (iegcinviirr^, ili« aiif ihn wirken, wie auf
Udero die Predigt; d<iri ib» Auge, hier iIm Ohr dia Pforte. Heide* iit nicht gegen
duRvuigeliiini. Wen lüKler und Orgel aigert, dpr geh? duTrtn. Selig int. iler nid)
Christum eiiil'llLlcl otiiin ein Ohjocl um) Gqgenwnif.
.... Wsä weitor von Inen noth Ut^ »ilic in libro de Fabri*
eatione Imuginum . Das auch der Obri^to dor Kirchou Im
mcßgewaudt stehet, u'A.-> iots? Es i»t ein gegen wiirlV, vnd iiit
meUr, vnd In ullom keim? Seligkuit Im Iiert/en . So wir wereu
wio dio Apoi«t«I vnd Mi-rlyrrtr, Johanne!« Hap. IC, so bedörfften
viirs nit . Darinnen vorstandont den Rrund, uod wz euch
weiter noth hl. jc.
Auch dies ist ijlwa.H gekürzt gegen Ijeiden und Salzburg (No. 88 u. 108).
111.59 a Ex Libro Von den Hiraceln vnd Zeichen des Bnitti viid
Weüu Cbrutl
[Gloicliicitij^ am Rande „XV dö Limbo BOtorno"],
Was HUH Gott ist, thut GotUctio wcrck vnd zdlchon, Also
Keicbnot Oiristus die Hoiuigvn, mit den wcrckeii, dio »r tliitot,
Wie auch Chrlslijs ein Zougnu» wine» Vatisn* wercken war,
Wolte maa seiner lohr nit glauben, da-i mau doch seinen Wer-
cken gliiubet . Dan viel nehmen die lehr vnd predigt nit sn,
allein die Werek vnd Zeichen, vnd viel ocontr« die lehr . . .
Allee winl erkannt an xelnou Werken, ilor Itaiim an neinnr Frucht, dur Anl
nn teinvr Aranei. .Sacramonlum Kaciau rol tigniim. Alle* lou Gott t^nchalTen*
tr&Kl Gin Zeichen von ihm: nuch ilin tllrakal dtvt ßroil* und Weine« lintl ein
W«rk Uottes, aber er ihnt lie mir bei foliion AuHerit&hllon. tlnim anllcii wir Tmlt
uud die UoHlUn nicht ventuchen. Die veratockten Judw haben aux gutem llereou
GSrIItter IIutdRehririeii 1564— 15tlT.
291
iltc lIottMii voniiieht, oli «tnM Wahr»' dnran sei, wie der Ant ein« Anuei an dm
Knoken jirürct auf diu Gefahr hin. diu» er niirli edtiniil Scliaijcii sti(<(> ». i. w.
All« Artik«! uuiercn liluubDUs siud lou Johor mü ZoicIiOQ und Wuiiduni lioslAligot
«imleii, dar Uuglnubigen ttegen.
Also vndnr Andorn Artikolii i»l diOHi^r vom SucruiniMit uul'Ii oiaor,
der wirt bestotl, durdi dio rri>idi»liMi, durch Ctiristum, durth
di« ApoHtcl vnd Itoiligoii. ic.
Soweit ich vergleichen konnte, ITndel. sich dips RclirirtsliiirV idloiit-
hslben in gokürzter Geslalt. jedc^mul mit dorn Titfliiusatx „Bx liltro",
beruht vicIIHcht aW vie das Mdislo in No. 83 auf einem Kxcerpte
iea Mßntaaue. Nur ein Wolfenbiitteler Mscr. von Carl Widemann'«
nand scheint oineii vollstüodigon Toxt zu biolon (No. 11)0 S. 51U— 530).
Der cbon besprochene Test vod den Mirukoln nimmt auf Bl. 59a
—61a nicht die gim/c Seile ein, sondorn von Itl. .M)b Zidk- 'J bisHI.Gla
Keile 1-1 nur dif^ ■^inl> lliilft« des In zw«i Columnen ge»))alton«n lllatto»,
annlog den Vcrhiiltnlmon, wie ^e b«i dem gleichfall» in Oi>rlilx von
dem .selben Schreiber ir»fi4 gesdiriitbenen Krliinger Mscr, (No. Ift) be*
«chriebeji sind. Die äuntiere Hälfte der Seiten nimmt ein anderer frag-
ueotamcher Text ein, der denselben Gegenstand behandelt:
Ex alio fragment«, de Hiracnlis vini & pani« Cbmtj,
Damit ifenucg gasuhehc vnd -/.am Endo brncht »crdu das Nucht-
mal, wisseut : Ks begibt sich vielmale.-«, da« dx Sacrament (wies
genannt wird nach gomoinem lauil) Telt au»; den heodeu, oder
wird vorsL'hült K vud mit vial Kuateoden . Nuo wi^Moot das das
brot zu fleisch vnd blut «ird.
Da« T«rsi:fiütlrii Wdciilnl nichU, denn wt* nlnlit gvnaiiii'n tvinl iil iiicIiU: er*!
gmMwon Ul M I.elli und Itlut ('lidsti. Wonii Wunder mit ilon llnaticn jtonchohon,
M «ill im« Chriittu* damit die Utclit sein«« Segeiu teixen, nicht di* Kraft *einM
Xuhlmalü. Di« Hostie bintotu in den HbndcD der JudoD, «eil dieae Cbmlun
g*Iödl#I haben; in der Üiivfrbrennliclikoit der tlinlieQ liairoi»! Qott (eine Dr«i-
ralü«k«il.
.... dan die Godult um Creutze war vns nütxe : aber da Ltt
VUB keine gedult GotUut mehr nuiiiu Üarumb straft er den mut*
willen . Vnd stehet al»o Allt« Im willen (iottes.
Unter dem Schlüsse steht mit roUier Ttutv:
Uic Hubijce frsgm. i«upra V [?] libro adiunctum Intor*
(■ret: ex l'aulo K.,
womit auf Itl. 44 hingewieAen wird; vgl. auch ülatt SU. ThalAÜchlich
folgt anderwärtä x. tt. in Kopenhagen (No. 114) dies Fragment «Interpret.
rvx l'aulo" unmittelbar auf doü Fru^mciU de miraculis ('hnsti, welches
mir bUber nur in dentolbeu Ueiitdl begeguot ist, wie sie unser Mscr. bietet.
19«
IT. Tb«oloei«cho*.
Don Schliue dw (Taodsclirirt bildet, rom VorlwrReheiiden durch
oiitftn Strich g«Mhioden, der folRcndo wiclitigc Ahschiiitt. welcher k«ia«
besondere UebcMchrifl Irägl:
Viid iklio will leh liosclilosi<Dn haben, vom bret vnd w«in ClimtJ.
das letzte buch Noinor bowcning, Dan dtiK ist da» Rylffte
Buch . Der es nun vntor r<vt-\i nit nnrümpl, dem wird alle gnade
ontzogen sein. Wiewol wan Icli euch so viel nit kennte, vnd
Ewer Rooeigtes hertze vnd willen. So wolte Ich mich dieser arbeit
nit vndenslundon hiiben. Dnnn auch mein pfluß kompt mich au?
diß niHnl hartt lui, da» Ich nit wol die wcill habe, mich vom
»elbigcn («eumig zu machen, von wogen der krancken, .«o mir ko
feindlich iiukommen, viid der hulfTe groß nndtiirlTtig »ein. Was
aber weiter ewer herUe gegen mir nei, Hollent Ir mir erÖlTncn .
Dann, so nit üo viel Inwendige» kriegeü, hoITart, neidt, vnd alle
andere vppigkeit bei euch were, wore Ich longest zu euch
gt>zogen vnd die ding mundlich darfur aufigoricht, nit In die
fedcr bracht . Driimb bitte Ich, vrollot »olche buchcr boiu euch
behalten, vnd nit olTenon, dann Ihr alle wiiLsent, wie die RrtKCl
von den Pfairen ventchmehte »ein, vnd von den Predigern, aW
sollouH nichta können, vnd Ir mani su halten : So wil ich aber
von IriT hüfTart vnani;elast sein . Gott wirds auch wol selbeHt
herfurbringon, zu Heiner Zeit, wie sein (lOttHcher wille ist . loh
hctto hie boy mir mit etlichen PrafTun daruon gerodt . Aber
groiiso holTart preüumirn, vnd andere torhoit, i»t viel boy Inen .
Ktli'ihe, aber wenig, kommen olfto zu mir, vnd Ich zu Inen,
die nit gar vngctchickt weron, 80 sie nit In der Hundci^keten
legen gebunden . Ihr aber Kruasont mir meine gesellen vnd
gönoer, vnd die Rwren, so euch alle wol bekant sein . Trugt
mich der weg bein euch für, wie Ich dann nit weiß, wo Ich
Jetxt bin wird wandern, «ü ich meine kranckeii HLgefertigt
winl haben . So wird Ich mich bein euch ein wunig scumen .
Damilt ^eid (iott befholen, mit allen deu, ao ('liristum vou
I
hortzon meinen . Geben zu
t^f^-i^. am Montag nach
Ascensionis Oominj , Im 33""
D. Thcophr. Hnhcnh.
[Am Rande Htcht mit rothur Tinte „Anno aelalis »uae 40. nute
obitom octauo".]
Auf diese wicJitigo Schluitsreile habe ich schon im 2. tierte der
ParsMbniitrontchuiigen hingewicHcn (S. IbT, lö8, 1G2 — 164). Sie wird
GtrliUer numUch rifun 1564—1567.
ä93
■ itok
ao8 tiQch üftorti in HaiidHchrirton liogognoD, alior inoiitt an amloror Stell«
eingeroiht. Unser Görlitier Scliroitmr hat «ie ans Endo »einer Libri XI
gosteltt, and mir Hcheiiit, äünt* er gerade darch die» Schluiutwort liaxu
gekommfin sein könati.-, »oino Sammlung ^l)e Coena Uomini Libri
XI" zu betiteln; koin uodores Mscr. hat einen solchen Titel. Ebi»iuo-
nvnig lindut Mich andorwiirls diu Widmung „Ad amicos et «odalcs":
nnch dif^su köuulo der (iürlitxor Itcnrhoitor au» doiu Sclilustiworte go-
nommcn haben. Wir haben hier nwur dtui äHosIc JAnct. dieser gosam-
mdten Abhandlungen vom Nachlinal, da.t erhalten iHt, vor uhh, aber der
gelehrteSohreiber hat (unter Heintand des Montanu!«?) i^chon eigenmächtig
Ordnung lu stiften gesucht und überhaupt seinen vorliegenden Test
schon einer gewissen DaarbeitUDg unierzogen.
Nicht boarbeiiot hat er aber den Ürtansmeu der Unterschrift, son-
dern wie alle Spütorcn die vorhandonon SchnfUüge nachgebildet, wan
un.-* bei ihm Keiade etwa» wutnlernitiiiiiU da er auf BIiill. i2 am Bchlume
sein&i ersten Thei1ej< gant «Hein eine andern Hatiruiig hat „Kditutn
ICokenb. JuJ üocioK lideles". Wenn seine VorInge in tieiden rällen dsa
Original war und die Srhrifl/Üge in einem halle so deutlich „Rokenh"
erigaben, dass er das au.'iüuhrieb, so hätte er gewiss auch am Endo
Rotceah. gesetzt, wenn die Schriftzüge eine Möglichkeit dafür boten, si«
h hier HO SU lesou. Oder ixt daif Itokenh. am Ende Aa* 1. Thuilca
o Zuthat und als vermulhlieho Euträthselung der l'acsimilirtiin Schrift-
tägp sm Ende doK 2. Tht'ik-n zu betrachten? Wahrechcinlich dünkt
mich du nicht. Uebrigon» Mehcri die Zug« der Untcrachrin in uinerem
.Mscr- dem übrigen Geschriebenen xiemlirb ähnlich; sie würden hei ihm
kaum ai.H Nachbildung fremder .Schrifl7.ügc aulTalleii, sondern aU eigene
Abkürzungen des Schreibers genommen werden kiinnen, wenn sie nicht
jn den andern llandschriflen, die nicht nach unserer Handschrift als
Vorlage gesehriebfn sind, gana ebenso »ich wiederfänden. —
Genau in der selben Itoibcnfolge, wie hier im zweiton Theile der
Handschrift, tindon sich diuse Nachtmalschriflen unter llohenheim's
Noineti nirgend wieder; nur oiuigu folgen nllenthatben ebenso auf ein-
udtr. Den Inhalt al^ elf itüchor zu bezeichnen, ist etwas willkürlich
nod Wühl nur dem Schlnsspassiis zu liebe gesidichon. Nimmt man die
AottlegUDgCJi des l'atei' na-<ler, Ave Maria, MagnÜiciit und Nunc dimittis
lUMinmcn als ein Ituch, eio kann man leicht zw5lf Dächer herauszfililea;
um aber elf Hüchor zu haben. mu»s man irgendwo Ocwalt anwenden.
Gleichzeitig mit dor Nicderschrill (und etwas spiiter mit abweichender
Tiute) sind von ilenelbcn Hand oder von einer sehr ähnlichen fast durch
die ganz« Handschrift ilic llc/.eidinungen der Bficher De limbo aelernv
boigvTägt, wie sich der Itearbuilcr dor UiiudHchrift deren Anorduuitg
2U
IV. Thcoloebcho«.
dachte. Hauer Sclireibor bat aUo aucli ilen „I'rologus" tu diener
Abt-ndinalHclinftonKainniluiig H;ekannt, den viele Ilsndscbrifteii und Starit
!(>1W (Thoil I No. 30:1) miltiiciloii. Dort llndet siüh nSmlicIi dio Rin-
IheilufiK d«< iSlnlTuK In 31 Abschnitte („I'unkto"), dorou Inhalt angegt-bcu
wird (Thoil I No, 3()3 Seite 9—12). Duiuicb hat der IJearbyitor unserer
llun(i>;<:hi'Jrt ilii! [ti'icher/.ahlen an dun Rand getscbrielicu ; wo :*ie sich im
2. TIk'Üu der llandxubrill dop|iclt notirt rindviii von rrüN<!rer nnd Mpiitfirir'r
Hand, stimmen diene Notixen Eiber die HuvhxabI nieniab mit einander.
Doch hl dio Einroihun;; bei der Ki'ine des angegebenen InhalU manch-
mal übcrhBU|>t nur annäliornd m5f;liL-h. Ein volUtündi|{es Woik Über
den „Leib des ewigen Loboun", den „lUnbus actomus**, wt-lchcs die im
PrulugiiH genannten 21 l'unkttr Maint Vurrodc und Schluitüwort enthielts,
fiudol »ich iiii'[;ends vur, wohl ubur ciaa );itu7.e Ruiho ein!;clnpr Abhand-
lungen, weluho man al» Einzuktudion zu den rriiglichen 21 Pnnkton
auiriiK.HKH kitiin, welirhe »!ht vortnuthlrc^h ihcilwdis" schoD fräher aus-
gearbeilL't warun, «hw dor Vi;rfitssi:r dun Enlwurf zu «iiiem «eichen drei-
theiligon Sammelwerk „der Philosophio de:) Ewigen" niedentobrieb,
dessen erster Tboil eben dio 21 l'nnktn nrnfasMon sollte. Au-narbeitungen
sind au zicmlieli zu Jedem dietKir l'uiikti' vorbanden. Manche-i Ut auch
mehrfach boarbuitet. Auch in der aetbstruidiH;en Abendmalsschrin an
Clemens VII., woloho den ersten Thoil unserer Handschrift einnimmt,
trofTon wir [Kirullelo Bearbcitunjjen der (Jedanken dos „I,imbus aoternus".
Es hat denn auch dort der Itoarboitcr dur llundsührift die BiJc[icr/,abloo
dofl Mmbti.t ROterDus boigi;sctzt, ohi^lüiuh er sich wohl selbst gesagt hat,
dasit er hier eine andere, «elbslündigc Schrift ver sich hatte.
Wcrthvflll !.tt uonero tlandschrift, weil sie unter den Augen de«
Montann» von kundiger Hnnd gcschricbun ist, wenn auch im 2. ThoUe
das Meiste nur gekilmt girgobcn ist Doch, scheint unser Schreiber dio
Kürz-ungen selbst vorgenommen zu haben, nidil (von Montanu«) oxccr-
pirto Texte abgeschrieben zu haben, wie der Schreiber dur No. 83.
Ausser den oben gelegentlich gegebenen Daten der Niederschrift
finden sich noch üahlrcicbo woitore im Texto mit Angabo dos Wochen-
tages u. s. w. , aus wolobea hervorgeht, dass der Scliraiber suerst die
7 Bücher an ClomeDs VII geschrieben bat vom 12. — IT. Juni Ifiß?
(BI. I — 17), dsrnuf den xwcitcn Theil, ilii; l.ibri XI De co^ua domini
(BI. 23—62), vom 18.-30. Juni 1567, «pSter nooh nm 30. Juni „Quod
tianguts et caro Christi" (BI. 20b~22b) und xulotxt «in 1. Juli 1567
die Itliitter !^8 und -14, die »püter eingeklebt »ind.
ich macho hier nochmals darauf aufmerksam, dasH dieselbe Hand
■Ooh dio (Inndscbrift No. 15 (in Erlani;cn) geschrieben hat. Das» ttie
Dodi woilercs Thoologbche von Uolicnhoiin copirtc, geht auü einem
4
Cförllttor Hindfclirifl«!) 1664— I5G7.
S90
Miiiictiooer Mxor. hervor, iii welchem dor Alisdiroiber cioas Holcbon im
Oriffioal verloren gegangenen Oörliuer ParuccUusmaDUfcriplcs diu Hau-
ruiig uosered Schrei Umh mit nlige^chriubcn hat „28. August 1üG7 Gorl".
Ich füge diese Abtichrift gleich hier an.
86. Mflnchon, Hof- uiKlSlaatsbibliotliek,Cod.germ.441GC21).
14 nil. i' geiichrieben im AiiTange des 17. Jahrhundorb; (1(117).
Bl. I ■ der Titel : Libellas De Virgine Sancta Theodoca,
Tlieophrasti ex ilohoDh. licrniaui .
Theopliraüli Ilarmonicu
Mariae priiicipium suribil Catliolica (ido
Quid sanguis caro, lagito iiui» gcuuit.
Manu li'^'uper et orror quem caro peporit hie wt,
piiipria Quod nihil in carnc spiritos hoc indicat.
Si eupiü ad üeden] Chrlnti vivitunus iu orbe
Ilic Rüctor, Doctor. hiu docct duUus alter,
ni. Ib — I4b: Dbi Bach Von der Jungfrnweo aai der Oott ge-
SS^ng. bohren iit, wie tie Theophraitut von hoheab. erkennt.
Gorl! Meinen günsltgeii IVi-'UHilen Mio. Um. viid l'iuic. l>iii:iuiilr. Von
der gcburt Maria, äolt ihr da«, so loh von ihr erkenne, alHO von
mir ven>lehoii vnd witwon . Ihr alle wisHet von ihr die C)c.4ehrifTl
der Propheten, van sie von ihr sagen, vnd durselbig mehr denn
ich : Aber ihr aeint in dcraolbigen geachriStun AntEcigen etwas
abwendig, vnter^tehet euch aliHoUig lu maehcn anders dann der
Propheten lehr vud libellen außweiHon vnd lau[teu]') an ihr
solbst. Nun int es nicht wenig, das njiwo Gott, als ihr redeot,
allein von eim Gott, der bebiilo mich, daß ich nitt von Zweien
rede, odur dou mecbtig>tc.m vnter den Menschen, frawon oder
Mannen diu wenigste ihm zugleich, als ihr mich vcrargwönigot,
aan ich 2. doÜ habe, ein Manu vud ein frawcu : das iirh doch
gäDtxlieh nitt gcstatt, kfin fruu vor ein Gott, »ueh kein Mann,
dann alli-in die Uiitter dieyraltigkeil an die ieb glaube . W'xst
ich aber achte vud halte von Maria, will ich euch zuvonttehen
geben durch die Paraminiäuhe [!] (leschrill't . Wie wol euch die
etwas soltzam vud Trembd enigegeneu wird, macht vrsaab, daß
ich ein l'romh Mann bin . Aber ein Argument aulT welches ihr
griindt. will leb euch movir«n lliriMlau: monirenj, daU ihr nagt,
Mariam zu sein gleich einer andern gebornen fniwon aus löt-
lichem sanien. wie vnaer Mutter gebobren »cind, als ihr dann
') WanDstiob.
296
IV. ThcoloKiicbei.
von each selber crdi<:ht liatt, mit dieser «rilicIttunK bringt ihr
allein ein reine geburt herfür, dicHclbig nennet ihr Christi, vnd
Muriam (lurdi i'wor vnwlsson In solchor Kclmrt ontnetzt, vnd
iiuch si'lbur ric)iligt.<rHt:Iii^Ul. In welchem doi'li wenig von Hok-hcn
borohloEi ist aus <lon Obren . DonHelbig Murgcn dit sich »olchu
«otloi{iiiu gegeben habuii^ rede vmb n-ilo. zniMchcn euch vnd '
mir, ist das Maulgesclircy bey oudi gewogen von der gehurt viid
reiniglceit Maria, daU ihr mir etwa» »chitii|itlic]i xiigelegt linbeL,
daß ich euch ewer raaulgeschrey vnveranlwortl gelasson hab,
vnd micU gering geHchutzt . Dnrumb, dati ich ctwaa rwlicb ab-
gezogen bin, ist das die mchror vrsach, daß ich droyon euch
gol(?lirteu mit meiner stamlctcn £ungi>n nicht folgen mug, ula
ihr dann mich rrkunnl vuii Jugcad aiill'. dal.l \c\\ diu allemal
«tamlet gctriigcn hnh, [Hntslnu Tilgt hier ein: „wollte Gott diu
Ihr alle», da.'« Ich im IleiUen getragen habe") diaselbige Zeit
veratandcn hetlet, dsriiin mich die Zung gehindert hat. Aber
80 ich meiner Zungen vnd der zufliegenden rede nicht gewaltig,
vod mein !telb!<t [,,ni<'^ fügt ItrcüUu ein] gewiß bin ztieröll'nen,
dtis »u miün herts birgehrt, yngcitchickligkeit ein vmaoli int, da«,
i\t Ich MubeiidoQ [„flehend" Breslau] erxogon bin, die ander
vrsach ist : dii' dritt, daß mir im reden die vngeKi'imton gcgenrod
vnd die abweg su du inilliiult'en, meiner «ungen mein Gebt
nehmen, berauben mir muinöK Imrtien gemfitt, vnd erülTnon ein
ftuders dann ich im ^^inn hat) Aber so mein stamlet
üung iiiclit kan das verantworten, gcliiiit denn damselbige meiner
rechten band zu mit gefaßter feder auszubreiten .... viid wie-
wül ihr mir freundlich ungeschrieben habt boy euch zueracbeineii.
an ewrem fürstlichen bof .... zu disputireu .... Entschuldige
ich mich, diewoil ich stnramend für euch erstarret bin ... wie
viel würdet ich für dem fiir»,tcn erzillurn, der ich nit gewohnt
bin . Ihr wJsst dut) ich ins dorltge rieht vnd meinen glcich-
miissigen ul»o crHcbienen bin . . . Noch viel schwerer wird mir
daw begegnen vor für#leu, in welchen aller ei>iehrecken vnd
hcrauon [Grauen] sihet . Damit w:hicke ich an meiner sladt
meinen sc brifl'l liehen grund, densoHien euch Kubelesen, vnd end-
lich miüh nach meiner goschrilTt zuverslohen, so werdet ihr
selbst versieben, daß Ir nach zu der wag nicht verornel habt .
Be&lch mich damit inn brnderlichu lieb.
Es sind 11 Capilel ohne Ucbcrsuhriften, handelnd von der unbe-
fleckten Empfangni.-^t Maria u. .■>. w. Schon Anna, die Mutter der
Maria, Ist nicht von Joachim gaachwängerl. ; .telion Maria ist übernatiir-
I
GürKtier llitiid»clirinen tSei— ISfiT.
297
N
lieh g«borou und Jtingrniu vor der WcItNuhöpruiig g«w(wun. $ie ist
uiwterblich gen llinimt!! g('r»liri;ii. „(lOU bnt in äatf totlllii^h ltpi.i<:li iiit
gsh^urftt." Iti dor'ticschlcclil.-stiirvl Jiviii wini nur JoücfM OoiU'itlugie
gegeben, wüluTri'! (.'hiintim doch nur von Mnria abütaromt und Muriu
iat kein „tödtlich [sterblich] Weib". Uio Bibel aoll man Iowen nicht
sU ein IlistoriiiRraiih oder I'hiloso|jh udcr Jurist, sondern als ein Gläu-
biger „aus dt-m wird ein cathotisuher Clirinl, dor do ist (utid wird) ein
gcsnlbt«r Apostel, ein JiJngnr Gottes".
.... AIko zoi^ icli euch au hU moinen HriiikTn, >1aß ihr nicht
vorharren mU m maudierloy IlücherD, do ihr nil wißt «uk vf»m
no kommen : Sondern daß ihr godenckl euch (^hriHtlich r.a halten,
daß ihr werd Sal terrae, lux inundj, vnd die gesallilori durch den
[]. Geist, vud oit durch owere bänte . äo werden ihr [14a] von
vielen oweren sacheo atebea, vnd ewren pllug selber verbrenneo,
d«r euch blendt : Vnd vnverKuijt bleiben, dm* vcrloßt den gercchien
nicht, er steht ihm in seint-r uoturlTt bey . Vud so ihr mir her-
widor Mchreiht, »o xoiget mir cworo liortMin mi» ewrcm geist vnd
nit di« 4. oder 0. lehrer, dio tob «Lt Irror erkenne in diesen
Punoton, »lluiii auti dem Natürlich liecht gedieht, vnd nicht aiiii
dem t«ufr des tl. Geists . Vnd bitt Gott l'Ür mich, Amen.
Fioiü Libelli Thoophr. F,\ llohonb. Germani De Virgine sanuta
Theo do ca.
Originem sanctae Manao Virginis areae »«mpitorni Verbi iiujtr-
cumscriptibilU Doi putris frulres moi orudilissimi libentiüsimc
benedicKmus, quoniam ipi«a o«t reparatio oinnium Chriiitianorum,
per tiusm confi<lciitia nobis ab [ad] habilatiununi patoscit iiitor-
minabilem . 0 perpetua et ptilcherrima Virgo, lumen lachrymaQ-
tium, i|UA« indigiistioni minime .«ubmersa. »ed iustisAim» et sompcr
pnemunita porduraHti »b omni potbitione peccnti : nos humilvH
hominea charimirai ßlii tui Antoris univcrsorum, dtscipuli valdi
parvi. ingentem commiserationom tuam cordialiter eniagitamos,
ne abjeccris iioa miHollos propterca quod poccalores sumuK.
Descriptum Anno lßl9 es chsrta scripta Anno 1567.
Aus dirator Schlusnetis, wie aus dem MurginiUe am Anfaoj; „3t*,
Aug. I&O? Gorl.", geht also zwoirullos hervor, dam dieser Tractat nach
einer lUniiitchrin aus dem Jnliro I&67 geschrieben ist, vnd zwar geborte
die Vorlag« unserer llnndncbrilt /.u der Gruppe der Manuscripto,
welche von den uubekanntun M. It. tr)64— 1667 in Oürlitn go-
ecbrioben sind (No. 15 und M) unter den Augen de« Johannes
Montanus. }!am TTeborfluHs findet sii-b in No. 8^ vom Jsbre 1564
Ulf ä. 170 dio Ituidbumerkung „In libru l'aramii'ico, von der Jungfrawea
21)8
IV. ThvologiMhaa.
uuß (loF (ii>tt i;el)orcii ht worden", ein ßoweix, <\afa au»er vortiogondo»
Wi-rki-licii diesem GörlUxer Schreiber auch bukaiint war.
Der ^lcicliL> TravtHl liiidot »ich fiMt ^anz üIwrfiiDStimmcnd in «lein
lii-oslauvr Cod, RluHÜgür 334 Bl. 178b If. (No. 95), deiüien Varianten
»rhon oben in der Einleitung xuin Theil oingorögt »ind, und wesoDtlicIi
nbveichend im ('od. Rlied. 333 (No. '.!(>), welcher SaUbiirg 1524 »]»
Abfa^äunj^zfit unter der Vorrede gibt. Vßl. auch No, 123 Hl. 30—46.
ÄDifcrühi't werden in unterm Dücbloin auMser der ^Faraiuiriflclion
Gescbrirt" als Schriften Hüht.'nlioim"B, oin „libclluii salvationiä",
eiüo „Ausl(>t;u[)g do» Josaius" und „Do Es»c uotorno et trarnti-
torio". — Der Doctor l'aucrftlia!», »\» einer d«r drei in der Wid-
mung geoanntoo (lelclirtcn, erinnvrt an den LicentJnten PangratiuM
in littm Nftrnbcrgor Itutb von den Iniposturon (Theil I No. 7), den wir
in den l'arai-cUuHl'oii^chiiiigen schon besprochen haben (lieft 1 S. 50 — 55).
Docli dürfte an dio Idenliticimiig diasor buiduu Miinnor kaum za d<'nkcn
sein, auch wenn wir die.-ie Jlarion^chritt für echt hallun wollen. Da.'u
ea »tatt „Theodoca" immer «Tbcotocft* (Goltüsgebärorin) hoisDen maaa,
brauche icli kaum zu erwühnun.
Zwd llaiMlseliriltcii einer AtisleiEiitiü; ilcr zehn Ijoliotc
ge»icliriel>en W>M nnil VüO vou
]jaiiii)crt Wacker.
86. Berlin, königl. BiWiolIiek, Ms. Genn. Quart. 50. 64 DU.
von einer Iland aus der 2. Ilftlfte Ana 16. Jahrhunderts be-
Hcbncben; nni 7. Mai 15ti1J dem Markgraten Joachim von
Itrnndenbtirg gewidmet von I.ampertuc Wacker. Auf dorn
1. itlattc: „Si ui» Vilam Ingredi Senia Mandata"; darunter von
anderer Hand: „TheophraHti Faiauelni Kurtie Außlegung der
Zehen gebot Gultell".
Bl. 2a-3b AVi<lmung:
Dem Diirchleüchtigütenn llocbgcbomeun Furstcnn vnnd Horrnn
llermn Joacbiiu [der Name ist in eine zuer»l rreifjolasseno
Lücke nuchtrügliob mit «Ddoror Tiutv eingetragen] Marcki^ralTen
«ii Brandonbärg, meinem Gnedi^en ChiirrürKtonn vnud
Herrnn.
Durchlcuohügijler, Uoohgeboraer Cliurfuist vnnd Uerr dioto
BudschrifleD Lftmtwrt WMckrr'a läGO u. I&TOl
890
kurtte aaileg^ung der Zehen G«bott OoUes Theophrmtj Paraoel^',
bab ich aus den Autoria Ri(;oiin Ilaniltflclirirt wio voll
die bös zülesenn, Nach dorn vk'l »einer bfu-her vome ihm
»dbiit mit Sondorlidicm vlei» vorbitt^chirt, vundt Nun lange
Jfthr bis vff Kogenwortigv Köjtt vermauert fjDwcHcan, nicht
oJiae gori&go mulio abgvüchriclenn, <iio ttelhigenn Eimr Chr. 0.
vntertheniglichcn dedicironu wollenii, Voniemlich weyll H. V\i: 0.
Ina religionn Sachenn dorni!L<iaenn gottlob t'uadirt, du »io Icicbt-
liuli das Lauter vom vnlaulor konnoii vntcracliejdenn. Auch Er
dorr Autor dem rottonu Adk«r Inu Sciiioiii prognostico viel
wundorbarlicho VDodi duuh su »cioor Zeit glucksoyltf'c dins tliut
vattcin trenn . Ergibt P.» auch die toglich« Crluhning d/. Er hU
snhcr noch nicht vio) viiwarhalTligi» guwolilii^l, der atidoru
Meine hudior golcsonn, viindt der weit ihrenii laiilT Ein wenig
auffgoinerckt, dann mach man daraus wz mann wolle, So ist
MundoH stultoruoi cauea orrortimquo (ahoriia. Ob Einer scböon
woll sapiontior ist dann der andor 80 ist doch koiu &apil^na uutT
Erden zulindcna . Was aber Inn dieser nachgcschritibunon prae*
ruiioti E. Ch: (!. noch <les Le-^en« bcgernii nirht ^nugsam aiis-
fiirlieJif vonn dem Autor.so diei^elbcno gemacht, wji-dl dai-gethann,
wJrdt Er, So gutt will, Inu dem biichleiu de iusticis so
vonn dem Thcophra^to auch gcituhriebenn. wie ich vor-
mcrck mit mohrenn Kiklvroon, holTc di« mein annes Icui denao
wordt mir bey E. ('h:(r. vnod Einem Jeder mettüig vcrstondigen
kein Nachtheil] Kebcreiin, mich Inu vnlorthenigsten gehorsam
E. Ch: G. beuehlouu, Datum Dorlinj 7. Maij, Anuo ßiJ
E. Cb. G. vntortheuigstcr
I.ampertus Wacker,
ni. 4u — 20a PrauTatio . E« schreybeiin Etliche ihnii ihreiin Chro-
nicia da« Anno 1d2Ü Ein seltsam wunderlich mann mit Namen
Theo|dirastU8 von Hohenheym f;enn Nureobci'gk kommen, der
last alle Doctores vnnd Kchiibentonn in Mediciois verlachet,
denn Auicennam Soll er verbraudt habenn Zu Itasell Inn Offeol*
licher Vniuersilet mit seineun Iteceptona iudicij!« vnndt Mediciu,
nieder alleMedicos gowuscnn sein. [Ihia istäebastiauFranck'a
.Chronica" entnommen; siehe raracolsus-Forschungeu Heft II
S.b3 Anm.] Dieser Theopbrutus Nachdem Er gesehenn, dz
aülT divser vnaFtigenn, bösenn verkerttou weit kciii kuusl mvht
ibun ihrem rccbtenn grundt gestandonn |: wie E» dcun leider
die warheytt aun ihm selbst:] hntt er mehr denn drey hundert
vuudl flechsig buuher geschrieben
800
IV. TheologiiehM.
Ein Rmpuoror d«r «nhrfii Uettldo, dkher mit raefat .Hoiurclitt ?t prloeep» Slo-
fliMniin*' gcnnnnt, alwr such .Tliaüla^oriim K«x ot .lurisooiisiittoriim cnpiit*. ,Rt
miis Oalcnui wadl Uyfoeiai, unliini iicluul bckouDou ilu viiüci TheophrMiu« Inii
Ibrer bciilint )in1maiii obUuirl hulie*. AuMprürh« des .Valeiiilnus Rhatiu»*. Nicht
Jedecn bat (iotl Rcitio GehoimulMe crülTnct; m warou nlhvii nur wculge. Dnhvr ilvr
Streit JcT Gglplirlfii imil Pabullnloii iinil ttlo vielon KvtroroiDti. viel olgeniunrlitige
AualeguuRtin lim ScMU oliii« <l*n Iiriligen OeUt ii. *. w. ii. «. w. Ttaiirigtir ZiiMUnd
der jeUiscn Writ (lüR!)}: das Itüi-hlein >lo Jiiatilia Paraeolal: Der Neid hat
dt« uiileran Ai^riin eogou Thcoplirahi ivrUendpI, da»» «iv ihn vonpotlol, üuk tia
ihn einen SehwUrcntr, Zauhcrer liiid Nigmoiftnlicuici g«Vif<iKtion; rr war «iti rechter
Magiis, der dio Mngnnliii Dei verslanJeti und gan?.«" BiJcbpr davim ([pachriobpn.
Kr war kdii Fürxicn Wiener. Wegen all der Fdnditchaft und den Kcldfs hat or miiut.
Schriftrn im KTlxirKcnnn gchnlir<n bis niif bessere ZoiieD: •rhnn «nmiDoll man tit
nllenlhallu'n '■ifrig.
[lob] Wolt gütt Eb wer dii' Zeylt vorhandcnn , lU uiich Bio Theo-
plirushis viif^urnii Tliculgi^cnti dif worl Clirm. (InrnDii »\« bisher
diu Ko|ilV z(;i-«to.^ü>cnii, vntcrsuliicdlicb nacli <km (ieint vDiid nit-ht
Daoli d(tr vcniunITl nuslcgoto . Ich bnlio aber Sorge en wiirda
bey Inctin kniim gullotin wordon, er xoigto dnnn tcHtimonia, wo
Er gcAtudirt, piomouirl, ordioirt, Soant wird tnaou Im dz
Examea vorlege» vad Eysornn Kup:dlii auf ihm Si-haiidön
wordenn Daruml> ihL dor wog zur Soyligkcylt
gar Engo goNpaDiioua, vnudt sciod der gicubigcii wodib auff
Erden . Nam DotDiuus diit i-ut uult.
TcXoc N. P. A. I. P.
Bl. 20a— 64b Über Frimui Expoiitionum Deoem Fraeceptorum
Theophratti . Hohenhemi:
Vorm di-iiu Kröten /tveycnu Gobottenn.
Du üolt gUIibenu Inn EioenD Gott vnnd durch ihnen
nicht Schwereiin
Üo hat vns Gotl goboiiQ anfuuglich xwoy gebotl, dx» Eino dz wir
rtolloDti ^luubL-nn Itio Eincun Gotl, das ander dz wir bcy gott
nicht scliwerctin Hollcnn. Da« Erste gebotl ht, das wir
aus gott, Inn Giilt gicilltenn sollenn. das ii^t, göttlich glaulicuii
von Inwencligou hin gotl . Da:» ander gebott ist, das wir sollen
Inn golt gleuboTin aus dem Leibe ilz ist, menschlich gicübcnn,
ditSHe 7.wcy gcbutt suliunti ulsu ventlandcn wvrdonn, AnfL-ngiich
lant dit Erste gulioit . Zu Glaubt-iiii Inn Einen gott, aus gott,
dann glauliunti Inn Ein gott. inus aus gott glaubet wtudon,
vundt buschehenn, da.-* ist, au» dem iiott dor hin menschuun
ist, Inn d«m dcTHelbige gott ist, Alxo stehet der glaub göttlich
aus dem, Nach dem Ewlonn «cliolh, »eilen wir allein glauben
luu gott, datiu di«scr Gott ist Inn lüntim gleubigenD, Auf das
Biknd Schriften Lambart Waaker'i 1569 u. 1570.
801
laul diese» Ernten gcbott. da« wir Kollenn aus \*nserm Goll, donn
wir liin viiiü liubeiiD. glitubeiiri Inn i^ott Inn diesem ttolelicun
glaubenn winlt ila.s I-'rstc ^i^bott ErruUel, ilurnsch int äa» »ndor,
du sich vciiin dorn Knttoii iiiclit Sdioydett, laut also, ilast wir
nicht solUnn Scliworetni hoy gott, dus laat allein aßtT denn
loili, wirdt durch denn Leih Erfallnt, On antrcrr^n de« gottes
Im leib, der leib kaim nicht glaubenn, dann Rr i^t IrdiHch
allein der glaub dz Ein Goit ieit, da« ist, das, das vom Ilimell
kompt, Er mo« nicht Scliworenu, wann glauben ligt Inn gott,
dm m«08eheno. aber Scbwercnn ligt Im l,eili de» monachen,
vniidt nicht Inn gott de» iiieii^chon, vundt Isiwenn «cli doch
nicht von Einand«r .ichi^ydenn dio«u zwoytt gobotU Sondunin
nie bloibonn bi>y Einander, wann dur Olaubenu koinpt aus (iolt
d«H Menschonn, rnndl der nii^glaubc na» dorn I^ih des men-
Hchenn . Derhalbenn so ixt ¥^ ein ding, aber üwey gebott, AüfT
das ist zumorclien däü dait Eine denn gei.it, das ander denn
Leib uitriiTt, welchenn beiden die Heell vnterworlTen ist
wider die vernonfft der Natur hat Gott das ander Geholt
göboun derhalbenn gobeul gotl allein dorn Inwondigonn
SU glaubonu In Gott vnndt gebeut dem Liocht der Natur wieder
denn gi-iiKt nicht r.u thun. wann so d/. liucht wieder denn gt-ixt
thut, so ist dz andor gcbott gebrochen .... Das ist du solt
denn liOib wieder denn Geixt uielit gobrauchonn, dann alles das
wioderstchot tmt Seyligkeytt. vnnd bo«iUt dann stino vernunlTt.,
danimb »ehwcret Er faUoh.
[ftOb] nie andcrnn zwoy Gobott Du Seit donn Sabbaih
fflyrciin vnnd deine Eltcrnn, daijonn du gehören» bist
Ehrcnu.
Da gibt gott zffoy gebott begrcilTon heydc Ehrung an, das Ein
ist die Ehr Inn gott, die ander Im vater vnnd Mütter, venu
dennonti wir hie sindt, dz ist Ein Ehrung ihm hertzenn, die
ander am Leib, Sabbath . . gibt kein ruhe nicht alleiu
Commemorationem der Ruhe . Der h&lbcnn mehr aufT ihnn
nicht xu aehlcnn i#t als auIKinenn dergleichen tag, Kr ist auch
Dur ein geseilter tag On gofehr auf den tag kominenn, dann
Es üt Dooh nie Im wis«cna gewest aatT wolclionn tag die Ruh«
angofangenn hat, oder auf! welchen tag die wvrck ausgewesen»
sindt ob Ei« Froylag oder Dinstag gowesonn tut ... . I>cr .Sabbath
ist der liimlische Vat4er dar tu» alle ge^chafTenn lial, denn
sollen wir al» vnsernn valter heyligenn .... dtig, ander betrifft
difi i^yligkeytt nit an sondern allein die liebe liin der Natur
ao2
IT. Thraloglsrhe*.
HU» dem gehcH Uotltut. viinHt utcht vou wcrimi der SeyliKkeylt .
DsRti Eh Ki>)>Srt nicltt.« LciblicIicK xu d«r Scjügkcylt. als dann
Ioil)lk-h vattcr virndt Mnttpr Khrcnn niizci^.
(37ljj Von dcHD dritten» Ewey gcbottfiti (JottOM . Du «olt,
nicht Todtenn vnnd tiolt nit falsch ZflQgiiiit gcbcnn.
Do ^l>t golt T.vity gobotl. Ein« int da mM Niomaiitlts Tadtonii,
da» ander im du «olt niclit Talsch zaugnis geben, Durch dx Erste
getfott gibtt Er zuiiorstidienn, di« ßodl Inu dorn dz or gebeut
wir Noileii nicht tndenn, A&n 'iM- niiVl iWo 8cH gundt, diosßlbij
soll Niemandt todtonn, vnndt Iiiti dici«!;!!) Holiott begi'oilTt gotü]
kern tiHb, allein die äeoll, dann am Rnttenn int xuwinson
Clot.1 «Hein rodt von dem EwfiRonn lodt aus der falsch
MugiiU kunipt dz toüttin» der .Soolonn das wir nicht
sollcnn mit dor warhcylt Hio lugon bciütottigoan .... die war-
hcylt i*l dor wpg Im (ilaiibunn .... welclior anilcrs ilann Inn
gott gicubot der Ul s^etiiiltel .... no \*t der viiiprnnK diäte»
gnbntt allein vom himlirtchenn I.uciror iUt teillTi>'ll genannt Rr-
.•ipruugon, welche Eineun Irniisrhpini l.ucifer auff die Erdcnn
gesetzt hat, gleich su reiiirenn die Erdenn wie Er ihm llimcll
gercigirl hat, Also lautenn die ewey gcbott genlzliubeno
allein aülT dt;iin Irdl^cticn Luoilbr, welcher di» Scol todct, tnit
»einer Lehr, mit seiner vnterwcy-tunK .... vriiidt i»t dur griitidt ;
dieser zwey Geliott d/. Ituiner aal TaUch Ziiugni« gcboii, wieder'
denn rechten glauben vnndl dz mann luchl Soll die Seeil tSdten.
{4Gb] Die vierdeiiu zwcy ßeliult Dii noit nicht Stelena .
DU Holt nichts l'rembde!« begvren.
Da gibt VHH gott zwey gebott, dz Erst betrifft die worck ono,
ds ist du.«, ^ü mit der tadt vollbracht wirdt, duü ander botrifft
das Hertz auo, dz ist das allein [ui herlitonu botraclit vnndt
begfltt wirdt, aber nicht mit dorn wcrck vollbracht Also
«Gindt zwcne diebn Inn Einer haut Ino weltlidicnn bo*
gvreon Tondt Inn gei.-itlichenn begeron .... Als wenn Hieb
Einer aon Ooltes Stadt setzt, der Stüt gott sein gewajt ihm
gei.tt vnndt legt ibnn ihm in der arme soll arbeyltena
darin i^l die Ärtzeney aüll' die armut ... So ihnu aber dw
reiche verlest, vnndt die arbeyt aiicb, noch ao]] er nicht Stol^nn . . .
allein Ion gott hoffen .... musüen wir dann Inn nrniul .Sterben,
So ist dz der vorteill d(» Undenn todl.'«, vnndl die gewisse
Seiligkoy tt dieselbigc xu Erlangenn, Soll kein armer vcrzwcitTellna .
Gott verlebt ihnn nicht dann ea ist bey ihm dz lebenn, bey ihm
die Ewige freudt.
BaniUchiiflen I.unbort W4ek»T'ii 1569 ii. 1570.
303
|^7I>) Dio fiiDfrtfian zwty gobott . l>ä :t(iU nicht ßhc
brcch«nn vniidl ^olt koineo Andernn gemall beger^nn.
Da gtlil doli iLvrv.y ucbnit VÄm Inn die werckli, Uns üt du »ölt
nicht Klivl) reche im . Ihs ander Inn den geti^t, du ist du mdU
keinen andern gomall bc^ri>na, die» ewejr g«bott siodt Nor
Ein ^ebott. allein dz siu !>ich »dioitlcnn. Tna dem, dz ein dund
menschoun selbst anlrilTl Im lA-ibo dun ander Im Goixl
Ein itzlicfaor mensch «oll ^o Er kom])! aiilT »«ine tsg Itiii der
Eho lehcnn . . . nl-so «x .«ich viitewtchet die Juiigrrauwhafft, mi
bebaltenn, vuiidl die Keinigkoytt ibun die Jungrrau.sch.ilP: le^,
ds8 Ht ein Khebruch, denn gott will deiner JungfrauMihalTt
nicht, Sondern die frucbt von dir, denn er bat seine Kigene
mutier nicht rberaehenn, Sie hat ihnn ausHonn geberean. Also
deagteii:henn hoH ein Jglicho Jungrrau, daruinb tiic vIT der well
ist ihrenn Mann ncmcn .... viid dio hicirerinche gleiisiiorc)',
der »ich durHclbenn Jiingfrauiichalt't .schulzenn b«!«or danu die
nseh dünn gobotenn gotles lebenn Inn der Elio, diesolbigo prac-
.lunipttoii vudt sich nclbst ac^htung vnndt Krhaltung i-'^l der weg
zu der hellenn, denn kein mcDHeh .loll i«ich aii.i der Ordnung
scheidcnn dmeb welcher gott denn weg geon hiiuoll geordnet
halt, vnndt die Etie gelmltenn . . . Ihr vcrtluchtonn Munchenn
vnndt Nonnen, der teülfeU b&t Kuch Erdacht vnudt nicht (iott,
dann all Euer Ordnung seiodt aus dorn teölTulI welcher
Inn der Ehe lebt der lebt nach denn zohoon gubottenn gotle«,
welcher »tier nicht Ehlich iitt, der ist Ein Ehebrecher, vnndt
nicht vbel wer dx gi>re<lt dx ich .-spreche, du allein der Ein
Ehebrecher wer, welcher Inn die Ehe nicht weite vnndt lleuchut
die E" wer durch reinigkeit seines I.eibet» oder Monnt mit hurenn
furenn vnndt vnndläuffenn |?] vnd Sprech dz die nicht Ehebrecher
weren. die aus der singen [!|. iliinn Es »indt Etliche vrsachenn,
die weit zu beiden [!], dieselb ich Euch Inn dem andern auch
[! statt „buch*'] der zoheun gcbetl gottcs uuiizeigenn will mit
mchrem verstandt, wie denn die Euaiigelistenn auch weyaonn Inu
tiotclieiin Puuctenu.
I(i« Endt sioh dx Erste bucli der nuitlegung der zebenn
gebott gott«e durch Theophratttum llohenhcimium Dociorem.
Er folgen noch 1 uobcaiAriebcne, unbexeichnele Itlittler. lU>r
Sobreiber hat ziemlicli naehllüsüg und unaufmerk^m gcüchriclieii; man*
ch«fl ist im folgenden Manu^cnpt im Einzelnen besser gegeben
aÜD hier. Weitere Itemerkungen siehe am Eudo der rolgendcii
NuDimer,
804
IV. Theo]OKlaeh»s.
87. Rostock, Utiivei-sitätshihliotliek. Mss. theol. 79. 40 BII.
4° Toij einer Hnnil aas der 2. Hiilft« de« IG. Jalirhundcrtti. Alu
Scliroibcr nennt sich wie l>ei der vorhergehen (Km Nummer
LanibiM't Wacker, doch sclieini es nicht dieHeIhe Ilsnd za
sein wie dorU Auf dem vorderen DI^ckol des Peri^nmentbande.-!
Fol^^cnde Pressung I. A. 0. M. Otts hets^t „Joannes Albertos
ir>70
Dax Meckelburgiae". Prof. Dr. Fr. Schirrmacber erwähnt
die Handschrirt in seiner Geschichte Johann Albrechl 1. von
Mecklenburg Itd. [ S. TTO. Auf dor orriten Seite der 3 leoreu
Vonatitbliittcr vier lateinieolic Distichen „Roma diu ütubana
longi» orroribu!* actii" u. ü. w.
]tl, la— I2s Dem Dürdileiichti^oti llochgoburiieun Fitrst«n vnnd
Herren Joliann» Albrechten Hertxogon zu Mockolburgk.
Fürsten r.u Wendon Grauen ta Schwerin, der Lannde 1io.4lockh
vnd Stargarte Herrn . ic. Meinem gnedigen Fürntenn vnnd
Ilorrenn.
fienedigor Fürst vnnd llerro. Es schroybon etliche In Iren Cro-
nicis, das Anno 15'.^*) . Ain SeltKum wunderbarlicher Mann . .
.... [eine gro»)tenthoiU wörtliche Wiedergabe der „Praeratto"
in der vorhergehenden Nummer, doch ist einiges eingefügt /.. lt.
ßl. 6 eine lateinisoho Stelle au!« dem ParaueUischen Huch de
Justitia') und Blatt 10 ein StCck sua der Widmung der
vorigen Nummer; ganx neu beigerOgt ist folgender Schlu.'»:]
[Hl, 11] Uieweil aber dieses Theophrastj Scripta w lanng ver-
borgen vnnd le lennger ie mehr paulatim herfür-
brochen, der Heiben mir ettliche Gott auch wundcr-
barlich bescheret. Will mir auch nicht gcpüeru. Sein Lob,
Kunst vnnd Weyl'heit zuuerhaln, dann wolle Gott, du< eiu An-
seheulicher polontat all disse» paracuLti opeia all lieU in ein
Corpu« zusammen Irugcn . Wurdl mau leichtlioh ( . Do f» ann-
dcrsl vuuorfelscht . ) Ob er auÜ dem grundl . schwermerisch
0 .111 tvaldiem <sr also spricht, Nos ea doginnt» qiitiD nnn nie MUloriix «num
hulinnt (uiiiinineDtum vuidanier nihil awtlmamus, vli Jiiri'tnnim, |>riidi:iiliim, Qtil
lege* «tnciunl et oriliaaiu praourriliiml, iuxla suinini iliintaxnt cipinioiiiiin plaoüa .
Iti »rltknt n« uiodä \p%\ pcreant Rtiam^i VaiucrBiiin commano boniioi pcrkUtclur,
In huinnmodi isi'uc fatultatlbiis cain pluritos [BN T] inctrta «iiprA qiinm dacpt pro
eorti» Vnii lect'pia aliit rueifiluiiturque ampllus, relliii]iiiiniis oaf, dum 1 Jonen m iionlat
ttmpiiH in sua peailvrv affitImitioDe Doqiio taliiicn tiominam Inqniicilnlo aiit opinin-
nlhut ftiil flccti Bul conimuucri patlmnitr'. T)la»0 StalU Ml In dem ^dnicklou ,Libar
de Juetilia' (Tli«il I No. WG 8. 13-31) nicht m finden.
*
BiDilNcbriflaii Umb«rt Wkckar*! l&liS u. 1S70.
306
ßilcr Christlich K^Hchribon. dauoii judioicrn kOniioii, Ich für mein
Einfallt, will xeine nu<>cher drin ein hoch My!*terium nit vrtlieiln,
wiewol vil dawider Bellen, es beist In alier Nieniatidt, ol> gleich
seine vermuiDto Immitatores sein Kunst vnnd Arbeit miß-
bmiichon .... wua alier in disor uiofültigen jirnefation . . oit
... wirt diir(;<^thnn . Soll oli Giilt will, do Justitiu, t-o vnnn
dem Theophrostii mich goschribcn vnnd in den nndeiii [mititnis
mit Riehrerm erlilert worden Ich bin nulltu.4 addictuit .
Ewer Frl. (in. Mich vndorthenig gohor«amb beuolh, Praga den
funffton Aprilis Anno Im Sibonlxigiaten.
Euer Fr, G. vnderth.iniser
[.anipintiiH Warkeruii.
Auf 61. t2b „&i Vis Vitam Iiigredi »orua nmndutu" und „Casta
Dous mcuüt est, Casta vult mcnto vocuri".
ytt»it Sinucli Jitiind auch in dem HiTliruM- Msi^r.
~3I. Vi — 10 Liber primut Expoiitio&um . deoem piaeoeptorom Theo*
phratti Hohenbeng.
Von den cr.4len r.weyen Oebotten, Du .to)t glauben in
einen üott, vnd durch Ion nit Rchwereo.
Da hat vnns Gott geben anfengklich zwei Gobott. Das ein Da.s
wir TiollftQ gtaubeno in eiocD Gott, Das ander iIiih wir bei Gott
nit Bohwcren Hollen, Das erste Gebott ist, &f. wir auti Gott in
Gott glauben Hollcn. da« ist göttlich giaubcu vonn Inwendigen
Vnnd mprich, da» dio nit
Ehobrocher worent, die auS d«r gitogen, diinn i\* ^uint etliche
Vraachen . dio wol ta meidoii, dtoiiolbig Kiicii in dein undcnt
Buch der Zehen Gebott Gottc« anzeigen will, mit mebrcrm ver-
ütanndt. wie dann die Kiiangeliitten aUHWei.<<en in :<olchenn
I'unctenn, Ute enudt sich daa Erste Ituoch.
der aul'legung vber die Zehen
Gobott, Durch Thueiihraatem [I]
von Ilohcuheim Düctorcm,
Cui VolucrDK pu«cis l'ator et (jui lilia vestis
Corporis atquo anim^ Mit tibi cura mene.
Vit Abweic!iitng«o dos Textos dieser Hnnditchrift von dem d«r
vorhergehenden «ind nur gering; beide llaniLichrirtm bototien, dnss die«
nur dus ernte Buch sei; ein iwcitc« findet üich aber nirj^fuds. Auch
von dem was unsere beiden aufs engste luisainmengehörigen ilaud-
•chriften wirlclich geben, vom „Liber primun", findet aich sonst nirgend«
nine Spur. Mit dem anderwärtH t. B. Leiden 24 (No. 88) Hl. 4(>Hlt.
Oberlieferten I'araceUischon Kommentar der lU Gebete hat unser Miicr.
KrlUk d. BinibtU d. I^ncflitnbu ««bttDaa. IL 20
806
IT. TbcoIogiMhw:
uichti xa Uiun- Keiner der sadeni Sammler IVacelsiifclicr Tb«ologica
scheint 1)90 von diesem eigenthümlichen Kommentar zum Dekalog etwas
gcwiLsst zu Imbeo, deason Aiisch&uungcn xich übrigen» violfach mit duofD
Modorer als l'unceUisch tiltorliercrtor llioalut;isclifr Sclirifien Iwriilirvu;
Tgl. aber üo. Hb am Endo und No. ITiÖ.
Du« r.ambert Wacker >lie»e SchriD kurz nacb einander zwei
Dorddentficlieu Pursten (um eigener Vorlheil^ willen) gewidmet hat,
dient nicht daxo, ihre Eclitheit glaubha^r zu machen.
Die lioiden p*0H.seii Leidener theolügischeii
SnmiiielliHiMlNcliiiffeii,
IViiher in (JrüfUch KoNcnbere-scheni he^itxe,
88. Leiden, Univ. - Bibliothek, Codex VossianuB Chymictis
in Folio No. 24. Schön i;cpruMt«r Schwcin.'^ledcrbaud (auf
mehreren Pressungen die Jahrzahl 1567), enthaltend 044 eug-
beschriobi-uc DIHtter (6 leer« Itlüttcr nind nicht niilg«zälilt),
denen um Ende noch etwa dO unbeschriebene Itlättcr angorügt
sind. Aur dem Ictttcn beschrieben eo Blatte die Jtahl 557. auf
dem ersten unbeschriebenen die Zahl bhÜ, offenbar al.i K4>Mt
«iner alten Foliirung, die iHelleicbt beim Binden woggeschnitten
wurde. Die itelir Hchone lland «tammt etwa aus der Mitte de»
Iß. Jahrhundert« und ist »pStcstoo« um 157Ü /u «izcn; wenn
Htch nicht auf der Rückseite dea t. I)latte.4 die Jahncahl \b~tb
fSnde, würde man die Handschrift unbedenklich zwei Jahrzehnlti
früher setzen. Auf der Innenacito <k-« vorderen Einkanddeckolü
du jwhiJne blattgroiuie Ex libns doa l'etvr Vok Ursinu.t von
Roiionberg „Anno Christi M.IX'.IX." (In der auagOHtorbene»
böhmificbon Linie der Grafen Orsitii von Rosenberg
[-Krumau] wurde Graf Wilhelm 15*^ gefiirütet und Mtarb io
demaelbon Jahre; «ein Bruder Peler Wok folgte ihm in der
Fnretonwiirde und .itarb am ü. Nov. 1612 ohne Erbon; die
Itärotner Linie blüht heute nocli. Auf dem Fürstl. u. OriUI.
Archiv der [Oreini] Roi«cnberg in Klagenfurt ixt PuracebischM
nicht vorhanden. Im Wittingauer Archive habe ich nicht
nachgefragt; vgl. Beilage zur Allg. Ztg, 1S37 No. 2(K).)
Auf dor Rückseite des 2. Blattes ein Bild lloheulieim.s in Wauner-
IHi baldin (tdisoo I'«)i]sn«r ihonl. S>inm<1hBndsi'.hrlftoii.
807
färben, dem olTonbar der bei No. S3 boscliriobene lloli^^cliiütl
als Varbil<I diente; io IlinterKrund und UmHchrirt wurde »t von
dem Bii'ckniaDn'äcbon Rnrace-Bild (Aberle No, 73, Taf. IV
No. 12) boi>inf1u«sl.. Auf einem rothon Kiogeinur Htcbt er vor
einer brniinllHicn Miuiorwniid in ganzer Gestalt, burbaujit. diu
Antlitz «in wonif; geH<Mikt und Iciclit. n»cb der linken St'.tiiilU^r
gewendet, der Kopf kahl Iiih auf 7.w«i grau« kran.HU HaarbÜKcIiel
über den Ohren, tii-fliogende Augen unter vorstehenden »tark
gewölbten Augenltrauen, bartloiies, stark gefurchtem tiosicht, Mala
kurz in weissem vom oirenoni llcradkragen. Der bis zu den
Knien reiclii^ndu Rouk ist gelblich braun, über dem (itirtel
glatt, unterhalb Taltig, ntich links geschloüfien ; aus doin kloincn
AuMchnitt biingt. die bokunnle Hcbnur mit QuukIi; liervor. welche
bier dem AntiraonKeii^hon ühnelt; weite Aurmol roichen bis zum
Rllbogen, wo sie puO'enrörmig eingezogen .lind und Teuerrothe
gestickte Unterürmel, enganliegend bi.-« zum Handgelenk, vortreten
lassen; enganliet^ende feuerrotlie ätrümpfe, Hchwarxe vorn otTeno
Schuhe. t>io Künde sind aufs lange Schwert ge>ittilzt, dst» tT
vor sich Ulli' den Itodmi stemmt. Üubcr dor rechten Schultur
duK Wappen im Dreipu.s.i wie in de» Hirckmann'oehen Urucken;
Herz^child hellgelb, (Jucrlialken grau, Kugeln rotb. ebeiHo di«
Kreuze auf dum grossen weiiueu Srhüd. Uuber d>!<r linken
Schulter stellt (von dem Schreibor der ganzen lUtKUchrift ge-
Hchrieben) mtl rotlier Tinte: „Aur. [*hi): Tlieoph: l'araeeltii .
Nati . Anno .14^)3. Mortui Anno 1511 Aelati-*« ^>uae .47. efligiai."
UmHuhriH genau wie bei Aberle No. 73. Rechts unten in der
Ecke da» Monogramm TO in der Juhrziihl l.'j | 7'i. Vielleicht
ist der Muler dioHcs Aijuurells und der .Schreiber der tlundschrilX
eine Person. — Titel, Ueborechrifton und Itibeltvxle »ind mit
rolhor Tinte g<!8chriebon.
Auf Blatt 1 folgenden Titelbliitt in rother Tint>^:
D« Cena dommj Prologus et Initiom.
Lib: j. Theophraitj
Philosophta TheophrasQ' . Lib: primni.
De Lymbo etemo perpetooque homine nono lecnnd: oreationii .
Bx Christo . Uio dej. Volumen primnm.
Bl. 3— 11 Do Prologo et Initiu uoluminis I.imbj uetornj .
Lib: primus, Tbouphrnatj paracelsj magnj.
Nachdem, vund alle Philosopbj, so ym liocht der nutur erloOcht
gowwt eeiodt . I'iir Mcb gononiben haben . xubcnclireybon die
natürlichen touffdl der natur . vnud dlor yrer worokhoo vnod
SO'
308
IT. Tbaologiwll««.
khriifTten . Habe Ich mich dentclbigeo So woylt vmid die nalflr-
licben tugenten erforschen, auch 7.uW-ichr«')'be» tiemüehct . nitt
ein cleinon theyl dduelbittoD wohl abgeuerltigl,
Darum!] PIülo»o|)hior ein yegUcher w weydt
vDni) vohrr . (Ims er ym nach iltosein leben . «id rr&udt .
vnu<l ein owig.i mach: Durch Christum . der zum soolig«D der
Loyb Ul . OiiLl liccht . das thor . vtind iVt i>vrtg wort . Auß
wellichein wir alle yn lieben . Vbor alle geburt der weit .
Danimb dafi er ewig ist . vjiad die andern all der Verdambnitß
viidterworfTcD . Tnnd der secligkait boraubdt . l-'ini.'«.
E« iitt diw dasselbe Scbriftslück. welche» Staris 1GI8 in der
PhiloHophia dn lirabo aeterno (Theil I No. 303) S. l^lö abdruckt, doch
sind die Abweichungoii «ehr bedeutend: was Slarix gibt, ist eine wesent-
lich kürzere Gustalt des Toxtoti, auch »lud im Kleinen riolfach Aende-|
rungen vorhaudon. Im Vorlauf der Abhandlung werden die Abweicliungen
immer grüwor, beNonders \m der ATifülirung ilor 21 ruuktu. durun
dritter hier in beider nc;4talt neben einander >itohon mftg:
Stariz: llandschrifl;
3. Holt innen das 1. Cap: Matthaoi Das dridt Buch ist genomben von
von der Geburt Christ, der isl darum
leiblich geborn, da^ wir alle uutl
jlim leiblich geborn würden . Der
nun die Ersten vnaü, der woill die
aiidom alle.
dem Euangolisten $annt Maroum ,
[andere HandHfhriften haben „Hat*
theus"] Inn seinem ersten ("apitUil,
der da fürholt . Die gepart deQ
crxt gupomoD Sun Gottes . vondJ
\äl loyblich dx fürzuUalten - Dann i
vir densclbigen der da geporn ist
worden . Seiudl wir alle auß ym
geporen . Der nun dou omteo wayf^t .
der waylst auch die andern alle .
vund ist dz dridt buch . gegriindt
vil' den Eunngollsten dur ((emeldt ist.
Bei genauer Prüfung kann kein Zweifel bestehen, diuw uuHorc Hand-
schrift den ursprünglichen Text gibt und nicht etwa das Original erweitert]
hau Uebrigen^ hat Slariz wohl nicht selbständig neine Kürzungen vor-
genommon; denn en werden uns auch Handschriften begegnen, welche
difl selbe kürzere Gestalt haben und zoiüich viel früher fallen ali« der
StariK'sche Druck. Es wird sich bei seinem Text ähnlich verhalten wie
bei No. 83 (Escerpl dos Sloutanus?). Vgl. No.98 Bl. 25IT,; 108 S. 377ff.;
113 m. *20bff.; 114 BI. 44)1.; llfi Bl. TlblT.; 117 Kim.
ftt. r2n— *29b Cvna Domlnj noBtrj Jhesn Chrlstj Deolaratio . Aureolj
Iheophrattj Faraoelti . S. Litteramm Dootoris.
)!rOMeii I.eiiUuer Ihool. San mel hau lisch riflen.
309
Hie, yii Ixuctiroybung inoJniv-i fiirnombonB , von der evilorunfi
Aek naclitmals voMOrs Herren JIidüu f'hriHlj . Ist am eret^ii daß
niitti^e^t Euol>c««clircil)üii von ik>r fiiidilbfirkeit dessen, daß wir
licHcliretben vnnd /.ubcRreylTen, Inn .solclicin dict vi'nncIi . moIIcIh
ein uoUurtt't . vnnd nil ein ybarlluti zu ttßin . ein iiotturfll vnnd
nit CID vnnotturlTt . Sonnder dcrinaiuion . AWii ein genültiges .
80 wir biibeii sollen sufT ordlen . Vnnd nil aliein sollen . sonder
gemuoßt . So wir wollen e«son vnud Irineklien In dem ewigen
lobon . So iiiiD nnllehcH «rxelt . ul wuitter doLt Texta außle^ung .
wi« «ich denn snin bew^hrn eruordert,
Verba pri>lo)(i Tbeoplirustj Suo scribe . Vorbi ad
Verbom.
AlU wir auß Adam neborn f-'eindt, Kum todt . ynt flcineh .
AllflO werden wir geboren autl Christo . I>nreli woin lley^fcli vnnd
blut . Zum ewigen leben, vnnd wie wir von Adam vtT erdtcn .
der sOül yren stubl niadiun vnd üotzan, vnnd bcdeckbent ,
AIIno auch naß dem Hey^h vnnd blut CliriKlj . Sclien wir uuß
der «cel jiuoligkbeit . ynn dx «wig loben
111. I3h In socundum Librum l'rnlugus.
Dioweyl nun vlt' ardtcn die lleylligcn gespoyüt werden durcli
ChrJHtuin . nach »einem willen . der ym Himmel i»t . wie vIT
ei'dten . vnnd vff erdten wie ym ilimrael . Dann nit weniger
iät ein hoyllig vif erdten . gegen dem ym llimmel, nit mehr
auch der ym himmul . gegen den vIT ordton, Sonudor gleych
ynn Christo . . .
Bis Bl. 14 b stimmt alles »a xtomlich mit Staiix u. ii. U. ^. HS -94,
nur Hind die L'ebenwhrirton bei Slaiiic weggeliwsen wie in Nn. 84; docli
stellt unser Leidener Text di.iin Ktarijc'»<.'h«n viel näher «U der Wolfen-
biillclor (No. 84), wenn auuli im Kinxelnen noch Abweichungen genug
vorkommen, wobei (w sieb diirehau« nicht sa;;en lüsst, datu die Leidener
Lesarten immer die bojworen wJiron. wenn «ucb recht vielfach.
Gm Tolgt nun eine Ginschiubung. die älurii: an anderer Stelle gibt:
Bl. 14b AußleguDg Wiu <ler Tust anfacbl . V<uieei)tibn.-« nntem
eU K. byß In regoo patriii inoj . AlUo ylin dietiein .-«oll aller
veratandt . deü nowcn Icttlnmont« begrylTen werden . Watt Mat-
ihflUM dauou gt-schrioliun hiilt Dann (iott will sein
willen haben . ynn boodcn . ym himmel vnnd vfl' ordlon, wer
de nit will . der <ini[iracbt ohri.-itum nit . Dann er ist wider
Christum.
Slarir, hat du «n« Kndo geAcIxt (S. 12.*) — 12(>) im Gegensatx xa allen
IlaodKhrirteo; di« Varianten unseres Textes gegennber dem Starii*-
810
IV. Thoologlscha
sehen üiui) uobodtulond. Dio Handschrifl läuft daDii woiler wie
Starit S, 94:
III. I5n, AuUIogurig . SaiictJ Math«j am '26 ten Capit«).
VeNüßtililiUM aiitcm alu . Uioweyl nun die er-^^t Reburt yii Adam
ert'ilhllt üt worden . Vnnd bio an dem Nacbtmal die annder .
So wiiutondt . Uievteil wir müesseii goboron worden . so trjrSt
08 dz Heyacb an
lil. 17b Außlogungybor duuEuaiigoliittuiit^anotuuiMaruuiD.
Et vd('ntibu« illl< . AIIho audi M»gt, Mnrcus wio Mathcu» . In
oiiiuiri synii . vtmd vIT ein woit . Alls<j da (')iri!<UH dx tiradt
^onumboii liat
BI. ISli Außlogtiug yber den Text Saoctj Luco.
DeMtderio dosidoramlnj . Lucaü »otzt liiu don uiifanng deli Naoht-
maU bodeütliL-tict- . nlU diu audi-ioii zwen . . .
Bl. '20h AuLtlo-^uiig defH Toxts . Santj Johaouis . am t:t«D.
OpLTuiniiij . VVifl null genagt i«l . ds Jolianne» dz Nachtmal
Dil liML-hrybeo bat . .'ionder allein den himblisclien Tisch
B!. 24a AuUlogung auir den tßxt. ^anctj Psulj.
Ea nitcte qua ivm» . I'auluH . der hat dz Naehtmal «uoli llir
sich ßonumboii . vnud von deßwogon . das es herl zuucrsLcca,
ist ... .
Bl. 27a . . . Diene alle soindt vcrdambt . Deren die geächrilTt ulTt'
godonckt . vnud die rraiilieten . Sye wötlou aber aiuli nit.
orklicDnoD.
Dcfoct.)
viind trhickhcu wir . doKSulbigo vorKtohndt wir wol . wir essoun
vir ordten . dz körn dz auß dem ackher wochßt . wir wissen
aber nit wie .... [29b] . . . Daiumb billiuh die wort zweyer
pucher . dermansen seindta auß|;ele^t . wie »ie yonhalten . Dann
genugsam ist die lougkhnuB diß Apostels . Das obu falsch ist .
vuiid ohne alleu betrug . liuis.
Das stimmt mit Slariü s. n. 0. $.94 — Vlb, wenn os auch in den
Locartea oft abweicht. Die Lücke gegen Endo bat Slariz nicht bi-zoichuot,
wolil aber der Wnircnbüttcler Hitravagancodcx (No. 84), dur nach Mon-
lanus' Ansicht mehrere Blätter at« Tehlond angibt. Unser Text slimmti
mit dem des Stanz und aller übrigen Handschriften ausser dem Wolfen-^
böttolor Codex i^xtravaganeus im AllRemeinen völlig überein; letzterer
bietet oiuo ei^onmüchtig gekürzte Gestalt, die auch vor eigenen neuen
RodowendungQU ulcbl xurCickitch reckt. Dur WidomauD'sche Text im
Wüirunbiiltoler Codex Auguslauus '42 (No. 100) »toht uoserom Leidener
am niichrtcn. Vgl. auch No. 108, 113 und IM.
*
Die boliisu grossvD l.elileoDT Ibeol. SamuieniaiidHcliiiflcu.
311
BI. 30a— 42a Über . De Cvnae [!] domiig . Ex Capito [!] 6U Jo<
huuii . Theo: HohenheimeniiB.
In i\mm Cnpitcl .' mmh ^tlicli puncton zumcrcVhen . So hio-
rjnnon ilou grundl l)owcy!i<ni, w« iJiU capitU'l untrylVt . Su nuu
dieselliigen puncteit wohl vnnd oigoiitlich worcloti fCirgi-^noiiibcn .
So wirdt der text chnntj . yii aeinor Aumnia vnnd SontODlx
recht vod wol vor»tan<IteQ . obn wcllcbä aber mag es iiitt »ein .
dz hicrynn der gruodt gomorckht wird , ohn Irrenbl anderer
imnuton riirhultang
BI. 32a D«r niiiidi>r (luiict . Woitter ftuch . ho ist aot . dz brodt .
HO vorn Hiinmul giMttigon ist . wol zuc^rcIcrOD . vtiod zucEitegkheu,
vnnd ist allno
111.34a Her dridt punct . Darunih nun . ila.'i die Jüdcu tiU alle
gelert werden von Gott . Darynnen üuuor-itohn
DI. .^fja Nun volgt der Test nach dem Capitel.
Dicit ad Phüippum . Vndc omemun panes . IJiftseo ZayclK'n .
dl ChrintuH gcHpeynct hat . ein «ollche monig voickhs . mit fünf
brodt . vnnd zweycn vindien Uarunili
äo hat er der mcn.4cU . nicht» hie xiiandcni . noador glauben .
dx Christus die warheyt »cy . Vnnd nit die viiwaihoyt, daruiub muß
wahr iiein . dz er ledt . hat der nicnNch die gnadt xuuerHt«eu .
So veratoet erß . wo nit : So vurtteei erlJ auch iiitt . finin.
Stimmt im Oogcnsatx zum Wolfenbiitlelor Extravaganrodcx (No. 84)
ziemlich gut mit StariK a. a. U. 8. 'il — 46; dait Latein da» lli bei teste.-«
ist in unterm Mscr. niciit immer fehlerfrei. Vgl. auch No. 100 S. öfifT.;
No. 108 S. 447 IT.; No. 113 111. 3yf.:.No. 114 111. 115; No. 115 BI. ISIf.
BI. 42b — &3a Liber De Caena domiqj ex Capit: L 3. 4. Johannis .
Theoph: paracet^ magnj.
Johannen dor Euaii^fcIlNt . hat hio ein Euangolioii vmid vrvprung
eingefQert . Auß seinem uignun goynt . den er von Gott gohabdt
halt . vud yon HolbigL-n ijeyst . hat ur aufgelegt den anfaDiig
der andern creatur ....
BI. 46b Vom dridtco C'upilel Johann . Hie verwfirift ("hrialua die
goburl Ad\> . . . [Stnri/. S. 54J . .
Bl.Ma AuU dem vierdten Capitel Johannis . Vom hayd-
oiacbon (räulein . Omoii« qui bibit ex S(|a$ ista . Die bysCo-
ricii bescbleüßt «ieh yn dem . pna Cbristua diene haydtntsehc
Frau . abg«««D»dt hat . von dem tnnckbeo dor ordteii . . .
[.Starie S. 62] AIIho auch worden vilü mehr ynn diu ZaI
kombon . Dann deren »eindt . von deren wegen ChrL«lu8 »oia
blut veigoaBoo hstt . Hais.
812
IT. Ttuologüchcs.
Stimml im Ganzen völlii; mit Stari» a.a.O. S. 4*)— G? überein,'
wenn aiii-li vinli'rlci Texlaliwf^tchunReii im Einzelnen vorkommen, ist
ako niutit gekfii'zl wio der Wolfen büttelcr lücti'avaganous (üo. *H'). Vgl.
No. lOG S. 100; No. 108 S. 477; No. 113 UI. M; No. llft Bl. 3ff.
Auf Dl. b^h unloD sieht dann der Titel:
De Cyna domiitj . Liber Cellent : Ex auotoribus ceteris Enan^Uj.
und oa fülgt auf Itl. 54»— 82a iler Text:
Theoprast: Iiulionlieimen.tiH . Ad I.ccinpeiii
liCMcr . In dioKem Itudi xolltu ein auirrnorckhen haben, wie
byf.ilier die außleRun^ ctlichei' worter ChriHtj niyLt^ici'lialen
seindt , . Darumb mit der xoyt . xoytti); werden . (rybl
khein Irrung . Valo.
Lib: Dl- C^'na Dominj . Tlicoph: llohonbaimenBia . Ex
cotorid Buangelij auctoribu:«.
Non in moIo [lanc uictuni« (*i homo . Da nun dor Teufel .
Chnsto auuiutli . Kr noil auü den .ttüiiicn brudt inacheo
da rhristuii vnad sein leyb . der mi>n:«ch muß sein .
yii dem wir aulTeDttebu mitt chrislo . so er zu (lericbt wirdt
iiytzcii . Am Jiiii);ütcti tag . üni».
So weit Htiromt e» ziemlich genau mit Staria a. a, 0. S. ß"— 88
(nicht mit Ko. 84). Da« Wi-ilero ist von Stari« nicht abgedruckt.
Itl. Mb Der annder thayl.
Prolugus . Dieweyl nun die Kuaogolisien. nach bcütchreybinig
der E'>uaiigeli('ii . KtliL-lie Hprikdi niuri'n. zu dcmtiolbigen text
gehörendl . Darytmnn ayc <lunn stehciidt . Nun aber die
ybenigen . So «ych (. Ketxeroyon xumaohen .) vnnd dergleichen
Irrung . ic. vnder-Htebn . Suchen gar getiaw hin vnnd her . wie
»ich sye heholflen . Allao flyckhen sye zusamben , wo sye «in'iich
foDilton . Vnnd machen mit dcnselbigen Inen Helbat auctoriteten
darauß . AIIso &/, vnmüglich vif yr weyß vnnd ahrt . sollich
Kuctoritotiin icuuerstehen . Damit »yo yrnm fQruomben ein hiitlein
vlT»etxon . voiid b&tubyrmcn sich a^lbs . AUh soy die gannt^e
ge-schrilTt vff her seylten . So es doch nur liubcrey ist . vnnd
gleysnertiy . Aber der grolJo ruckhen , unhang . ist der ver-
fiiorer . so yhneii beystehndt mit dorn ."diwerdt . vnd s|iiüßcn zu
roaQ vnd fuß . bnachyrmbl i^yo, das man »ye iiitL darlT aiigrcyffen,
vnnd ist alUo ein glaub mit gewalt . vorniaindt er sey geruht.
ya er ist gerecht; den loOchlfertligen vnnd yppigen • den cr-
wiihltoo chriflton l'ürwahr nitt . Allein den Judiui chriNlen vnnd
denen . wider die Golt vnnd chrislus redlt . vnnd lehrt vor
yneii sich Kuhilelen . Darumb . vlT solclitut So volgt hernach
Die beiden groMen Leldenar Üieo). Saiiiraclliniidichririeii.
S13
etliche ilonolbigco eprfich . So syo horauU lEiohenl • vutid der-
gleiofaon es zuucruchton . vdiiiI itu nidiL maclioii . i\<i\i V.aaufifi'
lioOM . wie sio (IsuHelbigo . rülschoii vnnd liotriegon . Darauff
morokbeat . vfT ein yeglictien punctca beaonnder . So luüogflDt
JT verstohn . du nicht» da ist . ila.i deii»elbi{t«ii VL-rfüori^rn botiülff-
lieh oder bcwültrüi-h sein mag . Alls syo sich kcII» vnnd jron
pöfol . verrafiilieii zuetrÖHlea . nula sey . vond betlauiidoti nur wol.
Sit]f. il«r Krde, Licht d«r Well auf die Apostel gedcuiet, welche uns skhen und
F'kiuöadeii, ilocb nicht mit der Gefahr der VerdammDiM nio lioi dem UDWÜrdigtn
■Omuss dei Narhlinals. ChrlBlu» ist der Welnslocli, An iint nuf Erilon uitd im
tlimmal (ilinl>«t, to i$t der Woin des Xnrhlmnl« nein Itlut. ICcco agnus Dni. lictiätl
nicht ixm NaclitiD&l. von dorn Johannes der Tüutcr nicht« );cwusiit hat; es Ul eine
WoiifiBgung auf Cbriail Geduld im Luiden und seinen Opforind ao Osiorn, goirhlncbtet
(loich dem jndi»ch«ii Opferlamm. Rgo «um ostiuin. Nicht Kloichntianolsc tu rer-
«tebn: Chrinlui M wirklich dos Thor, durch wctrhcs nir in dou Himmel gcbn, seLn
Wort der Srhlni-sel. So iiil auch dsH Sxhtmnl kein Gkichni«ä; „dos ist mein
Blal* inl at-«oliil III leralehii, ohue Nebvndlni).
Darumb ho wissent . das sollcher Puncten noch vihl »»iodt, vnd
worden miigoii, hin vnd her ziisamon ntilkhlaubt . d» diu köpIT
diu i\n guroD woIIod DawE^.s vflslin'lcn . vrinil i'lwali» »oltxnija»
aufrichlon . Aber ayo üoll iiitt durniuiwou vor-stumlton worden .
Sondi>r ei» (Christ soll »tiirckh lilcybon . aulT ilem wort Chrintj,
wie edi yn ym solU orgniudt wirdt . vnnd durch den ht-ylligen
gcyst außgoic-gt . vnud nit durcli viinU . Dann ho wir durch
vnn» wi^Ilen niitllcgeu . d/. oder da» . no seind wir verriicriHch .
vnnd int nichbi . wiewol wir vil Auclores rcnndcn . die zusamben
yn der coDcordant« mügon lautlflu . nach voserni eüwcrticbon
loschen . vnnd augcnHchoin . Aber ym grundt xubedenckheii .
8d1I <m nit Hein . Dann o» soll yu vnns loben . ws chridtua
gondl hatt . Das ist . auU duin heylliguii geyst »o\l e» ver-
atanndcii werden . nit durch vnnU . wie dann die Kütuori^cheii
atoltzeo vnud holTcrligeii pflegen . ahn den Fürsten hüFen .
znegebrauoben . vnnd yn den Stelten die EuthÜtlor . die viel
färben zuiiamben khlauben . vnnd vfTleaen . yrn rockh mit lu-
flickhcn . Was ist ein rockh . damit man sich bedeckhl . di
man nitl ploß soch . Darumb ist der leyb gannti . So iat der
rockh auch gautz , wo uit . so iitt der roek »it {(annts.
ChristUH will . 2C. i(ueru. Vsus,
Sequitur [Bl. iiKaJ Quid uobis dicera.
NtiD ein weittern viiderricht auU Paulo . Kuoh tu leychtont
verstanridt . wi-i.ucnill l'anluü sagt . K. Quere.
Diesen verkhQnden haben wir auU den Aposteln . wie es ge-
314
IV. Th«
iich«h«D Holl . vnnd ist allsü . Wir soIIodb Diesen bey einauder .
viiixl iiuuh<loin . vnnd en besvliobon ist . volgt daraulT die vor-
kliüiiiligiiiif; viiD(l Dit mehr.
Dann lu ilk Wrh Kandatii iin>l nicht HabvJin liegen. Alle Vlatha und Miinvho
(Npstei Bitcli/rfi!, rnriliiiAlc. Aolilii, Trlilaleii] taiUn diu NnrtitrnRi an rinpm Titcho
XilumiIltuitx«D(l t'i^iiirnKt'!) ohne (JoprAngc iiiid dann <on cinandet gohn iiir \rt-
kdudlguiig URicr il«(i Uiigläul)igi'u. Vis gili nbor nur den Apasletu; die Laien und
Uandworker «iiid uHii i-obumlon unlcr das Ocbur do« . Wondcrns,
[fi'Jn] Nun weitter vff lU Nauhtmal . Da» yr docli yn aufrichtcu
fiolloii . Ho wisnent (IIohcs bieiiiit Kuueii^tehn . AlU verlor«» m
ahn Judas War . ic. Vt Aupia ^ \a Iliii> . -j- So botravEil ein
yeglichor . So es die Verdarabnus bringt . Dan wjrß auch
niticsBOD dcu loib lawieii sein . oo vnoß die socligktiit gibt . . .
Wom Biohl in liai Wtlxo il«f ApoHlel orFülton will, der tiodtnkn ildi, che er ili$
Küclilninl gcnioctt.
0 wülic! wieuil vordamptcr Apoüld! vITcrdteu , die da vorkliiin-
()igo[i d«ii Horrii In yrur küchcn . vuiid niisea yn cttliclio tillo
tag . MIß die PapL-^tun . vorkQndigoD den «täinon in den Kyrchuo
cliri^tum . 0 webe ewnis [ie.Htem.t . AlUo die «ecteti der anderen,
ottlich yn Monat« fryucht . etliche yn wochon . :c. 0 yr eilenden
leut . was tliundt yr . vnnd dann ander die du gar yn ein
gcapött treybon . dz noch greulicher ist . Alle dinng wjrdt ein
cndt. Sequitur proba super Ire qre.
In fino # Dann da worden j;wayerlsy Tischleut vei-stanndten .
Die sooligcD vnnd vn»ooligon . die soeligen bey den Aposteln .
vnnd diti vn^iecligcn durch Judan . . . [69b] . . . dünn lurwahr
dft geet dz vrthcyl iilT ein mahl.
Scqnitur . Darumb aber vir. vnnn dor groO gilettig . K.
+ Ein yogclichor yn seinem b^^ruff . th yn antrilTt . DaraufT er
ysaet vnnd triuckhet.
4^ In fine . Dann Cayphajii . Anna« . vnnd alle prieHtor , scindt
yn Judaä stallen . Darumb secht für yr pontilicesSo dx Nacht-
mal e&.seu, dx yr nit ynn liäußorn bluybt . vnnd nachschlagen
.Herodj . Csyphe . Anne .... [echte und Talscbe Apoxtel] . . .
DarumbeD «ollen ^e vorgehn vnnd predigen yn der gannsen
Wellt.
Non solum ex pa,ue uiuit homo . aod ab omni uorbo quod cgre-
ditur per cfe Dej . Wicwol das i»l . Wiu gomolt . da.^ die
yheingcii . so den rengkhen vnnd lüMen obligen . vund mcIi
dcraelbigen Iteyiwon . vil zusaraben ituchen vnnd renckhen .
Alls »le encb dann bie uiiß dem ein behelf »suchen . vnnd dz
yu nianidierloy wog . nil not luerielileu . . . [70a] . . .
Dil btidan griMwii L«i<l«ii« ÜimI. SBanelluiKlscbrifieii.
315
LtStäiAe «nd caig« SpeW. Ria icg(I<b«*'Wort'Itt GoU »Ibtl, la jedem mIiimii
«ir Chrittum ia uns au/ iwciwUl WaUc, darch« Wort alMn uiiil im Kaebtnul.
Dt« Scel« nuM ruI Enlen ihr» SpoUo haben irin in ttlnoiel. In dtm Wort, du
deUch gcBonkn ist iu un», miiiien wjt auferiitchn, d«nn In uDStrn inliMlick PleUch
köDn«a «ir aichl «ohaoti In der (icmeiiuehaft dpr IIgUif«n> Im L*ib aat Chrinin
gcheu «ir ius Itcitli der Himmel. So hat Johaoiit« du GvhelmiiiM ausgelegt. So
b««äbrt tidi die Eiuheillichkeii der Lehre Chritti. Wa> am iltutlichslen lU'icntehii
üt. ilarsvf imiw alleii anilero l>CMgen «crdoii. Nicht« Ut *o dunkel, du nicht an
«■dem- Stell« erklärt «nrde,
Dann wz noll vnii.'i Jolianiic» . ho <lio andoni drey EiuingelUten
yno nit nuttlegten . vnad iliirnacli gli^ych hIIhö wo) Johaones
sie . Darauf int nit weiter not . IiicrynutD woitt«r sucMliroyiioD .
der böwerung halber . de» aut^serwühltoii ist genug . den andern
ist nitt not.
Dieser 2. Tbci) ist nicht in der besten Verfusung üborliefert; andere
HandschrifteD bieten unRefälir das Gleiche (No. 100 S. 400ff.; Nu. 108
S. 53&ff.)' Üer H'olfonbQtteler Extravagancodex (No. M) gibt ,hiovon
gar nicht«, wohl aber die beiden Tolgeodon Abschnitte, welche tin«er
Mscr. hier noch anschweigst:
itl. 72a — 60b HodttB Hir«e . Summa dcj laor&msntfonim].
Uiewcy] nun vom NnchtmiLl chri.<lj . ho vihl . viin<l niunicherley
myUbrüuuh . vnnd abwcgc gcfücrt «eiudt wurden . All;« . Man
«ycht . wie 08 nach vigenHynnigkeit der kupfTgorlchl ist worden .
AIIm . dt der Palixt dn» Nachtmal vnnd die MelU ein ding hntt
laason tieio . Dergleichen mit ym der mohrertheyl der Ketzeroy -
A]\m> . dos die MeiQ muß der vorgnnrig sein . vnnd bey üsilx
[?] daß NnchtmaJ, welk'bes nun gantz wider den brauch ist .
Dann die MolB int nit das Nachtmal . noch dx Nuchtmuhl die
MefQ . zu dum . das die IchralTt deli Nuchtmals nit mitllaulTl,
wcllche khraJTt anxeygt . ob billich die MelU soll mit dein
Nachtrnul gchitllou worden oder nitt So
wir ab«r d/. Ic-lntnent haben . Sollen wir dem . du wir gIftUboD .
gonug thun . vnd eii vollenden . darumb der verstanadt dabin
MiU gcwysen werden, darumb «r da Ist . vnnd geschickht tu
Gusen, vif das meniglich will) rhrii*ttini . viuid erkhenne yhn .
TODd wylU, waa man von ym gedeni-kheu thun . vnnd glauben
«11 . vnnd alle dinng mit dem ersten . thun . Alls chriiitus vnnQ
vorgetragen hat . vnnd vnns seinem esempel nach lurichtea .
vnnd sonuit nyemands . dann yn ym müessen wir aulTeretehD .
Ttind sonsten yu kbeinom.
So wlKsont . So ist vnns khcin nulx , Nun wisaont hicrynn all .
das vnuQ das tteyscli chrislj nutz ist . vnnd st^in nute gehet
316
IV. ThcalogücW».
am creuU aa . I>4i» i»l . In eoio«in todt . Dimer todt ut kein
»«Uigea, (tx man yn gometzigt hat, wie ein fleisch in* man
Cfiscti will . Dardiirch wir .sollon rerHloheii. He ein »payti i.-;! .
boy dem . das os gomctxigot wirdt . dcß.solloD wir ynngcdeiickli
sein . das diQ mcttigcn . vnnß aDzeygen soll . die speyß . xii
Her wir flichoo sollen vff erdlon . das wir syo niosscn . vff dz
wir jnii der gcmüttisclmlft »i-yotidt der heylligon ym liimmel,
die danion auch gcspoyLH wordou . vddH oin spoiß i;»t vITcrdten
vnnd ym iiiinmcl, vIT urdt«n giuingen . vnnd am croCitx gohann-
(fen . goiitorboii, viid vom treitU gcnomhcii . vnnd vorgrabcii .'
AufcrslaondeD vom todt . vond i^t yon soinem reych, da warlt
er aiilT vnnB , das mahl weiter mit viins zueißen . AU er
gcHitgt Imlt . yii üeinem letzsten Atixcliiodt . du ein zagecii,
iln* ur vniMor lierr «ey . VDud vuDHcr lliun yii cwigkhcit . Amen.
Der Text iiti»ercr Luidriior [lundschrirt ist wweiiMicIi uii^luhrlicher
alh der des Wolfenliiitteler ExtrnvafjancuiU'x; diu aiidei'eti llaudHclirifton
stimmen mit Leiden, vgl. No. 100 K. 42611'.; No. 1U8 S.587.
ßl. 80a— 82a Von der Meffs.
Nachdem ich von der Melli Uab atigezaigt . Das sie .soll ohn
(lall Sacrameiit gehalten werden . damit Ich eucli khein ergeniuU
mach vcinH zufüeg . So vomtcet mich von der Mdlii yn aollcher
gcstalt. Da* wir durch vnnsor vernunITt wol müi^en ein 2u.samben
»amblung . vnnd gcmniiL^clmlll mHchon . In der wir betrachten
di« ««yüitagUDg der Propliuten . die lelior chrislj vnnd der-
gleichen . Nachdem «in yeglichor Heb» hatt, doch allezeit vor-
behalten . die krafft doU Nachtmali« ohristj
Das auch der Obriut der Kyrchon . Im MelUgewandt steet .
naß ist«; es ist ein geftenwurff . gült eim yegclichen sotiJl fn
ein gögenwurff . da auCgonomben mag werden, vnnd seindt
ullos nit seoligkheit . Sonder nur gegenwürll' . Die vtins yn dz
hertü weyHcn . So wir wcren wie die Apostell vud Märtyrer .
vnnd Johannes ßaptiHta ic. Sa bedorffen nirs aitt.
Darumb secht auch ahn. daa allt Testament . K» seindt
auch nur gegenwilrff g(?wa»en , Das Aaroii mit der Ladt .
Kcrizen ic. da sich befeniiden ym niiwon Testament . Der es
verstandten hat . der hals vt!r.itaridcen . wz sye bedeutt haben,
das hat gowcyssast Uauid . vnnd die Propheten . daromb ist*
gogonwurlT , Das Aaron beschryben den neijennurfl' Dauids
weyUsagiing . Dicite dtnng aber allo . worden von nildorn
gosagl werden . dariimb vorstanden) diesen grundt . vnnd
wi euch wcitter not ist. l'inis.
Die beiden ^smd Lriden«r lb«ol. SaamelbandBchrifteD.
317
Audi liior \»l der Test wCHCiiflic)) volUtändigor als in No. 84; vgl.
No. 100 S. 452IT.: No. 108. E» Mgl «uf 111. H2» uuten der Titel:
Kx iliiiö l'ikiili} 'jue ad Secundam regeDCratiotiem et
Adamuin sectindum attinont . Lib: ThenpliraHti para-
ceUj Magnj.
B). Säb~tl-lli Ex Paolo qne ad Secundam regenerationem et aecitn-
dam Adamam attment Liber Theophrat^.
Paulus tractirl den liirainolischnu Icyb chnstj . vund zaygl au
den yD dvr AuHcrstvliuiig ■ durch die «r bcwcyßt . diu ein ver-
borgner Icyb ligt . )'in nichtigen vnnd oITonbiiron . Sagt alU> .
Da.t ('hrintua sey erütandleii von todio» . So sey da offenbar
worden, daß vusychtig . Dim ym »ychtignii gewellt ist . Vnnd
meldet da nitt vom sychtigon leyb der erdtcn . Allein vom
vnsychligon . Nun gibt das Capittell Kuuer^telin . das l'nulua
ein g<>genwurfr . oder ciu einrmlt ßisschoben ist . villGÜcbt von
d«D Saducurisclien. »o div AufToriitobuuR nll );Iaubt haben .
HOnder gelHugn«!, darnutT or rodt . So dann die AufTenitehung
Dicht» wer . So wer der gunntx glaub der Christen nichts ....
yctxt l'endt sich» . äug der menuHuli vom himmi^
ist . Inn dem . dx er auß christo ist . Imxclbig«n wirdt er wid«r
inQoueD nufTerstcen . yetzt ligt die lehr vniidten die dalagt . h'ä
ist keia Aufferst^^eung . Darauf volg«t der Text von Paulo wcittor.
Soqaitur textua Paulj . ah tjuod ai ehrintus predicatur a raor*
tuuA [!] resurrexiäiiG usque quemadmodum ciiiin per Adam,
(jucm ad modum usque atditcr [!j alitjuis . Die weyl nun ein
ventandt da soll »ein . yn Adam vnnd yn ('hristo . So muß der
ventandt an vnnU suß Adam komben . vnnd gepom werden .
Darumb »olbn wir vonU hüeten . vor denau
die nit deli leyhs xeinilt . Auch vor denen die varheiu noindt
vndter vntiLt . mit ynon khein gvmaintschfilTl iciihahun . Alls
dann .-«o wirdt Chri.4tui) der Mtin . der vnnU bchiiet . an xlatl
Mioe.t himbliüchon vatter-t . vnnd wir werden «ein kiador
chriiitj . an aUtt meine« vatler» . das ist . mcinwi Tattera Mindt
jrr von aoTanng her . Ich hab euch new geporcn . Oarumb
So a«iudt Ihr riirohin mein, vnnd §eindt an aladt andrer kinder
da . 80 ich hab guporun yn ander wog . daa int souil . 8eindt
yr meine kinder . sutt meinem blul vnnd HoiHch . Dk s^tGott
diT Allmochlig. t'iuijt.
I>er Text ist nieder viel ausnihrlichcr als in No. Üi; vgl. No. lOO
8. 178—211; No. 108 S. 513 IT.
Bl. tfja— IlX>a da« . ez S. paulo . D« Ceoa domiiy . Ad QaUtbu .
&18
IV. Tfaealo^Rcbw.
Ephesifti . Philippeiuea . TesBalonicen ; Thimotheiuii . Et ad Titont :
liuius I.ib; Theopli. MoheDlieini.
Diewo]'! wir wissen . (Ibh viniHer g,\B.ii\) dermaasoD isl . vnnd
Rciii muß . Das dicwer lojb , üo wir vIT erdton nur vnkciisclihBj-l
bruuchon . <f xuy t^tlii.rli(:h . iidur yD itndc-r wog . w>c gerecht
Mcy wöllüD . 80 iMt er doL>li »Her iiiclitK . vuud allein ds ein
linderer Icylj iteiii muß, denn der i^t, von welIichiMn.f;cac)iryl)ou
steel, yn der VfTerstehung . Dauii die Saduceer glnublcn khein
vfferstehung . dann sie glaubton nit . dz der leyb wider würdo
vfrerntehn . vnd dz bedocliton syi) aber nilt . betten nie ijlaubt,
dz der leyb Ad^ . vürde ein satnen sein . yo welicbem (in
ewiger leyb leße . der aiiß ym wDrde wachCen; so li«tlou «i«
glaubt die Aull'cn>tehung . Darumb So müs^eo wir äz wissen .
DiiH Hin dicMutn liiyb auU der ordtori, ein samcn ist cingeloybl
vnnd oingi-iliildet . DurHclbigu MHinun ist de wort Oott«s . Da»-
Mlbigc wort wirdt wacliNi-ii ynn vnnLt . mo der leyb ligl vnnd
fauhlt vndt4>r den wünnen vnd vn^yTur . Hotten die 8aducoer
äx betractit . d/. «in yegulichcr samon ynn yine hat ein plumen .
vond ein hüb^cben kheru vnnd gewocbß .... So betten sie dz
auch wohl DiÜgen fendton, dz der mensoh von Adam allein ein
yberzii^ ist ... . So sie weren der Philosophey recht vnderricht
gewesen
ß1. Ü8b Paulus . an die Kpheser . Zu den Epliesern moldoi
PauluH woitter . Das vnnlJ Gott der vatter gesegnet bat . mit
dem si'gt-n des goynts yo dem himblischon . vnnd soindt ym-
SQlbigon außtorwühlt
1)1. llMa l'nului« . an di« IMilIippenscr . Also meldet <tr auch
XII den Pbilipporn . Mein lebon ixt christus . vnnd der todt
mein gewyn
Bl. 104b Paulus . zun Thoßlaloniorn . Vnnd allsn zu de»
Theasalonicrn . Da ermahnet «r sye yhm letzsten seiner Episteln .
das sye sollen ;{anntx bloybon yin geyst
Bl. tOAa Paulus . an Thimotlioum . Vnnd allso auch zu Thimo-
theo . da hayl.^t or yn i>in Menschen Gottes ....
Bl. lOöb Paulus . Mn Thilhuni . Vnnd xu Thitbo sagt er . Das
vnoä ('hriMtUM dnrch mu barinbertxigkhett ^loulig gemacht bat,
das seindt measchen der neweu gcpurt [lOGa] . . Darauff
er ym vorderen Capittel anzaygt . Dz Gott sein Sun gobca halt
für vnuß . vir dx er darstukhomb, das wir auQ yzn goporn
werden, dx ist . yme glaychförmbig werden . vnnd dx ym Gott
da ein aygeu volokb aulserwühlut . vnnd rhoinigot . Darynaeu
•iilen gra««on Lpid«n«r lh«ol. SatDinalhtndecbriften.
319
nur alls rIIoid glitte werckh vollbrarbt wenlen . Darumb dz
eygeo voickli . dz yin liolt (iarch Chmrum pi-wölilet halt, vnnd
ym sclbs Koitloiniget . <lz Ul . Christo gleycli gemaclit . yn der
new ureatiir . Da^dbigc liut yin (iatt Honileilicli vorurdt not.
vnnil »cflig Jitt ilor, der in die /»hl kombt , dKun nusscrthulboa
d<;r /»lil wivdt klieiiier ciiigolin . Iiui An» mycli dor liimmoll.
FitiU. .
Auoh die» wesentlich aiL^riiluHcher als in No. t^; vgl. aucli No. 100
S. U2iX.; No. 1U8 S. filS; N.i. 115 BL 3ßff.
Bl. lOCb— llia De C^na Oomini . Es . B. Johaonis epistola . Et
nc . S. Petrft Apoitolo . D. Theophrasti para: magi^.
In ftlloD doitoii (iinngeti , wlu bylJhor mein fümeiDben geluert
ii«t wunloii . iHt iiDch ein üoiidorlii^licr Punct i;urDi-ri.'khon, der
ist alUo . Vor dorn . vnnd christu« . der Sun (iüttes . M«Dii8ch
iat vorden . vnnd gvporcii . iln Ul Ootl iiur ytn riiPiischeu
gew«st mit seinen gnaden . vnnd nilt mit seiner wesenthiiHtigoD
Person . Sonder allein mit äcincin namen vnnd gnaduiii . Uio
nyeoiBods gesehen noch grylTeri lial . Zugleychcr weyD wie ein
ütymb . die ein geyst int . I'urlhin aber nach dem vnnd .sein
Sun geporon Ist In ein mcDMchen . da ist dio^dbig gnadt vnnd
wegen abgaiigon . vnod fürohiii yn einer andern gestallt bey
vhdB . vnnd yhn vun». Doch wie ein goyxt . Daß hl Leiblich
Darumb . So soll eri^ich mit Dauidt initt
Salomon IC. nil auUrodt-ii . DaDti yotzt ist «in newa Croatur .
rnn der der hiiyllig gi-ytt dryutdtig wohnet, die vorhin iiyo ya
kheinein gewöhnet haben, darumb So mag Gott dm lrr<li.v<;beo
leyb D«mben der .-«et^l . vnnd yn den wurmen gobeti, der Mt^el
ohn achaden . Ha khan er auch wol iiemben den himbliNchen
leyb . Tom tödtlichen . vnud deiner soel dencelbigen auoh wieder
berauben.
1)1. 113a AuB den eptstoln Sanctj . I'etrj Apostotj.
• AUu diTinftitsGD Imbon vddIs die Apostel . kenipfTer deO glau*
bons . die rt'fhton Lchror vnnd liecbter gelebrnct . Das wir
»ollen, VDud bab«n auuh die recht holTnung . De ist souil nun
der nilt Irrdiitch i.st . Soiider himbliscb . mit seinem Leyh .
dertwlbig hat die recht lioffiiiing , vund mag hofTen . (h Christus
yn crlößt hat, vIT dz yr am!>olbigoD tag vube-
Oeclht «rfunden werden, vnndt ynn fridt vud oiuigkheyt . So
wirdi auch Gott vnniier Valier eingeben . das ncw rejch : yno
dem Ibr worden ewiglich leben . ohn end(.
AIIho bct^clireyben die xwen Aposlell . Sanrt Johanucs .
SSO
tv. Tbeoloflicfeai.
vnnd Sanct Petnin . Di« new gepurt , In yren cpiittliMi . Duramb
So Bftll der . der da will der vrlijüting . viind der vfferfitehung
uarttOD . Sich liierynn gründen . Vnnd ilon grundl soUen aufl
das . das wir deu i^yb yn vnnÜ haben . der geniGß sey ein-
zugehen . Inii dt owie Leben, dann ohn dieseo lleysch vnnd
blut . wirdt khcin«r doii ncwon himmcl . vnnd die newo ordton
■ beftytznn wmdon . Albin diu So dor Ncwon gcpurt «eindt . Auß
Christo gojnuIiülTon. Finis.
Wiederum viel nusriibrlicher alsi im WoIfcnbJittelor ExtravngitRcodex
CNo. 84); vgl. auch No. KH) fi. 282ir.; No. inS S. r.57.
Bl. I17b — 129a De Crna Domiiij . Ex Psalterio . l,ib: Thcoph:
l(ohcn[bGimßn]t)ifl.
Super Psalm . CXV. f>edidi propter quod locutus sum . Im
aller ersten . wirdt hie der Glaub für gehalten . Der nun nit
glaubet . der khan nit roden . vff solches volget nun dor Psalm
der da itagot . luli habe geglaulM . duruinb rede ich . das ist
. Icli glaube vnnd hab geglaubot . darumb rede ich da« »o
hernach volget ym andern verß . dieweyl Ich nun glaube vnnd
rede . So demüetige loh mich . ds int . Ich sich vnnd höre,
vond wayß das ich nichts bin . Üarumb So maß ich glauben
ein anders . AuLI dorn ich utwü wirdt . durch den glauben . So
ich nun de sich . lSo demiiottige ich mich . rund schäme mich
meiner selbst . ds ich so gar nicht» bin noch soll,
Ego dixi in escolsu moo.) omni» homo mondax . Darumb So
ich nun sich . dz ich nicbtz soll . vund alles dz auli der ersten
SchöpITung ist . nicht/ soll /
Ein hoschluß auff die xwon vorB ßcMchluß
disur Rudern verß ....... BeschluUrcdt die.-<cr swoun
verß Vota mea Domino rcddani in ctinspectu
HOmolia . Die ba'whlußrodt . diüer zweyer verß . 80 nun
vuHer Kethin zorprochon seindt . Sein nymer deß alten wesenn« .
sonder doß newen . viid Süne Maria verschlossen ynn
vnnaerm hertxen . Das ist ym Sahl vnd hör Gottes, der da tigt
ynn mitton Jliorusalem . Das da ist vnsor leib . Der dann ist
der tcmpd Getlc«.
Ex Psaimo . CX. ConÜtobor tibi Domine in Iota eorde moo.
Eh sind G „llomelien' nach je 2 oder einem kommentirten Vontc ein-
giMchubcu, wie oben die „ Bosch lußreden".
Es Psaimo LXXX ilic fncht der Psalini^t an . ein Weyß.'tagung
von dor Spoyso zurüuroii mit einer vorrede dereolhigoo gkIo-
rung
Dl« lielden KroMcn L«ldej|«r thsol. Stmiiielhl
881
Je eine Ilomili« nach der Erklärung vou Vont 13 nnd 17.
Ex P»«lmo LXXVIII . In disein I'snlineii w«nlen bef-ryffea
aweyerley fley«oh . R« die i[)C(i;<ichcn habon , iliw natürlich .
vnnil dz himblinch . Daü nalQrliub . von dftn vcrll uii . Dens
Denerunt geDtea . biß uuß zu dem verU . Nok autcin [)0[iu1ii8
tuuR . vnnd woitler fiirtbin byß xam ond« . vom llimblHcboa
lloyscb.
Mit einer nomelia am Endo jctl«t dor xwei kurzen Abschnitte.
Ex PKaImo LXXIX . Qui regis Ixrad intondo . qui doducis
oelunt ['.] »uein . In dixoni i'italmv<n bugreylfl ilcr Prophet Ajtapb
ds Nachtmal. . . .
Enthält zwei llomilien nach Vors 9 und 14; der Schlnss lautet:
ilometia . ht das nit aber wol geweissagt . Ist die SpeyU nit
ynn VerachtuoK gewesen , Von allen Juden . vnnd Absöttern
dcrKloicbeu vund yr unhanos lim der bellen werden sie
nit menseben Figur haben, Runder wie dieitolbigeii wilden mHw
Mhon . VTind ander-« vnniitx vycb . allito werden aio auch »ehfin
werden . So ('brl.-<lus »agon wirdt . (it')ii'tit bin yr gebonedeyten
In dz. reyeh der bimmel, vnnd yr veriluchten . yn abgrundl
der hellen.
Dens uirtutum eonuertere . et respico de celo et vide . Aber
hie meldet der prophet die ausserwöblteu . vnnd redt an dor-
«elbigen statt . Alls weil er sprechen . Aber yn deiner tugcot
vnnd barnihortxig\eil . Lässt vnns . Dein erwciblten nit dumu
komben, dz wir durmaMiten wurden . wto die wilden »Um vnnd
dx veldt vyeh . Sondern beholut vnnLt Ihn deiner hundl Tür
denielbigen vppigen lehr, vnd üuclütt vnnit tnglicJi haim . wie
wir auU dcim weinstoclih itweyg wacbßeo . vnd lassest dii^en
woinstoekh . den du selbst gepDanzest . tc.
Der Text scheint am Ende unvollstiindiK, jodenfiills bricht er etwan
pUilxlicb ab. Der WoKeDbGttelur Text im Extraviii,itncode\ (No. ^M)
scheint mit seinem Stern am Ende auch einen Deriwt anzudeuten; diu
andere Woirenbuttalcr Mscr. (No lUO), ncbhcn mit »UMrem Leidener
ziemlirh genau tibereimttimint, gibt am RohliLin einige Wort« mehr,
welclic da« MöUlicho deü Abbritchs mildern, aber viellcidit nur Zusalx
•ioeM Schreiber« #ind. Die Heidelberger Ilandsrhrirt (No. (tl) Bl. 19811.
»chr^ibt ausdrilcklirh .Defecf am Fiido. V"w). aurb No. 108 S. fiSflfT.
III. I2^lb— tHüa D« Sacramento Corporia Chriiti . Phi . Th«oph:
Hoheiüieimeniii.
Das ai« «bor »n dem ort haben ein liäuDtein
flejvch ist christj; das ut aber nit chcistus
RilMt «. BrMMII 4. finnlMMkn labriMa, IL
WK Mut vnnd
Er hat gcaa^jl .
31
322
IT. ThMlog1si:!faM.
diu lat moi» Icyb . vtind mein bint . Er wirdt ubor gtaua
rniii) Iriiiiulcheii . TnoH wirdt yin lompel deß iiu^nficlicii bo-
halti'ii . i1» i.->l er . vond iiitl ym IiüußleiD ..: Wie d:i "iiget
der l'.sahn . Iierr zu dir hub irli gcriilT^n . zuHililagvii KOiiidt rnoine
ifcbiiyn . IC. Wir sclnilt nllo aul.i d«ni Luynicii . Darumb sollen
wir drii l,Hynu'it nit niibetli'ii . Cliriistun batt nein ßoyach vnnd
bliit . »Uli dem I.jmbo der Maria . vnnd hat» nit mit ym gü-
nombcii . Kr hati vdrü ym teatamenl gelasüen . vIT erdtea •(■
KUwarleD sm Jati|pten lai; . wz vrtbeyl ybor den I.eyb ganog .
ob er den licyllifjcu zu^bor . odor nit . Daruinb bottoodl kheio
){ebayn an . kbciii hyU, noch sein floysch, nocli sein blutt. noch
SBJii urab . BiH das vrtlinyl vergoelh.
(.'britttii» iitl oretanndti'ii . vnnd bat vnntt 8«in Icyb . So or
an dail crnülx K«h«nngen hat . xii einem testanient . dz ist .
XII einer warlttmg gob<^n, hytl vff sein wtundt . dz ist . vt[ »ein
gericht . Darynn riollen wir wissen . dz kbein leyb so herrlich
int . dann sie kombon alle auß dem Lymbo . oder Laymen .
Aber der leyb Chnsl} . So lieb vnns sein gudochtnu» ist . so
lieb soll vnna soin leyb nein, all» lieb vnnit chriHtuii ist . vlT
dx vrthoyl . byl3 vff den tag . daraulT Mollon wir hotTcu . ic.
Dio dridt Sermon . Mutlioj am -H.
Diu aupLsorwühlton yn ('hristo . Sagen alle mit Cenluriono . Sio
seyondt vuwtirdi^ . Das diristiM vndtcr yr Dach gann^'» . IC.
Das ist die ilemiicttigklioit . Hie aber vom tciiird »cindt . die
schitKCii »ioli würdig . dz iniichl di<; liotTarl . diu xio yu Ihnen
tiaboti . welliche sie vom Sallian htibttn . Sonder Cenlurin.'«
üpradi . Allein Herr . Sprich ein wort . so wirdt mein kindt
gORHndt . Das ist . wo das wort Gottes ist . da ist auch
('hristus . Allso sollen wir nit sagen . da Itabon wir christum .
nie er am crentx Ist gelianngon . wie or auff urdtou ganngen
ist, wio er aulTgi-rahron Ul . zu den himmeln . Sondern die
dinng Mollen wir stidin lassun, vnnd nit bt-^cnui <h er hIIku boy
vnns Key . das igt . perflColich; Sonder allein sein wortt . so
haben wir die wfirckhuns gar . vnnd dx Ul aUo wahr . wa«
da!* wort würckhet vnnd vermag . alls stiendt christus sßlbst
da . Dann da» ist vnnß ein preQgurirung . dz wir vnns den
Endlcbrist nit lassen vorfüorou . dz wir christum haben vndlcr
den ÜHchorn . Das ist nitt .'. wir seindt die vnvfürdigen; Da«
wir aber soiu wort haben . durxu mögen wir vnns wol würdig
Hchiiizt-n . Dann <lz wort JKt da» würokhondt wort . Das ist
das worlt . das chrislu» sagt . da» er sey . tc.
D)b h«ld«n grosson Leidener lh«ol. Saininrlh«nd*cbriflcn.
3S3
Dies Fiagmt^nl (Indet. !)ich «tieoüo in dem von Wirlemann geschrie-
benea Wolfenbutteier Mscr. No. UX) S. 230f, und in eiDem Salzbtirger
Codex No. ]08 S. ~\G. Audi in dieHon beiden llniidKubrirteD folgt sofort
ohne weitere TrennuiiR dar fol^ptide Tritvtal:
Bl. 130a — lä3a Vom Nachtmal . Aat,: dem Natürlichen Liooht
\uü dem wir eeindt . auli dem nerdeii wir guHpoyitot . Daß
n\^^.•T Adam ist auß der ordten . wird gnrpejset von ordten
Brodt . Nit mit nf^wom Engliürticr »[loyU vom) liiuiblisctieii
brodt . iC. Vond wie yu (deinen lisdic» tirdtnch vnm maniclierloy
XU guten wcclißt . £Ur niihrung . Knr ge.'iuiidtli«yl . Allt^o auß
der li im blind) eil eriidtoii . Wiewol wir nun xwcy gewediK haben .
Das brodt vnd den wein christj . Aber wenn wir kombon werden
vir denüelbigen adiher . da diese zwey wachtieii . Dann werden
wir vi] wunderbar gewechH sehen . KUgenießeo . all» unnw mög-
lich ist xugedcnckhen . ii'.
Alle vorwandlaiiK yin menücben . innß ym magon geacbehen .
ubii ya wirdt nichtz vorwandlet, Alls cjwon vnud triiickbon ist
fortbin blut vnd Dfisch . wir »ebenH aber nit.
Wju im Mngnn vnrwnndiOl und gDHrhJcdcii wu<l, laii«» vorher riagewewii »oin.
Aber mit t.nfli iiiiil Blut ChrlKti liat'ü einoii andern Wrtg, du hl eine iiiii<>rlicb»
ferbofgaao Spei!«". V/via und Rrod kÖniieD nudi nniärlirh in Adtm'« FleUuli luiil
I Blnl «(<ril<Mi, Ifeiiii Lcit> imil Blut de« Herrn lliut'« der GlaiilK' durch dm lielligen
lOelal- Bind iimt Weiti wurdeu Iciblidi veiwandelt, aber nithl dtiH-h die Digpttion.
iS« dl«nt auch nictit iiir VVillcrei und Srbltckcrcl: darum »nll inin fTein auclt nur
ein Tropfen ecnainrucn wonipn. dur wti'lisi v-ia ein Senfkorn.
,A<ill der nnriilTung . «Wc yro Nai'lilmal . nioiiKen wit y\i luli^UnU doli lirodta
innd «rini- . dx li'yblicli DoyKcb vnd bluU Cbrihli,* lU ihl diu* ichim nuxüurlialb
iinitere Unndeit und knmnil Jii un««r Gfbli'il nnd Int dnnn docb oHil im Arbvtdn)
Ton iin», 10 Kenig win dita naiiitlicb nnoofisciie. 80 i>t rhmtii* bei uns nicht nar
im Wort: nr <lebrt auf in iitik in der Aur^Hldhung. I'er hriligo Guisl wirket*;
ßrod nud Wein i-iiiil wie- Valfr und MiilU'r l-iii doi Zuiijning-. der Glkiibe allein
wlikl nieht, hondvni doi TuUmtni Clirixi. KrM niil der Aufiubmo In den Mund
bl die «oihei trbon bentrkle VorwunillimK vullendnl. Chriilns liut 1111& nicht «Hein
■ein Wort binterUiKon, londeni auch eein Ftplucli und Itlut. Kr hat iIm Brod ge-
«ognel. lind nniier Glaube i»t uttMr Sog»n. nidht die Werte de» Pric«len. Die Sub-
•tMu ist TOD Uen«vli«n Band, aber m mii&< ingegeo »ein . . . ■
„Der hödirte Artickbel ym glauben diristj . Ist . Das da zwey
eBaoDD ym Nuchtmat christj verstandtcn woriten . Gin loyblicbt)
vnud oio goystlichs . vnn vIT «in ycdc« mag der glaub goiogcii
werden . Es ist aber nit allsu aiiKunembon . Dann ohristun bat
den Lejb vund geyst uit vuu einander gc«ohayden . Darutnb
mag niditz gaystUclu da goMon wcnicii . e» s«y dann leybiich .
vaa<I hergogc» auob widortnnb allm . it. Di« ym allteii toxtament
äl'
324
IV. TheoloBiMho,
haben dui Nauhtmal chriHtj ym geyat ^oshimi . Das ist . die
l^edüchtnun deQ Nachbnals ym Jar ein tnul gchallciD . ym Oiitor-
lamb . K. Idd hauptarlickliela . muß utu yc<Is waysHaguag vIT
ilio Ii}>lorj vntiil lolior climtj ')>cliuii . ic. AlUo . du di« Pro-
pheten grundüich . Iud chmtj Kuangelio . K. gofundteii wcnleti,
vtind diu Euangeliiiin yiiii Ihnen . Damit diu Riii ver.'«tatidt da
uey . vnnd n!U icwt^ii, .ic. Adamü llcysch . vnniitzes lleyHch .
Wetter ist ynn khoin geliott mehr ttebcii . Allein die cbriHteti
dem nuUen üäyflch . das mulJ di; ander lley^ch tödteii . Das ea
absterbe . K. Finis.
Nach dem SfhreibRobrauch uusorur Handschrift Hellten DI. 117b —
I53n ziiKu mmeDgeliüreti, ca btrstcht hIkt kt'in inM<iri.T /uanmmcnhang.
])!<; Woirvubiittoler llandschriU von Wideinanns Hand (No. 100) gibt
die» (S. 3ill— 3SI} t. Thoil in umgekclirler Koihenrolgo; diu Salzburger
Mscr. auf der StudiiMibililiolhek (No. lOS) neigt genau die.<<clbo Anord-
nung wie unaer l.ijiduner Cndox.
[II. IH3b— l'lDb Ton der widei^ebart dels menaohen, Wie er vom
tödtlichen leyb aaÜ Adam nach der ersten Bohöpfiiing . Vnnd
vom vntödtUcben leyb anß Chritto . nach der andern gepurt ic.
zuuerstebn sey . ;c. Librj ThoophraKti paracehj.
Durmit nit ulluiu wio ich bißhor ^oscbribon hab . gnugxamb .
die mciiMdiliub coinpOMitiou oder xusambon einiguin; . oder Vor-
legung riir|;i<h alten . Sondcrliub noch mehr durzu von nötten .
gleych Rowohl vcnstandton soll worden, darmit vndtor anderem
dar menHch sich !«ell)t?r defttto baß ürkhenno . Dann wx hoII einer
xjiu ein i»ei'leiii . Das Ui , So dar MeniiHcli «ich selb iiilt er-
khenndt, no ist er ein sau . DaraulT volget nun . dz christu«
Ragt . Ihr solkmt nitt l'orloin riii- die Süu schütten . Damit «ie
«s nitt zulhiett.;n, Da« ist »oiiil gcredt . Ir ApOütdl . aolt den
yhonigen . so Hauisohi^ men^ohcn Moindt . D11.1 F.uangdium nit
»agon . Dann oie verwüolktoiiH.
Damit aber der mensch nit ein sau werde . dann ein Hau
wirdt kheiner geporon . Dus bezeuget ehristUN . da er sagt . die'
kinder «eiiidt niäin . liLv«nt «ie %a mir komboa
Fluisoh uoi) Blul an Aitmu kumineu oiclii in iluk Itoich (loltei, aind gsnx
KtoiblicJi; litt aber il«r Metisrh iii Ftviscb iiuil Itlut gi-u iliiurn«! humnivn inniiD, nicht
»ic siu Kngel, noaileni als Uenicli, ilurmii liat ihia Clirintu» ein Fkiich und Blut
l{e|>«ben, eiii«a iifiieii 1>ib, tn «»leliani koin Tod l»l. g«i4ili<:b Klciach und Blut
lom Ciiiist, d«r lobondig mubt. Kino neue Incainatlon darsh den h. Gciil, tih iJii>
Jungfraucogeburt Chri»!). DU Tsufo iit untcro Jungfnnvngvburl, der onilo Anfitiig
oinoi Jcdoik Chrihtcu durch Wiuicr und (leiiL Die gölUichn So«li> in j«dcai Uea-
Kb«o ifl nun niobt m«br nackt, sondern bulilcid«! mit Fleiidi uud Itlut vom hall.
*
Dia beiilou grosxou Lgidenor tbaol. SaminolbauiliielirifUii.
BS6
Otbt. OhHill Apostel wania (n itit neuen Leib Keboreo, üMhalb «ar ihnen ail«!i
Gfsehlevbilicli» »nrl Aodcro Boili)rfDl«8e de« FI#iBchM Ailam's fromil: »Iv lerlieMen
all UoH Ibr« d. 1. die n&lütllclie Rogol, um daa Amt ilea ueiitii Loibun von OoEt xu
vernatien. Zweitriai Si;hulrn nul Rrden; dl» von ilor Eulen gibt our uktüilich«
Welgbeil, die Schule von obrn tiorab lohret Im neu goliorneii Leib himinlische
Weisheit; die nslArllrhci Vernunft voriOAg dj« Schrift nirht va tentebeo, Houdeni
der Gel§l. di>r da. Ii^t im Blut und Ftolach geboren. Vkles von Christo Gebotene
erheiul nurh dem iiuiiirlivheii Veniluud« rocht und billig, vird aber in «einer Ti«fe
nicht erfU8t. lii uniercm kunen Erdenleben eollen wir dieso iwei Weisheiten ru
orfHMon euchen. Zweierlei Astronomie; die himmlitcha lollen nir In ihien Kräften
gebnuchco, die »ndere «oht erkeuuen, nW nicht gnbrnnchen, «induni uns vor ihr
hninn. (ie iei lerlliirht. Vm der Brkenntniite dor Xutur kÜIi^Yi hoI! dui. tthtti di«
hüchile Freude sein und der Tod vorhasst. Griitlkhp Siioimug dtis neu gebornen
Leihi: höoti»te Rrleurhnine durch die E'^HticIio Waithoii.
.. . . Welcher aber ixt dur . der eollcho groisHo woltliatun Gutttis .
kun ifDu^aiD orxeblen . Der alUu ein Artxct Ul . wulclici- ist
scintt» (^ln)cliOD, cii;i- nlUo ein PrQ|ihet ist, we ist jni vriwü-weDt .
oder vcrtiorgon . Dur allso ein Doctor ist . wer i«t vber yhn,
tlann auß sollchem gebn feur Htraincn . dx ist . wie dx fefir
Heipdt sie mit yrom wortkh . dann dem Teür widerstehet nichlz,
es veriert alle diDug . Allso widori^teht auüli oiclitz bollchcn
Männern . dz sye nit. hiuduri'b verzorcn vnd yberwyndtcm yn
der ordten . vimd yu der helloo . hin ätuoo soJndt diu »clUi»Mc]
tum reych Gottes . yu donou at vei^ebun^ . In denun ist
stffm . In denen ist th liticlit der -weit . von dviieri ^ret dcir
wog vnnd die warheil . Dunu auU dunsolbigen Heindl »io . Iiin
denen »eindt gute byrten, nuU denen werden die Apostell .
Anß denen die baylÜKen . I)u.4 uIIoü ^eitchicht Jm Levb der
Newen Ke)>urt . In Adams gar nitt . Dann er ist su nicblien
gut . :c. FiniH.
Vgl. No. 102 und 1U8.
Bl. I41a~144b Ten den Miracnlon vnnd zaychen defi Brodts Tnnd
Weiiu ClttiitJ . Ex libro.
Wm iiuU (ietl iKl . tbut guttliclic w«rckli . vnnd xaydieu .
AlUo xeichiiet (-'brintus die sointgen . mit den wercklion die «r
lliut . wie auch rhriütiiH ein xeuakhniiH !4Qiiie.i Valten werckheu
war, weite nian seiner lehr nit itlaubeti . dz man doch mio
werckben glauliet . Uaon vil nemben die Leber vnnd Predigt
ntl ab», ulluiu dio warckb vnnd Kuycbea . vonil vil et conirn .
ill« I«h<>r, daruinb ütvht die Lehor cliristi yu zweycn . In wurtlen
vnnd Mirackbelu . die lehor io werten . ut der bnyllig gej-sl, dio
werckli cliri^tj . Irt auch der heylli|^ «ey^it
. . . Urunib Heiadt die Zuydieu vnnd wundorwcrckli . yo «and
sm
IV. ThcologücbM.
ja . von wegen d«r yngtaubigen . viiod llereticoa heMbehen,
mit Cbriüto . mit Maria . vDn<l aIIgii . byß ufT die heättig«D
zoyt . mit sllon Artickhcin daryiinon vnnscr Riaubca stoot .
Si^iiiilt alle mit zayL-liPn bontät worden, diu ist . In dr«y gc-
sIaikIIoii, la Gott . In der Icher cbrintj . vond ya den Zcychca .
Allno viindto-r umlorn Artii-klioln ist diusor vom SauramiMit lucU
einer . der wirdt bcstüht . duirli dk- I'roplinten . durcli Cliriätum .
durch die Apostell vniid baylligcn . IC-
Rtimmt mit der Wolfenbötleler RxtravH);iinhand8chrin (No. R4), ImI
alHo in derselben gekürntan GoHtalt wie diese überliefert, woraiii' ja auch
der Zusaiz ^VLk libro" hioter dem Titel liinweiüt, vgl. auch No. lOSj
S. 740 IT.; Nu. 114 III, SlfT. Nur die Widemamrsclio llamhchrirt In
WollTenbüttel Nu. tOO S. 510 j,'ibt einen etwa« ausfübrliclioryn Text.
Cime grütiüere Trciiimng folgt auch hier in leiden «in l'arulleltext:
Itl. U4li — 14ßb Ex aliji f^agmentit . De HiTdcnlii Tini et puds]
Chiutj.
Damit gonug i;eHchehB . Vnnd zum ende gebracht werdt . Von
dem Nuclittnal . wiHsont . Es begibt aicli vihlmal . das dz Sa-
crami-nt ( . wie e« Ronaiidt wirdt , mit dem gemiÜDeD lauff . )
lallt aus den hiindteii , oder wirdt verauliütl. ic. vnnd mit vihl
xuütiimlri.ia. Nun wiiwcndt . da.s dz brudl xu fleisdj vnnd bUit
wirdt . Alls daiiu der der c^ ipbt Spricht . Ncmbet e.ii«ont .
vnnd der ander y^ot« dem uuU der hBiidt . Jet/.t UU der leyli
vnd iilut Christj . d« die baydl milteiiiaiider machen . Nun dz
gössen wirdt . dx i.itH . hIIno dx Irunckhen wirdt . was nitt
gcHsen vnnd Iniiicklien wirdt . i.-<t nlclitx . dann der glaub gibt
vnns den leyb vnnd blut dell Nachtraals nitt, «ondorii du tesl«-
mont gibta . wir glauben . oder nitt . Dünn er hats yn khnilTt
seiner wörlter . vund testaincnts gesetitt . Druinb wie erll ein-
gesutzt hatt . alk» bleybla Nun aber isbi
nymmer allso . Kr liat aller gedullt genug gcthon . Vnnd wz ym
woitler geschieht . gibt den ewigen todt, dann die geduld am
croutz war vnnÜ nutz . aber da it*t khein gedullt Gottes mehr
iiulKo . Darumb strafTt er den Muthwillen, vnnd stuhel allso
alles ym willen Gottes. Finis,
Stimmt mit No. ^ überein; vgl. auch No. lOS und 114.
m. 146— 100b Qnod sanguis ot caro Chriitj Sit In p&fifi et Tino .'
£t qnomodo fideüb; mtelügendum.
Lectari et Soeijn Salutuni [!] . Da.-« ergert vil leQt . die dz
wort ebm^ . nit nach inügtigkheit, wie ee an ym selbst Ut .
Vaod vormag . glauben .|: Souderyn itüllchea dinngen mancherley
Sio beiden stoiiaeu Leideuer theoL Samuel hiuid>chrifleii.
3-27
einfQereD . vil Beindt auch die oollcbos glaafaen . Aber glcycli
M schwer yrren . All!« tlio An nit ^luubcn . das da soy . dauD
boy VDDH cbristcD sciiidt villi hdcIod yiii glaubun,
Ainoi' i^luubt d&s tk soy Christj lloysi:li vuttd blut lo-yblit'h . wie
dz flcysuli Ade . vdikI iiiideru meuNi'lit'U . Die [rron
AlNo bleibt »ei» wort gaiitx . d'A sein broiit,
Kciit leyb iitt . sein wein .sein blut . rnnd dz nicHsen mit testa-
mciitliclier gerechtigkheit, von welcher auch die Propheten weyH-
gMJigt, da er vnnß npeysen werdt mit seiner Bolbut handC . ic.
vund Oott gvoAflen iJanckh flageu . dx er vniiH sein Sud ge-
scbickht, vDDd alle dio New Hoindt worden . vnnil mügoii hhs^o .
wir Heindt dnU Flui»cb. So vom II: Goyat EmpfunguD. vund
floiscb wurden d. i. aul.f chriüto . yu dem wir worden wunder-
birlich aufTeniteou u.
Damit Mclilicttst unser Mater, ohne die SchliiHcwortc dco Wolfen! iTittclor
Extravagaiicodex und den Druckes (Theil I No. 446); von dem Orte der
Niedentulirift Ut emt recht keine Rede, hn übrigen stimmt unitere Hand-
«chrifl mit dem Drucke von 174ü recht gut uborein, Nnlürlich sind
im Einzelnen dio Lesarten uuseror 170— 180 Jahr« l'rühciun ilandschril't
oft besser u\a dio äo» Drucke«, der wohl uuf viel H{)ütcroa Ifundücbrirten
herubt; doch der Test ist ^an» derselbe, nur hat nu»i.*r M^cr. ul» Uobar-
iicbrifl der cioxelnoD kleinen Absiitze dutcligebcnds lateinischo ßibcktellen.
welche dorn Drucke Bümmtlicli fehlen, alior in den meisten uodcrn Hand-
Schriften sich gleichlall.1 linden. Vgl. No. lOO 8.491)1.: No. H.16 S. 7.'.S(r.;
No. 114 m. tltiir.; No. 117 Bl. 98; No. lld. — Es folgt ohne grössere
Trennung:
Bt. Ifila — 153b AolilegTuig yber das Enangeliom Johannis am erit«n.
Ihm unfang d. i. in prineipio . Ut nichts gewest dauu Gott,
vnnd Gott ist der Anfang gewest d. i. Gott baylst der Anfang .
vnnd dx er gemacht hat bayist dx endt . dann es war t;ar
nichti . E» war ein goyst von nyemtinds boscbalTen, derselb
macht die creatur . yettl hu) Ist er der anfang . seine crcaiur
dx endt, Alls ein hüfuer ist seines Hafens anfaiig . sein hafuii
dz endt . vnnd sein gtsubopIT d. i. senil vnnd ein bafncr xa-
iwbüpIIeD hat, dann ein yeder mensch i:<t ein schiipfler dcU . dz
yn e«iuem Jiaudtwervk iät.
Erat uorbum . wie ein stymb auß dem mundt üyemandls
greyttt noch »ycbt . AlUo ist Gott . wie ein wort . börlicb, aber
nit ttycbtiicb noch groyfflicb.
I» principio . Vor dem Aufanng der crutur . wtr «ia wort .
dt war Gott selbut, wie gesagt . hoo . loa d«m Anriong aller
328
IV.
ScböpfTuiii; . war khoiD aoderor worckbxoüg . bey Gott uU alloia
ein worl, dasoclbi); wurtt dx Ltl Gott solbiit gewölkt . hat alle
dintig gomscbt il. i. ist der buuer zu »chmidon g^iwcliit
Omiitu por . IC . .
Ein rorlluufeadcr kouppor Kommontar flcr Vena 1—14; «r flchlioiwt:
V.t UArilDtis tc. vnnd dvm yn dur wurhoit zu glauben ixt
Hornolia «[usd«ni [nterprotationii« . Das soHübt» : 0 yr
gläubigen vvnttcniltig bey cucb werde, vnnd wol aiiOgolcgt ■ So
wiiuent . Dhh vor dorn Anfann^ all^r dinng, nicht?, dann Gott
war . Da er nun sein croatur gesdiaffon . Ist er der unraung
gL-haysHen . wie an dem [al. Adaml da anfanng itt aller mcn-
«ction . vnd Gott sein vd<1 vn^or aller anfanng . vnud hat oitl
wolgcfalleo gehabt an all »ein cntaturon ....
.Sfi Uli DU fall, Rnuo Goil«». llf^rricliaFl liidbull, liarmherzigkojl ßotlcx, KeutchalTitiig dM
U«U!>i:li«a: iliu iicuc Kicutiii iii uiiil kui Gott: Söhn« GoIIoi.
. . . viini) Süue (ioltes worden durcb dcit gwall don >>ye haben .
dz das wortt Gotlci« fley.-<cli worden ist . Darumb seiudi aye
hiofüran HcUch »uß üutt . ImHclbigcn lIcyHch Heben .lyc dx
liudit Inn der Hnnternus.
lloinelia .Sccunda Von dem «viah kinder GultOfi zuwordon,
redt Juhunu«!) citi grusao heinibli{;khail . miß dem revch Guttiut . . .
hu nil viu grosse hoimligkhcil . dz der tnonoch . üb »r selber
will . ein nun Gottes werden mag, nit ob Vatter oder Mutier
wollen, vnd gibt den gwall viin yedon bosonndcr . der da glaubt
vnnd yn erapl'achl.
,Der Gewnll' lit>gt im Nactilmal, in ili>ii Worirn .Ni'hu«! eatt . . .' So wlr'ii gISubig
geniesseu, sind wir :*üliriH Ouiiii* vuu »ciuejo Flciüch. ä« Kotden »ir liiinmlineli liier
auf Brclcu. * Iiu üvuivHsi'u (Eüsea uud TiIuIibd) liegi'i. ^Uaji iat der Geualt tiue*
Jedvii fi^r >>iTli i<^]b8l, luiinlicb empfali«!) uud glauben." Das Wort h\ iii die Wvli
|[ekuuiui«u, das« «ir svlig wc(il«n: die m otnplliig«!], wurdoii Sühua Oottct, uichl
Dich Heiacliliclii-u Verttaiid voa der Frau, nlleiii aiit Gott gcliorvn.
.... So wir nun wällen . So wohnet dz wort yn vnns . vnnd
wirdt yn vuus auch lleysch . So nuu dz geacbeheu tat . So seindt
wir Gotto.« Süno . Itriider ohristj : ISmudhI yn kheiuen weg nit .
ÄlUo versteheut allhi<! Juliannt-u . So wir wöllon . mögen wir
Silue Gottes werden, gepornu aul] Gott . von Gott blul vnud lleiitch
cmpfahon . Nitt vonMiinnli<dieii viindl-VüuHclu'n.tflinen. Allein von
dem wortt das Heisch int worden . Wellcbe.-« ii^l diu .\nder Peraen
worden . wann dz so vnns gepurt . war aueh nit Mut vnd fleysch.
Diftier Kommentar zum Anfanii; det> JohnnoeHevangeliom)» mit Wendung
«ufd Nachtmal begegnet uns hier zum crittoii Mal, vrI. No. INJ Bl. 13;
Ho. üb Bl. 1; No. % Bl, 115IT.; No. lOS S. TUSfl.; -Nu. 114 Bl. t*7ff.
Die beiden grossen Leidener tbeol. SammelhaudscbrifteD. 329
Bl. l&3b— 155b Ez fira^enta [!] alteritu traotatni . De C^na do-
miig . ex anctoribni . Ceteris Enangelij . Theophraslj.
Ecce hie est Christua . Christus hat von kbünfftigen dinogen
ym ondt Jer weldt geredt, nit von gegen werttigen . Drumb
khans viT das Nachtmal nit gezogen werden, Er hat tnennchen
gemäint . vnnd vff menschen geredt , die sich für Christen auß-
geben werden . wie zue vnnser zeyt von den geystlichen gnug-
sam beweyßst . Solts vSf gegenwerttigs gcredt sein . so betten
die Apostell . alls Thomas geyrrt ( . dz nit miiglich ist . ) die
dz Nachtmahl gehalten wie christua . drumb werB souil alls
widerrüff chriatus sein redt . vnnd strafft sich selbst . ehe dz
er dz Nachtmal gemacht hat . vnnd die wort deß Nachtmals
weren verbündte wort, vnd vnbestendtige , vnd würde vnnsor
glauben ein ketxerey . dz sie Tehrne von vnns
[155a] . . Christus ist nit yn derwiiefste . dann yn der wüeste
seindt falsch Christen . alls Miinch . k. Die sich von der weit
schayden . die in den kamern seindt die falschen Propheten .
haben yr heimbligkheit verborgen . wie ein eheuolckb sich yn
die kamer schleußt . drumb christus . ausserhalb vnns, ist vnns
nichtz nutz . Sondern yhn vnns ist er tröstlich vnnd hülflich .
durch dz Nachtmal vnnd vnnsere hertzen . nitt auß frembdten
händteo.
Stimmt, soviel ich vergleichen konnte, mit No. 84 Bl. 38 gut überein.
Vgl. No. 108 S, 769; No. 114 Bl. OObff. Es folgt ohne grössere Trennung;
(Bl. 155a — 155b) Interpretationem ex Panlo.
Quid uobis dicam ic. vbs Paulus gibt vnnd lehrt . Ist alles
waß Christus selbst lehrnct vnnd gibt . Ist nun Paulus nichtz
mit der anrichtung deß testaments . So ist christj testament
auch nichtz . bann der eins nit holt . ist deß andern vnwürdig .
Dann Paulus gibt chrislj testament mit seinem wort dar d. i.
Allein sein stymb . Aber Christus gibt den leyb .... In ea
nocte Quisquis ederunt panem Probet
autem .... vnnd wann wir christum yhn vnns haben . vnnß
gegen valter ym himmel allso erzaygen . yn aller demutii vnnd
gehorsame,, wie sich christus gegen ym gedemüetiget hat . Item .
Das wir widerurab barmhertzigkheit gegen menigclich beweysen .
Vnnil vnns ynn summa halten wie der . so yu vnns ist .wo
nitt . .«0 seindt wir wie Judiis . Vnnd so wir bey Juda gewest
wercn . weren wir auch sein verkhaulfer gowelst . Dieweyl wir
Ciiristum yct/, su ryung uclileu . yn argem leben . So hotten
wir gewicßlich dz ahn ym gethou, daß wir yotzl nitt thun
330
IV. Tlivologiki^M.
miigeii . Darftir . vnnd vor allein ybol viioU Aw gQolig Gott
behüole . ic. Tia'in.
In Nu. S4 ist. (Jim* Frapmpnt an nmlorer Slello eii>E;ef(igt (Hl. 44).
111. IJGa— IGlb Libor De Vsu C^nae domiqj . Theopbrattns.
Üicwcyl nun yn ilom floyäcli vdiiiJ blut . So wir babon viid
»ioHSOit . Houil zuuci>ti-lm i»l . I)u,um ilu Jor omt aiifaiiDt; vnnd
goburl ligt . Viin<l yn dem leyb . iW-r gluubim . die Ltobc, vnnd
IiolTuiing Moiu :<ol], viiiid miiU »ein . vnnd ohii den luyb i»t DichU
nutz . WZ da glaubt . (ilaubt vnnd gehotTt wiidt . Diinn dx
(Icy.'tch iflt iiichU nnlK . Allein der Kcy^t ist dor da lobentrg
macht . Das hi nun dz Heyscb . daä von fleysch geporen
wirdt . dt ist der geyst . dz vom Royst Koporen wirdt .
Daruinb So muß dat uiu loyb ema der vom geyst soy . vnnd
üii nul3 Adam . dz int . vom miMirtdieu . So nun allso da oia
Dalürliuher Icyli »ein muß . vniid eine andere creatur des Suns .
vnud tiyeinur duß Vallei'.'« . vIV »olloliee volgt nun . wie wir
dieHelbigon worden . vnnd erlangen . nacli dem vnnd anfengkh-
lich . Inii den Tordein büchern an^ezaigt worden i»<t ...
[Kilaj . . . vur dorn abor vnud dasscibige angnnng .
Soll der Lymus yn st'iuem brauch l'ürgvk^t werden, nach ynnbalt
der goHclirilt't . Darnurli die »|>eyU . hucIi nach ytinball der
godchrill't . Allso werden Kweu Artiuklicl . In dorn iürnombeQ
dicsea Libels augCKöygt . vnnd dannitt geendet wirdt.
Vom l.imo . Chmlus Ul die maii . aull d«^r wir üeindt . Das
ist nach dem «xempcl . Cliriatus iHt die erdten . wir auü dem
Lymo . Lymus i»t die mal! auß der ordton . darauß der mcnach
iiit . vnnd chribituit bleybet ganntz . vnnd die ordten ganntx .
der meoHch ganntz . vnnd sein Lymus ganutz . dz ist . der
erdten ist nichts abganngen , AlUo ist auch Clinsto niehtz ab-
ganugen [Uli b] ... dann nilt von Crduen uoeh MnnnoD
willen wir geporon seindt. Sonder ynn (iulto» willen . In Gott ,
Aul) dorn worden wir geporiMi . Von doßwegen wirdt hie
nichtz gesagt . von schüpfTung der Frawon, Allein der kinder
Gottc* . IC. Finis.
In gekürxter Gestalt haben wir diese Schrift im Wolfenbutteler Extra-
vagancüdox (No. 84) Bl. i>5b— 56b schon angetroffen; vgl. auch No. 100
8.212 und No. 108 $.775.
Es folgt nun ohne Ueber.scbriri dai Sohlnstwort xn „De Umbo aeterno",
welches im Wolfenbüttfiler Mhct. den fichluss der ganzen ^>nmm]ung
bildet und auch hier die vielen kleineren Abhandlungen übcr'a Nachtmal
tu oiuoiii vorhiuligi^n Abschltiss bringt: deun die darttuffolgeuden 7 Büchor
Die Iteidou s'<i^<""^ Lciiloiittr Ihool. Sitmiiiclhaii<JMliriftcn. 331
an Clemona VII simt doch etwax durcliauK .Solbstiindigit>, oino xq einem
bMonilereo Zviee-V voraustaltele kompondiüite ZuNammonraiuaiig des gnozon
rarscälKischon Lolirstandpunklcs Bbor die Coena dotnioi.
Bl. ]<>lb — l(}2a Vond allsu will ich boHcbloisiiOD liuboii .
vom brodt vnd wein chrixtj dx lotzHt« buch . der bcwdi-
ning . der «h nun vndor ouch nit nniiemht . dorn wirdl. alle
giiadt cJiliogäii sein . wicwol . wann idi ouch iwiiil nit kbendto .
vnd ewer geoaigtes hertx viid willen . !^o wolt« foh mich dieser
arbeit nit vDderstandtcn haben Ir aber grÜHsmi
mir moino geüollBii vund ^önnor, vnod die ewern : so ouch alle
wol bokhundt soiudt . Trogt mich der wog bey ouch tili; wie
ich dann nit wnyLt . wo ich ycUt hin wirdl wuudcrn, So ich
meine kranckheJi Äbgeferttigl winlt haben . so wirdt ich mich
bey euch ein wenig «aumen . Damit Mein (tott hcuolhen, mit
allen den . so chrLtlum von hertzon müincn . (ieben zu
^2* X^. Am Montag nach Asccnsionis Dom inj . Im H3lcn.
(/ ^ D. Thoophrasl: Ilühonh:
Di« Losarien weichen vom Woirunbüttclor Codex (No. 84) wenig ab,
du Wichtiffsto int Wühl das Fohlen dor Worte »Dan da« ist da«
Eylffte Buch". Di« Ortsbezeichuung iot olVcnbar u»ch ilon ijKuuhcn
Schriltzitgou facHjmilirt, wie in No. &1: wenn man nach den sonittigun
Schriflziigon unserer HundNchriri urtbeilen dürfte, v/Uro ihr cr^ti! Buch-
Btabe des Ortes «wcifcllos ala „R" zu lesen. Vgl. auch No. 100 S. 350
und No. 108 S. THH.
Bl. 162b — l<J.^a De C^na Dominj . Llbri septimj.
An Bapst Clement . den Sybendten, Obrüten Biachoff der Pfahr
zu Rhom . IC. Thoophrast: llohcnbaim:
Nil mein . Sonder dein i«t die »org ( . yn der ich yetz arbeyle .
ym Nachlniul ilell Herren . Du Oberster BischolT der {'relalen .)
yn ein yedon yrrtliuinb zufalleo, ^zegon dio . So da vndternlehn
zu zerstören den Icmpel cliri.-'tj . Du aber yn Bliom, der du nit
ohn grossen yrrlhumb lebest . vrsachest andere yrrungon, dann
die yrrgehung deß haupts . ist vrsacb . das auch yrrgehen dio
gliodor vtf da« wir khomben yn ein schall-
stall . vnnd cbristu« Hey vnner haubt, vnd du der oberst«
BbchofT bleybesl . vou christo vngoictit . In welchem »chafT-
•lall . dz nachtmal christj . wie nacbuolgt gchultvu wcrdv,
das ich dir vor allen xuHchroyb . zu durchlcBon . Datum IC.
Anno 1530.
Das erst Such . vnnd erat Capitcl
883
IV. ThaotogiMliDK
])*» f>iboadt Bnch . Aulll«gung dtsi'» fIr»uoh)i doT»
NachtiunU.
nanu nhn statt Chriatj . int niaht]! hitidtsrlnKsen . vor
vnsorn augnn znhabea . Allein der Leyb vod blut chmtj .
yonäolbig ligt vnaer beucht , vnDsor vcrgcbmig dor säodsa ,
Dalior allein liabcii wir ull vriscr ZiiHucbt vtT (.'nlton . Allein
In dem leib vnnd Mut christj . In den rliriatlichi'n goyst, der
vniiß lebeodlig tnaclit . Iiin dem i«t vnfler PrieetcntchulTt . ic.
Dnrureib volget . das wir n]b> 1'rüdt^r . vnnd |{Ieych In chmto
bloyben . ;c. Finis.
KU int dioselbo Schrift, welcbo wir in No. 84 Bl. Iff. angetrofföu bnbeD.
Diir Te\to »toben sich ziemlich nuho. Uio Jahrzubt 1&30 «lebt dort im
Titel, felilt iibor unter dor Vorrodo. Vgl. auch No. 108, Nu. 109, No. 113,
No. 114 und 116.
11!. 11)H1j ist unbcNchiiaban. sls Zeichen einer grösseren Tronnunc,
da hiemit dio AboQ'litDLlMibril'tvii vorliiutig ihr Rnde erreicht babon.
Bl. I94a--'>U-la Bpistola Judae Apoatoti textns.
Judas Jhesu christj .*eruusi . .(udiis der Apoatol vund kuecht .
nuirh oin getreuer vorkniidfiKer deü Euangelions uhrinlj , Sohroybt
liic ein opistol . darinn er meinem Apostclat umpt (icnuegang
thut . Nun ist eine» ycdon Apostels Ampi . dou yhenjgen so er
vndt«r ym bat . oder ym wi^sondt . Iron Irrsahl vu^nttecltben .
nach dem . vnnd er ym erscheyndt . Duryuncn Jtidii-^ hie an dem
ortt seinen . vod allen den yhentgcn fiirbelt ( . die da wollen
ynn chri»to leben . ubxii.'<tehen , von dor yrrung . nach dem
vnnd »ie vor ym en*chyiien i.*t . d« yn dann ziwchreyben bewcgkbt
hat . Nun ist Id dem mwiäsen, da.i alUo ein yegclichor
Apostell . oder Vorsteher . deü Apostolat arapt» . derma*sen
gellielQen soll nein . Alle die Irrsübl . oder yppigklieit der
Mounschen . wie sye Ihm dann icusteeri . oder offenbart werden .
Diceelbigen zustralfon . vond nitt dnrynn /.ufeycrn .|: dano
ein yeder Apeslell . hutt dii* Ampi dt-Ll heylHgf<n geysts; Auß
wellicbem er billich die warbeyt sagen soll . vnnd nicbtz ver-
hallten . Diirynn nur.h xtinierekhen ist . das er sich nit Ffarre-
risch . nit Capelliini^rh . nit KomuDisi'h . nit l'resalisch [I] .
nit Münchisch gehalten hat, welche alle Inen »elbs warlteu .
kbeinor dem andern yn nciner ITsrr . ylin iicincr Cupellaney .
yu minem Closter iiichtx biiinlult noch .^irntTt . Dardiirch denn
bey einem yogcliohen yn tit^iiietn gobjiet . sondern Irn>ahl vnnd
Ltwt'tr Hulfer'tcet . Das nhji eo^lralll bloybel, wetlrhes alle«
u'idcr diu brauch der Apostell seiudt . haben nitt eigen Biticli-
Dl« bdden ^m«q Leidener iheol. SanimolbiindiiehriIl*n.
S8&
tliuml) . Pbrr . Altar . :c. Keliabt, dasoolbig . vnnd woi(l<<r
nichU mi>Iir ziiuonohen, Sonder die Kannst wellt fSr oin l'farr
gc1inlt«D . vniid (Tir oin kyruhen . Wo os Qnn nit yn dem weg
gehallton wirdl . inU uit Apottolüch.
IMs (|ai in des patre saDotifioatj sunt . . . :
Ei autem qai poteo» f-it .... Kr ist Urudor Jocobu« . all»
or sich !M:liroybt . vnnd ein bruiler . Simonis . viid ein kncchl
chritt^ .. vond sio sa^n: Ea ney nit ein Api)-«loIiMolio i'{)i»td .
M Iiibn yrrgend» ci» fromber RMchryben . ic. darumb dz er
sagt . Vjn liabofi vom Apontolat . n. Mbk nit einer sagen . Icli
habfl vom Apoütcll . vnud mag .Hullicn auch oioor foJn . vnnd
maf; sein demut an-^obcn. th er kheiii holTurt fiicrl . noch Hoinc»
Ampta tittol . aU l'otrun . I'auluit . :c. lenndol vir die alltün .
vniiil niohrern Apoatell . nilt vft sich Hclbü allein . Daa ym oin
lob ist . oin grosser glaub . vnnd liobc . das vrthnylt man ym
zum argen . Darumb so ist »ye sein . vnnd kheincn anderen
nit ■ Dann Judax Thadous haylst ein lenndur . }C. Finis.
Ein forl.iniiri;ndor Kommentar dft< Apo.st«lbrtur(t>t, drr si<-h nur sollen fast
würtlicli mit der KiMlruckt^n ,Commcnl«tii} in tlpi^tolam S. Judae
ApoHtoli" Theil I Ha. 'AitR und Hlit berfihrt, im Uebrigen eine durchaus
andere Bearbeitung darstollt. wenn auch die Gedanken im (ianzen fibur-
einstimmen. Dasa andere Uanditchrift in dor ['ebenichrirt di^in „IqxIus"
betont, mag im (legonästs zu einer anderwürts erhaltenen ^Praetatio"
geuoint sein, welche hier nicht ^OKeben wird (vrI. Theil I No. 311).
Eine mit dem Drucke völlig üborcinstimnieudo Auslugung de» Juda.>i-
brieres wenk-n wir in einem Kopenhagener Cod«x finden (No. 107
Bl. 73J; diu andern lUmLsdiiirton No. 1*5 IH. Hb; No. UW S. 338;
No. IU8 Jj. 'M3 stimmen mit unxereni Leidener Text, die entlo i«t Trei-
licli aitork gekürzL
ill. "JtMb unbeschrieben.
Gl. äO&a— 22(>b De Septem pnnotit Idolatriae Chrittianae.
Theoph: lIiilienhvimensiM (iermanus.
Theo ph rast UH vouMohvnheim.lc. Von der botrachlung,
vnnd Gottesdienst . Zu V>lentio vnd Remigio . Italis . ic.
der tieyliigOD geRchrifft profossoribus.
Annfang der Vorredt . Theoph:
Ewer tTiglich widorpellen . vnnd schftrpITri'fU'n . wider mich; von
wegen der warbeyt . So ich ctwan vnnd etlii'hnial . yhn Ta-
bernon . Krügen . vnnd wyrduhnui^crn . gerodt hab . wider das
vnnütz hyrcheu gchn . yppige feyor . vergebene pctten vnnd
raotvn . Alinußuu gebon . opITern . eechondien . byfl«! .
334 ^BV <^- TheolofTiRch«*.
drciiwigst . JarzciL . peychteii . Sacrament ncmbeii . vond all
andere dergleichen prieHterlicIio j^ebott . rncl sureathulluiig ,
Auch mir ilui(.soll>i^ yn ein truuL'klieiilioyt (gezogen . ßnnimli iIm
711 tftljoiLiL'ii gL-!^c liehen ist . vniid die tabornon für viitüclilige
Öfter XU der warh«it xuitmn . anzaygon .). vnnd vfT dx;
mich; ein wyni^VlielpriHlitrrr ^i^tintult . wnriiml) IhÜet yr mim
yetet yn der 5ieyt . dieweyi yr mir KeHdiwygen lialit . vnnd
euch wo) sefullen hat . da ich redt ynn den spelunckhon. man
«ollf, ruch opHVr gobcn , vnnd vol|j;Bn . Kucb auch nil ciu-
rodcn .|- (»t ihm billich yij der !'|>elunckheu licwesoD . vnnd
tat euch eio dienst g«west . So Ikitüent euch auch y«t!it die
warheil ynn den lubernen gi^rallen .1. Dann yu der »pt-lunckhen
war ich glaubifi: yn euch .|. aber yotxt bin ieh {{laubig Ihn
ohriüto; vnnd nymmer yn euch .{. vuni] no ich mit euch mehr
ynn die spalunekhen khemb. So weit ieh «aeen 7.n demselhigon
volckh . hüotot euch vor den falschen l'ropheten vnnd belriie-
g«rD . die vom teüfull gcsaundt, wollt nymmer HSguu Vöu
. gsben . Sonder von uembcu euch den butru(;onL'u gevrall . doa
yr lannge Zeit auU deß teuTetH macht , gofiierl halit .|: Euoh
vnnd andere mit betrugen . ilardurch wir euch bei.->tatindt gethoii
haben .|. Ir wölt nit hüben sein; nil layuher . vnd »eydt dea-
selben voller den die .lüden warendl .1. xun xc-iteu chridtj .
vnnd gewaltiger rei^iert der leüfel yn euch . dann yn Pilato,
llerode . Ahnua . vnd Caypha . vnnd mehr dann yn Judas i
Auch zeucht yr mich . Ich hab nun mein vernunlTl vndtero
pauruu zureden . ncy nur yu . ya . Ich soll vDdt(ir diu Doctorcti
3EU Leuen. Pariü . gehn wion . Ingolstatt . gehn Collen . da ich
leut under äugen haben wtirdl . Nitt pauron . nilt kaulTleut .
hnnder Mayi>lflr der Theolo)^; So wi-^tendt von mir ein .tolche
antwort; Inen wirdt yrea gleyuhen zukomben . bin ich» nit 80
wirdLs ein ander sein .[■ yedoeh . das mein redt vnnd anzaygen
von christo . wirdt herfur komben . vnd wirdl sie yherwenn-
den .|. Christus khamb nyo gehn Hom . Nocli ist Rom »ein
vorweßsr . Suncl Pctor khnm nye gehn Cöllenn . noch ist or
yr gÜGStJger I'eter .|- ^n^d !iO iuh schon an die eudt nit
Vbomb . ligt nichtx an mir . Dann dio redt ist nit mein . ist
ohristj . der wirdt yn ein Niilerläudii*clien pott«n adiickhon,
wann ich khau der .sprach nit, vuud dau von Wien vnd Ingol*
»tat . yres Landugenußen . vnd die warheyt wirdt vndter Inen
geporcn werden . \nid duadi sie selber an tag khomben , vnnd
nit durch mich J. rund wann kh gestorboo biu . so lebdt die
*
Di« beiden grroBMn Leidener iheol. SaiiiLnelliiniisehrineD.
335
Lelior noch : dann sye int chmlj . der alürbi nil . Vund *o idi
XU LoutfD wer . viid 7U pDrix . midi würiiun dio litt MtralTca .
vff iVw yr biiwi.'t . Syi> iiiiu'lidi'ri mir cliiiftiini itlniffci» . vnnd
iiit iniili . Irh aclit, nl-iT . ila,* im-iii liitiitigi! n-dl . hey yiif>n
gleych ao wohl . aU hell kl) sy« hoy yosD gere<lt .|- gf'hiSrt
werdt . Dann chiiotns liidt sein wort zu klielner zeit verdorben .
Es läßts aucli nitt verborgen ligen . »s miiÜ weitlor . Ist nit
vor einen . oa hoII durrliwnndern . es maß alles eröfl'net wer-
Ann . Ihr ul&tjct M-br vnd vnl'sl . Ich hob euch die pauren
widL-r^pctiiiig gomuidic . dus sie iiymincr optTürru . vnnd wenig
yfr euch halten . vnd «uhier gnr nichtx J. Gcdonckhct . wenn
mein rßiit »uH dorn tt^GlTel wer . so volgten si« «uch . vnd nit
uiir . Aber .so sytt mir volgen . vnd nit euch . So goilenckhel
oit änderst . Denn dz der heyllig geyst yn yiicn »ey . der
lohrnet sie erkhennen ewer gomuol . tyckh . vnd gioLie lügen .
Dann ich habe von mir »clbs nil erdacht , wo« icli )>eredt liab .
Ar. ist aull dem htiylli|{cu geyst . Allno : u ist da« Euange-
lium . vnnd wicwol yr anzcyßcl. ein Euangolium gewesen . von
ctiriHto . byß vIT heul :;. Ui allso ; Aber ewer tiickh seindt
noch iilltor . von C'ayn her .!• vnnd von d<>n atltcn b'*') '^Q'st'n
vud ItLftuhuueD .|. dx Juuuf; ist wahr . da.« ültcr irt trlogen,
das Jünnger »IriLft't duK Alter . vnnd das Hltor nit das yunnger .
wer du-t alll lc«lanient volkomben gerecht . vnnd gut goweion .
ühriütUM hat c» nit wider erneuert, auU wellchem te.ttaineut Ir
all owi^r bctri'igcrAy nembt . Ihr möcht mich verdennckheu .
Ich redt wider euch auß kheincm grundt .|: will ich euch
anzaygen .|. Mich vndterricht«n ewore werckh . da» nichtx yo
euch ist . Dann auH den werckhon erkhenn ich euch . AIIso ,
das sie alle vom leufel aeinilt .'. vnnd nit von tiolt . daa
weyßent <lit> punclon an each . die yr mich xoücht . yn «inam
(mahl zustehn . ich wiilerri'do ewcrri hcylligiMi Vülerii .|. ilnnn
sie haben dem Lcyb gc^chryben vnd nit der ooel . 8yo haben
poctcr^y ii:elirAucbt . vnd nit dio thoologoy .|. Sie hüben
»chmaychlcrey getrybeii . vnnd nit die warhoit erxcll. Irer i«t
auch kheinor zu einniii Martrer worden . seindt also giiotig
peüchtiger blieben . die yn dem himmol vnnd yn der bell statt
hoben . vnnd alle deLt (irauchs lehrcr vnd kuchin prediger,
khoinor der ewigen sooli{;kbeit . Das »«indt die werckh . darauß
erkh«nilt werd«n ws Ihr vnd syc Für Trücht g«bco vnd tragen
habt . [f xvücht vnnlt . mich vnd meine xuhÜrcr . wir soyont
widor eudi . ;c. wir »oindl wider den leCifol vnd soiu lolwir .
:i86
IV. Th«
TBUil dH widor euch . Dann yr vniid wir .tcinclt prüder; wSIIct
yr .t. Alls wir bogorea; «o seindt yr allor vheindschalTt yber-
llflbt . Allein ihuot von euch den tQürel vnnd no'm lolior . »o
uflgot yr diu gcliott Gutltu tliun . vad dann bcrriaclivr der
niciiochcu KuHeU volbriniigcn . suB rochbir erkliandlnus .{:
diewoyl yr abni' iim^IiiiolKfiil dorn SntliiiiiiLi vnd nit chrUto : m
M'iiidt wir iiit pru<lfr . dnriimb Ik-ylknit «ucli . dz yr kinder
(loltM wyent . deon dioselbif; frountschalTt vod prudeMchalT) i^obet
riynimer nudi dem flejiicb . Hondur nach dum gltiuWn . cm-
lifeniUon khrin todl . Aull ili'in «oll sich ein yodur wieviel] zu
iii>hoi) . ih khoin trew yin floysch L'o^iucht «iili norden . von
woi(«ii d«r aiigefiornoD vheindUchitlTt, . sionder allein iiairb dem
hIhuIwi . vnud yn dem gesiatK {i«ttft* , vnnd seyl yr ohri)4ten .
vnnd «wer vatter ein Jud . Sa ist ewer V'altcrachatrt nicht)'.
Kci;en euch . vnnd yr nymmer sein sijoc .]. Dann en ist nur
vi» Valtor . vnnd nit der Vattor ym Itoyscb . or liat seinen
kiudurn niuhtz zugtiban . denn er lobt wie syo . der gtiaden .
WA yin ucbi'n wirdt von dorn vattor . auß dum der glauben
lluüUt . Waiumb reiicUt yr vnns . dx wir kiud«r deß teiircN
itoindt; Nun Hoindt doch vnüere werckb nit sein; auß welclien
yr vnn« erkhennen sollt: die yr yborllÜHsig trag;t . vnd hubl
euoh (liMfoIbiRou gomo[l gemacljt . ehe yr viidlor dio töüllichon
MilbunK gantiKCO eoyt . damit euch nit znrhynu mit gut vniid
tittel veraigoU . vnnd habt ßott nit vertraut . dz er euch
nidirun milg . vnnd d<.^m teure) nueh nit . er muß sicli vorhiu
vunii'hreybon . euch klieinen mangcl Kulnsitcin . vnd yn ba-ichiirm*
buiig halten, vnnd yborwindten alle die so ewer bolJheyt ver-
Hlniindton vod erklioniieii . dit>sclbigen liiudlitni vnnd ttchüdigon .
'l'hunt nie nit heniictien yber euch . vorraüinet yr . datl kIIho
■iirylUen hindurch . mag nit sein; wiowul yr euch vndterDtf^el
tiiil dem licnekhor SU di»putiruD; litt mohr wider euch . denn
mit cuob . dann wo euch yn oineiu froudl begegnet . werden
hlindvirtnilligclicti loydt hingegen erschoynon . Dann alls» iKt der
uayi« dttf Inn ackhcr l'elk . der gibt frucht den gerechton .
vitiitl yr werdvnt enern rbutlen . ( . Gott . ) dßtn ewigen fluch
ybvnitil werten .]: vund euch mit ym .|: Wie khan der gläubig
i>lu rini-lil gebiin der nit ein Mortrer wird . ho uterekhon sich
\il launont vir . Ihn .'. die wachßon alle iiuß dem Martror .
Um tuiindt neine rruclit . vnnd yr der rhntteu, Aer vndtcr dem
waylioii wi'tihßt . das weyßen ewer« werckh auU . vnnd Ab-
gütlenoche Mtaltuteu.j:
Dto beldui groiiMii Loldcnor Uitol. Snmmplhandschrinon.
387
Wellchor ist vinjlci' each rhattcn »»bt . der von weg«<n Aeü
Namen chriNtj .!. PricHtcr wcrdt? oder worden sey? der nit ver-
sorgt gowespu sej" . mit ßiiter pfrlindl , mil RÜeter . mit haitß,
mit gewirßer guhlt . mit i-eycliem opITer , mit grosAem ansehen
mit grosüen ehren . mit grosser gehorsam kheit . vnnd daxu
• voller bauclirülil . vohl lusi^ts . vnnd vobllcM mauls yn essenn
vnd yn trincklicn . mit fluchen . vppickheit . vnnd aller vn-
rhciiiigki-rt vohl. erkhendt eucli selbs . d&s yr nit von Gott
myt; noch ahn üL'inor statt; dann wenn oinsr vndtt^r ouch ein
nachpauni »chinoulit . schiindt . schlecht . In oder die seinen .
In vnehron odi>r .lonn.st . So ist es euch allen ein rroudl. mehr
denn die fraw die den proning verloren lintt . vnd yn widor
fondt . AH ewer lohr, (leyB . vnnd arligyt . stehn »nf die
aachen . Üammb seindt yr kinder deLt tetirflü . vnnd nil Gottes .
vnil vndter dem vatter der lügen . Dann die Anschlag khomben
auß ym .]: vnnd dorn groason Anathema der ewer beschirmer
Ist . den yr nit will khennen: int &« nit allxo . dos der richtet
den dieh behüet . dz yn nyomandt schlahen darET, vnnd den
gefangenen mehr behüet . dann den ledigen . vnnd vil härter
«traft . den . der ein gefanngen schädigt , weder den der ein
ledigen schädigt ,|. ÄlLio wardt yr von (iott zu dem besdiynnb
gelassen, dn.« euch nyemands schaden mag . wann yr seyt gcpundon
an dcß tetjrt?ls khettcn .|. Darumb gehn auch für sich ewer«
Anschlag , yetüt bynndt der hehckher die strickh vmh die hnndt
vnnd Icnndon. vnnd wann dcrsclbig einen bynndt . so geet die
hDohin zu«' . Man kocht dem gcfunngen menschen nit rnclir .
vnnd hebt &hn alle weit zuliulTen . zuhören . rnnd zusehen
den todi . vnnd lleticlil .ilK> weit mit äcv hÜlfT . nur sterben .
nur hengkhen .ic. Allso mag ich gcdenckhen . Dos yr ein
lannge zeyt . yn der gefanglihniis geseUen scyt . vnnd die stundl
ist hye . darynnen die ricbter den Achranrkhon besytzou . vnnd
ruffen dem henckher .{. Vfl' sollches betrachtet , dz yr für-
kombt dem gerichl . vnnd vor dem . ehe euch der henckher
bynndt . gnadt zuerwerbcn sucht . beycliton . vnnd suflT-
bören .|. Ein Gott allein anbottcn . vnd euch solbs sein gewall
Dit XU logen . euch selb nit so gerecht schützen . zubegeren vor
dz gericht zugeen; sonder alle mnhl vmb gotdt .|. Ist hotTnrt
vnnd ybormuht diu grÖsste süudt . alls yr crxtyget: Wie müchl
yr dann ein grösser hoffnrt verbriogAD . dann dx yr oddi alle
teyt gerecht macht . vnd nolt nit vngerecbt mci» . vor Gott .
der der aller atrongoHtc rii-htiir ist . vor voliabom nit xuschortnen
X>tllk 4. K(Mhili 4, p4Hnlt1>rhta ■ihlifMn. U.
2-J
IT.
lA . In cliun gib ich aacti die lotsabe 1«her auß chriato . da« yr
yn pwem kflnsten . rechten . vniid ordtnungen . yn all owurn
wegen . allwo einlältit; werdi . alls die kinder vff der gawen .
Sonnst werdon Ir xum andern mahl oil Reporen wenlei» .|, xii
wellicher gepurt vnnß Cliristus allen helff . Amon .,:
MeriiUL-h uolgun die vcrworTrcn articklicl .'.«Theo-
[^iraiitj von Ilahenlioim . Durch die Mcyttter der ge-
Mchrirrt vniitl haylligon Vater . ic. hnrfiir gebracht.
Der (^THt artickhel t.<l . Da» vnnfitz kii-cheii gehn . ein vnnützer
ganng . dif^not xur Abgötterey . dall vergeben») . vnnd deß
toEilTclii will iHt . IC.
Es ist. vergebens . das titglicli kirchen gohn . vnnd alle die
knicbüt>gun(^ . duckhon . vnnd kirclicn oheor betrachten .|: Von
gaystlicben vnnd wcltliubon .j. mit nicht«D außgonomben .
Alli>M ein vorgeboni' arlicil; uhu alli; frucht; Ein will vnd dienent
deß toürelit . wider chriKtuin . vnnd die hayllig iiryuii|t.ig-
koitt .{: Ein gaiitzc Abgüttcroy . vorbottea .[. vndtor dum
fliicli Anatliematfis] . vonn <iott selbs.
Vrsacli . Die Kyrch hayst vir Latein . Ohatolicii . vnnd itit
der geyst aller gerechten glaubigen .|. vnnd yr lusambkhom-
bang . ist yin heilligen goyat . Allso . des sie alloybm glauben
Hoind . Das ist . fide» chatolica . vnnd boKytKl kheiii »tatt;
Aber Ecclosia ist ein Maur.
Die watiro Klrdic im (inist, diu falncliit im l.ivinäiiL>r. Nur in dor Kiirli« iler Uollij,;«!)
im ü«wlsaon IbI wslire Uck-litc gegen <.io1I iiuit »nliro Kciio; kein RelvliliMi im Leib
dujiTh die liialrunioiit« il^r Itciic, suiidcrn im Uer^vii, im GcUl mit lioficIildMi'ni-m
lliindu. Nur um oiiiftiider <Jic Seli^-kuii lu bckoimeu. di« uns »ideifaliroii i«t uns
ilfr lleMO nach der tSeicIiio, krincun wir einandur unser« Sünden buirhten (je einer
dem aiiilarn s«ine N'oth) lum Tronlf der Terlurnen Süader, Zulu Beichten in die
Klreli« XII geliM. itt ahHüttixeh I dünn da Ui keine Erledi^un^. Nur walire Rene
fühlt in d(in llininiHl, und die gibt utu (loll in Unaderi: auH ibr HiesHon die Werke
de* (ilaiib<.in8. [>iiiiim ist iloit Kirclieitgfhen, Iteicliteii, Opfern vom Tour«!, der in
dar tialrflgt<rl»eh«n Gc<«ult der Apuslol kommt. Die Apostel selbst aber sind Ver-
Scblfr do( Kircbciigchon«.
Der ander Punct oder Ailickel . Sagt vom Betten yn
Stninon kirchen, di dor stüino kirchen lob. vnd eher ixt .[: vnd
dem toGfol 7.ugohört, wider die rechte kirch:]. darumb dr.
Betten yn solcher ehr t«u(riiiich . vnd widor Gott ist;!:
All solch iteion Int lautere Abgötterei, Uoron Singen die gr>JSBle. Nui die Werke,
die auK dem aiaubcn (liemen. lind nütio, die Blessen von salbst, nicht um des Ver-
dlaiuios Killen, »ondorn am dpt l.iDbe, die Im Glauben ixt; um die sollen «ir bitten
und nirbt mit dorn tluiid, nur mit di'ni llKrjon. Iiiui Vtilcnin^or goII aus iinsenn
U*ntO nicht kommen, nondcrn alle Augenblick darin liegen. Wir sollen aldtt
Die beiden ifroMen Leiileoer tbeol. Sammelhiuiiltdirinen.
339
b«t«n, lim «twiw lu f^rliing«!). soniltm nU oin glätiblgo» Bekounrn von fiollu un4
Min«* Sohn«» Onodo. An» il<<m GUubdn beton vir, nichl au« Zt^feJ, nicht aoi
Uaagcl: denn vir hnben's nllet luvor.
Dvr drillt Puuct . Das dz feyron «Icr Maurkirchon . oiclits
Mcy weder cm taiinU . |>nucktiuten . viind tliurnir dcU t«GfT«1».
All« Kirchonfoiortitge siuit louflinch. Fciorn in eine uhristliche Dcinuliiung ite*
OeuhehniHo*. ome Itelohrung und I Intern ei lung, keine Staffel xur Seligkeit; wbh
die Seligkeit anbotrilTt. toll alle Tage hntiachlol werden, tIo.« int der (ilnubc, dl«
I.iebe, die HälTnung, Der (ilaiibe ist im (loiAtD, die Itttracliiiing iit im Aeuiuei^
liehen. do<^li tobndct »io dem nlniiVion cI«. nichts, aliur wenn die Kircheiiherren
«ogen, halten des Feisrlagugobnlx mnetic selig, ao ist dns abgültiseh nnd TeuM»-
verk; nur der Hnglauho inrdninml, nicht die unterlosienc h'eler. üott will oin
«leuölliig tenig llan baben iinil keine toufliiiclien Feiertagsordnungen, -opfer und
•gcprtnge.
D«r viordt puiicl . Diw vasstCTi. yii der goniaui-Uüi Kyrchun .
der lutilTcl crducht hat . woIcIkm QoU oiii viigcfalluii i.tt . vud
«in nlgütttircy.
Alte (ebetenfn Kotttase «ind Teufelsarbeit ?.ur iCeritöruiig tlci 'ItBiihem nn ChrislniD.
lu nichu 6cbt unn der Teufel 10 hoil an als im tccbntnnrn Fa.itcn. lleiinlirb Kosten
duldet er uicbl: auch dien nütil in-nr ntehli turSeligkeil, denn et ist ein fiuKscrlii^h
Ding lUT Keinbeit den Leibes. Der Ulauhn hat Tlati in jedem Leibe, loll oder leer;
Chrialiu unil die Heiligen, wckho au.t toinem .calholiKchom* Ilenen im reitii'u Leibe
fefoitei haben, wurden vom Teufel Tonacht, und doch xar ihnen doi Fasten an
«ich kein Veflionat: dos Geboten« int atne (ileisanorrl.
Dor funnfft punct . Das allcH Almusen i^oben . nit diene aor
ewigen HDeligkoit: NhcIi »utfitatzuiiK der gomaurtoii Kyn^hun .
vnnd dz oa vacliriKtlicb vDiid Uhü Ut . viind th. dnl.( AlniUHCH
uuM dor Cnlhollscboii kirchcii . ftlloi» auß denn glauben kliuiii;
viid aiiL! klieinnr lieb« . IC- vom iieclHt«n oder jin neuhüteii.
Allek AlruuNeugub«!! nach den Ueboleu der gemaiierleii Kirchen itl tom Teufel und
v«rg*henM: es lotl allein i;ehen aui dvr Liebe des .cutliolischen* 11«n;«Dii iti den
Bedürftig»!, nicht um dei Vergeltung nilteu, luutlem uiuKOnst. Almosengebeii an
KISster, an den Kircbthüre» und an Spiiiiliv int Teufeltwerk und hindert nur «nbic
• Mildlhätigkeil. Almunen nind die Frucht, die aus der Liebe kumnit und nicht der
Weg Euiu Himmel, denn der Himmel töist iiich nicht erkaufeu. Verilucbt die iCiiUge,
■lie da apricbt: daas dirn Uolt vergelte)
Die Sochnt [*unct . Dm kyruh(>iiralirt . AntloO [Ablass] .
xuo hitylligt^n Inuircii . all<u vnibKuniLst my vnnd kliL'iti vi-rdiciist
dwbey .: Ilrudoraicbiitrtcn, Orden . geysüicha Httonwliafn .
ChrittUclie Zayohon . vnnd dcrgleycbun .|. »tiB dein loürel
erdacht uey . vnnd yn ttoiti clire enthalton . ic.
AU« Wallfahrten um Vurgehuug der ^iiuileii, oder um den llimioel tu orRerbon,
■lad «idor den Olouben. burch keine Aiboit, noeh Sehwit»n. durch kein Laufen,
■Mb 0«ban «inl um der mindeste Punkt der Sünden nichl lergebon. Wejeber aieh
gltbt, Mio Sund durch «ein Leib abtulbuu, der bat de* Toofdi Witlea in eicli. tlott
22
->•
540
,IT, Tbeolo£licb«i.
«itl nur kulwff taJdo H«non Tmben; Ablwisgnben Ist vom Teufel ordochl. Gott bM
kolno VirnrioR. Aurli die Hrileii aiml «Ider den GUiiben; die WerkR, die sie thiin,
mripvpii [rti gvKcliphen. ohne Pio(o»9, «u.<i ikm Glauben: alles andm Ixt l.nrirer«
Settt, il«r ?ap«t dar liilicche l,iicif«r. Den Glaubaii <u mtbrcn mit dam St^hnorte,
Ut TO\a Teiifol. Wnr will die Rrilo neihco und lopien? Sic iil Gottcj;. KeMcgnct
Frucht zu tragen; diu Wiuicr Ul ton ttolt i^cxognct tum Dunlirischon, Fiichp lu
h«goo, dio Etilp TU UDttgn, nicht aum Sprangen und Yerlrolbsn daa Teufel« alt
Weibwaittor.
Der SybeoiJl punct . Da« di^ tcinjiol . glockli . Altar . prodig-
ütul . cTOntzKiiniig . i-lü.^tor . bildor . »Hos vom tbüfd gemacht
wy . W7. ym iiewpii l«!*tampnl nit. bi'gryffoii wordl . viinti dio
MO dz vITeiitlialten toßl'el Hoindt . vniid I^ucifer . dio nm Jung-
aten tag zu rpclilon toufflen erkhamit wenlon . So «io gebraucht
worden nach kloinnten vniid aller Oiiint.
IK'T Weg lur Seligkeit Kill «tili hnin. njll uil mit GfM'hrxi v:>'l>ii> sondern von innen
nUK dem Herten heraiiH. (riockon und Orgeln »ind ein .SeilpiiD|i[ei| Jes TeiireU;
Altar, Onint und Mp«H^?wand hat der Teufel erdacht. Christus will den Pririslor
von innori hcrau.q, uit'ht lucn Auntichon. UntliEthilmor gehüroii nicht a<if den Altar,
sondern in's um. Inful und Tlnra u. t. w. nind gplntlichi^ Narreloi. Gott will, daas
uai. dem (üauben die Rhie gn>rhr>he. nicht Itnn solchen üusHcrliehen Werken. DttM
die« aus dein alten TeitinniRni siammn. .will ich ouch im buch veteruni
letamenti ulso aulilegen'. Kin kntholiachor Christ «nll vor keinem ßild beten.
. . . was aber dio Figur dem Cruuitix Ut . Ab» molden wir In viri-
,bu» vetcris tfittamonti . . . Damit will ich beHchloitseu
haben disscH Libell: vnnd euch yhn undorii moin püchorn ein
mehrern vorstmidt fiirlftgiin . duryuu yr erkh«unoD sollt . das
yr vom tci'rlT«! seytt . vnd der lobcndtig LuciTcr der urdtcn ,
. . . Darumb ye iiuhnor Rom . ye bößer christ . vnnd bey euch
liricHt.rr dio vermiiledeyleii diri^len . die ConKrientü . die yr
rliiiiij Hchelict . die veriirtheilt euch . yn dun <iwigen fluch, Kur
ewigen verdambnux . AIIh yr weittcr .lesen wunlt In andern
Liliollon . Diiruinb socht wol aulT euch . vnnd braucht aullnehen.
Hie endet sich d/. Bucb von den Sybeii vcrdainbtcn worckhon ■ .
der cbmton . Durch dun IrrdLachon Lnoifer erdacht . vnd dz
voickh damit verluert . ic. Gemacht durch ThooptiroMtum von
llohenheym . Doctoram . ic. Saltzliurij . ic. Fiuis.
Diese Schrift wird un« noch mehrmals handschriftlicli begognou (No. 98
Kl. 134; No. UM; No. lOfi; No. 108; No. 111; No. Il4 Hl. I43b; No. 123
Hl. TUb): vgl. auch Theil I S. 510, wo Rlnriz von den ,7. piincliN ido-
lolatviae Itomanac" spricht, w.^hrend a\\« Hündisch riften ^^chriitlianac"
bieten, ebenso der Osaeger Codex, Einleitung S. 36.
Itl. 227a — 21'>n Vom Fasten vnnd Casteyen . Doctoris Philippj Theo*
phraatjj paracalij . :c.
Die beiden gtosicii Loiileoar tJiaol. .SaianicilliitnilscbrJfteD.
341
Soll ich nun hye von Tasten vnnd Casteyen traoti&rcn: So i«t
vDDs hoch von nStten . Hollcheti wol zucrkhlcren . Dicwnyl c»
sich yn so wey*!! , vnnd mehr dann weylt entreckhl . Dumit
yr mich abor nit parthoyisch halten . oder etqicborley socten .
cn soy welliclicrley sccIcd gm wüII, gk-idtmüßig üd<>r aiihännfpg
xiKuiii . voriniiinton, will loh euch golicTtuu habon . diß nacV
uolgondt buch l1üyN»ig . vnnd mit gutom verstatiiidt durchEO-
kUci) . Auß eiyu«rig6m liurtzon yn uwur grmüot TaHHon vnnd
ein.suhliell.leu . So werdent yr mich für ein i-yuci-igoa chmtfiii
vonci nitt für oin Ketzer . hallten . vnd erkheniicn J. wie
mich dann meine wideraachor , die vermiiindten Theologi» [!J .
doch auU vnuer-itaniit . boochuldigen . da» ich doch nit allein
dor hnylligcn gtwchrifl't . gloioh so wohl . vnnd hc^isor alU syo
erfahren . Sonder da« Hecht dtir natur . vnnd bayder . Götlr
licher vnnd natEtrlit^licr PhiloHophia . volkhonibenu orkhandtnas
hab .). Alli4o dz ich »Hon fallnch vnnd (ißtrug . vnd das gerecht
wol vndcnidmyden klmn .|. Daruinh will Ich hy« nichbi
achreyben , Dann wa« der haylliaen hchrifVt genieß . dem liecht
der Natur nit zuwider ist . vnnd auM Göttlicher vnd natürlichor
Philosophia wül |joi;rundot . vIT das abor yr mich recht vnnd wol
vcrstanndten .'. will ich euch erstlich uumgon , was da«
Fakten . vnud den Leyb Casteyen sey . wio vnnd warutnb es
geschehen soll . Darnach wie dasHelb zweyorley sey . All» eiD<ts
Rültlicli . rocht vnd gntt . Das aador aber teiirii.'»:li . biil) . vnd
falsch .j: Zum dridteu . wie der neit^ch nitt allein der .ipcyß .
Enicn vund trinckhon Iahet . Sonder der geystlichen vn»ichtbarn
dinngen . tum vierdten . von dorn mytlbrauch delt l''aH,st«Qs
VDOd Caälcyeni« . der ('eremonischen Nigromantisteu . wio Sfo
sich dardurch t'reywillig . xa martti>rera des toufels muchoo
j^urn liinlTton . was für nutz vnnd tugcndton . auß dem Fasstou .
nüchtern vnnd miLssi^kett . hertlicstca . vnd dardurch orlangdt
mögen werden . /um SccWtun . Von den vorinäindtoit gelibdtQii
deUFasstcnuH . vnnd Casleyens . bctretTondt . Zum Sybeiidten .
vnnd Ictzsten . wie die zerbrochneo gclibdt . nit ohn (jerocheu
bleybciu . vnud w;i »ich FTir nich vnnd plagen vff .lollrhc gelibdl
brechet fallen vnd komhen . vnnd allso habent yr euch auU
nMbuolgendlen buch leychlliclt zu richten . :
. , . Dait Holl ein yeder ArtKct wol merckhen vond wissen . Das
aiu den gelübten vnnd Aberglauben . alle vnhaylbare krancli-
heyteu . Iren vraprung nemben . wie wir dnnn In libro De
uotis alieuts setzeu vnud weylläulTdtig Iractioren , vz auß
342
IV.. TliQOlogischM.
tlou [>roclin«n goHibdtcn . AuII dem Aberglauliea . viind auQ
(Ich Aitralixctieti IchiefTteii rleß menschen k. khombün . Dcrlialboit
wir wx weitt<jr hie zumeldeii von ootun wer, daselb-tl hin
sparen ^ vnd bernach aDzaygeti «ölloa . vtind all§o bicmil diU
bflechlein boachluBuii haben .|: Finis.
Handelt aach von den phytituIügiKdien Einflüiaen dcti Fiutens, wobei er
auf „andere büccliur der ArUney" verweist und «in andurmal bi.-i Mugoii-
schwöcbu tiiich llungci'snütheii droinial lüglidi 3 Tropfen Olei Vitriol!
uU das HcMi.i oiiipiiehll. Weitlüiiriger wird von allerlei Arten von
Oelübdoit gebündelt und zum SubluN!« von den Krankheiten, welclie <lie
Abgeschiedenen ans joner Weit uns senden, wen» wir die ihnen gege-j
benen (lolubdo nicht halten. Die Ceromonien der NigLomanliNten worden
vorwerfen als im douoii ToBtament nicht mcbr orlaubt, und dabei auf
„andoro pücbor der Magica*' verwiegen. Ausser „Do VotiM alieuin"
vorwuiftt er auch auf sein „tiucb von rronnigbaylligeD**.
Au mehreren Stellen kennte d«r Schreiber seine Vorlage nicht le.Hon.1
— Bl. 3 — 23Ö UDoercr Handschrift llndot sich genau in derselben Iteihen-
fol^e und ohno nenueosworthe Abweichungen in einem Codex der Sak-
burgor Studienbibliolhek wieder (No. 108 S. 377—038). Vgl. auch
No. 107 Hl. 39a.
AU vorwandten luhalb und mehrfach In dem vorhergehenden Trac-
tato erwühnt, wird hier sofort anf^efiigt:
Ul. äSfjb — 24Gb über De aotJt alienii . Prologe.
Das ist . Von glübdten . vcrbiiyßun};cu vnd ansagen .
gegen Gott . vund dem meunschou . K.
Dieweyl nun dor monusch . Ja . vnd Nayu . bey ym bat .
vnnd duß gcwaU Auch lugebrauchon . AlUo . das sein Ja . y&
sey . Sein nayn Nuyn scy . Darbuy auoh duu gowall hatl . Das
or mag sein ya zu Nayu machen . Sein Nayn nii ya maehon .
Da^ ist . er mag« halten oder nicht . das er gesagt . Dioweyl
aber der Mensch der massen yn Gottes bandt stehet . das Uotl
will, das er thuo das Gottes will sey . Der will das wir mit der
warhayt bandlen vnnd aber es ligt an dem
allem nitt; Ks ligt allein ybn vnnser aller vcrzeybeo . vnnd
vorgeben . vnnd darnach yn rbeu vnd luidt sterben . Darnach
wir . die barmhertzigkheJt Gottes erlanngen . vnnd »IIso werden
alle ding die rauch scindt . glatt vnnd eben .[. Alle Mcliulden
werden eben . vnnd alles ybels vorgDssen :1: FinU.
Stimmt fast wörtlich überein mit Huser 4"-Ed. IX. S. l>*7-207, welcher
das Autogramm benutit zu haben angibt; die Abweichun^ctn sind meinst nur
vcrsrhibilono Lt-sungun derselben Schriflziige. Die imdorn ll!iiiil.->ihrinen
Die bcicl«n groKicD Leidener theol. SsmiunIhiuKlacbriflcu.
US
bieten nur einen gcküralon Tost. (Vgl. No. S3 S. 381 omi No. 95.)
Sieh« auch Einicituug 8. II und ü. 34.
Bl. 247&— 2Ö3b Soolta yber du Vatter vnnter.
Doctoris TbPOpliriiHtj l'dracelsj.
Von anfnDiig der woU . ht (lotl . ye ein Gott . vnnd ein llorr .
geliayUen wordon . vnnd iiye klieiii vatter; Daruinb aliar wir
yn einen Vatter hayßen . Das eatupringt auß Oott dorn Sun .|.
vnHerm Herren Jchu cliristo Amen.
Dos wordt witlir . vond isl wahr . vond bloybt albto bi>y OotL
Endt - delif Vatter vniücr».
Bl. 2&Sb— 2641) Hernach uolgt eine atiLtlegung . yher da« Au( tnaria.
Durch |)hiliii|>: Thooiihrastuin von Ilohuiibfim . ic.
Da b<,^)' fioit dem Vatter be»chlo.sseti Ut worden . Da» tiich die
P«raonon der haylligen dreyuültigkeit soltoii ölfnon vnnd or-
xaygeti . da wardt dem l-'ugel Gabriel dio Lcgation beuoUien
von Gott .]. Maria sollohsii kundt zuthun
AIIdo ist allein di« frucht f^osogaot . vnnd . andere all xti aller
anfechtung vnnd arifull der »iJndtco ^oporcn vnnd frcy. I^ndt .
der außlcgung . yber d/. Au^ maria . k.
Bl. 3&&a — 257a Anßle^nng defs UagniÖoat :|: Uoi^toris [iliilipp:
ThcophrastJ von IloheDbeim . !C.
Magnifti:at. . Die necl eiiieti men.ichtin wl . So ein nion»ch gar
nidilz loyblichs handelt noch wandelt . Sonder kuüsch . rliaiii .
vnd lauter iüt . doreolbig lebdt yn der hoi'I
Alls die »clinöden yppiKDO . yci denen khein gnt^i ixt . Alts Allein
der Vyppem . der Nalorn . vnnd St:hlarigcn geschmayß. Endt.
defii Magnilical.
Bl. 25ia— 2äHa AaUIegung yber du Kaue dimitii .|. Doctoria
Theopb: paraci>U,i.
Nunc diinittis »oruum tuum Domino . ic. vor dorn vnnd du
Dcw tcsliinicnl luiganngeo iat . So ^«indt alle dio ta gts^torben
■eindt . ym lirnttern geiitorbon Syo werden
verlaOeu werden . vnnd da.i blul chri.stj wirdl ybrr ."ye gooo .
vnnd yber alle yro kindor . ic. tjidt deJH Nunc diinitti.i.
DicM 1«txlen vier älücke (Ul. 247 a — 268a) lindon «iuh wenig ahwoluhend
gedrnckt im Anhang KU >Stari(cnä Ausgabe von ^\)e limbu aotenio" ItiiS
(Tbeil I No. 303) S. 137—159, aW nicht nb«reinsliuimeud mit dem
Wolfenbüttoler Ex travagani-odus (Nu. H4}, «o allw gekürzt ial. Vgl,
No. 98 Bl. Ibift.; No. 100 Bl. 327ir.; No. 1U8 S. 3471; No, ^23
Bl. 46ir.
1)1. 'i58a-'2C4 a Libei De Confesiione . {»eoiteittif . et reminlone .
344
IV. Tbeologiicbn.
Oar«li Thoophraatj paraceUj . von HobeDlieym . ic.
Doctor'n.
BeücbtQD . int . So ein memiacb ybels tbut . vnud faekhendu .
daQ 08 «in ybol tat .{. Gilt ym aolbat oit rocbt ym argen;
Sollche« bokhoiintin . Ist cia bcucliUin .'■ AIIm /iniiß neinben .
vom hundert fQnlT . ist «in butrug .\. Dura bekheodt;!. Con-
ntirU . der aber sagt . oa %ey rocht; der bestuhU itil . . ('on-
Qtirn . ist ein Demut .. Niuht contitini . ist ein bolTart . vnd
ein sieb selbs nit crkbennen : :
Ponitentia d. i. Ituß . ist nach dem beGchten . wie obstobt .
vnnd muß mit vorsehnen RSRon den goHcbehen . dawider wir
gosiindigl habuii . Milt widorgebon dos wir vcuomliEin .j
|'263nJ .... die rocht rbeu vnnd bul.t lüLIt khoiii wollu^l
cinwtirtxen . In otiicm guttea hortson -j: dann so Mclig i«t
der ohe&4tandt nitt . dl« BuU ist »och seeligcr düin hurer .
Konnat tbrytt er von einem vroilunt In den andern . vnad yn
kheinem wolluat vergibt vnn» <>ott nicht .!. Allao ein Dieb .
So or ein lionekher wirdt . hatt erU damit nit vorbeaaert . sonder
er sollt dafür Inn utottur ßuQ bteyben . vnd betraubten . Da
hiong ich »onost bÜlichor ic. Darutuben Standent ab Ir menacheii
kindur »llu . von der holTiirt . ])vmi dio hofTart veratopffL vnas .
vnnd bchollt nun dio aunde .|:
Boschlull ybor Jacobua vnd Juds Kpiatell.
p3G3bj AIIko ist d(-ls Apuslcl;« Jacobj opistol . diewevla nit einem
yedüii koptr . nuub .leinen sprcuern ynustobt . vcracht . vnnd
vL-rworlTeti worden . Es ist ein harter staudt . den Aposto-
lisclii^n .ttandt füeren . dicwry] chrintus soUcho spri'uor Iiicryun
wadilieii laftat Faulutt treybt retht all »ein
Leher . die ist aber geachrjben . daraufTer gegriindt hat . vnnd
hata mit fodern texticrt . Allso Rodeuclit es In not sein . vnnd
gut vud wol gut . Dajt abor Jacobus atill ge.itauudlen ist . mit
der Feder . so butt es aber mit der Zanngen gesetzt . vnnd
»diu Ap'jstell ampt . so wot volbraubt alla Paulus . ic. vihl
gcprylUt dem widerthcyl Jucobj . das yun der Epistell oin ander
nach getundten wirdt . Ob der g«yst Jacobj xu scbarplf sey.
diesen sproüerapälligen oder nicht . !c. Kini».
Dio Scbrirt De Confeasione Bndet .tich gedruckt ir>18 in der «Philo-
sopbia myslica" <Thci] I No. 30l> (i. ±2— 3'i). Die Ahwciubungon de»
Textes unserer Handschrift vom Drucke sind zahlreich, aber ohne viel
lledeutung: densL-lbt-n Text bietet auth No. lln Itl. lüftb und No. 102
Itl. 1:iSf., welche beide bolonen, da» dies „Ex libro de Conrcä.iione"
Lel(l«ui)r ibcol. Saoinelhiuiiliic'hriftitu.
345
ooluommeD »ei, mithtn ciuon gekürzten Test biete: einen vollsländigmen
Toxt IrvITcu wir donii »ueh im Cudas PalatinuH 476 (No. 90) Bl. 340fr.
Der „BcsctiluKM ülior Jacolji und Judä Epistel' gcbÖrt nicht
zu dorn VorhergcbcDduu (trolxduin er uuctt in Msur. No. 1U2 liier An-
gefügt itt); er ist wobi nur l>eige.setst, weil audi diu Vorhorgehendo
aicli mit dem JacotiUHbrior njelirfHch bescbüftigt. (iedrui'kl i.tt Ale»
Fragment ItilU im Anhang zu dem Liber Sermonum in Aatiehriiitoa
(Theil I No. 311 S. 94— 1I6), wird aber dort wie auch in den Hand-
«rbriftcn meisleoH (No. 90 und %) als Vorrode heücicbnet (vgl. auch
oben bei der „Epistola Judue AiiOMtoii" III. 194lT. dlcHer Handschrift).
Die Abweichuugon dos Drurkn.-« von uuseror lIimdHchrift sind nur gering.
Bl. iG4b— '»TCb Liber . De lancta Trinitnte.
Dat iit . Von der heylligen Drynältigklieit Gottes . wto di«
soll remtannden vnd auligelegt werden . Durch Uootor
Theophra-ituni l'araceUum.
Vorredt . Es ist euch foit wi^en . das auß vnfiorem nechatoo
Gonuoniiren , Etwz von der beytiigcn Trinitet geredt ist wor-
deo .|. Aber dem fnrnembcn nncb nicht beschlossen . vrsoch .
dae sieh oit ge[iiirl . ahn denso|bL>n orlton, mit »ullchur redt
nicrckhen xuliilßen . durch euch itngUEuygt .|. vnud alI«o durah
einander guMcbwyüeii . di-rMellurn redt halben . Ut mir xu<.'iit-
pottcn . wie Ich gegen euch etlwMB ketzerisch soll geredt haben .
lo roeinom venrtandt . Der Trinitet halben . Vnnd etwas wieder
vnsercn glauben vnchriütlich angelogen . Mhk alle-t . yr meldet
der Römidcben Kyrcbeii üoII zuwider Hein .|. Auch yn der
Vater lehr gowQetet . vnnd mich In vngcttlall erzsygt . tla.<i ich
durch den Bü[istlichon stuhl . ( . so ohne gnadt nit sein solt
bcacheben . ) verdami>t vnnd gebundton sein solt .: dos ich mich
In sollchcr rodt nitl hctt vurschaa . Alls ich euch orkhounet.
Der römischen kirchen halb . hin ich nit erkandt . Noch
aye mir .|. vund auch nit eins . yctwudern tbun vnud lehr .
ybor aoltclies ycdecli khnn ich «wer» tho)U halber nit ver-
argen .|. dann Ir habt «in .-«ollcheu grutidi . von der heylligen
trinitet . der sich geiulich niU will vei^loychen . mit der war-
beyl . Darumb euch Mchwer ini zuuerslohn . wx icti euch gesagt
hab . vnnd ds meine redt In euch nit wurzeln will . noch
Blatt haben . Nun aber auch . da.« i.it mir hillich yn dem .].
da* ick bab anget'ann^en zuuollenden . vnd ziihandlen . vif den
bcxhiuU . damit ich nilt'weiter mit unwarbalTtigem Tittel ein
kelzor . VDud ertxknlxer gehayllten werde . Ueresiarcba vnnd
Analhematis . vud d«Q groIUuu t'luobs . Daruor mich flott bchäet ,
346
IV. TbaolugiKi;bo>.
(lor dorn Aiiathomiiti zugelegt . d. i. der aoLIgnworfTea .<. Auff
Aas will ich euirli borichtitD <lio Irrsabl . ko yr mir zulcfct .
vnnd iiL-lito . Ir wordeot mir iloD wunderbarliclieu tilt«! billiuli
»bnoEuboii . vor oiich . vor Gott abor bin ich nicht gozügou .
wiowol (las int . tliiü yr otwiu gowaltigos . Ivybliclies W6«cun
riiercnt . Auli wellchon grobor vnd viiKCijttigur verslaiKll kotnbl .
Achtt aber Ir wonletil «uch änderst budflncklicn, vffdas nochüt-
nialil Kuieden . das IaIUoii wir aber alb» fallen, vniid ormabno
eiii'li . ih yr mit mir redcii, auß hyo . xiigOKeu buch . vnnd
auß vo*st diirsatigor xunnReii . viintf nit auß dem wohl cract-
li^lfn buucb . der für vtind für ruücht vnnd (lrim[)irt «lo oin
kdlhnutk-ii . ilumil yr nit »cylt i(Ogcii mir In stillchom . wio
Adü volckU« crkandtnn» . di Iifv Inrm wandern vnd regieren
urkandt wirdt . Dann diese stückh nyinb ich alle tiit ohn .{.
Abor M yr werden gegen mir stohu . mit mangol deU leyb» .
vnnd wol ernüchtert von der l'aysste , vnn der Hpoyß . vom
Dpeckh . von den tliünslen . vom engen athera . von der glatten
haut . von den lloßLin . ic. vnd rftllon ya armuth . In ellcudt .
In voi-scbmachtung . In trücbsahl . In lrauri<;khi'il . In wider*
wcrtligkheil . AlL-tdiinn koII Ir Tliüoiihriutiim hingegen Icndtcn
stulm . vnnd den grundt der lieylligon trinitet zu niebrer orclo-
rung brinngen . dann die güKchrilft aoseygt. . In owurn uugon .
Da« ich mich denn gegen «uch mit der noyl vcrsiho xugo-
Hclii'ben .'■: dieweyl aber der bnuch . vnnd die linnden |itlamcn
l&dern, vnnd der freß schlundt mit dem verheckhten PiiÜloin
an der /unngon . .seinen gustum . Hein gcHchmackh . vnnd sein
ortjuicklHini^ . mit der wolthnoung . bey euch . Sult Ir nit ge-
denncklien da.s Ir mit Tbeophrasto yboreiu khombon werden J,.
vnnd wiewol die anüuygung nit borliüorcn vunör fürnomb«n .|.
SD Hoindt sye dueh etwas unzaygcn . In dem we xwyschen mir
vnnd euch nit ooucordirt . vund ermahne euch . di Ir nüclUcru
scindt yii dieser rodt . wol nuUgcdäut . vnd ganntx ledig von
d«n Iciiten . vnnd dz Ir euch nit belielllen der entschuldigung,
deren sich die behelffen . die da üagent , Sie seyou leybiich .
Sie seyen auch menschen . vnd gopreclilich Inn der eulTerig-
kheyt .|: gleych all» xwyng nie die nstur daxu . dus doch nitt
ist, dann ob yr wollt . so ueyt yr die , wsnn yr nitt wolt . so
seyt yra nit . Dassclb trytTt den glauben ahn , vnnd nit den
ieyb .1. Darumb ich euch weitlor iiye Kuschickh den grundt der
hcylligcn drjunitigkheit . wio ich sye hallte . was wie «oy .
vnnd nie sie *vy . einem meniichcu zuwiJUcu . Nun seindt wir
Dio bddsa
er Ihtol. Ssiniiiglliiinil*«hriflntt.
8«
dtwh nitt ftitcin - meDHchen .|. Sondor «tws m«1ir . dann der
mcDMcli iHt uucli ein vyoh . dor geysl über oiuht . Dem geyKt
etüh«t iiit vor . der da «tchol yn der Hob« gotle» . tnn woUcho
ich euch bouoihe . vnni] h euch dergloychcn .|: GoboD zu
Saltüburg . Ahn vnsor lieben FravTen Abeitdt Naliu!-
tntis der wenigem Jarxahl . Im 40"''Jare.
Das .1. Capitel.
. . Oolt in anl&niiUctt iillein gewusun uhu nlku Aofaug. der nllinürliUec Si'hüpttr
lind Zerbrech«r nltor Ding«. (>iu Wo»uii, eine I'uriün uml uiDmaiitt l>oi Ihm uiul i*l
»Ihu Inng allvln Mlcbpii, liis ihm bvliobt hat, akb tu vunuülileu, rIcIi ra mebien,
sich lu onclgfii. nut iliu ist (ir !d droi l'enuDeii, lu ilcHi W«ien, in drei KIkcu-
Mliadoti, Iti drei Cvtilatton gangtii iiu<l Ui nichts iluHto iiiimler oiu Ciiilt und oiu
Schöpfer lilltben; In oliii<r Persou 'cid Scliüpfi>r, iu d«r sudoru ein Briöior, iu d<?r
dritten ein Krieiiclitcr der Weit. In der ÜChlult des Schüptets wolllo er »niuc (ie-
sehüpr» nicht erlösen, »ond«m lii anderer GchI&U u. r. w. Aiih einem Vollkiiininriiaii
hat *r drei Vollkemmcne gcmaclit, J«des ein BMonden und doch eine (idtihoit. doch
Jede* infOndl^rhelt gennlmi. (ä) Gott war leiblich ohne AnfiiDg, mit Rkt >ind PleiMh.
uuslchibar und imI oe noch und bloibu in Kuigkeil. Kr hat erfchtfTdn du lödilicha
FI«iKb und Illut. Der Mgnach Ixl Gott nicht nur durch die Seele gleich, londorn
au«h in li'iciach und Itlut: Gott aber i'«i e«ig, der Ueii«di ver^Hiiglicb. unrein und
imiallliominnn. Der Ueuich hl ein al>ki>ulDrfeit Bild nach Uotl. Goll i»t givkh
aelnar KroMur, die er nach sich gefarmlrt Imi im Ewigen und Tüdtllchen. Wir
kösDcn Qatt lo wenig oriioutK'ii, wie nun di« Thiera den Felde«. (3) Im pikratniri-
whM Venund finden wir den Anfang der Triuitüt: noih der TheUuog dor 'Ml itt
«ohi ein Anfang, aber nftcb der Gottheit lieiu AoOtng in ihr: die gi'iilklio Thciliing
In dr«l Paraooeii )»t nicht ewig goweMu, und doch sind all« drei ewig ohne Anfang:
Vai#r, Rrlütjor und Erl«nchter. Aus Gott fliegst ihr W^eu und bleibt »wlg niit ein
GolL Ihrer litiner hat «inen Anfang, aber ihre «oudurliche Tugend hat einen Anfonj;
in4<r I^haidung: In der Golllioll aind »i« ewig geweiou. (t) Ooit hat nu« itch
(elli»t die drei gcmikcbt; aU Gollheil gerechnet «iud nie all« gleich und Dauclbe,
•bar gegen die MoiiFchpii gerrchnel. Bind die gctr«uul als Srbt'ipfvr, Iitl<'>BC<r, Erlo'U'ht«r:
alt «olche ontigvu *la «ich un«. Ann duiu Krl'Jser kumiul d«r Glaiitiu. «ci an Jeu
glaubt, glaubt auch an Vnler und h. Geist. (5] lu Anfang dor Zahl d«r TrinltAl in
Öott iuer*t folbander geworden, twol l'ersoneu In einer, nicht «I« Vater, Sobn und
Gebt. Er hat imnt Ton »ich goiheill ein Weib, tu dua er und »fe nur ein Gelt
(lad. Diese PcrKon der Froa Gotle» bat kviiii.' GcHslt. kein llvgimoiil in d«r Gott-
heil, si« iat tinii blichen mit Llotl deui Vater. Gült der Sohu und Golt der h. GoUt
hab«n ihr« Gcw.-ilt in ihrrr Ponou, die hi(iiinlisi.'he Fran ab<>r nicht: al« eine (tc'iiia
rifÜllt ■!« Qolt de* Vaters Statt und macht ihn alH einen Vater olTenbar und i«)l-
hofflmcii: nnr er i>t eine l'emon in der Triuilit. Was ale will, vollbringt er; «ie
toDbiingt nichti lou «ich Mlber. [!>) GoU bil von seiner Person ein W«ib gemocht;
in Sohn Ltt geboren von Golt und Gütiin, der hell. Ü«Ul von Gott dem Vuter und
Omi dem Sohn, die Königin »uh Gott Mlbit, wie Kva ans AdAUi. nur himiulii^h
{Verweil auf die .Paramlritcben Kchriflon von Crtachen d«r Bcxchif-
tung*}. DiD Penon dtr Königin hat krlne Gewalt In der Trlnttitl, auch ktiutii
Stuhl noch Zahl darin, weabklh 11« kurh nicht als Gültiu gerechnet kuII wcrd«n,
tendMu ah Flau (Iniln nnil Vultor Uotto« Atv Sohn««, In der GexUlt dtr Gull hell
IV. Tt.«
und nicht in dar Pcinon, ihren Willsn vollbringciid durch die P«noiuik (7) Der
Sobn iat Kuborcn, aUa in dur I'craon ein nt>iich"p(r und Kreatur uix Qotl icdiniicht,
BKig tisch der Gniihpit, «rnn auch in cirr Pcrvcm ein Gcicböpf. Wenn wir Doli
all Scliüiifer anrufen, bu liornml das uus dorn I.irhlu der Xnlur. nJs einen Erlöwr
au* dem (ilaubeti. Der lilnudo koininl um dem (in*chii|if. Die Trinil&l in «isitn,
iat nur möglich aus dem Glnuhtn: nicht buü dem Lieht der Natur, nur aus dum
Licht dcH (IcIhIcs. (8] Die piramiriachon Schriftan lohten, wnmm der Glnnhe eine
Nutbdurd worden ic^ii darum Imt (ioll »oiiieii Sohn au» eiuor Frau )[cb.'ircn In-isen:
er hat aoin Gemalil aiif «ich »Ibst gvinactit wie den Uunschen. Denn ah Schöpfer
konnte Qolt wiii Gcncböpt nicht erlWn: dniu sind die iwoi Porsoneii Geaorlll^n.
In der Ooithi-it int der Vater der Sulin und der Sohn der Voter. nichl »wei »oudern
diiK. (ioll halle auch Sthr-pfcr und Krb'iscr in einer Persou bleiben künuen, er
hai'ii «ber anders g«vullt, darum bat er uch »elbal tu einsm Sobn fiemacht und la
der Pflr«on eines 8uhue6 die Erlösung geihan.. die allein durch UutI gesehefaeu
niusste: götUicbos Fleisch uud Ulul. tiicbl lödlticbcn ninstls darum leiden. C^) Durch
Vergietsung des gi'lllicheu lllutes iat die Krlüiiiui; geschehen ,alii ihr dann in
meinem Pnramlrniu findet*. Goti blieb Uicbier und bat ntt eine geiandle I'cmuu
Ton (tott dem Vntor seinen Sohn zum Luldeu in diu Welt ({encbickt. Darum bat
dio Künigiu nei»ch und Blul au kich nehuusu müssen, dsn Subu gubärsu, der lu
ibr als In einem manschllchtn 8chr«ia gslegoo uud menschlich Weteu und Gebrauch
an «ich gtuemmen, aber nicht tSdtlleh gDWorden vtie Adam nach dem Fall, «ondcm
«r UX Qua dem Leib Gotloa, der iiicbl »Ilrbl: der göttlich Leib ist nie vuu Ibm ge-
vicben. (10) So war die andere Penon in der Welt, die erste im Himmel uud
boid« narou in Cioll, lo war (iott im tlimmel nnd auf Erden Der binimlische Gotl
hat in der Person nicht gclilttu, Chriatu^ iat im lidischeu gestorben, dos er an sich
goDOutinen, in dem Ist er auch begraben worden und bat es wieder au alcU genom-
men xu dem lliumllschen und wird e« teige>n >.n einem Zeugnis» am Jilngslen
GerlrhI. lu Christo sind zwei PetKanen gewesen: die gi'itiliche und die angeuom-
mono mensrhllch«. Letuteio hat gegcastn, gelrunlleo, unter uns )rennndclt, geUllen
und im Grabe eeingen: dieao i^t aber ein Leib, ein Fleisch uud Ilint gcweaen iiilt
dem gütiliclion Leib aus der TriuiiHt, dumm sind bnido lobendig gebli«l>«n <ind
tjeid« gMtorbtn. Und er ift aufgefahren mit dem lödilichen Leib und mit dem
onigeu Leib. Die Person, die Icidllicb gewesen iat und nicbti dealo weniger gelebt
hal, i>l dio Penou dos Krlüsers und uicbl des Scbüpfcm, uud sind ducb beide ein
OolL (II) Im Schöpfer nird uur der himmlische Leib venilandeu. im Hrtöscr der
faimmlincho und der tödllicbe Leib. I'urch dio Theiluug isl er der Vuler; er hat
uns den Sohn gcgebeu. d.'idurcb vind wir »tdue Kinder, lliesseud aus dem Glaubeu;
«0 der Glaube nicht wäre, uäien wir nur Ge»ebvpfe. uicbi liiudcr. Der Vater iii
Vater uud Schöpfer, der Sohu Ist Sohn und Erlöspr, beid* werden zu Gericht hiltea
al» ein Gott und ulchl als r.wel, aber uweierlei Kraft. Nur im Glauben winl die
Triaität verstanden. Keiner wird orlö«i, er i^cl denn ein Kind, sonst ist er nur
ein Knecht. Keiner nird ein Kiud, er aei denn luer^t Bruder oder Schwester
ChriMi, in dem doss er tliul den Willen de« Vator>, und sein Wille ist, doxa wir
gllubiK niud tu die Trinitüt: bei deu Knechten iit keine Erlösung. {Zwtlmal auf
.meine rniam irischen Schriften* verwieseu.) (IS) Der h. Geist ist diu Jüugtte unter
den drei Person«!! in der Gottheit, hat beiueu Anfaug nun Vater und Sobn und
sind doch alle drei nur ein Ding allein, ein Jeder iu seiner Person ein tullliummenor
Oolt. Die dritte FersoD iai ein Geiti, der Leib und Form hat, himmllseh Blul uud
Die baifl«Ti grnxMii Lsidtner Ihcol. Sammelhandic-hririeii.
34»
I
.üeiBcb, nJcht «!e ChiUtu». (13) Wenn dor 1i. Geint aiicli »inen Anhoi! !■>( oU
iQ, m bt er doch der alle Oott Ooli Vnlsr «iitdc &u>i Noihtcoudigkeil k«
und Sohn: als de* Sobncü augcDomiu^Tiv Rriiilvr «!nd wir Gultu» KiuJer ge-
wonlcn wi« «r; d» fiieitst aiu drm Gl&iilien, il«r Icii U>'n»chuii üfiu iiiiin«. Timo
fitaubvn haben «ir nkbt aus uns oder uuM-rm Iiiclitn der Nstur, «onJcm auH dem
Lkhl iten Goiitlc*: dips Livt^t dei OciainM kommt nl«ht totr V^ter nnd nicht vom
Sahne, loudern vod bellten; d«r tatt Ooli uns ge^ieiidelc Erleuchler in der 3. Oott
und doch e in (iott: tvi«bu ßetämteres, aher iti d«ir Ge«Ittlt des Krieurlitera aus Va|«r
und Sohn llieHieud Ivr lauft und leidinet iius 7ti Klndcni Untlet: er Ist der Gott
der VVahtiiett, atiH dum alte Wabrliuii fehl, iiirbt aus Ocui Licht« der Natur, das oft
nur eine luhtlle VurführuDg iai. (H) Gott der hell. Oelsl gehl voa don trnti Per-
sonell aus. An(üiigli<:h iit or allein de« Vnlctfi gewesen und von Ibm ausgega^nBen
bi« uacb Chfiiti Tude. Aut Goil dein Schi'ii'fer, tlem Vaier geht aus das LIchl de«
'•MllHt der Vcmuiifl, diV .KiinHlreivhp*. Alle meosrhliche Weisheit kommt von
Atr die Kdeiivbiuug im liluiibeii von Gott dem Suhlte. Nur die eine .Ttigenil*
de» heil. (iei.-iiHti IhI allen HonBcheii gegeben, die tnenschlioho V«rnnii(l und Welt-
teil: beide .Tngunduu*. das l.icLl der Weisheit nud dos Liebt doa Glaubens, durdi
wetelieü die Seiiffkeit erlaugl wild, l»t nnr tl«n Rindern Gölte« gegeben. (I&) Der
b. Getsi hal mit der ürschaRuiig des HeitArhrn angähnten and wird mit dem Kea-
acben enden; aber der im Gtiitihnii nn rhriKium bat angefangen, wird ewlgll«b
bleiben. Ilie erslu Tugend dns h. Gei*!«» ist allein ans dem Schöpfer geflossen in
dif MeiMi'heii, dumit «le nicht vioMücb werden (.bI> ilir Do goneratione aiilm&niin
boiolnuiu Hndet"; in No. 3!> heJHt ee .r>e anima «1 gcneratione boruiuiim*), Also
fit der h. Geifit vor der Snduiig de« Tode» Christi nur halb gowosen in den Tugenden
■ejoer Gottheit, aber durch Cbriatum (durch ilie Taufe Christi tnr Erleuchtung im
Olaubeii) lollkommen worden. (Iß) Der hei). Geist vom Vater alt vom liiiiiinliücUeu
Schöpfer ist «in Licht, da« den Menichen alle welllirben [)inge lehrt, etwa» gleich
dem Lii'hte der Nntur, nenn c« tecbt erkannt wird. T>a>> l.irlii vom Sobnc, als viim
irditchen Eibiser, wirket alle», dim der Mnntch tbut Im Ulanbon. Der Geist iat der
Künetter im Ueusclicn »nd lehret ihn, eowoit er Ihn erkennl. Wenn der Ueutch
Ihn aber nicht ata die von den iwei Per(oncn nniig«bonde 3, Person erkennt, «o
»ird ibtji nichts w»itPr crülfnct, »U ihm VDin Sch<'pf*r verordnet Ist (Lirlit der Natur).
Ana der Vereinigung dot Wlllenn de« Vaters nnd .Snlmes im Himmlincheu und
Irdiachtn ist der h. lieiat enUptiingen in einem himinliscben Leibe, geordnet au«
dem Fleische, au« «einen KTrJirn über alleUensrhen, jedem nach »einer Kikenntni«,
wie die Sonne orheini libnr allr. Rin Holt in dmi Personen.
I)«<ic}iluUri>(lt . DioHe Capitdl . So ich nuch xugGschic^klit vnnd
geKchtiebeii liab . von der baylli^eii Triiiitot . . fJlaublH . vuud
halt« .j. vnd yberloßcnts ettlichiuahl, vnd traclitemll ytn wolil
nach . So nclitt idi ilarfiir . Ir nonlt mehr mit mir liullVn .
dtitD vor i'tliiihcr «oyt mit mir g«halteo ist worden .\. Aberyn
kurtscr iCoylt vrill icli dol'Ii der ParamirUclioti nchrifflon
otwitM !r.UHcl)irkb<.^u .. das xu dorn . dos ich yetzo gciichrybeD
hab . dioiii^tlicli ütt AIIso vormahDo Ich euch .
.In allen owor» werckheo . vniiil thatt«!! . »n yr wök auß dorn.
glaub«n gobraiiclien . Diu Ire thuU initl iniUom hcrIxoD . dumitt
360
tT. TlieologiRcliei.
ßwor gute li'lir nit obn Truchl xUrbo .<■ 8oDd«r Truclit briniig« ,1.
h\Ü an (Ikt undt cior wollt .|. wolrlio» wir stl«9 vom Itoiligon
^evHt . gfworltig »ein . vniifl Dilt von vniiB »v<\h» . Der viiiis
erieüclit null meiner OStllidion gnailt yn cwig](heit . Amen .':
FiniA.
Andero Handschriften, deren wir noch vietö aotrefTen werden. j^lMtn
Salzburtf 1524 aU Datum dieser SclirifL über die DroieiniKkeil. \'v\-
No. 95 Bl. n4tr.: No. 96 Hl. 153IT.; No. 104 Bl. 170tr.: No. Itfö BI. 2Uir.:
No. 107 111. 93tT,; No. 112 111.1; No, 1 14 111. 223, — K« folgt darauf
eil) uiibeMdirinbeiieM uiigexillilte^ lllult, daiiüuh ein Sammellilclblatt:
Bl. 277a: .1. Do S: Trinitato.
.2. De partu Virginia.
■B. De paasione Dominj.
ThoopbTaütiiii ab Holienhoim.
ni. 278a— 280b Senno De Suictae [!] Trisitate.
Von anraong der Trinitcl . 'idor ondtunn . khan iiyeinnndtH
redftn . Wiinii yr anranng gewef,ll iHt . Oder wz dartior gemein ..
Mcnniichliclie vernunfTt kiiaii das nit begroylTen .1. Aber von dem
zureden . dz kheiii anfanng noch endt da sey . dz iüt natürlich . .
Auß dem zunembon . dz wir auß Iren worckhen bcgreyfTeii
mügen .[. In eieinpeU weyß . dann auß Inen werde» wir sie
erkhennen . So nembt eucli für ein wollche» .|. Ein Ay . dz von
einer bconon kombt . dz hat yn Bcinor Gcnoratiou nymmer
l(hoin(<D .infating noch ondt : Allso du« man möcht twgen . das
Ay IiiiU an dem ort angcfanngen dun dodlor zumiichfn . Ad
dum nrli (k woylU . An lioin ort dz hvuUtiu . An dem ortL
die »chalon tc
Wer kann «"(fün, wo der KroU der Well iiigefimgi'n bnl. Olien ii[|il unten,
OhI und WmI üiikI gleich alt. Sn auch ilia Tnuilnt olin AiiCnjig iiml Kmlv. auch
iu ilirt-r Siilinlanr. Die ttrAOchc ilcr KuMHiiiug ilvr Triciilül U[ <Iit< KiI'jüuiiji den
UutiHL'heii (lu(i.')i dvn Sohn und die Krkuclitiiug der nicinncbl. Vornuuri dtircli den
b. Qtiui. Aiifäuglicli war e« nur ein Oeint d«r üewall, dor iMb» und d«r Krl«uch-
tuDg; aus d«D drei .Tngviideu* [Krfifi«u] üidiI Anl Pi^rsoiicn ^wnril«n; aaßii|[1irh
waren ei nicht pernouirio PersouoD, nur di« dri^i .Tugenden* Im GoUio Gottes.
Jettt stud <ic g«theill in d«r SiilislAut der r«raon^n, sonst iingnlhüill und «inn;
auch die .Tugeudun' der Genall, lAtbv und KrlcuclilunK sind In nll«n dreien, Nar
die incarniiie ("«noa des Sohnes hat gsliiien, dt# Andern lietdtn nicht. Zwei Wah-
nunKVn im Himioet, eine für dio Meusch«» und eine fiir di« Regel. Tfailstua i4t
IUI Hechten de* Vntor«, da ««rdcn wir HenHcheii aueh sein, diu Rngul bolin Vater.
Die Üngel nind Geister, Wir aWr werden «ein Gei-itur »dt Flelavh und Blut und
«erden nein im Paiadies, dnh iit tut Rechten Ooilcs tuit dem .SuIidd. Zur Linlien
(lolleü iül die IJülle. Wie sich Illnitnel und Pariidie« ualerscheiden. lal nicbt tu
erjTÜndeu. Wir
Dl« beiden prosten Leidener lh«ol. SaDiniel1iand««hrlflen.
351
. . . wenleii »ein wiu «lio cngcl . die nit liJdtlicIicn dingen nnch-
fru^n .|- AlldO wenicn wir auch ifi'ln . vtind dii- gnttlicli weyfl-
Jieyt , wiriU auch vnster w«yßlieyt «ein . Du wirdt todt viind ab-
geMorh«ii üein . dz lioohtt der natiir . da wirdt allein üein dz
ewig lelidt . der hcyllig geytt . . AU dann ho wir dahin bom-
ben . So Spin wir Im paradies . Im Rlubdten landl . In dor
fCuldcD weit . luii der neuen weit . Da wirdl nichU sein vom
tödtUcbeD l1oy»ch . alln allein yn der ewiKGn woyßheyt vnnd
rhoinigkhoit . fär dem iini;f»icht KOtte«) . bey Mcinom Son olin
«ndt .;:
Dicjt iVt tnein<w Wissen;* bandttcliriniioh Monxt nirgond:< erhiillon, wird
aber im O^Hcger Verxi^irhuiN.'« genannt^ vgl. Kinleituiig S. 3(>.
BI. '2HÜb— 283a Sermo De partn Tirginii.
Wiewol ich ench von der geburl ChrLilj . etlicb sonder Capittol
geseUt hab .L So wi.<iHent alle aufT dißmshi diß . xunanilit dem
andom aucb . vod dz yn dorn viog .\. Uiowoyll nun der Son
gottes goporen ut . Solloo wir nuiT die aiadt vnnd wolinung
groß achl^ebon . Wio vnnd wo ttolldio)) geschclion ist
Avnnlichkcit der (jclmrl ChriMti. Heim l'amp der Itcklipii wctilon ilio KlndfT
ta iIt Wio|n dcra Toiifel Koopfctt. VcrkündiRiinx der Kngel oii iIid arin«n Hirtsn:
HU li&K «irh Goll allciGit r.ii (teil Annen.
Allso i«l liii-rynni-n nictils mehr zubetrachten . Dann »eeVig »cindt
dio Armen ym goyat . oder doß gcyritM . Dann gott olTcnbahrt
yn . vnnd redet diircb »eioe cngel mit yn . »o er mit den hocli-
inilettigen .lollcheii iiit gedcnckht xutbun . Daruiob 0 yr gläu-
bigen . Sachet euch »chutz . yn dem rfych gottes . von (lieser
erdten .1. Dann yr mügent wol ^edent^khen . Dom allein dz die
reyoben «ioindt . die arm lout machen vud verderben . vnd sye
vmb äz yr botrüegyn tnnd bescboyßon . von yroa aigoon nutz
wegen . yderncmbou ^yu den armon . Darumb zeucht (lott »<cin
haiidt voEi ynen . Dann »iv »cindt widt-r diu die GoltoM Hein.{:
Findet rieh nur noch im Münchner (Wcx 941) (S. 62— 73 in den MaU
tbEaa-Kommentar eingcechoben, vgl. No. !)4], wird aber auch im 0«!«i%er
Mscr. ganannt, h. Einl. S. 3» No. (46).
DI. 3>*3— 2Ki>b Serma : De paiiione Domine [!] . x.
Nun yr glaubigen . yr üollent embitig eingedumikh .teiii . Von der
ankunfft cbn§tj seiner roonKchwerdlung .|. AUho dz er ist menMil)
worden .]. vnd hat an sich gcnomben dz leydon vnd den lodt .
DaraufT nun int von nöttcn . dz hoch zu bedenckhon . dx der
Son gottes i.-1. mcDMch geworden . vod sich von wegen der
mensdien . yn leydeu vnnd sterben orgebon.|:
352
IV. ThMloulM*».
Rrauhniinf mir DukWkeil für Cbriati Leiden. Aus Daiikliark«it »oll«n wir
diu G»l<ot« i-rdJIku Im Lelieo in iler Nachfolge Cliri«ti: du muw mil grauer LI«be
1011 Ucneii («liuu.
. . . Darumb lieliallteiit du lt])-d«n olirii<tj yp ew«rm liertxen .
vaad naludt dem daiiL-klilmr nlle aii);oiili1i(;kh . So verieürht
[vorloiht] er oucli ein creiit/ xur H(!oligkt!it . Dach »inen fuQ-
eUpffoa . yo du« owiß leben . Ameii.l: Fiiua.
Dieser crbauliclw» Sermon ist mir nur in einer Müiichener .Sammelhaud-
Hclirift d<;r AuttlcguiiKOn des M3ttl]nuHovai>j;;eliumH t)ei;et;not (Nu. tl4
S. 1866^1877), wo er in don KutnmctitHr zum 2^. Kiip. MaltliJii mit-
verwolioii i^t olino Trennung vom übrigen Texte: ftonannl wird er aU
I'aracdsisth im 0*4i>gi>r Vorxoicliiiijw. vgl. EiiilNtung S. 86.
Kol^t ein leoro.« uiit;uxiiblU-.-< IJIiitr.. lUc Vorderseite dw» Bl. 286 i<l
gleichfalls unhcHchrieben, auf dßr Kflcktioito «tcben folgend« Vorit«:
1)1. 2HGb (Jui cupit uot-almlii scirc uiini{tii' liapti^inj.
liit; Icgat ini^cripta Mitmu» (!j ijiiiK(|ut» e.rit.
CbristuH est llapti.'<niuii prnf>cur.>«)i' ^anctinr duIIdii.
OufKor ab extra luit. Intuü .spiritus S. ubliiit.
Für ParacolsiBcb halte ich diuso «chlechton Diittichen niidit. Eißciic Zu-
ihat uusürcif Alisclircihurs sind sie freilich ftewie» aticli nicht, denn der
ülund mit dem Lutöin uuf sehr Kt'^pitnntcm Futvc; er bat-«ie also »clior
in seiner Vurliigu Kphoii vurjjurundcti.
DI. '287 a— 28Ub Libellui . De Baptismate Chrigtiano . Theo: B.
Doctoria.
Sich hubeil Kehr liomiichot Aio außlegor yber die .4. Euang«*
lintun .|. In duo CitpiUdn . So sie vuo dem taulT Hchreyben .
viiiid milt wohlvofüt andener warheyt . so der lest begroylTt ,
den Text vcränderl;j. vnnd dcLt U-xU frilcht {^^nomlicn . oiu
Irsald vnnil vorffißruiig daraiiß gi-mitoht;. So wir alle nach der
wahrhoyt betrachtfin . vnd yhr nachnolgeii . vnnd daswelbig
bekhennen . So wird gefnndten . Dan Gott die ohcer entzogen
vndtor«tandtcn wirdl . vnnd sie dem menHclien sugelegt .j.gleych
alls scy er (iott
Dm IfI dir Tmif, >.<■ ciucr |[«ipinigi «iril,unil ^rKüuberl vnn alkii Maculeii, dufl
or roiu und Inulcr «leliot, iinboricokL Zwei Twifon. JoliMni» und ('ürisli. Rntere
hal nur Torliildlkh den Lefb gcreinigl, war otino Xuli«n. Kr hat nur die innerliche
Taufe (.'briati durch den h. nrii>t tin^liiindlgl, Rr hat die Taufe der Ru«!i« K^l»'«-
lil^t mil cechlom GruDde, bat damit al>er ('lirinli Taufe f[euii-inl. die er uiit dem
Wuser vnrgntälilal Imt: lUe Taufo der Vetgt?tiung durch Thiinli l.uideo. die nur
einmal gD»clich«li i^l und cifiK'ich »ührel. Dio WauCrlBiife Johannix iit uiir ein
Kxeiiipel der Taur<> ChrUII. Bafiliiniu« poenilentian in r«ini«rioneni pceenintiim wnr
proplieii«f1i tiiif riiri*tiiin. Der ti. Grisl tft da« WMter d«i Sununents der Taufe,
Die beiden gre*»en Letd«n«r (h«ol. Sttnunolhandiicihiiftoii.
8M
nicht ab ob d«» Wuf*r ObrlMus ««1, od«r Chrittu« durchs WoMer «irlie: er wirkt
dorch den li. Goi>t, du i»t tniii WRi>iii>r.
Damit bcsdiliMiioD wir auch was iler Taul' fiei, davon wir eÜioli
m&l mit vi«) Rodon die Zeit vollbroclit haben, alno daß CIiHsIub
allein der Taur »ei, der abwiisclil <lic SüDdo . Uaruinb Ut cm
vngeachicklit an eucli . da.i yr die gctuutTicn von cworn liiiudlcn .
aeeVtg schäljct . ohne wiiwen deß beylligeii geyitt» . vnnd wotclic
von cwer handt nitt goUnlTt i^oindt . die aoliun verdambt. oder
ym blinden himmel .-«ein .|. EU ist ganntz wider iIod glauben .
vDod ich bcaclilcuU allso . duMlnmitlUun wie dz Sacramcnt ileß
Icybs vnnd blutt« christj gelialtcii würdt . der tauir auch . dann
der hoyllig goy^t laulVt dio herlzcn vnd nil den bcvb . vnnd
wir wissen iiitl wx getauirt iitt . er i«t der erlmlchtisr . der
lebrcr . die böcliMtc f^&ub .[• vnnd wk hie ytn tanlV xn wi-nig
geschrieben wnrdt . i\t fcndt yhr l)o-Siicrauiento Corporis
chrisLj . inil außgetrutikhten wortten .|. Der iat getaulTt der dz
fleisch vnnd blutt cbmlj neÜtiMt . de iat . der taulT von (lern
Johanne^ K">'")!t hat . der wascht die HÜndt .|. Abur wie ilaa
WMMtr d/. l'ewcr iiul'ilöacht . wie dz waiMer die Leimwuth wÜHcht .
vnnd wi« ein l'unr all» dinog vcraort . Ällso verzert der lautT
dx blut vnnd floyitch christj . alle Hundt hinwvgkh vnnd Hieinigt
die MCel . wie dx leür diu goldt .|: vnnd whm mehr xii dieser
außl«gung gehört . wcrdent Ihr fendt«n in der Interprt'tatia» der
Kuani^nlUr^ii . An den enden dieseti texts . ^o vom taulT geredt
vnnd gemoldt wirdt . K.
Interpretatio . Der vier Euangcliüten Vom Thauff . K.
I. Allein chriHtux laulft . vnd khein priester.
U. Der tauir ist chrintus . vnd khein waaaer.
in. Der taair K^dil allein yn die ace! . vnnd yn khein Icyb.
IIÜ. Johanne» iml die pr^li^juriruDg . ChriMlus der volbrinngtit>
V. Sein blut . vnnd tleysoh ist der taulT . der wuscht all««
hinwegkh.
Unix-
Dieseletste Uetiersicht int wohl mehr aln eine Rekapitulation diM Gesagten,
deaa aU ein Kutwurf Tür etwa.« Komm<!ndcH aufzufaiMen. Die Abhand-
lung über die Taute wii-d unii noch mehrfach begegnen; Vgl. No. 98
Bl. 1; No. IIH DI. 21S; No. 105 Bl, I; No. 110 Hl. 47 (s. Einleitung
S. 36). Am Rande bat unsere Itandschrift einige Nolixou (mit Biliel-
atellcD) in rother Tinte.
Bl. 290a— 295b Liber . De Saeramonto Corpori» Chrirti,
EiimB«inb«n snr teeligUiait . ic Theo: W Uohouheim . ic
tili» < BMiktH 4. PanHliiKbn bkilll« II. . 23
SM
IV. Thealo^RcfaM.
Si cupiD Ketenium corpus mastticaro per aeuiim.
Et i-lirULi sanKuinoin biberc perpetuum.
Fbc ul Doctriuii:« sciiÜeDt de gremio plietii.
iliiiiis i't [.ibülli pcrKpice docta noatii,
HftM nobU &<\ tu'^em tradidit Theophraütus in Cremo.
Kx llohftnlieim natu». Candida Uoiia Iof;e.
Zu der vreacliGii ist am ersten Jtu gclin . warumb vnns clirialu»
Min l«yb gebottcii hatt zu eilten . vnnd »oin blut jutrincklieii .t>
vnnd vans dto sooligkcit zut^^rlHiingtin . so ganutz yn die nicßuag
^MÄtzt hat . smni« llt'ii«rlis viinil blute .. vnnd diLmulT auzoigt
Am der da (iwig-lubcm werdt . vnnd ylin ym bleybeo . das Ut
ylin Cliriitto . vnnd CiiriHtuH ylui ym .]. der da yfßet .sein
tli^ysch .|. vnnd trinckliet »ein blut .!. wiewol nun vormahls
abntjezaygt würdt . durch wx woge zu der saeltt'keit Kukomboii
ial . vnnd hie aber ein weg unReKayRt wördt . IkI doeb kboiner
vom andern K'^schyodeo . Hcindt allo ein weg vand uitl mehr
Die« aliiumt bis Ol. '292a uutou:
Allso zuuPrMtebn . wio angcxaigt ist . dann ynn dnm eißen Ugt
der glaub . VDiid d»r taufT .]. danu da ist die andor gepurt .
auU w«1idicr die aeeligßn ctiriiiteo geporen werden .|.
jtiemlicb gut mit Slariü „De Liuibo aeterno" (Theil I No, 3()3) S. 15—20
Zeile 13. Nur finden »ich vie] kleine Abweicliungen und aiif S, Iß
Slamen'fl (Bl. 2!H)b) hat un-iere lland.'ichrirt zwei grö.-'.iorc Gini^cliiebite],
die jerlonfalb uixprGngüch .lind, da der Zuitammenhang iiie unbedingt
verlangt. Am Rande »tolien Marginalien in rotlier Tinte: DibeIcitAle,
Inhal tNÜborsicbten, Vorweisungen auf andere Schriften, z.B. „Vide IIb.
du Justilia" und „vt de BaptiHmale". — Auf fast T Folioscitou bat
da» Mhcf. dann uouh folgend»!« Nicht^jcd ruckte;
Aliico wie nun angexaygt int . wuh iUvb Sacranntnt int . Soll einer
verxtehn . das endllich ein yodlidier damit g<;boreu werde . wie
[21)2 b] über die.telbige gepur i.it . machen viel . viel darnuK .
mit vil zu wenigem grundt . Rinmal muU das Hein . I>il-> wir
geporu werden mueHMen zum andern raali! . So haben wir den
glauben . vnnd den tauff . Auß dem Hießen hernach die frücbt .
die vnnK i«eolig liayUcn . vnnd vnns oitt soelig machen . Aber
seelig nennen . wi« vormaJa angezeigt ist.
Du Wirbligst« Ul. >1a» «ir viMOu, wie wir zum nndcm mal dio (ir^hiirt «m-
prangeii. Die KuDuiatlu int im Nacbimal Chritti. Fleisch und lllui wordau in der
Substaui geuoiDuieii und uicbt ttn Öeiat allein: gegeben wird uiia die amlrro ßoburl
in i«ei Wegen, diirrb den bdligeu Oeiil und durch un.tcrn gnordnot^n Priostcr.
Der h. Oeihl al!*iu ist w, d*t uun die WicdoTgeburt rciclil, dirni Xeugpliümnn, wio
dem Emaobdeueu liewuui oder unbawiunt, ilass wir, Kl«iu udor QroM, allp lu ciaeB
Die lisldvD gtoftm Laid«nar thvol. StiDmolliandBibrifr^D,
365
Hlmm«! kommen. Vfx* Jer l>rie«ler unn reiclil, iil nicht ilaa Sakrament, dt» iin«
gen Himiii«! biiiigt, «oiitlcrn allein Ana Clei)&clitni»i Clirinii, iIas ims nichts nfitict,
«Biin un« Jer lieitigi? Üvi»t uicbt rogciierirl. Por h. OniBt int unser PriMliT, der
St«lihiUtDr Christi nuf dieser Welt. D«i Aposteln bt auch nur gelioWn. »um <Je-
lllditniH Clirinii das NKhlmat aua;cutheitou: Wiuiletgeburl und Tnufe komruun nur
tom h. QelsL Im PHeHtHr hdII der Christ drum nicht'« itichvn. Daiuin Hitid auch
■II dio Gal>rüii<.'hp und Rilun iiiiwicblig, aueli dna Strciteu um einerlei odi.'r /weicriei
Uextalt. Rti l»t oiii Ii'rsal uiiit Verdauiani», am den Ueiläelituiiiiiroieni der Tuufe
und itea XftnhtmalD iliitcli den verordneten Priester eltie Seligkeit lu iiiacbeu. Ol&uben
vir, *a gibt'» uns der li. Oeisl, su oft wir's begehren.
Vniid wiewol viel nocli von aoHcItem . lu mehrer erclc^runekh
/.uscliroybon noth wer . Was abgeht yn dipsom UMI . Daj»elbif;
ftolit Ihr HUcben (nn den Paramiriaülicii goschrilTtiMi . da yr or-
Hettigt worJt . Deü(;loychL-ii habon wir auch paruHugiii ^oniuditt .|.
darynn yr die Mn^Dnliii rvudtuii wcrdonl ■ tuit vz ftuUlttguitg
Kie vorütaiidtcii wi.irdcii .:. AulT «lau b<ischlicßen wir hie Inii
dieaom Libull . liiu dorn puiicliMi . du» wir vniitt iiilt xunioIUeii
sollen . da« wir die mnAt . dx tler heyllig geyst ist .|. Vnd
WIM wir thundt . da." nur oiii ^edechtnib« iut . die nit mohr
budimt . denn wie ein flcbadi an dor wantidt .|. durch wellcheu
schatU^n . der mensch verstandt4>n wivdt, vüi ut ein bardter
verstandt . dann die rodt ist auch hardt . Darumb yr In den
Paramiri-Hchen ifeBfhriirieu vehrncr t-rlcücht wetdt . Vnnd allao
damit ondten . xu dieser Collatiou ,1: Fiuis . Libollj . Tbtw-
phroMti Do ccir[)0]'iK l'hnMtj «tiniptioiic.
Aach xabirpicbc andere Hundsirlirilteti habon diesen xwciton von 8tariz
nicht KL'gobfncn Theil (Nu. 101 III. -2()2IT.: No. 105 Hl. 8; No. UO III. I;
No. 116): in No. U)K und 111 fehlt derselbe wie bei Stariz. Wa-i Slarij!
S. 'iO von Zeile ID ab gibt, liiidet. sich in unserer Uandscbrift iiborhaujit
nicht. AIh marginale Citato lindcu sieb: „Vjdc üb: Da poonileolia"
und „De bis lege l.ibros Auturis De ('ucna D. Will, »uriptos."
1)1. 2Ul>a— 29na De Coena Domiqj ex Lniaüie ofttune.
Die rürsicbtih'khoil Dei patris . hat aulT suklitiulTti^u dinng .
Auch in priina crcationo rerum natiirlicbe weyssiiKUDg geordnet .
die biß BO JiitigHtoo tag bleyben . yui liecht der natur . Vniid
sollohea von wegen dor Magi vnnd philonoplij vnnd Xalurmlos .
Dann si« möUen nur durch natürlichen venitaiidt ad I)cj inyitte-
ri« et Gogitationcm trinitatü . ic gefüerl werden .|. Non crednnl
Bcripti» prophctaruiu Theologoruin . ic. Hio Chri»tut> uoluit ex
opeiibuH KuiH cogoowg Dlitu Dej . Sollcher weyisagung werden
hie our ettlich weni^ aniioiiayi;^ . Dann yr seindt vil aulT die
Virgioilet mariae . Natiuilatein christj . mortem eins . Coenatn
23«
IT. ThcolojriichM.
I (lominj . diem Judicij . ic. DKruinti )ist Gott alhn cliDgeo
■ nn weyHHaguuR Aduontus lilij dej ßcli-'gt . Du khciocr cuiu»-
■ cuiKjui^ stiilus purilatis . ;c. Crouttir vririd Naturu der weit
m »iiUcliiildigt wurduti niücliUt . rl. i. halt fiirK4^l>i)d«t »iituixKüii
I theologiaiu . AuU der sie Mogi wünluti d. i. natürliche gelohrtcti
tu Gott.
Ule Jiiiigfiau mit ilttm Sieb la Rom: Löwo, il«r Mine Jungen leb«iiilig brüllt
— Aiifertt-eckiitig um jiiiii,'i1uti Ta-g: KUviigol ~ Aufentebuog: Phüuii nur dem
IIoImiom — WiL'iIuigt'burl vou ulicti baiab: Bär, il«r M'me Juug«n lii ilio tucUl«
Korui Isckl — d«r neue Ailam: Pelicaiia Blut — Blut Chriaii, Jmlar Gvlohrio loll
in MiDor WisBeiiHclitifl üi« Wuiiitor Outlen «rk«nucu unil ilaiincb Chritili I.ohre, mo
«inl Ibm rlariii eliic Lohru ieiuoi Wimlvln. Airniin tiiiil tlngiialia ilo« AfxlUBi
KrnauoningalKart des Autimon, HsgiiaJia aus Mviiai^liunblut und -lleiücb gpgvn dm
AussitU — WiodergebuK dureb Cbrinliim. il«r Aril luid Airnnl f.ugkirti' ht. Phita-
• opbln der lüfurüch^e, Vet wand liingtk ruft der Hagi: die Axlronnmen i>>kenn«u'
dia VarwKndliingen der Slerne übernalürtlch. Di« Yermeinteii Tbaologeii veracbteu
•olcho onenbatun^en (iottcs In der Natur, aber ein Ch>l«( «oll »ja nicht ver&ebten;
alJH ist Onttoc Work. Di« Wunder der Verdauung und Milch blldtiug. t.eib und
Blul Chri«!! ixt oLno vcrliorgeno Spettio, keine Vrdlerelt der OUube («nlniii'«, mngnuui
out inyitterium. CliriilUK hat Rrod und Wein genoromon, «oil Drod dici unentbehr-
lichitc Spoifio, dir SpriüD der Armen ist, und der Wein de« Ifenachnn Ufit ertruul:
man «olt nhor nur einen Tropfen nehmen. Die Naliir herrspht für «Jch: dw Wirken
de« Qeixt«» nilll nicht auf ibr Qebi«!. Die llniinllclik«lt de> Lcidenn Ctirifrti hat
nur I>ion}ainti Aronpaeita orkannl. Die Iloflait des Menschen vom Teufel, will
äb>r dl« Natur nein.
I'roitturcm qui uiuit in tmlura . uiuit in deo . Deraelbig erkheiidl
Moh-. VDd Hoin «ündt . vniid ücücIiIm . vuod erkhoondt Gott .
L aber nit ohn flott . Du» i^t . der Vatter muß iou ziohon . Der'
I ftelbig int der der die hertzen erkendt . wollche xu ziehen scindt
K . od,er nit . darumb chrlatus den Apottteln leher geben . wo der
■ fridt nit SO)' In denen da .soll man auß . vnml den staub
■ «chiittolu . Dann or wujß wol . welclio .seinem Vattcr gefallen
■ oder nit . Dnnimb ullen orwühlton tliiit dio natur potentiani
■ diuinain gniiguiiD dar . der Ihr nit glaubt . wz will er dem
r Kchreybeii glauben. Finitt.
Hier iHt vieles Lateini.>i(;he eingestreut Ciniinchninl gtinKO SalEreihen latei-
niHch), von schon mit ^VehracliBinlichkeit auf eine kürxondo Benrlmtung
(bei Montanus?^ hinweist; wir werden denn auch die.-«!r Abhandlung in
etwas orwoiterter (also wobl der uraprOnglidion) Oeatalt begegnen,
No. 100 S. .460—490. Viele« berührt «ich mit dem 6. Buche der Abend-
mtlstiehrirt an Clenionit Vll.
Bl. SyOb— 302 a D« reinmctione mortnorom.
Eccc concipieM et pacie» |!| lilium . ic. vnnsor aulTertitehung wii-dt
tiein wie die gepurt äamUsouiii . wider die natur , auU einer
I
I
I)i4 beiduu gTonau Leldeoer llieol. 8aioiii«lhaa<lnchKftoii.
351
vnsiclitbarn firauen . Dsrumb auß Ttinenn altea vnsichtbarn
Adam wirdt ontapriogeD . der oew le.vb der aulTerKtiibuag .
vniiil Möllclis durch Rott . vnDi] so wundorbarlicli worden Koip
<li<»)<,>lbig<Mi loyb , wi« .Satiibsoii war . vnnd aiidoru Miiniior .|-
doßhalben dicße loyb dj« wir hi« tragen . sollen niclitic ad
Ijlorillcationem . dann er vcrprindt ym feuor . V» muß ein bo>
Htendtii^er leyb sein auß (iott geboro . Danimb nun die kinder
GotUw werden aufrerstohn . dio menüchon kindor dH
Ans untartn I.oilifl, nidit iii[t uiiierem Lrib nurdcu dir Curpora nufenUhn, ni«
«lio B«sA aus dnin Suuon ftu» cler Erd«, au nerileu a>i<;b wii uirlit corpocallscli, iit
anniu*, anfentttbo, snndoro wir Hiud aur eia S&m«ii. Wir soll«» nicht grübolu
duübar, «enn auch un«ar«r PhlloHophie aovicl erlaubt in. als iIIq Natur vvnnag tu
■rgröaibn; «« btaibt Immor nur ein Schatten- AufenttehTing lu Gott und nm
Tcafgl. Im Samen i«t anch nichts, da au4 ibm wSibst. suniifrn nur rino Gabo
und (inodc vna QotL Sollen wir Im alten Arlum, .gUlxei, kolbol, rjinluck«!* gon
Himmel konimcn? Oilcr in aller Go&lall, uur rcuuiirt? Daiiii Vihrf »n «in Jiiiie-
bninncn und kein lliinin(itrcicli- Rowii und l>ilicn wcrdcin ■ii» dor Krdo und vom
(limmol oni&hrt {Thuu, Rngon), «o haben anch wir doppelt« Xahning; die Hose in
nuc, die glorilicirt nird, wird godpvlat von oben herab. Dio audero Kreatur kann
keine PhilciophJe ergründen. Reinigung dos Onlde« etc. von den Schlacken. Sind
«rir kInriHcirt in «du, so »(eigen wir auf g«n tllminel. Zwlachon-Zualand twisuhen
Auremlehn und AiilTahren wi« bei CbriHlna auch beim Uen^chen vlcltciohi möglich.
So künnen liciHcht auch Uenachen auferataDdon erscheinen. [)lo Seligen steha
auf tum I'ariKliB», dl<? Verdammten tur Vorhütle (Vegfeuer), nm Jimgittcn Tage di«
digcn iD*a Reich Goilei, die au« der Vurhülle lu die Iliille. Die Makol und Hoten
Jh QviUgon, »eiche ale in Christi N'arncn cimptaugon haben, bleiiüon hui der Anf-
•nlahung, achoinden aber heim AiilTuhron gen Himiiud nach d«m Gericht. Nur
Christi l.eih steigt in'« Reich drr Tllnimc!.
Wann wir In Adam» Ipyb gohn Himmel gemocht betten . So
bett Cliriirtua nit dörlTon floyacli werden . auß doai Ii. goysl
•mpraungen . darumbun muß yn der AufTor>tohung vnd aulT-
fahrUDg golin liimmell allein chrl»tj leyb sciu . An den hayl-
ligen . Ht contra an den VQHi'oligcri.
In summa lüirblx komlit gehn hinimol . ßx msy dann vom hitn-
mel .1. AlUo miielßon wir durch ('hris^ti carnom et «aiiguiiicin .
aueli vom himmel aein . yhu crafft deß iieylligon geysta . lo
welchem ilie dinng alle gowurckhl werden , Darumb wir ym
Glauben Kulten uicbtz disputiron . ^^oIlde^ den khrelTten der
himmel nachgeben . Auß welchem glauben in diem iudicij *.
dx sichtbar vnnd groyflicb wirdt . da» wir glaubt haben,
finia.
Wird unM in' denolben (icMtAk in eini^m Maur. der Khedigerona begognvn
(So. dö B). r2G), dort aber durch den Tilehuwalz „ßs Itbro" schon ab
Auflitug gekennteichoet wenleii. Im Codex l'alal. 47(3 ßl. '2^Q—Hb
368
IV. Tlivologifabei.
(unsere No. 90) wordAD wir diese Alihanilluii^ tlenn nuch wesentlich
aiuriihrlichcr antvolTeii, walintchcinlich in der originaloß G&slalt.
Bl. 302b— SUSI De desperatis morbU.
DUor krautkhfitcn uull ver/.woyll'luiig Heiod vihl vnil mauicliei^
loy . viiod so »ubtiöl vnnd suharptT . Da« sie gar schwor xa
l!^klll^uIloD Hoijidl . Man liub duaii Ihr oitiL-ii );ruDdt . vor liindcr-
Htultii^uri goschlcclitü . ilitriimb dioser kruDckhoyt aiifaiiii); i«t
hIUü . Gott liat uiiicin y«ddn inciii^dicn gcguben Kein gewirß
vnnd gaiintx i-i|;i.>i]tbuiiiii . Darjuii der mcaTiHo)i liatl allv» (Ik .
der Meii.ii'h hiibcii aoII Darumb iintinr deirit^ khn'fft
nit . mitt andern khrÜlTteii . Dann die frcmbden klin'ifTte macbon
nur kriini-kbfyl yn der vernunfft . vu<! yui Icyb . vdJ go-
duuuken .;; Dcübulb bcwabr wol doiD iti^ue aalur:,: linis.
Difwor kurac TraHut findet sich lioi Iluüor ßd. V S. \bi — 157 «bgix-
<lnii:kt. Un-siT Text weiclit vun dem Ihwcr'sclion reiilit vieiradi und
oft nicht unwoACullich »b, ob|{leti;h der Sinn iiicnialii verändert wird.
Vgl. auch unten Hl. 3481'.
Bl. 303b— :i07b De Sangnine ultra mortem,
Nit allein wio d:i aiiyLi/.iiygt Ul . Sondor nodi vil mehr vrsaeheu
»ein . Soüuiit doch die diuug voruntwortut . das da kein lloxun-
werk iKl . dl da uueli Ikhcin zeul>crey iel . Ditnn «üllen »ie dz
bliil AduniN kbünnun muclien . üo weron »tv- (!utt gluyab . e»
zcrbruirb ehr biiniiiel vniul urdton ehe dus ^^schtdic
Darumb ob wohl diu geylst vnnd xnubrcr vi!
khSnnen . So i^t doch yr .«ach von dii.'.seri dinn^en get^chaydeii .
all.t yr blul yu andoro t'&rb vnnd ^eätallt , dann jnenachon blut .
da8«elbi|> mouocheu blut kboaoen die menschen . Dz ander
kbennen die yngon auch . ic.
Stimuli fitst voUkoninicD iiberein mit dem gleicbKciligcn Drucke in der
PhiloMophia Magna Köln IftÖ" (Tbei! I No. «0) S. 8Ü— ;i3, wo die«
Fragincntuin genannt wird. Kusor gibt Bd. 1\ S. *2BU — '2*J'l auch
eine am Anfang defecte Losart, da da« Autogramm, weleho« er benutzt
XU haben angibt, verstümmelt sei. Was Flöler und unsere HandschriTt
geben, buzaicbnel Huser nU «Summansrhan .YußEUg" und ieli bin ge-
neigt, ihm darin I!«eht zu geben. JodenfiilU waren derartige gekürzte
Bearbeitungen i*aracelsisclier ScIirifteD (von Montanus hcrr*) hand.schrirt-
lich verbreitet, wio wir dies r^lion bei dem Görlttxur Mscr. (No. 83) und
bei dem Wolfen biittcd er i'AlravAgiincodex (Nu. 84) giwelien haben. Aul
einer solchen gemeinsamen gekürzten Quelle beruht auch FtCters Druck
und unst-re llandsihrill. Uubrigens scheint die Abhandlung ^D« San-
guine ultra rn-irfem" handi-chrifdicli iiiigeud)* weiter orhallen ta sein.
Di« beid«n gioaKOB Leidooor ihool. 8iuumalhiu)iIscbrifUiu.
359
Bl. 307l(— 310b De manyrio Chriilj.
I)or inlisclie gej'^t dur crdlOD «oll oidits . Alloia itur himblischo
Uejül deO ewigen lelerw . Im en-ti'n ^ojsl wt froudl vml woltu,-«!
Hör ci'dtoa . so die weltkindor »tidien . yin weg »her xur tteclig-
koit ist kein luxt . noch ruhe . noch reich tliumb . Sonder allein
voruolgung . vcrachtuug . vorauhlung vmb ubrititj ninnons wilU-ii
dnnu HO der gericbtelag kombt . mit scluctn
crdlpidcm vnnd strfthl . So wirilt das miodate alleü horfiir ge-
zogen . erxehlt vnnd erfordert . Dsrunib dii> Ihn Ihren «ilndten
nit ligen blieben . Iteeti . ßio aber In Ir we^Llhoyt vcrholTt .
Dem wmit weder hyc noch dordt vorgeben . ic.
^ser Text stimmt mit dem der Gürlit/or Hand-^lirift No. PS gul übet-
ein, obcDHo mit No. 'Jb 11). 111) und No. W> 11). Ci.'). wahrend der
■Codex PaUtinua 476 (No. 90) III. 94 den urnprüngltchen auxfiibrIioheD
rTuxt bietut. Miiuuhmal kennto iinaur Schreibor seine Vorlage bosHcr
entriltluittUi »U der GiirlilKor.
ni. .HlOb — 313b De remiitione peccittorum.
!^Q ein schwach geMchöpIT »ein wir . So wir vnrn* /.um hoch^toR
bewehren . So worden wir doi^b yn münden orfLiiidlen . vnnd
khünnon nit ohn HÜnden nein . Vnnd dcrhalbcn jti khoinem
Hoeligon leben rocht erfundten werden Alli^dann
wirdt ein yoder seine belohnuni; ncmben .1. der eines Propheten .
der eines A|ioBtcis , der eines Jüngern . Von höchster rbIi bjU
Nachdem vnd er Ihm lluch detl Lebens
vnd dz ist dz verloren schulT . so widor
IC.
[Stimmt mit dem goktirxten (iorlllxer Toxt No. 83 S. 3l7ir., wo «Ich dj«
.Abhandlung eben.iö an „De Martyrio Cbri-tli" »iiioibt, gut iiherciii. lüne
' IDr den (JÖrlllxer i^cbreiber undeutliche Stelle bat uiiserm SchTCiher (oder
•ÜDer Vorlage) keine Schwierigkeit gemacht; einmal hat unser Schreiber
(Bl. Sllb) ein Stück ciiiös lateinischen liibcIsprui-bM iiiiHt;eluitsen. viel-
leicht weil er nicht gonug I.&teiii vcnttund, um ihn xu ciiuilTero. Vgl.
Miofa No. 106 und den vuIlHtJindigen Text in No. 90 Bl. 12211.
Bl. 313b— :M7ii De Re . Tempil . EedesluÜu.
I)«r fnlUch .■<o yn i'inem gerechten dinng eingefuert wirdt . [--><
der anfanng der Abgfitlerey; 'Avoy tempol -sollen wir haben .
in Vita beata . lüneu iciir leher . vnnd ist Mauren, Ainen ta
Tolbringuug der leher . Der ist . wir »elbst yn vnsorm Iractten
Darumb jd Humma betten sollen wir ohn crgornus
geben . worl . IC. So vnnser Uanz dahin stebol . dabil dciw oogni-
tionem uouao lucis . vnud alle linstvruus von vuns nembol. Amco.
SU der inindHton
gOHclirieben «toot
gcfundteo worden
IV. TbMlOfiMbM.
Stimmt Kut mit Nu. 83 und #(«ht dort in derselben Roibenfolge. Einm»]
hAt unser Schreiber (oder seiae Vorgänger) eine in Gfirlitx onskhore
St«lle XU IeM>n eem^int, ein ander mal gibi »uch er nosicher DÜb-
gemaltc uDlcrttipfelte Scbriruä^e. Denselbeu Auwxug änh« auch No. 106;
den ur^ipriluglkhcn aasrührlicbeo Text siehe No. 90 Bl. 106.
B). 317tt-3äOb De officUf . Beneficiii . et Sdpeadijf.
Uotl hat van» cio 7.a.i üm^ilrr goiitxl . U'u- mAUu wir halttea .
Alls Apostell . Pro]>h«tea . Docioree . Jännger oder discipel .
Solche werden vir haben usque ad finem mundj . Sie seiodt
verborgen vnas oder nit So haben wir
vnns vnsor liederlichen veyO . dz vnnit bubcn vnnd »chelmcn
bafi g*rallen . ilcon gottcs leutt , Drumb eyllend« aulT vom
mUaV . tlamil wir nach d«r bitferkeit dell Zorn» vlttmi iodiqj
•othryanen :;
Folgt in No. S^ oben» und stimmt got mit dem hiesigen Teste über-
•in; vgl. auch No. lOt'i und den vgllstäDdigen Text lo No. 90 ül. 32S.
BI. 330h — 331b De rMDrrtctioae et Oloriflcatione Corpomai . x.
Deum qoi te geanit dereliquisti et oblitus a. Üej creatori« tai .;.
Zwkf berbombeo haben wir mensch«n . . Ains von Gott . der
vnw beachmflcii hat . Vnnd eioa . aaß Gott . der vtinß gepom
hat . So wir nun verlamon die beidu . yctxt wirtlt kh«in aolT-
cnlendtuuK ;d vnns sein dann )r werdeai Fendlw
«o mehrern Imahl . dann ich hie aniajge . In sontma vn:
l^eyb auß Christo wirdt abfallen vom Leyb auil Adam . wie
ein Pjrn vom bäum . ic.
Steht in No. 43 in der^Iben ReibeDfoIge und weicht nur wenig ab.
.Aof Bl. 3äla gibt noaere Hsadscbrift ein« Leoart. die in GorliU iber
ÜB onaieberea Wort nbergnchrieben ist («Juden* statt «niden"). V^.
Hell No. 1Ü6 und den weitUtDOgeieo Text in No. 90 Bl. i3±
Bl. 321b—323b De Sencn et Initnimenti« :i:
Die vemunflt ist richtor ybcr dio füaS «ft^en . So der Uomo
yn jm hat . vnnd nit dx die (uoff ww^on meyster sein . Sonder
die romunlTl • Dann nichtz obn ein Obrigkeit . in rerum na-
tura .| Wo «her wir vni» iz xnei^iueo ym
freyen wüten . m «icleD wir Golt das seini^ . «i« wirdt nun
dem. am Jangstea tax geschehen . Dann nyemands wayQ die
vlhlc vnnd schwere dcß vrtheyU Gott» . x
Folgt in (lürlita (No. SS) cbco-w und stimmt hier im wetMatlichen über-
ein, hat anch die dort unjichf'Mn Stelb-n nicht gdoMii. sondern nach-
gemalt und untertöjifclL Vgl. No. lÖ und den Flöter 'sehen Dmck,
Thoil I No. «6.
I
Dl« btlJ^ii üTOMvii Loldmier iheol. SaiiKnollisiiilHDliYifteii.
351
Ut. 323l>— 326ti D« Superttitionibui et Ceremonjji.
Aull der einralili der mcDsolicn klmtiiix'ii vil grulli Siijtomtl-
tiAiieH . vuntl bÜUo iliniig . (ins . wa» von woyUoii xtir gi'dät^ht-
nus . bildtnuü) . gcmat^ht vnncl geordnet . Sie eiQ Abei'slaubcn
drauU schüpfTen Da» ich der philoüophia
weg darjDiieii fiiere . vnnd Ir nit zuwider bin . Sondor mich
erfrouo ynn dorn . das sie mir also bokandt ist . Goch der-
iDftiBoD auch bokaodt zuinauhcD . Üanu n» ist weittor aulT dor
Zoyt . DaaD vm noch »oydliur dorn todt chrlittj iiyo ücttoiii ixt rj:
'Stimmt im Gegonsatx nu lIuHcr 1\ S. 'i^ötT, vOUig mit No. 83, ist also
ein anf der nämlichen Qußlle banihender Au.s7.ug, wio an» deren so viel«
Hchon begegnet .sind. Kinmal i^t eine unserem Sottreiber nn.->ichero
Stelle vom Oörlit/er .Mscr. richtig gelesen, ein andermal gibt niitioro
QaDdschrirt eine Lesart, welche in Ciörlitz nachhüt^lich fibergeechrieben
ixt Jctk-nrulls gehen lirut Leidenor und dar« Görlitzor Macr. auT dicKuUm
handschriftliche (Jucllo jiuriick; vgl. auch No. lOü «od den austührlichDu
[Test (gleichlautend mit lluser) in No. 90 Bl. 200ff.
Bl. 326b— 33(^)b De nupta . de «llenit rebui non ConcnpJiceodi«.
Ek i»t nit volklioinbcn, auU dorn licrht <lcr nntur m leben .
viiiid rogini . IC. Sonder tu dem .teeligen leben ist noch oiu
ander ewig» liecht . daä vnn.i lehrnet alle dinng der nuhir .
ao vnna eingegeben nach gotte.i willen . volkomben zu verfer-
tigen Dannit wir fiotte» willen vnd begcrn
an vnnn aigentlich willüen . Ncmblich . nicbtx al].'< gloychheyc .
Treud . vnnd einigkheit K^gon einander . Khoiner hie aulterdtcn
raychtumb suche . Sondor der Im himmcl erwardt« . vnnd
suche . da nichts Kcrgcngklicbs ist . .Souder ein ewiger r«)'ch-
thumb , IC,
[Stimmt mil Gürlits (No. 83) üboroin, wo die Noxarlen manchmal beaacr
[su «ein scheinen; vgl. auch No. 90 Itl. 14^.
Die acht zuletzt iiufge rührten Abhandlungen linden -■'icli in niiKorin
und dem (löilitxer ('odex (No. )>H} genau in der rielben Keihenfelge.
'Sodann folgt in tüirlitx die SchrtH De ordine Doni, welche nuHer
I Leidener Schreiber in den folgenden Hand (No. 89) eingereiht hat, der
[«Im vielleicht früher geschrieben int, aU unsere No. Sä. Danach folgt
' fa Görlitz gleidifalls die nun folgende Schrift, an deren Endo anacr
^Schreiber einen sehr Wachlenfiworlben Vermerk gibt.
Bl. 33()b- 33üa Von dea beseücnen mit den boUen OeyitenL
* Dofeot : [irincip : praofntionis . Von wolnhein »ichlx
bivHchriben wirdl . dann fürwahr . So vnglaubig i»l dz . boy
den munavheu . dx ohne JLoügkhnu» cbristj . «ollchH »yenutnds
362
IV- Theologisches.
mücht müglidi »cliiitic«»! . wiowol dio worckb da Kciii . <Ik( wirK
Mi.-Iteii . Aber Mcliwcr üts xu vrlboylon . dun . iltu dor mftiwcb
tiit khoiidl . der ym Aiich ^tolldiM iiit PünicnK^ 7.u »ein . dann
OH scindt yberDatüHtclm dinng . olin crleiiclitun); von oben
herab . dem lleyscb Dit zuergründen . ic.
Das nucli Thcoiilirastj . Vou de» tteäcBenen . der erat
Tractal flJl. :t33a] TractatU'* .11. l)e allega-
tionibim tsx .4. Eiiaiti;«IiMti)i . Gl prima Mathoo .8. . . .
* Def«cl: a. Iit«i'ac TraeUUu
.in. Ooiicliinio Nu» volgct wciltcr diu Allogalion
Chi'iatj rümiilialton . yn yrer bRd«utui)g . DatiD alloia ym wort
chrntj ligt der grundt . Weittitr ist von de» dinngoii nicbUt zu
Philoaophiren . K. Dcfoct . Liter .1. attjuo altera.
Restabaot . De uotia alienis . Et de Sarsam corda .
(Juati uido in suis Libri« . K.
Der Text »liintnt mit dum tler No. 83 zicmÜcb geaau üliorein. Einmal
ist ron Görlitx oicbt GclcKCtica auch hier ungeloiton goblii'ben; einmal
«ird die Lesart gegeben, welche Gürlili iib«r eine augcIcKcriu Stelle
üWrgcfcb rieben hat Dasa dtetie Schrift ebcuau gckürKt l&tJT und aus-
führlich bei Iluser IX S. 2ti:)tr. gedruckt iiit, wurde schon oben bei
No. 83 bemerkt.
Im Görlitxer Mtwr. (No. 83) folgt noch „Ex Libro de Voti» alienia*
und „Ex l.ibro de Sursum Corda", welche auch in der Vorlage
unseres Schreibors angofdgt waren, wie die Nnchschrirt besagt: ein neuer
Hcwci», nie nahe .«ich dio beiden flandsclinlten »telin, das» beide diroct
oder indirect nach derselben (ächleaiachen) Vorlage gearbeitet haben.
Von den Votis alieni-'( und dem Suntum corda gibt an.'«er Mticr. lioii
weitläufigeren Text im GegeoNatz zu dorn geküritten Oürlitxer, orstercs
HchoD oben Bl. 235ff., letzteres weiter unten Bl. 439b. Auch wiw zu-
njichst weiter in unserer KandMchrifl folgt, liudct sich in dem (iürliticer
Miicr., aber an anderer .SlflK- cintfefügl,
ül. 33.')b— 340» De BapÜsmate.
Sftorament . Das Wurt hat vil Dolinetüchung . die nit alle an
zunemben . wegen deß fali^cli so darauU entsteht
leb taufTc dich . in nomine 1'. V. et 8. Sanctj . Darbey
ein pater iioater vnnd glauben betten . damit der lÄulTling
darbey bleybo . Et hie suliiciiint . alles ander ist menschen
Zasatx . !c.
Weicht nur wenig in Kleinigkeiton von dem Görlitzer Mscr. No. ÖS
S. 2äljlf. ab. Einmal, wo Görlitx nicht lesen konnte, hat auch unsere
Handi!chrift nur unbestimmte .Scliriri/.ü^'c. dio als uweifeltwfl unteftiipfelt
Di« h«i(l«ii ^oMcit LcidonDr tbaol. SkinmollinniUrhriflcii.
3ä3
aina. Vgl. No. '.h; Bi. noii; No.it8 Bi. 7a; No. 107 Bl. G3b. EJoon
viel aiwfiihrlicheren Texl bietet .\o. '.)() HI. 314 (F.
Bl. :UUa— »4->n AUod . De Baptismo.
Der ThnulT i^l oiu /aychen eiiieit Oliriitlcu . wie ein Croutx
fiinos äcliweytxoi-s . Iiatt aber die vndtorschaydt . Am creubt
mtg oiüpr ablliryuiicn . vni) dauon laiiffeii . vond oip ander
xoycbon machiMi . Mit dum wosscr aber iiitl
Aber denn linyLS ich ein scyohoD . da« ein wcyhc . i-iri itoyuhen
fßr «ndür Ciirautoie» atiU . il. i. ein zsychcu (U^r Kayuhon der
ganUi'ii i-lDirncteien . (creaturen . ) Cottwf . Daruinlion Ists ein
binwortTendlM d. i. commune »ignum xayuhon . fionder attti ein
^QWeyL-tibi Zej'choii d. i. l'iiestürüajühen . ic-
Uer T«xl htolit dein fiörlit^tor bi!< iu Kleinigkeiten Aolir nabe; vf\. auch
No. 107 BI. 68: No. 98 Bl. 7; Nu. 05 Itl. ll'Jb uud No. 90 Bl. 309.
Es folgt nun mit ^lüssoR-m Absloud, uIh zwisutien den vorborgubondcn
,Tnicttttcn allen golu«»on iMt:
BI. 342a— 34Sa Prologo in Vitam beatam.
Ein art2«r, lirjiuclil vll «n ciiK-m kNinirklicri . byf,! er yn anff-
pringt . Ist daruiub nit alle* ArtKiicy . .Sonder d/. yn hullll isl
ein cleiiw . vil ist vnniilv; vnnd doch für nutz aiige.-;oIien woriien .
(!olt hat allen dinngcn ilio /eyt yrs waclißopi geben . vnnd
daruor nit zoitiig zuKuin . Eho <u< nii dabin konibt, laulU vil
für . die proßlein . die »ubußling . dio bluort . ilh frucht . K.
die alle babcn vil zufalle . vil vheindtücbafTt . byU ^ie yn dio
«rndt vnud byißen komben . leb i;edenekb . dz ich bluiuen
Mähe yn der Alchimia . vennüindt . dz üb« wer auch da . aber
da war uichtz . da aber die zeyt kham . da war die frucht
tiidi da . vi) Iligi?nd hab ich vorloiuo yn dur (iuoinctrj . byß
ich kham yu den ui{uai: dudiiin (!| dur laniig koinbcn ist . Ich
mäindta vylmaU . Ich urndt« morgen . war iiiohtit . K.
p:in yedlicher noW trachten . da-t er anlT ordlcii »ey . da» er
will nach Heinein todt sein . der gut itamen ixl (lOll . der bciU
stunea der teulTol . der mensch ist der ackher . sein hertx .
Min bäum . »ein werckh . sein fruehtl
der «bor die Itcbo nit üiicbl In seinem Schatz . der holTet leer
Uro . Allso iHt dio lohr ^e^ründt nach eingaung deß glauliotu .
Alltin »iitr die liebe xu Golt vnnd dem nechften . daraulT dio
hoiTnting d/. wir viiiis la fiutt vcntuben . dus sein loydou vuod
Hterbon werde viuiLler erlüßutig nein zum ewigen . Amen,
"mint mit dem Teste der GürlilKcr Han-Ischrifl (No. 83) S. -281— 286
fkst völlig überein: diu Abweichuugeu im einzelnen sind s<>hr gvrinij,
3U
IV. TlwoleciMhBi.
nur fehlt dort völlig der erste Absatz UDHena Leidener Ti^xtes, der oioom
Kpiit«rvu ZuKiimmonliaaiJO des voUitliindißeo Teslo« eDtnommon int, den
der Codex Fnintinii» 47t; (No. 90) Bl. 210—322 bietet (unser Aiirnng
Htelit dort Hl. 2ir>H uud 217b). Vgl. aucli den Kop«olutgeDor Codes
No. 107 BI. (Wir.
Ol. ."H:)«— 347 b De ^nentione et dettroetione Kefnonun.
Wpyl wir mijgeu . wie l'auius »agi ergründen . die profundltot
CiotliM . vDud das durch den goyst . Noch vil mehr diu itcyt-
lictir uulF ordteii . Auß n-ollcliiv Dacligründimg . die «eysHagUDg
der Mu^'i ciitHttihn . vnnd herkoniboii . uriginaliler . dann der
geyst ist d&r . der den durstigen . yo diesem trincktict d. i.
gibt Im das zuerkbcniieii . Darumb er sorget . vnd dem er
nucltxtollct . AlUo worden grolBe dinng erfundten . die olin die
iiacliilirncbtuDi; nit mügen orgruudt worden . Ja durdi dioQo
wirdc eiiii-:!« yoglichoR dinni;c« inTanng vnd endl erromchl . Die
Taub logt yr augou aull'kln'i» ander goDügel . iiemblt sich auch
keins andern nit au . oder Kääellet sich nit >a Ihm .]. bleybt
■Hein yn seinem sfhtag . vnud bloybt allso bcstoudtig In yror
aiigcboruen vinrallt . Die »ublaung legtt yr gilTi ybn »ctiwautz
zu bindorst . damit die gilTt von natur vnd alirt meiner bytx .
die Zungen mit berhilre . vnnd weitter . die Icut abnfalle .
alls wann nie bclaydlgt wirdt . Wann itie aber da gifTt aulT der
/.unngen behielt . So würde sie dna lioircrtigste thier sein vndter
allen . vnnd würde dio monitclieu vi^rurxauhen . die sie . die
Hcblanngcn all vmbbrachl würden . Wcyl aber da^selb »it ist .
So losst man« bleyben In yren wüeston vnd wiUden . vnnd
leK>t» leichen K. Alle dinng gomüintgL'lidi uemben ein gulton
anrunng ■ ^uuoran mit oinfalll . Aber nit allwcgcn mit fiir-
tuclitigkeit Der todt zerbrycht kein roych .
dz eiK werde Büß gerliout . allein er straffts . AII»o auch ktieio
ander straffen . Allein die grolQo ärndt wirdt» zenttüreo vnnd
aulThoben.
Auch hier bnl uneer Mwcr, zu Anfang einen Absatz, der in Görlitz
(No. 83) felill; der übrige Tost sliniinl in beiden Handschriften völlig
fiherei«. Kiimml hat der Leidener .'ichreibor (34ßa) eine unwchere Stelle
sicher entr.Htb»elt; ein andermal (Bl. 347«) ist «r wie der fiörlilxer la
der Lesung unsicher geblieben.
Bl. 348«— 34»b De morbi« Bomnioram.
Wn.1 VDUS ym »chlaiT bege^nel bt auch ein kranckhtioyt vnnd
ob es whon nit wehe lliul . rnnd geacht wirdt . Dann vil
andere krauckheyl seiodl die nit webe thu» . vnnd soindt doch
DI« bHdm eronon I.eidnner thvol. .SiiinmAihftndBrhrIflfn.
S65
tlic deRcit scriptura
fort« non iiorlcxit.
<'|irislnlli
H.^rilUi
Viigue et
Vriiia
ViNtonibtiH
kraiicitheyt auch . Dann tler leyb ytierwindt villi . dan soll aui-fa
ein Artzet wilUeD . Am der loyb yn ym aelhttt mehr kmackUeil
vertreybt . dann der Arlüot vnnd seine Artzrioy
Donolbig loyb ist tU^r tliraucn$;cber . wolcho» tl)r»uin
l«ntt«r rh«iD . vulikuUcr viiml vorheiu ist . nach dem vniid <l«r
moDMh gcttchicklit M . Im Molbi^eii lioclit der nntiir . Oemtisch
ist auch der thraum laiitter oiier vriliiultur . FniitiulMdi oder
weyßlioli . venitSndtig oder yhrrig . Groß iitt der dem nein
tlirnuni richtig «eindt . das ist . der recht yn die-'^em eD])oriien
gejüt lebet %nind scliwcbel.
He Do Immaginitionibus. #
De Chmacteributi.
De aÜD muudo . ubi tmctAtur de mundo
inaii>ibi1J
De Nymphi*.
Do K]>iritihu.4 in necle . waldrunckhoD.
(liiomi.
Sylueslres-
HuMr hnt dies 4°-Rd, lid. V S. 157 abgedruckt und rechnet aw. wie
tlmt obi-ii tu. :tt>2bl)'. aurgofilhrtL- «De dcH[<eratiK mürbia", xu einem „(.iber
do tnorbiH c\ iDcantutionibus et f uipreKsionibus Inrerioribus:
da» ist von den unsichtbaren kranckheylen", iilüo nu den .para-
mirischen" Sclirirtun. lluner weicht nur in wenigen Kloiuigkoiteu ctwttH
von unsortn Texte nb und hat ab und xu uino boMurc Lustart. — Die
kleine U«liorxi<:ht von Tit^iln am Kniln dw Tractalen fiilirl Kchrineii auf,
welche ineiiit alii I'araccUiitcli ii bor liefert tiiud; doch folgt nur eine der
OcDanDten wirklich hier nai>b.
ni. STHJa— :ir)U De Characteritins.
Wie yn diesem Itucb otliche punct nach der kurtz fTirKehalleu
ada :|. Nomblich mit dem Habath . Nun der Sabbath ifit xobution
XU feyni . was i»l dz andern . dann nach Oüttlicher Ordtnuü);
l^en vir ßrdton . Dur mI nun der will Cottv»
oder Aaron» Mchlang . die vomchluckhen alle» am let»it«n.
Defoot
Ooraull merckhent nun . Der geyitt vund hiiDbÜMchen kräfTten
kSnnen vnns nit andern helffeti All« Inn die
kreuter ijlanbon wir nit . In Gott aber der :tio geben hat . der
diabolus vermag nit ein haar weyß oder ttchuartx tumoaheu .
Allein yn die göttlichen Magnalia . Abei^taubon . Ceromonia
einzufüeren.
Findet «ich bt-i llu»er 4''-E<l. IX S. :K>8-31U abgedruckt, die Abwoi-
IV. ThcolofiichM.
cliuugon »lind nbor reebt xalilmeh und bolrücliüich. Vgl. auch N'o. 90
BI. 250a upd 253b— iMV
BL 351a— 352b De Mmniit.
Dnrnutr weittcr wJMenl . Dus hia ftirgenotnbon tttt . In rlicHcm
Itucli KU volHtrocklien die leybliclieii Aruhana del! luenschon .
d. i. diu kriilVt vnnd oii>>?nsi:)iiLf]l . so der monscti hat . wann
.sein »ecl . sein gcjül. . vum Loyli int . Alis daan gcliet sein
itatui'n . »cm Ardiituum uii . woHcIik uIIos iiicliU ist . so Ibiidi;
der Kfyl bcy ym ixl . iliiriunli wz aiilJ liom rodtcn j^ynl obn
den eiitper bescholifin niiig . Voigt lieniiicli , wolltli» laiiiige
Zeyt viinatriilicli . viind der liimmel . als ein hf'ylligthuinb ge-
lialton ist worden . dn.i crgiündeuü vnnd ieseiit^ wol . viitid
bulltent dagegen die sclirifTt . ic
Dar U«tiKdi lint In a(oh all« coiMiolIntlonps iiiid qitaliuics. Im Ubeniligeii
Heiidrlion iM «In Msgiiol, dar antlclit, i- R gfosse Rmlegowandllioit, Verlrauon »tun
Anl, Glaul")ii aii ilin (die Annoi ein 7.ittiX«»). Aiivh itn Todton isl vi» Magncd
Humin dn UhrikiI <\vr Kranken. Di« Kr.inkvn Uiifiri xum ürnbo oincx Ilelligon,
wo nie ilfr (ilniilic t;«hiiiid mneht; dof.h lliiiii lÜtr Indien (luiligcii auch S!rl<;b<i|i aiu
dvr constellirtan oi^neii Nnlur ihrer Miimia. Zimgrii«« ClitiMi. Das Wirken der
güttlichen <rnwnll in den Ap«»tclri gtUiiri ni<:bt lilcrhcr, nur die nnlürlktin Wirhuug.
Fluiücli niid niiit drs Knclilmalü onUlclion ont mit dorn Geriiessen <len HiiiidM (du
Ihl oiclil »rtn PI«Ui:h und ipin BluL, »oh die Printer wncandolii in Hnnrnn iinil
liegen lasDon}, dits i*t knin Miimln, «nndnrn rilicrnatürlldi im (ilauixin: iiiiH«(>(ha1l)
des Natblinals Itinlx kein Zi'ii'lii'iii noch nonignr dio Köriier dei llfilignii. Wiind*r-
Iitiriiciju Heusclieii werden gel>orcn, in donon groMc natürlich« Inllurnt i^l, dvrco
Huuiia linC ftuch viel Qewkll, ahnr natürlich.
Darbey wisHcnt . dIIh angezaigt ist . Ar. ottticlio eürpcr sich nil
tragen lassen . Alk-in von don giimoiiidn fraweii . Od«r nit
wnitter . Dann dahin. OJit dahin . ic. vnnd wetxt . Dentelbig
ItitKstor «t»y hcyllig . S» muss nin .lolluhs durch (Jolt hosirlielK-n .
Was die vrsacli uey . wirdl yii si-inoni Hufh eraehlt . lue ist
nur von Miiiiiia mein fiirnemben t So ba-chohcn auch yn Mu-
mia die aruleni dinng alle der Natur . wz crall't yn don Stäincn
sey . vnnd dori^Ieycboii . vnnd notitlurlich da« Buch . De Cha-
racteribuH das ießont . wollchtM uiiuh dicßon Mumiani bettohtct .
mit inuhrcr erlmittoruiig . hie aber mir dji; Natur . wie ein
Mumia be»rhrii.-bcii.
Di&fFraRMient i.*f (thoilwoise ausführlicher) nur noch iraCodPi!'alatinus476
erhalten (No. 9t) Bl. 251 \>~->:>^ und 254— 2.'t5b), — gedruckt ist es nicJiL
Bl. 352b-35Sb De Thoro . Vidua . «t Tirgine.
In allen geachöpITeu . wie cinx diu andor gelieren soll . Da muU
Vatter vnnd Mutter sein . Auß den /weyc» wirdt ein kindt .
Alls ein ycgiicher Käoicii iH ein Valter . vnnd die cr<lt«u ein
Dt« lielddii ^s8«ii r.oldmor lb<ot. Sani moihnml neb rlftnn.
367
Mutt«r . So der samon koinbt yn die ortlleii . So »t er yn der
Mutter . yetzt ist goborung deiiHelbigen ktndta
Allso yr «Illerri . werdt yr nit yo der forcliH
(totlos bleybeu . I)io ein anfaiiDK isl uller woyßboyl . Di« kintler
ohii SrKornus zu erziehen . IC. So verdambent Ilir euch »olbat .
Viiiid cwiTO kindcr vnnd aber kiiidcir . ic.
Di« Abwfubiiiigcn von No. H3 S. •2Ci7II. sidd mir gering; mnige dort
unsicher (jclfticm.*! StoiluTi sind hier gl(icklich cnt.riith.telt. Vgl. audi
No. 107 HI. 53fr.
Kh l'cilgt ein unbeochriobenea, ungcziihlt^s Illatt, darauf der Titel:
ßl. ä:)ila: -t. I)e Inuocatione boalue Marine airginis.
,2. D(! Saluo rcgiiiu et Magnificat.
Ji. Vou der gcjiurt Marine . vuud Christj,
Tlicoph: ParaculiiUM ab Elohcuhcim.
Bl. SfiOa-Srifib De Inuocatione Beatae Mariae Vlr^init.
Von aiirulTurig zu ilur Multor goU&* . Wir kiuder Eua . yii
dixcin yamertlial . Isl vou niitleu da« xu venttelin . was da
gwciiekcii müg . vnnd hoII . vnn.'«erm idiH.^llichon glauben nitl
zuwider . .londor zu einer rechten erüfTuung.
Wir wissen wol . das wir kinder Ena yn die-iem Jammer-
thal gowyUlch gefaungiui Ügeu . Allein cw »ey dann . dn^i wir»
durch bitt . vnnd orbitlon ledigen . Wer ist sonnst der. der
vnns möchte \ixl'ig machen .. Nun ist das nit zu Widerreden .
AnrulTon miu'.-'Heu wir . Bitten mucsson wir . AukhIoptTon mueason
wir . .Suchen mues^son wir . Nu« ligt« yetz «n dem . wo ito-
ruITen . wo bitlun . «fchn aiirultcii . wohn bitlon . wo aii-
klilopITun .|: Wo suchen . wo begercn . vnnd gegen welm . . .
zu meinen zeyten . yn den ich yeixt elwa» gelebt
liab . hat sich soUieher Znnnckh vil begeben . gar vncliriÄtlich
durcheinander . ohn rochton wahren verstandt der geschrifTl .
Der ein buts nllso wollen . der ander allso . vnnd alte» ijar
nichtz auLt christlichem glauben . Sonder es ist ein Zoyt . vnd
ein lauir vndtcr ynon . da» sye alle durcheinander lautfoo, wio
die säw . ynn diu chriHtuK die teufel tryeb
Qotl i*\ »IIm iu »Hein [hat ai^li Antici und \nt tiefcbaffon). Kr hat auch
«IfO [loilig«» nfl (tuwalt gO|[eliDn; sie ihsteu i^eicbtin im Namon Junu iii Cioii«*
Bbr*, ili« sind etil '/.vuguitt, ilo» «ic von Gott liuii. DI« nicht Zeich«u thun, üenen
<oll B>R nithl itlaut)Qn ; iltmi hJc tiiiil oichl ron OotL Wir lliehoa allein tu üott
und iru keiner Kreatur: der Ileiliio gi'ht \uutiuU nun, >u ihm lauti-u air, loa dtm
Uolt Zaugniu tibi. Uaria ini tiaa Kivaiur. bcschallsri voii Uiiiiiiicl uuil KrJo, dia
•nU Kfwtur, die Üott rieh irlbst boscliitilcii bat, aluo hintcalisch, nicht am der
Im, Miideni aiu dem heilig«» Usial, nichi gigkh Rtat Tüehtem ixi schien, kmi-
IV. Thcoln^whos.
tittn tu tj«r Scbsr tl«r Ueiligcn. SU »t ilMh: Qott im mit Uir. <K* itl dann sin*
kune Auali'guriK von Kpcli'iiiujiipii« 1'4 (Simch 3*) und de« Hagnifical (l.ucju I,
46—65} eiiigi'!i:iKib('ii HI. 36:;a— 30jb). Wio lior Mousdi in >«mer Krankheit einen
Arit nifl und nicht sllein lioit biitsl, ihu goiuml tu roaclien. na könucit wir in
iiosarcr Nolli auvli Maria und die EldligiMi aniufen, oliii« damil «ine Siinde oiln-
rnchrisUJEliM XU beg«hi.'D. Uoll hal im nlion und nou('n TMfnmi'nl manchen
etwaa thuQ lieisüon, und die Wirkiinc «it doi^li liulto»; et rirhiot durtli die Sainon
■ttin«D Willen nun. Er liHtte ja die JIHKI .luch s&lligan küimeii ohne die Verllielhiug
ÖM Brodc* lUiJ die Krankou gesuiiil iijai'lioti. oline da.ii sie in don Teicli »liegen.
Wnrumb soll os tlaiiii glcycii <-l'eri . ynn dio porDOn goha, vnd
nitt auch jn die heylÜKen . durch die Gott will goehrot vnnd
Reprywon sein . AIIno lileybel der boachluß . wie dio Zcugkhrui»
gibt . vnnd dor will Gatten . allao int e» . allno iiiukk vx »ein .
duwidor hfillt't luenHchcn yppigkhcil niclilz . du wiidl i«tiirm-
wiiidt atiß . Diirntiuli ho riilltM j^clin liodoti.
Itl. 8(i7K— 37ljk Vomdt . 711 du S&lne rogina.
l'N ist tiit giiug . duK du itllcin IftbMt yn (^hriNl.i) . Sonder yn
oiaein ycRulicheii haillig«ii . der da gohtit »uU diilHtn.
Et 'ml nit gnug . daa du laUesl yn dem geholt (!otte.i . Sonder
yliti einem ycgcliuhen menschen geboU . dz da auß)>Got auß dem
gebot Gotto« . Gm iat nit goiiug . daa du allein durch einiges
loben wtlll «iD;;Glin . yuii dz reych dor himeln . Sonder von
eines yegclichcn fromben Miitiricn lolieo . solllii weg gobn liitn-
mel HuchuD . E» ii4t nil gnug die lohcr Cliristj . dich dnrnadi
seeligolicli xiirichLeu . Sondern uuU einer y«gclicheii lehci' . die
HiiUgeet . von einem xeettgen Mann . der da lehl . yn liebe
wines nechstcn.
Nun wietvol &/. ht . das wir den xusamen^etKer deß Suluo
rcgina uit erkhonnon . wer or isl , der du vil grolTJe gcbuU vnd
grüß gcdycht hat . Jedoch so will vnnH das nil hindorii . Sonder
doH wir goilenckhcn . das der . der »Dlluhos gomucht liatt . «tu
fürlrefVendtur «eoügor vnnd gelehrter Manu g«we8eu i,st .... der
da gorudt hat auß dem beil. tieist.
Durch daa Kueh läboc generatioiiis chriHi,| . nirdl dz Soluc regina ventauillcn,
und duSalvD ikI oin (irus«, ein (lebet, gi'iagon aus ücr .Auslegung Jes KvaiiKelinm*
Uatthaei. Maria M keini^ l'emon in der TriniiSt, aber die Klircn ilax SaUe reyina
g«bfihr<Mi Ihr. Sie war die Frau üciUci, die anilurc l'orsou bei Gntt, eine uiiier-
gvhliebo Rh« In G«l|[bt<il. ein Wille in beiden. So «tebl dis Jungfrau gloieli neben
Oott. in ihr Ist k«iu Bluistropfen aua Abiabam, de war heilig und selig vor dem
Sohn. Weil «ei von uns die ketzerische Lehr, da» sie Ton Erhsündo «mphagon
Mi. Sie Ut Oöuln. Kin Uami, der kein VVcjb hal. ist nicht lollkoinmon TXt
repeion nud lu sorgen. Mauu und Weib sollen sieb ausgleichen: höcbilo Slrongo,
hüchile Uilde. Vor Uotici Slrengc künnte keiner leKg «erden, aber di« HU-
digkeit der Krau Uottc«, Maria, die uiilderl »ovl«), du» ei mvglich wird. Reton
Di« beMen gro^tton L«iil«n>r thaol. SanunclhiuKtichriften.
360
Milan wir ntclit tu «iaar Paraon dur Triuiläi. Honilaru die andern iiiiid immer mit
InbegriffeD, auch di« Jungfrau Marl*. Wer aIbo lur Usrin htltl, lier ist kda Ketcer,
voiiu ibm illeTrlnltit foracbwcbl, yoii der sie nlchl geut'hledeii ««nlon kstui. Du
,R«glDA Coeli* «oll Hie Jiiugfraii Irüsleii wegen ile« Neides des Liic;l(or ii. 9. w. —
Bl. 372b— 373 «ine kurze Aitslegiing Je« Ave Mhtid; ,I)nti i§l ein gruD . der dia
«h««Ilchen treu antrfITt . Tnn<i M ein elieollclier grüß . der lU tiigeliijrt den eh»g-
Itiilen . vnd den vcirm&lilten . vnnd wird der Marii rugeKcliickhl . . .* Sie «sr xchon
voeh«r (rollen (iomiilil^ der liruit h\ die EaiprUngnit' diin:li den b. Iiciiil ....
Itl. 3T3a— 37(j NochinaU oino Atmloguag doti MugDificnt: ,l)ie
M)cl Miiria . ilu« iitl . dlo tugoiit Murin macht grolt GoU de»
Vntler . waiii) oliii« «iu iiiii^ er niclitn . vniid Um Jiinhtz gD>
macht . Dann alle Hein gnadt wer zu verderblich gowclioii .
vnnd Kuo schiidlicli . das hat Mari» gestillt . vnnd gemiltert .
AuÜ der tailturiiiit; ist (Jolt großmeclitig worden . viind fär-
trctTciidl, inohr ileiiii soiiHt .... Siß hat yho allein volkombeo
gomucht .... Muguifico . hayBt volkombon uacliuii . th i»l
nllw autl' die ehoe iferfdt S>e tial nicht«
darynnen [im Magnilicatj vergo»»ßii . »He." gemeldet . nit zuui)
geredl . dio recht maß .gehalten . vnnil i.-iT nil raüglich einer
•Inderin . aulJ dem blut solchem zureden . Noch einem Mann .
dann allein yr . wauo sie rodt aull dem grundt yres gemahels .
deß lu\vmblii;keit xte waylBt . iiichlz TergeboM . nichtz vmh-
MnDKt . äouder die ganatze warheyt . einem yegclichon Rnug-
aamb . der yr Ithr zu herizoa falttt . vnnd ym goyst pryadt .
duryiin ein ycgcliohor ^uilt . wiij' er Ihnn noll . wtw »eine w«rc)ch
nuir enlten >!ciudt , waixu er gut iot . k.
BI. 37(ia— 379h Voigt weittor . von der gebart Horia vuni
Chriatj . >c
Rin yede gcburt ixt mit, Maria wie mit christo . Dann wie
ChristUfi von Maria ^eporn int . All»« iM Maria von Anna
geborou . Allso vcrxtaDdl> . da« Murin vnnd ohriatu.« boyd«
khdiii t'idlliclien troptTeii »11 ym gehahdt haben . noch uichtxit
tiidllichcM . Kciiidt auch nit gCJttorbcn . mügen auch nit
»terbon.
Da merckh . Sie haben twen leyb . den himblüichcn vnd
den tijdtlichen . sie »eind mit i.odllichem nit verrnyschl . .Sonder
yn l)oydeu wiu da gowürckht hat . da»^olbigo hatt Ithvio hayl
uocli nulx bracht . weder yiicn docIi der well . es wt allein
ein dcckhiiiantcl gowonun . nutf minder erkandlnu^ . dann göU-
liclu vnd t^idüichs . machen ein ander ym «ehon . ohn ein
mittel . HIV .-«ciudt auch kheins blut« itiaylhalTtig ■ da» da khombt
aaU Adam . Alltto . dz »yc suQ demMlbigiiii blut h«r geboron
Krtn» 4. KrUlwll d. P>n»luwtu Mcbtiau. IL 34
370
IV. TfaMlogiietiM.
«erdon . wio aya geboron setadt woritoit , von oiucna andern ,
vcdor Maria nouh Cliristus.
Gloych sey dir diß oxompol . ßiii wciu wirdt ya ein glaU go^
Mchiil . vDDd hoiubt wider ilnruiiU .... Nun was empfacht er
vom gltU? nicIitK . AIImo Maria . Ul jo das vaß Annas eya-
goI13en . flliD allen Mänolicheii samen . Tond also ynu die weit
khomben . ohn allea Münolichen Kamen . vntid olm allen
mackhol deO vaß . . .
So ist Htrl» duinli Aciiiu gcgPRitcn ohne VerIiiiJ«rung der Nftlur, Marin äie fv
tioreu war vor &IIer Krniliir, wie »io joif.t im lliuauicl ikL Cliri.ilu» hat ttcriilkh
worden mÜHsn, woil «r iii iiiiinror MHiisung »terlien tnus-itei «diie Mutter war xb«r
ebtnso iiDnlvrblicIi wlo «r und miwste ihm doch die Sterblich keil verniittoln, darum
mussl« sie xusrrt in oiti ntorblich GoOb» gejcuaiieii «nrilvii. Deido miiMlcD >icb
Ttnnianhcii in den Schalten de« Sisrblichon; «io ein Mautel beilocfct die Kierl>Ii«h-
keii ihron himmliiichrn Leib. Ihr sterblicher Leib konnle aber kein« natürliche
Krniikhpil erleiden; dünn ijc wareu nicht vom Itlul« Anna'», hatten keine Compleiiuo
wie JToUncholin <l^.. >iiid auch oichl niwh B.itralinfhen AncenJenlen etc. geboren oder
riannlcncinHü.nacn unterworreri gL'wcsen. AtuweuiliKF Zufälle, wie Schlkj{e und
titroiche cinpfuideu sie; ächiocneo waren dvr Uutler erspart, der Sohn »bar miuite
loidtn. Die Ueiuchcu sind Steine, aiu denea kslae HYuehi wachsen kann; Uarin hat
von Anna und Joachim nichts Fleischliches empraneon. lo n'cuig aus cinein harten
Stein eine Aobre wachsen kann. Usria nnr di-r Acker, Chrixliui <lie Krucbt, üoll
der SiLiuc. Aul Krdeu war kein Acker, muh welch^in diese Friiubl biitle f^exot^en
tccidvn küniieii. tfurum ha( (tuit die Uutier iu da» tiefäsi Antia Koicbickl.
Allso ist cliristu» von Maria güporn . natti giUtlichoin wutciiii
der wi'lt die (iottlieit verborgen worden . die sonntet aulTerdtvu
nitt hat mögen gohu noch loydon . utorben noch reden . wiu
dann dz himblisuh vrloil gcfiillon i^t . aulT den Süd . Ion der
abatüßung Lucifer . k.
Qoncratio Jh«!«u <:liri«tj.
Ist yo gewesen . vnnd ist obn ein Muttor , dann wie khan daü
ein Mutter sein . Kin lochter . die ttie nit empriinngen bat .
weder vom Mann nach sonnet . Sonder wx Gott go.si;butTi.''n bat .
In nie ((clegt . von yr geboren ku werden . da.vielbig i»t be-
acliehen .| Allso int die vorhayßung .{. AlJao ist Gott wundor-
liarlich yn seinen wprckhon . vnnd verborgon gar vnnd gannUs .
das allein . so alle dinng gesuhehon Holndl . vnnd von dem gc-
sohehea . Alloia .soll man di« ge^britTl leucn . So fundt man
wie Gott HO wundorbatlich gehandlet bat . da» vor dem werckb
iiyniiner mSchte dahin verslandten werden . Aber nach dem
werckh . so gibt sich die auülogung selbst yn allweg gnugsatn .
einem yeden verMtcndtig . Daruinb . So mag dx vntödtlich .
beym tödtliclien wol »eiii . dooli d& i«t nicliti veniinigeta .
Die beiden grosHen Lsldttosr Iheol. Sntnuielhandiichrirton. 371
AtI«o . dz keios luii undorn hangdt . 8oii<lern dz tudtlioh vorliUst
alle dinng gehet yn die erdten tun würmea dann es i«t ein
flepch . dz KU nichten gnt ist .|:
DaraufT itolltu nur wifuen . das yr die verbayUuDg anderat
sollent erVhonnon . dann natürlich . Sonder dox es yber dz
alles ist ein atitlorsl . vond ein nouct . Danu wor wayLlt wx
doH tliuD Moll . diu dio vertiayßuug butrylTt . Daruinb so iiftbent
acht . wft» riuH.'^elbig worckh »cy . AIIä dann so mügent Ir t^elba
wol crmclUiüi . ob c.'^ natiirlicli . oder ybornatlirlicb aey . Di'ui-
selbigen nacli ^^ollont yr bandlen . vnnA chriftenüch di^ diniig
erwegen . mit volkliombeuor geschrifTt . vnd verstaudt .|,
FiniH.
Jiese drei Schriften, welche nicht direkt ein Ounzo» bilden, aber dot:h
KU einander ireliören. haben oianelieH DeMondciv. Sic wertlen nur üciten
bandücbrirtlich aiigelroITen. Vt;l, No. i)4 S. 12 und No. 123, somc du.«
OsfCgcr Verxi'ichüi»», Kinleiluii^ S, 36. — P.s folgt ein leer«» ungoxähllüa
Jtlutl, darauT folgender Titel in rotlier Tinte:
ttl. :)8l>a Liber
.1. De eccleBija ueteria et noui teatamentj . frag*
mentnm.
.2. HrbhnndtnuH . Ad Olem&ntcm .7.
.3. Date ('ne.-<ari <juae aunl ('aesari» . ilat« ileo
<iuae Hunt dej.
.4. Super uorbum daminj . cnmpellc intrare.
Tlieolihraülu.'' [laraüols: ab lluh tMilieini . II'.
Bl. 381 a- 387 a De ecoleaiji Voteri« et Motu Tcitamen^ öragmentum.
Naubdom Adam vund Eua . iiuB dem Parttdola golrybeu .
Si?indt >tyu obiio hyrlton gowelioii .|: Aber dioweyl Adam . So
gut» vnd büU gcwiiritt . wol hett yn )ih mögen venctelin . solbs
zu wandlen ym willen gottett . vnnd vif noineo wegen . Mttt
leycliter vndterriehlung erlanngen .|. Aber dieweyl .Sathan ein
vheindt tiotle» widor (iott »troyt . allein von wegen deU men>
acfaen . vnnd denmlben begert zu hal>eii . vnnd der boiDO ein
aehwache crentur ist . mehr zum bößen denn guten genaygt .
vnnd daruinb leycht vorliierl werden .j. vir solches . wiowol OoU
dem menachcn zwon weg Türgelegt . den lüingeu vnd weylten .
Der weylt ist luKstiß . wohl goxyoret . vnnd man geht yo Uotior
d. i. Holt vnnd gutta waysat der meoDsch . das gut . na« er
nitl haben will . dax yma genchoho . Da;« «n auch einem andern
niclit Ihue . yedoch hat flott auch geotfenbart aigoutlivh den
weg zur aeoligkeit . wie «r oey . vnnd yn versorget . das der
2-i*
872
IV. TbMkclubat.
tcuir«! j-fn Milien nichU ncJinlTiMi müg . So d«r iiica«ch ym anr
witi wlb» goreclit ttoin .|:
J«(l«ii Schaf ruuM seiucu Uidon tiitbpii; Ooll iler oliente Ilirl«: QttM* Stuhl
Im lliinini'l, Dirti-u Mil Erden; dj« iccMvu Uirlcii IrliKU Goll«9 Willen, l>t* Sciiaf-
sull ihl div Klichü. il«r VAs nuf clrm «r »leht. ial der «on- Gott «tnilill« Ulrl«:
OoM liai J#doncii HiiiBU g^ordu«!. J» uNchdeiii diu Zeil wur. Die erat« Kircb«
Im auf Ui)«i! geataiiileii. auf Goll uuil Gull» Ünliiuug. Ihr aolIlD wir aitht nolit
foIgHi, Ibre Zeil Ist nun, aber dio leliii ti(<bolv hloilicti bia iui'k Ende. Jeder ka«u
snr Uiuii, «ju Ibra Gott verordiitt. llEe Rcgeiiii-Q (Heraog«, Rkbln) dlMioa gütt-
lichaD KweckoD. »ioil iles VoIke§ Iialbvi da: Gott führt du Volk «i«dtr »mI don
rtchlcii Wog. Wir »nlleti «ebr darauf acblein. n<i( «en tu bauen und mm tv gUubon
Ut. Plo ßlhal rin Spiegsl de« Zank» und linder», der für und für g««MH bL
EccUitfs Hocuoda. Hon und Gesell hnhcii wir xus der Hand Gntto». Du Htn
1*1 ein F«ls, Kiif dem wir Meheu. r>er ge*<.'^ii«lc Snmo: dloUttden «od ilantm nithl
Tcrworfeii, «!• »Üben auf dam Fels Miro« G«aiMOBi>. Du G«bot der Liebe «aUr-
oiiiBiider war nur den Juden ein neues, nicht don Heiden, dU bktle w ihriiowiMen
■chon «orbnr getehiu CbrinUis i)<t gobllen lon den Juden dI1«d und hat «icb b^
•cbloMen in die hRidniHcho Arl und dun Goscti der Kntur. Da* alte Gebot der llcldeii
gib OT (lein Juden. Auf dlcvom Fei« *tand ilio Kirebo dnr tleidun, d.h. der Nirhl-
3ii8er>ähtlen. Liebe lu Holt und dem Nüehsten ans der ron Galt eingcpHaniilen
Nainr. Wenn den Heiden die KrlCtung durch den Sohn itnprcdijtt «ird, muncu
tia dieMtbo aunebmi-n. sonet sind sin verilaoiml, so sie aber rom Sohn nichts «iism
und «andtlii auf ilirem Febcn, lo icaiidelii» wohl. W«b« aber den Apoiloln, die
nicht «intluln i.u deu Heiden, neho denen, dio immer «ollen iiredlgeB börcn und
entliehen don llciduii die Trudiger. ICbe den Heiden die 1'redi^l der Erlö*iiiig irfrd
[und nie soll nllen werden}, iil ihnen geboten, im Gesetz der Natur tu bleiben. Der
Ileidenstiuid iit jotil besser als dor Sluid der Juden, die Gottes Huld verloren
baben. Der PeU des natürlichen Lii:hU, so lange er im engen Weg bleibt, ist pit,
ab«r nicbl vollkommen. Juden und Heiden müsiun jetüt tu Christo kommen, dl«
Scbrift kennen lernen, damit sie ihre (ielirecbim erkennen. Aus ilen iwei unvoll-
kommenun Kirchen Ist ein« Tollkoruniene gunorden. Wat ansier denen ist. sind
falitcbe Kirchen- Zu Christo sollen kommen, die im Uiisaisrhon Gtscli und dem
Lichte iler Nnlur nutrecht gowandeli haben: aus beiden wcnltn die l'erl«n am-
geklnubt und zum Soha getugeu. Gcelesia Tertia. Die alten Formen der
Juden sind bei den Cbritden Abgötterri (ItlMbuf, principe*, iionlific»), nie die Opfer
und Götter bei den Hrideu. Sind wir durch Cbristuru erleucblol, so erkennen wie
tm uniierui Ilonea di« Gercchteu. Her Teufel scbalTt Vorführer des Volkei^ noch
d«ia DUde der Uänuer GoUee. Auf Titel, Namen, Kleidung der VorMren xollau
wir iildit a«bt«n. Jeder gehe in seinen (ieiat und lasse einen andt-ru auch in »ein*!!
gobn: alle «iud Heu^cben und Brüder Christi. AnF die Liehe sutleu wir «artan und
uns in die schiekea. Eecletla Quarta. Alle» gebt tu Rnde, Oute« und Rüge*,
also Im auch das jüdische Kelch tu Rode gegangen durch Chritli U«iBCh«crduu)C,
BöMs duTcb GuloH. Cbrlstuh hat uqi< eririst von der falecben Kirch«. t>ie Strafe
darolt Tilua und Veopatianns var gerecht nach Gottes Willen,
Gcoleitia Quinta . So duo ein böses abgeUian winlt . Ist
tiiiiicl) ilnKselbi^' mitt eiai i-utoa zu witlorstatten . damit (üü loro
titalt erriililt werde . Duruinb hat clirislu« üoa iiy<^ aii ilie statt
Di« tioiiUu gro«HDB Leideuer iheol. SatnincIliuiilMhrIftoik
373
gMOtzt ,|, (U« Est . oin kfrclion . w der DiaboluH yn Qwi(;kl)eit
ait nig vnbBtonien . Dnou or ittt ßwig Sygloß wordsn gomncht,
mit Allem seioem reydi :|:
Einmal hat iinRer Schreiber «in« I<{Icke gcInsMcn, w«i| er «inig«
Worte nicht lesen ki'>nnte. Denüclboii gokürzten Text bietet der Codex
.Rh«diger 334 (No. 95) Bl. I21(t.; den vollst ündigon Text des Urig^mab
!^ unser Codex Palulinus 47(; (No. 90) RI. 284— 30« überliefert.
III. 387 b— 393 b SerrDODom . Der crkhaodtnus . Ad dementem .7.
Lib: j.
BewKir i:«t ruhe . danu vurhuti . Aber nutzer vnrhuo . dann
rhuQ . Darumb inflcHIen crgeriiUH vnnd ]a3tt«r sein . wehe nbor
denen . dtircli dn» >ye kliomlien .|. Der Ryehtigo betraclitot
allein van zu Ireiidun gehSrt . der viirbueige lii^t yhn tüglielier
ybung .|. Bey den vnrichtigen int die errahrnhcyt . weyUheit .
Kunst . deren dinng yn deren er sich dann ybet . Key den-
solboD sollen lebrnen rnnd errabrca . diogctschiukliligkcit liaben
wSlIen . dann nit ein yßglichor gibt «ich yon vnrbuo . iUh der .
der Vnrhue nutz hat . Wie lauter trcybl fronibkhuit horHir .
Darnnib mul.t gut» vnnd bütlcs Mciii . Dan ye eine» dz annder
raylz . diu« berlur kliombl . üsts yn einem li^t vorporgen.
Der ein Künxt .-wbyldl . Der bewegt den andern kün.^tler . dx
er »ich delTeüdirt . vnd alUo khombt die kunat deaslo heller
an tag ... .
So katiu itat [iüsa Jis Gute hierfür tn-ilien. Biiivm jcildii in dn« Siilnigc sulu
l.ichl, <!■.« tr bidit verbergen soll. Allen iniim laii lli>i(eii j,*^)!!!, Albs inucs voll-
k*inn»a iMtrachl«! werden, nk'ht ali .Siirclc*»!!. Kiiie jolp V«i3iii|<'nii)g ht »iiin Mon-
arvhla ntti olno Jcil« liat duu VVL>isaagiiiig auf itirv Zukunft. Kin j«ilt-r ■oll In
Mlaeni Wm^ii und .^nit bleiben. Wir lolluii uu» äbva in dar Rikriintni»« il«r
Kctehan ilcr Dicigo. iiii-lil nu« iluu Fcüubieii allein. Ki<hl» koinml nhiic Vor)>iit«D.
In iler Weil !*l ViiIHKiuimtfUi-n uikI llntoltkoiiicncnc«. D«r iiill irhiioiilrn. der gp-
liot bat. Worl und Work tind >erliurid*n wie eine Rli«: auf livid« ial tu aehien.
N«h«i GoilH Wort •olldii wir uimi-r Wort okhi prpdlg«u. Unii «oll V«ikrmdig«t
hibM. nkbl Vtrkuhier, Etiiifall, oiclil eigeue W«iHli*lt. Wir bedürTen intilor 4t»
rüDlKh«» Siiililo. iiofIi der Pr&dikauti>ii. dl« J«uer KelMi- lieiiil: »io >ind uiix bilde
tikku iiuTi. Iii« rhriateu budütfeti koitier Prediger, ■niidnn din llcldcu dci A[ie>ilel.
Al|«r Jainmer nad Kotli kommt *an il»ti l'falTfln und rrftdikaaicn, alle ^wie-
Iricbl u. •. w.
Darunili du Clemens der Sibendt . Mit allen deinen gf«ilbt«D
hauiren .|. Erforsche die sehrilTt . . du bint die wurtzen . die haw
ab . »0 ligt das atiiidor alli-M lioniyder .|. I-> ligl allein an dir.
AIIh dann »ollen deine vhcindt . die dein slufal erbrecb«D
wiitiep . sye Bolliitt auch abhauen . Iti» yeillicber sonderbar .
dana iye habeo nitl «iu wurtien . Minder vil wurtxen : dintell
37-1
IV, Thcolo^bM.
vnn<l Doren, Riecht thu»tlu . da» du sie dH kd dein hUU laßt
«ytzc» -t- Bohilot vnii<] «ctiiilT nucli Ootl AufQr . dann si« wurden
ärgor dsun du .'. ItoLior doiiii dor touf«) durch die %beo . diu
»io mit ym tiriniigen wurden :|:
Die ftndor erkliAudtiiUK.
ll&hin iül fj( khomben . vndtcr allom vulckh . dz ein blander
den andern ftiort .'. vond sicli kht-'iiier sufT ili.'n andern var*
Iröhstcu darir . vond sucliQU boy ym du.* yni t;c{)ryi«flt . I>er
I'absl i'uiul den Kaysor . der Kayupr den Itapst . J^ie weindt
baydt Idindt . Darumb cliristu» von r.wüyen Idinden Kagl . be-
dc-ut die Ewon Mtiindt der Rhri.«tcn . Sie fallen baydt yno die
grubon d. i. yn die hollcn .1. dann dto chriäteu habon kheiooo
tDenr alN ulimtum . was auiwerlhulbuii ym .!. das ftiort «icb
Ni-llier au einander auß der vernunlTt . wio dio liayden sbor Veri
(^)iriiitiaDi . thundt die vornunfft wog . vnnd orgeben «ich Gott
yn einfalt . vnnd Heineu gobottea
Nur Ooli«» Wort i»t nnchr.ufoIgpD, der hnil. Ueiil nicht auM«>hatb der 13
Llehier dvr Knltii, der Apooiol, lu iiich(<ii un<l Paule. Eni wen» diu E""'^ Welt
({laubig IM, kütinoii [|io AimtlDl «lÜlc liegen. Dtn G«scbivh[a •hu I.dcIcDS Chritli
Ilaqu uiu jcilor itorlni)(?n, der Icsi'ii kann: wir bedürftu tii'iuur PfatTeu. I)i« vollea
tnll SuolonmpBivn etc. clio (itiiorhooen in dou Uimiii«l tirtiiguu, die üle In Laben
vorfibrt bab««. Chiinlui Imt diu ApontEl I^aifii bluilipii lasieii; »io b«bea tro-bl
Weib und Kind vorluitou, nbor don Stand niulit gciinilcrl; »u sollen arm nein und
keino Pfände ele. haben. Armuth und Verrolgung liud Zeichen der Jüokct Chrinti.
I)aN Pcrninnl dot PharieUer sind die PMuduconciliuii, Syuoilen und UuhfUBchulen:
UuttiiK ^ohii iai nn.iorc WcishoiL Husis Stuhl der (iuwnll ist von unnütivu Leiilen
liofCMCu. Die Seil afnk leider sind aucb auf di? l'riuni«r guioeint, nicht auf efue,
(ondera auf alle Rekten, die in üppiger lloOnri uinumkr rvind Kind. Sie sotleu
■lotk in der Lolir der Apoitel bleiben und iii ihren FubtoUpfeu, uichl Neues und
Subtile» predigen und keinen liuchtUbon vornudern, mindern im einfachen Ver-
«taad bleiben.
Sye die p.seudo . weiden .«ollclies nit beslehen . denn wer Irem
gcscbwüt« will glauben .1. So soindl sye yber alle Apoalell . vnd
«ie . vndter yneu .|. Sollclie polBou hat auch Lucifer gerylüen .f.
darufnb ȟllen wir bitten ym palor nonler . Duin will gotcbebe
d, i. wie Lucil'or auß dem hininid geiiomben . AlUo uurerdlco
nlle urgernus von vniis genomberi werden .: Wie khann aber
vun.'^er |ittt gewehrt werden . weyl wir dem l.ucifer noch an-
liaiingen . Darumb sey ein yeder gewaliruet . vnnd Imb achtung
aulT aiub aelbat .:
Di«90 Schrilt ist «päteslooK im Jalirc 1634, dorn TodoNJuhn- Papst
(lemenH VII., goschriebtiu. In dor«ilbcii gekürzten OMalt wenl>-ii wir
eio im Codex Kbodigcr 334 (No. U^) 1)1. Wi'2 und in ciuev Handschrift
I
nie Mitn pUtMü L«Iil6n«r Ibeol. Sftmin«1hsn(tschrirteü.
375
W
Wnlenifinn« (No. 98 Bl. IX'i) mitroffon, heidemal mit <lom Titclvw-
nierk ,Kx lihro", Dpü nusfüliilichon Tl-xI hat uns nur (Ii>r Cuilox
ralatiiiiis 47« «ilmlteii (No. 'JO Hl. 43— ÜGJ. Vgl. autli EiiileitUDg S. 38
No. (14) und (15).
Bl. 39.^b— :i!l!lii fiennon . Date Caeiari qnae lont Caesaris . Et deo
quae lant D^.
Ha«c d«j .lunt . Vonn viiiuiör nubtttantz . hoIIijii wir gott golico ■
Abu iat von vntifiorn cn'ilTten . sool . vnnd gßmnct . den aimea
tiolßoD . auß ullvn vnoHera cr-nDten . vnnd da khoiiinchou haben
vnDM »olbsl abbrocliun . vnnd nit erben den armen dürini^en .
Da« isl . Oott iji'beu . Dünn wir geben GoU . »o wir dein armon
geben . vosoriin Hcliwuyß vud blul . In xcioom numon . Darumb
dem annen vn.ier arboyt vniid KchwuyLl guliürt . dmn kayHor
allein die müntz . Allno tileibt diu AllmuüiMi Oott . viind die
Müntz dem kayser . Daruinben dz dio JCiden fragen . ob man
dem kayser ooUt geben den Zinß oder nit . Dtut nun allein nur
zoytlich gut antryfft . da bwcliaydot sio christus . dem kuyser
da» zugäben . dx in der handt war d. j. monotam
Wm nun der Siihalam gnhol, gahr>ii'l den Dfirftignii. Dio Armon cIdiI liotlai.
Dor Krübodeii Jsl do Kaisers, die Aibclt den Arhuitnrt und fiai. Der Knlbddon
hII kotuam iiieigon i«in, irmdiTii tnlirhcn nordcD, uuigethoilt vom Knlacr: kciii<ir
aoll mehr Land bal'":!, als di^i or tiirh davon cmührcn ksna. Dor Rmt M an dia
Armon tu Yerlbciltn. Die tdümc rdII Zahliing^inill«! «oin; mit ihr hqW da* Kaiter-
thum «rhxltcii «crilcn. Dci Kaisern itl mich doii Rebwert. [Elior buginiit N'o. 9<)
DDit 95]. Nur dem Koiacr iil TAat tm geben. Von dar Arbelt »ullcn vir loben,
nicht vom Ziim, midi diu Kdclloiilo nirht, dio hubon für ihre Arbeit dio Nahmri|[
vom Kaiser. Kicmnud darf iimiiig gohii. Dio Klnitlrrli^ulc xolleii aucb orbeiinn und
nicht rom Zimt tobon: deuii liolt nimmt koliinn Zinx und dem Ruisor nültcn die
Rloft«rl«iit njchlx. Im u«ueii To>t»in«ai balion wir keinen Altar, ttUc aiit^li kein«
Altmrdioner, die davon leben dfirlton. CbiUtu.i allein i4t dor Tempel, ohne Ziun:
Kircbongiiter ote. darfs nidil mehr soben- (toll Eehürl allein dein liotz. I)iä Apixtlel
sind nur Gliio; ihrer sind nur 13, Aber dir Kirche fnut di'n Kaiser arm. Dor
Zebeule iit nicht für di« Armen, Houdem die freie BarmlioniKkeit ohne Zwang,
<|jr«et in die Itknde de» Armen- 0|if«r und Zelmle Hiiid ton Chrigto aufgehoben.
Dem Paptl und dou (leiitllicbon iai iiiubt« lu sobeu, sie haben auch keine Genalt
ton OoU; alle* Wcitlieho ist de« Kaiser«, die Seele nur Uoilen allein. Dn Kalier
toll seine Gewalt ukht auJi der Hand gebon. er hat aticb allein lu stmfon. Alls
Sl&nde und OrilnuiiKon sind vom Ratan-
Darunil) . Allein i's werde dann ein kaymu- auff t.'rdten . Kin
reydi .]. Nilt zwey . ilrey . vier . :c. tJouil statt . .Sounnt wiidl
kbein uhrieillicli regfinent Miin .1. Dann itollen wir Mlten . tu
komb vnns dein reycli . So muß ye die erdten ma . vie der
himmel .|. der Himmel hat allein ein Haubt . dz bohellt seio
gewallt . pbt yn nit auß . Dor sich duou vodtcntolm will . dorn
tV. Thtolo^bn.
kanbt gleych xtüwin . iler wirdt ventoiSiM) nie Lucifor . Soll
CS nun bIIso werdon aalF onltta . Su müetOcn Ftireti^D vtind
borrou . Bischod . Stvtt . vcr>1i>lllcn wunlcn . viiiiil alle Mtüli
oin sUlI . Ein knvMer . dunii villi (ijrttoii hfioton nitt wol .1.
AIIk (Inrin vtiinii dieser HcFiaflVUiil ^ein wirdt . ho wirdt der
kuy.tcr halxiii wz yin xtigcliürt . der betrug wider den i^wilt
gottoa wirdt nj-iDinur aeiD . AlU dann wirdt vonsor roycli so
loycht vnnd süellio Alls ym llimmcl . . . ic.
DanMolbon Text wordi'n wir in dorn Ilitrpor8ilorfi>r Mrar. vom Juhra,
1588 (So. 95) DI. lOf. antrotTfln, doch Tt-Iilt dort der Anfang. I)ii<s«lba^
Künung am Anfang weist aiitli der Codex i'alalinuit 47(5 (No. 90)
Bl. äi^tlf. auT, gibt aber im übrigen einen viel auHrührliaberen Text
im narparsdorfer M^r. Iicifwt cn donn auch „Ex Sermone".
Itl. 3t)9b—40lili Sermo . Super nerbnin Donünj . Compellae [I] intnr«.
Ein ox'.iiiiiii'] mal fimMu» von oinvr hochzcyt . dii' Itinit ullsu .
Ed bat «in lIitiilluiittiT ein bociucit gehabt . AiilT ilic»elbigo hat
er geladen . all .■•ein volckb . wz yin bokanndt gowesen int .
von den beriliclien vnnd Füreton ,'. Darnach da die nit haben
wollen kumbon .|. IIa hat or gi-ladon die armun Icut . vnnd
darxu »io goxwnn;;en hinoinzugoho mit gowalt . wollchc nit
gern wollten . . AulT dafwclbigo . hat i^r am ]ctx!«ti>n einuii ge-
nindtcii . d«r war nitt hochüeitlicli beklibtjilet . dun »chulT or
hinauQ . yn die eüaiHersle finuternnM . Ein »ollich «xoinpol .
Sollt yr hye verstohn . Dens pater Ist der haußuater . Chri^uK
iai sein Sou . Diu hochKpyt i^^t der Jungblag . die ersten gässt .
Sotodt die rcychuii dieser weit . die aigunofitKigeD .i. die bey
den sltunen »ein die bettler . Der nit hochxeitlich bokhiaydt
gewesen . das seindt die «igcnnuizigon bettler . MUnob . vnnd
d«rgIoyehen ....
Die «rilon ULilo nicht wünlig. die rcchlon ili« Arin«n, die «oll maii hinsin.
iRinf{iiu Scham lialbcu. linxu ilirur ial ijbk ([immalrcich. Dio Müncba ntc >iiiuürüig:
dcnu li« liHtIcIu um üetniun. Uei ilic^äiD Naclitiusl ist der Kigeunuli nii»gi>»clilosaen.
Die iirni«a Vcnctiinuliiun xiitd Kolig. Keiuer von denen, diu cijiiiu Tl&iiscr und
ScblvMer liaban. komoil t<t diotir cnonn, auch nicbl die unuülten Uüiiche uuil
Prftdig«.
. . . Predig« du allein wx dich aotrilft . alU ein Apottlell . dz
ynnerlrcb . ihw onsaerlich geet auß dem Innern .!. vnd will os
Gott alltto lallten . vngeurlhaylt . Es Hcy MelU . e« »«y liechter ,
a oey vasstou . es »ey aonder dinng . ya vita weg es sey .
das vrlbeyl du nitt . Em gehört Gott zu . vnnd ni( dir . Allein
predige ih EuaHgelium allen uroaturen .1. vnnd nii dz cuKser-
iiche bayli nie nit thun . verbcuta yn auch oit . Predige du
Dia bflidon potucn (.oldcner Iheol, SnnimelliniiilscbrifloD.
377
I
GuaugDlium . WZ Harnach Gott i.>us8«rliL-li liaodvlt . das UU Gott
beuolhon «ein :',:
^Sermon Bhot Uk. 14.-23 (M«ttli. 22.2) findet «ich ebenso in
BI. ICl f. und No. 120 BI. 140b. Vgl. Kinleitinig S. 39 No. (45).
— Das nÜcWe Blatt i^t iingczülilt and unbaochriclien; darauf folfjt oin
Titelblatt in Rothacbrift:
Itl. 401)1 Du SuiDü et Aotorno bono.
Thoopliruslus JC.
.Üe felicj liburulitstc.
.De boQOstis utrinsquo diuitijs.
.De uirtute hunisna.
,I)r predeatinattono ut libra uoluutato.
.De decem Virginibus.
BI. 403a — 405b De Snmo et Aetento bono.
Das höchste gut . kliaii iiil itmn . hie aulT erdlon . yii dem zer-
gODRilclichen. dann es muL! ye wa.« viizei'gongkhlicliH nein . Den
bauch l'rossGC) die wiirmc . Die /.uiig . ^uh1ocht das paiadia [I] .
Allso mit andürn dinogeii allen . »o auU den elementen wuchUou .
ilarumb muß alloln daU vil bÖL-her sein . das das andur alles
ybcrwiüdt . E» »cindl yii ilioHom loben ya hohe gültur: Alls .
Das wir crhaltdii wcixlon . der vodü aber beoubairi'u . Ist noch
«iu hödior» jjut . Aber das höcbHUi i»t Christu» . der vhoh or-
liiUüt . vniid vnii!> jn dft» owigo venteUl , Da» gut khonucit
allein die diriitten . vnnd khoin philoHophn« . Dm höchst gut
flott der Valter . So vnn* (iiw loben . vnnd die erdteii ((eben .
zeucht tulctx.it ab von vuiiüt . liLsmi vnn.« yn verdambowi fallen .
Darumb \M Chriülu.-« da» aller hSchitt gut . dann er nymbt vnna
yha die Auferstehung . yiin» ewige
Di« S««lfl begolitl uAvIi iJeni hünh*lcu Gul: der Leib ulitet tola alcht. Der h.
flebl gibt M tu flihcnncn: dl« wctillch« WsIhIi«!! diM|)uTlr( datoo umsonM. Nlohls
IrdlKhc« dürfaa wir »o bocli »cbAif.en. du lal r[»lii«cli: «cgvn d»* Tbieritchon ia
HD» bateil wir dlo 10 Gaboto. I)it« WUt^n des biVlimcii Giii(>» g«iiü|;i abi-r nicht,
wndtni Klr iiirii>»eii drinnon (-ein und de« ^aiaHoa. Utimm tniea Willen nicbt
■nMli«n, soiidfni itn Höcliücn Imncn; duln wnchaoa di« Kinder UotteH in die VirIo
>i« der Sud am Mprio. Iiiim «erden im« uns «ncbiea die Ftüclite de« l.eboiu
1« PiradlM, dann nerden *ir (-«»en lon allen Früebttn, dos h. Geiel«* rtaboa.
Docli sind wir nur «n lang« be»llitigt Im böcliilen Gut, «o langa wir Im (i«lior«am
bleiben. Die B'oea lanfcn unlei den Froinmeti «1# dlo SehUoge im Parodint. Ein
deinÖllil)[M reuige« Hon wird <inU auch narh der Veifübrung nicht anaiichlageii.
Oleich iil die Oatäe und Rrlü«ung «Ikii, ungleivh die Uabe, die au« d«i l.lebe
•filtpringt. Sonit Kind air »ile gleich vor noil und unter einsoder Binder, t'nter
Vorgcfaor i*t Oitiitun allein, ihm hoIIcii nir norlifolgea, kriue andern Sehriften und
Lehrer wu lur KiehUchnuT annebmeii. Im l.leht der Natur haben auch ander«
378
IV. TheoloftiathM.
GutM gcAcliriebrn bei n«i>leii uwl ChrUton, 4u bännm wir im Unuclilifhan
howhltiii. Wm »bar KUSMihotb der SUat uuil der I.elirp ClirisU iil, ist V«tilamm-
dU*. Iii il^r LUbp OmIm tmil im Lthea nscli seinen <!fllicil«ii halicn «ir alliait
Kaiiuff. DIo Tlii'Ui>rung aus d»r Natur gabt mnibor iiud ndiutlut imx iiicbt, wcnu
tlio t,i«be unl«r uns iil. itrdtrblkh die Thouunuig durch Wuclior, Ziu» und Zabulvn.
Doth Itl htincin vpnrrhit «Ich tu beltckren, »uch don Uüiich«n und Ruban DJchl.
Wir »ollpo un* a'icb nicht »ch&tncD, rlnss «Ir u Senk und Ig r Sünder »ind, «pkd wir
nur dcinitlliig worden.
.... Uitruinb uiclilx aulT ordton gesucbt oder vddh vom hoch-
itt«n gut hiii[lt«rD Iommcii . Uuau noiobt ciii Kxdinpol . So einer
huniliü't Jhi' ullt . Im toJtbott ligt . vic Ist ym Biiilontt . Diuin
nlU sey er orat ^oätnrii khoriibori . Kr botracht noinc sümlt .
revchtliumh . woUuaL . ic. vniid alles mylUfellt ym . un der
Nlnndt der rechnuDg , wfirffts alles vou Im auffs aller ver-
üclimäclilit'listi) . So er nun ein solU-hes butracbtot diewoyll or
gcfiuudt . nocb brauuhot . So würdi er dioson dinugoii ok Dach-
stulK'a . 8öiidor vod ym wurlTcn . Daiin orbcdcchttv die stundt
viitid »eyt . da bÖNen vnnd gut« von einander goschiedi.Mi winll .
vnijil duA die i'eeligen wordeti cwigdJub vor Oottc« angcsyulit
wimdlen . dn nichtx arges . nicbti widorwerttiges . kheiii wiritlcr
nocb raiidier lulTt iat . Sonder alle willte . die uyemandt mag
auOrprocbco.
Wird uns ün Codes Itbodigcr ÜU (No. 9ö) Bl. 124—120 wieder be-
gegnen mit der Uvborccbriri „Ex libro'' und mit dem unNurn im Wcüout-
licbon üboreiiuitlmmL-ml; einen n-eientlicb iui!<fiilii'lii:hureii Text, dur
Mulil dLT ursiiriingiicbi' ist, wordon wir im ('odex l'alntinu;» 476 (No. 90)
Rl. 368—383 »ntielVe». Vgl. aucb die Einleitung S. 11.
Ul. -105b— 410a De felici LiberaUtate.
Nycmatidt kban außgebon . allein der reyclie . ¥m sey yn ws
gaben es willl ■ geyslUch oder leyblicbo gutlor , Die secligen
Liberalität soll Hollichen loüttcn iuig(>borgn . vnnd ciDgepflannUt
sein . Diowoyl aber die natiir vil »olt/nmer kinmler hat aulT
erdton .1: Dvr ist SaturiiiMirh . Mi'ydi.si;b . vnlrew . ci);i'uuiit£ig ,
Der ist Saluniirttb [mii^>> „Jovi-ich" beiden] vnnd faul , der
Morrnriali.tcb . gar zu leuehtierttig . Davumb aoll der niangel
mit der Leber von Liberalitaten gonlatt w«rdon . vnnd diesKlbig
hären . vnnd mit guwulll yn m'li pitaniten . wie die Lobr deß
glaubcuä gc[>redigC vnnd angenonib(>n wirdt . vou don vDglau-
bigen . AlUo da dio tugent . von deu vntugontbatl'ligeu . Dar-
mit douh ettliche . ob nicht villi darzu bewegt worden.
Die Hukhoii «ollen ati»ih<jil*ii. akhl olle* für dio Kinder sparon. Wer eine
Oabe bat, tl«r uiuk> *icb lor allou Dingvn fivi u)aob«u. ävl du ktinu audom, damit
Di« bsliiMi groHea Lefütner Ibool. Saume) handticbrideij.
37i>
ddD ükb uitl Kreiid ron <1ir ^li«. (Kin Anl »oll koine Ansiclltiiig iiDU«tiin<>ii ; man
ii>ll ikh idti Wrili ini'J Ktml nirlil hiridnn luEcn.) Umsunst iiiithdilvu die Giit'D
unil qbno l'uto'scliicil, almr nu^'.h nicht uniiüU unil mit rodiluin Vor^tunil. Vier
iiot bat, 4oli> mit den Annon ic'nicb thoilcn ud<I nJchl in(<br al» die Nnihiliird licb-
•n: diu StSilio naltoTi kojno üpiiimcn R!ilhhftiiti7r hmirn und ilie Armoii iii l'itit-
illigra (lütten nohncn \itniioa ii. *. w. Aiin Itildordioiiit im A. T. iit Ikiocbeii-
ötieruug im N.T. jTDWoril'in. Die lIoiTitrl und Pracht it«r Grtuton i>I »i mhi-
dm tiad dtn Armen der llftVicrflu'.t in K<'l><'n. Auth dio Scir^n um die Zukunft
die LiberaUtüt nirht mliidurn ta.MRn, dor (i4ifdnifcnoii und Krliiikon lich nnnchmrri.
In Sunna xwci Dinü Kuhüroii la dor Tunond, der Vnriilnud imil fcr>tilicli (rai (t«mütli
lind reiD«H Dan. Nicht dorn liuchKtabcu nach laben, «ondcrn d«m (isi»t. Dio
ßutll«r siud auch uicbt nllo aui Gott, aber wir küunclii nicht orkonMIi vur d«m
Jürigsli-ti 1'ag.
Daruinl) jn ('liri-»to viind soiricin Onholl aollen wir viisorv sociigo
Mbcralitct fiieiuii . In yiu werden wir iiuiTcRitehn . viid nuQ
iliMn Atiiickh<>ii(Iten my.-isl cörper . ein eiiii^iyr »eeliger l.eyb er-
Melion vnnii waclillen , der mit Gollpg Son yn aller I,iber»litel .
an (tcinom tysch das tnabl olUcti wirdt . Dana or ilir diu Libo-
lalitctM [!] goladon.
1<ir Twt doM Cudcs ItlifdiiiPr (No. %) Hl. IG7ir. biulct inniirhinni lioiwore
I.csartiMi; dort int diu Abliaiidliin^ „Ex Liliro" übot^sclirivbcii und der
Codex I'»hil.iriii.-< (No. iW) bioldt Bl. ö9(r. denn auob wiiüdcr ciuon wusent-
lich aiinliihrlictierün Text. Vgl. auch Iviiik-iUing S. 11 und 38.
ni. -ilOn— 413a De honeiUi utrinique Dinity*.
[V»l: 127. rteali oinne.« qui timiiiit Doininuni . Ijui ambulant
in Vija eins . jc. Vnnsor VernunlTi . vnd weyßhait . mag nit
ordennckhen . weyß vnnd wege . Golt wolgcHillig xusoin . jn
yren werckhon . AlU yn der Hceligun ualirung . ilio miiolKon
wir suU Goltce woii nemben . Gott lÜrchtiMi . vnd Minen weg
wandlon . Labore« mitnuum tu&rum quiu manducftbis . VnHer
secltge niilirimg ntoliut yn dur srboyt vnii4ercr hünde . nit mit
inOoltlig gclwn oder Kininititeroy . Nit dem nechsten su schiden .
All« du bi-il ein iirt/.et . Dio kuiut int dein handt . Frnelire dielt
von den kianrkhen . Docli ohu abgehn yrer nalirung . Dann
die nahrung ist manigfiiltig . Dir vnnd doiacm nechston sor
nabrung . vnnd beyde mit einander ohn royohtbiunb
Jodtf ttall für ««inu Arbeit leiaa Noihdurft crbnil«» und nicht mvlir. Alln
Gowslt bl TOD (jotli er wirkt Zeichen und Wunder, «leh diiirb dto Bvhvn; Ibtn
allnlii g»l>übrl der 1i«iili. Cm des GuIm «illea wird gtiüdtot und «er »Inrm dio
Kabniiig raubt, Int wlo «In Tadticbllgor. Wer mcbr gewinnt, all «r nötbig hat tum
LeUrii, itt wla «In RiLubcr oder Dieb und ßlHthet GoIIm Gabvn. Andi Mit 7An»
leikea Ut wie «in Plrliolahl. Ohne llandarboll kfina ^llgbell, darum auch kilnon
Rtlcbtliiicii iiitertjeii auf MÜMl^ang. I^om illcb iliireh ilen R«ich(hnm Bicbt voib
[rcax briugcti n. h. w. fß» word«* aoelt die oudom Vorat dw ISA. l*iBlm« kun
380
IT. ThculdKiacbai.
gliiütiirt Ulli) dM Ikisfilcl des rdohra Kann«« und d« Luuiia den R«idieM wf
Ihtrumb yr reyclion . Solient dt der will Gottw gescbebe uu?
ordtcii . wie ym himmol d. i. aber cwer aeoligkhoit aulT «rdtcn
ixt nit der will Gotte») . darumb die i^oeligen reycheo . sudieni
kheiiifin luwi . alU yren nechsteu . haben Iihoiu frcudt otin
annitat . . vniid not . Aber ym owigco loyb . haben wir alle
ruho . freudi' vnnd fridl , öinigkhdit ybor eiuigklioit . Amen , ;c.
>ioser kleine TractAt ii«t in derselben Gcstftit nucli in No. Sfi ßl. 2Ti
rhulton und mit ^E)x libro" dort hezeichnci; die marichmal rocht xor-
hacktc RcduwciHc lüsät en hier wie in den vcrhor^t^henden Trautaten als
wall r.sohciii lieh erscheinei], daxs wir nur AuKxügu vor uiik linben. Rin
volUtiindiger Test ist uu* denn utich in Heidelberg erballen, vgl. No. IH)
BI. 165 IT. und Einleitung S. II und ^ti.
ßl, 413a— 4ISb De uirtut^^ Humana,
.So vnns nur flott geben hat . ein ayer vnnserm leyb . ds er
an ym aalbst morckhen mag . wz ymo ybel uusteht ,) sein eigen
erkhandlnus . Sa nuII »r auch dn»!<olbe meyden . der micIi nur
ym Iwen erkhenneu will . vnnd nich xum gulteii fiiereii . U«r soll
am aller erssten yn die einTahlt vnd demut gehn . so mag «ra
orkhcnnon . vrsauh; wie khunüt ohn die demut . die hofTart,
orklicnnen , So du aber ynn die Demul gehest . so siehetit die'
bofTart vor dir . vund magxt dich vor yr hQotton . vnnd die-
weyl fielt alle söndt vor^eybet . vnnd aber der Hoffart nit . so
moyde nie de^to eher . vnnd würfl' sie fluch.'« von dir .|. so
eine grolUe »[indt ist boiratt . dz alle gute tugeut von einem
weychet . dann holTnrl verderbt »IJe» gut» . . .
llinKcgon blühen iin<l sprosnuL nlle Tugcuikn. io uioii <lic Hoffnil ablegt. Do*
muth In Chriuli Nadifolgv. U«i<lo Ära l'ruuk iii Kluiduug und Scbmuck nnü Kdel-
aielnoD, m Aouiteru uu<l Wiinlen. Ein» «vlture Tugoii<l ist MililigkulL t>rr lieit
diffcrirt KM wenig vum SlBhl«n: wo (inii in, ila int iii<:h Unlrt'uu und II«tnig nnd
N«|il. Nidil Hochei ci-gcii Racbc, soiiJcm gütig gogcn nUv; koln Zom aoll in »ns
■ein, Roniluru ilin Vcifcil^iins tniclcn. MastiialtL-ii jiu Ksttn luiil Trinken ist anch
ein« Tngeuil, uuit Ton uuhcidi Ui'berHim den AriiiPn geben. Eheliche Wcirk« uhn«
Luxitiiien treiben: ilenD diu Kinder aiiid gi?xeIi;hiiol (Ar ilir Lebeti, die niil luiuri-
•chen Luieni «nougl nud. Wir «ollcu atloioii in AHioli liegdii und nicht Irägal
Hein, londern (<ott um unsnre Notbdurft u. *- w. bitten, oh wir sie tkuch vorher »choa>|
bftbcn. I»rnii tioii will in ollon Dingen ertucbl werden, wie wohl wir« verlier haben, '
Alle Tugenden sutlen In du« grünen, dSi- in tin» lind vuu Nntur. Alle/eii in dei
ÜeboieD (iollc* lelii.<n.
Wie aber die barmherlzigkhcyl (iolte.s ein ricbtcr sein wirdl .
da.t mögen wir vor der Zoyt niclit Winsen . Sonder allein yn
Ine hoffen . vnd damit von ymc vorgobung der sündten begeren .
Di« bfiden gt\
iKer Uipol. Sammflhandachrifleiii
381
Ob wir schön gar );cr6djt vnnd gutt tioindt . nil daratilT acMten .
dimit uit lioß'art (laritiil.t i^rwnchü« . vniid oadiuolgcrirj« vrmcli-
tuug liuLi iiochntoii . VTinil IriiiMiim» dio iing^brirriiie lugcnUn
nit oibliuiii^n litten ytiri viin;^ . liiiri^h die böUen tiiguntoii . iler
subllendten aiindon . Dann w int mit vons wie ein pialer Im
WBiuor . Diirutiib sollen wir Rorocbt orfundtoD werdi-n , Es kliouib
iliw slundl weun sie wüll . ic.
Auch dies «teht im Codex Rhudiger 334 (No. 95) Bl. 139b, ,V.x libru"
übcnclirieben. Der untjirünglicbo vollftiindiga Toxi ist nirgeiidii orhaltoii.
Vgl. auch die EinL-itun« S. .'> mul S. HS No. (SH).
Bl. 418b — 1:21 li De pr<,>de8tiiiatione et Libera uolnntatv-
So haben wir von den (iiJttern ein freyen willen . den nie vnns
gegeben haben . Damil sie vnni^er veinunlTt . lebon . eigensdiairt
vnnd abrl erkennen . Ob wir wällen iiachualRen dein |;oHtirune .
Oder dum woHrnn yti vuqh , vnnd haben vnnii den freyen willen
geben vnnd gesetzt . yn gewinnunK vnaror nuhruu); . Durumb
haben sie vdiis kheio gut ge^schnflen . [m muti'rloyb . vnnd
kheincn orbthyl . kbein ajgi^n wyt!en vnd iicbher . vnnd diuv.u
iiiiL'kbi't vnnd pluß . Duruiiib niüoHsiin wir vniiN dun^h vn^crn
Froycn willen ein nidirung gowynnuu . vnnd vnns eine er-
Wühlon ....
Dftrin njnd wir alio frei: sii kütinon iins luin Guten luid Wnuiu kcliieu m [lianDi
Wahl utwfct Nnlirung. .SolioUl wir RuwfihU lial)on. .linJ »ir unfrei; il.iiiu prädcsti-
nircn an» dio tir.ttur. liibi-n wir ndilcchi guwälill und iftbuti im»uru llebi'rflucs don
AriDcn. so nütil c» um lioL'h tiiclili, llott uiioriiis nicht an. Sii linticu wir tiusrirn
rrcicTi Willen nur «inioat iu] Ia-Iiuii. Aut'li iu dem Verliilliiimi iwiiclien Uauii und
Woili iil uin treior Wille, ruiu Leb«» in der Kli« udcr in UukuusL'hliail; »ir künueu
in die Kbo rret«ii oder uiobt. Der Ueusoli hat die Vcniiinfl «rhalten, um gtgeu
die Eiuvirkiiiigeu des Firuilmeiiln «ich lu weliteu. um ttuliicn Verführuugea KU
«iderttehii. ans der in itiu guluKieu Krkeiitiiuiss tiutes und Kösm. K&iti|ifan wir
Upfvr Eexeu <iu. Uentiru. nn lui'ijcu iius (lii< U-'itlev an: uUHer Kampf ial ihutu wie
ein Kutnai:lil>»|iiel, wi« Kinder iider Hüudlein. die mit i'inandrr >|iiel<.'n und scbencn.
Die Wahl iwikchon i;ii( und lir'oie iit iiichl rin freier Willv, lri)li uniierer VErniUifl,
auch niclil d«r l'rädeiiiiintion untortrorfon, xonderu d«r Nirafe.
Die gobott dnr gSttor neindt rnnti allein geben . wider da» do-
fltyni . Allso, Ans wir obsygün . vnnd nit vndten (igen . damit
votier vf>rnnniTt . nit vn dio Htraf GottCK khomb . Stehlen vnnd
diebische oalining ist iwcjerloy . Stehlen kombt uuß den pla-
net«D . Üiebiüch nabrung Hombt auU eignem willen . Allctt das
sali cigDom willen prycht . da« brycht dun Frvy«;« willen . Alls
di« nabrung slehctyu eignem willen . dx kliombt aiill der wähl
d. i. Ander ybel . bIIs stehlen . mArtlon . »eindl verbutleii von
Gott . Märdon vnnd Knogeii ist xweyorley . Mi>rde4i üt vndt«r
382
IT. ThtOlO^MfeM.
dem getiott . vad int null d«tD zuv«rM(uhn . Kric^ ist breobuag
(loQ Frayen willons . .).
Die Zollen Oobott . dieneo alloin tii^rkbennen ■ du iheiner
Moll yQD hösDT D&liruD^ lobea . Allein yn Ki'l'^r.
Aur der «reton SoiUi hat d«r Sctiretber einmal ein Wort nicht Imen
kSnnon und oinc LHcke mit * gi<.«et£l. l)io»e AMinnillung i-->t uns nur
eitimni erhalfen in erni-r M(i[ivli(iDor llancUchrift (No. IM) in den Unt-
IhäUHkommenlar einj^efO^I (8. III — 113).
Rl. 42ll>— 42äb Ex Hatb: Cap: XXV. De Decem Vii^isibiis.
In diesem e\emjiäl wirdt verstantidleii . itaht durcti die Fiiriiichlif;-
keit die ewige sccligkeit erklionnt wirdt . vnnd durch diu Für-
siulitigkeit der monxclion . dringt yn der licyst . ilurcli dou er
darnach in iliv .'■i.-cligkheit klioinht . D(rr|{ley(Hu>n ht>rvrid«run)i> .
We uit riir.siditigkeit Lit . Konnder tliorlieyl . da volget hernach
di« ewig verdambnuii . Auß vrxach . die tborheyt gibt kbein
gedanckhen zu Gatt . Allein die Ftir»iuhtigkcil . Dioaeihig gibt
zu vunttehen die »eeligkcil
Dl« P ü mich tig keil gibi iltat HeDKihen ilie W«Ulisil der Üerccbtigkeit. DI«
N»liir orkcDUt ilife riguue Unt'jlIkyiuuiHiilioll iiixl VurgSti glich ll«il. Die* föhrl »ur
Ri^irocbiuug dra Eivigco, itfiri lliiiigpt iiitcli ChriMo; ilas Licht (Im Ooiatv« «rsiirki
ila.t Lichl dfit Nktur, dsnui folgt die «wigo Ruho der Sciigkoll Im ßuiulie Outle«.
Die füirl weiaen Jungfrtaao liaben di* Stund« jliros Rndot bod&cbl uud und fSr
ihre Ssllgkoit bei tiiUu hfotgt (awoMn; auf dorn Todtonliolt Ist nicht mehr Zelt,
iea Tochton Wog; DiniuKhiagen oder ein aeu«:! Wetun an »ich lu tichmon.
Sicut enini homo peregre prolid.->ceuH Vocauit neruCK«
Kuott. [Mattb. 2n,14ir] .... Darumb ye mehr aich einer schicltbt .
yn die guad GottCK . Ja mehr gnad der Fiirsicfaligkeit ym Gott
vvrleyliet . deßhalben m worden die ewig vil haben . dann »yc
gewynDeo vil . vnnd die ntchtz haben . das i»t . von gewiii .
Denselben nembl man Ir hauptgut binwi'^Vh . vnd gibt;« denen
die mehr haben . yn der giiadt güttos ,1. AII.-*() ilnnn »ürffl taun
den kneolit der nichts gewynnt . Ino die eusoerate Finslenius .
zum Sathan . da nichu ist dann waynen vnnd xylteru . Dann
ein yodlichor . mag sioh vor dieser FinsternuH erwohron . mit
dicaem haiiptgutt der gnadeo gottOK . Dammb ein ycgiicher
BulGHhen hab . aul! sieli salbitt . ic. Gott soy vnns allen gnedig .
Amen.
Dien ist keinem der bekannten Maithouakommentare «ntnommen (vgl.
(No. SO) UD*' *"*''' **'"** nirywids handsHiririlich überliefert, vgl. Nc 97.
_ Das niicb*t« Watt ist unbeKuiihnel und iinbeschriebon. Bl. 424 a ein
Doaw Titelblatt:
J
Die bcldeo gnnta Lcldeiwr tbiwl. 8ainni«)h]iD'l»chr!l)*Bi
S83
Librj
.1. D« Justitift.
.2. De Pviiotontiae.
.3. De Imaginibax . Idolatrie.
,4. De Surxum corda.
Tlu'ophiatiluH painreliiu» ab Flohenheim.
Bl. 426a— 430s Liber . De Justitia.
6o dor grundt der gorocbtigkheit betracbt . vnD<l gchallton »oll
worden . Soll ein yc^fcliclior wi^wteti . d&s deraelbig ytiDwandUi:;
soll gcBucbt Würden . vuud uit außwondtjg .|. Üanu alle gerocti>
tigkdit der mcuschon . solleo ynowendtig sein . vnad nit auß-
wcndlig .'. AI]»o . wHbhcr die gorechtigkeit brycht . der bryuht
Hie ynnwendtig [^-'^''j ^"^ 'r ^^ Immaginibus
Idolstriae hernach hSron worden verflucht
»cindt yr Ir gt^aatx erfalunen . dann alle geflatx für sich sclbat .
glouboD yn da» gcuau . das nl yn deu toufel . vnnd hayBt
•wer gosatx . Jostitiatn . vnnd so yr Justitia seyt . wo tnüc-IQt«
Christus sein . Aus mit oach bundlen . Ir vtrlluchte f^osalr. er-
faliroeu . Geliet yu das Euanggüum . vuud oit yu owcni buch-
aUboii . Ir tüiilTel mml tetilTlin.
^'\Vi^I Uli» tiandHChriniich iu No. 110 Bl. 33fr. begegnen und lindet sich
gedruckt II>1^ in der «Philosopliia mysticu" Theil I No. 30C S. 13— 3J
'ziemlich in den Lvitarton mit unHcror llandsnhrirt tibereiuittimmcnd. Die
Abweichungen Kind ineUl auf andere NoHUiigeu undeutlicher SchriftKÜgö
zuriickzufilhron; auch kloine Aenderungun iiu t^utzbau finden sich bio
uud da.
Bl. 430a — 434 b Liber . De poenitendji . Inoipit Theophraitus.
OliD die BueO . oder Bußrerlligkheit . khombt klicin;« ^idm liim-
met .1: Allein cb »ey dann . daa ein uieuHch ynn die Iluoß
gehet . Da» ist penttuniia . Sonnst iat er nit auff dem weg der
seeligkheyt . . Wann durch nicbton wirdt dorn menschen die
söndt genombon . er leyde dann paonitontiura .1: Pcmtonlia ist
dio . Die den menschen yn die guad gottnt bringt . du er wirUt
ein kindt gelt«)i wÜUou wir dasselbig
melden . ym Buch . der weg der rheinigkheit, vnd ym
andofn . ton den goHibdtnarßen .[: doßgleyehon yn allen
ftDßlogangen no yber die worl gotte» . vnd der pro-
pbflt«n gemacht werden . Damit wir liye b«ichlieOeu dieses
Libel . Das wir gemaeht haben . zu dieiut denen . so die snndt
vergeben . nach der zahl . deren die «Gndt nil ist . damit da.i
nie erkhennen yr blindheyt . da.i »je die Koindt . <Uo dm volckh
384
IV. Thaologwcb««.
yii dl« yrrung rüereo . vnnd aulT den wog dvr vcrdambous .
Wie wir [>ö lD(lulgentijs melden werden . vnni) liie alliio
dainit besdilullWi liabou.
Eine 8f:hrili „Der Wo^ li^^^ Ui-iiiigkoit" int mir obiMi»owciiig Ix^gcgn«!
wie eine beaoiidero Kchrift übor den AtilulJ. MimcLtclirifÜicli i»t iiott „De
peniteutiia" in iwfi WolTenbOttelei- Handärtirilliüi <^rliattcii (No. 98
Bl. 41 und Nu. 110 Itl. 2U); gedruckt tiiidet om sich mit ganz geringen
Abweichungen obonralls in der „Pbiloisophiu mystica" S. 5 — 13 (Theil I
No. 306).
Bl. 434b— 439n Liber . De immagitiibus Idolatriae.
D<;mnai;li vnd di ullt Tcstamciil ynntn holt . vnnd yn dum
NiMien doi'iflcyuhcn . iIok die Ittldur int Küllcn :tuf,'ubo( Icl worden .1.
8ondt-r tillciin Gotl .[■ Nun bugoijnut vndtor denen Im ueiten
litutamcnl, eine giollk' yrruug . , A\hf> . i\ii* sye ninyneii . ca
üeyii dio liültKinv btidi'r . wellcbn nirwahr nitt itit . I>ann endt-
licli . Auir daH bDllxwitrckh . yn der gestallt . holt me l^ott nit
so Hcliwcr lifkbumberl . dann khoin menscb ist ■ das yin ein
boltx für ein Gott oracbalTo .1. vonil ob es docli beacbicbt .|.
8o muH daitHclbigv inensdi i'in Nhit »ein ....
Oott iiiiiiutl alivr hdu Ar^jumeiil vuti den Narren, innikm von dm Varetln*
(lij[cii. M&u «oll iw» ni^^til mr llilduni iivinu, soiiiivru im Ik<rivn: Itüiler hahnti
wnhl ihm llcileutuug |i«liabt im alti'u Ti-nlamcnle und ihre VcrFühniDg, im nrunn
Tulament aber sind uidere Abj;>'tler gemuiiit, die uns citu Ünth tiTfilliron, niclit
dio hrilxcmcii, ilio nur den [.«ib vurfiiliruii aiui l'uvorttaiid (,dM De UiracuM*
uBiictorum i-rtlililt wlid*): ila« int uuri^auljurei. Iiit-auluiiu, kviu« Atigüttartj, iion<l«ni
dio AI)(;iitIor vun Kl^iüvli uiitl Itlul, die guxi«ret wie Bilder t-iulierKi-'h«!!, Paptl,
liinvtiörc, Müai^lie uii<l itiiM ({IviclK.-n iii HelMsmem Oinat, die ^luiIh. die un* d(e
Urt-h vurFiilircii, die ntt'li au <lotU-h Slall NPIf.L-ii, «ulleii binden und ledigvn u. x. «.
Warum werft ilir ilie liifliuruuu Uildi'r aus der Kiri^lie, aie achadnn ult^liu. Komi|;c
den Tempel deineti llomeus mid wirf lierau» die böseu Kilder, dio du dariunen hiut,
Biu|)niui, udulierium. Todtni'lilag. Itctnif; etc. und die lebendigen Bilder, die kuf
dcui Siutil MiDii)- »luru und «ich rmnull nnmaitEen. Tbiie nln jegliclier ilie Kilder
auH svi[i<>m Tenip«!, die ihm den Weg tu ChrJKto iielimcn oder hindern, «•> »ei im
Ornat ud«r im Ueaichen.
Vlir niuchl cucb ein RiMcbolT yn dem geyst .|. vnd sagl eworm
Nscbpsrn niuhtK daiinn . Hie wurden da» wo) schon . wann .tio
koniben werden . da «in yeglicher yn iicinor glorj Kleliun wirdt .
All.-«) .sollt yr die bilder erklx'nnen . So yr ilocli wült dio toinpell
rbeinii^en . LaeneU den ynnwendif;en sein . vnnd nil den auß-
wcndtigeii .;. Wz außwi-ndtig: dansolbig lallicl ein Comincino-
ration «ein . vnud ein muudilia .1. All» ein Buch der Hyste-
rien . vnnd nil der Seeligkboit . So yr aber werdut ew«rn
tempel sauber machen vnnd liallten .1: »o bederfTt yr kbeinoA
Di« Ixiilen gntaea L«Idontt tbool. Sammelhaaiitichriftcu.
asa
bildtsdiDytxera . noch Stainhaticra . Ihr wcrdete solbot soia .
vnni) euch wlhs »choylxon . ws yr bederfft .t. «und dor go-
weychtdn RUchotT die da bloyben . Ruch yniiwcndlig b«rayt«n .|.
vnnd nur Inißcii «in AbgÖttoriticbo liildtuUH nein . d/. Gott vo)^
bottea hatl :[. Fini«.
DiflM Abh&DdluD|t wird uns noch inohrrAch haiidttclirirtlich begegnen,
vgl. No. % Bl. 17511".: No. 9rt Bl. 5lff.; No. 110 111. MB', und Eio-
loiluiig S. 37.
Itl. -tHOb — 44Sa Liber . De Surgnm corda,
Wiowol wir meiischt^tn auir oiiltü» . Auli der ordk'u Mi^iiidt .
Aber diowoyl vnoti die handt gemacht halt . die hiinmol vnd
erdten vnnd alli«« büscIinHon hat . der ewig Gott . So sollen wir
vnuH doch ohii das zu yni vcrsuhoii . das er auch der ist . der
vnns alles da» gibt . Das wir von ym bogeren . Dann zu seinen
Viodero hatt er vnn.t gemacht . vnd ku erben aulf erdten ....
Darnmli sollen wir inenBcbi;n alle . die da
wiilleii zum sodigon leben . dahin gerülBt sein . du wir iiichtx
auü vnns wudcr liandlcn noch wandlen, dann da stehet vnns
dz ewig aiilT . vnnd die ewig p«yn . Derhalben So tliue ein
yedlicher seine aiigen autT . hyc aiilT erdten . Das er hie auf
erdten Reelig werde . Dann wz hie nit den anfanng nembt ,
dasaelbig ist ver^anmbt . vnnd dem ewigen todt yberantwort :[:
Finis.
Dies igt uns Uandschrirtlich schon oheu im Görlitier Codex (No. 8.t)
S. 394ff. begegnet und wird weiter noch in No, Ul Bl. 18; No. 95 Hl. 144;
No. 107 Bl. 115; No. 114 Bl. IUI angetroffen worden. Unsere llnnd-
Kchrifl gibt den weilläuligereo (ursprünglichen) Text, wie er in No. 3l2
ond 313 dee I. Theil(» gedruckt i»t. Abwoichungen de« Drucket! von
anserem Texte finden sich im Einxelnon rocht häuHg, Vorbe«uiemngeD
und VerHchlcchternngen, aber alle nicht von Bedeutung.
Em folgt ein Titelblatt:
Bl. 449a Liber
.1. Do Venerandis sanctia.
.2. De sanctornm Autot-itato etlilaspbattinis.
.3. D« purgatorio Sermo
Tbeophratitus piracols: ab Ilobcnhoim . ic.
Bl. 450a — iüSb De Tentnudi* Saaotifl.
Wir wissen vonser herkombeo . durch Gott den Vattor . den
aebSpffer aller dinng . vnnd dz wir die odtesto creatur »oindt .
beschafTcn tu dem roych gottes. Aber i;leychwol luhwacli . vnnd
a]|«r ge|)r«dilichkeyl vudterworfTon worden . durch den fall
KHIUl 4 KiklkMi a. Pui»M»)i>n »<liiin«a. IL
«
25
IT. Thtolo^UcbM.
A<Um . yn a\h snngflt vond not . Aber dieweyl irir die liebst
croalsr Moiadt . So liatt or vnns durch HoiDen Sod widi>r xii
doiii roycli frotUts braulit . In (Uc neu gojtuA . vnad yo ein nn-
i}<?rii Uinlium gowtct . ic. lIJ(!riiulT i«t von nSton vnniiere
danckbbarklioyt . IC- vnd ist tuwirßen . wie wir den .'<ch(ipiTer
der All.uätter . vnnd den schöpITer der noueo creatur ehrn sollea .
Luben . preyaon . vnnd erhöchen . Nun den ersten scböplTer
belangent . So vnniter einer auß einem utain oder laymen VOndt
einen inenuHcIien machen . wie gern wölt ^r haben . da» jn
der«)c)lj yn clirvn hielt . Ime volgul vnnd dunckhbar wer . K
l'uterwciKutis ilurcli ila* Liclil der N«tur und dm ewigi^ Liclit 'tei Himunii«,
drti Wil. Ooiil. Erkoßnlnii» Ooltc» in ilor l'r«icinij[keil, Wissen von Uottcs Lehre
und Willen, lilaiibon ku di«aellie und liuMniigung in <lvr I.ioliu. Nur in Gott unseru
Trost und OolTuung sotten, in toMt Nicmanilvn. liult liobi »uiue Heiligen, darum
■ollen wir kie nudi lieben unil die Uciligeo uuf Krduu «iu utisoru NSubalen, alier
weiter uiclil» bei ihnen »uehcn. La« d«u Mensclii'n faliren luid geb in J«iü
Käuiinerltfin und lede Iieiinliel: mit Goll. Wir sollen duu Salibalb und uu^era Kllvni
«hren und alte di« uns (iules getliau haben.
[Bl. AbSh] Darumb wir billich Oott nyinmer gnugaam ehren khännen,
vnnd Gott will hinfüran von vnns vuaeracht sein . Er will das
wir yhn yn vnnfiern herizen haben jn ewigkheit . Gott der
vuriH enK'hufTun hat . Gott der vnnn crlößt , vnnd Gott der vons
orieücht halt . vnnd yn summa In lieben . nach vermügon der
vier atiickh . khrefrt . gemuel . hertzen . vond aeol . vnnd doo
Höchsten allü vnna Holbst.
AuLÜeguug dftß 149. Psalms.
.1. Kin uewcK gcoanug dtsni Herren yn den kindeni der Kyrclien.
.2. Dil» lob Ke^M Israel . Inn dem sich die Kinder Syon freuen.
.'i. I'Ob delJ Namens (iottes mit thrumen.
.4. Die rhae der heylligen . Item das .ichwerdt der heylligen .
wider yre widerwertigen.
.5. Tom tretriichen gewalt der haylligon . »o trelTlich zu-
mcrckhen ■
. . [Vcnwoisa auagelnet]
[BI. 4&Sa Außloguiig . doTs . l&O , piialm.
.1. Yn den orHten xwoyen vcrßuii begreyfTl er dz ewige . die
»tadt Gottes . darynn er xuloben vnnd xusuclion ht
.2. iun dem andern verU . womit wir yu loben eollen . ynn den
Irrdiscbeo dinngon . d,i. yn sergongklichen.
.3. Im liescbluß . gibt er den ganntzen PaaJmen «u verstehen
. Wrd auch lotHWolBC ausgelegt. Wiu wir Goll im Geisl und Hurxeii pr«i>eu
Mllea lind ihn aueb In aeiiion Dtillgvn lobou sollen u. *. w. (bor Qebt soll Or-
gtnitt »ein.)
4
(beldOD gtOHsen Leidener Ui«ol. Samiaelliiindschtiftcu.
38T
[B).456b] Do Ssnctis.
Ell ist «iD soUicbß mäintiDg . dz ein yogclichor munscli . oitl
sondere nntur xu ym Iist . yin Icyb . AlUo vin bcHoiidßrcn
geyst . Aucti hatt eiiior ym lititteii zu oirKüii dinng inolir deoii
2U dem andern . AUm einer lietjer pfeytt'et . AlUo dergleyclien
einer bat ein Jieb zu dem Mandtworckh . i]er ander xn doiQ .
äUbo ist aui'li khein mcn&cli er hogert doch etwas wyixigen! .
rürlrfll'oiili>:lierö zuwillJcn . Es sey LandtwyU . rhatwytz . kunnt . ic.
AiilT wcIlicIiUH nun sein gcy-^t zuyget . yu dum koII er für-
fabrtu .]. 80 wirt er d(w gowobret . dann durselbigc goyNt
Kaygot . vnd rayttct yn darnulT . Ist ein nnzftygung . wellioho
weg er gobn »oW . vnnd kheinen andern . denn der geyat aeindl
manichertay .].
AuTf dx volget hernach das Betten.
Das wirdt baichirmbt vor dorn teuil'el , Oder wellichor ein liebo
hat XU Ü: liOrentr. . mehr alU zu den andern b&ylligcn . Soll
willlco da.« or deiiflelblgen nieli gleych hoII halten . yu donsel-
big«n »tacklien . deßglaychvii wollichun lli-bt dz imtei* noolcr
xubctton . Süll wilßeu dus ym (iutt vlT dasselbige «tws wirdt
Kurflegcii . dx durch andor gtrliutl litt bcschedi . DeQgleycheii
welliclier liebet vn^er fruu . der soll willlen . da» yii sein gey^t
daliin weylit. Auß vritauhon . dat^cin hiiltTyn yr ligen wirdt
tKe Uciligcii H«nleu ulclil augcrulcn, <lui lio beircu. lunUaru si« oTmahuCB
OBS ni bet«ii, und d» Beieu, bürt Cliri.itus. \a (it'Mvii Kc>ll»rii Imuii uut Guit unt
fa«ir«o, aber In ttr'ihen des Leibes, die <]i>r Teiifttl im« anihul, können die lloillgm
UDii helfi'ti, die di'r Teiifvl ubeiiHO nii^ofucbtan liat; doiiii lliuuu i»t diese Gewalt
len Gott gvg«b«u, do^ü aie d«ca Teurttl wtdorslaha küaaeu; Oolt likl sU aa *niu«
Stelle eeaolit. •
[111.458a] Der Haylligen fsyer . Wir aollon rcyron alte llayl-
ligon . diLs wir lehroen kböonen .]. wz ein hcilligcr »ey . womit
er gehn hiinmel khumbt . vnd wie er sich gohallen hat . diu
wir VDDH auch alUu hallten . . : . dax vous die hcylligeu Gxem-
pel twindt *
E* *iiid aur Krinnenui^ifoicta, domic du* Reiiiiicl nicht verloron gobei'dae*
ein »aeriflcium dtimus Eemachl hat. isl Kcliorci. Wenn einer !n die Kirebe
bt, ■m (ich tu liokchtcn, ro isl o« gut, sonM nkhl.
... E« ist allea nicht?, . daii einer geho kyrchcn gehet . lliut
• disDocht wx er will . wann es nit der inainuiig gehet . von
MHiwn sfiiiden nbsustehn . &o ist» allos vinbeonnat . Ndd hür
aoir , Sonnst all« Torgebcua.
Tw der ersle Alx'ichnitt diasos Traklaleti bi.« zu dem l'.-«almenkommentar
acwli weiter liand^chrirtlich erhallen und twnr in der nämlichen
20'
IV. TfapologiKfaN.
goltünton Gestalt im lUrperedorror über. No. % Bl. 1^—137 und in
*e^i>nülch nuKführlichor GoAalt im ('oilox I'alnlinii!) >t7f> (No. 90)
Bl. las — 10'.). Allen WeiUiro \»l mir sonst nirgonds begt^eU Der
Kommentar zu I'^atm MU und 150 i»t ilurcbaus abweicheiid von dem
in dem RTOSseo Psalmenkommentar erliaUcoen, in No. 93 und No. 'Xi
Bl, 271. Vgl. EinloitunK S. 11 und 3S No. (2A).
DI. 458b— 463 b De Sasctorom authorithate et bliuphvmijt.
DIo haylligen So wir ym misvn UaWu . .Seinrli mit mehr ^nd'
grüsiOTa crülTteii begnbot . Alltt aimdore meiiüclien . vndhliombt
nit auß vnn.scnn glauben yn aie . Sonder auß yrer gewatt .
die Hie was allü yrem necliBteu Hchuldi); sein . A. i. AuU cradl
deoaelbigon gobota . Daruinb .icindt zwon puuctßn hie zumcrckhen
Danimb ym beschluß zuri-den . Schäude iiye-
roandta der haylligen thuo vnnd lafßou . so sie verbracht . vnod
auch vorlaß dich iiiomundt daraulT . auch nach zu alfen . Sonndor
ein yedlichur wundel ym wuj; deß Iiüiren . so wirdt ym der
Iloyllig goyiit gesandt . d(?r lehrnct yn wie er wandlen »oll .
■ vniii] wie yn Clntt haben will . yn waa ro^el . orden . hcymb-
lich oder olfenlicti . IC. darein wirdt ein yedor gefücrt . yn seinem
theyl . wie Petrus vnnd P&ulua yn yrem theyl . In deren Ampt
kbsiher nymer mehr kbombeu khan vnnd mag.
JHMelbe Abhandlung findet Kich gedruckt bei Iluxer ßd. IX S. 208— '225.
,suß Thoophrssti eigner ll&ndiichriff't''. Unser'» Text ist wesentlich
BUsITihrlichor, wir hätten also hier in Leiden, wie im Itarpcrsdorfer Mscr.
No. 05 l!l. 134, nur oiueQ Ausxug aus der .Schrift, wie es ilonu in
Breslaa auch „Ex Libro . ." heint. Den ureprlinglichen Text bietet
auch der Codex Palatinos 476 (Ho. 90) Bl 177—188. Vgl. Einleitung
S. 11 und S, 39 No. (39).
Bl. 464a— 466a Sermo . De porgatOTio.
Wir muesscn nach vnscrm todt . yn ein Fegen . deß mag »ich
kboliier erwöhren . vnud mUelUen da ho lanng fegen . byß
wir gerheiniget werdei . werden wir tiun nit gerhoiniget . so
. bleiben wir ewigclich . werden wir aber gerheiniget . so werden
wir erlößt Ettlich werden erhört . vnod erlöQt
durch cliristum . auß oninstlichor pitt der meusclion . anIT ein
Zeyt . nicht cyllondcs . Ettlich eyllendts nach ynnhalt der fQr-
pitt . Dann hheine pitt wirdt ohnerhört bicyben . vniii] kheino
pitt . nach dem vnnd ea vnnß mensclien auß dem Iicrtzen
gehet . Eh sey vil oder wenig ■ .Sye werden alle erhört . ic.
Dies ist 1618 im Libullud Thco^opbiae gedruckt (Theil I No. 307) S. 30
— S4. Der Druck weicht von unserem ülteren Toxtc nur wenig ab;
Di« beiden grossan Leidoiier theol, SamineltiaudMhrlftcu.
389
atnal hat er cini)^ ZoUen «ingoscliobcu. Vgl. auch No. 94 S. 230IT.
und No.-V5 1)1. l'iOir. so wie die lat. Uoarbüitung No. 123 DI. S0~83
I uml Einloitung S. 3ü No. (42).
Bl. 467a ein Titellilatt:
AnUle^ng yber die Zehen gebott Ootte«,
Durch . Den Edlen vnnd Hochgelehrten Herrep . D:
Philip: Theoph: von Hohenheyin . ic. beichryben ic.
Hl. 4ÜS«— 514 b Aar Text .1o» \Uchcs:
Vorredt, yb«r die .10. gobott flottOH . Wiewoll Gott auf
gegen werliges gorodt . vnd gebottcn bat . so vor nugon gelvgcii .
AufT d&s da^elbig vormitten würde .|. vnnd diese goboll lUr
gogenvrerttiges nit alloin anzunombon . Sonder auch lur zukhiliiff-
tigea . diowej'l vtins Christus dulitti voysot . dos wir die goboU
80II0D halten . DaraiilT nur 'ml viiuB zubotrachläo . AuG waa
vnwclicn dio^elbigeu »icindt gegeben worden . Nit allein den
ylieiiigcn mi diin.'n'lbigen zoytcn gegonwerttig . Souder . dioweyl
sie ewig gclialtteii .-iollen worden . seindt sie derowcgen den xu-
khünlTtigen bcuolhen . darzu auch den diri^ton .|: vnnd aller
meoigclich . die da wollen ynn das reych gotto» .[. Nun itcindt
Bie dormnesen gesetzt . Kobon vnnd gcbotten . dns sie durch
cbrii^tum . so beatendtig . vond crälTtig erlundten . vnnd so
gründlich angetaygt seindt . das sie durch den sod gottes be-
crätTtiget.
Wir Chritteo inil«nan illa 10 Ooboip auf uauvro Uniinrcbln nu«1ogeii, ntclil »iil
' dl* lUr Judon, dis x. B. von der Trinllit oichlB wiusIdd- Wir müstcii alles prüfen
an ChrUti I.rltro. Die Gebote entrrcken sieb auf aIIm, «ns vider Ootteti Gebot
gvhaodclt «i(<l und diu i»t lieate viel mtlir al* bei Itraol.
[46'Jb] .... Also vcmtabeo wir alle dinog nit christoiilicli . Son-
dern aulT vosor oigcnnütsigü ahrt . ic.
Außlogung defit ersten Oebotts, Du aolt glauben an
einen Gott . Glauben wi einen Gott . diu i»t Chriatlidi glauben .
In die droy perxou . Gott vatter . Gott son . vnnd Gott hayl-
ligoii gvy»t . doch iiitt drey . Sonder yn einon , Ion allweg .
wie daa «ymholum Allianaaij yanhellt
Jed<« eJDxelae Gebot «ird «ingebeiid HU)>gii|t>gt noch dem Eiaogellum ti&il ein
[rBpi)egu»* angerögi.
Epilogua . DaraufT . So wir nun wollen die gobott crkhonueu .
So mutceen wir aye durch Christum crkhennen . Der vnna dic-
wlbigen ym cunnuelio Ichrl . vnnd nit durch 4'nri<i m>IIm1 .
Dann wie wolt ein chriitt vonttoheu . Du «olt glauben au doen
gott . . .
Cbri«tiu htl die Gebote cnt recht erkUrt.
890
TT. Theolojiscbe».
Darum die 'Juden yun Israel . hibon die getiott voa goU dorn
Vattfir emprantii^en . AulT yr wcyß vumi Lobea . Auch wolil
vnniJ recht veretsnodtea . wir clirUtou aW-r iiombeD ifie nil yn
soUcher aaßlogtuiK aha . Sonder yo uuUleguug ili>B 8om .
darumbcn soindt wir yn erfüllt«!]! gcflotx . vnnd nit ya dem
scblaETflDdtua go^atz . Dann wns wussten die yn Israel von dem
Sou • ww wuitsten syo vom schweron, was wussteo sie vom
Ustortag . der orlüLfung von dem teufel . waa vuattleo sie das
die iteeligkeit licrhuert . Hnrumbon t<a§son sie yn der flnütemus .
das der SoD nit geboren war . vnd niclitz voratenndtigs betten .
AlUo ist bey vnnn Christen nicht)! zuhollTen auß yrom gwetz .
Aul.i!oi;un){ ybor die Zehen tiebalt . wie «\o «» gßhallten haben .
Soudorn wie vas- christus ditwelbigou Ivhrct . AIW »ollen wir
sie balltcD . vDiid rnn» nil yn der Jiidi:4cheii Ordnung od«r
gebrauch geben . Dann wo haben die Juden ein auffrechteu
cheostaitndt gefiieret? Nye , Sondor allezeit Ilurerey . yppig-
keit !C- getrjben . vnnd #chaidtbrief Reben . i(. Yber das , So
yn gohotten ist worden . vnd vormoindton es wer khcin ehce-
bruch . ybor die rocht eheefrau . haben noch vihi mehr ehee-
frauen gonomben . vnd dcrgleychun . wellches allen bey vons
christou gar nit xuiu äoU . .Sondern ^in esenipcl xum guten
nomben .'. noeli Kuhaltou . Dann »ic salUen yn der linüternus.
nit yiu Liocht . da vnns hcrgegen das Hecht . das allein chriätU8
ist . vnd dio Apovtell . die er auch liechler gehaylBen hat .
leQchlot . vnnd weder Fsrael noch Galliloam . oder Jndeam .
fdrgehalten hat . Allein sich selber . vnd seine Apostell . In .
demselbtgen liocht sollen- wir waodien . vnnd »onnHt yn liheinem
andern . Nicht yn vnücrer auSlegung . oder vcrstaundt. Finis.
Dieser au«rijbrliche KommiMitar der zehn Gebote Ul uns auch in No. 103
und No. 10^ S. 59 — 137 erhalten, einen andern haben wir, In No. 86
und 87 schon kennen gelernt. Vgl. auch dio „[.amcutatioaes' in No. 90
Bl. 12!>b-I3Ib.
Es folgt ein neues Titelblatt:
Bl. blbn Explicatio . In Danielem prophetam . Lib: 4tiu .
Durch D. Thoophrait: FaraceU: ab HobvDheim.
Bl. 51G«— 544 b der Text der Explicatio.
Vorrcdl . hi Danielvm ?rophetam.
Nachdem vnnd yr gehurt habt . yn andariL büchern . von dea
falschen Chmten . vnnd falschen prophsten . wellichs ätaa der
namen ist . vuti chi-iiilo eingesetzt . allen denen . die wider
chriätuni seint . Solloal yr euch nit verwundern . yn dorn
DI« beidon g^rotsen Leidener theol. Saniinelhandiolirirteii.
301
du no nit gnugsam miiftcii beschryben werden . mit allen ynto
«sehen . WC8IM1 . wandlaug . rogel . gebohrdon . vnnd dor-
glej'dioii . iiit mi3glich zu orzolen Ällao auch dor vcr-
!<tamll y« laiinger yo tnclir yiii wort ohriatj . vDnd dorsclbigon
AntecEiristou buborcy »lich selbst . yo Icnogor ye mehr oITen-
baron wirdt.
Caput priiiium . /um emlea aolt yv tDervVUcn von Anfanng
VDnd einganog DaDtetla Caput Duodcoimum
Woittor Setzt Daniel dz gesycht , das da wcrdu «b-
g«thun dz täglicho oplTcr . d. i. die opfTor der haylligon zu Uott .
Allein dz kheiner mehr liayllig wirdt sein .|. Alsdann so wirdt
derselbe seinen Gott an der II: 11: statt Hytzcn . d. i. lauttor
Antccbri^t . mit Meinem ganulton regiment . worden sein ein
Zahltag ■ wie ym lextt stehet . wz die tag dcß herron aeindt .
Sein vnns verborgen . wol dem der die Zoyl orraychonmag *,
d. i. wol dem . der da verharret yo Christo Jhonu byli üum
«ndt . K.
Nun aber da gehört nicbtt mehr daxu . So dx endt liombt .
dz die h: gottes . yu die rhuo logen . wie Daniel vermelt . so
lanng byD die zoyt der aulTurstebeung kombt . In dem thayl
dor lebontigon ic. Fluu.
er Kommentar zum Daniel Lat tGI8 in der „Philoinophia myrttcs"
rWI I No. 306, S. 64 — 99) gedruckt. Abgesehen von zahlruichen kleinen
Abwoichungan im Einzelnen, stimmt der Druck vollkommen mit unsoror
Handschrirt, welche vielfach lateinische Sliieko des Tropheteutextes gibt,
difl sieh im Druck nicht (hideti. Andere Handschriften »ehe No. ^i
II!. 111—117, No. 102 m. 1811—215 (ohne die Vorrede); No. IIM Bl.flS
— löT; No. 105 BI. 76; No. 106 Bl. lOIb— Uö; No. 108 S. 159-220.
EigCDthiimlich ist der TitelEUsatx .Liber quartus", den der Druck
nicht bat, der sich aber iu den meisten Handschriften ebenso findet.
Im Osseger V'^rzoii-hoiss lieistit os „Auslegung fibor doii I'ropheteo Daniel
12 Kapitel 12 Begon", vgl. Einleitung ti. 36.
89. Leiden, Univ.-Bibl., Codex Vossiamis Chyniiciis in Folio
No. 2&. Ul-i Bll., doch nur bin sam Bl. 566 boschriolxin,
alles von derselben Hand wie Codex 24 (No, 88) sehr snabcr
und leserlich. Auf der Innenseite des vorderen Ein banddock oIh
das grosse Ex Ubri» de» Peter Vok ürsinu« von RosenUerg (ltK)9)t
Auf dem ersten nicht f;cz.HhlUio lllnlte dor Titel:
AnUlegimg yber den Eaiuigeliiten Sand Matheum . Durch .
392
IV. Tboo
Den Edlen . rnnd Hoohfetehneii Philoiophui AnreolnB Phi-
Uppu) Theophraatiu . g«oant Paneel^ . von HohenlieiiD.
Itl. 1a — 117a AuLtle^uD); ybor dz EuBn^oHum Saauct . M&-
thej , Durch Ü. itbilipp: Thooplirastum vou llohCDlioym.
Liher KeiicntlioniB . Das ut guiior&tio . dtti vßo oinetn eon-
dorn stamb khombt . All» gcDi^ralio Ail^ . du« i.->l stvin vDnd
sc'ianT audern gfwclili^cht .{. Oder gotiornttci JuliJ . da werden die
Kaysor ynnen vcretaiidlon .[. Oder goneratio Appolünis . Ua
wcnlen die Arztet veretAndlen . Oder ifEeoeratio Molchisedecb .
daryon word<>u die priealor verstanudU'n . ic. dae ut somi .
Nitt allemabl oacli dorn blutt . Sontlor auch oach dorn wosono.
Jhcsu riiriMtj . Darümb da« Abrftfaani versprachen int worden .
dwi auU i^eiuem staitißti . der Sun OotloH goportui mU werdeo .
Auü der vrsacb . nynibt «ich da ein besonndero generatio .|.
* goachaydon von der genoratio ad( . Alls da ea^ dor tcxt .
Das ist die gopurt Jhiwu Christj . dor auli dem Limbo Abrali? .
vuud nil Adu go[)orcu Ul,
Abraham aiilom ic . Wi« Adam gcbnr vom ontten Limb .
Cayu vnud Abel . Sech . ic. vnnd alho yc einer byß xum
andern . AJIso auch Abraham gebar auß Heinom Limbo den
Isaac . vnnd [»aac . Jacob .[.
GcDuit !C . Gott hat nit mehr denn ein yode creatur xweyfooh
gemacht . dz ist . selbander ' vond aber denselhigea die cralTt
gobc» . tfich zu itiohrn . vnnd wie allitci eiu yode Creatur sich
solb« mehr . du Ut . vnnd hayUt geboren . nit allein vom menschen
allao Kuueratebn . sonder auch von allen Creaturen . ondtpfindl-
lichon vnnd vnendtprondtlichcn . ic.
Gcnuit JoMeph . IC- Allso int vonn dem Limbo abraho der
lelxat doU Linj goporen .]. mit uamen JoKoph . vnnd dIIho dieser
LimbuH yn ym geendt .{:
Maria . Maria ut auß dem Limbo goporen . vnnd von yrent-
wc^n ixt Abraham goporen . yn ein Limbum . goschayilen von
dem blatt ad$ vnnd eua . Üarumb aie ohn alle erbsiindt ge-
poren .|- entpfanngen . vnnd gewandlet . Deren Gemahl ist go-
vesBU JoMopli . Ir gofreündtor .|.
De qua natus est Jesus . Darum!» . da» »io gewesen iat .
aoD andern Linien . nit ade . Auß der vrriachcn . ist auß Ihr
goporen Jhesu» . der uitl nach Mrmnlicbom willen gepoivu ist .
Sondor auß Gott
El ecco ego uobiscum . ic. Vnnd So wir allso wandlen yn
seiivm Flamen . vuud yhn Bolnom gobott vnnd leer . so ist er
Dlo bei(l«D iTDuen LeMeoor ibcol. Semmel hau tlicliiitton.
S9»
bef vma . byO zu ondt der vcllt . So or nun bey vona ut .
wer i«t wider vnoB . 80 wir aber oit nach soinem wUleo sotndt .
So ist er uit bey vnnß . Wer ist dana nitt widor vnos . Da «r
nilt isl . da \H kbcin fridl . du or iot . du iHt fridt - Vuiid dax
wehrot bil! yu vcrzulirung der wvll . diu ist . der niiMtMclicn .
vnnd aller crcaturoD . yn liitomol rnnd Erdtcn . vnnil der him-
mct . viid der unitca . ic. Finiit.
lin fortlniifiMider, meist Icuntor Koinmontar xu alten ä8 Kapiteln dw
ÜUH, miiuchs« naturwi.'ütenxi.'lial^lich und medicinktch bnlrachtot and
trkiSrt. Vollstündifc und aosifiglich tindet «ch dieaor Kommoolar öfters
in den HandHchrirten. vgl. No. 91. 94, 9&, Ö9, llfi and U».
Bl. 12iJa— 174b Die ander anlMegro^g ybtr d«& Eiutn^liiten Sanct
KatheuiB.
Da« .3. Capitol.
Vox clamunliK . K. Daa iftt ein «chreyendtc stymb . die nye-
mandt )iäron will . viind für vnnd für rurliollt du vubilljcli .
Aber die obren der anileron iteindt verstopITt xuehüron.
Deaerto . let ein oinödo . ynn der alle wollatit verlasxeD aeindt .
da nichtz ist was einer will d. i. nichtK menDschliclii;.
Parate uiam dominj . Zwen wor eeindt autl' evdlcn ynn dem
die mcnncbvn wandluo . yhn bößcm vnnd yn ({uttom . Zu der
Zeyt waroD die loüt bÖLI, durunib war Johannes baptista ein
beraylor doß guttcn weg« . In dem der Herr «ehn wirdl . Das
waa ein Zayuhon . das vor Christo bboin guttor wog iiye gowoson
ist . vnnd laut die suin ulU» . die einer der da xchroyen will .
vnnd borayten den weg deß Iicrron . AulT da« darynn gewandelt
'mBg werden . So soll er auß der wiioiistc »olireyoD . nilt suQ
der vohllen kuclien . Nitt auß dem voliUen kuftnlen . alls vnn-
wre phariseer thuudt , Auch nit auB dem wolla.-<l .|. Uarumb
•leet das deutlich durch don Euangeliaaten . Auß der w&essten
hat er geschry<«n .|- Darumb So werden da die Prediger go-
sohayden ■ die auß der wücssIod schroyen . vnnd die auß der
küchon Hcbroyea . wiowo] sie schier «in Matterj füeron . doch
icb»ydt et) moh ym goyst.
Chamol . Er hat ein klilitydt . das auß dorn Chamol lia«r ist
gemacht . Irt ein ¥Bitt gewe.sou . von «olohom nilti ist or bc*
klaydt gewoßen . nioh sitten der armen . die gntt« luch nit
zubesalcn haben.
Zoenam . vnndterhalb der Lennden gegürdt . auO einem go-
mainen Lodor . ein rhüeuen Marxu geschnidton . u
.. IIo«pos vram . k. Da saygl vniis Christua an . Da^
9M
IV. Tboologtiicho*.
wir ftuff den tag der barmhorUigklic-it holTca . vaud aboror
winlt vnns nitl mitgcLlicilt .!. (iftiiii vreuch . wir htbto aoch
nyemaDdl« bann li»rUigk hellt mit getliityll . dio nackhten nit
klaydt . die hungcrigon nitt gcspeyLit . ic. ili» iüt «in aDzay-
gung . BufT den liig . Der aber daä gelhoii hat . Dem wirdt
such barm hertxigk bei t mit gotailt . der aber nitt . D«r wirdt
müe^seu gehen . yhn dz ewig Teilr . ohn eniideo :',: Fiow.
Ein neuer Kommentar zu Kapitel 3 — 35 des MstthÜus, der vieHach kürxer
gefasitt ii^l, als der erste, aber keineswoga einen Au»zui> an» demaulben
darstellt, sondern ein völlig undcrc« Work. Die Gcdankeu frcillcb
stimmuü meist übereiu. Kapilöl 4 und 5 »iud lUMammongers^t untor
äer Uoborsclirift „Dum 4. vond 5. Catiitel", es fclilt aber der Kommentar
cum 4. Kapitel gänzlich; am litide de:« Kommentars zum 5. Kapitel ist
noch eine „Wcittero erderang deß h. Oapitels" angefügt, welche mit
Vers '21 beginnt. Auch beim r>. Kapitel ist eine doppelte Lesart gogobcn
als jWoittere erclerung delä ö. C'apilels", die wieder von vorn beginnt.
Eil ist EU untereuchen, ob durch dioüC vingeüchobenen doppelten Leearten
nicht Verwirrung in d«r Knpitoirelgo der MatthüuKkommeutaro ont-
staudoo iat; deun oh werden uns llaudschrirten begegnen, welche Ka-
pltd 1 — € auM diooem xweitcn Kommentare geben, die Tolgendeu aber
tos dor gkioh ta Uttprechenden dritten (Icstalt, und umgekehrt andere,
die Kapitel 1—6 uua der 3. GeHtalt geben und die fulgondcD Kapitel
au» dem xweiteu Kommentar. Vgl. No. 94; No. 95 Bl.äöff.; No. 120.
Bl. 175 iitt unbeschrieben; Itl. 170 ein neues Tilclblali:
Auflegung yber den Enangelisten . S¬ Hatheom . Durch
den Hochgelehrteu Herrn . D: PhlUppum Theophrastom von
Hohentiaim.
Auf Blatt 177 a— 247 der Text:
Außlogung yher dz .J. Cnpitcl Saact Mathuus dol's H:
Euangöliitton . Durch Philippum Theophrftittum ab
Uoheuhoim . ic
Uio meldet der Euangeliat . damit vir aohea . von wahuucn
dirisluK geboren sey . dieweyl vnnd die weyßlkgung ' ganngon
ist . auf den samen Abrabae . das auch chrlslua hierynn . auß
den Samariten verstanndten . vnnd erkändt wird . von der ge-
purt her . der muttor .[: Darynnen ist eins, ds sich nit v«f>
gleycht . vnud das allso die geburt ligt auff JoHepb . dem ver-
mühlten . Maria; So os nun allso «ollt sein gew«sc» . daxumal
wie yetst . So wer christuit nit von Gott; sonder Joseph . DaAn
Maria sein mutler hett nit mügen sein auß der Linien . Dieweyl
die Liuieu llit xusameu geböron . noch erlaubdt sein . DaraulF
1
Die Iieiden grosien Leiileoer ibool. Sainmelbandachriftca.
395
ist der fehl .|. vand ds.i zuwilttcn . Du Maiia auß natürlichon
urneD ist geboren . von Heinein flanien her . nach Dauidt .
vond von Salomon . Joseph . Allao syo bejrde yber die fünlTtcii
Linien . nach der yetnigeii Ordnung . so wir chmtuiu nach
haitOD :|. Nun ist Maria nit auß Vrya geboren . wüI Josepli .
kombt von yrem samcn her . Aber Maria nit;!- Maria Icombt
her vom samen natürlich ; der Mutter nit Vrya gewesen ist;
Alltio soindt zwo 5lüttor . gcwoßon . vnnd ein Vatler . von
welchem diu Kwcy .|. Joseph . vniid Maria geboren seindt .|.
Allso werden hie orxeblt die gesL^hlocbt Joseph . auch Maria .
yo der länieo . Da« sye EU:«ammen iniigon hoyratcn . AuüHerbalb
der vierdton vnd riinlTtOD länien . odur Sypten . wie hye ge-
schehen . Darumb ist Dauidt nein ehoebrechen khoin .lündt
geweßen . dann vreach er iflt oit yn der erb»Qudt gcwoUeii .1.
Nun iat aber bye auch zuewilßen . Das aich der l.iinbus allao
gescbayden hat . yn daä keusch . vnnd vnkeuoch . Alls Dauidt
gebar Salomon den hurer vnd ebeobrechor . vnnd Nathan den
fromben Mann . Von Tromben ist Maria gcporn . von andern
Dit;|. Dauidt war aucli ein chcobroeber . vnnd ein stückfa . das
dem ünjbo Abraliae nicht xustiendt . Der LimbuH aber int gc-
llolUcn TOR der kcüdcliou mutier Dauidt . vnnd nit von Dauidt .
Dann allein seindt vorbehalten worden deß neuen l.imbj . auß
dem Maria geboren ist . vnnd diu* von wegen d<;r erbsündt .
Darynn etlich geweßen seindt . vnnd ettlich nit ■ Nemblich die
nit auß Maria iHt geboren.
Wie eii eich zu bayden seydten gcmaoht hat nach der
Euangcliäten scfareybon . Matheo . vnnd Luca . So int an dorn
ort die gcpurt nit besubricben . Allä allein . <h da mnii »ein
ein vndtorschaydl . von Nathan vnnd Sara her . Der khamb
Buß Joai'bim . Sanct Anna Mann . vnnd kbamb auß Joseph
der Munn Maria . Vnnd doch Beide das ein . von Sara . dut
iat Joäcph . der ander von Nathan . dz ist Maria . K
Vigilate . K. da ist «bor xumerckhen . da« diesem
sein todt ■ hutt sonderlich wehe gethon . Dnnn bitten . sein
bbnbliMhon . Vatter . da^ dieser todt . von ^m ganng . so es
•ein mOge .1. So Int er nur darumb mennsch worden . Das sein
I^eyden mSgcn ynn Im sein . Durch dz Leyden muß der mensch
erlüßt werden .'. darumb iat er ttulF dos [.eyden mcnach worden .
Darmit das schniertzlieh . vnd mit onngHt mü^ orlöDt werden .
[das moDscbticb goscblucht .1. Auß der vmeb . dan die vndannekh-
[baren . seines leydeus . deotu höcher verdambt wenicu .[. vnd
896
IV. Thcologlitchcs.
die duiiiickhttaru ilvliito Uolior ynn dein royoh Gottes behallton.
Finis.
Eh Ut t'iti volloUiudigor Kommontar de« 1. — '2i>. Knpitelü do« MatUüus
unaliliüiigi^ von deu beid«n vorhergchciiiicn, nlioi' in den Godanken doch
jibcroio&timiiioQd. Dio eroton flinf Kapitel (das 6. ist nur oin fraf[ineti-
tnmclior Schluas des Kapitels, der schon mehr zum Folgdiiden posst)
groifon Dur oinigo GodankoQ aus dem ZusammeDliuDK heraus und ur-
klltreii »10 in mohr lusammCDbüo^ndor Gcvttult, »Üminen insofern molir
mit dorn zweiten Tlieil« dos vorhorf;olifindcn Koinmoutarc« von Kapitel 7
(roHp. dem ä. Kommentar tu Kap. G) an in der Form überein, wäbreud
hier der zweite Theil, Kapitel 7—26, (wie dort der Anfang Kap. 3— Ca)
auf den Inliitlt der Kapitel im einselnen mcbr eingebt und ant«r vielen
Slicbiirorteu den Tost erklärt, so daas man anzunehmen gonoi^ ijtt, dio
ZuHammonrüKung des Änrungs von II mit dem Endo von III und iim-
gekchrlt wie »ie 5(tvn vorkommt, sei vielleicht das 1 'reprlingliclio. Auf-
bllood ist OS, dm in unserm 111. Kommentar bis zu Kapitel 16 viele
Textworte, und zwar bei weitem die Mohrzahl hier deutsch gegeben ist,
während der Dtbellext sonst immer lateiniseh angeführt wird; doch be-
gegnet uns derselbe Text auch in andern Ilandsehriflcn mit latoini-
achom Itibeltcxt: überhaupt scheinen dio Abschreiber mit dem Toxtwort
rocht willkürlich veifahroa zu soiu: der oiuu gibt grässore, der andere
kleinere Stellen der Voree,
Es hat ja gewiss viel (iocwuDgOQCS, anzunehmen, dass diene drei
Malthäu.skoiiimontare, welche wir hier als l'aracelsiscb kennen gelernt
haben, von einer Person herstammen sollen, aber ihrem Inhalt nach ist
das recht wohl möglich. Wie intensiv sich der Verfasser dieser Kom-
mentare mit den Evangelien beschäftigt hat, dafür gobou die folgeudon
Scrmonoa zu den Oleicbnisson, xa den Kraiikenheilungen, zu den lloi-
luogOD ItesL-Hseoer u. s. w. einen Beweis. Vgl. Einleitung SS. 11 u. 36.
Bl. 248 ein Titelblatt:
Semones in Similitndlnei Eaangellornm.
111. 2-lila— 293b dfer Text;
Es gieng oinSflemann auUzusäen soincu sameu . Math .13.
Am eniten . So wissent . das der Seeman ist ('bristus . Der
allein da.i,wort säet .1. Zugleycberwoyß . Es ist nur einer der
da gesäet . yn himmol vnnd erdton . yu allen elementeo . was
auß ynen wechßt . alls waytzen . liabern . gorsalcn . bäum .
%'nd alles . das i^l nun Gott der Vatter . Nun aber Gott der
Son ist allein der . Der dz wort der warheyt süot . DaraoA
volgol nun . So nun Gott der emt ist . der allen anfanng gwaet
hat . vaod hat yn fm gethoo . d. i. geaäeu . Allso das der
Die beliUn gtasson L«ld«Eior Ibeol. SammoIhsuilsebriAto.
397
meoBch nein xamen Ut . der von coioor «tat wechßt . vnnd »net
yn . In die wiiettat«, yri iinilcr nckitcr . nsob «oinotn gefalloD .
dl macht er weitter mehr snmen .1. AIIm von oiin zum nuderii .
So Uiiiig byß die gaiinU well vnll ittt . vdqiI »llcit orbiiuon
winlt . doch so ist ea nur der ente samen . den Gott geȟet
fast . wio er yn gosiien • Allso wirdt er wider Resäet . rnnd
wird der letiwt« gleich lU'ni «r^lcn . der von der haodt Gettos
koroben ist .1. AIlso yn nollcher gestallt . Sollcnt yr wilßoD .
das chriRtu.t der erxte Seemnn ist .der da ^ßsüet halt . th wort
deß reych Gottea . Weitter sollen die Apostell oder Jnnngvr .
alle die ückber; dan wort Gottea; dasselbige tragen . an endt
viid örthor . da es mt ist . das ist . Ion frembdte landt . dem
volckh verkündigen . hü luung byß auch die weit voll ist
...... wie mag ein lügen vnnd oin warhuyt yn cim stehn .
ohn lerbrochon .1. dz nit ein nachxdmullx <inraiiLI vulgetc . Wer
khan dem liauß dienen . vnnd waß ytiii du» hauCt goliürt .
vond die gei^iSnde (. wie sye sagen .) ohne hindorung vnnd «rgor-
nus vollenden? Nayn . dieweyl du nitt sj-tzost yii der Niniuiti-
sehen buoU . dann bisitu yn siindton .1. vnnd der heylliggeyst,
ist nitt ynn dir . vond lebst yit liulTart . vnd nitt yu domutt .
Darumb gohesiitu hsym . Dz ist . Inn yhonc wellt . obn vor-
gebung . ;c. Finis.
Sb sind 20 Oleichnisi^c erkljirt: Vom Süemaun; Unkrant im Weizen;
ISonrkom; Sauerteig; SebaCx im Arkcr; Kaurmann. dor ^whöno Porlea
suchte; Neu, das in'.-« Meer geworfen wird; lianavaler, der AltOH uad
Neue» hervortrügt (Matth. 13): Wa» in den Mund eingeht (Mattli. 15);
König, der (techonschaft verlangt (Matth. 18); Arbeiter im Weinberg
I (Matth. 20); Zwei fjühne; Hausvater, der seinen .Sohn sondet (Matth. 21);
Hochzeit dem Sohno (Matth. 22); Kluge und thörichte Jungfrauen
(.Vlalth. 2^); Feigenbaum; Wachet und bclot (Marc. 13); Wir sind un-
nütze Knechte (Lucas 17); Ungerechter Richter; Pharisäer und Zülluer
(Lacu 18). Ein 21. flleiclinitus ist ohne Ueberäcbrift dem 17. (wacbot
und betet) angefügt: Vom blinden Wegweiser, Uüca» 6 Vors 39. Dor
■ Text ist dreimal deutsch gegeben, .tonst immer lateinisch.
So ruhig und harmlos im Ganzen die MatthÜuskommentare gehalten
aind, so scharf polomiaeh sind die«e Sermones, namentlich gegen Pfaffen
und Mönche und andoro „falsche Aiioslel", gegen das Papstthom, das
Veino Gewall habe, nur vorfübren könuo; aber nicht nur gegen die
PapEsten, sondern ebenso auch gegen die „Lultoriston", Zwinglianor und
Täufer. Kinig« Stellen siebe im 2. Uefto der Pamcelsasfurschungen
.8. Iä3. Vgl. No. 96 Itl. 12; Na. 120 IJl. 102; No. 1^4.
Thfologlich««.
ni. 2M ein TitolUatl:
De miraoiilii Chriiti . Snper obtcMO*,
Bl. 23öa— 3211. der To\l:
6ermo in IX. Marci . Koapondtt illi JotiaiineiS . Dic«DB . Mh'
gistcr, Vidimus ijtieiidam'iii iiomino tuo eijciontcm d^roonia . !C.
I)or EuangQlUl . bat an andern endtoa g<>roe]It . wie die ZwolfT
Jünger ChrislJ . liaWu gowult omprannßon von ulirlMto . Auß-
zutroylien die toufTcI J. Daraud' diid bcschloCßcn wird . «elichcr
nit den gowalt cinpfiiclit . oder ym gi.>licii wirdt . der Ireybt d«n
teufel Dtclit naß .1. So volgt aucii aull daiwclbigo . das Clirislus
xagt . Ir aolloat euch deß darunib nit yberboben oder freuen .
Daa diu toöfd uucb gehorsam muessen sein . Sondern deß sollenl
yr vuuli frcwon . das owuro iiatneti ge!)i'lir)l)(m soindt . yn dorn
buch d«ß lobona :l. Aul3 dem volgt nuii da« teiifcl außtreyWn
ein gobnor gowalt von (<ott .«ey . Dehn er gilit wem er will .
Eit bofendt sich aber nicht . da» dieaelbigen alle ynn äaa buch
deß Iftbons gcHchtybeD eoindt . Dann der Apostell aoindt nur
awelir gewcUeii . vnnd habou alle gloyohon gtwilt gehabr. .
dnnimb i^t nun Jnda-t auch einer gcuoUon . der dioßen gewalt
gehabt hat . sIIbo wdI alls die andern . Sein namen ab«r i»t
nit gcschrybcn wordonn ynn dz buch deß loben»
Darumb sollen wir Im geben wz er rordort . !st nit
mehr am gut d» . So ny ta am leyb . dann vndtern diebeii vnd
mürdorn . hoII man henckhon . Deritolbig hat ein Obrigkheit . die
dt schwerdl ybor ym tregt . von Ootl . Der Salhuiias . dz ist dio
rbumiHch kyrch hntl khoin Obngkheit . Sye ist dtn gtwchtocht ohn
ein liaiibl . damit sagt chri-stus . dz wir eollon nach geben .1. mit
Inen nit rechten .1. vnnd aun'aolchii allwt ist vusere holTnung . Du
am ondt dw weit . die khralTt von Gott werde gehu . vnnd werde
erleuchten dio schsrioia .[. dz sye zu yrom rechten hyrdtön werden
laulfen . vnnd beym »eilen erläßt . Du-s soll vnnsere hoffnang
sein yoQ ewigkheit . vnd von Im nit fallen noch wcyoheo .
Sonder dz hertz yn Christo vnbeflecVht erhallten . tc.
Es sind elf ,Sennoni'8" über verschiedene Stellen der Evangelien, weiche
von BMC»*enon handeln. Die Dibelverse der Uebernchriften siud die
folgenden: MarrunlX,»»; Matth. VII,22: VIIl.lG; S.fl; Xtl,39; Marcus
VI.1; VII,26; IX,n: Sermo IL in IX Marci ver>.. 17; Sermo MI. in
IX. Cap. Marcj Vera 28; Luca« VI. 18. Auch dies ist wieder Btharf
polemisch gehalten gegen den geistlichen Stand, der sich für den Ver-
wwer Cotte« «osgibt; da* sind die Antichristen. Die „katboliMho-
Kirche Chriaü wird hier wie anderwürt« «trunge von der rBmiachen
tAH beiden gr^non l.aldnuer tli
■■DiiLndscIiriften.
399
I
Kirclto geschiedon, dto voll unruiucn Oi^wtcii üt, cboQNO wio die andern
ratschen Ctiri^en: LutterUtcii, Zwyiigli.4|iM), Annbaptisten, Picknrdiston,
IIuHsiflten und andere Ilaeresiurchen, die alle des Satans sind uod ihn
nicht aostreiEieu (Siehe Hed I) der Paracelausrürschungcn S. 154 und
156), Im Gegensatz da«a steht der „gemeine nrmo Mann". — Oeften
finden sich kleine Lücken, wo der Scliroibor »cinu Vorlage nicht lesen
könnlo. Das» aber diene ScrinonoH niclit etwa von einem andern aoit
Hohen beim'x EvangolicDkommcntaron zUHammon gelcsan sind, sondern
80 wie »ic hier gcgebt^n Ninil. KiiNaiiimcn gfiKchricbeti »nd, ergibt »ich ans
dem allgeinciiion /u^ammcnhatit; und aus vielfachen Verwei^ton auf
Torfaergohendo SormoDC«. Im 11. sagt er ausdrücklich „yetx't zu einem
ende, all» äz leimt Miracnl. dios&t meines ybells.*^ Vgl. No. 1)5 Itl. '2h
—12a; No. 'M S. hOAlC.
Bl. 325 leer; Bl. 32fi ein Titelblatt:
D« KiruolJi Chrütj Snpcr iafirmo«.
Theoph: puraijclsj mugnj.
Bl. 327a-36ßb dor Text:
Sonne . Mathej am .4tou . V.l circuibat Je»UM totnm Rnlli-
la«a . docentt in Synagogiji «oruio . Et praedicen:' Euangelium
regnj . et sananit.
Die grossen wunderu'erckh So vnns der Fu.tMgQlii4t boschreibl .
die ctiriatu.'i aulf erdton gethan hat . Sollen von vnns christon
hoch «rmelUen werden . Dann nit allein d/. wir willQoD Rollen .
an ym selbst . wie es erganngen vnnd iio»chcb<ni . Sondorn alU
' ich ofTlmalfl . yno dem buch von den MiraculLn christj yn den
beselBnen menschen volbrucht halt . Dann wir nit sollen dio
geflchichten allein erklionDon . Sondor die weyßluLgung . vnnd
VI das bodout . das er souil kranckhen halt gosundt gemacht . vnnd
yn TÜIerley kranekhcylen g«holiron . Vous yn dem newcn legim-
mflDt ein lehr ist . das dici^olbigen bodcütungon vnnB nit verborgQD
»cindt . Dann nit allein hat craiiBwendigen vnnd ynnwondtigon
kranekheyt«n gewehrt . Sonder dio kranckhhoyt . die vnns leyb
vnnd leben anIrolTon In der seelen . Was dani^ nun diescibigen
kranuklieyten soindt . das ist vnnn not zuwifßen . Dann nit das
wir allein gntig haben an den werckben die beschehen seindt .
Sond«r auch aulT dioße stundt . vnd yn zukhunlTtigen eeyten .
besohehendt ntt allein yn dem Natürlichen leyb . sonder ancb
ym layb der da ewig ist . vnnd werden wirdt
deßhalbon so schont ahn die groß lieb so groß sk
ohrislua gegen den Armen trcgt . vnd rufTet Tne ahn . Das er
•ach dz gcaycht geb . zu owror haudlarboyt .1. vnnd nit sum
• IV. Thtnlo^iiicIiM.
roycbibumb . Dm ist . Nitt arb«iUct tvj! vonUmbnu» . SehStt
zttiucben dtoDor voll . 8on<lor nrheylcnt nur für oworii necbstea .
AlU Ir voQ ym bcKeran . ds alloH muß In khraflt doQ glaabens
gciidhchcn . »o ut o» fruchtbur .[. wio dann cbrisUis g«Mgt
butt . XU <licaem blinden . Dein glaub b&t dich gCAUodt ge>
uiftcbt . Nun Rein [ml?] gi>Meh«D worden int die frucht . di«
von aeioem glauben eiituprungen ist . AlUo !>ollou wtr HoUiche
frucht ybn vnns wachßon lallJen . wie sie dn Im plindeo be-
wyßen wirdt . dann kboin glaub imt nil ob» wercitb . Das i:*i .
oliii göttlich werckb . SoDdoni Mo Truchtbar . Der glaot) gibt
ftbor di« Lieb . die liebe wtirckbut . Sie gebörendt xusaniben .
Riiigen uit gei4cbayct«u nein :|: ic. Finie.
E« sind 17 Scrmones Über folgende in den Ueberscbriften genannte
Stellen der Kvangeüen: Mstth. IV. 23; VIII, 2; Vm,&: IX, 2; IX, 18;
IX,2Ü; IX,27; 1X,32 (kurz); X,l (ganz knra); XIV und XV; Lucas VI,6;
VII, U; Vm.OO: Xm.U; XIV,2; XYILH: XVIII,41.
Wir babcn e» hier nicht etwa mit einer mcdicinificben IMraclitung
dftr Kraükcnheiluiigeu Christi zu Ibiin, wie mau sie vuu pinem Arzte
erw'arlen k('>iinto, sondern, wenn auuh manches Mediciniacbc, mehr noch
alit anderwärtu, mit unterläuft, so üt das Gänse doch im übertragenen
Sinne auf die Heilung der Leiden der Socio, auf die KrlSsuu^ durch
('hri^tum gemeint. (Eü liegt alle« im Glaubeu; der (Slaube alloiii wirket.)
0to Polemik gegen die üeistliobkeit ist wieder recht scharL Ankniiprond
an die legendäre Heilung des am AussaU leidenden Kaisers Constantin
durch Papst Sylvvster und die legendäre Schenkung Constantim wird
gtoich 7.U Beginn' die römische Hierarchie ängegriDon, die danu auch
weitorbin „die ConstautiniHchcn" gcnaunt winl. (Wir bedürfen der
Vermittelung der PfalTou nicht, allein des tilaubeus an Christum.) Doch
ist dieser Traktat so wonig wie die vorhergehoodon immer einseitig
polomi«oh gegen die geistlichen, sondern er wendet «ich gegen die Mi»-
■töndo iu der Christenheit im allgemeinen (Laien und PfafTou sind gleich
BusaStsig), gegen den Eigennutz, da« unchristliche Leben allur Stände
(die Ansichten ifi mediciniächen Dingen sind durchaus ParacelMisch, die
Aente werden besondere nduirt beri^enommen), gegen di« falschen Lebr^n
der hohen Schulen aller Kakultütou („Im neuen Testament \at nit von
n&then daß man Scotum. Thomain, Albertum, Occam ic. müßt« nehmon
und mit ihnen disputiren, noch auch von nöthcn Augustinum, Ambro-
»ium, Bcnihardum, noch Cyrilium, Hypolitum, Theophyloctum. noch
Ecken, Fabrum. Luther. Zwinglium, sondern das ist von uölbon widor
die «0 di.-*putiren wie ('hrislus durchs Work und Fruclit, die beweisen
«0 die Wahrheit ist"), gegen die »artheraigkeit der Hesilaendeu, und
ä
Di« beldtn grosson I.Dldener theoL
licbriricii.
401
klingt in CID« wftrffiD AuSonliiruiig xur WolilÜiHtigkoit und Nächst«D-
li«be aus; di« Arm«n Mn<l xi^lig, die Roicheii verflucht. 4,'hnstus hat
tliiA gemein(< Volk g(*ii4tig und körperlich ge^uiid gomabhl, nicht die Iloth-
Ktolieuden, (lelehrten u. s. w., die sich für besser liiolten. und dem Brineii
geklagten Volke achlUgt auch das warrae Herz des Vcrfaswcrn dieser
SermoDO. — Vgl. No. 9& Bl, 33IT. und No. 120 Bl. 141 — 153.
Bl. 367 unbcscliriobon: Bl. 36S ein Titi-lblatt:
Be Oenealogia ChmU .9. Btieher
Theophrai^ paracelsi ab Hohenheim.
Bl. 3611a— 42yb dar TeM.:
De Genealogia Christi . 9 Bußhei- I): philipp: Theoph:
.paracelflj. Defect.
Ks seindt vier Bücher nit verhandtea . Sampt dem cin-
ganug doli Ffinfftori Buchs . Gott waysst wo eye hin-
khombon . Dann allso ist diß Funden worden :l:
Kit \*l iijt minder . die Person delk Haylligen geyst« . Soll
clarcr rCirgehalten werdun .1. AulT dZ yr de.^.tliir mehr vnderricht
habeo . Näinblich . von der tranHÜguration cbritttj . d* or von
seinen ifingtirn gesehen wardt . mit Moße vnnd I]<dia ivjdou .
, Da PetrUH droy tabcrnackhol bauen weit . da cbmliis IranNÜgu-
rirt ist worden yn »ein rechte penton .|. Nun ist diesolbigo
persoa ein menAcblichc porson gowoacn . vnnd blieben yn der-
üelbigen .1. aber die eigonschafTl der rechten person ist nitt Irrdiüch
gowcHcn . Wie sie aber an yr selbst gowoMu ist . Allso i«t
ClirixtuM yn dorHclbigon gaütalll Hoiußu Jüngern erschynen . vnnd
«ich da crxaygt . wie er yn dem reych gollat ein incusch Hoy .
Dann ein ander wenen halt Gott der hiinblLsch Icyb an ym . lu
den llimeln . Bin nndcm null' erdten . (ileych wie ein wachs-
liecht gegen der Houncu . Die weyl nun die persoa Chri.«^ .
Sich hat eniaygt yn einem wshrlialTtcn wetten . acineo leylis .
Gteych ein Sonn die Hchwartz wirt . von der Finstoniux . vnnd
naclmolgcnt den schoyn widerumb cmpfacht . Allso ist der
Irdisch loyb gegen dem himblinchon .|. AIIko auch merckhent die
cor|ioralitel clirix^ . yn vergicichung der corporalilel deU hayl-
ligen goyMtt) .{. Alläo dt wir den haylligou gcyHt himbÜHch gwohen
haben . In denüelbigen corporalitel . wie dann gemelt ist :!:
[ßl. 370a] Von «inigang vnnd einigkhatt der Trinitet.
iJndfaeil iu der Natur aller Dbgo: Sali, Schwcfrl iiud Li<|uor: iu Ist der Qniiul
tMvT l*liSloao|>lilf etc. AiiH dem Natürlicbuu uiuhh maii du Utbcriinlürliebe tu vor-
■teliD authfu, Äa wenig ein Kraul oder tonat «In natörlklK'ii LebewMmi noch aein*
■kti'irlii'hu Wirkiiiig eatlalleii iaiiti, «em <■ lo wiae drei UoTi>or« Mtlvgt bl, M
Kritik <l. H<bil»li 4. P«nHl<lMl»B Hdiiltau. II.
26
tV. Tbeologisrbet.
wenig kanii dio Trinlliil geth«llt «ord«!): drei Personen Rind ma Atta GeUl GoHm
f»Bor>tiin, nhot der Gvinl Ist ungolhcllt ^«blieben, .eiuiiiiitit; nnil einmAthtg*. Ancli
ilic Wirkung Im iiiigpwblodon, hId bei der Sonne, iliu Uic Wcltiaucliine tnokl, ilrm
Tau *<'" ''■■^'■t gitil iinJ Wärme ipendot nl« «achKunde Kraft in allen nalürlichMi
Ga*i:tiü{ifvn. Alto nnnBr« irditrhnn Ding« «lud nur «le ein Schill«) dn Hiqm-
)iHch«n, nrio ein Schein Im S|iiDg(>1. Die drei Personen der Trinllüt «lud in ein-
ander, Dichi wie die Inllsehe'n nelieu eiiiuuder: Im lliiumliRRheD wird ,k«iiie Stall
hceoM«!!*. Die drei l'ersonen der Trinltüt »ind nieht geMhJoden in loeo. Ei ist
SehHirmeTel und (alHclie Lniire, ilem V&Ur und dvm Sohno «ein gesondert Rekli
und Beinen gasonderlen (ieinl lu geben, der doch von Boidea genBiasnia wiagdil.
Selion fn der Jugend soll in&n die Kinder r«cht lehroD.
[Bi. 373b] Wio Hicli die Trinitot geg«n dorn Monsohen Ter-
üinlgL
Alle Ueiiüclion bedürfen der Trinitbt, nicht einer eiiuelnen Person. Dia gtuuc
Well glaubt an Untt den Schüpfer, der uu» ulluK Sii:hthiir« gibt; nie enii'füigt »ucb
nur noch iLr«m liltnheu IrdiHcheK, ihr Okube ist uuvollkonineu. Die (labe vom
8uhu lat der neue Henseh, durch ihn babeu wir eine neue Welt xu enwleo. ein
Paradfe», das Reich seines Vaters, im eiigUncbeu l.eib, im Blut und Fleiacb darin
m vohneD- Im äubn ist uns Oott uicbt nur Srhripfer, itondem auch Vater. Wir
lollon dos Brod vom Scli<>{ifei lülerlich «sseu, im (ilnnben brauchen nJles Irdlnrhe.
Die an den Sohn glauben, die BmpfangPn die uvnv Gebnri, dl« Krl-isiing. Per hei-
lige Qciit gibt Rrlouehtiing nach dem niiiubr.n: die In I.icbe nn den Scbii|ifoi glauben,
die «erden erleuchtet vom \u Geint, der vom Schöpfer nusgoht im I.itht der Natur;
dui waruu die Krieuchleteu unter den Ileiden, wie Aristotoleit und Pinto; der h. Geiat.
der vcim äohne auigcli^ urleuchtel in's ewige Licht >iir Seligkeit, die an den Sohn
glmibi^n. Ks ini ein h. (ieiHt: allei liogl au unaorm (ilaubeo. Drum koH tiidi jeder
seiliat erkennen, wie ur sieht rur TriuitW. Hei iinserm Tod werden wir Gcparirt TOn
der 'friniläl lur Verdammnia» oder iucor|iorirt lur Trinitäi lur Seligkeit. Ich IIvm
dlea ßuch das fünfle Buch «ein in der ücuealugie Christi, um die Ocneatogie
nuaores chrixllichou Horkoinmena in ontderken. Je mehr Vomtaud vom Weicu der
Trluilül, Je höber die Liebe zu Goll und die Seligkeit, Die Trinil&t i*t ohne An-
fang und ICndc. Der Meuueh der neuen Geburl hat einen Anfang und kein Ende,
weil nnaterl'Iich. Nur der Krleuebtiiug aus dem h, Geist sollen wir Glauben aclicnkon;
denn es »Ind viel llieguiide GolBlor, die uns betriigcu, viel (aliehc Lehrer. Tod und
Ver^ngl ich keil nahmen erst Ihren Anfang mit der Ausireibitng aua dem Paradies;
durch Chrialiun 1*1 die Itüekkehr in'« Parailtea gasehelien, »io allen m »einem Ana-
gang xurückkeliren aoll. Der Ueusch war siorblich er«ehalTen und aollTo iui I'ara-
diox imslorblich werden, aber der Satan lial Ihn vorführet. Gott hui gereut, daa« «r
die Uensehon erüchairen hat, nlier aus Uilluideu gültlicher R.irmlienigkeit ist die
Erlösung durch Christum gcxchehcn.
[:180a] VoudoinGuwÄltilonderMennBchhat. jii derTriniteL
Di« falschen Apostel geben vor, sie könnlen Christum veai Himmel heiubiwiiigen
in ihre Runde, Wir eisen aber nicht »eine Person, so wonig wir die Erde essen
in der irilisclien Spci«e. Wir können nur durch Bitten etwu orlsugcn, nicht durch
Zwangr wir »ind Kinder. (Vgl. No. 114 BI. S*5b-2J7.]
[3?Jla] Da» Secbsle Buch von dor flenoalogia Cbriatj.
Wa wir faiDkliomlioD nach ymmrin todL
Di« beiden grossen Leiden«! lb<«l. SamnelhanüscUrifttu.
4a<i
I
inliiche Thoil d«a Uen.ichen mau wieilor in die Rrdo; <Ior Toil int der
Tcrotiu der .Scheiiinng do» Körpon vom Mcnietion. Nacti dem Tod int oin Wirten
■it( die POMunc diu jünüälsn Tags: in der Zelt isl liciflc (icnngUiiiiing durcti llurae.
Venclb«! ntid Fürliittcn liiimrneii ent am Tage den üoriclits tu >talt«n. Alle Muli*
tcbeii liegen in der Ruhe, jeder nnch seinem Werth. tlinuncl odei Il-Mlu kommt
emt nach dem jüngslen (iorieliL Uocli gidl e.i auch gcbonii: Vcrdiiiiimtn und ge-
borue Selige, die vom Mund aus nun TenfH " fabten oder iu'j HeiL'U liollex (Prl-
dMiinaiiou). Wir andtm könnau (liilo aus Bösoji werden und Ii>*>iin au* Outen
(Liberum aibiirium), wiu uns nbcr der Tod trilTl. xo liegen vir. Auien^lehen mausen
tttier »IIb, Selige und Vordammtc
[3K^a] Von der miktiuiirrt, deU Hurren iiin JGiigAtvii gcricht.
Dms Stunde wcIm niewaud und I^.ikI nicli nicbi Turaus.iaj;''". "iL' nianvbe
biscbe Chrisleu (erouebt baben: die verllci^«cuvn Zeiubcn sAil Erdi-o und sui llimtuel
«erden alleDlbalbeD gewaltig leiu. Alle Laster und Vurfübnuigeu der ralu-'hen
i'rophelen werden den hüebateo Grad erreicht haben. Wenn der Tag deji UericbU
da lil, dauii «erden nie alle ihre Fnlichlieil erkennen ; (atsche ChrUtun ant dem
Siiilil Hatii, (ftbchti Obrigkeit. Ri int falicbe Lehr, dawt derUeuecb nach dem Ted
1(111 Stund ui bhre tur H<ille »der in den tUiomel.
[389a] Vom sterben dein Hon« (ii>lle>.
Uer «terbliche Leib Cbri»(i itl nicht inllucb gewuien, uiulil maiorinliddi, aber
«inplWlich : die Sterblichkoil ging lOU Christi Leib hinni'g, aber ulchl die Leilillcb-
kelt: die F.iuprindliehkell fiDhInd von Ihm uicht am Kreui. suiideni uill dvm Angen-
tillcfa der Auferstehung lon den Todleii. Aii<.'h vir verlieren den Tod erst völlig
b«jm Gericht, wenn *Ir eingeben Kiit Seligkeit. Gewalt der niirigkuit Tdier Leb«n
und Tod; darum babea die Jude» Chriütuin *or Pilatus geführt und dca Linachul-
digen verurlbeileu lauen, der »eblimroaie Uard. In neuen Teslameut sind «Ir \a
irdiieher Strafe alle dein Kaiser uniarworten; twei Herren über unsi Gott und
der Kaiser.
[3'K^a] Von (lern leydeli Chri.ttj.
Die E[0i>1intll ich keil des Leibes Christi ist weit grüsser olK di« irdische, sODtl
mhn der Scbnen der Erlüsuug der Well nur ein kleiner geveaen. ChriMi lieiden
nod Schmenen und Qiial nor um <o liel grüsier als die unsere als er griinsor 1>I
deuu wir. (Bs werden dann die Antworten Christi besiirocheu, bei der Salbung
Biii Karde, bei Pelrt Verleugnung und Vertbeidiguug luii dein Sehweite u. r. w.j
darauf folgt die R»Riir«ehung der 7>eichcn. die während der I^uslon Christi {••
Kbeben »ind.) Wii Hollen um fieiu Leiden und Sterben nicht anfbüreti ihm dankbar
ni «ein, als die Ihn llelion, erleuchtet tom heiligen UeiMe.
[•100a] Daa Sybeiidt nucli . Von der Üenealogia Cliri«tJ.
Von der (;oliurt Joliunnii« Usptiatae.
Wm die Naiur gebiert, ist toller Lügen; Gott hat (ich die goltmifurehligilen
Bbtleate autgeeuiiht nod von ihnen iriOei den liBUf der Natur den Johanne* tum
Vnrg«bo( und Tüufer Keinen Sohne* geboien werden losten. Gelt isl nicht der
Natur Knecht. Johnnnes i»t die Erfüllung de* Rllasi er Mt ooch wie dioiitr vorder
Zelt der Atifetstehung gen lliaim«! ki>mDien. Sdion Im Uulterleib «nr er «tfSlIl
tOB li. Oelal«.
[4Wb] Von goburl dor Trophoton . AllitiStcr . vnnd lUyl-
ligeo . lieii allt«» teiilamuiila.
36*
Vf. Tb»o)OKi*rliM.
Ste «tili kite DirJit nub d«« Lauf d«r Nslnr r*tMirai, »tnitn natk täitllchct
Päf^ng aiii') ihr« Eltern uimiiiaieK|«feaaiii«a, nicbl nach mtuchem Luif il«s Ovtc*
odM- (Icf Wollutt. n* imfllkha Kh«ii fibl. Kicht GldcbM m au\eh*mt
[406*] Von der gebort der Apottcin vod haylligea Gottes.
All« bciligea Mänaer tintl Frauen sind nsd «enlen geboren von derZuasiMa-
füfung c>''iilich«r Ehe. h«ilig «■cbHO li« auf. AikIi büae ZauBmtafiigUf«!! gibt
M, die vvB OMt TMordoet lind. OätUkbc Sctttdcung — SelaniMb« ScMckvti(.
D(a im Olub«ti uncknun, liiiJ *ok ihren Eltern kui göUticher Ordsung gtborca
hl dU BrwUitang tan ^laubel^ Miten «It Kinder getnafl aerden: die uiilfen Mhnien
Olaube ancl^aaf» ni«hl ib.
[409s] Von d«r g«bnrt dor Chridteo.
Nicht «in jolor Moctwh m»g elaen Beruf knben oder elB Atnlmaui Qottr* »in,
•Olli nbnr tin filteil (Tliriiti. Gebart der CtriMea ««n eben hmb dvreb du Wuior
■nd den h. Gelat; der Olanb« wirkt die neue Geburt, der koeeiat eiu ilem h. Gebt,
ileni Erloachter dci Ueimcben iuri Glauben. Nt>uo Oebnrt, neue Welt, nette ^leiM
mi Trank. Alu Wiederj(obomo sind vir auch in dor Oentalope Cbrict).
[413a] Vou Vrttkckon der tödtlichcn gvburt.
NkbU int dm oit ein Fegloufel bnlic: alle Uinge tind tum Luiden gceebaflen;
ili« blitehen I'rDpheten etc. lind oracbaltcn, damit der Oerecfale dulden mÜMc. Auch
Qoit der Schöpfer bat gelitten durch die Heusctiheit.
[4Ha] [>a!i achte Ruch . Von der lien«alogia Christi.
Itaudell von dvii Wejt^agungen gütllicher Weieheli auf dl« Jungfrau lUria und
gibt oiou Erklimng ron Sirach ä4,1 — 14, ilt» nnglischen ÜruMeä und dee Hsgnifial,
i»l atinr nicht ilu»e1lie wie .Uc Invocalloiie bcalau Uariuo virgiuii*, No. 83 BI.SAOIT.
t>or SchluM de« Buches lautet;
[Itl. 4*21 ti] Rt in pleoitudiiio aancta . Vnnd die viUlo der ha^l*
\iliitn kyrehen wirt veiwundten eia yedlichen amutcrwcihltcn .
von den grolTJün wunderEaycben * »o Gott jn Maria volbraclit,
darumb yn dur vjlo der aussurwuhlton wirdt sie dait lob er-
latingen . wuiiderbarücli ybor alle vruudor . Nümblich . das sie
dio ist . die den schöpirur liimiiiol vnd ordtcii trafen soll . yn
yrcm bauch . da int vor hlieln griiiwcrs xaychuu gotcliohcii .
vnnd winll nyinniuniiolir giw<:hchi''n . vnnd die . ho vou Gott
gOHOgiivt Mcindt . vnnd nuU dur xal der gCHCgnvten . wirdt syo
gMOgtivt werden, von den gunngdeteu . Von den ttsulTIiiicliun wirdt
Hye khein lob eropralion . vnnd auff solldi» so wirdt nie hh^ou
werden den gesognoton . den erwöblten . Allso. DelTecL
Andere Handw^hrifton bieten auch niclit mehr.
[itl. 4:^Ib] Uaa neundte Capittel [^Rtiitt .Ruch"].
Von dem anruffen der warhafften HaylliKen.
Ohn aebrettta könuen wir nicht sein auf Knlun, Cuit hat Aruiei hesrb.-itTeil
In C«e! Wegen. Uttörlicb durch rfnn Ar/l und ril><<(DBtiirlirb durch die Beiü^un
OellM, beide aus (ioll durch riiridum. Goll hnl Jedem leine Gaben gegeben, dcis-
,b&lb iet auch nicbl jeder «ia Arrt: JDdrr «nll in loiner WaIm dem Nächsten helfen.
Di« boiJf n grossoQ Lti<loD«r theoL '
bi]«clirtfien.
405
flott und der Teufel köanon Ititton gowUhron: Her Toufol Jit der AIT« Oolie«. Di«
Ueiligeii Iclieii vnijt ohnu Tod. In dir wahre» Kirche Peiri »ind die Heilten lici
uQt. Gült liat dvn A;>u9rclii lixe Datre gogcticn, tu iiredigcn. Krankt lu hoildn and
Teufel »unutreibeo, dasi lio ilieip (iabeu brauchen; na xnllcn Mich die tUillgeii
■ *n Ihren Früchten erksuut venlHu, Uimkel tbun; Uott «irkt durch sie nie durch
Ant und Anuei. Da sie dleae Gewalt ron Gatt haben, warum »oll mau sie denn
niebt anrufen? Wir laufen Ja auch lum uaturlkbeu Artt: so lutleu wir auch im
liebe motu rl ich eu Flllfe luchen. da «ie inL 'Si'IIj; ist der, dur daa erkennt, da« tu
Iilcr tiUut i«i, noch iteligor üer, der das tlcbeiustürlirha erketml und »ticht diu Kraft
Gottes AD dem Orte, da sie i§t. lu der Kirche Cbrisli uud der UviiieiD9i:buft der
lleiligen «ind wir nicht biildus.
So beBclilßüß ich damit . das wir der Nouon gepurt . tlio da
soiudt nuß dar*(icneiiliigia cbristj , mügeii yn allen vnserp
B nÖttoa . dio Ilaylllguu tjOlk-s anrüeO'an, rad von yn bitten vz
H vnn« T.\iT uotttirll't gupiirt . ho werden wir gewchrdt .1. Durch
H chrialiim viiKurn licrruti, dor will yii wein heylli^oii gelobt sein ■
H Tnod gepryßen . vond seine wercldi durch gye vollbriiingon .
H vnnd xeugkhnutt den seinen f!:eben . durcli dȊ wir erkliennen
H mügen viz ault Gott iitt . vnnd wa« nit auß Gott ist :|:
H AIIbo verstandont nun mich . du nllos wx auß Gott ist . das
H soll yo loben . vnud yu uhron ungwiODibeD worden . vnd zu
^V vnserer notturfft gebraucht . dahin «ie vons heilTüu mügun.
H dllso ist . dx ueilndt Ituuli auch bagchlolUoii . Von der Gcnm-
H logia chri^lj . vnnd von denen dio yn der Geiiealogia Heiiidt .
H So vil wayß ich aber wol . dos dem toulTel gar zuwider lA .\.
H du die ohmt«nlicho k'yrch . soll einig »ein . vnnd yn einer
H gomainHvlinlTt handien . vnd da» ye einer dem andern hellTen
^1 mag vnd xoU .1. Seelig ist . viind mehr dann seelig dem die
H haylligen helffen .1. verdambt der . Dur ohne böllT ist . vnnd
hatt nyomandl« der ym hclITen khan noch mag. Finis,
Mit den Abflchnitton „De veueraiidu »aiiclis'' in No. 88 Bl. 450?. stimmt
die« 9. Buch nicht ilbcreiu, auob nicht dem Inhalt nach, Hodoss man,
will man beide Schriften einem Verfaeuor xuschreiben, diese Jedenfalls
in verschiedene Periodoo Mtzen moat.
Mehr als dieseo fragmontariscben zweiten Thoil der Schrift „De
Gonealogia Chriati' habe ivli nirgend« aogetrolTen, das hier Gegebene
aber d«s Ocfteron. Siebe No. lUä &. 2ä3-S40; No. 114 Bl. 246; No. 11&
ßl. 49— lOU.
In unserer llanilflchrift finden sich maucho kloine Lücken, wo der
' Sdireiber seine Vorlage nicht lesen konnte.
Bl. 430 ein Titelblatt:
De Secretü Secretonini Tbeologiae, Theephnitui.
40G
* IT. ThtologiKbM.
Bl. 431a-4ä9B der Teict:
I'rologo« . Tolius o|i«riH ChristisDe Ditft*.
Allt* ich mir fürgviiombeu hab . xu.scbrej'beD . Ton dorn moligoo
IcboD ('briHtliches Olaubenfl . hat toii' . ohn tlioße Vorredl oit
gepürt Btwx ym^elbig«!! anzuzayfjen . Dai-umh Ich mir . dieOe
Vorrede . loii das §oeIigo lobe» . chriatticiior wandlang zum
oralen zubcHc'hreybOR . furgL-uombtin bnbf . Dann damit ich
mich um erston entledige moinut itulTzugs . vnud vcrloDgcning
doß DL-IireyboDM yii dicxom wcrubh . hui duin ich nuu yo
ilic .iO. Jar angpritngü» vnd ({carboit habe . wnruinb ich
all.HO laiiiig vorzogen . vnnd mich ^c««iiinbtt hab . Im! ohn
rrsauh iiit gcschohcin . Alnc ist die . das die Jui^end nit »oll
für der Zcyt aiilTgehii . vnod nichu soll für seiner Zeyt herJÜr
brocben . sonder der atundt erwartten . Inn dz wir alle gehnL
Zum anderen . nit alloiD moin •Tugont . Sonder auch . das
tnioh iinndcro suchen meiner Faculkit abgehalten habuu . Alls
die A^lrouüinuy . vuiid auch die Mcdioin . vund dio wcrckh der
I'biliMOiiliey audi licttchrj boii würden . da.« i»t . wa» da an-
TrylTt dr. liccbt der Natlur . viind lallte «in ^ipähtcrn liorpitt
fallen su der b. geschrÜlt . damit dichelbig wol xcyttig vrerdt .
Ityfl yn das ondt damit vorzogen , vnnd das weniger zDUor ah-
gefertigt . Das seindt zwo vrsaclicn . Die mich ctwt vaost go-
nrsachtt haben.
Nit allein aber . Ana yn den die hindterung gestandton
soy . Sondor yn dorn vyl mehr . Dos ich yn grosser armuth
erzogen vDiid aulfgcvochUen bin . dz mcinoM vormiigous nil ge-
weÜcn . meinem gefallen nach xu linndlon.
Vund flo ich gleyuh wol gcfuiUigct gewesen woro . So seindt
yii meinen sachen . haimlidicii vnd olTentlichon . vyl wiJer-
wcrtligliheit lugestamlten . Die allein anlT mein nigkhen gelogon
Hoiiidl .1; vnnd nyemandts ist da geweßen . der mir hett ruckhcn
vnd »chyvm gehallten . Dann die vyl seltzam ahrt der monschen .
bat mich schwerlich veryagt . vimd getadelt . geliinndcrt . vnnd
ebnwerdt gemacht . Da^ ich nit vil ansehen gehabt hab . ffir
doß mcnBcbcD . sondoi' Verachtung . Dann mein Zungen ist sum
scliwäizun nit goricbt . Sonder allein zun werctlieu . vnd war-
hi>it. . Das hat die vntnch geben . dz ich bey den Logicia .
Dialecticis . yn dor Artxnoy . vund l'hilosophey . vnnd Astro-
nomey . nichlz hab golllen .1. Auch yr brachlt . pomp . vnd
«cliiine redt bey den t'iii'^ten hüuen . vnnd für den reychen .
Don ich gar nit gleich gewesen bin . Alisa verlaißen blyoben
DI« beldm grossen Leidener theoL Sammclhuidticliriftea.
407
bin -k So hat mich audi groß gepeiniget . dor püug meiuer
irshrung . lun dor Aslronomey . tun itcm . du syo ahn yr
Hcll»t uitt gültig int .1. die Artzney derglcychcn . yn dem . j«
sio die gnadt yn kramickbeu nit allen liatt . lit dor Philoimiihoy
dergleychen . Ino dviii . \h sie spöttig gehalten winit . wann
In dem allem ist diu wolt uit zu gewynnon . Alls yn khaulT-
mBDHchrkts rnnd hölUclien gübcrduu .1. Das ist mir ein creütz
gowoßoD . viid noch byß aulT die »luDdl. Doroct.
Nouh i«l dz aWüü da^ wenigHt gßwoLSou . ybcr da« . dx ich
inderon hab gults bowyscn .1. viid hßtt ein nuliloU atilT syo gc-
pawou .|. am wunigstoii . yn worttschafft ein» .Stilins gowcHco
suindt .!. voud ybor alles da« . dz ich erzolt hab . dax dann
dor wenigste theyl ist . dur muhrer ist groü . dz ich yn nit
bexdireyben mag . dx ist die grüüsoKtG vrsach . die mich go-
biodert halt zusdireybon .1: dx idi nitt für ein volmächtigcn
diristen bin geachtet worden . dx midi hardl betrüebdt h&tt.
Dan diowoyl ich bin ein creatnr (lottcs . crli'jlliit mit ncinem
blut . Damit gospcyßot rnnd gctrinckht . ynn die New gepurt ,
h&tt mich dz für gnug angesehen . ein vollmächtiger chiist
msoiji .]. Sondor mir ist entgsgea gestandlon . ein anderer
haufr . vund roych . Dor da gesagt . Du . AIIk oin Lay, Alls
oin paur. Alls ein gomaiu Mann, Solt von doo dingen nit
nden . wx dio h. goschrilVl antrylTt . Sondor viins xuhoren .|.
was wir dir «agen . daboy bloybon . vnnd khein anderen »olltu
hßren . oder leßen . Dann allein vnn» .|. Nun dieweyl ich der*
maffien In ein fryst getryben worden bin . hab ich mich nit
vasst mögen rhüeren . Dann sio waront Rroß für der well .[.
hab OS müeÜBeii gedulden .|. Alls einer der vndter der «tii-gau
hat müollJon ligon . .ledocb aber . So ich gdeßon hab den
ockbi<tein der uhriKlunheit . vnnd hab gebort der andern predigt
vund diHputationeä . so iüt v» g«gen einander gcweQen wie ein
Mfiller vnnd Köhler . Ist mir nun von nötton gowoßen . vnnd
augeoHcheynlich . Das ich mehr soll die warhcit . dann die l.ügon
annembcn . Mehr dio g<<rochligkheit . dann dio vngerochlig-
keit . Mohr das ]i«oht dann dio linsternus :|: Mohr Christum
dann Sathanam .[. Da ich dio vndl^ntchaidt goschou hab, hab
ich doD gognDthoyl ohn widermdt . lalUon bluyben .|. den ohrist-
lichen «ckhstein Tur mich genombon . Da idi denn gefundloJi
hall . dati ym I.ayon . In d«in gomäineu Mann .[. Im pnum .
.(. wie »ie dann um achmachlichaten . yron gc^enthoil Kchmülivn
kbönnen mit namon .) . die vohlkoulxiulioyt . Christlichit setligs
408
rv. ThtolotUcbec
l«b«ni> . am mohrtHtcn woboet . Bey den andern gsr nicfalt 4>
Ihn dem hab icli angefuiD^cn zoHchreyben . die warhoyt der
Cliriülliclicn wohnnng . Da ich nun vollendet hab yo denuclbea
scbreyben .|, vil mit holTnung wol boschloIBon . Da ist olo-
geryfßea die Zertlirenung doß roichs dloeor wolt , So yoUl ist .|.
Hab ich ein AufTzug gonombou . vnod ein fttilUtaondt . Ver-
Eogi'ii byU aulT (<in nnd«ro ärnilt vnd Herbst . Da» micb dann
ycixt Tür gut bat angesobeo . DaA omll zu gehen . Das ist; die
fruclit delil »amen» . der yo vnd ye ym anfanng geweßen ist .
bey mir . vnnd alUo mit dießen Bucliern be^cbließeD.
*ÄIlao hab ich nan beschlossen xusambeo yn ein wcrckh .
dz we-<o[i der Christon zu dem soeligen leben .[. vnnd dz uuQon
dorn Chrlfiton xu dorn voseoligou leben dvrgloyclien . Düur dio-
woyl swen weg vndtflr den Christen «oindt . die g«hn himmel .
riirgohtiltoii worden . 80 i»t der ein gerecht . der ander vnge-
gerecht . Darumb . damit der gereohta den vngerechten er-
khendt . vnd der vngerechte den gerechten .|. hat mich rör
hilüch angpsflbcn . »io boyde für au halten .]. Vnnd alles das ,
so yn dz seeügo leben vnnd yn dz vuscolige leben anlrylTt . In
bcyd<>n gnug-iam anzeig . vnnd xuerkhcunon gobo , so [Lüoko]
Die ynn dem vn^eeligen Ii-Iumi . suindt groß . aoindt hoch-
miicttig . Sie hitboiit die wellt . Sye ist yr . Sie seindt kindor
doß liculite der wolt .|: Die itoeligcn aber . die habont oitt die
w<ilt . üonder sie haben Ihr reyoh nit von tlicuer weit . Sonder
von dem ewigen . vnnd bcy dem ewigen . wo yr swen bey ein
ander aeindt . von dorn seeligen leben . da ist ChristUH der
dridte'. Das ist die reychthumb yn dieser weit . die sie habendt .|.
Vnnd wicwol der ihcyl . Su widor mich soindt , mich hoch
gebindert; hat doch nit geiiohmuckht . wz yn meiner federn
geweßen ixt . Mein niundt hab ich lugehalUen , damit mir das
wettor . vnnd der Donder nit ynn ackher Hchlilge . Dannil' hab
icha hindurch bracht . byß auff die Zeyt . vnnd hab mich nil
bekhiimbert vmb sie . Mit gemäiaon leüten gedelUc-hiitri gehalten .
deren syo sych geschUmbt haben . rnnd mich dadurch ver-
achtet . Das i.-<t mein furderuug geweßen zu dießor arbeyt :j:
Damit hab ich diß oieio Buch . Zu dem Koeligen leben
angefanngen zum ervten tue bescbreybon den vnsocligeu . dar-
n^h den seeligen . Mit den vnseeligen falle ich ahn . Vnnd
beschleuß Im seoligen .[• das seindt meine Tragaodia« vnnd i«t
das die vreach . dz gut vnnd böß bey einander atehet-. damit
volkhombeno crkhandtuus darauß gnombcn werdt . vnnd weitter .
Di« beiden KroMon Lcidnoer Uwol. Sammvlliuiilschriftoa.
409
Üiuwoyl das SDRehnlicher Allonial (Üt g«het . hah iclm nucii zum
»atäDBg genombon . Vnnd dieweyl daa TnnDxehenlichcr bornach
geliBt . hab ichs hornach gesetzt . Dann zwod Gott soindt vudter
ctfiD ChrisUn . D«r Gott . vnnd der Abgott . der Id Abgott
sSndvt . der wirdt gextralTt . bey «rliworor pooo . Der yo Gott
AÜndct . ddr »t . vnd wirdt nit ge«ohmScIit .|- Nun Ist dor Ab*
gott der weg deli viixecligun lebens .). Gott ist deß« iioelig«n
lebenH der weg .|- yedoch der viiiteelige gCilill ftuFT ordtcn . Der
seeÜKO nicht); . . Alko muÜ mit geduttigklieylt . viiod mit dem
CreütK der seolij^e sein Lebe» verüchlieÜlen hie aofT dieser wolt .
viuid sich gar niclitz hie aufT erdteo vertrÖsHten . denn yamer
vnnd not . vnud bcy di-n vnseoligcn froudt vnnd aller wollust .\.
AUho volg^ii nun aulT »üllchoä bomai-li die ersten cingnnng
in«iDes färnembeiis . von den vnseoligen zusclireyben . vund
dasselhige yhn dieser vorredl 7.11 cndtcn, vor dem Anfaniig doQ
bäubtpuchM . Damit yr ettichü theyls (n dem vndternchtok
worden . wz der grün dt «ey der voseeligen . vnnd wie ay«
aeindt . vnnd dz sollches anlT die redt christj gegründet . vnnd
yn «i« beaohlolSen . Auß yr genomben -j. vnd wie dor goyst
wider geltet ku dem der In bcäukalTon bat . Altio gohot aticb
wiilor djt i'udt meiner gcsdirilft uuD dorn os gangen ist . dor
Brtsfünil Miohacl . soy oin trowor gc^^andtcr xiibcschyrinon . In
dem Namen deß Vatteni . vnnd dcii Sobns . vnnd Aoü huylligen
goyst» . Amon :[;
[433a] Hin yegttch«» Itcyuh . Ar. yn ym solbsit icrtlicylt
wird! . xergchot . AIIho sagt CbristuM.
AIJM wu oiubi DU« tiutt Ei>)iei, liai kciu Bleltieo. Du t{cl«li des l*apstet< i»t
'nicbl^au« Üoil; dolier ili« it«rthcituiiE im (Daubatit belli l&iottiun, ouf beiilen Selten
bltch« Chriiteo. Ander* du K«ich (llirlNii obu« Bad« in Kni^lieit. (136«]. A^iln
t|io«ail»ntl«ai. In Jenen) lleicli der Zentii'rtuig l&l uur diircli lebeiiBlmiig« BiiM-
Wirkung ErlCmiiig aus der Sund« gegen dvu I1, OciaI, darin s!« I[i>g«n. vielleicht in
•rhoir«D; «etligw Abibuii de* <ergäugeii«D Lebens. Von der Gflillirliktll «tc. bat
(u Jobannls ?^lfon keiner Tauf« cmpfaDgeu, uur du gemclu« Volk. Im allen war
|wl* In neuen Teslainent die Frliolanobaft unelnB mllnlnaiider,
Dwumb . So mcrcltliont nun wcilter . das ym Neuen testa-
ment . yoUt zu moincu zoyteu . sollchv Saduccor . rhariHBcr .
Ellt«8t«n . vil seiudt . vnnd vJl verftieren . Sic schellten di«
«]lten atliiidl . AufJ dorn sye cntluuircu sciudt; vnd docli ynn
derselbigon selben sterben mneUi>n . Sie sagen wir waren huror .
wir wahren npyler . »diilfor . vnnd aller y))pigke)l voll . wir
liabuns verlatUeji . vntid seindl chceliah wonlon . wir (iredigeii
Uetxl ym Namen deH herren . dz ICuangclium . vnnd Hoindt yotxt
410
IV. TlieotoKi^c'iBL
Mino Prophoteo . seine ApKtcll . »ein scribenten .1- AulT tlu
nurckltoat . das sie sich &«Uwt dahin eiiiä«tzen . Sie Miodt voo
Johanne gouordort . In die büße . Die würdig «eron yni
Hiiiidt«n zuuorgloyohoii . voiul würdig so)!! von Gel auxtiiiomlMtn .
In die llnß gehet yr khciocr . Dnnu nur von einer huren . fn
die crüne dorüelbigeu hurou . oder «öimst von einer kfle . yn
ein uodcro . von eim weylBen rockh . In eiii'gi'üen . Wo i»t
die Ituß ouror «ünden deß vergangnen leben»? Niei^endte i«l sto .{.
Ewer keiner batt njc Zeher dammb geweinet . es »cy ym dann
In der knchu der vyiich verdorboo . Dcßbalb gohüixin yr nil
wtiiiitcr zum predigen . Dann yr «cylt eben aueh die . wie ewer
gogen parthey . von den Ihr enllautreti .teindt .... Ir seindt
yn der ^üodton doß heylligen geyHU . . . .' Du gehe yn die boU .
dir Ml dis prcdigampt nitt houolhen fite GöUen yn der
kyrchon HdindU fürwahr nit . Sic habenl klicin arges gethon .
haben auch nil goaündut .*Ir tteimit höluinc prc-diger'. liültxine
pfalTen . hültxiii prophctcn .... Schelten idlao einander mit der
warheytt . dn hast den teÜRbl .|. Ea ist nlUo . . (^ott behell aber
nit de^lo minder yn »einer handt die wurflkchaiifel . Liis»t Hie
Iren betrug auf Iren tormin treyben . den sie nit yburgehn
mCgont . Alls dann wirdt er die spreuer mit einem vnyher-
win<ltlichen fauor verbrennen . Das seindt nun yr . doli royclu
dsc jcergehn wirdt :]:
[•1-lOa] Mutth: Will. Tunc locutuH est Jesus ad turhas et
discipulo» . Dicens . IC.
In dem verstandent . das der Euaugcliat meldet . das Christus
allein goredt hat . von denen . ym zergonckliehen reych . initt
der schauj vnd «L-inon Jüngern . Durauß Ir wilQon sollest .|.
Das da Euangelium denen nit- gesagt iat . die roD dem xer-
gengkbliohen rcyidi seindt. diirninb moII dx Euangolium von denen
auß dem zorgcngklilii^hou reycli ait gehört worden .|. Allein von
denen deli ewigen reychs . bey dem wl ee . lu dennelbigen ist
CS gesagt . vnnd vertrauet . darauß volget nu . das alle die
fallschon Christen . fallüchcn lohror . falsch prophoton . falsch
predigor . seindt dfe . so von dem zorgungkhlich«n reych sciudt .
Ert .seindt noch die PuldicAner . Papisller . abtrinnigen Apo-
«taten . oder Ketzer . es ist einer wie der ander . dann scheut
an den Dapbt . wz falsch er mit dem Euangclio getryben liat .
dz auch yelzl die weit .'«ein ist *. Secbt nun wx »ich seine Apo-
stitxlar kotier auch vndtersteun . So es Inun für ;*ioh giengo yr
furnombcu . die well wer zwyfacli yr . Di geschieht alles durch
Dio boidflo KTOHaeii I.sidDner Ihtot.
lachrlflcii.
411
dl! Euungolium . yti Talsuhor uußlcguiig . Boy kh«ioom sohent
yr khuiii ^t worckli . noch boy don Irigun . Darum!) so mSgen
syo wol MmcIi ^'«hayl'lJon w«i-iIimi . Chmlon t,iise»i . Allo yn einer
summa,
FAn der tiaud dö.i 23. und der ersten 30 Vcrito des 24. Kapitel» Malthel
wird dikiiD in »ohr Hcliitrrcn Worten da^ zergängliclie Keich den Tupates
und di;r moderuoo Soclcii, Luthcr's, Zwiui-Ii'a u. h, w. „mit dtm Deck-
tfiiüiitlj des Euungulions" goladclt aU wider doa Wüleu Chrixti „A[)0-
[»tflten oder l'KtililiMi utid die bo^lniuligru l^api^tou".
Die dorn Itapst boysteben . dio halten yn für ein loboudtigen
liayJligen . dia dem Ariaiio beystcen . dorgleychvii für ein ge-
rodilcn . dio dem üwinglj buLstuhen dorgloychen für ein gerechten
menscliou . ])je dem Luther bey^tehn dergloychen für ein rocliton
[irüptieten . AIIhd werden die lout b&achiißea mit euch .... ein
yodlidtor iiurr lobet »einen kolbon . der auff dem Bapst . der
»lobet aulV oim kyß . der aulT den Znitiglj atohct . der »lebet
null etoor Mpellunekhon . der aufT dem Luther utehet . der stehet
auf cijiüin rhor So richten mc »ich nolbst yÜor einander .
vniid scIiHoden einander Antichristen . widerchrüiten . Kotier .
vaod seindt vier par hosen eins tuchti . Bs int mit yncn wie
mit einom paum . der zwyl'ucli pHtJcet [^{epfropfl] ist . trogt
woylU vnnd gelb pyron wellchor kombt wider euch .
vnd sagt die warheyt . der muH Nterboii wieuil tausent
haben sie crwürgott . vnd sie xuerwuigen bracht . yii Iturtzon
Jarou Darumb bat er zu euch gcschickht Propheloo .
vnnd woyß leiit . vnd schroyber . das int er hatt nit den Luther .
den Zwinßli . den BuUer . den Lamperten K. geechickhl .
dum sie »oiodt kindor deren . die der prophelen plut vorgorUou
btbNl . Sonder er hatt xu den alleo . vnnd d«m Bftpnt . I*ro-
pholen . woylJIoül . vnd achrciber g««ehickht . vil . Sie habons
rgttiidtet . peiniget . nußgeKtrichen [gestäupt} vnnd haben sie
>lBr narren . für lohmcn gehallen . fTir Itlgner . für TaUcb
Christen . für vnglaubige leut . für bescJUeno mit dem teülTel .
vund veraeht . vnd vemchmiichl . Das ein sellch aarret volekh .
wllt wider HoilcUe hoch^lorlo leute reden . die griccbt.sch ,
Caldeisch . Elebreuch . Ataculiäch . Lateinisch . K. kh<3unon .•
gleych alU scyes ynen ein scbmach . mit sollcben voAehttigen
pettlormäntein zu reden »in dürfTon owere pilcher »it .
noch Cantaroy [iL „Taulerj"] . noch Eccj, noch FabrJ ic. Sonder
:sie werden von Gott golehrnet vnnd reden die Sprnehen : s«
iilie Apostell aii PDogitlaa geredt Itaben l\XII|[) . . Es
413
IV. Tlicologi*cb«a.
winll iiit oiner alteia ftagcii . Ich bin cbristufl . Sondor derer
w«nloR villi Bein . die da sa^D worilon . In ^od Tihlen . werdca
deO Ilspsts ablhrinDit^e vDnd Apostitou . die or ketzur hayiUt
venttanndtcn .!. Oann «in yogUchcr will ein besondere machen .
vnd der besser i^in . So olTt vid Mollche nowo fantasey . »o oA
Ut «in newor . vuad ein anderer dirisUis Das «io alle
niehtt dann verfQorer utiadt . das beweylkn die krieg . vnnd
die rhaütoblegc der küni^c . vnnd der murmel der vndtcr dein
voli;t(h vmhlnalTt . man wirdt kricftoD . v» wirdt sich machen .
Der Heiß wirdt uufT tum . SachUeo wirdt ym bellTen . vnod
die rejrcfaDAtädte . Der SdimnlljckhaldtHch bundt . Der ander
. iet kombt . Da» litt der Kayiwr . Kr wirdl «ie u-ol loltrncn .
der drillt der tiirckb bhombt auch [I53'2?J .... Duruinb nollen
wir pilteu . dt vn«or flucht von dieoem falschen reych geschehe .
ehe dx yre xerAtürun^ ergangen . vnnd ein yedliuher der «ich
DJt vor ytieu hüttct . vnnd bewahret . der verleurt sein loben .
Alls dann auch i;<>8cliehoa ist vilmahloa . vand sonderlicb yeU
yn dielkn Euaugelisuhea kirchea {al. «Kriegen^] »o yn swoyntzig
Juren . ic. genchehen Heiodl
.... So oun dx alles guscliclicn ii«t . So wirdt nicbtz «ein .
dann ein tinntcrDuß durdi die guriti! weit . ybcr alle creaturen .
vniid ybn dentelbigeu iinstcruus wird da crscheyuen . dx zaychon
Chritt! . das ist . Es wirdt ein new liecbt wordon . Ein ander
tag . In dem das Zaycbon Cbrititj go«ekc» wirdt . ic. DofecL
Hierher gehöreo auch die beiden SielloD, woloho Im 2. Henc der Para-
eolsiufontchungen S. 153 und 154 als „Matthnus-Kommciitar" angoFährt
Hind. DaM dieser KommiMitar zu dem 23. und 24. Kap. Mallhüi der
aSecreia" nuH keiner der drei oben beschriebenen Ijenarten des Malthüiu-
kommeulars tu Anfang dieser Handschrift entnommen ist, braucht wohl
kaum Rosagt eu werde».
Auch diese Sooret« secretorum theologiao sind einmal ganz und
einmal stückweise deutsch erhallen (No. 108 S. 1 — 58 und No. 120
III. -82(1.) und einmal lateioiscli in London (No. 123 Bl. 54lf.).
Itl. 460a ein Titelblatt:
Sermo X De Antiohritte . Liber . D: phlllpp: Tlieopluras^ a.
ab Hohenbeiin.
III. 461a— 501b der Text: - *
.Sermo I. Do Antichristo Math: 16. Cuaete ii fcrmeolo phari-
H^orum et Saduc^ornm ic.
Ir Christen yn Christo . Christus legt vniu für ein Spruch . vnnd
lehret vuns auü seinem Güttücheu mundt . da or sagt . hüeteot
DI* bftid«ii grojKon L»i<l«i)«r (heot. S&iDiD«l1iati<lichrifl«ii-
413
fuob für dem eBurtayg der phariseer . Dos Ut . i>or lenipel
oliontten Herron vnd Verwalter
ni. 4r>4a, Sormo .11. Do Äntichristo . Mutli: 8. Mari!J..ü.
Bl. 4ii7a. Sormo .111. Do anlichrislo . Matli: 8.
Bl. 470b. Sermo primiiit Do inconlatoribu» ol Maleßci«.
Bl. 474b. Sermn ,11. In Incantatoroa.
Bl. 479a. 8ornii) .111. De Incantatonw [!] Marcj .3.
Bl. 482a. Sermo .IUI. De Incatationibaa.
Bl. 4.S4b. Sermo .V. De IncantatoribuR et SuporHliliooibnii,
Bl. 49Ia. Sermo .1. In pspudo daclj>r(».
Bl. 492a. SeriDO .II. In psMido dootoros.
Bl. 49'2b. Sermo .111. In pscildo dofitorci.
Bl. 40Sb. Serm« .1111. De pseudo doctoribus triae mirftonlao ]!] .
Haroj .1.
, , . , das volelih . das der kolb . vnnd die Fürsten ver-
füeren . danKelbig wirdt von christo crlodigt werden . dax ander
ftbor wirdt yii die ewig vordambnUM . yron brnclit.. pump .
rcputalion . vnnd );i>WHlt der predig . K. Rehen . Ha wirdt
nymmer Synagogen xtiin . noch lipcliiichulou . Sondcrri gryB-
« grunimcn . heulen . vnnd pellen . IC- liniK.
lAllea lÖlil sedruckt; vgl. Theil 1 No. 311 und 313; doch bielol der
Text im Kinzolnen viele kleine und grös-iore Abweichungen, itnc-b kleine
und grSBsere Auslasauagen. Vinllach »lind die LcsiLrton dieser ältesten
Bandficbrilt bosaer als die den Druckes, doch kommt auch dan L'mge-
liehrto vor. Die Bibulworte «ind in der Ilandiiclirirt immer InteiniHcli
l^elmn, Tehlen aber on giinzlicli, wo der Druck sie dcubtch gibt. Die
Anordnung i.Ht inttofern eine ganx andere, als die Handschrift die Incan-
taloreü an zweiter Stelle setzt und iVip I'Koudodoctoro« »n'x ICndo. wäh-
rend der Druck umRckehrl anordnet. Der .Schlu-tH diit .Sermo ((uiiifus
n Incantator») ist im Uracko viel weitläufiger als in der liandiwhrift,
welche am Endo noch 4 KolioNeiteD ohne andere rebentchtift aU die
Qibelworto Marc. I Vom 23 bietet: es int die« dawolbo watt der Druck
8. S& — 2H «Ih ersten Sormo in [*eoudodoctoroK i^ibt. Der Sormo I in
I^Htadoclnctora■t unserer Ilnndschrift i.sl glwoh S. 2(1— 30 Zeile 11 von
9n(«D de« Drucken, Sermo II in I'Houdodoclrires der liest von Seit« HO
^kand die Seile 31 deo Drucke«. Sermo Jll und IV stimmen in Druck
Band Ilandäehrirt überein. Rleioo Lücken lür Ungelenenes .lind im Mflcr.
Bnieht selten.
H Bemorkonswerth jst 08, da« ilts .lalinahl 1&40 ab Abfasauoj^
leit im Teilte der lltnduchrirt m^hrfuch etten^ »ich findet, wie im
kt. Dngcigoa fdilt die Widmung .Doctur Itotsou [boltzon
I
414
IV, TbcologMChM.
No, 90] tu Rurfach su« dem OpTfir" in unxerer lludsi^ifl völlig
(vgl. PdruceltHisforMliungoi] Ikrt II 8. 64 Aiini,)- l>och i;cl>cn xwti
HaildHclirirtcii diesen RMnmt.'tclieii Doctor cbeiiralLi. Kin Vnlciitiii Itoltx
von Kuffncli hat 1539 «ech» Komödien des Tereiii (leuUch heraus-
gegeben, Tfibitißan, Ulrich Morhardl Anno H.D.XL. 4°, löS BII. —
Vgl. No. 95 Bl. 1.^3 ff. unil lG4ff.; No. 106 Bl. 1— &9; No. 108 S. 869 IT.
Es folgt (lirec;t olint) Tltvlblalt:
III. ^02a— 513b Liber . De religiöse perpetnn . Theophrastui
Paranels: ab Hohenhftim.
8o vnnii Oolt nun bcHchatron bat . viind ilarKU einem yodon
nein gaab geben . Sich derselben zuerhalten aulferdten .|. vnnd
nbor dieeelbig irtt derinalT.lou buschttlTDii . I>us wir dieselbige
ffieren sollen auff ordU'n «eoligdicli . vnnd Dil vuscdigolicli :[:
dann da ist nichts . da^ vnns Gott geben hat . « »cy viins
dann gi-gi'bvn . da«ielbig «eeligclich /.ugebrouaben .|. Dieweyl
aber wir d/. tioltK gelBen haben . da guüt vnnd bßli ynn ge-
ui.-Uf^n int . AuB dem wir gelahrndt vnd errahren haben .|. So
volgel nun auß dein . Az wir dojwetbig . So vnn« (iott «eben
halt . wj)l such mit RUttom ^äwilCcn vn^iooligclich brauchen .
zu glitten] VDud argem . Dnruinb sa vons der gcwalt i»l geben .
vnnd auch diu wisse» .1. So werden wir omiihnt . ih wir yn
khein weg dusselbig zu argcin brauchen sullon . Nun rtllcin xu
gutli-n K . Vnnd wiewol da» ist . ds Ciott grosse wundcrbar-
liuhc dinng erschatTen halt . dnruh vuns meiiHchon icu erfitbrcu .
yn vil wog . vnnd vims grolUen gwalt geben . dieselbigen xu-
gubi'uuiihfln . yn vyhierley weyß [.'T04a] , . Üaa ist die
wahr reli^on des gaysts . der da l«t vom himmel ohn allen
betrug . ohn allen beschyß . ohn allen fallseh . yn der religion
ist die warheyt . vnnd diu warhnfTtige verkhündigung . . .
[.')Ü4b] Wie vnns Gott vntior gorecbtigkhait ritrbildet.
Aijso . diewey) vnn:< Cioli firkhaiidt hat . In vii.tßni gebrechlich-
hsyton .]. AnfTmgkhlicii . iiiia wir mit vihi kranckhoyten beladen
• Meindt . vnnd werden .{. Auch darbey yn gütlicher ffir^ichttigkheit
wol ermclUen .|- I*as wir die seibor ym «ayst einer wahren
religio» . nit allzeit haben - -Sondern (.W&a] dr. die slundt
koniben wirdt . das sie vnDS genombon werden . vnud au yr
statt komben . die nit mit xnydicn . vnd mit dem Imylligou
){ayst reden . odur würckheu wurdi^n .[= diirumb vil kraockher
worden tmstloQ Ilgt-n . yn yhron krankhoyten vnnd ollendt .
dem»idbigun krancbhcn zun gultom . ii4t nun ein warhalTtig«
niligiou . von Ciott erstanndtvn vnud gemacht . Am iüt . di«
J
Di« beiden gTOweii L«lileiier theol. Stimm^Ihnndacb ritten.
415
Artzney '. die Gott entclialTen hat . bwonnder zimeio . vnud die
Artzney auL! der ordten benonndor . damit sie dem krancltlioo
künden helffen .\. Nun abor ist not , dieHi^lbt;^ wol KubcBchrojbcn .
dann cw ist nil laiiidor . Sie ist die iiochsl nach der rcligion
do[] g,eytita . darumb gcbürt micb ditwolbif; zusein aiiU Oott .
TDild auß oiDom roclitcn gnindt . dann dur büß vheindt
Teilt auch yu die Artxiiey . da» xio iiit rocht oi'fundt«n wirdt .
ja yrer warlioyt . nondcr IßgonhaiTtig . darumb ist not . dieweyl
die Artzney ein theyl wt zu dorn .seeli^en leben . der alUo MeJD
muß vndter dem volokh . AulT du . So die von von« gunombcn
«eindt . die mit dorn «ort mügca vnnd künden gc«undt mschuD .
dz ein ander» an »ein :Jtudt my . dusKelbig zuuolbriDiigeii . go
woyt der naUir müglich int . vnnd von Goll geordnet . vnnd
gewalt gegeben .[. So winsent ih* der Artzney »ouil will ver-
traut weiden vnnd glaubt .|- HetrelTendl die ge-tundlbcyt . dz
yr mnglioh int . ein yede natürliche kranckheyt zu bonomben .
vnnd zuliaylen . dann wo hat (iott ein soreo gehabt . vnd nit
dngcgen Imrinhert/.igkeil ... int nllmahl gegen einer yedon
krancklieyt mi Art/noy bctiuhstrou . Dtcsolbig bin zu ucmbon .
Dann Oot bogert nit du< wir «terben . Sonder allein . dz wir
bey dem loben bleyben . vnnd lanng leben . vud ymselhigen
leben . ytier vnn»erc Hüntll . rlicu vnnd laydt tragen . da» i»t .
dz wir vnnfi bekheren . darumb . So veracht der w«ylil Mann
di« Artzney nit So ist doch die wahr roligian der Artsi-
Dey . das nie am aller oretcu vissen . vnnd erbhounen . ullo
iiatur yu d«n gewik\«n . wz zu einem yoden Hoy . vnnd so »yo
nun dafl wil'Ucn . So wi.-<nen »ie nun wax die kranekhuyten
«eindt . das int wieuil yr «uindt . vnnd nll»u artzney gegen der
kranckbheit . Auß der artxney anzaygung gebrauchen . dann
die kranckheyt deß leybs ynnwendliic zu erkhonnen . mag nit
sein . ohn die oii»orlich natürlich anxHVKung . Dann wellicher
artzet khau sagen . Dos kalt wehe khomb auß der ahrt . oder
ab dem endt :{. vnnd diu wurhalTtig klieiner nit wayQ . waa
ftllita dfir Canon ynnhclt . Ist ein gut« mainung .]■ vnod allso
wähn«t man!* . da» aber nit für ein warhait zusagen ixt . das ist
aber wohl wahr . diu man Artzney fündt . die da haylen daa
kaltwcho . die ander . ein andeni kaltweho . die dridt . dx
viert kaltwehe . mnd dz yu Juugen . dx ynu alten . das yn
yhenem . das yn dem Londt . da» ynn der aeyi . ds yn yhoner
ixeit . der nun die Artzney erkhendt . yn was cräfTten sie ist .
kderaelbijj erkhendt darn&cb wol . wz sye tut cralll bat .[- Vnnd
IV. Th
sUho cli« arUnoy ftcgen (ler^lbiffen kninck)i«yi zuKebraaclien .
viini] niclit Aom oach Kedennckliun . die kranckhej't kbomb
tliilior . [öOGk] vtind i»t allso oder nllüo . dano so neltzani
Mindt dio IMiynisuh« cürpor . Am kIo Icüclitlicb nit mü^teo j-o
ein RollichcD vcrataiidt liraolit wßrdcm .'. Ob schon Pttwim du ,
goflpiirt wirdt . da^ yni üleych sycht; So ist ee docb an der
Datur vnd vraprung nit allao . dann es viderHagm die Theari«
d»r Aruncy . Tond dienen nit xnaambcn .!. darutnb sa gohl
dii5 wahr r«ligioii der ArUnoy yoD der gostalt . Dax wir wilUcn
ftolloii . WB:« yn den diiingon der nntur »oy . viind willlcn
sollen den vndlomoliaydt . vimd notiibeii «llor krancklieyt war .
vnnd aufr das . kranckheyt vniid artxiioy zuxambcn fliegen .
vnnd nit achten vz dor vniprunK »oy ■. oder liaiidllung yin
anraiing .{. dann mügen wir wisson . AuB wem die Ärt»noy yr
crafl't hab i^cnombon . Alls alloin auß dem gewalt gott«s .
darboy muoißan win bicybitn lalQon :|. AlUo ym leyb . Ho der
mensch kranckh wirdt . Klian man kliciii andere v»aoh da
ansaygon . Duiin »llso haU Gott gcordtnet . Wer will nun
Keinen dinngcn vnnd worcklien aulT ein endt komben? Nie-
mandbi . Darurab ist die warhuft't religion ym seligen leben ^.
Allein daü . das wir «oll«n wtlßen . die Namnn der kranck-
heyt . vnnd die cralTt dür .Artzney tugeut . vnnd dagegen dem
aeiiion da« sein 2uriicgcn .|. Dann oin Artxot hat an dem wi»
yotüt geniolt gnug zuschnITen . zulohmen .|. Ob er schon wo!
die ander artxney verlälBt .{. Ob sie gleich alUo wäre . tc-
Oott hat crüfft geben den »täinen . das täe mit wundor-
barlicher alirt vnnd natur begabt xeiu . dann Gott will yhn
seineu wcrckhcii wunderbarlich erkhnndt sein . Nun seindl
staln . fBr dto . so ds gcttycht verloren ist . widerbriungen . So
BUtt Oott den atüinen aoIIcIio crafTt gftgcben 1inl . wa» ist dann
die vnach darzu . uicbt« andere . Atl» Njirttch Oolt . Ich hab
den Htüin die crÜlTt geben . die crblindten aageu widor xa-
briiingen . Darumb ilii Artzel frag nit . wie die cralTl ynn
nteinon sey . vnnd darein kliumbon . Frag auch nit wie der vmb
sein gfiüycht sey komben .|. Allein füoge die xwey xusariien,
•So geneUßt er . AIIho hal er auch viidteni ütüineii . wiirtzcn .
kreötern . vnnd mmaa . ein cralTt geben . die alle not iat die
cralft eu «rkkcnnon .{, tum gehör . zun Külinen . xu den obren .
au allen andern kranckbej-lcn . yedlicli» ynnsondurhcyt . Das-
selbig soll der Artzet erfahren vnnd gelehrt nein . I)a»n ob er
gleychwol vermaindt vil rbum za haben . vnnd ileo vrsprung
I
I
Dl« bald«n gtoaun Leidonor thtol. .Summt IhnnilRchtihMi.
417
zuorkhi>nn«n ■ So wnyU or douh itit . üb c« ullso isi . oder nit .|:
Auch olw gleych allso wünlt (wiii . So Itlian er doch die theoric
der artxney nitl fendeii . Dermalßen wie ^eins vifr hnmoroB
ynnhaltori . Darutnb sa ht Heß Art)-,tca höcIiHto religion . die
vndterschaydt der kranckheyl zu erkhennon . Ein yede yn soinon
Spodliis vocl.)ieini>n iiamon kbüudcn vorstelm -t- Alls dann die
ArubaocD xu orruhrcn . fjegou solIichoD tbayl . Das ist ^ccligdich
yiotiniidcU . viind uach dem gruudi dor rochlcD Arliiioy . wie »\o
OoU v«n>rdtnel hat . naiin w/. gehln Ana staiD an . wiv dz aug
blitidt soy . Od«r . wz geht* dz »ug m . wio d«r «tüiii ^ofurbt
iey . kIi«iD«s fragt dL'in andern nach . Wariiinb weil denn dor
arUet den diniigcii imchrrngon . du (Li« natur klioia trag nach
hat . die criifft ist di« . !^ all« kraiickh«it hnylot . So »an die
criillt das ist . ho »lle krancklicyl baylot . wimdarffdic Artzney
dann vi) vmachen . vnnd vrsprung suchen . die /uütöning
macht dio kranckhcyt . wz üil« . daa wir zu dor »tJirung Tiaprung
mickcn vnod wi&sen W2 gehta die cralTt abn .|. lat ein wunden
yn Leyb gehauen . wajj i;ebeta da^ Pfliisler an . e« habs ein
Dogen . licllcpardteii odtT ein Mosscr gethon .[. Ist oin fpßt
gelßen woVduu , wz gebot» Am gilTt tu . ob dio Artxnoy Wann
oder «chwart7 scy . So Hie nur ist aulT yrcr complcx . dz xu-
erkhennon i^t nit not . [rxtta] di» oder yhenc viviicb xusndien .
liumorCH oder Complox . Ein yvdt» wa»Mar löacbl fcur . wz gebt«
diw n'Miter ahn . wie doK feür »ey J. Allein so bnldt e» 7.U8tinilieD
kombt . »o würcikt da« was,4or . vnnd ligt ob . u.
AllüO i^t der grundt der wahren Artxnoy da . dz wir ya
ymHelhigen grundt wandlon mügen . vnnd yn demselben lebon .
Seeligclich . dieselben Tüercn Tnnd brauchen gegen vunscrm
nochüten . ohn vnserer seel schaden . tL
Vnnd yr MaKOS von Saba, vnnd die da yu der8L>Ibeu Holi*
gioD wandten . da?i yr sie crntTügclich brauchen . vnd wahr-
hftITÜg . dann yr wiiuteut . Da« dio (.'on»t«ll«tJon . %i)nd die zu-
Miinben goordtDOton Iniluontz grnU dinng . wOrcIcht aufT erdten ,
AUw da» yr mflgent machen Oamahr für hauen \iid stechen .
vnnd ßanuhy lu erhoben lieb . yn wem yr wollet . Gamahy
SD roychthumb . vnnd zu vihi andern diongea . vnnd dz mit
wunderbarlichen crüfTten deß Fürmamcnlittchen r^ulTs ym Him-
mel . So euch nun Hotliche crnfft zuwi^on ist fjehen . . . da«
yr dieselben nit zu Ynnätx anlegt . dann dieße roligion ist
warhairt!|{ .... wiowol üich vü yn dioßc lleligion tniL^hen .
vnnd nolliohe« mit toSITliachcio criillt«« . . . Ilir Magi aber von
418
IV. Thcologttehei.
Sabn, hota nyo k)ieia Mnlotlcium vnd Sagsin vond IncaDlaioeDl
vii<lt«r euch gohiitit . Sonder dioßo religion uufTrecht hindurch
gcfnorot .... DuDii allsö urölTnul Oott den Minen . soiiio hayinb-
ligkheit a11w<>^i>n . doacii . dio da wandicn In tieinor religion
mit warlicyt . vnod auHrüclil . mit Ciotl |^lährn«t«n könxxton.
Vnnd yr Oanautt^mtcn vnd Kxorciiiten . yr vrOsst dr OoU
grolle crairt lint geben . den krcutern . Mehr dann pliiäice vnnd
Medice wilBcn . vnnd yn erkhandt iat . . . So wülllt yr aacfa
mit WZ ^roäson crAH'tcn . die wörlter begabt soindt . Mit auß
criiirten dcB teillTcIs . Sundern auß den crälfton gotto« . . [508a]
. . troybt dio teulTol auß . wio cliristUM hat golohrt .... So
äiuß I« doch a11c!( yn der cralft Gotlo» goxdichon . Dieselbig
wirdt wundurburlich crrundton . yn vri>rt«ni . vnnd ('jirikctorcn .
vntl Hegon .|. Abor dicitolboii werden boy dor HohrillL wahrhuFTüg
giirodt vnnd gofiicrt . darunib nit allein dz ett ein n:tltlrlicI)Qi- weg
.■>oy . der hIc außyag . Sonder mehr dann einer . Doch alles ym
namen vnd crafTt Gottes .... Darumb so fiiert den warhafTten
glauben . nit yn dio küsstongeyster nitt yn dio Suporslition . Sonder
yn wnrhalTtcii grundt yn Ciotl . So wideralühut euch nichtz .|.
vnnd yr troybt dun wasHUrlliiß hindtor sich . Ihn dieser Holigion.
Vnnd yr nllc . die yr euer religion fücren . woyßzuMigcn
(leu tpütoD xukhünHiig dinng . vcrganngne vud gcgonwerttigo .
die da sehon yn wcylto Lundt , vnnd loßon verborgene brief .
vnd vcrsohlofßeDO büecher . .Suchen yn dor ordtou . vund ynn
Mauren . was vergraben iitt . die audi groß weyßheyt mnd
kuQHst lehruon . Gedennckhet . So yr die dinng alle wollet
brq,uchen . das yr die Itoligion der Cabalen an euch nombot .
vaud yn dcrselbcu wandlcnt . dann Cabulin ist gi^utzt auff den
grundt . Bittout . So werdt yr gewehrt . KlopITt nhu . So werdt
yr orhört . vnnd euch wirdt aulTgethon . vnnd diLs thun HcOCIi
herauU . das . so yr bogort ynn dus tioircHt der erdten zu.'«ehen .
Inn die höhe dor lliinmol . yu den dridtuu llimmol . Ir erlanngt
mehr dann die woyßhcyt Salomonis int . Ir wort mehr gemain-
HchaflTt mit Oott haben . dann Moses vnnd Aaron . . . [509a] . .
Aber Ihr die yr doch wisoeo . Im natürlichen laulT zuwandlon .
auß crall't der nstur . vnd ansaygnng dentclbigen . Gedenckliot
auch . da« yr die Religion der natur warhatTtig vnnd gerecht
fiieron . dann es iät nit minder . dio Physiononij gibt dorn men-
sehen xucrkbenoon . was sein nhrt vnnd nigeascbalTt ist, Daun
nichta ist so heymücli ym menschen da* sich nit offenbart mit
außweudigen Zaychen .... Hodarll einer grossen ert'ahrenhevt .
Die beiden itroMen Leidener theoi.
419
weyßlioyt vnd vprstandts .]. Jie Fürmament mag orgrüiidt werden .
durch >-nns gciiURnam . wiowol es- auß der nator ist . So be-
tiurff einer jd «Ücner Reliifian wol . dt er nit ohn den Cabn-
liüohen grundl anthrott . DnryiiDoti yr AHlronomi^cu auch
witndloG itollcn .|. Ob yr aucb gloycli L>tlichcr mtpocten contram
wiNitetit . So litt doch dor llinniu^l iiil Im guniitziMi gruiidt da .
dniKi w«r int der yti die tiolTi^ ileU uuiitnim xdion kliiiii . In
dem die natur ligt . darunib dicüelbeii diniif! gruitdtllL'h ligon
am liöclit der nntur zu erfahren .|- eygeiidtlich wiKReiis Ijb-
darlT . dnr Chyromantia . Astronomia . wie die seiiidt . vnnd
auch der Anatomey der krefitor , der paumen , von wegen der
uiL-iischcn krancbhcyt /u erfahren , oder concordirunj; . Auß
dorn ^rufidl der Cabitiia bcrilioß . . ; [ÜIO] Junsteroy ....
Rhetorica . . . 1^11] . . nbor so eiii roligion auß dem rechlon
weg koRibt , so feilt* selb ytin die tvdtlich wnyl.!hcyt . vnnd
80 sye miTynon .|. Syit «ciiidt nm bo«<Ien viind .-«ubijloüton . Ko
swindtM die grüftsten Narren . daon nit vnnser weyßhoit «oll
gebraucht worden . Sonder die gütlich ... nit yn.'ter InuentionoK
sollen fiirgehn . Sonder die göttlichen .... Mosica . I^t ein
ArUney denen . die da mit Melancolia . vnnd Fanta-iey beladen
seindt . . . darzu auch üo vertreyU Musica die gayat der lEexcn .
der Vnholden; der /atiberey . vnnd deren . die dich vom men-
schen wollen sonderen . yii die hexifjohen Ort . deßgleychen
nymbt hin die Musica . den gayst . auß dorn die laulTor . vnnd
dergleychen sccton der Mulancoley . auß cnlätehou . die da
vormütncu . »io sehen dun himmol otfonn . vnnd Gott darinnen ,|:
DaJt .icindt alles kranoklieyten deß hyrns . i,Tind der veniunfTt .
vnnd wie yn einem gartten kreuter wachßen . die selben vcr-
trcyben krauckhheyten, die ynen füeglich seindt .]. Allso [öI2a]
ist die Musica ein gartten sollcher l-'aatasoy vnd zerrütten hyrn^
vnnd synnen Darumb . So soll yn vil ktinsston noch-
gelalBen [-lesen 90] worden . Alls der Alchimoy , vnnd wjt
dergtoycben belusstigot . Auff dx annderst ym nit gonombon
wordt .j. vnnd wiowül der thon der «aydlon mit d«m gryir
hinweg gehet . vnnd der gowyn der Alchimey mit den kholen
vergeltet . Jedoch So seindt nit alle künst bcscIialTen . veraombdt
reychtiinib . Sonder zu erfreuung deB gomiiets . yn gextalt einer
Artiney . Dann da ist nit allein ein Artzney . die man yißet
vnd trinckht . oder ybertegt . dic£e aber auch die frculich«
hcrtnen mnchl .... Allso soindt die soeligoo . yn dem «oeligen
k-beu . von üutt hoeh twgftht . so sio dl« soindt . die da kheiu
27'
420
[T. ThtologlKbM.
religion falsch braucboD . SotxloT yn yrom roehtcn gruodt . wie
aie voD Golt geprdtnet ist . vnnd rliusMolliig alle« yhn forclit
gCK«n Gott enden . vond volltiriRngen . nac)i seiner ]ehr vDm)
gebott . dann dicwefl wir Cott tci^hnung gcbt-ti inücaseii . vnib
e!a jedoa vergeblicbs wort . wie .icliwor wirdt da die rochnung
sein . der religioD . yhn denoo vihi andere worter hoid . Dann
vergebene worttcr . diewcyl rnnd rr wiisen . du vnnser rcycli
nit von dieser erdton i>it . vnnd liye aulT erdten nichtx inekr
brauchen . denn Hpeyü vond khlaydlung . Dicweyl wir nicht«
hierynnen abwcg brinngen . .Sollen wir auch billich niclitz mehr
zuflamhen lef^n . Dann daaselbigo . vnnd vnns reycb machen .
yon den worckhun . vnd tugondton . die vnna worden oacb-
uolguu . [M2b]' hin yhcncr weit . Ob wir gluych sller köntg
vnnd Fiimlen hnidt haboii . vnnd hoch buy yn angesehen .f. So
der Obent küiiig nit will . w« .soindt alle Künig aulT erdten .
dnrumb nit dem menschen wol gefalicu . Nit Irrdiacli royob
sein . Sondor bimbliscli reych sein . vnnd ntt Irrdiscb geiort
fteio . Sonder von Gelt gelehrt Hoin.. vnnd alle roligion br&ucben .
duH vnnD dieselben mit rreud.cn nachuolgen . lu den owi^n
leyb . ab dieaer erdten . ynn ds ewig leben . Auf das wir mit
viweior Religion . vor fiotl dem AllinechU|;eD freulich mügoa
en^tohn . ganntz voucmclirockhen . Dann vnn»ere gaabcn . die
vnns GoU ^Mbon hat . wunli'n viuih nachuolgon . yn den himniel .
vnnd die wrrrokh . sa wir .tnn.ti.irbalb der gaben gottes . gethon
haben . werden vnns nacliuolgen . yn die ewig vordambnua ;|,
Dann merckhct . Bey dem liöobsten wird ein yedor oxaminiort
werden . ic. Kinis.
Kd dürftiger AuRXiig aus dieser Abhandlung i^t ans schon im Gdrlitzer
Codex (No. 83 8. 279 ff.) bogeguet und wird uns noch weiter vorkomme«
vgl. No. 101 Bl. 131 und Nu. 107 Rl. 5!). Ausführlich wie hier lindet
aiob der To.'st im Heidelberger Codex Patatinus 470 (No. IK) Bl. 80»),
Genannt wuxl die Schrift auch in den Neuburger und Oiwoger Verzoicli-
nüsen, siehe Einleitung -S. 1 1 und ^(-2/33.
ßl. 513 uubosuhiioben, Bl. 51-1 ein Titelblatt:
Lib: De ordinatj donü^J . philip: Tlieoph: ab Hohenheim.
Bl. 515a— 522« der Test:
J)e ordiiiarj dominj . philipus Thoophraatus abUohon-
^«im.
Gott hat vnns gaben geben . autf erdten . vnnd crkfft doraol-
bigeu . die ein yodllober gebiauiihen mag vnnii soll , Nicht yi_
selber . Sonder den andern . Alls sich selbst :t, »arnmb ist
Di« lisiilcn groMOD Leidener Uieol. SamiuulliiuidKhiiftoii.
421
»iuli wol zu l)oduD<:khDu . irio ein yegliohe gaat) zagebraucIieD
^oy . gegen dorn Dcohstcn . damit aufE daa das gebott gütte« .
roIkomb(;ii vrfi'ililt wcrdu .|. wiowol der Sathan dtcßo liubu deß
nechslen giir liäirijg vuud vil vurhiiidort hatl . vond itufT dan
ftigen nutz /.eucht vnml troybct . yoclouh mag oi- tiidiU orhalltcii .
So wir aonderst gcbii vond wmmdleii ym wog vnud willen gutic»
vona betleylUeii densdbigon xti prlülloii . Wo aber nidit .). All«-
baldt DUn ein cloiner Qnngcr wanncktiet . vod vnns . ahm-
ziehen . so tringt der (Nathan mit häuften lysst herein .\. AIIho
diu wir zu ^üttOH handt nymmermehr khomben . AlUo wirdt
d«r gttmain« nutz zcntöi't . vnnd zcrtbrinctt aha rcychthumb .
holTart . liTMtvnißg . »piloo . vond huren . ic. vnd ollsu thut
ein yodlii^hor yu dorn soIood . wtut ym goltiest . vud wie t» ym
gefeilt . dahin rieht ers .[• I^imit aber nun Holtuhus ri^ych . VDud
aygeu nutz in uitn beata oit ointringen müge . volgt alUo ein
urdlnung der gaabon eine;) yegclichen gegen dem necliHten . . .
. . . [r]2Üa] Weiter aUMtorhalb der vier Monarchia . Ut noch ein
nabrung von Gott beschofTen . dicüolbigen aein mit den vier Mon-
arcbton oit für^enombon worden . vnnd dz aeindt die voglon .
vyschon . vnnd wildo ibyer . yagon f520b]
VDud wüdor Sonn noch Mon . setiidt vnna günstig . vnnd bliuiiu
dem anderen . Itas vych aulT der gassen b&asot vnna . Dann
dcÜ toufluk regimont ist niditz ander».
Aussorlialbon dieser Monarchien . Seindt otÜich rotten mit
^4hif[ewurtzoU . Diu ausitorhalb der vier yr bc8ondcro nalirung
teben . Aber ym weg der vnKücligkeit . Alls die khauEriout,
tiiulilcnt . xyunßinachcr . geltleyher . fürkäuCTor . grympler .
Morzler vnjid dergleychen vil andere mehr warumb
behalt yr aie vudtor euch . So yr mainct sie soyen mit euch .
So aeindt' sie mit yn Reibst . vond scbtoo weder gotteti noch.
MinH reycbi) . ^ie beeytzen den Obnstcn stuhl . vnnd dun
Obristen sytz am Lisch . vnnd worden vor allur weit horr
geliayl'Qon.
f«B beiden letzten Atwchnilto hat du Gärlitior Mücr. (No. SA S. DOOIT.)
in omgckobrtvr R«ihenfo]ge und sohUemt mit .des TeuffeU Kegiment ist
^ait «Dder«' die Abhandlung. Mir scheint, dawi Görlitz dax LlreprfiDg-
licfae biotct und du» t^idon oder seine Vorlage diese Verstellung vor-
genODimeo hat, um den hier noch folgenden Abschnitt über die Kaaf-
leut«. der wohl eigentlich nicht dazu gehörte, basser anlügen zu kouneo.
|]m Uebrigen stimmt Leiden mit Görlitx ziemlich üborein, wenn auch
ü« Abweichungen im Einzelnen sablruich sind. Görlitz zeigt oioigomni,
423
IV. Th
äisa CS in der l/MtuDg Roiner Vorlage niclit ganz «ober war, wo Leiden
i'uhig liarühor hinweg schreibt; cinnual Kibt GfirliU (ß. 367) so]i;ar in
Klammer ein lac-iimilo der üclivri^r ku onträthsolDden SchririzÜgo, die
CA mit „die letzte Minute" itelesen hat, wan auch Leiden biotoL So
scbdot Görlitz denn dem OriKinal, das os oxcerpirt hat, nibor ku stefaon
aU Leiden, wolchei» BI. 521s— &22s noch Folgenden anfügt, was Oürlitx
ganx rolilt:)
Von don khaurfleuteu iitt iuwi«Bon . So einer einem vheindt
ist . wie kündt er yu ein vnbrüderlichcni «taiidt vnnd weiien
kombeu . Daryiioen doch nouh ttouil wiltiben vnnd wayßen
Boin .{: Nacli dem dann der vheindt ist . AlUo böße stückh
seindt ja yoen . vnnd ist ya kbein scliatcklieit zu groß . ktioin
lullen Kuuil vnnd alle die so sich mit ynen uehren . Steh solU-
ches püegen sugobrauchon . Sie haysäODs ein boscliyß . oin gc-
schickhliuhbi^yt. . dz botriogen ein woltliuu . Scliaweut . wie
khau doch uulT den nech^ten monschou «in grösserer betrug sein .
Denn der von khauRleuten all yr Lcbou int tcülTcllinch . vnnd
iüt khein khaulT . Sie verfürn reycli vnnd arm darmit .{. Stohloa
mit liissteri vnnd höflichem bolrÜegeii . Filreten vnnd horren .
Laudt vnnd I^ut . vorfüern olle sländt . vnnd sollen »ein die
boHstaD . voiid eoiudt den Fürsten die allerliebsten . vnd die
nechsten an den seydten . vnnd haben am may^ston sufTsehcn .|.
Item . Sie vermyschen ach vndtern Adel . damit sie nur g^
wältig betriegen mügeU' . vnnd iüt nit genug . das sie alletn
bubon seindt .]. Sie müelUen mit »ambt ynon buben stein . dio
Fiirsteu . Wu ist doch einer frumb? os ist allea betng .
vnnd CID tcufiellisch leben . Seindt nie pfelfor krämer . vnnd
liandlen mit g«wür{j! .|. Zu wk iai es guil .... Lebt nit der
paur ytn ruhen ackhcr so wol alls einer der gewürli: ylUctF .[:
dnmun' Hag ioh . Dns alle khaulTleut . dio mit gewurtz band-
tieren . zu einem schlockb ynn die khelen; voller toufel .|, vnnd
seine diener seindt .... Daruon werden grümpler . khaulTor .
vnnd vorkhauffer . Lieger vnnd betrieger . wo sye hinkhomben .
damit nur »yo reych worden , da khombon nur falUch krämor
her , FalUchorey milt dorn güwürlz . vnnd aller betrug . Wane
allein der Betrug nit wer von kaufleuten ynns Landt komben .
So würden ctHch schelmen nit Mtin . Gewolb herren . ettliche
Khauffherren .... von wannen kombt ynen yr gut her . Än-
derst nit . dann ds sie nit liegeti vnnd triegen . vnd vnbilliuhon
abnombon gewohnnen haben :|:
Darnach seindt die kaulTmannsknecht . Factor . Buchhalter .
I
Die beiden ^roucii Ij(Meii«r thool. SRinmoniaiiiUcbriftoD.
423
^^H NuD 6chaw WS iiyö für lout ncindl . Ana bÜ!»t muU d» miii .
^^^B Sie künden nit.gnup; darfür frosscii vuni) saulTi?» . vund allo.
^^^H frembdioii rrawen vnnd Jun&klirntucii \ Sclmiidoii vnd xu hiiroo
^^^H tnucbon .... duK »lleH kombt von müea^ig gehenden loüt«n ...
^^H Sto bubou ullcu gcwalt yo fitctt«n vnad Ländorn . vnd habens
^^H donu gobmcbt . wcIliciK-r nicht ({ut hat . der halt aacb kbein
^^H ulir . . . l?<?in siu kliuutTluut mit ilcm tucli . Sü aeiodtfi die
^^^B grolIlcD »cliäickb . mit liegen vund tricgi^u . Dann inocbt«n sie
^^^ dem Armen M.itiii ein tudi »uß roßliarfiu . für LÜndiscb oder
^^^_ .Scliarlncli gebsii . es geacbecb
^^^1 Demnach . So komben die khaulTlt^ut mit der »oyden .
^^^H warau ist nun die seyden gut . Zu nii:hu andere) . dann ilx
^^^ durch eye alle boETarl autl'kombt, vimd alle burn arWit . Nc«ihon .
^L titryckben . vund kombt darzue . dz die fromben fraueo [fiSSa]
^^K vnnd Jungklifraucu . wie die Ilurn berein gehen . AIIho . dz
^^^^ dio huru . vnnd frotnbeu . nicht auß einander zu crkhennen
H^ Hcindt .1. vnnd seindt «in rromli . so ist es doch nit yr will .
^B dz woyßt yhr gebchrt unß . Aiil3 diej<on siindon kombcn allo
^V dieb . vnnd andere . A\U dio Sophoyer . vtind Suhotten . vnd
^K «ndore »amal kWimcr . dio auch nit weniger lugen trcybou . aWs
H i]ie tucher . Ist dann dz ein gilttlicheü leben vDod ein Euen-
^M gi'HMche.t . no Ut es doch vmbgekherdl . lUrzu haben ca dio
^^^ pfalTen vnnd Mönch bracht . haben ym xu yreui Ihun i^bholll'en .
^^H| vod gOHtattet .|. AlUo ea nembt ein pfalT ein Jar . ein {lar
^^^ Pfenning . vnnd vergibt ym alles . was er de ganntz Jar ge-
H stöhlen vnd betrogen halt . Ut da^ fromb vnnd gerecht . vnnd
H^ ein billichs vergeben . So sey di« stundt verflucht . darynnou
^^^^ ich geboren bin . zu einem monitchen . vnnd nit zu oinom huudt .
^^V der doch scoligclicher lel>t . k. Fiai.-'.
^B)ic6 Schriftstück findet eich auch anderwärts im Anhang an „Do ordin«
doni" (So. 102 und No. 10^), es wird um aber aiu-h einmal für Dich
allein bcgcguon, t. No. 'JH ltl.;4^~5l. Sollte es vielleicht ein Rost des
verloren gogangenea voJIntändigen Teste« von «De ordine dorn* mid? Ich
glaube (8 nicht.
tBl. Ö*i3 Titelblatt:
De tboro Legitimo . D. Philipp: Theoph; ab Hobenbeün . u.
DI. 5->4a-r)Mb der Test:
De thoro Legitimo . D: Philipp: Theo: ab HolioulieiiD . IC
8i licet homini dimittere Vxorcm Huam <|uacuni)Uo ox
causa . Mutth. 10 AuU doni t«xt i:it zuuontehn . du ym alten
tOHtamout . die Jüdon vnnd yrtö gleycben . vil ureacJien halben ,
424
IV. Tbeoloigiscltu.
<lio I^ioe goMbttyilen halien .]. Souil xiiudratdiaa . So buldt ein
vuliut il* g«weMn »ey . !^o hahou sro ^uttcliuydvn . vnd andoro
gsnomben . ein jedlichur uauh «lüuoin «ynu . vaiid nach seltif^r
woyß . wu VDud irti? jd guliut liatt . d«r fruueii . giaych ull.«
der tnagt . vrlaub goboa . Oder dio frau dctn Maon . vniid
dorgloychon .|- Von dlcitcr nchaydlung . ob m>'o billich aey .
Iiabon Hie chmtnm Kcfrogt . Der antwort alU» :|:
Non Idgütis . Quia qtii fooit homineni ab tuilio . Masculum er
foemiDain fccit eoa . Dm iüt §ouil gerodt . All» wollt chriMtus
Hprochcu .!, NuD Iiabt jt tlouh weder Mann noch woyb gemacht
(. souder allein Gott .) v/r. D«mbot yt euch dann dotisen an .
Da« yr die ohoo Hchaydun? vniid sie wt oit owor; Syo ist deß .
der sie von anranni; gemacht hat . viiud wz euch denelbig go-
haylUun batt . vnud gebolten . jii der ehoe . dallselbig das
tliundt .|: [Vor» 3—12 erklHrt] . .
[Bl. 529a] Math. 32 . MoyaeH dixit . Si qah mortuui; fuerit . iion
hiibeus filiuin [Vera '24—30].
[530aJ Marcj .10. Si licet uiro usorem dimittere. [Uobereinstini-
inuii); und l'nterachied Kwiaebcii Matth. und Maruiu]
[1)1. ä^Oa] T.ucao .Iß, Otoncii '|ui dimittit uxorcm Duam et alteram
ducit mucchulur.
[Ul. b'M>\i] Joano. S. Adducunt autem acribao et pharLsei mulierein
in adultorio doprobensnm. [^'era 3—11].
[BI. Ü32b] Math. 5. Nun moechaboHs ngü autetn dicg uobis . Quia
omniit i)ai uidcHt mulierein. [Verx 27. 28. 31. 32.]
[ßl. 533a] l'auluM .j. Ad Coriuth: 7 . Itoiium CAt hominj . tuorem
non längere . |Da» ganze Kapitel].
[Kl. MOb] 1. Corinth: Ct. XeHcitis quam corpora Uästra nieinbiu
sunt L-hrtH^'. [Vora 15].
[Bl. 541b] 1. Coriuth: 13. Caput autem muUom. uir. [Vera 3—1»].
[Bl. 542b] Ad Eph«: 5 l'ormicatio autom et omuis imiaunditia aut
auarilia iiec uooiinotur in uobis. [Vorx 3 — 5, 20—31].
[Ul. 543a] I. ad Timoth: 3. H'i quis cpiscopatum dntijilorat bonuni
opuH dcsyderat . . . [Vers l, 2, 11. Kap. .">, Vcis 14].
[Bl.544a] 1. pelri .3. Siiniliter et mulieioa subditae sint uiriüHuU.
[V«r8 1— &].
[Bl. 544h] Aoßlegung . was die Bhoe botryfft begryffen ym
nilton teatamout.
(leoenis .1. LalUt vaoA mouaclion macbon . ein Uildt dv. vnu»
gleycb sey
Oeues: 2. Ee int ait gut . iIk der raeusch allein sey .... die
I
Die twldau grouen Leldaner iheol. SataitielhikodBclirllteii,
435
it>cr zu dum Apostalanipt . zu prophoton . zu den geg«nwort-
tigvn Holten bcriilft mnil . <lcrtToo kliein« gohüllToDS . kbelus
andern denn AeÜ hßytli^cn Gcj^tts . Nuintilicli chriHtj . . .
Qenui: H. Vnnd die ■SL-lilmuig war liiäliger duuti ullv thyer ....
Geoes: ß. Dann os g&rheuot midi . dz ich aio gomaclit hab . . .
Numerj .%]. Woiiii yemandt dem Honen ein gljihdt thut ....
Deutcronom : ft. Du aqH dein RhcQ Dil prechen ....
[Bl. üblh] . . . Nun mag der teufTel kliein grünere freudt haben .
d&na das t^r die ^lidor clirlütj zu huron leg . vnnd euch üwev
wcybtT . löclitor K. zu liurcti mauho . vnnd weyßt diu liiir«r
Kue . dsx si« oucb lieblich vud angeuomb »oindt . mit HüclTlen
wortti!» . rinlen gotiproch . gat vund gelt . dann sy« hitbeii den
Sfickhel . vnud h»ben da« grolDe Ampt . da» v«rrcycht yii der
tönt dicmr weit . vnnd nit Gott . Allso hat der Sathaii gv
wohuneii ciaü Imperium . wai« üolHchen leateu gebotten . Das
tnuli gelmlltou werden .|; AlUo regiert der teufTel mit seiner
Obrigkheit . dio auQ Iren hüerischen werckhen xuorkhcnnon
Miodt . Dz soindt yro friiclit -I.
[Bl. &52aJ Von der choo Ordnung vnd aigcnschafft .|:
Die eheo ittt ein Sacrameut . vnnd billich . dann fsncramontum
an dem ortt . Ut vom Latein SacramenM . genombon d. i. Kin
heyllig wRvckh d. i. da« soll mit heyllig«m bcrixon geschühb .
vndlcr dem gobott gottc« . Nit der menitdiun . dann hye ent-
Hprjngt aulj flolt .... die übrigkeit aull iiatiii-lichem verxtanndt .
sieb drein ^emyschet .... Ob nun etliche ächwermer billicb
[al. eollicbo] vraaclien nnznygen . AHB mit der zahl der weybor .
was gahts vnnH an ... . AlUdann ein par Schwermor . von der
obo gesehrj'bon liabon . Moyiten . Kaytier . ßaput . vnnd Htoh
Mlber herein gezogen .]. dem Bapst seinen drcj:kh auBkherot .
vnnd ein »udorn dreckh an die Htadt gcwotatt . vnd ordycbtet .
warumb Gott geboren Hey . wi or von vnns haben will . Im
neuen tcütament :!.-
[Bl. bh'ib] Warumb dio ohoe be«ehaffc» «oy . von Gott
selba . Nitt vom Mepuncbon.
. . . Nitt zuiainbcii kbombung . obn verftlegung gölte» .... vnnd
bata allao frey yn den grundt lierltlicher Lieb gesetzt . Wer
neUt die bertzen zusambcn . alU Ootf ... In cbriato errüllen
wir daa geaäbt aoines Vattora . . . Sollcbe» alle« iat bcy den
chriatoo durch chrUtuin aulTsi;ebobt . das weder Vatter nooli
Mutter . die ebee itimerbieten hat . yren kindcru . nooh leyb-
aigDen . noch yemandta .... Aber hieoiit will ich nit riinleru
426
IV. Theolofiichts.
die yppigo cliooD, so auß faUchom liorlion zugohn . Alls von
Kub wegen ....
[Bl, {i53b] Warumb die ehee durch Gott gobottoD sey.
.... Im Paulo stehet . zuucrmsydcn hurorey . . . volgct . dz
dor clifiobrucli stntfTmäßig ist zum todt ... da wirdt dz Iidohst
gut <leß Manns . oder Vatter vnnd Mutter gostohloo ... die
cliuo üoll stuhlt ym froyon «rillen . Ist oiaet . üdor ninv kauach .
Solions uit gobuodcn worden ... 6a xwoy zusambcu khombon .
vnd eine ds ander verfcllt . wio es gMcliicht . So magn noch
nit hareroy gohsylQcu werden . Sic xwoy liultcit ditnn sich selber
für Huren vnnd bubeu .... So gibt das wcrckh den anfaniig
der ehee . Soll man nun da »it bündon . sonder üchaydeu .
eins vom andern . Ut wider -(lOtt . . . dammb yr gewaltigen
seyt rhoyn . .stralTet . verhennget nit offne lluronhäuser
[ßl. öMaj Von zuünmbcn khomben der oliGolout.
ilynzunomban burcn'y . .Muß die zusunibonkuufft geschehen
aach lusst vnnd bogyrdt dor personen . baydor maydien vnd
kaabon . dann so ein thayl dem andern nicht gerallen . vnud
haben einander gonombon . gibt hiirerey . darumb Hiebn sie
bayde ym Troyen lus»t . das yr selbst aigono liebo sye zuitamben
röoro . vnnd vermnblu . Danmib . wo aulllur dieser Itobe . gut
gesucht . vnd angüsclicn wtrdt . So slohcsstu mit den «ercklieii
zu einer auderon . Nit üu deinem weybc . Ist wider Gottcis zu*
snmbouriiogung .... So nun itwey bey yncii sclbut dz vrthayl
fennden . einander die ehee vnbrüclilich zuLiyssteu . So volget
dnrauir das golübde . durch werckb . oder mundt . oder kuß .
80 ewey einander mit herlxco EalBan . Womit sie das euüsorlicb
bestehten . Ist lür Gott crSfftig . . . die <'hflü will Gott frcy
liaben . nach oinii yedüchcn Iiertzena außweyllung . darzue .soll
man belffon . vnd zwyngen . bündon wo daa gebunden wirdt .
kt ym llyiDmel vnd erdten gcbundton .|. Nun ist gelübt vnnd
ein ohoc . auß crafft dioßor zweyer hertzen .|. Aber die schwormor
Bötsien Nayu . vnnd ziehen vyl borain . Alls Vatter vnnd Mutter
obren . soll sein . houII . Alls ein kiudt soll nit lioyrat«a . ohn
willen vnnd wilBen Vatter vnnd Mutter .). Aber merckli . Vatter
tnud Multor seindt offl laiig^amb jium außgeben der kindor .
dem bryßt gelt . denn rheuet das gelt . ohn gult will,* nye-
mauls . AII»o .sollenti warlfon auff glückh . vnnd fehfinfftig«
seytt . Sagt nur yr »diwermer . Was geschrilTl habt yr . von
dioÜem warlton vnnd erhalten . . . Sehent Vatter vnnd Mutter
ahn; vnnd nit die cralTt güttlicber zusambenfuegung . vnnd yr
Die beiden groiucn Loiilon«! theo!. SammclhimdMclifinoii.
427
sfrbent . är. Valtcr vod Mutter autr holTart our Iiandlen . vond
yr HL-hwormär vnd roll enge y^ter KHgoDt . «t aoy schÖD vnd
hüpsch . 0 yr Ltsior lehrner .... So &■« haymlicb geschieht . .
.. »oho ein obrijitlihcyt yho ullou diiing«D . auirzusaiubea Iroy-
bung . yD sollchen hüjidlon . . .
[Bl. &&5a] Was zuttamboD khombon mag . oder der ohee
ßomeß »ey . oder nit.
Eiu ycdlichor crwachßäDor kiiab; Item tocbtor .|. Soindt dor
clwo gonicß . w» no yr hortz hin lonndot .... wx kbor aoin
Jar uil hat . macht Icheiu choc . dann dio üobo unll oioeu
ventanndt haben .... Item ot begeh »ich ein glübdiuiu dor
Jungkhfrautichanit ver^chweren . Solche glilhdlDUin scindt da
eil leongcr gebunden . dann so lanng da-i hert£ verwilligct . . .
dammb i«t Vator vand Mutter gebot vnnd verbott . ho «oI
ärgerlich . als dor Clöster gebott . . . dann so das Hertz bryndt
. . . Sentit hatl sollcho not khein gosäti . AtlrtO iflt auch vn-
mügUch . Ewcu viiijleyche (hayl zusamb edaubea . AlU vn-
fruchtbar . lu fruchtbar . Hu sey Wcyb odor Mann we
abor yD dz grolBo Allor koinbt . zu d^n .70. oder .80. Jarcn .1.
vond .00. fürwahr «s ist eiu yammor cheo . vuud olloadt .
I'üoßt sich auch »clbst . Allso ist auch nit ohoogomSOig . du
ein .liinngor ein alte Dembt . oder mit vnzymblichon Jaron .
da» ixt nun oiu halbe ebee . . . Allso soindt auch nit ehccgemaß .
So von natur ehooUcher worckh beraubt . vnud vnordtnung
darynoeu haben . AlU yu der Artxney bc^chrybon .... allso
auch die . So von oicnnKchcii verschnidteu ttciiidt . Hern . den
Jungfrauen . So nach der wcUcben ahrt . vnlriichtbar gemacht
werden . . . Allso ist aucli dienen verbotte» die ehoe . So Apo.-«lell
seindt . .. Darumb ausi^ertltalb deren drey EubucIü . Wer uemben
mag . Qni pototit capere capiat.
[Bl. .^66a] Von dor schafdung der ehee.
Der dio oho zusambeD füegt . der lial ayo tuschaydon . SoiiRHt
nycmandts . vad das durch den todt ... da» gebot laut den
ohuobruch zu todton . . . diowcyl abor wir Christen soindt . vnnd
milt barmhcrtdgkeit handicu Hollen . . . AII»o mag khein kranck-
heyt di« eboc schaydcu . Dann dio eboo ist die höchst liebe .
. . . «]]h «0 ein Maon ynn krieg liefe . . . kbemb nymmer .
So soll die frau khein Mann uenibon . . . Albo lautU dio
frau hin yn oheobruclt . dieweyl »io lebet . ist dir die ehe«
vorbotlon ... die fnu laß yr nit ander«! soiu . allii wer yr
Maim ein puthryll . VDud musrt yu doch haboa . . . I*aulua
428
IV. TbuologbcbM.
Iwtlehl die oboe allao . . abu die Hcbwermer »etxea aicb jlxir
ypcu Mayatcr ....
[Bl. 657a| A'on brcchpn der Ehee.
. . . Va(tor viiuil Multvr VL-rlallleti . . . anch yr gobott su ver-
lalUso . vtid arihADDgoD dorn gübolt Gultos . . . dor da nü
XQumlien biiltTt . der i«t «in ohcodrochor . er biodort dt-n willen
gottos . . . AIIho scindt aucli cbu«bruch . diu gubütl für dto
i;Iäbdt der Jungk hfrauscbafTt .... die ebeo moB eeia . baymUcb
oder olTpütlicb . wer dawider ist . bryeht die ebee . . . da» ist
nucb oin obot'brucb . vntreu soin ya der cbeo . mit dor nab-
riiDg . ybHbaltuog . vontclioiiidiuiig . boDon . widerwtUon . lo
summa loufliNch wescu Uk-too . Hollchc« begibt sieb Hirwabr
iiitt . wo die horUon zucMamiMi beyraten . . . ein yodu cboo .
da oin» dorn andern nit thut. iHU ym Hclbüt . Ist eheobredioroy . . .
Ho abor einer yr Mann gcnomben würde . gefanngcn . critcblagon .
Üo Dun diexem Mann vnbilticb geschicbt . So wirdt dieser ehce-
bniuli am Jungten tjig scbreyon ....
[Rl. 6ri8b] Wie weyt sich die ebeo strockbot . yo der Troundt-
scbarft . glaubig'Tiid vnglaubig . Nahont oder fchro.
. . . christUH bat khoiD Douorimg gemacht, noch die Apoitte! . . .
difiwoyl ein lloysch iäl . Ist aucb billicb ein glaub . . . mgL&ubig
nit verworffen . . . dit- kyndcr yD den (^briHten glaube» Hoblabos
sollen . . . der Zahl balber . vil «der wenig weyber . dauou
babon wir niehtx . nlU xwey sollen yn einem lleyscb »eia ....
SD der wcybor mcbr weren . denn Mann . damit hurcrcy ver-
mitten wilrdt . mücht die sal zerprocbeu worden.
[Bl. 36!)a} Heschlußredt.
Wie wol groß von nötton wore . denen so nur yncn vnnd anderiH
gcscbwyateru zu eylon . niobrorn vndterricbt xngebori . Will fdt^
liiemtt entschuldiget haben . Ein yoder gehe seinem villeii nach .
nit meinem ... Nit das man mir nachvolg . sondern dor
scbrilTl . die von den schwermern schwer gefälscht iüt . vnd yu
«in leiicbtrerttigkheyt gezogen . . . M stebo bcy Gott . Ir oder
mein sobreyben . Nun yhr rechten clieeleut . bleybcnt yn der
ordtnung gottes . Godonckht an kheiii livyrAlgul . morgen gaab ,^
«teur . . . Steht euch «llendt xue . tragendt» gcdulUg . Sehent
die Marterer . . . yr werdcnt nit weniger für seinem aijgo.iyeht ,'
alls die lieben haylligeu . Sechl au ewcr hcrtz . Nit der Hlltcni.
gat . . ■ Lebet yr vndtor einander nach dem willen gottos . wi
es euch gehet . So steht« yn dor handt Gottes . Ist ein anderer"
reych«r yn seiner cheo . bat mehr glückh ic . Laß yms , Es istj
Di«'b«l<l«n grossen l<«l(looPr thool. S&ninieThand§chTi(IiiD.
429
cia «ufaniig »oinctt grcyaons . Es stohot yn clor ficIirilTt . Es
werden Mhdi Apostel! . so vnnd »o koinboii . dio nit (loltaa
voH . Honiluni dio »atur yii yhrcr vcriiuntTL aiischon . die olio«
wildt verwyrroii . jr wordcnt yn nit iii>tnl>i>n . ityo Hcindt so
gvortbaylt . Ab«r volgt yn ailt . Sie haben gncdige herrcii .
Füretou . StStt . VDnd Landt .'. Christus . Psulos . faettons
nitt . AafT »lollche KOüdige ffiAAt seindt sie Apostoll . wo int
dn diu gomainachallt mit chriifto ..dos gemiunfi iiöfTel die gütt-
lichon weg Dit hallton . Ist gäwoQoD odcl vnnd vncdol . suindt
yrc gesellen . Khore !^\i: Gott zum rechten wog . ic.
pll. 5nl)b] Sermo . Von der ehee Gesetz anff dz wort Qottei.
f^iii pnteflt c&pere capial.
Demnach ich . hab ettliche mal von 'der [al. von der oho) Ber-
moo geben . AuO welchen yr ein vngnugsainbea grundt xu
haben vermniodt;]. will ich euch hieryno viiJorrichten . wie
gouülirlich der chiientandt danen my . so yn dun Apoatolat ge)~st
VflrfaJ]3ct vnd borüfft . Daruinb nit oiu ycdor yn dio obeo ver-
onliiot . Sondor ein yeder bleyb yn seinem Ampt . »tanndt
TDRd arboyt . darein er verordnet . Mach sich nit mehr . Mcliayd
ftQob Dit dauon .|: wz dir daryoneo wider worttigs zusteht .
verordnet dir gott .1. So du darynnon nit ohn HÜndt ^iii khaumit .
oder mag^tt . AIIk yn dem oheiTstandt . m nem!>l dir gott dz
bin . Allein bleyb In deiner oidnung . AIIso aitcJi suuor«t<ibn .
Wann du ein Jungkhfrau xu sein verordnet . ic. Davunib will
Gott vuDB yn vil wog haben . Ainen mit dem geyst deLl Eüaü-
goliums . Ainen yn geyst der arboyt ... das yr aber mäinet .
OS aoy khcin vndm'schnydt . Ein yodlicher mög ein eheeweyb
babcii . diw widur »piich luh «luch . . . ilauu der geyst der
lehrer . vnud doU weybn . vergliüuhen Hich nit . liem der geyst
oontemplatiouiii vnd die ohoe mügen auch uit l>ey einander
steben ... der ohocslnndt int ^n herrlicher utandt . der aber
vmb des namon» cliristi willen . weyb . . . verläßt ... i»l nun
ein mehrer atanndt . alla der erst .... darumb ist der ohedich
stanndt der wenigeet . vndter den ständlen der seeligen . Dem-
nach i^t der atanndt der Apostell . . . böcber ist khein stanndt
nit darumb der erst .•itandt allein ist ehoulich . die andern zwen
nit . . . iwen geyst aulT dem weg der souligkboit . der eiuiwr^
lieh ■ vnnd der ynnor . der ehuelich goy»! ist ouaMrltch . . •
Gott will nit zwey yoch haben . . . S«elig ist dor [Ebo-Jmann .
Soelig der Jünger yhn seinem slandt . Soolig d«r Apostolt yn
•oim aluidt . Bin yodor bloyb ein felU yn atiiuin wmoq ....
430
IT. TbwIoflietMi.
ilor kliouAch sein will . der aoy keusch . der Sprech oit . leli
bin Mut viind (leyach . (li>r Kulliihe» üh^ . der »oll dn ebecman
sein . . . Itoi46cr ULs . es scy }d rüiilTtzig meyleti nur oia A))0-
stoU . der berulleu scy von ßott . Als da yr yn fünfftnig moylun .
aolt habon .ÜOO. Miiuuli . vnnd fuotT limidort prlestor . dio da
sa^ou . Sic nuiiidl llcyiwli vaiid lilut . damil yr Sodomiiiclie
vDlauUei'l(ho>'t zu bujtcliiiiioii ... So yr ein gereohton ho» .
lun füiirriKig mvylcn . Ut giiu;; . Idi norg yn hundert moyleo .|,
wüll Gott CH wer einer .). Alier «s ist yet» Ithein wöor [il,
woilcrj. kdoin dorfT . khcin nib . Ea hßindt apostell daryiinen .
Ach Oott der raUchon Apoatoll .: Ciodcnckhot liobe Trcundt .
das chrifituH nur zwollT Apostel! gehabt hat . vnnd damit die
ganntz weit versengt ... 0 du zcrthaylt« roych . wann wursslo
gsr zor»tort werden .|, darumb Hoben froundt Lchrnot die rüclitra
wo) erklionnoD . wollchc dio'kraiickhcn gOHundl . die Aus-
HCt^igun rlicinigcn . liaa Ist ab»r weytt fulil; vou eworu ApueUilu;'.
Vor (leuou vnn.s boh{i«t der owige Oott Amen.
[Bl. öfil bj Sermon . Von der ehee der priester . gesetzt aaff dt
wort . ym . Euangelio . Hatth. .19.
Si ÜB est cauHa hominis cum Vsore . Die ehee mag nyemandt
verboUon worden . ifit vodorman rrey;[, Außgonomben wie oben
entehlt . äo nun einer ym ein vnniüglidis auifLndot . Ar. er am
letzatoD uit tragen mag . AlUdann mag or sllemahl . yn die
eboo gohn . dann bcsHor ein seoHijor uhocman . dann ein falscher
Aposloll . oder boüchttgdr . Beider die Apostolkhlayder hingelegt .
vnnd CID HchaulVel yn die handt . vnnd ein Axt . Aber wie dem
allem . ao schaw er doch nuff . d^ er ym khoin gewyjwne yin
hertxen mache . d.i. nit böUor wordo . Dann alle yppigkheit
Boll vom bößern xum bcMcrn gchn . Biastu ym «tandt doß
ynnorn goy^l» . Schau . da.i du uit leOchtTcrtlig . von ym ab>
«iohost . Nit von wegen freyoK lobän . vnnd lautterkhoit [ul.
Unlauterkeit] halben . Sonder mit erAührockhnom bertzeo .
Ihrylh erauU . der besHorung r.a . mit gerechtem grundt . Dann
k'ichtrerttigkhuyt ist dir schwer zu vorantwortten :|. in die
judicij .... allzoyt ym willen gottcs . vnnd seinem wort . , .
Der Apostoi khoinar ist gewychen auß yrem ynnern slanndt
darumb ich ba.soTge . vndter euch keuschen . yr macht euch
selber ein gaylhayt , auß büsem fürncmbon . darumb ewor
ge)"«! nichtz wayß . vnnd ower gowilltnc vurateht^i wobi . . .
Es ist noch liiUher wenig Frucht vnnd gar klicine . von cwcra
kiuduni enUprungen . Gott will uit von einem yedoo kindor
Dl« beiilm grotien I.«jil«n«r theol.
4^1
hntiOD .|. Syo haben ym von den Apontcln oit gorallcn . ilio
bufwur gowßßün alls yr . vi) woiiiger von cuoh.
[>i(; uhoo ixt ycdcrmanii cirlmibiU . Aber sich« )= slo] .
vnnd Apostcll . odiir lioßclitigor ainpt . gcliüren nit cusamben
ein »»cliolT Ht ein wdtlioh M^nn vnnd ein weltlich anipt . so
«r ein weyli liati . So er aher khein weyb hat.t . ao iiil or ein
geyBtliuh Mann . von dam Teilt patilus nichtz ... Ich sajt oit
vx ein Bischotr haben soll . dann ich hör niclitz ytn cuaogelio .
ih ain cpiHCopuB <liirynnon stionde . Mag vicHoucht paulus ein
andern vcrmiiinan . dünn der tiumen uußwL^yßot , . . No<:h vins
füor ich oin . Soindt yr Münch oder Priostor wordi^n . vnd
euch ilor oho« vcrtygcn . daraulT goatchworon . So halu ....
Soyt yr alior ym eheestandt . vnnd wonit orwöblt yuns Apostel«
ampt . flo habt yr die wähl . ob yr euch der cheo verzoyhe»
woll oder nit . . . Es IhI olTtormaltt widor die Inuontio Mona-
ohururo et Sacerdotum geredt worden . VDnd nit vnbillich .
Dann ein Apostel! sol khein Münch noch rötniticher prie.iter
».MD . die keuBchheyt . k . der geyst ist gut . aber nitt die
euwiurliuh ordtnung:!- der widerspricht man ■ dieweyl sye aber
von dir nit bombt . vnnd erdacht iüt worden . Sonder von den
vorfordern :,: So Ult dii^olbigc nein . . . wa» itchadt es dem
Innern meuscheui' nichts . wilm ttchadete dir an der Heeligkoit ...
BiKütu oin CartliiiuMr . y«se»i nymmer khoio fleisch . . . namb
dir Ithoiu äi^urnuK dran . Laß dir oin ouitscrlich» lieber sein .
dz dir du tley^ch erleüterl . Alho mit andern erden . . . Rs
soindt aollche stCickh nur euaaerliche ding . Nemb dir khcin
Bcnipel darunib . . . wiewol du dir ftollcher wcnndcn moclist .
So wayß Ich das dich dein gewylQcn soIuheH nitt Ichniol . . .
Sollchos alles int aiilf di geredt : dz wir vuns nit sollen ein
recht BchÖpfTen . dla ordon binzuwertrcn . . . wa.s aber die an-
HüiDger der Ordon . vnnd die . dio die »eeligkhcyt dreyn gcselxt
haben . von Gott erlanngen worden . Stehet ym willen gottes .
Rechtrertige dich mit nichtea : Drychsstu aber dein gelübdt mitt
dar eheo . so wilBo gmndtlich . das dir yn hallung deiner ehee .
gelin wirdl . wie du gofundten bist . yn haltuug deine» golijbdts .
So du yo vormäineAt . du möch»t diün glübdt nit halton . Sa
biasta nyrgent hin b«rQcr . dann )-n ein kram . Oder zu cinom
Mandle) an den windt . vnd bi.>)t nichtt wordt . weder yn
keaschlicyt . noch im ehecMtandt Icbon .1. dann es Ul kbeto
folß . nondor ein nandt yhn doinom herlun . wirdt nd bleyb
WZ du will , So bisatu der vcrIoroD Sou.
432
rV. Tllcolagiaclic«.
[ßl. bd^h] Sie gtnkhrlichheyt inli itm eheeiUndt . Mtndt dl« !C
AnfniigkItuli.S« liitbcn rüp fniurn kliaincii golio himoicl bracht;;,
wnim c» ist ein ln.ttrumciit . dalior khoinor goliii hiinmd kombt J.
Ka int zergeogkliub . mnii nit ein ewi^ .t. Inn yhener weit
gj'It hliein ehec iiidiU . Sie khennen auch unander nicht .
Syo f^hfiren sudi nit zuKamben :|:
Der ander . welleher yno der eh(>e ist . der ist yn erb-
sfindon .1. wann vreachcn . Es soll khetti arbeyt dixs worckhit nit
geeohehen . Allein aia geb ein kindt . wieuil gOMoliicIiC vcrgebner
arboyt . mit »hwangom vnnd tionst ....
Dor.dridt . So int viidtvr tuuHont ehec . nit ein ohoc . die
da sey nach göüiclicr onltnung . . .
Das Tiontt . 80 «inot ein ohecnuinn ist . So thryt er von
sliindtan yn yr«n i'igen nuts . das ist er »ucht »einen leyb
»ein eigen lusiL Nun »chau wie magsollohen ein Ap05tel(
Hein .... Wann die ehee ist sorglich.
Qui potent capere capiat . Der ee atlso vcratohi . wx
die elioe aey der nemh ein weyb . damit er vifBe . wo er nit
80II yii vornjoruiig gchii . Nur allein actum bogehu ,|. Item den
neydl lalQen . . . Gott hatt die elioo gcxetat dein arbcitcr vnd
nit dem Apo.itcIl .... die ApcHtcU . . «eilen DJchtx bandeln .
da.« wiilor die dcniüoltigkhvit äoy ... So b<l klioin L>liiNimana
sciiuldig deinüettigkhoit zuleyden . wider sein . xeytliclion nutz .
Sonder gewaltig denselbigen . Im vnd «dncii kindern xu !>«•
schyrniben . vnd bebalten ... ein yogcliclicr bloyben soll . yn
seim berÜelTnen Ampt . . . dann (iott Imt von^ vil weg ge»etxt
xum liiminel . . . wz ein vormy^iclit pluiiderwerokh iat . Alls
Aiiustell vnnd ebeeleut zusi^in ■ die seitidt fallächc propheteo .
fallsche Äpoütell . vnd Jünger chrUlj . . . der teulTcl bat das
xameogebon erdacht . vnd nit Gott . dz ist Götiliclis xamcn
geben . zwoy einander seibat nomben . ym lloyscb . Nit yin
maul .... WZ Gott lus&mbon fäegt , ds mag der mon»oh nit
Khayden . es sey gut oder \>aß . ao muß sie bloyboii . . . Die
int eiu gcmahel . die «iocr vcrfollt ... So er die nembdt . 80
haiidclt er bjllich . vnnd lobt yn Gfittlicher ehee .... Kheiner
HoU Hollioh wcrukh brauchen . dann eheelioh .... F.in Redliche
Jungkfrau . Ist ein gomahl deO . der zukhGnfftig die nombt .
AulT daatetbige wartten .... Das ist auch die ehoe brocfaen .
dan ebcr . der fruchtbar ist . vnnd will nicht Truchtbar
machen .... dann von wegen der ohoo . scindt wir alle
boHchalTon ;l:
1
Versuch
einer
Kritik der Echtheit
der
Paracelsischen Schriften
von
Karl Sudhoff
n. Tlieü
Paracelsisf^he Haiidsiihri t'teii
II. Hülfte
Berlin
Druck und Verlag von Oeorg Reimer
1899
Paracelsus- Handschriften
gesammelt und besprochen
von
Karl Sudhoff
II. llülfte
Berlin
Druck und Verlag von Goorg Rciinor
1899
Vorwort.
So sind denn fast fdnf Jahre in's Land gegangen, ehe
dem ersten Bande dieser zweite, der Handschriftenband,
folgen konnte. Verfasser wie Verleger hätten ein schnelleres
Tempo von Her/en gewOiischt; doch ist dem vielbeschäftigten
ländlichen Arzte die Müsse zu literarischer Thätigkett nicht
allzureichlich zugeschnitten.
Neues Material zur Kenntniss Hohenheim'schen Geistes-
lebens bieten diese gesammelten Handschriften in Fülle. In
mancher Hinsicht wird das geistige Bild Hohenheims an der
Hand des hier Gebotenen neu zu zeichnen sein. Ob jede neue
Linie dem Freunde des Genius von Einsiedeln auf den ersten
Blick willkommen sein wird, steht dahin. Mir war es nur
um die historische Wahrheit zu thun.
MOgc dieser zweite Hand die gleiche freundliche Auf-
nahme finden, wie der erste; möge vor allem der Leser den
Eindnick gewinnen, dass hier mit gleicher Treue gearbeitet
worden ist.
Allen Bibliotheks Verwaltungen, die mir ihre handschrift-
lichen Schätze zur Verftlgung stellten, sei auch hier lieralich
Dank gesagt. Den grössten Dank schulde ich dem Geheimen
VI Vorwort.
Archivrath Herrn Dr. W. Harless in Düsseldorf, ohne dessen
nie versagende Hilfsbereitschaft und fachmännischen Beirath
vorliegender Band einfach undenkbar wäre.
Dank auch nicht minder dem Verleger, der diesem Ober
den ursprünglich angenommenen umfang weit hinaus ge-
wachsenen Bande ohne Murren ein so stattliches und sorgfältig
auBgestattetcB Erscheinen ennöglicht hat.
Hochdahl, im Juni 1899.
Dt. Karl Sudhoff:
Inhalts Übersicht
Vorwort V
Rinleilung 1
I. ßiiefe, Aktenstücke, Conailieii und sonatig-e lam Theil
autographbche Schriftstücke 43
Raiidscbrift Nr. 1 bis Nr. 8.
II. Schriftea, welche sieb in den Huser'scbea Sttmmelaus-
gabeo gedruckt finden 53
Handscbrift Nr. 9 bis Nr. 60.
in. Chemisch- Alchemistiscbes 168
Hondacbrift Nr. 61 bis Nr. 82.
Das zehnte Buch der Archidoxen J70
IV. Theologisches 231
KaDdschrift Nr. S3 bis Nr. 124.
Drei Uaadschnften geschrieben in Görlitz 1564 und 1567 . . 333
Zwei HandschriFten einer Auslegung der zehn Gebote, ge-
schrieben 1569 und 15T0 von Lambert Wacker 298
Die beiden grossen Leidener Sammelhandschrifteo, früher in
(irüflich Rosen herg'schem Besitze 306
Drei ilcidelbergcr theologische Handschriften 435
Zwei II and Schriften der Rhedigerana in Breslau aus dem Ver-
müchtuiss Ailirechts von Sebisch 499
(Die Harpersdorfer Handschrift lon 1588/89.)
Tlieologiscbe Handschriften von Dr. med. Karl Widemann in
Augsburg (1593—1621) 545
V. Magisches 647
VI. Vermischtes und Nachlese 689
Handschrift Nr. 137-169.
Uebersicht der Handschriften 771
Nachträge mm ersten Bande 799
Namenregiater 811
I
^^r Die beiden ^«ten I.oidtser Üiool. Snmmalbnndcchrlfltn. 433
^^^^P Wiewol noch vil tietndt . der Arlickhol vom oheelichen
^^^^■ttiondt . wie vnnd wanu ot eileiiclit »t . rimd geboren xu
^^F min .1. AIIho auff das mal Boy euch goug angeznygt . Demnach
^H vtiD(l ich wcittor vou pnostom rodoo wiidt mehr vndteniclit
^H heninch gchn . vnml euch Holtchet) laß orclereu . Damitt buliüet
^^ vun» fioll iillo yi) der ewiglihiiyl . Ainou :': Fini«.
Diotw ganüe KoUie von Artikeln tibfr die Ehe (indot »Ich iu der iiünt-
liehen Reihenfolge auch iti No. 1)5 Bl. 95— IÜ6. Vgl. lüiilcilung S. 11
und S. 38 No. G»)— (35).
Der Rast dei' Handschrift int unbetwliricbcD.
Diese beiden hiermit eingehend — »treng genommen für ein Hand-
schriftenvcrzcichniss violleicht zu eingehend — in ihrem Inhalt ükiMirton
theologischen Foliobände sind von einem liorufsschreiber, der des Lutein»
nur wenig kundig war, zattammengcsch rieben werden. jedonfuIlK im Auf-
trage eine» vermögenden Verehrei'» des l'ttruceNu^i. Wenn auch nicht
«ngenommeo werden inu»«, da»« all dioso Jllior 2nv KolioKoilen in einoiD
Jahre geschrieben seien, so ist doch äbs Fapier (WaivHcrzcichen: der
doppetköpfige Adler mit einem K im Ilerzschild) und die Schriftxtigo so
durcbgohends gleichmässig, dass man sich gedrungen fühlt, aDxunehmen,
ein Schreibor von Kach habe etwa auf einer fürstlichen IMblioUieh oder
Kanzlei in aller Ruhe, wenn auch im Laufe von Jalii-en. das vorher
Gcsainmello ho Id einer gewissen nicht xu Tcrkeunendon Ordnung zu-
sammen abgeschrieben. Der erste Band (vielleicht war übrigens No. 89
BI. 514— 522 schon geächriebcn, als BI. 330 der No. 88 lur Absclirift
gelangte, vgl. H. 861 f) enthält, wenn man die «luEcIncn Abendmuhl»-
Rchnfton getrennt zählt, 78—79 vertchiudeno Abhandlungoo; fusst man
da» violloicht ZüssDimcngcIiürcndu ^Do Coona doniinj" i:u.-;ainmen, ho
kommen immer noch etw» Gß getrennte Abhandlungen herau». Im
zweiten Üande sind mindestens 13, violleicht 15 getrennte Abhandlungen
IU iHhlen, alles in allem altto 80 bis95 8clirineu — jedenfalls die voll*
ständigHto erhaltene Sammlung der Paracelsischen Theologica, und Alles
das So — 30 Jahre nach Uoheoheim'a Todel
Di« Orthographie unsers Schreibers scheint mir in die Neidlinger
Gegend zu deuten, ins Uicss oder nadi Schwaben, besonders da» häu-
fige pO" iÖr „i' b „fonnden" statt „linden* u. $. w. Wer hat aber in
iloD sechüigor Jahren de« Mi. JahrbuDdort« eine ao groMartigo KenntnlM
der theologischen Abhandlungen besuion, wel«be unter Hohenheim'a
Namen liefen? Vieles derart befand «ich ja, wie wir in der RInleiluug
g«nh«ii haben, in Neuburg an der Donau auf der pfalzfirall leben Ilibllo-
Üuik, aber beileib« nicht alles. Eine gresso Menge auch iboo logischer
«flllt i, KcUktll d. PuH*M»lMii Mibrtflu 11. £8
•i^^ti»^
Verfasser ^V^^i^J^
^>.^n^_* f-^^
^»lA
'Ber
^K>^^\
Scbreibei^ "^^^i^t^^^ '^^
^u^«»
"<"'nti,,
"^^^\. H^^Z^'^'^'Z"".^'" % /.r^«'«
'«c/i
'ife
<»^><e2«"«::s>*c^
V„^ScÄr,/(j^
V>fi.e.,-
'^^« /'«r!'*^^rfe fi-" "Oü
«j(
^560
Ja
^■^«:r^'
."^»e«,
«teea
pre^
^"'^'-^•^'^Ä
90.
BL
^«dz-^Ü^Vl*!?««
glaube
V '^^ tfo *■ "" "Puerfl« ' "^"oill t. '">er a^ ""■Hoff "'«'"ciA
W*''^« Irr "«^
2Ü
die j:" «*«cy,pyfl;:" s^-ao
W/ft/;j,.
e(it-i
aa
SOtiiJJ
Ofld
'»'öcÄt
*^ di.
^ ^«^A V «^
eer
»o/
?''Wd.,-^.,,^^^
■ das *'
Vi//
öiao
""«i'Wi-e« !'*^''«-
"Ä
*«Jriö
""' ^^er ^l"*" ««H
'^"«W
--«St ^:f^S^
""aec
"flad
^^"ö a/,e7T ^'"^'^g Z.U
tWde
^« Ao, "• *«fc.
;.^>
soiö
»n
*««<„■, Tv«/.
"eioez;
'"'* a/cA? ' »^d p "^'^ten
28* '^^^^a.
4B4
lY. Th«9logiiehM.
Handucliriften von llolienheim lint, wie wir gloioli sohon wordon, der
Au(^l>urgi>r iVizt Dr. Karl VVidemana im IcUlcii Viertel Ai» IC. and
XU BoKion ''(^^ !''■ Jalu'lmnderüt gesammelt und abKiMchriebeD; seine
Alwulirirtcn wurili^D später durch die Well aerstreut (So. 97 — 108).
Wa» Juliaiiiio» MontiLDus ParacoUischas giwamniplt , sbj^gchrieben
Qnd csxerpirt hui und vüs in seinem sühlctuischoD SdiGlor- und Froandcft-
kreise abgoscbrieben und verbroiicl wurde, ist fsuM nllos untorgegangeo.
Wir haben die lotzicn !<p»rlichfin Roste der Haiumcltlutigkoit sus diowin
Kreiäe in den ersten drei theologischen llandschrirten (No. 83—%)
kennen gelernt. Ein gewisser Zusammenhang Kwiscben unsei«n l>c)den
Leidener Codices und dem schlesischmi Sammclcentram in Hirachberg
und Görlitz geht wohl daraus hervor. da«s unsere Handschrift viele theo-
logische Abbandlungen in kurzen Auszügen liefert, welche sich mit
Kiemlichcr Wahrsuhuinlichkeit auf Montanus surückrühren lasMo.
Ausserdem scheint dtis Aquarollbild im ersten Bande sich doch ent-
schioden an da.-« nürliucr llol/schnittbildniüs anxuleluien, welches wir in
No. 83 und H4 angetroITen haben; doch inoohte dies sonst nirgends
orhaltone Holsachnitibild dum&ls in den Anhüngerk reisen Ilohenheim's
xirkutiren. Uoberhaupt wusste. wer damals irgendwo in Deut^chUnd
intensiver Paracelsica sammelte, gewiss von Johannes Montaous und
suchte sich aus Schlesien das ihm Fehlende xu vorscIialTen.
Kine andere Stelle de.* Sammelns thooIo|;ischer Paracelsica in
Schlesien, welche auf ganz anderen (sektirerischon) Zwecken beruhte,
wcrdon wir in xwei Handschriften der Rliedigurana in Breslau aus dem
Endo der achtziger Jahre des IG. Jahrhunderte kennen lernen (No. 95
und 96). Doch haben alle diese Sammelstellen Diit unsoron beiden
Foliobändeu nichts zu thun, die spntor in den ßesiti: der bühmtschoD
Familie Koseuborg gelangt sind und zwar in den des letzten V'ertretora
der Linie Itosenbexg-Knimau, dos Peter Wok, der sich zum Glauben
der „böhmischen Brüder" bekannte. Er war 1539 geboren, es sehcint
aber nicht, da^ä er selbst dieae Sammlung und Reinschrift vor-
antosHt hat.
Hinzuweisen wäre auch noch auf die grosse Konntoias P&racelsiacher
Manuscripte, welche Valeotius de ßotÜs und Valentins Antra-
passus Silcranus in ihren Pseudonymen Pamphleten verrathen; direkt
ankniipfcn möohte ich allerdings unser« Sammlung nicht an diese etwas
absonderlichen Kabinetatücke der Paracelsusliteratur, xumal ersterer von
Theologischem gar nichts bcriehtol. sondern nur von 230 Buchern „in
Philosophia" spricht, wnhrund der Zweito neben „funlT vnd dreyßig und
zweyhnndert" Büchern ,in der Philosophoy" „in der Theologey etliche
werck . . »uß miÜfallung der Abgötteroy vnd der Pfonnighoyligen" er-
•1d«n grroettn Leidener tbeol. SammelhindiebHnun.
4S5
wälint (vgl. Huser 4''-Eil. IV S. 10—12 und VI S. 99 und unBeran
I. Tlißil S. 7lf. und 97r.). liniiiorhiii »lud diMC uin I6Ö0 vcröffont-
liclitoii niHrktcchreierischon Anpri^ixungmi für ihre 7mI von nymptoma-
tiacliem Wurtlio und oicht ganz zu niiiüachUitide Itcwi^iiio dalür, diiSM
maa von groMcn liandschriftlichon Paracelüun.'ichätxen cinigo Kunde
bosass. [)mw uiisoro Ilundüclirift No, 18 den in vSliigeü Dunkel gehillltxin
Verraiwer ^Valentin vom Riesa' uennt, also in die liegend unseivK
Schreiber» rerweiat, iat ja gewiw) nur ZuUl.
Drei Heidelberger theulugisdie IlaiidKelirifteii.
yO. Heidelberg, Cod. l'al. germ. 476. 862 BII. Polio, «b-
w«cluclnd von svei venwliiedonon HandAn circa 1560 — 1&70
sauber goschrieben. alles Parafte!siÄcln> Theologien.
Ül. la — -la Vorredt vber die vier Eaangelitten.
Wiewol das ist, das Inn denn ]ö32. Jaren, von der gepurt
Christi hör gar manichor von den lloubgolurten dm ginubeiis
Criati, sieb vnnderHtanndcn, vnd vnllend haben gron^e wt'rckb,
vnd gesL'hrilTlcn, alle. Allß ich nit änderst verholt . getreulich
furgenommon vnd vßgelegt, Wio aber dem allem sey. So ist
ain geinain Sprichwort, Souill hsubter, souill «yon, das man
tnanichralltii! spueren mag, Inn Iron geschrifTten, das vill aigono-
synn do furgclaulToa scindl, die do otwan wol jtuspuron HCindl,
vnd nit on uoidt zu rcdvn, vilfalltig mit gutem bertiou vboll
vcnitanndon, vnd doch nit wider Criotum vcrinaint, sein glauben
vnd dorgleiobon sein Leer vßzutilgen, dann der vnaorstandt
gibt gros»« Irrung, ob or »chon vU gutem hortzcn gecth, dann
annder die auch vber Holcha khomen, haben uudi aigcu khopIT,
möeht aus Ainer yrroiig zehon hoQD,
Wio aber dem allom sey, soll sich khainer vndenton, er
BOJ Im Utein wie geschickt er wöll, Im kriegischen dergleichen
vnnd Caldev-schen, sich do anzunemen, von wegen der gescbick-
lickbait der sprachen, Cristnm vUzuIogen, dann diu sprachen
gebens nit. Auch khainer von wegen soins woln-den, dnou die
Ding aeindt wider Cristnm, der dann sclbs kbain beredten,
Mnnder gemain Vorsteher su seinem Ämbl. vnd Euangclion
erwellt dat, durch hochgeleert Icot nichU wellen jiUanntzen,
2ti»
43C
tV. Th«olog)(cliB
sei» wort kliiiin» aniulerD hon. So 8oll sicli aucli hi« kLatn
rocht erfaiiiiM' viiderntön, dann die au» dem gcsatx der Obern
fioindt, dtexelbi^en lennden [nn Ir Keoalx, vnnd machen du
Sprichwort war, das man sagl, die hailig gesclirilU hat uin wm-
ia uasoD, die do wellen vßlegon die wort C'ristl. WJo üo os
an In ^clbs sein NottiirlTt hedurIVi'n. >!oll gcAchchon vQ d«r vilc
diM voi'Htaiindt-i doren dinijen, daruoti i'riMu» rodi,
Dann do iduhs sin l'hiloaophu!« reden, vnnd sein vUeger
sein, nit aiii Philosoplius der Loickben [I.oj;iea?], der natürlichen
ilingon, dann L'mtua hat dioselbtgeo gowatItiK gefurt Inn gleich-
nuB, beispill, vnnd Inn ander weg. So die§o)bigen roden Cristi,
nit vß naturlicher PhilosO|ihi ilcn lioclits dor natur llie«8cs. Wo
wirdt dorselbigoQ vß]e^<^r lubtni, AIIU er »agt, wo das Oß «cj,
do samblcu »ich nui-h die Adler, dergleichen so rodt «r aaoh
alU »in ArUt, vß der iiittiir, vnnd Imnndtet Inn der Arznej, dar-
zu dann gojmrt niiieni Arli^l tureden vß dem grundt vß dem der
Artzl be^rbalTen ist, AIIQ er sagt, Sie babenn vil krannckhen
mit obl gesalbet, vnnd soindt gesandt worden, Allso auch ge-
purt sich KU sein. Aln Magna, der das nit vorstoet, dem ist
die fßlcgnng tu«chwehr, von den Mugiit vQ Oriant, vnd d«^
Holbig »tcrii, All.'^D auch gopurt meh, äaaa ain Aütronomna
Itede, vnnd vßlegt, AIIQ do er sagt, So der himol zu nacht
Huhon vnnd roth i.tt, ho sagen cb wird «tu hübscher Tag 1C-: AIIU
auch getiurt sich zu sein ain WimdtarUt, Allß zu dem Inn
Jericho, der ^emordt wart, vnnd mit ohl vnd wein gehallt vnd
gobiindon, vß diesem geet der grundt der vßlegung. nach diesem
allem goetb der galat der Theolcgia, der solche ding ermiaaet,
dann die natiirlicheu ding worden dem gai»t nit befoUicn, nach
der theologia, Sie M^iiidt alle gotles kiinitt, darumb auch gehört«
Inn aoiuu vßlegung, darnnib hat er von Incii gorcdt,
F^ ist ain grobe vßlegung, der «ich ain theologum nennet,
Hcbinßckt noch nit die pby. [philosopbiam, phyaicam?] der natur,
Waa khann er reden vonn dem herkhomen der menschen,
Mario, vud der Cri^len, was redt «r von Mirra. von gollt vnnd
Weiraub, da» voraiglet uirdt, da-s alUo sej, c» iiej dann vß seiner
falcultet genommen. Was ledt der theelogna vom Adler vnd
oß, HO er nit waist, wan ist. Was redt er das die krannckheu
ain.-* Artits durlTcn, vnd waist nit von wannen der ÄrtKt khonipl.
vnnd die Ariznej vnd die krannckhütit, vnnd deren dingen vil-
mehr, loichtlich soindt die wider vnns, anii dem ort, oa bat
nit alles von Atundau ain guistlichen vcnttanndt, äundor e«
Dt«i Ituiilcl bargst tbcologfichp llnnilFC)irift«n.
437
muHH am cnttcn Im liechl der oatur crlchoDntwcrdcn, dariincli
.10 i;ibt ea ain theolagen, oit das ich ein theologtu si^j, danu
Ich herum mich kbains gtiists. Aber der kunstßn, ^a Icli gcmoltt
liab. dciiPii stnuiiill Ich entgcRon, vnd was (JicHelbigeii vtiweisen.
C0 mücht vtlloicht aiüor vermainon es wer oia theologia, »o laß
.tili natürlich» sein, diu do flotist vß natiirlichoin grundt, AHO
aiii l'aiir di'r suiu ackor khnriii bawuti, khanii scqd, kum üchiicidcii,
kaim drcAchcn, dcrnülliig gcdeiiiickt Im. Vouii wann kliompt
dat», von gal neiTilii:)i, \Hl m nynii<<t er Inti gott. dan er groß
muß .leiii, vnd wundcrbarÜcii, dor alUo vU der urdou die ditig
gibt, bist allso auch ain theologus.
So ist auch oit minder . So ich hiorjnn vber die vier
Euangelisleii vß dena bomcllteu vnd annder l'rofeasion. Kedt,
geboua aicb hiorjnD die allton geschichtou der Bibel), hillicb
■exodt sie hcrfur zubringen, aiuoiii philoitophtim . dann vreach,
im für ha slath, i»l billich, da» der Philosophu» ituhreibt, uit
das er wimc min vr^prung vnd materiam er wai«t aber zu
beweisen, dai« eM von gott ti>(, nil von der natuv, nit nuob vom
deuifel, ob Hchon ain ding nit phy. [[ihilosophia] iüt, .«o i.«t t*
doch der Phy., so weit vnd(*rworlTfri. das auch der phy. [philo-
sopbus] das XU roden hat, Ann uit Ion die IMiy. ^^ehort, noch der
natur nit /ugCHtoUt uirdt. der Artüt redt vonn natürlichen
krani'kbaiton . von den vnnaturlichen hat er auch zuroden, AUß
von den plagen, es sej ain pestix. es sej ein »chwaiß. oder
änderst, darumb das er beweist, vnd lern das volckb. das nit
vß der natur sonnder vß dem Zorn gottos khoin, ein ding
sein, ein ding nit »ein, int furzubringon, »eiucr ProfüMton, vnnd
bcultcten,
Itaa ich aber die annderu vlMoger, die so laiing Zeit habe»
geschrieben. «ntUetxon will, i«t nit inoins gewallte, DOoh ais
mich, ftinoin yodUchon vndor vns allen, vrtliailll der leser. vnnd
aber am let.tten gott, do ctt üicii erlinden wiidt alles, vV> was
gabt ain.'< yglichen geschrilTten ganngcn .leindt, das ist aber b^
mir, da.-« icli mich des theologischen Kaists nicht« bcrum. Vnd
mag wol sagen, dz Ich In nit khetin, Aber dicweils ('riKlua
vnnser erloaor der Ron gottes gerudt hat, vnd «ein wort durch
Yier be«chrieben, vnd belindt darjiiu die Magiam die Artzooy .
Philompbiam . die A«troDomia, diu naturalia, das Uecht der
natur, Bebe, So ich dann Inn denen mein namen vnd erranihait
■bab. So soll nie hervß . gibts ain theologi.«chen gaist, iat mir
'ou wiiMon, Ich acht mich der oalur, vnnd deren facalteten, So
438
IV. Tlmol
ioli motidt, vnd ander» mer, nit not luenolea, dann do mii»a
ain Nigromantia sein, dann die crkhannlnua der dealTell ktionipt
vQ Ir, vDiider annder mehr, tmohdem vud Ir Ai^eoscbaflt seindL
Ich woUtG Äbür, das icli denn theolo^chen gaist lii>lta . dann
ioli mich vil gros» beddimckbeD . er aej nit so gi'oiM vr ordoo,
nllß ottlich ?(ch«<(xoa bcj Inen su sein, Ich wollt abor ainnul.
Ich hell In, Aber Ich kanu wol orkhoDncu. cm mag mit nSUn
nit erlangt werden, diowdll vuod ich mit souil Armut, «Ikndt
vnmlJammer, diese elaine faculteten habe inusi^euerrareu, noch vill
mehrerniit, Armut, hunger, eilcndtgehorti'.iidemtheoIogisohengaiBL
Noch schreib ich vonn Isnngcr Zeit her, vnd vilmalO er-
nourt uDuderüt. vnd änderst angclanngen, mit der Zeit das
orrundun, da« vor Jahren nichts khoropt, Zeit muas alle
ding bringen, darfur hilllt khain «ilen, khaiu sinnen, kain
rannckh, zeit muß woü bona . Inn der Zeit oho die rei'ht khum.
Will ioh i-uch beichliMi vnd bekhennoD, das ich niemuud« gu-
failen hab, mit meinen Argumenten, vnnd anndoren dorgloichoii.
Ich wardt zn schweigen Kcnöttigt, Verachtung halben. Yotzt
wie e§ wirdt angon, das muß die Zeit khundt thun, WilU nit
Bntiior aoin, do mag lohn wol dennckon, Was die vrsach ist,
durch dm vne«nch Mut hntset mich fast, vnd waa dosselbige
mehret, vnd die gern wol lubun. vnd die «o lieber apilen, hulen,
dann «tudir«n, die liubur gut goselleu »oindt, dann von got
sagen, vnd aonndorlidi die euch nit vil schmeckhcn. Was Locusta
aej, oder waa deprocatio sey. Wie aber dem altem, denen die
Im Aiilanng enngl sciudt der natur, den ist ain gute Arbait
geschoben, den Erbcm vnd frommen so nit aigen ehr vml
lob Kuocbün, wie die gleiuner vud Schreiber, dann dos behelir
ich mich, das die Artes geben, vß den Christus gerodt, vund
das der tbuulogus du za reden khain verätaiidt bat ou sie,
darumb so Ic^en Ir le-ser. dann die huimlickhait der natur aelndt
offen barlich diesen gottlichen geschrllTti^n, gsr nahot zum halben
thait Inn Iren verstanndt . Inn allen ^ieutetitzcn: dermaaseu
lesendts allU der gruiidt Inn Im hat. albo vhrtliailcns,
Wicwol das ist auch, da^ nit aller grundt ainem Capitol
vUgelegt wirdt, dann vrsacb, das Ir vier seindt, so geschrieben
bonndl, dioweil nun vier, vnd ulTt zusammen »timmon Inn aina,
vnd clwan aiper mit der redt mehr vrsacb gibt xuercleron,
dann der annder, All.-«a vLl der vrsach fiodt orD, waa Inn aim
nit ist, tm andern endteckt, AHB die Exempe) . vnd ettUdio
aaicbea, darbet auch soiudt viU senuteuts, die uit [iuj aua
Drei Itoldalbargor IheologiRclie HiaJsaliriftcn.
430
gar vOgecudt, Sunder Im anndcm <lrittoi], cUUche biß Ion
viercilpn. .MIß vom (Ifi-sdi vrinii blut Chmti, dnrumb »o wirls
nit, allU liii) ainerSuiiiDia Ann alncm ort fnrgeltallteii, Sim<lcru
auch bej denn anndern Ewecn. aiiii, oder bi>j dreyen, So wcilh vnnd
der SontODtz raicht, dano es ist aio Euangelion, aiii toxt, ein
mandt, aiii redt, ein person sin ttol'^ vß dorn e» alles ganogCD
i»l, das iHt ChrUtua, der Sun gottea. Und wjowol vier ge-
schriobcu haben, So ist es doch nit vLI dutin Vicron, diu« ist ea
Mindt nit viorköiilT, Snndor iiinor. Aber durch viur bcHdirivboD.
Daruinb mo ixt o» alW »in SoutontK, vnnd nit xvrueii oder drcy
oder vier, dann m haben yr sinn, vund weiUhait daher uit
gofletzt. Siinder dei«. tleU Apoxtel vnnd Euangoliäten »h gcsoin
eeindt, darumb so die facultet an aim orth nit gonugHaiu gu-
funden werden, so wirdts am anndern erfüllt vnd erstath,
DioH wichtige Schi-irutlick begegnet aus hier zum erüten mal. ge-
int hat (V- aber auch der Schreiber unsere)' ültcsten Gorlitner tland-
Bchrift von IIjM (No. 83), wie aus einer [taudboiiierlcung heivurgoht,
die wir oben Seite 2A0 wiodergegoben haben. E« ist fit-^t lu verwu)id«rn,
daa.it e» »ich der Schreiber äca Leidener Todex in hat entgehen lassen
(Nd. 80); 08 wird un» noch zweimal begegnen im ('odex 334 der
Rhedigcrana Blatt äl und in einem Kopenhagener L'«dex (No. 120)
IH. 232 f. In der orsterou IJreslauor HnndBchrifl ans Ilarpeitidcirf (No. 95)
findet äch eine leider nicht xu eiitriith.-«elnde Datirung, welche unser
Schreiber wohl deshalb weglieU, weil er sie nicht le-ien kennte. Vgl.
auch den Katalog de« Jona» Adelwert in der Einleitung S. 2S. —
Ea Tolgt von anderer gleichtoitiger Hand: •
BI. 5a— 9 a. Enangelinm Beoandom Mathenm.
Von der geburdt Jhe.tu t'hriaij dtw Son goltos, Vnd vou den
Zeiten des taulTers Johannes Uabtiste, bat der Euangolint Christi
zubcsehreiben anngefanngou, Inn dem Euaugeliiichcn lext vor-
KChlosscn, Also, wie das die Propheten venu gott gelerl und
angoraogou haben, DieweJl der mennsch sey tnn der flnsteniuB
Vnud Moy Inn VerdainnuU vnud hellen, hab Gott der Vatter
sieh vher in erbarmbt vnnd «ein Sun versprochen zuschickheii,
Idq die Wellt vnnd da denn glauben Vnnd weg' xulcrnen
widemmb zu dem reich gottea der auch dnrch sein thodi, die
meniiachen soll vnd werde orloeen, VIT solches haben die
Propheten mit Vnnderschidt goredt, von derZukhunITt dos Sud
gottea, wie er bommoti werdt, was er wordi Ibun. damit die
gläubigen Vnnd gerechten nit wurden durch die PharixeyiitchoB
hirtOB Vnnd schreiben verfurt, AUsu so ain Annder vuuder
440
IV.
Inen vffcrstundt, ttor sich dft* Anncmon vond sich [ur ilouii
Ausi;obt)D wollt, die rroinniun Vniid gorfrchlcii »olleu hio vIT ilie
Pt-ophoton verharren, so werden »y bulinilen. ««Idicr der «cjr,
der vonn Gott AuH^nDgiin sey, dann wo die l'i-ophecej nitgMoin
wer, So weren vill vfTcnitnnden aus den riiftriiteern, die sich
darfür hotton vUgobon vnnd nich für Cbri-Htum lojuon Anbethen,
Danimb nach Innhalt der Trophel^n, schreibt Mathoaa denn
Aunfitng, Alis wollt Kr sprechen, dioweil ich vonn denn Propheten
vnücrricht bin, wnrhiilTlig crfarn. dx l'hristus ist dor Sun gottes,
diiriiinb so schreib ich sein gettcliidilun , Vnd lobon, hiu Inn
dioiücin Euangolio . . . JohunncK IlaptiHtn eiii Vorsterrn . . .
wunderbiirlich goboron wider die patur . . . eins Englischen
weatm* ... vir daß euch vergeben werdt durch denn, der nach
mir kompt «ur sündt 4=
[6 b] Aber Johanne» für »in Pei-aonn war ein Mann, der englisch
lebt nit moiuLichlich iiin be^irden .... er hat dio beraitoo
Tund kochten speiß auch i;ello1ioQ allnin gcüscu I'rosdon an
denn esten vnnd deri;loichcu .... Allao ist Er auch ob
Aincni Jeglichen, der Inn dem taulT gcIanlTl wirdt. Darunib
der do ('hristo sichtlich durch denn gONpalltcn Hiniol orschineu
ist, AlLio aDch ob vnni« allon.
[Haj "' Vnnd wie dann des Vollcklis Arth ist, ho etwas kombt dz
mer vnd Anndcvst idt dann Ir verittanndt begreifen mag, no
hiitß'l es heraue vnnd will vnbodratilits .ninnU vnnd vernunfTt,
luu ein ding fallen .... wiewol ly beichteten Ire Hundt .
Aber •Vona der bueß ist wenig hie begriffau . sonnder alle»
dorn wiren goschrey nach, Inn dem weder grundt gemuth,
herts, noch tiebo ist, soudor vorloBoheu vber iiauht.
[8 b] Argumentum Theo:
Du der mensch «ey Ain sonderlicher I.tmbus das beweist
der Euangelist liie, darzu auch . dax Maria sey aus Aiuem
Andern Limbum, nit vonn der Erden (onn ein miti) tU beweist
der Euangelist auch vnnd dz darnach der drilt Limbus, aus
dem wir werduii vllorsten vß Maria geboren .sey, da» beüeugt
dieMr Euangelisl, Am ersten setut Er denn Limbum Christi
vonn der Jiui^klil'ruwon, darboy vnnser auw Adam au-Hgclasacu,
nachuolut setzt Kr die gcburdt Christi vonn der Jungkhfrawen,
die cmpfanngen hat vom buylrgen gcist on menlich soraen, be-
xeußt darnach, das Maria vonn JosclT nie ist erkhonnt worden,
lur die Malter Gottes, solanog, biU Christus gebornn ist worden,
vud dio wundorzuicheu vorlaulTeD, do hat or sie crkhcnut etu
Drei RciJelbergor UieslogUcfa« IIuuilsi.'liiifliin.
441
muter gott» sumin, vnnd Ir Ir JunnfriiwscIialTt b«hiit, vnnd
ins Pritnoi;cnicuin »w ain Adam des ]iMHU>n I.iinln aller Chriütcn,
luu dum wir worden vffoi'steoii, vciler waä der drom aey, was
rrimogci]itu8, wa» fCirkliommen im schlftf, w«s die drey go-
schlecht in Mmbo ('tinütj.
Dan Amt)t vad lebon Saiictj Matfaej.
Mattlicus, Alls «icU die goschriilt beweist, ein crfaninor dor
Kclireiber vnnd gcscbickhter der rccIicnnHctialTt darunib Er gcsi^ttt
Ut wordi>u auf dt'nn Zoll, dcnnsolbigün eiiif;cuomriicn iIlt uboi-
khait nddicr durcli die berulTuDg ('hristi zum Apoittcl Ambt
genommen, rew, layd, büß Im :<elbigen berueffen crlann^ vnnd
Vergebung; meiner aündt, ('lirittto ein lieber Apoatel vnd Ruan-
gcliitt gosaiii, der mit im gewanndlel liat, vnnd nit vcrla.s.<<en
lun seinem Namen geNtorben ain ApONlolischen thodt« . diaer
ApoatI diewcil er xuücbroiben gcscbickbt war vnnd warhalTtig
aus dem Ambt der Apostel ist Im bouotlicn werden zubosuhroiben
die geacbichten vnnd dateu Ohrialj vnnd was er gchanndbt .
vnnd wa» mit im Inn Leer gosatz, gobott. zaichen, wcrrkh
vnnd sein Leidim vnnd marter. dasseibig wartiaHtig fleißig auf-
sexHit'hnen, ikll geäulirill'tiMj wir haben vnod gcbraurhcn Vnudor
Vons gliiLibt^en hin chri»to. bat ein kiirlKon Synn gehabt zu-
wbreibcu, dann er hat nicht» lurgenumun . dann on zulcguog
dz wort Cbri«ti ^tv^chricbeii . vnnd di^ren xo gcgou im goredt
honudt, Vnnd da» Kr hinzugelegt hat, Ut allain die ziisameii
fiigung des Minnii vnnd verntanndt», siin allen vberlluß bcy dem
kurtiisteii begrilTiin. nach Innhallt de» Apostolischen gaiKtM denn
Rr emptanngcn mit samht denn Anndcni am I'llngdt Abent,
alles lautter vnnd dar verzeichnet.
'Wir werden diesen Anfang eines fragmentarischen MatthÄus-
eommcntars noch Öfter treffen, cf. Cod. Rhedigcr 334 Bl. 24r. und Kopen-
hagen 3& Hl: 233f. (No. 9& nnd 12U).
Auf ein loores Blatt foli^t von der ersten Hand:
Bl. 10b — 12b. Cum Nalus esset K.
Rin yodlich Crcatur cndtplindtliuh oder nit endtplindllich
wirt Inn seiner muttur geboren, bili so lanng, dn» m seiner
Mutter nit mcr darf, vnd so tut von seiner Muttor gcschiodeu
wirdt, vnnd für »ich s^lb» gmig^ara i.■t^ vnd voUkhommcn, dio-
selbig schaidnng bai.-<t ain gebiirl. vnnd iait souil, allU das ho
geboren wirdt, int dai>, da-i .lein muttor auch iM, Allß ain kindt
mod seine mutter aeindt Zwai menatclien, da» die mutter üt,
dartzu ist daä kiudl auch khommon.
442
IT. Th«oIogiHoheH.
Vagi. Der bimmol Inn ficiin gMtiro, hat zweioricj vcr-
stenii^ig lauth lun Im, Aiii tbul lialsscn AHtroiiomy, der niindor
th&il mngi. Dlo Aittiorioinj n*i«<cii donu liiinul zu vrtliulcn, wio
c-r laulTt, vDiid wui* ilo Nalurlich wochüt vß Im, su nub: der
erdon, die Magi, aber wiMen vlior das die aigenoscbafTt der
Stern, vlier denn Natürlichen laufl, da.*! ist, nie wissenn de» himelQ
lauir, vniid ('OncordanntK, .... Vbi est de NstUH K. . . . .
Stella eius Somnio . . darumb so ist äomnium, so aiaer
(geblaßt, vnd Ton allen fantasoien ledig ist, vnd khain Zufall
Imagination, Sfoculation, Aecen§ion. hat, So kliommcn sulclic
ding l'iir doo men^^cliou, Im gai«l, de» er Inu Im hat, Also ist
Somniuio zwaicrloy, A ^iiintibuM, Ab ADguli.-« . A. spiritibus a
malu . a [)n>[)rio et raiita«inAte etc. Ab Augcli» etc. A deo, et a
§piritu proprio. [Das Folgende gebort Dicht hiezu, üchlioüt
sich aber im .Mxcr. »nmiltelbar an.]
Bculi pniipero»M])iritu; Eine» Jeglichen tneoniichen aigen-
KchatTl gegen dem anndern, oder gegen Gott haitit ain gaisl, Allß
bin IlIi gegen meinn nogi^tou stoltz, tio habe iob ain hofTvrtigoa
gaist gegen Inn .... Benli qui lugent . . . Summa dan ist der
g&iit, den ainer bat gegen tiot vnd dorn nogston,
tia] torre Homo cttt terra . lumen eius, ^al terr» . lumen
homini.s »mit Aposoli . Krgo apostoli sal terr-,- . zu gleicher
weilj, 80 aiu men^tch gesaltxen ist, mit roclilcm saltz so scbmcckht
er gott wo), Deii.s comedit bomino-f . raiiit eos nd etbem . Quod
si tial Infatuatutn e.->t . ^luod üi lumen apoHtolorum in houiinibus
falsuiD eät . a falHi.t propheti» . ad quid conducit, nini vt concal-
cotur ä Üeo, ot Reijciatur ad Infero«,]
Den AnTung diese« fragmentariäubon Mattlifiuskonimentareit, der dem
zweiten Uupitol euUpnclit, worden wir in einem Kopenhagoner Manua-
icript (No. 120) »U „Sermo super Verbum cum natns ctHet" in einem
leidlichen Zusummenhnng wiedorlinden (Bl. 234b). der einen großen
Theil des Mattliüus- Evangeliums commoulircnd umfaßt und mit ,Ex
Principio .super Kvnugeliuui Mnltliaei" beginnt, d. b. mit dem was in
unserem Heidelberger Mscr, IH. 0—9 bietet. Der Sdduß, von „Deati
pauperes spiritu" an, ist Kommentar zu einigen Vemeii doi« 5. Kapitels,
gebort also nicht zum Vorhergehenden; vermutlilich ist er im genunuton
Kopenhagener Codex (No. I^U) aucli Überliefert, doch göHtatten mir
meine Notizen keinen genaueren Vergleich; den anderen fibeHieferten
Matthäuscommentaren ist et nicht «ntuommen. — Folgt ein leerest Dlalt,
darauf wiederum von der ersten Hand:
Bl. 13a — lob. In Principio. Im Anfang itit uichln gesein daon
Drol HaliWbergsr thgolagisrli» ßssclschrlftan.
443
gol, vnd got i«t der atifaDog go«oin, du üt sduil. Gott liaist
anfang vud das er gomacbt Iial, IiaUt Uiu einH, AllU dtß
ExDmpoll. E« war gar nichu, da« iüt gar khain Croiitur, Wunders
CH war »in gait«l. Vod NieitiaDdlii beMcliairon, vnd dersolbig
macht die C'rcatur, ytz baiat er der anfanng. sein Creatur du
endt, Allß ain Vatter int seitis sma anfanng. Der sun aoius
Vatlers cndt, Ain liafncr ist aiu anfaiig aaios harons
Et Vfiritato vmid das In der warhail zuglaubon, Omolia
Thcophras: Du Eadom Intorprctatione Umelia
Mccunda Thoophrati: De Eadcm iDtorpretatiun« .... So
wir wcllon äi> haboa wir donn gowallt durch don glauben vnd eudt-
pfnhen, diu niosnou ist nach .«tiiiii'in wort, da-« aller ding krafTt
vnnd macht liat. Vnd duruinb nagt er endtpraheii, pit das ar.i
mit den hooodcn vermaint oder mit dem gi'oeß annemeD,
Sünder alW endtpfaluMi <1at er Inn vnns .tey, nit vor denn au^o,
darumb .s» ii>t eniil.pfahen nie.s^«n. AWÜ hat er von» sctbs gc-
lert endtprahen verstanndt, do er Ragt, Allain es uej dano, daa
Ir essen da« tleisch des menschen, vnd trinckon sein bluct, vnd do
er sagt, nemeu vnd esset, nomcu vnd (riuckbcD, das ist uuu
eudtpfaheo vnd niesaeu. vnnd allso ist dio aundor geburt, vnnd
allso »irdt das wort lu Roisch, vnd ullso vi' vnns. So wir dat
Jloisch aeindt . vß dem wordl durch denn glauben, vndt endt-
pfalicn, Ällsdann so seindt wir Suue gottes, dann wir denn g«>
wallt babuD, Vnnd also ist der gewallt, donu wir liabuu, aiu
jrgliüher Tür sichst'lbH. ain Sun g(iUc:<zu werden, Wie ang<'£aigt.
Wir haben dicwen Anfang eines KommeDtar« xum Evangeliam Jo-
hannü schon im Leidener <'üdcx 2-t unter deu AbendmahL'^cbrit'teii ge-
funden, No. 8ti Itl. ib\ IT. Ihmer Heidelberger Mticr. weicht im Hinzelncu
oft etwas ab and ist stellenweise etwas weitlüutlger; am Schlüsse fohlt
liDsercr llamUchrifl eine halbe .Seite; denselben Dofecl am Ende weist
auch der Text in dem Codex Rhcdiger 334 Dl. 1 auf (No. 9b).
Bl. l'Ja— 20a. Bcati Johannü Theotogi Epiitola Catholioa.
Vorredt Inn Johannes Epistell.
Johannes setzt hie drej Episteln, die ontt«» mit Irer auß-
thailuug vnd Capilel, diu andern Zwo »eindt allain Capil«!
groase. Am ersten, so wision, das der tittl dreifach sicet duruJJ
luuemen wer, dan drei Johannes gewesen werendt (dem wol
mit unnutzem giMcbwetz wer) die erste hat Iren tittl, die erste
Epiatl Johanoes des Apostls Albo boweists auch dieser Epistel
Inuhallt, das sie sonnst khaim mag zugelegt wcrdon, Alls dem
allaio \)ic aunder steel, die aonder Epistel Juhanuis des
444
[V. ThaotogUdiw.
Pri«st«nf, nulm btt sie JohiuniK, l>ew«i(it die Icautit dor E|>i«lcl
vrid Tnnimlli. datts da abor IViciter stcolli, ist allß vill, «llßnin
weg anisaigcr 7.11 Crmto, das iiit vbfl i^t. bedetit alwr khaiii ge-
wcR-hlen Priester, AIIbo ma^ Joliaunis denn tittl Iiehallten, dio
Epistel Joliannbf des Apo«t4!lii, vad wegzaiger zu Cristo, Inn
dor drillen »tiiut ain anndor ültl, Epifttül torlia JobanDis tUco-
logi, vniid wiowöl nin thcologuit, ritt, ain Aposld »t, »oiiderD
ain scliuier der Apostoll, vnnd dor F.uaiigoliüt«», Inn dorn, da»
sie tcgiicit von got roden, Allso vß dorn, lUowcil ain Apostol
t«glicb von got lodl, vnd sonnst nichts änderst, sein Kuangcliunt
tcglicli loret, so raag er wol ain theologua gehaissen werd«a,
als ainor der von got redt, vnd wer der tiltj gantx, So do stnndt,
diu E|)i»tel Buati JohDiinis Apontoli, wrg/.aigiirs vnnd roders von
got, solche namon soindt vniiä nit xii bodooncken. Auch nit
Inn Zweifel oder Irrung tu bringen, dann e» ist ain Apottt«],
vnnd sonst khain »nnder, der ist .lolianna-«, dor auch ain Buan-
gclittt ist, Ain solclior yr^all endtiipriugt auch Im buch Apocalipsi».
Oarumb da.4 nit Johannen Euaiigolista, sogleich do steeth, vnd
»ein naiu, sonder ains andorn, weluher tjtl allatn vff Jobannem
lauth, vnd sonnst vf kliaiucu nit, bcnoii^t sich aolbs das Jo-
liftonc« der machor i^t dusscibige» buchi«. Vnd ob mcIioii bhain
Apostel, mit dromon wer vmbganngon, sonudor mit der
Zungen, sichtigen nngon, deutlich, vemtenndig, :c. Was ist ts
abor willer diLi Aposlell ambt, inat; nit ain Apostcll aio proph«t
dein, w£ i»t es änderst, dann ain prophecej, des newen testameat«,
Iin nowon testament enndtsprungen, mag nit ain Prophet, vud
ain Apostel! Inn ainem leib sein, so es got gorollig ist. was ist
ain apostul alU ain Ic^urur dor Pi'opbat.on, So von Cristo redt.
Was Imiien die propbetcn gerudt, nichts andoret, dann dcrgloicheu,
alls Julmnni.1 Im Apociilipsis, also ^ichwer, allso hart vcrstoundig
darumli die Juden Cristum auch iiit sahen, vnnd alle vcf*
fluchten vnd verdambten khnnnton In nit, wiowol «0 die Pro-
pheten batton, AIIso i»t ApocuHpsis, auch ain prophetisdic Ar-
bait, die verborgen ist, allen verdamplen vnd feinden Cristi, wie
diu Propheten Inu Irem verntanndt,
Oas er aber nit geschrieben hat alles wie ain yoglicher
mScht gedeonckcn, soll dz aiuu» Apostels Epistel itcin, vnd hat
nit gesetzt vom Passion, Itom von dun Mimculon CrLsti, vnnd
dergleichen, gedcnncken nit, das oder da.t ist nit von nothen,
Er hat das gosetxl. So do not ist gewesen, su sulcber Zuloo
pappii', So wir tteiue gusuhriit'teu allo hettoa, wurde vioUeiuhl
Dr«i Hei<l«lb«Teer thtologiscbe Haudiclirinea.
44r.
mohr gefunden wenlen. wie khann die kurtzj alloif bcgrcilTotL,
dos ninem ycglichen »oia nbgot, oder niin Ji3g1)ohea sein gelhllcn
»tocn. Ea uiöclit» liocli CliriKtiH nit thuii, den vfrichtigiM] glmibigiMi
In» Chmlo gobridil iiiclits, V.r hat gniig erfüllt Inn mm V.u-
anngclion, (Jü* JHt ain /u|)ueLi, daa EuangclioD int vtiii-sor felß,
Kr hat hie Inn Ai^cr KpiHtl RiiUtoliach gescbiioben, wie der
Sondtliriefon Art ist, souil denen gepurl, das aber den nit ge-
dunukhcn will, dz genug aey nach seim sinn, all«s begriffen,
So ist ex doch genug gewesen, donon, zu den er gcj^chiicbon
hat, diiMulbiguu hithon des nit godörtTl zu ächroibon, daß dicHou
Murmlcr zu wenig gedaiicht,
Diese Vorrede Ltt uns bisher noch nicht begegnet; »ie wird aber
im Ossegger VerzeichniÜ erwähnt (ti. Einleitung Seite 38) und wir werden
si« anoh im Codes Rhediger 334 ßl. 17 noch antrolTon (No. %.)
Bl. 20a — 21b. Vorrod vber Jaoobi vnd Jude,
Alisa hntauch Jacubusder ApustuI, uin Kpistl gemacht, dicweil
sie nit um geglichen köpf nach seinem i^preuärn Inn slcotb, So
K ist »i« auch verw»rfr<'n, od<T vcrauht worden e« int uin herter
^^^ stanndt, denn Apostel i:<(;hen »lanndt lufuercn
^^H vill gepri^t dem widerthail Jacobj, das Inn der
^^^H Epistot aim andern nach gefunden wirdt, ob der gaist Jacobj
^^V xn »Charit' Hej, diesen spreucr {«polltigcn, oder nit,
H^ bicHe Vorrede i»t uo» »chon im I^oidciier Cod. Vors. Chym 24 Fol.
m. 263 b begegnet, sie wird aber dort „Ue.ichlusa" genannt, wiihrood
Cod. Rhed. 334 (No. 96) und der Druck von IGl'J (Theil i, No. 311)
den Abschnitt als diOnVorrcdo" bczoirhnon. DioAbwcicbungeDBiudgering.
Bl. 32a— 31a. £pistot&e petrL I.ae Cap. l.um.
Piitrus Apo^tulus Jhcau Christi ;c.
DiiMter Aposlol Petrus, der iiDfennclicb Simon gchaisson hat
von geburt, Aber vom selbigen Namen gezogen vad durch christi
niudi seiner Aigonschatll vnd Art . zu aincm luidern Namen go-
lurt, l'etniü da.t ist . fulLl . dann sein glaub war so vnbcw<^c>
lieb . zu gleicherweiß aincm felß . den niemandts khan mc-khen
noch bewogen . nun hat sieb ChriHtus macht vnd das wir andere
namcn sollen ompfahcu vQ vnusern AlgenschufTlon . von denen .
80 die nsmon nach der warhait wiesen zugeben, Allso vf solche
Art, flolleh wir auch gon, Um wir der masMOu gleiche namen
tragen, Allso i.tl er ain Appottl gcwnsou, Auch vß (Christo ge-
^Betsl, Wie sein nam . I>anu vU ChrUto gondl die Weihe der
AppoüÜ . vnd Monn.il aus Niemand^, dann die weihe . »o Tiinser
Wirt, soll vom I'rialer geen, So ihI uuq wn I'ri8t«r der iat
4-ir)
[V. TfcwÜogUehWi.
Chrbtua, derselbig hat bnin. Priwter mehr gotnaoht. Altaio
Appusl), Er iät Ti-iesler allaiii blieben. Danimb ho list auch
iiiL-iiiaiidUi ApfiONt] zuBetzen, Allß tliciii^r Pne»lar allaiii, der ül
ChriMtu« voD<l iat sin Ainbt. dz nur Idu aim bleibe, vnud bt
sein Ainbt, dz or Mtx die Prediger dem voickh, dieselbijtoD
liny.-ueii nur VerwcMr dor ApoHtcl . vcrkund«ir vad »cindt gleich
den Ap|)ONtcIn, die sotxt iillain Chrixtuü, der ist allnin Priester
DUO ist dieser Ambt, die allso gesetzt werden zuucrkhundun on
gellt und ^t, e.Hüien bej Iren gesellen finden, ic. on verklaidt,
on Zaichcn, an sondorun^ von der menschen gemain, ROnder
bleiben Inu IrLandt^gewonhait, trugeD {thnin Platten ic. korrockh
It. werden nit geweicht ic. Wider di»c» Prislor« Ordnung ge-
wallt, vnd Ambt ist das ßapsluuib, i«t dor luthcr. Zwingij. vund
alle li.'iere^iarchao . Dann vnuch, sie die Bap^tt»clicu ziubendt
die verkliuiidung Inn «ein gewallt, vnd geweichten Allso du
niomandu .loll verkhunden. Er habe In dann dartxu gescUtt, iil
est . PfatTen muiiich :c. das int falsch, er ist nit Priester, ist
im der haillig gaii4t. Darumb ist sein Predigen erlogen vnd
rulHub, Allso nun die LutttriHchcn . Zichondt^t Inn die Ambt dor
Prediger. Wen sie Annemen, der noj Predigor, Daß ist nun aach
bisch, dann dici^olbon kirchon haben nichl.i xu welen, noch tu-
Botzen . ZicboDts auch vi* den Aigcu nutz, Allso seindt dise
alle Aigonnutzig Prediger, wider des Priesleni Ordnung, der ist
Christus, darumb »t> Ul dz Appa^tcll Ambt allain chnsli. der
setzt sie, vnd «leti'.t kuin Pric-iter, allain Appo.iti, Junger, die do
sollen denn Appoülln nachuolgeii, die das obrist licht vnnd sattx
Heindt der erden, vnd der wellt, Allso aollen die Appostl, Aolliche
oamcn haben autt Ir liebe Inu got, nit von Inen, sondern von
dem verstenndigen gehen, Vnd allso soUea sie Appostl sein, vnd
Nachuolgen den fueßstapITon Potri:
Electis aduouis disporeionis Cappado . ic. Dauon tiie Petrus
schreibt, seiud vertrieben Chriüleo gewesen Secuodum
praexientiam Dej ic Oratia vobi« et pax multiplicetur
Ucnodiotus d«us et paler .... Qui «ccundum mi^ericor-
diam miam .... Per Kesurreclionem (.'hriatJ Ex mortuis ....
Inhaereditatem incorruptibilem et Incontaminatam . . . Uieweill
nun va»et not vf erden vß der ersten geburt ist, So ist Petri
eingang nichts andorat . dann Inn die besprongung zugon, das
wir die lebendig hofTnung trugen Itiu diLs ewig loben, das do
behallleo ist den Ȋligen, die do seiudt dor anndom geburt
Allso l'utt hie Petrus sUain die aunder goburl berein,
Drei HeiJclbergar ih«ologUcba BuidKbrifteB.
447
mit sambt Jen prophcten Dauidt vom ysopo. darinnen
<li» Nuclilmull Christi buscIiloHüCti wirt . dos viiDHi>r (limbtiß)
ixt, Vnd (li6 holTituii^ wt viiser »tchtbarß wc^cn . viid das <>wig .
diiuti wir vor«Iitiinil(t[i von d«r wellt . vnd Ir Creatoren, vnnd
von iillcn dio Ina Ir seindt vod bleiben, Qui in virtulu dei
cuatodimin.j Defecl,
Dieses Fragment einen Kommentars 7.nm Anfang des 1. Potrusbriefefl
(C«p. I Vers 1 — 4) trefTen wir hier sum ersten Male: auaxüglicli wird ea
im Codex RhodiRcr 334 Itl. 1t)f begej^iien (No. 9ü), wo ich nodi
aus dcm^elbcD nacbtranc. Auch in den Ossegor VcirzoichDiMCn
wird dieser Pelrus-KonunonlarRenannt Bl. 14b (vgl. dio Einleitung S, 38).
B» fulgl iiuu wifder diu zwcito Hand:
111. 32ft— 42b. über de offiic^jg, benefitijs, et itipendiji. ThoophrasÜ.
Vnuser leben vfT erdon ist dormassen, das vnn» got soll»
gesetzt liat Ambter vnnd stenndt die vnn» soilitn auf erden
fürstenn Inn vnnsGr uotdurfTl . wio nun dieselbigeu von get
seindt aufgesetzt, AlUo sollen wir dieoelbigen Zall hallten, vnd
haben, seine Änibter seiiidt gesein am ersten Apostel, darnach
Propheten, darnach Doctor, darnach Discipel K. Wio sy dann
Ainannder nach gefunden werden, Alisa werden wirs auch
haben, es eov dann sach, das wii-s orkhennen oder nit . da«
ist . sy seindt dann bainilich oder olTeunlich bey vnus, verborgon
oder offenbar, so aoindt sy vnns so wir
der verniimfft nit wollen sein sonnder schlalTeDdt . aincm Jog-
licbon geist glauben, der do her kombt, vnnd nil bclrachteii, ob
er vß gott Hey oder niU So schleicht der teulTcl mit denn
seinen Inn Vnnscr reich . vnnd vcrfurt vnns, solches Alle» ist
Vnnser liederlicher weiß schulldt . das Vnwi dto Apostel baß
gefallen, die mit Uniis bubun vnd Hchulmon sindt . dann die
Jenigen, so vonp gol do seindt bey denn wir gefunden werden
Inn der vlfersteeung mit allen freuden vnd seligkhait Kinis.
Während die Görlitzer und Leidener MandHchrift (No. 8:^ und 88)
nur einen Auszug boten, gibt unsere Heidelberger den vollen Wortlaut
des Testes. — Es folgt ein looreo nngetähltes Olatt darauf von der
Hand de« ersten Schreibers:
ni. 43a~56«. Das buch der crkanndtnut Theephrasti Hohenheimensii.
Ad Lectorem,
Sermon 08 ad Clein entern pont: max: ut eher um
CftrdiDalouR), Theephrasti.
IlflRser ist rue, dann vnruo, Sanctlnimi morlaltum mortnloi«
iDOtMrQ aber vorue, dann rue, net ist das la.H(«r Kunlcu vdikI
448
tV. Thtologtscbu.
bMOlichoi, Wtewol der verHucht wirdt, darch den sie khomm«D,
der VDnrue hat, ligt Inn tcgiicher vbung . der aber tue hat,
belradit allajn wa-i xnr nie gehorl daruiuben bcj denn voni-
wigcii ist die orfitriihail, kuDHt goächicklilickhait deren diDgen,
darein er »ich voriiwig gibt, bi^i dcntisolbigeo sollen lornen, er-
iiihroo, die giuchicklichbhuil hüben wolUn . daou nit aio
jrglicher gibt wkh liiii vtirue, dor doch der VDruc Dutz begcrl .
AIILI wo!!, allU der voruwig AlUo verstaonden
Ir zu Rom, du ('leniens der »ihcndt Ytz das iiaupt der Cristao,
daä du . vnd dein ('ardiual Chor . euch erfaren vnd errorsehen
dio goHchriHt . was sie von euch sag . Vnnd uit allun da
Clemeoa dor 7. vnd dein CardinalhaalV, sonuder alle dio, mo von
d«iner hanndt gosalbel i^uimlt, vnd werden der «urizen du bist,
dann so du die wurtzcn abhauest, no ist abgehauen das anudar
alles, 0« ligt allein an dir, du trägst sio alle auT dir, wie «in
bäum sein CHft, Vnd aÜHO autr deine» bäum« abhauen, da*
deine feindt, so dein »tut-il erbrechen wellen . vnd verworllen,
sich selbs auch abhauen, ain yeglichcr !iuiii)i>rbnr, dann sie haben
nit aiii wurlien, >Suuder vill wurtzen, distll, vud dorn ic. Recht
dustu, daä du sie nit ann deine stat lest siljten, behuet vnn«
SchafT auch got daruor, dann sie wurden erger dann du, böser
dann der dcuirel, durch die siben, so sie mit In bringen,
ni. 51a— 68a. Sermon: Hober: secundu« Theophrasti. Ad
dementen 7.m pontificem . etad Cardinal[ium] Cborum.
Diewoil ea dahin kernen ist vndcr dum voickh . das man
Inn allen dingen Irrel. vnd allu ding widur Main arlh brauchet,
annderitt dann es .-sein hoII, >o mag sidi khaincr vr denn andern
vortro^lou, oder verla^son, oder suchen bej dem andern, daß Im
gepriHt, dann ainer ye ain plinder wirt den andern [ilindoD
fueren, dann dart/u i^t es khommcn, daU wir alle Inn {diodhait
wandlen, vnnd ninannder I'ueren, darumb so fallen wir alle Inn
die gruben, diso gruben ist das höllisch Teuer, dann der liapsl
fürt den khaiser, der khaiser den ßapst, Allso fürt ain plinder
denn anndern, sie seindtbede plindt
dieweil wir aber betthon, vnd Im^olbigeu pitt yodoch dem Lu-
cifcr anhaongeti. vnd lesendt In. vnd volgcn tm, wie khann
dann vidhht bilt Im bcrtzoD. vß dem alle pitt khommeu aolleu
vnnd gondl, Von got gewerth werden. Wir bitten. Dein will go-
Mcheh . vnd wir wellen aber di«o falsche propheten . vnd fakcho
Appostl haben. Wie soll er vnnH auf vtinsfir bitt vusors ver-
furteu hortze» gewereu, Uarunib so habe ain yegUcher Acht,
Drei Heidelberger lliei)1oglsc]io HinilKlirifton.
449
(IsraufT, Wnß er thuo, dADii am Jung.-itonn tag . Wirdt nichb
vWrsolien werden, die hofTart vnnd dein abrdleD von Chrwto
wird dir aigoDlliüben furgehiüten worden.
Eh ist diwolbc ScIirifU dio wir im toidenor Codex 24 BI. 387 ff.
[j». 88) sülion ki'uiu'ii güK'rnt liiitioD, doch ist der Tüxt uiwuror Haiid-
,etwa» woitliiutiger, ttaliraclioinlich nlito der Lvidi'tiL-r Text gekiirKt;
ir. Sliedigcr AU und Wcilfeiibiitlol Aug. 38. 4. (No. % uud 08).
Bt. 69a— (Üa. Liber de felioi liberalitate Theophrasti-
DieweiJI vnus nuu (lotl begabt mit manicherlay gabtii
dio wir auf Erden gcbraufhen solleon vniid daMtelbit; vnin
IVoy gomuth hinweg dapiTor vnnd guotwillig uulgulien, Wio
Paulus ^t uiti dchiiellon vnagcbor vnnd niu früliclien büt Gott
lieb, DUn bann niemannU vs#gobon allain os sey dann, das Er
roich .ley. Eh .ley warinn ut well, der reich tnn der .Artzaey,
will kÖDDon vnnd wissen, dergleichen mit Anndeni diugen, gut,
.odor unnder§i. So ist aber nun zuwissen, so gott ainom ain
sulcho roicbiumb Eufuogt, so soW der menoHch, der sy bat, an
im ain liberalit<-n [!] angeborun babon, oder oingepllitniitzt, dut er
dioselbig miigü reiobliub auüUtiloa denen, dohin es g«bürt . . .
Also ist daa selig loben, das
wir Vnßser .telige liberalitet Im i^eligen Leben faeren [nn
Chrinto VDDd a'ii v.-i))erlh)ilb, uHh hm söinem goboll, leor vnnd
gohaii^ fdrlaru, dauii luii im werden wir bchalllon selig. Vnad
Inn im werden wir vITerstonu vnnd wacJinen aus dem stinckbonden
moß Corpcr, ain aiiiiger seliger leib, der do wirdt bey gott
Bein vnad bleiben, an dem discb seines aans, vnd domit
Christo mit aller liberalitet auch essen ainmal, darzw Er »II
liberale« geladen liat, das Vnus beraith ist von Gott seiu Vatler
VDsers Iiimliscben Vattor ion ewigkait mit fridon vund roweo
abgosimdort vom toufti, vond dünn soinon, vnud die no vom
Mammon haben Iroundt gesucht, vond gemacht werden lun
owigo vordamnUM bcsohiodeD.
Diotoihe Schrift, wuklie wir iu Leideo 24 (No, 88 Bl. 40511'.) 8chou
koDDon golornt haben, douh war »ie dort gekürzt, wie siuh denn auch
in der Rbedigcraua No. 334 Bt. 167, welche mit Leiden gleictilantet,
ein hKx libro" in der Ccberschrifl lindot (No. 05). — Es folgt ein
leeres Ulatt, darauf von der enton Hand:
Bl. 8üa — 93a. Liber de Religiono perpetua.
So vnos nun Gott biiitcbällun but, vad dartxu aiiiou
yegltchen aoio gab gobou, sich dursulbigoo luerhaltOD . v(f «rdeiio,
vnod aber dicH'lhig viinQ dcruuseu beuulohoR, da» wir die»o1big
llk iL KcIiÜWII iL t^imeDl>licl»n »(tiilUii. IL
4fiO
IV. Theota^UehM.
gab furoii soIIcü vfT crdfti soligcllch
(laiin vnnsero «erckh von dcno gobcn, die ronB gol gebcu
bat, werden viinU nachuolgon. Inn denn himcl, vai die
wcrclib »0 wir VK-ierthnlb denn galien gclhon haben, worden
vddQ Dachaolgen, Ina- die ewige verdainouQ . dann beim
hochüten wirdt ain yeglicher Exaniioiert werden.
Stimmt im ganzen mit No. 89 I]]. 5020* Gberein, nicht mit dem
ßokÜDiUJU T*xt, den dua Görlilzor Mscr. bringt (No. 83); vgl. auch
No. 107 und 102 »enio Eioluitung Seit« 11 und 32. — Ea folgen
b hon Seilen und Blatt 94 a— 107 b:
Libtr de HuHrio Chriitl, et n«trlt deliclji Theophrutl H. H. H'.
Was iNt viiiüter jrdischor gjiist vff erden, so wir Ion Im
leben . vod betrachten nit nach dem bimli.schen gsiat, wi^
weit der yrdineh gaist von dem ewigen leben dea himli«chen
gaist iat, Wartzu ist es nutz, dass wir vff erdenn godonBcken,
wir wellen gut loben honn, vnd daß vuniwr Inn frouden vnd
wolluMt verxeren, vnnd vergens«» Inn dem . da-t Inn dem wpg
ZD der Heli<ikliait . kain lust oder nie soll oder mag gefunden,
oder genommen werden, dann dio gcocbrifft gagt nit, dax die,
«0 Inn wolluKt leben, lau Reiubtbumb . Inn Kuo, »oUg soiadl,
sundor sagt allain, das die so Verfolgung, so das krßutx tragen,
80 leiden mutisen von wegun Hci« namon Chriali, selig seienndt,
So non allno die geschrillt, vnnß ain WQi-sxagung gibt, wie der
weg der seHckbayt svy, vnnd gannß, so ist oa billich, das wir nit
nach vnnserm wonon oder gcdiincken hanudlen, aonnder Inn der
leer der geschrilTt, die vnnÜ nit verfurt
I>crgloichen auch Ina allem weg, daß ir das leiden ('bristJ
nit derma«ten «o leiehtfortig achten, daß darumb ge»eia eej,
von wegen eur wollu^I zuuerhenngen. vnd xuulRTHcban, sonnder
gebonndt euch vndcr daß kroutz, daß ain Jeglicher tragen soll,
Vnnd wie der Tag sein «igen sorg trogt, vnnd Im vAgclegt ist,
Allao ainem Jeglichen sein kreutz auch, Vnnder dem kroutz
«erdon wir cingau Inn da«8 rcicli der himmell, dann daß kreutz
tet vom himmell, Finis.
Aach hier haben wir wohl den ursprünglichen ausriihrlichcn Test,
während No. 83 8. 311—317 und No. HB UI. 307 ir. nur einen AuKzug
geben, wie denn auch da« filirtitEcr Mscr. ausdrücklich sagt „Ex Libro",
vgl. auch Uhodigerana 334 und ihv (Jrflifswaldor Mscr. (No. 9& und lOG),
sowie Einleitung S. 1 1 und 8. 37 No. 5. lia folgt von der jwoitea
Hand:
I)r#i lEolüelberecr Iheologlache OandwIirffteD. 451
Bl. 106«— 121 Li. Libor de re TempU Eodetiaatioa TheopKiarti.
Eiaüii gcinaiuon biuucli ciu/.ulii<i%D, zur Kucht. forcUt, Lcr,
gohoM«aiu, «rfaruiig guttlichs uort;; Im IiayligoQ It'boD Ul billich
Kuordnoa virnd anzuui'iiienf vod den, so in der liebe (loltv« gc
recht orfundeu vuikI crkhomit wiTdi-n, mit gro«ijom vlfschvo,
das kaiii raUclicr Prophet . v&nd dorgicicheu «JDroU], vniid do
ain fabilatem aulTiriiig vtiud ninchft, danu da« iäl Iud Ainem
aolcheo brauuh xuerkheiiDcn, 80 wir AiooD g«maiiien brauch
AnnemmeD, vnod t> wirt gefelsuht . ho ist der Talsch ain
anfaimg der AbgSttcrey, vor der wir viins »olloii bewareii vnnd
hüten, dann allso ist gomain brauch zugnindeii, dos do allain
sey sin baua, der Ler der Zucht, der frambkhait ic. wie wir
gegen doli vons Hollen balltea vod dasselbij^. dz wir gegen Gott
sollen hunndlcu vnnd thiin, sollen wir Inn dem Tompcl Ihun,
d«r Tonscr Leib ist, vnnd int Inn der mauron. Allso spalllon
sich zwo Kiruhon, aino eu der Ler . Aino ku vollliriuguug. diu
xur Ler iat oasacrlich . die Zuuulbringcu luuerlicli
wa« Aber die Figuren des nowen
Icstamcnts seiodt die aollen gc«ipillt worden Inu C!omodi der
Zucht, ntt Inn Anbettung, nit iu rowerentz, uit Inu Cerimonien,
HonndtT gtideuhtnus gohalllon, darzw die Comedia gcnugMtni
Hoindt . vnnd da8 mit Kciuun Züchtou vollenden, vnnd darbey
llu diug im IlertiöD gehalltuu vnnd tragen on enndt vnnd
ionnclthon dz wir nimmer Inu Jhcru8a]«ta . vnnd vlT dem
Iterg den bettütul haben, aonader fuihin im gciat welcher geist,
die newe geburdt, ann demi^elbigcD Holten wir bethen. vnnd Inu
der warbait, da» ist Inn Gott nit In Ceremonis vnnd der-
gleichen . vnnd das alles on ergemuQ vnnd gaben, on wortb,
vnnd dergleichen . So vnnser hert7 dflliin stobt, so wir Vuus
Gott geben die Kiltbanntnus des nowen Liochts, vnnd von der
PiDsterDUB Grlouuhten, vnnd nemoo,
Auch dies hier also in der ursprünglichen weitläufigeren Ocatalt,
während Görlitz und Leiden nur einou Auszug brachten (No. 83
8. 324 — 331; No. 88 BI. 313ti — 317»); vgl. auch No. 106 und Ein-
leitung S. 11 und S. 37 No. C7).
BI. 122a — 1341). Liber de KemiUione peccatomm Theoplirasti.
LDiowcill wir hie vff der thödtlichen erden nit mugen vond
kfaSnoMl OD sundl sein, vnndt Aber wa.t Inn .iiunden ist, das iat
hie In kaim selig leben, vnnd was uachuolgond nach disem
leben nit kommen Inn das ewig So wir nun AUo ain schwach
geschüpd' »eiud, das wir, so wir vna auch Im hodiston bowarn.
462
IV. ThMleghcbta.
viind Aber iJoch nh eo wol rnngen bowarn, Änderst, dann da»
vir InD' siinclcn sonndor gefundon wi'iden, Ist von aöUta. ^»»
wir von der Vergebung der sündl wi*<OD xuuoniton, oit daruinb,
dos wir vfl" dicaelbige «ollo» *undcii vnnd vff di« verlHssi'iin.
sonder in kaio vfeg nit, Vnnd aber desto fessler hocttcn vor
Kunden vff das wir nit gefundon werdoD die BarmhortÄiRkait
Ootles leucbtHurtig zuueniucbon, dsuu wir werden All*o an dein
orth Hundt vher HÜndt boruiCcn
vnnd do wirt sNdann vin Jegcitclier neminen sein belobiiuno:,
der alls ains l'roplieten, der alU ains JuiigfRt, der Alii* aiiw
AppOHtol», nin JugUcher naclidom vnnd Er im Buch dca lebeniw
gMchriben »tobt. Gross worden sich Aber die frow«n, gegen
denn ge.tagt wirt werden, Jcli wur iiackhenndt vnnd bloß vnnd
duch hast micli claidl, darunib bist jotxt mein. Ich war durstig
. . . luh war kranuckb , . . Ich bin in gcfuniickhuuü gelc^n . . ■
nit dn» du inirM hast gi'thun, über den meinen in mcinoD
Namen, Turwar der dem minnten Inn meinem Nsmcu thuct, der
thuot mirs, dArumli so komb zu nijr Du soliger vnnd ce-
ttegnoter . Inn das reich meines Vatlers das Euch bereit ist
von Anbegyn vnnd nllo deine .lündt Seind dier vorugon . vnnd
vergeben, das ist diu verlon schaffe das wider gofundon ist
worden . Inn die_ ewige .Säligkett. Finis.
Auch liier ist der Text in der urnprünglichen Gestalt, während
GSrlitA und Leiden (No. HS und 8S, S. 317 und Bl. 310b) nur Aus-
sfigc hatten. — Folgt ein loorcä Blatt darauf noch immer von der
itwoiteii Hand:
Itl. 135u— 148a über de potentia et potentine gratia dei. Theophrasti.
Alls wir nun wissen . das aus ainor Wurtzon ain Baum
wachsse, dce Stamto vond eat vilirelltig eoindt. au» wolchon zu
seiner Zeit bluest . zu seiner Zeit bletter . Zu seiner Zeit frucht
aus im wachssen, deren der mentich GcnouBst, vnnd von Inen ge-
fuorl vnnd gelabet wirdt, vud doch alles», so die wnrtz nit do
werc . die Anndorn alle nichU wiirdt-n sein, vnnd der A»l kann
nit sagen, au» mir ist diu frucht . öder die bluost, oder da»
blatt . 6* kans auch der stam nit angon des Paums, alda muß
es sagen, die Wurtz, der aUm, der Ast, vnnd was aus Inen
gellt, ist aus mir, vnnd darzuo das Marckh mitten im Baum
vnnd csslen, ist mein, vnd ich bina, daa iat souil gorodt, das
allain vom ersten korabt, vnnd nil vom lotsten ......
[133 b] . . . die Person Christi hat Ir geburdt genommen iet* 1533
wiewol er vorhin aucli geaoin ig^ Inn dei Trifaltigkhait, do
Drat HddelhergPr tbenlogiticlia UnmUrlirinon.
45S
aber üt die Peraon volkliomiter worden als ain Son, das al
alli) ain mennHch. vnnd dio mciimchnit iüt die Annder Person
Ion der Trifulltigkait .... alleo ist Golt gegen von«, das
or will, da» wir im ttcligan loboa hic vff erden, InD sointT Naiur
loLen, vnnd Inii .^ctuCH Sodh blut . vnnd fleisch, gi'^diatTou
werden, vlT das wir tiimlii«cli nind luu li^ili . »6c] . gaist . vor-
ounfTt, wcinhayt . kiinslcn, ((cwalll, viind aJl« damit wir vinb-
ganngen, Ion .tclbigen alle ding beschelien ztim ewigen leben,
vnnd vnu» die aujjen uit lasHca Terfuoron. Inn wollust des
Natiirlichon Imums. noch laKstu ubwendig maclien Inn voi'fuarung
äca bösen Gutsbt . di^r täglich vIT vnna xitzt . vnnd vduh nauh-
stellt, »ouudur. das wir an dorn urlh im »eeligou lubuu v^rfa^t
HCiuudC. vir das vnns Gott den sogen «precli vnnd gobo, dz Yniis
oiemanndtM liindcro Inn un.scrm rQnivminuu xulcmon von Qolt
allaiii durch nein hayligcn gaisL . AIIim . so vnn» zu vunserm
Heiigen dieunatlich i^t. l'ini.-^.
Wir haben hier clen ursprünglichen weitläufigeren Text; Görlitz
'■(No. B3 S. SOJ— 310J, Wideraann (No. ÖS) und Ga-irawold (No. 106)
goboD nur eintn Auszug, aber Kcnuii den gleichen.
^Bl. ]4?a— Ii}4b. Idbcr de Nupta. de Alienit rebai Non concupiicendii.
Theophrait. Hohn :
Üiowcil nun ihn l.ieeht der Nalur allain sich scIIm erkhlert,
da« Ut, Mich selb» lernpl., natürliche ding zefucren vnnd xu
Kcgicrn, zuerkhennen vnnd zu gobraucheo, Darundi Alx^r, So
nun der mensch da.i wai.it, so Ut ea noch iiit gannix. Auch nit
volkhomen, üonnder bedarf noch weiter, das Er derma*äen
hanndle, das Gott gefclli){ sey zu dem seeligon vnnd ewigen leben,
ins dem v(dl){t nun vber das, das noch ain auudor lieeht i!>t .
Abu vnns lei-unt zu dem owigen sakhommon, da:« ist lorondl
vnns alle ding der nalur vnnd so vnnH eingeben »tcindt nach
den willen Gottes, xn vollfiirligon. Danu wir menauhon vtT Erden
mochten nit wiiuen in was weg wir sollten wanndicn, das wir
v&nsern Gott vnnd Herru nit erzQrnndten
Allfio muß ee auch auf Erden aein.
Das ist kbainer hat im himul dee Anndoron guet Inn. oder
Itoiclitumb odi?r llerligkhait . oder seligkhait, ein Jegclicbcr bat
da« sein selbst . vuud nit inber . wie also im himel, Also soll
es auch vir Brdeu sein. AIlso stobt der will Gottc» gegen V'nns .
darumb hat Er vnns die lur geben durch seine gebotli, vlQ
welchem wir verstonn sollen, vnnd dermai»cn furgDlialllen, das
wir mügeo gegen gutt stonui nach soinn begeren an vnni> .
(Iktin DU gorollt TDuder vqds . nidiU mcroni . dann gtftclie weg,
gegeuainanndor friodt vnod ainigklmil, vimd dxs wir da» Irdücb
gleich VAHtailn, nicmanodtK dadurch ^ein rcichlumb auch«,
sonnder auQche dieselbige ia dem ewigen lebeo . das oicbte
zcrgonngkblichs ist . sonodor aio ewig» bleiben . vnnd aya
Ewigo Reichtamb. Finis.
AuKxfiglicli ist UDH dieser Traot&t schon in Görlitz iMgognot (No. 83,
8. 351 1); hier ist er ausfülirlicb, nUo wohl in der UKpräiigliohea un-
verkfirxten Gestalt.
Bl. Iti&a — 176b. Liber de honestit Vtriique diuitiji TheophrastiHobenhen:
12. 7. Itoali omnci qui timent (iomioum, qui Ambulaut io
Vija euis. So iii dein »elbigen leben die Eraam vITrecbl nalirimg
soll beHchriben worden, so muß der anfanng genommen werdea
vaud goii uuR dem wort dea ewigen got« . wie cj! dann vl^
dem wort gauDgea i&t . vnnd das wir auß vom selb» die Ersam
iiitruug, <)io göttlich ist, vond Gott wolgefullig soy, mög«n er-
dciiDokhon vnnd erkhcnnen mag nit seirf, darin vnniier veniuntTl.
weiühail, vnud alle« wiesen mag ds^telbig nit vorston, dann
aiu Jcglichs wurde do im selb.« aiii Narung ttchopGten aeins ge-
dunckhcurt gerecht, Vnnd doch vor gott atn Dicbatall, dann gott
will das wir allo.gegenaiDandcr stannden vnnd lebon, \fS das
kainer vor seinem gorjcht werden wider sein nochstoD gchaudteU
liabüu gcfunduu, oder sich Änderst iruurt, als gebürlich xuut
JiA)liguii leben onioro Duruinl) Ir reichen schawoo
vir, Ir habt kaiu wamung alU dw goschrilTl, glaubou ir, wt>nit.
sü verseilen Euch kainos seligen Letienn^, »ouuder das Eur ^tig
Icbou vir Erden ist, über nit wie Christus gesagt hat. dersolbig
hat gesagt: Dein will der wurdt vfl' Erden alls im Himell, So
ist Eur seligkhait vfT Erden nit der will Gottes, nit wie im
Himel, darumb so Er nit allno ist. So iitt Er auch nit lun
Jeniiei' Wellt . durumb hie gaet Lebon ]nn Eurem reichtumb,
nach dorn guten Leben, du« cHonudt ist . Az niemauntz mag
ersinnen, das ist Aber die selig roichtumli, dz Inn seinii guet
kaiuer seiu lust sucht, sonndor sein uarung vnnd .tcines nech»t«o
nutit. Vnnd dobcy gedennckh da» hie vIT Erden kain froudt soU
sein, onu schwaiß, Anngst vnnd noth . aber sd wir vonn hinnen
acbaydon, So kommen wir Inn den ewigen Leib, derselbig wirt
nie vaud freidt [!] honn, l'reudt vbcr üvudt, Einigkb&it vber
oinigtcbait, lun einigthait [l-] Amon Kinis.
Auch hier wieder der ursprüngliche Text, wahrend Leiden 24
BL 41Üf. (No. 89) and Hhedigor 334 (No. 'Jf)) Bl. 275 nur einen Aus-
Drei rivfdcIlerKer th^ntoglnDli* nand seht! den.
4&&
xug geben, waa die Icttteio Harpursdorfur HandHchrirt &ucb wieder durcli
,Ex libro* kuDdgibt.
IBi. 17iit— 188b. Liber de Sanotornm Aactoritate TripLicibnfl signii
et eorum Bl&sphemyi ic.
Trüloguü.
^- So nun die hftilligcu, Von ilun wir wJiwoD hüben, sonnder-
B lieh mit ettlicbvii mcrcn Vnd grossem croftvii begabt soiadt, alls
H die tnoniiHdi?ii Inii der g^niuiu . . .
^a Liber de Auctoritate Haiictorum aignoruin K.
^P Inn Aitndern Jlucbern i.tl gnugsam ftirgebalteo lOD dem
^1 glauben der meDHcbeD, ^egeu denn hayligea
^K wie eucti Gott haben will, IiiD was ordcn, vnod
H rcgol darlnoen werden Ir auch gefurt sein, wie die Aiiiidero
H hayljg[>D . wie §aDnt Petter vnnd sanI Paulus, Ion der Ambt
^ koinur Dimermobr kommcD mag . tc. Fiois.
Wir habvu hier dt-usolbon weitläufigeren ura[iruu{ülichen Text,
woldion Husor 4-Ed. IX S. 208— 28& „auß thoophrasli ciguor Ilandl-
H BchrifTt'' gibt; Leidou 24 Bl. 4J8b gibt nur oinCD Auszug, obeDSO der
Hilorperadorror Codex (No. *J5] Bl. 133b. LcUtcru llaitdsdiria hst d«a-
^helbeo Titel wie uusero Jlniid-tdirin, ebeoito das Üssoger VurieidiDiB
'[Anleitung S. 30 No. C'^0)], w^ldic» ihn deiitHcb ilbentotKt „Vomgewalt
der Iwiligen drcyrucbon xoiuhcn, vnd Iren Hchmehungeu"; IIuhim- schreibt
statt nTripilicibu»" Bcncficiis; Iisidcii bat den Titel gokCim. Hio
gooftuer Vergleidi uuserer llwaUchrirt mit dem HuHerVhen, angeblicb
dun Autogramme cntiiommeuen Texlo ergibt eine bi» ins Kleine gehende
Uebereiimtiiumung; die kleinen AbweicbuDgen beruhen alle nur aufver-
sdtiodenen I.eHungen derselben Schrirtstiicke. vvoboj fast immer Iluaor
tieu Vorzug verdient. Da unsere Handschrift höchst wahnfcheiolicb
ebenso wie Iltuere Text auT dem Origiualmacr. in Neuburg an der Donau
benibt. litt die Uoboroioiitim mutig ja dgentlicb KelbsMentändlicb. Für
Iluur liefert ^ie den Beweis, duG er audi iu aolchen theelogiadiea
Traetatou Treue zu seinem Meiütor bewahrt bat.
i-BI. lB9a— 199b. £ib«r de Venerandi* Sasetia.
üo wir todtliuheo vlT Krden vns selbs betrachten, was wir
soindt vnnd wie wir so gar aio staub vnnd ain wa»ser blatter
aeindt . Vnod wissenndt Jedoch Aber dnbey das wir Vnnder
' aJteo Creaturen das Edlesl seindt. Wie leicht vnud «chnell
wir von hinnen faron, vnnd wie Ellonndu wir geboruu wordou .
vnnd mit ellendt vnnd Anngst wir umbgtbea worden, Nicht
desterniindor . aber vber das alles, so wiiuieo wir . das solch
Leiden allatn darumb i«l . das vuusor Reich Dit ist vfT diner
IV. Thoologljiefaei.
1
ßrden, vnnd wisBeD h!«b*J . das vir l>otch«(r«n «dndt, nach
der billdnui) OottCK vnnd oin gMchcpIT itis seiner aigt^n haoniU-
vnnd dos Vnii»cr i^t die Rrden . vnnd rnn« dinieltiig vborgeb«D
Inii dür wir Vona Quch Erbatten . vnnd wonent, d»rzue auuli wo
wL-woiiodt wir . da» wir Gott auch seiiidl die liebest Crcatureii
viiiidcr ntloii Crejtturen. darumb Kr auch für vuds gebom bat .
Ion äiu Aoiidor Linibum gesotit vnnd Vom Er1(>st -
dann riirfain will Gott von Vno«
nit Terra<:ht sein, soonder will, dns wir In In» Vnnserm herlxcn
haben Inn owißkhxit . Yniid Vnim Abthuu all Abjföttorey, »y
Hoycnndt Enngd, sy seienDiIt gniat, »y seyenndt monnscbi^n, sj
»cyeiii tliior, vnnd Ehren soin Leer sein (febott, denn Sabatb
vnnd Vullor vnnd mult^r, vnnd dus allee au« ullon Vn^ern
orofflcn, gomuth, lierlMU Vom) sool. Vnnd den uechstcn allii
Vnns tietbflt Fini.«.
Wieder oin iingektirzter Text, der un» ansnugawciae schon in
Leiden 24 Bl. 4Mu— 453b bi>gegnet ist und den wir ebenso gekürzt in
Rlwdigor. 334 Hl. 136 — 137 finden wwdon (No. 95;. — Folgt ein leer«
Blatt darauf (nach immor von dor zweiten Hand, welche weiter vorn
mehrrncli Zusätio und Corrocluron von dar iland dos ersten Schreibers
auTwoist):
ill. 2Ü0a— SOOa. Über de Sapentitionibiii et CeremoniJH Theophruti.
Prologus.
So nun aaa der ainfallt der Dieuschon gros Supcraülion,
Aberglauben vnnd böls ding enntitonii . ho »y *6\wd etwas groQ
vnnd Holtznins
liber de auperstition: Cerimoni«.
Also van dlsiiu dingen xiisuhreihon morckhcu ErsLlicb denn
Anfanng vnnd VraprunR dor Ceriinonien
. . Inn dem das S}- mir allso bekhannt itt, vnnd euch dann«
auch ormaiicn, euch dernia-iHeu auch bckhanntb zumacheDr
dann es ist weitter aur der zeit, dann es noch seither dem Todt
Christj nit gAtein JHt.
Unser Text bietet dieselbe Gestalt d«s Textes, wio sie Huser uds
'u^abUolt BWh dem Autogramm im l\. Hand« der Quaruusgabe
S. Sn—ZiO überliefert hat; alle andern Ilandwcbriften bieten nur
olnan Auszug au« unserem ursprünglichen Texte: No. Sfl S. 34öff.-
No. 88 m. 323bff.; No. UKl Bl. Stlbff. Ein« eingehendere Vetgleicliung
oaseres Textes mit dem lluner'dchen zeigt wie obt-n hei „De Sanctorom
antorilatc' ein« bis in« Kleine gebende L'eberein*timmung. Huser hat
Drei UcidoIber|[cr thetilogitclie I1fta<l>ictiriften.
4b:
eben thaUuicblich Am Aulogramm in Neuburg benatxt, D&cti wdchoni
[»uch wnserc Ilandsiilirirt geschrieben i»t. —
Es folf^ nun von der ersten Haml Roactiriabcii :
III. *210a— 22'2a. Liber Prologi In Vitam Bcatam Theopbraiti hohes-
haimfeaiis]. ic.
.Su nun nin giittor bäum on gulo frncht iiit .sein mag .
vnn<l iiin giil>ir bauin tnft gut«D früabton voiii gute» iianien
soll ge-ieel werden Inu denn Acker, Ion den er gehört, der auch
gut Hej . Ut nun daß die vrsacb hio vann dem tieligOQ leben
zuschreiben, deueo so zum guten boume verordnet >oin, vund
boi;erenDdt . dann niemanadts ist der, der nach »eim dot selig
tnuge ndn, er koI dsnn vf erden gesoliget, vniiä dartsu orwcllt
vnd gczogeD wordt'n, Dann m nun vIT erden der menHcb daß
sein muß, daß er will nach scim dut sein, ii«t uoth, daü er
dohin traulit vnd denncich, ds er vIT erdenn daß werde, wie or
nach ücim todt nein will, nin boHCr nom, gibt bo.icii bäum . vnd
nttchuotgt bSno frucbt, vond ain guter «oin guten boura, vnd
gute frucbt, daß aber der hose «am ain menn^ch sej, Au& Ut
er nit, das der gute som ain menscb itei, ist er auch uit, der
gnto sam ist got, der böse der deiilTell, der mena^ch der ackcr
[216a| . , ain Artzt, der ein krannckcn hat, der
braucht vü). biß er In rfbringt, ist darunib nit allcK Artteoej,
Honndor äas Im billl't, ist ain dain!<, vitl ist vnnutz, vud doch
für nütz angosubon würdt . . . [21lib] . . Es bat gott alloa
diDgen Ir zeit guben, vf daß sie wachsen koIIcu, vnd daruor
Dit zeitlig Hoin, vnd vor dem vnd es xur frucbt kompl, so
laufTeti vill für, am ernten die proßleii, darniicb die »oboOling,
darnach die plußst, darnach die frucbt ;c. Vnml di« alle liabou
vill Kufetl, vi]] feindbcbarrt, biß sie Inu die ernnd . vnd hflisou
kommen . . . [*JI7b] . . [ch godcnckh, das icli l'Kimen sach
Inn der Alchimia . vermaint das obn wehr auch do. Aber do
vor nichts do aber die Zeit kam, do war die frncht auch do .
vil fligeniidt hnb ich verloren, lun der geometri. biß ich kam
Inn den aquaodudum, der lanng kommen isl. Nachdem vnd
ich vil lligunndl verloren hott. Icli inaint Ich ernd mir, murgon,
wu nicht« . . . [2IBb] . . Üic«c Zeit meinm schreiben« 'uA
seitig, dann ich d.irf deß nicbu [2niu] verschonuD, ilns icli
verderbt hab, et ist noch nit gcdogoii wonlen, die werckh soige»
aon, da» die Arbait vß i8t., vnd scittig ist, allß mo ain ganix
hAuQ do »teeih, vnd gomu^'ht i«t, io ist es sin /aicJiun, du
uitig gaein iiit Ina seim mai-ttor, Allso auch hi«, di« Zeil der
4m
IT. TlieoIaglBcbM.
goometri ist sum onodt ([anogon , die Zeit der Artiütercy
Ut luin «ndt gsiingeu. 1)10 Zeit der playflosophia] bt zum eodt
ganngeii, der achaeo moiaes olonodu ial lum eodt gatiogeo,
der Im wat^lLseii i;«t, ist vlB, die Z«iit des Suauners Ut bte, votin
waiincn er kompt, diiU walß idi nit, wohin es kompt daQ vsJB
ich nit, OS ist da. So nun dia >^eit deren dingen do »eiadt, die
vonder augeu sichtlich do Hebndt, die »ich laange Jar erballton
liat, vnd vfgozogon. so hl auch bie die seit zuscbreibeu, vom
8otig«o LcboD . vuod von dem ewigen, dana die geben fracbt . ,
[219b] . . . Selig vud Hier dann eoüg ist der man, dorn got
die gnad gibt dor Armut, Allso ist der glaub
Inn vntiß aio sohatx, vnd hat lun Im dio gab,'Welcbor der ist,
der do kompt, domselbigcu »oll »ie aorgesport w«rden, vond
licrriir geuommen, dai« iat Jtit die liebe, AlUdann, So wir dl«
i.iebe hervß nemon, Was do Im schätz ligl, vnd wanndien mit vr
erden, So mügen wir vif duß nol holTeiiD zu dor dritten tugenodl
ain gewisHö holfoung zu dorn cwigeon, da« aber die liebe nit
sudil, Idcü schätz, di.'r holTot dun vnnd leer, »Irow. Allso ist
furbiu die luer gegruudt, Alluiu vt' dio Liebe gegen gotl, vnnd
dem ncgstun, uucb Inngarig des glauben», vnd vor der holTnung,
Vijiid AlUo vf daiMolbig zu gott vniiiierm erlü>«er vniiß vorsehen.
Du» sein leideu vud «t^rbcn wordt vnnscr orlosuiig sein zu dem
ewigen tlarunib alUo für zu faren vfT erden . daß »oiu will [222«)
bei vniiß ge.-ichebc,'vniid nit vnnser will, Aliain Die werden an-
genommen . die dem hcrrn »ein willen thun . Vnud nit die, so Iren
willen IhuD, vnnd sich selbA vber denn herrn sotsen vnnd stellen.
Das wHre also wieder der rollstüodigo ursprGugliche Text dicsefi
hochwichtigoo „Trologus*; alle andern llsndschririea bieten nur einen
Huszüglicban, wenn auch violfacb wörtlichen Text, wie die eiuzotneu
Citalc oben ergeben, ßeii AnTang des untprünglichen Textes bat ein
Sebreibef am Schlüsse dea Görlitzer Mscrü. No. 83 S. 404 mitgethoilt.
Vgl. No. 83, m u. ». w.
Bl. 223 a — 23 Ib 8ermo dat« Caesari ic. date deo qaae K.
DiowejI nun dem Kaiser geben soll werden, das Im Zu-
steeth, vnnd sein ist, «0 licdvnuckt, das kaiii xiuß weither ge-
hört . allß allatu dem kaij^er, dem wirdt er haini goKprochau,
vnnd die Arbeit denn menschen, domit sie »ich aollen orneereit,
dann nus iftt der Zinß denn burgern zugeben, Allß ain Vber-
niulb . vnd belTort . die wider gottos gcbott ist? dann aio
sullcnii >ich nit mit ziii»en ucreii, .«onuder mit Ircr Arbait .
Dortzu seindt uu bescluHon . do mag auch katu l'roilmit soiu .
Drei Dolilelliargcr ihcotoglBCbo Hftndsehrlftaik
4S9
dio si« vor gott onnduchuldigc, daiio sie seiudt ninor btllidicii
narung, Ysttor viid niuttcr sollen Ir kindor zu der Arbait
siohoii, vnd In nit inelir verla-tscn dann souil, dall sie der Arbait
gewiß scindt vod. durstig, nit Vonüttiges, sonuder dermat»en
sollen nie alle Hoin. da^ Sic zu der Arbait gezwungen worden, durch
Ire leibliche nolh, Allso auch ttoll weither kainer vom zinß
lebeno, der Edel sei, er xoi dann diu diener des kaisera, so soll
or sich vom kaiHOr orneercnn
Allso soll &t vf der erden iiuch »ein, vad dte runt«D .
hcrron . pUvhoIT . Stodt ic. sollen vnd uiQmscu wie Luuifer vor-
stosHen werden . das ist vnser bitt, darunib wir got bitten, das
eotn reich zu vnnß bum, das ist, ain gleich rogioment auf ordon
wie Im himel . So daU khummen wirt, so wirdt dei Lucifer Ver-
stössen werden . Allßdann werden alle stell eiu stall ain kaiser,
daU ist ain banndt, dann mohr hucton nit wol, so nun dieser
Hehnlstall sein wirdt, so wirdt der kai»or haben, was Im xugohort,
vund sein hortz wirdt ston Inu gultes liaundl, vnnd got wirt
haben wai« Im xugehiirt, da» Ut der bclnig wirdt nitnini;r do
sein, dann «u wirdt vunscr reich so sucLt vnd leicht, nllß Im
himell,
Der Test in auch liier wieder der ausführliche im Gegensatz zu
der andern l'ebcrliefcrung in Leiden 24 (No. 84*) Bl. ill'Sb und Rhedißer IVH
Bt. 10a (No. 0^. Doch fehlt unserm Heidelberger Texte der Anfang
des Leidener Codex; er beginnt an derselben Stelle wie der llarpcrs-
dorfer No. 'J5. — Es folgt ein leeres Blatt, daruuf
BI. 232a — 246b Liber de Keiurrectione et eorporum gtorificatioD«
Theo:
Dcuu qui le gonuit, dcrcli(|uii(ti et ublitus es dei (Jroatoru
tui. Zwat herkommen haben wir menscbou . ains von got .
der vnus bc«ehalIeD hat . vnd ains auU gott <hr viiim geborn
hat. So wir nahn verlassen den, der vuns gi>tM:liallen hat, ver-
lassen auch den, der'vnns geborn hat, ytzt wirdt kain auffor-
stecndl Inn vnns nit sein. Darumb sollen wir das nitt ver-
gessen . sunder lugodouuckh sciin, liuer lagliehen gedochtuus .
das wir vO got dem vatter gcschaH'en seindt, Inn atn Crotftur
auB der erden. Wie wir vur oit warcoiiüt, vnd hat vnnß do
das leben geben . vnd sein göttliche bildnus, vnd wir aber
durch vnnser vngehoi^anie, seind wir dohin komcu, das goU
denn-viitler sein gcschöpff gerevet bat
Audtte (.'«li qu<^ lo(|uar Quando persequebator von« . . .
Et ego suscitabo cum . . . ['236al Ixce coucipies et parJcs llliuin
460
IV. The<>lofi*elui>.
VoD der aulTonilcolmDg zu r«deo . virtit s«iii lu gleicli«r wciB .
wiu »robüon geborn lit worden . widor dio gcburt dvr natiir .
vou aiiicr vnrruclitbarn frawon ['i-tSa] . . Inu kraft
i\va hailigeti gaii*U, durch wolchoo dio ding allr gewirkt werden .
hin welche idan^ko u-irkuug ilor inen»cli nit zu rodeo dal nocfa
nr^uireii noch tlUputieru . Sünder donii krofTten der himel oacli
geben, vnd da.«elbig glauben, vß welchem glauben . So wir
Wurden vll'erston am Jüngsten tag . ain sichtbar» wirdt w«nloii,
das alles . hu wir glaubet honndt . mit denn buDudcD groilToii .
vnd mit donu augon «ohen werden .... was auU demselbigen
geet . Aoü wirdt Inn der aufTeixlohuDg ltinobt«n vi« dio Sun,
wa.i nit au!« dem guolli, das wirdt tiiisti^rnnU vnd ZanklalTeo
worden, darumb ich euidt erniau, daä Ir wellen Innoonnderlieit,
durch Lesen und merckhen den bogrilT des buch», das da sagt
vou der vndorschicdt vnnd natur yedwedors Corpus . dann Ir
werdet dann lindau aiu meroru yiaall, dann ieb liic nnzaig .
vnod do vniuer loib auß Christo uit anuders vor^toR», dann
du--> er vom aniideni luib . der auß Adam wirt abfallen, wie
ain pyren vom bouro. Tioi».
Am Rsnde steht von anderer flaud „Liber de dilTcrentia vtriusijue
naturao", wie im Gorlitzer Mscr. No. 83 S.- 341. Unser M«.t. giobl
auch hier allein den volIst-Tudigcii Text, hat aber ausserdem zwei
Traetat« oombioirt, dio somit gotronnt gegeben werden ; denn in den im
Titel genanutcu Tractal, der sieb gekiir;et in O'irlitx tuid Leiden rindet
(No. >ii S. 3dy— 341 und No. 8» 111. 32ür— 32ibJ, ist von Ül. 23fia
bin 240 a der aur in Loidon und Breslau erhaltene „De n»arre«tii>ne
laortuornm" ohne Trennung oingcscboboUt vgl. No. 88 111. 29[ib— 302a
und No. 95 Dl. 127 f.
Ea folgt ein leeres IJIatt und danach (nocli immer von der ersten
Hand):
BI. 2-17 a — 2ri4a Liber de Aoimabi» homioia post mortem AppaLren-
tibni . Tboopliraiti .H-
Prologus. Nit zuuerzeren vomter Zeit mit wol liebenden
kunateo, die den monKchcn Trolicb machen . AllQ durch zimblon.
oder hnrpffcD, oder Singen, ....
»timmt bis BI. 2W) Zeile G von unten bis auf Kleinigkeiten völlig fiber-
ein mit Ilusor 4"-Ed. IX 8.293-297 Zeile 17. „vmid Inn Kew nit
vorlaason wirt"; den K<wt der Seite 297 Iluser und den Anlang «iner
Seit« 298 gibt unser >Ucr. auf BI. 2C.3a Zelle 9 von unten hU BI. 264a,
auch fast vellig öbeieinslimnieud und in deraellion Üeiheulolgc,. jode»
Fragmentchen mit einom besonderen Zeichen veraeben, wi« sie auch
Df#l [leiilclliorgpr IhoologiKhe Hnndsrhrifton.
461
IIuHcr'« Vorlage (das Originil) nach »cmon Augalien auf S. 294 an den
Lcsrr «nrhalliMi linlicii mus«.
I-> folgt Itl. 2öOa Zeileö von unten — 25b Mitte ohoe UelierRuhrirt:
U.
„Wie Inn diosem bucli ctlicbo sonderliche ])unct«o, nach der
Iiurtxo rurüclialltcu »oiüdt . , . der tod ist Aoroos scJilanng ,
dlo verseil luck eil Alle nin Leisten."
Dos ist dor Anfuni^ Ae» Iluiter^cben Fragment«.' „De Chsracteribos",
i'-VM. Bd. IX 8, 308— :W). Der Rest der Huser'schen KniKnu-iUn liicrjiu
Hiclit in un^orin Hcidcllieiger (Wcx DI. 3ö3b Mitte ^i'nt 2tt-i\> Mitte mit
der darüber gesetzten Zahl „24".
HI. '>:)lb— 2.ö.1b und 2Mb— 2551 ohne eifientliche lleberachi-ift der
Tractal „De Hanüa", den wir in Lcidcu 24 Bl. Süla— 3;)2b in etwas
gekürzter Gestalt schon kennen gelernt haben; ich gebe im Polgonden
die Aijt»nge der cinxeltien Fragment«, welche unsere IfaudschHrt etwa»
durcheinander gcworftm hat; die Zahlen in Klamniürn hcdouleo die
Kcihcnfolgc im Leidener Codex (No. 88):
Bl. 251b (3). Damit wal3 der heilig ihue, verstanden werd . was
der luuniia thuo vorslunnden werd . domit dm do khain Irrung
bcschehe, darumb ist Crlntus atn seug . das er apriuljt . Sie
worden saichon thun . vnd prodigia . daa »eindt die zaichen
Mumiae
Bl. 252a C-1)- 10-
Aber aios muß ich euch do vndorrichteD . vnd wievol es
gar hofftig eindringt . vher mein furnonien. So mu« ich hie
hertxu tliun, daü Iiertxu gehört : vnd das allso . Ir wisscnnd.
äaa Cristuii »ei» btnl vnd llei.4ch Vnn.-' gegeben hat, .... aecht
das die Prie.iler der kirch(<n, des blul« vnnd lloiscb machen
ctllich haufTcn . la.-ii«enndts ligen, vnnd da-t die nchatiou Tresson,
vnnd deiyleichen die Milben
Itl. iö'iti (7). ++ dos aber Holch »ichen allß der Corper hat niclit
wellenn abstath gen . vfoither . dann dahin . Item der also ic
vnnd seit derselblg sei haillig . so maß ain nlchti durch gott
boKbehcn . wa» di« vnuch »ej, wirt In» seim buch enteilt,
duiD hie ist nur die mumia furgoDomoien.
Itl. 253h (5). <t^ Darinnen lieNchcheu auch die andern ding all der
uatur, was kralft in den «tainen sei ... ,
14.
(6). Darbei wie luigexaigt. int . «o wiasoji bei den Corpern ain
ittthihB mgwcliuhen, iJlii nit tragen laitwu, allaln von denn ge-
niln«» firawen ....
*
•ißä ^^V IV. irbut«g{ictiM.
(B). + vnnd aniaiitt, mit mohr erlcuterung, daDO ich
hie for mich gcnommcu hab, dann do ist allain mein will, dio
nntur eii I>i-»clir(>ibci), ulls ain Mumia, was weither bonirl. nun
«einen cnndeii auch tu volIoDodou. [Daaach oia Fragment „Da
Characteribus.]
OK 254b (1). UaraulV weither so vrissen flu hie furf^cnoinmen iitt,
loD (liiMom, Buch zuuoUtrcukon . diV Luiplichon Arcnua des
m?n«oheii . da» iwt . die kratll vnd nigf^nNclialTl, so der meiwch
hat, wenn «oiii sool . aeio gaiüt vom l.eip ist. alUdann so ^ectb
sein Dfttur an . sein Archanum an, wolcho alles nichts ist . ao
lanng der ^ist bei Im tat. ^
Bi. 25f>a (2). 4.
Dun Capittcl zuumittoii, uierükun alUo . iliowoil Ir Im «in*
fauDK vcnttauiidcn liabon, das Im mori^ch«n »oiudt alle Cou-
HtuUiition vnd proprielas aller dingen .... [2.').'>b] . . So nun
aber der todo loib, diis ist der Mumla allso C-oust«Iliert ist .
daß orß vß seiner aig«D uatur thut, darumb eo ist billicli hie
die ding wol xu eruieren.
Es folgt darauf wiederum ohne jede Ueberschrift, als nniicr Absatx
Bl. '26&li— '2ß^a (lio rragmenlariiiclie Schrifl Da Virtate imaginaüra
genau in denelbca Reihunrulgo der Frugmentc wie bei llusor 't'-VA.
Bd. IX S. "iDM— :(Ü7; dici cinxclnPii Fragmente haben zum Tbeil ihre
beaondorvii Vorzeichen. AnTaiig und Schluß des (iaiuen lautun in uQHoror.
)laiid«chrin:
Allso muß mann dann menschen thaillflo Inn zween lott
Inn den, den wir itohon . vnnd Inn den . den wir nit se
den wir sehen . der bleibt Inn der anndern sichtbam pbiloe:
den wir aber nlt aohonndt , ist der . den ich für mich nimb,
nun ain Eicmpcll, loh sieh ain hnuß vor mir
/f Inn der gostallt . daß solche mißgowechi«. vnnd
angologle Zuichcn . dnn kindt der ««el nit berauben . allain
denn Leib eniidlÄelzen . vnnd so vß neidl . haß jc. ainer Albo
goletxt «rirdt . das auch nit besser i^t . nllß hotts dein aigen
Iianndt gethonn . dann c« iirt ullQ dos ainia; mensch, ea «ei der
vnitichtbar oder sichtbar.
Doreot.
D«r Text üuser's und unserer Handschrift stehen einander sehr nahe'
gl« folgt, wie oben schon bemerkl. ohne Uoberechrill, der U«(t der
Fngmenle ve» „Oe Apimabus posl morlem appareiuibu« .-
Drei neiJolborgor thoologflscbo [lani<»diriflfn.
463
Bl. S64a— 2(>7b. Lib: De Somniji et de Eriaiiiba* in »mno et
Annexis.
Aber weither soindt auch . i^ie tm üdilalT roden, Hchwetxeaii .
SiQßeD vand dorglaiclien . etwann verntemlig ettwann nit, etwann
»ich »olbs snicaigeo . sich selbs verrallieii
265l>. Üuim §0 der Edo^c^II nit wer, wer wollt dem mcnnschän
HOuil guts )j»unea . Im »uhliklV xugon on schaden, dann dicwoil
«r waoht, hat er »ouil Euxtanndt vdu «ouil zuralloiiden guiittuti
20Gb, Nun aber weither t'ilrzulmllteD . Im gocu viid droiiin,
so wUseu . Aasf gönn von vdh auch ou denn ongol ain vfiiprung
hat . vnnd der droum von vna »ucli ou denn engcl ain vrsprung
bst .... Darumb solten wir gott Loben vor allenn diugen .
vnnd Bin ersten Betn reich suchen . vud sein gerechtigkhait, so
werden wir mit atlonn dingen versorgt, das vnnß nichts duinß
fürfttUt . vnud nichts« Irrigs noch vcrlelzlichs.
Die einzelnen drei Fragin«i)lii stehen hier also genau in der umge-
kolirtcn K«ihcnrolgu wie bei Ihirscr 4 "-Ed. IX S. 275—279, während
»der Text mit Iluscr xuhr nahe iibereiu^timnit.
Wenn wir das Ganze dieser 4 (b) fragmontanücben Tractato zur
Pbiloaopbia Magna von Bl. 247— 2C7 ins Auge ra£>Aen, so müssen wir
zugestehen, daß Hutier's Verläßlichkeit in der Anlehnung an seine an-
geblichen Origirialien durch unsere so sehr damit tjbereinstimmcndeQ
Fragmente sehr gestützt wird, da unsere ilandschrirt gleichfall« auf
bester originaler Ueberlieferung beruht. Wir erkennen aber aus unserer
* Kandschi'iil noch klarer, in wioschtochter Verfassung diese llobcnheira-
K rcliquien sieb befunden haben müssen, als aus dem lluser'sclien Texte,
der schon einigermaßen in Ordnung gebracht isl. wenn auch nicht
immer sicher in die richtige. — Daß uiisi-rf lUnditchrif^ im letzten
Abacbnitte von n^rinnibuft in somno «t anncxi:«'' im Titel spricht, stimmt
mit dem eisten Drucke von I:>ß7 (Theil l N», M) fibcrein, während
lluser nur „Kuntibus in Somno" gibt; doch ist die Reihenfolg«
im ersten Drucke die gleiche wie bei lluser, nicht wie in
insorer Tlandschrift.
Bl. äCSu— 283b. über de Summo et Et«mo Bono Theophratti.
8o wir wollen dorn höcbaton gut nacbdcnnckcn, vnnd das-
selblgo orgrun<k'n . So müssen mir duaclbig demiMsen setxen .
daß noeb dieser wollt sey . vDod vU diwcr erd gar nichts do
•oy . dan wellen wir d«n Rauch . vnnd sein fülle haltten für
dn» höchst gut, »o fressend hin die wurm, das ist ain böQ gut,
do (lio wurm horr vber seind, wollen wir dann die sangen dir-
461
IV. Theologüchn.
fnr hallhin, so sclilcclit sie da» P&raliß . j-tzt ist das PAnliß
mehr denn die zungoii, w«IIimi wir daiiii wolluH <)cr augcu du«
leibs IC darfur achten, tto iitt der ladt vtitr die Alle
.... die Zeit wirdt khtinien, «lau wir allo werden erkhcnnea
gur. vnd böß, was Ir biiider belonuDg sein wirdt. do «irdt der
falsiili der vngoreclit ftcrocboD. vund der »eli^j vond gut beloocl,
Itin diL» owig. da* vous da« höchst guctt das ChnMtu:t i«U orlaongt
tiat. das vatii boraitt Ul. da« sein viiud vniisent liimlisch»!!
Valters, der on ciind owig xeitoiii, viid hm d«in angtviclit gotlas
waniidlen, vniider weluhfin khain arg:^, kliajnn vbcU Ut, kliaiD
wJDthcr uoch raucber Aijuilonischer lulTl, sonnder alle iDÜlte,
dio aicmaiindtä mag ausHprecbeD.
AbuniiaU L-iii un|)iüa^dichoi' ausfübrllchor Test, der uns andorwiirta
CLoidon. No. 88 Bl. 402-405 und Rhedigerana. No. 95 Bl. 124-126)
nar im Au^xii;; orlialt«D ist.
HI. -iK^a-llOSb.
De EoolesiJB Veteris «t Noui Tettamenti Theophruto Anotore.
Incipit libor primuH Rcciosia prima,
Dioweil DUD Adam au.-^ dein Paradeiü getribenD ist worden,
vniid ausguiicblagcn, vnd alUo nachuolgeniidt die kinder Ad«
vnd Euc, DU ain hirten Kcwaiindcllt, dann niemants ist do ge-
HCiD. der SIC lietl gowisen odor gcrurt, damit sie hett«D fp-
wanndlut, Inn dorn willen gottes, daraur nun ist notli geaein,
du der, der denn meu^chcD biacbulTco bat, Im auch den weg
ftng«taigt, deunsolbigcu zugon, alK aiu monsub dohiu or geea
m11. Nun «bor w«r diß nit noth gvscin, dann der nienaoh bot
dpn weg woll mugeii eilanngcn, xu wanndien, mit leichter vndor- ,
riclitiing, So aber der Satlian aiii Teindt gotten . wider got alreitli,
allain vonwegen des menseben, vnd deunselbigen begert zu
baben [10 Capitel] . . . \\i\. 29.'ia] Elcclesia secun-
da, Capitu: primo Do gott den Meonscboo boscbulT, da bat
er Im sein bcrtz geben . vnd bat lun Im Paradioß lassen or-
farot; . was gut, was Böß wabr [9 Capilel]
[301a] . . Gcclesia Torttn Capit [trimo Vß solehcm vrsprung
Boiodt Vbommou, diu Stenndt vnnd Eniplur . dtir BiscIiolTcn .
vnnd deren, so lun Pontilitgü gesussoti scindt, vnnd vber CH«-
tuiu furston dor PricHler g&toin »eiudl . . . da^ vierd Ca-
pittoll .... das funrrt . . . das Sechst .■ . [H04s] . . dt-
mit wir mit faUchen kircbon nit befleckt werden, Ecclesia
Quarta . Capitul: j. Ein Joglicli ding du« vQ gott gelb . drni
goet tum oud vnnd goct dünn weg binau^ duu os gou soll, wie
I
I
1
Drei l]«iil«lberger ibeologucbs Iltndtcluifleti-
465
gotlc» will isl. es sei gut oder boß [Scblii.'M des ersteo
und Aorang dos 2. Cap. fehlt] . . dritt .... vierdt ....
fuiifTt . . [308aj . wicwol die ding, nach der kurtzo geschriebeD
Hcindt, vraacti, die vili^ »o Iud deun buchern steet, mir tue zu
ernourcii nit noüi.
Eccie.'ti» Quinta Capitu. j. Dicwcil dud geburlich ist.
SD ain böß abgetlion wirt, das mit doiii guttun crstalt wordc,
vnnd die Stat nit lehr ätanndt, die lehr gemacht i«t worden, So
voißt alJMO auch vff das, daa CrUtus denn .Sig . So er erobert
hat, UDD die stat stellt, deroD . die er vertrieben bat, daa ist
KID QDoder kircb, die der deulfel nit mag vmbHtOHsen, noch ab-
«orlTcii. noi*h vbcrwindoii, dunu er int owig Sigloü gemacht mil
allem »oinem reich. Nud vT dos New Kumerckcn, so wissen,
do dm allt reich hat iiollon verbrechen der Juden, der Pharisoor,
Wie dann die Propheten haben wcil.l gesagt, do nun diuolbig
Zeit hat üollon khommen . Mid do war, do llnng Am «raten an»,
die Propheeey zubeHchlieAsen . der DeufTer Jotiai)ne.t UaptUla.
Andi die.s ii^t der originale Text; auszug^weide i.tt derselbe Tractat
in Uidcn 24. DI. 381—387 (No. 88) und in Hhedigerana 334 Bl. 121
bi» 124 (No. 9ij) enthalten und wird in dem Oasoger Verieichniaa er-
wähnt, Einleitung S. 38 No. (17). — Das nächste RIatt unbeHcbrieben,
sodanu folgt, wiedt^r einmal von dem xweilen Schreiber geachrieLen, auf
Blatt 309a— 313b Baptiimui.
Der taulT int aia Zaichen aiaes Christen, wie ain kreubs
aines Schweiticrs, nun scbaidt sy sicli vom selbigen Zaichen Inn
der gtt»tullt, das croiilz mag aiuer abtrennen, vnnd dauon lautTen,
vnnd Ainnauder naiclion machon. da» wassor Aber nit, dann so
balldt er Naß ist, so ist daa ZsichoD do, vnnd Als dann or
wi.->oh ab, oder Iruckhenns, so ist das Zftichen tchonn bMohehou .
dann dos nafmachon ist der taufT, vnnd ist daromb . dM sy
Ücmanndt» kann vom leib thon, oder nemmen, Honnder do mueß
bleiben, Alls ein Creutz, daa trennt ainor hinweg, do i^l es
auß, da» bleibt, dann AUso be-schicht die beschneidung . der
khundt kainer leugnen, sonnder must sein lebenolanng bcachnitten
»ein, Do merckhen, der heylig gebt ist im Datilf,
vnnd ist der Uanlf . darumb iat der Dauff kain Z«ichon,
sonder dam wort gotles solbs . per patrem . 61ium et apiritum
auietum,
Dftrumb ich Aber ein Zaichen haiß ist dammb, ds efa
weihe ein xaichen ist für Änndere Caract«r«n aus, dz iüt, o« ist
ein Zaichen der Zaichen der gaontzoo Caraoteren. darumli ist
KjMk d. BcbUiill «. P*a«ltkHbu ttibrtOxii. IL 30
466 .
IV.
es ein Zaicben, nit AlU ein liinworifonU Zaiclicn, i)i>nnd«r Alls
eia geweicht ZaicheD. Priealerziticheii. Aliud eet qaam cooimann
«ignum . Verbum dominj [?] Eüt baptlimuH, ergo est ipsa salus.
Es ist denolbe kleine Tractal, den der tiörlitzftr Codes S. 296 (T. ^
(No. 83) und der Leidener 24 Rl. 340—342 (Ho. 88) Wetea, doob weicht |
ouhlto llandNcIiriri etwas mehr von dlcucii «inandtr sohr nalKistoliCDdcn
Codices ab; vgl, nuul) Wolfenbiittel 28. 4. Aug. Bl. 7 IT. (No. i»8) Kopon-
Iiagon 119 IH. «8 ff. (No. 107) und Brosiau 333 Bl. UÖb ff. (No. 96).
Es Tolgt eil) leeres Blatt, darauf, abermaU von der xweitoo
Hand wie der ganze weitere Text bl« num Schlu^ü gcscliriebeo,
Bl, 314a— 339b:
Vom Tauff der Christen, durch Bootor Theophraitea von Hohenhum,
De« Tauff« Vorred,
Der lanff wirt gehaLtsen : ain Sacranient, Ntin aber i.'*! Sa-
craniennt Auf vil weg zu dolnittschen, vnnd zuucrdeul^cheu.
Darumb wissen, das nit alle vordotmctschuug augenomroen sollen
wordoD, Vonwegen des falscbs so daraiK enoUtobt . Darumb an
dem orth, so ist es uil inor, «11.-« allain ein ding, du »in Clirisl
haben muoß, Vnnd on da« er nit sein mag, Allsdann ottlicbo
ding .'«oindt, deren dor Christ haben mueß, so Er will aiu Chrial
sein . vnd ein goo vff den weg des Herrn, daä ist der taaff das
efjit dai* Rein mueß,
Aul'leguDg.
Uer taulf Ist ain Zaichan, ains Christen wie ain Farben
aina herrn. des herrn dieunor autzalgt. oder aiu liricgs Zaichen,
sein kriegs Zuicliun, die I'artliey oder haublman aiuügt. auch
iüt es aiu Zaiulicti, zu gleichcrweis ainor Boleth, welcher sey
{sie] hat denn Inst mann wanndern. Auch ist Er gleich ciiicro
gtsitäbrief, der Inn hat, den niemandta därfT ungreilTen oder
belaydigen, Auch ist ea ain Claidt ainos Priestors, der Inn hat
den darlT niemanlz sdilalien vnnd ist vnndcr dem wort, du
sollt inoiDen gesalbten meinen Custos nit angreiffen, AlUo ist
das Zaichen vnnd gleich alM ain Woyhc der Priester Christi,
dss ist seiner gesalbten
[319b] Allso auf solches Voigt weiter von dem tauff
Christi gegon den versteudigen vnd vernunfftigen .
so der syn uit bersubt seind oder Ir vernuntfl,
[322b] Wie Johanues Babtista dun tauff Christi »o-
zaigt dodurch wir können vod mugen verston, was der
tauff wirokht rnd thuct.
I
Drei Ueitlelberser Uieolop«che nondtchtirtoii.
467
[324«] Weiter die auflegong Jolinnnos, no er sagt, dio
axt iat an der Wurtxol gelegt, d od Dreh vas ver-
atSQndi'ii wirt, wie wir guet llouin seind, viul aber
durch vnnsor vppigkail abgeliawon werdoii, vimd in
das l'"(twr goworffon,
[äSGa] Wor do glaubt vniid gotaufft wirt, der wirt
Sälig,
P27a] Ein berichluiig von dorn Tauff Cliristj, Als im
Johanne» ßabtista getauTrt hat, was Vnnit daraus zu-
nemmon ocy,
[329a] Wie Chriatua zu Nioodcmo, gercdt hat do*
tBuff.s halben belreffoD, welche rodt den tauff Jo-
hauncs vnd Christi beRtet vod befestiget, da» auf
doDsolbigen ietxt gcmel Iten tauff geredt iat vnd
di«Dt
[331bJ Wie alUlii aiii lauff sey . der tauff Johannes,
Christi, der Apustcl vnd vimer aller tauff biß Ion
Jüngsten tag
[333tt] Wie der Schacher am Creiit« vnd ander mor be-
ll hanth vnd vnbekhant. Tun daii Reich (1 Ottos koinvn, on
den tauff oder des tauffs wisseu vod erkhanntous,
[335a] Wie Paulus aiu gebrettten im tauff Johaiiuos
gefunden bat, wie der»elbig« vom Paulo furzuuemoo
sey, ....
[337a] AVie Christus anzaigt ain tanff. So er noch xu-
orwarten sey, wie er darüii gezwungen wirt vnd in
verlangt wann es geschech , . . .
[339b] Vom brauch des tauffs.
Der brauch dys Tauffs ist alluin Inn das Wasser stoaaen,
oder vberschuttOD, nach anschung des kindts oder PereooD vnnd
im selbigen sagen Ich lauft' dich. Im Namen des Vatters Suns
vnnd hayligcn gcists, io ist es gnugsara gclaulTt.
Deß Botheus halben, nicht alU aio Pater noat«r, Vuud
glauben, das Pater nostor darumb das Er boy dem bleibt . Vnnd
dou glauben, diis er auch darboy bleib . Weither nichts inor,
Ist alls suiiatz, der vod monnsoheu hinr.u fallt, oiio gotles wort.
Deß Namens halbeu iat das der tculTer frogt, wie soll ««
hais«ou, VDud es wirt im geuennt. So soll Er spreclie» . N .
Ich tauir dioh tc. vt supra.
Ein viel ausführlichcror, wohl ursprftngliclior Text der Abhandlung
Baptismato", die wir schon in dum GCrlittor Codex (No. H3) $. 28ti
80"
468
IV. Tbeologixcht»-
bijt 299, uad Ed Leideo 24 (So. 88) Hl. 335b— 340 keiioen gelernt
bftben; dio obm gogtbeooo Ueliorschriflen der einzelnen Absclinitte bat
keine andere Handschrift; vgl. auch Rhed. 333 (Ko. OG), Welfenb. 28.
4. Au«. (N'o. 98) und Koponliagen 119 Bl. 63—70 (So. 107).
III. 340a — 3ü2a De Confeisione et peniteatia et Kemiulone.
Beichten ist »o ain monosah vbeU tut, md er bekhenta,
das KID vbel Ist VDnil ^bt im selbs nil recht Inn Argem Alls
MO ei' sein oechsten vberuimbt »ein nechstcn bescheist, so er
boltcimt da» ain boscbiß ist . so belebt ors, AUso ein Zinns
iiciniuou von hundert guldeti funlT ist o'm betrug, der t» bekheunt,
der conlltirU der Aber sngt cm «oy recht der bosteet« ait nun
ist coußtirn ein dicmutig« bekhonueo der i^findt nit conGtim .
iHt »in holTart das der recht habou will vond will nit, das «in
slindt soy . das so ors Vbels gethon hat.
De peniteutia.
Büß ist so wir beichtOD wie obsteth, Ynoser vbel Vnnd
VWSUnen Vus mit dem, gegen dem wir gealindl habeo, das bt .
GtboD dem dsK wider, denn Ir betrogen haben, dann wider-
geben iM das sigl <ler bekbanntnuß, dem, dem es abgenomm«D
»l. Allso int die buoß buim mennachan gegen mennschea, nun
vbor das, so ist 'gii^on gott ain versuniig [Versöhnung] auch
tusuoohoi), die ist Allso, So wir denn monnüchon Abfertigen, so
Hull die row do sein, diso rcw ist dud ein vertrag gegen Gott,
Declmalio prima. Allso ist boicbteii das Vunrecht bckheunen,
Vnntl buU ist widorgeben aus seiner banndt vnnd dich gegen
got Inn rew crxaigen [301 b]
AlUo ist die liofTarl do dann dem wirt huerey nit vorgeben, der
Inii dio ulie gutli, dir ehe vergibt uio nichts, wye guet .«y an Ir
iolb« ist . daruinb bist ein falscher Prediger, vnnd fachet an ain
unndtr Predig, sey sy wie gorecht «y woll, so ist sy der Allten kain
Abwesobung, dann ein Iluerer der ein Eoman wirt, was ist sein
tittui, alls ein hncrer ist ein ehoman worden was ist dz Anndont,
dann das ^oU ab dem Mann kain wolgefallen hat . er trit vonn
eim Wollust Inn denn Anndorn, Albo auch mit denn Anndem
dingen, ist gleich alls einer wollt nimer stellen, vnad wirdt ein
hennckher ist wenig besser, dann do ist kain rew, wer ein rew
Idh im mit einer gueten Adern, er wuvfT sein Augen Vnnder,
vnnd gedachte, das er billioh do hing, die rew l»s.tt kain wollust,
wo sy Inn guetcm hcrrtzen ist mit warem laidt, so selig ist der
Eelivh .stanndt nit, die rew ist noch seliger dum sundor Anzu-
I
t
I
Drei nridotbargar thoologlscha SRIH^HIP 469
cn niitx dann dio die, duon Auf dein wollust wirl diergolt
nit vergeben, Allnin uuf dein rbw, ilio crklioiint uiuinnimtx In»
vnns all.'« Allaiii. der vniijier liertücn bwchaff«» lial . der Viin«
loib viind Neel KUiierdumnioa hat . der weint rnnaer beichten
votiD bertzen gerecht oder faliich . der waist zoiiergebeii, Ino
des gnad vnnd barmhertzigkait wir vnnü diemutigen sollen,
VDod Auf kain bolfart vns [3&2b] trösten oder bochen, dann
sein gercicbligkait K<^th für aicb vnad Vnuser gar nit . sein will,
uit dor vnnsor. darumb üoIIIimi wir voaa dor bolTurt Abstonn,
dann sy ist die, die die suudt bey vdu« behullt vtind verstüpfl
vnns . durcli da£ ttellcn wir vnns dicmuotigcn, vnnd rew vnnd
laydt vrirckben, da» ist ninii>r thiiu, vnnd daü vonigoln mit
Ninini-tcher bueß. darauT dann vnns vorgeben wirl vnnser aündt,
durch denn, der vnn^« am croutK orloHnt hat. Amen.
Diesen Tractat haben wir im Leidener Codex 24 schon angetrolTen
(Ko. 88 Bl. 258IT.) nnd /war dort mit dem Drucke in der „I'hiloüopbia
Mystica" von 161« (Theil I No. 306 S. 22—32) bis auf Kleinigkeiten
flbereinstimniend. Unsere Heidelberger tlandachrifi weicht von Leiden
und dem Drucke erheblich ab. Der Druck itit zu Anfang etwas gekürzt;
die nei^pielc S, 25 — 28 sind in der ilaupt^aclie fast wörtlich im Druck
und unserer Handschrift übereinotiromend; sehr erheblich sind die
beiden leisten Abschnitte «Der Spruch Johannis" und „Der Spruch
Christi" gekürzt im Drucke. Also auch hier bietet nnscro llandscbrifl
icder den vollständigen Text UöhenheimV. während alle andere L'eber-
lioferung nur Amuiüge bringt. — —
Wir haben ra hier mit einer der wcrthvolkten aller erhaltenen
'aracelsuMbandschriftcn zu tliuu. die namentlich lu den GörlÜzer und
n beiden Leidener Manuscripten eine hocbwillkommcno Ergänzung
it, weil sie zu circa 20 Abhandlungen, die un» anderwärts nur In
itiKGgOD (die violleicht auf J oh. Monlanu» zurßckgchen) tibcriiofert
Hind, den originalen Text bewahrt hat. Auch iRt unsere Handitchrin
offenbar nach vorxi'i;;lichen Quellen gesohriebea, vormuthlich diroct nach
^^en NoubuTger Originalen; denn gerade die zahlreichen Abhandlungen
^Bur „l'hiloüophia Magna' im weiteren Sinne (einschließlich der zur
^K,Vita beata" gehörigen) wurden ja in Neuburg verwahrt, wie wir das
^Bt&B IlojierV RntleihverKeichiiiU in der Einleitung gesehen haben.
^V Auch die beiden folgenden Codices I'nlatini sind werthvoU und
i>eachteuswerlb ; auch sie »lammen theilweise »icher aus Neuburgor
Quellen, vicilotcht sogar sind sie durchgehcnib von den dortigen Originalen
icsehriobeD.
IT. ThMlofiMbes.
I
I
91. neiiJcll>er^, Pal. (ierm 3C. 211 Uli. Fol., «od einer Haad aus
i(piD Aofaitg dor svoitca Ilülfle des 16. JakrbuutlorU ein«
1660— 1&70 ge»cbrifboD.
Auf doffl crelcn nicht inilgczfiblton Blatte der Titel:
In Efaiam ProphetAB Huifflum Philoiophi» Theophruti Hohenhenuit [!).
[)l. la— I7b Vl-tio ](. Audito CoelJ ic.
^'ülio) Da« Ltt aiD Vmo So atner ein ding sieht mnd vit
(lom .lelbigenn kbano sagenD an» In Im ist Ais ain urtz In
Irulbornu ein Aattoaomni* Im bimell Ein KrUmann Im Ertt cLd
pbiloHOphus Ina d(^r nutur ilaDti Inn denoo diDgOQQ allenn _
eiond hainitigkaitt die alle buduutuDg babeon dem monsicbean f
iiott XHwiMCti (K-<»ic lilij AnuDs) also wte nubu ainer »cht Ina
f)i.>iii gesiierno was wiix-keoii will Inn der ericnei, wsa ir krafft
iät. Aldo halt lüaiaiii ^e.<)chenD Inn denn Innern himell vnnd
wealgen^ die Innernn «erch dos liiineb denn vfT crdenn
(qaam nldit sopcr Judcain et Jeruäalem) la gleicher weiß aIh
ainer der aju Htera ob ainor statt sieht oder ein Artxt ain krnutt
Inn aiDom gartten durch denn zäun dann Also hall Esniiu
ge«oh«nn Alß »prech er Ir krannckhen horeudt wo^ ich euch
sag Ich »ich Inn dos krautt hinein darlim «ich ich ewer hillT
die wirtt euch also voud also belfen (Auditc c<lt). Darumb so
merckcnn Auf ir himell was ich vonn euch sagen wirdt das ich
In euch gvsuhou hab (Et auribus precipe torraj. V'nnd dorn volck
daä vir enlonn vnnd vonn der erdenn M vorkhundcn ÄlU denen
die bilfr derlTcnn vnnd nitt von doniolbigenn wbten .... [8b)
. . Da» Annder Cniiittll Verltuu V'erbum quod Vidit E^aias)
Einer der ain wortt sieht der mus o» wesentlich «eben als mann
aioh das Wortt Gottes Inn der Hunnen da« ist man sieht die
sunaen yet« »o man die Sunnen siebt so sieht manu auch das
wortt daaselbig wortt das dio Suou gemacht hatt Also auch so
aincr Im drom sieht ein otTenbaroni^ durch gott iso sieht er aber
ein Vforth dann das wortt diis d» vß goih vU dem mundt gotUH
dos nachts halten euch xu gotl dann womitt er vmb-
geth da« loith Im allain Inn der nn«ion das Lit tu lig tue
eiKwerst ist im eim puuctonn als au» ist alles nuhn ein (ligennt
din({ vnnd ob er schonn gleich ho«b vnnd groß goacht ist m
ist er doch nicht« dann ain platter auf dem waaser das ist er
schwebt Inn allen dingen nill änderst dann wio ain platter \0
dem wa»er die kain --.ichcrnn stantl hatt wio ain Augonplick
dartimb so gOJinfJt de» menschen leer vnnd fundt mti»si|i! er soy
wie er woll 40 ist am Icüleno gott maiBtor vnnd wurdt denn
IRw«De^t^litöi5pBön^mBiMcfirm«ir
471
m^DHchon Inn nbgrunilt der hellen vuod alle ilia so vfT Id ge-
locht vnnd gebawen üonndt . ;c. [13b) Dm dritt Capiltel).
Erco ciiim osertitum.) Iiin JheruRalem vntid Jtidit »oiDd vUl
liuficr gMcblocht stanudt vnnd dergleichen facror des volclu
mitt IrUDii scctcii vono welcbem der proptiett hio ain lalgung
tliutt dM diTr licrr i\es hern kumea wirdt vnnd werde das
Jcruituicui VDiid lins Juda gar reinigenn
[ItibJ . . . ««'quilur texliiü /.um vicrdtou. Et Appreheadoiit
Septem mulicres viruin inum.) Also wirdt es vbcr die mannoii
geoa vnnd so genaw werden sie gcroutttrt werden da« sibonn
frawen ain Eeman begcni werden, vnnd xic werden auch ho
vnwerdt wcrdenn .... (et creabit e nocte) do wirtten Hcliaidea
von ainander die boaen vnnd gntten die SchcfTIin vnnd bedt
ein ioglich Inn sein stall nach .seim gottlichonn willen fni' vnd
nach naclidein vnnd ain Jglicher Im vrthaill mit sainenn henndeo
vnud arbaitt erlanugt hatt (. «uper omnen et reliqua .) rnnil
was Inn ohron vnud gerecht igliaitt gelabt batt do wurd nichts
Huudon sein dann wollust vnnd froundt vnnd ein ȟbirm vor
allem vnngcwitter vnnflatt vuud wa« widorwertig nach dom
vnnd der toxt Innball.
Dieser Anfang »u einer Aunlegiing des Propheten JeHaias wird im
dritloii Verxeicbnil.1 de.'< O^jiogur .Mscr. 43, du.'« alle Tilol ins Deutuch«
öberüeltt hal, an zweiter Stelle aufgeführt «In l')i«aiam den fümcnibuten
Prophetou 4. t'npittl', was aiio unserem „I'ropheta maximus" völlig ent-
spricht (a. Einleitung S. 37). Etwas geltüiitl werden wir dasselbe Frag-
ment in einem (.'odex der Rhedigevana noch antrelTen (No. '.15 Bl. 107 IT.);
69 ist uns alao nur selten und hier olTenbar nach guter, ursprünglicher
Vorlage äberliefort.
Bl. 18a — 29a Liber de tursum Corda Theophratti.
Wiewüll wir Dien tischt.' lui auf ordi-nn nun der erden seind
aber divwoill vuu« die hauudt gemacht Jiult die himell vnod
erden vond allnt beschaffen hatt der ewig gott so sollen wir
vnns das lu Ime versehenn diu er auch der ht der vnns alles
du gibt das wir vonn Im begorenn dann In seinen khinUern
hatt er vunn gemacht vnnd erben vf erdenn vnnd uUor natür-
licher dingenn vnnd vber iiadarlicher durumb dJewciU wir die
seindt sollenn wir ann In begeren das leonlg so wir vfT erdenn
bedürfen do habonn wir denn
warhafftigon gnindt vnnd alles das »0 vnn* nott i-tl waß vbi-r
das ist da« ist zuuill vnnd ist Ouutitx auch vitia nitt also ist
tllo ding müssen also sein vund nitt annderst dann was
472
IV. Thi
ftnnderst ist dfts ist ronn boMinn do VDitil kompt vonn bosena
hortzoD (lariiinli no1li>D wir m^^><chco alle die da wollen zum
»clbigcu lobuii dabin {{onuii sein da;* u-ir oichta vß vnnQ weder
baiindlcn noch wanndl'tn danD do steth vrds der ewig dott vff
vnnd die Ewic heio daruinb so rhae ain Jeglicher eein Augenn
vff Iiie vfl' erdcnn du» er hie vll erdenn selij^werdt dann was
hio nitt denn anruimg nimpt dasselbig ist veraaumpl vnnd dem
ewigen tott vcranntwortt.
Rs \ai ulna dio untpriingücho woiüüufigore Losurt, wie ai* sich 1619
(Theil I No. 312 und 313) ^-«druckl findet, rnsi-ri; Elandnillrift stiAt
der Leidener rocht nahe, No. 88 Bl. 439b, wu alle weiteren Naobvcise
zu finden tüad.
Bl. 30a— 50a 2 Semon
2 Dilige proximnm tuam liont teipsuin k.
1 Item Nounm mandatom do Vobis
Demnach Christus die Zeitt aaiT erdenn gelertt vnnd ge-
bredigt hatt vnnd die Ordnung denn weg K derSeli^Veitt ^nugAam
»ng«»igt nun aber do er gesehen batt das »ein loor vnangenem
geaein ist vnnd Taift wenig die Inn deraclbigen gowanndeltt
haben darbey. Auch vl'ß göttlicher fursichtigkaitt erkennt die
falschen prophetonn die r&lächcn Apostelln die falschen Christen
so vnnder Muiuem nsmen worden viTerstonn vund bakriegon mitt
Irem falHch alles volck vnnd das kein liebe aunder vntrow Re-
girenn vnnd loben wirtt In dem volck do hatt er zu seinen
Apostel! genagt ein newe gobott gcb Ich euch da« iat üouill loh
bab euch bil'ber vill gobottcn vnnd gesagt gi^lertt vnnd vunder*
wison nuhn aber wirdt ein äollicb vnntrew vnnd fallsch einfallen
vnndcr denn meinen vnnd allen mensehen das Ich euch ein new
gobott muß geben Aas ist das Ir euch selber vnnder ainander
leipt babenn das ist dann alle Edcll alle scbreyber alle Steth
alte fursteu alle btschoff all nacbbarn ic werden euch gehall'
sein vnnd alle fallsch viuid vnntrew euch beweisen darumb
so lieben einander selb» vnnd verbotfen auf kains andern
Uob:
Roffabrl uml Slrtbon nocli R^ichlhutn Ul das Zeicbno ilrr falivhcn Apo«lot MC.
aller Stdon, nicht N«ehahiDung clo« apoitollucboo Lelian»; ilAruin soll mao sich
fersliatteu vod ibnoa all«'!).
.... vnder den Aposteln ist khain wurlier goAein sie libon
Abt bischolT das ist falsch dann vnnder den Aposticn i»t kainer
bIbo gesain darumb so brechen si« das geholt
I
I
I
X)rti neiil«lbere«r lIieoloKiicht IIiuiil*chnlt«D.
473
Mil
Wie Christus gesagt hatt Ir sollen vniider einander cinaador
lieb haben ist domitr vT gesclilos»eo olle nollust vnnd dlcsulbigeii
loatli Sit dem wollust nach gönn ist do vlgc^cfalagen dor Lis^t
d«r ketzer der Reich (Ut wuchor dor fulsch gewsllt So dann die
Aposlell nollcii allein liin ir xall einander li«b«D rond sich
mitt karuer liebe weither bekre-nook«D dorloy wirt hurerey oder
chliche weiber verhotten dann die liehe der ApostI lautt nitt
mitt weibern Hunder sie selbs sollen einander liebeD vnnd nitt
woiber darzu nemen darumh so ist hain »oder lieb do dann
Christus Dnriimb ist der gehotl so trefTlich am testen
von Christo [3&a] gemacht vnnd gehen ncmlich die wcill er In
göttlichen äugcti gesehen hatt die hner ßahilon vnnd Iren Aduo-
caton do hatt er mitt einem geholt stiucu Jüngern Ir liebe
vorhotten zu thono dax t»t Ir gemaiiisuhnlTt dann er hatt ann*
gesehen die sdiwachait de» fleisch vnnd da« mitt einem gebott
gotricben nuf da» sie dt» gebott Annge^tehenn vnnder lueu solbs
bleiben eiaauder In Ir »igen lieb vntid sich nitt beflecken mitt
den Sinagogen holten Rchulen nitt mitt dem biichstnben der
weltt weisen .sunder boy Iren aigen liecht bleiben Alse auch nitt
anhenncken an die Haschen [!j zall der ApostI damitt sie nitt
mitt Inen (n verdamnus komen auch nitt Inn die wiicher zall
suiider da» sie »Ilain raiii vnnd pur vunbelleckt mitt allen
andernn lieben bleiben In Inen selbs das soll vnns ChriHtonu
allein spigell sein vor vnnsern Augen dieweill die Apostell In
ain ainige liehe vnnd nitt mitt frembdon sollen verbunden sein
zu lieben das wir nachvolger der 1er khain frembten aimemeu
vuuQ zu lernen vuud zu predigen sundor vuns der bunttnus
dieser liho der Apostcll (ao sie vnnder ainuuder vnbellecht mitt
fremden falschen Apostell) vnmter leer prodiger nameu vnnd
honn »ollen So wir aber worden Auvserdhalb Taren vnnd frembt
aniicmcD So werdenn wir mitt doiinselbigen faren In ahgnindt
der hellen di do heraitt ist dem 'Suthan vnnd seiner geBclUhalTt.
SenBon, Dilige Dominum Deum tunm, et proximam tnom lioot te iptam K.
Kin gemain gepolt haben wir vonn Christo welches t^o wtrü
habenn so werden alle geholt geliallenn das dan ist du seit
gott lieben auO allen deinen krcITtcu gemutt bertzen Seil ic.
vnnd dein oechaIeD als dich selbs darumb hier Innen zuuerston
lA so du die haltest liebest ein gott so ha»sett alle abgott vnnd
all Tcindt gott«« dermasscn so du liebest dein nechsten ÄllB
dich sdbs M begcnt das annder kein geboU gebrocheD wardt
474
MUD'lcr gohitltoii A)]ß »ucli bowei««fi»t 0« dum nodcrn domill so
hnstu doli wuclior geiUh bofrartt Tbormaot ooUt sanck kricig
Imder :c- vberwunden darumli nm kurlziHt«UD xuuentehcm m dio>
weil] wir das gebott haben du sollt gott lieben So DiiisKeo vir
vohin wissen der liebe vraprunf; muß erkanntDUtt vnnd voritanndt
vif daa wir Rocht Inn iloiMolbigen gegen (iott stanndcu der-
gleichen mitt der liobo zum nechsten das wir wor-
lialTtig wif^scn wor gott VDud der noclist sey .... golt ist der
noclmt vuuHor Socil .... der moasch der negst der vnna bann-
hert7.igk«ilt buwüiitt [41s] ... . daruinb die iVrmea den Rpichcn
zfrugckDuQ gobvnii darauf ist li&g gobott du moIU den uvchstcn
lieben a]ß dich ae\b»t vf das diii« du vnnd er Inn ciu ischafotall
Vommoo,
Expositio
Ilomo qutdem descenndit Incidit in latronoH . . . De-
scondit Leuita . . . Sutn&rilaous . . Sncerdos Wainm vcrliab er
die Düscti das »ein ding fnUdi ist Also Gibt vnnß nun Chrintus
KiiiioretOD wer der noch.vt ttei ftlloin gütl vood dor Samaritan
vnnd weiticre koitic ifiudt mer.
Exjiositio [43aj Al»o auch ist dasein morder
der vnnU kranckhaitl macht da» ist der Kost d<« ?iall£ Im liegt
»0 viiDH loclier macht zeruai:kt /.erfml vnnMOru loip vll' das wir
voller [tiatterii vnnd locher werden do kommen aun vuos dio
liiwendigenii krolTt loaghöii vnns fiebrig wa.4.«ei-HichEig paralisisch
AlUo soll nuhn dor Arlz sich ku ainem oeclist«n cr-
Kuigen gegen dem krancken wie woll er das nicht gcliuldig ist
der loip Christi ist vtinser necluter der
VDQH erlost hatt vlU der krallt dio göttlich gesein ist der den
hall der hatt denn vatter vnnd den haüligen geist der ersteth
Ära .lungstcii tag zu dor gerechten soitton vnnsors himlischen
vattors Allso sollen wir einander lieben vnnd ncchi^ten machen AuU
barmhortxigkaitl wie dann Chi-islus geihauii hatt vnnd furgehallten
denn Samariltcr In deren ruc-stapITeii wir alle trotten sollen
vnnd dariueu erfunden wordeiin liin vnsorm cntt so wir ab-
schftiden auO diesem Jammerthall Finis.
Wir trulTen diese beiden Scrmones liier zum er»teii Male; die roll-
stnndtge J^uaani mensch weißung im Titel ist spätere /uthat in uodorer
IliiiidKclirift. wie schon die andere Tinte beweist; in dem 3. Ossoger
Veriieicbiiiß werden sie direct nach einander genannt iu derselben
Reihenfolge wie hier [siehe Einleitung 8. 38/39 No. (3G) und (37^]. Auch
dor Codex Rhedigor 334 bringt beide Sermouos in etwas gekürzter Go-
Drei Tleldolborgor lUologUch« EFiiniltchilften.
475
«Uli, hat RIO aber aiDteinander geri»seß, da er sllo nncligoliissciicii TrauUto
ilolicnhoims nach tlcMi vior Kvnii gelitten oMiiet, zu deren tirkläriiiig sio
dienea . Es gehört aber da.-« „Novum mandaluni" dem V^. ('apitel des
JohaDnca an, d&n „Dilige Dominum" dein '2'i. ('apitel doa MaltliSus-
evaii|!cliuniH, rcsp. dorn lü. Capitel des Lucu« (vorgl. No. 95 B1. Ib
und 76 a),
Bl. bl ganz Icor.
Bl. 52 der folgende Tilc):
VatUTftlinm et barum renun «imiUnm Intorpretationes ciiper Quatvor
Enangelistas . Theopliratti über.
Bl. 53 a — 196 s') der Text mit genau der glcioliea lK!lK'nt:iirift.
i-iMr ftnt- Oiu ist gcuaratio das vono anicni sunndcrti Htamt^n l(oiiipt
""'"'"■ als generali!) Ado daa i»t sein vnnd seiner kindor gi-sclilüijlii
oder gennoratio Julij do werdenn die kaisor Inn vemtannden
oder goneratio Appollinia do worden die ardz vemtanndoa oder
gcnoraliu Molcliisodcck da .wordcnu die prloitter vorslanndon K.
das ist Dilt alle mall nach dem pludt »undor auch nach
denn weM^un
jwiCBriiLi Darurnb d&x Abrachain vcrsproohean i«l wordüuu das Auß ««iaein
»Ataca der ISun gottes soll geboreuii werden AuQ der vr^achonu
nimpt äicli aio beauiidere goncratio gcscimideu vouu der gotierntio
Ade AIho »igt der toxt . das ist die ^oburlt Jhcsu (llirüli der
auU dem limo Abralio vnnd nitt au8 Ade geboren
"^ Wie Adam gebar vom emtlen limo Caym vnnd Abell Selb tc.
vnnd aW yo aiaer biß zum anndcrn AUo do auch Abraham
gebar aull Keinem limbo deno ysaac vnod y^sac denn Jucob IC.
finiiii Gott batt nitt mer dann aia Jgliche Crcatur zwofacb getnadit
diut ist selb anoder vnnd alior deansslbij^eiui die kralTt gobcnn sich
zu moren vnud wio also aia ygliclie Creatur ülcli i^clbs mar du
Ut vand liaist goborcnn nit allein vom munnschen Also su-
Qorstonn Siinder auch voun allen Crcatureu enndplindlii-h vnnd
vnnenndpfiD lieben .... [56 bj zum Andornn Capittell . . .
[61aj . . . Zum drittenn . . . [65a] . . . Zum vierdleni) . .
v«ptn . . . Zum Acbtund Zwaintiigistonn Do nUD die fraveo
zum grab kommen »eiod vond Im selbigean eio orbittena
anogionng der souill bodeutt batt
') Di« Foliiruiijc 79 »tdht ttrcinial tiacli oinSDiler iiiiü ist *on «iaer *r«ol|[
tpllcren lland, die .iiich tonit ab und xii eine Corrcclur gcmvhl bat, du twuii«
mal in 80 gcboMort, cl>«nio alle folgeuiliin Bl&llcr bii lum ledMn um eint wellM
letlUl.
47ß
tV. TheologiKhet.
»•nun Also die tn> denn daiilT annemoD solleuo nll&H das hiilKcna das
ChrtHtUH ftebotteno hntl daoii durch dassclbii; bleibenD wir Ina
dem willt'n gottet vniid hin .'«ein«ni weg wo wir aber, das nitt
lialdcDii so ist es an» vniiU gleich bouüI uIB udam war Init
barailoiß der Alß vonn dem ApIFoll vnud var vnngoliorsam
tlaruinb wardt er miß dorn paradeiß getriebcnn Inn Am GUenodl
wir w«rdeiiii vouii dein paradeiß gotriebean Ion die Iielleo do
kain «rlosuiig mer bt wio das lloiHcii auf «rdonn gehabt Itatt
durch Oiristnni.
» Vniid NO wir also won«n Itin «einem nomeD voud Inn «einor
leer vnnd gebott so ist er bey vnnß biß xu ennd der wellt .
So er nun bey vnuß ist vor ist wider vimß So wir aber
nitt nach !<eiiii:ni willoun f<e!ndt so ist er nitt bey vnnQ wer
ist dann widor vnnLt do er nuhn nitt ist <lo ist kein friedt do
<tr iHt do Lsl fridt . vnnd d«ß wcrdt biß Inn venerung der
wellt das ist der inonD»clion vnnd all«r Ouaturon luu hitnell
vnnd der erdenn vnnd der hiiscll vnnd der Erdenn.
Wir hubon bior eine Abschrift der ersten Leidener Auslogiiitg des
MatthüuH ((^oil. Va»3. Cliymicus 2ö I'olio Bl. 1—117) ungefShr gleich-
zeitig mit dem Leidener Texte and obensu vollständig wio dieser; die
Texte stehen sich ziemlich nuho. liesondor« beachtonswerlh ist die
Uebersohrift, welche in uusorm Heidelbui'gor M-^ur. volUläudlg gleich-
lautet mit der Uebcrsclirirt de« Nouburger Originals, wie mc uns in
den Nouburger Akten durch Johann lluser's Entlehnung überliefert
ist (vgL Einleitung S. II) und uns auch im Codex Rliediger 334 und
in einem Kopenhngcner Msor. (üo. 95 und 120) begegnen wird.
Bl. n>7 unbeschrieben. BI. 198b — 211 a:
Ex Psalterio Deelaraüo Ooene dominj Theophratti über
Super Pnulm lir>.
(Vedidi propter quod ic. Am allerentenn wlrdt hio der glaub
furgehaltenn der nun nit glaubt der kann nitt rodenn aulT
Sollichs Voigt nun der Psulm der do sagt Ich hab glaubt Da-
ramb no redt ich dits i-it ich glaub vnnd hnli glaubt darumb
rode ich das so hernach volgt Inn nnnder verkenn di« woill idi
nun glaub vnnd redt so demuetig ich mich das h% ich sich
vnnd hör vnnd wiiiß i\t\s ich nichts bin daninib so muß ich
glauboun Ain Anders auß dem ich etwa* wirdt durch denn glaubonn
So ich nun das sich so diemugtig ich mich vnnd schemu mich
meiner selbs dos ich so gar nichb bin noch soll
Kgo aulem Darumb so ich nuhn sich das ich nicht« »oll
Ein bcschluß aull die rwune vorfß [200 b]
-rX_
Dr«l tleidolberger thtologische Oandschfiftea.
477
Ex Pti&Imo 110. Conriteltor tibi Domine llie bctncht dor
Prophet (las ihr cuiutcrlicb Loip niclita »oll . kIUüi dt» hertz
muH alle.« nutiriuhtciiii Omitlia [305 ti] . . .
Ex l'tialino . HO. Kxultale deo adiutori cioütro. Hiofnchtder
pflalmist ann Kiu \Vi>i.«Aaguiig vodh der ^pcilll sii rueronn
mitt ainer Torredt derselbigenn crklerung [208 b] ....
Ex l'üalmü . 78. ])eüs. venorunt genles in liereditatem. Inn
disem psaJmenn werdena begrilTeiin Zwaiorlay fleiücb so die
mcnii«cheo lionndt da» uaiurlich vnDd Jas kimli^ch
[209 b] . , . Es Psalm o 79. Qui rogis Israel iDtende. Inn
disom psalmon bogrcilTt der prophot Awapli il&s nach tm all
Climti wie doK selbig unn vans laaiigoDU wirdi alß dann bo-
stiliehen Üeus Viiiutetn oonuortcre Aber lue oicllt der
phropliet die AulVerweltcn vund redt oan derselbigen stat all!
woll er ^prochenn aber Inn deiner tugennt vnnd der barm-
hertxigkait laß vnns dein erweltenn darzu nttt kommen dan
wir der maAsenn werdenn wie die willtenn sew vond das Feit
fycli sundor behalt vnns Inn deiner haniidt vor dar sulbigonn
vppigenn leer vnnd andient« tagliuhouo heim wie wir auU d«m
weinstockh wachsenn vnnd lali disenu zweig wachsen vnnd laß
discnu weinsteckh denn du selbst gcp(Iannt£C Dofect:
Stimmt mit Leiden 24 Bl. 117 f — 129 a gut iiborein, die Ab-
weichungen im Einzelnen recht gering. Dar dort in Leiden (No. 88)
nur 2(1 vormuihoiida Mangel am Endu wird von unserem Schreiber siu-
drüoklicli bütout.
92. Heidelberg, Cod. Ps!. Gvrm. M. r.37 IUI. Folio, von
einer Hand um die Mitte des IG. Jahrhunderts sauber geschrieben
(ca. 1560—1570).
Auf dorn 1. nicht milRczählton Blatte:
Aollegang dea Dritten taills des Psalters Danidi. Hi» Er*t Distinotio
dmcb Theophrastum von Hohonhaim Doetor.
In bac coiiceric (juidam Psalmi sunt iutogn '^uidam mutu
[routili] ut licot uidoro et in insciipliouo t.-t in Psalmonim
numcr[is]. [Otts Ende der beiden Zeilen rohllj.
Bt. la— 2{>2b der Text dieses dritten Thoilos:
Psalmus. LXXV.
NotuN in Judea Deus . in Yßraliot maguum nomen oius.
Asaph. Hie treibt diser prophot mcchtig datt voickh durch den
gauntxoD Palmen auß, das sie sollen Aursohon habenn auf
got, aulT vnnHern herra . vood gibt üiu hiebei stuuereton . dx
478
IV. TlieologilMliM.
80 haimlicIiH nio gescliohcn mng. In gaanlz Jndra. (Ion got ver-
borKenn »ei, dann Jutlca »ei got Uiglicli vor Aea Augon . Alisa
Bucli Hollen sie ^at auch vor lioD Augen «oin, laglich TnD«r-
l)o^gl^D . vnd nielt Im Psnlmoii die vntadt . warurab er eo hefitig
treibt dos Volckb Acht ku tiabon nuf dcun herrii, nÜDiblich was
wir gloubon . das sDlIfn «ir halten . vnnd viins do nicht«
hiiidurn lomei), Dach abweniidoD . vniid solchs so Btarckb haltcu
lan vnitonn leib . AIIb wir Ion der Seol wollen gehatten Min,
dann hio mit iliMCin );du(it troibt ilor Proplict «o wcitli . das
leip vnnd Scol AunainiiaDdcr huiiugt . vnn<l wu hui nolcheno
dingen der leih briulit . dan mm» die Seel in offner hellenn
tragonii, dann Iiin nanntzcn Yllrabell . Ut Act nam erschrock-
lieh allunn Vulvkhern, nicht allain Atis ^ot . Inn Judea bckhoot
8oy, Bundor Ion der gannUeu Welt . Wiowol Judea geuommen
wirt hie . alltiii aber annittatb der ganxon weldt Darurnb so ist
sein nam auch erschreck hl ich allonri YI3rahel . da# ist allciin
glaubigen . der Im gehen vnnd Im nieht halltenn dino et^chreck-
hunjt HoiDH namenn ist das ewige feur . vnd Auch der S««ll .
darumbso merckb mfnrglich aufT. diogolupt zuhalten . dan obndas
hollschfowcr werden Sic nit vergebcnn worden . Also stMrckh
vnnd gowiiltig 1:4t got der herr . vber Alle luenscheD . vnnd
«rachrockhcuUch Allen brechcrn der geinbt.
Et factuH est in pace eius et habitalio eiuH in Sj^on.
Got «etzt sich Inn Triden gegenn vnns, vnnd seilt sein
wonnung stu Sj'OD . das ist gulig gnedig . barmbert^ig . oi-xaigt
er Hieb vnnH [3a] welche sich sclbs Inn knecht ge-
lu[its Ergüben , Vnnd seindt Ir Herrn selbs . Asm ist sie logen
In selbs gnlupts aull . dorn berrn domit zudienen, da:^ soiitdl
die vnwaisen die do orschruckbiin . vnihl betrübt werden sein
•DD dem tag . dann wie kiiiin ein kriecht Im nelbs gelubt auf-
fletion An stat »einR horrn . der nit woiU worzu In ecin herr
brauchen will . oder was er mit Im liundloo will . dut eni
aber so verschmocbl er sein horrn . vnnd ist vuweilB . vnd
Tonn Beim herrn des vrthailU tbailhalftig .... [8b] . . Psal-
mus LXXVl .... [9b] . . auf Erden ist auch ain tag . vnnd
bt der tag so vber vnna die vrtheill gefüllt seindt vom Mam-
mon, vonn Enudtchrist vom :c. das sie vnns wollen verfncren,
botrigen, boitcheiasen vor demsdbigen tag orloB vnns her, das
iflt vonn denn Concilijs . vonn Iren Consialorijs Judicijs , dann
do gendt die annschleg der betrug . der faUch der verfuerung .
dodurcb vnuser Leii» vnnd die tseul . lun gefongkuu^ vnd unnut
Drei [leide] berger theologische UnndiKhrinDn-
479
vnnd trub»al1 kliommen . . . [Ißb] . I'aalmu.s LXXVIl. . . .
[49b] . . P»almu8 I.XXVIII
[233] . . Paalmus CVIII .... [ä&2a] . . Darumb lassen euch
(lonn gödosen Bußle)!er. der mit seinem ligon vnd bclrigoD clonn
armen mcn!w:heii gotloP )iui»t. nit aiiDgi>ui.>ni sein, tlor doch Inn
allen getchrifTtcn lindt . du^ sie nit ^otlu.< .soindt . Siindcr ab»
der Hclbtg . ilor du Itudt %t]h» golIoU vnnd crloLt int . lugcii-
hälftig Am worl gottes . Kodl vnnd schreibt . das wider dfu
Wort gotles ist dann die Armen weiden got za aiiiem beislanndt
haben . vnd derscibig der sie gotloQ haisl . vnnd ttein liaulT .
vnnd der Reichen deren ludutlcr er ist, vnnd spricht, ( . gnad
licr gnad her , ) werden den dculTcI hubun . darumb so redt
«r billicli . auß dem doufTcl , dt-r acin bL-istoiindt ist . die Arinun
soiudt Allein gotloß . All» wollt er ttprochcn . Ich vnnd die
mir geben seindt nit gotlofU . (!ol wirtt nie dir Vnnd d«D
deinen auU der hanndt nemen , da» Ir sie nimer werden rer-
Hpotten . vnnd mit ewern lugen vberBchtitten . das Reich Ion
euch üertoiilen kurtzen wirt Inn enndt khtimen.
Es ist ein eingehender Kommentar zu Psalm 7.'j — 108, der nur
auf Dlatt 304 eine Lücke aufweist, wo der Suhluss des 104. Psalms
und der Anfang des ]0[>. fehlt. Der Schreiber hal no den Rand go-
soUl „Defect littera. 0." und tu Anfang des folgoDdon Textes den Uuch-
stabon „P." an den Rand geschrieben, während er «onsl Voino Bogen-
boKcidinungen gibt. .Seiner Vorlage, dii- er wohl als du« Original bo>
trachtet«, fehl!« also eiue Lage von Bugen, welche die Roxeichnung 0
trug, wie wir diis auch schon andcrwürts gefunden haben (vgl. r.. U.
No. 13 IlJatt 356a). Seine Vorlage Iconnte der Schreibor manchmal
nicht lesen und lii-tst dann Raum für ein Wort oder den Theil einen
Wortes frei.
Bl. 2!>»a der folgende Titel:
Aariegnng Der Ptalmen dei loteten vieiteÜB. nach brauch DanJdts des
Propheten vund Khunig Inn V$rahell die Erst distinctio.
A. Theophraiti . B. Ex Hoheoheim PanoeUi.
f)I. %3b Legend Dauidt» durch Dücton-m Thcophrast! [!].
Duuid au» der l.ingeri Cliri.iti geborii na^'h der vorhaissung
boiicheben den Aliueltern r.\\ seinen Zeilten . von» den OotlosOD
verAcht, durch fiot denn Vater Aufgebebt . vom hirton Stab
genommen . Inu einen Propheten verordnet . den mnndt gntto«
aufzusprechen . durch Got Ina ein Khunig Inn Yßrahell gt-
setzt . Al«o gestorben, der gescbichten tatten Werckh .
vnnd Leer wandorbarliah Im Alten tosUniflnt, vnnd Im
4S0
IT. TlMolo(ifCb«.
mA mr erlwfat, gefaadeo . Tsad
TBwijb»lttg» . Wekhff loa seioer Pr«ptMOM M hoch Jard
Jm Hndt G«U«t bMMt . dw *. ttM i*^iehM ^■■hiyi^
■imllgWt HwiBiaBf md betraboiH gnugam tifgigt hat
Taad WM JeniiB CbnttoB bcrvt, mm ApMiil . Mbi gt-
mamHm tnleonlidi vundecteriicbaageKigt denn Vämk Chöti .
Budlcihriät . tlen Loeirer . den Abtgolt . b
nad TtcgtenitildicIiistM uijpkft. vad
■noc M hodi, M
■t. dM AiniffctiW bH atf gAnUtt
GrtM dcf gollo6«i hMSm, dM- oit •
aiebt AUm üb PropbK . Modw AaA
sluadti . fand im vwXkommm itfchi— im dM W«cto
d« Leer, fMdrifteo, taikd WciaagMig, kb unu
CkniM b^lck. lim ■III II Iühmiiihi Ab IM
Gebot »ej dMMwD Im B«A puthm . dMB mt Duidto i
D«iuiiits Wort SoDikr goOM wwt . vMtBcOBdk fuiegt, tkA
gmit bu, dM MB nd hthiBl . dÖMr swi ta
T0Mi«it dM Wort gsttM . dar SA aa knall
«dort bat, b» lan Ewigibdt ooa «aadL
BLiMs— ^4b Der Vierdtea Attfl^gaag *b«r des Psklter
OzaidU de« PropbeUo . du L«|At Bacb
tbeopbraati . B. tob HobeabeiBt Biaa$aaag tai
L««er Ml» graS.
Dm AfgaaaaC än tnc6«t lia ™*™ng dir «bH
■aba tkm bis . Wm iwwdefliiih lÜMna . Wm
: Aas TfirabaU begnift. Wirt na PhIbhi so
oad hiybahw, aafca Aber laate .
kb dbb Bit iBJBBag b aanaag wtfbril . m beb in Im.
nd (Mger dM minaD . mad hawblatt mit
a . «M dft <Bif<tH laMrt. dM WeaijM ■ vaad dM
Tnd wda lilliili I laa daiB hiilTigM L-^i^
ff'i'iflfT"' . BBcb [nabain der baUl%« Tur
bamat dttab aabaM. daaa DbbbI at dw Aafl^K
eWrtft, «tt vekbaa ChriBttOB aiebt ma^ ■ Im
. S» oan Ina Cbrnto . «BMar — '^gfcfc'i*« Sft.
ha Oaaidt . Will iab eaab Pk«li^ nd
aadk babaa . «aad aoB
3a aiaem Cbrätani ffbart . ym «ia bnakr gafM <
«and bitma . eialHipa «laa»
Er QiiiHBia «ka Sua MtlM ^fc
Drei n<;iilcl1i«rg«r tbeola^lsoh« [ttindichrlftOD.
-Jfil
vorkhundon. nidit eueh betrüben lassen, ilonu grüuliclion Abt-
got . vBcl I.ueif'er !C. iiiclit die fitWIicii Propheten . vniid fiiNchoii
Christen . suiider starclch mit cwonn hert<teit fnttscu i\fn IVojilielen .
Idii seinen Worthen vnnd mich eucb zu iiutjt . AlU ein Auß-
Icgcr Dauldt« . vnnil Ihnn Allen diogeti sei cucli Allen jeglichen
Inn Hundorlioit bofolhoii. nicht zu weichen , Auß der Weißheit
gott&D . Alle iling (turch den geist der Aposteln zu ver»toun .
VDOd Inn solcher vi'rkhundunt; wandlen Im weg . gcsutz .
bcfelch . gebot goUo» . Domit cucb der gatst der vor euch ligt,
nil beduiicklul Werdt . lun vcrfuuiung des Volckh» vnnd ouoh
»eJbs . dann eur oim ioglichon Ul Iiin gutem wissonn . das
niemant» verstehet dan Wort gotte» . Allein der geist sei mit
Im . der die drit Her^onn \»t . Inn der Imiligeu dreifaltigkheit .
On den seindt alle gute diog finster vnnd vernebeil . vbcr Alle
nacht, vnnd finsternUH . Zu welchem gaist , "Each vnnd mir .
euch vnnd meinen zuhörenden . vnna leit vnnd Tur der Vatter
himoll vnd erdcnn . SchoptTer de« mcnnBchen . vnnd sein Sun
ein einigc^r got . mit Jm der vnns um kreutit erlosiit hat .
vnnd AiilTerstandon vom Dotl . welcher richten nirdt vnmter
geMi;hnlTten . Ler . vorkhundung am tag des Cnndt» . domit
haben vieiß . durch den geiat . nit diircli i.iucli selb« . Inn
Allem owrem fürni'mcti, der behut euch vnd mich vor yrrung
vnd falsch . Auf i-rdon . vnd lun Ewigkeit Amen. Geben /u
Kimern am Zinstage ver Jacobi [25. Juli] Im 1530.
Rl. S-Wb— 333« AuHogung Thcoplirasti vber den omien
Pitaimnn Dauidtx Im leisten Vierteil], . Ps. 109.
Dixit Doniinu:^ Domino mco, sode a dextrts mein,
der herr Sprach zu meinem herrn ic.
Dos Propheten Dauidts Itedt ist Allso . der herr hat gesagt zu
meinem herrn . Sits von meiner gerechton . Erstlich merckhen
(io8 text mauigrsltigs verdolmetschen so Inn Dauidts werckhen
gebraucht wirt Alls hie . die da wollen . es haiß . zur Rechten .
etlich TOD der Rechten etlich bei der Rechten . solclia soll sich
keiner enntxctxoD lassen . dann der deu l'roplioteu lernnct . vor-
«tohnn . der vorstct deu geist des Propheten schwerlich ist es
Inn Worten .^Akio grublon . Als die dolmelj«cbor onu venttoimt
des hertxens mciuung vnnd Willen Dauidts . Allein der Propheten
werdt vorstiuiudt . Sunst Irret ein Jeglicher der do will Dol-
metschen auch in Anndern.
Allso int die mainun^ Dnuidts . Der herr »prach 3tn meinem
horrcn u. uwen herrn setxl Daoidt vnnd vermag docli der glaub
SrtUk d. Kihlhili d. P(r»*l*1uIi«D Ktbnn«. II, 31
402
»T.
aar ein h«mo des eioif;» bcrren knecht ist DasM . da« Aber
flinid aBDlzitgl zwrcn bvnn . gTbt rr tdus iu Vfnlohnti . swn
Panoan Inn dor ilrifalti^i«! drrf vsit«r vnd doo Sun . J«dt-
«e<leni all« un h«m [:^>l l>J . . . Anllfgans des
»ndoro PnalneD Ccnfitebor dhi DootlD« [^1*] ■ ■ - ■
Aollrgang des Pbalmen III. neatu-i Vir qai lirot'l Dominuiii
|27i)s] . . . Aul1cgua|; des realmiMi Laudstc
paeri domiottm [31 1 t] ... Aanegong do*
Psalmen ConßtiMnini nomEno ijaoniAin iHini» . . . . CooGtemiDi
Uomioo i)Doiiiain bonu», <|uoniaiii in »«culum mtitcricordim eit».
Yobi MO belilcbl on ydix« Allen, das «ir All . AlU Kr eot
danncklictiD «olIeD, rmb «otclic gnad . die zuknoiRig se'ia wirdt.
vnod rr Im gebit geaejwn bab . vnsd darumb Ancb sollen «ctr
duickheii. das rorhin leia banoliertsigkeil vber vntia All genn
wirdt, f« laDDg die mciufhen leben aar erden
Fioia diaüncti»nia eecundo . [!] tj<u>'t<' pnrtis ExposidoDeiD i^_
iDterpnUeioDem Diu) Dauidis PMiterj A. Thoophimstj Hob«ib^^|
heiD«nid Anctore.
Auxrtilirli'^lifr Kommontar xu Psalm 100 [110] — 117 [118] oho«
Lücke; iler Text iti durcliwet; IsleiQi<)ch segsben. Zo P^alm 114 [115]
Vers 8 beisat e«i am llando „^ol^ de Imagine Christt&na alibij*.
III. 83^la ei» Titelblatt:
AnUle^ang Der Fialmeii Dasidi des Letsten vierteil! , die
Annder Diftinotio . A. Theopbraiti voaa Hohe&haim der bailligen
Oeschrifit Doctorem Tsd baider Erttne;.
DI. ÄMh^AC&h. AußlcgiiDg des Psalmen .118. Boali imma-
cnlati in Vi» qui ambulant in lege Dominj. TbeopltrsKlos
Dauidt setzt vnos hie ain Pnalmon . darinn er vnns ennaot
viind haben will, dait wir Allaio sollen wandlcii Im weg dm
herrn vnnd vcr^il^t darbet Aller Allen Vetter . der Patriarchen
der KIninigen der IMestero . der Leaiten . der KirchiMi . der
Tempel der hailligen . vnnd Inn Sum» Aller vnnd bcgrviireii
kurti . vno'1 *agt. das die Scl|g sej-ont, die do wanndern Im A
Weg d«« berrn . Darlnii ist nnr AJn weg zuvcrstona . vnnd
kainer mehr . das ist der wor de« herrn . vnd kheinea anndern .
weder Motw . Abraho . I>««c . Jacobs . darbci auch itaigt er an , das
auch selis aetcnndt die so do wanndleo . Im gcsatz deß hcrren .
vnrgi&t Aber Alle Aluiettor
I419a| AuJ'lcgnng des IIJ» Psalmen von Verß zu Verß.
Ad Dominum qui Iribularcr clamaui. et oitaudioit m« . . . .
(4221'] Psalraus . 120. Uuauj oculo« moos in monte» . .
Drei It«dttbarg«r ihcolojcUehe niMidiiehriftnii.
4es
[420»] I'snlraiis . 121
[4ß8b] Paalmua 132. lücco quam boniim et quam iuaundum
lml>ttare Traties in Vnum Ilic iiimbt Dnuicl fiir sich denn ganlzfii
staniidt der ThrUlon . . [4*54 a] . . hierlnnon winit der ("limten
loben vnnd brucdemclialTt iinr begriffön das wir Alle sollenn gleicb
Hciii . n'iDCs [,icdt$ . AioGü willon»! vdiI aities guiiiuot» .gegen ain-
Budcr Ault Gut vniiser Lebea Tuereo . vund Inn got bc^ctiüestcn .
vnnd Lftniigt ilohin . das wir vnn^erm uoch»tori tliuomlt . AIl»i
wir wollen, dn» sio vnns detten domit wtrl die bnidersebalTt
gsnnlx, vnnd «ic wcicbeo von vn» die nil brudcr seiiidt . utiiidor
vber brudcr scindt BixchoIT . Ebt. Prob»». PonUficc« . dann uit
Allein . da^ nie di« bruodor . vitnder Ir fiiclt Stottriun . vnnd
zu rueßaclicmel mndien . Sunder Audi den Oberoteo der brudeni .
den kaiiter vitd den
Defect . D . vtid E
|K«< fehlt der i>dduU de» 133. (13».) l'^alma, der 133., 134.,
135., 131). ganz; es folgt Hl. 4(34 b. I'taal. 137.] In conspootu
nngeloRim Psallam tibi . adorabo ad tcmplum sanctum tuum
et conlildbor DOminj tue. Dioweill nubn Dauid im vorbeineltem
Pitalnicn furgchaltoD hnt . wie das sein Ilimnu.') . vnnd Psalmen
gesungen werden Inn Ftnliilon . vnnd dits.sclbige int erklert .
vnd .loll nit sein . Sander der Psalm soll gesangen werden
Inn Syon . vnnd nitt durdi die hur Itabilon .... [461<b] die-
weill aber eoldie Liebe nitt sein mag, wo Pfalfon seindt . wo
Edelleiit seindt . wo fursten vnd Kbonig seindt , darurab redt
Uaiiid von Kbuiü^i-n vnnd von Si-hindcn vnnd n-eill das wir
Gotliclicn gownllt vif erden fueren der darf kliains gclti^ . Sebindt
vnnd sdiabt nit Vnnd nißdinn mugen wir einander gut Excm^el
geben . rniid furlrag . vnd d«r Liebe Stat vnnd Platz ihun .
der )iun»t nit geschehen mag bei solcher Schinderei Wucherei ,
beKchcliserei . der reichen l.enth Inn baiden St«DudiMi, doroin
ViacUt nur .Stat Alloa zuuer^cbluckbcii was do ist . Also ist
du barmhertKigkeit vbor vnns . von geaohtecht zu geschkoht .
All» wirß beweisen den vnnsem . Also beweist ertl vnnB Auch .
vnnd aber wie wir Inn allen din^n hanndlen vnnd ducnt .
So sotten wir <iot bitten . das wir alle ding aus seiuor kralTt
vnnd macht hanndlen vud duonl . vnd das er seine banndt
vir solclis nit vonu vnns zieh . dann so baldt er sein banndt veno
vniH zeucht . So nleigt der falsch gewallt wider Auf . vuud
wirdt Alls bofß . vnnd boM>r dann Am ersten.
Das wäre niiüiin P.-'nlm IIH (t 1'.)) — 137 (I3H), also :>0 Psalmen; «
31*
Ie)d«)bftTger th<o1o|^he flandtchrtftcn.
[BI. 59ii im „Psnlmus 147", der mit
Vers Vi dm 147. IValniit TjUtliäi-« begiiiiitj . . Qiii aniiunciat
Verbum ttuum Jncoli Jutiticitt» et Judicia stuii Urahvl. Jouoli ittl
ulbtuill hie xuuorstohii . nlls ein vorgeher dem Volckh . naii
wirdl Got alUo sein wortli . Jtu vniiß scnnden vf die welU ■, wie
crß £U Jacob güBunnUt hat , viiiid ku Anndern incr - vnnd
wie er V^ruhoU aoiii guieulitigkoit . voud vrlbel! vorkuut bat .
alUo wirt ei» auch .
Dofoct
Fl. IM durumb so nimbt vnns der frcy will nicbti . allain ia» wir
ganngcD Inn dorn . dar tuuea wir goschufTen s(?indt . uun das
gebot hat er gemacht . Im (jchorsum zu sein . Alle ding vor-
Lunfftigs vnnd voucmunlVtlg!«, nicbu uulgcuoinmcii, wie die 8uii
geth der Monn . ;c. Ali'O sudi sollen wir mcntschon . Inn
gottc» gehorsame Leben . vnod »lU wenig die 8uri vcniing aio
aDndern weg . für sich »clbs zugobuu . VRiid der Monn vnnd
die Sternn . Also wenig vermagen wir auch ein annderlitt lU-
thun oder xrigohnn . snnnder wir musaen dem wasser nach sein
gsmig machen vnnd anoHcbon . vnnd also müssen wir auch
drann nur ain weg . vnud kain anndern nit, goltos weg vnnd
kain Aundem nit . wie dann AIIu Croatiircn gonndt vnnd
vollen . Aiüo wir Auch, vnud soindt nicht mor, Laudate Domi-
num de torra . dracont^s cl omncs ab)-»i
[Vera 7. Ea Tehlt also der Kommentar zu den beiden letzten Venen
de« 147, und den »5 orstun Versen dt» 146. PsalmesJ
[Bl. 64a] . . I'salüiu.^ IjO . . . . [Hl. ORl.] . . Uaraiif redt
Oauidt . dat> [r seht so Ir die Spill brauchen tu La»te.T so üt
<M ain .\nnraniig des greinen.«, vnud Weinen:», So siß aber
brauchen zu rroiidcn der ehren, .-io bleibt euch die fieudl vnnd
wirt kain waynneii daraus, darumb sollen alle ding Inn den
gruudt des liortzen.t . gesetzt werden . so nommcns freliefa
enndt vnnd uwige Treudi,
Fiois Parlium doclamant Paalterij Dauidis prophote Regia
Ißrahel . A . Theophrasto Auctorib; Germano.
B). 6f)b— 67b. A. D. Lectorein finis.
Wie du Lener mieh befindest . Inn der Außlegang . der
Weissagung Uauidts . So verntanndt gemeinigclich das ich den
Psalmen Inn DauidLi namcn anfuch vnnd enndt, das ist dos
ich sie AU iJauid zu leg, nun aber sciudl ellich Psalmen . So
Dtt »ein seindt . wie dann vris^onutlioh i^, yodoch ober laß
486
IV. Theologltdio«.
ich mich deaselliigea nicht aiifocIttDO . duiD «u gkiüt hat sie
Remaclit . gleich All» wer va v& oincr Permnii gaiiiigeaai
(lurumb ich denDseibigeii (iaist Daiiiil nenn: der nemlich gotte«
ist, Durumb such woitter iin will ortlien . vtll mehr zuschreibeD
wer. »0 habou aidi otlich vber den pHBlt«r gemacht, VRnd vber
Im gcl«irct . Alls ein Allts weip das eiu benfTiDea fadoo spindl,
furwfti' Duuid hat iii«r grumlt Inn Im . dann lucn wissen ist
goweiten CM Hcindl »ombüch gaili« votto [P] dcuu der num woll
thut villeicht nit viU Vainsi bot Iuüii . dor In wol mug Lhuii,
damit aber Im ptialmittte» nicht» iiurgelu«i(on werdt . viind der-
selbigen Letz auricgung . teul.'tcb vnd Latein leicht vnnd baU
vorstannden werden . Will ich runder declaraantoii [decia-.
ratiuuos No. 96} auf ain Jeglichoo Psalmeou hernach'
IsHaeuu vßgohnu. Damit deunsdbigen so nach der Alltaa
vrthnilu gaiatlicbcu vnd Melauculay gcfannlisiort baticn niuhta'
cmUriniiou , dann oiu Jcdücbcr wuiindt In vou Im »b . so er
den kotzor eolbor beruion will, allso muQ Duuid eins Jeglichen
dccklimantbl Mein. Wie dann der nuriegung aulwciseu . Furwar
«6 togenntit Inn kainer aniideni uieyniing anÜ, dann »IIa ob
Dauld von In gesagt bah . sie seienndt die fritmen . vmid Inon
Innung . vnnd werden In ergrundt, wio er schreib so sie die
Hcindt die Inn dur Zail der ketzer bei In bofundei] werden,
vnd nicht dos Euungelioii« dos sich «in JogUchor berueiQ«a
will Sie haben auch vill tteltuam» Im lext vordolinotächt .
Wiuwul idi wi-<^enn mug . Aon Ir lieermaiitler der spr»ohea
Midi deO Dolmottchen oit vnndeiKtannden hettea . darumb der
■Schüler woll vnndor Innen blieben wer . dann es ist uit vber
denn maistor zusingen, diowcill er Maister bleibt . den lext
den ich Dach auigolegt hab . »tetli Inn Latein deutsch Ion
eim Jeglichen nach seinem grundt, dem Latein glaub ich .
vnd bleib bcj Im . vnnd nicht anndcrst . sa die Aufstonn •
die noch nit g&'iesscn soiiidt zum aufstohn . Darumb Losor .
liß . vnnd laß dich utt scheuchen diu slrenni; Prophecej Üauidts,
Er hat Alle Talitüho Chri.i(en unngezaigt . vnnd die falsclioo
stonudt . wonung vnnd Onlnuug . vund Allen lalitch vnnd
betrug . den wir hallen Tur die Warboil, vnud wanndlon Also
Inn solchem betrug . dmumb sech nin Joglicber für sich Helbs .
da« er den Dauid In AtUi ein Propheten Annom, Vnnd glaub
Christo , vnnd itiech sich vom Mammon vnud (■rossen AbtRot .
vnnd vonn denn Keichen . dann sie werden Inn Abgruiidl der
hellen vergraben.
Drei Ueid«Iba-£<r tbaoTcgiMlie n«n(lt<hrincfi.
487
Wir httben also in dieser alten vcrtlivolleii HmidKcUriPt, die uuf
gater Quelle b(>rulit (walirscheinlicb ito^r direcl vom Origtaxl nbgo-
Bchricbco iqt. das «io nicht immer richtig ((eloäeii hat), einem Kommentar
KU der sweitea Hälfte dos l'atlton^ dor alle Pnulmea rorllauft^iid erklärt
und nur wenige Lfickt-n auTwci«!, die allo auf Toxtverliwlen des Üriginal-
iniiniiscriptos xu beruhcii suliciueu. !^o voltstündiK nie hier int der
l'salmcnkommeDtur in keiner anderen Haudsuhril't erhalten. Uaa Ossoger
Venielchni.'« vom Jahre 1572 (Einleitung Ö. 37) führt die „Außleguug'*
der nümiictien 75 Psalmen mit 2(X) Dogon auf. Von der hier völlig
rohlenden ereten Hälfte (Kialm 1 — 74) i-st mir nirgends eine Spur be-
gegnet. Die Einlh«iilunK des letzten Viertels der Psalmen (PsaJni 109
bia lüO) in vier „UiBtinctionea" ist nicht konsequent (larch]^efi)hrl; man
mÜMto die Abtronnung einer dritten Distinetiuu «twa nach P^alm l'i?
erwarten, welche »loh in der vorliegenden llandschrill ebensowenig
Jindet, wie lutderwärts. Mit uiu oder zwei Auanalunen i^t der Text
hier immer nur im Latein der Vulgiitn gt^ben, was auch dorn Honsiigen
ßrnuch der tbcologiitehe» Bibel kommen Iure uutsjiricbt. di« unter lloboo-
beima Namen libeiliefcrt «iud. Leider war der >Sobreiber unserer lland-
sdiriß dos Lateins wenig oder gar nicht kundig, daher die mandierlei
Thorheiten und MiF^sveretändni:«», die ich in den niitgetheiltcn Toxt-
proben nicht allenthalben mit Ausrufezeichen vei-sehou habe. (V||;t.
No. 9ä: No. 95 IJI. 18ä; No. IUI; No. lOI IJI. IM; -No. lO:» Hl. 12(1.)
An scharfer Polemik fohlt es auch in diesem Psalmonkommentaro
nicht, und doch ist der Ton nicht so scharf wie in vielen andern theo-
logioehea Abhandlungen Ilohi'iiheims. waa zu der übcrliofcrlen Jahres-
zahl 1530 gut stimmt. Vielleicht sind auch die versuhiedouea Evan-
gelien kommen lare, welche wir schon kennen gelernt habe», ihrer rcla-
>.tivou Mäsüigung halber in dietie frühere Zeit vor löH2 t\x setxen.
Am 13. Juli 1530 war Paracolmi!« DOch in Amberg (vgl. Patacelsus-
forschungen Heft I ^. Im), da der IH. Juli, der Margarn thentag, in dii<»ciB
Jahre auf den Mittwoch liel, der „Zinstag vor MargaretAe", also auf den
Tag vorher. Der Dienstag vor Jakobi war 153U der ]'X Juli, da der
Jakobstag nuf einoa Montag Itol. Im Herbst das Jahres löSO soll HeboD-
Jieim in Nürdllngon gewesen sein, icb habe daher schon im II. lieft der
ParaceUusrorschuugeu (8. 100 Anmerkung) den im Eingang zum LcHOr
|wn Beginn de« vierten Thuik-.f genannten Ort Zimcrn in dem bei N5rd-
' liogou gologonon Orte Dil rreiiximmeru wiederQiideu zu können ge-
j glaubt, obno jcdocb vitlligu Sieherbeit bieUn su kijnnen. Herr Director
I.V. Laubmanii theilt mir gütigst mit, dail wohl daa Dorf Zimmern
sGdlich von >Vei.<äeuburg und Kwei km. südöstlich von l'appenheim in
Betracht kommen könne, du^ heutigenlugs oocli Zimmern hcissl und
IV. ThaolagttchsR.
160 Rinwohuor xStilt, riollelcbt »ucb (Im Kloiter Zimmern, joUt
Kioütcrziiiiiiicrii gdimiint, '/* Slundon von Ni>r<lling«n.
Zur wuitcrou Chanikteri.tifung diissen umfaiigreidion Psalmeakommcn-
tares und seines A'orfaascni hebe ich noch einige Stellen ans:
(Psalm 7H) . . sie werden den tempell wider Ina Jonnsslem
khorciidt . das ist nit Innerlich . üuodcr cussurÜch machei) .
vnnd In vbcr sin StoioliniilTcn werffeo gleich den haiilea . die
die Alltn Ithi'lKor seindt . vnnd dio ChriHtum nach «ein das
ou!i»crlich hulten vund glBul)i<n dicHolbigeiin seindt die Nvwen
Mii^tzcr . . . (l'siiUn \K)) . . Wiis dut aber got hier Inn. AIImo
diewcill er Moht da» sie mcr fii^ndt hnbunu Inn den gemoar .
Aar dea Cnnntitlcn ic. bej ttoldicmi frombdou leuthon . s« lest
erß In bleiben . dann Ir hiM'ti; wilU tiabnn . vnnd begera Ir.
dieweill siß haben wollemi . aa lfe«t er In ir weißheit Ir KIuj;-
liait . vnnd IgnI sie das wort soins oiundu Talsch außlegcn .
verlogen Predigen . vnd Predigen nach dem berlBcn des volikh«.
diimuf wissen vnd soohl wie Bugenacboiolich fulsch gepredigt i«t
worilirn durch die gantx Christen nhuit . diiß wort Gottes . vnnd
liiui ltgi.ui ralsvhlicben verkhundt . alUo hiiti deu volckh geübt .
habonn wollen MTinch hiibcn . PfalTenn hüben . BUcliuff Ertz-
biKchofr . Cnrdinall Dapüt Prelateo . so halji Inn got gelassen .
dat nil auß got . .lunder auß Irer erÜndung . vnnd racb haben
»io Iren vrsprung genommen . so lest Inn got dieselbige gugeU
Tnr . .sie wollen« babena .... (Ps. B5) ... sie schroibon . sl«
leren . sie Predigen sie treiben vill Wunders . Auf das «ie iaa
geraein volckh vcTurren . auf Iren wog . was goschicht aber . .
darutnbcn gibt got Heinon vulukh diu guadt . wus der PfafT oder
Muuch siigl . <hi.t getJi in üu cim ohr oinn . aiiu anndoru aus .
vnd hebulTt nit . cinwnrtxet nit . der anndor tliaill sohlafft 0
heilig Ui der SohlalT . der dn werdt . das daa herU . da» eia-
feltig nit verfuert werdt . nuhn wisseu derweill dauid dio gi>>
lerten herfur xeacbt . vnnd diewctll Christus vnnder denn er-
walton katnor ^habt hat . da^ Ir euch all nichts anndorst
solloa veraehoQ . dann wandten Inn der einfKlIl . ohn forsten .
DlHcholT . Abt . Hnpst ic. ^elig int das Reich . do deren kainer
nit i(it . noch wonet . o selig ist das Vatterlanndt Aas gott
rainigt von dison gelorton . vnnd Weisen . BisdiofTen . vnnd
Prelaten . Iteiclicn vnnd edlen (Pm. 91) . . bißsie komraea
in die Warhcit der natur . nulin .\l)or sie .leindt dir nit so holt ,
da« sie gar hinein Inn die natur kliumen da du hie dein ZJII
geateckht hast . der Artbun [Arcanen] . vnnd dein M[iaterioa?]
Dnl Heidelberger tbeolo^Ucbo Diiiidsclirirtiia.
iSß
dor luu vnnd bleiben alao ronineD sm necIiHloQ . mit denn
Kolbi^'OD beechcisHen sie die Leut . vnnd worden zu sundor .
vund alior Sie naclmen auf wie das graß . vund meliren sich
vnnd ist Alle wollt voU . wie daun auch alle weit voller
gr«ß ist . Also soind ütu nucli vund grünen . vnnd bluon . luu
den» diiigvu mit ImulTeu . mit «uadorligom beschoiiuon :c. Allü
die ArUI vnnd rht[lusupbi| ilio Astronomci vund All monuttchen
bleiben Allein lu) Schotiigrundt uit Im giuudt vnnd briiuchuuM
XU nicliton dann dumit diu lA^iitb xubescliuisttoou . zu betricgon .
vnnd mit uielitcn Iiui die gullielie ordnuug .... (I'». 101} . .
geth bin r.a den haidäiin, volckbern K. vnnd verkhuudoQ die
Werckli gottes . das int ain weiiuaguijg . die do ermanndt die
Prediger lu Newen teatamont . das me iiit ITarier . BisuholT
Caplou . hollToi' K. sollen sein der glaubigenn . sunder gelb hin
vund sucbcQ vnglaubigo . haidcnn turckhen . dann die bei dorn
»10 seiudt . soindt njtt liuidou . Dunimb getti lün . es beitl i^on .
nit still ligen Auß Ina die w«lt . dutiu die do aalgcnnt . die-
aelbigcn sucticu den licrru . da.'^ ixt . sie wulluu Inn die vor-
IthunduDg . du nie In vcrkliumluD . do nucbeu sie lu . do
finden sie In . do wirdt Ir bert/. erfreudt . AiilTsoldis laut diso woin-
sHgting. Auf die worter ('hristi . do «r wi-issagt von dvii ialsL-hon
Pruplietou .falschen Christen it. dasseindlnulmdie.StuliL'tiPrüdigor.
di« ätjdPrcdigor . die rfai' Predigt . der Pfründen bei den ficundenn
vnnd nil bei den niidiüi . fahcn vill dement an . domit :<ie da-
haimen Im nelnt bebidtiin werden ... sie Huchon nix ligeu
nur Httll . ^ohroicu tu eim olir ein . zum andern wider auß .
das Irctben aie für vnnd für . Auß vollem Magen uun sagt
Aber der Prophet suchen denn herrn . so wir Inn suchen sollen .
ao musaen wir hinaus . dann Ion der Itomiscbeu kirulieu linden wir
In nit . Ina Ironn Stenndun vnd Prelnluren tindeu wir In uit .
wollen sie oit mit . vund In helfim xuuhenn do er ist bei denn
YDQglaubigen . so Steuben den Scliuob vünn Iren guHsell . liecht
bin vonu Inen . lu den verlornen ijcbaffen . vnd vcrkbunden
das Euaugelion (1)1. 3U0a) . . darumben Auf dat Wort
Gottes allein gozogcnn wirdt . dann sechl . wie die Scbrcibef
der hohen Schulen sich vmblogt bab«n mit bucbern . vnnd mit
goscbrifrten . das von Iren bucbern das Wort Gottes Diemaatx
zu lierlzoQ will gohu . das ist uicmon springt vber diesolbigen
bacber . su dor leer Chrisij ainom Joglicbeu gomilt die Sdiroiber
Leer . aber die Luor Christj . vnnd wie die Schreiber uöUen .
AUao musa man Christum vorstohan . vuod crkliouaen wicwoll
490
IT. TloalffgUtb««.
mieh» ftlleiii der Gotloß liiior iliut . il«r aal dviio hobeMtu1«n [!]
wä«b»t . dann nix giiU Ul vi lioaca nie goboroii worden . . .
(DI. 8l2b) . . Sie ^lobeo Ircnu ordcQu lialtoo railaunpt Got .
vand HulKon lren*ordcn liailligen Dutien Go( . Dtitsantpt andcrm
betrutt vod Ab^ottcrcy . duIiii «'».s liuslu ilen liaiUigeo Kogeloboaj
oder xuuorsprcuhen . was Ut er dir . (xlor was mag er dir'
nutz Moin . odiT was gvwalt hat er Im himell vond erden da«
du Im ^elolH'sl . . od<)r wus magütu In anruollcn . oder worlnu
knnn et dir hellTeii . nun int duoh uix nein . vond khann dir
kein belohnuni; daninib gebttii Indem m ct» »cbonii hat. üo bat
er dich die lecklierstuckli nit gohaiiuten vonn got abfallonn .
vnud dich zu Im verbinden . vnnd Ion sein orden trcitcu .
waß darf i-r deiner . ob er auch bei got Mti den da TcrmeiDHl .
lat xweiflig , iioch docli hat er denn gewallt uit den du vermeinal .
so reich Ut er nit . Was i.-«l die gehoraame alü diemuti^n .
diesolbige iNt alle gohorsame . vnml Ir macht anß Ir ain hutf-
art . wie sio bei euch ontchatiit . welcher will sa Got der
uiuß dormanaen Inn dieniut leiten vnud forcht gottn . . . tnei-
noiit Ir d.LH got ein knecht nctml dem er befcich die forcht .
gegenn Im zu biauüboD . welcher berr gibt «ein ßewallt auQ
der bandt oder wuldiej' k-go Ainanndoru zu »«im Wetb - AI
Allain der tlounliliu, dur gotluU der Got uit Torcht . Ali
scheuen vnnd achten Ir euch Got . Alls ainor d«r win Wcip
verkhautTt vnd Ic:*t aiuanndem bei ligen . AW sollen ow«
hailligon sein . Geloben Ir Innen tr«u wogen der geweiung .1
vnd furbittung . so Heiut Ir Abgotter . Im ewenu bcrticeD . . .
(l'saliD 144) . . Darunib hat er uJu Newen Luciler dor ordeu
gemacht . das int dor I'abät vond ssin Komisch reich . . ■
(Ps. 146) . . ain hungrig ucba der »chroit . din Jungen I^p(Hin
[corvus] diu Schreien . da.H gcschre.v i->l Ir aufrueJTen zu Got .
Alao will« got voun Innen haben . AIdo will cnt auch von vntia
habnD ■ das wir nichts lernncn vorgebcu» Allain die bit vnnd
annruairen . was ohnn da» int . vnnd bcät-hicht i^t viehisch .
das ist der ist ain AtT . der L<t ein Üiilla dor ist ain Biippeu-
gow, der ist «in fucha . der ain katz :c. Ist alles viehisch . Ist
ni\ pfalli^eh renn gott do . Im lieclit der natur
uoi) so weiter.
IT. TliodogtithM.
491
Kopf iihii^^eii , köniyl. BibL, E Collectione Tliottkna in
4*^ No. bi. Dio [liindschrift ist ungebunden in xwei Pückea
KunmmoDgc^cliniirt; molit sind ja (i Bogen (dreimal nur jo
i noeeu) zuHAminongchcftet und mit den Sipiatureo A — R und
I— XVI bo7.eicIinet; jodöi- IVk yuthiili 192 Bliltlor. Boide
Päclio schoioen von deinelbeu Hand gcuclirieboD ; ftm Scliluiwo
des onton Pai'kcs stellt S. |{', unten ^Dcn 14. Duccmbris A°
82leD hora 4. post, Mo: Joachiinlistai vollendot", «Uo um 4 Uhr
Nachmittag« um 14. Dezombor 1583 iu Joacbimstbal im
Ericgcbii^c (Bühmoo).
Au4l^iuig dei dritten teils des pEalton DftuidU, die «rite DUtinotion
dnrch T. v. H. Doctorem.
Psalmus 7b. Gott ist in Juda bokant Iu Israel ist
aoin namu liorlich. Ilie treibet dicsor rropliut mcclitig ds
volck '. durch den gnntüon psalmon Aus lU nie »oWaa Aufifohoa
haben auf gott auf vnäern henon IC. ws wir glauboa At sollüa
n-ir baUt«ti . vnd vns do nicht« hindiTu lassen, nocb »bwondeu,
vnd .lolchfut MO slarck haltten Iu vu«i>rin leibt», AU wir in der
Seelen wollen gohuHiou müiu, dan hio mit diesem golubt, treibet
der prophct so weil dz Leib vud suel nn einander handlet . vnd
WS in «olliuhon dingen dei' leib bricht dr mu» die Mcelca in
ufTonttf hellen Iragon !C.
Za Salom ist aoin gesollt vnd sein wonung zu Zton.
OoU sotxet .«ich In friodeii gügeli vns, vnd soticet in Zion seine
wODunK. dz j.->l guttig bunnhui'icjg erzeigt er sich vdh dann au der
Stadt do er van neheret, vnd do «ir ilia bitten, es soy in welcher
stuodt ^•s wollü, ÄO i.it Im frieile uc^en vns. vnd ohne alliin
KOrn, WZ wir dann Im bitten, bogereu, de K*'""''"'öl «'hr viw mit
Demutli .... Daramb so sagt, der prophct, dz vrthcil wirdt
lUlea dieser generation. vnd es werden durch das vntyi'{{ehon
An groaeu htiubtvr der weit, vnd der fluch wirdt gehen vber
di«, 80 auf d«u Rossen vnd wogen ire holfart tragen.
PSALMVS. 76
[B«i Pri. 78 heißt es „Propb«tiA do inox futura VasUtiono Euclo-
% bei F». 79 „De Coena domlnioa".]
. . Llber Quartus l'sulmua 90
402
IV. Thcologitcb««.
(EV. 102) . . Nun möchl aber ouor «prechen. os were eio
vnniiUo bitte, et* w«r genug an gott, wir ttullon keino Creator
nictit ADniBcD, darumb vor^laDtlct einen kurtzon bcricht üotüd
hier nOt ist, dz bilUch idi euch la ermanen die Jouigon M
Oottea Wortt außric!iti.'n soinoii willen die vreacheo werden de
lauooatiouoäaactorum geschriobon. damit ichs lii«r rulieo
laß [Ps. 104, Bl. M, '] . . dikrumb ttcr proptiot hi«r
gro» aiuunenuoii i^t, diuwcil o» nur die vorg«ber antrifft, de wir
aie noi eikennen, dann sie äeindt dio leer farer vnnd bewiegcr
deficit litera 0 et Kinis eiundein pHalmi et priocipiam
seqnentis püaltni CV * te litera *
Er VBS erlöset hat, so sollen wir auf solche {^that aus soioftr
lehr nicht weichen, so wiis aber thnu [Vi, 106] . .
ikrumb so rc^dt ehr bülich aus dorn toufTot der sei» hcj-staadt
ixt, di(] iirmen tieiiit allein gottloO, alls wollte ehr i^prccbeo,
lull viid die mir geben .leiut nit gettloß, gett wirdt sie dir,
vnd den Deinen aus der handt iiohmen, dz ihr sie nimmer
werdet verspotten vnd mit euer liegen vborscbütten , dos
reich euch in Kortheilet kurtioo wirdt ein ende kommen, Amen.
Ucu ]4. Ducombris Ao 82ten bora 4. post Me: Joachimbs-
tal vollendet.
E« ist durselbo Kommentar su Psalm 7ü— 108, den wir oben in
Hoidclberj; »ngutrotTuu haben, No. 92 Bl. 1 — m. Unser Kopcnhaücnar
Cedox gibt aber den l'aulmcntoxt immer dcuisuh in der Luthor'schen
l'ebentetxung und gibt auub vielfach die I.ulher'Hche Zählung der l'»jilmeii
nebenbei, z.B. 83', 84', 06', i)H', «ty"". lOO', n. a. w. Verglichen mit
Heidelberg ist unser Kopenhagener Text vielfach gckürxt: ein .ipäterer
Bearbeiter uDscrer Iküdsulirilt, der sie mit einer vollstiiodijjen wohl
verglichen hat, bemerkt» dies schon uud machte darüber NoÜmd, z. B.
Psalm 93 «ht gaiiU", P^allIl 94 „Extractioiies", Psalm 95 „Ist ganta",
Psalm % „Kxlractionea", Pwalm 'J7 „Hxtract", Psalm Ü8 »Extrtct",
Psalm ay »Ist ganta*, Psalm lOO „Ist gaoti", Psalm 101 „Extiact",
IVaIra 102 »Ist gnnti*', Psalm 103 „Ist ganU", Psalm IÜ4 „Ist g»nU'
u. s. w. Die Bexoiehnuug „Libcr Quartus" vor Psalm UO findet
sich nicht im Heidelberger Si«cr.; dangen ist der Üefeet am Endo
des 104. uud XU Anfang des lOö. P.-ia]mes genau derselbe wie ül
Heidelberg; in beiden llandschriften findet sich die Angabe, daß Bog«n
(oder hage) „0" fohle; beide IlandschriftcD gehen also anft Original
zurück, dem der vollständige Codex Palalinus näher steht als unser
Thottianus.
Auf Bl. I,' [Zweiter Puck] beginnt; ■
1
I
IV. ThoologidchM.
493
Ausleg;niig der Psalmen des Letzten ViertheiU . nfteh brauch DätiidU
des Propheten und König in Itrael die Erste distinction A Theoph. B . ex
Hohenheim paracehi.
Legendt Dauids diucli D. Thcophrastum.
Bauidt aus der Linien Chrätj goboroo nach der vorhoisdiung
hcKchcliccn don alten vätlcni za seinen ZciUcn, venu den gotlloHon
vorucht, durch gott dem valLor auffjji'hobt, vom hirtteii stab gc-
DOmmcD, In ein prophet^n verordnet, doQ inundt gottei« aasta-
sprecbcu, durch gott in ein Konig in I^irftol ge-ietAt, also ge-
storben behalte deine Bcelo zum volkommen
verstandt. Am worlt gotteft. der dich Am Creiitx in Jerusalem
erlöset hat bi» in owigkoit one Endo Amen.
Eingang xuin l.e.ter Seinen flruU.
i>ns Argument ist lrai:tiort im AnTang der ersten Auslegung
Nun aber hie wz sonderliche mysteria, wz magnalia der prophet
Konig aus Israel begreitVen wirdt von psalmen xu psalmen An-
gezeigt vnd fiirgobalttea damit babot vicis dureh dou
goist, nit durch euch selbst in allem eurem fürnchmen. der hjltto
euch vnd mich vor Irrung vnd faUch auf erden vnd in Ewigkeil
Amen. Geben Zu Zimcrn Am Zinittage vor Jacobj im l.^!l).
Auflegung Theophrasti vber den ersten Psalmen
Dauidis im Letxten viertbeil Psalmus CVIIU 110
Oixit dominus domino meo sedo :V dexteris meis der Herr
sprach xu meinem Herren setze didi zu meiner rechten der Herr
sprach XU meinem Herren, de» prophcten vnd ist also, der Herr
hat gesagt zu meinem Herrn, Setze vor meiner gerochlon.
Erntltcli merket des Text» manchfeltigos verdolmctsclion so in
Dauidls werken gebraucht wirdt . . .
Don rXVlII (CXX) psalm finstu in J : Caspar
R:buch Ro ehr mir zum Neuen Jahr gesclionckl Ao S2tcn
Adj Januarij Heu mihi ;c. Wehe mir ilz ich ein frembdling
bin vnter Mesech . . [am Rande ,2 vorÜ so in 110 Psalm
geboren' und „Hier zwischen mangelt der 18. 10 und 20 PAalm
Solche ließ in ihrem Tomo da sie b&sundcr euplicirt seiudt";
ein Fragment des 119. (läO.) Psalmes (Schluß) ist vorhanden]
[Ps. 131 (32)] . . . dann nicht allein dx sie die
Brüder vottor tor trisse stoßen vnd zn fuß schemeln machen,
soudom auch dem obersten der bruder den Koysor vnd den :c.
' Doficiunt I). ii E Octenitones. [Am Rande von anderer
Hand „Mangeln der 3. 4. fr. 6. 37. Psalm".]
494
IV. nBatocittbM.
Punlina* CXXXVII (I) Für Jod göttcrn wU ich Dir lobe*ipi;en,
Idi will «nli«(«n za DüiDtm 1i. t«mp«I Dann so (mit
er MJn liandl von vns xeucht, w «tctg«t der falMlie gcwalt
wi«der aufT, rm) win)t ako IWIa vml boeser den am mtleD.
Di« AnnUgung d«« PsaltoTA Dauid dos 4t«o toiU die-
4 dijttinctio Thcop: von itohonhcim der b. geschrirft
vnd beider Arsttey«D Doctor.
rflalmus CXXXVIIl (I) Korr du erroreclioet micb vnd «rkeaiieitt
mich [Vt. 141] . , »on<lor er furl seine noIturlTt
Helbst lÜr dareus wir alle nichts andent soIImi vcrslohcn dann
das wir demUMon aucli »ollon haatleln. * Defcctas 8 foHt
sextomaa S sexleruuji -I .
Vor den menMhon di« mich peinigen vnd martern üe seimlt
oimu fcindt .... V*. ('XI.II (I) Fragmentum Dein guter
Ocisl furo micli auf ebener bahn . . [Vers 10 — Ende] ....
IV CXMII (!) nicht ganU . . . (Nur V«r» 1. 2 und 15]
liebe in Gott vnd dem negiten darnadi gleich ini 4 banlFen,
vor den golorlten wiouil falwcho Doctore^ der h. SclirifTl wie-
uii solche in rechten, wicuil verlogner der Artzncj- vnd also
in andern dingen So der bauf xiisamnienkompt dieser Kottloseo,
die gott gar nicht lurchton, ob es nit tioüas soy, tnit allen
barniHch vnd gewebr vorsorgt, aber nun der ander liaufT üauidt
sey nacket vud bW. ÜIl-iu schilt auf den ich irauhe der meto
voick vnter mich zwinget. [Schließt auf Kl. 3'2a (=; 502a) des
Heidelberger Codex 51 (No. 02).!
Dieser niivolUtündige 4. Theil de» I'^almenkoitimentar» alimml im
(lanzen mit No. 0*2. ß1. '2ö3b— 502a, doch finden »ich dort der hier gaot
fehlende Piiulm 1 1H und der hier unvolUtändlgc PAalm 1 19 In unversehrter
Gealalt. Ilt^'iiloi) HnmlHchririeb };oincinsam sind aber die Lücken in l'Halot
182 — 13ß oud in l'-ialm 141 — 42. Ad der ersten Stelle sagen beide liand-
Bchrifloa, dab ihrer Vorlag« die Dogenlagon D. und E. maDgeln; ODScr
Kopenhngenor Codex gibt nodi gonaocr an, duß t» Octornionon. also
jo acht BlUltcr gewoHon sind. An dor xweiteu Stelle gibt unnore Hand-
Schrift an, daß die Bogen (Scxterni) „3" um! .4" fehlen, während der
lleidolbcrger Codex nur die Lage ,No. 3" fehlen lullt, obgleich in beiden
Handschriften die [.ilcko dieselbe iM, Der Schluß von Päidni 143 ab fehlt
niuorer Handschrift völlig, w.^hreud Meidell.erg alles hat bis xu IValni 150,
abgcmhn von einer Lücke am Schlu.'kHe des 147. und Anfang de.« Mß. P»almeft.
Auch hier im 4. Theü de« PMlmenkommentani honiht übrigens unsere
llandfchrift auf guter Quelle, die dorn Original recht nahe i:estandcM hat.
(Vgl. auch No, itr. lil. ISöf. ; No. IUI ; No. 104 111. Iö81f.; No. lOT. ni. ISOff.)
I
IV. Theologisches. 495
Anf zwei loore Bliitter folgen in unserem Kopenhagener Codex noch
zwei beschriebene; es sind Notizen anderer Hand, welche Inhaltsangaben
einiger Päalmen des vorangehenden Kommentars bieten, beginnend mit
„Paalmua 91 von dem reformatore et pseudotheol:" und schließend mit
Psalm 130 „Redet vom rechten verstände Christi des sitz von meiner
rechten -vnd vnter den fassen U^cd der Feinde Christi".
94. Miinchen, Hof- u. Staatsbibliothek, Cod. Genn. 949.
folio. 188S Bll. ziemlich weitläufig von einer Hand im Jahre
1588 in Füssen geschrieben mit hübschen verzierten Initialen.
[Titelblatt:] Interpretationes Bnper ETanffflUnin Sant Hattliei
Aaßlegnng vber das Enangelinm Sannt Hatthei Des hoch-
gelorten, weitberuemten vnnd erfarneston Herrn Aurely
Theophrasti Paracelsi ßombastvoa Hochenbaim beeder
Artznei Doctoris vnnd Höchsten Teütschen Philosoph].
Auf die weiß Zue Samen Geschriben Durch Felix
Jauntaler. . , '
[S. 1:J Theophrastus Paracelsus, Vber das Enange-
lium'Sant Matthci Cap: 1,
Diß ist Das Buch von der Geburt.
Von der geburth oder Gencalogia Christ] haben wir besonnder
ein Volumen, Inn 9. Büecher gctheilt, geschrieben, wie wir die-
selbig in vnnserer Seele Nutz bringen sollen. [Hier beginnt die
erste Lesart der No. 89] Daß Ist aber generatio : Waß von
einem besonndcrn stammen herkhombt : Als generatio :
Adae . Adam» vnnd seiner khiuder geschlecht : item aN Gene-
ratio Julij . Da werden die Khayscr darin verstanndon : Item
Generatio Appollinis . Da werden dio Artzt verstannden : Gene-
ratio Mclchiscdech Darinen die Priester verstanndon . k. Dali
ist ist nun souil, daß Generatio nit allemal nach dem bluet,
sonndor auch nach dem Wesen wirt verstannden.
Jesu Christj . Darumb daß dem Abraham versprochen ist
worden dz auß seinem Sammon der Sohn Gottes soll geborn
werden auß der vr.sach nimbt sich auch da ein besonndere
Generation gescbeiden von der generation Adao : Als Sprech der
Text: Diß ist die Geburt Jesu Christi dio auß dem lirabo
Abrahae vnnd nit Adae geboren ist darumb spricht er: ■
Der da ist ein Son Dauidts dos Sons Abrahams. [Nun
beginnt die dritte I-cMart der No. 89] Iliemcldet der Euangelist
496
IV. TheotoKiKcbcs.
Dftmiit vir iwhon tod [8. 3] Kannen Chri«ttH gelwren aey. die-
weil TDnd die weißsaKung t!<>KDKcn ist, null don Sammvo Abrs-
Imo, daß auch Christus der SainmaritPr liiortuß verrinn nden
vnnd ErkhonnI wirt. Von d«r gt'burt h«r der Muotlor Nach,
dnrinoo Ist ainß, daß sich nit vergleicht vnnd dz ti»o hierincn
di« gebort Leit allein nuff JoKoph dem vi>nnchlcten Maria. S«
M nun all» Min tolt geweßen dazumal wie jetzt, so wir
('hmlua nit von Oott, sonnder von Joseph, denn Maria sein
Mu«tter hat nit mögen s«in. AuQ iliäpr IJnnen [Linie] die
Mattbeua nach Dauidt bc^bi«ibt, dann di« Linnoo nit sa-
aamen gehören, daranr ut der fcel : Vnud ist dt luo wissen .
daß Maria auü Nstturlichom Summen gvboni iot, Von Abralianu
vnnd Uauidts Saiiinii:ii, Wie auch Joseph, Nun aber i«t Maria
nit auß doß Virae [Uriae!] weib geborn. Aber Joseph khombi
wol von Saloraon [S. 76; C'ap. 3.] . . . Es
iet (in rGeffen stumm [1. Le«ari:] Daß ist nun ein »chreienn-
dcn Htimb, die wider die lugen vud widor den falsch redet .
l'rcdiget, lert je. [Zweite Lesart:] liem dx ist «in schreiende
klim die niemandt hören will, vnd für vud für furhelt dt vn-
billicho aber die orcn, der anudurn »ein verAtoplTt zu hören. lu
der wieHten Daß ist in einer ainüdon, in welUchcr alle wollust
verlassen sein, da nicht« ist vz einer will, dz ist niobu mensch-
lichfl
[S. 1887] . .VnndSihc, ich bin euch alte tag, biß annß
«nndt der Well . IC. So wir Also in seinem Namen in «einem
geboth vnnd Icrr wanndien »o ist er boy vnnO biß an daß
Bnndt der Welt, So er nun bey vnnß Ist, wer wil vider vonß
'sein Si> wir aber nit nach seinem willen süiudt. so ist er nitt
boy vuiiB. Wer ist alßdanu nit widor vnnß? \V*o er nit ist,
da ii4t khein Triedt, Ws er aber ist, da ist fridt vnnd dz
biß in die VcrKerung der Welt . ic.
l'iiiiä. Heo gratias Amen.
Aafrdie Weiß ZusammongeKchriboa
vnnd Uenouiert worden Im Jar
Anno K. 15 . 88 .
durch mich hannß lösli Zue
l'u essen.
worot ■
AIm Felix Jauntlialor hat diese Auslegung de« Malthüax etwa
xwisclien lüfiO und l.'iSO derart aus den drei überlieferten Les-
arten raraoolsiscborMutihäus-Kommontare zuaammengestcUt
IV. Theologisches. 497
und Hans Lösli hat sie 1588 in Füssen abgeschrieben, ob unter
wetterer eigener Ikarbeitung, lässt sich nicht sagen.
Doch ist die Kompilatorenthätigkeit Jaunthalers mit dieser Zusammen-
schweissung der drei Matthüuskommentare nicht erschöpft; er hat noch
vieles andere eingeschaltet. So treffen wir als besondere Abschnitte:
S. 12 — 19 „Erklerung von der gebuitMaria vnnd Christe",
welche wir in No. 88 Bl. 376 — 379b als gesonderte Abhandlung schon
kennen gelernt haben.
S. 62 — 73 „Homelia von der geburt Christe warnmb er in der
Armut hat wüllen geboren werden"; es ist der „Sermo de
partu virginis".
Vgl. No. 88 Bl. 280b-283.
S. 111 — 133 „Erklärung von der Predesttnation vnnd vom
Freien willen".
Vgl. Ebenda Bl. 418b.
S. 159 — 173 „Homelia de bis miraculis super infirmos".
Es ist der 1. Sermo dieser „Miracula" No. 89 Bl. 327ff., deren sich noch
acht im Verlauf unserer Handschrift finden, und zwar derzweite S. 450— 473,
der dritte S. 482—497, der vierte S. 538—561, der sechste S. 581—589,
der fünfte S. 590—610, der siebente S. 614—628, der achte S. 639—641,
der zehnte S. 1095 — 1118, also fast alles was sich von diesen Sermones
saper inlirmos auf Kran kenheil ungen im Matthäus bezieht.
S. 230 — 240 „Woittere crclorung vom purgatorio oder
Fegfeuer",
vgl. No. 88 Bl. 464—466.
S. 278—326 wird ohne besondere Trennung in den Kommentar
zum Texte des 6. Kapitels eingefügt der Kommentar zum Vater
unser, den Nr. 88 Bl. 247 — 253 als „Scolia, yber das Vattor unser" ge-
sondert gibt, und Stariz 1618 hat drucken lassen, Theil 1 No. 303
S. 137—150.
S. 501 — 503 „Was besessen sei oder heist
Die geist haben zue besitzen alle ding denn menschen vnnd
dz gcwcchs dann der wein wir von im Auch besessen von dem-
solbigon, wenn so sy vol worden, so giebt sich der Geist Inn
Im, vnnd fiert sy vber sorglichen steg im fallen, wiegt er sy
vnnd in .summa ull scitzame ganngsteigen, waß ein trunckhner
mensch thuet dann bey den alten sein viel
bes&ssene bliben, im wein in der volle, vnd in dem .schellten
in biberey vnnd huererey, sollich geist hat er außtribon mit
Worten, dann von den menschen gcon sie nit auß, durch
Natturlicho khralTt."
Krlllk d. Rrhihdl d. PinctlilirbfD dehrllUQ H. 32
IT. TbMiOftKiWL
& 608— cOT .IIotDelia', d. b. der Smno t«rti« aw Atm Ui»-
onli» Christi snper obsessos No. S9 BL399bf: d«r mtbo qnitas
ftadct skli ^ckUiüb a^escbriebeii S. ^6— 8T&
S. 89S— 924 «Uotnelia rber dise Parftb«! to^b d«a S«e-
uson* AUS den Sermon»« io Similitodiaea ETaDgeliortiai, 3ift.&9
BL »49 S . Im Folgndw fisdu «ek aofiar diMa mtM 'n.;'^-'—
Mch MebdM3.-15umit ia%MmMa:S.9S»-9&i 939-971. 9i3t,
99J-10OI. iOW-lOU. 1017 f. 1(B3-1043. n4*-ll5ä. 1321— I3SI.
1411—14^. uns, 1490—1501, 1511— lä^ rad Ii3l>-1«A r«b<r
dw t«Ui«a vier Gl«iduüasea büßt «« sogsr aosdrUtlüi .Basti« ia diMr
laraM . Es libni Sw»*— ■ Tbeophrasd ia SimiCtiuliDei EoHfiBanB*.
S. 1101—1719 El Itbro S*zto G*nMlo|ift CbristiThwphrutt
(Ko. 89 BL 386 b— 3^ b); dHnlbt Bwh vir »Am a^ & läW ««-
Dunt n»d «of S. 1«^— ISGO fat abwaab «ü Süefc
& 186e-l8n täte Mk «Im Ümm^ «w 4m Text*
MhTwitwIiiiii uad obM CabecsArift TiHittnd^
Sara« d« pa»iaac doaiai, daa «v ia $r. S8 BL S3
-386b
ab hncHaaaA ScMtIna <m
Phila«aphia Maj^aa. D« gcacratioa« Stttltarma, Oecslta
philMaphia, Da spccuis. Da tbar« Ufitiao, D« AatecbrUl«.
Der faapflalaf mfig* ah» ikw «ÜM racfci biarfc«— uw FiOe
d. » Jl«Btt Ct)8S3.'
alttk CMkat PC .Bkkal* da.* W«
\Hn U>Tper!>durf«r Uandscbritt.
499
Ewel HandNcliritKcii dor Rhodiscniiin iti Broslati iiun
dem ViTiiiät-litiiiss AlbrechtV vuii Sebisch.
95. Die Harpersdorfer Handschrift von 1588/89.. Breslau,
Sta.ltbibliothek Citliedigerana) Cod. Khecl. 334 Fol.«
HG HU. von Toi'Kcliicdciicr Ilniii] z\i Kuil« ät» 16. Jahrhiiiidort«
geschrieben, da» Moitilp zu Hiirtwufiiorr in Schlft*i(in Kwischon
dem :^1. AuguHt l.n^ und dorn Kreitag nadi IMin^lcii IfiK'J,
Einiges zu (ilognu \h'M. Die eiiinelnen Nieder-tclirirtfdateii sind
im Folgenden angegeben. Zu Ilarperadoil' (Kreis Goldberg) war
damals eine Schwenk feldisclie Gemeinde. Auf die üreslnuer
Stsdlliibttothok gelangte die Uaud»eliriFt aus dein Besitze AI-
brcehts von Sobisch. (Vgl. A. W, J. Wachler, Thuma»
Hehdigor, Berlin 1828. 8°, S. 36.)
Bl. In^lb. In priatum oapvt Johannit Evang^eliitite . Th.
In i)ririei|)io ) Im uurniig ist nicbti gi-m^hi di-n Gotl, vtid Got
itit der nnrani^ gcnein d. i. Gott heist der anfang vnd dz er gemacht
hat heist dz ende, den e» war gar nichts, sondern en war ein
l^etHt von tiiemaiidti beschaffen, derselbige machet die Creatur,
Jotxt heist er der anf&ng seiner creatur dx ende, Als ein heßoner
ist seinem Hafen anfang, sein hälfe dz ende vnd sein gescbopf
Omolia ejusdem iotorpretationis Omolia
ucunda In eaüen vnd triucken ligt es nicht tn nelimcil
für sich solbf. diut^olbo isl dz rechte empf&hen vnd nehmen.
Also wird dz wort zu llei.tch . das ht. der gowalt ein«^ Jeden
für sich sclbs, wie angezeigt, Nemlich empfahen vnd gtauboiiD.
Ilarpersdorlf 21. Auga>iti Ao. 68.
Weicht von No. HQ Bl. Ifillf. im ganzen wenig ab; einige mal
fcbleu einigte Worte und am Ende mehr als eine halbe Folioscite. Der
im Uebrigen starker abweichende Codex l'uhitinus 47ß (No. 90
B). 13— 1H; hat denselben Defect am Endo; vgl. auch No. 96, No. 109
.und No. tu.
Bl. Ib— 2 b. Ex Sermone luper Vcrbti: Novam mandatum do votiii
at diligatii voi u'. Joh. 13,
['2a] Uuinuach Cliriatuii den neg der «teeligkeit guugsam ange-
xeiget, ftbflr gosehon die Verachtung, rad uiu Göttlicher für-
»ichtigkvit die t. 1'. A. [fnhchen l'ropheten, Apanlel nod] (Christen
cikenuvt, HO vntcr seinem uahmon alteii voick botricgon worden,
32-
500
IV. Tb«ologl«ttiM.
vnd keine liebe vnter dem volgk sein wird, Sondeni worden
alle vntrew, darauf bat er dies gebot geben «oiDt-n Jungeru q. d.
Ich habe biBhoru viel goboten gesagt gclort. aber <i» ist eiß w\c\t
falsch vnd vuUew vndur den meinen vmlcr dorn volgk xukhiinITtig,
ds ich euch ein ncw gobot geben muß, ix U euch selber «in-
andor liobot, da» alle Kdln sclirfiber Stedte Bischoff Fürsten
nachbarn werden eucli haäsen vnd alU VDtrew euch beweisen,
(irumb holTct auf keines andern liebe mehr als euch rnder
each sellM bei Iren Treunden, frawcn vnd burcn,
sie lieben Apte, BiocholT, * forte hie deficit fol. 1. Wie Chmtus
gesagt hat liebt einaudor selbs, damit wird auü gcHchlo^en all«
Wollust C3 sein huren odur wcibor d. i. «holich sein babsl knticr,
roicli, wuchtrcr faUch guwuil Sonder auü der btindnuä
dicMr vnboflecktou liebe der Apostel vnd Inen selber vn»cr leer
predigen K. nehmen, so wir aueL^crhalb dieser frembde an-
nehmcu, so fahren wir mit denselben iu Abgrund der hellen
die da bereit int dem Sathnn vnd seiner gesellschan. .17. Octob.
Ao. 88.
Wir haben hier nur einen Auszug vor uns, wie schon der Titel
besagt; den vollständigen Text bietet der Heidelberger Codex Palatinus 26
(So. 91) BI. 30—36. Genannt wird der Sermo auch im 3. Ossoger Vor-
xeichnisa, s. EinloitunK 8. SH No. (36).
BI. 2b— 3u. In Karcum Svan^cliitam.
In prirnuni Miroculum An;iinii!utum . Cap. j. [Am Kandc:
„Quid nobi» et tibi Jcuu Niuurnie, vmiüti ante tempus per t«r«>
nofl" (statt „perderc non"), Ver» '^A].
Durch dieü Miracuiuni zeigt vns Chriätu» ein I'ropheoei an ins
N. T. ncmlich wie er komen i.'tt in clor Juden Synagog, darin
sei ein boseßner mensch R[ewcscn, der nu mit Christo geredet
hat, rnd In kennet vnd sich ob Ime beclagt dz er in die Synagogen
gangen sei. Das iwt souil dz auch im N. T. dergleichen Syn-
agogen die hohen Sobulon Synoden concilia geheissen worden, dx
in donnelhen auch bcueiuione Icutseind die Cbristam nit gedulden
mügen, dramb treibt er den büscn Goixt aus von besessenen
menschen, mit gewalt. Also auch in HohvuschuIeD dergleichen
geschehen wird, welche durch Chrititum von d«r Eudwhristisch
weise erlediget werden, Vocab. S^nagoga ist «in schull in der
man lernet die menscMicha Theologej d. i. da man gotliche
wort mit meuschliclien Worten außleget .... wie der otfentlich
bweaion g«wc«cn ist mit dem ToulTel, die andern alle mitTeulToln
audt als iu der »Lille .... Also vorstehet, dz de ist ein figur
nio nArpBTSilorf«r RaiidBcbrlft.
501
ins N. T. da» «olclior Syn&gogoa Rabbi auch soEti werdon bmctwiiu
mit hciralisohen Tctirolo, wie dincr mensch olfcndlich bcwicsoa
hau.
(Inclet sich nicht boi den „SormoDlbus sujicr Ob«ee«80it'' (No. 89
m. 2£i4(r.).
1)1. Ita—'lb. Sermo in VI. H&roi . 8 HGrBCiü. [Am Kjuide: „Miüsio
Discipulorura".]
Ir glaubigen in ('tiriüto Ir habt gehört in den vorgemolton Sormo-
nibus wie dz Chri>itmii die Ap[ofiteI] orweblet hat vnd dpowelbon
gowalt gegeben ausziitroibon die ToulTel vnd vnrdn<!u Guist» .
or hat dio vnrcinen goisto iibüi'Wiindoii vnd dio
all« in denen i<io wind, aUo dst .»io crafTl vnd macht holten miU-
Butreiben mit gowalt, den ohne den gcwalt gote» gehe» nie
nicht nuß.
Es ist der 6. Sormn .inpor oK'teflüOA (No. 89 Bl. 306b), die Abwei-
chungen vom heidenei' Texte sind gering.
BI. 4b— 6a. In TU Cap. Haroi . SyrophMnitsa.
Fürhiu in dioscr 8ermon sollel Ihr giossu Iwr vnd weißhoit
lernen auü dorn Text dot Ej^liittcu tlo er sugt von dor Syro-
phonisoischon frawon, der dio Tochter boscMon war mit dem
vnreini-u gotüto nil alleiu von kiritchon feigen lebon
wir, aonderii von der nachfolgenden speise d. i. von clor Hpeise
dio am letzten dio letxto ist, wie der wein in coonam (|ualit4t.
Scrmo 7 ebendn, No. 89 Bl. 310«.
Rl. 6«— 7b. In Cap. IX Mard : Uagiiter attaleru&t Sermo L
Ir gleubigen, die weil der Kglint Marcus auch die andern
Eglisiten vnH fiirhalten von den be.-ieüäi'non leuten, »ollen wir
wissen, ds darnmb ^a ^ar leer nit ist, es müssen i^romte mvitteria
vnd magnnlia im selben Heia was ist vnbarffl*
hertzi^'or armen loulen ali die geislligkctt? . . . Aber die Hand
Cbristj erheltä alles, dorhat vns Itob als vntter nogHter.
Sermo H olouda, No. 89 Bl. 313b.
Bl. Tb — 9a. In IZ. Cap. Haroi : Attulerunt ic. Sermo. 8.
Darch dieties Miracui Ir glouhigon sollet Ir die ingefastc Pro-
ph«c«i tarn griindlich.'iten verstehen, den wie est do mit dem
bewsflcnon Men^heo ergangen ist, also ist os auch auf diese
zeit ergangen, vnd legüch vnd zukhünfftig
AUo werden sie laj»on den men.«cbcn liegen al.-> todt gestorben,
■ber in der aulferetehung wird er wieder aulforveckt ins owigo
tobenn.
Eboud« S«rmo 9, No. 89 DI. 316b.
502
rV. ThoolefltcbM.
Bl. 9a— 9b. In IX . Cap.Harci Sermo 3. HagiiUr viiUmoi qnendam.
?)cr EvoDKeÜHt hat an nmlciii emJeii tiienivllt wie die 12. Junger
riirii^ti gcwaldt haben eiujirangen von Christo auszutrcibuD den
ToiifTol wider demsolbeo seit auch d. i. sabüttoU die
^
staub voD cwron fuitsoii. V potl .2. Tolio sub sjgno J^der
Schluß steht auf Blatt IIb und lau] dkbei auch, dt
ein Jeder woll mag abfallvii wieder vou ^olt, vnd di wir nlleiD
deaon vor j^ott daci alr
gebe
»lle
Imosen
Im Leidener Codex (No. 89} int ein anderer der sermo tortius tu
Marcus 9 (vgl. unten ßi. 67bir.); wa« hier «ieli findet, ist In Loidco 25
BK 395air. der sertiio 1 su[i«r obit(is«os; diu Toxiabweicbuiifon sind gering.
Bl. 10a— IIb. Ex Sermone : Date Caetim qoae tunt Caeiam dato
Deo quae innt Dej . Uarci 12 („Matth. 'l'i' in anderer Tinte).
Niemand gehurt kein '/Aühs allein dem Kaiser, dem wird er
hoinigesprochen, vnod die arbeit denn mensthen. damit sie aicli
nohreo, Wiui ist der ziull den bürgor geben als ein tibermut
vnd IiofTart wieder Oottcs gebot so wird der KeiMtr
haben v&» Im zugehört, er vnd ^ein hertx wird stehen in
Gottes band, Gott wirdt haben was Imo tugehoret, d. i. der
betrug widor den gewalt gotfls wird itnmer seiDi als den no
wird vDHcr Heiuh so Imdil vnd itu«se wie im llimmell.
18. Sept. Ao 8M . Harpowd.
Dieser .Sermo ist uns schon in LeidoD und Heidelberg tkegegnet (So. 88
und OU); wie (ichon die UcborschrJft bt^wagt, iiieU-t iiUHure lland.schrill den
AuMsug wie in Leiden, doch ist der Text zu .Anfang ebenso nm 2'/, Folio<
selten gek''ir/t nie im Coden I'alntiDUi^ zu Heidelberg. Soweit vor*
handeii stimmt unser Test übrigens mit dorn dciNo.88zieniliobgut überein.
Bl. 12a — ISb. Haroi XUL An dem Feigenbaum, ic.
Hio sdiruibl vns der Evangelist Marcus aber ein gloichauit, eambt
den Egiialen botrelfonde dx umle der weit, vnd vnaer allen Jfiiigstoa
Tagk die auch weder golt noch Iren negsten lieb
haben, allein sich aclbs vud Ire laster weh Inen Sotlom vad
Gcmorrba worden besser aulTcrstehco an das gerichte.
Es ist dies der IG. Sermo in Similitudiues, No. 89 Bl. 284IT.; die
TextabweiebuiigiMi vom Leidener Codex üjnd niebt bedeutend.
Bl. rib— 13a. Vigilate et orate Harci 13.
Christus legt vns do allen für diu betrachtung doa letzton Ende»
dz wil er tns cinb'blen so ist vns zuvoratohen
alle augonbligk wachen, damit wir im woge de« Herrn gefunden
wcrdi-n vnd nit in der f^aUchen] Christen vnd f. Propheten,
I
I
I
I
i
DI« Barpersdorfer BanJicIirlfl.
503
»da Gloichniß 17, No. 89 H!. 2Sf)bir.
ITierauf sirui 7 leiten vijllig loer gelassoii. Bl. 18b— 16b.
ßl. 17a. Fraefatio Theoph. In Eplit. tres JohsniuB.
Johnniiv.s ^nut liii; 3 Epi<^ii.^lii, <Vi<: I. mit Ircr außloilung vod
Capiteln, tlio andftrn 3. miiuI allein Cupilolgroß, ilor Titel »tohot
dreifach, daraus /ii scliließoii dt 3. JobanoM gowcsl wiiicn,
(di'tu woll mitt viinutzeii ge.ichwetz vmre) Nue die 3. Epistel
ist gleich woll Johaonia Aposlolj alti die erste, beweiset die
kuiut der Epistel md Inhall, so woll als der ersten
IsUi aber doQ Jetzigen nit ^'nug bügrifloo, ho ist» aber
gmag gewctioQ doocn er geschrieben bati, die habua deß nicht
dortTt. dr, diese murinlcr tu wenig duncltt.
Stimmt tnit No. 9() Bl. 19 ziumlich genau übercin, du'^li ünJcu sit:b
hivr im llarper^dorrcr M^cr. einige kleine Kürzungen: mancht- U-saxt
"unaerei- IlaiKLicIniri xcheinl besxcr zu sein al;* die des Codex l'alatinus,
meist dürfte aber datt Umgekehrte der hall sein.
ßl. 17a — 17ti Fraefotio mper Jacohi et Jadae Bpistolani.
Also isl auch Jacotii ivnd Judne Rpistola, dieweiU nit ciuom
jeden Kopf nach seinen spreuern in stehet, verwoiffeu vnd ver-
achtet worden. E« ist ein harter stand den Apostoliücheo
stand fueren viel gebricht dem wiederlheil Jacobj,
dz in der Epistel einander nach gefunden nird, ob der geiüt
Jacobi zu »cbarf sei diesen sprouerspaltigen oder nicht?
Vgl. No. 88 Bl. 2ti3b, No. HO 131. 2U und No. lUä; gedruckt 1610
kTliei) I No. 31 i). TnacrText weicht von der sonstigen Uoberlicferung
f wenig ab.
131. 17b — 19b, Aui der Epütell Jndae Apoitolj AnUleguDgk.
Judas Jesu Chriati. Ea ist de« Apo.slolat« anibbt meioo vnd
eine« Joden Apostel« ainbt, iloneu dio vndor Inii und, oder
Inea wmcnd . lr«o (rsat suunddcckcn , nachdem vnd sie ono
entcheinen mit Iren Irrungen, ds hat auch Judnin bewegt 211
schreiben, den ein Apostel .'«ol gevlie^->en sein alle Irrung vnd
vppigheit, wie sie In olTeubar werden lu stralTen nit zu feiern,
den er bat dst ambt des h. (■. vnd welchem er die warheit nit
verbaltco soll. Also bat sich Judas nit Pfarrisch, praesuliscb
münchisch Romanisch gehalten, die alle Inen selb« warten . . .
als Potrwi Paulus lendct auf die Klleni, vnd nents [?]
Apootcl, nicht an sidi selbs allcino, das i»t In Im ein lob, ein
grosser glaube vnd liebe, da« vrteilct man Im zum argen, drumb
üt sie sdn vod keinen Andern nicht, Sonder dieses Judae
Mi
IV. Th«ol0{UchM.
Ttiaililei ()«r em bruder Jscobj .
Harpcrsdorff 31. Augusti Ao 68.
Unser Taxi »t im Vercloicb su Li>i<l«n U (Nu. 88) BL IM— 204
Hlark gekfirat; vgl. auch Xo. 100 S. 338 und No. 108 a 848.
Bl. lOb — 21a. Ex fragmento iuptr Epittolam Petri.
Cap. I. PutruH liul (lic^oii imliiiicii au.« .-•einer eigensdudlt vitd
art von ('hriato oinpfuDgon, dtMi ma glaube vnbeweglich war
gleich dem feU, also inüg^n wir aucii andere nahmen empfangeo
von denen so die nahmol nach der warheil wituen xu geben
Clectis adreniH . I'etru.-« Iiciat .'^ie rrcmbdlingo, den «io
eeind von ir«m stände ina elend vertrieben, vnd tröatot sie in
Irem elenden, vnd schreibt den außorwelten frombdliugcan, Den
schroiboriscbs vnd scbobichä war vnder Inen vormiscbet, l«itht-
fm'tigo vnd vniiulg«ume Chriaton vorführor des volcka If.
mit dcu fliegenden geiatoro utid Gottes sdiaickcu .... l«cr vnd
wergk ist ein Ding, . . . .Armut haben ist dz ApoHtolombt . . .
..■ (deu wer hat mir den gewalt dos »uhrcibourt gegeben*) nit
der RabAt nicht bi-scIiolTo, nit die gemeine, nit kirche , Sondern
Gott der Vater )iat mich gesetzt vber üeinoH .Sohnes wort, euch
dx zu schreiben, also wie iclis von keinem Menschen habe, also
gibt en ouL-b auch der dn weiß dz keiischeit nutzer
ist SU seinem goist des Apostolatambt» vud thudä nit, .londor
wölbet, der hat sein wissen aus Gott uit es int ein Gott
im IIerU«n nicht außerhalb Das erste Reich vnd gebiirt
ist Irdisch, darinooD wir leben vnd lugcbiültou haben vber die
gHutz« ('reatur, vnd doch worden wir wieder von Ir gefrcaaen,
vnd vorr-ehret, drumb ints nur ein Reiuh, ist os Jamer, not
vud elend, aber zum andern Keiuh (U wiedei'Hpiul ist, vnd viis
durch die barmhertzigkeit Gotes geben ist, vnd gcwalt haben
Rinder (iotes zu werden, da vormahnet vns l'etruü zu gar cinbsig^
vnd ist süitt oiugaog in <lio busprcngung zu gehn, damit wir
diu lebendige holTnung Iriigiin in dz ewige leben in dieser anderD
goburt * Deficit Scnptura Th. IlarpenMlorr. 14. Sept. Ao. 88.
Ein Auszug dcs-tou, wa-t wir in ('odex Palatinus 476 (No. 90)
Bl. 22 — 31 kennen gelernt haben; vgl. auch diu* Osäctgcr Vurzeichail),
Einleitung S. 3« No. (25).
Bl. 21 a— 21b. Vorrede vber die 4 Evangelistenn.
Wiewoll in den 1532. Jahren von L'hii'itj goburt horo gar
manchor der hoch geleiten ä«* glaubcns sich vnderataudeu, vad
vollendet habcu grosse wergk vnd gc«cliriirti;n
den »ie liaben uidit aus eigenem sie geschriubcu, Sonder alJo
■■M
DIo nntfiersilnrfur DandiiclirifL
505
KUH ('hmtj muiid, ko ilto fncullot an einem ort mit guriiigHtcin
gefandeu, ho winlti am andern orto erstadl. Datum in
'^^>-^^^^^
I
l'ir haben diese Vorrodo sa Beginn der No. i)0 schon kennen ga-
lernt; nnser Tett weiolit vieirach im Kleinen etwas ab, int aber vor
allem dadurch iiitereaitant, Aa»* er eine fMk^imilirlQ NBclibilduDf; otnor
von ihm nicht entjüthttcitoii Ui-t-ibescichniiug überliercrt. wolchu da«
Original alu Ort der NiedeiHchrift geboten hat. Im Jahre 1Ö32 wtir
Huhenhcim in Appcnitelier Lamlcn oder dort in der Nähe. Soll mau
etwa auf „Wi[U in Graubunden" ratheu? leb liubo bitt heule keine
Schweiner Orttchuft linden können, die diesen Sdiririxiigcn entttpräcbe. —
Vgl. auch No. 12U Bl. 232ff.
ßl. :21b — 24a Ex libro aen interpretatioDe natnnUium et remm
similium tuper Evangoüum Matthaei.
Das ist Oeneiatio, dz mis einem »ondern sahmen kombl.
■Is seuerntio Julij, da werden die keiner verstanden, generatto
Melchiaodcch da werden die l'rie^ter vor-tlandeti d. i. nonil nicht
allomall nach dem blute, sondern auch nach dem weaen üott
hat eine Jegliche ('reatur zweimal gemacht d. i. xelbander, vnd
«ber denselben die cratn geben sich zu mehren, di&selbige
mehmng heixt gehören nicht als vom menschen also euuorsteheO)
sondern anch von allen (Veaturon empllndlich vnd vDomplindlich,
So der Mensch scblalTt so bat er ein geist des Lebens in Im,
derselbige GchlelTt nicht sonder wachet alle stunde, vnd ist der
«wiije mensch, wus nuo dem mensdicn koII fiirkomen, dz olTnot
Gott demselben owigea monsuhen, der im lödtüchon leibe i«I,
«a eci durch Engel od«r aotoA immodiali, vnd dx darumb, dou
«0 der mensch wa«het, so handelt der leib
. . . Den Diabolus kan wol seineit fug» halben ein zimtich
Iiadel [?] machen im schlafT vnd spielen mit dem vihisohon
geist, weil aber der vihische geist nicht veretcndig ist, als der
lebendig geist, drumb wird nichts rechts im selben geist vor-
standen, den dreierlei wege sein so im Ncblaff fürkomen, im
goist doa leibes da menschen, im rihischen geist. vnd darnach
von Im selb«. Wuo Gott öffnet Ai geschieht im lebenden geist,
dz der toufTel ofTnot im vihüchoa, d/. vus sclbü urücbeinot auch
im vihiiicheD.
Ein wärtlichor Auszug ana dem 1. MalthÜuskommentar des Leidener
[Codex 2r) (No. H'.)} Bl. 1 — 117. Es sind PanUcolüach« Aeußeraiigoo,
BOB
IT. T&neloghehw-
welche »alnrwiiwriiTchaftlictic« oder mnltciiiiMhos Inl«rM)o lp«tt«D, io
der R«ih«Drolge dua KcinmiMiUr» an eioftniler gereiht; eine iipätcro Haod
hat rothe Trennungszeichen [//] z«i.-<choii die einielaeii Slelleii eingeseUt
und die Capitel des MattfaÜii» an diMi Kaiid goHchrieboo. BoaehteDswerth
int dio reborsdirift, welche der Leidener Text nicht bietet, obgleich nie
Kich im Original ho vorfand, wie die Neuburgor l^ibverietchnisso be-
worsoQ (vgl. Einleitung S. 11), und auch andere Handifcliriftou sie gifiich-
lautend bieten, vgl. Nr. 90 Bl. 53 und No. 120 Bl. IM.
Bl. 34a — 2&a. £x principio inper EvaDgelian Uattbaei
Von der gcburt ChrntJ vnd den teile» Joh. Kab. hat d«r
Evang«lMt aiigcfangeo, v. in den Text eingeschlosi^en. also u-io
dx dio Prophotou von Got gelort v. angefangen haben, diowdl
der mensch »oi im llnsternus vnd verdamnuH habe got der Vater
uch vber In erbaimet, v. iieinen Sohn xu senden versprochen,
der den weg lum Reich Gote.i wieder zu komon leer v. durch
acini'H Tod vns erlost. Auf Dolchc« habon die Propheten mit
vndLTachcid geredt von der zukunlTt Jilij Uci v. von iteinoo aclca
Argumentum in 1. Cap. Das d«r Ueaach sei ein
bcMondorlicher limbu», beKchroibot hi« Matth. aus dem gweblecht
Luvi ein bußfertiger in row v. leid seiner «finde, dosu At
Marin ae'i auü einem andern limbo, nit von der Erden (oltn ein
mittel) Da» Ambt vnd leben MattliaeJ DicMr
ApoKtel hat ein kurUten sinn gehabt zu schreiben ohne lulcgung,
nllci&e dx wort ('hriütj, vnd deren so mit Christo gebändelt, be-
schrieben, was er lunzugclegl, ist allein dto zusamenfägang
de« Monea vnd venitaiides ohno allen vborflusa dem kurtsesten
begrilTen. dar viid lauter nach Inhalt dea Apo^toUitchcn geistes,
den er am pUugittugo ompfangen mit den andern Jungen.
Weicht von dem Texte des Codex l*alatiniLi 47G Bl. 5—9 (No. 90)
recht vielfjioh ab, int iiami.'ntlich häufig etwas gokünt; wir werden den-
selben Anfang eines fVagmcntamcben MatthilUHkommeutam (der mit
keinem der 3 I.oidner in No. )J9 übereinstimmt) in einem Kopenbagener
Codex (No. 120 Bl. 233) im Zusammenhang wieder niitrcITen. Ander«
StEioke dcs.solben Kommontarcs worden uns im Folgenden begt^nea (z. B.
Bl. 30b— .^3a); der Harpcrsdorfer .Scltreiber hat vieles aus einanderge«
rinen und bruL-listückweiüe überlieferl, was sonst im ursprünglichen
Zusammenhang gegeben wird.
Bl. 25»— 26a. AaWegung «uper Matthaeum nach der Zworoh
geiehrieben des Originale!.
In «Bon Vaß mag gutes vnd büses soin. Jedoch aber nicht
eioos Wesens natur matcria wie den in bäumen ut wie Icn ob»t
Dia Tlarpersdorhr Handschrift.
507
ies 1'aruilii.iß gut« viid hoaes war, wlowol ein leib nbcr 2. iiatiir,
druffib a\c\\t iiuch [lein loibosonclor nach der Natur so im lcil>c
ist.iu vrtoilen ist. Mag! . Dicie «iml i5ic*gi>lertten der weit gewesen
dieselbe 'AeH, vbc^r alle Juden Heiden Kontor vnd Acgyptier . .
. . Arbor . . . nie) . . . Tentaretur ä Diabolo . . . tnorbt
. . . Qui audit ex me sormones hon .... Daemouiaci
No angeli quidem . Im lUmel
sind Böge) die den liimd bauea wie die bauom auf onloD.
Drumb Ka^t die suhnlTt, vnd sio nnsen dz Engclbrot d. i. dz brot
tVi die Kugel im liimol buuou, dicüolbigen Engel d. i. die Im
llimel sind aller kunrit reich wiMon von dorn Ingo Aiiventat do-
mini iiichw, wie woltj« der tüdlicho mcnwch wiwieu au« dem zer-
KÜn|i;licben ge.stirn was da goschebeu Holt.
Am Rande linden sich die Kapitelnablen 3. 4. 7. VIII. X. XII. X.
XIII. XV. XX. XXII. 24, im Text liiuft alles ohne Trenfiun« weiter.
Es sind Auszüge, Rieiat naturwiAseii^chaltlicho Notizen aus Matlhäus-
Vemmentareii, welche in No. ^9 übeiÜerert sind, und zwar ist bier, was
aus Cap. I~V ausgezogen ist. aus dem 3. Leidener Maltbauskommonlar
(No. S9 BI. 176 (TO onlnomraen: was aus Cap. 7—24 gegeben wird,
I stammt «us dem '2. Leidener Kommentar (No. 89 BI. 126 fr.); ganz
pbenso werden wir dies in einem Kopi-nhaKcnei Mser. anlrcITen (Nu. 120
Itl. 9Sb— lOOb). Die Abweichungen im Einzelnen sind Leiden gegenüber
[flicht bedeutend, wenn auch nicht gerade selteo.
ni. 2tin— 27ii. Ex atio fragmonto snper Uatthaeum.
MugUB. Ein Jeder golürtor orlnrnar bcwLTtC'r man seiner
geterli vnd kumtt bnlben vnd wciUheil Keinen nahmen hat mehr
als diT vngelerto vnd vuwoise, daher die nahmen endsprungen
sein bei den Hebroi.7ichon Rabbi, bei den lateinischen DootoroK
magiätri, bei den hetdeo magi . vbi est iialuH rox . Osrauß
ist 2U nehmen dz sie der seliriffi der Propheten orrabren «ind
goweaen vnii aus Ihr weißhett kunst vnd crfahrenhcit die ge-
burt Christi gesacht .Siellam ejus In
monlcni celsum da nun Diab . In verlies, da tratten
die Engel zu Im d. i. worden siebtbar, die vurhin verborgen
waren . K.
'Aa Anfang am Rande „Cap. 3." »pätor „Cap. 3," und ,Ca|>. 4.*
Es ist dassclhi^ I'ragmcnt, welche« wir in No. 8.^ S. 2&2— 257 Mhon
angetroffen haben; die Abweichungen sind gering.
i]|. 27a — 3Üb. Ex enarrationibns »per Hatthacum qnamm prino:
est 3. Cap.
Locuetae. Sind die margkzweige, ^o deMclbun Jahres an
IV. TlieologUcheii.
iJoD bcumon hcrltiea-icn, sind noch liixlo weich üallUfc vnd noch
nicht holtz iiucb volkomeo reber Iierausfir . diM«Ib«Q bst Job.
Dah. abbrochüD viid gtuwen, wiewoll dt verteatocbt wii-d für
heuHclirockeD aber vnweitilicli Csf». 36.
Alabantrum <lie s^elbea [unlbiMi!] ist viu alter brauch gowown
bei den Juden Arabern Aec^ptiern das si« die todtCD Corp«r
baboo von stund an mit gutem \Va»ser oder halben bMpnDgel
Gallus . die nntur hat ein wechter iu Ir, der aJle
menschen aiifTvocket, v-nd alte vieh dem menschen tu seiner
Zeit, giebt auch «ioem Jeglichen Thier sein besundern »chlaff)
Heinon hoHODdorn wochter, oinom mehr den dorn andern, AUo
ist dem hauen ein aiigcbonio natur zu mittornacht kreheu, vod
sich Iros Wachens hdren liuwcn. Üefectiis Textu».
Am Kaode die nei:eichnung:en: Cap. 5.; Cap. 6.; Malth. 7.; Csp. 8
' Cap. 17.; Cap. 18.; Cap. 22.; rap.2*.: ■i.'xf'ap.; Cap.3&
Es ii»t ein Auszug im wesentlichen naturwis-ienüchaftlichcr und medizi-
niacher Stellen aus Matihiiuskonimcntaren, die No. 89 vollständig über-
liefert hat, und zwar Cup. b und 6 aus der zweiten, Cap. 7 — 36 auc
der dritten LcHart: Tcxtabwcichuugen meist ohne viel Bedeutung. Vgl.
No. 120 Bl. 113-98.
Bh 30b— 33.1. Älin» Tract: in oap. m Matthaei.
In (liebuN uutoni istit vuuit Johunncä. Joh. Bab. ixt ein
einiger man der glaubet au de» willen gotes, nit worten werokon
oder gehorsamkeit halben, sondern im gesdiopf Qa«h golcoi
willen gebohren, erzogen vnd gelebt
Cap. IIL Tunc Jesus subductus . Das vorstehe also: die dri-
faltigkeit faatt ein vorstand der ist beschlossen in ein willen
d. i. in ein Expreß, dies Expreß ist der geint der dreiraltigkoit
vnd alles <\z, dz die droifaltigkoit hundoll, dm handelt sie durch
den goist den <\m ist Im das höchste zoiohen
gewesen, dz durch den mund gote.-* d. i. durch Cbristuni in
loiblichor ge.<«talt die menschen sollen gespeist worden, dz ohu
ein leiblich mund nit ({eschohon mag, dabei hat der Satban er-
kent Christum ein söhn gotes zu sein . K.
Eat ist dies die Forlsetzuni; des oben ßl. 24 T. begonnenen fragmon*
tarischen Matthäuskommcntanw.
Dl. 3Sb— 34a. De miracDÜs Christi super iiiflrmoi Th. sermo in
4. C. HaUbel
Et «ircumibat Jesus totam (ialihionm. Die grossen
wunderwerg so vn« der Evangelist bcsehreibi; die Cbristu.-« auf
erden gethan hat .sollen von vn« Christon hochermci^-teti worden
Die Tlftrpondarfer namUclirifL
509
der da bottnctien i»t vnd nirgend
hin mag, den Hclbigcn vergleiche icii dem verfübrer [corrigirt
„verführten'] oder nirgend hin weiter mag. deo was Im PfalTen
r. P. [falsche l'ropheten] Kagen dz mußer also gedulden, doa
wil ich gettund machen.
Es 18t der erste der Sermonea super infirmos, Leiden 3f> (Nr. 89}
)1. 327 f.; der Text iiui^orer llandHchrift stein aber dem Koponhagenor
{(Nr. 102), doD wir nouh kennen lernen worden, noch Daher a\s dem
LcidoDcr.
Bl. 34a~-l01). Cap. V Hatth^ei cum viditlüet autem turbas ic.
Beati pauperct .«ptrituni. Das sind die Armen im geiat, die
Iren geist nit zu gättcr machen, sonder bleiben in der nidcre,
ein Jeder in der beimliKkcif, lebt, vnd sein leben iu der heimlig-
kcit furl. der ist arm im geisl,
Cap. VI. Muttli. Atlondilo nu EleomoHyoam vostram prao^tetisK
Do red ('hri3tui< auf die mciuiiug wieder die, die da Almosen
einnehmen vnd lebten der Almotten Pater noster ic.
Da zeigt er an ein Vater, dertelbig iat im hirael, dz darumb,
dx sie nit sollen anbeten die Irrdiüchen goter von menschen
oder andern natureo
Summa Cap. VI. In diesem Capitel worden begriffen die Ily-
poerlten Kthnischen v. Tatrischen, vnd wird den zuuorstehn ge-
geben, wie almoaeu sollen geben worden, wie getiotton soll
worden
("ap. VII. Noiito judicaro et uon judicabimini. Ir sollet die
Hypourilischen, Ktlinisohcn vnd Tatrischcn nit ausrichten, wie
Kr aie vrtelt also werdet Ir auch geurtrlt. Iu diesem § sind
Ib Versal, dieser Text lautet allein auf die Hypocriten, Tatrltuhen
vnd Ethnischen dieselben haben die grossen Irrung auf der Weit
gemacht.
Ex ist dies abermals eine PortaetJtuog des oben Rl. 24af un<l
9Ubf begonnenen rrugmeDtarisvhcD Matthiiuskonimontars. vgl. Nr. I20l
Hl. 40 b- n i 1. Benno la vn. Hatthaef: Voane in nomine tno ic
I><-i Kviiiigolist MattliiiuN hdt hie für ein unzeiguug, darin eiu
anzeigung i-tt derer aller, die in golus stad sitzen, vnd uichen
gethao liaben in seinem uahmoD nit alle
in Ilimel kernen, die TeulTel aaslroibui oder die do Predigen
Sondern allein die, die do tliuu den willen v. himli&chen V&lors
der im himol iat.
Ea Ul der zweite .Sermo auper obaeaHOs, leiden 2& DI. 297b IT.
(N'o. 89).
510
IV. Theolagiscliw.
Bl. 41b— -läa. 2. Scnno in VIII- HAtthaei. Et «cee leproiu.
)d (liesAiu MirKi;ut iül iiu znuurntela'D wie dz tu ChriMto komcn
ist Clin ntilV«ti:igcr vikI bat Ctirisluin angcbiMen d. 1. AuMttt
ist «in KruiK-khitit iUt iiiomiiml linliroii knu nucli mag ti» alloJD
gott ias ist liQ gobcii wordon vnd
diirr.ngeliollTon duvcb Coiütlantinum der iinfaiig d«r Riid«cliriateii.
Es ht der '2. Sermo saper infirmo-'«.
Bl. 43a— 44a. 3. In Cap. Vm. Hatthaet Sermo 1. Centnrio.
Dieser Ceoturiü hut für sl'iii SuIiii bctoa, dz In Chmtui
gOHUiid inauhti;, nn der krancklicit dctt »dilogc«, die kclo rub
iD Ir hat, »ondcr Midi bowcgt Hir v. fiir
• voo dDin haulTiin dor t><>i:<tliclikoil wird Hie nicbb
vontandiM), ds »ic m dio znll ilor (.'liriift<;u ^ohorc», w«)l aber
der fuUchon Cliri»teu.
Der ii. Sprmo .suptir innrinoM.
Bl. 44a— 44b. Sermo in Vm. HatÜia«i: Vespere auteiu facto.
Der 3. Serrao super ob-iossos I,L-idon 25 (No. S'J) Rl. 29Ub ff.
"R]. 44b — 49b. 4. In Cap. IX, Hatth. Et ccco offorobant ei parn'
litiouiii.
5. InIZ. Matthaai: IJomiDCliliainoa tnododoruiicta.
6. In Untlh. IX. Cap. Muiicr «[uac sanguinis lluxtiin.
7. In IX. Hatthaei: Sucuti sunt ouiii duo cocci.
8. In IX. Cftp. Hatthaei: Et drcumibut.
9. In Cap. X. Hatthaei inÜrinoA ciiratc.
Es ist dor Surmo 4—9 super inlinnu»; die Ti;xtabweichunf{cii von
Nr. 98 sind gorini;.
Bl. 49b~&0u. Senn» in X. Caput Hatthaei: Nolite in
Der ö. Sermo Nuper obsBs«y^ Nr. S9 Hl. ;jljf>a.
III. 50a — 53a. Cap. X. Hatthaei: Kt convocatiH duodocim.
Do merke wiwol dz i.iC, lix der mensch durch doa g;lauben
alles ^ewind, vnd allen Gewalt Cliristj hat, so ist doch das
arifumeiit forlich, den vraauh, dor glaub sei wi« slurk er wolle,
wie gut er wolle, wie crefftig or wolle, so mag keiner durch
den glauben diu kranckon gesund muoheD. allein ChristUH gebe
den gcvruU daxu wie dieser Text auUwoisl Torgaw in
Sacliscn dio Kupertus bokort hat war Keiser Heinrich
nicht keiser gewesen, er wore r.n kdnein heiligen worden ....
aD Jenem von Viilaclj hat$ be.s.4er geüchafTen .... Itisehoff
zu llaniberg . . . Nuriiiberg . . . Apostel Christ] deren ich keinen
nie geaehen hab wiewol ich nun 30 Jnhr all bin, aber ich
vorstehe, dz die äOJerigeu gleich so wenig gesulion iiaboa aU
Di« Uarpersilor(et Uxudschrift.
511
ich, abifT dor Detivischen Christen seta allo winckol voll. Vs
nimht schir ond, ch ist dosu komun, dz vnsor frnw niua^ wirtin
»ein .... KU Einsi(?clcln, zu Oettmi^cn . . vq«! gellen ein t&Il
od«r gcw »ic nniLl tiu busondurn /ulaufl Uahvu .... Nun hui
810 !□ Irem IcbcL »o oiii reJuiM leben gofülirvt, dz ich endlich
achte, sie «ei »n den ortni nit VA quicunque potum.
Dieses beächleuMt dieHeri Hpruch, welcher der ii«t, der den
minsten diener tiote» dienet. derHelbige wird selig vnd ds
also . K.
Oieacr Kommentar zum 10. Kapitel des Mnttbötis, welcher s]lo
Vcrso umrastt, ist mir aoasl nicht begegnot; or findet j'ich in koinem
der 3 große» Loidcm^r MatlhüuNcommontaro (Nr. 89), Indem in Kopcn-
bagCD (Nr. 130) in Iciiliiuliom i^usamniunhang crhaltonoo MutUi.-Kümnicn-
tar, von welchem wir oben Itl. 2i&, 30b, 34a Stücke angetrolTeD baten,
fohlt dft!< ID. Kiipitel gütiidicb wie wir unten neben werden; unmöglich
war es ja nicht, das^ diL« icu demselben gehörige Kap. 10 in seiner
Erklürung hier erhallen würe. Auch das nun folgende gehört ja dazu.
»Bl. 63 a — .^Tb. Fragmeota theologloa . in Cap. XI. El factum est
eum . Demnach Chr. die 12 Apostel gesund bat vnd geboten
wie sie sich sollen haben, also ist er hemuch komon vnd da«-
»eibige erfüllet- [Am Rnndo steht: n^^pud Rosium nondum
emondata. Wa« »oll das hctßcti? Wer ist Resius?]
Cap. XII. In illo tempore ibut Jcau» per nata sahbatbo,
Sabbatli ist ein Keierteg nach dem A. T. der von niensdien or-
dacht i«t in vorkerung der y. gebot Auf di hat
er der mutier domit wollen »tad geben, wiewol sie »cm muter
gewesen iät, So hat er aber die leibliche muter niubt ersucht,
allein die vnleiblichen die Im nichts gewesen sind, damit die-
selben in sein glauben komon. ic.
Gehört in denselben Zusammenhang wie Bl. 24a, 30b, 3Cb und
«jDMeicbt auch ßl. f)Oa tf. Ebendahin gebort auch das oben aURgft-
lassoDC, hier also nachgetragene nun folgende Einscbicbse), welches den
ScbluBs der Seite JTa bildet:
In 2. Cap. ICatthaei. Cum natu« CMOt Jonia.
Nachdem wie dz vorder Evangelium angUfligt int ('briKtUM
von Maria geboren zu doo Zeilen Herodia sind
etliche von Inen kerne» gen Jorusalem volkoinen aUeiu dareh
den (ilauben also Im solbon zuuenttclien.
1)1. fi?a— 59a. 8ermo I. in XU Cap. Hatthaei. B«gina Autij.
Der 4. Sermo super obBOSHOs in No. 89 (goneralio mala
et ftdtiltera signum quaerit).
filS
IV.
Bl. &9a— 591. Hatthaei Cap. XU In illo tempore ibat Jesus Sab-
batis pc<r segel««. In ilieseiD Kvangelio wird der i^abatb erzelet
wa« «r m rnd dz 3. );ebot wird da auQgeleijt dieser
flrotc paras hat oJa Articu]
Aut nOD legidtis. Nan merckt die andre Antwort die auf
den Sabbat dienet, dz ist der audere Artickell, dun die Juden
wieder die Junger eiiik^gliMi, vad doDiwIbrn meinten tue auob
Irdisch. Aber Christus der Antwortet himlisch, Alm dz der
Sabbnth nit leiblicli wero Mondorn im gebt, vnd wieder in der
Antwort veriitanden, dz falHcli ist der fever des geMlses der
Juden, vnd das also: Quod Sabbatbts.
Damit echlio^st dieser Abadiiiitt der «itb auch in dem Kopenhagener
Mscr. (No. 120 Bl. 233 IT.) bei dem Matthäuskommontar -Es Principio"
findet alx „l-'ragnicntum in Cap. Xlt Matth.", obKleieh er wohl »iclit
in denHelbeii ZusainmenhaDg gehört. Der Anfang Ut nur ein ^Argu-
mentum", eine hihnlt'<{ibeniicht ilo» Kapiti.iU, wie »ie »ich atirh sonst in
diesem Matth. -Kommentar linden.
In unnerer Handschrift i^t da^t Ictxte Viertel der Seite 59b und
Bl. 60 — 62 vollkommen leer. Ks folgt ilnrniif eine neue Bliittodage von
10 Bogen, Bl. 63—82, weldie von anderer sloichzeiliger Hand genchnoben
itit. Der Text beginnt mitten im Zusammenhang auf Rl. ßüa;
Weltt im gebott gottes, in der Lebro gottes, vnd wandeln
nicht vom wege des Heren Sondern wir wandeln nach vnMrn
boKirlicbkcitten vnd wallust dermasson müssen wir
bandeln dz nichts weltliches bey vnß »oy Sondern allein dt, dx
wir von den t;cbotton gottcs habon, von wogen dos Nechsten
wie im utidern gleiohuußo »nfji'zeigult wirdt.
Ea ist dios der Scliluss de« 5. Scrmo in SimiItludiD<u Evangeliorum,
No. 8!) ßl. 262a; die Abweichungen unserer llandHuhrift vou der
Leidener sind unbedeutend.
Bl. G3a— 6&b. Hargarita Uatth. 13.
Noua et Vetera promittit ibidem 13. Math.
Deutte viu diese gieidmiste Hatth. Ifi. Disscre nobifl
Paiatt istam.
Sermo B, 8, 9 in Similittidincs Evangeliorum No. 89 Bl. S^^Sa IT.
Bl. 65b— fi7l. In dafi 11 12 13 In 14 vnd 15 Hatthel
0er 10. Sermo De miraeuli>i supur infirmoM, Text von
No. 80 wenig abweichend.
Bl. 67b— 60a. 10. Sermo Tertitu n 17. Hatthaei freberge-
»chriebeu „MuFci'J.
DI« ITarpersdorfitr ETanilBchrlfl.
513
¥a Ut der 10. Serm» super obscsüDS, der in No. ÜO 111. 3S0a
,Senno III. in IX. Tap. Mnrci" Iieißt:
Bl. 6Ua — 76 a. Septnagesie« Septies . Hatth, IS.
In Principio Exiit De Haue . Hattb. 30.
Eb hatt einer zweene Sttn Matth, 21
Mütth. 3L Ibidem Veoit« Occidamtis Eum.
Matth. 22. Ein Hochtzoitt
De Decem Tir^inibu« Hatth. 25.
GleichniQ 10 — 15 aii^ den Scnnoim» in Similitiidinoit l^vaiigMlorum,
T ex tab weicht] Dgßn von No. 89 oline Hcdvutun^.
ßl. 76a — 7d&. Hatth: 22. Lno. 10. Ex Sermone DiUge Domiaum
Denm Tanm Et proximum tanm üoat te ipsum.
Wir haben ein gemein gebott von Christo, welches üO wir»
halten, So wt^rden alle gebott gbalten daß ist Diligo dominum
neuni tuuin tx toto cordc tuo, et proxlinuni tuuin »icut to ipüum,
dor ){iktt liebctt iteigel. an dz er kein Abgütlercy liebelt vnd
keinen fciniU fiottei*, liebestu Deinen Nechsten Alß dkh Reibest,
«0 ba-itn Wucher, geit«, hotTart vbertnul Neidt /anck Krieg hader
vborwandcn . der liebe fiottoi^ vr^prung vnd erkendtniO ii<t hoch
zu betrachten Luc 10. Expositio tlomo quidam
deticondit den der Leib Cbrisli ist vnser Nochator
der vnn ans Deiner gottlichen KralTl erlöset batt, der den batt,
der hat den Vater vnd den b. («eist der orstehett am Jungten
tago Bur gerechten vnäorx himliüchon Vaters . Aber »olleu vns
aueh an einander lieben viid vu» zum NcchMtfU machen uuß
BurmhorUiijkeitt wie Christus gothan halt vud für hellt der Sa-
maritter in denen fuLlstapITen wir miissoii tretten vnd drinnen
erfunden werden an vnserni Bnde, so wir absohaidon auü diesem
Jhamroerlhal).
Ein wenig gekürzt gegen den Cod. Palat. S6 (No. 91) Bl. 30; vgl.
■neh Einleitung S. 39 No. (37).
Bl. 7da — 82b. Argumentiun In Hattheum Cap. ZXIU The: Antore.
Wiewol diß Euangelium Ireffendtliob bwchriebon der Alten vnd
Newen Sprachen, wiel doch dz aelbtgo vnß kloinon Ansehens «üa,
wan OS will ihr auÜlcgung im Text nicht bliübon, Bondem diu
AuBlegung iot abgobroclien nacJi der Sinnligkeitt wi« ein Jwlon
dl objcct bowogeti halt vnd nil sich Mcllmt nach dem Euangello
kehrett Aber diu nieinung Chrirti die ist verloschen
boj ihnen
fiequitur vocabulorom declaratio . Ui cathedra Moini .... Vae
<jui Circumiliü .Mared: Aridam Vt Inveniatis ic. GlosaaTli;
KflUk d. IkkitiMI i. rtmiUltUtu sctitD«. IL 3S
514
IT. T1i«oIog{iA««>
Matth. 23 Ta« Tcbii Dnc«a ooecl . QIoma Th: Das also vcr-
elnodcu wird . Am orslvn ist <Ia tuverstelieu loit wem Christot
gendt liatt So (iDdt Mcli in seiner Reden dx er mit den dreien
geaeblechton gorcdel liatt . Sohrift Pbari vnd llippocri:
^ . . Opera eoram »unt Hypocrifa. Niemandts
soll ntchbt Uiun, dt die Ilypocriler tbao dan alle ihre werck
siiidl ralscli vnd ibrc glcißat-rey rhilaUria t. orDaineota
• raonacbomm amantijuü . Finis . 9. Novviob: Anno 88.
Diosi^r zum Tlicit rngmc»tari»«hc Kommentar xum Kap. XXII nnd
XXIII Matthäi gehurt noch xu dem „Kx IVincipio" der Ko|>cnhiigcuor
Hnodflchrift (No. läO), deswn Stücke wir. bi«r Dl. 34, 30, 34, &Ü, 53
und 59 angotfollen haben.
Wenn Blatt i'ä — bi auch von anderer Haud geschrieben ixt, so
gobürt ea do«li xu dem Vorbeigehenden und ist wahrscheinlich auf
VaraDlasHong des ersten Schreibers gescliriebon, der nun wieder tu
schreiben beccinut auf III. 83a. Auf BUlt 8äa bat der xveilc Sdtrvibor
mitten in di>r Schrift do« unlea ein Stück gMohriobcn. — Zwei Ünttol
der S. H2b siud UDbo«cfaricbeD.
Nachdom unser Mscr. Dl. 2b — 13a allerlei Stfillen zuKammaD*
ge»tollt hatto, welche xur Erklärung des Evauguliftc-n Marcus dienen,
babou wir also nun Bl. 2lb — ß2b eine nach dun Kapiteln leidlich
geordooto Sammlung vou ErklÜrungsschrifteu zoin Matthäus ait-
gotrolTini. die au4 veracliiedcucm Zusammenhang herauRgenommc» waren.
Die Handeohrifl gebt nun de» Weiteren tum Lucas über, der bis
Bl. 9»b reicht.
Bl. S3a — 83b PUcIum multltudo capta Inc. 6. Matth. -I.
Wi« Ir ip den vorboinelten gleichnussen vorstanden habt,
wem dz r«icb der bimeln gleich sei, so wisset, dt liie auf dies
gleichnus ChriMtuw »in bcHchluß giebt durch die vorigen gleich-
nuB, ein abrede dadurch wir im N. T. orkcnnen mögen, wie
wir in den>oll)en gleichnuß vos voderrichtcn »ollen, nemlicli so
setxt er hie die Sum p] dahin, dz ein netz oder ßüchgani al
auageworffeD worden iu» Wanser vnd hat ein wenig fisch
gtüaDgen, das üt souil, dz wir alle auff erden gefangene loulo
sind, vnd sind in dioscm netze gut vnd büt«e
Also bleibt der gowalt gotcs in der band gotea nit in men.<)oheD
vnd bleibt in petro zu der seit des cndes der weit xu ß.tcheD
die mcnKchon, vnd drumb ist er Tischmeister auß' den Tagk,
dz er die bubcn vnd lecker so in »einem schein die weit, ver-
führet hüben dieMolben, diese xu binden in abgrund der hellen
Die narpersdorfcr nantUchrilt.
515
vnd ^iejoiiiKOD. mo aU die vii«cbuli]igi'n von Inon veiTiirt,
klauben xussincu in ilcn bcliiilter d. i. ins cwtgo 1elii.>i).
Die»! Ut, .-'uvicl icli soUo, niclit identisch mit dem 1. Sormo iii
«militudine» der No. 89.
Bl. 84a — 84b Airida Lnoae 6. Der Eunogelist Lucaü SoUt da
ein miracul von einem Krnnclt^n nehmlich dz seine Rechte liandt
venionet war die dan die Altenn Prnelignrirolt
worden Mindl, vnd durch ("hrintum dergleichenn.
Der 11. Sermo super inltrmds von N'o. 89 wenig abweichend.
Bl. Säa — S.'jb 8«nno L in 6. Lncae . El quoque Vcxabanlur. Wie Ich
bißlior die Scrmoiios von den beset»en6D louten gpfurt ii«be vnd
rtirgehalten nach ilom ^rundt ihrer AuHle^jnng von
ihm nicht fallen noch wciubeti, Soudorn d» hertse la Chrinto
vnbefleckt «rbtütOD.
Der II. (lelKlo) Sermo super obsecsoa, von No. 89 DI. 323 äff.
tcxllich ra.tt gar nicht iibwoichend.
Bl. R5b— 90b. He Timeas Crede Lucae 8.
Hydropicus 14 Lncae.
Vt Tideiun Lucae 19, Coccum in via prope Jericho.
7. Lncae Adolesceni.
Lnoae 13. An Non FnJt.
Snper Lucae SUraculn Novem Vbi Sunt. 17.
Der I3., 15., 17., 1^.. 14., Kl. .Sermo ^UJ>l■l■ inlirmoH mit dem Leidener
Text (No- 8^) gut übereinstimmend. Am Knde des 13. Sermo hnt unser
Mncr. rulgüodc ZuDammenstellung, welche in No. 89 fohlt und ofl'cobar
Dtcbt dahin gehört:
1. La.iant«a Retia. 3. De quinquo PanibiiK. 3. D« duubus
Präcibus. 4. Do arboro Indima [?], 5. Caena Gallilanae. fl.
Domino nos pcrimuH in naui. 3 De auricula M.-tlch. 2—3
Leuiatan Jericho. 3 Tenebrae. 4 T«rrQO motu». 5 Volum
Tempil scJSAum. (>. Mortui returgentM.
Auf DI. Rda hat der zweite Schreiber (Bl. 63—82) eine halbe Seite
gesteh rieben.
Bl. lK>b — 93b. Lnoae 18 . Duo hominea atoendebant
17. Senii inntiles inmni.
Super LQoam ; Qnod ooeoni coecnm dncit. 6.
Lncae 18. Iudex quidam erat.
äz Hein (iott Ordnung gerecht sein dan dz bowerbi d/.
sie e« anderß machen.
•Sermo 21, 19, 18, 20 an» den Slmilitudines Evanjrcliorum, No. 88
Bl. S86a~21i:ib in anderer Beiboufolge . wie angegeben, abor sonst
33*
f)1G >V. TbcotogUdiM.
Fcnig im Tost abweichend. Damit schließen die AhscIiniUe zam hucts.
1)1. 94 uobeRchrielien. En folgt weiter von der enicii (Har|irr*-
dorfer) Hiiml:
ni. '.ir>a— 10Gb. De Thoro le^timo Mnttb. 19. Liest R« ho.
mini divorttuin facero cum uxore sa« qualibet ex g»uii«u.
A T B B . ad verbTun.
Aus divsern Tost iat icuuorJtt«hn diu im A. T. die Juden nä
Trugleidien viJ TinacJi halber haben die Ehe geschieden ....
MaUb. 22
Morei : X
AuUlegung wait die Ehe betrifft boffrierron im A. T. .
. . . alM> regiorl dur TculTel mit «einer Obrigkeit die am [ren
huriMchcn worckeii zut^'rkcDiiun .tcin (h sind Ire fruchte.
[lOia.] Ex Ubro Ton der Ehe ordnangk vndt ElgeDiehafiV
I. Vorredi'! . Die ehu ist ein Siii-rani<int vnd billich
II. Wanimb die Ehe besohslfcn aoy von flott «elb« nit
von tnenachen . . .
ITI. Warurob die ehe durch gott gebothen sey
IUI. Von zasamen komcu der Ehclcutto
V. Was zuaamonkomon möge oder der Ehe gemoD sey
odor nit ....
Vi. Von scheidungk der Ehe.
VII. Von brechen der Eh«.
VIII. Wie vnit »ich die Ehe alrecko in der freandschafft
gläubig oder viiglaubigk nahend oder fern.
IX. Bosohluasrede.
{104a.] Ex Serniono Th, Von der Ehe geietxt aoJT das wort
GottM Qui potett capere caplat.
Demnach Icli hubo cllidi tnal von der ehe Sormonm) gcboD . .
ist aber weit feel von euren Aposteln, vor den
-na behütte der ewige gott . Amen.
[105a.] Ex Sermone S". Vor der Ehe der Prietter geiotst auff
das wortt Euangelii; fio es den ein solches ist mit den frawen,
u tuinbt »ichs nicht za weihen.
Die ehe mag niemanda verbaten werden, ist derma.<<HeD, auO-
genommen wird vnd bleibe vm da will ho
biAtu der rerloren Sohn. Gni».
Bis hiolier islimmt das allet« mit No. 89 Bl. 524— MS; auch der
Text zeigt meist nur geringe Abweichungen; weht sind ab und zu kleiao
und gröBcre Stelloo hier eingeschoben, und doch gibt sich der 2. — 4. Al>-
eohaitt mit den Worten „Ex libro" und „Ex Somiono" hier als Auszug,
Die narpon(lair«T flnndgchrifi.
517
wiihrond sich der efale Abitclitiitt mil dnm TiUilxii.*iil)! „nd vorbum" aU
voll»triDili[!on Text bekundet. Ein vollüli'iudigorer Toxt der AbHcIiiiitto
4 — 6 i»t ubrigoas oirReads erbalteii.
Die fülgondeii Fragmente sind tiur tlioilwcifiQ im Loidenor Codex So
(No. «9) vorhanden.
Bl. Iü5b. (.Sciquitur Surtno . Noviiin mmid. da vobis. Scrmo DUige
Dom . Deum tuuin ;c- Dt; Virlulc hutnitoa K. Sanctus)
Diese Abhandlungen folgte» also in der Vorlitgo das Hjirpt-rsdorfor
Scliroibers, er halte »\e alier thoil» an anderer Slelk (Itl. 3a und 76a}
xchou oiDgercicht, tbeij-i gibt er sie später (01. ISOti). Jodenralls ge-
hören Mio nicht zu dem Vorhoncehenden wie dati Folgende, und der
Scbreibor wollt» mc hier nicht KwischenHetKeii. Ed folgt also:
Ex Fragen tii.
Wenn wir im stilTt Ihuii so »olk gehalten worden, den die
([elühdnus wird gericht in jenar weit mo seltu «in
man bleiben. Euniidius propter . ic.
Nu wil ich euch ein vndorricht gebcu vnd ein Eiompel, ieli
setz vnsor mci].'<ch«n siud 30. vnd souil glaubens iin TaulT xu
gott, So müiisen wir am ersten oreehcn diu leer Christi. .So
wir DU die haben e^n schaw vnd klaube ein Jeder daraus wat
Im gofclt das Imhalt er vnd thu ein g«16bL darauiT
... Nu hind das Jetzo lÜ. wege vnd alle ita* ('hristo
. . rnd hat für sich genomen 3 ding Armut lieben [V] Caätoieri,
DU ist das 3erlei ding . Ilem Tranciscus . ic.
So schomig vnd nüditig so! an» nein das allciu die furcht hi«
soll botracht werden
Nu schaw was ist dein vitz. Die fata sagen dir von deiner
zukhunflt due werdest 5 Kinder haben, darumb meinstu du
wollest nur 4 maolieu, als ilau wurdestu lange leben vnd lange
machen in dorn funlltcn, nu sieh wie tiio dich betrogen haben,
da» du meinst da.-« vierdt Kind wird grbohren, de werden
3. kinder drauß, al.to schaw wa^ ist dein wiu.
Bis hierher ist alles von mir nirgend anderwürta gefunden, du
Folgende steht No. «i» Bl. öfiSbtT.:
Die gofcrlichkoit aus dem Ehostando sind die, Au-
fenglicU haben die franon kciuea gen hiuimel brachl, den es
ist ein instrument dadurch keiner goo himcl konibt
Qni [Lücke sUiU: .pulest capcre capiat"] der e.« atio ventohet
wie da« sei, der nehme ein weib das Ir die gMOtz vod
518
IV. Tliocil
rauht der gerichlo TÜr das Euaugolium [lialtoiij vuii maclit aas
dem EuangoHo ßtu goicu viid ciu onltiuog . (Darauf fclileo,
mit No. 89 verglicluiii, 1'/, Folioseit«D] Wiewol noch viel äiud
der Arlik«! vom vlieliclion st&iid« wie vud wan er crleucht Ut;
vud goLiorcu zu .«eiu, als auf dasmal so ich geounf; angcaoigt,
domiiitch viid iuh weiter Priester wird mcbr vnderricht honiach
gehoD wieder euch baß zu erulereu, damit behtito vds golt
allein in der cwigkeit . Aini.-n.
[)I. 107 a — UOb In Eiaiun Prophetftm Maximum Pbiloiophia
Th. H. H. H.* Caput I.
Visio . Audite coeli . Üa» \sl ein Visjo xo «iner ein ding
«Utot, vnil auti doinHi^lbeii kau iia^eii dz in Im itit, alx ein Artxt
in ki'outerii, ein nstroiiomuN im liimel, ein Ertzman im ertz, oin
[>hili>sO|)hu:< in der Natur, dou in doiicn dingiMi allen sind beioi-
liglioit, die alle Liedeuluog liaboii dem mcnsclien nnt zu wissen
Eraiao lilii Arnos Da» ander Capittoll
Das 3. Cap Daa vierte Capittel
Et creabit ic. nocto . Da worden die schürneiu vnd becVo ge-
schieden wordcu, eiu Jodoü iu seinen stall nach Hcincn göttlichen
willen, Tür vsd nach, nach dem oin Jeglicher im vrtet mit »oinen
bondon vnd arbeit erlangt hult. Sirpor omnem A roliqua aA Gnom
was iu i>hron vnd gorechti){kcit gelobt hat(, wird in wollust vnd
froudc «ein vud beMchirmot für allem vugowiltor wiedorwortig-
koitu. nach deinTc\t inlialt :c. UarpcriidotTriZ. Sept. Ao.88.
Unser hiesiger Text Ul im VorgJoich zu dorn Ueidolborgcr (No.Ol)
etwas gokümt. Vgl. auch Einleitung S. 37 No. (2).
Bl. lila— 117a Liber anartui . In Diinielem.
Nnvhduin Ir ^(.lioit habt iu den uudurn büchcm vou den
f. ChrUteu vnd 1. I'roph. wclclio» deu der unhnio Ut von Christo
eiugoseixt allen denen, die widor Christum sind
wol dem der da verharret in l'hristo bis auJT das endo Nu «bor
da gehört nit mehr daxu »o das end, kumbt dtu» sich die heiligen
(iotes iu die rew legen wie Daniel wird »o lange bis die r.uit
der AulTenitehung liombt in dem Teil der tobenden, pomeitms
in der vmdendcn.
Die letzten vier Worte hat der Schreiber nicht lesen können und
daher unterstriehen, wie or ca immer bei unsicher Gelesenem und darum
Naubgemultom thut; er bat mit doutäcben Buchstaben geschrieben, die
liiteiniHchen Druck buchittubun geben also ein falsches Bild. (Soll es viel-
Ic^ichl n['onamuM in den wordendoa" Leii^oii statt „lebenden'??). Die
meisten aiidvrn llandttchrifton geben nicht« Aehnliches, ebenso wenig
DIb HaxjtmtiottBT Vaniithntt.
519
der Drucli von 1618 (Tlicil I Xo. 30G): nur tlor Groirswaldcr Codex
{No lOe 111. 101 Ij— 145) wliroitil „ipoinuiiuvs in don vndeii". Cobriguns
steht un>er Mucr. dem Drucke dikIi n.-itur uU Leiden 24 (No, Ö8), lU.
5lßir. Vgl. auch No. 102 Bl. 18(J; No. 104 Bl. Qh; No. 105 Bl. 76;
No. 108 S. 15it: ni. I17b— IHh sind leer; da.s t'olgfindo l-i« BI. |-22l.
von ganz uudorer Hand mit AUreioaUc'D de« llarperadorfer Schreiben.
BI. 119a— I20b De Martyrio Christi
Der jrdi«ch geUt der Erden aol nichts^ allein der liimliscbo
gellt lies Ewigen lubooä Ürumb die ia iroa
Sfindou nicht Itcgi^n bloibon Uouti, dio aber in ihrer weiaheit
verhalfl, d«D«n wird hio uuch dort vergeben. Finis.
Vgl. No. «3 S. 311—317; No. 88 IJI. 307-310; No. tüti Hl. 65
und den ausführlichen Text in No. W ni. 04.
BL 121a — 124 a De Bcoles^i Veterit & Doni Teitamenti frag:ineiitani.
Nachdem Adnm vnd Kua aus dem parndi^i getrieben, »iud
«0 ohn hirton KQn-e.^eu, .... Ecciexta QuinU . So wie ein
böses abgothan wird, isla billich. dasoelbo mit oinoin guten zu-
er^tatten, damit die leher otot er/ullet werde, drumb hat Chnrtuti
den .tiog »n diu ^tad g««etzt, d. i. ein kirchen, de der DiitboluH
in cinigkeit nicht mag vmbstoitseo , duu er ist ewig .ilegloß ge-
macht worden, mit allem Mäincm lieich.«
Die Abweichungen vou No. •'^S BL 381- 387 »ind nicht erbeblich;
zu Beginn der Eccle.iia turtia heilst «a hier „luoipiunt fragmenta» '.
Eioon ausführlicheren Text bietet No. iK) HI. 2?H— 308.
BL 124a — ri(>a Ex libro de sammo et aeterno bono.
Diu höchxle gut kan nit sein bie auf erdon d. L in dem
tergenglichcn den ea muß lo wo« vusorgeogUdios min, den
baueh rrvmen dio wiirmo, drumb muß dz allein herr wir, ds dl
ander all vberwindet die seoligon worden ewig
für ftotes Angesicht wandoln, da ni«ht*,argefl'uiclii» wiedorwertiges,
keiu wiiitor noch rauer aglooiseher luITl, souder alle milde, ao
niemand mag aoAiprechen.
Weicht nur wenig von No. SS Bl. 402 — 403 ab; den ursprÜDgllohen
UDgekpntten Text siehe No. IKJ Bl. 2fi«— 2S3.
Bl. 126a— l27a. Ex libro de Resiirrectiono Corporum.
Ecue coociptcs et purio« iilium. Vu^er uufTerstcbuRg wird
sein wio die Geburt äumsouiii wider dio Nulur mn einer vn-
fruehtbaroo frawen darin wir im glauben sollen nichts
di.tputiren, .londeni den crelTleu der himoln nachgeben, Au»
welchen glauben in die Indioii dx sichtbar vnd greiflich wird
dz wir hie geglaubt haben.
520
IT. ThtoloflMlHi.
Stimmt mit No. 88 Bl. 299—302 gut DlMixtia, «bg«Mli«u von
klauen Tcxtabwoii'Iiunson im Einzuluuii. Vgl. auch No. OO Bl. 23U— 2>[5.
Bl. 127a— 128a Aul) dem Sennon, ob d«r weltliche ^w«lt am
leibe m itroiTeii habe dM volgk [„vbel" Osacger Mm-r.] so wieder
Qott rnd den menachea geschieht IC. ali>)ui defectuä.
Die ^('hi'it't auLi licr wir hantllen vod lobeu solloa vml
müssen biv auf erden, hciitset die bSsen boume lußrauteD. vnd
in« foucr worffcn, daraulT ist K'^burtich zu wissen, wa# der böse
bäum vnd dz fcur »ei. i-ä muß loiblidi verbunden wenlen, iiit
gcMioh, den leiblich i«t de Exompel leiblich bedent es auch
die Tiidt, den leiblich geschieht^ auch, als d«r Pauer der ein
darei) bnum liatl, vnd der keine Trucht mehr gibt, rnd dorret
ab, vnd damit er andern ueboii Im keinen .schaden tliue, 80
hawot er In den ab, den er soll niditi« mehr als zu brenocu
wie den Natürlichen beumen viel zustehet, vnd bre«t-
hafft werden, aU durch wärme, frost, hitze, reilT, douner ic
Also stoben den iuon.*;heD viel au durch Loviaüian
Itciii auch von der Nalur .... dtin böocu bäum im oieniicheit
BußreutL-ii liiit 2. wege drumb hat dieser llanra
2. wurtxen, I. ira bösen gemuto, die ander in böser Nafar
hillTt die geistlicRe Axt der lehrbu^e nicht, ao ge-
h6rt die »itählenc Axt dazu Aber gleichwol bt aucb
Am Obrigkeit gesagt, richtet recht vud thud niemand vnrocht
.... Also hat der Eoiser Ootes willen volbracht, wie dz
Exempol des Guangolij ausweiset, vnd dis beweiset, dz der Keiüer
Gottes wort volbringeii muß, von da lernet man auch was die
eussenttc finitlenius vnd kcrckcr ist. Üorin man zahlen muß,
wens nicht aUo gettclieben wer vnd noch gCHchL-hi.', nach dem
wort Ootte.H, wer wolte wissen, was die linsternuß wero, nomlich
benoken ertrencken verbrennen verkauffon versteinigon , dz bat
man an Jeru^lem defcct ■ vt d.
Ist'soust nicht erhalten, wird aber ira Osseger Verzeichuiß direct vor
dein rolgendeii Traktat goniinut [Einleitnnf; S. 38 No. (21)], und war andi
in Neuburg an der Üouiiu vorhanden (Einleitung S. 5), wo das Original
G Blätter umrajutto („Ob der weltlich gewalt über das blut ziiridilcn liab".)
Bl. I28a — 120a Senne nt inpra. Ob der glaube zu itralTcD ceyt
ChrUtus .lagt, l'rcdigl ii;t KiiiiiigcÜiini allen troaturcn d. i.
Predigt in der gantzen weit, damit dz alle Creaturen oder reich
bei denen sind die da glauben . (Jni crediderit sulvus erit . . .
Soudcr vorlest alles von Gottes
wegen, weih kind gutt, leid hunger durst vorleumbdung, vor-
Dio flupendorfer IlauünclirifL
521
Hchiutibung, wcllicIiCH ällea ilom wiilerwoi'tig IkI, dz 'sie «uß
dem Kcben enipfangeii haben, von welcliem sbfalt vns bollüto
der ewige Gott Ameo.
Alles Nüliere über diese Abbaodlonp; siebo im Widemann'acben
Mscp. No. 98 Bl. 141 b— 141 a. wo sich derselbe Triilctat, von unscrra
lUrpendüi'fcr Cudex nur wotiig abwoicbünd. liiidet
Bl. |-2i1u— r29b und 132». Senao de P. [urgatorio].
Wir inuUon iincti rn«enn Tode in ein fegen, dz msg sich
keiner erwobren, viid niu:*t do lang fegen, biß «ir vereiniget
werden So er vnn nun vorgeben h^tu itls den
■ so sind wir ledig, vorgiebt er vns nll. so werden wir nimer-
melir ledig, »ender ewig vordambt. Den de gründet »icb dz
worl im Pater noster. vergib vn» vnityr scbuldfu jc. Auf dz
beTohlou wir» Gott, dz wir bannlierligk sein, scquentin vide
(.[iifraj fül. 3. sub' signo: •
Ich füge da» gleicb hier an:
Bl. 13'2a. Antecedcnüa vide .i. [upra] folio ab hoc 3. nub üigoo*
vnd vorgeben aU .leiti bimlischer Vater barmhertzig sei, so wir
eie aber nicht thun so verdammen wir dicaolbigon vnd vns . .
nach dem vnd vmi nu-uscbeu aus dem hertzcn gebet,
80 nit von Cbristo gewebrt wird, es »ei viel oder wenig, Sic
werden alle erhöret, ana werdtgen [nicht eniräthuclt vom
Schreiber and daher von ihm nntorstricben] aus vrsftcben, also
i»t Ir bitt, nu hie, den niomandts wird sich ab »ladt mit.
Item [?] biltuu fraw xu einem Zeichen, als sie gelobet hatl< aUo
oollon wir auch lebenn.
\*t uns schon in No. «8 Hl. 46J— l«fi begegnet und No. 94 S. 230 ff.
Uniier Text wtehl oft der No. HH näher als dem Drucke (Theil 1. Nr. 307),
doch kommt niich das Umgekehrte vor; so hat unsere llandschrift deo
großen Ab.iaU auf -S, 32 des Druckes, welcher der No. 88 fehlt. Am
Ende hat unsere llandsdirift noch einige Zeilen, wclcbe dem Druck und
, der Nu. H-^ fehlen. Vgl. auch No. 123 Bl. 80— S3 die lateinixchs B«ubeitUDg.
Bl. 129b — 131li. Lamentatio 1- in primum Praeoeptnm.
AI." Ir gehört liabl von dun geboten (iote:« die vorrede, vnd
dw ersten (iebotii eigen.-iehalFt, so dan wir menschen auf erden
flir dz b6chttle gut halten sollen, in vnserm hertien den wir
menschen alle haben nur einen Gott oil mehr, von dem alle
ding kernen vnd kumeu sind, der gebeut vnd zum aller crxtea
als seiner geschopIT mit der er tugebitcn hat, zu zwingen, zu
binden zu ledigen, der wil dz wir glauben allein in einen
Gott d. i. allein in In, vnd dcoBelbigen derma^äen erkennen, wie
IT. ThMlogbebN.
iniviJi« Scbrtffl rSrhelt, tlivifacb Jo Tereoa. oins al>or in der (totl-
tl«it tlcr nuo uit glaubt in II g. der
winl «QU himel oU orioudil, »ondcr er Ulcibt in Act lrili«chea
WfUiuin dl« viliiscb ist. AIh« glauben dio boidcn, also dio
NabuBMiselMa vnd andere secten der vngluibigcn, aach dio
Juden vw) nü fn den Sohn oicbt gloabt, ds er Hei der ßobn Gote«,
vud rtuiitu» Gattes, Sondor'dioscibigen glauben in Todlioho
•woiimImii. oder in Gott «io vin blludor, der weit gehen sol weis den
w«t{ait, vnd gubot doch, koiubt ubur datiiu nicht, dubin er komen
Mitl K. I.am«iitalto Socunda. Nit allein 0 Ir Chriiitvu, ds
vwit d«ti vii^^laubigoa soMIchs soll allein vorstanden werden, alu
tU« vawüwendon des gobote, vnd faboh glauben
alloii) in maul 'walgern «irs vmb wi« ein hund ein Icndung
(voiu Sohreiber unlcretricboo, weil ntclit entzilTert] fleiscb ic.
Lamontatio Tcrti». 0 Ibr Chriiifru di wir voif^easen der
)[i>U>tt ItoU't«, tawwt vu« dio Augon crblendcn, bcdonckct dio vf-
MMhen, da van der [rdiitclic Gott vorbout di« h. ScIirifTt sa
liKH^u d. i. er vorbeut vna «U nicht xn tliun^ ds vos Gott gohoisse»
halt nemlich erforschen der geschrilTt
I.amnntationos in 2. Praecoptom.
l.amoiitatiD 1. Daa sollen wir Chriittan hoch bei vus bc-
Iraohteu wie dz ander gebot ^o gleich auf dz erste volget, du
•olt nicht »diweron
I.amontatio Hocundn. Nu »ohot wii* so grosso lügen werden
durch dl i^hucrpii Wiltu ein Jungfrau vnd kou«;b
blt'ibeo, thu vs ohne profe«« der eid die pfltcht d«r
aohwur mnclit dein ki^uscblieit in eine gleissnorej ....
Lamentutio terlia. Nu soliet wie Ir gebort habt vom
»vhweren, dz aus der Obrigkeit goliet> vnd dz nie Gott im mlber
gutiain, al'so dt sie ein vrsachen sind, des gemeinen Mannes
•obwnr vnd Huuh
LamontatioDSs in tortium praoceptum Cbri.
Lamentatio prima. AVio Ir gehört habt von dem dritten
gebot golctt, iia wir .-«ollen den siebenten Tngk führen mit
hvtligntachen, Nun aber so hat der menscli der wicdor
Gott int ein angenomene selbs gcnotligte geistlichkeit
Lameutatio secunda. Nu seht nit allein dz wir in solchem
blind sind, das den geitz antrilTt, sondern was dor goitz nictit
(hut, oder thuii mag damit dz sio di gebot Got«s
brechen amm äabath so füllen sie »di »u xum Iiocbstcn, saulTon,
TreaaeD
*
DI» Itnrperiiiltirfer UuiiliicbrifL
533
Lamenlatio Tertia. Weiter sehe ein Jeglicher wie vna Got
gar v(ii'lo»t. Er hat vns rnaere Propheteo vud Apostel or<
blüiidai, dz sie uit Kcheii, daruiub Miud »io f. P. und f. A . . . ■
8ebt was wir um Soiilug tliun, wir mü»Hcu gohora&m sciti d«a
falschen I'rophetvu, Aposteln, vnd in die kircheo gehen, Ir
heuleu vud Ir plerion hüraii, in dem kein htm ist noch liebe
XU Gott, wir mÜHMen mit l'reutzen gehen, wir mfiSeo Weih-
wasser emprahen, aW Hollon wir gefeirot haben, erme^et in euoh
sciba »io weit dz vom Zill sei, vom we^o des ijebut*, vuii der
Seligkeit, vnd von GoU, dz wird oiii besonders machen von dum
wog« den vns Gott aelbs geben hatt mugen [''machan?] etgono
Sabftth vnd raschcu uouli mehr dazu, vnd halten den einigen
nit, wiuiol gro^Hor i»( diu vctdamnuß, als der,
In pracuoptuni quartum: Hunoru patruni A. matrem.
Lam. j. deficit scriptnra.
Zu Anfang hat eine andere Hand im den Kand gescbiicbon „E\
kutogrftpho Ao 89 Julia coiTectum" und „Vidctur postroma omoium
scripta*. Also im Juli lbS'.\ will ein Dcarbeiter unseres Mscr. dio
Original liandscbrift dioser .Lameutationcs' geachon und vorgÜcliou haben;
er scheint e» für Ilohcuhoim'» letzte Arbeit gehalten zu haben. Wir
[finden diese Lameiitatione!« weder in Nr. 86 und 8T noch in Nr. 8S
IBI- 468 ff. bei den Aii»logungou der lOGobot«; »ie siud uns aber auch
Uateioisch fiborlierurt in einem Codex des Brit. Museum (Nr. 123
83 — 90); auch dort schliesitt der Text mit der lamentatio t«rtia in
Bitiam praeceptum. — Bl. ISiii »ii'ho oben S. 521.
DI. )32b— I33b. AnU dem Cloiter Uuffen, Ich hab euch oirtnab
viel gesagt, Er sollet uit aus don Clä^ern lauften vnd auch vill
vrsachen guttlicb angezeigt. Jedoch alle bei euch nit angonomon,
vnd nuD vrsache, die euch lurhalte. verwerlft Ir mir aber, dio
lotst ist die damit ich sie weiter beschließ vnd damit aufliüron,
will, «a« b«i «ucb augenehm ist, dasselbigc nembt. was nit dz
lasset dem der er goren aunimbt, der ist do vüu einem gul«u
bftum . Anfenglich Ir sollet aus keinem Clostcr laulTeo, dan Ir
sit alle l)i.scipel t'hri»tj Apo^ilel vnd discipel der Apostell . Zum
ander so seit Ir München d. i. discipel der heiligen ^>. Ucnedicii
S. Frandsd S. Thomae vnd anderer, Solliohs incrcket nun ein
auQleRung . ir seit Innertich discipul Chrislj vnd der Apostel,
EuBerlicb discipul der Ordnung der heiligen d. i. dz hcrtzv soll
zu Cbristo stöhn, als der Apoatel vnd anderer Junger, vnd solle
weiter uuboHechot sein von allen dinge» allein In Christo . . .
. . den all our beten fastou kleiduug iat alliH eusacriicb singen
Ö21
IV. TbeologiMhea^
va<l dert;Icichcii. vnd deren sutck i»t keinem [noerltch »ooilcrn
ftllos ousävriich, dsnimli wsa aus dom b. 0. Houst iu eacli, dt
oicmaDds Löi-ot noch »ihU datudbige ist de licrtx vnd Inaerlidi
gemut« . Auf dz inercLot was Ir scbuldii; sah oder was Irseit,
Ir Aoit berufoD oti^i^rlivh dtiTuli doo manschen zu eiuom discipel
dos andern lieilii;iMi. vnd liinörlicli ku got Auch borufTon durcJi
den meuücben als die Juugor der Apoetul von den Aficslclu
HJnd berutTon worden selche i wewon in euch incrokol «Iko
woitor. So du nu imn^inircst in dir vnd Ime^t die bflclier
Lutheri von froibuit di-r Cbriston, was ^^denkestu «iidrs den
uusorlichu ding? Üu wilt diu Discipulaten Art des ordeos bei-
ligcn binwerlTen, vnd wclcber dei b. g. ÜRet. nicht in der kulloD
abor vnd Ir. Nu :«>bl ih im dreck diu büclisto [biicko, viel-
leicht mit „ArEnei" xu ergilnxen] ligt vnd ist dz schriSdcit«
diiig .... Auf dz morcket Itenedictus Franciscas, Thomas K.
hüben Ire kicider nit getragen damit in himel za komen, aon-
d«n] sich selba durch die verschwor vnd dx baten singen,
fiutoo nit aog«fangeu. dammb dz sie damit i;Gn hlmel komen
wollen, Abor dx vndcr euch uiuncbc viul blieben HinU welche
durch solche milot vnd arbeit gcmert norden für Ire buberoy,
die HOOHt mSrde» dieb vad dergleichen waren, IsU uit ul^o wen
ein Munch vbv-l will, wft.t int Im gleicht niomands . Won er
den nicht an discipel ketteu lege, wio bäso wer dou die.ser bubo?
Gott leget einem Jeden sein ketten an, einem also dem andern
ulsü, sie sind alle aus Oott, was ketten seindt .... Nan wie
kanstu dich vnderslobeu allo mensohoa in einen wog xu bringen
vnd auf eine moru» . ■ . • Kiii bi^cholf Babst Munch die end-
lieh wnrlialTtig sulig Mind . wiewul viel dcrnsch riditoa muuch
vnd leutuaind, die dadurch mancherlei woi:«e vermeinen, durch
Ire motlei) gehen, gen himel zu komen, vnd dergleichen faxten
vnd beten, i«t nicht keiner kombt gen himel, allein der dUcipel
Cbriatj vnd nitdes ordons heiÜKen, hat aber (iott ans oioem hei-
ligen aUes eine ketton ander« gemacht was silztu leichtfertig
munch darauf dieselbigu ouszutilgen? Solche ketteu werden
bleiben für Gott, so du zum Teufl'ol verurteilt wir^t. Ir seit
alle wieder die munohe vud verdammt sie pfnlTon vnd alle,
allein der kulten halben, sagt al.^o der TeulTol liabc sio erdacht,
. . . . Ir 8agt die euiteilichon wcrcko .lind für nidileo, xoicht
mir ein Euan|{olium dorumb, was weistn wozu Oott einen Je^lon
verordnet: Allctn sein geben ists nicht ein wergk dos Euangelions,
kutton Lraguu uU uit oia thua der kolboububen die .-tonst crhonckt
I
I
Dia nupenäoiht nsmlschrirt.
ftiö
worden, an don gftigcn, 80 dirliott den galROQ niinbt ilurcli die
kutlc, «lag Im ditncli vnd tob, dz er dich do crictlct linlt, vnd dir
dein Ifibon oricngert, noch ba»tu ein vorteil Aber Ir Iiiuft
aurt den Clustern, denckel nicht was ewor lautTon sei, Ir laulTt von
doa ordoDB heiligon, vnd durcb dz laulTen verlort Ir den h. g. auch,
vud wird kciiiiT nrtxt. Nno subaw wie boHcbeiHt Ir die loute, am
Iclzlon Ist ilcrgulgi'u euer lohn, dolchs lest euch hinfuhren, damit
Ir jiohot, wm owcr frcithoir sei, du eaoh Diobti« seugohürot, koaleo
enern freitholT vnd ewer nahrung, besehet aU den vn» Ir Tnr
Bcheicke . . . . Ir sucht de» leibes luHt vnd Heine freihoit. vud
Gott will nicht dz dem leibe eine freiheit üej* p> will
seinen geist.'bttben in einem i;erani;enou leibe, vnd niflit in
einem freien; er int solbs Kefanpon gewest, viel mehr vbel den
woll geiwen, was liRt aber an Im. Johan Babtista &l) nicht nach dea
leibe.» froilieit, licin gekochte K|mise nicht, nur rauh ding, sIn Inub
BuUspriLtlc vnd will hunig Aber vius gehet« die
aogeo ftn waß sio gehenden easAerliche ding weithin den mit
dfm boswn . Auf <h 7u mereken i*t, »0 ein schalck Pfarrer im
[biiuke] nit wolt lit.i.sen von seinen] xresen. so «ere due A|>ostnl
Im Ar. nit allein den Panern du EuanKeliura damit äz in Inen
wuriz. demnach so wcnlon die Pauero aus cralU dos Eaengclions
In wol vortreiben, wercnds schuster :c. vnd moU vnd gedenck
Ir nicht zu stratTen, betiels dem Euangelio dz du Inen als wol
als den bauern Predigst, Harpor«d. 20. Sopt. Ao. 88.
IMosor Tractat ist sonst nirgends orhulten; er wird aber auch im
Vcrecichniss IH. I5a erwühnl. Einleitung S. 39 No. (43).
BI. I33ti — ISäb Ex libro De Sftnotorom aatoritate triplicib . li^it
et eonim bluphemüs
Die hotligo» HO wir im wissen haben sein mit mehr vnd
grSHser crefllmi begäbet, aU andere menschen, vnd kombt nit
aus Tnserm glauben in sie, sondern aus Irer Uobo die lüe vua
als Iren negslen schuldig sind In
was regcl orden heimlich olt'eudlich, darein wird ein Joder g«-
führet in seinem Teil, wie Petrus und Paulus la Irem Teil, in
deren Ambt kciaer nimmermehr kommen magk ic.
Eine iipiitcre Hand hat a» den Itand geadirioboii : „&t in TypLs
fot. Tomo 2. r. :i4I' und „In 4. T. 9. f. 2(K", aLio die Stellen bei
HuMr in der Folio- und (jnartausgabo bcoieichnet, wo die' Abhandlung
«ich in der ursprünglichen ausflibilichen (icslalt altgedruckl findet, wie
Im llcidelbergrr Codex Palatinus 476 (No. UO) DI. 177—188. Unmr
HCT. gibt den Aussog des Leidener Codes 24 (No. AS) BI. 45$— 463,
526
IV. TbeologiaebM.
der viellHoht von MonUnu« heretiintnt . Dfn Titel giobt UDser ^^*e^.
In ilcrsoltioo rorm wie ilor Iloiilelborgcr Codex und dos Oweger Ver-
Micliniß, siehe EioIeitunR S^ite :W No. C39).
ni. 136a — 1^7 B Ex libro de venerandi* nnotii.
Wir wisseD VDser herkomoii diircli Oott. Vater den Schöpfer
aller dinge , vnd dz wir die cdoUte rr«atur »ein beflchalTcD xtim
raicli C'OttC!*. ober gleichwol schwavb vnd aller gebrecblichVoil
vnderworfl'co worden dnrt-li den Fall Ädae, vnd aller angst vnd
nott vnd (iott der viis erleuchtet hiitl, vnd
in Summa In lieben nncli veriiiögcD der 4. ütucko, crafTt gemüte
hencn vnd Keell vnd den netten ali* vn^ »oll».
Stimmt mit Leiden 24 (No. 88) IJI. 4rjt)a— 463b; eine spätere Uand
hat üben an den Bund geschrieben „Est in trpis fol. T. 2 t. 241", es
ist die« aber eine Verwechslung mit dorn Vorhergehenden; anser Traktat
ist nie gedruckt. Vgl. auch den VüllHtÜndigon Text in No. 90
BJ. 188-199.
1)1. lB7b— 1.^0b Ex libro de raagniAcii et inperbU.
Wa.1 iüts dz wjr der Obrigkeit gehorsam »ein, Iralletithun
vnd helflen, was vns gebühret, ee sei eine gut oder böae Obrig-
keit, es nuijct doch vna nicht weder den bösen nach Irem Tod«,
den Die müssen doch in die (insternuK nach dem gutteu, den m
gehet sie nit an, den der gelaufl't vnd glaubt wird allein «ohiig,
aber also gerults Gott woll er wütt haben, was hllffts vn» ge-
laiilTten die Obrigkeit do» alten to.ttamont». die Mchon gerecht
vnd gut gewe)ion ic. Ilom er verhongt auidi gewalt den bS»en
Wucherern be.iühi.t!<ern kriegern. falsche Ordnung machen ....
die rechte Obrigkeit stohot in Harmherliigkeit [r vrtell nit augo
vmb augo dnruuib soll «in Obrigkeit auf 3 stucke
gehen, aulTgercchtigkeit warheit vnd weiLtheit, der gnind ockatoin
. vnd anfang ist die furcht Ootte« viel die in die weit,
laulTen, vnd golaulfen sind, wind groß veracht worden, aber ich
schetze den für groß, der die böse Obrigkeit betracht, vnd wie
aie dz "Reich Gottes sit stchon k'. vnd durumb Hcucht vnd gehet
TOD Inen . Den halt ich aber für einen gio^iHcu Thoro», der
flieh zu Inoo hclt vnd flickt, vnd gern vmb sie iitL, den er wird
doch bei Inen bötier wie sie, . . . Dem Kaiser soll man geben
was Im zDgehöet, nicht allein di er dauon cs«e. sondern auch
den vngehorsumen vberherrschen mSge . Weiter aber niemand
nichts, keinem Fjjrsten, keinem herren, keiner .itadt »oll obrig'
boit halben nichts geben werden, da nitzon alle hernach an
keiscin ütadt Wen man durcFinn« dx Reich go( es »uchlo,
DI« nup«n(tarr«r IIb d dach ritt.
627
80 wurden rectito xuclit der Jugend »ein, dzaino keinen honckorodor
galgcu bcsolilen dorlTe .... tlruinb mW ein giilo olirigkeit alle dltig
vnd notlurtn allein hei OoU suchen in Ircm hertzen . Aber der f
[aUchej . gewalt t§t der, ho vnder huren Habylun Kefundän wird,
dio viel secton der Obrißkeit vndor Ir har., Edellcut I'fafl'en Muncbe
burKer kramer. vnJ viel sccten vnder Inen allen, aber du nichl«
auß Gotl wie Moise:« vud Joiiua, druinb ist allvH auß, drumb
mÜHien itpioAsc bOcIiMen mauern »ein, d«D Gott will für vns nicht
wachen, vergebens i?t dz vnser.
Harporsdorir . 2^. Sept. Ao. 88.
Stowr Traktat von der Obrigkeit ist aonül nicht erhalten, wird
Iber auch im Oaseßer Vcriteichnisüi Itl. 14a (liliDleitung S. 38 No. (16)]
eoannt: „Von den KroßmocbtiRcn vnd stolzen".
Bl. 139b— 141a Ex libro So virtntc humana.
Sa vns nu CiOtl i^ebun hiitl ein /.ier vn^orm leibe, da« er
an Im selb» niorckun nm^k wa» lin vbel ansteht ;c. d. i. tri'iii
eigen erkendouQ, i»o hoH er auch da.i»olbe meiden, der «ich nu
im hfisen erkennen will vnd »ich zum gutton rühren, der aotl
am allerersten in die einfalt vnd demut gan
damit nicht hofTart daraus erwachse, vnd nachfolgend
veiachlung de» oegstoo, vnd in »iumma die angebornen Tugenden
Dicht verblenden las.<ioD, in vns durch die boiten Tugenden der zu-
fallenden siinden, den es ist mit vns wie vmb im blatter im wa.'ser
Darumb »ollen wir gosendon es kome die stunde wan sie wolle.
Textabweichutigcn von No. 88 Hl. 4i;i— 418 gcriDg.
Gl. 141a— 141 lj Fragmenta quaedam.
DieU :>tiuk>.!M [?] hinder nlch wieder gohii zu Tode beten
fasten dran zu bringen A. T. N. T. dio alte für gott halten
im neuen iiit, drumb wira im N. nit thun können sagen glostien
Elfe . Creutz tragen sind nit C'eremonien M. sind nit vrcm . bildor
sind nit lern. Item superstition aber in die bilt ic. vnd die
ding die nit Creaturen sind. Do diobua Aegyptiacia. [Vgl. daa
Ossogor Vonoichniß Bl. 15a, EinleituDg S. 39 No. (40).]
Auf den Tag mehr glauben den auf den im segon glauben
vnd ao den sogen nicht beten aber die das wol gorct dörlTon
nicht boten ist )iupoi>titio Eulae [abgokärztlj, weiter suiierelili»
ul.t Muß angcredt [unterMtriclieu, weil unsicher!] «ol nit cralTt
hau 181 »»persiitio i»t da.« gerod oit gut, »o i*t im gruod noch
boAser, den do feit iiupcrstitio dazu . kortxen lireDncn ist .tnpersttlio
' Bt [sbgokOricl] e. lichlmeLl vnd do man darlTzu s«heD superatilio
Tnd Cercmonien geben vnd machon ein glauben mit der gewoolieit
IV. Tlieoloflichn.
das cia offectus drautl wird, als zu todc bclon «dilen erlösen
mit der Meß, supenttilio in <lio orcalur m viel Ifotfn vnd alle
Tage das jtater n(iHt«r weniger ge [?] ht gloich wi« tieton itid
amneion doiu mom [i] heJÜKen biuäon dafHr halten vnd an-
oebmeti, vod beten den beilig«n bt suporstitio dftliiD
ein diog ^hort dabin ttol inans brauchen. Nu von dem glauben
der von den Dingon wechst int imagiontio die gibt ein spirilum
dersolbo thud« vnd \st ein spirituH iinaginnlioni« . . . der glaube
titt «llemal oinc geburi eine« goist«« aber schaw aulT
auir dsA mue^tu berochon ect bcschicht ohne den TeufTcl, dem
gott der diea geben liatt, drumb maMu Im rechnnng geben Tod
gedenckcn recht xu bmucheD du) es dir gerecht.
Dies Fragment ist mir meines Wituenit sonst nicht begegnet
D'irt: Th«o. Leoni. Acht wir» nit vnbillicli was ich hie »chreihe
vnd dir zUHchicku den icli meine dich vnd meisterlich HOnder-
liuh hio wol gerod la haben der Cunt [('omDl?J der itit »lieh
die [ntch dir?J wisent ist ist billich nur von Im zu üohreihen die
weil ich des leders vnd idcIs bin dm ich aber nit betrogen wertio
hei ich dira vnd M.V.S. (Meister Ulrich Swingli] in ein vnfal
vcrboff ich habe das ich dich aber wil vnderrichten ein»,
ist die vr«8cb darumb ich schreib, ocmlirh da» die Aachen ni
wil in den heidnischen bubereien lieg{^ das sie auT Cea[?|-
stallen gelogen werden (Acb fiot solt ich morcken hören äo
lassen ah zu fuhren, vnd aber meine Iclirc noch eine die int.
das icli weit du^ inc mit Iren murtcn Piincton ab»tuudon vnd
betrachten Ire buberey jetx Jctr. gedencken Jetx oc«a«io
Jctx paitis vnd aber der gemeine man stehet zu v&tt in Irem
glauben, noch eins vnd ob sie die kunst haben doch das vrlel
nit IC. da-t perlen damit sie den vrtel Zugängen wil ich hio
ermanen vnd verhofT du vnd M werden da« Iroibon
vnuorzogen in den truckou [?], damit die gemeinen einTAlügeu
asini Ir zulauffeu ligen erspat^-icren.
Oflcubar ein Entwurf zu <h'm llriefe an Leo Jud in /ürich, dem
PurAc«lsu.-< die Koini5tenschrifl von'LWl zusandte (vgl, Theil I Nr. 10,
Unser 4''-Ed. lld. X. Fa-sciciiliis zum Appendix S. 5 u. Folio-Ed. Bd. 11
S. t)37), von dem uhh auch noch nodcre Kntwürre aufbehalten sind
Cllnser 4'-Ed. a. a. 0. S. 48/4^: Folio-Ed. U. S. 643).
III. 141 b. Also i;lHubcu wir auch vngeluckt vbor einander
so einer fleisch Isset. vnd Imo otwa» vbel« hernach gehet, ao
ists das schult vnd ist war der vnglanbe thudM. Aber das ich
der Auguriituii nit vorgiMte, die haben ein solchen gniod die
I
I
I
Die UujmnioTfvT FlaniUclirifl.
529
vMmad «ich zu waroageo den leuten vad liebkoscln da« ist Ir
glaube. Nu ginubon wir dos dar borg ins mt'or falle vnd es
geschii'lit HO gl&ubeu wir nudi da«, durumb setzoo wir vusor
dant [?] itulT Vigilien gcMiinil ciolkMi dorom prnlTeD haben so
Irieden [?\ da» die ding erotTnet eioen melir als den andern
aU nach dem vnd der glaubo in vdü ist leichtfertig Irrig vnd
ring, wie wir sind, daraUH endatebet nu (iconia,Qtia, die hat
Iren grund oder Iren atciutgen glauben auf Iron stein
gcsotzt fnkch treweu Amiiteru vnd dorn hiinel gleich k. Piro-
maritia, [)i<Ironi[anti]a Ntgru[iiiauti]u AIho wachsen nuu die
Auguriiiten, liuben ai« gutfiu glaubeD »o trclTens, wo nit ho
ligens, danimb ist beswor er ist iener |?] sein glauben in« meer
worfT vnd da« aUo vnd aläo, damit word ich alno den glauben
beschloHHen haben dicker dex glauben» bergwergk erkennen also
dadurch vnd wie ai^o der faUche glaube das macht also
hielt CH der falsche glaube wieder also den sie haben in der
hciligeu HUperetition, aber gott der da vorheuckct vn8
allen xuc einem npiegol diiü ein Aberglauh aUo fiir »icli gehet
vnder einem falschen glauben hemu der In wicderhell. So vor-
hiad«rt er doch nicht allcmall dio heiligen ftondern er lests offl
bleiben, da« wir solle» ansehon.
Auch die» Fragment habe ich mit wiMcii sonst nicht gefunden; oa
gehört vielleicht zu „Do url« praesaga".
Bl. 141b— I44b. Ex Üb. Th. De votia alienia. Vbi primo agit
de promiflsix quae Den praostamus.
Votum Deo nullura c«t sanctum, nequo Christus ab aposlolls
Votum esegit vel iuramentum, nemo quoquc iutclligit, nuin Den
Kit Votum acceptum. Igitur {{uivis in voc«t[ioHe] »«ua miincat,
nequo votum Deo fauet servandae castitatis; quia votn quac
Deo fiont aine mandalo ipsiuit. sunt fulcra <& confinnationes
Antichriati & ad condcmnationcm doducit niai aervaveris oa;
Quod »\ orrorem agnost-is tune hiimanitatiK & venlam a l>eo
paticns: deliotum tibi non imputabitur . Tractatua2
Es tract, 3
Rom. 2. Talia cum aint vulgaria, nee lila abigero pOKsumu!»,
niai aotmabus oorom retniserimus, & illa nobis vicissim, a poe-
nitontiae partes pectat moriontium, alias Die« veniet, ubi omtie«
cenveniot, et audibat [?] ius & vindictum admioiitlrabit d quivis
ad locmn dofoctatum so recipiet, nequo rcdibiL
[142a.J Ex libro de vot!< alienU. I'rologua T. 9. (. 1^9.
Der men«i:h but Ja vnd nein in seiner govalt zu branchoD
KrlUk 4, Krkibdi «. ■■mMUiwli« Srbrinan. IL ^
IT. Thoologifcboi.
wol Oller vbel ä. i. halten oder nit, dz er xogesa^ i>der
getagt Üornncli in ren- vn<l leid starben, dadurcli
wir die barinliertziglteit gotctt «rlaDgeo, also wird alles rauhes
gUlt vnd alles vbola vorgmaeno.
iKrr Text »tolil der Nr. KJ S. 381 ff. tiüI ii:ihor aU der Nr. 88
ni. -23r)b und dem MuHerVhen IJd. IX. S. 187 If. Das lateiDiscIto Ar-
gumentum, welclieii in unserer Hdsclir. ToraORgoschiclit iKt. Ondet sieb
MOnst nirgendH.
Bl, I-Mb— I4f>b. Ex libro De Snrtnm Corda.
Wir sein aus der ordon aber Rot, der schopfer hat vns ge-
laaeht, drumb solleu wir vu» zu Im nicht andera alx kioder
XU einem valer voRjuheu, vnd «rbeo auf «.'rden nllo natürlich«
vnd vhernaturliclie diiin druiub thu ciu Jeder
Hoine augea aufT hie sulTerden, was hio nlt den anfang nimbt,
iitt vorüauinlit, vnd dem ewigen Tode Tberatitworttet. (inli . die
Müivuiii [lontcoostes fonaa f:"] Ao. 89 iu HarperndorlT.
UoHerTexi stimmt mit dem der Nr. 88 S. 894 ff., wo diese Sdirifl
gleiohfallti auf „l>e volis nlieni»*' folgt; der Leidener Codes 24 (Nd. 88)
1)1. 439 IT. iHt weitliiutigcr und Htiniinl mit den KoiK'ubagener lland-
scbriften (No. 107 und 114), der Heidelberger (No. Ol) und dem Drucke
von 1G19 (Theil 1 No. 312 und 313).
Bl. I45l>— 14ia. Ex Libro De Ordine Doni.
Gott hat vnü gaben ßeben auf erden vnd crsß't dcni«lli<>n,
die ein Jeder zngobrauchon nit im üelbs sondern dem andern,
als Im selba weder Soit noch moD
üt vns giinslig, keiner dem andern Item da» vieb auf der gaswa
haAHot vn*, den des TeiifoU rogiment i.«t nit nndcre. finis.
Stimmt ebenfnlU ra.-<t ganz mit No. 83 S. 3430—361); vgl. auch
No. 89 Bl, 514. No. 1(12 und Nu. Iü8.
Bl. 147a— 148a. Ex Libro De Sensu et Instrnmentis.
Dio vernnnfft ist ricbtor vbcr die b. wcacn, eo der meusch
iu im hat, vnd nit das dio b. woateo meistor sein, Hondom
dio vornunff), wie wird Im den im Jüngsten tag«
ge!«cliehen, den niemand^ wein die viele vnd .scbwero der vrtel
gotes. finis. üarpersdorir die Mtvcurii post Penteco-sten Ao 89.
Steht dem fiörlitaer Mscr. (No. 83) S. 341 ff., dem Leidener (No. 88)
Bl. 321 tr. und dem Drucke von Ib&l (Tlieil I No. 8G) recht nahe.
Bl. 148b— 152b unbo-tchriobon.
Bl. 153a — Ißlb Sermo Secundus ia Incantatores.
Also mercket Ir gleubigcn in ('liri.»to, wie t» di» Obmtua
anzeigt, das ein Sathan deu Anden) nit außtreib<'
Di« Hnrptrsilorfer Ouulschtlft.
&31
154ft S«rino Tortius in locsntatorca Marc! 8."
ibbb Sormo Qunrtus de Incanlatoribus.
156b 8crmo Qutntuti in lucantatoros os Mattli. <V. ).uca
II. 12. du codcui töiiu.
Sermo Tertiuü in Pi^oiidodoctotos.
ICOb Sermo Quart un do Pscudodoctoribu» Iria miracula
1. Marci !C. alao fallen sie boidp in üie grübe, dz
volßk dK der Itolb vnd sie fursteu [uDterstrichen weil unsicher]
verfuliren, dxflclbig wird von fhristo orlodiget worden, dz audor
abor wird in die owig vcrdaiutiu«, Iren Praclil Pomp roputatioii
vnd gewalt der Predigl gohon, do wird ninier Synogogi^n sein
Docli Ilobvsebucl, Kond^ni gri(u<i»gramon hculi.ii vnd bollcQ IC.
Ilarpeml. 17. Sept. Ao «8.
Vgl. No. 89 III. 474bir und den Druck von IftIO (Theil I No. 311
und 313). Der ernte Sermo in Incantatorci findet .lich cntt weiter unten.
KI. l&U» — 165 b. Die „Antichristi" finden sieb in unserer lUndachrift
Dborhaupt nicht, die Incantatores Hind vor die „P-scudodoctores" gestellt
»ie in No. S9. Vrgl. auch No. lOG und 108.
Itl. 1611)— ir>2a. Sermo Theoph. n^t T«rbum Domfai : Comp«tl«
Intnre. l.iic. 14.
Ein Exemp(}l sagt Christus von einer hoclizi'it. die laut abo,
Es hat ein HauÜvatcr oio Uoclitxoit g«hab1, auf dii-nolbig hat er
geladen al «ein volgk alk-iu Predige dz Guau-
gelium allen ('rcaturen, vnd nit dt cu^torliob« haiß «e nit tliun,
vcriieul üie auch nicht. Predig« dz BuuigeliuiD, was daroacli
Oott euHHcrlicb handelt, dx laß (tott bouolhen »ein.
Vgl.No. 88 Bl. 309 und No. 120 Itl. 140, Testabweichungen gering.
Hl. Hi22— !G4li. Ex libro Sermo. Der Erkentnai seoimdo.
Dahin ists koiuca vnder allem volgk, <h i^in blinder den andern
fähret, vnd sich keiner auf den andern vertrösten darif, vad
suchen bei Im, dz bei Im gehriebt Aber wie
kan vnsor bito gcwort worden, weil «fr dem Ludfer noch an-
hangen. Durumb tio sei ein Joder gowarnet, vnd liabo acht auf
sich selb». 17. Sept. Ao 88 Karpi-rsd.
£x libro lennon. Der erkentnuO ad Clement. Sept. Liber
primu;!.
Ke.»iier i>it ruhe den vnniho, aber nütze vnruhe den ruhe, rirumb
müssen ergernus vnd lai*ter sein, weh aber denen durcli die sie
komen, der ruhige botrncht allein was zu friede gehöret ....
Kecht thustu iz du sie nit an deine etad
lesiiest sitzen, behüte vnd schaffe anob Got dafür, den sie wurden
34'
533
IV. Tfewiogifchei.
trgar den dn, bSsor den der Teuffel durch die I. die sie toit
Inoo bringen wcnleu. ilubito ut sit aliquis defoctuit.
Stimmt mit Loiiloii (No. 88) Itl. :t87bir. luid dem Wi<liMnaDn'scbeD
WolfenbültcU'ir Tost (No. ilÖJ HI. 135 ziciulicb gouuu übörein. Die
„ander" I-Irbenutniß ist hier vorangestelll. Vgl. auch No. !>0 ßl. 43.
Bi. 164b— 11151). Senno Primm in Inoantatore« Malefico* Ana-
buptistiis, I^cliroltol gospoD^t, geist, Molauoolicos
Doctor boltzou Ruffach aus dem otfenen.
Damit (r gläubigen die wort Clirj iu seinen wuudonrcrokeD mit
dcni vieiß doD Ir haben sollet woll vontetiet
dasselbe sollet Ir wissen in der gc«talt allein, diese f. V. die f.
Chmteo die f. A. darnach znerkennen viid dz bo ein iioiclicii
euch al«o bogoguot ein (id. P. beraach volgeu wii-dt, der viel
wird verführen. 24 Octob. Ao. Sa
Vgl. oben BI. 13f>a Der doctor Kboilxon' aimX Sdirätcl, (le^ennt
u. I. w. begegnet unH handschriftlich hier zum ontten Mal.
B). 166b — 167 a. Ex Ubro de Confessione Poeottentia et Remiulone.
Noo de cordo So ein mcmtdi vbul thudt, vnd bebcnuctit dz «
vbel int, giubt Im .-sclbi« oichti recht im argeo> solliohe be*
iiennen ist ein beichten. Als Zinß nelimen von lOOi V. igt ein
betrug De Poenitentia Busse ist beichten
. . Sondern er aolte dafür in städter bustte bleiben rnd be-
trachten, da hinge ich M0u8len billioh ic darumb stehet ab von
der holfart Ir monschunkinder alle, den die holTart venttoplfl
Vtts vud bthell nur die sonde,
Vgl. No. 88 HI. 258, No. 90 BI. 340. No. 102 BI. 159.
It). 16Ta— lÜSb Ex Libro De Felici LiberaUtate.
Niemand kan ausgeben als allein der Iteiche es sei in was
gabou es wolle, geistliche oder leibliche gütter, dieselbe liber«-
litoa Kol solclien loutt^n angeboren vnd eingepflantzt sein ....
in Im werden wir auß'eititebeD, vnd aua dem
tftinckonden corpor muß ein ewiger secliger leib eivtehcn, vnd
wacbnen der mit (lote-s Sohn in aller liberalitot seinem Tinchc
das mall essen wird, dazu or die liberales geladen, llarpers-
dorff . IG. Jan. Ao 89.
Stimmt mit No. 88 BI. 405b— 410a ziemlich gut öberein; manche
kleine Abweichungen acheioeD besseren l'ext tu bieten als dort Vgl.
den Tollatändigon Text in No. 90 BI. 691.
Hiermit wt der llarporBdorlTer Schreiber und neine stcllonwciscn
Gehülfen vorerst xu Ende. Die zeitwidrige Aufeinndorfolge der oinzolnen
Abschnitte findet in der späteren anderweitigen Äneinandorhcftung der
Die Utrpersdorter nandsebrift. 533
Bogenlagen meist ihre Erklärung. — Bl. 169a— I73b sind unbeschrieben.
Bl. 174a— 184b bildet eine neue Bogenlage; das Papier ist weniger
vergilbt, trägt aber dasselbe Wasserzeichen wie das dos llarperadorfer
Schreibers. Der Text ist voq anderer Hand 5 Jahre später in Glogau
geschrieben.
Bl. 174a — 175a. En Deitas latet neutro germimur
Meminit ab euo lectoro resa.
diuo per euum.
Qnae The : ex Hohenheim de . B : Trinit tenet, inscripta
sunt manu propria huina [?].
Was Th: von Hohenbeim von der H: Trinitet: hellt
vnd wie er sy erkent,
Euch ist in guttem wissen, das aulT vuserm necbstea Conuer-
siren ettwaa von der Trinitet geredt ist worden, aber dem vor-
nemen nach nicht beschlosaon der Mensch ist ein Tier,
der Geist aber nicht, dem Geist stehet nichts für, der da stehet
in dor T.iebe Gottes, in welche Ich Euch befehle, vudt Ir mich
dergleichen.
Sequuntur capita
Die beschlusredo dor Cappittcl die Ich euch zuogeschickt vnd
zuegeschrieben haben von der II. Trinitet welches
wir alle vom H. G. erwartten sind, vnd nichts vonn vns der
vus erlcucht, Auff seine Göttliche gnaden in cwigkott . Amen
Explicit Th: Uohenheimensis in fiue Trinitatis.
Vgl. No. 88 Bl. 264b— 276b, von welcher unser Text mancherlei
Äbwoichungen zeigt. Eine Datirung findet sich in unserm Mscr., das
sich aufs Originalmfcr. beruft und an einer Stolle geschrieben ist, wo
man Hohenbeim' sehe Originalmanuscripte wohl beurtheilen konnte, über-
haupt nicht, also weder Salzburg, noch 1524 oder 1540, was bei der
Divergenz der Jahrzahlon zu bedauern ist Vgl. auch No. 93, No. 104,
No. 105, No. 107, No. 112 und No. 114.
Bl. 178b- 182b. LihellTu de Tirgiiie Sancta Theotoca L.
Dionysius Areopagit:
Saa Buch van der Jnigk&anen am der Oott ist gebom. Wie tj
Theophraitiu von Hohenheim erkent, Moinon günstigen
frcuden Mich: Sim: vnd Panc; Doctorib:
Von der geburt Mariae, so Ir das, so Ich von Ir erkenne, also
wann wir verstehen vnd wissen, Ir alle wisset wann Ir dio
goschrifft der Propheten, was sy vanu Ir sagen
vnd so Ir mir herwider schreibt, so zeiget mir euere
Hertzeu aus euerm Geist vnd nicht die 4. oder G Lerer, dio
5ai
IT. ThmlofüchM.
icli all! Irrer erkanno io diooem |iutict«o. Allein was dem NsUür-
UolwB liccbtc ^esicht [?] vad nichts aus dem Lauft [Tauff?] de»
II. GeistoH, vnd bittet Gott für mich Amen.
Fiois Hbolli Thooph: HohoDhe: GermanJ d« viigjiw Sancta
Tb«0(loca Korip: di« AnuuDtiatiooU Cbris^ Anno 94. Glogauiao
inforiorj. }t.
In dJMcm Jaliro (lö<J4) halte Jobannct« Huser, der in (ilogau
wolinto, tboologische IlandHchriften aus Nenburg a. d. Donau entlehnt,
wie wir oben in der Einlvitutig (8. lOfTJ gegeben haben: die „Virtfo
iheotoca" fand sich uiviiioa \Vi«sou» uicht darunter. Doch lälll «ich
natürlich vin Zasammeiibaiig unserer llan<Uchriri mit J. llusor und Faul
l.inck nicht von dor Hand weitwn; vielleicht war ihnen da» Harperii-
dort'fr Manui«kri[)t bei ihrem Studium und Sammeln der Theologie»
liohenbeim'rt in den UOer Jahren du 16. Jahrhunderts iiberlaascn worden.
Den AbwoichunKen unseres Mscr. von dem oben unter No. Bö
beschriebenen Müm-boner Codex, der auf Görlitzer Quellen beruht, sind
meist nicht bedeutend. Die latoinJHchcn Vor- und Nachworte xind dort
noch viel uinfangroichcr. Vgl. dagegen No. 96. — Höchst ftufl'allcnd
iäl iu unserer Uoborvchrift der Dionysias Areopagita. den lloheahoim
auch an<iorwnrts nennt: daß unter seinem Nua«o eine ähnliche Schrill
überliefert wäre, ist mir nicht bekannt.
Ul. 18il und 184 sind unbeschrieben. Es folgt dann von ganz
anderer Hand, auf anderem Papier, mit anderem Watucrzeidicu ein
l'salinonkominontar.
ni. 185a— '2T'ia. Anßlegung De« Dritten Teils des Psalters Daoids
die erste distinotioiL
Der 75. I'.ialm, Oder Nach der TranflatioD dor 76.
Natua in Judaea Deus; In Israel magnum nomen eins:
Gott i^t in Juda bekandt In Israel ist sein Nähme herlich A^aph.
Hier treibt dicäor Prophet mechtig sehr das Volck durch
die ganlzin Psalm au«, das sie sollen aufsehen haiton auf got,
auf vnsern Herrn, vnd gibt ihiicu liiorboy zuvei-stehon, das so
hi^imlich aicbtit gc^cheheu kan, in gantzem Judaea, das Got ver-
borgen sey . denn Judoa sey Got toglich für den Augcu. Also
sollen sie auch Got teglich für Augen sein vuverborgen . vnd
meidet im Ps. die vntschen, warumb er sq heftig treibet, das
volok, Achtung zu haben auf den Ilerrcn, Xemlich, wa^ wir
geluben da« eollen wir hulteti, vnd \t\s dx nicht tiindan noch ab-
wenden laasen, vnd solch» so starek halten in vuiterm loib. als
wir in der Seele wollen gehalten sein,
Dlq Tlnrt'ond^rffli IIiudtchTlfl.
586
'2. Et raotus e»l in pace locus «Jan «t Iwbitatio eiuti in
SioD. /u fialiMii i^t sein OiMtclt, viid »oine wornn^ zu ZioD.
Gott sottet sicli in Frieden gegen vaa, vad setzet in ZioD seine
wohßung
[187ii] Psalrous LXXVI ....
[180] Psal, I.XXVII. Altoüdito popule inuiis
[■203;iJ r»almuH LXXVIII. Dcu» vonorunt gontc« ....
[Blatt 'ilO ittt AUS Vvntolicu ulino To.itvcrlu«t uDboechricbeo ge-
blieben]
[Bl. 217a Spalte 2 /eile 3 beginnt mitten im Text oino Itand bis
Bl. 24U SU ächroibon, dann wieder die alt» Hand]
[26H..] Pxül. CIUI [264] . . Et statuit illod Jacob
in praeceptuin et ]»raoI in tostamentuin acternum vnd »teilet
da.4.<iell}e Jacob zu ... no er va» bewiesen hat, vnd werden nein
Evangelium la^iHen .«tehen, vnd werden vn» soWin volgen, nach
vnsorm lual vnd ."ieine lehre la.'uen Tabren, vnd der vnHcni da-
für nacligoliou.
Hie dosunt oxplicaliones 46. vorsiculorum: scdcnm
potiu-s corum iutorprotaüo in aliU Psalmiü muDircstocur: tum
qiiöiiuo mirnbilia Dcj orga Patres in Veten TcbtamtMitü ijd«m
reaou«i;anlur; libcDti^r ook practorijSHO Atitor vidctur.
Diesen nachfolgen i.!«n verU ^ucliu im volgeoden 106. (ö.)
Psalm vnd ist der II. Verli. P*al. CV.
Et concupicrunt, concupixcentiam in deserto et tenlaverant
Doum in inaquoeo
[2i6b] . . . Hobot weiter sie huren, ist dos nit genug*
«am AUS oincm Prophotoo nngOKoigt, Seliot au d«r goivtlicbea
latter, wie sin burcrei treiben, vnd all Ir thun vnd worg t\n vnd
gedancken iat nichbt, ab Hurerei, wclcber ist der «in ondon
Geoeratioii vuder den Christen linden iian, oder mOge als die
aJlein?
D«T neue Scliroiber bat dieocn Psalmen kommeutar recht enge in
zwei Kolumnen gosclirieboD ; dio ersten 9 Seiten xeigen eine Pagiuirung
^dM Sobri'iber«, wdcbe dann wieder aufhört . Der Psatmcntoxt ist durch-
dt lateinisch und in Luthers dcuttichor l'obersetxung gegeben. Der
Text i8t nicht der gokOrxlo der Kopeuhagencr Handschrift (No. 93),
BOndorn der weitläufigere des Ileidelbergor Codex Palatinus (No. 92),
von dem allerdings unser Te\t nicht »elten abweicht, im Einaelnen tuanoh-
mal auch boeaerc I^csarten bietend.
586
IT. Theologlubet.
Zu Scbliuui des 104. und Aiiran^ dea lOfi. Paümit weist uoaerBr
Inuer Mscr. dio^olbe l.ticke auT wie der Heide) borßer uod der Jo«cliii
tlialor Codex; die Lilera 0 war cbcD teiti); id Verlust g«rittli«D. C«bt
dioscn Vcrliut oiuer Bogoulago wnr unser Scbrcibtr nicht uat«rriclit«t
und er ph>iiUt»iirt sich über i.iiii alisiditlidieH Au^la^en der Krklirutig
vüii 4^ Verhüll utwiu tunammcn, wodurch er nur um so klarer duiliui,
dal3 »eine Vorlage dem Original schon viel femer ütand aU No. 92
uod 93.
Uobrigoui) giobt unsere Ilandttchrift die erste DistinctioD des dritten
Thcils uicbt vollständig, welche auderwärls l'salm (& — 108 utnraaat,
Houdeni »to schlieft mit Ven SO des l(K>. Psalma (Cod. Pal. Germ. M
Bl. 21 1 b, wiihreud dort (No. 92) der 105. pHalm bis Bl. 2Ua reicht), der
docli 48 Verso hat.
Vji folgen drei unbe^chrlobene Bliitter, sodann der letxtc Pitalm und
das Schlu^iftwort.
ni. 27la — 27Ib. Ptalmui CI>. I.iuulate Dominum in aanctis
ejus laudate eura iit firmnmentn virtutis eius.
l,obat deu Herrn in Meinem Heiligthumb lobet In in der Fehste
Roiuor macht.
Also weiter haltX vns Dauid Gott loben in seinen Heiligen,
so wir nu in denDolbigon loben »ollen, so müssen wir In den-
selbigen suchou, das In mitten vuder lueti Tindcn So
Ir die .Seitenspill brauchet xu leiden [?] «o ist» eiu Anfang dos
greinen» vnd weioenü. So Int aber brauchet xu frendon vod
obren, so bleibt euch die freude, vnd wird kein weinen darauß,
dsrumb sollen allen alle ding in ilen K^und der horlzens gc-
Netzet werdeut »c nchmenN ein froliclis ondo vnd owigo freude.
Finiti Cartiiini declarationiit I'^atterii Davidis Prophutao Rcgimiuo
Israel, » Tb. autore Gerniano.
Es ist derselbe Kommentar des 150. Psalms, der aach im Heidel-
er Codox den Schluss bildet (No. 92) vor dem SchluBswort an den
Tiwer. dos jetzt folgt . Uust »mer Schreiber vom Idxtcn Viurtol des
Psalmenkommentars noch weitcro Kenntiss hatte, beweiitt ilas lateinisch«
Nachwort.
Bl. 271b— 242a. Ad Lectorem Finia.
Wie du Lewor niith befindest in der auslegung der weis-
eagung Dauids, so vorstand gemeiniglich, das [ich den Psalmen
in Hauid« nahmen anfaho vnd ende, darunit)
HO stehe ein Jeglicher für sich selb», di er dun Üauid, als ein
Propheten aunehmo, vnd glaubo Christo, vnd neuch sich vom
Di« Qiirpantlor(«t Duidicbrift.
537
MwDinon, vod grotigcii Abgott, vod von den reiulioa, dou sie worden
In abgnind di.>r lielleu vorgraben .\.
Finis.
Pftra prima continet paalmos ä 75°. uaquo ad pHalmiun 106.
iuL'luaivö.
Altera pan voro roliquos usque ad (inom.
Doiünt autam 133. 134. 135 & 136 intogri psalmi ot 137 in-
eipit H vorsic. Kccuudo.
Item psal. 141. Voce raea ad Dominnm clamavi ic. Deest ä se-
cuiiilo vor^ü'. Iiuiue psalmi ad »eq. piialmi voroicul. aute penult.
huiic. (pa. 4ä) Spirilua tuus bonos dcducit me in terram r«c-
tam !C.
Item A. Torsic. 8^ psatmi 147. luque in sequentis psalmi Ter*
siculum hiuic: Laudatü Dominum do turra. Amen.
rn»c<r Sclircib^r bat also Ans 3. und das lolztc Viertel d(« ParacoUischeo
PsalmcukonimoDtars );okaiiiit: die von ibm augogebcncu Lücken slimmen
mit den Lücken der Hcidclborgor [land»chrift (No. V2). Da« ScMu«»-
wort an tloii Loser ntimmt gleiclirallit mit Heidelberg, hatte aber manch-
mal bessere Lesarten.
ßl. 272 b ist unbcHchriebcD ; w folgen dann nocbmalH ein von dem
ersten (Ilarpersdorfer) Schreiber beticbriebenea Rlatt anderen Papie» mit
Anderem Watuterzeichen, da:^ in die Mitte einer Lage des l'nalmonkom-
mentupapierH eingehoftct Lm.
Bl. 273a— 273b. Ex Libro De HonestiB Vtriiqoe Divitüi. I^saI. 127.
Beat) omneH qui timont Dominum . Vnscr veruuntTt vnd weiß-
heit magk niterdencken weise vnd wcge Gott wolgenillig xu sein
iu Iren wercken, als in der seoligen nahmng,
.... Drumb die soeUgcn reichen suchen leinen lust als Iren
negstcn, haben keine Treude an angst vnd nott, Aber im ewigen
loibo haben wir alle ruhe freudo vber frcudo. einigkeit vbor einigkeit
ewig Amen. Ilnrpersdorfr. die Vnn^ria po^t Peutccoslen Ao. SO.
Weicht von No. @S DI. 410—413 nur wenig ab. Den vollständigen
Text siehe No. 90 131. 165 IT. — E« folgen noch 3 unbeschriebene BläUer:
Bl. 274 gehört zu dem ßl. 273 dcet Ilarpordorfer Sdireibor«; ßl. 275 und
276 (ao den Einband angeklebt) gchSren eu Bl. 272 und 271 dw
Psalmenkommentars.
Va bedarf schon einer genaueren Bearbeitung ua<«ercr llaodAchrift,
einer eingehenderen KenntniQund des Vergloicba mit anderen Handäclirifteo,
um überhaupt zu erkennen, daB mftn «s hier mit Paracet-siKcbon Ab-
handlungen KU tbun bat. Nur einniKl nennt unsere llaudaclii ilt sIh
536
tT. TheologlMkw.
V«rfaM«r den .Tbeophruttu voo UobeDhcim" (Gl. 178b). «iumal „Tb.
ex Uohenboim" (Bl. 174), einmal „Tb. Ilolienheimenw»" (Bl. 176), uIüo
erat gcgOD Ed(I« der IIftod«chnfl don ganxcn Namen; viiiinil hoiDt «t
„A. T. B. IL« (Bl. 95»), oiumal (Bl. lOJ) ,TIi. II. IL H." (aUo
AurcoIiM Theopbrastiw ßonibMt ex IlohcDlwim und Tbeoplini.>ilu!i Holion-
lloimeDsifl), eioinal „Ttieoph.'^ (III. ITs). eiomal „Uoct. Theo'' (BL 1-11).
einm»] .Tbe" (Bl. 79«) Dod ölten „Th" (Bl. 1. 33, 79 und 141). Der
XaiQo Paracelsus homttit übcrluiupl okfal vor.
TroUdem f^bört unsere Ilanditchrid tu den verthvollstca der er-
huhcnon theologucbon , da sie sorgfältig, voD «adikuBdiger Hand und
nuob guten Vorlogen gescliriobon Ut; «e ist gleidizeitig eine der reich-
hallig^lun von allen.
Viel weniger wcrthvoll ist die Tolgoude llandM'hrift, die wir onr der
gleichen ilerbunft und der gleichen Zeit der Niederscbrift halber hier
anfügen.
96. Breslau, StiuItlnMiothek, Codex RtKÜger No. 333. Fol.".
162 TOD ver^cbicdencu Uünden gegen Endo de» 16. Jahchundertä
benchriebono Blätter: 16 Lagen zu 6 Bogen (12 Blätter), welche
mit den Buchstaben n— q vorn untiin nuf doin enten Blatte
bozoichnot sind (Scxternioncn). Auf dem ersten beschriebenen
Blatte der kloine Wappenstonpet Albreclit« von ßebUoh,
tUB dwun Bo.iitx dio Hand.'tchrirt in die Kbedigerana gelangt ist;
Tgl. dio vorigp Nummer.
Bl. 1—114. In Hattheom.
Daü Dritte C'apittel.
Vox Clamantis.) Dax ist oino Schreyondo Stimme, die Niemuidw
llörenn wiel , vnnd Tür vnud für für hellt dx vnbillich aber die
Ohroun der anndem »indt vonlopfett. Dosortum quid.) DflMr-
tum ist ein Eiiiüde, in der alle Wollust verluUen seind,
Das Fünffte Capittell
Das Sechste Capittell
Caput Scptimum . . ,
DaH Achte Capittell .
Caput XXV. Oecem Vtrginibus) Vntter alleun Menschen »olleo
die Jungfrawonu, dio funticlitigston sein
Venite) do boschleust sich der grund, wo nicht ßarmhertuegkeil
boechohenn ist, do wird auch keine bewiesen, an dem Ortl
dioflolbigo wiel Oolt hauu, do rcclitfortigot crs vnd heltfai für,
8fM Breslauet tfandschtift.
539
viiDfl der Itarmhertzicgkeit bewoineo wie), der findt eich za bo-
wHücon iii eiDom Jeglichen MenHclicnn aulE Erden, nllB sein mag,
Viiod wiu ileDHclIfigoD bescliieubt, Ut auch Cliri^to bcscholicu.
Finis . Laus Doo.
Wir haben e» hier mit dem AtifaDg dos zwuitcn Matthiiii»-
kommenlares x\i tbuii, wdchen wir in Loidcn Sfi (No. Sil) Hl. r25ff.
keDnen gelernt haben. \)a» 4, Ka[>it(>l fohlt hier wie dort gÜDzlicb,
ebeuao am 1. UDd 2. Kapitel. VVrm Leiiiou 25 als „weittere orcleruiig des
5. Capitels" ßibi, findet sich in linderem Breslager Codex nicht, cbonno-
wenig diu „WeiUero erderung diM 6. (i^pitels". Ueborhaupt Mtimnit
unser MMcr. mit dein 2. Leidener Matth.-Kommontar nur bis Bl. 134b
LeidflEiH und geht gogon Endo des ti. KapiteU in den dritten
Leideaer Matthauskommcntar über, wie er dort von B). 185b
weiter lauft, textlich tiemlicb gut übereinstimmond bl» zum SchluO des
35. CapiteU. Auffallend ii<it e«, daß unvoror HaudMchrift da« 3ü. Capitel
fohlt, welches Leiden und andere ilaud^jchriflci) doch habeii. Der Bibel-
I toxi ist vielfach deutsch gegeben.
Mit Sötte 37a (dem orMen Hlalto der Lage d) beginnt eine andere
Hand etwa« kleiner und enger zu Hchreiben; von ßl. llö ab (Lage L)
beginnt eine andere (dritte) Hand mit anderer Tinto «u schreiben.
BL 115a— 118b. Erklerungk deM j. Cap: 6. Jobannis, Sowolt vom
II. Abondmall der wordt, nemct easet, das ist mein
Leib IC. I}urcb Philip. Theophrast. K.
In priuuipio . Im aiifang ist nichtea gowoaon, den Gott vnd
Gott int der anfang gewesen d. i. Gott baiHt der anfang, vnd
das er gemacht hat hoiat da» endo vnd
dem in der Warheit zu glauben.
Omelia ejusdom iatoTprotationi.'«. DaQ Holcho« d ihr
gleubigen, voratendig bey euch werde, vnd woll nuQgelcget ....
Omelia üocunda ic. Von dem gewalt Kinder gottefi zu werden
Alao wird das Wortt zuo fleisch das ist der gewalt
eines iedems für sich selbost, wie angczeiget, nomblich ent-
pfaugcn vniid glauben.
Stimmt mit dem vorhergehenden Codex Rhod. 3M Bl. 1 if. ziemlich
fflberoin, i»t aber recht leichuinnig und oti sinnlos abgeaditieben; der
Text bricht an derselben Stelle ab, wie No. 95, es fehlt also auch hier
mehr als eine halbe FoUoscite tm Vergleich zu No. 88 BL löl IT.
BL 119a. Wan aller vorstandt vnd Künste worden floriren
IC. In üb: de oaturaHbuü. Cap. de Vitriolo . Viel Küiisto
Htndt vnü vorhalten, darumb das wir (iolt nicht gofullig sein,
540
IT. Tlicologltcb«
vnil oieuschlich Icbon, niebt vifthisch, nil
äcul<u:li, nicht In der SpoluiiKkcn.
Vgl. Iluttsr 4 " Ed. Vri. S. 1<J8 A'ilo lü bis S von uaten and S. 200
Zeile 7 — 17 von obori.
Ol. Ildb— l-2<ttt. Ton der Taaffe.
Do ßaptLimo. Üor Tuur Ul ein Zeicbeu vinoa dimten, wie eia
-H einna SiJiwaitzere, lUtl aber die vnden>cbeit, das + ma^
iHDor ubnobmen dnl3 ist ein zeichen derxeichoD,
der giiDtion Caraclereo (Creaturen) Gottes, darumb uU nicbt cio
liiaworfTod bignuiu Zuichen, Kondorn ab oiD ciuf^weit Zeichen,
I'riiwter Zoitbon ic. I-'iiiis.
[123a.] Ex libru de Uuptiätnate Theoph.
Der Tauf i^l iiiii NiiUmiuihcn , vud wer oinutal naß üt, der
bleibet für vnd für, darlT kein« reiteration ,
dabey ein Pater noxter vnd glauben betou, damit der Teuriing
daboy blvibvu, & hoc auriicil, ulke ander ist monscbea xuitats ic.
liDi».
Vgl. No. 83 S. '286IT. und No. 6S Bl. ä35bfr. Die beiden Absduiitt«
«leben durl wie anderwärts in umgekehrter Reihearotge, auch hat „I>o
Baptiamate* allenthalben ein« kurxo KinloitUDg über äacramentura,
welche hier fcblt. VkI. noch No. W 111. 30'.)ir., Xu. 08 uuil No. 107.
Itl. 12'.M)— H3a. Maria üt aui Anna geboren aber ant Joachinb
nicht,
KiciQ JuDgfraa soll gobobrcn, Nu ii>t k(tinc Jungfc. wenler auf
erden gewoat, Krgo. Uuria eiuer auduni gelmtl Dicbt gvbobrcai
Bondorn ontsprungoD. Natur hat Annam geborn, Gott abvr io
sie hatl den leib JEariä gcgoHHcn (leib Sud vnd Geist so viel
iMt) wiowol nicht der Gei&t Anna gowoDirn imt, So iitt läo doch
der Schrein darin Goist vnd Sed« d. i. Klaria gclog«a ist.
Waß irdisch iu Maria gestorben ist, vom Saiueu Dauidtjt d. i.
oßun vnd triuekeii :c. Chriatua an itich gouohmon meu.ichliclio
natur, Souil an Maria getttoibon, Ltt aus dem Samen geboroa
IVopheten werdoii auf 2 wei.-%on l. auf weldllichen braucb, dar-
nach auch auf binilindien. Der leib Maria hutt Chriatuiu geboren,
in gluiuhor form vnd gestalt, ahi ehr gewesen ist, am uufaug
der trinitet, vnd uiobte daran vorordoel.
^'""^ ^'"'■'.'J?", 1 darinnen vollkonimene Trinitet iat.
vnd geburt Ineodoca )
Cbri«tuii hat nicht an steh genohinen einen menschlichen leib,
der Oötliche leib hat «plittcii in Cbri«to, der Göttliche loib hat
Christum geboren in Maria, die Todtlicbe Natur iu ihm hat an*
Elno Broslauer Bandaetir
MI
gezflndt, ir. Hurdi ihr aDUundöii. der hoiligc leib frucht gegeben
hau Woit ('hriittUM von Mnria halt gonohmen du
hat er von ihr nILl ciiUT cvigiMt rrKitou «otpfangRii , die vor
»einer Person gewesen int in der person vnti nach göttlicher art
geboren vnd entpFiingen per Mariain durch den H. (leist, ehr
liut die Menschliche art von ihm gehabt, nit von menschen,
('hristiiti vod Maria haben an sich genobmeD, weise vnd geberden.
Rede laehi^D, weiuen eßen gohon vnd atoben.
Ex Psaimo HS . Üor Leib ist am Knecht der Seele . dio
Seele vbertrilTt ihn. der Leib leidet ontplindt liehe», der Leib bi>>
wahret die warhcitt, Liebe glaube der l^eib hat oieht macht
eeinen Hegierden nachzugohun.
Der Mensch bt nicht durch den Leibes willen gescbalTen,
'flOOdurn durch der Seele willen, darnmb der leib seine gesetze
hitt, vnd »eine Ordnung, was sein Ambt soy auT erden, aut dz
ehr nicht die Seele verdamme vnd Talle in den vnwillon Gottcs-
hi Chrittto ist ü/. Prieslerthumb blieben, vnd also wenig
ein ander Sohn (iottcs werden magk, also wenig ein Ander
Priester, In der AltuHter wogo, des A. T. su wandeln war vor-
botten, darumb vielmehr in dem woge der Heiligen [t31a] des
N. T. nicht anzunehmen i^t, worden in gesetze Wandlung, mit
vi^«, soob in geberdo . AlB in Kleidung wohnung geberde
Ilcnodciung, in Ocselze als mit os^en trincken Glauben.
Was die Propheten geschrieben haben sollen wier hallen
:: • . . ist Gottes wort, vnd bleibet im N. T aUo im
N. T. babun wir die Apostcll lehre . . . aus Christo bouolcn
... Nu so sollen wir auf sonst keinen audorn sehen vnd
faoeren, AlU stot vnd fest, auf ihrer lebre bleiben, auf keinen
[131b] Altuater Achtung geben, weder aulT ihr fasten betten K-
Vater vnd mutter ist allein die Ehe zubrechen vorbotten,
wie in eines ieden llertx offenbaret, was in ihm ist, Also offon-
babren die Propheten, was im wege gottos gantz vnd gar ist,
Tud heißen zengnus, darumb, die sie gewählt habeu dieselben
Zcugnus zugeben, das ist: die Außlcgung zu machen der werter
Christi, was sonst ausgeleget wird ist nix . . .
Der Abgott sitzet In der Stadt lleuao: Am Jüngsten tag
wiidt Gott den Leyon fragen, warunib huslu meine gebott nicht
gehalten, sondern menschen gebott gefolget Kespondebit der
Lejre, die Eua d. i. die Kirche hat mich betitigen, da wirdt
[182a] er fragen die Eua, warumb hastu also gethan . Respond:
der teufell hat mich abo golcbrot Alß dan wird der Gottlose
^UtVK^^\^^'^^^'*^^^ .
642
IV. Tfaootofiwbef.
Heister ofTdnbar werden (dan int der TeufTcll) mit was LuAton,
du Wort GoXUa verkandiget wt worden, VDd das dis der g«walt
P«trj nicht des Ilabstii.
Die Irdisclic Eua biwitstt den Pctrum, die Eua. so sie oin-
WilV-n die scliritrt zu fclsohen, so haben »e von stund an^ den
vorstandt nicht, womit »w i<icb so11«d behiitten. auf dt mna
ihren iicliam niolit i^ehe, AIko beltutoii Kio e# hcimblicb, wit^ ein
Trau ihren sclinm. AIrd Ut der betrug der Kirchen, der Mau-
ron die getzirct ist wie der Apfel nm bäum, dauon dem Adsiu
vorbottoo war zuoLlon.
Wann wir in Miser vcrstandtliehee Alter Kommen, sollen
wir ilII<; Elteru Lehr vud thuu vorgeßon, able|ron, vnd (iott
von gantzum llertun Huehoii . . . also orlungen wir das licrtce
der wciUb«tt so Uauü erlanget
Wir bringen lewei von der i^eburt, Kine.t L-ct der tauff, den
vns Vater vnd Muttor gibet, vnd ihre Leruiig . der tauf bleibt
gerocht in vna biß in den todt .... der mag nicht vcrnctiert
werden, vnd verenderl, ilarnach fotgiH dar Tauf des II. lieiAtes
so wir aus dem Kindlliuhen vorstand kommen, in die Jürlirlie
Zeitalso belialleu ihr« ^erochligkoit lüo Kludur vnd ihre goreebdg-
keit die Alttvu.
E» mag uiemandt kein Itechtsprechi>r «ein, ehr lerne den
von (iott v/aQ recht soj* . den wu der monsch thtitt ist aJIea
nichts vnd fiilwh, vnd W7. in vn.* Heiilnivch langet. Langet an
vnH auß vornuiitrt, die vornunlTL gibet nicht« &I11 betrogen recht,
Solche vornunirt Türen die Keiner vnd borren, flicken ein alle-
galion, auß di>m EunnHio - I^t ijleicb al.io !<o einer MnulTeu
gülden stilol, vnd Kronen, ist boy einem Heller from, viiii bey
Kronen ein Diob, also stehen auf solcher gcrcchtigkcit alle hoho
Schulen, Cantzeln, Rathea-^er, Dnruinb i^t ihnen auch aln beiden,
»eind nit ('bristen, Dauidt vorwirlTt .solchem KÜtli, Also tUue ein
ieglii'her König, der aus gott Regieret, bedarf keines Itaths, UerRath
muß haben der richtet seine aachon auf Lockerey bci>chotS!)oro]r.
Der Anfang dieses Tractntes. der sich von seiner Ueberschrift gänzlich
entfernt, würde wohl in den Gedankengang der Schrift „De fienenlogia
Obristi" passen; doch lindct «ich ein solclicr Aluchnitl nicht iu den er-
hallenon Büchern der Qenealogis Chriüti. Etwan (llcichlitulündes int mir
überhaupt itoost nicht liegegnet. ITcbrigenH wird Ilohcnheim als Ver-
fasser gar nicht genannt; trotzdem kann en nicht iweifelbiift sein, daß
der Schreiber dies (ebensowohl wie den Matth-iuskomraentsr zu Aurasg)
für I'aracclaiich goRon lassen will.
BtM BinslaaDr llii&ilscbrlfl.
543
B1. 133a— 1f)2a. Ea Qnne Thtophnutni Ex Hoheheim [7] Oermiut»
sensit de vii^ne BeMa. Mbcllu» Missu« nd sociu» [!]
facultatis ninnii{i|).
ßae Bucli von Maria der JungTruuen, was Tlieo-
phrastuM von ir holt, vnd durch ilinen gemacht, meinen
gunKtif^cii rrcuDclon vnd getreuen, Michaela, Simoneni
vnd [laiicriktlo ic.
Von der gcburt Maria .toH ihr ilas, »o idi von ihr ompfindt,
ulao mercken vnd willen, Ihr aller wißet von ihr dio ^c^chrilTt
der Piviphoten, was sie xageii von ihr, vnd dG^^cll>igcn mehr
den Ich, Aber ihr seidt in dorBe)bi||>en ficschrifften. an itzo etvaa
abwendig, vnd absotsig su soin Anders, den der prophotcn
T'roplii.'uoi lantot, vnd an ihr xclbcsl int- Nn ist ca nicht.
wADigcr, das wiße Gott aU ihr redt, allein von «iocm Gott.
Der behtlttn mich das ii-h nicht von xwcyon rode
den Ich finde durch ineinen glauben endtllcheni
euch in den euem ettwas vnd viel Irrigk . atÜ ihr selbst er-
wegen werdet, damit will Ich mich euch auch in briidorlicht-
Liebe befolen geben haben, vnd bcstott K. Geben ru SulUburg
an vnser Trauen tage AK<umptioniii ic. in If)34 Jahre.
Gap. I W'a» von ihrer prucscntirung ? Da», de
■Iso ein gebrauch des Landes gewesen ist, durumb ist es nicht«
luernicUen, das daraus viel r.a KaufVen, was venu ihr«r AulTart?
Daß, da.'« *w wieder hie i>t, in den dritten, von der «ie
Komen ii«t, vnd nicht» Irdincht» mit Ihr genehmen, vnd alflo
ewig bleibet im Spigell der Dreifalligkeit ohn ende, daß ich
euch im neRSton zuschreiben weitter erklereu will, souil Gott
die gnade vorleihott . Vnd was euch da gebrcstoo wirdl, das
wurdet ihr finden in Andern Büchern, in welchen die Drey>
fttitigkeil nnd das Kxordiuni Mund! begrilTeu wirdt !C. fini».
Die Datining der Vorrede findet .sich anderwärLi nicht. Auch sonst
aiiid die Abweichungen in der Vorrede und mehr noch in den 1 1 Kapiteln
»ehr bedeutend im Vorgleich mit Ne. S5 und No. ii5. Der Schluß tieider
Handsohrirten findet sich hier überhanpt nioht. Die Abweichungen siod
liier so bedeutend, daß man dabei gar nicht mehr an zufällige Aen-
derungen wühr«ad des Abschretbens denken kann, aandero eine völlig«
Umarbeitung aunehmcn muU. Mit dem auch im Folgenden wieder-
kehruudeu .manupropriii' vrill der Schreiber vielleicht gar niclil sagen,
dafi er dirMt nach dem Uriginal gcnchriobc» liabe; er hat m wohl nur
von Deiner Vorlage ho übernommeu.
ßl. 163u— t74b. Ea qaae Theopraitui [!] Ex Hohenheim mmü
644
IT.
De Sl Triaitate in icripl» sdbI mAnapropria. WaB Tfaeo-
pbravtaa paraeeUo» it. Von der il. Trioitet helt, vod
vie ebr sie erkennet . AnTani; xa »einen freondea.
E* tat in pitten wtBea . daß anf rnsern oegstea Conpersieo,
vlwtA von der Trinitot geredt ist worden . Aber den vornehmen
■ach Dicht benchloßcn, VrsacJi das dch nicht gelrürt an den-
aalbm codt vnd ortt. mit «olcher rede tomorckra laßen, durch
eoch aageMigt, vnd aUo Kegen einander gtAcfairigen
. . . Geben xn Sallxbnr^ an vn«er Trauen Abendt, nach
dar irenigern Zail im (15) 2-1 Jahre.
, BewblsBredfl damit eine gute
lehre nicht ohne frachl sterbe, sondern ^cht bringe bis ana
ende der weit, selcbes vir alte von tl. Gebt vartendc seindt
vnd nichts too vdo», d«r vns ertcuchtot, auf seine göttliche
gnadcD in Ewigkeit Amen.
Expitcit Tbeopbraittiu Hohen heimensi» in fine Trinilatü.
In No. 88 ßl. 264—276 findet sich dis »abtscheinlichere Datimng
1540. Die Jahrzalü 1524 rSr SaUburs; lit ja nicht gorade als ganz un>
mSglich tu bezeidmeo. weil für dies Jahr genauere Lebensdaten über-
haupt noch fehlen, tie Ut aber durchaus unwahrscheinlich. Daß wir sie
«boD auch bei der Virgo Tbeoiloca fanden, macht m kaum gltabhafUr,
trotidem twischon beiden Schriften eine gewbse Bexiebnng beateht.
Uebrigcna «tebt der Text von ,,De Trioilate'' den beiden andern guten
Hiodschriflen wcMnilich näher als der der Virgo Beata. Vgl. auch
,|Io.95, No. 104, No. lOö, No. 107, No. 112 und No. 114.
]tl. 275a [q,'] —182b. Liber <\t Inugiaibni Idolatria Theophrai^
HohenhsimMuii muDUpropris.
Demnach vnnd das Alte Ta^lament einholt, vnd in dem Neuen
(krgleicbea, das die bilder nicht sollen angebettet werden,
sondern allein Gott, Nu begegnet vnicr dem im Neuen Tcsta-
moot eine große Irning So ihr aber
werdet enren Tempel! »nulier hnirten, So bedtirlTt ihr kotn«»
Itildbteliniti'.en) noch i^teinhauers, ihr wordets .telbor «ein, vnd
euch selbcHt schnütten was ihr bcdurfft, vnd der gewoitt«
lliKcholT, die da bleiben euch selbotit inwendig bleiben, vnd doD
worlt würcken laßen, vna abgolterisch bildnns xu sein, das Gott
verholten halt ic.
Weicht von No. 88 Bl. 434 b— 4S9a nur wenig ab. Vgl. auch
No. 98 und No. 116. — Die Handschrift ist von einem ungelohrten.
dos Lat«in« wenig kundigen Schraibor nach moi»t weni^ w«rtbvoi)en
Vorlagen ohuo viel Aufmurksuinkoit gcHchriebon.
Bandiicbrifleii von Dr. med. Karl Wiilomaim in Aughbuig.
545
Theoloeische HaiidNcliriftcn
Ton Dr. med. Karl WideiiiHini In Aii^sbiirs (1593—1621).
97, Leiden, Uni%\-Bibl. Codex Vossianus Chymicus in Qiiai-to
No, 38. 151 beschriebe DO Blütti^r; <]\e ortitOD 77 Blätter sind
gk'ichjtuitig m!t lUir Sulirin [ingiiiirl und wuisoii diu Si-itctizalilou
4TI-G23 iiuf. Dur .Sclimbyr dur llandHclirirt ist Dr. Karl
Widomanii in Augsburg, desücii Ntun« sich alKirding-t liior
nicht findet. Dalirungen linden hIcIi folgende zw«i: Bl. 13'^b
„Äniio il3 Mense lJei;enibrj'' und am Ende nFiaij, ^ Deuemb.
«3", also 1593.
S. 473 [ni. 2a]— 562 Sechs Schroiboo cino» Unbekannten an einen
UngoaannteD au» den Jalircn 1583^1585 (abschrifllicli), in welchen über
allerhand ulchcDiisÜHchc, mediciiii^ch-dietDiBclie und magische Themata
goliandell wird, moist unter Zugrundcleguug llohenlieims (Paramiruni,
I'aragrarium, (irusse Wundarznei, Alelamorphosis, Spiritus Piancturuni
u. ». Vi.) und Thurufj'ssor». Ü. 508 — 513 lindot kicIi oinc längorc Stollo
aU8 dem „buoch der woiBhait", wcJobi» mit dorn Paragranum uud
Paramirtim znHammoDgobuudon sei. Gemeint 'ml lim Buch „Vom Tun*
danivnt vud weißheit beider Seelen vnd Leibs kranckhoitvu". welche«
15(ib im Anhang zum Opun ['aramirum ei-Hcltien (Theil I Nu. (i7); das
Mwr. gibt Hl. I01b-103b CHuser 4°-Ed. l.\. S. 428 f.) vielfai^h ab-
weichend. Mit dem Frankfurter Drucke den Paragranum (Theil I No. liti)
ist ODser Mscr. sehr unzufrieden; es nagt darüber S. 517 „dz buech
Paragranum dz Ich euch hicmiti Kchickh, Int an Gtlich orten gar falsch
gedruckt, Ich bedorffle Weil] vnd Zeitt dz Ichs corrigiorte ... die
Drucker haben damit geeilt, oiTl etwas ausgelassen md xum tatll mit
lesen künden, vül Minder verMtaudcn", was ja zu uaneru Augabeu Theil 1
& 105 «tiinmt — Dss OnomaHtiuun Thurnoyssore (gemeint ist „Das
Ander tbcil" von 1583, Thoil r No. 194) hat dem Schreiber gewaltig
imponirt. Er meint (.S. .031), äass darin die kabbalislisohc Kun^t heim-
lieh gelehrt werde; wenn man alle Worte richtig ordne, Diide man da<
rtn die Ksbbala auf „l'olygraphischc Art" gelehrt, voller lleimliclikoiten.
Auch die Gtiruugen sonst unbekannter l]ohonheim*scher Schriften siiul
ihm aulTallcnd erschienen und es steigen auch ihm schon Icopftchfittcindo
Zweifel auf, wenn er Seile 552 schreibt: „Der Turneissor hat vilt hundert
TheophraAtische bäecher die nocli nie lun Dniekh üoio Attagmigeii vnd
er hat allkin deren vill mer, dann bißhcr im Druckh seind Außgangen.
Ktlllk A KibILill il. riiwrltlHhiu SuhdftHi. It.
35
646
IT, TbMlo^ick«!.
Er lint »ioe 100. Iiiicelicr di« CarboaBto« gcooiiiiet wenleo, da Maniches
buech mehr dnim 11.^. cap'Uolt Um Mch begreilft: Er hat seioe A»tro-
Domischc nflcchcr, die in vill bfiochcr vnd capilell außgelailt sein, weil
er dz 9. buecb citiert: Er hal seine Arcuna Arcanonim oeioe Difitilier
büccUcr, xeiue Maio^chc, NicromaniiKclie, AlcbtiDifttischc Bnechor gar tüI,
die Zahll jsl »chicr vngluublicb AVaun einci' allein bcnieht dio JonoQ
BHocher die von Turticisur ia H<.Nnoiu Oiionia«tico dliort werdeB." Man
vergleidie inuiuc AusfObningoii Thoil I S. 33H— 340. Hier kann ich
noch hitiiturü);ci>. ilaü m«ine doch ziemlich aiisgedfliiiten lland^ichrifleD-
foKcbungeii ininli kui» Ainiügea diener nicbt gedrucku-n llücber hand-
acbriftlicb haben auffinden lassen.
Den weitem Inhalt übersehe ich: erwähnen will ich nur, daß Rl.
77b — 94b eine „lloschreibunf; von den Schlangen, vnd andern
Nattürllchcn vnd vbernatürlichoo baimlii^kaitton'' sich findet,
veldiii sich an den VarHn.'lü'iDchün „Mbcr princiiiiorum' anlehnt (vgl,
Thcil I No. 113 und 128, Husor i'-Ed. VIl. S. 278 ff; fol"-Ed. I.
8. 1088 ff.)-
Den ^^chlulu der llanduchrirt bildet:
BI. laSb-lülh. . Scquitnr •
Speculnm. siue lumen naturale, Tbeopbraa^ ParaceU]-
8iue Speculum luminia Natura» secundum Lumen na-
turale,
[an Rande: „Ex cotnmunicatione llormannj Bulderj anno 93
Menäo Docombrj.")
Slath. 12 QaecuDijuo ergo voluorltb vt raciunl vobia homineH,
ea. et von facito eis, hoc Lex et Prophotae.
I.UO. 31 . I'rouit vultis vt faciunt vobis hoinineit, vok etiant fa-
cito eia ^iiniliter.
Tob: 4. Quod in alio odislj tibj llerj, vjdo no tu aliquanJo
alterj feceria-
Eocl: 31. Intelligo quid sunt Proxiinj tuj, ex te ipso:
Wir sollen \'as doß bobelffen. de vns in der Natur int ein-
gcgobon, vnd dastiolbigo gobruuchon zuu Allem dein, dz vn» Oolt
riirgelcget hat, Vniid vns Wviittcr iun nichlA einlassen vnd vor-
plliubtcu, Gott bebelt die MaaLI, wa» Gott nJcbt iül, dz Macht
er vnDiJ nicht, die Hede Chrtslj vnd der Apoütcll. Ist ain Vor-
bildung, th die Nutur ino kurtzejn ütccl, dann der di« Ebe mit
kui'1/.eu wortten gebottcn lint ber ball auch inn Andern dingen
hurtx abgebrochen: Wie Wir aber vuser gewissen vnd Tromb*
kaitt ahn vna haben Natiirlicb, sie intelligo diU ^obott Üu soll
Gott vnd Deinen Nacbtten lieben, lal uiuht aus der erden Nocd
IlADiUchtirtPu v»n Dr. med. Karl Wlilem&an in Augtliurg.
&47
aus dcD Umo, sonder aus Gott, Colt lel kiÜD Natur, vud ds
goboll ist doch in Vhdx der Natur vnd Natürlich,
Der Mi^ii.sch »IkI nur nur Ktcti lolhnt vrrKietan, nicht auf oiidsr«; in «i<ti habe
er alle Wciilicit, nui inümi; ir donacli suchen. Basondcn auch in Treume »iftihr«
er liol Wciihcil, auch Zukünfiiges; die UBgio un<l die gros»« K&bbiU* erklAron
da«. Der Traum Ul der uniirhllge Leih des SIcdscIicii. der der gnhoreo Geist itl,
d»r du Fleiiicl], dai iit den McDHcho». Inlir«! . Aui^ !>ich lolhit kann der Mansch
dunh etfriKi! Betrachtung mehr lernen, nU all« hohen Schuten in der gADMn W«lt
iiiiuineriiichr lehren m^i^en- Oiohh hat nnx Golt begahet mit diascw kngobatVDM
Lichl, dsM Hir keinvr Bücher liDdurfno, allein eine* rcloen Iltricni. [>aun wird
eingehend über die ,Vor«iclitigkeit" gehandelt (de decem virginibus), welch« uns
cur Weisheit, znm Hang nach dem Ewigen, Tom NatSrIieben ab zu Chriaio führo.
(Vgt. No. 88. ni, 421 hrj . . . Rclfu.
Dnruiob seind zwen Wege in auluralibus vnd Thoolügin,
der Enge durch lliltcn gegen Gott Ällalno, <li kostet iiix, vnd
niooht nicht clainer iioi^h engor sein, dann Er ist am Hifzm,
ih d» gar nix hiudtt (hindert?); der Änndor durch Hüecher vill
Taii.t»n( [»t d«r braitto W«g, im eng gibt dir Gott in ainer
stundet! ds du Allofl vin\»i, A?. die Riiochor nicht Winsen, wie
ain Mensch gegou den andern leben soll vnd »ich halten, de
darir er aus keinem Buech lernen. Noch von kainom Prodlgor,
ächuollmeiNter, sondern ain jeglicher Mensch hat soincn aigenen
lehrer bej sich
Das liecht vnns angeboren vonn Natur, also ds wir nix,
bedörlTon lernen Recht thuen Ist Inn vus, Quod tibj non viti
lierj IC. So nun das liecht vnscrer gewissen vnd verstand
duDckell Ist vnd bollecki, so «oll der ganlxe Mensch niclittj«,
dann der Ihn fücret der soll nichts, si« fallen beid« inn die
Oruobo.
Finij, 11 Decemb. 93. I-aui» Thristo.
Wird ans in einer Erlanget llaniUchrirt (No. 115 ßl. 109b) wieder
begegnen,
Wolfen bflttel, herzogl. Bibliothek. 2«: 4. Ms. Aug. 4".
305 vom Suhrcilier Mx Handtuhrift Dr. Knrl Widemunn in
Augsburg roth numerirte Blätter, die aber nur bis DI. 340
bcHchrieben >ind. 111.67—132 fehlen, »lud uns aber »ndorwärta
erhalten (in Gotha, s. No. 102). Auf dem ItGcken de« Einbaudikt
hat Widemann den Inhalt de« Bandes notirt, die i^clirifl ist
aber ganz vorblaOt und von späterer Hund i. Tb. fibenchriebeo.
Di« Widemann'ache Aufschrift beginnt mit dem Worte „il<).Ta".
HintoD auf dem Einbanddeckel innen von Widemann'» iland:
:J5'
IV. Th«elo{iich<«.
,13. k. biniierlohn . Meitse Jaoio . 1)4'. Vielfach Baden sich
NiedcniohrifWlalcii. Bl. 1— CG sind im December 1693 g»*
8clirielK?ii; III. 133— 1C4 im l-obmar und Aagust 1597. Auf
Sl. 24Ü tindet sieb das Datum .Moose Apri|j anno Domiig 1599.
Augusluo ViDdelicoruio".
Bl. Is — ?a. Libellus de Baptiiioate ehriitiano, Theophrastj Hohes-
hefmensi*. Eremitae Doclori» . ikc. Ucm de Bapüsmo Tracla-
tUH alius ciundem.
Sich haben Till bcmQehet die AuBIcger vbor die vier Euangfr-
iJAtoR Inn den Capilteln, do »ie von detn TautT Hchreibon. Tod
mitt wohluertitaudner Wsrlicitt so der Text bcgreiffi. den Text
verändert, vnd des Texts frucht genoaimen. Ein Intsatl vnd
verfüeruuß doraus gemacht, so wir Alle nach der Warhait
dracbten vud ir nachfolgen vnd was mehr
zuQ disor AulJIctgung gehurt, wordott ir linden in der Intor*
f rotution der EuangelLuten am Eude diüos Textes so vom TaulT
gerodet wird vnd gomeldtt. Fiuis.
Nota : I, Allain (.'hriatUM laufft vnil kain I'rieflter. 2. Der TaulT
Ist ChriHtUH vnd kein Wasser. 3. Der TaulT gehet allein Inn
die Sehle in keinen l.eib. 4. Johannes Ist allein die Prefigu-
rierung, Cliristus die vollkümmcnhait der volbringts. b. Sein
Rlaett vnd Haisch Ist der TaulT, der waschet Alle» hinwegkh ic
Es ist dieaolbo Schrift wie lo No. 88 Hl. 287—289 (vgl. auch
No. 104, No. 105, No. HO). Uio Te<ilnbwcichungoa sind nur ganx
gering; mancbinnl schoinl Widoniann's Vorlage besser gelesen zu haben,
meist ist aber liciJcn vorzuziehen.
RI. 7a — 15b. £x libro de Bnptiimate.
Sacrainont d?. Wotll liatt vill llollraetMchniig die nitt Alle nn-
zuencmen wogen doH fiiUcho.s so dorau» ent.«tcliet: Etllichc ding
seindt, die ein ('hrist haben mues, will er Änderst ein Christ
sein, Also Ist die Taulfe dz erste ein ^negehen auf den We^
des Ilerren, Erstlich Magstus vergleichen ainer holTarbe
Ich taulTo dich in nomine fatris, Filj & S. S.
dtbej aiii Pater nostcr vud (iluuben gttbutui, dainitt der TeiilT-
ling dabuj bleibe hncc »ufGciunt . Alles anders Ist tnenächen
Zucsätzcu.
Mit No. 83 S. 28liff. und No. 88 Bl. 335b— 340b «Uinrol der Text
Dnaerer Handschrift fa.it bis ins Kleinste ilberein. Vgl. auch No. 90,
No. 96 und No. 107.
Bl. 15b— 19b. De Baptisme.
Der TaulT ist ain Zoichen aincs Christen, wie ein + ainco
I
«OD Dt. med. Kul Widtmuin in
MO
Scliwoitzons, hfttl über die vndenchaidt, ät ■+■ mag atoer nb-
trciiDOD vml dsruon laufl'cD, vnd ain ander zaichen tnathori milt
dum SVaitäcr aber nitt, sobald ainer naß ist, so ist dz zetcheu
da At)or daua haiit Ichs ain saicIieD
dz ein weicht ein /aichon fdr antidcru charactcros uiß d. i. ein
zaichen der zaichen der gantzeii (Ihariicter (oroaturiMi.) floUe» .
darumb Ista nitt ein hinwcrstiando.-« d. i. communfi si|;niim zuiuhoD,
sondern aili ein gewcihctes zaichen, l'riester zaichen. tc.
Finitum Monse Decembrj. 15Ö3 . Laus Christo,
Auch difacr Traktat stimmt mit dorn Text der No. 83 S. 296ir. bis
in« Klein» üborcin. Vgl. auch No. 88 Bl. 335; No. 107 Bl. 68; No. 90
Bl. 30y und No. 96 Hl. 119.
Bl. 25a— 40. Snmma Snmmarum. EtUchor AuLtsüge. ThcophrH«lj :
&c. Philoioptiiae Theophrastj de Limbo aetermo, Cerpotuiiquo,
Hontini' nouo Hi-ctinilHu ci'«ationi.t ox (Miriaito filii* I)oi
V'olunu'n Primuiu De Prologo & iuitio Volumiois LimbJ
aeternj, Liber Primud.
Nachdem vnd alle philo^ophi so im Liecht der Nalnr erieücht
geeein seindt, für ^ic-h (jenummcn haben zue beschreiben die
Natürlichen Loull der Natur vnd Aller Iren Werckon vod
khrelTten ; hnbo Ich mich dorticlbig«D so w«ill vnd die Natür-
lichen Tugenden orrorscUot werden, suobctichreibcu bomiiuhet.
Mit ainem klainem Tcill dcssolbigeo woll ub^t^fertigott,
D&rumb so Phüusophior ain ycgliohor
80 wdtt vnd f«rn, dz er im nach di»em leben ein fruodt vnd
«wigos mache durch Christum, der zum Heibon der leib Ist, dz
liecht, Ar. Thor, dz ewige Wort!, aus welchem wir alle ein
luoem liabou vber Alle glauben der Welt, darumb dz Er ewig
lat vnd die Andern Alle der Verdamaus yndcrworlTcn vnd der
seligkaitt beraubet.
Finis l'rimi Iiibrj, Welches Ist die Vorrode in die XX. Keohton
vnd vol);enden Biiocher: Wie guncraütcr hier vorgeciid Ist go-
mt'Idot worden: di:c.
Am Rando »lehli ,,*, finij M. Decembrj 1593 . [.aus Christo ,*,"
und mit rother Tinte folgt, vielleicht später boigoftigt, folgende Anmoi^
knng Widemanns:
„Dise 2Ü Büecher sollen inn der Jüngeren Pfaltz, zn
Nciibnrg abn der Tbonau inu llortzog Ott Heinrichs Bib-
liotheca xue fiodcn sein, die Originalia Philusphiac
toagnae : Der Bibliothecariu« haist Johann Kiüan »in
Alter Mann . •.V:«.''
«»
IV. ThfologlicbM.
Wiilomiiiiri hut »Iso auch von eleu Ncuburgcr Scltittzcn g«hÖrt, dfe
vir in der Riiilcilung S. 2 — 13 be«|>routioii hkliou.
Die „'2U rechten und Tolgeodon UQclicr" gibt WidomnD» iu einem
andern llandscliriften - Bsnd , vob«i er sicli nuf dic«e AUchrid doM
„PrologUB et iDitium" bozielit; wir werden dtCKO lianducliriß iroit«r
untou kennen lometi (So. 100). Der Text d«i I'roioguH stimml in
uaserer Ilaodsclirifl uidit mit dem des Stariz überein (Tbeil I No. 303
S. 1 — 15). i<oiidern mit dem Ludcncr Text N'o. S8 Bl 3—11; kleine Ab-
weichuugou' im EinEdiien kommcu uatürlich vor. Vgl. uucb No. 103
S.STi; No.'lia IJl. 29b; No. 114 111.44(1.; No. 116 und 117.
Bl. 41&— 48a. Liber de Po(nit«Qtia AureolJ Theophrai^ H. B. H:
Obii die Bucß oder BiieHl'orlligkiiitt kninbl kfiiiiei' gon llimmcdl,
Allitin es sei denn, dz ain Mensch htieU leide ih Ixl Poeiiitcn-
tia, sonst Ist er nitt aull' dem Wege der fleligknitt, dann dardi
aichton wirtt dorn Menschen die sünd genommen, er leide dann
PounitcntJa Darmitt Wir
hie bosclilietiou discs libdl. dz wir gemacht haben xum dienst
denen, nO die üünd vergeben nach der Zall deren die aüud nitt
iRt, damit sie erkennen Ire Llindhuitl, dx sie die sündo die de
voickh in die Irmng füerea, vnd auf den Weg des Verdamniu,
Wie n-ir de Indulgentijs melden werden, vnd hie alito damitt
bcHchlo^ien haben.
Finitum Modhc Decembrj I. ö. Ö. 3. I.au.s Christo.
Vgl. No. 38 Bl. «Off. und den Druck von IG18 (Theil I No. 30fi
S, 6 — 14). So viel ich sehe, aiud die Abweichungen sehr gering, doch
stoht unsere Ilundischrirt dem Leidener Mscr. noch näher als dem Drucke.
Vgl. auch No. 110 Bl. 20.
Bl. 49a— 51b. Von Xauffleütten Doetor Theophrastus Paracelaai.
So ainor ain feindt ist, wie kunüt Cr inn ein vnbrflcderlicheron
.«tnndt vnd Weesou kommen, darinnen er doch möclit souili
witlwon vnd waytten machen, dann er ist ain feindt . Alle
böse stackh seind Ihn Ihnen, vnd i»t kain schaickheit ziio vill,
kaiü lugen so groß inen, vud Allen die so äich mitt Ihnen
ochren, vnd solches Pflegen sieb zue gobraacben, zue sein ein
gBcbeidigkeit vnd gHchiuklichkaitt Es
Nimbtl ain PfafT vbcr atn Jahr ein b-ir Pfenning, vnd vergibt
Ibu alloi wa« er hat gslolen durchs ganteo Jahr, Ist das fromb
vnd gerecht vnd wn billiches vergeben, so sei die stund vci^
fltieoht daH Ich gebohrcn zuo einem Menschen, vnd nicht zue
einem lliinde, der üeligklichor lebett . K.
Finitum Menae Decembrj . 1. 5. 9. 3. Lau« CllltlStO.
II*iitlitcbrifl«D von Dr. meil. Kail Wiilemann in Augsburg.
nAi
Dies SchriftatQck üt uos »ohon N». 89 Bl. 521k— 532a im Anhang
lu ,De ordiimrj dominj" begecnct, wie wir c* auch iu No- I(t2, an der-
selben Stollo liuilen werden. Hier ({iltt e« Wirteinarin ah etwas Selbsl-
«tnudigex, wie es denn auch mit ßo ordiDe doni nur dem lulmlto uauh
zu««m[iieui;o)iört uod in der nltoston Haudfii-hrift fehlt, was wohl daü
UrM[>niai;Ucho sein dürfto. Die Abwoicbungoo unserer Ilaiidschrin vou
No. 8i} »irid im Eiozi-lncn ziemlich xühlroich und nicht gAiir, ohne ßc*
doutung. Vgl. auch No. ÜB S. 139ff. am Rnde,
111. n7a — ßria. über Theophraatj Hohenheimensis, de Imafintbns
Idolatriae.
Demnach vnd das A. T. innlialt. vnd in dem dergleichen, üt
die Uildur iiit solloo aiigebettet werden, sondern alloin Gotl,
Nun begögnel vuter d<!Den im N. T. aiu grosso Irrung, ako t\t
«io meinen, c« seiend» die hültzincii Bilder, welches fürwar nitt
i«t Ao bedfirlTl ir kaino«
Itildi^chnitiers, Noch utainhaucrs, Ir werdots seihest sein, vnd
euch fielbest schnitzen, was ir bedärlTet, vnd den geweihelen
Itischoir, die do bleiben euch Innwendtg bereitteo vnd du
werdit ir lohn, lassen ein Abgötterisch Itildnuß sein da» Gott
vcrbotten hitt.
Finitum Meuse Dcoomhrj . 1. 5. 9. 3, Lau» CHRISTO.
Diese Abhandlung folgt in Luiden (No. 88 DI. 434b-439a) diroct
anf „De paenitentiis", wHhrend hier das Strick über die Kaufleiilo
«wischoDgoschoben i.sl; die AbweicJiungou unsercjt Te,\t,[w von dem Leidener
sind .<ehr gering. Vgl. anch No- % HI. 1T& und No. IIQ.
Auf ni. Ö6b findet sich die folgende Notiz von Widemann'» Hand
mit rother Tinte, welche er viel später (frühestens 1619) eingetragen hat:
De Anlichrislo 3. Sermon . seindl a". 1619 luo Tranekfort go-
drugkt word«n wio auch do Psouiloproplietis Vetor. ei noi^
TcNtumentj durch Lucam leni.^ hm -l^
Ahto auch die äermonea in Paeudodoctores . vnd alij sormoncs ta
Incanlalorca .
Malenco« .
Anabaptiatas .
8«br5ttel .
Usehonst . gespenst .
Geist .
Melsncholicos .
fehlen unserer llaiidschrift nun die Bläitt«r 67—133, welche
~Aie*e 1619 gcdnickteo Tniktiüfl enthielten (Theil I No. 31 1), wie
aus dem Codex GothajiUK 31 (No. 10:!) hervorgeht.
SB2 IV. TbMH
Bl. I3^a— 133l>. TheophrMtaa adneniu Vtnunqae Antichrittna.
Wi« im sey so will ilcr Eisen kowio.
Kiclit weicheo vonn dieser Biiioiler [überschrieboii ;
„bud«"] «DD.
Dor Alt Mt faldcb, d«r Neu nicht glicht.
Wer will äits lliMser tnaclieu schlecht.
Bittet den da.« Er euch f;ebe den Lehrer.
Dz iBt den h: Geist: vnd nicht den verltoror.
Nicht ein Meusclicu ; den heiligen Geint :
Ahn dem ligt da« Allormcigt :
D«r Text dicHCs Gedichte«, der uns sonnt nicht basdüdiriftlich
crluillen ist. «timmt mit dem Drucke von 1619 O'heW I No. 311
S. bl — b2) Taut volNtiindig ülioreiii, doch »ind die wenigen Abweichnngen
bedeutend genug, um es für ausgeschlossen zu finden, daß Widomaon
etwa dies Gedicht nachträglich au* dem Drucke abgeschrieben habe; den
Text der Antichristen, l'seudodoetores. Pbcudopropheten und iDcantatorcs
hatte er schon 1597 geschricbpn. Vj;!. No. lCt2.
Ol. iMn — 134b. TheophfAttnt, tae den Sieben Puseten oder vei^
dampten wercken der Chritten, von dem Irrdiichen Luoifer er*
dacht, dat Volckh damit xue verfiieren.
nudciickcut ih cur Reich zorslüret wirtt, denn aUo ist eiir
vnd der Armen verdamnu», so Gott vbor die Armen nicht sondor-
liehe burmhortüigkailt erxaigot, die wir hofTun sollcii vnd die
»lundt wirt kommen, ih ir werdet nottigt xuu werden in dem
glauben zuc gabo, darumb ie nSfaor
Rohm, Je erger Chriat, vnnd bej euch PrioAteni die vermaledeiten
Chriflten; dise Conscientz die ir gering achetxet, die vrtoilen
euch in den ewigen tluech vnnd zue der ewigen verdamnueß ic.
Es ist der Schluss der „Septem punota idolrtlatriae christianae".
vgl. No. dS Bl. '22G u. s. w. Oben uoben doo Titel hat Widcmann an
den Rand mit rothor Tinte goschriobeu „Den gantKon Tractat ha«tti Ino
aim bsondurn Munu^criplo in 4""; ein Mscr. ilieser Sclirift von Widc-
mann'.« iknd ist mir nicht begegnet, doch mag ja viele« VOD ihm Gc-
schriobeoe verloren aein (vgl. No. 111 und No. IGS).
ßl. Il^'ia— 141a. Ex libro Sermonnm Theophra«^ de Errantibiu, ad
Cleme&tem Septlmum.
Liber Primas. Be.4ser ist Rhse dann vnrhue, aber nutzer
vnrbue, daon Rhuo: darumb Mücsson ergernus vud'laster sein.
Wo« Aber denen durch die sie kommen: der Rhuoigo bedrachtet
allain was sum ft'iden gehöret, der VDrhuuge Ihnn toglicher
llikudtic)jrjfl«ii von Dr. mod. K»rl Wi<loiiianD m Aug)ibur|[.
553
vebmig dann sie haben nitt ain
wurtzea sondern vUI wurtsen, distcl vnd dorn: Recht tliuostu
dsc [Iq sie nicht an diMn statl ItuMtwt sitKen. behu^t vnd schaf
auch Oott dttfür, dumi sit: werden er(;or worden dann du, böHor,
dann d«r Taiiroll. dio Mio durch xiu hring(^n worden ic.
Zu Anfang steht am Rande: „Moase rebruario Anno 1597: Ser-
monnm der KrkantnuU ad dementem V]I liher j.'^ So heiUt denn
auch diei«e Schritt anderwürb«. Mit dem eritten Ituch von So. 88 Bl.
387 t) IT stimmt unsere IlandAcbrirt ziemlich gut überein und hat ge-
Icgontüch bessere Lesarten. Die „ander Erkanntnuß" hat unsere Hand*
«hrift nicht. Vgl. No. % Ol. 162. No. 9U Bl. 43.
Bl. 141b — 147 a. TheopraEtat, sermone eitato, ob der Otaub tat-
itraffeu sey:
ChristUN Augt. Predigt d/ Eiiangelium allen CroAtureii K.
d. i. Prediget in der ganUeii Welt, damit dano aWv Crealiircn
die da glauben angedeütlet werden, Quj crediderit khIuii:» erit
Aus dem volget, dx NiemaDda mag zum glauben gezwangen
werden, dann gonöttii-t ding ist nicht NutKO. es bleibet doch wie
vor: Nun ist die frage, ob der kayser habe zustrall'en vud zue
zwingen darzuo oder nitt. Antwurtt: hat er gwalt io der
Anudcrn TulTcl Moybiw zuf KtriifTou, noch vill mohr hat er gewalt in
der ersten Tabula zucstraffen. die wider vnnd in Gott sünden. alU
fluGchon, fsloch glauben, der Wille Gottes ist ahn Christum
glauben vund Gottes willen soll auf cnlen geschehen, disom
willen nmes der kayser nachkommen vud niemtnds zueia
glauben zwingen, aber auch Gott sein Wort nitt laAieu
vndergoen, die Vnglaubigen darxue zue halten vnd ulraffen
d. i. die Apostell vond Prodiger lassen verkfinden das wort
Gottes nach dem willen Gottes, vnd wer der lüt, der das Pre-
digen will lassen abthuen. denselben straffen aluo hülfft der
kaiser durcb das stralTen. das das verküuden fortgeet
Zun] V^rluliiilvo bot dfin HpIijrti kniin mau iiilttgi>n: thit# (Irr KttUcr tluin
Mine PAichl, to wtini bald ilio gjua« Wtit Clirlhlen. Ilnii Krlr«rii »oll mnn nicht«
Ihun, ät inDMcu *r'm. Mut dio richtoD Ajinxlrl soll«» auf don Nuneo CbiUll
itorbcn: nicht jeder. Die rechten Apoatol bevoUto »ich durcb die Zeichea, lO al*
im Nuoen Cbriüii ihun.
Dnimb oucli tuwittson Ist, wenn ein vnnütz binderlicfac«
volekli ain Ambit bosiUct, dx es auch der Wille Gottes s«j,
dann or will daü vur«clit geschehe den leDtlon vud den «oineu,
aber die frommen beflecken Ire hünde nicht damit, viind Mlig
ist der der auf dem stuell nicht sitzet, dann ho der stuell der
Priester geätatlet wirt, i-il ain Zaichen, daß vill vnrechts |^
A
!i54
tV. Tlieologhehe».
»idichcu wirtl vnd Wter. Abor por »« sollen di« Rfwbten Christoii
vni) AIl(>!<l•.^ll durch dio Zaichen orkoniicl werdoa in W&rlioit, der
nicht aiißgi^ct in die Welt zuo vcrköudigen vnnd MirncVel thuet,
der Ut nicht frcj vom Kkyser, suadcra soll lliuic vboruiitvordlot
werden ic.
Defect II. et J.
Darauf »aj^t der eine TbeiU, man üoII nicht richten, d«r
Anndor Thuill man »oll tödleo die 2. seioA wider a. a. [einander]
Wu Ist aber der l>schlu& da, du K&ysor kcre dich ahn kaine
Rcdo lÜM^r Prediger, »ehrnibur, sondern goo Ilinn die acbucl
Igogon Gott, (lo Salomo oingangen Ist, so waistu wx du Ifauen
Rolt, lerot dich der Mcuüch do lorot er dich Parteiisch
W«iiii du In deiner Kammer Goit iHlbat biltcst, lO khret er dich, vu du than
lollHt, ob ilu löilien «ollnt o(l«r uicht, nar folg« keino« Uennehcn Rath. Y.utnt inl
du Kelcb üott«ii III Buchen. JiitiuH im'I Augiitlus «ordeti sdobt, iNcro und Diocl«-
liBDUS «tud vom T«ufel. Auch dor von ra|>iil Sylveitcr vom Aus>i*t^ geheilte CoD-
sUDlinuB war durch aeiu« Kjlihe vom Tcufrl huralheu, als er die ächenkuoK der
Kirche machte: Chriaii uml iieiu«r Diener Kcii'h isi nicht von dieser Welt. äro»e
FürtteD und RcgeiiieD uiünaeu Goii töglii-h suchen, d&!i!> «ie nicht verführt verdon.
B« gibt auch falsche Apemel, die Zeichen thun.
. . es hat le kaineu gueten Orundt sich Ihnn die !<tüele der
Obrigkeit RotKen, wie aber (iolt handelt in »einen hoiligon, ds
lau Ich steen, vielleicht ohn mein wissen tHts voll ((ebandelt
nach dum Willen Gottes, es ist vielleicht wohl nott gosein am
ersten dx es geschehe, aber es ist vbell außgeschlagen, darumb
niomands von vns Meiii^choa soll geurtliailot wordon, aber so
Wir die SchrilTt wohl bodraehton, so M Mancher Gott lieb der
am leston wüuüt von Ihm folt viid im ainen anndern Herren
Huocrhel den Mammon, Selig Ist der der biß in das ondt bleibet
vnnd sich vonn Gott nichts Weltliclis verfiiereo lesst, sendor \'er-
lost Alle« vonn Gottes wegen Weib . kindt . giietler . leidet
hunger . dunt . verleumddung, verschmohung, welches Alles dem
widerworlig Ist, das sie aus den (>abcn i?nipfaiigen haben, von
welchem Abfall vns behüetto der ewige Gott . Amen !C.
Am Rande steht zu Anfang Bl. 141 b von Widemann's Hand: ,0b
man die leött mitt efisserlichem gwaldtt soll zwingen zum
glaubonn.
Sermo, dato caesarj quae itunt caesaris
Sermo, super vorbum Dominj compellci inlrare".
Das erste ist vielleicht ein anderer Titel «um vorliegenden Traktat,
die anderen sind SormoDes von verwandlem Inhalt, welche in No. 88
Hniidichririon von Dr. med. K»rl Widemuin m Au^burg.
böh
diract anf den xwcitcii «Scrmo der Erk&iinlauß" Tolgon (IM. H93b bis
400). Inser Sermon findet «cli uur in No. 95 (Bl. 128) des Harpcre-
dorfer Sohreiliers; aiicli dort in der Mitto dor Vermerk „Dofccl IT. ot J.",
wo» besagt, duss der S. und :). Hogen fehlen, welche oiit Litcra 11 und J
beieiohuct wwenCvgl. oben 8. 6(>, 483 und 494). OenRnnt wird uiwer Ser-
mon auch in dem Osseger \>r:(t-(cbnill, Einleituu); S. 38 No. ("22).
Bl. 14Tb— li)-ia. §§ Ex libri de PotentU, et FoteBtUe Sei gratia
Theophrastj Paraeelq ;c.
Alle diug kommen atm der Wurtz vnd gecn wider Ihnn
eio. Also hombt der bäum vud wo» Ihm zuegehiirt, Allain von
der Wurtzol wie in der natur Kweii Düum: der 1. auß der
«rdeo tnitt »oioet blüe . der 2. die Immen so aussaugen das
honig d. i. die Wollust, auch nicht den
Diabotum der toglich auf vns sitxot vnd vus nachütcllet HODder
allain von Golt lernen durch »einen h. G.
Finitum ^ Februarij 1&97. Soli »it Rloria CHRISTO.
Der Text weicht nur unbedeutend von No. S^ S. .^05—310 ab;
vgl. auch No. 106 Bl. 61— 6ö und den uuaführlichen Text iu No. 90
Bl. 130—148.
Bl. l.V2a— I62a. Sebolia vnnd AnIMegunj; dei holligen Tatter Tiinferi,
dcit gebettos »o Chrintuit iicino Junger vnd Nachuolgor
gelorcl hat durah Doctorem ThoophrAstum l'aracoUum
Magnum:
Vonn Anfang der Welt ist Gott ya ein Gott vnd ein Herr«
ßohniftnen worden vnd nie kain Vatter: darumb aber Wir in
«inen V'atlor hais§en, dz entspringt aus Gott dem ^ohn vosftriD
Herren JhcAu t'hristo, dorsctbig hat vn» guhaiiwen viiser Gott
vnd Herren fiirohin einen Vatter zuc nennen, vud aIÜ einen
Vatter aiinnKlTen vnd Rnbeltcn
.... die Khr behell Er von Anfang der Welt biß zuo ende
der Welt, dai* ixt, von Testament zue Tcalament, so ist Nie-
mands Gott alB Allain vnuücr himmlläcber Vatter.
Amen. Uas iäl, es werde wahr, vnd iüt wahr vnd bleibet also
boy Gott IC Bnnd des Vatter vnnsers.
finij voica die. |°| Augustj, anno dominj. ic. 97. Auguslao
Vindelicorum. Vera Deo semper tribuatfur] gloria Vero.
Zu Beginn steht am Rande: .Mense Augusto. Anno . 1597 . es
communication« Lniirentij Danj." und mit rothor Tinte: „Diso Auß-
ItgUDg du Vatter vn^er» Thoophrostj hat Loretitz Denn boy den bücchcrn
tat ootni Domi^i gehabt, gehört Alles xusammen: Vatlor vnser et cooua
556
IT. Theologiicbet.
Dominj sc. uid. fol. 325 B. de cooii» DftminJ Tboophrastj Ac." Vgl. hior-
XII No. 100 S. 326, woraar Widernano liier vcrwoUt. — Lorenz Dehn
witr aucti für HuHor Dia Darleiher FaracciHiHchor llanOschriflon (vgl.
Theil I S. 373 und in der lüinleitung oben S. 16), tk-r ihn „Bürger xu
Augsburg" nennt; Widemiinn hat ihm noch oine giinzc Iteüio von llaod-
schrilten zu vcriIankoD. —
Der vorliegende Commontar zum Patcnioaler stimmt mit dem Drucke
in «Do I.imbo aeterno" (Theil I No. 'Mt'i) xiemlidi genau iibcrein, vo
er »ich auch boi den AbendmablHchriften bollndet, wie ja auch Wide-
mann bior »eine Daiugebörigkoit bcHcbeinigt. Dehn- Widemann's Text
Rlimmt »W jcu No. B8, nicht za No. 84.
III. 1R'3I)— 1()4b Theepbrasti Faracehi vonn Hohenhaimb SchroilMli
ahn einen glertten. von grundt dei Alten vnd Koücn Tettamenta
vnnd vnnierer Seeligkait
linati scj Dir vom Vatter den Hecht» durch d«o herron
cbrisiiim livbor N: lU du allain gegen alte Doctorn der
Honiiiiohcn. oder (so o« den Göttern gefeil.) der rhriatlichon
kirchen, die von der Apostell zeit ahn biß aiilT dise lieütigs
stundt einen größten Ithuem gehabt, fülest vud glaubcHt vnd
woUt lieber Allain gegeu alle halten, dann mit allen oder mitt
dem Mehrern Thaill irren, Meines bedunckbens llmentu Recht
daran, vnd Ich zweifei nit, es soll dir Holcho Meinung ie
lenger ie mehr gefallen, vnd Ich bitt auch Gott, Er woll dich
dnrinn stcrcken. Dann diui alle die iloubbcriicmbtte Doclora
( . deren Schrillt youi noch am Taag scindt - ) Wijlff seien
die 6, I'auluM nlßbuld nach .-«einem Ab-schaidt zue deei Herren
Herde einfallen Hollon, im gei.it vorgenehen hat, vnd die der
Johanne.-« Antichri-^ten nenndt, die noch beim leben der
Aimnteln von inen gewichen, vnd doch von Ihnen nit gowest
Mciiult, /Cweiffol Ich gar nicht, dann dt beweisen ire biiecher
Nemlicb ('lementiti. Irouacj, Tcrlulliany, Cyprianj, ChryitOBtomj,
Hilarij, Cyrillj, Orlginie vnnd anderer, welche voll seind eitll
kbinderepill vonil gttnt£ vngleich dem geist der Apo.><te1n, dm
int, gantz erfüll mit gebotten, gesützen, Elementen vnnd Aller-
lay Menschen fündleio, Siben Ordnungen gedenckf^t der Ireneas,
Clement), S. Jacobs DL-itcipel ( , Wann man es glauben will . )
schreibt etwas vom fegfeür, vnd bringt anndert- Narrcnt«ding
auch [ftberschrieben „mehr"] boj, Ahn stund »eind Alle ding
verkorter weiß suegangon, der TautT ist inn KindortautT ver-
wandlet, des Herren Nachtmahl iun .Miiubrauch vnd OptTer,
draua Ich gwißlich glaub, das die eüsserlich kirch Chriäti mit
*
Iluidschrilten von Dr. med. Karl Wldamona Id Aii^burfr.
mi
(tambt Iwen Raabon vud SaiTnmonten «itiroh einrei*sung vnd
vervrö^stUDg den Atitidimb>, »bii Rtiind iiuoh ticr Apost«ll /eitt
ion Himmcll aufgcrahion sej, vnd [hm gi-ist vrind U'nrlieit ver-
borjjoii \\g, nho da-t von taueond viorhunilcrl Jahren Iceio
ofi»«ei'lk'iio vcr.samniettc kiruben, noch kain Sacraincnt gew^st
seindt. Ich ganU sicher bia, dann solcb» bewßi.<ien neben die
Experientz. auch Jere aigeno Worckb, euüHerlicher Handel. Miß-
brciich , damit dor Antichrist Allos besudelt vnd verderbet
hatt: Es ist aber i;loic)iw-ohl der Warhaitt dw TiuilTi«, Nacbt>
maU, DaODK, Kirchonaiiiiguug tiidiLs abgangoii, äuiidor der
geist hat diJ3 alles tu dor Warb^it den ^laubigt^iD gcgobcii,
Iiiu wa.1 landen mc aoivn, Wiewohl dio llgurcii viiud beduütt
zaichon deren Dingen von dorn Antichrist verunrainigot. vnd
dem Toiill'el nachgelaoaen üeindt, dann an stundt, alU dor
Sabbatb, dio boschneidung, vnd gebott vom Tempel vnd Opfer-
handcn abgcsi-hnitten acindt, kennet sie Gott nicht lenger für
MHi Ordnung, wiewohl sie vorbin außdrücklich gobottoD |ver-
b(W8ort aus „verbottfln"] waroa, vnd spricht. Was getb Mich der
Tempel vud dio Opfer alin, Ich bin voller ItrundopTer K. Also
im Neuen ToHtameot, Wiowohl Christus Ihm Aufuung nitt oho
Vrsach TaulT vud N&chtmall gostilTt hatt, nitt da« Er, im
dainitt dienen wnit, sonder diu« er vns dienstlich vnd Nutdicb
wäre, daa yet/Aind Niemand» bodcuokt, soudcru All maiucn fictt
hab Tosei'R Werklis vnd diensta vou oStteo vod drag ein
HOnderlich gefallen ahun di.ien dingen, Wie die kinder abn
lerem spilwerckb da doch diU zuemahl koins sinnH vmb Rolt^s,
sondern vmb vnserent Wüten Kogoreibt ist, AlO auch bej
den Alten die Boschneidung vnd Sabbntb, damit die geistliche
i/<rr uuH disem Doüttzeichon vorstehen möchlou. Was (iott von
luen gelhan vnd gelasnen wolt babcD, Aber weil der beilig
vnd allwiiwendt gei.4t vorgesehen batt> dos All di^o eiiatierlicba
Coremonion bald von dem Antichrist sollen Tntergehen, vnd
durch den Mißbrauch hinfallen. läs»t Er dem -Sathan discn äig
gern nach, vnd üpeiset, drenckett, TaufTet, verainigct . die
gleubigen mitt dem Ueiat vnd Warbeit der geitalt, dz der
Warbeit darumb nicht* abg&ngcu sey, Wiewohl alle cussorticlio
hündel verdorben soindt, darumben nun audi Wie der tieist
Oottos alluin ain lebror ist des N. Tcstameol, eben AIIno taufft
er such allein, vnnd bedienet Atlo Ding allain, Nemüch im
goist vnnd der warbeit, vud eben wie die kirch beult ein eitell
geiatlich ding ist. AUo i^t Alien gaotz . Vatter . goist . UroU .
558
IV. Thdologitcho*.
Wein . Bcbwert . tleich leben . Altes im gnist . yüA niclitt
Mehr eü^serlich K. Darumb taulTot der einige gejst sllein alle
gtcubtgeo, vnd rlie dem üinerlichDii AVort gehorwun »ein mit
Fouor vnd geist io vras ort dar Welt sie seindt i(.
FJnis ~ Augiu!ti. Iböl. O. h. C. [Sonntag, laaa Cliristo.]
Zu Anfang steht am Rande: „Meuso Augusto anno 1597 . ox
'cominunicatioDo r.surontij Dunj. Voun der CliriKtlioliun
Urchen, Item vom Autiuliiist llem von den Altca I'utribiu vml lemo
bfiechern."
Diefi Schriftstiiclc iül fionst nirgend hnodadiriftlich erhalten, mitliia
bleibt auch I^orenit Dehn und Widemaan für die Paraculsuüurheber-
8cbaft allein verantwortlich.
Bl. 165a — 240a Seiguuntur, De Gcnealogia chriitj.
Refin Büeober, Doctoris Tbeophrastj l'araccUj ab
Ilohenhoim.
Dufoct. Nota, Es Hoindt 4. Düecher nitt vorhanden iiamlit dem
cingang iIuh lunlTtün Unechw, gott wciU, wo sie hinkommen,
dann AIko i.-«l diu Tunden wurden ic. K-
Es [al nit minder die Person dos h. (iciKtcH itoll cläror
flirgöhalten werden. Auf dz ir desto mehr vnderricht habend
nenilich von der TranMigunilion chriitj, da Kr von seinen
Jüngern gesehen ward mitt Mohg vnd Ilelia reden, da Petruit
drej Tabemaekol bauen wolt da cbriatua transligurieret ist worden
in Doiu Rechte Person . .
Das Seohate ßuoch Das Sibende
Buoch Das Achtto liuoch Das
Neündtte Ruech Also Ist dzNoundtle Buech
auch beschlossen von der Gcnealogia Chriatj, vnd von denen
die in der Genoulogia scindtl: souill aber weis» Idi wohl dz dem
Teüfföl gar zue wider Ist, das die ('hriittliche Kirch »mll Ainig
»ein vnd in ainer gomainHchatTt handien, vnd dz yo ainer dem
Aaiidern heißen mag vnnd soll. Seelig lat der vnd mehr dann
soelig dem die heiligen helll'en, verdambtt der, der ohne hiilfT i^L,
vnd hntt Niemand» dor im helfen kan oder mag . Ac. Fints.
Finij Mense Aprilj. anno Douiinj 1599 . Augustae Vin-
delicoriim ex comnuinicatiuno Laurentij Dunj smicj
charisainj A.c. [am lUnde buI^U' ^- ''"'i 9^- ''' ^^ ^^ worden".]
Soli ait gloria CHRISTO.
Der Test «timmt mit No. 8Ei HI. SfiSiff recht gut überein. AU
Itleine Eigentbrimliehkciten ntiaerer IJandHchrift xind zu orwiihn«n:
*
n»n[l>o!irifieii von Dr. nieil. Knti Wid«Di&im in Augsburg.
509
EiDO g(«ont)erle Ueberecbiift ioi )eUlou Absclinitt des ö. Buches:
gCreatores &, opifices Dsj", eiuo i)er(;luichou im 1, Absclinilt ile»
6. Uuchen: „De l'urgatoiij iiiinilntc" uiiij im 2. Abauhnitt de»
7. Buches: „Coujugium ordinatiuiiia (liuiDao." l!«im „Avo Maria"
im 8. Buche Nchreibt Wideinann: „ein itndro Auflegung des Auft
Maria |ii.>i' TlieopliritsUim liaütii foHo '^21 . in libro Ho cocna DominJ"
uud Ueiiii .Ma^iiilicat" vide 33U . in übro de coeoa domiiij eio aniidorfl
AuCileguiig Theophraatj vber ds MagDÜlcat", wa» sich »uf UDSero
No. lOÜ beliebt.
99. WoIfenbOttel, lieraogl. Bibliothek, Cod. Extmv No. 218.
i'\ 4'22 gleichsvitig mit dur Schrift paginirte Soiton. Von
Dr. Karl Witlumitiiii in Aug:<burg im Juni ]ö9t) gMchriobon ;
gegen »eine sonstige Gewohnheit bat Widcraanu diesmal und
auf den Titel ein Datum gesetzt.
Der Titel lautet:
AaÜIegnng vber den beitigen Eniuigelüteo Hatthaeum,
durch den Edlen vnd llochgelertten Pbiloüopbam,
I'bilippum Aaroolum Tbeophrastum Paracelsum
llohoaheimensem.
Vera Doo «empor tribuatur K'oria Voro.
iiema Jumo . 1&99. 52'/, Bogen.
Reicht von .Seile 1 bis 422. Anfang uud Schluß lauton:
iJaü Erste ('apittoll dos lleiligou Guangeliaten
Mutthicj, durch TboophrftHtum Paraoolsuin von
llolicuhoimb ituUgelegel. ]c.
Li bor goneralioui». Dz ist genoralio das von aitn
wndern Htamme kbumbt, Alß g«neratio Adas, dr. Ist sein oder
Heiflcr Ander» geacbleoht oder gcneratio: JuHj, da worden dio
kaj-sor Ina voratanden: oder generatio Apolliiiia, da werdon dio
Artiet verslanden: Jesu Chriiiti . dammb dx
Abraham versprochen ist worden
So Er nun bej vna Ist, wer Ist wider vnnß: So
wir nbcr nitt nach seinem willen soindt, so Ist i^r nit bei vns,
wer l«t denn mit vns, da Er nitt da Ist, Iceio fridon uitt,
dann alluin da Er Ist, da Int Triden vnd dz werot biß Ibon
vonceniDg der Welt, dx Ist der Moiisoben vnd aller Crealureo
Im Himmel vnd Erdeo, vnad der Himmcll vod der erdeo.
Kinis.
Et« iHt der ortite MattbüuHkommenlar, weh;hen wir in No. 89
kennen gelernt balien. So weit ich sehen kann, siml die Lesarten
560
IV. TlicologUolitfs.
liemlioh gut (iberciDiflimtD«od, venn aacb AbwoicbuDgeo im Eintdn«»
Datürlicti vorlinndoii sind. Widemann gibt bünüg iiiliiiluugebendd
Mari^inalien, l)vridit«t nbcr leiilor nichiK Tiber die Ilerkuufl )<«iiier
Vüriagc. (Vgl- auch No. 91. '.'4, 95, W, Hb uud 119.
100. Wolfeiibüti«!, liiT/opI. Billiotlieb, 32. l. Aug. 4'.
633 mit der Niederschrift numerirtc Seilen von dem Äugs-
burger Dr. Karl Widemann 1599 und 1603 ge«cln-iol)oa.
Auf dem hinlerii Dci-ki-l de» Ginbande» :itcbt innen unton von
Widemann notirl: .Soli »it gloria Clirixlo. äS2: itUU i. e.
70'/, Hegen comlol 20 kr. Mon»o Mato, anno Dominj . 1598
Angsfiurg. LulK." Er hat «oh alM das lieft binden lassen,
ehe or e« beschrieb.
Auf dem ersten ungeK-^blten Blatte der folgende Titol:
Coouae Domini nostrj Jesu Christi Dcolaratio.
[Tomus Primuii).
AnrQolj TheophraatJ Puracolsj Sucrarum Literarum.
Doctoriü .
[Tnmui* SeciinduH dn t'oena Üominj, editu» per
TheophraNtmn rnraccisum, habet infra libre hoc
Tolio 3ti6 . vs(|ue ad flncm librj: vel finem folij . 45&
Solj tiil gloria ChriHto.]
Das von mir in [ ] geiielite ist olTonbar von Widemann erst
später beigesetzt; e« ist mit scbwurxor Tinte geschrieben, das robrige
mit rolhor.
S. 1 — 64 Coüuao Dominj Nostri JeHU Christi, Declaratio.
Auroulj Theophr.astj Paracolitj Saorarum l.iterarum
Doutiiri*.
Hie iiin Be-HcJireibung meines fürnemena von der Erklerung
dos Nachtmals vnsers Herren Jesu Christi, Ist am erüten daa
Nültigesl xiie boscbroiben, von der Truchtbarkoit doLI ds wir
Leschruben, vnd zuo bogruilTon in sulcbem die Unach, solche»
ein Notturft vnd niit ein vboriluß xue »oln, ein Nottorilt vnd
nitt ain Vnnotlurirt wie »ich dann soln bcworcn
erfordert , [Slarix S. H9 Zeile fi von obon.J
Verba Prolog i TUcophraittj Verbj ad Verbum, suo
scribac . [fehlt Slariz].
Alß wir au» Aduni gebohreo seind xum Todt im fleisch, Also
worden wir gebohron aus Christo durcli sein Hoisch
[S. 7.] In Kccundum librum Prologus. [Kohlt tjtariit 8. 92
Zeile 8 v. u.]
nnndfichriFlon TOD Dr. mrd. Karl Wldemuin iu Aug>biiTg.
5G1
Diewcill nun auf erden die hoiligcu gespoisiM wcnlcii ilurcli
OhritttuiD [S. 10) Also volgt hernaclt dio AuD-
Aultlegung. Wie der Text aiifalietl, in Mnttimco.
Vescentibus aiitem cia . ic. Biß in ßegno PatrU mej. AUo in
clic«cm Noll aller veratandtl de» Neuvn Teslamentü hegrilTen
werden [Stariz gibt diee> an anderer Stelle S. 1^5—126
npro fragmento"; alle andern Iland»chnfi«n geben e», wie die
unsere, an dieser Stelle] ... der emprachtt Chritttum nitt, denn
or ist wider Christum.
[S. IS] AuQleguDg SaDclJ Matthaej am XXVI. Capittell .
[Stariz S, 94] . . . .
fS. 23] AußIctjunK vber den EuanseliBten Sanctum l^larcum
[Stariz S. 100] ....
[S. 36] AußUgung vber den Textt .Sanclj Lucac [Steris
S. 101] ....
[S. 34] Außleguiig iIck Textes Sancti Jobatinis [Stade
S. 106]
[S. 46] AuBlegung auf den Tcxtt Sanctj Paulj [Starist
S. 114] ....
[S. &5] . . diese alle seind verdambtl deren die gcMclirifft
ofTt gcdenckt, vnod die proplieten, sie wollen sich aber nit or-
erkonnen . (. [)El'K("r .)
[q» itjnd dann Ij Seiten leer geluiHon, während Stari:i oho«
LflcIcenbexeichDUng den Text ho weiter Iniife» IKiutt 8. ISO Zeile I]
[S. bl] vnd drincken wir . dueelbigo verstanden wir weh] wir
«sen auf erden dx koru aus dein Acker wech»t,
[S. 64] . . . dann gnuegsam i^l die ZoÜgknuR disoti
Aposteüfl dz on Talttch ht vnd ohn allen betrag . Fini«.
Im Kinielnen Hteht un.ser Text in den Lesarten dem Leidaser Texte
(No. B8) noch näher aU dem des Stariz (Thcil I So. 30.^), atammt also
wohl auH derselben Quelle wie No. 88 Bl. 12 If. Vgl. auch No. 84,
No. 108, No. 113 und No. 114. — S. 65 uDbesohriobcn.
S. 60—1(16 mit beKundiTdro Titelblatt:
Sequitur, Liber de Coeaa Dominj. ex Capite Sexte Johaniüj,
Theophrastj Hoheuheimenniii.
In diaom Capiltell seindt Ellich I'uuct«ii »o hierinno» den graud
beweisen . \V] diß Capitell untridl ....
[S. 74] Der Annder Punot:
[8.82] Der Dritte i'uacl: ....
KrtUt d. KcMkMl 4. finciUlteli«» Sibnnu, IL aO
IV. TbMlegttcfeM.
{S. 84] Nun Vo-Igot der Toxtt dem Capittell nach; Oicit
J0MU8 k(t l'liilippum . Vode omomus Pan«8
. . darumb mueD nnlir xciii dz Er rodet, Iinlt d«r Mensch die
gnade »al«b« xueuentteon, m venloot nr» . Wo nitt, M vei^
»to«t ers au«h nitt. Fini».
Di« Itcilionfolgo de» Tcxlw wlimint mit No. S8 BI. 30—42 und
Ho. IW a. 44T fr., wühreiid Slam S. 21 — 4ä und aiiderv IIaiiiL>c)irin«n
darin abweichen.
S. iOß— 140 mit bMoucIcuram Titelblatt:
über de Coena Dominj, ex oapite Primo, Tertio, Quarte, JotaaanU
Eaangeliitae, Tlii'C>|>hra!>li ilolii^iilieimi>tuHiH.
Johannes der EuanKolint, liatt hie ain Rnangelion \'nd Trspruni;
eingefüertt auß aeitn aignen gaist den er von 60M gehabt
hat
[S. 120] Votu dritten Cspittell Johatiois; Nisi qais nalos Tuerit
c auporius. Regiiutn Dej uidcre non potoal . lü« verwirKt Chrislus
die geburt Adau ....
[S. 133] Auß dem viertten Capittell Johannis rom hayd-
nischen iroütoin aW aoch werden der gottlosen vÜl
mcr in die Zall komniori, dpiin deroD, von «olühcr wegOD Christus
Boin bluett vorgoraeo hat . Finis. .
Stimmt fsAt vollkommen mitStarii S. 45 — Gl, wie aui.'h der f>cidener
Text No. B8 Ul. 42 ff. Die bis bierhiu mit No. 88 übereinstimmende
Reihenfolge beginnt jetit abzuweichen. — S. 141 uDbettobricboo.
S. 142—177 mit besonderem Titelblatt:
Seqntuitur Quae ex Saacto Paulo ad Oalatas Ephoüot. Philip-
penses, Te^saloniceniet, Timotheum ft ad Titum de coena Dominj
decerpta sunt, libellj per ThcophruHtum l'araceUum Ilohou-
boimeosom.
Dicweill wir wiKuen ds voi>er Claub dormossen Ist vnd sein
MuiM, dz disor It-ib no wir vT urdeu icuor vaki-üadiait biauelieii
es t*ej eolich oder inn Aunder weg
Vnd snlig Ist der der in die Zahl kombl, dann uu)f.ier1liRlb der
xahl wirdt kainer oingohn in dx Iteidi der hlmuiclti .
Finiit.
Abweichnugen von No. SB BI. 95a — I06a nur gering.
S. 178— 211 mit neuem TilcUdalt:
Bequitur, Ex Diuo Paulo, quae ad Secandam Regeneratiouom et
Adamum teeandum attinent, Libcr ThoopfaraHtj Hohuuboi-
nieMKJM. 1. Uuriutliios XV ic.
*
Hand «ehr itt«u von Dr. ineil. Karl WMeuiAna !u Augsburg.
663
Pnulus ti'ttcticttt (loii tiiumlUcheD loib Clirbtj, vuA zcigei <loii
in der AulT«rat«buog, durch ä'ie Er liuwi'ilHt, dr. viu vorboi^iier
leib ligl iin Siuliiigon Ir Ȋl Meine
Kinder M lietl Ich euch geborco, ahn der geborncn kinder
Htatt flcindt ir meine kinder auC Meim bluet vod Heisch, das
sagt Gott der Allmei^litige . Finii'.
Stimmt wieder mil No. HS und nicht mit No. &4.
S. 212—229 mit neuem Titelblatt:
Sequitnr Liber de T>n Coenae Dominj Thoophratitj Tara-
oulsj.
Diüwüill nun io dem fleisch vud Bluotl so wir haboo vnd in
OMen, souil 2U0 uorstun ist. dunn do der erst uitfang vtid geburt
loidt vnd in dem loib der gluubeu. di« liebu vnnd holTnung aein
aotl vnd mueß
Vom I.imbo. Chri^itn^ ist die Maali, vß der wir «eindt ....
. . . Darumb ko werden wir nitt vß Füuii Mondein vß Gott,
vß dem werden wir geboren von deßwegen wirtt hie nicht« ijeHagt
vonn Schöpfung der Franen, allain der Kinder üotton. Finis.
Stimmt, abgesehen von Kleinigkeiten der Letiung, gut mit No. 88
Bl. 156-161.
m. 230—233 mit besonderem Titelblatt:
Sequitor De Saoramento corporis Christ, Theoph rastus.
ÜaU sie xbcr ahn dem Ortt haben ein heußliu ist nicht Chriattu
noch sein EiuseUung, Er hat gesagt di ist mein leib vud mein
bluet. er wirdt aber gessen vod getrunckcn. vnd wirtt im Titmpel
de» gläubigen MeoHchca bohuIt«n, da -Ist or vnd nicht Ihm
hoQUIin. E\ l'salmo . Domino clamaui uil to . Uisaipata sunt
OSB& mca ....
Sermone Tortio, in Nooum Onpul M&tthaej Uarzuo
mögen wir vn.« wohl wQrdig schAtzoo vnd dx Wortt Int de
wtirckende Wortt, d/. Ist da.>i Wortt ds Christus sagt da« Es
aej.
Stimmt mit No. 88 Bl. 129b— 130a. — Es folgt sofort:
8. 293—243, De Coena Dominj, es Natura« Lumin«.
An» dorn wir aoindt. aus dem werden wir gospetsot, darumb
aber ih Adam Ist aus der erden, drumb wirdt er gespeilst Ihnn
vnd von vud auO der erden, vnd lerem Brott, noo douo Lymbo,
oDclesti Pane
Es dociarattone, Aber im Nachtmahl nioMon Wir in sub-
«taiilx dft< brott« vud Weins, dx leibliche Heisch vnnd bluotCbrutj
damitt ain vorvlandtt do Hey vnd ntdit
36-
IV. TbHlOKlMhM.
twcn, Adams Daiscb Alß kin vnnutz llaUcli Ut w«iUer kaia
goboU mobr geben, Ab«r i)«a Cbruton »llun «IQ dem nutzeo
flaJsch, dz tnjKÜ d% Aonder flutoh t&dt«u <h es absterbe;,
l-'ini«.
8timml mit No. 88 Bl. 130a— 133, gibt aber muclies lateiaiscb,
was dort doutaoh sich findet.
H. :^-14— -281 mit besonderem Titelblatt:
8c<|uitur
De Coena Dominj ex Ptalmis Theophrattj Paracelq . Saper
I'äalmum CWl. Crodidj proptcr quod locutus sam . Im
. Alercrsten wirdtt hie di^r glaube ftirg«haltcn . der nun nitt
glaubt der kaa n!tt rcdon . vf solch« volget nun der Psalm
der de saget. Ich hub gliiiibtl darumb rede Ich
vnd »uedil viim täglioli haimb, ds wir aaQ
deinem weiui«tockli iweigk erwacl»cn, Tnnd laß diesen Weinütockb
[. den du selbst hast gopKuotiet .) immer vnd ewig blüeu . gnieuen
vnd fruchl dragcn . ic-
hucusquö ex Psalmin aliquot Dauidis R«gia.
Stimmt mit No. 88 Bl. 117li— iSda and hat am Ende einiKe Wort«
mehr. Am Rande bemerkt Wideniann SItent, dass sidi „in Biblija" oder
,in der lübull* eine niidere Pmdmi-nKrihluug linde.
& 282—325 mit bcxondercm Titelblatt:
Sequit'ur
Von des Herren RaobtmahU am Sanot Johannis Epiitelln, Item
aai dem Buch des heiligen Petij, dt lliiccli Thi^opliratttj
fantüoliti HoheiUieimonsis.
Inn allen ileiien dingen, wie bißher mein fürnemon gefrierlt
ht worden, Ist noch sin .sonderlicher Punct zu mttrcken der ist
Alleo, vor dem vnd ChristUH der son Gotte» Mensch Lit worden
vnd geboren, do litt Gott nur ein Mensch genein mitt Heinen
gnaden
[S. 308] Aus dem heiligen Apostell Petro seinen Bpistelln.
Also dermasaen haben vns die Apostell kenipITer des glauben»,
die K«clitea lerer vud Ueditor goloret
dann ohn di«» flatsch vnnd bluett wirtt kainor den Neuen
himmcll vnnd di« Neue Krden bcHitr.cD werden, Allsin die, so
der Neuen geburlt sciudt auQ Christo geschalTcn. Finis.
Stimmt bis auC kleine TextAbwcicIinugon mit N0.8S Hl. ]U6b — 117a.
— Unter dem ^hlujw Aiese» AbHchuittcs sehreibl Widenmnn Folgendes:
Dises Vorgcende, vom Aniifang biß xucm lüiutle, hab Ich go-
I
tlniidBctirirtDn von Dr. mod. Karl Wldciiaaim !n Aagt^nE-
960
«ndot Eoiierliull) 3, Wochen, menne Kcbi'uario . Anno Dominj
1590 . hfttt tnirit CQiniiiuniciort vnd gclihen II: LoronK
Denn : der heiligen Dreifaltitclcettt »ey lob : Hlir . Preiß Tnnd
dannckli . für All« mir «rxaigte hohe wobi vnd guetthatteo .
Amen . Amen.
Uober Loreiii Dclin ^iehe No. 'JÜ gegoii Rnde und GiDleitung
S. 16.
Auf der rollenden Seile findet sich dann mit rother Tinte folgender
Vormork Widomanna:
Auß aim anndcrn Ituoch Laurentij Danj, Do Coen* Dominj,
waü ThoDphraütos I'nracolxuf hißtiun Iintt bii«vhribcn . Itvni io-
quitiir : ErstÜL-h hntl er aiii nußlögurig oder Kcholio»
gomnciit vbur dz Vattor vnnser, welches weill du e» ha*!
vui) lindMt in deinem buch At/.';^ . folio Iö2 . vxque finem 162 .
hall lehü hieher nit setzen wollen : dann aiu Rechtes vattor
vuner »ue betten vnd dz wahre Abcnilmahl iniit Chri*to «ue
begeen gehöret zsaniou, vnd Aliain den kiiidcm Gottoti zue die
gottlORNi haben nichtl« mit diesen gehaininuit«en xuc schaffen.
Seeondo, volget hernach ein AuUtegun^ vber dz Aue Maria,
Doot; Thcophrastj Paracelsj, Ist Anndera dann die da hast,
libro citato AtXta folio 223 . B. derwegen auch hieher von mir
gciouot worden.
1. Wer Christum nicht im Hers hatt.
2. Sonnder nur succbt in Wein vnd Brotl.
3. Uerselb verleurt [am Rande „bedreugt"] sein zueuersicht,
■I. Dann vn er suecht dz lindtt er nitt.
Das hier genannte „Ruch Ae/to" ist unsere ilnndschrift No. 98, wo
sich das Genannte auf den KKoaunten Scitttn lindcl.
S. 327—330. AulMeguag vber du Ane ICaiia Doctoria Theo-
pfarssti ParaceUj.
Da bcj Gott dem Vatter bcttchioai«en it>t worden da itich die
Peraonen der H: Dreifaltigkeitt aolten offnen vnd enaigen. da
ward dem Rngol (jabriel die Legation befolhon von (iott, Maria
liundt zu thuen, dz sie soll geboren AUo Itit
aliain die frucht gesegnet, vnd Aundern All zue Aller anfechtung
vnd aufall der ȟnden gohohrcn vnd frej.
Abweichungen von No. 88 BI. 253b— SWb und Staria (Theil I
No. 303) S. l&O— 1&2 gering.
8.331-335. Tortiti : Volget hernach die AuUlegtmg doa Mag-
niJleits . Döctori« Tboo|ihrBHtj Paracelaj.
Usffnificat anima uea Dominum. Diu Seid eiuM tienwhw
tut, 80 «in Sloiiwih gar nichtte leiblidis bindeU nocli vandelt .
[Am Kando: ,vide ^24 . ^i.-za eio andere Außle^og Theoplinuitj
vber da Magnillcat . de." V^I. No. 1)9 in der Gencalogia CbrUti.]
8. 334^—11.^7. Quart« vol^et hernach die Anßlegviig Stmoonis,
VTVC ODDins durch Doctor«m Theop bris tum I'ara-
oeUum.
Stimmt mit No. 88 Bl. 255—268 und Staris S. 153—159 ziemlich
Überciu.
8.338 — 3üC. (Juint''> Epiitolae Jadae Apoitolj Textui.
Judax JeHU CbriHtj iioruu.t . Juda-i der Apo^loll viid Knecht, Aach
CID getreuer verkündiger des Kuangelions chrislj »cbrcibt hie ain
EpUtelt, darinn er »einem Apostotat Ambt kurlz vod mi(t ainem
(geringen Rcoueg thuct Mi^ such einer
Bugeu, Ich Imba vom Apostell, vnd m^ solbs auch einer mein,
vnd mag .H>in Dcmutli anheben, dz er kain hofTart fScrtl noch
»eiuDs Ambtte>i Tittull, »U l'etni^ . i'auluij . K. (endet, vIT di«
Alten vund mebrern Apoütcll, nicht auf!' Mch selb«, Allain daß
im ein lob ist, ein groH.Her glaube vnnd liebe, iz vrlaill man
im zum argen, darumb ao hl Hein vnd keines anoderu nitt,
dann Judit Tbadauu» h&ist ata I^nnder . K. tc. Fini«
der cpiittL-ll Judae Aposlolj durch Theophrasttim ParaccUum
außgelt^ett.
Steht der No. 88 Bl. 194—204 »ehr nahe.
S. 366^369. Scxtä Ist gestannden, De oeena Domiitj Initium ft
Prologn« Ubij primj Theophrastj FaraceUj.
Philoäophiae Theophraütj liber Primus de I.imbo aeter-
no l'erpetüoquG homine nouo, secundae (.'realionis ex
ChriHto filio l)ej, Volumen Primum De Prologo (t
Initio Voluroinii^ Limbj aetcrnj, über Primus Tbeo-
- pbrastj:
X>u<ss Buooh, Weill e« vorbin vorhanden Int in libro Sii.vi. \
Folio 25. vsquo linem folij 40 . libri eiusdom, hatt w mich vn-
nuttig gedeucht, hieher nochmaln xucsotzen, Iiei]iiire Ibidem .
&c.
Vgl. No. 98 die genanntsn .Soitcn.
S. ZCü — 458. SoptitDo . Liber de caena Somiig Theophrastj
Hohenheimeoiii , ex caeterit Enftngcl^ auctoritatibui . Theo*
phrastu.-« lloheiih: ad l.ectorom . Livsor in diesem Huch
sultu ain aufTmcrckitn haben wie bishor die AuUleguug ettliob^r
Worltcr ('hrJHtj Mißgerattuu itoindlt, vnd nit nach Ibiinhalt des
HandFctiriRan von Dr. med. Roil WidemaDn in Augsbsi:;.
667
Textes fUiristj begriffen Darumb mit der Zeilt
xeitig werden, gibta kein (rrung. Fiiii» l'rDloflj.
[.iber de Coona Dominj, Tlicoplirastj HohenhoimeiiiiiR,
ex caeteriK EuangoUj lucloribuB
Non in Kolo Panv uicturu!» Ast tlomo, sed in oiDiij Verbo, ijuod
proccdit du On^ DKI. Da uuu dc-r Ti^^ütTol Christo auoiuct,
Et Kolt aus den stainen Hrott maohon, war dio vnaoh, dz er
wobi vmant, dz ein yeglicher so von Dimmuli komb, oiwc vom
kimmel vod nitt von der erden vud dx cliriatiu
vnd »ein leib der Menscb mueQ sein in dem wir auffeniteoD mit
Chriato, ho ßr tue Koridit wirtL sitxen am Jungten taa$.
Finis.
[S. 400] Der Anndoro Thaillo Prologua.
Diuncill mm die Cuangclinlon nseb boscbreibang der Euangelioa
ollliclio itpiücb fiicren zue demscIbigeD Tcxtg«h6runt ilarinneii »io
dnuii »it«eiit: Nun aber die Jenigen ao äicb ketierej vnd d<.'rg]oiuli«a
Irrung xuc machen vnndemteen . snechen gar genau hin vnd
h«<r [ä. 41U] . . wie dann die ketKcrittcheii
ittoltxen vnnd liolfertigen Pllegen an den l'uistcn böfen xuo
gebrauchen vnd in den Statten die tuetitller die viel farhen
Kuesameo klauben vund auflotoo, Ier«n Roukh damit zuo tlivkon.
WZ lat ain Itockb dx man sieb damit bedecket dz man aineu
Dil bloU seh, darumb Ist der leib gantx, So ist der Itock auch
gantz, Wo nitt »o Im auch der Rockb uiti gantz.
Ex Sauoto Paulo J. cor. II. <^netio.>iuun<juc eoim manduca-
bitis Paoem hiinc ot caliuini bibotiiK, iiiurtcin Dominj sunuacia-
bitis donec veniat. DILl verkündigen hiiben wir uu:* don
Apostvln, wie e» geschehen .loll, vnd Int hInü, wir »olIctiA niuK>>cn
b. «. » [S. 4\o\ . . . 6 wee eure» le^teriiii,
AI*o die Secten der Anndeni. Rttliche inn Monate Triüt, etliche
iiin Wochen 1 tkc ö ir plcindcn leuli, wx thueodtt ir? auch
Hoind anndere dio gar ein gspötl draus droibon, der nocfa greu-
licher iüt, Altar ding wirdtt ein ßnnde .
Sequitur de Prubu .S. I'aulj: I Cur. 11.
Probet autem ttuipitum homo, cl kio . . . . Da werden zwaterlaj
Tiüchleutt ver»landut), die seligan vnd vuHeligeo
Non in Kolü Pane uicturus est homo . . ■ . [4'2(>] dann ww oolt
viMi Johanne«, so die Annderu drey Euangelisten in nit nuQ-
legon vnnd dariiacli Johannes sie : dorauf Ut nitt weitter Nolt
bierionen weiter tue schreiben der beworuiig, den AusNerwelten
Ut8 goucg, den Anndcrn lots nitt Nolt.
sn
IV. TlMloglfditS'
Modul MUu« A (uiniB» DeJ uennentoniin.
Uieveil iian vom Nacbtmatil ClirUtj nouill vn^I n»nicli«rt»j^
MiQbrauch rod Abwege geffiert ^indtt wordon. AIO mui ^iclit
wie ea nach eigeosinoigkutt der käpr gerkbt Ist worden, . . .
Alß er g)>sgt hat in seim lc«t«D
Abscfaidtt dk «in zucgeheo, dz Er vnser Herr sej von Duhti vod
in ewigkeiU . Ameo.
Vonn der Med.
Nsohdetn Ich von der Meß hab sngexcigt, dz »o soll obn dz
(»aoramont geballen weiden . damit Ich oucli kein oi^nius mach
vni) Euefüeg, diso dinc; aber alle werden vonn
bildern f;e»get werden, damrob verst»ndent diaon grundtt, vnd
wi euch wcilter nott Ist . tini§.
Dies stimmt mit No. 88 DI. 54 — 82 Kicmlicb gut iiberoin; von den
VerweisunfTCD und Zeichen des Leidener Scbroibers auf Bl. 68 — 70 findet
sich hier nicht». Widemano mncbl unter dem Schluß dieses Abtfchnittes
(S. 458) folgenden Vermerk:
l)io«ou Andern Thuill de coenu DominJ, d«suQ Annfang bt
foli» 336:) boschriben durch Theophrastum Parac«l»*um liab
loh geendet Mchhc Aprilj anno Dominj 1509. Vom Anfang
biß zum Knnde. Innerhalb KX oder 14. Tagen, dem allmechUigeD
Treuen vnd frommen Gott Vatter . Sohn vnd hailigen QMst,
»ej lab . Ehr vnd ProiÜ gotagt inn alle ewigkait . Amen .
Amen.
S. 459 i^t unbeschrieben. Der noch folgende Nachtrag su den
Paracol«ischon AbendmahlsKchriften ist eine ganze Reihe von Jahren
Dpfiter genchrieben; denn zu Keginn findet dch am Rande die Notiz:
bMcum deocmbrj anno IIJO-H",
S. 460— 490. Natoralii Interpretatio coenae Dominioae. Vom Brott
vnd Wein Chrit^ auffdi Natürliche Liecht gesetxtt Theophrastj
Faracelsj.
* Inn fürsichtigkeit Gotte.'t Vattors der xuekunlTligen dinger so auff
disor Welt bcscheben werden, hatt l^r auch in der ScböpfTung
HimellM vnd der erden Natürliche weisi«agunge geordnet vod
gemacht, Auf die die Magi (so Philosoph] Naturales waren .)
erkciiDeten die Wundorwerck (iottea durch »elucn Sohu
Damitt will Ich euch da» buucliliu Inn
hurtüem baschlossen haben ho vill vnd die Notturfl erfordertt
im Hecht der Natur, wiewohl vnd noch vill mehr von
doooo dingen zue»chreibon wer, so Uta doch den der darzuc
erwölot Ist, gnueg tf^u)jt, dann der nicht will der Natur
Ilftuilschfineu von Dr. neil. Sail Widomann in Augvbarg.
660
glauben nodi der ChralTt deren ding, va» woll er dorn vnd Ihrm
Schreibon glauben? di Ich Mich dann bej «nch nlß bei guctteD
NaturalibuM nicht vcniobc.
Fiui» Naturalis [ntoriireUtionin Caenao Dominicae . Fini-
tum biduo 8. ot 9. Doccmbr. unno. 1603. Augustae Vinde-
licorum . .Soli itit gloriu Christo.
1d gekürzter (i&aUlt babfu wir dieseo Truktut »clion in No. 8S
ni. Silß — 299 angolrofTen. — Das Koigeudo ist sehr viel gedrängter go-
Hchrieben; der Schreiber riirchtete ofTeubar, mit dem Platxe nicht mm*
zukommen.
S. 491 — 510. Qnod Sang:m« et caro Chria^ sit in Pane et vino .
et qnomodo fldelibss inteUigendnm.
Wi(! flaisch vnd Bluoit in Brodtt vnd Wein sej, vnnd
wie OK suo rioisch vnd Bluctt wirdtt; Buecb Theophr:
FrologUH.
Dz ergcrtt vil] leutt die ir. wortt Cliri«tj nicht nach Müglicbkoill
wie ea an im selb« vnd vermag glaube», dipweill vnd sie In
t4olc1ien dingen manich«rlcj einlueroii, vnd doch durch alle Ihr
einltteren dem wortt Gottes nicht so vill zuegeben, auch durch
leren aignen ver»tandtt nicht houÜI Hnnen flnden,
In dem wir worden »uffersteen wunderbarlieh luo
den Himmeln, vnd i3.i.sen mit Christo ob .loinem DiNch Im Reich
seines Vattera, deme lob vnnd Danck uej von wegen »einer vd-
aullsprechlichen gaaben die Rr vn.'> durch -ieinon Sohn geraicbtt
vnnd geben liatt, Inn meiner vberdrcf liehen glurj vnd borrlicbkcit
Inn Ewigkaitt . Amon . ic.
Der Text weicht Tom Drucke (Theil I No. 44(>) und unserer No. 88
DI. I46b — llJOb vioirach im GinxelnoD ab und »teht in msnchom der
No. 84 näher, wenn sich auch kein« Dalirung um F.ndo findet. Die
lateinischen BiboUtellen finden sich ab«r hier eheoHo wie in No, 88.
Zu Anfang steht am Etande ,Mense D«cenibq anno If^;)".
S. »10 — 530. Liber Theophrasti . Tonn den Miraoolen vndZaichen
deU Brottt vnnd Weinß Chrit^.
Was aus Gott ist dx thuott göttliche werckh . vnd dio Zaiehen
die Gott thuett, dz tbuet auch das dz auQ gott Ist, dann aJM
beicugtt Christus die seiooo vnd zaichnet dio so sein seindt mit
den Werckh dio er tliuet . dann wie der vatter den Sohn durch
die Werckh hatl beieügtl, diu dann der Sohn thuett
der nu denen nicht glauben will ulß gott dem
Vatter durch soino rropliotan, der seines Sohne» [530] Nacbt-
uiall aiig«x«igt halt Ina Woissagung, will darnach nicht glauben
b'iQ
17. TliMlogiMhM.
MMDom SoliD i1«r tB giobea hatt, vond danacb den AposUt
vniid tioili^D, der Ist venicr nit der auiuienrdeteo einer, floodorn
groß in die haeresis gefKlIen :
[Dtm«9 SchrifUlficIt, welche« hier »Liber* heißt aod nicht .F.x
Itbro", wie sndervSria, Ltt hier clwas ausflihrliuhDr gegeben als in
Nu. S4 und No. 88 (Bl. Ml IT.). Vielloiclit ist uns hier also die ur-
Mpritngiicho unverkürzte tiestalt erhalten. — Es folgt iKirort ohne weitere
Trennung:]
COHCIVSIO.
Diunitl will Ich bcHchloe^en haben von dem llrodi vnnd wein
('hri.iti, dr. iMzU' buech seiner Itcwehrutig dl \»l das Ailffte
Ituoch, der «ich bierioo uitt will viiter euch weitt.'ten laHseo, da
mnß ich nur gMleDcklwo , Es sey kein gnad von gott bei llun
[Sil] ... Ihr aber griesset mir meine gMcllen
vnd g6nner vnd die curoo die oucb Alle wohl bebanudt M-iodt,
dr«gt mich der Weeg bf<j euch for. wiv Ich dann nicht waiB
wo loh jetilt bin wen! wandern, »o word Ich büj euch mich
ein wenig Haumen, damitt »ciett Gott befolhen mit allen Christen,
geben am Montag nach Ascensionia Doininj, Anno 11)33 .
If. IC
Monse Decemhrj, anno Uominj . 1603 . (initum Hiduo (am
Itando „15. «t 16.*] Anguntae viudelicorura . SöIi sit gloria
CIIKISTO.
Bei diesem wichtigen Schluiuiwort hat Widcmanu eine Ortsbczcicbnung
.IßbUlicb weggelssnen , vielleicht weil er die .Schriftztlge wie (No. 81 und
Ne. 88) nicht cnlKifTcrn konnte und unvemtandenc nicht nachmalen
wollte. UcbcioinKtinimend mit No. S4 );ibt er die Bozcichiiuiig »Da»
II. Buch" und reiht es cbonTalls wie dort an die „Mirncul und iCeichen*
an, (lagogcn Tehlt hier dte Brwiihnung diir zu absolvirciidcn Kranken am
Ende. Do-tH die» Scbrin^lück hier nuch am Kndc der f;anzon Sammlung
steht, t3)t vielleicht nur /ufall; denn eino Ordnung der Abendmahl-
schriften unter Hohcnheim'» Namen log nicht in M'idemanos Absiebt,
wohl aber eine möglichst voltstiindige Sammlung derselben. Ausser
dorn „TruloKUa ol Initium", diu er schon in No. ÖS S. 2i>— 40 abg«-
Hchriebeu linttc, gibt WiJomaun bior alles v/ae No. 8S ßl. 1— lt)2 au
Abend muh iMobriften hat und xwnr Itl. 12— 133a (die Schrift .Von der
Widergeburl", No. SO Hl. 133b-140b fehlt hier). Bi. lVla-1441),
Bl. 146b— lf>Ob und DI. 15Ga— Ii>-2a; »ussordem gibt Widemann die
„Naturalis interprctaüo V4>enae domini", welche in No. 88 von allen
andern übers Nachuuabl getrennt ist (Bl. 2'JßB.).
I
■
■
I
HaniUchriCloD von Dr. inuil. Ktkrl Widanum in Augiburg.
571
101. Wolfenbött«!, herzogl. Bibliothek, 37. 2. Aug. Fol."
2 + 182 foliirto BlJittcr, ein Pack unbi»chnebcDer ßlütt«r ;tebt
voraur. Die lici<1eti eisten mit 1 und '2 beioichnotuii rolÜrton
niätier sind vnu anderer Hand );enchnul)an &[» das Ucbrigv und
ODlhalten einen „Spiegel eines WarhalTligvu CiirisICD, nach dem
]'»altor Dauids fürgestelii". AlleH Uebrige l^l von Dr. Karl
Widctnuno in Augsburg geschrieben im Jahre lt'21; die enteil
6 Bliitter sind von anderem Papier und waren pa^ioirKl — 11);
doch ist diese SciteDbuzeichnuü^ uiuffestriclien und sind dio
Blatter mit 1—182 roillaufdDd gezähir (foliirt). "»
El. 1—6. AttlMegung des .91. Pialmi durch Tboöpliratitum
Paracelüum.
Wer vnder dem Schirm de» höchstAn sUztt K.
Diser Püalm i-sl der liirucinb»ten ninor dor da Woil'Baguiig Idu
üich heldtt V. erSfTnel. Wie die Oottlo^e Welt MÜcsso von der
erden hinwegk geranniel werden v. wie der g:laabigo .'mll erhalten
werden zur guetten /citt.
Wer vnder dem Schirm de» höchsten sitset.) Dz ist
nichl vill werden sitzen vnder floll im gelaß. Vod Icron
glauben allein von Gott lernen Wanns danue kommen «oll du
Gott dio Erde ridilen wirdt: sondern Alle weit wirt sitzen vnder
dem schirm der Atcnsclion
a. In boideii stünden: Inu den gaistlichen Stand wirt ein
yed^r sitzen viid »einen fiirgenommeneu Lehrer, Trost Imll v.
Seligkeit bey Ihnen suoohen;
b. In dem WoUlichen wirt sitzen Kayser Konig Potentaten v.
hcrrn neben v. bcj den Pfaffen sambt leren zuehörem
da wirtt guette Zeill Mein da wirtt mau nach dorn P^alm: 89 .
Im Namen tiottes tÜgliub Trühlich sein . v. sie werden im liocht
de» Ange.iichls Ootlc» wandeln
I.'iiÜ annus adinuonliuQjs.
IGtX) annus nouae cialtatis
Gott wirt auch ein Neapolin ds ist ain Nefistatt bauen vnd
Ilalberetatt cinrcisscn: dieser v. dergleichen Psalmen deutlen
Alle hierinn aulT unser yetzige Zeilteii. All) der OD. 94.
89. 87
Nota. Theophrastus sclxtt auch alia aiuem Ortt daü Nebucad-
noxar wider her müome. Dann er Mij noch nicht gstorben
vad vill annder mehr dann wx haiMst Ich will Himmel vnnd
Erden bewegen, ic.
ftT2
IV.
L'cber ilca Aohng dies«' Psalmcrkliniog bat Widenunn gwchritbca:
,iiirra kl Bocb «a andere auUlcguog des 90. PaIb» weldMr btj den
HcItrerD der 91«te uW Dti Text ut immer in der deoUeboi Ceber-
»eUuDg Latlicr« gegebeo, wu echoa tod Tonib«reiD $tfta Hobeoheim
aU Verfasser spricht, DOcb mehr fmlich die gegen Ende zum Ausdruck
gelaDgende Feiadichafl gegen den Biitcbobntx HalbenUdt L'ebrigeos
ist (lieaer gesooderte Kommentar lam 91. Psalm sonst sieht onler
IlohenheimB Namen überliefert.
lil. 7a— 87b. AnUIegnng De« Dritten Theil* de« Fsalten Daudt«,
die Erste IHttinction.
Psalmuü LXXV: Ilobraei« 76. P^alintis.
Nottw in Judac« Ooiu, In laraol magaom oomen eius. Ataph .
Propheia. llio treibet diser Prophet roeohtig dz Volclth daroh
den gantzen Psalmcii anO, dz sie Milien aufaoben haben anff
Gott auf viuem Herren v. gibt inen hierbej zuo vervlcen . datl
w bainilich nicht« gesehebeD kan in ganlz Judaea dz da Gott
Torborgea »eye; dann JudaeA sey Gott tÄgliob vor den AugCD,
Also flollen sje Gott auch vor leron Augen haben täglich ....
[Bl. 81 b.] liber (luartus
[P*. 104 Bi. 145b] ... Et staluit illnd Jacob in Praeceptam,
et Israel in Testamentum aeternum:
Secjuentia in bunc P^mum deflciunt . habe doraulT spa«iam
glaäseu, ob es ettwan mitt der xeitt noeh anderer ortteo
gefunden wanle vnd addierett: [Ea sind einige Seiten leer
gelasüeo ]
[Ol. 147 b] Psaimns CV. Hallelaiach.
ConStemioi Domino qaooiam bonus, quoniam In Mculum miseri^
cordia etua:) Zaemerken dx diso» Psalm« außlcguog biß schier
auf halben Thaill auch In dem Buuoh dorauQ Ich» abgcscbribea,
doficirt vnd gemangelt liatt . h.ib also ^^patiom gelasMD ob
ettwa noch gfuiideo wurde vnd addiertt, wie mitt dem ror^
geoodca Psalm rod seiner Außlegang. [ßl. 147 im UcbrigoD
leer.]
[Bl. 144a] Sequentia post defectum \a Psalmum Cv. Et saluauil
OOH de manu Odientium, et redemit eos demum de manu Iniroici)!
Weile Kr vns crlijttet bat no «ollen wir auf .-«olche gucttat auß
seiner Lehr nicht weichen .... [Bl. 182a V». lUi]
vnd was Er taullol bostcttet Er mit dem II. Oflist, da» wir taulTon
k&unen wir uitl besteltigea sonder durch Gott, dann Christus
taulTt seine He)'li|;en durch das Yeüor vnd durch den 11. Geist,
dz mag Er Ouc duu Mcnauliou auch ihueu.
Itnndxclirifien lou Dr. med. Karl Wiiltmonn in Augsburg.
57d
Üaniit HcliIiciMt Ait Ilauifüchrirt, ofToiibnr unvoll'^däiidig im KommenUr
tum 116, P.saltn: »ie enUiält Paalm 75— S8 auf lllatt 7a— 78b. soiianu
als „über cjuaitue" auf Slb — Hfla den Psalm 89—104 (ilcfott am
Ende), lOö (dofect am Aufaiig), 106—108; nach oinor l.ücku folgl
sodanu nocli Psalm 11C, der nach d«D andoran HandHdirirtcn mm
vit-rlon Thcil zu roclinen tat. Der Ucfoct am Eodti dos 104. uud um,
Anfang dts 105. Psalm« iüt alloD llandsctirittcn gomtimiam. Vgl No. 02,
93, 95. 104 und 10&.
Auf niatl ö2h im H2. Psalm bei der Stelle „po»>idc&inuH saoctu-
arium Dcj", wo der Kommentator Kaj:;t, dass die Fürsten Oott<«hüus«r
und Kliislcr in iliro Oewnll bringen würden _zu iliri^m Nuti Yud
Wollust" bemerkt VVidemnnn in Klammern:
(Ich woItM lieber vcnticon von denen die är. heiligtumb Gotieti
Omnomeo, die du Menschlichfl 7/«?»^ duri.h xvang v. drang luo
' lerem falschen Maiiiiicherlaj (!ötxendien.Ht an v. anflialdtlen, dz e«
Inen ergeen werde letzlich wie gemcldten dürfen im A. T. die
alle mit .ichrecken ein ende genommen haben C. Vi. MI).)"
Dos [iflf^M aho: Parolus Widemauu Mcdiciiine Doctor" nnd
itit ein llewein, da^ er auch das Thoologiache mit Verstand und Nach-
dunkea abschrieb, wie auch die haulig »ich finduudon InhnItJtmarginRiien
darllinn (nm Ende .tteht mehrfach „I.utherum" um Kando, wo der Text
keinen Namen nunnl). — Auf Blatt 121 am 8chlu.'430 de« 99. PAslins
macht er folgende Anmerkung: ^MK'HAEL . Glius 7. natus ^ A-
prilis 1|. [diu Joviif, Donnerstag] . n". IG21. hora 6'/, |>OHt tneridioin
qnod feltx Mt nomine lESV CHRl . AiigUNtae Viudolioorum*. Kvicher
Kindonogun aUu und noch im liüheren Alter. VVidemuiD irtarb hoch-
betagt 1638.
102. (Jotha. herzojil. Bibliothek, Cor!, oliart. B. No. 31.
311 Bll. 4" von vorschiedcuer Hand um lOUO ge»i!liriebeu, da»
Mciütc erst in Anfang de« 17. JahrhnnderLx. Knlhüit xunaclint
auf Bl. 1 — 129 Weigeliaiiixche Schriften: Diut .Studium
ii»iver«ide, 7 Kapitel; da« anndorllicil de» Ituclts -vröOt ^»utqv
(AiitronQmia thcologiisata), 3ü Kapitel; Vom Baume dett WiwienH
des Guten und BSaen; Wa» Gott einmal gegeben hat, da.« nimmt
er von koiuein wieder; De facilitate et difflcultate diwendi
Theologiam et omoia. Die Iland de« Sebreibera dieaer Weigeliana
kehrt im Folgenden nicht wieder. — Von Blatt ISO an die
Poraccliiittchen Sohriflon.
S(U
[I. m»4| Tw
fDL Bmi\. Taa d«r «i^er^ebart de« a«»»ck*B. Wi*
«r f«B d«llicb*a l*ib iir AJib . aaeh irr cr«tca
»ckSpffoBg . vsd toB BBd«tlick*B Icib aaf CkrUtl
SBfb d*r AB<l«rB Gebort . saaerBteca •«>■
Librj Thcapbfivtj paraccUj.
MaiMlirg •» itmgmtnim fad gulg haignig ^kfcb ah
«atr der «m aUca iraghfa üete bat. Der kl fMtt «a
bv^mpr McaKk . dtr mB ndta . nd Um cefataier saa.
{DiAM 4 Zeiita nad Müfcatnchea).
[I. lUadJ. CoUtgiU (npaeeta a* i|Btd peraL
Em. L p Im« «h «cbäa* «ebeo nlb<r abaduaftoa . Hab es
ia dar SMu oitt gbabtt . Mlb*r to« verfcruign . «od dui
Wadca . ic
Mt S. llanrf. «ttlirbe auch BL 186— 34& der nandscbriA (Aa«k«ai«
dm PrQpbetca DanUtl) (jeachriebeii, nöcbis tcb oacbeiagelHadcrPrflfaBe fBr
die ilr« I>r. Karl Widemano balten. •)> Ki^ira Dada« ood ia onaäMigea
KI<'iiiij{keitfD mit dcn«lb«ii Tolli|> DbcrriDstitnnit, trotzdem die Schrift-
£ÜKo elD«n viel krilügrren Chancter habMi; ne wbeint oiDCf Periode
Mtnni I^ben« anuigetiireD, am der od« ma*t Itein« Haod»cbririeu or-
bnlt'üi oind (aiiaier No. 165) . Von ihr länd vielfadfa RandbemerkunKen
ioi Pulgeodeii beigefügt. 'inrnihWon flammt ferner von WiiletnaoD her
Bl. 24C— 311, wie wir nodi scIicn werden. — Kine 4. Hand hat die
Mioärjut fi)lKendeD8<-iien 131s — 142b geschriebeD; Hand I kehrt iM>t auf
8. 144a wieder.
Hl. 131a — 142b Liber De Bcligrione perpetna Theophraiti paracesij
in IC. H.
Do vnB Oott ohun BMchafTon bal, vod darzu Äincm jtxli>n sein
gab goboD . sich dcntelbou zucrbalteu auf Erdoo, vnd Aber
diMollitg int dennaMitcn dz wir die füereo solcu nuf erdea
Seligdich . vud oil vijHcligkiidi, >lua du ist nicht« dt vuß got
geben bat . ea ist vdO gegeben, daa Milbig «eligkliob zu go*
Itfaacfaen , . dann vn^^tere gaben . die vnß
Oott Geben batl werdeo vdh nach volg^ii . in denn hiinel, vnd
die worcith so wir Ausserhalb iteiiii gabea GoIUm getbaii haben,
werden vn* iiai^hvo1t;eii . in die Kwiir verdamnu» . dnn tnerckbet .
bey dem hür-bsteii wirt oin jeder lüuimioiert werden. Finia,
Dnndich rifun tou Dr. mod. Kail Widomtinn in Augsburg.
576
Stimmt mit No. 89 Bl. 502—512 gut fiboroin. — Den Rest des
Blattcti I42b und Bl&tt I43a Dimmt eine Auf/.äliliiug von ra|>-stthat«ii
(110—1262) ein, (lio ausge^tricliDn int und nicht tum Uobrtgeu gehSrt.
BL 143 b iHt loor.
Auch di« vordere Seite von Btatt 144 ist auRgestriabeu ; sie iat
von d« ei'jiton llani] geschnebeD. obeoBo das Kolnende bis BlatI Ifi7a.
Ueberhaupt gobört du» obige Titolblalt 130 eißoutlicb erst zu Bl. I44ff:
die Blätter 131 bis 143 sind beim Biodon su unrecht dazwisuboa gc-
^aolioben, AnderwiirU bogloiit das ßuüb Von der Wiedergeburt wie bier
MOf Bl. 144b.
Bl. I44a— löT In Jolianuein
[11. Hund]. Mau soll frej nuß dem Oni.'it reden, vnd ganU
huDi^srig alÜ gleich ajner, der von allen men.<<cticD iiiclits halt,
der ist ganz atn bungerig mensch, der sol reden vnd kein
gefuotertcr man.
1. Jühauneti 2 Vnd die Salbung, die ir von im cnlpTangen
bleibe in vucb, vnd bcturfft oit dz oucb Jemandl» locr, ul>or
wie die sulbuug uuch lebrct allerluj, uImo ii<t« auch uar, vml
kain lugen, vnd wie »y euch gelurt, *o vcrbaret darin. [Von* '21]
1. Johannes um 3 tcu ein Jeder der aiiU (iott geboren der
Sundiget iiit dan sein samen bleibet in im, darumb mag er nit
Sunndigeu, dan er i»t aan gott geborn, daran werden geoirvubarol
die Kinder gottcit vnd dun leuiTels Khinder IVers 0 und 10]
I. Jehaiines 5 wir aber wisctcn dz der Sun Gottes Kernen ist,
vn<l hat vnB einen sinn gegeben, dz wir den erkennen der
warhalTt iät, vnd vier sindt in den warhafften in seinem Sun
Jesu christo [„diÜer ist der warbalVtig Uot vnd dz ewig leben .
kbindlin bietet euch vor den abgütern". Von Hand 11) buigcsotst]
[Vera 20 und 21]
Wie der menach ist vom totücbon leib auO adam naoli
der ersten scliupfrung vnd vom vntötlichon leib aus
cbriKto uuch der uudorn geburt wie «olchon zuuerxtcen
»oy, Voigt
[BiM bierbin i»t alles durchgestrichen; der letzte Abwtz gehört
jutderwürl« zum Titel de» ßucbei« ,Vun der Wiedergeburt du Mcoschen',
dtwen Nonstiger Text nun beginnt:]
|ßl. 1441] Darmit nit allein wie ich biUher goeohribeu hab,
gnugsam die menitchliclio rümposilion, oder au Hamen einignng
oder verfuegung, Turgelialteii, Houdcr dx nouh mer daran von
Rotten, gleich sowoll ventanden soll werden , darmit vnder
anderem der mensch «ich .lolber de.i(o pas erkenne, dan was
S76
IT. TliMlofiMbM.
mI üiier Sau üa (lerte, dz i<t m der iD»iwch mcIi nit erkeut,
M Ut vr ain wu in deunen s«indt
die wliliuwl mm reich gotu«, in denen »t rergebung, in denen
ttt Mgen, ia denen bt dz liecht der weit, von denen ^tiet der
weg fnd die warhait, ilan aoa demielben seiadt ay in denen
seindl gut bierten aus denen werden die Apostel auD denen die
heiligen dz alles geschieht im leib der neuen neburt. iu Adams
gamit. dan er ist ta Dichten gut [darumb weiter von dem
himbliKhcn laufT zu wi«$en ist der gruudt vud vrspmag, wie
er zu crrnroQ «ej den sotbcn proceB rnd oniuuug wil icli hernach
uolgent »ctzen, nach Inhalt seiner YndoTscbeidung.] Fini-t.
Der Schlum von der Ktammcr ab i»! in der Hitntbebrift durch-
alriclion und fehlt in No. KS Kl. I33b— 140b, mit d«r na«er Text,
soweit ich vergleichen konnte:, gut übereinstimmt, ebenso in Nr. 1(J6.
Widemaiina Hand (No. II) bat hier vielfach Kandbemorkungen bei-
fieffigt. — Ea folgen nun zwei leere nicbtgezählta Bll., darauf das
folgende Titelblatt, das vielleicht vou Hand III geschrieben Ut, während
der Text von einer 5. Ilaod »tamtnl.
1)1. lüäa Libij De Confeuiono Penitentäa remisaione Peccatonun.
ni. I&9a-n0a Der Text, dvwten vielfoch (von Uaod III?) corrigirto
UoberMhrift arapränglich lautete:
Ex lib: de eonfosHione peniten: et remißton:
UeSchten ist So ain Mensch vbeU thuett vnd bokontta, das
ain vbel ist. gibt Im Selb» nit rocbt Im argea, Solichi< bokhennon
ist ein Beichten, als ziuuü Nemou von Hundert fünf . i»t ein
betrug, Dors boklieunt Conßtirb, der aber Sagt •■ aay recht der
bnstets nit, ('onfilirn . iitt ein diemutt, nicht Conütirn int ain
holtart Tod ein sich »dh» nit «rkhencu,
De p^uitentia . Bueß i.st ain peüchton wie ob»tel)t vnnd vna
auch gcgcu die vcrsehncn, den wir gekündigt liaben
. Darumboji »t^ud ab von der hoch-
fartt . Ihr Menschen kinder alle . Daiiti die lloffart veretopfTt
von», vnnd behelt Nun die Sünde ic. Finis.
Itl. I7UI»— 172a Vorredt yber Jaoob vnd Juda Epiitel;
[Was ganz ausgestrichen ist wie iliis vor hergehende „Finis"
und dafür T-Ueschluß" als Ucberechrifl goaetzt.j
Also iäl auch Jacobus Apostolus Epistel, diewoiU nit einom
Jeden kopR, nodi iwiuuii Sprowern Innstoet verworlTcu vnd
veracht worden Das in der
Epistel ein ander nach gefunden wirll. ob der Oai«t Jacobj xa
echarplf sey dy«en Sprewerapalltigcn oder nicht :t'.
nanctBcbrSflon toii Dr. tnetl. Karl Widouiauii iu Augsburg.
577
Diu« Oanzc findet «ich obunito in Nu. SS Bl. 2&8a— 264a, womit
[oiiHeiTcxt gut til)orciD«timtiiC: rcrgl. TboÜ I No. 300 und 311, wo dicae
[beiden Absohiiitl« y:u<lruckt nind, iiinl un«ore llacuWlinfton No. 9*^ und 95.
Es folgt von Iluntl IV, der Tilul gaEii: tluixiistridien und voii lluud
II ia „Lib«r De Ordinationo Uoininj pbil: Theo; ab llohonli.'*,
von Hund II in „de ordine doiioruni'' korrlgirl:
Bl. ITita — IKöa. Philisüophia: De ordine domino l)ui> Ut: Von
gaben Gottes vnd weltlicher Ordnung Noniblich wie
Gott AIIq Gaben Aul'tnilt vnd ain Ordnung gehalten
sol werden In allen weltliclicn Stenden auUgetailt in
vier Münarcliid durch Doctur Thcophrustum Paracel-
flum von (lochen heim:
Kx Libro do Ordinäre domini.
Gült halt vnll gaben geben, auf Kvdeii, vnd kriilVt dorDclbigen,
die ain Jegclicher gebrauchen mag vnd »oll, nicht im »eiber
Bonder dorn Andern AlO sich selbst . Darumb ist »ich wol lu
bedcm-klicn. wie ain Jegclichc gaab zu);cbrauchen sey, Regen dem
Hechütcn , damit auf dx, da gobot Gottes volkLommen erlitt
worfle, wiewöl der 8alsu diMO Liebe deß Ncchstvn gor helTtif!
vnd vil verhindert hatU vud auf ilon Aigen Nutx Zeucht vnd
treibet [Bl. I81a] . . AuxMcrhalb ilor
MDiiarcben, seindt etliche Rott«D mit Eingewurtxelt
[111. 18t bj . . sya boxitzcn dou Obrist«» «tuol vitd denn obriKtun
Hitz am Tiüch vnd werdeu vor aller wolt hart gebaiiueii
[Itl. l83a] Weilter ausüerhalb der vier Monarchia . iHt noch ain
Narung von Goll beschallen [Bl, I82bJ dann
dcß TeulTel.4 Regement ist nichts anndcra ic
VoDD denn Kanffleuthcn ist zue wissen so ainer ainem
feindt ist, wio khondtu er in ain vnbruoderlicheu standt vnd
wessen khonton so eey die Htundt verfluoobt darin leb ge-
boren bin xuc alnem Monn§chen, vnud nicht xu ainem huudt
der seligclich lebt . K. Ftnis.
Stimmt gut mit L«idcn (No. H9 [II. b\b — 52*^) (ibcrcin, nur wind dio
Jen letzten Absützo vor den „Kauirinuten" wie in (>6rlitz vorstellt,
wohl das UrsprOngtiubere i»t: die lland III bat am Itande die Be-
merkung gemacht, daß umgestellt werden mime (wie in No. 88). Rond-
l)oinerkung«n von VVideinannit Hand (No. If) linden sieb nur zweimal
hier. — Bt. Iti5b und drei fol)^nde ungezählte Ulsttcr unboechriebcn.
Darauf beginnt Hand II (Widomunns) Ans Folgende zu schreiben:
Bt. 186a — S4r>b. AuUlegucg de« heyligen Propheten Donielis , ex
Antographo Tbeüiibiastj l'araouUj t^rrmituo
KnHk & KttallKit d. l>(r>»liWli« Hibunni. ir. 37
IT.
tt 100.
•. t f. ««II ih
[Am tltaim t«B In m\\ BmU: J)m
thattt pur- «oU ««tfc X. BiB
tIcMg na dt Um . X.1
Ckpat PrffliDm. Z«a
box Tad «ia^i( ( . WcSe nw ta Alka dafia 4er ufaa$ n«
■Imw TM aMtaa 'm Oub «w atf iea MaJtt fJ— k. Is( ti»
bEU IBM— h«M vea M T»t—IM nd nffiUHL) Ikt d^
utT atn Mmb (cb»set dwnibt nDeo vir uT nd
Uomf valla vir dw Aafiu« da» anta C^üA DuMb
■dmibta; «aDaa vai darioDca bttigja vad
MB Das»! fdii« Wrirbeitt kwitiHwi Mjr duoüt «cum ganeht
nd TriaiH «Unat «tnlo.
Entlieh liiiBiWl Mdi in Tot du £r> >J1«» na Gon baU . .
Kne «oU dem der In Chröt»
tiiO tna «^')e [>«»trn£e luttar «ha« bbck aaB hecdkkw UdM
Tcrlian^t T. sich mitt Allen beiligea wie Danial in dio Reaae
Gottoi lagett T. M Ung biß die Zeit der &nfferent«fing kombtt
Ion dem tbcil der Lebendi^n ßleichfonnig rcrbarret . t. Aller
cfafisUa bcMldanj^, durcb Christum Jcsum crlingen mög«. ds
thuo da ö Herr Jesu Chräu komb bkld vcni«h oichl [enger
vmt) Deiner Zacs&Kon^ willeo Amea AllMD.
Lau« De« Mtlj wmper et vbt<jue.
DicMF Daniel ko mm enlar besteht au» 5 l^an von j« 12 Blättern ia
4*, also ans SezIerotoneD, welche auf der ersten Seit« mit d«D Zahl«n
1., 2 btH b. bezeichnet sind. Der Text besteJit au» 13 Capiteln, es fehlt
aber vSllig die Kinloituut;, welch« der Druck (Tlieil 1 No- 306) and dj«
ItandHchrirtcn No. 88 Bl. 516 IT.. No. 95. No. 104, No. lOü and No. 106
bi«l«o. Die nndum llandiichnrteo haben b«i diesem Kommentar dia
BoMtdlDOng „Liber ijuartus", welche nmerer IlantUchrift and dem
Drucke manxelt.
Watt doD Text anserer lland^hrift ftOKeht, ao ateht sie ^uxz allein d«.
Während alle andern mit dem Drucke von 1619 stimmen, weicht die
unMre darcligehonds erheblich ab, ist bald köncr. bald etwaa
wcitlTiaflüer, als die andern Text« alle, auch «onst tm Au»<lruck
vuritodert, stellenweise ito stark tiborarbcitet, das« man gu nicht mehr
von deniflolben Tostv »{»reellen kann, für Widoniann'schc Aonde-
rungen knnu iob daa nicht halten, »bur doch «cheint mir der Text, der
ihm xur Abflchrill vorlag, eine Bearbeitung ku sein, w.ibren(l die nonstig«
UoberUafernng das Ursprüngliche bietet. £i»e nenneaswerthe Veründe-
rung dtw Sinnw habe ich niclit beohaclilet.
Us Talgt nun auf Blatt :21l>— Uli der im Woirenbüttojer
tianitirhriften von Dr. taed. Karl WiilomaDii in Atig*burg.
579
Mscr. 38. 4. Ang. (No. 08) fohlende Al>achnitt, der liiar Doeh
die altp Foliiruitg GT— 13"J in rother Tinto trägt.
Itl. '340a -31 1 1) (flT— 132). De Antiebristo Sermo Piimns Tbeophrastj
Pu-aceUj ■ [um Runde: sAniio Doiniiij 1ÖÖ7 , Meii^c Fobrua.*]
Cnuotc » rerruonto Phari»';orum et Siidacaoorum . »tc Ihr Christon
in Cbrütto. Christus legt vus für niti «jiruch vnd loret \os aus
seinem gotllichon Mundo dn Er spricht, hüctot tiuuh vor dein
Saurtatg der l'barilaeer, dz Ist des TciDpels loött, die Üborsten
herron vnd Verwalter, lir. wir diß roclit vcrittundon nach dem
Willen (iottes vnd nicht des Menschen
Bl. 250b C71b) De Antichrinto, Sermo Secundu».
Bl.2r.5b (76h) De Antichrist«, Sermo Tertia».
Bl. 2r>la (82a) In Inaantatores, Malefieos, Schröttel.
Gspenst . Oaister, MelanGholicoa Doctori Bozen von
Ruffftcb aus dem Opffer . Sermo Primus.
[Wo hior im Tito] ein« Lücke gc^loi^cn int, hat Widenmnn ein
Wort, wahnicheiulich „Anabu]itist»K", uuitradiert und dnriir hiiigevcliriuben :
ndiMe vndcrstrichcne 4 stceo in Ettlioheo maiiunuripti.i nicht", er meint
damit, duü „Schvüttel . . . Melnncholicott" in andern HandHchrineo fohle,
wie wir es z. II. in No. ^U Bl. 470 gciiohen haben, wo auch der Doclor
Bozen (al. Bolzen) von lluffach sich nicht findet (vgl. dagegen No. ft5
Bl. Iti^b). ItitervH.Hanl i.-*t dtbei auch, daß Widemann ttUa mehrere
ilandxcbrirten ge.iebon bat, deren keine jedoch da» Original war, »onät
hätte er es sicher angemerkt.]
Bl. -266b C 87b) In Incantatorea,
Bl. 271 C 92)b In Inounlatorea,
In Incantstoros,
In Incantatore»,
In Pseudüdoctüroa,
In PücudodoctoreH,
In Psoudodoctores,
De Pseudodocioribua, Sermo Quartuii.
[Am Rande „Tria miracula : habent :"]
AUo fallen sie b&ido in die gruben, dz Volclc dz der
kolbe vuü die Fürsten verliieren, da»clb alles ntrtt von Christo
«riediget werden . da« Annder aber in die Rwige verdamnus
gehen mit lerom Pracht, Pomp, Reputation vnd gwatt der Pre-
diger . K. du worden nimmer mehr Synagogen i>^in noch hohe
Hchuelen. xonndor griBgramou hvillen vnnd Pellen . £c.
Die Reiltenfolge der Mandschrin ist aUo im Allgemeinen dioNcIho
wie iu Leiden 25 (No. 8*J) Ul. 4131 — 5U1, doch stimmt auaera Uandäohrilt
87*
Bl. 278 ( 99)a
Bl. 282 C103)a
Bl. 289 (110)b
Bl. 293 (114)a
Bl. 295 (116)a
Bl. 806 (127)a
Sermo Socundna.
Sermo Tertin«,
Sermo Qusrtus.
Sormo Quintns.
Sermo Priiuutf.
Sermo Sooundu«^
Sermo Tortiut».
im Text 9hm gegeo Leidon mit dorn Drucke von ir)19 (Theil I No. 311}
Gboreiii, z. Xi. »t iln.« Emlo iks 5. .Serpio in i nennt iitor«s viel wcitlitudgcr
■I» iii No. S'J uiiil mit licin Druclt« ^iiz ilbereintilimmend. Sermo I ia
PäDudodoclores »liniint liier mit dem Drucke S. 25^'2S, lial aber ftiu
Eade keinen Vennerk Über einen Defect, ebenso stimmt der Scrnio II
mitdom Drucke. Ihr Itibellcxt int von Widemann immer Isteiutsch gcgobeD.
Dus „(nis Talcifcr)" dos Drucke« S. 92 fehlt der Lwdener Hand-
ttolirift uDd oboDHO der unitrigeu, doch schrciM uniiero Iland^clirift häufig
von „fftlcifero" am Bande, vm mancbmal mit „M. I.." = Martin
Lutliljr crklürt ii>t; überhaupt lial Widemann hier t<ehr viel auf doo
Rauii geschrieben, was twine \-icirac)io CobereinglimmunK mit dem lohalt
(Im Mscr. dokumenlirt.
Ich vermuthe, daß UidcituaDD don DaDielkommcntar erst uach
IGmi gc!<di rieben bat; daß or selb«! aus Wolfonbütt«! 2S. 4. Aug. 4'
die SeniiurkV« in lncaiilatore.t her« ui<igenoni inen habe, halte ich nicht für
wahntcheinlicli. An welche hohe l'ei^iiiiliclikcit .lirh »eine Noliien
wenden, ist mir unbekannt (vielleicht an Morix I von ileaaen?).
103. WulfeubötU-l, her/.ogI. Bibliothek, Extr. 2ß3 . 5 . 4^.
Titel ■+• 76 Uli. Diu Ganze von einer Hand aus der 2. Hälfte
des [6. Jahrbundortji (um l^BO) nauber geüchrieben. Auf dem
Titel lindet üich vuii \Vidi>maiiu's Hand der EigontliumK vermerk
r,EK Uibliothoca C W. MD." [Caroli Wideinann Medicinac
DoutoH»]: er hat aUo da« Miicr. besessen, wenn auch nicht .-lollMt
gcttchrioben,
Aal.tleg:ung . Vber die Zehen Oebott Ootte« . Durch den Edlen
vnd llnchgeli-.rlen Herren : D. philippum ItonibaHt von
Ilohonlieim . Genant TheophraHtus paraceUus.
Torredt . yber die Zeben Gebott Gottes.
Wlewoll Gott vff gflgcnwerttigea goredt . vnd gcbotten bat so
vor äugen gelegen hat . AuT dz Uas«olbig vcrmittoo würde .
vnd diese Gebott ffir gegenwertige« nicht allein auxunomben .
sonder auch für zükünOtJges, dicweyl vniis Christus dahin wo}'sct
vnnd die Apostell die er
auch tiochter gelmytiNRii hatt, leuchtet, vnnd weder Israhol .
noch Oallileam oder Judeam für gehalten hatt . Allein sich
aelber vnd seine AponiteU . In demselbigen tiecht «ollen wir
wandeln . vnnd sonnst in keinem andern . Niclit yn vnnser
auDlegung oder vorstaudl . Pini».
Es iHt der selbe Kommentar zum Dokalog, den wir schon in No. 88'
Bl. 46ä— 614 aiigulroßoD haben. Vgl. auch No. lUH.
IlntKlechiltteu «an Dr. med. Ksrl WMemsnn iii Anfttburg.
&81
w
AiiKMr liJMßn sieben Han<^achrin^ii, welch? theiln von Wiilomann
KCAchrielirn waren, thoils in soinem Besitz sich befanden — ein ^oi(it^toep,
fiinr Woirenbüttdor und ein Gothaer Mscr. — sind uns noch folgoude
begegnet :
a.) gfuchneben:
B. L«id«D, Cod.Vo)(«. 17 . 4", ßCBcbricbcu zwischen April 15S8
und September 15% Augusluo Vinddicoruni; vgl. No. CT.
9.) Leiden, Cod. Voss. 21 . 4', Juni lööi) — Dexomber 1585
AagiutAQ Vindclicorum; vgl. No. &D.
10.) Tübingen, J. F. IX. 133 . 8°. Aiimwt li>%; vgl. No. 135.
11.) Wien, Mscr. 113-17 . 4". Ohne Datum; No. ßU-
b.) Iteiütr. und Noliton:
12.) Leiden, Cod. Vorn, No. 56 . 4°; vgl. Nu. M und l24a.
(13.) Wolfenbüttel. 45. Aug. 4". lät vielleicht nach Wide-
muuD abifeschriebeu; vgl. No. 111.
JedeuralU hat ^Videmaun dem ParaceUos und bcMonders tKiiD«r
Thcolngir <An ^tdi^h luterowo zugowiMidct; doch hat er auch vieles
Andere »irh abgcitch rieben, wa« mir vielleicht nur d<^halb noch nicht
KU Gcüichte katii, weil ich nur PttracolsicchiM tiudile. Unsere No. 67 ist
schon ein üewois dafür. 1629 stand er mit dem Landgrafen Morit L,
dem Gelehrten, von Hessen wogen Verkauf »einer zahlreichen in 6U Jahrcu
gesammeltcD Handschriften in Verhandlung (vrI. Christoph von
Romnicl. nouuro Geschichte von Hessen. 2. Bd.. Korael 1887, S. öSTi
und 521 und un^terc No. 165): noch heute wird eine Reihe von BricfoD
von ihm an den Landgrafen auf der LundeMhibliothck in Ktui^ol verwahrt
(Ms. Cheni Kol. 19. 5) aus der Zeit zwischen dem l./ll. üctobor 1629
nnd dem 28. Februar 1031, welche uiut den hochbetagton Mann im
tiefen Elend eines um seines Glaubens willen verfolgten Angsburgcr
Protestanten zeigen.
Aus seinen handsckrifUicb hinierlsascneu .Anootata Mcdico-Chemica"
tlieilt Georg Mieron. Welschius in seinen „Curaliouuiu Exetericftrum
l'hiliades. II. et ConsiUorum Mediciualium Ceuturiao. IV, cum adnota*
tionibus', Ulm 1676, 4° einige them petitische Notizen mit, im ganzen
fiinf ((Vnturiiu! S. 181—183 und <:hiliados S. 11 und 237). welche
numenllicb einen Petrus Vinci u» aU Gewäbramano nennen nnd
Widemann alt einen der chemischen Medicin genei^en Eklektiker
kennzeichnon. In seinen am Ende dieses Bandes unter den Kasseler
Uandscbriflon zu besprechenden Verzeichniasen (No. 165) nennt or 6it»e
Handschrift „Mein Vadomecum in Ü, Varia chjmica Medica".
083
IT. ThMlosifAgt.
104. Bern, ftffeiitl. Bibliothek. Mscpt. 529. 4». 226 gegen Ende
dm 16. Jalirbundorte (1071?) von oinom Scbrolbcr. der ver-
achiedentlicb die AßfangsbuchiiUljeD Heine» Namen.-« M. F. U.
lüaMuuugiamin aiigcbrucht liut, i>i»iclii'ii^U'nc IUI. Auf ileni eisten
Blatt«, von der Hnud eiotw ßibliolhok.4tM!aiDten aus späterer
Zeit, «iiiu IiibHilsangabe Gbor »5 der 7 hierin ouibidtonen
Subriftc'ii .l'bil. TtieophriLtti Paraceliti ab lIohcalK-itii Tliuologia
(lertaaiiica h. e."
Bl. l— 44a. De Septem pnnctu Idolatriae Chriatiune.
Theo[iliraäti l'x llubunbuim Gctmsnj.
TlieoiihrastuH Ab Hohenhoini Von der botrachtung vnd
golteniUen^t xu Vulentio vnnd Reinigio Italis der heyl-
li^DiMi tjeüchriern jirofefi^oribu».
Euwcr liiglioh widerbetleii vnd scUarpf redoiin wieder mich von
weisen der wnrhcyl, «o ich nH-un vnd etlioh mal in tabornon,
kriegen vnud würtzheunernn geiedt wider das vnniitz kircbcn
gohn, Hie endet sieb das Buch
TOD den siebenn verdainpten werelten der Christen durch deo
IrdlMchcu Lucifcr erdacht, vnd dz voick damit verfürt De*
Grofibn Thooprasten von llohonhcim Doctoren Saltxburg. Fiob.
Unser ßuruer Codex scheint auf fjuter Quelle lu borubun; vgl.
No. 88 Bl. 20&-22G; No. 1«; No. 10&: No. 108: No. 111 und No. 114.
— Bs folgen drei leere Blütter, sodann das Titelblatt:
IKe 14 parabol 8e Chrirtnx geredt hatt durch den Euan^listea
Sanct Katheum be^chriebca: AuU^ulogt durch Thcopraütcu
hoehoDheim Üoctoretn llcremitani.
Bl. 4Ua— Sab. Die Kr»le paraboll Mathet 13.
•Sequitur totii» textu» iuxtn expe«itionein.
Bey dem auß^fang Chri-tti vonn dem 'intUrm etinä so er win
/üituvtraen bauQ soll ihr verstehen de ein Jglichor hoII weichen
von dem aiidem vnd so er sein furnemeu geredt hatt milt
dem sölbigcun, da» ist, ein iegÜcbor Apeatel, der da dz wordt
Cluttos verkündet [das kursiv Gedruckte hatte der Schreiber
al.s unsidior iinterttipfelt, es gcbürt nicht dahin]
. . , den die warheit, der Hunger de» wordu Gottes lest »i9
nit locierenn.
Caput I. Egressus Jesus Jordane. Da giebt vqqb Christus ein
Ahnxeigung dz eim iglichen, in dem dz wordt gottes ist, za-
glciebor weiß bcstohet, wie Ihin di Ist
[53aJ Caput 2 Ecoo e\ijt qui semiOHbat. Also soll ein prodigor
sein, der dz wordt Gottes verkündiget, wie Ciiri^lu.-« in diuem
I
IV. Tbeologisches. 583
schüTen, allein von dem wordt Gottes sagen vnd oichts ge-
dencken von Irdischen dingenn der, obren habe
der bör der sohm neben dem weg ....
.... der sam daß felaeno .... der Som vndcr den Dornen
der Som der guten Erden . . . ; . verflucht ist
dz handtwerck do dan der Lust gesucht nirdt vnd gebraucht
dan darin liegt die vergeiTuug deß geistes mit seiner noturfft.
[61a] Das Ander Capitall vber daß ander Parrabell Christi Im 13.
cap. Mathey Textus Christj Zugleich wirdt das reich der Himmel
den Seenden menschen den guten Samen Ihn sein Acker ....
Das dritt parabell Gleich ist daß reich der Himlen einem
Senfkorn die dz reich
suchen in schlechten rocken alle tag im hertzen vnnd nichts
mit dem maul vnd mit dem groITen apperso [Apparat] vnud
Ornament der TheulTel erdacht hatt ulf den apruch ob iat . ,
monere sensum k. Finis.
Dieser Kommentar zu den Gleichnissen des Matthäus ist gänzlich
verschieden von den Sermonea in Similitudines No. 89 Bl. 249—293.
£r ist hier nur fragmentarisch gegeben und wird un» in einem viel
späteren Kopenhagener Mscr. (No. 120 Bl, 129b— 139b) nochmals voll-
ständiger und mit den Leidener „Sermones" zusammen begegnen.
BL 98—157 [Titelblatt] Theophrastus von Hohenheym
vbem Propheten Danielem.
Nachdem vnd gehört habt In den anderon bi'ichernn von den
falschen Christen vnnd falschen prophetenn, welchs den der Nam
ist von Christo einge.sctzt Nun aber
dz gehört nicht mehr darzu, so dz endt kompt dz die heilligen
Gottes ie dar liegen, wie da viel vermeldt so lang biß die zeit
der aufTcrstehung kompt in dem theil der lebendigen K. ßnis.
Vgl. No. 88 Bl. 51.5—544; No. 95; No. 102; No. 105; No. 106;
No. 108 und den Druck von 1618 (Theil I No. 306). Unser Text steht
der Xo. 88 ziemlich nahe.
Bl. iiiB Titelblatt: AnBleg^ing des Thritteu Theylli des Psalters
Saoidts die erste Dinatinctio Durch IMiilippumTheophrnstum
Taracclsum Geuandt von Hohanhoim der IL Schrifft
Mediciuac vnnd Philosophiao Doctorom, Gcrmanum.
1. 5. 77.
Bl. l.VJa— 169b Auflegung deß drittten Thoyls dos
l'salter.-* Dauids, die erste Distinctio Durch D. Theo-
phrastum llohonheimensom.
IV. Tlieolosi*
Psaimns 76. NotUH in Jui)aea Doun . in Israel mafpinm riümoo
eiuB. Asapb. Die treibt dieser propitet müchtig cUU voli;k ilurcli
den ganttoo P<)ullmen sult, dx sie sollen suffgelicD htbea auff
Gott vasorn Ilcrrono, tdU giebt ihnon llorborg zaueniteb«D, de
w hoimlich nicht« gcscliflben khui im gautzou Jtidaes, daß Gott
verborgen wy Darumb sagt der
prophot tlaü vrthcil wirdl fallcu diäter gcnoraüon vnd os werd«ii
Todergehii iJurcIi iJ« iVw groi>si> lieupter der w^It der fluch wird
gehn vber die So au(f Holieo Koi^sen vnri wägeu ihr holTart
tragen. :c. Pinis T. H.
UoüOr Mflcr. eothült nur Psalm 75 (76); der llibolt«xt i»t aJleot-
balben latoiniaob gegebeo; die Handachrift weicht im ganzen wenig ab
von \o. 02 (vgl auch Xu. 93, 95, 101 aud lOü), doch iat ate cot'
weder nach einer «ehr echlecht lesorlichon Vorlage oder recht llöchlig
abgeschrioben ; denn eit linden aiuli hier hiiulig (wie atieb aonitt in diesem
Beroer Codex) grobe Entatellougeu de» tiiune», wie «Heiberg" iiir .hier^
bcy" U. a. w. Die Jahrzabl IÖT7 auf dem Titelblatt, welche sich auch
in einem Schnörkel anT demselben nochmals oingetrsgcn rindet, iitt viel-
Itnobt der Vorluge des Abschralbers entnommen, oder »ie i^t vriti*
lieh (la.4 Datum uni'erur Abschrift, waa den Schril'txiigen nach nicht un-
möglich »cbeint.
Bl. ITUa — ld8a. De tancta Truiitat« Daß i«t griindtlichor bo-
rte ht vnnd erklär ung ili>r lieylligfin DreyfaltigkAyt
gottoH, wie die vnnd wz davon zn hallen oder vef
standen n soll werden durch D. Theophrastnm Para-
ceUum.
Vorrode An den vnparthoyschcnn Chriatlicbonn Leii«r.
Eß ist euch gut wisiieüdt dz auli vnserm nechat conuersir»
otwaU von der H, Trinitct geredt ist wordenn, aber dem für-
nemon noch nit bcschloitHenii , Vrsach daß sich oit gebürtt au
dem selbigen oudl vnnd ordt sich midt solcher redt zuuornierken zu
lassen Geben zu Saltzburg ahn vnsern
frauwen ahent natiuitcl, der weniger xahl im 24 Jahr. Caput
t welch» wir alle vom II. geisl ge-
wortig seindt, vnnd möcht von vna «elb» der vn.* erlencht aot
seiner göttlichen gnadt in Kwigkeyt. Amen. Finis.
Wieder isiomlich nacliläaüig geschrieben und manchr>rli>i Textver-
»ohlocliterungen uufwoiHeiid uegenüber dem Leidener Texte No. 88 Bl.
264 n^. Vgl. auch No. «ü, No. 9G. No. 1(Ä, No. 1U7, No. 112
und No. 114.
TV. TboologischM.
58&
DI. ^2^217 Dali Liebell vom Sacrament corporis Cbrittj Bia-
nnemmott zu der Seligkeyt.
Zu der vrsiichenn Ist am eisten ku Roho, wurumb vnns Cbristua
HoiD loib geboUen babo zu essenn vnodt sein bludt zu IrinckeD,
vDnd vDi< rite icüligkeit zu erlangen, so gants in die wcisHUiig go-
setzt b»tt Kuinu» Ib-ucbs vimd blutlK vud<I daraulT ahngcioigt
(lall der iliL ewig leben werdl vuiid In Ibni blcibonn
vnnd ist i^in hartor vont«nd(, dan die redt Ut
«ucb liai't daruinb ihr in d^n parumitincbcn [!J gCHchriften Ferner
erleucbt werdt vuij AI»o Kriden zu dieser coDation.
Finü T. II. de corpori» OirLitj tiamptione
M. F. li.
In den AeuDorlichkeiten ^tebt unser Text der No. 8ß Hl. 290 CT.
näher als der No. !1Ü; der Text weicbt in allen Ilandijcliriften wonig
ab (vgl. auuli No, IÜ5 und 108). Der Anfang iet I(jl8 gedruckt «r-
«eliioaeu (Thcil I No. 303 S. 15 — 20).
Bl. 218a— 226a Libelloa De B&ptismat« Chrütiano T. B.
Sieb haben sehr bemübot ä'w aullcger vber die vier Euangelialen
In don CapitLclo, da »io vun <loui tuntf schreiben
[225 b.] . vnd waU mehr zu dii-^er miDlegung gehört, werdet
ir finden in der Interpretation d«r Euaogolisten am ondt diotcs
Toxts so vom taulT gercdt wtrt vnd gomoldt Finis libollj
de Sacramento Ilaptin: T. H.
[22r>uJ Allein Christus laulft vnd kbein prieoter, der taulT iitt
Christu)) vnd kboin wa^er 8oin bladt
vnnd lleiüch, ist ilcr taulT , Der wuchot alle« hinweg.
Stimmt ziemlich genau mit No. 88 Bl. 287—289; vgl. auch No. 98.
No. 104, No. 105 und No. 110.
Kiuon groKscn Werth vermag ich äl^et Borner Handschrift nicht
beizulegen. Mehr Werlh würde va für die [*arsccl«ii»ruKchung bctiliten,
wenn un* die „»llerloy Fragmente 'nieopbriwtlKchor Handscbriff er-
balten wären, welche nach Huiter'A Mitiheiinng <lor llerncr l'atricier
Uartmann Aramann be-iax». — Vgl. auch dos fotgonde Manuakripl.
105. Uei-n, ötVetitl. liil.liothek, Mscpt. 500. 4". 157 Bll. von
vier vorDchiod«nen (landen gegen Ende des 16. Jahrhunderts
guchriebon. Der erst«, an-toheinend spittoste Schreiber bat die IG
Fksoikol von jo 4 und ß Bog«n (Quaternionen und Sexternionon)
geordnet und No. I, 2, 3, und 7 selbst geschrieben : die drei
aodom Nummern »ind von drei verschiedenen Schreibern go-
See
IT. TteoloftoAes-
icbriolwa. Auf dom 1. nlchi beuichiiotca Gl&tie «ino InhatU-
ulMMTüicIit Ae* UiMiothckan.
Ih>r Inhalt ist ganz dvfMlIw wie boi Act TOrhergehoDdon Bprn<ir
Ilsnilüclirirt, nur die Reihenfolgo i»t oino ander«:
Hl. 1. De Baptiimate. T. II. (Mit «taEgca MnrginkliAa aod
l!Dter*treicliunneii.)
Bl. 8. Vom Saciament corpohi chrittj ein nnemen ta der selig-
keitt
Bl. 20. De iaji«t4 trinitate.
Bl. 40. Die 14 Parabel So Chrittn* geredt han durch denn
Eaugelisten Sanet Matheom betchrieben. AuOgelogt durch
Thoophriix: lluliL^nhuim Doctorciii lloromitant.
Bl, TO. Thtiu von Hobenheim vber Prophetam Danietem.
Ul. l-iO. AoUlegnng deU dritten Thelli deU Platten Dauidi die
ente diitinotio. Durch Diili [>|midi TItco|>hraiitum i'ara-
celäuiD, ){cuandt von llohonhcitn, viid l'hilosftphiae
Duütorem, Gernianuni. I5TT.
[Also die gleiche .I&tiruihl wie in Aem Torhorgelienden Berner Ma-
üUHkript! Unter der ersten 7 «ieht eine blawe S noi^h undeutlicb vor;
UDHer« Handschrift dürlle also in den acbtxiger Jaliren de» 16. Jahr-
buaderta geschrieben seiD. Im Texte finden sieb keine so i^robeu Ver-
sehen wie im Text der No. 104 und auch soust manch' kleine Ab-
weichungen.]
Bl. 128. De Septem ponctia Idolatriae Cbristianae Theophrasti
ex IlohoDhoiiD Gcrmani.
Die Texte der No. 1Ü4 und lOü stimmou im Ganzen gut üborcin,
überhaupt stohoo steh die beiden llatidüchriftcn recht tiahn und haben
iedcnfHlls die nümlicho Vorlage benutzt, vielleicht iitt aogar unwro
No. 105 von No. 101 weDig8t«nM theilwci.se abgeschrieben.
100. Greiiswald, königl. Universitätshibtintliek, Ms8. Tlieol.
Quart. 8. 230 Bl. Die llandHclirirt besteht auH drei Theileu,
welche gesonderte Blatt* rcsp. Seiten ßeaeichnnng aufweiueo;
ulkx ist gegen Ende des 16. Jahrhunderts (1590— lö97) ge-
schrieben. Die Schrirtzüge der drei AbtheiJungen selien sich
rcclit ähnlich. Der erste Abschnitt (Titid -+- 60. fol. Bl. -t- 1
Bl. Register -{- 4 looro Blätter) onthHIt den Weigel'schen „Dia-
logus de ChriättauisiDo~ ; der Name dos Verfftwcrs ist sp.itor ein-
gcietet: am Endo findet »ich das Datum „lö July 95." Der
2. Abschnitt bietet auf 14!> Fol. Blättern allerhand raracoU^cho
IV. Tbeologisches. 587
Theologica, doch wird Hohenhoim's Name in diesem Theilo gar
nicht genannt.
Bl. 1— 59a. De Antichristo Sermo .1.
Cauete a fermento Saduceorum & pharisaeorum . Ihr Christen
in Christo Christus leget vntl ein spruch vnd lehret aus seim
gottlichen mundte [Sermo 1 — 3]
[B1.15a] lu Incantatores Maleftcos Anabaptistas, Scfarötel, Gespenst,
geiat Melancholicos. Doctor Bozen Ruffach . auß dem Olfer .
[Sermo 1—5] ....
[Bl. 41a] Sermo I In Paoudodoctores .... [Sermo I — 4] . .
Das volck dz der kolbe vndt die fiirsten verfuhrete,
dz selbige wirdt von Christo erlediget werden, dz Andere Aber
wirdt in die Ewige verdamnuß ihr ein pracht, potnp, reputation vndt
gewalt der prediger gehen, da wirdt nimmer Sjnagogen sein,
noch hoho schulen sondern grißgramen vndt bellen ic.
Nur im ersten Sermo sind die ßibclworte lateinisch gegeben, sonst
immer deutsch. Die Reihenfolge ist dieselbe wie in No. 89 Bl, 461 bis
501, aber die Eintheilung der „Pseudodoctores" stimmt mit dem Drucke
von 1619 (Theil I Ko. 311 und 313) iiberein, nicht mit dem Leidener
Manuscript.
Bl. 59b--60b. Ez Libro d« Resurrectione et Oloriflcatioae coTporam.
Deum qui to geuuit dereliquisti et oblitus es Dei Creatoris tni
Zwei herkommen haben wir menschen
. . In Summa vnser haab auf Christo wirdt abfallen vom leibe
auß Adam wie eine biernn vonn Baum.
Weicht von ?Jo. 83 S. 339—341 und No. 88 Bl. 320—321 nur wenig
ab. Vergl. auch No. 90 Bi. 232 ff.
Bl. 61a^65a. Ez Libro De Potentia Oratiae Dei.
Alle Ding kommen aus der wurtzcl vnd gehen wider inn
sie also kompt der Baum, vnd was ihnn zugehöret allein auß der
wurtzel diabolum, der teglich auf
vns siehett vnd vns nachstellet, sondern allein vonn gott lomen
durch seinen heiligen geist.
Stimmt mit No. 83 S. 305—310 und No. 98 Bl. 147b— 152a; vgl.
auch No. 90 Bl. 135—148.
Bl. Gab— 70b. Ex Libro De Martyrio Chrieti.
Der irrdi,schc Geist der erden soll nichts, allein der him-
lische geist dos ewigen Lebens Im ersten geist ist freudo vnd
woUust der Erden Drumb die
ihren sunden liegen bleiben, Beati, der aber in seine Weifheit
verhofTct dem wirdt hie noch dort vergeben.
5f>8
IT. Tbeol<]«i*cl<*9i.
Steht No.83 S. 311-317 and No. 8ft Rl. 30T-3IO rcdit nahe,
ebonso der N'o. 'Jr>. Vgl. auch die No. ^H> Hl, !l4 und No. U9.
Bl. 70 — 7f>b. Ex Libro. De BemiMione peccatorna.
So oiu Hvcbwscb ßescboplT ^indt wir ho wir vi» xnio hoch-
eten bewehren, tio werden wir doch in sundon «rTunden vandl
können nicbt ohnA sundo sein
nacb dem vnndt er im buch de« letions gcschriben rtebot vond
du ist diu vertohrne »chatf so wider gcfundo» worden.
Slimmt mit No.83 S. 317-321 und No. 88 IJI. 310; vgl. auch
No. 90 Bl. m.
ßl. 77a— 83a. Ex Libro De Re Tempil Ecclesiattioa.
Der falich &o in einem |i;erecliteri din^ «.'ini^rürt wirdt ist
der anlang der abgottorcy: Zwon tempel äollcD wir haben in
vita boata oo rnser hortz
da »lobcl. dabil Dons cognitiootin doo«« luci«, vud alle finstor>
nuM vunn vnQ nemmen. Amen.
Vgl. No.83 S. 324— 331 und No. 88 Bl. 313-317, mit «cichpm
uimor Mucr. denilicb Renau stimmt. 8. aiidi No. Wl III. lf)H.
111. S3b— 8!)a. Ex Libro ]>e OESoijs. Beneflcijs et itipeadü«.
(tott hatt vns eine zaul emptor ßesetit die üolleo wir baiton,
ab Apostel, Proplieten, Doctorcs Jünger oder discipul
Das vns bubcn vnd sclicltnen baa
Korallen denn gotle« Icudte. darumb eilcnta auf vom scblare, da-
mit wir noch dor botlorkcit des Zorns ullimi judicij entrinnen.
Vgl. No. 83 S. 332—339: No. S8 Bl. 317— 3-JO und No. 90 Bl. 32 ff.
In No. 83 finden sieb die ktxtcn 5 Trnclate und in No. 88 die letzten vier
genau in der i;lcichcn Rcihonfolgu.
Bl. 89b — d4a. £x Libro De Snperstiüoiiibni et oeremoniit.
Auß der ein faldt der menschen, kommen viel grole super-
stitiona« vnndt büße dinge
euch der maßen auch bekant zumachen dann es ist weiter auf
der Zeit, xiann es nadi seidhor dum (odo Christi nie g«sciu ist.
.Stimmt vollltommcn mit No. 83 S. 345—351. und No. 8f> IJI. 323
bis 32(>, nicbt mit No. 90 Bl, 200 und Unser IX. 225.
Bl. 94b— 101a. Ex Libro de Nopta de alienii rebm aon eonou-
piicendis,
lif Ui nicht volkommen au.t dem Mecht der Natur za leben,
vndt Begieren, Sondern zu dem selbigen loben, iitt noch ein
Ander ewigcx licht ■ ■ . nemlich
nichts als glolchhoit, frido. vnd oiniükoit, gegen einander, koinor
hie aulT erden roichtuuib Hiicbc, soudcrn den im himmel erwarte,
IV. Theatogbcboii.
viKJ Duche, da Dtchtn zergeiickliche« ist, sondern ein ewige«
reichtumb. Finitum 14. 7b: 96 [also am 14. SoptenibL-r lüUti].
Folgt in No. 83 und No. 88 i^lrichrslU unuiilt«llisr auf di« Vorher-
gchcodo. Vgl. (luch No. DO Bl. 14'.».
Bl. lOtb— I4öli. Liber Quartui In Danielem Prophetnm.
"SacU ilflin vadt iiir geliüi-tl liiilil. itin den »ndui-n 4 Ixu^licrn,
von den falxuheo ('hiiütcn vnd l'aUcbon prophetc^n, welclies denn
d«r nähme ist von Christo eiDgeaetzet allen denen, die wider
("hrislnin «indt Caput I
. . . Cap. XII wot dfim der die Zeit ormclion mag,
ds ist wo! dem d«r da verharret in Chrüto, bia auf dz ende, Nun
aber da gehört nicht mehr ditrzu, no ds oiid« konipt dz sich die
lloiligon Gottes, in die rouc legen, wiu Daniel vndt so lange, bis
die Zeit der AulTer^tdiung koinpl, in dem theil dor lobeudigoii,
ipomennc-t In den vmlorii.
Vgl. a«ai No. m 111.516; No. 'Jü Bl. 111; No. lüä; No. 104; No.
105 und No. ICH, *owie den Druck von 1G18 (Theil I No. 306). Der
Text unserer llandachril't weicht von No. 88 und dem Drucke nur wenig
all. Die loUten vier Schi iissw orte, welche sich sonst nur im Codex Rhe-
diger (No, 95), dort aber demlicU verderbt, finden, geben hiur wenigstens
einen leidlichen Sinn; impomennos ist natürlich llypomenos, der /urnck-
bleibende. also der L'DtcntilfjibeQdo.
Es folgt nun als dritter Thoü der Handschrift auf gleichem Papier
als neue Uogonlago mit geaondorter I'aginierung, vielleicht von derselben
Ilaud etwa» »pHler geschrieben:
[Tii*OI.I»ill
Liber De Tribiu Facaltatibus Et Ha^ca innentioae, Theolo^iac,
ABtronomiae et medicinae.
Vomvrapruug der treycn facultoton Theologe}-, Astro-
oomoy, vnd Artsney wie sie erstlich aus der Magia
entsprunifeD vnd waraus sie ibr«D gruud vnd fauda-
mflnt haben.
D. Pbilippi Thoophraxti paracolsi von Ilohenheim
«chroiben an «inom guten froundt . 1. 5. 4. 2.
[Uoleo in der Ecke rechts dieNC« Titelblatte« xleht: „18 fob: 97
dcscripai ex Jab. Kuh. M.] KClckxeitc de« TiteN uabeschriebou.
8. 1— 3-1 der Tevt: Nuhn dm ich tur sache komme fahe
Ich an vnd sage: Je neher der mensch Der Schöpfung ie ver-
steodiger vnd sinnreicher ehr gewesen, hat grossen ]ail vnd t>e-
girdte gehabt xur erkandlnu» dessen, ho in mit Himmel vnd
erden vnd allen deine so darinnen ist orsuliaffon.
590
IV. TliM)lDgii>clie«.
DiflO begirt« ist ibine Je lenger Je mehr ang«tegeD -
]br wollet such nicht i^inlencken das ich dieses
Jbmaudt« zum nachtheil schreibe, vor Aoclern deun gelelirUinn,
liobnen ich ulk'» liobc« vud gutles iras an mir i^t. tuorxeigea
L-rböUi^: Soudcrn nlloin was Ich hio rcdo vnd schreibe dor ciofsl-
ti^«n wartioil tu «lircn vud i>ucli zu gutloi) kiso scbroiben muß.
IJitt«! (lerlialboii Ihr wollet» mit solchem g«mutt voiio mir «mp-
faDgen wie Ichs geschrieben habe, vud mich Buch «ur« traulichste
berohlcD soin. Dixi.
Ka ist eine Schrift Alexanders von Suchten, welche liier d«ni
ParaceUus untergntchob^n wird, sich aber sonst unter seinem Namen
nirgonds lindvt. Der Text stimmt mit dem oratom Drucke in der P«o-
dora von 1608 (Theil I No, 282) S. 112—142 liomlicli gut öberein nnd
^bt manchmal eine bessere Lesart. Vgl. Ccutnlblatt Tür Bibliothoks-
wcson 1893. S. 396, 3!)9, 41X). — S. 35 und 3ß ein kleiiifti a!dKMni.sti«:bc«
Schriftstück: „Kin üdioii Oleicnus vom Lapide I'hilo.-<: Inccrti Auturi»*,
datt uns hier nicht weiter intercssirt.
107. Kopenhagen, kOntgl. Bibliothek. E collcctione Thotljan»
in 4° No. 119. 132 von drei oder vier Schreibern etva
1590 — IßlÜ bcacbriebeno Blätter des gleichen Papiere. Auf dem
vorderen Einbanddeckel steht in fast verlo.'tchenor Tinte: „15t)5
Gaudet P . . . . ientia operts [?].* Auf dem ersten BUtto:
„Prope est Dominum omnibus inuocantibus cum:
Omnibus inuocantibus cum in ueritate.
Julius ä .MarenholK Anno 1. 5. 9 Et."
Darunter ein lat. Gebot von anderer Hand. Auf der Riicksoite
des 3. RUtlos ein doulschcs Gobet, auf dorn 4. Blatte eine
IiilmttÄiLngabc von altvr Hand. Mit dem filnftcn Blatte beginnt
«rKl die Koltirung. Auf Bl. T2b das AbKchriftidatum 30. März
1595, auf Hl. Ifib November IfiO.x
Bl. la — Ib Den Chiiitlichen Brüdern, Hartini< Lnther, vnnd Johanni
Pomerano, D. Philippe Melanthooj, den Apostoliachcn Uonnern.
Brüderliche licbhabcr dor warhoJl, iu Christo, Cliriatcolich,
Ersanien hochgolertcn Herren vondt Bruder
.... Wir «chton die letzton werden das licht »ein der erst«ii.
Cnser To.xt stimmt mit dem der No. 83 gut iiberein, nur fehlt liior
die rntorschrift „lleremita" und die im Görlitzor Mscr. erst lö'JS fiber-
goechriebene Zeilbostimmung.
Bl. 2u— 38 b Die Auflegung des eriten Ctpiteli Hathej dttrch
EeremituD.
[V. Tbeologrisclic«.
mi
SummBriuia des gantxon Capitelo.
Am erstCD be»chi'cib(?t der Eusngeliiit, diu buch von der ge-
behrung de« Sohns Dituidts, VDudt il(y< SobuH Abnihuiux , . .
viidt xugli-iclicr wi'HO, wie nr
viis lieb hat, wie or muiicii Sohn für vum ^•««cbit^kct bat in die
weldt, hat ihn ln.si*een tödteii; aLto dorgloidie» snllt'ii wir in
der liobo viiHers nechstOD, auch alt>o sein von xQJnet wegeo
nicht« an vns spabreti. Fiois. '
Durch Doctorem lleremitam. nach dorn tauft" ChrislJ I4t6 . im
üuüc des Monuts Martij. Auno ;c. Cbriäti lb'2ü. aoiatis 32.
Anuis IG. auto obitum.
Itittc woiht. midi damit licfohl«n bnbou, vundt meinen Dinner,
der CS euch niitworlti:t, «l* ein brüderliche trew beweisen, dan
eva seihst g(»cbriehen hat, vnd zubringet; waß mir von euch
zUNtohet, soll dermaßen gehalten werden.
Das stimmt so völlig mit No, H3 S. 169 — 249, uumentliah der
ScUluäs, duH« die Annubmo einer di^ektl^n Entlohnung nun dem Görlititor
Mscr. nnabweiülich ist.
Bl. 39a— 4äb Tom Faaton vndt Cuteyena.
Vorrede, Ann dem vujiartcyitchen Loser dittsesTmclat sie.
.Süll Ich nu hie von Tasten vodt C&stoy«» tractircnP So ist
billich undt hoch von notcn, solches hoch xucrictcrcn. diewoil os
sich ie so weil vndt mehr dann weit erstrecket
derhalboii wior, was weittcr hie xumeldon von
nSlon wero daselWt sie spahrcn, vndt aDsaigen wollen; vndt
aUo hiemit daß BClcbloin bcAchloßen haben.
Üor Taxt scheint in der Anordnung von Leiden 24 (No. 8S) DI.
227 — 23ü Htcllenweine etwas abzuweichen; kletncro TexlvorschiodoDholtfln
sind nicht seiton. Vgl, auch No. 108 S. 917.
Bt. 49a — &3a Ex Fragmentii quibusdtm tuper Hatthaeum et M&rciuxi.
Terra mota est:) Uicser ordbiuden war vbernatürlich danimb
zcrH)iiolt(U er die folaou
[50a] V.x Alio Fragmooto «up. Matthaoum
MaguH:) Ei» gclerler, crfabnior, bewortor mann
da nu Diabolat ihn vorÜIS, da tntiten die Enget tu
ihm, das ist, worden sichtbar, die vorhin vorborgen wahren.
Stimmt mit No. 83 8.251-'>57;vgl. No. 95 B1.2R-27; No.lI6BI.IOa
Ol. &3a — 598 Ex Libro, De Thoro Didua et Dtrgine.
Stimmt mit No. 83 S. 267 — 279 und No. 88 Kl. 352 ff.
ßl. 59b— 60a Ex Libro, De Beligionc perpetna.
All« gaben, so Viu< von Gott ifcbi'n sindt, sollen wier Soliglieh
tat
IT. TWattckAa»
bnacbu, nh » cMtn, <UaJt
tbaa
gitbt, w«tdea
«ier fott mögen KfhBorehaft
dann üc gaben, a« vu gott
nd wnB nScrhilb
DKliioli^eo, in das e«igc,
gatkaa. b die ««ig« V^rdamaos, dann bu de^i böefallaa wirdt
«ia if^iekcr Exaaiairvt «etd«« K.
D^nwlbe knne Anang wie io No. HS S. 379— 3)=0. abe abtiuo
direkt aicli aaseUieaMnd. Vjgl. auch No. Hl* B). 502: No. 90 BL 80
•und Ko. 102 Bl. 131.
Bl «VOb— G3a Ex Libro Prologi In üitam B«aU&
Kn i<<glii:h<.T »oll tracbieD. da^ er anff erden sey. da« er will
nacb acinem UkI« sein, der gute Saame iat goU, der böse Saame
der tenlTel. danoff dio hoffoung,
da« «ier Tna xu goH venchen d. i. Da« «ein leiden vnd
sterben werde vmer erimung «ein, iSam ewigen, Amen.
Folgt in Oörliu (No. 83) S. 281—286 ebeiM». doeb kommen im
kleineo maocbc Abwcicbongen vor: Tgl. auch No. 8S Hl. 343 und
No. 90 BL -310.
Bl. 63h— 70a Ex Libro. De Baptiimat«
Sacnmeol das Wort liatt viel lioltuietscbunF!, die nitt Alle anzu-
nebraen, wegen des falches, so darauii entstehet
alles andre tat Monscbt-u iu»atz.
De Bapttmo. Der tauff bt ein Zeichen eines Christen, wie ein
Kroulx oiiics ScIiwoiUors der gaDtzcii (linractcr
:/: Crealuroft :/: Goll«s: darumb, tsts nit ein bin werfendes d. L
commune »ignum. Sondcni al» ein gewiß Zeich«n. I'ricttter Zeichen.
Die»« beiden Abscliaitle folge» in No. 83 ebenso S. 28ß — 299,
TnUbweicbungcu gering; vgl. aucli No. 88, 90, 96, 97 und 98.
Bl. 70b~72b Ex Ubro De deetmetione regnonim et generatione.
Alle iliog gemoiniglich ncbmen einen glitten aufang zuuoran
mitt clDfall, aber nit alle wege mit vorsicbligkcit
a]»o kein ander slralfen, allein die groß« Emdt
wirdi» zerstären vndi aulTheben.
Gott allein die Ehro. Vollendet zuo Wolffenstadt den
SOten Martij, vffin Abondl, vmb 5. vhr, Anno 95.
Folgt eben«, in No. 83 S. 300-305; vgl. auch No. S^ Bl. 345.
ßia hierher hat aluo all&i dem Anfang der No. 83 eutt<procben, nur
iot das Bucb „Vom Fa.4ten und Kii-->li''ivn'' eitiBMi-hoben Rone-en.
Bl. 73a— 92b AnBlegnng der Epistell Judae Apottoy D. Thcophnutg
Bombast von Ilolienbeimb.
Nni-lirlüm, vnndt dorn Apostel .\mbl f^bolhen i#1, Kuuvorkuudigon
Jos Kuangclium Chrisii, wolchcH sio ongezweiület treülidi auf-
*
IV. Tbeolo^üclie*.
ass
proeben baboii, das dann beweist dßr bitter lodt, <lc«n slo
clarumb gelitten huboo Di;in»clbigoo
großmcrht.igL-ii Gott vnacrn boliultlcr sny alküii ila.s Iti'idi m
gebiclhuii im Hiiuiiicl vudt ErJvii, vmU der gcwnlt vbcr die
todton io der Hello, ohn« aiifuiig itxundl viinilt iu uU« weldt
von cwigktritt zu Ewigltoit, Amon ic. tüi;.
aliüoluilutofiodäfr. Kettwig: Morab:inenao NoTombri,
Annj KiOö. Stomcovij.
(Da Itl. 1 — i)2 von der gleicJien Kand geschrit^ben scliotnen, ist
entweder die Datiruug auf S. 12 aiu einer andui-en HandNchrift mit
borüborgcnommon, öder der liottTried Kottwig ist in den 10 Julirwu
vorzogOD.) Der Text unserer Handschrift stiiamt vollkomrooo mit dem
Druck von 1618 (Tlieil 1 No. 308 und 8)3), in Gfigoumtx zu allen
andern ilandscbriften: -No. 88 BI. 194; No. !)5; No. 100 und No. 108.
1)1. !l3a — 108b Quae The: ex Hohenstein [in nHobonhoim" corrigirl]
de B. Trinit: tenet, inscri|itii «lunl manu propria . WaU
The: Von llobcii»loin [corrigirt Hboim") von der ileil: Triu:
b«lt, vondt wie er .tie «rkondL
Anfang zu »einen freüdeTi ■ Kuuh ist in guten wiÜuu daß auff
vnserm Negaten CoDventiren etwa» von der Trinitot geredet ial
.stehet iu der Liebe Gotto», in welche Ich
euch befehle, vnd ihr mich dergloichcn ic. Cap. 1. Damit ich
euch aber volerricbte. wie Ich die Trinltet erkenne
welche wir alle vom II. (i. warten, vnd nichts
von vna, der voa erleuchi auff seine ftottliche gnade in Ewigkeit
Amen ic. Explicit Th: Ho: in line Trinitatis.
Von anderer Hand wie das Vorhergehende, sehr schön, aber an-
scheinend nach »cldochter Vorlage und ohne Verständnis geschrieben.
Eine Datirung findet sich hier gar* nicht. Vgl. No. 88 Bl. 264; No. 96;
No. 96; Nu. 104; No. 105; No. 112 und No. 114.
Alle« Folgende ist von uiner dritten Hand geschrieben; es sind
moiatons keine raruculsiscben Tbcologica, sondern Weigotiana.
IO$b — 116b »Das ds Wortt oder Reich Ootles »oy in allen
Menschen, vndt dx der glaube soj' ein JnncrlicheH bofindon
vndt sehen, vndt nicht ein todtor wahn. Rognum Dei oat in
[•Bobis." Wird nicht unter lIolienheim'M Namen gegeben.
III. 115b— 125a libellude tuniua oorda TheopluraatJ von Hohenhelm.
De sursum oorda.
Wiewol wir menschen autT erden, auN erden sei ndt, aber diewcil
Tns die baiidl gemachet, die Himioel vnill erden vndt alle«
bllfk d. ■eliUi»! d. ntnt>UI«bM «etitfuii. II. 33
694
IV. Tbl
beHchalTon, der Ewigo Gott Daramb
80 thu ein jcgliclicr moId« augou nuflf liiu suflT «rtlcD, di er hie
aulT erden Selig wcrdo, eleu wx liiu niclil d«D anftng Dimpt,
dzaclbige int verseuuiot, vudt dein owlgon todo vberniilwortet. ic.
Stimmt mit So. 8H BI. 439b und dem Druck ran 1019 (Theil I
No. 31-2 uiiil 313). nicht mit dem gekQrzten Texte der No. S3 S. 394.
Vgl. auch No. 91. No. 95 uud No. 114.
I^ folgt noch ctno ganze Ttmho Woigorxuher Schriftoa.
Auf III. 162 von i>iucr vierten llanil t!iui|;o Stullun «uti der Biuelcr
Qunrtaus^abo (De rutidauiciitu supicnliae und l'hilonopbia sagftx) und
endlich auf der Innensoito doM EinlintidiiockoU eine .Stelle aiui ,Para-
flolMUM voD der Juogkfrauwen Maria".
108. Salzburg, k. k. Stiidieiibibliothük, V. 1. g. 121. Folio.
Qil^ (losehriebeiio Zweiten, von vorEchit'dttuou llündcn ca. 1590
hi» 1610 tusainmcQgcscbriobcu. ' Diu llaiiddoliritL war jvdoiifall»
1620 Mchon gebunden, denn lauen auf deoi vorderen Einband-
dijckel stohl: _AT.SAT(' 1620 . Mutidus alter et idem . Chritto-
phoruH ßclcluii [?)". Die ci'steii drei Itlälter sind unbeschrieben:
auf dem 4. Blatte steht von der Hand dc^-l. Scbroibers eine
Inhalt sübiTüichl, die aber iiui' bis S. 371 den Inhalt angibt:
1. [)o Socretia äecietorum Tboologis.
2. Von den X Gebott uußlcgung,
3. Explicatio in IVoidiotain Danielem.
4. De Ordinario.
5. Uc Gcnoalo^ia Christi 9 büecher.
6. De Cooiiu DominJ 4 büecher.
Supor vorba Non ex solo Pan«
Ex paulo de sauundq Aduiii» De coeaa Domini
Ex Petro Es Pisalmo . Ad papam
7. Epi»tolae Judne explicatio.
8. De Septem punctis Idololatri».
9. Pater nostor.
10. Ave Maria.
11. Sormo Do Antichrtsto.
S. 1~58. Prolog! Totiuf Operli Christianae Vltae . ic.
AlB icli mier furgeriommeu hab zu Hchroihoii von dem Seeligun
loben Christliches s'anbons, hat mier ohn diso Vurrodt ait
geburt etwas im selbii^en anzuzeigen
Bin jegliches Koicli da« in ihm .-velhsl «erteilt wirdl, zerg«(,et
IV. Tbeologiitchci.
&95
Agit« Poonitciitism.
Matth: XXlIi.
MatUi: XX[V.
Kt apparebit siguuin filij hominU in coelo So nun dz
alles ge8choh«n \et so wirb nicliüi mu, dan ein fiiiatcruul^
dmi'Ii die ganUc weit vbor alle Crcaturcn . vnd in dunclbig
wifdt orscliuiricu das luicbou Christi d/. ist KU wirl «in neu
]icht ffcrdon Ein ander tag iii dorn dz Zeicliun CliiiMi gesehen
wirt Dercct,
I>at< i.t( alao D« Secretis Secr«toruin Th«ologiae (wie das
Inhaldiverzeichniita auch angibt) und «tinimt mit No. S!) Bl. 431 S. Vgl.
auch No. 12U BI. 82 IT. und No. 123 HI. 54. Von wenig späterer Hand
finden sieb hier Korrekturen, Marginalien und L'nterstreicbuDgeu.
Es folgt, Koschriobun von drei vor»cbiedenen Schreiliern, abweichend
von dem Vorhorgoliendon:
S. 59—137. AiißlegUDg vber die Zehen gebot Oottei . Durch Den
Edlen vudt hochgelehrten lierrn D. Philip pu in Toophra-
atuin von hohenhaJinb boHchribon . Vorredt vber dio
10 gebott GottcH Also ist « von
anfang gewesen, .10 wir aber in Kolchem harten Herxen liegen
vnd geben auß güttlieher Ordnung vnd halten vnserou ehr vor
äugen, dann, die gütlich . dorauf volgtt d/. gebot.
Uer Text unserer Handschrift, der im t'ebrigen mit No. 88 itl. 4GRfI.
gut Übereinstimmt, bricht ungeßbr an der Grenze des ersten Orittds
de« 9. Gebotes (No. 88 ßl. 506 b) ab, dessen Schluss gane ffehlt, ebeuw
das ganze 10. Gebot und der „Epilogus". Vgl. auch Xo. 103.
Das Folgende ist wieder von dem 1. Schreiber go^cbrloben.
S. 139— 1!J5. I>e Ordinari« Domini Philipiius Thoophrasluii ab
llohenheim.
Qott batt vnU geben gaben auf erdten vndt IcrafTt dentolbigcn
die ein iedlkher gebrauchen mag vndt soll nit ihm selber,
sonder dem anderen all) sich selbst
80 aej die atundt verflucht dorinneu ich geboren
bin zu einem menscbon vndt nit zu einem hundt dor doch
seeligcr lebt. Finis.
Vgl. No. 88 8. 360; No. 89; No. 9&; No. 102. Aucl. hier ist der
Abschnitt von den Kauflcuten angefügt. — Es folgou drei leere 8oi(«u,
sodann
S. 159 — 2'20. Explioatio In Prephetam Danielem Über 4tai Durch
t>. Thcophrastum Paracelsum ab llohenheim.
Verredt In Danielem l'ropbcteu
.88-
5W)
IV.
(lea
I
NadiJem rndt ihr g«hj>rt habt in andern böcfaem von deo
falschen ChrLiieD vod ralschen Propheten, weltbes den der nuncn
bt Nun aber <Ia ghört nichts mvhr
dsRue so das endt kotobt das die hoUig Gottes in die rahi;
lag«n wie Daniel vennolt. so lang biß dto^eit der aurcntehung
kombt in 'dorn th«ill dor lowcndigen.
Vgl. No. gs Bi. 510: No. %; No. 102; No. 104; No. »05 und
No. 106 und de» Druak von 1618 (Theil I No. 306). Die liand, welclra
schon in dem onttcii Werke uixi ebenso auch hier Korrclctaren, Margi-
nalien und Unterstreichungen voi^noinmen hat, »direibt unter den
Scfaluss des DanielkommentareH :
.Da mihi Deus vt te et mv oognoscan
Christo din bi» ich mach mich Sedig. "
S. 221 und 322 kw: das Folgernde ist wieder von der ersten Hand
gCMfarieben (S. 315^320 von anderer Hand):
S. 223—345. pe QenealOKÜ Christj IX Bliclier . TbeophrattL
ParaccUi ab Hohenheim.
De Genealogia Christi 9 üüecher . D. Philipp! Thoophr. Para-
celsi . Defect.
Es seindt vier bnocber nit vcrhandcn sambt dem eiagang des
füntrton bucbs, Gott weiß wo sio hiuekbomen dan also ist diU
Kfundeo worden.
Vgl. No. 69 Bl. 369; No. 114 and No. 115. Auch hier Korrekturen
Dod Marginalien von der »clbcu Ilnnd.
8. 847-^^0. 8oholia vber dai Vatt«r vnier Doctoria Theo-'
phra^tj I'araculsj.
S. 801 — 363. Hernach volget ein Attßleg^ng vber das Au«
Xaria durch Philip, Tboopbrast von iluheiihoitn.
S. 363—364. Atiüleg:ung doi Hagnificat D. Philip: v. flohen-
beimb.
Quia rcjipciut humilitalem ancillao auao darauQ.
Vgl. No. SS DI. 247—255, welcher unoüre Uaudschria ziemliefa
nalio ätoht. Das Ma^ifioat i^t unvollstHndig; der Schreibor hat nur den
Anfang gugeboo und mitten im Texte abgebroclien und S. 3G5— 368
leer gola-snon. Vgl. auch den Druck von 1618 (Theil I No. 3Ü3)
ndjjohr. iNo. 98, IOC and 123.
Es folgt von derselben ll&nd goHchneben:
S. 3G9— 371. Serno 1 De Antichriito Matbis.
Cavet« ä formouto Pharisaoorum &, Saducaoorum ■ Ihr Christen
in ChriHlo. Christus legt vns für ein spruuch vndt lehret vns ans
neinom Göttlichen mundt
IV. Tbeolog1«i:hM. 597
vniJt am jiingKton tjtg, cutsuc)i«n orfOndoD werden so wir nun
schlalTon vnd vberxclicti <lio ncliant/. werden wir mit dßnoolbon
geurtheill in di« ewige verdamiiiU . ic.
Also aUL-h dies unvollständig wie in No. 89 DI. 4{>la— -Kläl); vgl.
den Druck von liil9, Theil 1 No. 311 und 313 S. 8—6.
Ilicrinit ist der erste Tlieil der Handuchrirt orschöpd, dos«on Inhalt
der 1. 8clireibär auf dorn ersten Blatte verzeichnet hatte. Da* Wcitoro
i»t auf ftwiLs tirdtore» Tapier von drei rorachlcdenen Hunden gcscliriebeii.
von lient-ii nur die entto schon an dem ersten Theile der llaiidHchrift
liellifiiligl war (S. 99 — 1 15). Dicsüllie wechselt mit einem andern
Schreiber srter« derart ab, dm« der eioe den aadcrn mitten im Satze
ablÖHt und weiter schreibt; ein dritter Schreiber des zweiten Tbeilcs dar
llandschriO hat voo S. GS'd ab den ganzen Schluse ge»chncben (bin
8. 93S) und wird dabei oar einmal von 8. 875 — 898 vom ersten
eJbcr unterbrochen.
Alle» was unser Mscr. von 8. 379—938 bietet, findet »ich
[genau in derselben ununterbrochenen ßeihenrolge im Leidener
[Cod. Voss. Chym. No. 24 . Kül." (No. 88) :nif 151. 3— 23fj.
S. 377: De Coena Domini Prologni et initinm Üb: 1. Tbeophrasti.
Philosophia Oeo^rasti Über Primus.
Do Limbo aeterno Perpetuoque homine novo: secund:
creationis Christi filio Dej . Volumen Primum.
S. 379— 399. De Prologo et Initio Voluminis Limbi aoterui
lib: primutt Theophrasti Paracolsi Magnj.
Nacbdem vndt alte Philosoph! so im Hecht der Natur erleiichl
gewest scindt Tür sich gonomen haben tu schreiben die Natür-
lich IculT der Natur vndt aller ihrer werckhon
' Der Text steht dem der Ne. HH rocht nahe.
S. 403 — 4-Ht. Coenae Domini nostrl Jein Chria^ Doclaratio Aurooli
Theophrasti paracoUi S. lilterarum Üuetoris ,
Verba prologi Theophrasti scribe hunc de ucrbo ad
uerbum
In 2dum librum Prologus .'.,...
Anßk'gung S. Malhuj am 26. OapitI
AtiUlegung vbor den Euangoüston Sanctum Marcum
Aofilegong vbor den Text Saocti Lucas ....
AuDlegung den Text Sancti Johannes am . 6
AuOleguiig aaf den text Sancti PauHj t-'inis.
& 447 — mv Libar D« Coena Domiig Ex Cap. 6. leann . Tlieoph.
Ilohesis.
TT. TbMtoglMfcM.
8. 477—503. Lib«r d* Cftena Domne ex c4p: L S. 4. Joaiimt
Theoph: Parte«)«! Magai dt. 7. Raech.
Stitttint mit No. S8 fibenin. doch fiihlet nicb dort die Bezoichnimg
,1. Bach« ni<Jil, wohl ab«r in No. B4 1)1. 39.
S. 506—582. Mfelij Theo. Partcelsi.
Theopbraittu» Uohoabeiniensifi ad Lectorem . Lib : 8.
OITeab«r war in der Vorlage aRMre* Schreibers der Anraog dm
Tit«b — De CMoa Domini Über cellent: Ex auctoribas ccteris Ea . . —
ahgeri«ea oder «onst in Verlost geratben oder unleserlich geworden.
Das .Lib: 8". Gndct «ch in No. 88 nicht, No. 84 hat aber dieseU»
Besoicboang.
(8. 535) Der anndcr thail prologns.
(S. ä57) Modu« Mi««ac Aumma dei Hacramcntnin . . .
Von der tnoȧ.
Rl. .^A^— r)l7 Ex Faalo qnae ad Sdam regenerationen et 34
Adamtun attinent I.tber Theoplirnsij.
Bl. 618 — 65&. dnaa ex Paulo de Coena Domini ad Oalatas «t
Epheiiu Philipp«niei Tbetaloiiiceniei Timothenm et ad Titm
huiu!> libri Tlxropbr. Hofaflnhoim:
Bl. 667— 6i^ Be Coena Domini Ex 8. Joanni« Epiitola et ex S.
petro Apottolo D: Thcupli: pHriici.'lvi Mugni.
Bl. 689~i'.!4 Do Coena Oonini Ex Spalterie [1] lib; Theo
UobeDhommcnis
Supor PHalmiiin CXV ElnnimiliK . . .
(ß. 716) De Sacramento corpori« Chriati Pb: The: Uofa:
D'U dritte Sermon Mathey am 9.
(S. 717) Tom Hachtmal anU dem Natarliohen Ueoht.
Auch in No. 88 Bl. llib— 133b i»l dies nicht ZusummongehÖrii
ohne gröaseri! Trennung xu^ammcitgCHchricbcn.
S. 725—739 Ton der widei^eburt de« Hen»chen wie er vom
tödlichen l.eib aus Adam nach der Kr.nten Schüpffung
vnod vom vndötlicben Leib au.i (.'hriüto nach der »udorn
gebuert zuuoratehn sey . Librj Theophti paracolsi.
Stimmt mit No. SR m. i33(r. vf-t. au^b .\o. 102.
S. 740—752. Tonn denn Miracülen mnd laichen des brodtt vd
Weins ChriHti Ex Libro 15.
Das „E\ Libro" i#l auch in No. 88 nach geaettU die Zahl 15 findefe
fitch dorl »bor nichl, wohl aber in Xo. 34 Bl. 59 am Raudo.
(S748)Kxalijsfragmentis DoMiraculiaviDi et pani» Chriati,
S. T.')3 - IC'Z Äuod Saudis et Caro ChritÜ ait in panne et Tino Et
^aomodo fidelib: inte lügend am :
I
IV. ThentogiRcboR.
S99
Lectori et Socij« Salatem vnd
neittcti worden am Ohri-ito in il«iii wir worden wuiidorbnrlioh
nuFentteh«!!.
Die Schiusaworte der No. Si fehleii also hier in Uebcioiiistioimuiig
mit No. 88.
8. 763—769 Analegrung vber das Euangellio Johanne« am ErtteD.
769—774 Ex Fragmeato alterins tractatui de Coena Bomini «z
antoribni veteri« Eaangelij Ti'0[iIir»stiwa,
(S. 772) lutcr|ii'otalii>DoiD i.>\ Paulo
S. 775—787 Liber De Viu Cacnae Domini Theophrastut.
(8. 786) Vom Limbo au» dem wi'rduii wi«r geboren
vonn deßwegen wirdt tiie nichu gesagt votin fichSpfuDg der
rrauoii alloin der Kiiidtor (iottea. FinLs.
S. 788-789. BeohlnU Lib: 21
Vnd aloo will ich beHchlotucn haben vom brodt vnd wein Cliri^tj
so werd ich mich boy euch ein Wcniß Saumbon, damit
sein (Jotl bouolhon mit allen denen so Chri.'slum von Ilcruen
tnaiiiuii Geben zu ko:te: am Mentag nach Ascensioni.i
Dnmipj Im 'i3. Jar k. D: Theo|ihraHl: Ilohenhcimensia.
Die Bezeichnung „BoMhluß Lib: 31" Sndet «ich weder in No. 84
noch 88 . Der Oit'iinme ist nooh denselben Schrifliugen gemalt wie dort.
& 790—842 De Coena Dominj Libri Septimi.
Siben Pü »eher An Babst Clement den Sibenten Obristou
llischorr der Pfarr xu Rom Theophraüt: Ilohenhcim:
Unter der Vorrede stehl Dattun Auo 11)30 ic,
S. 843—871 EptstoU Jndae ApostoUi Textui.
Judas Jesu Chrisii »cruii» ....
S. 872—874 uobeseh rieben.
8. 87&— 917 De Septem Puactii Idololatriae Theoplirasti Hohcn-
heimonsis Germani.
Theophra»tu8 von II oben heim von der Betracht ung
vndt Gottesdienst Zu Valentio vndt Bemigio Italin. Der
Heiligen .Scbrifft professoribua. Anfang der vorrodi Theo*
phrastj Gemacht durch Dcophra«tum von
tlobeuhaimb Doctorem Saltzburg. Flni».
8. 917— MS Von Fasten »nd Ca*t«yen Doclori* Phiiippi Teophti
parucelsij tierhalben wir wa^ weider
hie zu meldou von netten wcro duielbHt hie »pareu vnd hemach
uiiteigeo wölloD vnd also hiomit diß pQechlein beschlo^aen
haben. Finis.
Da dies Alle« von Seite 377 ab mit No. 88 bis auf Kleinigkeiten
(»0
IT. TtuoIogUcha*.
völlig übcrciDslimmt, lint aW ilio VorUg« niuoivr llxnikchrift der
N«. 88 recht nahe gwUikleD; a» findet .«.icli überhaupt ntchu in unserem
Foltobandc, Am tiidi nicht \a No. 88 und H<| wiederfiinde, duch kann
diesen boid«n viel filteren llandAcbriflen gDgeiiQber unser Salzburgcr
Codex wenig neachlung verlangeD.
109. WolfenbiUM. Iierzoßl. Bibliothek, 41. Ang. 4^51 num.
ßll., um 1600 von «inur Itaiii) gc«ohH«bcD, vi^tlloicht derMlbe» wie
in No. 111 uud 112. Auf dem enton Itintt« al» Motto: ^Je^uM
ChristuA sngt Matthsei am VII. Ilir iinllet da^i Iloili^tliunib nicht
den Hunden gebcD .... vnnd »ich wenden vnnd euch xareisiien''.
Aur dorn 2. lllatte lieKinnt:
AdU den Büchern Theophr: Paraoelti vom Nachtmall Chiiati
gcachricben Anno 1530 . Zu demente dem TU, Oberstem Bitohol!
der Pfarherrn xn Rom.
Nicht mein sondern dein ist die sorgo; In deren ich jetzt
arbeite, Im Narlimnhl AcM Herren, Du Oberster BinchnfT der
PreUten, mein dftr Irrthiimb zuofallon, die ho da sieb Vndcr-
Htehcn zu zerstüren den Tempei Clirititi, du aber In Rom, der
da nit ohne großon Irrthumb lebest, rrsarliHt andere Irrunt;en,
dann die Irrßohung des haubt», ml vnach daß atiuh Irrgehen
dio glieder, nun mag kein glid ohne llaubt sein, dann ob da
vrsachaet allß ein Haubt, daß dein Irrung viel Irriger häubt«r
gibt. Petrus dein Vorfahror [3b] . . . vnd du der
Oberate Bi^cholT bleibosl, eingesetzt von Chriato, In wclchom
ScbufTutuI doa Nachtmahl Chriittl, wie licrnauh folgt gehalten
werde, da» ich dir vor allen xueitchretbe zu durchleaen
Die Vorredu schlieast hier also obuo Ort- und Jahrbezeichnung.
Es folgt:
B!. Hb- -121) Dnit Emle Buch in 13 Papitoln; Bl. I3a-I4«
Ex texlibuH 3. Rvangoüstarum; Bl. 14a— 181 Da» ander Buch
auß Johanne dem Evangeliiiteii ; Bl. 18b— 3Öa Dan Dritt Buch,
Außlegung etlicher Sprach hin vnd wieder In den 4 . Kvan-
gelisten; Bl. 2db~30s Das vienl Buch . Außlegung auQ
St. Paulo; Bl. 30a— .^7a Das fönlTte Buch . Außleguijg der
Propheten WeinsngungoQ; Bl. 3Tb— 44 n Das Sechste Buch, Go-
grüudet auf dax hiocbt der Natur; Bl. 44b— ülb Das siebende
Buch . Atißlegung dca brauch» dos Nachtmahls.
Der Schlui» lautet: . . . Dabin allein haben wir unsere
Zullucht aulT Rrden, allein Inn dem Leib uud blut Christi, Ino
dem Geist der vns Loboudig maclit . Inu dem ist voaor Priester^
IV. Theologische»,
601
suhafTt. Dnttnb (6\gol du wir allo brüodflr, vund gleich Idh
ChriHU bli>iboii Amen. Gott allein die Khro.
Der Text wuiclit im Eiuücluon vou dem der nndern lUndschrirten
otw«H All (vgl. No. 84 BI. I; No. 88 Bl. ie2bi No. 108; No. 113;
No. 114; No. 116.). Stellenweise findeo »ich Locken, wo der Sclireibor
Heine Vorlage nicht entxtfTern konnte. Den Ülteren llandBclirifteo gegen-
fiber kann die vorliegende wenig Berücktiiclitiguug beanaprnchen.
110. WolfenbOttel. heraogl. Bibliothek, 5U. Aug. 4°. 65 Bll.
von einer Hand um 1600 goacliriobcD. Papier, ÄuiuttattiiDg
und Kinbaiid goDau gleich No. 109, die Schriftzüge ahor gmoa
vorjchiodon. An mehrorun StolkMi hat der UDgobildete Schreiber
Worte nicht lesen künneu und Lucken gelai«6eD, die lum Theil
von einer wenig JtpÜtern Hand, die auch ROnnt manches ge-
bessert hat, anügorütlt sind.
Bl. la — 20n. Das Libel) von dem lacrament Corporis Christi
Inzunemen in der SoeUgkeit TheophraBtus von llohenheim.
Zu der vrsuch ist zunon erstoa zu gehn: warumb vnU ChristuH
sein h\\j gebotten hat zu eaBeu ', vnd ist ein
barter verstand dann dio rode al auch hart danimb ihr in den
Paramiri:4chcu getcliHnen werdet vod aUi> damit «ndon
XU diMcr Colocthuii.
Stimmt mit No. 88 Bl. 290— 2Ü5 üiomliah Qboroiii; dor Anfang
bi» Blatt 8 ist 1G18 gedruckt (Tbeil 1 No. 303 S. 15-20). Vgl. auch
No. 104, No. 105, No. Ut8, No. Uli.
Bl. 20b — 32b. über de Penitentyis Theophrastj Hohen*
hcimensia. Incipit.
Ohne die Buße oder BuBferttigkoit lombt keiner gohn' Ilinaell
allein OM suy dann das ein m«nsch büße loido dits ist Pcne-
tentton das »lo die seiudt die aus voick
in die Ihrning flthren vnd «ur den weg der rcrdambnus wie
wir die Iiidulgciitij.t melden werden vnd hie also damit bc-
schlostien haben.
Vgl. No. 88 Bl. 430—434, No. U8 und den Druck Theil I No.
306 S. 5 — 13.
Bl. 33a— 46b. Libcr de Jnttitia Tbeopbra: Hochea:
So der grundt der gerecbtigkoit botracht vod gehalten soll
worden mll uin iglicber-wlMon daQ derselbige innweadig gesucht
aol werdet , ihr verfluchten geeatz erfahrnen
gehet in da« Guugdlam vnd nicht in euren buchstaben ihr
TeuOel vnd TeaflIiAfa.
ß02
IT. TlMUglMbM.
V^r. No. 88 Bl. 4ä5— 430 aiul d«& Druck von 161B, Ttml I So.
3U6 S. 13—21.
lU. 47 a— 53b. Lib«U«a de Batinut« [!] Chmtiuio TbeopharastI
[!] tlocben : Doctoria
Sieb haben viell bcmaet die AoBleger vber die 4 Eaao^listea
in den Ctpiteln do sie von dem TatüT .sdircibeo vml mit woN
««nUndcn waffadth werdt ihr lindco in
der iDterpfetation an den Enden dieses Text» so vom taulT
gorodt winlt vnd gemcldc.
[Von anderer Hand:]
Allein Chrnttu rauSi vod kein Priostor, der TaulT ist Chmtiu
vnd kein Wasur, der Tauff der wäscht alles
hinweg.
Vgl No. 88 BI. 287-289, No. 98, No. 104. No. 105.
BL Ma~6Öa. über de Imaginibni Idolatiis Tbeophrasti
Iloliennenais.
[>eninacb vnd da» A. T. innehält vnd in dem neuen dergleichen
Am die liilder uit sollen angebet werden
vnd oucli selbst Mchnitxen wiu ihr bcdörlTet vnd der
feweigtcn HiHcboff die do bleiben endi inwendig bereitten vndl«
weid mare bar [?] lallen ein al>g()ttensch bildauß sein das Gott vor*
hotten hat
Vgl. No. 88 Bl. 434b— 4311; No. % and No. 98.
Die Handachrift bat nur geringen Werth.
III. Wolfc'iibfttlel, lierzo"!. Bibliothek. 45. Aug. 4". 78 mit
der Niederschrtfl ps^inirt« Sciteu, nm 1600 meher von der
' nämlicbon Hand «ic No. 109 geschrieben; viellctdit i»t auch
No. HS von derselben Hand.
8. 1 (las Titelblatt: I>e leptem PnnoUi Idolatriae Chrittinae
Dr. Philip: Tbeophrasij 1'aracel.ii !C. (iettchriebea
An die Vniversitiit zu Valonixa Ina llispanien.
S. 3—11 Vorrcd Thpophrasti.
Euer tiiglich widerboUen, vnd acharpf Reden wider mich, von
wogen der vrarheit, so ich ellich mahl in Tabornoa, Krügen
vnd wirtlulieuOcrn geredt hübe Allß die
Kinder vf der galleii, sonst werdet ihr zum andern mahl nit
geboren worden, xu welcher geburt vns CbrlsLiis allcu hclITe.
Amen.
Philippiu Theophrnntus I'aracelitns, ^aliAbnigi
14. Novemb. Anno SaluUs 1542.
I
IT. Theologische«.
8. 12 — 78 Ilomach folgeo die verworfTene Arlicltel Tlieopliriisü
Paracelsi, durch dio Maiüter der OeschritTt der heiligen Viittcr,
Der er»ta Artickel ist dan vnnütz Kirchen gehen
dieße Conscienü! die ihr ring scbatat, die
vrtlioilt euch Iud d«ii ewigen fluch 2ur ewigen VordimnuH,
A11U ihr weiter lußen werdet, Inn undero iDoineD biicherD,
ikinil sehet wolil aufl* euch. doDU eß braucht luffiiehen^i.
Hie endet tiioh das buch von ileo 7 vcrdAmptcu werekcn,
der Christen, durch den Irrdii'chcti I.udfcr erdacht damit das
Volck verfört wirclt. Ende
Soli Deo Gloria.
Die Universität Valencia in Spanien ist unaerm Mscr. allein
eigenthiimlich: No. 88 Kl. 21)5—520 gibt als Widmung: „Zu Valontio
vnd Hemigio Italitt"; ebenso steht unsere llnniicchrift allein da mit
dem Datum der Vorrede „]'4, November 1642", da da« ^Sabburg"
sich anderwürt» am Schlutute des Texte» linclot. Uebrigoni weicht der
Text von No. 88 Ewar in vielen Kleinigkeiten ab, doch nind diese Ab-
weieliungen nicht von Bedeutung. Stile "iS weist eine Lücke auf (im
2. l'unkl) und ist nur halb beschrieben.
Dio UuterachriTt „Soli Deo Gloria" erinnert an viele Unterschriften
Dr. Karl Widumann'». Dieser verweist in No. 98 Itl. 134 auf eine
Handschril't dieses Ruches „ein besonder Maiiu-script", doch ist mir ein
solches von neinor Hand nicht begegnet.
Vgl. auch No. 104, No. 105, No. 108, No. 114 und No. 123.
U2. Woia-nbfitt^^l. herzogl. Bibliothek. 53. Aug. 4'*. 22 Blau
von einer Hand um 1600 geschrieben, viotleiclit von derselben
Hand wie No. 109 und III,
Wat Theephr: von Hoeuheim von der Heyligen Trinitet halte, rnd
wie Er »ie Erkennt, aallgang za »einen Freunden.
Euch ht \u guuttcm wiiwon dos aulT vni^icrni nechsten Con-
uentirn cttwas von der Trinitet geredt ist worden. Aber dem
fiirnemen nach nicht boüchlosson . Trsach da.t nich nicht gebort
UM dumKolbigou End vnd orlt «ich mit »Ichor Red xumercken
\tDwfa. Durch Ruch angexeigt, vnd alao gegeneinander ge-
schwiegen, derselliigen Iled halben bt mir tuentbotteu wie leb
gegen Euch ettvas ketzHscher Itede sollt gewesen sein
Geben ku Saltzburg au vnaor frtwon Abondt
NatiaitatiH der vorigen Zal Im 24teR. End der
Vorrod. Hernach gcend die Capittel. Da« Ertto Cavittol . . .
eoi
IV- TbaologitEhu.
Die Boschluüred« AImo crinuero ich
Eiich in allen ouron worck<rn vnd thatten ho Ihr wollt lu» (l«nii
glauben gebraucljen ditn Ihr (lii<i tliul mit [iiilUim IlorUcii tlomit
sin gut« lero iii(^bt ohne l'rucbt titerlie »ondärn frucht bringo^
biß Ins Endo der wellt welcher wir aber vom 11. G. wartteii
sind vnd nicht« von vti». Der vns eileucbt, auf boid göttliche
goado in Ewigkeit Amen.
Ksplicit ThcoplirastuK Hocnlmmonsis in lido Trinitstis.
Die Jahrzabl dor Voricilc Hlirnml mit No. 96 Bl. 153 V. iil>croiD;
der Teil weicht von No. SS Hl. 2(>-l ir. und Nu. 95 »I. 174 fT. »l>, dodi
sind die Abweichungen nicht von grosiifr Boduutung. Vgl. auch No. 104,
No. 105. No. 107 und No. 114.
113. Salzburg, Museum CaroÜDo-Au^utitcuiu. Paraccleiana 160.
106 + 98 Dil., Kwei Ilandsdiril'ten entlinitend, die auf daaj
gloichu Papiur ijcttchrioboi] Hind. Die crsto IlundHcUrift sclioint'
Kuhou in's 17. Jahrhundert zu falluu, während die xwcito ümIi
auK dem Knd« da» IG. Jahrhundorts Hlatnmt. Keido i^ind recht
sauber geHcbrteben, namcntlicb dio xwoite. Deu ersten l'hoil
bildet Tolgonde Schrirt eines Ungonannten: „Das Allergrösle
Oeheimbnuß Oder Was Gott in seinem wesen, Auch wio der
Sohno Gottes, vom Vatter Götilicher weise erieügot, wio vond
fraß dersolbtt^e sey Auch wie Er zum Erstonmahl inn die wollt
kommen, vnnd in waser geslalt Er am JungHtcn Tag eracheiucii
werde. Dcßglcivben wa» die Socl Oder der Inwendige VDsicbtr^
burc Monnsch inn seinem Wesen sey, wio er vor dorn Fall g<e*
ttODOn, wie CT auch Jotzo nach dem Kall, inn diesem Irrdisoheni
Loben, vnml wie Er nach dem Tod gestallt aoy, Auch wie er'
im KiiiitTtigcu leben vorige »eine llercligkeit wieder erlangen,
vnnd gMtallt «ein, wa.s er auch Tür einen Neuen I<eibe be-
komben, von was Materien don^elbe, vnnd wan soinue Horrlig-
keit, zuütand vnnd Aigenschaft Moiu werde." Vorrode, 51 Ca-
pital und Beeohluss Dl. 1—100. Auf Blatt 101—106 »Dio
o(Tenba)irung au Ihr Molbüt". Et ist dies alles für uu«
hier ohne Bedeutung; uu» geht nur der zweite Theil der
llandsuhrift an:
ßl. Ih — 29b De Coena, Domini, Theo: Paiaoel.. Ad dementem 7i
Pontificem, Aano 1Ö30.
Nicht mein, sondern dein ist die sorge, Inn dem Ich JetJt Ar-
beite Im Abendtmal deü Herrn, der Obersten Hischoff der I'ro-]
latea, Ina einem Jeden Irrthumb zufallou, die so da vantar>|
IV. Theologische«.
605
8t<hen zucqionttSroti (l«n Tcid{)üI ClirUlJ, Du sbcr lun Rom, der
Du nloht olirin grpsHC [rrlhumb Iptiut, vlimachtHt andor« Irrthumb,
dann die Irrlliumb odei- (rruiigc doß liaupU . ht ein Vhr.-iac)i, das da
Irrgphn die Oliedei', Nun mag kein Gliedt oline Haupt ."«ein, darnmb
der vhrüachet a)» eiu liaupt der vil Irriger haupter gibett. Petrus doia
Vorrahrer, bat sich dertnasaen gehalten, daa kein Haupt vnatter Ihm
uulTL-rHtüutlo nuch erwüchse vnnd du der obent«
BIseliofl' bleibest von Christo eiogcselxt, Inn wolchcin SchalT^tall
da» Naclitinul Christj, wie heruticb folget, gl^haltl(;Il wenli;, das
. loh dir für alleu thue »chroibeu xuthun durch Lesen.
[Altjo ohne Datum und Jahrzabl am Endo!]
Bl. 2a Das Erste Hucb. Taput I — Caput XIIl
Ex textibua triutn Ruangelistarum Fipis lib: I.
ni. Da Da.« audisr Buch Ex Johanne Euangclista.
Bl. r2a Da» Dritte Buch Außlegung Ettliclier Sprüche
hin vnnd wider Inn den vier Euangetisten.
Bl. 16a Das Viertte Buch auß S: Paulo.
Bl. 19a Datf riiorrte Buch auß derProphoten WeiasaguDg.
Bl. 23a Das Sechste Buch, auff das Liocht dor Natur.
Bl. 27u Dan Sibeode Buch vom Wiirdigen Brauch deß
NachtmuU.
Der ^chlusa lautet: „Daher haben wir allein vnnser Zuflucht auf
Erdi-n. allein Inn dorn Leib vnnd Blutt Christj, Inn dem Cbrist-
lichuQ g«yHt der von» Lcbuodig machet, lun dem ist vnDSor
Prin^tuntuhaft , darumb folget, daß wir alle Brücder, vond
gleich IiiD Chmto bloibun, diiM lielITu vnn.-< Gott gnediglich Anen."
Vgl No. 84 Bl. 1 und No. 88 Bl. KM. Auch unHoro Handschrift
ist sorglfiltig geschrieben und nach guter Vorlage, aber nichl immer
richtig gelesen; namentlich dax Lateinische hat manche Mängel. Ab uud
EU \»i etwas in Klammern gesetzt, waa wie eine andere Lesart auiisieht.
Abweichungen von den beiden ältesten wcrlhvollen llandBcbriften sind
im Einzelnen nicht «ölten. Vgl. auch No. 108, No. 114 und No. 116.
Din^kt angefiigt ist ohne grSsseron Zw Liehen räum als unter den
einzulneu Büchern des Vorhergehenden, auf Bl. 2'.ib unten beginnend:
Da limbo Aetenio perpetnoque bomliie nouo lecondo Creationli
ex Chritto filio Dej.
Alle Philc-fophi, so Im lieobt der Natur erleuchtet sein ge-
wesen, haben die Natürliche I^ulTe der Natur, vnnd alle Ihre
kralTt vnnd Werchh. vor sich genommen zubeschruiben, Alw
habe Ich mich Nattürlicher Tugent Auch xu boschreiben go-
606 IV. ThMlOKtMfcH.
nfiflbtt, VBDd uicht ein kloia thtü dorMlbigeo abgofertUgvt
B» auf KlHaigktiteD mit dorn Onick tod 1618 (Tlieil I No. 303)
ä. 1 — 9 vollkommen DWroiuslimmeRd.
Dl. 33i Volgeu di« 21 PuDCten.
Sie »limmcn f;kicIifalU mit Tli. l No. 303 S. 9 — 13 TöUig übfi^in,
nur simi Puncl 11 uud 1*2 verstellt. Nach Seite 13 Z«ile 4 des Druckes
„Altviiter" schiebt dio IlnntlscIiHrt eiaon 2V, Folioscitou langen Ati-
xchiiiU ein (Rl. 34b — 36b} mit foIgcnilcD .Stellen der VulgaU »Ik Thema:
Fugit« Mmulnclirorum caltus; Quid dico, <|aod «mulachm; Poeuluui
DoRiinj; Qpporlet .tecta« intornos; Cum vcnicns. Dieses Einschielwic]
int aUH dem 4. Buche „De Coeua doniini ad dementem Vll" wlirtlicti
herübergeDommen (diese Handschrift Fol. ITa Zeile 3 v. u. bis lBb'1
Zeile II von obenX wie auch am &i;)i]u»Be im Uvbergang zum WeitoroD
ist („wie wiche Worlt In gloichor form Im vierten Bucli aucU
Sdct vnd angoliogeo, das Ich nun wieder auf den grandt kommtt*
dar Allvntter").
Bl. H7u — '^'Ml Dat übet von dem Saorament Corporia Chiii^
Einzunemmen zu der Seeligkeitt.
Folgt in No. IMJ'i de» 1. Thcilos S. la — 20 ebenso und Keigt nur
geringe Abwoiuhnugen, ist also ebi-uso unvüllatündig wie Starix, dem
der wichtige zweite Thoi! fehlt; vgl. No. S8 BI. 292 ff.
Bl. 39b — 44a Der anndor Pnnct, ex 6: Capit: Johannia.
Folgt in Theil I No. 3U3 .S. 21—31 ebcuso, c» helsst aber dort
„Der Eiste" in der Uubui-sclirift^ doch stimmt soo»t alles bis auf
Kleinigkeiten.
ßl. 44b — 51a Declaratio Coenae Domiqj » 6. Cap: Johao:
RUpper Reijueniiii Vorba vnilü eiuemus {innem, ui man-
ducent in [IJ haee antem dicebant toaans [!] eum
Ebenso in No. 303 des I. Tbellcs direkt sich anschliessend 8. 31 — 45.
Das Mscr. gibt deu laloiDlscheu JobaiiiK-«ti-xt immer vollstündig aber
mit selir violüa Lesorchleru; der Scliroibor war dett Lateins olfeiibnr nur
wonig kundig.
BI. 51ft— 62a De Coena Doiiuiü- Es 1. S. 3. 4. Cap. Joh&nni«.
Theil I No. 303 S. 4Ö-G7.
Bl. .'iüb Vom viertlcn Puoct.
Bl. Ü9b Vom Ilaydnischcn Fruyieiu Johan: 4. Cap.
BI. C3a\'-72b De Caeaa Domial ex Gaet«rit Eaangel: Antiieri-
taübn* D]
Thüil 1 No. .10» is 6i-8ö.
IV. Theelo(i>diM.
607.
Bl. 72b~'J3R Cmb.% ['.] Dornini Decluratio.
Theil 1 No. 308 S. 88—120 und «war
BJ. 72 b. 75a = No. 303 S. 8R — £H Milw.
Bl. 7öb — 76a Tohll (k'in Druck« nii iliuHCr SlcU«; tit«lit aber obAMi)
io teilen BndoreD nBiutsdiriflci]: der Druck gibt es Ü. ISTi — V2G unter
d«r Uobüi-scbiift .Mio tiHclifoIgciidt-» Ut xwar von nuUlegiiiig de» Test«
Mattliaci gi^ätuiideii, halte en aber pro fiagmeiilo" am Ende nis
Nachtrag.
ni. 7l>b — Titb Außlcguiig des Test» Matthoj.
ßl. TUb Aulilefiuug deß Kusngeliaten S. Marcus.
Bl. 80b Auslegung vber den Text S: Lucas.
Bl. 83a AuBlogung doB Text» Sauet Jolianni».
Bl. 8ib AußUgiiiig lifü Text S. Pnulj.
Bl. U3b — 98 Dedaratio. Spiritus sanctus saper ueuiet io te et
Virtus altissiinj oluiinbrabit libj . [dcot^uo ijuod nas-
celur ex te sauctum vocubitiir filiiiN fjliuM DP^j
Darumb konitne licbor Herr, koinu nur buldt, vuiid
mache di.se.<t RIondoii Wesen.« ein Knde. Dann nas ist^? wann
wir scboii alle arcans et Elixiria, der groHHcu vnnd kleinen
Weht Ion vnDäern ilennden haben, vnd aber dich nicht, no
ista doch alles nicht«. Bey Dir, Inn Dir, vnnd mit Dir, I.st daa
Ewige Leben vnnd liocbt, welches nach der gro-ison putrilicatione
Inn vnniiern Corporibus per ignem Dej regcneralis diaphorj [t]
Erat rocht erschoinneii, vnnd leucbteu wirdt« das gebe vons Gott
baldt, Amen, Amen, Atnon,
Thoil I Nu. :)03 S. 126—136; vgl. ildachr. No. 114 Bl. 215b und
Nd. 116 Bl. 119 fr. Dies Schrirtchon int uns hand<obriHlich noch nicht bu-
let, während allcft Andurc auch in dan andern viel ältorn Iland-
^hriftoii der Abuudiuahlschririvn Ilohcnheim'a sich Qndet.
Un:<iorc, cmt im März lH!)ß vom fjalzburger «tädtiachen Museum er-
worbene lland.-w:iirift i.-tt dadurch beachtenswerth, da.<iR xic schon vor
Starix auf Itl. 21>— <J8 allofl genau obeniio und in detHolben Iteiliciifolge
wio dessen Ausgabe von 1018 gibt (S. I — 136); Staris hat also
nicht selbst so geordnet, sondern aeino Anordnung des
Testes irgendwo bandschrirtlich so vorgeTunden. Nur das
Fragment S. 12I>— 126 bat or aus dem Zusammonhang eigen mächtig
heraus gonommeu, in dem er es antraf, weil es ihm nicht dahin tu
pttMD schien. Toxiabwoicbungvn unacror Ilaudschrifl von Stariz sind
nicht häufig und meiat von geringer Bedeutung. Da«« untter Text Mclion
durch manche I'odcr gegangen war, beweitten die oft vorkommondun
andern Lesarten in Klamtnorn z. B. nKiuige (Ewige)" u. i*. w.
606
IV. Tbeoloi^Klia«.
lU. KojMjnliagen, kOnigl. Bibliothek, gl. Kgl. Saml. No. 1396. 4".
344 Bll. von eiD«r Hand auü der eraleu Hälfte des 17. Jahr-
hiinderls (t-a. 1620 — 1G30) geschnoben; einige kuree Stellen
tuitlcD im ZufianimeDbaDg von einer andoru guui uiigcilbton
Hand geschrieben.
Hl. ]— 44a Initiiim Sa|iit.Mitiii<> Tim ur Docninj. Psalm 3.
De Caena Domiig . Ad dementem Septintam Coiiliricam [!]
The: 8: Paracel: 1). 1530 ic
Nicht mein sondeni Dein ist die fiorge, in der ich ietzt Arbeite
im Abeudtmahl des Harro, du öbrister BiachofT der Prclaten
in einem ieden Trotliumb xu»t<>llen dz ich dir vor
allen euschratbä zu durchloüen.
[lolgcn die 7 Bücliur, das ente mit 13 Kapiteln]
dx wir alle llrildcr vud gleich in Chmto bleiben dz
helfe vo* (lOt gtiädiglich: Amen.
Vgl. No. 84 ni. 1, No. 88 Bl. 102, No. 10», No. 109, No. 113,
No. 116. Beachtenswerth lat, dass auch hier das Datum unter der Vor-
rede fehlt.
Bl. 44a — &4a De Limbo Aeterno Perpetnoqae Homine Novo uean-
dae Creationis ex Füio Dej it Thoojih: Parac:
Alle PhiIoMO[ilii »o im lichl dirr Niitliur itrloueht »ein gewesen
haben die Natiirltclie läutfe, alle Ihrer KritlTtu, vnd worckh vor
sich genommen, alHo habe Ich mich Natürlidi lugendt, auch ta-
bcsdhreibön bemii-het vnd
bleiben vber alle glauben der weit darumb do-i Chr: Ewig iNt
vnd alle andere glaubenn verdammet I-inio.
Vgl. No. 88 Bl. 3—11, No. 98, No. 108, No. 113, No. 116 und
den Druck von 1618 (Tlieil 1 No. 303) S. 1—15. Unser Tt-xi »timmt
zwar nicht völlig mit Slariz, stobt ihm aber doch viel näher als dorn
Leidener ausführlichen Text in No. 88.
Bl. &4a — BlnArcaDUm Arcanorum liite Cootemplatio Lapsus A Be-
■taurfttionis Adae ä Theoi>lii'asl: Pur: ii Iloht-ii:
Wa» vnH das Lebendige Erküntnu:« Gottes Nutze Ncm-
lich Wie dur Men.tch in (lot rocht loben Vnd das
Nachtmal Christj täglich auii Ihme geuioitson soll. »%•
picntiao . 1. Diligite Justitiam qui Judicatis terram . Pml:
13, Quoniam mngniliciuti super omne nomoo MRctum tnuni.
Der Königliche Prophet Dauiclt schreiett nit ohne sondoitf \'r-
s&uh quam magnificata sunt opora Domini, Ümnia in sapientia
rociflti, impleta o^t terra possossiono tua. Sondern von grossen
verwundern, dsnioi lU or im Geist gesehen halt, duA Adam
IV. Theologlschpt.
609
I
vnscr aller OroMUutor im Pnrftdcw den todt goMcu, wir »bcr in
der hellen du loben oMen sollen, v: d> brot, »«lohco vom
biinmcl gostiogei) i«l, wolchot dnn vtier alle' missen ein hochea
vnd grosse» wunder v: geheimiidU Ut, aber aluo bat es sein
sollen, also hal es Gott wolgefnlteu, darmit die schrifft erltiUet
würdo, die da von Ehwigkhcit limo also sagett, Paneto an-
gQJonim raanducauit horao: Vnd das ist gcschelieii durcb die
bort^liclie barmliertzinkheit GoUok, durcb wetcbo viis besucht
bat, dor aulfguiig aus dor liölic, oulT dz pmchcinc, denoD dio da
silzou in (iDütoriiüU v: sübatcn dua TodcU. v: ricbto VDsero
füsno aulf di'ii weg dex Tricdeus, darum scideuHt er aucb itcioon
Psalm also . Sit aoincn Domiui boncdiatum, »it gloria domini
in Ht'culuni
AdiDi, roin von KnclialTung, der Spiegel Ooltos, in den enigea Tod gettänl
diircli dn« Rissen do» irdischen Apfels Micrticotuii, bi* durrli dio l'iitrefsclioii ein
neuBR Gpirliöpf tutslfliid«. fiutl liot die KrachttlTung iks Monnihcii gereiil; aus
Riiiarmon tb»t er uüt durcli deii Tod tum wabrcu hebi-n eiiigDlieu. t'rlodiguijg
durch Chrisium. Dicxi.- tiochgebeiicdvite Aruiei Klebt nlleiu in dor VerlieisaunK dci
Weilicixainvn». de» wahren einlt;eii Sdiliu:liUtmailein.i, ü. i. nuu der Tod den Solmo*
(lOttoü uuil .leiii Blut, das NofhUanl ChriiU, die liiminlitlie gesegnete Speise. Wie
Adam im Aprvl den Tod ms, mSiuen «ir im Brod des Leben», da« \om llimniul
kommen isl, das Leben und die SeÜKkeil e»en. Ba !■>( als bStte OoM fxay.t, Tod
nnd Leben sind lugluirh in allen Dingen terborgen, sind ror mir ein Ding; allu
Hegt Am (lebot und Verbot (lottes, an Gottes gn&digem gutem WilloQ. Gi>ll liat in
allea Dingen Uiihigkeit geboten; er ist die Ulssigkcil, dor Teufel die Unoiluiiiig-
kolt. Du .ScIilMlitlriinmloiu ist die Spoiso iimercr Seelen: dies ergreifen und Holt
danken i»! unsere PHIdit. Die rerhlo «abro Nleisung und Oebmuch ilcfat allein im
Ohulwn. Dario »ind nir alle gleich, alle nur ein Uenicb. Von diaien einen
Heil« rediin alle Apottet; denn das eben int dm rechte einige UvBn;;elium. Der
Sohn Gotten ist nicht nur geistlich souderu auch leiblich bei un«. Iliote Lehre hUt
dja W«lt für Qollosllsterung und n&rrisehe Nouenutg und ist doch in (iotles Wort
begründet und diu einiige Lebens« ahrbeit. Die Welt meint, m« iliie In einem
RoKengarlon, und kouiit uichl die Kraft der Uonscbwerduug Cbriiti. Krtciii'hluug von
oben Ihm noib. Diese .Speise, die« Kreuie, diese immolalio und Ücblacbluiig int
da* rechte Sakrament und die rechte Tinktur, dadurch nir r«novirt und voiikoiumcii
trerden. Nicht tum lläuiggthen xlnd vir auf der Weit; Buue tbun, Thrin«nbrod
Dsson. Wo* hier nicht leidet, mus* dort leiden, aUo beuer auf Bfden g«lit1«u.
Dann OMCn wir ila* Lebon. Die neue Geburt. Der Leib CbrlsU 1*1 dos rechts
ZUrmbrot, da« alle* reinigt, tingirt und erneuert Im Kreui und Tod Christi li*{t
dM mtlin Arcanum Arcanomtn. Immer in Oott leben, immer tum Tisch de* Bdrra
meder turüekksbran.
. . . Webe allen dolmen, die Ihre Seeligkeit verschlalTcn, ver-
«lulTon vnd verrraasen, So hSrol nun die Summa aller Wärter
Gott dor Vater »[letHel stüinoti Sobn, mit dem h. Geiste, Beatus
PopuluH, qui »cit Jubilaliotiem. V. also soll v: khan ein ioder
Knilk 4. BtkiltMi e. ■■trHaltiK'liin SdittAn. lt. •>"
61U
IT..
frofamer Chrül, Ifigüch di NachtmalU mit Christo dem Sohne
Gottes halten, vnd esaen, ita dz ist dz CüMD, t: der Tisch
dauou der heilige Geist sagetL (kienibo cum ülo et ip«o mccum,
dx sindt nicht todle, sondern Icboudtgo «ahrhulTtige votIv, 6ce\i^
ist der, der dx glaabelt v: chrätlich dornaoh leb«tt, vtwebUg
aber v: verOucbt Ebwiglich, d«r es voraclit vnd mißbraucliott . ic.
FINI8.
Diese schwülstige Abcudmahlnpredigt ist mir unter Hohen heims
KaEBCu nirgends weiter begegnet.
Bl. 81a— S7ii Ex Ubro Von den Hiniokeln nid Zeiehen de« Brots
vnd «eins Chriitj . a Theophr: Parac:
Wmt nuiJ Got ist thnt G5ttliche werlihe vnd teichen, also
xeiubnott Christus die seinigen mit den wercken die Er thut ,
sacramenlum sacrae rci signuro
.Stimmt ganz mit No. 88 Bl. 141 (T; es folgt wie in No. ICO 3. 510 ff:
Also vril ich boschlossoii haben von brot v. wein Chr: da«
letzte Ituch seiner bewehrung Damit iiei gott
berohlcn mit allen den so Christum von horzeun meinen ge-
geben zu ... am Mondag nach AKcousiouis dominum 1533
!C. 1). Tb. a. Hell.
Das ist aUo wieder das wichtige Schlusswort; vgl. No. 84 am Ende,
No. 88 Bl. IGlb . Der Ortsname ist hier noch weniger losbar wie in
No. 84 oder 88, man sieht aber noch outfornl die Anlehnung an die
dort nnuligomHiten Schriftzüge.
Eh folgt ohne eigeutlicbe Trennung:
Bl. 8Ta— ^2b Auflegung rber dai Enangelinm Johansli am ersten
n Te I*a Im Anfung ixt niebtt i^owesHen <inn (ioU vnd (ioU ist
der Anfang gcwe»sen fiott lieiUet di:r Anfang vnd dz ehr gemacht
hat beiUt dz endl omelia ciusdem
intorprelotionis dz so vns gebühret, war auch
»it blut v: tieisch.
[90b] Dls Nach folgende geliüret auch darzuo, ist also in einander
gefunden wonl<'Q e\ fraifinciitK .-illcrius Tj'a(.'laliis de caena
Dominj de caenae dominj sutoribui caeteris Enangelü . ic.
Eccc Chr: hie est . Christus bat von küntftigen dingen im ende
der weldt geredt, nit von kegonwertigon
darumb Chr: außerhalb vns, ist vns nicht« nütze, aaudero in
vns ist er tröstlich v: hultfliob durch ds Nachtmahl, v; in
vusere horlzca nicht aus frembden henden bil hiehcr ii«t go-
achrioben.
IV. Thoologiscboü.
eil
Folgt in No. 83 Bl. 161 — iäb gonitu obonso aureiiiADtlor. Vgl. oudi
No. 84: No. 108; No. 90; No. 9& und !)R.
Bl. 92b — flfia Ez slio fra^ento de miraoalii Tini et Panit Chr.
vod gehöret aacb dem ersten, es begiebet .-iich vilniablLI dx iIuh
Siturumcndt, wio es genandt wirdi, nach dem geiDeioen laulT
Tollttt aiu dcD hüiidcu oder winl verschüttet
dan di« gcdnidt im + war Im itouIko, aber da ist Vbein«
goduldt Gottes mcher niitze, durumb strafTt or den Mutwillen
v: stehet alle.'* also im willen gotloi«,
[Vgl. No. HH m. H4l>~-U6b; No. 84 Bl. S'Jb; No. 104. Es folgt
ohne selbst mit der Zeile abzubrechen:].
Bl. 95a — %a Interpretationea Paulo . dx gehöret zu oder in dio
Declioation quid vobis dicam . wa.i l'aulus giebet v: lehret, ist
alles WZ Clir; selbst lohrett v: gibet. ist nun Fnulu.-i niulibi mit
der anrichtUDg des Testaments so ist Chr: Testamen . auch
nicht« dafür v: für allen vbel vns
dor giiottigc gotl bohütten wolle.
[Vgl. No. 84 Bl. 44; No 88 Bl. Iö5; es folgt ohne eine nouo Zeil«
lu beginnen:].
Hl. 'J6a— lOln Quod oaro et languU Chriiti (it in pue et Tino
et quomodo fidelibus IntelligendoiB . lectori et mocijh italututn
[!] Das Ergcrt viel leutl, diii dx wort ('hr: uit nach miiglicblceit,
wie eji au ihnen selbst ist gbiulmn ,
aus Christo, in dehm wir worden wundorbarlich aufferateheD, das
«ei (lott golobßtt von Ehwigkoitl tu I^hwigkheilt Amen Amen.
Finia. ic.
Steht dem Drucke von 1740 (Theil I No. 446) und No. 88 Bl.
146 — 160 ziemlich nahe, wenn es auch an Abweichungen im EiiiKcluen
nicht mangelt (vgl. No. 84 Bl. 205'; No. 100: No. 116). Die lateiuifdion
Bibeliitellcn finden sich hier so wenig wie im Druck.
t)i. 101 n— 110b Snriiim Cerda . Hebet ewere Hertsen Tber lioh.
ä Thoophr: Tar:
Wiowoi wir Mcnachen nufT erden, aus der Erden sein, aber die-
weil vns dio hnndt gemacht hat, die Himmel v: Knie v: nllea
genchalTen Iint, derselbigo ist versäumet,
vnd der wirdt dem Khwigen todt vberanttworttet. FinU.
Stimmt mit No. lOT Bl. 115 b, wo alle« N-^here anitetjebcn ist.
Bl. Illa—lirib Das libell von den SaerajneDt Corporli Chriiti
«ininnehinen sn der Seetigklieit .^ Th: Parn:
Zu der Vrsavh ist zu geben zum ersten, warum dir: vna
(eboton bat soincnn loib zuewen v: ücin blut xu trinblieu, v:
39*
612
17. TiiiMlo^fcheK.
VD8 die sooligkcil xu^rlnngMi . : dulurch er
vns «In Klißillmaiwcn «eines leibe» ihine einvorleiboL nohret,
orquicU. v: /.um Kwigcii letien orheldt, ob er gleich im (limmel
xur roclitcii (iottc» i.it. vdiI wir bic auß' cnlcn noch leben
dnrumb daii alte gloubigen, vh 8. Puuliis söget d. {. fleiücli.
Uiwcr Mscr. hat also nicht mehr, aU der Druck von 1618 (Theil
I No. 303) S. 15—20 gibt. Vgl. No. 8H IJI. 21)0: No. 104; No. 105;
No: 108; No. 110 und 116. Dih folgüiid« läuft niif der selben Ztiüe wciler:
Dl. U5b— 13Ta De Ctiena BomliO ex Cftp: 6: Joh: Thcoph: V:
In dioscin ('!i[i: »indl uuücbö Piinclou zumerckoo, so liiorianea
ilan Uruiul bcweiitoii. vt&n die Capitel anbclrilTt
[119a] Der Ander I'unot.
[\2}\&] Der dritte Puiict.
[I24a] Oeclaratio Cooiiae DoininJ es cnp. ß. Johao. snpor
Verba 80(|uentia ä. Thoopli: Parncol: D:
Vodo omtmuH Panc« et matiducoiit hi . hoc autom dicobat,
leutanM fuiii: ipKu «oiin sciebat quid e^et facturiu, n-apondit
Pbilippu« iluceutorum denariorum pane;« noii sufiiciet eis, ut
u[iusi]iiii*(pie modieuiii <|uid accipial . Dieses Zeichen da^t Chrixtin
gespeiset hat eine solcho Menge danimb
mus wahr »ein, was er redt, hat der MeDHch die gnade zauor-
stehen so verstehe ers, wo nit, so versteht crs anuli nil. ic.
Dies alles folgt im Drucke von lßl8 ä. 21— 4ö ebenso auf diu
Vorhergehende. Vgl. auch No. 88 DI. 30; No. 100; No. 108; No. 113;
No. 114; No. 115, vrolche alle gegen No. 84 mit dorn Drucke überein-
sümmeii.
Bl. 137 a— 143 Ex Philipp; Thcophrast: ExplicatoOistioais Dominica«
Hatthaei am .6. Capitt:
Et mm OriLtioDJs Da xcigct Chr: an wie wir bebten sollen vod
saget also, das wir bimlisch sollen betten vnd nit otTentlicIi,
zeiget die Vntaclic an, da^ allein Gott V: nit der Mensch dx
Gebeht gow«hre, darum soll man Hott allein biltvn v: nit den
Mensclion d. i. man sol bimli«ch betten vnd nit den Menttchen
. d. i. d«n weg zuo Gntt v: nit olTeudllicIi, dan J« ist der wegkh tarn
Volekh. aulTdas wil Gott, da.« wir in kheinom wege, so wir Ihiion
niirutlen vnd aubohlcn, diK für dem Volckh thun, dan er will
nit, das ca vnaor Nncbbar wleese, was ein Jeder mit ihme redet,
sondern dz ein Jeder seine sachou heimlich ballo mit Ootl ....
was aber von Retens KralTt soll vcratandcn werden das lesset
in l'niviionß vnd ic «ngonehmer vnaere bitte ist, ie
schneller kombt der Jüngstetag, dan äs Pater uoator uus vns
[V. Theologiachiu.
fil3
darünliruigcu, daruiu sindt vor nicbU allo andero gohdit
der gott vnscra bimlUchon Vattor bittot, vmbs brot, delimo
giebt Er dr. wabro blut vni) lIciHch Clirtstj vnd welcher inaet »tu
Kraii't disuM »oinM bo|><threiis. der tiiombt« alle tage, alle stuiidt
einen bissen, dca wahieo leib vnd blut (.'hrUti An ist dz Sacrament
UeKclilus diso l'uncteii diuiiuii 6l)t(.'lio auiT vnsere leiber,
dU gib VHS VEifiur täglich bioht. Ptzlichc aulT Vergebung der
»Cnden Seelig worden die IChinder »ein, Seelig
werdeu die Sein, die der leuiattiaii av» dem Paradinc aulT erden
nit boaucht hall, äeelig vnd rrülioh werden die »ein die dum
Euangolio ^eglaubet haben, in Ihrem hertteo getragen vnd be-
halten, das Pater noster fcstiglich einßebunden, vnd gebfihtet
haben, 0. wie erwchrüuklicb wird da zuhören sein den Toten
Seelen, vnd wie frölich dou lobendigeu Seelen, Seelig werden
die sein, dio da in dem herron gcslorboD lundt Amen
Finia.
Uiene fortlaufende kunto Erkliiiiing der cinzelncu Bitten dos Pater-
iioaler stimmt durchaii.« nicht iiiil. dem von Slariz (Thcil 1 No. 303)
gogebuuen nud auch handschriftlicli überliirferlonKomtneiitai', siü lindetsiuh
'tacb in keiuem der drei überlieferten Mattliüuitkomnientnre der No. 80.
Wir werden sie über in einem ander» Koponhiigencr ('odex (No. ISO
Bl. 21 b) noch antreETen.
Bl. 143b— IKl H De Septem PuneUi Idolatriae ChrUtianae T: P: ab
llolicnh: Ourm: Theoph: von Hoben heim . Von der
betraublting vnd flottßitdienHt zu Valentino et llomigio
Italifl der h: Schrift ProfcHHoribus.
Anfang der Vorrede Theophr: Par:
Ewer täglich widctbellen vnd scharff reden wider mich, von
vrcgeo der Wahrheit, so ich otwan vnd oiüch mahl in Tabernen,
Kriegen, vnd wirdl^liousern gorodl habo, widor dms vnuütse
Kirchen gehen hio endet Mich das Buch, von
den 1. vcrd&mpten Werckou der ('hrislen duruh den hdittclivo
Lucifer erdacht, vnd dx volokh damit verehrt, gemacht durch
d«D groÜcn Thoophnuttim » Holionhcimh, Doct: vnd Prorc««or:
Saltzburg . Kinis.
Vgl. No. 88 Hl. 205, No. 98, No. 104, .No. lOä und No. 111.
Bl. 1SI&— Sl.'ib Coenae Domiai Seelaratio Per Tbeoph: Para-
celsum.
Hierin boschreibung meinnt fürnohmons von dor orklehrung
des Nachtmals vnsors Herrn Jesu Chris^' i«l am ersten das
o&tigiata subeoabroibun ....
«14
DL ItSa ABfl*t«>f i** T«xt49 . Saact: )l»lt««i iTbMpk.
P«r*c
Bl. VI3b Aafllcc«BC vb*r dtm EBaBicIiaUa S. Hkrcam k
Theopb: Psrsc: . .
Bl. VMh Amilegaag
rb«r d«B T«xt fi; Lmeae. k Theoph:
Psnc:
BL l9Sb Auikpne d» Textn S: lataimii Ctp. 6. i Tbee^:
PW*c:
BL 206b AontgHg «off deo Text 6: Puü; ii Tbeep: Fknc.
dkmmb billkh die vSrdefa .ä. boc^
danuvm mib uU(el«ct wie äe l»«»inH«i, lUa feaapunb ist
ilic uogiiBS des Apotteb <U otme taisA ist, Tod oboe xlleo
betrag, Amea. t>«o ut gniia.
SÜmml mit Tbeil I No. 3U8ä88~l-^ W» Stanz S. r£>— 1ä€
ti» PngmeDt von Atm öbrif^o T«xte Aoigeeonilert hat, findet skb hier
trto in illeo IlkDdwhrifteD am SchlusM 6et trftm Abeehoitt« BL
l8Ga— läba eingefügt- Vgl So ft4; No. 88 Bl 12—29; No. 100;
Ni>. 106; No. 113.
B). 2ir>b-->25 DealazBtio Per Theophr: Parae: ä HoheDboim.
Sptiitu taaetna npaneniet in t« et Virtni altißimi obum-
brabit tibi filitia Dej.
Khein MunHch khan mit der VcrounlTt Nimmermehr faiweD, wie dis
JungfrowliD ohne cioon Man, vom b. Geixte fcbvanger worden
»«j bej dir, in dir, x: mit dir ist dz
Ehwifie lobon v: licht» welches nach der groäsen VitrilicatioD
mncTo v: KlicrocMmi in Tnaoro corporibna . per Ignem Dej
rofcenorati« diapbani erst rechte oracbeäeo v: leuthten wirdt,
dz gobo Oott vtM allen die t» würdig baJdo. Anieo. Finix.
Die VergluicbuDg der Geburt Christi a. s. w. mit dem aldiemUtiscben
ProcoM folgt mich bei Stanz (Theil I No. 303) S. 126—136 ilircci auf
da« Vorhergehend«, eboaM in N'o. 113 Bl. 93b, die mit dem Drucke
nodi viel mehr {Ibcreioatinmt. Vgl. auch No. 116 Bl. 119 fr. Es ist
boaehtonHwerth, dm« dioit altcgortsohe Schrini<tück in allcu den ättereo
llnndiichrirteR vollkommen fohlt und erst in relativ spüteo Manascripten
un« begegnet (ebenso wie datt ,Arcanuro Arcanorum" oben Bl. Ö4b).
Bt. 233b— 245b De 88: et Tremenda Trinitat« a. Theophr: Parac '
Euch i»t gut zuwisscD, <ha nufT vn««rm uochHteo CouuenuTOD
etwas TOD der Trinitet gerodt ist worden
v: nichts von vns, dor vus erteachtet, aas seiner GSttlichea
gnaden in EhwigkoiU Amun.
I
IV. Theologiücho*.
616
Vgl. No. 88 Bl. 2M: No. 95; No. 96; No. 104: No. 105; No. 107
und No. 113.
Bl. i'ibb — 247a Von d«m gewaldt, den der Heiuoh hat in der
Trinitet: aus Theoplir; ö, lluch ein Cup.
Eä wird vom MenHclien vermoinet eiou grolio gcwuldt. dea er
hat iu der Trinitet, in Gol dem Vater, äoliii. v: h: <ioi»I. Nein-
lieh damit ic)i Eui-h einoii Votoiricht gfibc, »o i^l dz ein Arlikot,
dehn dio falMch<;n Christen rürgebcn v: von wogen
der ge.->tjildt hat« mich gutli godauulit, dil) Capittulein in iIax
.b. Buch IU iulwu . Zu mohror vorstainluuH viihd erkleiiiuDgkh.
FintH. opcrid Theophr: Parao:
Des letzte Stück ist au» der „Gcn«alogia ChriHti" genommen und
zeigt nur geringe Abweichungen vom l^eidenor Codex 2b, Vol." (No.
B9J Bl. 380.
115. Erlangen, Univ. Bibliothek, Ms. 1439. Folio. llfi BU.
von einer Hand in der onttvn lliilftc des 17. Jahrhunderts f>e-
schrieben, 10 Lagen za sech» Bugen (f^externionenj bez. A.— K.
Auf dem ernten Blatt der Titel „Do Coena Do mini**, auf der
RiickHeite de» 2. Blatte» eine Inhaltsübersicht, tarn Schreiber
der Uaiid.solirift iielbst gettchricbeii.
Bl. 3a— $ßa AtireolÜKTh: paraeclaSM in primüm. Tertiüm,
Qüartnm SextUm capat Joluinnii de Coena IDomini"
Johanne.4 der Kijangelii»t liatl liie ein I^Üangoliiim vnndt Ca-
pittell eingefuhrlt aus .><einem Eygncn Geiste, den or von Gott
){chabtt, vnd in demselbigea geiste hatt er au» gelogtt, den
Anfang der Andern Creatur, von wannen sie kommen, vnd Ihren
Anfang Ncme
Vom dritten Cgpitlel
AuB dem vierdon Capittell. von dem licidtuitichon
frcwlein [18a] .... den der sint, von doroDlwcgon Christaii
sein bludt vorgessoa hatl.
Über de coena domini ex oapito aoxto Jolianuia: Tb«:
paraceUi Hoben h.: lun dickem ('apitt«II sint etlliche
Functen, .lo hicrinnen den grundl erweinon, wo» diese« Capittell
antriefTt,
Der ander pönct Weitt«r Est auch nett da.-) Brolt so vom
Himmel gestiegen Ist
Der dritt punct Darrimb da» die Juden nicht Alle golert
werden von gott
616
!T. ThMlofbcliM.
Dnrnlirr volgot qöd der text Okcb dem Ctpittell- Dictt
in) |>hili|>iiu[n vudo cmemuH paaetn so verstelitt
vt9, wo nicbl, M) ventcbelt era aucb oiclit
Dor Bibeltext üt meist lateinisch gegeben uod deutsche Ueb^r-
Hlnuig beigerD^t. Die Zti»aiiiiiicnKchweissuiig der boidea «oost immer
getrenoUD Abäcbnitto int cino Eigcumicbtigkoit onscrer Handschrift.
Im febrigen atimint uiuero lldscbr. mit dem Drucke des Stanz (Tbeü
I No. 303) S. 4r>— G7 und S. 21—45, »Jso uucb mit der Leidoiior
llandtwbrift (No. Ki^ Dl. 42b und 30a). V)tl. auch No. H4 und 11».
Bl. 36a — 49a. Qnae ex s. paolo de ooena domini ad Oall&dM
Ephesio«: phUippen: Thettaloni: Thimotbenm et ad Tltam buioi
Uli: Theephr: Hohen:
Üicwi'il wir wiMun das vii»er glaub der Msasea lot, Vod seio
miiifs, das ilii-^cr k-ib vad bIh) be-
»cbloust I'uulus viiMiro gcburt, wie wir goborcn worden Nach
der ticrccbtigkoitt vud Uerrlickoitt dor wnrboitt.
Stimmt, von kleinen Atiwcicbungen im Einioliien abgesehen, mit
^Vo. 88
bis 3<J.
Bl.
Bl. %-106 tin<l No. 100 und lÜS, nicht mit No. 84 Bl. 37
49a— |()9b. De Oenealogia Jestt ChiistL Sectt&dflm Capitilla.
Wo wir liitikomiiieii aacb vnsereu Tode.
Diowoil wir nim autl erden komme» »eint, vnd wiodenimb in
die erden muMieu, den wir siiit »i\» dei^elbigen. So HoIlen wir
am ersten wissen da» ein Iglicher Mensch zwiefach Ist ... .
........ Immer vnd ewig alda zu leben, Amen.
Dan achte Buch von der Goneslogia: Christi
Das Netiode Buch von der Crenonlugiu Christi
Von dor gcbührtt Jobaunis Iiupti»tfe
Tod der gebürtt dor Aposteln
Von der gebQrtt dor Prophvtteuii
Von dor gebürtt dor Chriittenu
Von Vbrsachen der lödtliohen gobübrtt
• Vom l.eideun Christi . ^
Von den zeichen vuttor der passioa
Vom Sterben des Sohns Gottes
80 wirst Oott selbst thun, mit bungcr, mit Krieg, mit
PeHtllcntz vnd mit andern dor gleichen Plagen.
Schon durch dies Durchelnauderwerlon der ßüchcr und manche
andere Veratellungen und Lücken im Einzelnoo erweist »ich die Quelle
nuHOrcr Handschrift aU keine gute. Vom fünftou Buche findet sich
hier gar uichu. Vgl. No. 89 Bl. aijl— 42«, No. 108 und No. 114.
AllH *"• dtiQ 7, Bunli,
Kfllclit« unter Ukf.
Aal Ruch 6, t.TIi, In d>fl
617
Bl. 109b~ll8b. Speculäm InminiB Natnrac, Ifimeo nataral«.
MatUiuei 7. Quaccunijue igilar Volncritia vi fai-iam iiubU hoiniiiCM.
ita fit uos facito uts. Isla cniiii h\ Gt proplictac. was Ihr
wohl jc.
I.&citu 6. Et pro vt uiiltitt vt faoiant vobi» homioes uo» otiam
THciite eis Kimililer.
TöIj: -1. Quod ab alio oiliom lleri tibi, vide ne ta aliquaiido
alteri faciaa.
Eccios: :ll. lotollige quo xuiil. proximi tui ex te ip«o: Nim auD
Dir selbst aber welcher Deia Noclistor sey.
Speculum siue lumen aaturslo: Tbooph:
Wir wuIicD Vns di-ß bflieltl'on, das Vns in der Natur Irt «in gc-
t^cbcu, vnd dassclbigc brauchen zu allcu dam das vns gott fur-
golcgtt halt 80 soll der gantso
meDBcli nicht», den der Ihn führet der iioll niuhb«, vnd fallen
Beide in die (gruben k.
Soquitur über primuB; Expoiitionnm Decem praeoeptonun
' Theophrasli paraceUi: a hoboiib: manu proppria.
Das ^Speculum sivo lumea naturale" habeo wir achon in einer
Widoroanu'scbeo tianditcbriri kennen gelernt (Nq. 97 g«gi>u Ende),
von welcher die nnsero 7.nar im Einzducn Abwoicbungoii genug auf-
weist, mit der sie aber doch im Wesentlichen übereinstimmt.
Die Auslegungen zum Dekalog fehlen in unserer lUncUcbrift,
trotzdem sie auch im Inhal tuvorzeicbnia zu Anfang als „Üecom prae-
cepta The:^ aufgeführt waren. Was als solcher Kommciilnr zu den
10 Geboten unserm Sohr«iber vorlag, war zweifollo» tlie Erklärung,
«cluho Lambert Wacker zweimal hohen (-'Umtliohkcite» gewidmet hat
(vgl. Xo. 8G und 87), der Titel wenigstens stimmt vollkommen, namout-
lich diL4 dort scJiou ao aufTÄlligt- „Über primuit''. Von „manu propn«"
Bodet «ich zwar uichtit in Wackcr^H^Jcherschrift, aber er erklärt io
,der Voiredo, daas er „aus ile& Autons KigenoD llandtschnirt wie woll die
' bSa mlesenn" goscbopft habe.
116. Rom, Viitikatiisehe Bibliothek. Codex Regiu. 1344.
Ildsuhr. aus dem 17. Jahrhundert.
Bl. 47«— 71r. Theophraiti Paraoelsi libri 7 De Coena Doroiid ad
dementem Septim. l'ont: Romanum. ao. 1ö30.
[Links in der Ecke sieht »iacepi dcscribero 33. jud ko.
1618".]
Vorrhe<le. Nicht meine, sondern dein »t dio torge
gnädiglich Amen.
TfL Nft.&« BL 1—17; No. 88 «. 1G3 C : N«. 10^ N& 109, No.
112 vai \n. IM. Die Schlunworte ni»«rer HasditchTiri stimmeo ftUer-
<Alg* nit keiner d«r uiJ«rcn IIuxbclin^eD ; Ti«lleklit i»t Docb eine andere
Abfcaadlaaf U«r an^füfft.
Bf. tib— T6a. D« UmtM utcrno perpetnoqne homioe novo ae-
caailse crokliooi« es Cbrislo niio deL
AUe PbiloMplu so in Ueht
Vgl. Sa. m n. 3: Xo. 9S: No. 106: No. 113 uod 114. sowie den
Drack TOD 1618 (Tbeil [ No. 303). mit welchem an«er Mmt. &n«cbeincQ<i
fibereinaümmt, also d»e gekfint« Geetalt bietet.
Bl. 76b — Mb. Libel to« Sseranieat eorporU Chmti n eap&hen
tat Seligkeit
Vgl. No. 88 B). 290 IT.: No. 104; No. 105: No. 106; No. 110 and
No. lll. Mwic den Druck von 1618 (Theil I No. S03) S, \h IT.
Bl. 94b— 118b. Zto Coena douinl ex ceeteris eraagetü astoiibos.
Lieber Leaer in dieaea Bncbe
Vgl. No. &4 BL 37 ff.: No. 88 Bl. M ff.; No. 108 nnd No. 113. Ge-
dracVt 1618 a. ». 0. S. ß7 It
Bl. 119a— 122b. Theophiwti Pancelii «xplicatio Salntatioais Aa-
gelieae.
SpirituM .Sanctiu .... Ein Mensch kann mllt
Stimmt nicht etwa mit der AnJUegoDg de« Ave Maria bei Starix
(ThoU I No. 303) S. 150 a. 8. w., auch nicht mit der Erklärung im
8. Buche der „Gencalogia Chmti". wodent mit dorn was Stariz S. 126 ff.
gibt. Vgl. No. 113 »I. 93b nnd No. 114 Bl. 215b.
L'oter dom .<$cbltuM «teht: „Brf noae 13. Sbri» a. 1618.
Diese« Umt. der Vaticana, das also 1618 in Brunn geschrieben ist,
habe ich nicht seilet geselten, itoudem ich verdanke die gegebeniMi spär-
lichen Notben der Qflte des Berm Prärecien Pater Rhric, welcher sie
mir durch die .iteta hiiltb^cite Vermittelnng des Directorn des
Köntgl. Preuaaischen historischen Instituts zu Itom, Uorni Prof. Dr.
Wal (her Fridonsburg bat zukouimi-n lassen. Grössere Bedeutung
kann diese späte Handschrift kaum bcaD^pruche^.
117. Leiden. Univ. Bibliothek, Cod. Voss. Chym. in Folio No. 3(
224 Bit., davon nur 104 beschrieben, anschciDCDd von icwei ver-
schiedenen Händen aus dem Anfange dos 17. Jalirfaunderts.
Von der »elbeii Hand, welche den xweiteii Tlieil der Ilnndschrifl
von BL Sit nn Reacbrieben hat^ findet sich auf den ontton beiden
Blüttero abschriftlich eini- „Instructio" für den Vilzccantalor in
IV.
619
Ilirscliburg Stephan Khatrcltitxbtirg [?] nur Aca Landlag su
ücdciiburg .(jegebea ia vaaerm Schloß viidt Vesiuug Waradeio
(Icu 1. Auguati diosea IC22 JabrcK. Gabriel.
l'otru» Heloiii Sccretarius,*
Ea i»t alxo Bothlen Gabor Fürst von Siebenbürgen uud Gegen-
könig von riiguni C15S0— 1629) der Aufti-aggober.
Hl. Ä— 87. Theoprastia H. e. Doctriaafl Vniveriae Theophraiti
Paraoelii theatrum.
[Durch darübergfscUtc Zxhlcn ist äaa Wort „theatruin" an deo
Anfang Vür ^Doctriiiae" verwiesmi. In der Ecko des Titelblatt&t
unten rechts steht von der zweiten Hund, welche auch die „In-
Btructio" geschrieben bat. da« Uatara: „Anuu 1602. Mense
Ootobri die onnDium aanctorum."]
A.
V.
F
L
As FOD.
AaroDti opera magicn coram pbaroooa
Cabiilitila et magus (uit
1
3
316
SIT
79
H
ABBIS (niccisA hört») Ein pra«*«niiilif
für laulicrische Vngewiller
AbergUubon
9
3G1
Aborgkuben ist so wir dtn Uecbten
I
3W
361
all
1
glauben miri brauchen *ud fallen ton üem,
Darainb er vnn gegeben iii, vuil legen
vDBer«s glikubeuB Kiaffi in einen falHctjen
weg, lad euiiiuccu vom recbleu vud
i
glauben das icjr dal*».
Dieter fiüaeb« Uirsbrauch aufa den . . .
552
Ein weitlnunig Augelcgieit Stück Arbeit, eine ulphabetiach nach Stich-
irörtorn geordnete /usanrniontttellung FaracelHittcher Aeua.<)oruDgcn über
die verschiedensten Themata mit genauej* Angabe des BaodoH, der
Seit«n, ja oft der Zeilen der Ijuartausgabe Huser'a von 1589—1591.
Bei seiner Ausarbeitnnn hat der Verfuuer die Iluser'scheu Indioos bo>
Dutzt, stcllenwoisD sogar nur nach donHolbon die Seitensahlen nolirt,
olioe die Stellen nnchzuHchlagou oder wenigstomi ebne die Stellen 8clb»t
Miesuhoben und abzuschreiben; manchmal ist fQr die Abschrift dar
Stelle ein freier Itnum gcla.i))eii. l'eber „ Aberglauben" z. B. sind 20
Stellen ausgehoben in der Keihenfolge der lloser'schen Bände, wobei
der erste Band am stiirkHten bcuutzt ist, aber auch der 3., 5., 6., 7. 8.
and 9. Band. L'eber Abgötterei sind 28 Stellen angefülirt. Weittre
Slicbwörlor sind: Abie», Abraham, Ab rot au um, Absinthiam
(•ehr «BgaboBd); wdiuiD uater udercB &i»tülirlicber AbatioeatiA,
Aeeloaitai et Acetosam (sehr cingdMul), A««tatti (Jm^.)- Acid!-
tan, Acorus, Actos Teoereiis, Adam (25 Stellen). Ad»mat,
Adncb, Aeger, Aijyrti, Aer (ciro 130 Stellea), o. s. w. o. 8. w. Bi;i
Albui;o wird ein« ät«llc biu loanoc« F«rne)iiis «ogefuhrL Alehf-
min bildK natürlich ciaca gnMiii>4i Alwchoilt, ebenso Alimnnta und
Aleali. PnktiMb-CDeiliciniscfa« Artikel nchmta eineo groeMn Raum «in
z. ß. Allinm, Atopetia, Aloipeii (nirnrol ^Seiten ein). Mit Am-
moniacuni vel Armoniacom Mhlteasl die Arbeit, welche, to gleicher
Webe durchs ganze Atpbaltet darcligeführt, viele Koliobanda gefBUt
hau«.
Auf Blatt 87 a steht too der zweiten üand, welcbe daa Folgende
geeehriobcu hat:
ptrscoli) not) Ispr«(*ornn V EoJ. Ut
I
Über D« Upam Indferi i
Über D« ExpulMoae Ad»e | Operna 2, 113. B.
Lfb«T De Rtpta C«el«sli et Internal i
Da« t-itat liexiobt «ich hier aut die Folioaitsgabe lloser's, wo an der
dcnaonten Stelle die 3 BBcIkf im Toxie genannt «od. welche gedruckt
nicht vorkommen. Offenbar halt« der Sdiroibcr die Absicht, aus der
Miijwr'aehi'ii AuHgatie diejenigen TiKtl von Abhandlungen zosaiiimon>
zustellen, auf welche llohenheim alM von ihm vcrractt« vorweist, and
weiche boi Iluscr nicht gedruckt sich vordnclen. F.r ist aber gleich im
Anfang Mioer Untersuchung »tcckcn geblieben. Im drillen Thotlo dieses
'WorkcH worile ich alle diese Citate eigener Schriften fitiersichtlich »•
E&mmenstellon.
Auf Bl. 89 beginnt dann, von der Hand des Schreiber« der
atiuctio" zu Anfang geschrieben:
Philosophiae Thoophraati So Limbo Aeterno, aTieit.
Perpetuoque Homine Koro Seeonda« Creationü,
£ Cbriilo Filio Dei.
I'rologu« Lib: 1. Domiiiich »Ilo Pbilosopbi, so im Uecht der
Natur erleuchtet gewesen M'in, zu besuhroiben für »ich genommen
haben, die Natilrl^en lieClITte dur Natur vnd aller ihrer werckc
vnd Eräffte [Bl. 97 b] . . verdnmnuO vnt-
terworffen, vnd der Soeligkeit beraubt : absolutus 20 xbr: ul
anpra.
Das ist also zwischen dem 12. und 20. Dezember 1G17 io
Briinn geschrieben. K« ist dieäclbe ^clirifl, welche »ich iu No. 303
des 1. Thoilca S. 1 — Ib gedruckt lindul und suliou mehrfach hand$cbrift-
I
IV. Tli«ologi<fhM.
6S1
licli von uo» angetroffen wurde. Vgl. No- 8S 111. 3. No. 08, No. 108,
113, 114, lUi. Die I>osarleu unneri^r Dandsclirift ütimraeu mit No. 88,
nicht mit dorn Druck.
Itl. 9§a — }*M\>. Ein Buech Tbeophraati Paracolii von hohenhdm
1C> Wie Fleiach vnd blnet in Brodt Tnd wein «67 . vnd wie et
ED fleiich vnd blnett werde. Vot'rhi.'(l<.\
Dati ärgeit vk-l Icühio, ilz nie. dr. wortt Chriisli nkUl iiai-li nn%-
lichkeit wici» au Ihme mlbst ist VüA v[ei']magk , ftlauben :
(lieweil .sie in tiülchcn dingen inanigorley einrüereu. vnd doch
durch all ihio einflihrung oder glciureo, dem worttc Gottc« wio
08 lauttet, nicht »0 viel zugeben dem lob
vnd dunck sey von ve^a seiner voausspriicliliclica gaben, dl«
•r vnß durch soinon söhn gereichet vdü gci;cbuu lialt tn Miner
vbcrtr:i iriiuhon glori vnd horligkcit in «wigkoit Amen.
Vinitui« 23. Dt'ccmhr: Anni IGIT. Fini»,
AW gleiahfall» im Dozi'uiber 1617 iu llrilnn genchrieben! Findet
sich Tiolfach handschriftlich: No. 84. No. 88, No. 100, No. 108, No. 114
and No. UH und gedruckt 1740 (Theil I No. 44f>). L'D.>)ore Handschrift
üteht dorJBnigon Widomaiiü'a (No, lOO) um uiiohston. Der Titol ist
sonst allonthnlbuu latcini^cli gegcbori, nur der WidomaoD'sche Codex
(No. lOUJ gibt neben dem lateinischen Titel aucli duu deutachcu uusfrer
Uandüchrift. Dio ciazülnon Abschnitte haben in unserem Leidunor Codex
iiboDTallH die lateiniscbco Uibolittullon alii üebuntchriftou, wie in No. 88,
No. 100 u. s. w.
US. Mniichen. Stmitsbibliothek, Cod. Germ. 4416. (S.'i.) 4".
14 beschriebene Blätter au» dem 17. Jahrhundert. Die ernte
Abhandlung ist mit rothen Randbemerkungen, anscheinend der-
selben Hand, versehen. Dna 1. Blatt ist unbcscliriuben, auf dem
3. Blatte die InhaltsunKabe: I. De Mnrtyrio Cliristi Theophrosti
ParaobUi. II. Item. Kx Libro Theophrasti ParaeeUi, ^uod
Songuis «t C&ro J^sa Christi »it in E'aue ol Vino, ol ^luoinodo
Fideliburi intelligcndum.
Auf dorn 3. lllaiki lit/ifinnl:
De Martyrio Christi Theoph: Paracelai.
Gleich wie der Mensch 2wcen Wege ku wandeln vor sieh hat,
als den Weg« inn der Welt lum Ttuffol. vnd den wog in Christo
XU Gott : also hat Er auch ewcen Führer, das eine i$t der Irr-
discli« Geist der Erden, dur ander der llimlischc Goi«t dos
ewigen l.ol>oii«. Der entto Aihret xum Verdatnbuiii, der ander
2ur Sooligkcil. Wer den eraten suchet, der bat Ifevde vud
IT.
woDost, M die weit Kmdsr mhn, B«; dem u4«ni al*er der
xor S«e1igkeit fähret, ist keia« uitlkb« Iiut noch Reichtfaumb,
soadern Oniu, MiIcb Tsd mriöigniig
Dtnnnb di« io Ihm stndco nicht ligea bleiben Bealj, der
aber vff «ein« «eißbeil Tcrboffet, den wird weder hie noch dort
tergeben.
Weicht im Aafutg etwu von \o. 83 S. 31 1 Bf. nnd No. 88
Bl. SOi ff. ab, ohne jtdach mit dem aosfÜhilicfaeD T«xte der No. 90
Bl. 94—107 übereioiustimtneD. C^g' «"ch No. 95 und 106.) Die
AbhuidluDi; nimmt hier 10) .'^iten «in: t» folgt auf 13 Sei(«n:
Theoyraita« PanceUu . Sx lifaro qnod Sangiüs et Caro Cbriati
dt in Pane et Tino, et qnomodo fidelibu intelUgendom.
Lecturis Salutcm . Das ergert Wel Leuttc, diu dos Wort
Cbrüti nicht nach mägliclik^it, wie es ao Ihme M>1b«r ist vnd
vermag, vcniehen, pondeni ia solchen Dingen mancbirrlej ein-
ßhren. ril sein auch die lolchea glauben rnd gleich to sohwcr
irren ala die da nit glauben, das da« MJ . Denn bejr vona
Christen seind viel Seelen im glauben ,
deme sey lob vnd Danck tod wegen seiner vnaos-
sprcchlichen gaben, die er vns durch seinen Sohn g«^b«n bat
in seiner TbortretTlicben glorj vnd ehre inn ewigkeJt . ÄmeD,
Steht dem Teste in No. 84 S. 20 und dem Druck von 1740
(Theil I No. 446) ziemlich nahe; vgl. auch No. SS Bl. 146; No. lÜO;
No. 108; No. 114 und No. 117.
nU. WoIfenbOttel, herzogl. Bibliothek, 18. 25. Aug. 4".
185 ßll., von einer Hand kuR vor 1600 geschrieben.
BL t a. Die Ertt AnOtegtuvg vber den Enangelisten KatheittB,
Den bocligelertteu l'Uillipj Tbeopbrastiü Purucelsiä von
Hochenbeim.
Bl. Ib. Bxplicalio Samaria Euangclij Seoundam Uatheuta
In Caput.
Bl. 2a — 1S58. I.ibur generationex Jhosa Christj.
Das ist nun geoeratio, lia^ von ainem sonnder stamben
kumpt als generation Ade, das ist «ein vnd seiner anndoro
gesclilecht, oder generatio Julij, da werden die Kayser In
ventanden. oder generatio .Appolliub
Vnd da er nit i^t, da ist auch kein fnjd, vnd da or
aber iat, da ist such früd, vnd das weert biß sue der ver-
zerung der wollt das ii<t der monscboD vnd aller ('rMturo im
Uimel vnd auf Erden, auch der llimel vud die lürdou tC. Finis.
IV. Tbculogisclies.
6S3
Die Kapitel GborschrifU-n luiiton einfacb ^Züta nolitea", kZuui
Zwelfflei)", ^Zum vior vod zwainUifjixtaii" u. s. w. Die DilfeltexlG be>
aubräuken sifli meist nuf oiii l)ls xwei Aiirangswortc.
Eh i.st die erüte MatthiUi»aiiHlegung, <lie wir iit No. sD Dl. I — 117
gotrolVen hnben; unser Text stimnit mit dem Leidener ziemlich übei'ein.
Beachteaswerth Ut es, dasH unser Schreiber seine AusIcgunR „die
orsto" nennt, er muws al§o von mohroroa donirl f;owu»8l Imben. —
Oe^diriebeu ist die llaitilttehrirt in Süddcutsclilmid, wto fitsl nllc unsero
Farauolsushaudiichrirtou; cliaruktcnittiacb ist äta bcstümligo ntnir" «t&tt
»wir".
120. Kopenhngen, KOniyl. Bibliothek. Tliottske Samh No.3.'> Fo!.
:{(i3 Bll. von i^inur llaiiil dtw 18. Jalirliundcrl." mit rntlier und
schwarzer Tinte sauber »((Michrielien. Am oberen Kando Jeder
Seite ist mit rothor Tinte der Inliali vormerkt.
Hl. In— 20b. Tlieophrasti i'araeclHi Autlegnng über den Evan-
geliiten Hfttthaenm. 'Davon die Eriteii funfT Cnpittel ^osrelt
un<t ge.schrieben }jind, an die Theologen zu Wittenberg d.
' Martinum Lutlierum, Philippum Molancbthonem und D.
J. B. romeranum.
Den Christlichen bnidem D. Martin I.uthern 1). J. Pommer
und Philipp Melanthon, den Apostolischen Miinnoru Theophrastuii
ParacelauB.
Brüderliche liebhaber der Warhoit in Christo Wir
achten die lotztoo worden das licht sein des Ersten.
Das Erste Cap: Matth:
äummarium des gaoUon CapitteU. Am EnttcD beschreibet der
Evangelist diu Kneh von der gcbiihruiig den Sohn David ....
ALto dergleiehen sollen wir in der liebe
unflen NechsteD auch alao Sein, und von Seinet wegen nicbta an
ona Sp&liren.
Bitte Euch Ihr wollet euch damit befohlen haben, und
Meinen diener Waa Mir von Euch austebet Soll
dermaßen gehalten Werden.
Es tindct «ich also auch hier der Schluaa des Briefes am Ende dea
KommeutaTH über die ^ Kapitel, aber keinerlei Unterschrift oder Jiihrzabl.
Vgl. Nu. 83 S. 16i~24y und No. 107, die iu deu Äusserlidikcilca ein-
ander viel näher steheu als uiitnenn ALtcr. Unser Schreil)er hat tu Anfang
sehr zahlreiche tatoini.'<clie und doutitcho Inbaltsmarginalien boigcseLtt;
später findet aicb lost uicht« mehr derart.
es*
IT.
Ab dieMO mthtUeb crbaltfim KonoMatar tu d«o ffiaf errtea Ka-
pit«ln de« Matttüu» Oft uumn HaadKltrift «b« läckenharie Audegont
(Im 6.-24. KspiteU ui, die tidk Jn dicMr Wo« nast aiclit Rndet,
»ean auch eiaselm Stöcke detwtbto aaa «Ddenrirta Khoo in andefWB
ZnMmincnhaof begefnat aiad.
•
BI. 31—93. la Sextam Cap: HatthaeL Atieodite oe ElwHHwypaia
Teäirnm praestetü coram liominibus, •juf spectimioi [!] ab illb.
Particula prima. Do plrt vn.« Christas su veretobo, was vir Sir
dsA AllmoB^n Erkpiin«n aolIeD und, was das allmaDea Sef.
Sagt also: das wir aollea almoBeo geben fBr den Inttbeo, da«
ist, dai vir niclii »oUca da« 80 wir gtbeo anaeo Initb^o fSr
allmoßen achten , dea unaeh e* gtwbicht tSr d«in Volk und
Uaebt «inea rahm, denelbig »t eine gleiBnerer. den endlich
Kein alinoßen S«ll ^tien werden den leaten, das i^ Tor den
Iwthet). daa ist Kein allmoüeo, den raset allmoßen soll also
faeimlich Sein .... daa ist ein AlliooßoD das iIlt leib nicht
lierflhn, allein den geist .... allmoScn und bartnboruigkoit
8«tnd tvof da« soll K«incr gcdencken, das die gSther
ao die Hooter haben, oder ihnen geben wird dai es ein allmoßea
Sey. Sondern ein TeutTelisch« gäbe .... Man soll kein Kloster
noch StiiTt gestalten, dan Sie sind die ista, die aas der Wurtael
gehen dea Tcrfluchten feigeobaaimi .... da.« altmoDen Soll mit
der arbeit geoomen werden, vnd nicht mit müßig gehen ....
das allmoOen . . soll geMhehon, das der mäßig gclionde zu der
arboit gebracht werden, als dan ist es als ein Men.^h Sein Soll
. . . aber das allmoßen gebot aus deinem loib und CriifFl der
liebe, dein Neclisteu in Seinem geisi. wenn er arbeitet, so lobet
er unter dem Willen (lottes das iitt im gei.tt gelebet, das ist «in
allmoßcn.
[DieH im mir anderwärts nicht begegnet, wohl aber daa Folgende:]
BI. 21b. Faragr: «ecund:
Gl cum oraverie non eris quemadmodum ITTpocrtta
Do teigt Christus an wie wir beton sollen. Sagt uliso das wir
heimlich sollen beten wie orachrocklich wird das jcu
hören Sein den todtcn Seelen, nie fröhlich den lebendigen
Seeion Sociig werden die Sein, die- im Herren gestorben sein.
[Dieser Abschnitt tiudot *icb mit etuigeu Abwcichuugcn im Ein-
^i0tto in No. 114 BI. 137—143; vollkommen neu i.it aber der Tolgend«
KomniL-ntar zum SchliiW'e d*« ß. Kapitels von Vers 17 ab, voll rotcmik
gegen Klüslor und Kloster^eislliubkoit:]
1
IV. Tbeologiscbe». 625
Proinde si remiseritis homiuibus errata sua. Chmtua
der zeiget an, dus durch uußer vergebet], so wir vergeben dea
tinßern uns darnach von unßcrn liimliBchen Vater auch ver-
geben werde [2Gb] . . Darum ist der Selig der
auß der gerechtigkoit gottes geuehret wird, der ist verflucht
dem Gott zu eßen gibt auUerhalb dieser gercchtigkeit, den er
speiset alle weit. Iq Scptimum Cap. Matthaei. No tite [!]
condemnare ue condemnemini: quo enim judicio judicabitiä.
Wir Sollen uns nicht unterstehen auf erden zu urtheilen, den
die urtheil aufl Erden gehört dem TeufTel zu, der urtheilet alle
urtheile, darum wird er auch geurtbeilet. Gott Urtheilet im
'Himmel die auf erden, und waß die auf erden urtheileu das
gehöret ihm nicht zu, den Sie haben über die Seele nicht zu
gebieten die Kinder Sollen den Vater bitten,
und nicht andere, daß ist, wir Seind Kinder gottes, und sein
nicht ihre Kiudor, deren sich die Petristen nennen, und geist-
liche Leute. AVir sind nicht PfalTen Kinder, wir aind Kinder
Gottes und Sie des TeulTels, darum erlangen Sie uns nichts von
gott Als dan alle hohe Schulen außweisen, auf den
heutigen Tag noch lehreos nichts, als nach der larren deren
dos brodt Sie eßen, darum Sie alle nichts den Schreiber
sind, das ist als viel als ein zutüttler. ÄulT das folgt daß
Christus in dem Wege nicht gclehret hat, Sondern mit gewalt
geredt, und deren nicht geschonet, deren die Schreiber nicht ge-
schonet haben, sondern mit der Warheit gewaltig geredt, Wieder
die lügen der Synagogen, das ist der hohen Schulen, de die lügen
an tag gebracht werden.
[Diese Auslegung des 7. Kap. Maithaei ist mir sonst nicht begegnet,
wie schon gesagt; ein Kommentar zu Kap. 8 und 9 findet sich nicht,
sondern es folgt sofort Bl. 29 b :]
Sermo in X. Cap: Matthaei. Do nun Chrbtus den Aposteln
gewalt geben hat gesnnd zu machen alle krancken
das die Kirge Petri rein ist, darum so Sind wenig darin .
viel aber in der andern . viel sind bemfTen, aber wenig außerwehlt.
[Es iift der 5. Sermo super obsessos, No. 88. Bl. 305a, Nu. Qb
Bl. 49 b]
Ein ander Fragment in das X. Capitel Matthaei. Frater
Fratrom . Dicß ist eine Weissagung die nicht aus der Astronomie
gehet, Darum sollen Sies nicht aulTziehen Son-
dern Predigen, und den leib nicht verleugnen, so es dahin
körnt das lliehcn nicht helifen mag.
Krillk d. Krhihall d. PiriinliltclieB StbrllMu II. 40
IT.
(Am <kr ititua L«ui tarn WafrtJw riwaiiliw K«. SB BL IffTb
hb IM*. & Mft brnsr ciM BA» «w gipildMlfeiiifii (la k»
tS^ L n MT itickwibt; 1& 13 oad 32 MIm bhkX ««Icte i«^
mimwirt» tkkt impitaiMitm haht nU «■ Un- av Ins vit ikna
ligiy fMSMt mit mäff*, Bb isd« iidt hfaigar Am^IiImh«
Mf SUtltorg.]
1b dtcimBB Cftp: MatthseL Btaeeemät doodeam di«dpal»
MM d«dU m po(ert>Um adfciM« S^biL Cbistaa hat ihn
MiAervcUel tmSMt la wckWa er nHmcht «naeo Willca. den-
nfti[w hak er gAeo dn (>*ak aatar daO nlek ca briaicea
At ZMcaiS Chrvti (db Piirtimhift iM der l.e«Uilan]
« « • *
[89b] Id XI. Cap: Slaltbaei. Et btxam tat cam fiawa foeuM«
J«iin iMudaadl daederim dudpoli«. Eiae (rnUife EraagriiMlw
ßotUcIuif) vi i)if. So eJoer im ggfingniB liei^ and ifant köml
etue buttiwfaalTl, er Sey erledigt, das Ut eine Cröhli{e bottfcbafft
von dem Oerrui dw gefiagiier er bt ^aabet dorn
Braagelio L. D.
[42*1 In XIV. Cap: Matih: In illo t«mpor« tuilivit Tlerödc»,
UMijUc ac wpelioruni illud. Die llioiurii.- ton dem li«UiK^teo
.Mann JohaonM baptiitta ut eiiie anuigung und L'iiKi pra«ltgiiriniRg
dtw enduB der Welt ilic omittilur minculsm
illad; C««lcram navia jam in etc. ostjue ad Bnem capitis {Vors
24 ff.]
[Einige der vorhergchcoden Kapitel dcheincu aicli in lateinischer
UebciMtxung in einem Codex des Drit. Museum, N». 123 ßl. 1*4 IT., vor-
xuSodoo.]
[4-tb] In XV. Cap: Mattbaoi. Tunc aoceduot ad Jesum qui ab
HieroHoIimi." venerum otc. cum «hIudI paiicm. Dit- Jüdischen
geaelz« halten in. da* mit uugcwaKhencii hüiideii do^ brott nicht
aalte aogegriffon worden Soquitur luiratiulum ex Mo-
lierc Cananaea etc. el alia usqne ad finem, «juorum expcsitio
hie linideratur.
[47a] In XVI. Cap: Mutlhaoi. Etaggrewi T'hariAaoi unacum Sad-
dui-aei». Alle die Kinder So vom teulTd Sind, als die Sadticüor
PbarL^Äer und dis Volk alles die geben kotucn glauben der
Warhcit, allein Sie sebenH den da» durch Mirakel bewegt wird,
diu Sie Conlcrn nod b«gcliren ,
[rt2a] In XVll. Cap. Mattlinel. El |>ost dies hc>x as^umpxit JesuH
l'etnim ac Jacobum et Joliannum . lUmo VLiiori m für Moaia
I
I
I
■
I
IV, Theologisches. G27
und HeliaR angesehen ist worden , Seind dio nicht gewesen:
Sondern gott der Vater: vnd Gott der heilige Geist Se-
quitur Mirnculum Christi de sanctione Lunatici K. cujus expositio
hie dcsideratur, quaere cam in Libro de Miraculls ot signis . .
[ö3a] In XVIII. Cap: Matthaei. In illo tempore accesserunt
discipuli ad Jesum dicentes: Quis maximuä est iß regno coe-
lorum. Ein zeitliche Ehr die ungczweifelt der Sathan zuge-
richtet hat unter dea Jüngern, die Sie suchten also, wer unter
ihnen der Mehresto wäre Sequitur parabola de
Rege qui rationem voluit conferre cum suis servis, cujus expo-
sitio hie desideratur quaere eam in libro similitudinum.
[57b} In XIX. Cap: Matthaei. Et Factum est ic. Licetne homini
divortiam [!] facere cum uxore sua . Im anfang der beschalTuDg
der Menschen, hat Gott die Ehe indem er Frau und Mann be-
schallen hat ....
[61a] In XX. Cap: Matthaei. Parabola in interpretationem vide
in libro similitudinum.
Tunc accessit eum Mater filiorum Zebedei cum liliis suis [Vers
20j. Auf das Stoltz vnd irdisch bitten der Mutter der Kinder
Zcbcdci hat Christus also geantwortet, mügcn Sie trinken Seinen
Kelch und getaulTt werden mit der TaufT damit er ist getauffet
worden
[61b] In XXI. Cap: Matthaei. Hoc fragmentum hie habetur . de
spelunca latrouum . Den Mördern zu ein betthauß . Daß ist ein
Solches: Mein liauß liegt im hcrtzen den das Herz ist mein
bethauß
[Gib] In XXII Cap: Matth. IIujus expositionem vido alibi in
Evangclistis.
[C2al In XXIII Cap. Matthaei. Tunc Jesus locutus est ad tur-
bas et ad discipulos suos diccns: In Cathedra Mosis sedent scribae
et rharisaei: omnia ergo quaccunque iusserint vos ic. Durch
den Stuehl Mosis wird verstanden der Geistliche stand dos alten
Tcstamcntä . also dergleichen hie wiederum durch denselben
Stuehl wird auch verstanden, der Stuehl Christi im Neuen
Testament [68a] . . Also müst ihr
durch euch sclbstcn von dem Stuehl kommen, den Sonst bringt
euch niemand hinweg . den die desert wird den Tcuffel er-
tränken werden, und so die desert körnt ist der Jüngste Ta^
nicht weit.
[Das Folgende ist wieder auch anderwärts erhalten:]
■W*
628
IV. ThMlofitc^i*.
Im XXIII .[sUIl 24.] Tap: Uatthaei de statu et condi-
tiope Tcapuris circa finem vcteris et nnvi Te&lanienti.
Et cürtwsus JesuH iliscodobnt ii tcmplo; cl acociweruni discipuli
oj(u et Mtviiddrunl cii .Slniotura« Tcmpli:
0»t«mlerunt. Jljcl winl <lic »uUIrgung gr^cMi über da« fordere
Wort, da» da« DiiuU dor l'liniUäor und Sctirifltjelclirten wird üde
»lehen |82a] Daruiub So wird er ihn werlTeii in ili»
Abbild der llollea, da Jaimner und Noth Scyn wird, und Z«hn
Klappem, 6mQ ist daß Teuer dos ibm bereitet Ut . Laos doo.
Aiiruiif; und Endo dieser Auxioguiig des 24. Kap. Matthaci Ut am
d«r cnttcu f^Hart dtw Leidener Vwicx ^5 cDtDOmnieD (No- S9) BI. 91b
bix 06a; dnitwlMhen linden nicli Stellen aus der 3. Leiuri, ibideu
BI. 2!19, sowie {xii Von* 30 und 31) auM de» „Socretis Seereiorum' am
ICndo, ibidem Hl. 466 — Ahü, worauf auch d«ü Mscr. scibiit hinwciitt durch
die ScJitußbemetkunK ,[lii; delicit sc-riplura ex aecretis". lü Tolj^t dann
noch die Aiuiktfunj; üeo 32. Ven>M! auH der ersten IfeKsrt.
1)1. ti*2a. Eid ander AuÜlegun^ ood besondere Brklihrnng dei
ZXm. und XXr7. Capittel Hatthiiei genommen aaU dem bnob
Theopbraiti de ieCT«tu tecretornm Theolog:iae.
Tuiic locutUK eM JcHiis. In dem verstand daß der Evangelist
meldet da» Chrixtus allein geredt hat von denen im x«rgü»g-
licheu Reicb mit der Schaar und Seinen Jüngern
und roden die Spraclio So die Aposiol am Plingst-
tage geredet btbßo, das l«t die rechte Christliche .Spriu:hc, die
wir Chriatan roden aollen, akhl Ocseiuteimh« [?] und AulonÜ
Juden and ibrei« gleioheo.
|f^a] In XXIV. Cap: Mattbaei. Kt egretwus . Da int zu wiQon
wie der Evangelit»t aiihlbiet, da» Je^UN Ist gangen au» dem tempel
dadurch uns zu erkennen ist geben, daa Er den tempel inn-
wendig gMebon hnt Et lunc appan-bit . So
Nun dill all«» geschoben ist so wird nicht» S«iu dan ein ftnstcr-
oiB wird ein Neu Kohl werden, ein audor tag in dem
das Zeigen Chii.sti geschehen wird ic. Itefecl. Et (une plangot tc.
Keli(|ua vide HUpra.
Die Abweichungen von No. 8'J Bl. 44Ufr. aind gering. (Vgl. aacb
No. 106 S. 1—58.) Im 24. Kapitel bt vieirach nur ein Ausxug dessen
gegeben, was oben nchon mitgetheilt wur.
DI. 93a — U8a. Fra^^enta «z EnarratioDibui tuper Hatthaenm
qnaruro principium est Caput Tertium.
r.ocustao Soind die Marckiwoigo so dessolbigo« Jahres an den
biituiioii heruußschii-liun, herfließen, Seiud noch linde, weich.
IV. Tbeologiscbes. ß29
Satitig und noch nicht holtz Ex Matthaei Cap: V.
ExMatth:Cap. VI Ex Matth.Cap. VU
. - . VIII IX X XI ... XII
XIII XIV XV .... XVI ... . XVII ....
XVIII .... XXII XXIV .... XXV .... XXVI.
Alabastrum Also ist in dem Hahnen eine angebohrne
Natur zu Mitternacht zu Krüheu und Sich ihres Wachens hören
laßen ■ ic. « « , deficit, textus.
Ea ist derselbe Auszug aus dem 2. und 3. Matthäuskommen-
tar (No. 89), den wir schon in der wichtigen llarpersdorfer Handschrift
(No. 95) Bl. 27—30 keunen gelernt haben; der Auszug betrifft im
Wesentlichen naturwisscnscbaflliche und medicinische Gegenstände.
Bl. 93b — 100a. Außlegnug sapra Hatthaeum :c. Kach der Zwerg
geschrieben des Originals.
In einem faß mag gutes und böses Sein, jedoch aber nit eines
Wesens Natur oder Materie, wie dan in bitumen ist, wie ein
obst des Paradieses gutes and böses war Ex Matth:
Cap. II ... . Ex Matth. Cap. III Cap. V . Matth.
[muß IV. heißen!] . . . Cap. VII ... . VIII .... X ... .
XII ... . XIH ..,. XIV .... XV .... XX ... . XXII
.... XXIV . . . . Nc angeli quidem . . . Sind alle Kunstreich .
Wißcn aber von dem tage Adventus domini nichts wie wolts
der tödtlicbe Mensch wißen, auß dem zergänglichon gestirnc was
da geschehen sollte.
Ist uns gleichfall^j schon im llarpersdorfer Mscr. (No. 95) Bl. 2r) — 26
begegnet, ein Auszug ähnlichen Inhalts wie der vorhergehende, aber hier
sit umgekehrt Kap. 1—4 aus der dritten Leidener Lesart (No. 89) ent-
nommen, Kap. 7—24 aus der üwoiten.
Bl. 100a— 102 b. Ex Fragmentii qnihaidam isper Matthaenm Mar-
cum See.
Terra mota est . Dieser erdbeben war übernatürlich, darum zer-
spaltet er die felßen ....
[100b] Ex alio fragmento super Matthaeum
Magus. Ein jeder gelehrter erfahrner, bewehrter Mann wegen
Seiner gclartheit und Kunst halber da nun dia-
bolus ihn vorließ da traten die Engeln zu ihm d. i. Sie wurden
Sichtbar dio vorbin verborgen waren. Laus deo.
Diese Fragmente haben wir schon in No. 83 S. 251 — 257 getroffen;
vgl. auch No. i)5 Bl. 26 und No. 107 Hl. 49.
Bl. 102b-'129. Sennonei TheophraiÜ in Similitndinet et Parabolaa
flSO
IV. TlitolothchM.
Chrtiti oder AuUlegutig dur I'sraliolea tiud Glcicliiiißon
i'bririti.
Dos Ento Gl«ichniß MBlIliJioi Cup: XIII. Exit qui Seroinat
H«n)iimrc Netn«D ic. Es ging cm .SÄmnita aua iu Sien ä«incn
Salimcn ic.
Am crslon m wiDet daß der Siicinnn Ul Cliri>ltu der «Itoin daü
Wort Saul mi gleicher Weiso: Es i*l nur einer d«r du gwiiei
)iat Diiiutiel und erden, und in alloo Elcmonlen was aus ihnoii
witcliaet, als w«itzon, Hnbern, ger»t«ti. biiuino. Metallen (ind
alles daß ixt nun (lotl dur Vater. Nu» aber ist flolt der Solia
allein der. d«r du» Worl der Warlieil Bnol ,
8erino WH .... Vom l'haiisäor und Zölaor
Hier .sind also 22 (iloiuhnis^e goiahlt, es sind aber genau diosvlbon,
wie die 20 rcsp. 21 der No. 8Ü DI. 249—293. Das XX. und XXI. Gleidi-
niU unserem Texte« wird in So. 89 uud 9ü zu einem zusamuiengofa?«!.
Tos lab weil' liungcn sind nicbt mUou, aber meist oliao Bedeutung, häullg
Verschied ileruntjoM.
ßl. l-i<.il>-l40a. Alia Paraphratii in Parabolai ChriitL
Folgen etslidlio »lolir auQlcguogo» bcyde« der obge-
«ctüleo und auch anderer l'araboleii Aus dem EvangO'
ÜNtcn Matlhä^i.
Cap. XIII Deßselbigcii Tage« aber ist JettuB aus dorn bauQo
gangen luui lial sicli go.4olxet an da.« Meer : Und o» hat Sich
viel Volk.4 zu ihm veraamlet, also daß er iua tjchilT ging und
Saß und allca Volck £lund am gestad, und er Sagt ilmeu
ItlaucJierley durch gleiclioißo K.
boy dem auUifaug Cliriüli von dem Hnußo, Sollet ihr TONtobcn.
das ein jeglicher Apostel .Soll wciclien von dem Andern, So or
Sein fiirnchmeu geendet hat mit deui>tt.<lbigcn. das Ul: ein jeg-
licher Apusd'l der da diu Wort gölten vurkiindigol, dorsclbig»
So er (los Vulck in den Sabinen gebracht hat zu Chmto, So
«oll er weiter an einen »ndern erlb, und <lHßcIbigo mehr auB
SJien und nicht besterizen an ein nest, Sondern obn unterlaß
fortfahren, in der Maßen predigen und vorkfindigen das Wort
Gottes
Auff dsR folget di« Pnriibal Vom Säen des Worts Gottes
Dil' Parallel vom guteu SaamoD und
Unkraut Die Parabel vom Sonfr Korn ....
vom Sauerteig vom verborge-
nen Schats im Ackor voan Köslliobon Perlcin
IV. Theologisch«. 631
vom fischuotz .,._,. Aus dem XVIII. Cap:
Matthäi Die Parabel Vom König dor rechnung hielt mit Seinen
Knechten .... Aüa dem XX. Cap: Mattliai Die Parabel
Vom AVeinbergo Auß dem XXI, Cap: Matthaei
Die Parabel von Zwejen Söhnen Vom Sohn des üauß-
vaters Im Weingarten ermordet Aus dem XXII.
Cap: Matthaei . . Vom König der Seinem Sohn Hochzeit machte
In eandem Parabolam .... [Bl. 139b] . , . welcho
im heyligen Geist reden, daß Sind die gläubigen, die das Reich
Suchen im schlechten rocken alle tage im hertzen, und nichts
mit dem Maule, noch mit großen apparat und Ornament die der
TeufTel erdacht hatt aufT den Spruch, objecta movent sensus.
[Bis hieher ist dieser Kommentar zu den Gleichnissen Christi auch
in No. 104 Bl. 48 — 95 und in No. 105 erhalten, das Folgende aus
Marcus und Lucas findet sich nicht in dieseu Berner Handschriften].
[140a] Aus dem Evangelisten Marco Cap. IV. Die Parabel
Vom Saameu ins Erdrlch geworlTen Aus dem
Evangelisten Luca Cap: XIII. Die Parabel Vom gotüngten
Feigenbaum Aus dem Evangelisten Luca Cap. XV.
Die Parabel Vom verlornen Sohn daß er Sein publi-
canisch leben verließ und ein anders an sich nahm nehmlich
ein beßers.
Diese letzte Seite über Marcus und Lucas ist mir sonst nirgends
begegnet. Die ganze zweite „Paraphrasis", welche mit den vorher-
gehenden „Sermones in Similitudines" nichts zu thun hat, ist viel
weniger scharf polemisch und mehr erbaulicher Natur, wenn sie sich
auch gegen die Priester wendet.
Bl. 140f — 153f. In Hatthaenm de Miracnlia Cfariiti anper iuflrmoi
BermoneB Theophrasti Paracolsi ab Ilohenheim.
Bnper Verbun Domini Compelle intrare ic. Matthaei: XXIll.
Ein exempel sagt Christus von einer Hochzeit daß lautet also:
Es hat ein Haußvator eine hochzoit gehabt, aufT dieselbe hat er
geladen all Sein Volck was ihm bekannt gewesen ist von den
heiligen (reichen) und fürston, demnach da, die nicht haben
wollen kommen, da hat er geladen die armen louthe
[I41a] Predige du allein wa»i dich antrilTt, als ein apostel das
innerliche, ilas äußerliche gehet den aus dem innerlichen, und
wil CS gott al.->o laße uugeurtheilot, es Sei Meße, es Scyn
lichter, es Sein Fasten, es Sey ander ding in was weg es Soy
das urtheile du nicht, es gehöret Gott zu und nicht dir, altein
Predige daß Evangelium allen Creaturen, und nicht das eu£er-
ß32
lidio ItdUt Sio niulit thun, vfitboul Sic «icb uicbt, Predig« da»
Evsogoliam, wu dwnscb gott ■»uttorlicli liauOolt, daa laß golt
bofohlen Soiu.
Dieser aU Rinloitung hier i^gobonc Alwclinitt hat mit r]om FoU
'^«iideii nirhi.-« ku thun; t<r Ut iiiitt schon in No. 88 Rl. 39'Jb — -lOOb
an<l in No. '.)r> Ul. Hilb alü gctjoiidorler .SerniOD begegnet.
[Bi. 141a] Primus Sermo in IV. Cap: Mattbaoi. Et circam*
ibat JoKum totain rialilaeam. ßio großen Wunderwcrck So
uni« ilcT Kvaiigolint bcsciiroibcl, iliv ('hri»1u8 mnti crdon gotban
hat, i^lle« vou unti Christen hoch ermoliten worden. Don nicht
allein das wir witlcn äollon an Ibm gelbsten, wie e-i orgaiigon
ist und boxciiclion : Decimus äormo In Mira-
cuU Chrtatj Mntthuoi Cap: XIV «t XVIII Uaraul^
folget Diin. ilav im Neuen Tcslunteßt in Keiuorloy wego Soll ver-
Mtanilen werden das du» NacUliiinl Christi von andern mohrgcgeUon
worden, und die da wenlon daßclbigo mit Christo im reich
QotteM wieder el3cn, al» allein die Über die Siuh Chmtas er-
barmet die andern eßen.s xiir ewigen Verdamniß den Sic Sind
der barmhertzigkcit Gottes beraubet, und der ihrer beraubet ist
der wird oiebt Seelig. Laus l)oo.
Efl sind die ersten 10 Sermonos super infirmus in No, 89 Bl. SSTlT,
welche über MatlhüUH bündeln, die 7 weiteren über Lucas fehlen hier.
Die Abweichungen alnd meist nicht sehr von Bedeutung, Vgl. auvb
No. Oft DI. 3.^(T.
1)1. 134 a— '209 a. AUa in Uatthacum Explioatio Integra Sive Natn-
ralium et hanun rernm Similinm Interpretationei luper IT.
Evangelistas, rhilippun Theopliriistti!< l'Hracäl^u.t In
Priiiiiim Caput Matthaei.
Über generationi» ic. Daß ihI gonoralio da.'« von einem Sondern
Stamm Körnt, at« generatio Adae doa i.it Sein und der Seinen
ein ander geschlecht oder generalio Julii
.... So wir aber nicht nacb Seinem willen Sind, So ist «r
nicht bey uns, wer ist dan nicht wimlcr uns? Da er nun nicht
ist, da ist kuin Friede, da ac hl, da idt l-'riudo, und das wehret
biÜ in die voi'Zehrung der Welt das ist der Mcuschon und aller
Croalurc» im Himmel und ordcn, nod der Himmel und der
urden. Finis.
£ine Auslegung aller 28 Capitel di« uns in No. R9 Bl. I — 117
schon begegnet ist als erste I-ewart; dlo Abweichungen sind zahlreich,
aber nicht von großer Bedeutung. Vgl. auch No. 91, 94, 9i>, 99, IIa
und 119.
IV. Tbeologiscbes. 633
Bl- -20!)b~232. Alia Ezegeiii In Mattbaenm. In Cap: 1.
Liber Generationis K. bio meldet der Evangelist damit wir
Sehen von wanneu Christua gewesen Sey, dieweil und die
Weysagung gangen ist auf den Sabmen abrahama, dall auch
Christus hierin aus dem Sahmen verstanden und erkandt wird.
In Gap: XXV wir
haben auch Niemand bsrmbertzigkeit niitgctheilt, die Nackenden
nicht gekleydet, die hungrigen nicht gespeiiJet, das ist eine an-
:!cigung auf den tag, der das gothan hat, dem wird barmhortzig-
keit mitgetheilet der aber nicht der wird müßen gehen in daß
ewig Feuer ohne end. Finis.
Kap. I— V ist die dritte Leidener Lesart (No. 89 Bl. 177), Kap.
Vt — XXV die zweit« Lesart, alsp dasselbe Verhalten wie wir es schon
Öfter gotrofTen haben. Textabweichungen von Leiden sind naturlich
häufig. Am Endo des 16. Kapitels ist angefugt ein „Fragmontum
ex aliaAuthoris oxpositione", dessen Schluß mit der ersten Leidener
Lesart stimmt.
232b — 233. Thcophrasti Paracelsi Commentarini In NoonnUa-
icriptnrae loca.
Aus der Vorrede über die vier Evangelisten.
AViowol in dem lö72 [!] Jahren von Christi geburtb her gar
Mancher der hochgelerten des glaubons Sich unterstanden und
vollendet haben große Wercke und Schrifften
. . . Dan Sie haben nicht auß eigenem Sin geschrieben, Son-
dern alle aus Christi Mund. Darum so die Facultät an einem
orth nicht genugsahm gefunden werden, so wirds am andern
orth erstattet.
Vgl. No. 90 Bl. 1 und No. 95 Bl. 21; unsinnig ist die Jahrzahl
1572 zu Anfang und beachtenswerth das Fehlen der Ortsbezeichnung
am Ende.
Bl. 233 b — 261a. Ex Principio Snper ETangelinm Hatthaei.
Von der geburth Christi und den zeiten Johannts baptistü hat
der Evangetist angefangen und in den Text eingescbloßen, also
wie das die Propheten von Gott gelohret und empfangen haben
also ist er ob einen jeglichen der mit der
Tauff gotauffet woiden.
Argumentum Cap. St. Math: Evangel: Daß der Mensch
Sey ein besonder limbue beschreibet hie Matthäus
Das amt und leben Matthäi nach
Inhalt des apostolischen Geistes, den er am l'Gngsttage mit
andern Jüngern empfangen.
G34 ■▼- TltologhcbM.
[Vgl. No. 1» BI. ft-y; No. 9f) B!. 34-25)
In Ctp. II. Maltli. Cum oatua erat Jesus. Naclidem wie
du vorder ETangelium angeioiget ist ChristuM von .Marin ge-
(loliraa [No. 95 BI. 07«]
Scrmo Sapor Vorbum cnm natu» esset. Ein jcfilicbe
Oreatur ompßndlicb oder oicJit ctnpriDiiliich wird iti seiner
MutliT i;el>olir«ii dacu ist <m doiq Kiiido uuch
lukoiDmco. Magi« ah aagelu k l>ea ot ^jIliri[u ä
proprio. [Vgl. No. 90 Bi. 10.]
Cap. ril . . . . Cap. IV . . . [No. 95 BI. 30b] . . . Cap. V
Cnp. VI l'atcr iHWter (jui es in Coelb ic.
llio »eiget er an einen Vater der L-tt im Himmel. . . . C«p. VII
Sermo in (', Vll^ Mattb: Nonui' in nomine tuo
.... (der 2. Sermon »u|H)r ob«e»M«, No. SO 1)1. '^7b: folgt
in No. 95 oboniift BI. 40b~41b] ... In Cnp. XI. Demnach
iinn Clirivlus die zküIIT apotstcl gesandt hat (-'ap. XII
.... [vgl. No. i)ö 61.5.1—57] . . . Sequilar Fragmentam
In Cap: \ll: Malth: In illo tempore In dinieni Evan^elio
wird der Sabbath orzoblet was er Sey .... [No. 95. BI. 50a]
. . . Sormo in Cap; XII. Mattb: Regina austri K. . . ■ [Sermo 4
super obi&sM« Leiden -J& (No. Si>) und Kbe<l. 3:v4 (No. %)]...
In Cap. XIV. Mattb: Dt« AufTcrstobung der Teilten ist nicht
wieder in dieso Well Kommen In Cap. XXIIL
Msitli. Argumentum ('apiti.->. Wiewot viele diß Evangelium
trefTlich beschrieben der allen und neuen Sprachen: will doch
tluwielbige eins Kieinti ansehcns Sein Bequltur voca*
buloi'um declaratio das die Hypocrilcr thun, dan
alle ihm Wcrclt sind falsch nnd alle ihre Gleißnort-y.
Auch diese frngmentarischen Erbläruugen lum 23. Knp. de» Matthüu»
haben wir, w{« Tut alles Vorhergehende anUer der tu Kap. XIV, in No. 9&
aii.'>einandergertssfn kennen gelernt (BI. 7I^~82). Die Abweichungen
sind mehl nicht von Itedeutung.
BI. ä6Ih-2C3a. In Cap. VI. MaroL
Ihr gläubigen iu Chriitto ihr habt gohovl in den vorgemeldtea
Serraonilius wie das ChrLitns 12 Apostel crwehlot hat und dea-
selbigen gewalt gegeben auU/ulreiben die Tculfol und unreinen
Geistor das ist so viel er hal die unrvincD
Geisler Oborwundon, und die alle in denen Sie 8ind, also dad
Sic KralTt und Macht hat auU/utrcibcn Mit gewalt, den ohne die
gewall gottcs gehen Sie nicht au». • • • Finis.
IV. Thoologiäches. 635
Es ist der Sermo 6. super oksessoa, No. 89 Bl. 30öb, Abwciuhungea
gering; vgl. auch No. Ü5 Bl. 3a— 4b.
Uosere Handschrift gehört zwar zu den jüngsten erhaltenen Para-
celsustnanuskripten, ist aber nichts destoweniger werthvoll. Der Schreiber
hat alles zusammengetragen, was er an Paiacelsischen Erklärungen
zum Matthäus auitinden konnte, darunter, ausser den Fragmenten, min-
destens 5 vei'schiedeno mehr oder weniger vullstKüdigo Kommentare zu
diesem Evangelisten; ausserdem die Scrmoncs über die Gleichnisse in
zweierlei Gestalt, die Sermones super infirmos und xum Theil die Ser*
mones zu den Miracula super obsessos.
121. Weimar, Grossliei-zogl. Bibliothek, Q. 28(i. 24 Bll.
von einer Hand kurz nach 1600 geschrieben. Auf dem ersten
Blatte steht von etwas späterer Hand der Sammeltitel „Tbeo-
phrastica Cabalistica".
Bl, 2—14. Eztractni et Theophraatiae Cabalisticae Iiagogen Daß
ist . Üie einlaittung der beilligen gehaimeu Khunst
vnd Weißheit der Propheten . Ohn welche Khunst vnnd
gnaden kheiner die heilig Schrifft verstehen, noch
griindtlich erkhieren khan.
^'B . Sic delJnit . Cabala Theophrastus Mystcriarchia. Die Cabala
ist der Olimpische Geist, oder der Sacramentalische T^oib . deß
Innern geistlich vergotten Menschens in Anyadei: Sehende mit
leiblichen Augen deß gemüels, in die Gottheit, vnd Thrones.
Die Heillige Cabala . Gibt vns zunerstohen, daß wir Menschen
Engel, vnd den Geistern gleich seindt, vnnd Ihnen gleich wissen
khünncn Alle ding. Nichts Aber maeß vns im Viehischen Leib
verhindern, noch versäumen.
Anyadum haissen wir einen wahren Christglaubigen, vnnd Caba-
listen, daß ist, ein geistlicher, himblischer, vnd glorificierter Leib
in Christj lieb vnnd Lehre brinnende, vnd nach der Neuen
C'reatur verstaudt Lebende . Denn befinden wir im Alten Testa-
ment, besonders zween benantc, Alß Euoch vnd (....) Elias .
Deren Nachfolger in weißheit vnd gehaimbouß deß Geists, vnns
( . außer Joannem Euangelistam vnd Paulum .) seindt gewellt be-
wuilt diese vier . Als Hermes Trismegistus . Atphonsus Mi^nus.
Salomun Israelita . vnd Theophrastus Eremita Germanus . . .
Diese sind .Si'Cretarij tiuttes, ilfiieii (lott a)ll seiaeii aulTcrwehllen, aeino
heilige M}'3lcri;L viul Kegiii l)e\ jnagiiuiia geitaigt .... <ler Uesslas Uliriatua ist
aus dum llerlnen des Mi^eres (iil est Uariac) geüliegen Mesaiiu ist uns wortt
Fiat , . ."
CA6
IV. ThooIogUoh««.
Dm Uiibata crklitort kliain »tei-bUclicr biOhoro vutvr den Momwlioa
kliiritloni, .seit il«r Aposlcl xoittiMi, M der hoi:Ii»«ligo wei«o Mao,
vuil Teutäclio TriUtnegistUii i'hllippgs TbcophrastUH : Kin stell*
sigoatu d&» werden nerinaiiinc dorwegen f(cnandl, vnd aU Mi>-
□arclm pcrpotuuM von Hott in di:üe lolxtc Wellt ({esanndt, dc»L'a-
gleichen die Erden iiicht gebohreo halt, di-i-owetfen ist Aller vcr-
nunll Aulftsr scinor Cabala für Dicht Kuuchtcii, alii für Irtliumb,
F.lirgeitz vnnd betrug des TculTel«.
Außür iÜäc* T^iitH-Ik'ii ('«bnliston Sohrilften i*l Itliein grundt
der göttlich-hliulilisL-licii The«ituriiielU vnd pliiloaopliiao }>aga<:iK
zuüucben aocli lufindea
Diso Tb«ophrftHtia oder Oabala sancta gibt vns in Aer Offen-
bahruug, da» kbeiii grCÜ'er, heilligcr vreil3hoitt vou Anboglu dt'r
wiOlt vntcr dun Menschoii khiiidorti gunftsl s«y AI» «lo yclzt
Ut, wo man .sie iitiochl, vnd von Hertseu liebt, da.t ('Iirinlus i«t
die Ewige weiliheitl
Dalier Lehret vnns dise Theophrastisclio Cabalia, das der
tnoiiaclilicbo Leib ein hauQ der Soelleo sey, vnad die Sc«] ein
hanU der geistor, gactter vnd böser ....
Darumb »t der gruiidt der hciltgen W«ilJhait des Vaporis üei
.... das der Mensch flott vnd sieb ««Ibsl «üIIo orkltonnen . .
. . dancu gdiört-ti dio obgomoltou drcy Piinctc, als Bitten,
Sucelien vnnd AnkhtopITeti . . . Clirislo nachfolgen
Je mehr <lcmnncU die Monschennkhindt von der Caliala, das
ist, von XoHce te ipsnm gefallen seindt. Je mobr scindt der
Tompln, der Sinagogen. der Secten vnd Religionen aulTerbaat
worden, die den Tempell Gottes .... gotödtet haben
Kcuolat Cubala sancta haoc. Finis.
I)ii.s Ganze gibt sich also gar nicht ab von ParacrNus Iiorslamiaend,
i«ondorii nur nh eine von einem andern vcrfassto Ansei niindui-><>uuiig über
die Tlioophrmt)8chc Kabbala. Auf H. 10 [Ül. 6bj beginnt dann:
Der Ander Thaill D. Theophratti . Vom hSchsten gnett, rad
Seeligen heiligen Leben, hetrotfcDl die I'hilosopbiam dcO
Natürliclmn Elomcntirten r.eib.t des Mcnnchena, ein
vniibcirwindtlielie .-«celigc weißheit. Nie Also heilig vud
grGudllich, Ainfeltig erhört, so lange die weit stobt,
Super Nosco to ipsum
Vorrede. So wir nun Vorntinffligor Lieber L«.'>cr mit kkurtx
ainfaltigem vorstandt ilidi berichtet, viaA der Mensch iai geist
sey, wai3 auch dein Anibt vnd bcruelf in diiior wellt sey, daratu
IV. Theologisches. g37
zuuernehmeo, das wir Menschen Gott den Sohn, Oeaseu dz Re-
giment idt im himmel vnd auf Erden, von seinen himltschen
Vattern gegeben, für sein leiden vnd sterben, khein Angenehmem
dienst in Ewigkheit Ihm thucn khönnen. Als seiner Inspiration,
seinen geist seinen Neuen Mandat, (davan Alle Gesätz vnd
Planelen hangen.) nachfolgen, vnd alle haidnischen SchrifTtcn,
Scbuellen, Lehren, etc. gentzlichen absagen, vnnd nuhr AUatn
daß üuech der Ewigen Weißheit Lehre, das ist Nosce te ipsum
I — in . Paragraphus, Prooemium.
4. Paragraphus, Inchoatio.
5—8. Paragraphus.
Hamlelt S. 13 von „Geolia" und .Gastrimargia", S. 14 Ton Traramcs, Eveslra,
Turba Uagna, Uurdales; .Nun befinilan wir klieioen vor vnser Uonarchey, der solche
Mysteria verstanden, eröffnet vnd beschrieben bette ..." — S. IC heiHt es ,111.
Paragrapbus Proeni : So wir nun gar kfaeine Cabalistiscben , oder Aniadeischen
Schribeoten befinden, die Ihre Scripta vnd fundamenta, nicht Auß der Eaiden schritten
vnd Syderischen trib entlehnet batten, biA auf diese vnsere Monarcbej. So ist vns
die feder von oben herabgegebsu , auß der hatidt Gottes, die mich Theophraslum
gexaichnel bat vnd gesalbet oder Kalsamiert mm Schreiben, Also das von Anbegin
der weit kbeine grössere weißheit soll erhört sein worden, die heiligen wabren ütias
doctrinae sanctae zu Kxcitiru . Die Bastarden, vnnd vermaindten Weisen zu con-
fundim mit Ihren haidnischen Deliramenien . . .* — S. 20. „Demnach drey seindt
gezeugnuß gebende vber die Natur, Als Pater, Verbum, Spiritus Sanctus in der
Natur Sal, Mermriui, Sulphur Aristoteles vnd seine Discipulj etc.
haben nuhr zway principla gelehrt vnd bescbriben Aller geschüpff primam materiain
zu sein, AIO Salphur vnd Mercuriut des dritten hat Ihrer kbeiner nie gedacht
vor mir, dz da ist ein Muelter der Mineralium, daß ist Sai, Wer nun die principia
nit in der Trinitet der Natur verstanden halt, wie hat Er ohoe falsch vnd Lugen
achreiben khünncn von der Trinitet ' — S. 31 ,0 wie süß ist dein geist
0 Tierr in allen dingen: Ist Euch dise Rede des Heiligen Geistes nicht besser, als
Kurs Vatters Narrlstotelis deß lüauen Philosophen, der sich ein Weib hatt zaumeD
vnnd reiften lassen? ..." — S. 33. .Daher sagen wir vnd lehren es auch in
vnnsern Archidoxischen vnd Philosophischen Christlichen Schrilften manigfaltig, dall
kbeiu grülTere weißbeit sey, Alü sich selbst erkhennen . . . .* - S. 35 „Auff disea
Felsen berueffen wir nun alle Philosophos reros et sanctos, das sie die großmechtiga
Tugentreichsle Külhe Erden durchforschen, daraus der höchsten Medicin Exlract
(....) mag vnd soll gezogen werden ad Essentias. Daher sagen wir Euch, daU
wir Auß dises Garttens haimblirbe Krefft vnnd Tugeut (.,..) die größten wunden.
Auch einen Abgehaueten Arinb oder fueß in 34. stunden wioderumb gehaillet. Auch
Wassersucht, Lepram, Dörrsucbl, Podagram . Caducum . vnd alle verzweifflate kranck-
heltten Curirt haben ■ vnnd wo vnns Lap; pilosophorum Uineralis gelassen hat, da
hatt vnns discr Felsen oder Uicrocosmus vnnd Adam nicht gelassen . . . .* —
S. 3C . . [Schluß].
AVio nuhn disci Buoch nur Ainig ist, vnnd nulir durch einen
Mago golescn mag wurden, daß ist, der ein wahrer Theologus,
6SS
IV. ÜiMlagiwIiea-
Atrtrononuii, vnA Uedicn» Ul. AUo ist «ucli der Obi-iäl«n GcaeU
ouhr Rin Aioiges Aus Htrislo. iiiclil Ana ilem Hartliolu noch
Jlalilo . Der diß BueuU nutin Lcmcu kliuo. dar vrtheilt ifofat
(Im Rluclt. K. Uixi, in tu OKt, (juacro, pole, |iuUu . Finis.
Wenn tn iliesDin zweiten Tb«lli> bIi«o nucli niclit gcradeiu in der
dritten Pumon von lloheuhcim gMjtroeJien vriri), «o ist er dodi elirnso
Richer nU untvrgOHchoben zu bozrichuen, wie der efitte.
Bl. 15 — 23. Summum bonoin tne Vita Sancts et B«ata IMiilo-
soplit Clirintiüni ini;oni{Jaruliiliä . l). Thcoptiruäti ab
llohenliaiui . Dai ist : Dan Seoligo Lcbch dvß Cliriat-
lichttn vDUorglfiichlicIien Doctorx Tliooph: von
Ilochonliaimb: In kliurtxe Kcgulen vcrfasgct, Allen
('tirii>t Ej'furigoii Ueili|;eti Neben Men.<tcli«ii. tur
boilligcn Kiolitxvlinur hergeben . Super . Sur»uin
Corila. lt.
Vorrede . Soiteniall vill Scbreycr vnnd t(cbrei1>er in aller weit
seindt, HO belinden vrir docb alle, daa&ie ohne Tsbala goscliriben,
vnnd derbniben nicht orklicnt haben, wa« der Mensch »cy. nocli
vill wcni|jL-L'. walS (lott »oy : Wo sulcbe Ignoninlx i>i, da inucß
duH Volckb zcntlört werden, vnd niuhl das kbleitiesit von liea
MyitturÜM Dej et nalurae olTenbahr, hierflber vei-lrawe. Lieber
Leser dum Schreiber, der uiiL feurigen Zungen redl, vund Er-
khenuo dich itolbst . Valc.
N<iHru iff i[i.tuiii . Der Men.^ol) soll erstlich vnr Allen Dingen
wiesen, wai'iinib Kr «ulV Krden sey: waß soin Ambt soy. Nemb-
lichen nicht ander» vuthuen, Als der heiligen InRiiiralion (iottM
nach tu leben, sich »elbst zuorkhounen. Dann die lieilig« In-
Epimliun ixt der Alhem. oder der gei»t, vnd BildtouU Gottes in
vnns Allen oingoblasen , dl»o Iniipinttion uder gcisl Gölten ist
der ^l^cllte Monsob, nicht der Lymbu» in viin» Menschen, oichl
AdimiH Bluclt.
Sursuiii l'orda. Ad Sacrnniontale non Blontentali;
tlorpuM.
Die InHpiruliou ist vritavh, das der Mensch bie aat Erden »oy,
vnud ftuU derselben Alles nehme, woß Er »ein »ollo ....
daher Tolgendt Christo, ftix geborsamo khindcr in
Ainrult Ihrer licrlteo nach, nicht in fuoßtritt«in, Hondcrn nuebr
in xweyen hSchsten Seligmacbendeti Clainoilien der kirchcu
Ü: l'otrj, daß iül in Wetßlieit, vnil barmhertzigkheiti, daß Ut
der (lotlesdicntil fbristj, vnnd Mnriao der Ewigen neiüheit vnnd
Tbriiiitil Sanctunrium. vnd idlitr huiligen AuQerwehltun (ioUoa
[T. Tboolo^itehM.
C39
zu iloiion Alle Monvclioii licruffon ^toinül. IVro»! igitar
muUituilo, i]iioo »ine csiiko iiata e«t. 4. Eulr: 9. tlnia.
Aul Rlatt IGa spiictit er von „viiüerm Ducch Axotb", wo er
«twn« .basser lum Veratandt bringen wolle".
Mit dor IG19 godrackten „Auß]i.-guDg . . , Vbcr ilio Wort: Sursum
conia" (TJioil i No. 312) lial (Ue?or hamlstliriflliclif Tnurtiit iiiclits ku
tliuii. her gniizo Inlintt (li<^«er HHiitUclii'il't i«t mir »ount nicht iKtgi-gm-l.
Parncekt.tcl) i^t «r »ichi^r nicht.
122. Mi'tiK-luMi, Mol- uiiil Staati^liihlinthek, Cod. <:cnii. 4379.
102 1)11. i" TOQ versL-liiedener Elaocl gCHcliricben. Aur eine alte
Mamlsdirilt, vod den Privilegion der „colle Itioders" oder „Lollur-
dcii" liumlölud (3(1 Itll.), l'olgt an zweiter Stulle auf 52 mit der
Niedersuhiifl iiuiucriri«n BIntIcru:
Den Wtleggtnghe der figneren die ghenonden lyn. int Chartuyier
idooBter tot üorenborgh, t'iiu die noch ulda er vandi^ uucr-
heyt voor oen groot aecreet opgehouden enn bowaert
werden, gcuooit (nden grondt der chaldeen. der wysen,
orte maßiseiio propholoringc: Door I'hilipjiuii thcopbias-
lus jiaraselsiiH, der uiudocynen doctoorenn iinluerlioker
diugen kon^tenacr, R^tronoDiu», der itterren cnn doH
licmcls loop Itonstpuacr.
Wl bot Werck vaadoii vaorücydoii autour io nedei^
dtiylH getranilateert door Danid Eamerljmok. Vilmiz.
Auf der Kücktioitc die.ic.4 TitoU bcillt e»^
Dose tifiiuoreii end wondcrbailiche ma^xche openbariogen syn
voort ßcbraolit ton tyde van keyaer frederyck barbaroasa int
Jaer llü2. i^ouder wticgjjing« der worolt voorgcbeolt, vande wyM,
vrid tOD tydo vaiidou kuys«r kaaric de vyfdo, nii rechte msgiNcbo
konnte wtgelegt, end Tnp«rtydiah verklaort, de vcntandiii;«
iiiogun Kien wat dette figueron op den rugge draghon.
DioHo Xotix ist oirenbar Zuthat dai UoberseUion>; denn sie steht in
keiner der Sonderausgaben der Papstbilder und ebenHononig bei ilusor.
rebrigons stimmt die Zeitangabe 11&2 (Kaiserwahl l-'nedrichB I.) nicht
mit den Tbatriuchon. Abt Joachim lobte später und die Pajtstbilder
»iiid unter Kati^er Friedrich II. ent.-«tnndoit (1212— 1260). Dagegen
Fallit dem l'eborMetzer die I*ar«c(^li'i.-<cbe Notix ilbor den prote^taiitiitchen
Atulegor (Andrea» Osiaudcr) im Nürnberger Druck von I.ViT (vgl.
Tlicil 1. S. 38). Sie ist wohl almichllich weggelassen, wie denn überhaupt
der relienelxer, wie wir gleich sehen werden, lendeniiöH mit aolner
Vorlage uinttprnng.
MO
IV. Theologuclic«.
Bl. Sa — 3*. Vorrede» Doctoris Theopliraali paracelsij vod
Hoogenht'ym. Husor i'-FA. X. Appendix S. 139—142, doch ixt
vieloH vom l'elKT*o\t<tT ■ut^gelas.icii. \\a fehlen S. I4U Zvile 10 — 27.
S. 141 Zcilo 1—'^ und /oilc 29— S. 142 Zcilü S und weilvr nuf S. Ul
Z«ilc 27 di« Worte „doa jlin [dou rapsl] bffkonnt, vnd dm« sieb MiDMi
leugnet". In gleicber Weise isl im Folgeiuloii weggeliiNfien S. 143 Z«il«
f>— 6 die Stelle: „sie wyoud mit dorn B«]»!, oder wider deu Ba|Mt',
S. I5G Zeile 2 v. u. — 107 Zeile 7 v.o. S. 176 Zeile I ^neinblieh der,
von dem vorhin gesagt int aulT der Souleü".
Es handelt »it:h bei dienten AntdssflungeD meitttci» um 8tclteti.
welche yegeii die ttellistgerechte SilDDior Osinoders ankämpfen, der die
Prophiveiung sdiodenfi-oh gi-gen da» l'a|^tthum allein w«ndet, nahrvod
Ilolieiiheim auch die prolcslantisehcn Gegtier de« r«[irilthuiiiN ^eino^ Tag«
darunter mit oiDbogrcirt und die Ilterarehi« im Allgemeinen bc-kämpft
Her niideidi'ulj'clie Proleslant zog ea vor, einige!) derart »((."»imetzcu.
— Die Seitciiiilerschriflen lauten immer ,30 magiiiche ßgucrrn tot —
norenburgh wigeleyt*. Die [landadiriD Hchlie«8t auf Blatt &2b Tolgender»
raa-iseii:
enn hoe lielituoordlch cn» Hlint de menRchen in hacr ryekdomen
cnn houecrdicheyi tyn. 1932. eynde.
Der rebenctuer hat den Titel crhehlich erweitert nnd mit eigenen
ZuHätzen versehen, wie der Vergleich mit No. 106 nnd 1411 des ersten
Theiloü und mit HuHcr a. n. U. ergibt. Hat er nun auch di« Juhrubl
1532 am Kndc Trei crl'undcn und beigeaotxt, oder hat er vielleicht den von
un^ im 1. Theil S. 'Mi vonntitln'ti'n l>rigiiia)drui-k benutüon kennen oder
eino alte hochdcutäclio llaniltichrift als Vorlage gehabt, welclie diewe
Jahrzahl {ruü? Die SchriRzügi> des Mitcr. woiHon Kwcifelloa in'H 17. Jahr*
hundert; es irt die bL-kuunle niederlüudischo Kurrenlschrilt der Zeil
nach IGOO. AUo k%iin gar keine Rode davon «ein, datw unsere lland-
Mohrift etwa 1532 geschrieben wäre.
Abor auch mciiio im 1. Tbeilo S. 39 noch ausgesprocheno Ver-
mutliung, diu» die Ueboraetzung im Jahre l.'>32 verfawt sei und wir
t» hier nur mit einer etwa hundert Jahre Hpiileren Abschritt zu tJinn
haben, liisst »ich nicht halten. Der L'ubcrsct?.er nennt sich ja und zwar
Dauid kamorljnck. Wilmlx. Da« isl zwinfello« derselbe Mann, der
1631 in Leiden die H^Icteora" llohenheim's ntederlündiscb heranigah
(Th. I- No. 337) und .tioh dort „David WiMemlls. Camerling'
nennt. Wir k«D»en nicht einmal wie bei No. 292 u. 332 (Th. I) an-
nehmon, da.« die.Meteora" etwa 1031 nach einer alten Ueber«el2Ung aus der
Mitte (\ea H>. Jabrimndcrtti herouNgegoben wären; denn die Arbeit des
I
I
n. Tbeologischea. 641
Willemssz setzt doch Huser's Baseler Ausgabe von 1589 — 1591 voraus.
Sie wird also nicht viel vor 1G31 verfasst sein und für unsere Papat-
bilderäberaetzung wäre eher 1G32 als 1532 als Abfaasungsjahr zu vor-
muthen. Grossen Wert kann a1»o die handschriftlicli gebotene Jafarzahl
nicht beanspruchen, selbst wenn der Uebersetzer damit die Zeit der
Abfassung der Paracelsisclien Schrift bestimmen wollte.
Unsere Handschrift enthält hinter dem Papstbitderkommentare,
ausser einer „Missa de Potu", noch Briefe aus dem 17. und 18. Jahr-
hundert über obscöne und satirische Darstellungen in den Kirchen zu
Strassburg, Herzogenbusch u. s. w. und Abbildungen von obscönen Skulp-
tureu aus Herzogenbusch — man sieht, in welche Rubrik der .Sammler
dieser Handschriften die Papstliguren stellte, deren Auslegung von Hohen-
heim recht ernst gemeint war.
123. London, brit. Museum, Harl. 516. 4°. 113 Bll. 17. Jahr-
hundert.
Bl. la— 3b. Laus Deo Uni et Trino f Amen
Precatio pia et feruens ad Mariam Virginem.
Bl. 3b — 14b. Super Salve Beg:ina Hater Xiscericordiae Explicatia
Eremitae d, d: Philippi Tbeophrasti Bombast ab Hohen-
heim Paracelsi uocati.
Recogitate Mariam ease Reginam et matrem misericordiae quibus
enim rebus homo vtitur hoc ipsi est impetratum per illiua miseri-
cordiam, ipsa Maria est omnium causa . cum enim deus pater
in principio omnia crearet, cuncta grosse, austere, arcte et du-
riter ordinauit 0 Clemens; 0 Pia;
0 Dulcis Maria Haec tria nomina Mariae attributa ab homini-
bus promanant atque lluuut e.\ textu Salve Regina, propter
eins bonitatem quam perfectiliimam habet . Vnica spea salue.
Explicit expositio auper Salue Regina per Eremitam inter-
pretatum.
Vgl. No. 88 Itl. 367 ff. (?) und No. 89 Bl. 414 ff. (?).
Bl. 15b — 19b. De Signitate Sanctae Mariae.
Ave Maria, Tu ea siuo vae, plena gratia, dominus tccnm, bene-
dicta tu es inter mulicres, et benedictus fractus Ventria tui
Jesus Christus Amen .
Maria in statu gloriao suae tria habet officia distincta
I'rimo exaltata est supra omncs choros angolorum
Reperiuntur autom in Maria haec duodecim notatu digna ....
sed aures habent et non audiunt nam in promtu causa est.
Eaa. 6 et 29 . Matth. 15 . Joh. 12.
Krillk d. EctaUicli d. PinctUlKbtD SchrKten. lt. 41
&42
IT. TliMlociidMa.
Aat BL 19b h«iMt es: ,Bmc quM Mqauntar lk«t boo not Brani-
tM, com Umcn sinl A . . et äifmn iioutu . . .*, «oniw bervotf«l>t.
i\am tt den AbacbniU „Oe digoiui« »uicUe Uiriw' »U Pancclsücb
gibt, obgloicb «r keiDAO NaiD«n lj«igCMtzl bitte. Welcbem TbeU der
deiibichei) Marionscbrinon rlicmr Ali«cbnilt entipricht, kann ich nicfal
njigen.
Bl. 24i~'Zdb. De InTOcaäoiie Btttae Virgüiii TheopbrMtiu.
ÜB iDuocalioD« Matriii Dei : Decet oos Filios Euaa in bK
ntserisram tialle ioqairere i^t cofrnoscere qui rrcri dobet m nottU.
ijuo«! Sit snaloguD (idcJ Chrutiuta« ooatrM «t dod cODtnriam
..•...., wd ffluodiM magts »einper atunt tvn«-
bm qaam locn» . An dod hoc ftdunt lilii? Sic eU«m matri.
Qdi poteit igilur . . pto ijloriaiii quod adeo ueoit sunt ex patr«
diabolo, cuius opem etiam facinnt.
L'cbornetxuog der ({leichnitniiKeD Schrifl No. S^ Rl. il6()lT.
III. 30b— 'Ma. Liber De Tirgine Ex Qua Deut Ratnt Eit . Juu
TliMpItratÜ A^tiosem.
Oapat I. 8cilU dubio procul plura c4 mcliui' quicquid Movoei«
«t Tropheta in MCris Hcribnnt do Maria quam V^o bic allogare
Dobu poßiin, *«*i in coocluaioiiß illorum omniura, sicoti oinoe«
in nno oODUi^niunt, anaiiinto con.ten1icntiqDe iudicio cODConlant
et coDcludont, Virgiiietn, quae Maria c«t. I)«um partumn . . .
lanlum «nim scribunt ex lue« nuturao spirilu
inundi. et Dihil ex Ilaptismate spiritua sanctifk-antiH. Orate 1>auiii
pro mo.
lAt«iniKbe Bearbeitung der «Vii^ Tbeotoca" No. 6&; No. Üb
Bl. 178b; No. 96 ßt. 138.
Bl. 'itib — 47a. Explicatdo Theophraiti Alia et brevia In verba ATE
MAAIA.
Cum persoRAO trinitnliH »esc vellcnt maiilfcKtarc, ablegabat Dcaa
Gabrielom ut boc Marine aignificarot
omnes cacleri hotninum prognali sunt ad Tentattoneü . Illomm
vita est mililia niiper homiuem [?].
HcberseUung de« IfilS gedruckten Sebrifliitilcke«, Üo. 303 dm
I. Theiles K. 150 (T. Vgl. auch No. HS Bl. 253b; No. 84; No. 96;
No. 100 ood No. 108.
Bl. 47b — ä4 (ä3)n. D, Theophrftstni ParncelMus In Canticam
Harjae Hägniflcat Anima mea dominiun.
Aninrna homiiäü est, rum hoino non uersatur circa tempora
haec, 8ud quaorit quae »uuiuuai nuDt iiaturae
IT. TbeologiBchea. . 643
iDcrementa scribere cum suis asseclis non sie, doq sie Impij.
Seqaitur alia Explicatio Cantici Mariae eiusdem autbo-
ris. Magnificat aiiima mea dominum . Maxime necessarium
est scire et intelligere Ipsius Mariae matris nostrae canticum,
quod ipsa locuta est est mirabilis
Deus ia sanctis quem autem Deus noa eligit ille nullius est
uatoris.
Die erste Form dieses Eommeutars des Magnificat ist die des Stanz
in No. 303 des I. Theiles S. 153 (vgl. No. 88 Bl. 255 der nandschriften);
die zweite Form scheint mit Handschrift No. 89 Bl. 414 if. übereinzu-
stimmen.
Bl. 54 (53)b— 70 (69)a. Be Secretii SecrDtomm Theologiae Theo-
phrasti.
Prologus totius operis vitae Christianae.
Cum mihi proposuissem aliquid scribere de vita beata fidei
Christianae, non me decuit aliquid proponere absque hac prae-
fatione christianae conuersationis [56 (55)b]
Haec sunt verba saluatoris mundi Omue Regnum In sese
Bivisum Desolatur . Hoc dictum Christi maxime est perpeu-
dendum Tunc fiet aurea concordia
omnium sanctonim i. e. Äpocalypsis Ihesu Christi.
Vgl. No. 89 Bl. 431-459; No. 108 und No. 120.
Bl. 70 C69)b— 79 (78)b. Septem pnncta Theophrasti Paracelsi
de oonaideratione faliae religionii in Kono Teit&mento.
Theophrastos ab Hohenheim meditatur de cuitu dei ad Valen-
tium et Remigium in Italia S. Theologiae professores.
Vestrae cotidianae obtrectationes et scommata quibus me petitis
propter veritatem ....
[73 (72)b] Scquuutur articuli reprobat! per Theophrastum l.)Quod
Pharisaicum et papisticum iter ad templum sit iter inutile,
Idolatricum, Frustrancum et Diabolo placens
lucifer terrestris quo seducitur orbis terrarum.
Vgl. No. 88 Bl. 205—226, No. 98, No. 104, No. 105, No. 108,
No. lU und No. 114.
Bl. 80 (79)a— 83 C82)b. Semo A: Phüippi Theophraati De Porga-
torio.
Post mortem nostrum est locus purgatorii, quem nuUus elTugere
potest, et tam diu opportet nos ibidem purgari .... [Bl. 82a
„hie quaedam desunfj . . .
Vgl. No. 88 Bl. 4G4, No. 94 S. 230, No. 95 Bl. 129 und den Druck
von 1618 Theil I No. 307.
41"
644
IT. TIX«log<Kl)M.
ßl. 8S C82)b— 90 (80)1). LaaonUtio prima In prtmoiD pneceptam
io tertiutn prm'cuittum luuiPiiUtiu tnrtia
. . 0 quanto tnaior crit noatra dainnstio (juun aliorum . ('acton
hie pcrliiieiiUa dtificiuiit
Vgl. No. it.-) iJI. 12yb~131b.
1)1. 90 (Htt)b— 'J4 (93)b. Alia «xplicatio uberior In Ka{;iiifloat.
Eremitae.
\Un- c^iiiiicuiii compOKuit Murin, in quo oompivticnilAt omnom
(locuiiiuui Miam Jam Miiitiliw liic magnuni «tat Anti-
rhriari homitiiuni salinit tani diu (1irMtu.<i igDOt(cil>itur et naii
orit liio.
Vgl. No. 88 BI. »73 ff. (?>
Itl. iMli-li:^a ^)iM|iii]nliir Alis ?. Tbvopb. ParaoaUi Xn
qnaedam CapiU EuangeliiUc HattliMi.
lu »exlum Caput Mnttliiit'i . In illo ilucot iot«r «lia (|uomoUo
sil oranduin In «luarlum .... Quintum
VI 7 VIII ... X ... 14 boo miMLu
uon hora« auioniooA uel labia claroaiitia, Fiduin, 8p«m, Ch&ri-
tstoin roquirit, iria liacc Nod maximnm est (lianlas mnnoDtt.
Sdieiiit XU No. 12U BI. 21—44 lu gehören.
134. Saiii-t (iiilluti, Studtliiblidlliuk (VudiamO, Cod. 483.
Ilticliijuarl, Ibii Uli. Allea vod der «olbcn italienischen Ilnnd
de.4 Ift. [I] .lahrliuiidvrts, »giatml«»» utn lö(.M) gMofariolien.
Enthält zuDüch»! diu 11 llüclior df<r Mutnmnrphuscn Aen Apu-
toiuH und dci»on Buch „I>c ddo SocratiN", ondlicti auf 1) BUttorn
das Fol^oiidi' :
Tractiituü Tlieopbrasti de nuptüs.
K«rtiir Aureolus Theophraati Über In (jiio querit an Vir rapicu))
ducal innrem ot cum dininiHsot . Si pulcra esset si lionu ino-
rata »i honestis paiontibiis ornata . Si ipse saiius ot diueM slatini
intulit. hec autem laro in iiuptiis uiiiuersa coocordanl, noii igi-
tur iIucoikU vsi uior sspionti Piimum it impodirct sludium
jiliilüHOpliyo . DCc posH« quicijtiam libris et uiiori paritiT inseniiro
ut mtilta «sfl quac inatTOiiaruin ux[orjibus »unt mrccK^aria,
IVecioKO uest««, Aiirum, üuinptux, AiiuiIIp . supellex . Varia
luulioao wsda dvauraia . I)l^illdc per lotan noctes garrulas <juc-
Mionw ill& orniittor prorwlit iinpublictim, lioc oiionilur ab om-
nibuH in cotiUDUtu foniitianini cgo niiai?lln dcspicior, ein- aspi-
ciebfts uicioam quid cum andlla loquAbarU lie furo ui-ukti qua«
I
IV. Theologisches. 645
attulisti, heredcs autem melio-
res et ccrtiores sunt amici et propinqui quos iuditio oligia quam
quos ut uollis huic cogaris Et vt cetera hereditas dum ad
nuceris [?] bene substantia quam tuo labore quesita in cctcros
usus reliquere bec quoque theophrastus dixerit ut uon sufundat
et punos quoi'um conuersatio est Jncelie [?].
Schon die Zeit der Schrift spricht gegen Theoplirast von Hohenheim,
wenn man auch unter Berücksichtigung der Thatsache. dass die Italiener
die ältere Schreibweise länger als andere Völker bewahrt haben, diese
Abschrift zur Noth in die Zeit von Hohenheim's Manneaaltcr herunler-
(ktiren könnte und die Gedanben über die Zweckmässigkeit oder Un-
zweckmässigkeit des Hcirathens für einen Gelehrten Paracelsischen Ge-
dankenkreisen auch verwandt »ind.
Doch es ist ja eine bekannte Schrift des Eresischen Theophrast,
dea Schülers des Slagiriten Tyrtamus, die nur in dieser lateinischen
Bearbeitung erhalten isl; es ist das rragnient jitsp! vafiou*, welches im
5. (Supplement-) Bande der Ausgabe des Theophrast von Joh. Gottlob
Schneider, Lipsiae 1818—1821, S. 221—223 als „Fragmentuni Theo-
phrastei libri de nuptiis in Latinum aermonom trauslati" abgedruckt ist.
Da» Büchlein geht also unseren Iloheuheimer gar nichts an. Dass
man es in St. Gallen für Paracelsisch gehalten zu haben scheint, dafür
ist wohl das „Aureolus" verantwortlich zu machen. Aber es soll ja
schon der Kirchenvater llieronymus (contra Joviaiium) gesagt haben:
„Esatant aureoii Theopiirasti libolli", woher auch der Bearbeiter dem
Büchlein „De nuptiis" den gleichen Ehrentitel gegeben haben mag.
Geht doch die abgeschmackte Sage (vgl. Murr, a. a. 0. S, 224), llohcn-
hoim habe sich in Basel auf die raissverstandenen Worte des Hieronymua
hin den Beinamen Aurcolus zu seinem Vornamen Theophrastus gegeben.
um seinem grossen Namensvetter noch ähnlicher zu sein. Man hat dabei
ganz übersehen, dass er sich gerade im Gegensatz zu dem Tjrtamus
Theophrastus als Aureolus Theophrasfus im Paragianiini bezeichnet.
(Vgl. Paracelsus- Vorsehungen II, S. 42 Anm. und Beilage zur Allgem.
Zeitung vom 10. November 1893 S. 3.)
V.
Magisches.
124a. In dem oben unter No. 54 beschriebenen Leidener Codex
Voasianus Chymious in Quarto No. 56 findet sich an letzter Stelle,
von doi-selben Iland aus dem Endo des 16, Jahrhunderts geachriebon wie
die „Chirurgia Vulnerum Theophrasti Paracelsi", eine Handschrift „Von
haiiung der Zauberischen schaden", welche 39 gleichzeitig mit der
Niederschrift numerirte SS. einnimmt und ursprünglich keine Angabe
über den Verlasser am Kopfe trug. Der so oft in den Paracelsus-
haudschriften von uns angetrofl'eno Augaburger Arzt Dr. Carolas
Widemann (f 1638) hat den Namen des Paracelsus hinzugeschrieben.
Der Anraug lautet:
Von iLulnng der Zauberiichen ich&den. Tlieophrasti Paracelj.
Dem Erbarn vnd Kunstreichen Meister Virich Deckh von Wien,
wünsche Ich von Golt dem Allmechtigen, alles gutä zuuor.
Erbar vnd kunstreicher Meister Virich, lieber guter vertrauter
freundt: Dloweil Du mich . . .
Datum Preßlaw den 16. Januarij Anno 15. 51.
Philippus Theophrastua Paracelsus.
Der Schluß der Schrift lautet S. 39:
Dtsea hab Ich Dir lieber bruder Virich In eyl geschrieben . . .
wofern Du Dein saclie recht anstellest vnd die kreuter wie oben
erzellt, zu rechter Zeit brichest vnd vornemest, wirstu aller
Zauberei wie oben gemeldt vnd erzelet, widerstand thun
können. Hiemit beuelbe Ich Dich In den schütz Gottes,
Datum Graz den 3. Januarij Anno 1551.
Philippus Theophrastus Paracelsus
von Iloheubainib.
Diese durch die ünterach ritten des Widmungsbriofes und am Endo
des Buches, sowie durch den spiitercn Zusatz am Anfang für Paracelsisch
erklärte Schrift ist spiiter mehrfach unter Bartholomäus Karricbter's
(Carrichtcr) Namen im Drucke erschienen, zuerst 1608 zu Straasburg
650 V. Magischeg.
in 8* bei Paul Lcdcrtx mit Paracelsi „Kleiner Wund-Artzney", wie
das im I, Thelle S. 485—487 unter No, 284 schon näher mitgetheilt
ist. Eine neue Auflage erschien 160i) ebenfalls zu Strassburg in 8*
bei Antonius Bertrain mit anderen Karrichter'schen Schriften, dem
„Kräutterbuch", der „Practica auß den fürnemsten Secretis" vnd dem
„Clavis oder Schlüssel vber Kräutter vnd Artznejbüchlein" (8 Bll. -I-
224 SS. 4- 80 SS. + 32 SS + 4 RH. + 160 SS. 4- 183 SS.>
Eine neue Ausgabe erschien 1615 ebenfalls zu Straliburg in 8°; 1691
in Johannes a Muralto Schriften von der Wunderznei , Basel 1691
wieder veröffentlicht , Georg Abraham Klercklin hat in seiner 1698
zu Nürnberg in 4° enschienen „Sjlloge Physico-Medicinalium casnum
incantattoni vulgo adscribi solitorum" im Anhang („Mantissa") S. 193 bis
214 eine lal, Uebersetzung veröffentlicht unter dem Titel „Bartholomaei
Kairichteri . . Certa et genuina ratio mcdendi Morbis ab incantatione
dopenden tibus, nunc primum latinitate donala"; 1715 zu Nürnbei^
neu aufgelegt in 4" ah „Tractatus Physico-Medicus De Incantamentis"
(20 Dil. -I- 254 SS. + 6 Bll.)
Im ersteu Druck dieser Karrichter'schen Schrift findet sich schon,
wie Theil I S. 487 mitgetheilt, mitten im Texte Seite 196 die Unter-
schrift: „Datum GrÜtz den 3. Januarij, Anno lf)51. Philippua Theo-
phrastus Paracclsus, von Hohenheim", während die Vorrede unterzeichnet
ist „Datum Preßlaw den 16. Januarii Anno 1551. D. Bartholomaeus
Kariichter". In der 2. Auisgabc fehlt Hohenheim's Name am Ende
S. 32. Sollte er in der 1. Ausgabe nur ein Schreibfehler sein, ver-
anlasst durch die vorhergehende Paracclsische „Chirurgia minor
Yulnerum"? Aber unser Mscr. ist .'ilter als 1608, und eine ähnliche
Handschrift, welche fälschlich den Namen Ilohenheim's an dieser Stelle
bot, konnte wohl auch F i g u 1 u s vorgelegen haben. Freilich hätte
FiguluB denselben tilgen sollen bei seiner besseren Kenntniss von der
Autorschaft dieser Schrift über die zauberischen Schäden, wie er den
Namen unter der Vorrede vielleicht auch erst selbst verbessert hat.
Doch kommen solche Flüchtigkeiten bei Herausgebern jener Tage öfters
vor, und wie fieberhaft war des Figulus Herausgcberthütigkeit gerade in
jener Zeit').'
Es kann aber keinem Zweifel unterliegen, dass diese gleich noch
mehrfach unter Hohenheim's Namen anzutrelfende Schrift fälschlich dem
■) Koaute ii-li doch ini I. Thcile S. 477—491 sieljen umfangreichere Ver-
i'iffentlicliungeii dos Figulus allein au.s ilem Jahre IGOd anführen. lieachtensiceTth
ist es iinmerhiu, dass sich in unserem Leidener Mscr., ebenso wie bei Figulus 1608,
die Kleine Wundarznei Hohenheim's und die Zauberschäden des Karrichter bei-
Summen jinden.
V. Mapschos. 6&1
Paracelsus zugeschrlebeo wird und wirklich dem Leibarzt Maximilian's II.
Bartholomäas Karrichter angehört. Die Jahrzahl 1551 durfte, im
Gegensatü zu Mook und Aberle, richtig sein. Karrichter hat sich
damals wohl im Januar von Grätz in Posen nach Breslau begeben.
Eine Rciso von Graz in Steiermark nach Breslau, wie Aberle meint,
mitten im Winter in 13 Tagen ist an sich schon unwahrscheinlich;
auch wäre sie wohl sicher über Wien gegangen und der Autor bütte
sein Werkchen dem Ulrich Be ck persönlich überreichen können.
Gegen Paracelsus spricht schon die Erwähnung des Matthiolus im
Texte, dessen Dioscorides 1544, also 3 Jahre nach Hohenheim's Tode,
zum ersten Male erschien.
Der Text unserer Handschrift weicht von dem des Figulus im
Einzelnen nicht unerheblich ab und bietet nicht selten bessere Lesarten.
Figulus hat am Ende noch drei Seiten mehr, als die Handschrift bietet.
Dass die Handschrift 1596 in der Hand Hermann Bulder's in Prag
gewesen sei, lässt sich nach einer Notiz am Ende des kommenden
Mscr. (No. 125) vermuthen; jedenfalls war sie einmal in der Hand
Karl Widemann's.
125. Tübingen, Univ. - Bibliothek, Handschrift in 8* von 59 pag.
SS., angebunden an J.F. IX .133 „Baptistae Codronchli Philo-
sophi Ac Medici Imolensis . De Morbis Veneficis ac Veneficijs
Libri Quattuor . . . Venetiis, MDXCV. 8'. Die Handschrift
ist von dem Augsburger Arzt Dr. Carolus Widemann 1596
geschrieben, in dessen Besitz sich auch das Buch befand. Auf
den Röcken des Pergamentbandes hat er selbst geschrieben:
„V: ZauberischenKranckhaitteuCodronchijTheophrastjParacelsj".
Auf dem Titel des Druckwerkes steht unten „1. 5. 9. 6. Ex
libris Caroli Widemanoj, Medicinae Doctoris". Auf der Innen-
seite des hinteren Umschlagdeckels gleichfalls von Wido-
maun's Hand „Bibliopolae 28: kr. A
Bibliopego : 10 kr. (
Augustae Yindolicorum".
Auf die Rückseite des letzten Blattes von Condronchius hat
Widemann mit rother Tinte folgenden Titel geschrieben, der ver-
muthlich sein Werk ist:
Ca ratio Morborum per Incantationem improssorum
Philippj Theophrastj Paracolsi summj ph[ilosoph]j *
Medicj . seu, Curatio fundamentalia Venenj Magicj,
quod alias omnes Medici nas externas contcmnit &
respuit Singularis est thesaurus . ic.
S. 1 begiDiil: Tob Hailimg der Zanbcriichen Schadeo. x.
D«iD Erburn vnd kuii'^lroi<.-lii>n Mvist^r VI rieh ßo<:kh vi
Wictin, AVünftcho leb von Gott (lein Allmochligva «llea gut
zuuor,
Eft>ir VDil kuiiHtroii-biT Mi-istor Virich. lieber gufltt«r vartrauller
IVoutiilt: Diowcill Du micb iingMpicwbcn \oä angolangüt Uasi
dir «In vn<liMTich( xuc tliuoD voit AVvgon d^r laubi'riscliBii
kranolhiiittvii itchüdrin vm) ){obrooboii wie ilio erkitniult, uucfa
i;ebailot vniiil gi.iweixU't iniigcn worden, wolcboa nicbt wobl go-
Hcbobou kan ohne orkandtnm einer ycdeu xauberey: D«ait ein
ycdo Knulierej Jhnn gomein ein andere cbnr vnd prowO
Janen holt. Du Milt aucb wUwn, dt nicht Altain die
Monscbcn, sondern aucb die Vnuornünfftigcn Thier vnd Vibe
durch xBuborcj verfiilTtet vnil gelodtot können worden.
[äj. Was aber dt Woib so vndcr deinen Ilünd<?u liegt gar schwaeh
vml kratiekb, ['^] - - ^^'^ ewigen Gott«« berollien
babon,
Datum Proßlaw . den 16. January, Auuo . l&5j.
Pliilipjiu» Tboophrastas
ParucoUns.
[Itulbt Itcaislitc Diabolo, et Tugiot ä Vobj«.
Jacubu«.
Soweit ich vergleichen konnie, («tlmiat unser vorliegender Text,
abgwebcn von der Orthographie, vollslfmdig mit d^m de» Leidener
Codex Voss. Cbym. in 4° No. 56 iilorein («eh« ilio vorherg^'faendc
Nummer). Die Ilamisclirirt »ohlieiMl nuf S. bH roIgendermaMc» :
Datum GriitB den 3: January anno . 155j.
Pliilippus Theophraaluü.
l'uracoUuH von llohenheimb.
[Roth] Ex eommunicAlione Ilcrmannj DulderJ Mcdiiij ac Matbvina-
licj, !'ragac liuemoiuui Menso Augusto anno Domlnj . l5Mj.
Soli Sit gloritt CIIKISTO.
S«ito 59 iflt unbcecbriehon. Auf der näcbäteu Seite steht ganz
unten in der Ecke anscbeinoud glcidifall» von Widemann's (land
„M. Junio . 1G03 ex coinnumicalione d. d. c T. A." Widemaan
»tarb vTst 1638; jodcnfalls hat er den üliengonauDteu Leidener Codex &ß
(So. 124a) in der Hand gehabt, wahntdioinlich bildet« er sogar seine
Vorlage und wm- \^9(i m I'rae im Mmtt de» Dr. Hermann Ruidor,
der Shtr» aU Darleiher von llandtichriften gonanul wird (vgl. No. 5&}.
Daas die^o Schrift tod don xauboriitcbeu Kruikbciieu nicht von
V. Magisches, 653
Hohenheira stammt, sondern von Bartholomüus Karrtchtor, habeich
schon bei der vorhergehenden No. 124a dargelegt.
1258. Dr. B. M. Lcrech in Aachen berichtet in der „Vierteljahr-
Bthrift für die praktische Dcilkundo" IV. Jahrg. 1847 ,
1. Hand, Prag 8" S. 154 — 155 in einer Abhandlung betitelt
„Das Todesjahr des Paracelaus" Folgendes:
„Vor einigen Jahren kaufte ich ein unscheinbares Manuscript an,
betitelt: „Manuale tertium vaiioruin reraediorum hinc inde inter
peregrinandum collectorum", das nach damaliger Art zusammengehäufte
Recopte, auch mehrere unter Theophrast's Namen, enthült. Es
werden darin erwähnt: Trevisanus, Ilcurnius, Eust. Rudius,
Forest, Porta, Mizaldus, die praxis Plateriana, und dürfte mithin
Anfangs des siebenzchntcn Jahrhunderts verfasst sein. Im Jahre liiii
ging ea schon von einem Besitzer an den andern über. Es ist theil-
wcise deutsch und lateinisch, theilweise italienisch geschrieben . . .
Auf p. 10 steht deutlich: „Anno 1547 hat Theophrast einem reichen
Mann den verdorrten linken Arm wieder zur rechte gebracht, indem
ehr" etc. Und auf p. 31—42 steht eine Abhandlung „von Haylung
der zauberischen Krankheiten", die ganz im Geiste und Styl des
Paracekus geschrieben ist und mit einem Briefe beginnt Der Brief
rängt an: „Ehrbarer undt kunstreicher M. Ulrich, lieber Freundt,
dieweill du mich angesprochen hast, Dihr einen l'nterricbt zunthun,
von wegen der Zanberischen schaden undt gebrcchenn" etc. und endet:
„Datum Prosslaer den IV. Januarij 1551. Phil. Theoph. Paracelaus."
Die Abhandlung selbst beginnt mit den Worten „Jacobus . Re-
sistito diabolo, et fugiet a vobis" und schliesst „flrätz den 3. Jan . l.'Jöl.
Ph. Theopiir. Paracebus."
. . . ausserdem stehen iu die.sem Itüchelcheu noch eine kleinere Ab-
handlung vom Honig und eine unvollendete de Saturno, die dorn
•Styl nach auch vun Paracelsus sein könnten. In den g&><ammelton
Schriften liudc ich diese Abhandlungen nicht, jedoch eine andere vom
Honig."
Soweit Lorsch! Dazn ist zunächst zu bemerken, dass ich auf die
Abhandlungen „vom Honig' und „de Saturno" keinen Worth legen
möchte; denn ich habe keine Gewahr dafür, dass Lersch das
Charakteristische des llohenhoim'schen Stils so zweifellos crfusst hätte.
Das zu Beginn genunntu „Manuale tortium" bedeutet dagegen
sicher eine Anlehnung an die beiden Manualia llohenheim's
(vgl. Theil I, ti. 33^ und 333, und Husers Fol."-Aui^abe der Chirurg.
eM
T. ÜcbebM.
Scbriften lti(& Appendix S. 1—68); auch auf dio No. 70—73 nDucrer
llandschi'iftcQ ist zu venrdsen.
I>i<? Schrirt „Vou lUiltintt der sauberiscb«n KranklipitOD*
ist olfenbar die olieo uncli dem Tübtuger M«cr. bteproclium-, und »iu tnl
sogar dirockt od^r iudiiockt von diuür IlaiKbchtift Wii]«cDanii'8 ab-
g<»chn(ib«u; dafür int der «otixt nirgiMul« in d«n tliiodM^hriftcn zu
linduiido Widcmaiin'ni;))« /u»atz „Jsc^bus . KmiUtilo diabolo . . .' ein
sohlagondor Beweis . „ frosAlaer" und der bIV." Junu»r uad vielleichl
nur l.cAot'ehlpr dfn nei'ati.tgebi;Jit Leritcli. Auf die TrugM-tilSs^e, woK-lio
l.ericli auf die JalueHditUn baute, brauche ich nicht einzugehen; mao
vergleiche meine Au>>riihrangeii in der „Deutschea jned. Wocbenscbrift"
I89I No. 39 S. 11 lö.
In einem Briefe vom 14. April 1891 theiltc mir LerHch mit, tlasti
dio kloine Octav-llandBchrift kur« nach 1*11 an Prof. lli-ck«r iu
Berlin vonchiMikl Iiabe. Ich konnte m ia Berlin nicht wieder auf-
treiben, äio taucht wahr»üh«iDlich iiorh einmal irgendwo wieder auf. —
I'irwähnon will irh hier gleich, äaisi Karl Kiesowetter in .toincn
„Gehuiinwissensrliafloii" l.cipKig I8ü5 S. 032 mittheüt, er besitze eine
von ncin«in iTgrossvator Cniohe Kinleitung S. 25IT.) im Jahre I7G8 ge-
rügte Abachrirt de« Karrichter' sehen Buche« „Von llejrlung
|ulierii«):her Schndeii", da» er für iiburuu» m-Uoii hält, wie alle« was
ihm baud.idirifllich in die Hand kam. Nach d^n reichlichen Auszügen,
welche er S. (ilW— fi3t verölten tlichl, i.-*! das Mscr. schon recht vifllfach
verballhurnt, deu Namon des Paracolsuü trug es aber nicht!
l2Kh. [n der oben unter No, 40 bcsfirochenon Ilnnd^chrin aus
der Stiftifbibliothek /.u Admont timleti wir geguti Ende:
B\. 400 [TilelbluiL] Cnrationes Doctori«: TheophrattL
Tor die Bettauberte Sclieden:
A&no 1628.
Itl. 401a — 41&b. Cura vor die Betzauberte Schäden, vrid
wuK xa dei'Kelbigon Heilung von nätten zu haben.
Voremt wil Ich anfangen .itle stuck »o mau wider die ver-j
liEsuberte krnnckheiteii gehraucheo pllegt zucrzclon, v»d mercl
das alle kreüter, wurtzel, bluemcn . Boüme vndt misjtoln «olleu
alle gcbrocbou werden In abnemendca Monden vnd bey leibi
nicht im zunehniendun niondcn, Auch »ollen .-«ie mit keine
Eißeu beriiret werdeo, dan damitt wirdt die Zauberey gestenikt,
Eat werden auch etliche in dem Monden gvbrocheu, aber nicht
vil, wie ein Jegltchs in eeiuem l'roceti begritt'en,
V. UagiBches. 655
irthemisia . Abrotanum , plantago acuta, Allij
^S. Johannis albi . oiigao! . grana , peonia . vua
. (Jrandt dreyerley , Elnevley nennet man sonst
^^^^ der ander wirdt genandt Taurandt, |"401b] wirdt
^B ^^^P* '" ^l^tt'>i*''(>i 1'^^ bluemen wie ein federbusch ist
^^^^ ^BEin, i'bcr von wenigen vor ein Orandt erkandt, dreyerley
^P^ ^^^^Bon, der Edle widertlion ist in den Sandichten ortten,
^r ^^^Hom mist wechset Berwinckel, Soldie kreüter sollen alle
— ■^^^blet werden, wau es scliiin helle am Himel ist, vnd ein
in voller bluet stellt [UI. 415a] Wan
;in Menschen Haar Bein oder anders in ein
icd gOKaubert wehre;
lim derselben Haar oder bein so aus dem schaden geschworen
ider kommen sein ein wenig vnd vci^rab es in eine Ilollundcr-
Stauden oder in ein eichcnbaum, vnd mues dz loch wol ver-
Ä^^^^ pflocken, so KUticht sich die Materia, so noch im glied ist
^^^^^V aller herausser, vnd lieillet der schaden von im selbs zue,
^^^^V Es miiesseu aber die Sachen gegen aufgang der Sonnen ein-
^^^^B gegraben werden,
^^^m Wieder alle Zauberey in gemein.
^^^V Wer sich belimlet Ar. er bey solcher Zauberey wohnet Rp. des
^^B Edlen taurantus Ilipericonis nach der rechton Inltucntz des
^^m Ilimels LaulT, vnd heng es in alle winckel des HauUcs,
^V Stuben, kaminer, vnd keller. Auch ins bette, man mags auch
^m am Halß tragen, vnd 8 tage lang puluer weiß in Leib ge-
■ brauchen, mau soll auch die fucsse mit Sah reiben.
W Von bcnitl'uni.' der kleinen kinder wiewol es nicht vnter die
Zauberkunst gehöret, Oedenck weil es den armen kleinen kindcrn
8um besten kompt wan sie beruiren seindt, so werden sie gar
blaw vmb die äugen vnd haben weder tag noch nacht kein ruhe,
billT im also, Rp. Berwinckcl, Taurandt . Dipericon, Leg es in
ihn [ihnen ins] badt vnd laß '.) mahl baden . Darnach Lindcn-
mispel . abisch holtz dz aulT den weiden wechset Ahlkirschcn-
holtz . damit beraucht dz kiudt . Abcnts vnd morgens, so ist
im gelioIfTen,
Wir haben es liier wieder mit dem Karrichter'schen Tractate zu
thun. Verglichen mit dem Drucke von 1609 bietet unsere Handschrift,
unter Weglassung des Vorworts au Ulrich Beck in Wien, zunächst
alles, was dort von Seite ;>— 28 Zeile 4 v. u. sieht; der Text steht
dem Wiener Mscr. \12iMi (So. 130} meist näher als dem Drucke, hat
auch den Abschnitt iibcr das liauaco eiucs Mörders, der dem Drucke
(S. 17) ri>l>l(. Seit« 2ß Zeilo 4 v. u. b» St-it« 81 Zoilo 4 v. u. rehlt
unHcrcr lIitnilHclirin: tiafiir gibl xio aWr (l<>n ii«in Drucke ganx rolilooclon
AWliiiitl »bi^r ilio Inject» (lIsAro, Knoclii^n .■>. ».). I>or Scblurw nn
Rai'k R-blt wifdor, danir iMt um Rndo der Abschnill Ober tiaa Iterufen
4er Kinder iincbgotragen, der sich im Druck« von 1609 S. 29 T. ßmlot.
VM*. Wien, Il«niiblioiJu-k. Ms. 1 1 330. .1*271111. 4»voo verschiedenen
Hiitideii auA dem 17. Jahrhundert.
Auf ein „ArUency Buech'' Auno 1. ß, 9. £.. zwei dontticbe
alcbomiBlischc TracLato und einen deHglviclieu fninsÖ8ifii!bon mit
latoinUchem Eingang und eingcHtrculeu itutiiMii^cho» und tatei-
nisclicn Absclinitlun folgt
Bl. 129—134. Libellai Theophruti Archidox onm n^^it
1.) Da uiislorio microcusini et >{iiidviii
1, Rxijuticniisii b. »cnHU» per MisU'risiiuluracni«liorenluretc
2.) l)t »opnriilioiiilius Eloinoolorum
3.) Do .^Is Essetilift
4.) Du Aroiui«
5.) Dfl ?Ü]i^i.it4>riix
(>.J De Specilii:i.i
Ein kursor lateinischer Auttvug «ue d«n Archidoxen.
K< fulgcu hiernuf luloiniüclic und deiil-iche IWi>plo medicioiMbor,
alchumiütischer und tecliniHuhi-i' Art, darunter 1)1. 144 auch ein Laudtnnm
Thcophraäti. Auf Itlatt 210 bttginnl dann:
Oriindlicho crklerung vnndt außlo)!uni; Zwpyor grossen
Gehaimnussen, nemblicb vnndt Er«llicli, der Kxtractiun
der Spirituü Muiniae de^i Menschen vnndt anderer Tliier,
ouuli wie aie xu Abwendung vilter Krauckhciten, vnndt andern
mehr ningiMch würckliuriKon vnHichlbnhrlii'h vcrbrlngeD Ihuen,
Zum BTuliN-n Von dem grosscu Myeterio Magioo, de«
nauma der crkandtnnii guett vndt bosoH, auch de» Bauina
dcH I.i>l>ciix von wekhcu booden 8ecreti>i magiciM Theophra.4tu.4
in l.ibello de Tempore vnd dan im litichh-in von vhrsjituo^
der KflMit den flliJA Doclrinae, äebSii vnndt klar gcnuegMUn ad
vei^ae parti vero nimlt oliwctirae tractirt.
Vorredt. Eß ist ein gruLle» lieben lilij Doctriono, diu der
Allmächtig nBrmhert2ig:e Gott. Vatter im Himmel sein rwicho
gaben der U. 8ciontz de» Mchta der Natur, von vnQ nimbt,
denen er doch vomprocbuu hat ... .
Das Kl diso Teolzors gMedicina diastatica" In deutsclier
I
T. HagiBches. 657
Gestalt, vgl. Theil I No 331 und die „Schatzkammer der Natur" Theil I
No 358, sowie das folgende Wolfenbütteler Mscr. (No 127), wo der ganze
Sachverhalt uäher besprochen wird.
Bl. 248a. Cura morbonim per incantamentnm impreHBOnun Philippi
Theophrasti D.[omini] ab Hackenheim et medioinae
Doctor. Von keylnng der Zaaberiichen Schäden.
Dem Erbarn undt Kunstreichen, Meister Virich Beckhen von
Wien, wünsch ich von Gott dem Allmächtigen, alles guetta zu-
vor, Ehrbarer und Kunstreicher Meister Virich Lieber guotter
vertrauter freundt, dieweil du mich gebetten undt angelangt
hast, dier ein vnderricbt zuthun wegen der zauberischen schaden
Kranckheiton undt gebrechen, wie die erkennt, geheilet, & gewendt
werden mögen, nu kan solches nicht wohl beschehen ohne er-
kandtnus einer jeden Zauberey in gemein deren jede ein sondere
Chur undt proceß in sich hält, du solt auch wissen, dz nicht,
allein die Menschen, sondern auch dz unuernunfftige vich vndt
Thier durch Zauberey vergilTt undt gedettet werden können.
Was aber dieß Weib anlanget welches du under deinen Heuden
hast so gar schwach und kranckh: auch wie du mir anzeigst
gar zusamben gewachsen i. e. das Kindt {Kinn!] auch gar an
der Brust augewachsen ist, von dcme thue ich Dier zu wissen,
das es ein Lautere Zauberey ist, undt durch das geblüette be-
schehen, wie du hernach in einer practio hören wirst,
folgende stuck sohl man allwegen ihm vorratb haben, undt solln
alle colligiert werden gegen dem Monde solln auch mit keioem
Rysen beriret, .... Alß Hypericon, Artemisia, Abrotanum,
plantago fol: actui [acutisl]. Rotten Kerbtoch . . . [u. s. w.
etwas gekürzt] . . .
folgen zwo salben, welche wir gemeinlich wieder alle zaube-
rischen Sachen zu gebrauchen Pflegen, vnndt sonsten baisam
nennen.
primus Balsamus de visco Corylini
Rp. Axungia porcini recent Jiiij vrsi J xij Visci Coryli M, vj.
Contuutant: cum pistill: lig. iil. M. cum Axungiis stant in
infusione, per . 9 . hept. tum vires: [cit] damit kanstu
schmiercu alle zauberische schaden
Balsamus secundus de Visco Tiliae ....
Es folgt dann Karrichter 1. c. 1609 S. 20 Mitte bis S. 23 oben;
S. 7—15 unten; S. 17—20 Mitte; S. 23 Mitte bis unten „davon ver-
gehen alle besse getanckhen". ScblJesst auf Blatt 257.
Kritik d. Efbihtll d. PaticdilHban ScIirllUD. II. »
Wir liaben hi«r Ptne vcnlümmciltc. violfarJi gekürzte lUml^chrin
dtw Kanichlor'Mhcn TracUlc*. wolcbe von »lleD andern wtvcntlich
abwcii-lii und koinciloi Jalirfwlil oder sonstige Datiruiigon aufweist.
Der Intcinisch« Titel ist vielloivlit durch den WidemaDn'« in No. 12d
beeiolltUMt.
Rs fo^I nocti ftllorloi AlcliemUtischeB, Reoopt« a. s. w. 0. «. w.
127. Woia-iibnttül, lierz«Kl. Bibliuthek, 51. 3. Aug. Titel 4-142 SS.
4**, knrz nacli Ifil» ticHcli rieben. Riithiilt nur die eine Schrift,
deren laieini.*c'lnT Vortitel mit rolher Tinte geschrieben ist:
Theifturinella Vattirae Hoc est : Libellos Seoretonim Sccretisü-
monun, in 'iliü de extractione Mumiae ä|)iritualis et Mysterin
Magico, Arboro scientiae boni et mali. Iractatur. Ilotu Salubre
philtrom ipsifuimain ( . quicqoid malü forinli «juidam nrgu-
liunciiliü sui.«, pliiltrum in Natura dari [loroe^oL) ip!«ä cxi»-
ricnti», idiutus illo» tnexperlo« loqui, arguenle, Sole cJariu»
(»tondilur.
S. I. TEESAVKINELLA NATTRAE, Diu Z*t Schatzkammer der
Hatnr, »ivc Hlioliui'. SiuTi.il'rriiin sccirelissimorum, AuUPhilippi
Tlieoplirantj piiracnlHi My^t«!riarchae, Mcdicinae, Philoso-
pbiaequo adeptae principiA et Hermoti» Oermanici ScIiriHlen
getzogenn,
Darinnen GriimlUche orclärnng, der 2. großon geheim nurisen,
AllU Ivrstiidien der Extraotiun der Spiritualisohen Mumiao deß
Mensctien vnml nmleror Thier auch wie aio xn aliwcndung
[>S. '2] vli^Wr Kriiiickbeiten niitxot. vniid andere niolir Magische
wirckungcn Vnxicblliarlit^b vollbringen tlinot. Zum andern roo
dem grofJen MyAlori» Magico. de.i l>auinii deß Krk^nttnuD guetos
vniid bojieH, auch deß bnuins des leben« etc. Vor [!] welchen
lieodon SecroliH MaKicix Thoophrastj in libello de tem-
pore, vnnd im btichlein von vr^prung dar Küii>i1en den
Filijs Doclrinne »hon vnd klar, adversae vcn> parli utmis
obscure tractirt wiirdt,
8. 3—10 Vorrede. Es ist ein gruHo »ach, üebo Filij Doclrinae
daß der Alluiäclitige liarinhertzige lioU, Vatter im Iltinmol ücine
Iteiche gaben der Ktinsllichen Scienlieii deU I.iechU der Natur
von vunß nimbt, denen er doch versprochen hat, ho wir seinem
wortt glauben geben, dall wir C)iri«ten die Thaten thuen, dio
Rr getlian hat. vnnd nonh gröfJere [nn dem wir dann liey
weitem die Allen philoHOphos vberlrolTen sollen vnnd können.
y. Hagiscbes. 659
So wir Ihmo deßhalben warhalTtig glaubeu, So werden wir nua
an VDSern fruchten erkantt, Von vnnß stehen alle Kranck-
hoitcn gesundt auff, das ist, wir verstehen da.s Irdische vnnd
Heilen alle Kranckheifen
Der Schreiber unserer Handschrift, der übrigens sehr sauber ge-
schrieben hat, konnte seine deutsche Vorlage öfters nicht lesen und
gibt dann recht gedankenlosen Unsinn, den eine spätere Hand vielfach
gebessert hat.
S. 10 — 15 Inhaltsangabe:
Das 1. Capitel de Mumijs Microcosmj, von Viererley ge-
schlechten der Corporaliachen Mumien,
Caput 2, wie man die Mumien des luffts auß einem erhenckten
ziehen solle,
Caput 3. Von der Geistlichen Mumia des Menschen auß einem
Lebendigen leib getiiogen.
Caput 4. Von dem Fundament wie man die Mumia aufziehen
soll vnd von dem Magnet dcrselbigcn.
Caput b. hclt ein den process, wie man die spiritualische
Mumiam außziehen soll,
Caput B. Die Allgemeine Lehr, wie man diese Spiritualische
Mumiam gebrauchen soll,
Caput 7. Von denn gebrauch dieser spiritualischen Mumia in
specie.
Das 1. Exemplum von Lieb und Freundschafft machung
zwischen 2 Manns Personen,
Das 2. Exempel zweeu Feinde mit einander zu verainigen.
Das 3. Excmpcl ein Allen vnd eine schlang . . .
Der Andcrtlieil dieses Tractats handelt im Ersten vnnd
Letzten Capitel von der Natürlichen Vrsach des Daums des
lebens
Unsere Ilaudschrift steht dem deutschen Texte sehr nahe, ja bietet
vielfach wörtliche Ucbereinstimmung mit der „Schatzkammer der
Natur" vom Jahre lt>35, welche im I. Theil S. 563 unter No. 358
besprochen wurde. Es ist völlig undenkbar, dass etwa jener Druck und
unsere Ilundschrift zwei von einander unabhängige Uebersetzungeu der
„Mediciua diastatica" darstellten; ein Zusammeuhang zwischen beiden
besteht unter allen UmstänilcD, und zwar beruht wahrscheinlich die
gedruckte „Schalukammer", deren erste Drucklegung mir vielleicht noch
gar nicht bekannt Ist, auf einer umlaufenden deutschen Handschrift, von
der auch unsere Handschrift abstammt.
42»
660
V. )fac>*ch«S'
loh linbe dia „SchaUkammcr der Nntur" im «>r8t«n Tlicilo vor*
läiilig als „eine gekürzte Ucborsetüung der Mcdiciun diiitlitticft TcDtieTs"
bezeicbiiot. AngenoinniL-ii. das» Tonlxcl'» latcinucbor Text das
Uraprünglicho ist, to würo uoiicrD Huod^ctirlfl ein« »br freie Be-
arbeitung, stollcnwoisc üülir gokörzt. frei von iillom selebrlou Bi-iwerk
(z. B. kein Wort gncchindi). Doch xlimnit der AVortlaut violfacb aucli
fiLit gaiix genau (ibciroiii; nainnntltcb in den praktUcben Abscbniltcn ist
die A[ib)liniitig cino reebt naho. Manchmal Ut der Text uiwerer Haiui-
schrifl ancb ausfühilicber aU der Tontaorsiibe. „Der «nder Theü"
beginnt ^. 96 und reicht bi^ 8 128; der Schluss »tiinml fast wörtlich
mit TeotXL-l susunimen. S. I2i)— 13Ü finden Mch Abbildun([en des
»Arbor scicntiau Buiii et Muli" und de* „Aibor Vilae eoi Äduioi
Natura iht Tniiispliiutationuni iiiHOrtu e-it", wie in der „Schatzkammer
der Natur".
Tenteet hat suine Schrift zuerst Ui2'J erscheinen I»#8en (Thoil 1
No. 331); die ei-sLo mii' bisher vor Augen gekoiuinene Aufgabe <lcr
„Schatzkammer" tiägt vor der Jabrzshl 163& doa Vermerk nVoo
Newem an» Liecht gebracht', der sich auch uiiT allcD anderen (»ichcr
nicht volUlüudig mir lickaimt gewordenen) Drucken findet, vuu 164Ö,
IGbl, 1681 und 1756; ist der erste deutsche Druck vielleicht Hchon vor
1639 crKcliicuiMi':' Die SchriftzCge uiiHon-r HnndHchiift :<i:beinen auf den
ersten ßltck iiuT die Zeit um llKX) zu deuten, alle WahrHcheinlichkoit
spricht dal'ilr, das» üie vor 16311 geschrieben t<ind, wenn man auch
natürlich nicht imbedingt ab.4roiten kann, du» ein Mann, der uid 1600
MO schrieb wie unser Mscr.. nicht auch um UVM noch ebenso ge-
«ctiriebeo haben könnte. Auflallend ist es auch, datis weder unser ÜbUor.,
noch das ihm recht uahestehendo schon besprochene Wiener Mscr. 11330
(siebe No. 126), nocli alle Ausgaben der ächatzkammor den Namen
Androas Tuutzol's nennen, für duwiün VerschweigoD ein Anonymus
kaum einen triftigen Orund gehabt habon dürfte. Zu beachten ist auch,
d«^ »ich Tuntzel in seiner Widmung IG20 8. A,< untui-sclirieb: „Cum
Mota|ihra«tei«, tum Author", alHo nur eine theilwciso Autorncliaft für
»ich in AD.iprnch nimmt. Sollte er einen Text gleich dem unserer
liauduchrirt und der „Schatskanimcr" benulxt haben, Kap. I, VIII und
IX neu hintugofügt, da« llebrige gelehrt überarbeitet und das Ganze
alH Kein Werk haben erscheinen In^^on? Eine sicher vor 1629 dalirt«
HamUchrin oder ein Druck der „Suliatikammer'' ver diesem Jahre
wurde den gaoicen Zweifel löcen; doch bin ich auch heute Hchoa
geneigt, Teatxol aU Uoborarboiter zu betracliten.
Karl Kieiiewcttor «chreibtin seiner „Geschichte de* maueren Oc«ul-
tismua" (1891) S. 106 naob einer unvellatäudigen Bibliographie TenUcr«;
I
1^
V, Hagfsch««.
ßßl
,Eit] l'ldgiat ilor Moilirinn rlinjitatica ft-'i^iglo Dr. C&rl Wiodcmann. StniU-
phjiiikuH von Augsburg, tintur dem Titol: „Sccrata Socrötoi-uni. i. o.
(iriiTiilIicIio Erklärung »lor xwpy grolien (lohfiinnissi'" (der K\lr;u:lioii
üer -log. »pirituulisclton Miimta und einer my»lii^bcn Itcschroiliuoti ilm
BaiiiiiGit dt* Lebens), und widmete aiieKünig Sigii^niund III. von I'üten."
DaM klingt, ja »ehr .sicher und sachkundig, aber zwei .Tahre N))äli>r bat
er sich eines andern besonnen uod schreibt in seinem „Faust in ilcr
ncsehiühto und Tradition" S. 77 Anm. 2: ,Ein Verwandter Widmnnnj«
wiir wubl iiuch Dr. niod. Carl Widinanu, SlftdtphyHicuM zu Augiiburg [??}.
Hidclii-i- ein mir bundKchriftlidi vorliegende.'«, König Sigwmund 111. von
l'rtlen ^rwidnieteji Huch schrieb: „Secreta Secrclornm, i. e. Griiudlicli«
Krkliirung ..." 0. O, u. J. — iJios Huch stimmt fa^t würtüdi rail
Teni:els Medioina rtin^tatica öberein, .10 daiu das eine Ituch ntithwendig
das l'I^iat des anilern sein muHs. Welches Buch Plagiat ist, kann
icb woßen Mangel eines gedruckten Widmann'schon Exempisres nicht
entscheiden, docb vermulho icli, d«sn Wiilinann plsgürtc." Diese Hand-
schrift Kicsewetter's ist jedeiifnUs mit uDsorcm Mitcr. iiberoinrtimm«n<l;
äjif» fic mit Tentxel eliraino, ist nach unserer obigen Angabe xu korri-
gtrcn. Ob sich der un.t ku gut b«ksnnle Karl Wideinann in KieNc-
wetter'» M*cr. a\* Autor diese« Traclatcs ani<gibt, oder ob er ihn nur.
wie so vieles andere, abgeschrieben h»t (oder gar von anderen nur al«
Vorfa-tser genannt wird), gebt «ii;» K ie.se wettor'» Mittliciliingen nicht
sicher hervor. Kehr evwün.schl wiirn eine Angabe über die Dalirung
der Handschrift oder wenigstens der Widmung au König Sigi.-imund III.
gewesen, der im April 1()32 starb. Jedenfalls mfisste die Entslcbung
dieses deutschen Textes also vor IG'A'2 fallen, was schon die Wahr-
scheinlichkeit <lariir erbvhl, dsss Tentxel nur der Bearbeiter ist. Wide-
mann itelbst Ul ICHH ge»1orbeD, seine Seh reibthüligkcit füllt aber tnei.4t
in frühere Jiihre. Von einem Druck diese* Buches unter Widemano'»
Namen habe ich nirgend.« eine Spur g<-funden. Für den Verfasser
mSchte ich den Augsburger Doktor nicht halten, linsi er aber lti2fi
oder ll>'2!) diesen Tractat schon kannte, geht aus seinen Verzeichnissen
hervor, welche wir unter den Kasseler flandschriftcn am Eude kennen
leraeo werden. No. ißb Bl. b9& No. 36. Dumit wäre denn auch wohl
eDtwhieden, dass Tcntacl nur da» Work eines Unbekannten überartwitct
und übcrsetxt hat.
S. 131 — 141. El wflrd gefragt, Ob auch Maria tey In SDnden
empftn^n vnnd geboren?
Da .soll ein vnder.icheid xw«yerley Samen verstanden werden,
Krvtlicb der Samen Adami, bat seinen vhrsprung von einem
llnderoa chaos, darein Lucifer aItU ein Sammc mit dem
V. U*j[iirbet.
ilrittontlieil Minor ([oaelUchafn g«falli>ii, «iiß dem BobiielT (iott
liimmel viid Riden, danimb wird der Measoh Microcoämus
genanll, dieUur ^ammo ward Jm goUt
. . . SsRcta Mxria, Mater Dei. [cli Moria gclicbtv dt-U
Ällorböchsten, Eine Mutter ßmanufll ein Subtillor blast riocti
Reinen Itcchtiw, VtiucrmnckoItiT S[iicgi'I. fiStllirln-r fl.irlii.'(i,
vuDcl ein bildtaulit Hoin^T fjüctc, Außgangen aiiU dorn Mundl lio."
Allerhöchst«» von Kwigkoit ohn alles Ktiilt, hah dem hemi vor
8eiD«r hQeltoti godi«iiel, bin eine Mutter, derer Kinder aller so
der wcißlieit iiaubutellenn,
S. lil—Wi. F.. i^piritu Sancto.
Theophrastui in Hatthaeum.
Darunib daU »ie vonn anderen liinbo, waß möchte «ie nicht
vom Mann gMchnün^ort werdcnu, Dann die Kinder doli ersten
liinbi, haben tiicbt geincinsehulVt mit den bindern, floß 3.
liuibi, Darumb gehört die einige ault dorn andern limb» flott eo,
Auf du.'* iitt itic gcvchwjtngeret worden, von dem lioiligen (ieixt,
der nin Ssnieu »t geweDen auß Gott dem Vatter, auß wolehem
Oiriätiis geboren i§t. ein Mensch im bliit vnd lleUch, nicht
Arie noch Eva, das ist nichl nach Meiü^chüchom Samen, oder
willen, Hondern Göttlichen, Bin fleisch vnud hlut vun oben
herab, Tbeoph. 1*. Eii Doiru latet, moritö gorminemur, Meminit
ab aevo lectorum Hosa diva (lor aevum.
Der erste Abschnitt (ob auch Maria sei in SGndeo empfangen und
goboron) wird nicht als t'anicclsiscli bezeichnet, docli hat ilm der Schreiber
vieUnicht dafilr gehalten.
Der Absatz ,E. Spiritu Sancto* ist den I'aracel.'üflchen Mattlieus-
kommcntnron eiituümmcn; er st«fat in dem MQnchener Sammelcodox
No. 04 8. -20—30.
I
188. Bresla», Sta<ltl.il.liotliek (Kliedip-rana). No. 2316. 8".
Von verschiedener Uand im 17. Jahrhundert geücUriehen , die
ersten 74 äS. in den ersten Jahrzehnten, der [{c!<t gegen Ende
des Jahrhunderte. Aul' dem erilon un bezeichneten Blatte
folgende Inhaltsangabe von späterer Hand: .Magica Thoo-
phrasli et Ilevelatio in Somnio. Äugustini Geheth. Prag-
mcnla Theophrasti magica. Excerptum ex 51. l'ractica
Magiae Verao."
Auf dem /.weiten gleichfalU ongesShltoa Blatte cbonfalU von
B^terer Uand der äondertitel:
^
V. Magiscbe». 6fi3
Theophraiti Faracelsi X^gia Vera . und Bevelatio per Somninm.
[Zuer.st ist gezählt BI. 1 — 17; Bl. 17b trägt die Bczeiclioung „34",
die (lauii ala Seitenzahl richtig weiterläuft bis „^3^■]
Bl. la — 3b. „Daß Gebet teglich zu Sp:[recben] Gebeoedeio mich o
du altmechtige regierende Maystatt Gottes . Bewahre mich o du
ewig werento Gottheit
Bl, 4a beginnt ohne besondere Ueberschrift:
Id dem Element der Erden sein die Edelsten vnd Menschlicher
Natur ncchst zugethane, Geister pygmi;i oder Sylphas (Erd-
männlein) genant, welche auch ein souderbahr geschöpir Gottes,
vnd den Elleinent der Erdten zue geeignet werdten denn auch
der gantze Erdtpodten mit allen in sich habendten wachßeudten
dingen, wie die Namben liaben mögen
5ü geht es weiter \oii ileu l'yjiiricou liU Hl. 8a. Sie Italien Gewalt über J>illier
und (iold, Wurzeln iiud Kräuter.
Sie haben ebenmessig Menschliche fleischliche Gestalt, uioßon
Speiß und Tranckh, wohnen gern in Bergen vnd nach hohem
Alter sterben sio ab, vermehren sich auch, ihre Handthiorung
ist in den Metallen, sie samblen ilinen große Schetz, von silber
vnd Goldt . . .
halicii alle »erjiral'eiicn ."^eiiSlie, vemaudcln die.se in nnsclieiuliore Gestall, sehreeken
die Mensclion ab, sind dem Teufel uielit iinlprlliaii, f;esellen sieli nfTii tm dein
Mennelicu , lu.-isen .firli p-rn rufen, be^ieiireii (relülide, wijllen nianehnial (r'fi'*li '^o't
geehrt werden. Mau lnu^.■i darum im Verkehr mit ihneu vurMthlifj sein. Sie liaudeln
aneh oft wie fiesendete Knfel und tliiiii 'liile.s den Menselie», .«ehen gern, dns.i der
Menseii gut haudelf und strafen den, der gegen {lull fiöndifit, mit Krankheit, illitÄ-
.sehiag 11. N. w.
Das erinnert vielfach an den 5. Abschnitt der Occiilta philosophia
„von den Lcuthen oder Irrdischen Geistern vnter der Erden" (Husor
4'*-Ed. IX, S. 342 — 347; Fol. "-Ed. II, S. 290 — 2!I2), ist aber niemals
wörtlich gleichlautend. Auch in dem Buche De Nymphis, Sylphis,
Pygmaeis (ebenda S. 4;') — 78, rcsp. 180—192) findet sich das nirgend»
wirklich übereinstimmend. — Auf Bl. 8b beginnt dann mit l'eber-
achrift von der selben Hand, welche vorn den Titel geschrieben:
Thcophrasti Revelatio in Somnio.
Wiltu Jneu werden, bei der Nacht waß zu wißen. So knüo wae
du will schiiilfen gehen, füer dein Itötli vnd sprich den Psalm
Dens misereatur Nostri vnd schreib den Psalm, aulT Ein Zctl,
vnd Legs vnter dein llaubt, stilUchweigendt, vud sei Kheusch
vnd Rain, Leg dich uull die Rechte Seilten, vud Leg den Psalm
mit dem Zotl vnter daß llaubt, vnd bleib also Ligendt, vud
664
T. M»Bi»chei.
wall du hcgAhre«!, daß Npn mil Nsmliea. dcU komltl Dior
füer im ScIiIalT, es sei aulT Sohntz. Perchwcrclsli oder andere
Diog, . . .
Teilbd dlnii Thoinn. wrlchm In il'r Ocrulu t>hiI(>»oph{a difcki rar dm Vyiioiä^u
Udcn n^i^Uaiidrlt Bsr (n. s. 0. S. S37 lt.), imi] Limiiiil niif ili>ii Tmfel tu <>|>rprlii>ti,
dPr «ixlrr lirlil nndi (iiit, KmUr Sill>i>r iioc-li HoM iu srltii>r UcaaU haW, di« all«r-
Imwte Kreatur mluchon üiminrl imil Erd* »n, wu mit IIiu«r ■. n. 4), t«. 343 d«n
Siiine iio^h sliniint. Ilnnn nird ufhfirMlolt von d<-ln fH-tilimiiiMi Knil« i1>fr Tnvfcln-
häii<l]('r. K> fnliirii AniiAii<iinK<'li . oii* iiinn *irli m liatli'U Iinlift, «(■tin mnii mit
iCUtcu lioiHlmi .li-iiiilfin* wnllc, niil iiirlirfaclin» Atiktrmüi^ii *)i il^ii Al-srlinilt .t>tf
roiiNi'cratloniUi»- »k-tida R. 331. Auf Bl, }Tta Ale *-mA'-ihntv l>l>rT*cl>rifi .ilronit
Sph«ill*'t, darauf .vi-n ilcii l>Mrhw<*runif('ti ta rrdlrn, «*t ihr fiuidtiiirat »vi tnd
durcli sie aui'Ki;riclitrI «iTili-ii . . /, i-in •'■hr uiikÄrttcr, nUer d^rh wrirlllrh clri^b-
Uufender Aiuiiiik dvs 1. AI>!>nUot vi>in :i. Atufhnitt Df rnniunitiiinlhit Ituvi a.«. 0,
S. 333: «odaiiii ciu Siürk an.« diT Vorrede d« »pILpd Itiirhi-» 2. Atunh S. 3?a— 330.
Dtruiir B!, IRa — l~n .der lilaiih bi>illi|;cl alli- liinu iicrtrcl. \'tm MlllriiiiK
dtr ürle-r dvr luslniini-uti'n , Mid fshkh nikr (tPHrlnipff nuf Kniien . . . diu i«t d«^
(Itaiilir der olli> diu),' pcrfn-l lv'illi),i.>t* »iimt n. ii, (>. S, 33(1 uiitwu f-U 331 mit
BttiHra .\ii*l(iMUiii;i.'ii. — Bl. 17a — 171" [S,34) .Von den l'»r»fltTeo. Mit dincn
■wejrMi C&rarli^ri'ti haljpii dir mmdller. Hoviel aiifi^ritftitet 1!« AvtnidtriilM
der Iloxen ge-ichioht.* AukiükHvIi );l<>l''h Unter cbMida 8. 335 TYkI. ohcn Nn. 53).
VSüf Hiiülcro Hniid NrliH>>li hirr aii drn Iluud .Vtdi> pSL' it', no mfIi tili wcilfm
Slür.it niw dliJSCiH AliKrliiiilti- der (Vriilin pliltni^iijjliifi lindi-l. — S. 3i~3E Uin«:
Villi dfii .'«i-liil1»*ii vnd vcrhiiri'i-iii'ni (iui-it in vud viiler der Knien. IMr An-
fnntl dcH h'l''ii^l>)i<!<it<-'i<Gti AbM'liuilt«« Uivtrr a. n. D, !<, STift— 3:il Zrilc IP. — S. 3G
Uitb' .Aii(«uchli«b hell nc tu ismliea" liS» S. 43 olien -Tud aiiriic'rcu ni gnim*,
«i-hp HuM-r a. 0. O. fs 353 ZcÜP 8 v. u Us S. .'5.'t4 Zeile II) v. ii.. »n »kh die« m(1
pTnutTfii ittid htcIiK^rHi AiiNl&a«iiii|z:L-n clienxii fiodH. — S. 43—44 iintvn ,d«r •SrliaU
Kind ineyi-rlc) . . . grtrlilrht ntif <\h<! wciJl*, «btndn S. 3^1 7.vi\Q 13 t. it. Int
8. 3i2 /.t'ilc 8 V. (■. mit (ti'ritiiii'ci AiiBb«jiiiiij!Cii. — S. 44 — 4C .hior iii<fii Citraetn
««iud ao Kincr |!ri>l)''Ti M.i<'lit . . . .^<>vii>l ihr sfiiidl iti dvii ^icr Kllrinpiidlcii'. gl«lrh
lliun n. D. 0. .S. 335 iiiiU-n Mk 8. 836 Kcik- D. Dantnk'r «iHit .äiiw«it Tli«D-
phrasli*, tu Mgt i>l><?r iioch ratnelicn duk diwaidWii llurli« IloheDlielm's. 8. &3 — ftS
der ScblufiA ivr Orciilta plii|iiii<'[di1n •^. 368 .lix isl riiHi noi-li Kinß xu iiicTdni, IrUR
an dnll Kcin^'ini' S|iric'lin-irl . . . Kclijlt nllr» md vrrmait nlli»^' S. h\ iiii !■•'»'' Iirlv^pu.
S. h'i hin ha llitl(< .Viid sali Kinrr komlit, drr l'.iii xfii'lirii diin'h il<-ii lilntilx-n
tliijfll . . . nil nihiUii'li Zaiilicrci Hcnniil vim iiicuiKlirlicn*, rlii-ndA S. 3fi3 Zinl" I!— ö.
— S. 5C Miltc! ,Eiti .Sotchcji Irsum liil mirh .I"«ciib k<"I">''' • ■ ■ "id llrrxrn ((•-
«chitfi^bl*, diu IvUli'U in /.Hlcn dur Seilr 3311 lluxcri. t'iid !>u foljfl lii» S. G3 nuch
■tlorici au» .I)b ocnüta ii)iilt>«i>ptiia' tlicils «ürllicii, UipiU nur dt-in >icdniikp|i tinrli
übi-n'iri'iliiiiiiieud. S. G4 iißd i!5 Mrhi r*n!i!i (IT dciitith uud lnt«iiii.i-|] ton kniiprer
Hand ei-*clini'bfii, ,S, Gß bin filf um Ui-ln-i und K. 71 nudimnli. (Wanken uw der
Occultn ptiiloMophla, iiiu«hll('«tipnd an S. AI,
I
') Ex i»i »Olli Joh. Ra]i1I«l Grusuctiedfil vna Aiolia, der \'etft»er ief
.Trlfnliiim H-nncti'-uin" und det^ .PMi^u» Mercnrialin^, leide Frankfiiit Hiä9 «^
achicii«», gemebt. \^. Xo. IC.^.
V. Hagische«. ß{lg
Damit hat der erste AbschDitt unserer Handschrift ein Ende. Es
ist also eine sonderbar bunt durcheinander geworfene Kompilation aus
„De occulta philoaophia" des Paracelsus, welche vieles wörtlich
gibt, anderes in gleichen Gedankcureihen. Jedenfalls ist unsere ITand-
schrift kein selbständiges Exccrpt, denn daüu hat sie zu wenig Ordnung,
sondern von einer anderen Handschrift abgeschrieben, in welclier durch
irgend einen unbekannten Zufall diese Unordnung enstand. Ein späterer
Besitzer der Jlandschrift hat in diesem Wirrwarr durch Verweisungen
schon einige Ordnung zu stiften gesucht, verrauthlich an der Hand der
Paracelstschen Schi'ift, aber ohne deren Namen zu nennen.
Es folgt noch ein Fragment mit der später hinzugefügten Ueber-
schrift „Rcvelatio in Somnio etc.", sieben Gebete um Offenbarung der
Heimlichkeiten des Erdreichs, der Schätze in der Erde u. a. w., von
zweifelloser Erhörung; sie sollen z. Th. vor dem Schlafe gesprochen
werden. Gott wird mehrmals mit dem „heiligen Namen Agla", auch
Eloy angeredet, auch der heilige Engel Antora wird genannt. Absonder-
liche Sprach Wendungen finden sich, wie „vnzertailte Bleibhait" u. s. w.
— Danach eingeheftet in Sede« „Ein gar andächtiges gebet deß
H. Augustini". — 3 BIl. magische Recepte, darunter auf der Rück-
seite des 2. Ulattcs „Auß der Magica Thcophrastica. vber etliche
Psalm". (Vgl. Einl. S. 22 und 23.) — 3 SS. einer viel späteren Hand:
„Ex Mss. [arabische Schriftzüge] d. 7. Aug. 1677. Practica Magiae
verae, wie sie die Erzväter, Propheten und Apostel gehabt;
Autore Abrahame, Filio Simonis Judae . Lib. I cap. 6. sub Ane.
Das ist abermal gewiß; ein gebohrner Heid, Christ, Jude, ungläubiger,
ein jeglicher kann vollkommener Meister dieser Kunst werden. Cap. 9
Die weil Cabala viel edler dann Magia . . . Oap. 10 . . 11 . . . 12 . , .
Lib. H. Cap. 2. Lib. III. Cap. 1." Das sind vcrmuthlich Excerpte aus
dem Magischen Buche des Abraham von Worms, das mir noch nicht
in die Hände kam; vgl. Tlicil 1 S. 64G (und 338?) und Ärpi Feriao
Aeativales, Hamburgi 172G, S". S. 118—120. — Auf der letzten Seite,
abermals von anderer Ilaud um 1700 geschrieben:
E\ Philosophia de Limbo aeterno itc. Theophrasti, pag.
ult. Denn was ist's? Wann wir alle Arcana et Elixiria der
gro-sscn und Kleinen weit in unscrn Händen haben .... Das
gebe uns Gott bald, Amen, Amen Amen! Soli Deo gloria
Ist aus dem Drucke von 1618 S. 136 entnommen (Theil I Ko. 303).
Darunter steht noch eine Stello aus Martin Opitij weit). Poemat,
ander Theil p. 280.
fr6ß
V. JlngilKtlM.
l'üh l\i>i(L-iiliuj$<-ii, Künigl. Itthliütlmk, ^l. legi. S»iiil. No. 2T>0.
246 SS. Fol.'* von vet^liiodoniir llAod im 17. Jalirhumlert ffC-
«clirlolieii; Kinigf.* Hliimmt violkiclit iiocli tmn rlem Emli' <lcs
16. Jiihrliuiiilerb; (lo-t ParnvoläiMihe Lit jedciifalb im 17. Jahi--
hundert geschriebea, vielleicht noch xu Anfang desselben. Der
Foliohand int \a braune» Leder gebunden, mit Klappo und
SchluEs, wie eiu« Schrcibmapim zum Zuscblie^sou : Da*
Magimcb« tollt« wöhl vor UnberuglCD bohütot w«rden. Üio
Hdichr. Ix-giniit mit BOecoiiomia*, landwirthMtliafUicben und
rocliuci'iäuhon Aiiweliiuu^eii. Tbierarxnoilichcui, Sizilien, /.aiibpr-
mittcln, xuiQ Waidwerk Nfitxlicheni. arzneilit-hca und »yin-
[latliolischen Kuren. S. H'J IT. „Auß Kluincu Edolg-Äiloincn
grolle XU maclii-'n vou llu^^ero dem Cliurf. geben." (Der
l'uraeuUuüticrnusgcbor .loliunn Iluser?)
a. 1&^)— IG2 Von einer lUiid des 17. JahrbunJorU:
Ein schon och herlllch Konst welchen ist nach dem hodi-
berUnten Herren Theofruto gefunden, welchen ist »ein tinctiir
gewues vndt iat ihm« KUch nachgearbeitet, durch
den hDchgelartcii Herren Dr. Johannes ilvßo modicu»
WKiiaritig zu Tubingen.
Man muß nemen 4 Fundt ongel.4ch tionon, der üoll man Domen,
vodt ihn ihun ihn einem irevebeiibr obont, vndt ihn tbuc ihn eino
apfanno [i] de dar int . von );ettoD VBlberghcn (ihrdu gemacht,
üt ihn der kragde auderhulb quartcr vndt ihn der brede
j (juarter vn<lt setzen es ihn di-n icu};crcehten obvnt da« die
tlatnmen dar Tein hou vber geben, vndt mit einem oiMm
spatetl vmb gerfirent, bis er zu axcheu vruri hernach maß man
die tineu ancho fein roiii abwaschen . . . nngerisch gold
16 Lott .... qiiecbiiber 3wal «oviol (4H lott) . . . [der
Process bricht mitten ab, Sclilu8S:j . . . vndt aulf da» ob-
gedachte pulver gießen vndt ea dan 6 tnalilon uuT dem oande
von abgustelirett [?] vnd iodi'r mall wieder vp gegnUen vndt vtf.*^
Bedeutung ist diesem Bruclintiick nicht bcizumoj^cn. — S. 163 hu
170 unbeschrieben. S. 171 beginnt:
Wie man die Sieben Sigilla der Planeten Haohen, vnnd bere]rtenSoll,
nach des Herrn Theophrnttj Eigenen Handiohriflt l>n Saturtio .
Nim .Sotiirimrn Su iiiiU Tynill, odir voci Vülacb gebracht wird
äaa iüt der rcinosto vnd be-->te, 2ß An einem Sunnabeind wan
■> Jvbovsh lucin PaaJvr!
V. MogtKlmi.
667
I
der MuMil im StfiiifHK/c ixt, « woher woU guti, wBii der
Satumiu auch liariiiDOii wohro wcill e» abor riHl io drey^ig
Juliri'n nor ein malil geüchiclit. Kan es br>y dein lüco hmae
woll vorblcyben, Setxe da.* in eipeii Ncywen reinen ScIiincU-
tigell zun Icuwer . Laß ef- nähr woll ircibeno . Bin virtoill
von oiucr stuodo. u)Ih <liin iiicm Junij rein wnchü. ä lut, vnd
wirir uoch grud oiii slücklcin so groÜ alls eino IIuKticIniiU
liiDeiD. l.nU CK iftiii'ük Ircibou, So Inoge du gh fein hell vnd
klar Hichxt ei'ttibcinrn. All» ilun gvyß i-h nuß vnd küruo <«. du
muHt aber iu wurender xoytt woll »cbviinmen, dnu du solut
wißeii, das es noch viel vnreinigkryl buy ihino Imlt, wnn du
OS nun ){ekfirnet, ao bewalirc c^i alleinc, da.« Ja kein Ander
Metuli durau kommel, oder daü berüre, biß Kii deinem weyttoren
braucb . Alls dan ^ib acbtung, wan .Satunius in Seiner Exnllatiu
i»t (dnt int in der Wage) bettouderif in den ersten xehen
gradoii, weictis uuch seiiio TriplicitiU ist, vnd etwa von Jorc
oder J.unit per Igiwm oder fialmiak aogcsoh«n wurde ....
Die lieziuhungi'Ti xum K^isi" Suturni" (bei IIuNor im 7. Buche der
Archidosi» Magtca 4".-Ed. X. A|>|icndi]i. .S. VA2) .■•iiid also nicht ?.u ver-
keuooa, aber da-i M^cr. Aehwein sehr ab (die lieiuigung de» Dleii«
uittelxt WudiH ist im ö. Diiche derselbeu Schrift a. a. 0. S. 118
vorcoschrieben) und ist viel weitlüuMger. IJaH Sigitl M:1bsl hat die
gleichen Zahlen wie bei lluser S. 132 auf dein AveiH (1), auf dem
Rovers (R.) lindot sieb, wie auuh bei lluner vorgcscbriebeo, das Bild
des Saturn, t'inc» hurtigen Mannes inll StultrusH, der oin nucktcK Kind
zwischen den Uciuen hüll, und allerlei Tbiorkrcisxcicbk'n elc. Beide
Seiten iceigen abweichend von lluser, auf dem Rande liebrüiaeho
[nschrirteu. Da3 Sigill koII sofort vernäht werden in ein „Ttinckel-
graaw oder gantn HchwaiU aejrdenes tüchlein", wovon Husor's Text
nichts sagt.
Die Anwcndun-j dcH Sigill<i nimmt mehr als zwei Foliofleiion ein
und hat mit lluüer's Text nicht« gemein. Eü »oll oin Scbutunittel
sein gogon die starken imugiiiirten Wachsbilder, mit welchen man
einOD auf viele Meilen weit verletzen könne. Duri^h oin solche:« Wach§-
bild habe er in Venedig einen >igromanli?(eu einem Manno in Prcf^burg
«ia Auge au!4.<ilechen sehen, „welches dodh ein ticmlicher weg von
einander i-'^I". Demelbe Xigromaiiti»! habe ihm auf Verlangen en*t
dann einen Finger lähmen können, alit er dan Salurnsiegel, welclies or
bei sieb trug, von sicli gelegt hatte — und vieles dergleichen.
Hs folgt diö Bereitung des Sigillum Jovi-i, welche auch xnm
Theil an den nuscrVcheu Tost (a. i. U. S, VA'i) erinnert, aber gleich-
T. VAftwhtK.
falb viel woitliiufig«r b<(. »dm Stglll trägt gar Iriiic JUliIcii tinJ
Blimmt mit dom l>ci Hiutor gur nicht übcroiD. Kii^nso i^ en mit ilen
fGnr andorn .Sizilien, ilie mit lluNor a. a. 0. S. 133—138 fkst nicht«
g«mi?in habnii. Am Schluss !hI an^fügl:
Zufab«: dieser Kl^iDodion. Gleichwie der Trügf^r vDd hnbor
dicMor Kicinodion ohoo KweifTel, (wo or ein mt-nscli) »ich
hvdilichcn vruni orrr«üwcn, sie sncli uIU oin Toiiwcrri schall
woll XU vorwahren wimod, wbd orderen ein Mahl m«ct|llg . . .
[Ermahnung wie mmi sich damit vcrlinlten Noltoj . . dan
bierinnen Immtu biL! mir ein ding, welch« Axolh . vnd wieder
Axoth IieiDot, dos ^anx« licht der Natur, vnil die Rcehle
Meisterin . . . [R. 201] . . Anch nimb xnm bcschluß dicM
warnang mitte, das die SigDÜicatores deiner Itlelall, alle zeytt
eines ffliit^k liehen Standes «ein, wao da dieselben Sigilla
b(.-rc}'toD wilül, Uod mit gntleii AMp(>ct«n angCMhen, auch
niiumer mehr Kückgcngig Sonaten wirslu das wieder xpicl io
allem, vnd schaden for frohmcn emblinden, dn vor dich Gxilt be-
wahre Amen. Am«n.
S. 202 tmd 203 PrüparatioD dieser dreien Künit;liclien
Instrument . Von Reinigung des Motidlc» S/ttui-nuit.
An oinom Sonnabend wan der Mond im Sttinftoctr, Unurr-
fnann n'ier in d«r wnge ist, SO riiem . . Bley .... will man
ihn kleiner oder groscr machen slehcl xu ein.« jeden belielwn.
■>p*; nin] vod dem Nutz und Gebrauch diesoB KSoig-
lieben vod gotilichon T«HtamonteD. ^V.
Dio himmlischen Häiwcr. lU'deiiliing der Planeten, allerlei Exempol.
11 Figuren, deren Erklüniiig dunii fulgl, wobei die Zeitangabe ¥or-
komnit ,al«o Ich begehre Vision«* zu haben auf den 14. Dcxemb. 163.t".
was auf die Zeit der Niederschrift oder der Alifsssuns hinweist
S. 227. Kolgel nun das (iebSl, vnd der Seegun . . ."
Dieser Anhang »t«ht mit den nanelenNigillcn nur in loKom Za-
saromciihang und i»t vielleicht spätere Zuthnt. Die Schrift über dio
Flanetenüigille ttclbst lehnt sich /.war. wie gesagt, au das pseudo-
paracel8i!^cbe 7. Buch der Archidoxis Ma;!ica an, ist aber in freiot
iVeix« in die astrologische rianeleumagie hinein ausgearbeitet und auf
älinlichem ßoden erwachsen wie die Geislcrbeschwi'irungen der „Campana
pbilosophica" No. I3l u. s. w. Dasi^iOlie gilt von dem Folgenden:
S. 229—234 Betchreibuiig de* wunderbahren blchers, dessen im
ICr.-*ten buch Moys« am 44. V '> . V5 .2. vnd 15. 12.
gedacht wSrde.
I
V. HagUcbes. 6gg
Samb eiaem gaotzen Cabalistischeo Ordinadt, darzugehörig,
vnd wie man denaelbigen brauchen soll Auß Herrn Theoph:
paracelst eigeoeo Hand Schrifft, welchen er mit sich
von Alkeyer [Algier] gebracht . vnd noch zur Strigauw,
in Doctoi* Johan Montani, des Junger behältniß etc.
Anfenglichen Soll man im Aequiuoctio Verne, Eben in der
stund vnd minut wan die Sonne den ersten puuct oder Minut,
des Widders Eingeht, des feinnsten Keinen sielbors, 21. [?] lot,
vnd das selbige in einem Noüwen Reinen schmelztigel flißen
laßen, da fern es for gautz fein ist, wo aber nicht muß manß
zuvor voll abti'oiben das Körnt man sauber, vnd verwahret es
in einem weissen seidnen tuche [vergl. lluser 4°-Ed. X. App.
S. 118 und 138]
Dan so nimbt man war, wan luna mit dem Saturno componirt
würde, in dem selben Punct vnd minut, da schmeltzt man da.s
Silber vnd giest es in eine Zehe darauf schlegt man diesen
Cbaracter, Nota: es muß drauff geschlagen vnd nicht gestochen
werden; [zwei Zeichen] wan du nun solches vor Rächtet, so
theyl nach dem Augen maß das Silber in Sieben gleiche
Theill
S. 230 ist der Becher mit seinen Zeichen abgebildet. S. 231
„Wie nun der Spicgetl gemacht Soll werden." . . . Kleidung
des Kabbalisten beim Gebrauche mit Abbildung der dazu gehörigen'
Zeichen.
S. 233. Volget nun der Nutz vnd Gebrauch dieses Göttlichen alten,
Cabalistischen Instrumentes dieses ist der geheimsten
Göttlichen wcrcke eines das Gott in die Natur geleget, vnd von
den lieben Vätern vnd Patriarchen vnß hinterlaßen, dar vor
dem vnsterblichen Gott Ewig lob aey Amen.
In Anlehnung an Moses silbernon Becher ist er hier silbern,
während er sonst aus EIcctrum gemacht wird; eine Anlehnung an das
5. und 6. Buch der Archidoxis msgica Rist sich kaum mehr be-
haupten. Interessant ist die Sage, dass Paracelsus aus Algier, wo er
nie gewesen ist, Derartiges heimgebracht habe, nicht minder die Be-
rufung auf den Sohn des bekannten 1604 verstorbenen Paracelsus-
Sammlers Johannes Montanus in Stricgau. Vielleicht ist auch
noch eine dunkle Kunde umgegangen von dem silbernen Becher, der
aus Hohenheim's Hinterlassenschaft nach Einsicdeln kam.
Es folgt noch allerlei Magisches z. B. „von dem Sekel Israel,
welchen Judos genommen deren dreysig gewesen vnd den Hern vor
Käthen" und magische Recopte. — Wie eine Bleistiftbemerkung auf
670
V. Ha^sebvi-
S. 346 besagt, iat die llanilMhnIt am 35. Oktober 1747 im Reüitxe
ein«'.« Dr. Rud. Job. Fried. Schmidt, [.oibarzt ie* Lanilip-aren Ernst
Ludwig V. llosaen gewesen.
130. Wien. HofbiWiothek, Ms. 1 1 2GG, 248 Bll. «' aus dem 17. Jalir-
huuderU
Itl. I.^a — 0{tn. Von Heillung der Zsnberisehen tohaden, dnnth
Philipp . ThftophrastQm paraoeliDm.
[14a.| Dem Krbnrii um! k im M reichen Moint^r VIridi ßeck uon
Wipnn. wrmacIiG Ich iion tJott (iom allraechligen nllos j^ta tuuor
. K. Erbar umi kunstreicher Heister Vlrich
W»\i »her <iz Woib. !iu viitcr dciiion huDdon li«g«t [17*1
. . Datum I'ieMlitit Jl-u 16. Junuurij Anno IC. 1&89
l'bilifipuK Theopl)ra»tu.-< TaracekuH
[17b.] Dioße Nacbuolgeiiilu 8tuuk, «oll in»ri nlleweg im vorratli
haben . . . [Hl. 8ä der Abnchnilt Ülx-r dii.« Hiuinen dt» Mörders,
der dem Druck v. IW.t fehlt] ....
(fiSii.] Datum Grätjs den 'A. Jariuarij Anno 1551.
PhilippQH Theophrastus, paracüUiia . Vor
[lohcnhaim.
Das i8t aleo die äo oft ächon angetrofTciic Sdirift Karrichtor's;
dan Aurtali<''iid.stii i»! daj< Datum 158'J, wolchc» wohl nur einem Sohreib-
fetiler »ciuo liiittleliung verdaiikl (vgl, No. 124a— läG).
Eine xudero, etwa« frühfirv Haud, die wohl noch in die erste iläilflc
tloa 17. Jahrhunderts fiilll. hat III. 70 — (5^ geschrieben und die BUlter
unten mit den Zahlen 1-HH gleichzeitii; mit der Nieder-chrift bcirirhnet.
ßl. 70a~-80. Folget Ein Uodus, so Ich Theophrastu Bombut .
lolbit gearbeitet der tinctur, und diitcA ttcheuckhe inh dir
moiii Uiscipel, wan du ;ciiiri Kiid der liiiutur K<>m<!«t zum
iiuycn talir, und zu ciuoni siroligtn iiiid<;iickhoii, dx du niugstt
a\U'n, HO im hiinmol und aiif ICrden, uml 4 Kiemcnten iiit «r-
ror»cli(in, und durch di.-i einige MiHleryiim, so du die tinclor
ha-tt, erlahreu kanat was unlhcr und ober der Krden.
ErHtlicheu inürckh den dag, darin du gubohren bi^t, es sey»
welcher dii|j in der wotduin, und wmi dl» Sounen ]önk«t, «lüer,
oder Jungfrau in AsceiiHionu xu guol«in
AnTang, glücklichen Mittl und Healigen t^nd geMbenokliot vod
mir Theo{>hra.4ta I'aracelno . jbor diu kein buech von meine
Hamnicn (lieben biocliern Keiu ttchnlTt unther Allen meinen
schriiTten nit ist, sondern dz ist äox högiito. und voraemblicbst«,
Y, Mftg^RChM,
671
XU gleich in einest vcrfast, cinrxu dir gatt seinen SSgen, glickh
XU VnllendiiMg gedeyeii lassen, in (Jen namen rfor allerliöehsten
Trinitöt, und- MayoBtött gottes VDttcre, gottea Sohntf, und golt«8
beyligen goist aroen.
An Dulhiin Hcit osorem nm ignorantcm.
Diesi> Anwui^uiii^ lum Oebniuoli einer niagi»clion Glocke
xum GcistortiHiin »rimmt mit dein .OeheininüiJ aller fiebeimiiQUo"
(Tlieil I No. 41!) S. 1 12) (itM. würHicIi iiheroin, ist aber KweifetloH
nicht nat^h liiesem oder einem nndein der zahlreichen Driicke ab<
geochrioben, watirschainlich iilierliaupt alter als der erste Druck von 1686.
ni. 81a— A3h. Philippas Theophrastas Paraccltiis ab Hochenheimb
Bombast Das Hagialische arcanam mit der materia xu ver-
fahren, was du wiUt durch den tchlafT.
Nach dem du ohne ZwoilVcl dir matcriam xiir erkanlnus habe»
wirst, wie ioli dir angciieigt hah, ita* lioraiiw gebracht wird ein
was<er. welchem wa^er allhicr 7.u gebrauchen solcher gestalt ist,
dx du dardurch erfahrest, was du witsl, nach dir ein Dinten
von ^^alT^an. daniniher vermisch Ambram. Zihetam. und einkiiren
[unicürnu], darunther las 9 tropfen djesoü Diilu^opliiAchcn gÖU-
liuhon Wn«<ont droin 3 in Noinino Pnlris. 3 in Nomine filij . . .
bereite dir ein .Ningfrau Pcrgninent. von don henllin von ein
unKoitigeu Juugou Kitidlein . . . dii' rüder mue« Hein von einen
Adlem flllgl, oder aber von Puren gold, und merkh in auf-
nemniuiiK <)es nionds, wau er i^t im Iciwoii, ativr oder .tnng-
frauen, so si-lireib den hochon naiaeti Telragramm&ton , dan
deinen Planeten nsmen, und deinen nahmen . . . mach diseti
bcitlein in ein guldblettlein ein. und an einem Plinsdai; Sondiig.
oder Mittwoch, no du dich nidorlögcKt, »o xprit^b o grosser Gott
Teiragrumnton . . . alles so ich verxeiebnet, d(M wollcstu . .
kunt Ihnen . . . lege dich niiler auf die recht« Soyten und lege
diu« K igelein in da» rechte ohr, und sprioh, o du groiwer gott,
stehe mir bey . . . 3mall, dan cnt-^chlafT, so konibt dir «in
echiin Person, die iustruirot dich aber deiner begehren, und du
schwcer auch, sambt allen, auch bey meinem Erlöser, das «
wtr ist, den dardur^^h bat man erkundiget alles, so nicht mehr
erkundiget worden, und vor solche hoch« gabou sein wir gott
dem nllmechtigen iiehuhlig lob und duickh zu sagon von nun
an bii' in Bwigkeil amen.
Kine der zablroiclien K'''>ben UnlerMhttitmngen; der Name de«
Wandern) anne>( dient dem Machwerk als Empfehlung. VqI, die „ItevnUtio
)in .Somnio" in No. 12>*.
Bt. 83a— 91b. Hon PbUippj Paiacelsj geiieime* Invtatariam,
dem erflnder freylich geoffenbahrl
Eh niüclito mich vielleicht (.'iiRT in meinen gchrilTlon xu scliulilon
anweisen, worumber ich alle« ho olT«otIioh nn «Ion (lag gSlwi,
und uiL-ht vor andiTii i\ma gohcimnii» verborge» halt«', itt die
aulwort, weil miub gotl clcrinti»i<on crliScbet und mit den
IieylligiM] gvUl (luniiiL-^eD begäbet, dz ich di^r Kunst gealisen
[gÖRtlicheiiJ unfang luitll und End gewußt, dciowägcn nuch
gewolt, Am oe, »it laugon »aUv vcrdunckhiot bloibea, »ich
dorowegen auch in eine vernunlU riarzue gcnöthigat, doM ich
solches fiethan. du sein lob dtwlo mcr geprcisat wordo, bi»
komot der dsR HoIihu. welches iuh yedormeniglichon gciiUDgaam
woiHCU wild, ich nbcr bin gleich einer roofTonden Hlimm in der
wicMten, btiK^itet den wog Act bvrrn, zeige nuch deillicheu
gentieg an, du ihr verstehet meine rüd, worumb ich also ent-
dccht hab, so ist e» also, dz die aiton gehrn vntdcclit hetcD
da» Knd, wan sie gewußt hetea das mitll, darunib 1a» »ich
keines bekennen, dan in der aeit nueh meinem ort winl kein
['erson miMitscblicheii goschlechtit erinnrct, dz ich olTeotlich und
frey heniiß, wie e» gefunden wird, gerSdt, sondern alle«
figurate. itizt über hat gotl durch iiiioh gowirckhet. dx ich sein
gebott verrichte, und dioweill er mir «olchcs vollkomentlich ge-
geben, so hat er aucli gewolt, dz ich «olle seine gaben erkloren,
dni* gott allein der »eye, der »olche wundeiweickh in der natur
und »ein gcncliiipr gelegt hiil, die nicht ku ergründen sein, allnin
dz er dorin erkennet, geKhrt und gelobet, und gebreiset werde
in alle t'wigkeit.
Wi'illen niieh nun der allinechtigo Gott bcruelTen, da« ich
solle das lang verdunckhelto vortragen, wo will ich dan hie iniah
verdickhen, das ich Reiches nit vollliracht«, darumh ob ich
schun gescholten werde
Nachdem ich Tlieophravtuit I'aracelnus 1'hilippu.^ Itembast
etliche scbrifften g««chribeii, welche sollen gefunden worden zu
seiner Zeit, die da tractircn von den hohen weit der wci.-«on
und alten, deren doch nit seiut gewesen nach Ilermetis Zeiten,
dan die H weisen, welche da bestiechteu das Kindlein IKSVM
und etwan zu unsorn seilen andere. Nun nbur diuso göttlicho
Kunst durch mich erfunden ist worden, no bat mir auch gott
sein gnad verlieben, das ich .'tolle amm Ehr auiibreiten ....
icli schwöre und sage dir, dns noch dreij schotz vorhaadtoa,
vnder denen zweu den ersten hoch yburdröffen, den eralea will
V. Magiscbes. 673
ich dir nennen, der da ist zu Weiden in den hofTSpotall gegen
morgen, an wölchen orth du meines Pulverleins findest nach
deinem wollgefallen dorbey desselbigen fermentatiou , verleih
ihm gott die gnad dem der es findet, und dem es beschert ist,
der wird es zue geoiessea haben.
Die andern zwey aber so ich angezogen hab, ist der Erste
in der Entscheydung frank reich und Hispanien bey
einem Castcll . darbey ein Spittall gegen mittag, diser ist er-
höbet, und ist ein schätz yber alle Kinigreich, und ich sage
dir, mein Vertrauter durch gott, das in dem iohr österreichischen
Stamen losten Kayscrs abgang, allererst erfahren, und, was ich
Theophrastus gewesen, was ich gelobret, da mein leib in der
Erden gegen moi^en bostettigot werden wird. Diser schätz
wird gefunden werden von einer Person von 30 oder 84 Jahren,
und mein leib wird nit ruhe haben in der Erden. Gott aber
seyc mit uns allen.
Der letste und högste Thesaurus thesaurorum, wird in
der deitschen nation erfunden, welches land es aber ist, ich
jetzt dir nit sag, zu verhietung groß unglickh , gott aber wird
den an dag bringen zu seiner zeit. Es ist auch, dz mein leib
Keine ruhe in der Erden haben wird, an welchen ich unschuldig
bin, dan dardurch grol3 bluet vergossen und verschüttet wird,
den ich hab den bofelch des verrichten müssen, und wird bald
nach den oberen gefunden werden von einer Person von 38
oder 32 Jahren schlechtes wesens, welche Person hernach in
solche triumph wird geßehrt werden . . . ohe wo wird mein
Galenische appo deck herische Auiccnischc Sect bleiben, wo
werden alle Doctores derselben sein, da wird aufs hoste er-
kundiget werden, was ich Theophrastus I'aracelsus geiehret hab,
dises wird alles daa einig bleiben, bis komot einer, von wölcheu
ich olTt profelzeyt hab, . . . das es in entscheydung beyren
und Schwaben auf einem verworfenen orth sein wohnung hat,
und vier stadia dorvon an ein orth oder castell daselbst, ligen
alle operationes Philosophiae, so seit Adams Zeiten von Alchiraia,
Philosophia, Astronomia, Cabala, Magia, und andern weisen
kÜQstcn gehabt sint worden, die alte drey durch Engl und mein
erfindung sint corrigiert worden .... des reinesten metalla
mer dan 7 Kinigreich, in den Edlgosteinen doriber, was schrilTteii,
und alles was gestein mag, vermög und schetzt ligen, von
keinen menschen auszusprächen, da wird man erst wissen wer
Theophrastus gewesen . . • . lieber, der du diso meine Prophezey-
Etlllk d. Schllull 0. PuHcdiliohio SslicifMs. IL 4"
V. llngiflcbM.
Ht^rintcii nndott, tlu» du still itcliwvig&jit .... dcrowfgon wjre
belmetsani.
Eben uinl) dise zeit wird in ntloit landen oin renrirrunf;
geächöhcn. und der iemtsfs den diser Hchnlz Km|)fiih1i>n und ver-
ginnet wird, wird dordurch zu «olclien dignitäten erhöbet worden,
und t>ald gantx Eiirüpain, HUmlit ein thcjl AlTrita und Imlboo
Üivyll Aifis ytierkoinincu, er wird uuch nicht adi-licIiMHtauinious
«ein, doch guetor (.'hristlidicr lehr, dorn hoy fallen wird «lies
voickh iolEt will i<r1i dir anzeigen, was in donn
zvnj örleren, ab in der eutschciduiigfraiiokhreich undhispanien,
«udi in enbiuheydunt; bajern und si-hwaben »»II gefunden wurden,
80 vcniimb:' liivinil, dz in der cntixihoydunK frankreicIiH nud liw*
panion gefiiiiilun wi^rden ein Edler Jaspis, incr ein KarfuucVhl, ein
Diemant G loDi wögoiit, Sapliicrcn ein groß tboyll, und Topas,
«ambt einen I'etI wigt 2 lotti, und eine» bey anderthalb lotb,
widerumi) 2 Tirkheti hey 'A luth, mor meiner tinclur ein guutM
tfaeyll, nambt nchöne» colligierlcn svhrifftent darbey des bBum«
von der tinrtur des lohoDH ein lialtie uiilz
Thesnurua Tlie^aurorum , welcher in cntscboydung bayren
und Schwaben verborgen ligt, dnstclbo selul 4 atudia da von
nllv bivichfr wie ieh angetxcigt habe, von allen iiaTirliehc-n freyen
EinHtun, wie bcAchriehen, und darboy wurd zu wordt aller
rhiloMtphiiioheii beinilichkeit, von Anfang l)i» zum End, diser
Schatz int unxaldbar. wan aber von .tchriinen in erneuten orth
iHt, MoUeHt du Winsen . da-t 7 loüi von der tinctur de« bauiiu
des lübens allda verborgen li(;t, . . 3 leitiiche markb in gewicht
der letzt genolvierten und coagulierlen tinctur, welcJM auf dia
metall zu werfen ist ... [Karfunkel, 24 Perlen, Saphir,
Diauiunteu, Türkin, Jaspis, Rubin, .Smaragd] . . diso «tuokh
lig^ alle iu oiin Trüchloin, welchem ohne men^hen band
gemacht, kI von lauter gold und Eillgextoin, der Schlüssel ligt
oben (Uirauf, und i»t ein gülden Narkh eingemacht, welcher
guldner in ein silbernen, der silberne in ein zinneren begraben,
und au dun ortli, all wo os gott will, begraben ligt . Gott der
allmechlig wird dem, der e« erobert in villen glickh und sig,
auch Meine göttlicJie macht, »lerckh und gowalt verleihen, damit
alloM b^sesi untbergedruckbt werde, und alle« gute« eraprießo, dt
auch die nolbdirllligen dardurch erhallen mSgen werden, da«
der den Ewigen Sogen erlange sambt allen auserwöhlten (i&ttes,
durch den, der di« weit gemacht, und wider xu xerbrechen
macht hat. Amen.
I
V. H&gisches. 675
Eine Ueberarbeitung der Prophezeiung, welche 1622 zum ersten
Male noter Hohenheima Namen gedruckt wurde (Theil I No. 322),
1625 passend ala „Magische Propheceyung . , Von Entdeckung
seiner 3. Schätzen" bezeichnet wurde (Theil I No. 330) uud als
Prophezeiung „Vom Löwen aus Mitternacht" im dreissig jährigen
Kriege sensationelles Aufsehen machte (Theil I No. 338—354), An die
früheste und (theilweise auch die spätere) Fassung finden sich vielfach
wörtliche Anklänge in unserer Handschrift, namentlich das Ende ist fast
ganz übereinstimmend. Alle überlieferten Drucke geben sich nur als
„Extract", doch scheint mir unsere weitläufigere Handschrift nicht etwa
den ursprünglichen Text zu liefern, sondern eine willkürliche Ueber-
arbeitung, die sicher noch weniger etwas Hoheiiheim'sches bietet als
der wahrscheinlich ebenfalls untergeschobene „Extract", den wir in
etwas veränderter Gestalt unten auch handschriftlich autrefTen werden,
vgl. No. 142 und 143.
Bl, 91b — 105a. Experimentnm Theophari^ Pancelsj divj viij ,
Neygo Deine ohren, und merkhe auf mein wort, in den Namen
der hochgelobten und unzerthrennlichen drei faltigkeit, habe ich
dir lieber Jünger anzeigen wollen, das gros und hoche arcanum,
dz vill magi und CabalUsten gebrauchet, und zu dem begehrten
End khomeu sein, unserer und meiner Philosophiae , auf das
der du bist bekomest, glicklichen zu meiner Vollziehung ge-
reichest, mit dankhsagung der Ewigen Weisheit, welcher solches
verrichtet in Krafft seiner creaturen und menschen Amen.
Auf das nicht untherwegen gelassen werde, so habe ich nit
untherlasscn können, dier, der du etwan gehrn giengest zu
helffen, zu völligen gewissen End, weillen ich dir dermalleu
alles vertrauet, so habe ich solches auch nit wollen dahinten
lassen, sondern dir meinem lieben in gott geöffnet, zu be-
stettigung aller deiner angefangenen ding, darzue hellfe gott
vatter die unerforsch liehe weißheit, in nammen des Sohns, und
in nammen des heiligen Geistes mit beistand der heylligen
Trinität Amen.
Erstens enthalte dich von aller vermessenhoit, sey keusch und
rein, mit beten, lleissiges gebeta, solche haltung, als mit neyon
subtillen Klejdern, betgewand, berauchung und alle noth-
durfft .... muest du deine Natiuität wissen .... wan nun
die 3 monatli voriber, und die Sonnen gleich in das Zeichen
eintrit, darin du gebohrcn bist, und an negsten tag der deine
Planet ist. So praeparier Dir ein stilles orth ....
43'
676 V. Hämisches.
Da rauss allfs rp[n sciu, jifrrmi'hi'rl werdi'ii, Tcppirlie i;ple;^, Kcnstcr geiren
Uorgon, Tinte aus Salraii niit Bi>a[ii nud aiidiT .Spi'/,tTPii-n : dii'se unfeinen dri'i-
büinifien Tisi'li mit droi Ki'kt'n scl/.i-ii, ds/ji ein dw^ilpiclicn f^liilil, .iUes neu, iiellipii
Tepjiii'h dariilit'r, ucuc Fodi'r aas Ui'iii ri'i'iilf» Flilgfl einer Turtellaiilie oder vnri
(iold, Perirampul von einem Juii(;feruliiiide; sriiliessi; dio Tliiir und inaeh dir ein
sauheref Bett in dem Zimmer, dann srlireilie •■ei.n'n .Mirt;i;; hitzciid: Tetra f,Tammatiin,
Adonaj, Seliaulb, Kmannel, Alplia et Oineyn, auf drei Zettel: einpii leee ins Fenstir,
eiuen auf den Tiseli, den drillen halte in der reeliteti Hand, knie nieder nnd liefe
den ganzen Psalter u. s. w., gelic ans Bett und spricii das vorgeseliri ebene (leliet:
„. . , (los dii verleilient, gebest imd zu ose hie k best einen heilligen Kntrel oder guelen
Geist . . . innerhalb 'J iia-;on . . . ■ nnd mein bekehren, als neinlilieli in di^icn
hoben Werkh der l'biloso|ilLi.i /nm Knd lieilfe ... ih er mir arbeitbe alles sii
da bedirUtig int y.u nireklien in iliseni nerkli', dann 7,11 llelt k'''"!- "l"' nnf der
rechten Seile liegen. Das (iebcl jeden Tag tbun. den Zettel ans der llanil am
3. Tajje verseblueken, die beiden audeni an einem Jlessingdraht über den Tiseh
hängen. Neue Zettel schreiben, den in der Hand am 'S. Tage verschlucken, die
andern auf den I)rabt u. s. h, 'J Tage lang: am dritten Tag nach dem Einschiafea
mit den) Zettel iii der Hand,
SO kommt von stund an ein schöner Jüngliag bey 20 Jahren
und der stehet vor dem bötii und wöckhet dich, so gib ihm
kein Andvort, sondern stehe auf mit dem Zettlen, und Knie
uider, sprich also; Wan das Gebett verrichtet ist
worden, so stehe auf sitzend auf einem stuhl ein Hasl stäbl
zweyer Spannen lang in der Hand habeot, sambt den Zötlein
und khere dich gögen den Geist, und sage also ... so saget er
dir wie er genent war, so schreib seinen uamen schnell auf . .
mit der dinten, dau mach den nameu an das haslene stäblein
uud sütze dich und begehre von ihm also .... halte das
hasle steblin allezeit, die erste begehrung mueU also sein, wie
gemeldet. Dan magstu anders mit ihm roden, wan du das
.stcblein haltest in der hand, darffst weiter keine Ceremonien
machen ....
Liie ganze Zeit des Cieislerverkehr.i mnss m;iii sieb rein nnil massig halten, dann
ist der Ijeist immer nillig uud leistet alles freundlich, duch darf man mit niem.ind
davon sprechen. Seiui Woelien liteibt der 'ieist, aber am letzten Tage mnss inan
ihn beurlauben.
In dieser Zeit kanst du den lapidem durch disea geistes hilff
zwey mahl und bis wuilJen 3mal vollenden wan die
9 Wochen aus sind, so beruefl' den Engl in die statt da du ihn
bekommen hast und nimb das steblin in die hand und sag:
durch Gott . . . ich N sage dir danckli, nun aber fahre hin
iu lieblichkeit und freydeu . . . Amen. Wan der Engl dahin
ist, nimb die Zöttl allo sambt dem stäblein behalt« es d&n es
wieder zu gebrauchen ist
V. Magisches. 677
Der Anfang dUca dings soll gescIiehcD an dea dag, welcher
goliirth dir zuegealgnet werden, und in einen guctcn aspect,
auch in aufnemben des raonds, und das du dich vornemlich
reinigest in allen dingen, und so du eines gesellschaft theyl-
alTtig worden bist, so siehe das, so du es anfangest, kein
Porsonn nichts wissen auch dz du es allein verrichtest, so wisse
das dir der Eng! gewiß komet, und wird dich regieren und
fiehren auf den wog, dz du dich verwundern wirst, aber Gott
dem Herrn aeye lob und danckh gesagt in aile Ewigkeit, das
wir seine Kinder werden. Amen.
Es ist dies wieder eine ausführliche Anweisung zum Citircn
von Geistern, welche uns unter Hohenheims Namen begegnet, dies-
mal ohne den Gebrauch einer magischen Glocke, Weiteres siehe bei der
folgenden No. 131.
Es folgt ohne Autorenangabe und besondere Ueberschrift eine
alchemistische Schrift Bl. lOöa — 150a.
Anfang vnnd Eingang
des ersten Capitl von dem weisen rosengarten der Kunst
Alchimia belangent wie folgt:
Das erste schau das du die handschriiTt [HandgrifTeü] lleissig
ertehrnest, auch rechtschalTcn wissest darnach zu richten, dz
weill [!] ich dich in disem Capitl berichten, und dir unter die
. hand geben die listen sluckh, dieser kunst particularia und
eintziges experimentum . . .
Gegen Ende ist von einem chemi-schen Lösungsmittel die Rede, das
als Paracelsisch gegeben wird, dabei lieisst es;
„den 21. Febr. 1532 in der Pfaltz in dem Kloster lorch
Philippus Theophrastus Paracelsus ISombast gefunden
den 19. Julij 1589" und weiter „. . . dz ist das gelbe Mercurial
und mein Theophra.stj Paracelsj Paradeiß wasser, welches
wunder yber alle wunder stifl't , . . aber in der Medicin ist es
ein göttliches wösen und ding . . . curirt alle Krankheiten . . .
arbeithe, komme darzuo mit grosser gottcsforcht und zittern,
ohne sindhafTtcs loben von gott dir angezeiget, mir war es
zu vill, aber gott dem allmechtigcn scyc lob und dauckh Ehr
von nun an bis in Ewigkeit. Ich Theophrastus Bombast bitte
mich zu ver.steheu, der du den bäum aller bciim, der wurzel
aller wurzeln naclitrachtest, hclias ist dahin und wird wider-
komen."
Etwas Paraccisischcs ist nicht an diesem Paradieswasscr zii fmden.
— Auch in dem von anderer Hand geschriebenen Alchemistischen am
678
T. Sapjtdiat.
ScMuM« der IIuidHchriR gibt udi Docli einiges »U Paruoebiwb; so
hei»t es aaf BI. l&Jn
Extract aus oinem vhralteD Theopbrsstislfla ge-
schribvntn Alchymischen bueob, welcliu vut gaiu mit
ilisem ProccU vinstimmut, io eolbste prnctii-ivrt den modum
PliiloHopliiuJ Mfrcurij zu tnuclicu »iclit an tag geben )iat.
and auf lil. Ifi^a „Ex Tlicoplinuto 1682 abgeMhribon", uhno da« icb
dom Werlh Iteizulegen vermöc-hto. — FVilicU ist «udi dn* pMagisehe"
unserer llnndäcbrirt oben»» sweifello« utilergenclioWD. Vgl. Qbrigoiit
in der Eioleitung S. 37.
];{{. In meinem DeaiU . llAndiu:brift au» dom Ende dos 17. oder
Anfani; des IS. Jahrtiuiidort.4. 4".
8, I — 9 Theoptuuti GeheimnÜß D« Campaoa Fylotophiea. Iliirch
dioHC g«)ioim<! Glocke kan man alles was man nur wiOeu will
erEahron, auch alle zukänfTligco Sachen erforschen, mit denen
Engeln und Geiitlern reden, und einen freundliclion UmU^ang
mit Ihnen haben und genielten, sogar wie der Lapis Thilo-
Mpboruni ohne einigen fehler bereitet werden känno, und in
welcher Materia oder Mineral -Reiche, Metallen und mincralico
deßen Tinctur-Krafft eteoke und herausgebracht werden tnäge.
Summa dureb dicdc ErkäntnnU und Weißheit kan Nichts ver-
borgen bleiben. Es sey über oder unter der Erden otc
Die Glocli« aalt um Gft>uii»Ing deRwa. <ln «i# gretirunchm will, gcgvMM
«prdrn. Vor ilttn GnliraiKlip 411II inati titii S Tagt r«iii1ich iitiil aniläcbllg lialt«it,
nio 'J. Tagv, •tiavm <lip» Jon« (I'"ni'er%laf>), an unf(«l>i[i>-iu iirt« in rctiMin, I>p-
itiiijil«ri livr^crii'liEitli'in Ztinini^r ^bniiiclm. Die «i«>-i'ii Ilaiiftruurislor »itid Aratroa
(i^nluni), Htüwt (.Iii|iilrc), l'bulnr (Uarn). ilagilt (Vvoun), Ui'li (■'^«1;. PhitH (Luaa),
fl|i|iii>l (MerrTir). ,|)ii->ir IJi-iatrr «ind <un (■i>i|Vpiii««idi und nui «i«h>'r>t<>n «i<4i Ibrer
ta hcill^Qi'n lind T.a KpUrnttrliPii , wtil tlc üticr die T. I'borlrii hcrrorbi-a. Viett
iüaiivn lind »rrdi-n <iir alle SreretA iind Grhfimnülle oflrrjlinicn." Mit li«Mtiilertr
Tiul^ für jrilpa wird kpIii Nam'' mit iivuor Fi'ii^r naf dir lilorkp i;pi>rliritl>i>it, h<r-
ri'lt*! «11» 'ioW S 1-niIi, Sillwr 3 l.olh, Zinn imd Hlpl je 4 i^>tli, rficic* Rttfii C Ixlli
odw ftnit lolitrrcm rbpcnoTiel ül<ickcaiijii<iiio; nuf dvu (triin rnifl «rliri'llit tnim
nohin, auf die Iliiodutig T«ba)tTaiiiiniktoo (nV1^)t >"' ^^ llundliahc J^fif. I)ni
aeni" Wnclixkirion nÜHtmi in tii-u«in nicj(>iiiv'^"<'"i I.iMirhtvr nur at^irta tiMOndfn
(rrdecittocn TiNRlie lirainüo, daraur «chrc-ilit man di'ii Naui<-n dn lirjtiln mit «riatr
Tiiil« auf Gla<^ko imil Tisch und spriclit: .0 tintt Ttic'lraKrninmiitiiii. Adonn;: IchN.
ilciß aniiM Gwol>ö|>ffy liillc dutcli Jowim ollliiir iii«in Itrichrpn im <llü<-Ii diirth
di'itii; (laadc mit dimi-iu Oci^IP lu erfahren, c.lin* l'lwl mit IJpualt di-in« .\IlniacM
Hi'n Zi'li.iolli i'iu Herr aller llerrun Amen", ilnnach drPiinAl liiitfn tmd Jreiiiinl
■i|ir['Cheri ,Du Uclsi N. ich lie^ohr auf mein Tarilcni uml durch dirsen dvinen
Nalunea nilr Bu^enaclivlnlloh xn «rachfinen*, dnnu «nclirinl dnr 0«i»t if«hörig be-
falMdel, «etil skh und Mrhrelbt mit ilrr bi>>iiiiiuili-u Tinte uad a«aeB PKder das
auf, was mau will, und «otworirt, wa» man will. Er koniint wieder, ao oft maat«'
I
I
I
V. Magisches. 679
([phrl bei Taft und Nacht, nur mtiss man ihn von 10 — ''gl l'lir ta(,'« und narhis frei
lassen. Zur EnllasNuu(r wisfht man sciuon Nainen mit laulprer Jlilch UTui spriciit;
,Fallre hin du pifer (Jcisl im Namen des Si^höpITers, tinii so it^li dich in seinen
Nahmen fordere, daß du mir sojr'eich erscheinest, und t'einirsam seyst. Im Nuhuien
der nller allerheilif;sten Trinitet. Amen". Später bedarf es keiner solchen Cere-
monien mehr . . , .Nur dall du des fordernden Geistes seinen Nahmen auf
das Gloltlein und auf den Tisch mit deßen färbe -^lerciteten
und hierzu gelehrten Uiute allzeit vorher schreibest, uad alsdann
nach vorgeschriebener Weise citircst und forderst, so wirdt er
dir allezeit willig und gerue gohorsamen, in allen was du von
ihm durch die 3. heiligsten Nahmen verlangest."
Die Veranlassung zur Unterschiebung derartiger Anweisungen
zum Geiaterbann ist wohl in dem 6. Buche der pseudoparacelsischen
Archidoxis Magica zu suchen, wo (Iluser 4*-Ed. Bd. X, Appendix
S. 126 — 127) von der Geiaterglocke eines Nigromanticus in Spanien
erzählt wird, deren Bereitung Paracelsus durch eigenes Nachdenken
selbst entdeckt habe. Mit dem „Geheimnüß aller Geheimnüsse" (Theil I
No. 419), das wir oben auch handschriftlich in Wien gefundeu haben
(No, 130 Bl. 70 ff), finden sich liier viele Uebereinstimmungeu , mehr
noch mit einem Abschnitte „Von denen Magischen Glocken der Englen,
die sieben Fürsten der Planeten, auch die Thron Engel zu eitleren und
wie beede Glocken müssen bereitet werden", der siph S. 46 — 52 findet
in der „MAGIA DIVINA Oder Griind- und deutlicher Unterricht Von
denen fürnehmsten Cabal listischen Kunst-Slücken derer Alten Israeliten
Welt-Weisen, und Ersten, Auch noch einigen heutigen Wabren
Christen . . . Zum Druck befördert, und mit Figuren gezieret, der
Welt mitgetheilet. Von L. v. H. Der geheimen Göttlichen Weißheit
Liebhabern . ANNO 1745" (79 88. 8"); diese Schrift ist inScheible's
„Kloster" 3. Band 10. Zelle S. 524 if abgedruckt. — Verwandtes mag
das „Büchlein Theophrasti Paracelsi von Olympischer Geister
Citierung" enthalten haben, das KiesBwetter Öfters nennt (vgl. Ein-
leitung 8. 26 f); davon handelt auch die gleich zu besprechende „Magia
Veterum", die fälschlich Ilohenheim zugeschrieben wird (No. 132 — 134).
132. Erlangen, Univ. -Bibliothek, Ms. 1508. 60 beschriebene BII.
4°, nach Irmiscber aus dem 18. saec. stammend, violleicht
aber doch noch in's 17. Jahrhundert zu setzen.
HAQIA VETERUm Durch den theuren Philoiophnm und Hedi-
onm Thaophrastum P&racelinm von Eoheustein [!j . beschrieben
und an Tag gegeben, darinnen die GeheimnuQ aller
Geheimnüßen gründlich begriffen, wie auch die selben
ohne Erzüruung Gottes natürlich durch Christliche u.
V. Ut^iMlKS.
getiülirlicbc MUlel hilnnon erlernet n. io kurlxer üi*it,
durch göttliclivu Bcy^tatid licgrirfeii w«rdon.
Vot'ilt, ijuu^rili;, piilwito, et ju)ci()irti» eliiivcoittis et a(i«rictarrobU.
QuivrilQ niorlalni primtim coi'lMtJa fUigo«,
Dum reliqun omnia adjidentur väbi«.
IN NOMINE JKSU. Hie fiibet ao da» Bucb von der MagJa.
od«r von der WßiUhcit der Alle» und nnsarcr Vorfahrvo. nidit
allrin deren, bo unter den Kindeni litiaol, »omleru auch der
yuog welche unter den HeydnUcbco Vülkero rcclile Mafi g&-
weMO, uud geiiaadt Mtyu. Von neuen dnr Jetzigen Welt wieder
bciichricbca und au Tag gegeben, su beOerer ^küodtunß und
rvchteD Ter>lniid de« ^olllidwn Prc>«et), wie Gott auino Lieb«
beweiset d<-m MenschlichiMi (ieMhlecht. und hoIcIum all«« viod«r
die TeulIeU Zauberer und andere gottlose Verächter, der wunder-
lichen (iabeii Gölte«; tiergcgen aber xu Nutz denen, die eine»
guten Willen haben, »ich derselben Guben Gottes wohl und
gotbeelig unter den Meniichen zu gebrauehen.
In den Nahmen dw Schöpfen aller Crealuren der siehligen
und unaichiigen, welcher denen so ihn nnruffeu, die GebeimnuU
Heiner heimlichen Schatze, und dieselben ohne Zahl uud MaaBe
Viitterlieb und müdiglieh uns armen Meujtchrn niilllieüel, der
heude uns durch »einen oingebohmen Si>hn Jeaum (Jhri^nm
seiner Diener, der ErölTner der GebeimnuQ, daß wir mögen be-
schreiben die Bücher Von den allorhSchiteu Sccrotco und
llciinligV eilen der Magia, wolclie den Mcnsuhvn g«btibron lu
wiBcB, und ohne alle Sünde «ich gottscclig gcbrauelieu mögen.
Di visio lotinn Libri.
Zu bomoror L'nt«rrichtung aber und dem lünfHltigen tu ciucr
VergiiBgUDg, »oll diß ganlne Werck in '.I Theile oder Tomoa,
(luU iflt in 9 aondorbahre Iliieher getheilet werden, derer jedes
wird in sich begreilTeu 4!) A]ihortsmos oder Sprüche, das Ut an
der Zahl 7 mal 7 in «ch haltend, durch welche die Woißbctt
von denen Geistern oder Engeln golehr«! wird.
Der erste Theil.
t. Und dicweil dietior er^lo Thoil eine rollkommone Anleilnng
in die gautze Mngia. ja auch die gemoiiir.^te l'raeccfita und
Regulas der guntiten Kunnt in aicIi begreifTct, aUo daß ein
Sinnreicher der übrigen nicht wird bedurlon [!}, So er uns lile-
riunen verstehet, ho werden die ersten 49 Aphorümi, um
beßerer Nachriclitigkeit willen, damit sie desto leichter mögen
gomercket uud iu Verstand gebracht werden, jedweder in be-
V. Hagisches. 681
soadcre 7 kleine soQdorliche Aphorismos oder Sprüche undt
Puncten ausgctheüet, und in ZitTero unterschieden.
2. Der ander Theil soll tractiren von der Microcoschmischen
und genialiachen Magia.
3. Der dritte Theil, von der Olympischen Magia.
4. Der vierdte Theü, von der Homerischen und Poetischen.
5. Der fönffte, von der Sybillischeu Weißheit.
6. Dei- sechste, voa der Pyth^orischen Magia.
7. Der siebende, von der Äpolinischen Magia.
8. Ber achte, von der Aegyptischen Magia.
Der neundte Thoii. Von der Prophetischen.
Aphorismus 1. Was durch die Magiam soll verstanden werden,
was ein Magus sey undt von der ersten Austheilung der gantzen
Magia
Es folgt das erste Buch mit seinen Aphorismen, jeder fein säuberlich
in 7 Theile zergliedert — eine Spielerei, die von vornherein gegen
Ilohenheims Autorschaft spriiche. Von dem 2. — 9. Buche ist keine
Spur vorhanden, wie denn deren Fehlen eigentlich schon in der Inhalts-
angabe des I. Theiles entschuldigt ist. Auch der „Beschluss dieses
Buch" hat 7 „Punkt''; das Ende lautet:
Der Teuffel hat viel angefangen, daß er solches Licht der
Natur austilgt, und wenn schon ein Stern Licht aufgeht, dann
verdunckelt ei'S mit seinem Gesatz. In nomine Domlni Jesu
Christi Amen, Amen. Miserere mei Domino Jesu Christe.
Ab und zu hat der Abschreiber seine Vorlage nicht lesen können
und macht dann Striche.
Es kann keinerlei Zweifel darüber obwalten, dass dies Buch dem
Paracolsus untergeschoben ist, trotzdem es noch mehrere Handschriften
unter seinem Namen geben. Wie wir in der Einleitung S. 22 mit-
getheilt haben, hat Arpe schon die Uebereinsttmmung mit dem
Arbatel bemerkt, der nach Graesso's Bibliotheca magica et pnou-
matica S. 47 schon 1531 in Paris mit Agrippa's „Philosophia
occulta" in 8" erschienen sein soll. Ich hatte diese Ausgabe nicht in
Händen, so wenig wiodieSonderausgabeBasileae 1575. 16", Von lateinischen
Ausgaben kenne ich nur die in den Opera H. C, Agrippae ab Nettes-
heim, Lugduni Per Beringos Fratres (s. a. ca. IGOO) Vol, I p. 574—602.
Als älteste deutsche Ausgabe des Arbatel erwähnt der Bearbeiter der
G. Arnold'schcn Kirchen- und Ketzerhistorie von 1740 auf S. 1521:
„Magia Veterum oder ein Buch von den allerhöchsten sccreton und
heimlichkeit der Magiae . . . Durch D. T. P. E. M. T. P. 1012" und
682
gibt liiii S. I52ä cino eiiigplicinli! Anah-K ilüraclhcn. Viollridit wiircii
«lio Anrniigsliucli^tabon die*ps ([(^rnuügcbore die Vcnnlnssuug, «ins lluch
ItnhcDlii'iin zuEUHclirt'iboti. ludcin man las: Dorlor Thooplitaatus Pamcpt^u.«
Eremita Ma-gu* olr. (oi)«r Maffia« T . . l'rort^Mor). Am bekaniitcaton is4
(lio AiiJ^alic ^u^ K^Sti „Wcnol, lluiUbiirt;; tiiid FruDckrurlb, UruclitH uiti)
vcrIcfiU AndrnnH LupiiiuM". wclüKo Scheitil« im 3. Uandi' f^'inv*
„Klostorü" Stnitgarl IMti in der 10. Keltc S. 231— 2H3 nb^dnirkt hal.
Dio KiidL'ilung iiml die Iiil)alt''aiigabe stimmeu mit tiiiiterer llnndflcbrifl
im WoHeiitlicIion übcreiD, nur üind dio einzelnen AbHiitze etwact ver-
•tcllt. Die lulialuiibcr-sicht im im Arbatcl ausfülirl icher; «udi der
tibrigc lolialt aiimmt im Ganzen, nur ist «r in der UaodMlirift bvceer
geordnet und clvnä au^^ull^licll(Ir: die Aungatie von 1612 «vlu-inl ducIi
den AuHxiigoii in ilc<r Kutzcrbiftorie noch bcMOr mit tiui«iMei' ilundscUrifl
KU stimmen. — Am-h Januit Jacobus IIoi»itardu.-t gibi in 8«in«ui
^Tractalus poüDmmus Do Divinaliono, OjiiH'iihtiimii Tvfii» Htrrviiymi
Callcri" Fol", s. a. (U Itll. + 3^^ ««. + f. IUI.) pug. 27 ff. «iiie eiiigehpiide
AnalyMi tlw Arbatel (spätere Drucke: ICH, llanov. Fol."; doul»cli DjM
in Frankfurt 4"). Ober die Desiehungen des Arbatel sur Clavicula
Satömuni« sielic Kieäewet ter'ü Faust S, 837 — 840.
133. Koiipnlingen, Könif;!. Bibliotliek. K (.■ollectiono lliotHiinn,
in -1" No. (i30, Uandscbrirt au» dem 18. Jahrbuudcrt, unge-
härtet In [,ag«a; viele ßlÄtlor U'ldon: vorhanden sind S. ß/S,
45/46, 51/52, 73-88 und 121-2«) in gU-iehwiiig-ir Pnyinirunfr;
am Fntlc noch ein txvichrioliencH unbezelchncleH Itlatt. Auf
dem Titel dio /nid „Ih", wns wohl das 1&. Mser. einer Saiuca-
luiig bodfulen i-üll. Zwischen S. 21-1 und 21;j ein Zottel, auf
welchem diu fehlenden Blätter angomoikt sind, in Summa
hl IUI. Der Titel lautet:
Uagiae Theophraiti Paraoelii Nenn Büobei; Darinnen die Ge-
bt^ininuU Aller (ieheimnuß, ohne erzürn ung Gottes
boydo reiL-htunib des Ewigen und Zeitlicbeo, dadurch
zu erlangen.
Die Gant»t Summa und Inlialt i\\v»v» üuelLt ictt eben, daß du
in alleu deinen thuc-u und LaUiMi Itath frage^it den All-
miichligon, dnll du «udi niohtO )i;cd<>ncke.'>t rcdwt oder (huc»t,
daß dir vo» Gott nictit gcrathun oder befohlen wird.
Der beste Kuth, die llöchKiu Seeligkeit ist in dictum Buche.
Dar Anfang de« Textes auf ä. 5 lautet: „Aphor. 1.
und riererley Art untetscbicdcn Hey wird nicht allein in dieaen
Buche durchauQ in Uancbem Capittel erkant, Honduni noch viel
I
V. Magisches. 683
mehr und deutlicher in nachfolgenden VIII. Tomis die wir
setzen werden; allhier im gcgenwürtigen Buch scy genug das
wir die Scientia Boni & Mali das ist die Weißheit gutes und
böaes Unterscheiden, welche Magiagut und welche böß sey
S, 45/46 enthalten ein Stück des 5. Aphorismus; S. 51/52 bringt
den Anfang des 6. Apb.; S. 73 beginnt im 9. Aphorismus und S. 88
schliesst mit dem Ende des 11. Apb.; S. 121 beginnt im 19. Aphorismus,
der 20. bis 49. sind vollständig.
Der Schluss auf S. 280 lautet:
VII. der beste rath die Höchste Seeligkeit ist in diesem buche,
war auch unser großer Wunsch, das Sich die Menschen von
der jetzigen Pharisäer Sauerteig nicht verführen und verblenden
ließen mit seiner wolredenheit, Sondern das Sie viel mehr der
angebohrnen Arth wären, das sie Christo anhiengen und lebeten.
Man wird endlich durch solchen Weg viel Seltzamer wunder-
barlicher und hochbegabter Leute sehen, nicht nun der sondern
mehr den in der ersten Natur. Der Teuffei aber hat viel an-
gefangen das er solches Liecht der Natur austilget und ver-
löschet, wo schon ein Stern licht außgehet, den verdunckelt
er mit seinen gesetzen. Ende. [Es folgt von derselben
Hand.]
NB. Was die übrige acht theilo dieser Magiae wovon in diesem
ersten thei! meidung geschieht anlanget, rcferiret M. Paulus
Nagelius das dieselben nicht zu bekommen sein, Theophrastus
hätte zwar dieselben verheißen, aber nicht verfärtiget. J.V, d. 0.
Auf dem nächsten Blatte eine Tabelle der Planetenstunden — Obser-
vationes vel Axiomata magica — Gedicht, was Christus sey: leb bin das
Lieht, Man Sieht mich nicht, . . ~ Sacrosanctissimi Dei nomina —
Sacrosanctissimi Dei Ängelorum nomina.
Wir haben hier also den Arbatel, wie im vorhergehenden Erlanger
Mscr.; die Notiz Paul NageTs wird schon von Arpe erwiihnt, vgl. Ein-
leitung S. 22.
134. London, brit. Mnseum, Mscr. Harl. 514. 112 BH. 4' aus
dem 17. Jahrhundert. Auf dem 3. Blatte oben der Name des
Schreibers Fr. Davier [Davios?], der das ganze Mscr. ge-
schrieben hat, darunter einige lateinische Bibelverse u. s. w.;
Randbemerkungen von anderer Iland.
DI. 4a beginnt:
Ha^a Theophraati Faracelst . Novem Libri, in quibusomnium
mysteriorum sine dei ira, uel absque eins offensionei
6fi4 V. Magisches.
oeo non diuitiae täin actcrnac quam tuniporales, adtpisci
pOSSUIlt.
Siimma totius huiu« Ühri est. Vt in oiniiibus huc dictis, factis
et cagitatm Couäulaü altißirnum ; Iln ut nihil ctiam <:ogitcs
loqiiaris, opcrerin, quod uon tibi .sit a deo praciiotenti consultum
aut domandatum
Bl. 5a Magia vetcrum Per insignem l'liiloäopbuin Et Medicum
TlicopliraKtum Paracelaum descripta.
Vive vt vivas.
In qua fundatnGiitalitGr conlineiitur'mysteriaomnium mysteriorum
Tlieophrastus do signalura rerum naturalium . Ko8 iioti ntnpUus
versnmur in prima generatione, sod in secuiida : ideo coniu-
ratiooibuM ot ccremoiiij.s noo amplius utamur ....
Bl. 7 a dio Eiutheilung in die neun Bücher. Es folgt Apliorismus
1—3, 22—29, 4—21, 30—49 — Bl. 103!) . . Et licet inferdum aliqua
Stella oriuntur, mos adcst et obuuibret cum suia legibus.
Es folgen noch Horae planotarum, allerlei zur Praxis magica, aüa
forma allegationis Aureoli Theophrasti . . ., E.t scripli:^ P. Theophrasti
collectanea u, s. w.
Eine lateinisclie Ueboreefzung dessen, was die beiden voiliergehenden
Handschriften bieten; die lateinische Bearbeitung des Buches Arbatel
in den Opera Agrippae Ncttesh. ist nicht benutzt.
135. London, brit. Museum. Sloane 47(>. in Bll. 8° aus dem
17. .Talivbundert. Wesentlich pharmakologischen Inhalts . .
S. 74 — 80. Excerpta Hagica ez Helmontio et FaracelBo.
Thatsii eil lieh einiges aus Ilolmont. S. 75 heisst es:
I'aracelsus et alii recentiores Spagyriam uomiuant ox Graeco
aitav quod est divcllere et «Ysipsiv quod est congregare; Quasi
am sit Corpora naturalia dissolucudi, et iterum componendi.
Es folgt darauf die „Tabula suiaragdina" und pharmaceutisch-
chemische Recepte ohne Bedeulung für unsern Zweck.
136. Durch die Güte der Wittwe Hertha Kiese wo ttor in Meiuingen
wurde mir für einige Tage dio Einsicht in einen (Juartband von
701 Seiten ermöglicht, welcher ?.» de» Olücksbrunner Hand-
schriften des aiigoblielieii Rosenkreuzors Johann Hansscn
gehörte (S. Einleitung S. 25) und 1777/78 geschrieben ist.
An erster Stelle sieht darin:
Das zweyte Silentium Dei in des Königs Salomonis
des Weysen paradiel'sitichcn Lustgarten und zu dessen
V. Magisches. 685
Eröffnung ist aber auch zugleich des Theophraati Faracelsi
geheimen HimmeliBchlttssels zweyter Theil allhier gegen-
wärtig ....
welches sich angeblich 1599 im Besitze Johann Arudt'a befunden
haben und von ihm als Paracolsisch bevorwortet sein soll. Es folgt
dann S. 4 nach der Vorrede der lateinische Sondertitel der deutachea
Handschrift:
Arcana Siriiia -. seu distiucta et succincta descriptio
non Holum, Lapis Philosophorum, aed omnium totius
Naturae Arcanorum; decerpta ex propriii HannicriptiB Theo-
phrasti P&racelBi, datis in Schaafhausen ad Rhenum, die
nona Martii 1555 . ab eodem traditis Imperatori Maxi-
miliano I. nuuquam impressis nee cuipiam communicandis,
nisi Possessori dicti summi Magisterii, aut viro probe, omnibus
virtutibus et taciturnitati ornato, seor^um pi'opter arcanam
Maciiinam magicam.
Aus Freude über diesen Besitz soll der Kaiser sofort 136,000 Gulden
für wohlthätige Zwecke gestiftet haben! — Die Schrift enthält chemisch-
aichemistisclie Anweisungen zur Darstellung von Präparaten mittelst
einer eingehend beschriebenen „Machina magica", eines Apparates von
Brenngläsern, der mit seinem „natürlich magischen" Feuer alle künst-
lichen Feuer ersetzen soll. Von Hohenheim'scher Urheberschaft kann
natürlich keine Rede sein (s. Einleitung S. 26). — Weiter findet sicli
in diesem Bande S. 156 (T:
Die Geheimen aBtroIogischen Wfirckiui^eii Reg:!« SalomoniB be-
scbriebcn von Theophraito FaracelBo, einem treuen Knechte
und Diener Gottos ex Eiusdem Manuscriptis secretis
übersetzt.
Es findet sich darin ein Excerpt aus der Paracelsischen Schrift
„Von Schlaf und Wacbeu" lluser 4'-F.d Bd. IX S. 407 IT und aus einer
Abhandlung über Kabbala und die Planetenfürstcn etc. Angefügt ist
S. 182 ff:
Liber TheophraBti de Septem Stellis an die Brüderschaft
des heiligen Rosenkreutzes.
Handelt von den T Grossfüj-sten, den Planetengeistern und ist unter-
schrieben „Theophrastus Paracelaus Imperator Crucis Roseae et Aureae
Ordinis Jesu Christi." ') Es folgt die Bereitung des Electrum und der
') Alis sukhoii «]>fLtcn trfiln'ii Käl,soIiiiiigsi|iiel]i'ii liat Kifucivelti^r si-ino vcr-
Wüffemieii Behiü[iluiLyt'ii zur (iL'schidite der Uuseukrfuzcr ({''Si^li"pft, Spliim I, 1,
1886, S. 4» II. s. V.
686
V. JUfUelies.
Spicfcl , Magia ^(eUtrona . darauf S. 426 oochmal« folgender, von dem
iin(t«n elwaa abwoicbeader Titel:
Doi Hai^a oder Hagia Divina len Praxeot CabnLae Albse et
Naturalii TheophraiU PanceUi Miigi celtrberriini Dulutn
8chaari>nu«i;n ad Khcuum dj« uvoa Uarlii 1M& [corri^rt
aiia 155^} ab eodem tradilt Imporatori Maxtiniliaim I.
uuiKjuam impressR, Dec cuipiam commanicjinila iiUi possesHori
dicti BQDimi tnagislerii , ant viro probo, omtiibutt rirtutibus ot
taciturDilati oniato Oder T.a deatAcli also: f^ie goltlicbe Magie
oder güttlidic inagnclisdiv an Midi ziehende [leiligo Göttlich«
Weisheit und Anziehung der heiligen Tlirouengel Oettc» so wohl
dunli die Cabnlam der Weiftlieit. »In aueh io natürliclicu, geUt-
liclicii Wenen und Wilrcken von TbcopbraMo Pancelüo ....
Enltiült suoüchst kabbitli»ti»clie Alphabet«, Tago»lundeuubollen,
Anireisuiigea, wie der Menoch xich vorbereiten mII«, Cilation der Wctl-
fiir^teii (Krzengel) Michael, fiabriel, Raphael. Samuel, Anniel, Sachiel.
Oriphiel u. h. w. ('i'A Cnpiiel). ¥.» folgen dann s]rinboli«he Damollun^on
der Gcislcrwell, des Standes der l'ngnade io der FiRtternJ» diiwer Xeil,
do9 Standen der Verdamui» in der Höllen Nacht, des Stande« der
Gnaden in Liclite des Paradies««, des Stande« der VollkommeDheit in
d«s Herrn Tag. Die Constoltationon do^ tlnimincnts. Wirkungen der
Tbierkroi.-<bilder, der Plunetcu, Signaturen der Krüuti'r, der Tbiere und
Abb Menschen und deren Nutzen für die Bohandluu^ cl^r Krankheiten u. s. w.
Das Game ist jedenfalla ein recht spätes Elaborat, das sich des
IlölienbeimVcben Nameus als Empfehlung bediente (s. Einloilong S. 26)
ISrtu In dem oben unter No. 36 bexprochcneTi Leidener Codei
VoHsiiiiiu^ ('hymious in Kolio No. 14 findet sich unt
llohenhcimii Namen folgende Schrift, welche der k^'^'^''^
Cutalog vom Jahre 1716 aU Faracelsi an divinatrix et amatrix
boxeiuhnet, am Schlüsse:
BI. 410a — 4:jHa Libar . 12: Paracelti von der Ewigen Haimlig-
kaitt In allen dingen, So wir fürnehinen xnthuo, Soll mahn
(. wie der weyMo Mahn sn^i .) Ei'stlich Gott daoolcaagen vnnd
Loben, dcrhalbcn itprodi Ich ouoh Also, Gelobet sey Gott der
Hen-, dos durch sein Wiibro» Liocht. alle Ilvimligkeitt erkhandt,
vnnd Am tftggobraobl, Alle verborgene [)i»g geolfonbaret werden,
vnnd durch itein gewaldt vn<l knttU alle wunderbarlich ding
gemacht seindt, durch sein macht werden alle Creslureo er-
neuertt, vnnd Inu Im geregirt, er aber ht allmechtig, vnnd
durch innen werden Alle Ding New gemacht, vnnd er mit
V. Magisch es. 687
keinen dingen vermischet, Noch von denen abgesundertt , dann
er an keinne gewtesse Stadt, oder Ortt sich binden Lest, vnnd
ist docli Kicht ausserhalb dem Ortt, denn er selber Ist derOrtt
vnnd Stadt, das keines menschen Zung anßreden kan, sein
werckh noch sein macht ertzellen, dan seine wunder seindt
nicht zu ertzellon, nichts Ist New vor Im, derhalben sagen
wir In danckh, vnnd gehorchen Im vnnd seinen Prophctten,
vnnd guetten kunsten, die durch sein gebott anß Liecht gebracht
werden, vnnd den menschen den weg des Lebens gewiessen
haben, dardurcb sie kunst, vnnd weißheitt erlangen mögen,
dammb wollen wir Inn Bitten, das er vns zu Gnaden aulT-
nehmen, vnnd vns die Ewige Seelügkeit bescheren wolle, zw
seines Namens Lob, Ehr vnnd Preiß. Amen ic.
Voigt das werck in Gemein Inn Tractat vnnd Capittel
außgetheillet . ic.
0 mensch, der du die Weißheit der Philosophorum zw
lehren vnnd diese Ire heimligkeitten zw wissen begerest, dw
sotdt erstlich die Wunder Magie, die sie Inn Ire Bücher gesetzt
erlchinen, vnnd die Heimligkeit der Nigromantiae erfahren
Lehren. Erstlich aber soltu wissen das die weissen Philosoph!,
diese kunst verborgen gehalten, so will sie kondt haben ....
Vnnd derowegen haben sie gleichwol in allen heimlichen
Sachen, dennoch ettliche Regeln, vnd ein Änleittung gegeben,
dardurch verstendigo weisse Leuth . zu solchen dingen, dauon
sie also Inn heimligkeit Heden können möchten, vmb solcher
vrsachen willen, Hab ich diß Buch damit ich den rechten
grundt, vnnd die Haupt vrsacheu erklerett zusamen gelessen,
vnnd hab mir furgenomben darlnn den wahren Weg vnnd
verstand! dieser kunst vnnd der Glossen, der AuUlegungen, so
die Andern Philosuphi diiruher boschrieben zu eroffnen vnnd
alles [411] das so sie Inn Iren Huchern, durch frembde Wege,
vnnd wunderliche vnuerstendtlichc wortten geredt haben vnnd
getertt hell, vnnd klar an tag zu brengen
Es wirdt aber diß Buch getheilt Inn 4. Bücher, deren ein
Jedes Inn seine sondern tbeii außgetheillet wirdt dann Im
ersten wirdt gehandelt, von der Substantz vnnd Wesen des
Himmels, Auch Wirckung so er hab, von Wegen der Bilder
am Himmel.
Im Ander wirdt gesagt, Inn gemein von Figner vnnd ge-
stalt des Himmels, auch von bewegunge der 8 Sphaerae, vnnd
was sie von oben herab Inn der Weldt wirckung haben.
688
V. Kngufth«*.
Im drilteu vod denen Eigenschafftiin der MsnoUen vnnd
Zeiclien vond wirdt eineH Jedern rorm vaaA gnlaldt, »ampl
seiner eiguen Farbe aDgetxeigt, auch wie man uit den Hntten
der Platictcii . . . voud andore >'tgrüiniiiiti»cbe SliieklaJD uiohr.
Im 4. wirdt gerodt von d«u Etgi.iniii;liiilTt«D der Gester vnd
andorc-n diiigcii die da iiüttw(>udig seindt Sie dieser Kunst zu
wIknuii, \t)u<\ wii< niuliii »ich inil den Itildtnussen viiad Itcucliem,
Auch ander melir vorlmltU'n soll.
[411b] Cnpitlel des Krsten Buchsdcß wnison Pliilo-
sopUi faracolsis . . . [liihidl Übersicht der 7. ('upitol.J . . .
Da» Erste Capittel von ilor Kunst zw wi^tsen in welcbem
gradu du bint. Du F^oldt win^sen Uober Itruedor, daa dl« allor-
beMlu vnnd Edulüt« i;ubo von t'Olt doin mensoben auf Erden
gegobflo ht da« Wissen, ilnn durch das Wimen halt mahn
vemtandt Ton uKteu ^cauhtcbten, vn<l geachicht^n, vnd dingen,
vnnd weiche vr^adion .^cyen aiicr dingen vfT mden
Dbü Work ist unvollständig . Das erato Bu<,'h mit soineD stoboii
Oapitoln nimmt 69 Soiten eiu, vom zweiten Buche »ind nur 3 Capitcl
vorhanden auf 26 äuitou, während es 12 sein «tolllen, deren Inhalt
■udt angegeben wird. Vom 3. und 4. Ituche findet Mich keine Spar.
Hin ilerartigGH aittrologisclf nigromantiiti^tias Werk, welches vio hier
JE. It. die :!S munMone« einzeln buHChroibt und schon im 5. I.'apitel de«
ciittcn ßuches xalilreichc einzelne AnwdHungen zum nia^tichen Bildiauber
bring), iist unter tlohenheiii» Namen hodhI nicht ülieriiereit. l'laueton-
gcistercitirungon, wie sie die fehlenden Theile brint^en sollten, sind uns,
wie wir gesehen haben, mehrfach erhalten. Au Echtheit Ui niubt
zu denken.
Wie schon bei untierer Nu. 7& bemerkt, ist unjterc llimdschrift von
der gleichen Hand gewhriobon, welche dort die Sclireibernotiz „An-
guTangen den '28. Majr Amin Hnliiti.-« löljT" aufweist; dnmu'h müssta
uuch unser magisches Werk in die xweile liülfte dos 16. Jahrhunderts
füllen, während ich es den äubriftzügen nach schon stark iu» 17. Jahr*
hundert vurwutKcn müuht«. Die Handschrift scheint ou« 'l'liüiingun
oder Sachsen itu stammen und jedenfall« von einem Niederdeulitchen
geschrieben zu sein.
VL
Vermisch tes
und Nachlese.
Kitllk d. Bfbltatll d. PunciMKh« HckillMn. II
41
Iä7. München, Hof- und Staatsbibliothek, Cod. gerni. 4417.
32 Uli. 4" aus dem 17. Jahrhundert.
TeBtomeutom Philip pi Theophruti Paracelsi
Des Hocherfahrnen Teutschen Philosophi, vnd beeder Artzney
Boctoria .
Wsittern Inhalt dises Büechlins hastu auf der audern seiten
dises plats .
HieriuD üodestu Lieber Leser, wer Tbeophrastus und seine
Eltern gewesen, wa sie gelebt vnd gestorben, vnd was er
verlassen .
Auf der Rückseite des Titelblattes der Inhalt in 4 Punkten.
BI. 2a — 8a Widmung dea Toxites an G. Vetter vom 12. Martij
Anno 1574. EL 8 b— 10b Die Urkunde der Stadt Villach. Bl. 10b— 16a
Canoniaatio Testament!. Bl. 16b— 22b Das Testament. Bl. 22b— 26a
Die Vollstreckung der Canonisatio. Bl. 26b — 32b Das Inventarium;
ea schliesst mit „an St. Lucastag des 18. des."
Eine unvollataodige Abschrift des Strassburgor Druckes von 1574,
Theil I No. 152.
138. Wolfenbüttel, herzogl. Biblothek, 47, 21. Aug. 4". 50 BU.
von einer Hand aus dem Anfange des 17. Jahrhunderts be-
schrieben. Auf dem Rücken des i'erganientbandes von alter
Hand: „Reeepte in Paracelsi Verlassenschaft gefunden
von Konrad Steinberg."
Bl. la — 14b. Pbilippi Theophraiti P&racelii Philosophi aummj
et vtriusque medicinae Doctoris praestantissimij ijs [!]
expehmenta Cnrationesqne qua [!] propria manu Germa-
nica lingua Conscripta quae Conradue Steinberg illius
famulus inter alias Paracelsj Schedulas iuueuit.
I.
Quidam Baro perpetus male alTectus aliqua passioae bibondo
essentiam noatram meivurialem Lapidem inferlus ejecit et
sanus euoait.
44'
S93
Tl. Tvnniiobtfl*.
Mulicr quaedam diu laborabat morbo Cardialgia dioto Dolor
uordis et triätia ini'ntiii liic est morbn« vetitrtculj Curata Tuit
sumiMido bis Vomitoriuni nostrum tHcrcuriat« «t djocit Vurmum
quem vulguriUT Tboniam uovant, 4 tuor cubitoram loD^tudioo.
3.
Quidam Dartholomotu
El ist dieaelko SaioniluDg von Ileilungsgescbicliten, welche Penol
1582 liorauagegohen hat (Theil I N'o. 190). Das RinoloBe „ija" ist in
der Uoborechrift bei Penot mir Dmckretiler Tür 115, welcher am Kiidc
in den Erratts verbessert wird; io unserm Mscr. ist «r Kedunkcnloü nach-
gesobriobou uiid beweist, da<s die Ilumlschrift auf die^om Drucke beruht.
Jedoch nicht tiii mittel bar davon &bgitschrti'l>on ii«t., weil einige L«screhler
vorkommen, die hniid^chrirtliclie Zwischenglieder wahrsekciulich machen.
Auch andere Varianten kommen vor ohne groi»e Ueileutii[>g, «usMerdem
einige erklärende Rinschiebungen, wie oben beim 2. DoihingAraile „Dolor
Cordts . . . ventriculj' und einige Zusätze am Rande z. B. bei No. 23,
25, 60, 96 und lOß. Auch hier sind es nur 114 Nummern. Da.«)
auch anderwärts und in anderer Weise angeblich« HeilungsgcMhickten
tlobenheims gesammelt wurden, haben wir in No. 70—73 gMeheo.
Bl. lö bi» 32 sind uubcschricl)(>n, von Bl. .^S ab folgt dann «ine
lateiniwclie Rvcepteusammlung, welche viel Oaloiiiätischc« aber auch
latrochemiiichRii onlhnll z. B. von Quefcetanun, Cunradua, Crollius
und ein „Laudanuin opiattim llusacri", womit wohl der ParaceLitui-
horausguher Johann Iluaer gemeint sein soll. Das Oanse scbliewit
mit „Spiritus Mgni äoäsafraä." (Liguum Sawafru» wunio spät«r ja aueb
mit Paraoelsus in ituDammenhang gobrncht, obgleich es er«t 24 Jahre
nach »einem Tode vüii dem Sjianier Nicolas Monarde^ xucntl be-
kannt gemacht wurde).
IStt- Leiden, Uiiiv.-Bibliothek, Codex Voss. Chymicns in
Folio No. 3. 611} Bll. aus dem Endo dt» 16. .lubrhunderts
Der gAüEO Foliobaud ist tschocliisch gcächriebon und zwar stammt
die l'cbcrselicung von ,Bavor minor natu familiac Rodovsky
Ilustitzan" her, der da.<) Mser. im Mürx (11.) l.'iBö in Prag
vollendel hat. Das Wappen der Familie Rodovsky HoAtiziao
findet sich in Holzschnitt auf dem letzten Bialte. Im Jahre 1589
wurde die Handschrift für 50 Thalor verkauft.
Der Foliobaud hat einen rcichon Inhalt alchemistischer Traktat«
aus allen vorhergeheodou Jahrhunderten, darunter auch Alexander
von Suohten 's Schrift „De Antimonio" undaeioeClavi« Alcbemiae, Mwie
VI. VermiscbtBH. 693
Joh, Jäaaks von Holland Schrift „De Lapide philosophico" und die
„Scientia Chimiae". Alles Weitere ist aua dem öfters genannten ge-
drukten lat. Katalog der Leidener Bibliothek von 1716 S. 360 zu er.seheu.
Uns interessirt hier nur:
Bl. 360b — 361a Eniha dokonaleho Teynost Theoffrasta Faraczelia,
Eine spütcre Hand hat „Secretnm Theophraiti'' ah Erklärung bei-
gesetzt. Da alle meine Versuche, mir in Wien über den Inhalt dieses
Schriftstückes Aufklärung zu verschaffen, fehlschlugen, sogar meine in
Leiden beschaffte Pause des Anfangs dieser tschechischen Reliquie nicht
mehr an mich zurückgelangte, kann ich nur die Hoffnung aussprechen,
dass der Paracelsuskunde durch die Nicht enträthselung der l'/i Folio-
seiten nicht allzuviel verloren gegangen ist, und dass ein anderer Freund
Hohenhcims einmal glücklicher sein möge. Ultra posae nemo obligatur!
(Vgl oben S. 187 und die Notiz am Ende dieser Abtheilung,)
140. Oxford, Bodleian libi-aiy, Medii-i in Octavo
No, CXCII. Ein arabischer Codex, den ich aus Alexander
Nicoir» „BibliothecaeBodleianaeCodicumManuscriptorumOrien-
talium Catalogi Partis Secnndae Volumen secuudum. Arabicos
complectens . . , Oxonii 1835" Fol", kenne.
Er wird im Index Autorum unter Paracelsus angeführt als
„opusc. de medicina Paracelsica" und auf S. 168b — 170a beschrieben
als „Codex bombycinus, cui folia sunt 119, in calce mancus, nitide
exaratus manu non imperita, ad seculum Acrao Christianae dccimum
septimuui aut octavum refcrendus, complectens de medicina
alchymica sive Paracelsica Opusculum, quod auctor anonymus
appellavit . . [arabischer Titel] . . Liber Medtcinae Novae Alchy-
micae quam protuHt Paracelsus."
Zufolge der Inhaltsangabe des Ileraufigebera handelt ea sich zunächst
um einen Auszug aus Daniel Sonnert's Schrift „De Chymi-
corum cum Aristotclicia et Galenicis consensu ac dissonsu"
(1619, 1629 u. a. w.), nicht um ein Excerpt aas Hohenheims Schriften.
Was der Codex noch weiter enthält, z. B, aus Oswald Groll, gehört
erst recht nicht hierher. f/i ji^iiAUx- •.■^- ^ ^ t ~
141. Die herzogliche Bibliothek in Gotha besitzt nach
W. Pertsch, die arabischen Handschriften der herzogl. Bibliothek zu
Gotha (Gotha 1881 , 8") Bd. III S. 481 uutor 1941 das nämliche
arabische W^crk „Do medicina Paracelsica", wie dio Bodleian
Library in Oxford. Pertsch verweist auf die eben genannte Be-
Bchreibnug Nichol's. ,t'.
604
VI. Vcrniiichtu.
142. Miliichen. Ilnf- iiml StaatabiMiothek, Cofl. garm. 1172.
233 RH. Fol*, von vcrschiedeae» nSnd«n, meüt aus iem Aufang des
17. Jalirlniiidvrtii, gesclirii-beii. Vou doin Inhalt (sur Gosclilctit« Ocsler^
mchfl) inlorcssirt uds bier mir ilan [-'olgiMiilo :
Bl. 14ti [Titel]. Beformfttioa . Vber dal.t KÖnigntcIi B«h&tmb.
Ao. 146S
Vüra aadar Oiündtliclier berioht rnd betchreibnn^, der Hagischen
PranBCoyang de* Hochbertlhmbten Dootor Uagiit: Phillip Piu«-
celiis. Dehopbrai^ . Ao. 1649.
Bi« Itl. ir>()» rcR-til die rropheKciuiig über ItShmcn. I-^ lioimt
dann: „Nun volgt oin Krcläruiig, Doli Doctor Teoplirastus
PnricoUi« [!], Magischo ProueKoiunif . Ao. IS-ld", welche UI. IfiTa
ohne relicviichrift beginnt und bis Itl. 158b reicht:
Haß ich in meinem .c;rab nit gelassen vnnd bk-ibi-n wrrdu eondem
man wirdt mich widf?ruinb auU moincin Hnib gcgon den Morgen
legen, dan ich saiic <lu.< diey gi'oK^e SchiiU verborgen ndii, alO
aiiiL^r XU Wuidon in Friaul, Her ander xwiächea Schwaben und
Payrn, abor dujt ortt da.4 ncn ich nit, zu verbietlen groß
vbclx vnd Itluettvergiesaens.
Der dritte ScIiak ist itwischen Prantcreich, vnd Iliüpnii^n . .
da ligcn meine huchxle vnd gehnimhftte kiinM, ai^ die rm^hl
Traaimutalion der Malallen, des kurzen w^;ea, Vuiuersital |!]
des plusquampcrfocton bochwirdigon Aurum polabileum ['.] vnd
lopilo PliiluKüphorum .... Uer Allinrchligo Gott, wirdt dctif
der düt orth oroborn vud finden virdt, in allem gliekb vod
Sieg, vnd mit seiner (iottlii-hen macht Morckhon. dainil alles
beß vodertrucklit werde, vnd alleü giiette« er'ilt'not, Im Nsm«a
Gott dea Vattei« des Sohnes, vnd de« hcyligcu geistca Hooh-
gelot [!] in alle Ewigkheit Amen.
Notta
D«n gelboD Lowon ßort der Mitternecbtig König auß Denamarcgk
Ein frumor ChriHtliclior, vnd Euangctischer König . •Souil aur
naohrichtung.
Dor BiDwci» uuf Gustav Adolf woift ditsto Abscbrift in den An-
fang der NchwediKohfD Pcriod« des dreiaHigjShrigon Krieges, in weU'ber
wir diwio Weissagung so oft gedruckt fanden (Tbcil I No. 338—354).
Der Text stimmt mit keinen der liokannten Druck« völlig übcroin. Uie
Jahriahl 1549 haben nur dio 4 eralen Drucke (Theil 1 No 322, ißO.
33ä und 339) sowie die No. 349. Auch dii^ Beteichntnig „magiscli"
findot aidi nur in den 4 enten, „gelatMeu vnd [verjbleibeu" nur ira
VI. Vermischtes. 695
zweiten Drucke von 1625 (Theil I No. 330), nährend der erste Druck
von 1622 {Theil I No. 322) „bleiben oder gelassen" setzt, welchem aber
auch wie hier die Ortsangabe „Salzburg" fehlt. Letztere geht auch der
No. 338 und 339 ab, doch haben diese wieder eine grosse Kürzung
am Ende, stimmen also nicht mit unserer Handschrift. So finden sich
überall Textverschiedenheiten, deren weitere Verfolgung hier ohne Zweck
ist. Vielleicht taucht noch einmal ein Druck auf, der noch näher mit
unserer Handschrift übereinstimmt. Man war damals ziemlich weit-
herzig in solchen eigenmächtigen Aenderungen zum Zwecke der Ver-
ölTeotlichung für eine bestimmte Tendenz, wer sich aber so etwas ein-
fach abschrieb, hielt sich doch mehr an seine Vorlage.
Vgl. die folgende Nummer und die noch viel mehr abweichende
No. 130 Bl. 83ff.
14o> In meinem Besitz befindet sich eine Handschrift derselben
Prophezeiung aus der Mitte des 17. Jahrhunderts. 3 Bll. 4°.
Prophecey Theopbruti Faracelsi beschechen im 1649 Jahr. Erstlich
daß mein leib gegen dem Morgen bestettiget, werde in seinem
grab nit bleiben, sondern man werde ihn ausgraben, Vnd
gegen raoi^en legen, Vnd viel Bluet vergiessen dardurch wird
beschechen, ist mir die schult nit zugeben, sondern ich bin
vnschuldig, denn ich den bevelch deü Herren richten miessen.
Zun andern sagt er, daß die grosse schütze Verborgen ligen,
ainer zu Weiden in Friaul, in dem Spital gegen dem morgen,
der ander ist in der ontscheidung Franckhreich Vndt Hispanien,
bey einem Castel, darbcj ein Spital gegen den mittag, dieser ist
erhebt, vnd ist ein Schatz überreich, der drit ist in der ent-
scheidung Schwaben Vndt Bayren , auf einen verworffenen orth,
vnd vier Stadien darvon an ainem andern orth ein Capel, da-
selbst ligen allcrhandt : Vnd aller Philosophorum operationes so
van Adams Zeitten her sein gesehen worden, von Alchimia,
Bhilosophia, Astronomia, Cabalia, Magia . . .
Alßdan wird man sehen, waß Theophrastus gewesen ist, wo
wird alßdan bleiben mein Galleniscbe Secten, vnd auch die
Apodeckher, wo werden die Pillulen Kramer bleiben, mein
warheit Vndt daß Liecht wierd sie vertreiben, Gott stehe vnß
allen bey, welcher die Welt gemacht hatt, Vnd wieder zer-
brechen khan , auch durch den Sohn Vnndt Heyligen Geist,
wahrer ainiger Gott, gelobet Vnndt geprcisst in alle ewigkeit,
' Sela, Sela, Sela.
WeDn diesen Mocr. auch dem enten Dnioke roo IG22 (Thcil I
No. 332) in violom am DBchsteD steht (der Namo dos K»i«er« Kudoir
Int aber hier sclion wof^tsmßn vgl. Tlioil I S. 531 uoteo), tto ixl ea
da«h g«itx aDdora goordnot und Hto)tcDwoiit«< weiter ntugerohrt. Utütere
Uaadsofarifl atcllt alles an den Anrung, wu Cibcr die drei Schätze ge-
sagt ist, uod treout alles davi^n, wn^ vodi l^iwen aus Mittcraaclil
handelt, wjihrerid das in den erhaltenen Dracken durcbeinsndcrgeht.
Dasa nnser Mscr. nicht von einem pTfichlBin" spricht, sondern von
oinom „trüchel". von „Weiden" und nicht von »Meiden" in Friaul, W-
woist auch, daes es auf die alte Ueherlioferung zuriickgeht. „Magisch*^
wird die Propbi'zt^iiiDß hier allcrditigi» auch iiiclit mehr genannt. Auf-
fallend int Ci, du»» uuHere Handächrift iu inanclien Ein/cDu-iten mit
dem ven allen andern Drucke» und llaududiriften so sehr abweichenden
Wiener Codex mugicus 1I2C6 (No. i:« Bl. 83 ff) übereinstimrat, wo
alle« andere Ueberlieferte abweicht. — Zu Anfang hat iJer Sdiroilicr anf
einen ausgesparten Plati an den Itand gesetzt: .Ugl zu Salzburg be-
graben; Pißhof iniftchuri Wolf Dieterich van Itiitenau, hat ihn zu
»einer Zeit außgrabeii. doch wieder ands alte orlh legen lasaen.*^ Vgl.
dazu Aborlc, Grabdenkmal, Schädel und Abbildungen 1891 S. 5IT.
144. Wieu, Hofbliothok, Ms. 11295 (Med. 229) Il.i BII. 12'
BUK dem 17. Jahrhundert. Auf einem eingeklebten alten Zettel
8toht:„ Varia ehotnica, itoin iodicin fodiDarura et thesaurnrum
qui ronditi sunt in Styria, ('arinthi». Torioli An-liicpiÄCopatu [9]
Saliüburgensi etc." Beginnt mit Notizen über Bergwerke and
Scliauort« und gibt dann einiges Metall urgitch-Chemiscbe.
ßl. 1511. VerieichnilJ edUchor sch&ts Auch Silber vnd Oeldtell .
Aach Silber vndt Ooldt Perckwerclch So durch Doctor Theo*
pbrattuR iit angeieiget worden . betreffend
1. Im KiiUiIiilI ab dem 8t«in kliclber am Gryming hcy einer
altt«n ßrtegrueben, da lindol man giiet blub Thürckliex vndt
augen«tein, auch gueten jgoldigen murcnsit mit sambt anderen
steinen.
2. Mehr am Ridl am weißboch vmb admüet aulf die recht«
handt wan man hiitaulfgohet. ein Frtz gilt der 3 M(ark?]
gued Gotii
3. Mehr liegt ein Gold Erlz an der Stangen, vndl ist ein
gricuvß Ertz vndt ligt ein altte Rinnen am weg . gehe hinaafT
So wiratu linden tvraa tttcin ein Creülz ein gehauen vndt noch
ein wenig baU hinautf wireta mehr ein Baoheu Mtciu finden ist
VI. VermUebtes. 697
auch ein Creutz angehauen darneben gleich ligt dz Gold Ertz
auff die recht handt [16J ein dritt hinümb, der gang ist dreyer
fingcr dcckh der Centner gibt 16. lot Gold.
4. Mohr hiniimb baß ganzen gegen den Erembs ligt ein Goltl
Ertz ein gang dickher alß ein linger, oben im ridt ist guet ge-
digen Gold vndt nider mehr ein gang daman von getragen
hat d. endtrinnen hat miessen.
5. Mehr im glentzbach bey S: Virich liegt auch ein mechtig Gold
Ertz einer halben Chlaffter duckh der gang ist hinter S: Vh-ich
im graben bey dem wasser fall man mueß Itcrinderß wasser
wabl ansitzen, gibt der Centner 2 M[ark] Gold vndt ein wonig
Jilei [?\.
6. Mehr ein Gold Eitz in der Schalden in der Chrembß ob doß
Pechtorß albeii, ab der hätten hinauff bey dem Zirmb, da das
Creutzwerckh ist angeschlagen eß hat ein daumb Ellen dickhon
gang, man mueß ein leben ziihiu bauwen, d, 4 tl ist Gold . . .
14. Mehr im Voppenbei^ hinter der khirchen ist ein wasser
haist die gulgen, darinnen findet man [17] granaten sind aussen
Schwartz, innen wie ein messing vndt ein e granaten selben
gibt 5. lot Gold.
ib. Item auff der Ratstetter Thurn bey dem grien waldt ab
der khirchcn auff der rechten handt hinaulT auf einem ridl
zwischen zweyer grüben, man mueß EllenPogen tielf ein graben
da hndet man sollicher granaten genueg.
NB.
1. In deß von lauant Capellen ligen für 200 ducaten allte
Etschkreuzer v. herzog Sigmünter . vier vnd zwanziger ob der
Capellen in eim vermachton fcnster da ein almer ist gewesen.
2. Im eingang deß Chorß im Sarch zue der rechten Seittcn in
der maur ligt 1700 11. geldt, in Gofd v. Sill>er Sigl darbey.
3. In der Pruschler hauU ein Secrette dz vermauert ist worden,
ligen 3. truchcn goldt und guet.
4. Nota deß Ertz am geißbcrg ist man fehl gefahren, vrsach ist
khnappcn vntreu man muß gegen 'mittag fahren Ertz ist genueg
vorhanden.
5. bei S: Saluador im weissenbach ligt ein Gold Ertz g^n
mittag . Ich vermein die obern 3. Posten San zue Friesach in
der statt.
Verzeichnuß Edlicher Schätz an ander Ort. Ich halt
dafür bey friesacb herumb Sey eß.
em
VI. Tnmbclilw.
1. Zuo Marlmrg nuenoi'Iixt lidm thiim ligt vonnacbt in ein
tr5h«n Till Qoid v. geldt
2 4 . . .
Nota So du von Saltxburg auf üantttat rai&cHt vndt noch htj
einer halbe» nipil aiilT uorlTcn Iiast, aulT der rechten flciltcn
ist ein IVrg Akt eclioidkropf (jonannt darinnen soiiidt pigmei
(jtii oniiiiit nvinnl vnd imd gcwnltigHt guet.
Zu vormorctchen dio KchSlx vnd Porgwcrckb, In der Gi«IT«chifi
T)TolI liPtrelTenl
I. In hpmeltler (•lafHcliiifft ifit om KlieU an ciin Htoin augohawon
der ist votl GolJ den I'rich auff 32.
DertiTtigo viugehaueno Bilder kommen nun eine ganie Reih«:
Wölfin, It.'irenliitxcn, Drudicn, Monsuhonliund, Sonne und Mond, Gans
mit Hli'imloin im .'^chnnbul. IIhko u. n. w. mci^l ohno nähere Orta-
bczoichuuitg, al.io difi fi'ei<> Rrlindung Hndor^tirri tragend. Bl.äln. Eine
Stelle K\ ßa.silici [VatentinnJ. Itl. '21 b da» Kalzhiirgir Fpilaphinm
Uohonhoini^ mit Wiippcii und „l'ax Vivis", wie bei liusor und in cicn
Kölner Drucken.
E'i foIgBii dann alchemislincli -metallurgische Proce«se und ßer^gwerkit-
gpÄchiohtcu BUS Steiermark, dem I^and ob dor Eiins, Erzbi$thum, Salz-
burg, Küriitt-n und di.>r Moldau n, ». w. u. s. w. Itl. 50a kommt noch
oino Erw.lliiuing lluht-nlioini»:
„Mehr xvriHch«n l»chell vnd Sanct WollTgang hat tu ein borgoll
h!ii.->l de .tdmtxbergell in ditwem borg«ll i:«! ain reiches Silier
Ertz mehr datin halb fitlba- in diesem bcrgl int ein sluckh
Silber dx ist einen konigroicbs wehrt Doctor Theophraätw« hat
Solliches geweyBagt dz orta hat man achon gefunden aber
heimlicho."
Das ganze VorxeicIiniH^ u, ». w. ist nur symptomatisch von IntercasO'
Hohctihcim, der tiefe Kuiiucr de» Naturgoschebenis musüte unturlich auch
die vergrabenen Schätze und t'dicn Eruidorn in seiner Heimath kennen.
Sein Schatz zu Weiden in Priaui in der uiitei^escliohoiien ^Tindura
l'hysicorum" und die Schulze in der Weissagung vom NSwcii au^
Mitternacht niail selber solche Symptome and haben bei neuen Phanliuic-
gehilden Govatter gestanden.
145. Leiden. Uiiiv. Bibliothek. Codex Vossiimiis Cliyniicus
in 4" No. 35. 97 Bll. aus dem Ende des 16. Jahrhundert»,
von voraohiedeoeii lliindLii geschrieheu.
Gl. la — 23b. ONOUASTICON. Das I»l, Grundtliclie erklorung
vnd olTcnbiii'uug hoimlioher verborgonerraracelsischer
VI. Vermischtes. 699
wörtter vQd nahmen: Auß Lateinischer, Grichischor,
Arabischer, Chaldäischer vnd Hebräischer sprach, Mit
samptt dem Apotecker gewicht vnd andern Charactern, so man
pflegt an statt der gantzen wortt zusetzenn Eine kurtze ver-
zeichnuß. '
A.
Arcanura heisl ein gehoimnua: Vnd ist aber furnemhlich
ein incorporaliiich ding, vntudlich, eines ewigen lebons, vber
alle natuF, vnmcnschlich zuerkhonnen vnd ist alle die tugendt
eines dinges mit tausendfacher beaserung. [„nel quod non habet
gradum" Zusatz einer andern Hand]
Archiatros Ist ein oberster Artzt der Natur.
Archeus heist ein oberer, ein ertichter vnd ein vnsicht-
bar geist, Der sich absondert, erhöcht vnd aufTsteigct von den
Corporibus , Vnd ist furnemlich der kunstler vnd artist der
Natur vnd eine verborgene krafft vnd tugendt der Natur. [Am
Rande von der andern Hand: „Archeus dispositio naturae,
natura ita disposita et conseruatrix rerum"].
Aniadey heist in hebräischer spräche der glentz, Eine
nowo weldt, ein new Erdrich oder das Paradeiß, dz für vnd
für englisch Leutz ist.
Aniadus Ist ein geistlicher sohliger moQSch, oder ein
himlischer Leib, ein ewiger Leib, eines ewigen lebens, ein
Clarificirter Leib, oder eine newe creatur auß Christo.
Aniadum aber, heist ein himlischer leib, der vnß Christen
eiugepllantzt wird, durch den H. geist, in den Sacraroenten
des leibes vnd blutts Christj.
Zizanium Ist vnkraudt oder rattensamen.
Zinck Ist ein metallischer kiß vnd eine mistur vonn
vicrley VDzeittigon metallen, als von ferro cupro stanno vnd
vonn eira vnzeittigen zwitter . vnd ist furnehmlich ein auffotzig
vngcschmeydig, wiidt vud vnzeittiges kupffer, ileust aber vnndt
lest sieb gicssen wie ein ander kuplTer,
Zwitter Zutor Ist mißmutt.
Ziniar Ist Spangrüenn.
Es sind 313 meistens kurze Artikel, die den Inhalt nach bald mit
Toxitc« (Theil I No. 154), bald mit Dom (Theil I No. 185 resp. 198),
meist mit beiden übereinstimmen und nebenbei einiges Selbständige
bieten. Die alphabetische Reihenfolge ist eine sehr unvollkommene.
700
VI. Verabolrt««.
NicmulK Htitnmt dor Wortlaut vulltß mit Toxitos, &tii!V* »loht das
Ouutwlio iinsprcr „OuoioMticou", wie cino Uobersflming <li.w Dorirschen
Ltttoiu tun otler umgekehrt; überhaupt i»l ili« l'el>c(i:inAliinmuD|; niU
Dorn noch grÜMMr alx mit doin vud Dom botiuUtt-ii Toiites. lt«l
Durchsicht tl<M Oaoicii Iiuiie icli durclinuH nicht d«n Eindruck, als wcdu
ii[it>«r Mscr. Dorn oder Toxitcs benutzt liütlo, im Gogentiii'il, es
Hclioint mir (auch abgettclieii von diM- tjlclch ku ncDtit-ndon Jahrzalil),
alii vrenn cb oino gunz sdb!>täiidigi> Ärticil wäre, die Dorn uiidTositea
in iliTL-r ^Vi'ific mit Auawulil gc<|>1iitidci't tiiiltcn; ulso uudt liier wotil vi»
liaud^chrirtlii;)! in Absclirifti-n wcilor vcrbruilolc» WV-rk ein«--! uubokauntOD
Pamcvlsiat«!!.
AufTiiIleni} iat es, daaa auch hier neb die Verweise auf ParacoUischo
ThoologiüB linden und war noch Konauoro Citalft a)« b«i Doro
oder Toxilo». So lii-i»»t c^ unti'r Cabalistica: KTkMpbrastua in der
andern aul)lo)!ung vl>«r den Euangcliston Matthcuin cloQ
14. Cap. im viurdten rntf rüclieidt sogt alfo vom (!e!i]>enst'' , wo
Dorn und Toxitex überhaupt einen derartigen Hinweis nicht liabeii.
Unter PliuntUNtnata: ,der menschen ]maj];ination . . . dauoon redt
Thwjiihrastiis weiter in der ersten autilegung vbern Euangelistcn
Malthoum im 14. Cup:*-, wo Toxites nur den KoinmonUr nennt.
Dorn auch dui 14. Kapitel anführt. Unter Prlmkle«: nin der andorn
nuUlegung Theop)jriu<tj vber denn Euangvli^ten Matthi'Uin im
17. Cap.", wo Dorn und Toxilcs nur den Mnltliciiskommcnlar nennen
ohne ('»{jilel und ohne hier, wie sueh anderwiirtei niciit, zwUolion
mehreren „Auxlegungen" xu unterscheiden. Unter Umbrutiles wird
Bberuials aiiT die -ander außlegung vbern Euaug: Mattheum
im 17. Cap:" verwiesen, wo Dorn und Toxites keinen derurligen Ilin-
wcif haben, ßci den Chuinbrin wirdt. wio b(;i Toxites und Dorn
diu „Aulilognog Theophrastj vberu Pvaltor Dauidt' angoführl, und
bei den Soaiolae, wolohc Toxitos gar nicht bcspriolil, verweist die
Handächrift auf Ana „Ruch Eucharintia oder parasarchia", wahrend
Dorn hier auch von der Euchari-itia und der expositio de Coena Domiai
spricht. Weitere Vorweise auf Theologisches "haben Dorn und Toxites
auch nicht; die^c könnten also alte auf diesem liniHUctiriftlich vor-
broitotCEi Uiiomiisticon beruhen. Den Bericht Aber da» Monstrum,
welchen Jiiger des Salzburger ErzbiMchof» fanden, giebt unsere Iland-
.schrift rihulich wie Dorn, desgleichen den Gber ein von deutscheu
Kaudeuten gefundeue« unter Sylvealres oder Sylvani.
ßl. 21 bringt einige Nachtrüge, Blatt 32 Apothekergewichte eto.
Bl. 23 eine Erklärung alcbeiuiütiächer Zeichen.
I
I
■
I
VT. TermiichWs. 701
Bl. 24 — 77 Onomaitlca. Omnia iDterminum Greata et medicus
et medicina.
Medendi Ratio singularis per que fiel . Ignis vt omne lignum
sie vniueraalis medicina morbos Consuniit Cunctos.
ÄuHegange Heimlicher paracelsischer worthor mit
aonderm vieiß zusamen bracht
Archeus i. e. dispoaitio nature i. e. natura ita dispoaita.
Et cODseruatrix rerum.
Ares i. e. natura panaa rerum
.... Yrcus cuniculus masculus ein becklya Cuius saoguis
molit Vitra et etiam silices ai pastus sit diaphoreticis, Id stulti
imputarunt hirco.
Es ist das ODOmaäticon BodeDatein's im „Opus Chyrurgicum" von
1566 (Theil I No. 7ü), aber derart erweitert, daß z. B. der Buchstabe A
allein 139 Artikel zühlt, während Bodensteina erstes Onomasticon deren
im Ganzen nur 257 Artikel bietet. Auch Dorn und Toxitea sind
hierbei benutzt,
Bl. 78 — 89 Von derselben Hand allerlei Alchemistisches, zuletzt
eine Zeichenerklärung.
Bi. 90 — 97, auf eingeklebte Blätter geschrieben, eine fragmentarische
Abschrift des zweiten Onomiisticons Bodensteins vom Jahre 1575
(Theil I Ne. 159). Es ist diea von einer dritten Hand geschrieben;
dieselbe Hand hatte in das erste Onomasticou unserer l{andschrift
(Bl. 1 — 20) zwischen die Zeilen und an den Rand Artikel aus demselben
zweiten Onomasticon Bodensteins geschrieben und zwar ergänzen sich
diese Randnotizen und die Fragmente auf BI. 90 — 97 derart, dass ausser
den Buchstaben F, G, R und S. das ganze zweite Onomasticon Boden-
steins sich in unserem Mscr. findet. So steht z. B. der Anfang des
Buchstaben A vollständig vorne interlinear und mai^inal bis zum Worte
Änodus; alles Folgende von Aqua ab ist hinter Bl. 90 zu finden.
Buchstabe ß steht vollständig vorne marginal, Buchstabe C auf Blatt
96; D, E .und K stehen vorne marginal, H, I, L, M stehen hinten
Bl, 91 — 93; der Buchstabe N ist wieder vorn und hinten getheilt u. s. w.
Vom Buchstaben S finden sich nur die Artikel über Sulphur vorne
marginal, der Rest fehlt ganz.
Es haben also drei Hände aus der zweiten Hälfte des 16. Jahr-
hunderts an unserem Onomasticon-Codex geschrieben, Uie erste wird
durch eine Schluasnotiz auf BI. 23b noch fester zeitlich fixirt; dieselbe
lautet:
21. Febr. 1672.
Im Jahre 1572 war das zweite Bodensteinsche Ooomasticon noch
708
TL TanntMhw.
olxMiMOweaig erschienen, wie die Doros, Toxitei* und Tliarneyssers.
Da» ciuxigi.' damaiii schon gedruckte erste OoomwticoD Bodensteioa ist
in doiik cnttpii Abächoitt ansoror UantUcbrifl nicht beoutzt, wohl aber
itn zwoiU'ii. der durch den Plural „Onomutick" «chon nudeulet, dus
er au8 tnehrorcu Quolloo gcüoliöpft hat.
146. Lomlon, brit. Museum, Sloaiio 368. 2-44 BlI. 4* aus dorn
17. JahHiundort
Lflxieon paracelt. AujsduB est vcr aetcmum, novus mutidas.
paradiaus ruturun.
Anjadus eat rernm efficacia item Aojadus homo spirttualis
cot^le^t« ot jjloriotuin corpus habeDs fix Chrüto . item Anjadui»
Mt coelesle corpus quod in nobis ('hriHtiaui« plantatur.
AnjaduH »und fructiu
Aes oon ücmpor cuprum dooolat .... contjgit . Dornaeus.
Ana Dorn'rt Diolionarium iitt denn auch vidaa entnommen in dicaom
inoifit aus langen Citaten tEusammeDgeäleliten Ijexicon.
147, Leiden, Univ. Bibliothek, Codex Voss. Chym in 4"
No. S. Anr 80 Pergataenthlättern di« «Paudora" dw
PrancisGUH Epimethous onthaltoud, wulcho Ilieronymutf
Reusner lä82 zum or^tteu Male hi^rausgab, vgl. Theil 1
a. S34/3S&. Die Uoberschrift lautet hior:
Alain gott «oy lob vnd Eru
Dai pneoh wirt gehäuften, die aller Edleit xeitlJeh goeb Att
allmechtigen ewigen gotz.
Allerdiiig)« weicht der Text gani «evi-altig von der genannten [timulvr
Au-^gabe ah, es iät aber doch dssselbe Werk. Kin Verra-tser wird nicht
genannt, doch mag der Beaitjeor das Ituch für Puracelsisch gebalt**!)
haben; denn es finden sich auf dem 1. rergumcniblatlo der Ilaudschrirt
und aul dem hinteren Deckel eolorirte t^upfvr^ticbbilder dos
I'aracoUus nur^uklubt und siwar die beiden August in Ilir^cb-
vogelVhuM UriginaLstiche, vorne der von 1540iQ Vo)lge«icht(A))orlo
a. a. 0. No U (S. l^öStT.) Tal'. Vb. Fig. IH), hinten daä l^iofilbild vom
Jahre lü38 (Aberle, No. 31 S. 853. Taf. Va. Fig. i;j, Auf dam
vorderen Bilde lindet sieb die Bezeichnung „15 G M 64", es hat also
«in G. M. im Jahre 1664 diesen Stich (und auch wohl den wn Ende)
fibermalt und zwar mit Oefichick; derselbe G. M. hat im gleichen Jabre
das Wappen doa damaligen Betdlüers Leonbart Miliner auf die luuen-
seile des vorderen Einbanddeckels gemalt. Meine Beschreibung d«r
Bilder hat Aberle an den genaanten Stollen mitgetheilt.
TL TenntechUa. 703
Die Kasseler Paracelsushandschriften.
Erst spät, als dieser Handschriftenband schon in der Ausarbeitung
vollendet war, fand ich in Christoph von Rommel's „Neuerer
Geschichte von Hessen" (2. Band, Kassel 1837 S. 427 Anin.) den Hinweis
auf die von Landgraf Moriz I. von Hessen hinterlassenen „geheimen
Schriften". Rommel berichtet „Kurz vor seinem Tode Hess Landgraf
Moria alle seine chemischen Handschriften (600 sonst) in sein Schlaf-
zimmer bringen, daselbst ordnen und einen Catalog darüber aufsetzen
(siehe den Rest davon auf der Casselschen Bibliothek}." Durch freund-
liches Entgegenkommen der Verwaltung der Ständischen Landesbibliotlick
in Kassel konnte ich diejenigen dieser Handschriften auf den Düssel-
dorfer Staatsarchive bearbeiten, welche Paracelsische Schriften enthalten.
Es ist deren eine ganze Reihe; das Krgebnias meiner Studien bieten die
folgenden Blätter.
148. Kassel, ständische Landesbibliothek, Ms. Chem. fol. 3.
364 Bll. von verschiedenen Händen des 16. und 17. Jahrhunderts
geschrieben, vorwiegend Alchemistisches enthaltend.
Uns interessirt hier nur das Folgende:
61. 166a — 166b. Conailinm Theophra*^ pro A.B. hatt her hans
Hiller auß seiner eigenen handschrifft. Ich aber von
Carl Pirlingern Abgeschrieben,
Daß hiru und den m&gen sollen Ihr in euch bewahren das sie
nit in Ihrer boßheitt fürfahren, Dan auß den hirn werden aucli
entspringen Arthetica das ist gtiedsucht, Schwindel pleuresis
vnd paralisia. Des Magens halber pthisis hydrops . febris
disenleria.
Der Speise halber sollen Ihr euch hueten für gewürtz, starken
wein, Kreutter wein Knofloch Senff Essig vnd für fischen, souiel
euch muglich,
Abstinentz halten ist guet doch kein hunger leiden, Doch durst,
vnd in teglicher gewonheit zu gemeinen stunden bleiben,
Lassen und furgirn ist euch nit guet furdort euch zum schlag
zum haubtweo, auch zu der Wassersucht,
Imber 2 lot Calmis '/, lot macis j lot, Cubeben 1 quinit. Darnach
stellents an die Son, In eim vermachten glaß AulT j monat
darnon brauchet wie ob steet wirt euch den magen recht
machen,
Soweit stimmt dies mit dem ersten Consilinm Husers Bd. V.
S. 104 — 105 bis auf Kleinigkeiten überein; nur bei der „Fotio ad
Cerebrun" bat nuser Mscr. einen längeren Zusatz vor dem Recept.
704
TT. Vcrmlsolit«».
liuser nennt unter seinen Darleihern (a. Tb«il I. S. 373) ancli den
Dr. Johann Hillor von Anspacti, aiso denselben, <tor nach dem Original
eine Almchrift angoforligt haben soll, wi« uiwur Selireiber hier bwticliKl.
Hier in uiismni Mkit. lüuft der Toxt do» Conniliunis für Adam Rcys^nor
noch rolgcudcrmaMon weiter.]
Ani« staie^a ol ui diu tiirn rnd «chlaS gestrichen sterckt du
hirn, Auch den Jungen Kindern Wr gicht, ist auch guet für
die ohß mauht vnd boermutt«r Auch fnr fluB vud km der engen
brüst, in die Naßen getzogen iät guet zum haubt stepflt auch
die rot rühr.
praeparatio pillularum
Elebori nigri radices. AKariri whnMwefamn dannen sohvram
nermüdaclili Zcillosen 4 lot EIo: 2 lot Agmri: her: V, ^nff-
blettcr 'ii lot Scumoniae j. q. Liment. museatblue Negel ana
j. i{. Anix feucliel Jodes J lot dio80 stuck grob serschnitlen
vnd goüß daran «in )iptritu:< vini gotr. in linde werm j tag oder
4 darnach gouß den .tpiritum nni wieder doruon vnd die
apocicfl druck auß, thuo alle« zunaniRien Zeuch den Brantwein
damon oder laU ihn verriechen, so bleibt eiu mas8a darin thuo
ein wenig mastix vnd mach daruus l'ilul gebraucht den ein
Scrupel alle monat.
Item nimb Kronebilbeer ol thue dorein die Bluemen Hyporiconis
laß In der Sonnen diosen balsam m&gstu ein oder 2 tropir«n
eiDDuhmen vnd brauchen für allerley gifft vnd thut groß wunder
per Hudörein Dominua lliller, multos cum i.-ito Halsanio curauit
[Das unt«re Viertel dtr Seite 166b ist unbeschrieben]. Jedenralls
geliüri ditm alicM nicht zu dein Cousilium, sondern ist apiteicr Zünalz. Vgl.
auch die No. 171 des I. Tboiies, wo das Coiisüium anbangswois« mit
Duner ganz übereinstimmend gegeben wird.
B). 14i7a Theoph: Von der Scotomia oder liauptsocltt
Schreibt daa ein sucht des haupts siv, die boll miui aIko er-
khennen, wan einem also sehr Im haubt «ehwindelt, das Iliu
dunckt die erde gehe mit Ihm rmb, Ihm thuo die Augen wehc;,
Um dunckt wi« Ihm mucken für den äugen viabfahrcu dftiiB
«oll man alt<o bellTen, die üolieii uit Marck weiu trincken vud
do xie den trincken sollen »ie Ihn mit was»er vermischen vnd
man sol Ihn pUlulo geben gemacht von 2 lot Aloe Mostici« 3 g.
gib Ihm alwcy b Pillul [Lücke] vnd gib Ibm das Eloctuariam
Diamargaritiit pliris Dianthos, wan sie titercken das huibt, vnd
den mageii, Bs sol aacb linde Kost eaden vnd do« abeoU «ich
VI. Vermischtes. 706
hueten vor veariger kost, vnd trinckeD, vnd man sol Ihm auch
das haubt salben cum oloo camomille . No. Theophrastus schreibt
in eine buchlin vnder ÄndorD also, du solt wissen, dass die
holderbhie guet edl muoß werden, so sie mit dem suesseu oleo
vitrioli vermischt doraus wirt ein Salsament gar guet zum
Schwindel des liaubts vnd allen wassersüchtigen des üoltu 2
VDgarisch f schwer nehmen Im fenchet wasser das ist dem
haubt zugeeignet. Ists auf die Wasaeisacht so nirobs mit
wildem wasser, ....
Dies ist mir als Paracelsisch sonst nicht begegnet.
BI. 167a— 168a Nota ox Theo: manu
So ain mensch vnrichtigk wirt so nimb oleum fMnae auf ein
mal 3 gran schwcer mit fencliel wassor dem Kranckcn zu
trinckou geben. Auch das oleum Lunao in die Naß löcher zu
ziehen, vnd das hirn domit schmiren, Im DampITbad, es ist ein
gewaltige medicin auf das zerruette hirn, wieder zurecht zu
bringen.
NB Füi das Sausen Im Kopff halt Monatlich ain schwitzbaad
vnd loß die olil leplin becken vnd ain tropifen oder 14 heraus-
melcken oder laß vnder den ohrc schrepITen, für den ofen Im
Jar 4 mal.
NB Theoph: Ist suo tempore zu einem hern kome welcher in
etzlicher Zeitt Kein sedem gehabt hatt er das oleum lauri bei
sich gehabt, dz hatt er herfiir zogen vnd Ihn daran schmecken
lassen, dz er den gcschmack In sich gezogen hat er bald lufTt
gehabt, hatt Ihme darach diß ols 2 gran schwer In gueten
wein zu niessen geben, ist er gesund worden, Es soll per se
dsliert werden Es laxirt vnd purgirt allaio von seinem geruch,
die wunden glieder damit gesalbet, bringt dieses o) wieder zu
KrelTten, Eß benimbt auch alle schmertzen der glieder vnd
weissen geaders der Neruen.
NB. Ich hab in des Herrn Hillers buch gefunden das Theo-
phraati laudanum sol das lorbeer öl sein, so es recht distillirt
wirt, dan so bald einer daran schmeckt so mueli er fartzen . . .
|Vgl. No. 72 BI. 106a] vürioh' oleum dulce, ist zu der lungeu
zu gebrauchen vnd ist ein confortatif cordis Quintum
Esse aus den dranaten oder andern steinen die
Corallen brich cum nitro .... Oleum Serapini ist guet für den
Schwindel CafTer ol zu machen . . . Oleum Mirrae ....
Hucusque ä f'arolo pirlingero dem vorzweifelten land bescheisser,
vnd Buch Diebe.
KiUlk i. Bchihall d. PirieilitKhin »ekriruD. II. ^
705
Vr. VcnniüClit»«.
DIm ttlos Ut von einer Ksnd auH dem AnfanKO li- JabrhuRderts
iwehriebon. cbenHO dm Folgeodo ni. 184n:
Theopliratttati in ThoEuuro AlchimiBlarum
Huser 4''-Ed. VI S. 399 Zeile 2-24.
BI. I92b— 1988 DerTractalua do oluoStybtj scu Antymonij
Rogerij BscliuniB [iliilosojibi Angüci, don wir Tlicil I No. VJb aU
PnrncoUivch gctrolToii Imbun.
Weiter liiidct mcIi von einer Ilsnd, di« vielloiclit Docli ina Eade de«
16. Jiihr)iund«rU tu roclinen («t:
Bl. älHa— ä]9b Dai Libell vonn dem Allerheiligiten Sacnunent
Corporii Chriitj eiDEunehmen ea der Seeligkeit . Tbeoplira»ti Para-
foUi voD bohenlii-im
[Eine andere Hand hat an den Rand geacbricben : ^Dieser TracUt
i^l Caluiniscli", was ein« dritte Hand ausgctttricben und „ChriatiaDisch"
darunter geDclKt hat.]
Boy der vrsaclien int am ersten saseben. warumb vns rtiristus
«cinoR leib gebotten hat zu ewcn, vnd »ein Blui't zulrinckeii, vnd
vns <lie Sueligkeit zurrlansen, so gantx in dio nic-ü^ung
gesetzt hat, seinem liciltclis vnd Bluota vnd doniufl' antzeigt da.<i
der do owigk loben werde, vnd in Ihmo blübea d. i. ia
Ohri»to vnd Cliristu;« in Bim, der du ii«ot sein flciseh.
vnd trincket «ein bluet [21f>b] . . . dan in
dem essen Uegt derr glaube, vnd die TautTc, dan do ist die
Ander geburt, ruQ welcher die Christen Heeligo Christon ge-
boren werden,
Aläo wie nun angestei^ iot, was das Sacrameot i«t . «oll
einer vcrHtelien daa endlich ein Itzlicher domit gcboru wirt,
wie aber ilionclbi^' geburl iat, machon viole, viel drauQ mit
viel XU wenigen gründe . [21'J&] . . .
die nit mehr bedeut dan ein schadl an der wandt durch welchen
»ehalten der mensch vcrstaiirleii wirt vnd ist ein barttor veratAodt,
dan die red« ImI auch bnrt, derhalben Ibr in don ParamiriscIiCD
/: beiioiKcben :/ »chriffton mi^br lernen [am Rande KerkhounOD']
werdet vud also domit vnd m dieaor Loll:
Fiois libelU thbbj hbhj lnacligez«g«ne .Schriftxüge wie andei^
wärt«] de corporid ChriBli sumptiono.
Titulua huius libri est ut in C-apito uideri licet.
ÜaLl Bibel vom Sacrameot Corporis Chriatj elnzunohmen zQ der
äeligkoit Thcophrosti von liohenhoim ox propriu eiun manu.
VI, Vermischtes. 707
[Bl. 219b] Si cupis Eternutn Corpus masticare per aeaatn
Et Christi sanguinem bibere perpetuum . . ,
... Ex Hohenheim natus Candida dicta lege.
Wehr Christum nit Im hertzen hatt,
Vnnd sucht Ihn nur In wein vud brot
Vnnd setzt darein sein Zuuersioht
\Vaa er sucht das lindt er nicht,
Das ist also dieselbe Schrift wie im Leidener Codex 24 (No. 88)
Bl. 290a — 295b und in den Lesarten mit dem Leidener Codex ebenso
wie in den Aeusserlichkeiten übereinstimmend; alles Weitere siehe
d orten.
149. Kassel, ständische Landesbibliothek, Ms. Chem. 4"'', 16.
Drei Hefte von 36, 28 und 52 Blättern, in blauem Papierumschlag
zusammengebunden, geschrieben in der zweiten Hälfte des
16. (I. und 3.) und in der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts.
Das erste Heft enthält Bl. 1—35:
[Titel:] Liber Praeparationiim Theophrastj F. ab Hohenheim. 8.
Bl. 2 a. Liber praeparationum et Tractatus I.
Do mineralibus indigestis vt de Antimonio, Marchasita
Burea et argentea. De Kakimia alba et rubea De Taico fluido
et spisso De Tntia calaminari, de Litargirio, per Theophrastum
F. Medicinae D. eximium.
De Antimonio. Virtutes Antimonij sunt in Morphea et lepra.
Elephantia. Vulneribus et ulceribus . praeparatio.i4nft7no»?Y in
Leprao speciebus, est ista; R. Antimonii optime triti Hb. j.
Aceti destillati fortissimi lib: iiij TartarJ crudi albj lib: s.
Reduc in puluerem subtilem ad instrumentum violae, distilla
per retortam et exibit oleum rubeum. Antimonium hat alweg
einen andern processus, so man mit Im eine andere kranckheit
curiret, ....
Bl. IIa. Libri primi praeparationuta tractatus secundus.
De Hematite. Virtutes nel arcana principaliora sunt in
sanguinolcntis ulceribus, Menstruis non resolutis, profluuijs non
maturis ....
BL 16b. Tractatus III De Gemmis perspicuis et non per-
spicuis. Gemma Ein Jder Gestein, der virtutes in Medi-
cina hat.
De Corallis. Virtutes Corallorum sunt ad menstruum et
profluuium ....
4R*
708
VI. VeTuUehtM.
Bl. 21t). Tractntus IUI Do Sslibutf.
Oinniu Salia suDt ex olciucnto Aquao.
Do Vitriole. Virlulew Vilrioli mint in speciobas caann . . .
DI. 2>^ft. TractatiiüV De MetalMu. Do Auro.
Virtutea Auri sunt in paralysi.
DI. 34s. Lib: II prafiparatioDum Theopb: IT. Do naacen™
tibus ox Torra.
Tructatus I. de praoparatione Torobiat: «t gumoiorum.
Nomina stinl istu ox C'untmts: Opoponax GalbHuum. 8or»-
piiiuiii. BJblliuui. Storax utorquc, Lautlaiiuni. Ma^is. Myrrlia,
Thiut (35b) Additio comunitt in uiceribus
iDlernifl el oxternis H Maatichi» per »e s x. Tcr«binUiinae
i T. pötroloi S j. DiHtilla Hitnul . Dosia intronum 9j. Extrorsum
maüe ot »ero socunduiu usum. Finis.
Vgl. IliiMcr 4'-E(i, VI. S. ■>12-2&2; Tor.- Ed. I. S. S62-879. Es
t^t oiiio gute Ilaiid^cbrift gleichzeitig mit den orst«D Drucken (vielleidil
sogar vor doii)«elbcn) von einem Oelohiten geHchiieben.
Uad xweile Heft aus dem 17. Juhihtindert trügt die alle Folürung
S3-59. Auf Bl. 1—16 (33-47) 8t«bt:
Se Tiactura Flanet&rum Philippi Tbeopbratti Paracelii Drei
Buger.
Im Namenn Gott&s des Vatter» dos «oiih gott de» Iidigon gMtcii
will i(;U ahiifangen xuoschreiben. die warbafligo alchimiain. die
da iiit allain lernet wie man ein geringes Mel^ll in ein befLHorat
vud volbometies. als Martern in Venerem vmm io luuam lunam
in solloin vorwttuddlu soll:
l)1.9b I41b] Voigt Ua8 ander buch.
Im ii^ton buch hub icb gc«chriben die geister der Metalle oder
TincLuren, vraä vor eigeatt(;ba(Tt vnd Daturen sie ihn sig haben
Der leiber gott vater vnsen» lieni Jchus
oriatua wolle .-sein gcuadt geben, das wir Holgo kunst mögen rocht
gebragen, damit rernelioh vnser liber gott dadurch gelobt! vnd
gBpre.ien möge werden, vnd ynseren nog8t«n nuHt vnd rromiD[eD]
gefurdort vnd gesucht werden ammenn K.
Omne doiium porfoctum ä Deo. impert'ectura ä diabolo.
Vgl. Huscr, Cliir. B. n. Sdir. l"ol"-Ed. S. 752-758.
Der Beat dic»CH Heftet i-'>t nicht von ParacclHUK.
Das 3. Heft ciithült Bl. 1 — 15 unter folgimdem nicht mitg«xüblteu
Titel:
Phil. Theoph: Bombast ab Hohenhaim Philosoph], Menmrchae
Spagyrici, l'rincipis Aälrouomj maxiui, Medici, Para-
yi. YemiBchte». 709
doxi, Ärcanorum MechaDicorum Trismogistj liber de
Tinctitra Physicontm, contra Sophistas natos post diluuium
in aeculo Di: N: Jesu Christj, filij Dej: 1568. Catholicon
physicorum Mysterium magoutn.
Prologus . CoDtra Sophistas modij Seculj.
Dieweil du Sophist mich mit so viel vecleimbten werten hin
vnnd her tr^est. Als der ich aus dem groben Schweitzerlandt
geboren, uii^ents von wiße Zu
dieser RegeueratioD ist die kralTt vnnd tugendt Tincturao physi-
corum wunderbarlich gefunden, vnnd biß vff die Zeit, Ingoheim
von rechten spagyris gebraucht worden . ic.
Finis Laus Deo.
Eine gute Handschrift, vielleicht wirklich 1568, also vor allen
Drucken geschrieben. Vgl. Huser 4°-Ed. VI. S. 363—374; Fol°-Ed. I.
S. 921-925.
61. 17a — 23a. Schriften Älexander's von Suchten: „Decem et
Septem positiones, quibus liquide demonstratur, Quid Medicus sit, quid
Medicina ipsa, Quibus remedija aegritudines k morbis expellantur" und
„Summa tractatus de Antimonio". — Bl.23b~3&b unbeschrieben.
Bl. 36a~50b [Titel] Tom Salts vnnd waa Saltz begreifft. Theo:
tj. ab HHH . 1567.
Von dem Sattz vnd was Saltz begreifft T. P. A. HHH.
So hat Gott den menschen getriben vnd gezwungen, das er nicht
ohne Sahz leben khan oder mag. Sondern mufs desselbigen hau
in der speise vnd alles was er isset Correctio vnd
Additio In das trucken Saltz iedoch aber So
es uitt alles volkomens ding ist. Sonder mehr mitt schaden, als
mitt nutzen, hab ichs vnterlassen — Was aber zu nutz mich
gedeucht hat zu rychen vnd in der crfarenheit erfunden,
Souiel hab ich fürgehalten . K,
Huaer 4''-Ed. VII. S. 141—152; Fol°-Ed. I. S. 1034—1038.
Bl. 50b— 51b. Von dem Magneten.
Gott der Allmechtig hat allen Ärzten ein wunderlich Secret im
Magneten zugestellt, vnd dieses nit vorborgen, Sonder ofTenbar
Wio ich ihn aber austeile, also Ündestu ihn in ihm
selbs gantz, als dann wo es not ist . Aber weitter Seine berei-
tung für zuschreiben damitt vnd es auch noch zuge-
braucben sey.
Alibi in copia et in libris.
Item Corallos . Item Cardo
bcncdict . Item de Antimonio.
710
VI. Ternilittbte!).
Iluaei- 4'.E<I. VII. H. I62-16S; VoV-M. I. S. 1042. Dioso Widcn
Abechoitte Ans dea .Natilrlichon Diiigpii" »iiiil uhch gater hanilschriFt-
Uchcr Vorlage vor allen Drucken gcschru'huii, vordiuDOD uUo gloicIirnlLi
Bonclituni;.
150. Kassel , 8tämi. Laiulosl'ililiotiu'k . Ms. Clitm. 4**- 1 7.
186 Bl-, deren 6 zu Anfang und 15 am Ende unbeschricboa.
Alle» von einer Haini um UitK) go<idinobon.
DI. 7 — r24>f). Sie Arctiidoxen in l'ül);uiiHor Ordnung:
Libcr Primus Archiiloxis Ex Theü|iliL-iMtiit pAniccIni Magiti: De
l^ologo et Microcosino.
I'iber ^ocuoilua ArdiJdoxiä TheophraRti Paracelsi Do Separatio-
nibus Elementorum :
Libcr Tfrtiu» Arctiidosis ex Tbouphrnslia I'araceUi Magoi. De
Vuiula Essentia:
l.ibor Qimrdis Ar<.')uiIoxi(i ex Tlicojiliriulia ParacoUi Magni, Do
Arclinni><:
., Do Magijdcriis:
. . Do Specillcis .
., De Klixir.
. . Uo l'lxtrinseciB.
(Itl. 9in\ Kiiiitt I.ibri noni AreliJdoxiti ex Thoopbrsstia Para:
Ma^na De Extrinsecis .
Archidoxifl px Thoop? pars prima finit Parac:
Mungni, Theophrasii Bombast U. II. U. Gormsiii EromiLao in-
d\i«triosissiuii in Noucmi libra [!] diuiiin.
tibcr [>o tttiuovatton« Et Rcstniiratioiie Tlicophrasti (icrnutBiae
Philoüopbi et niüdici, diuti I'araceUi Mangiii .
läbcr De Longa Vita Ex Tlicoplirasti» Piiracey Magni
D.tbcy wir AUo de Lotig» Vita genung entdecktt liabcnn denn
voKornn. vnnd denn hoen, die da antundonn üeinn Allor
aubtilitetenn.
Fini« Ubri de Vita Longa es Tlioophraatia Paracolsi Magni.
DioHO Arcliidoseuhnndsuhrift ^^cbuint anf hundscbriftlic-hor Ueber-
licferung xu berubon nnd naub keinem der vielen Drucke goarbottet eu
sein. Der AnTang des eisten Buchoa lautet:
So wir vneer Elemendt [!] vndt verlasseoheidt bctrachleno
sullonn vnd musäon lieben ülij, nue wir souill beschnorttcr
herborg vnd bungcr, mitt vill seiner verschmocb liehen Zumtendonn,
die vna so gar vmbgebenn liattunn, dns wir nttt zu grünen nodi
tuaufricbtonn kommen möchten, also lang vud wir der arxnoy
Libor Quiutiis .
Libur Hoptimu«
Liber üctiivu« .
l.ii>or NonuH . .
VI. Vermischtes. 711
wio die Altten bcsctiribcun hattenn, nachuolger wühronn, Sodü-
dern mit viil Armuth vnd Jammor gefangen, vüd bittrigkoitt
gebundenu, vnd vds das Alles zu vnguttem erschuß . . .
Auf dem Reste der Seite 126b Dreiecks- uud Pentagramm-Zeiuh-
nungcD aus Veraolassung des Folgenden:
BI. 127a— 128a. De Characteribn». Th . Pa.
Diese ding sollen gegrundott werdenn, auf die heylige SchrilTt
darunib wollenn wir die Leer auf drey Punctenu legenn, zum
Ersten aufs Gebott darzu geliörtt suchenn vnndt RlopfFonn, da-
durch wir Gott mit reinem hert^enu ersuchen, zum 2. Ist der
Glaube der die fietge verseztt vnnd ins meer wirfft, das dritte
Ist Imaginatio so dieselbe in vnserm gemuth rechtt angezundett
wirdt mag sie mitt diesem Glauben leichtt vberein kommeun .
Darumb sollen wir vnser Hertz Allein Auf denn Rechten felsea
setzcnn vnndt was aus dein liclitt der Natur enttspriugtt. Ist
derlialbeu nit Allenn Charactcribus zuuortrawenn Soudcrun diese
zwcDu sintt die priucipal ob Allenn Andernn Charactern. Diese
Aber zu machenn vernehmenn Also: Es sindt 2 Triangcll die
worden Kreuzweia vbereinander gezogenn daher
komptts das souill Elender leutt vonn denn Arztenn verlassenn
seintt wordenn, die diese diog nitt gewust.
BI. r28a — 12da. De Imaginatione.
Was die Imagination wirktt vnndt wie sio Ihn ihr Exaltation
gebrachtt werde Ist ein Exempcll . Es sint zweonn liebe briider,
Einer in Franckreich, der Ander in Italia Also Auch
im Kriege die Jenigenn so sich gar zu seer furchtenn vnndt
verzagtt seindt, werdenn vill ehe erschossonn oder vmbrachtt
als die so da vnverzagtt voadt Khun hinein gchena, welches
auch nur die Imaginatio ausrichtett.
Ein Auszug aus der „Philosophia Occulta" (Huser 4 '-Ed. IX.
S. 329—368; FoP-Ed. II. S. 285—300) und zwar zunächst aus dem
Vorwort ein paar äätze, dann ein längerer Auszug aus dem 111. Ab-
schnitt (De Oharacteribus) und aus dem VI. Abschnitt (Von der
Imagination). Es folgt noch ein weiterer Abschnitt:
BI. 129a. Imaginatio gehört dem vatichtigen Leibe eq:
Das vnsichtige Auge siehett, das vnsichtigo ehr hörott, das
Corpus Visibüo ist nur ein Instrument . der vnsichtige Leib
halt so woli Instrument als der sichtige zuuolbringenn sein In-
tentum vnndt seinenn willen diese Instrumontt sint die ge-
dauckeuu Also Ist in der Imagination ein Magnes
7 IS
Vr. VonniMliten.
■ou«h«nn die KralTt die un siclit itcuclitt wio die Sonne . So
nun elwa» Imat^iDirt soll wcnlen. mui (latuclbig eitigesogea
werden, durch die anicietionde Krufll der imnginutiou.
Kurt au8gc2ogono GodaiikcD uus „De Tirtnte Imaginativa, Iliuivr 4*<
Ed. IX. S. 298-302; l-or-Ed. 11. S. 274— 27*; vgl. aucli den lleidoL
borger Todcx 47G (Xo. 90) Bi. 25.^Ii.
Bl. I29b~lH7b. tlber de Septem Uembris Theoplir: Parac: Tnu}-,
Utsi Primai de Viribui Spmtaalium.
Ca|iul I de Spiiitii Vitae. U«>r Spiritu« Vitao ist ain Geiat'
der da liglt in Alloun gliedeniD des lolboti wie «o dann
genentt wordenn {5 Cnp.] Tractatus II. do
viribus; Mi-mbrorum Inteiionim Caput Xllll ....
vuui) Ist der ItaUaDiu.-* der Lungen vnndt der (rannen viribus
Rorum zuBUclienn nit als da die Außwendig Lunt! ÜKtt AU im
Chiber.
Uas atitomt also mit der Anoidnung des Toxites und ilutteni (4"-
Ed. III. S. 1-12 Fol. "-Ed. S. 317—321). nicht mit nodon«t«in; vgl.
obou No. 29. UiiBor Titel ist froilicli gntir, abwciuhead.
Bl. 137b — 138b. De praeparationibui fragm: Theoph: Nun wciUor
iii d>tM ü. I.iboll dariiino xuwiMünii Ui tiioilu^ pmoparandi vnad
ftdRii[ii»li'aiidi :c. xotlett Ihr AnfeiigUcli wi^Holl1l iii modo praop«-
raiidi. Das Anfenglich alle KratTt aus den C'ürpom soll
gexogenn werdono, vnndt in Corpuru nicbu Adininititrirt, wiewoll
noch biÜhcr dontclbJgo gabiauch nit apprubirt ist wordenn,
darunib uncb nicht« auLIgcriuht Ist worden Processus
Liguoriim .... ProooÄ»: Okorum .... Aleali ......
Tlicroniabin .... div^ Oommtic dergleichen. Nun »ollenn
aii uit in ein tdtiuoroni ^eruntt werden wie der Metall. Aber
in dem wege durch §; Calnnirt. Uarnach I''\trnhirt, darnach
Coagulirt vnd It^solutit so lang biß die Gemmae in eins konimci)
auch der Corallen vnnd was derselben Coagulation let.
Mit wenig Abweichungen tindel sich (Mos Schiiftsttick Iluäer i"-
Ed. VII. S. 39'.)— 401; Fol."-Kd. I. H. KNJD— 1001. Es folgt:
Bl. I38b— 139a In Caduco Arcauum ex Auro. Aurum durch
Antimouium am hochälerin gotiniertt, vnnd in Inininu roducirt
dio«eIboun ci-niontirt inil luminibus Salunii vcitlucktt aulf 14
stundt vudt darnach ge^cheideun, vnndt in ürandtwein der woll
aloolirt »oy, digerirt in seinem bequemen Offen auf 20 tag
vngefchr als dann geacheidenn in einem Baiueo auf das liudoato
vnndt denn liquorem bohaltten.
VI. Vermisthtes. 713
Bl. 139a — 159 Einige Abschititto aas dem HeTbarioi Aqua
Fenionis . Ex Herb: Th: vom Saltz Tond seinen Krefften.
Was dem menscheDU von Nöttenn ist zuhabenu das hatt Gott
beschalTeD, das erä riDglich vnndt leichtlich habenn mag
[Bl. 142b] Additio .... die wellt will betrogen sein, darumb
botriegen »ie es, Nehmens vonn Poetenn vniid Retoricis heraus
VQDdt machen ein Ernst aus Tnuersuchtt, aus eim Posseua ein
Kunst, also Ist ihr schreibenn vnndt bucher machenn, das
nichts mit dem mag außgerichtt werden,
[Huser 4 "-Ed. VII S. 81—88; Fol. "-Ed. I. S . 1001—1014.]
Bl. 146a. Ton denn Xrefften des Kapieten Zum Erstenn Ist
von Nötten ein gemeine vndeiTichtung wie das im Magneten
ein angehende KialTt sey Also daß der Magnet ann sich zeuchtt
wunderbahrlich vber Ailenn Naturliclienn verstandt, Eisenn Stahl],
vnnd noch villmehr Sonderliche Ordinationes in
den Magnetenn zu einer Iglichen Krancheitt besondern
in dydimo consilidiren wie dann in der practica ofFendtlich
vcrstandenn mag werdenn nit Alle ding den vnwissendenn in das
maul] zukewenn.
[Iluaer 4''-Ed. Vli, S. 100-108; VaV. Ed. I. S. 1019-102-2.]
Bl. 152a De Contllia. Von den Corallen die da rotth sindt habett
Ihr zwo Natur dann ein Ander Artt Ist in Jehnenn . Die da
groß tunckell rott sint Phantasia Phan-
tasma Spectrum .... Melancolia .... Addi-
tioQoa Causarum .... Additio naturalis nit aber
in dem vonn der Artist sagt, der vermeintt er soy ein Alchimist
der doch nichts ist, Alß ein lehrer schwetzer. [Huser a. a. 0.
S. 93-100; resp. 1016-1019.]
Itl. 156a. Ton der EnpUachen Sistell.
Diese wurtz der Kngelischenn Distell Ist dermassenn Inn Ihrer
Natur so sie in Ihrer Operation Ist welche gleich dem Mondenn
Ist . . . Additiones Also das Virtus vnndt Vis mit-
einander geett Vires vnndt mores, auch materia vnndt
Inclinatio.
[Huser a. a. 0. S. 88— 9Ü, resp. 1014—1016.] Die Abweichungen
von Huser sind meist nicht von grösserer Bedeutung.
Bl. 159b— 168b. TINCTTBA PHISICORTK Philippi Theophrasti
Bombast ab Hohonheim Phüosophi Monarchae, spagi-
rici Principis, Astronom! Maximi, Medloi paradox!
Archanorum Mochanicorum Trismegfati, Contra So-
714
VI.
I)bislaB Datos post DJluutum in Soculo Domioi nostri
Joüu ChrUti.
Itit*w«il! Du micti niitl souill vvileuinbdoan wortonn bin vondt
Iior tr^t, alti ich aiu dem GroUcii iichw«itzorian(lt gvbobrcn
nirgi-mlts von wi!«o .... Caput primuro de TincLuru
riiisicorum . . . Caput Secunilum . . . Caput Soplimum
. . . zn dieser ReKeneratiun Ist die kralTt vand tugeadt
Tincturao Phtnicürum wuudoibalirlicli gerundttOii vnndt biÜ
auf <\\o»6 Zeitt in golmimbt voiin äpagim gobtancbli wonlona.
FiiiU,
IluBor 4''-Ed. VI. S. 353-374; Fol°-Ed. I. S. 921-*VJö.
El folgen noch einige Abschnitte auü der „Philotophia Ooealta"
(llusor 4"-l!d. IX.) »"«'."glich und zwar Bl. lüila „Th. von ScUaUoDn"
(S. 350—353); Bl. I70a Von bosossünen I-outton (S. 35T — 3ü9);
HI. 1701 die Kur der Iiijocta (S. 'XH). Endlich ISl. ITOh— 17Ib
«itiigo Amilcden aiu dorn „Liber principiormn" (Iluser 4°-Ed. VI(.
S. 278-295; Fol'.-Rd. I S. 108«— U«J1) Über deii (!ebrau<;h der
ächlangonhaut. der liegen würmor, Kröten, Feldmäuse, Spinnen
und Krcbi-o.
I
15L Kassel. stAiidiache Liiiulesbibliothek. Ms. Ghem. 4'"- 25.
272 BlÜllor moi»t au Anfang des 17. JahrbuDdorl« vou ver-
suhiudcunr llaud, z. Th. im AiiHrag <W LaudgrafcD Moriz
vou Ilocwen, guitchriebon :
BI. I98a— 208a Theophra^ti I'aracoUi, von verenderung
der Metallen: Dai Neunde Bnoh . De cimentit
Vorrod : In Soticher gestalt AU wir von andern TranßmutalioDibas
vcrioUot haben, wollen wir auch mit den Ciincaleu vnQero
oporationes zu verittchen geben so Ia»scn wir
dicsclbtgcii auß, vnd bubon bMcbroiboii allein die, so \a» in
der cxporiunt« am gerclligäteo sindt gowoßeo: ic.
Ist von dcTiielbon Hand ge^hrieben wie dasselbe Schrirtstiick io
Ms. cbem. 4"- 20 (No. 152) Bl. 33(r. und stimmt aueh im Text damit
völlitt uboroin. Dieser TboJl fällt also wohl nocb in die letzten Jahre
des 16. JKhrhuDdcrls. Die „Gradationen" aieho weiter unten Bl. 241 (T.
Es folgt von derselben Hand:
Bl. 210». — 22ob Thophraütj paracelcy wider die Sophitteo
der Mittel aller [!] Vorrede,
Die wiel Du Sophist mich mitt so viel vorlaumpten worotlen
bin vnd wider ti'egot^ Als der leb aus dem groben aohweitxer
lüde geboren, NiDdort ron wtut« vnd B«tlera weisse tdd
VI. Vermischtes. 715
Einem landto zum andorCD vagirto, So hab Ich mir vIT dißmahl
furgenomen Die vauoratendigen vod vnerfahreDn In dieseo
tractat zu ofTeabahrou Zu dieser Regeueratioa
Ist die Cratft vnd tugent Tinctura phisicorum vuuderbarHcli
gefunden vnd biß aufF die Zeitt Ihn geheim von rechtten
Spagiris gebraucbtt vnd behalten wordenn. ic.
Es ist die Schrift „De Tinctura physicorum." Der Text
steht dem ersten Druck von 1570 (Theil I No. 118 resp. 1571 No. 134)
meist näher als Huaer 4''-Ed. VI. S. 363—374.
Bl. 221a — 240a Liber primus De Spiritibus planetaurm [!]
In Nomie domini Nosterj Jesu Christi wollen wir anfahou zu
schreyben das Buchlein, welches nicht allein lehrnen sol die
grenige [!] Metallen zu verwandelten In eiu bossers als Eyssen
In kopffer, kuptfer In silber, vnd silber In Gelt,
Dadurch sein heiliger Nähme geEhrett vnd gepreist vnd seines
N^ten Nutz vod fromen damit gesiecht vnd gefordertt
werde, das verleybe Gott durch Jhisnm Christum voaern Eigen
Erloser aeligemacher Amen.
Vergl. Huser Chir. B. u. Shr. Fol. "-Ed. S. 752—758; das erste
Buch hat hier auch seine 9 Kapitel wie in unserer Handschrift No. 20
S. 318 — 348; das dritte Buch hat 8 Kapitel und eine nCouclusio".
Kap. VIII Hnser's fehlt; das stimmt also mit Theil I. No. 134.
Bl. 241a— 247b Faracelsi De ^r&dationibaB Über praohatio [!]
Stimmt mit der andern Kasseler Handschrift Alscr. ehem. 4" 20
(No. 152) in Text und Handschrift überoin. (Unser 4''-Ed. VI.
S. 411-417; Fol. '-Ed. I. S. 939-942.)
152. Kassel, stand. Landesbibliotheit, Ms. cliem. 4"- 20 121 Bll.
von verschiedenen Händen aus dem Endo des 16. Jahrhunderts
geschrieben.
Bl. 1 a Titelblatt: In Cementa et Gradationei Theophraiti Faracelsi
luterpretatio Hardaoh^ de Nelle Jadaeo,
Salomon Trissmosin:
Studier nun daraus du bist.
So wirstu sehen was du bist,
was du studierst, lehrnest vnd ist,
das ist oben darauß du bist,
Alles was ausser vnßer ist,
Ist auch in vnß, Amen.
Bl. Ib— 32t) (alte Seitonzälilung 1—63) Anfslegung des Buchs
716
Tl. TnrailRditas.
Tfloplirssti: De Cemoiitis ot Gr«daoioibus . p«r Mnr-
dacliacum Noll«, Juil&cum wonnotlt tu Cracitsu w Id
polleiiR: AtiDO !C. Ib. 7. 3.
Comentutn primum. Wollen vir vob der expericiu uacb
hatten, Jus meiDüt er vm or vorsuuht vod bewcrdt burutiiJon
liutt, Domo will er nach gcJicu, Diu gotclioii'uno, In d<me rnciaet
or die nicht es)>orim«inlirtt sein, flores aeris wcrd«D au.-« Knp/er
gemauht, Antimoni . tla mcinett er die ßxen florin Anlimonii
mit, er meinet auch, daz man zugleicli, neben den Kxea floribua
AntimonV] den Roguluin Atidmorti^ Albircu soll
So sind alle 6 Ccmunto commoolirt, oboDüO von S, 37 ab 7 Gra-
ilatjoufls, wahrend t* sooftt 14 sind; am Sohluitü sagt die lland^clirirt
(8. 63) denn auch :
Ich hui nicht mehr al» 7 gradation gvrundc», die andern 7
Keiadt noch otwan hey einem glitten freundt vnndt Art«)>tcii
verbürgen: K.
Vgl. iluscr V-M. VI. S. 402-417. Es folgen dann die Paracel-
siKchen Texte selbst:
lil. 33a— 42b. Thoophracti Faracelsi, von vereaderiuig der
Uettallen: Das Nnnde Buch de CimentU: Torred:
In äolichcr ({tMlaltt al» wir von Andurn 'rranUmiitationihtu «r»
zelett haben, wollen wir auch niilt Den riiiientcii vnlTero 0|m>-
rationU xii ven^tohcnii geben vnd kabeo bo>
xchrolben allein die, m vuL! in der experienti am gefälligsten
«cindt gewebten:
DI. 43a — 48b. Paracelü De Oradationibui Über pracbatio [!]
So wollen wir Auch von den Grudationcn aufahcn xu reden die
dan Ihn solcher gcstalt sciudl das aio niugen tili.'« Sillx;- . So
darionen gesoluirot oder Esiingirot oder digcrirott wirdt lu
Gohl grndirett odur trua-unutireaD dan die
Metall darein legen, vnd digcriro auir Kine kleine kurtso seytt,
darnach fulininire Dan diß iat Bin mechlige gradution . 1C>
Knde des DuchH da f^r&datiouibuH.
Unser Test sieht in violcm dem 1. Drocko von 1&71 (Thoil I
No. 134) näher als Iltuer, numeutUuh hoi den „GrudationDn"; crscbeiot
«bor doch auf hiind.-schrirtliclier Ueborlicferung xu beruhen.
61. 101a— lülb. Ex manu propria Theophraiti in einem maren
gefunden.
[am Rande: „Jo : llarlel".]
Derhalben sage ich dir, wen Du vnder den 7 den kraDckeo deu
aller ktuuckeslcu vud außsoUiffsten nimbst, vud bringest ia lo
VI. Vermischtes. 717
seine erste statt, vod machst In laufTen, so hastu Deine meister-
schafft beweyssen.
Damit du mit dißem werclc zum ende kombest, Dein firnemeu
vorbreingest, So nim das kaltte vnd hitzige .
hierauff folgett der proceß.
Wan du aber Empfindest sage ich des pactienten keine besse-
ruDg, So ist von Notten daO badt der Reinigung ist damit der
Irdische Saturnische das du In fuhrest, in daß badt der Reini-
gung, vnd Reinigest In von dem, dz Im die Natur ein gepllantzt
bstt, So krigstu deinen phantastischen kopfT zu rauhe stellen,
vnd bestehet Der pactient in allen seiner gesundheytt Imer vnd
Ewiglich: derhalben Nim diß folgende Recept zu Deyßen badt
also hastu (ließe Medicinen recht bereidt, In diß Wasser oder
auf dieße weiß setzt den patienten ein vnd reinige In in lynder
werme, biß er von seiner kranckfaeitt erledigt wirtt, darnach
verstehe mich recht, setz In ein zu figiren in ein glaß eines
langen halses mit Sigil Hermetis vnd Salb in mit den heil-
Ramenn oleum Doch vnder scheidtlich mit lindem Feuer . vnd
fuhr in hernach zu seinem alten herren . den Saturnt vnd laß
in bekleiden mit dem kleit seiner herlichkeit .
Dz laß mir ein ticbt vnd geheimnis der Natur seynn.
Diese symbolische Schilderung eines slchemiatischen Processes ist
am Rande zum TheÜ erklärt und auf den „Mercurius Satumi" gedeutet;
von Paracelsus vermag ich nichts darin zu entdecken.
153. Kassel, ständische Landesbibliothek, Ms. Chem. 4"°' 30.
140 Bll. von verschiedenen Händen um 1600 und etwas später
geschrieben. Uns interessiren nur die folgenden paar Kleinig-
keiten über den Schwefel, welche nach einer Notiz auf Bl. IIa
im Jahre 1622 geschrieben sind (nDe Siilphiire Scriptum
9""Martij Anno 1622").
Bl. 16a. Theophratttts De Snlphnre.
Von den alchimistischen lügenden des Schwofels vnndt
zum Ersten von Embrionischenn Schwefel.
Das Außzichen der Embrioniachen Schwefel geschieht etwan
durch Sublimircn ctwan per doscensum, so der Schteefel woll
zeittig ist viel vndt mit wenig andern corporibus vermengett . . .
[17a] Von dem niineraliachenn Schweffei.
Von Wunder muss ich euch schreiben, von der Seltzamen
eigenschafTt doli Schwefels . . . [ISa] abliitio Sülphuris . . .
Praeparatio Sutphuris et Oleum aulphwis Rüb. . . .
718 ^^^V Vt. Vermlsobtes.
Geson Uam 4''-Ed. VII. S. 178ir. vielfach g«kSnt
154. Kassel, ständische LamlcsbibHotliok, }-U. Chein. 4"'- 8.
447 Bl. von verschiedenen llündcu hom dorn Ende des 16. und
AnfaDg des 17. Jahrhuiidirl» gc^chrlebc^n. Uie erste Abhandlung
isl schou um 1570 gcadirieben.
Auf di'm 1. Illiitto Hlniihall diese» ItQohleiiiR Aurorn [ihiloaophonim^
20 Capilol.
Bl. 2a — *i7b. Aurora Philosophorum Boctorit Philip: Theoph:
Ptracelii . ic.
Da» erst C»[Mlel. Von dem anrunng vnd herkhomboa
der Troyou KüiiKt. Viiiid von erTendung deß IMiiloso-
pUiücheu Ntäins. Adam . ist der erst erfonnder aller künnitt-
Dann er aller natürlicher viind ybernatürlicher dinng wisiiea
gatmbt . nach dem lall so wol . uh daruor . daher or gowcygsaget
bat . das die wellt oiues thcyls durch wosser . eines tItoyU durch
Teuer zergohn w«nlo. Danimti die Kinnder Selb . «wo fttitinorn
iittehi oder scUlcn gemncht . darjnn »ye yn kiirtic alle geliüitobno«
der kuDs.it . vnnd «Her naturen Auch deß Philosepbischeii
(tieins mit hieroülyphischen cbaractern verzaichnet . Damit solliche
wisse IIS chatrt auch d«D DacbkhomblingeD erhallten würdt, In nol
doß waasers oder feura, Noath . hatl yun Armenien der-
sdbigen tafeln aine gefuudten . vndtor dem Borge Ararotb nach
dem siindlfluß.
Da.* sehr sorgfältig und schön get«ohricbene M»cr. (die IlHod stellt
der unserer No, 18 sehr nahe, welche die Archidoxen und die doutscbe
Uebßi-setxuDg der ,Vita longa* gostbriobon hat) ist nicht ganz voll-
stiindig : um Schlüsse fehlt eine Seile, und dur Test schliesst mit fol-
gondcn Worten im 2Ü. Capitcl:
ht des feüors ziiuil . so wirdt die ninteria verprindl . ist yr
alißr zu wenig . »^o khaii die fcüchligkeit «ellis nitt gar auß-
Iriickhnen noch vcrxorcn . noch die andern olcment erwKrmoa
vnd diß ixt dx olemenlisch gewicht. Aber daß ander
Unser Text «reicht von Huaer (ihir. B. u. Chr. Fol°.-Ed. 8.759
bifl 772 Völlig ab; er stellt ofl'enbar eine eigene selbiitnndigc lieber-
Setzung des Dom'schen lateinischen Textes von Iö77 dar — oder er
bietet dos deutsche Original, während Iluser nach Dorn eine l'ebersetxung
macliou lisss. Vgl. Thoil I. No. 177.
B1.21a— 125ft (alte Folürung Bl. 1—38):
18. ClBuit Chyiaiae . Ph. Theophrasti in tres parte« diatribnta
Pari prima.
VI. Vermischles. 719
Menstnim Vegetabile miDus, Vel magnum , Vel Circulatum
minus, Vel quiota Essentia Vini.
Ip einen guten starckhen woin, deß rothen welcher Besser ist,
denn der weisse, 24 Maß . den thu in ein gros Vorlagen, vnd
einen Helm darauff wol Verlutieret . Distülir in Vbcr in MR.,
BO lang Biß es binden eine Braune diclihe Materj lest . wie
HoDig . H diese dikhe materien Von den 24 maßen . theil ea
in zwey theil . thue sie in zwen grosse Vorlagen . Vnden vmb
die Beuche zween Bleierne Ringe so v6\ mit Hew außgerültot
sein, vnder Die Vorigen gestellet . setz es in B. M. Vnd geiiß
den Wein darauff . so douon ist distillirt worden. Vber die
dickhe materien in den Vorlagen . Verlutir sie gar wol . daß
die Spiritus nicht verriechen, mit einem blinden Helm. Daß
PutriHcir alles miteinander 6. wochen, alß dann schwimbt auff
dem wein oben ein grün smaragdt farbes Oeht, das dauon per
tritorium. Dieses Öhl vermische mit halb so viel auro potabüi,
oder oleo Lunae Vel quinta Essentia Lunae welche Vermischung
Beßer ist . denn mit dem Awo potabili . Dieses Vermischten
Oels 3 tropifen eingenommen . Oder eingeben, in rosenzuckher .
ist ein grosses Arcanum in allen Hauptkrankheiten
Menstrum Vegetabile minus . . . Menstrum Vegetabile
magnum . Vel Circulatum maius . Vel quinta Essentia
Vini . . , Acuatio Monstrui Vegetabilis minoris . Vel
Magni . . . Alia acuatio . welche Besser, vnd sein
eigene ist . . . Alia acuatio .... Caicinatio Solis . . .
Sublimatio Solis . . . Preparatio auri potabilis . Vel
magisterij Solis . . . Vsus Auri potabilis . . . Quinta
Essentia . Vel Suiphur Solls . . . Sal solis . . . Acetum
Radicale . . . Praeparatio Vitrioli Solls . . . Vsus Salis
Solis . & Vitrioli Solis . . Praeparatio Mercurij Solis .
Vitruin Solis . . . Caicinatio Argenti . . . Sublimatio
Lunae . . Magisterium, Vel Oleum Lunae . . . Suiphur,
vel quinta Essentia Lunao . . . Sal I^unae . , vitriolum
Lunae . . . Praeparatio Mercurij Lunae . . . Vitrum
Lunae . . Crocus et oleum Martis . . . Quinta Essentia .
Vol suiphur Martis , . Sal Martis , . , \itriolum Martis . . .
, . . Vitrum Martis , . . Vsus . . . Tinctura, Vel
Astrum. Oleum & Balsamus Mercurij .... Balsamus
Mercurij . . . Vsus . . . Vitrum Mercurij . . . Caicinatio
ot oleum', vel Magisterium Jouis . . . Magisterium, Vel
oleum Venetia .... De Saturno De Miueralibus,
720
VI. VvnaischlM.
pritnum Jo Aotimonio I.Du<lnnuin iu morbis de-
plorati« et dixeolutiti . . . Iln Isamut* vcl Tincturi
Kulpliiiri.t Oleum Vitrioli dulce rubeiim, «dijuc
viride. SpiritUH Vitrioli rectificatu.i Tiactura
Tartari Balsam aus nllcn k reu lern. vikI OlumeD,
auch gtMüHhinc . . . Olfium Porlaruin . Corallonini . . .
Aus allMi Edlingeii, aU Porleiu . Corallen . Suiurag-
(loii . Rubinen . (Iranntcii.tlio 5 . EsKontx so prepariorea
.. . Wie man allo Vpg:t>tabi1ia in ein Arcanuio. odcrßal-
»amum bringen solle . . Wie man <lie Edolgesteine soll
in Oliteten bringen . einen nohern vad boüsern Wegh
... Do Lapido AutniiiH . Vc^otabili, Processus
primnn du Sangiünv ... de Cnrnn ... de Vrina . . .
i)<* I.apidi? Veg«laliili . Processua primus de Vicio . . .
de llerbiü . . . P.\ Aiomatibua . . . ArfAuuin ox oculis
l'ancrorura vel Gomiuarum . . . Sollen boidu au e, a. Ad-
niiniatriort werde«, Nach Jur f.ehr ParaceUi. Vide üb: do Tarlaro.
Cap. 15. 16.
Zum ScbliKse auf Bl. 125 (38) ein Solilüssel fiir die aldic-
mistiscben Zeichen, welche liier gebrauubt wurden. En handelt
xich hier also um eine Sammlung cbemiftcbcr Ar/ncibcroitungsvor-
ecliriflon. die mir sooHt nJulit begegnet i-st. Hin xweitcr und dritter
Tlieil iHt nicht vorhanden. Eine andere „Clavis" zur Cbemio des
ParncoUii* »iebc Theil 1 No. 294.
1t1. I3<Ja. Tlieopbiaüti Heere tum. KruniiMi vudt lamon
glidern wider zu recht hoirTcu. Dax Oleum pili-ioii per oe
in aijua ruridn, distiint: »ehr im brauch gbabl, Kbr hat ge-
nomrn oluunt vitrioli oleum •Sn'M vniU Terpetiu Ana, halt den
Patienten xuuor in ein Scbweißbadt gesetzt .... Das Dadt
diuu ff. wildt .Salbey, wolfcemut, EicbuDlanb, wcrmutt, [>ao-
zapfTen .... darnach mit eol gcealbtt.
[Vgl. No. 70 m. 85, No. 71 Bl. 1%J.
Aurum Potabilo Theophrasti. R. Oleum vitrioli per so redi-
ricir.'s 2 mal. Dan Nim auch s^in eigen Sal wol Calcio: ....
Theopb. bat« einem wieder i^leio vod griO alle Morgeu ein luilb
IR (heil wie ehr sein gewicht der Maß gohulton in Wein ein-
geben viidt nach deme ebr im Dampfbade gaseßen, ittl ehr in
14 tagen gsundt wgrxluu. E« vortreibt alle febreii Item die
Darmgicht . . . Uom Inin glidor . . . vertreibt ParaltHim ....
prodest pro lepra.
[Vgl. No. 71 ni. 193; No. 72 Bl. 41 und No. 73 Bl. 1.]
I
I
VI. Vermischtes. 721
Bl. 140a. Conseruatiuura Coitus Theoph: R. galganl, Biber-
geil, Aluscatbliitt, Neglein, Anis, langen Pfeffer, Musealen,
Borras an 5 5. ., hirtzbrunat . . . roamarin, Aron Körner
Cardamomj an S 5 . . satirionis . Valeriana 3 15 . . die Kieutter
vnd wurtzen gedorret . . . darauß Pillulas gemacht . . die im
Munde langsam zergehen, das sterbt mechtig Selir. DarfTat dich
druff verlaßen. Ein Kürzei-s . . .
[Vgl. Nö. 71 S. 196, No. 72 Bl. 81.]
Bl. 142a. In Chyrurgia Magna T;heophrestj Oleum Anti-
monij Jacob Langnhein. R. Sal gerne Antimonij ana 1 s^Nota
es stehet »lonst Alcool Antimonij bin bertcht dz soltt geribner
Antimon Sein, da7.u 8 n: Newe trockne Zigel bröcklein vnd
auch Mehel. vnd das Alles wol Trocken seye, tbus in ein
gutten wol beschlagen wallen bergischen retortcn
Bl, lH4b. Oleum Tartari Theophiasti R. Tm-UH'um Calcina-
tum Ad Album, Soluir vnd Coagulir ihn 4 mal, Jhe öfter Jhe
Besser. Darnach Zeuch vor ihm, S, V. Rectificatum in Balneo,
■ so oft, bis der Tartai'ua, Ein oll Bleibt, So hastu dz oleum
Tartan hirzu dinstlich, welches ich Erst heruachmals In andern
Colleutauois The: gefunden hab.
Bl. 199. Dz Laudanum des hochcrleuchtcn mens Theo-
phrasty. Auf eine Zeit hat ein horr In lauger Zeit kein stul-
gang gehabt, dz er oft gesaget, Wen ich nur einen starkhen
furtz thun künde, so wolt ich 300 darumb geben, . . . Indem
ist thcophrastus zu Im komeu ... zu halten mit verschreibuuge
... ein gloßlein mit aqua laudauo herfur getzogen ... gar
atarckb riechen . . . darnach hat er In diesem OUe 2 gran
schwer In guttem Wein zu nisen gebe .... [Vgl. No. 72
Bl. 106 a] . .
Es folgt noch Einiges Weitere über „Laudanum". Das sind also
„Experimenta" Hohonheims, wie wir sie in den „Secreta Secretorum"
und dem „Auserlesenen Kom" gesammelt gefunden haben. Vgl. S. 216
bis 218.
Bl. 297a— 29db Froceuna Tinctorae Antimon^. Wie ioh den vom
Herrn Theophrasto Anno 1536 den 17. May fiekomen, vndt Ab-
geichriben Laut leiner eigeaen mir Vbergebenen Handtaolirift :c.
Es haben wohl recht vndt billich die Altten Spagirj gesagt,
Est in Mercuno Quicquid querunt sapientes, aber sie haben
nicht Außgetruckt, waß vor einen Mercurium sie gemeint,
wiewol ich Auch nicht st^on dagen darfT, daß ich gleich Auch
Krlllk d. Rrhibiil d. Piriciltbclieii Stbrinto. It, ^
722
Tt. VembohtM.
dall WL-MB iIbQ sie g«wust VDdt gMnoiaot, So Inß ich mir doch
lieDiig«a Alm <lcn AugoDHulieinlichcn I)«woi«ungen. wolchu midi
gleicliMm vboneügt'ii, itaU »lo oboii ein solcbeo Mercurittm gu-
meint, von wolcbvtn ich Mhreibo.
Dan diu ii^Ii dm^li diso Tim^tiir Viten Poda^rtictien, vnttinigiM],
AuUseuigen, wiL^(!i'!iüclili|ti'n I'raiitziMiicheD, l-'altt>ndt süchtigen,
rebrischen. IVstileiitiiscboD, Item Paralisin. ScIiUg vondt Ander«
Kranckhcitea mehr, widdruiiih £u üiror gcMindtbeit bnicbt, deUait
wirt inior ^niiz Curiiilhia [Kürntoii!] islrio. fjylKMiU'irgou,
Viigorii, vikI Andere Inuilo, VD<lt alvtho mehr, ZeDga sein, vnd
icb d»rtr mtcli wol rübmen, diut mir in solcher Cbur Ntenialii
Keiner clirlegen, oder in viigeaundtbeit blibcn wehre, Doniin
ioh Üillich meine Tinctur bo auß dem Meivurw Antimtmtj,
gleich ilcti Alton rühmen durlf, vudt sugen. da» All«« wuQ man
in der Aldiymcy vor Arlxoney euchon tvil, tlaU nirt man in
diitem Mercurio Aiiliiiiauij rmdcii, dnn diß ivt der weisen Mer-
ctiriu», mit wulobetn ioh «okli« Alle» aUo Aelbstcn getban vndt
AuUgericItt habe.
Vndt ÄulJ der Vhraach halte ich Abo diMM vor ntcinoo
höchHten Schatz Du aber Aller Livbster Tfaeo-
doruN Nim Also von mir bin, den Hcliatx All«r scbotzo ....
vorlgtt der I'roc«(i.
11. 2 ir Aainat der schön laugspitzig iai, vndt '/) 1' Tart: ObIcio:
reibs vir einem reib [?] »tt-in wol vca [unter oinuuder], \t e»
vorm balge, oder im WindoTon fließen geüU iii Buckel It xidi«
Künigcn, diesen KSuig Iz abermal mit halb m vit ('olcio Tart [?|
Hießen äc wirt der König, wen ehr alio tu 3 oder 4 innlon
gcfloOen, vber AuB schön rein vnd Ulinckondt sein. Nuhn Nimb
gemein gelloßen SaltK Darnach vfT die rote Ma-
toria ein Dtvtilirt gemein tctuser goßeii, in linder Wärme [?]
3 Tai/ und Nacht «tehen laQoti tu £ . . wenß Aller G . . iat
HO deatUlir per . . . linde ab . du tfaMW- wider vlIgoQen Tnil
ab JtatiUirf dt ta 4 malen getlinn, lelxtlich gar trocken wie
xuuor mit dem . . gethan, Kaiton laüun vnd die Dlulrott Ma-
terie (tauber AuB genommen vndt tum gebrauch (von welchem
ioh euuh nichts Derichten wü) Anft behalten.
Für echt vermag ich diese» dem „allorliebateo Theodorns" ge-
widmete SchriflKtück, das miraonst nicht begegnet i«t. nicht xu halten,
Uotx seiner genauen Datininß.
Bl. 310b — 311a. EUxir proprietatis lecundam paracelinm in Arehi-
deili. K]>. Mircham, Crouum Aloepaticum citrinniu a»a j V:
VI. Vermischles. 723
puluerisentur omnia diligenter humecteDtur optimo Vinj spiritu,
postea afTunde oleum sulfuris per campanam factum ad
emineDtiam trium vel quatuor digitorum, digere io pellicano in
Arena pei' 2 nienses . vt Theophrastus docet . separe . . oleum
a fecibus distilationora oleum hoc djgeratur cum circulato mixto
pondere aequalj per mensem vt seruatur vsuj.
Paracelsus modum alTundeadj lios duos liquorea studio celauit
si enim super pulueres Imbibitioni s. v. noudum facta .
alTuDdas aquam acidam sulphuii& tunc pulueres rodiguntur in
fuliginem quasi sed hoc pacto preseruantur a. Combustione.
NB. Es sind vilerlei olea sulphuns per campauam zu machen
Wan daß Elixir proprietatis gar ferttig kan maa das
circulatum durch eiu Hades B. M. leicbtlicb dauon scheiden
Es bedarffs wen man nicht gerne wil der Ab-
scheiduug des circulatj nicht, wer aber dz oleum allein haben
wil das stehet bey dessen gefallen. Dosin gutt: 5. k.
Vgl. Huser 4°-Ed. VI. S. 92; Folio-Ed. I. S. 821c.
Bl. 34öa~368b. Ein bflchlein Von erkendnni dei Hanna vnd FÜIs,
Des hochberömbten Theophrasti Paracelsy heremita
Beyder Artzney Doctoria, Welches er Seinen Discipulen
zu basel, Als er alda auff Gemeine Bestallung, Mit
Jedermaus Verwunderung Die Medicin Gelesen, Im
isr 1Ö27. In den Huudi'tagen sonderlich vorgelesen
hatt,
Defglei chen seine Fhisionomia, soviel einem Artzt Von
notten Ist.
Alles mit tafflenvnd gl osen allen thalben erkleret vnd
zu Dienst denen, so sich der Paracelsischen Medicin
Befleissen, Verordnet.
Kunst geht Jetzt nach Brot, Aber brot würt Ir wider nach
gehen. Und sie Nicht findenn.
Buchlein Theophrasti Bombast, von hohenheim here-
mite, Beider artzoey Doctoris, Von erkandtnuß Des
barms vnd Puls, Vorrede.
Weil mich nun oftmals etliche meiner disciputn vermanen vnd
geutzlich mit gebet anhaldcn, dz ich ein Büchloin von beschaung
des bruntz beschreiben wolte, welches ich zwar, geliebten Zu-
hörer, BO wol euch zugefallen, als den nachkommenden zu gut,
gantz willig und gern vor mich nemen wil, vnd gleich diese
müssige Zeit, darinn man vb erdie Hunstage nicht den studieren,
46*
724
TT. Tcria!ftcb1e<s.
HOndeni don wollebon pfleget oirzulicgon, an diese arbeit wend^a]
damit vtu Kein lug olni ein Linion. (wie man sog!) hingehe . . .
Eine U«b«K0t7uug de» bekannleu TmcUtc» (Iluser 4"-Ed. V Ap-
pendix 8. 9£l— 12», vemtislaltet uaeh der Kölner Ausgabe von 156P,
wie xweifelloü iiuh den mit der Kollier AuBgatie übereinstimmenden Zu-
KÜtzeii aiiT DI. 353, 3'ina, DI. 359 u. s. w, hervorgeht, /uafitzen, welche
»ich bei lluiier unter den FiaKmoDten S. 163 IT. Andon. \'^\. Theil I
No. 285. ■
Auf BI. 369ii ixt dieTaM „VoiiGostalt der Atcola* noclimal» ab-*
gcücliriobcn du uiif BI. 3ö5a uin Feliler voigokoiumcn war, uic dort nm
RaDd bemerkt iM. DI. 3Gdb— 370b sind noch HngelTigt ^Heimlich vad
verborgen vrin Judicii-en vnd wol verborgen «oind, vnd wenigen bokaud.
al.i in wa-tsei^ucht, geulsucht, ralleiidoMsuchl. frnntxoHen, AuMiatx, vnd
etlicher dodeliclier zeichen den Ilarm, de» mentichen , . .", die nicht von
Paracelaus herstammen und zum Theil in GeheimHchrirt gcschriobcQ aidiI.
155. Kuäse), stündische LnndetflnliliutliL'k, Ms. Chcm. 4*° 58.
I3Ö ßll. voD mehreren Hunden in der enten lläirte de»
17. Jahrhundert» (um 1620) gcselirieben.
Die einten 36 IJliittcr euthalteu, sehr sauber ßeschriebcu. verschie-
dene Schriften des Basilius Valontinus (OtTcnbarung der llandgriflc,
Auflegung der 12 ScblÜHMol, SohluK^irüihMi. StippI einen tum), darnnr g«-
Rammelte kleinure iilchumiKlisehe Stiicbu, daiunliT:
Ml. 43a. Folget FaraceUl Proeel.* Im Scblafftrunok einem verehret,
Hp. GoU purgiert .... vnd Muicurtiiin : wiltt aber iMttam
machen, »q thue Ihn auch allso, vndt morck diesen ProceU.
Rp, Men-arium 2. oder 3. S . ihuen In ein Stein, geuQ Ilarm
daran, darunter Hals , wesoh, vndt reibß wol v. o. a. biß «ot
trüb wiidt, dann peß ab , Fang das weruk «fieder ahn, Allso
thue Zum drittou mahl Von Herren I'ara-
celao habe ich daU bekommen, bey Einem SchlafN
trunck, Da ich Ihm die IloKen auBgezogen, vor ein Deo
gratiax . Vndt Er sagt darboy . Natura laetatur Natura, vndt
Homo de Homino, Leo de Leone. Allso heimset Menvritu Pnt«r
Metallorum . darnach mercklic ein GleichnuU : Oelu coiivertitur
In Aquinn : Erg^ : priut) fuit aqua, et hoc mediante calore .
Wie muoU ich Im weitter thun, fragt ichf
Dann Du hai<it letztlich Kin solche Müdidn. die alte MoDuch-
liche vndl metallische Cörpcr durcbdringel . Mit dicHom l-'ixen
Sublimat pulver procodier nahn ultoriut pro tuo ludicio (. pulo
I
I
VI. Vermischtes. 725
mit imrcurio resoluto . 40. tag eingesetzt vndt procedicrt alß
vor). GeschribeD zu Murhardt Im Closter . Aquo 1537 .
vff Bartholomaei Vmb Mittnacht
Ein alchemistisch Stöcklein von symptomatischem Interesse!
Es folgt BI. 43b— 44&. Das warhafftige Laadaniun HetaUicom
Thflophraati, Dardurch die Königin auß Oestrroich Maria,
von Theophraato Selbsten Curiert worden.
Rp. j ff . wol gerainigten Mercurij, thue Ihn in ein wo] be-
schlagenen kolben, schütte diese folgende materiam daraulT.
Rp. Vitriol vndt Salpeter ana Auff j ff, mische es wol durch
einander, svblimii-t mit fleiß, ut moria est . Darnach caicinirten
Gold vndt Salpeter ana, vndt so viel dem eins wigt, dß ob-
geschriebenen Sublimats, vndt reibs wol d. e. a. vnd subümiere
wieder, wie zuvor . Darnach sublimirs per se In einer hohen
Fhiol Seine Dosis ist ein Gran cum Mithridato, &
Theriaca In warmen Wein nach ansehen der person . jj. oder
3. mahl eingenommen: man kanß auch Incorporieren In Theriaca
vel Mithridato : Dosis Pillnla . . Zu einem mahl, vnd lasse den
Patienten, .3. Stund daruiT fasten. Von AulTen kan diU
Elixir tingirt 1 . loth . 100 . loth . inercurij . In gutt bcsten-
dig Goldt, Gleichßam den begreilf liehen Hermetischen Stein,
vndt seine wfirckung ist unaußsprcchlich.
Augmentatio Lapidis .... Nota De Luna et Marte.
Auch diese Kur ist Hohenheim angedichtet.
BI. 44a. f. Ad Tincturam Physicorum Processus, mihi
Figulo, ab Adamo Haselmayr, Tyroleusi, communicatus
Anno . 1607.
Nur die beiden Namen sind für die Geschichte des Paracelsismus
von Interesse. Vgl. Theil I S. 477 ff. und S. 687.
BI, 47a — 49b. Deß Hocherfahrnen, vndt Berhuembtesteu
Philosoph) Theophrasti Paracelsi, Der Wahren Philo-
HOphey vndt beyder Artzneyen Doctoris K. Lapis Philo-
aophorum, Von Doctoro Sueuo zu Wyehn, Keysers Maxi-
miliani II. Archiatro IC. . J. Erasmus Ruiandt tunc
temporis bekommen . Ao. 1573.
Vnndt wie wol das ist, das solches Arcanum mehr Englicb,
dann Menschlich Ist zu meiden : wollen wir doch darob nitt
erschrecken, vndt gedoncken, dz der Natur nacbzugründen ist :
vndt was auß der Natur kompt, natürlich mag verstanden
werden, Auß vrsachen, dz vnß die Experiontia gibt solche An-
zaiguug, vndt gewaltige wirckang, die vnß zu erkbennen gibt.
736
VT. VanniKhlm.
wolciies besser, wck-hüs \>ÖseT, wolchwt nittuir oder miodflt
Aoy : üarumb wir inÖg«Q vrÜioil«n Eid« Artziiey für di«
Aodor.
VuD(l wollen für vull nolimcii Arcanum Tincturae, vd
I.upitlis l'liila'iophoriim. der da» Corpus tingirt von Allen nelneo
K IAH i-k hei teil , wie die Metftllcn von Aller Ihrer vnrcinigkeit.
/.ui' lteinigk«iu, vndt . 7. gradtu Tran^inuUtioDum t;untz lautter
vndl klar ohne Alle vmbdtcntll Mstcriftlindi, vndt Proc«asisoh
erklüren. In Lehren, Frag, vndl Aotwortt der .7. Graduum
verranHon «ndt aiiDfuehrcn, du [Im ein Jeder Einbßigcr, Heiliger,
GulthcrUiger, Bittender, Aiikloplfcnder, vnd fietrewer Sucher,
wo Ihinü Gott vergönnet, wol bekommen, finden, rnndt erlaogto
wirdt mügen . ic.
Vundt xiiidt daO die .7. Gradua deß gantzon Wcrckß.
1. Caicinieren, rnndt Reverbenerou Tat Einer vndt der Erste . .
Der Ernte ßradus. Rp. Elementum Mtreurij . Ja was Ut
doa Elemontmn Mercurij? E« ist di« 3. Die lioltt In sich
diese Zahl .3. Vndi batt die Element iitche vndt Mcrcnrinlixcbe
KralTt In »ich. Warbey wirdts erkennet?
. . . WioTingiert man dann darmittt .... Darboy Da
Gott zum llouhnten erkbennen. Loben, vnilt preirien, vndt
(Inneken magttt, Auch Deinem Nochston In Aller noth er«chieli-
licli Noin an .teiner ceEundtheitt . Theophrusliis alibi inquit :
Ihr gehet daraufT. Ihr trettet darautT gohting, vndt die Kinder
Irageus gern In bi^iiuden, damit man Mfivuriam todtet: Vodt
wirdt nitt mehr lebendig, verum etit : darumb forscbe Ibto
nach Lau* l)eo.
Auch die« i.-)l troU der genauen Quellenangabe sicher unlor
gctiohoben. Vgl. die folgende No. 16ü.
Bl. Oäa eine Paracelflische Stelle ans „l.ibro De Natura mineralitira .
C'ap. 8. De Vitriolo. Was von Kupffcr koropt. gibt ein guettea
i'Uiro\am .... mit einer wunderbarlichon Tinctnr vndt selt-
samer Erzaigung, darvon nicht» xu roden ist . ic." Vgl. Iluaer
4"-Ed. VII S. 19i) unten — 200 oben.
Bl. 113a— I13b. Tinctura Phystoorum Theophrasti Para*
oolsi Bombast» . itc.
ßp. Mercnriuta Antimoni] theile den in 2 thcill, den 1. thnll
anblimier mit Vitriole und Säle commuuj . vnndt efsoutia
Miriis i. e. Croco Martis Als dann hastu deß \iq\
1
VI. Vermischtes. 727
Löwens blnt, vnd da» weisse gluten, von dem Äußgespaniiten
Adler, durch Theophrastum recht zusammen gefügt vnilt con-
juDgirt, IQ eio Matrimonium. Vnd daa ist die Tiactura Pbysi-
ccruDi Theophrasti, So zu Vlmitz in Mähreo gemacht vnd
auch recht orfuDden worden, durch Simon Giachgar den
20 Octob. anno 95 . Jc.
Hat mit Hohenheim nichts zu thun.
Bl. 116a— IJSa. Celeberrimi D. Philippi Theophrasti Para-
celsi Labor & opus quo ipso ami laa aetate et anao 32. 28 Ja-
nuarij perfecte complevit.
Ein wahrhafftiger, gründlicher, Gerechter Procoß vnndt
fundament Aller philosophey &c:
Et Secretum Secretorum, quomodo praeparandus sit
Lapis Philosophorum.
Von Saltzburg mitgebracht, Anno 1618.
Rp. Im nahmen Gottes Creatoris, des weissen unverbrennlichen
Sulp/iuris Philoaophorum . j. th. Vnd deß Mercurij Philosophorum
9. th. die zwo Materien . . . vermische wohl vndt SanfTt aulT
oinem Marmolstein [zuerst die Arbeit auf Silber, dann
auf Gold; beide bestehen in einfacher Erhitzung der genannton
beiden Materien, 40 resp. 100 Tage lang u. s. w.] . . . Darnach
thue projection erstlich auff voltkommen metall, Alß dann
aufF die Imperfecten, so gibt es seine frucht allzeit. Laus
Deo . !c.
Hat mit Paracelsua nichts zu thun; es folgt:
Bl. llSb— 123a. Ketbodni Chymica Tbeophrutl Faraoelsi; priorj
preceßuj Consentanea & conveniens et illum plenius
declarans.
Regula seu Methodus , qua ratione Pulvis iste conSciendus,
quoad «olis augmentationem Theophrastus usus fuerat, et hecco
pulveria Tinctura, ad quodlibet Metallorum genus (: Praesertim
ad mercuriuBi) in sua transmutatione videtur Consentanea.
Notandum Inprimia antequam praescribatur Regula.
Daß die Augmentation oder Tinctur schwerlich, oder gar nit
kann geschehen, sine propria materia hoc est : Wann man
will tingiren vndt augmentircu Solem so muß diegelbig
malerj damit mau tingirt sein ex Integre soie vel ex parte solis
pracparirt, vndt zugericht; Also auch in andern metallen . . .
Prima Pars Regulae. Wann einer will materiam
soXiB in Tnercurium transmutirn der kann solches mit mittel!
7W
Tl T«
*na4t wfgca, darA «fai libtJigBi «aiMr, ao aoff dtoße wetfie
fctai pMipuiil wAfdw, »irrifk>a Du Ltbcediga wasxr
.... AagnCBUtM bot« wim»!!] .... Se^aitur •«cuoda
P«ra BegaUc Will «aer Dokn uß dieUe» Aafigaogvata
radt tnMnatirtea ifat»n> du Tbeophnitücli Polrer, vadt
praectpilirU Uoctor za rielit«, d«r aiB ibo soff diese wttfi
|vieedirEii ■ AIm win tollbnebt die0M gTvfie
gtbeWBM Ho der hw g«bt»Bckt TlwopbnMo».
buria Beoedidiu at Oeat oaBlpotaw <|U Oucta dat A pi)«
beodkat In «ecvU secfllonim Ameo.
Et gilt rtfwISe, «ie b«j den rorberpbeBdeii AliMbaiticn.
Bl. I25fl-134b. ItrX IV TSrZBRIS LVCZVS
Archidoxorntn, i'rai-cipuoruoi'fui- MfOicinstinm Spagj--
ricoram Claui»; Bt Esl Dedmu liber Anbidozonun.
Aaregli Philipp! Theopbrasli PftracelHi Msgni Ab
liohenh«ynib.
Adsgium vel äymbotam Eiiudom.
Jacobi I cap. Omne Donnm PerTcctum ä Dm: Imperfoctom i
Uiabolo . :c.
Auf d«r Rüi-kMiu diMM Titvlblatte» Ven 15, Iß und 17 au»
Ecclo»iutici . 42 . (diraoter von anderer Iluid. dio nclfacli io dar
tlandxchrifl Zuiäize gcmacbl hat:
„Clavis oder Das uheodo Bucb Arctiidoxonim I'hilippi Tbeophnuii
Psraceln üombaM von Iluboiilieim Voired l'liilippi llombaat vou
Holifinheim.")
IM. l-26a— )28a. Praefatio DD. Tbeoplirasti Pnr&c«lci Magni
Ab Hobenboymb. Ob wir wol viißere Arcbidoxa, vmlt ander»
Bueclier die Medicinain betreffende etwas klarer vndt vervtendt-
lieber, alß bcschchen, xu bescbroibeo willens gewMOo . . . . .
AIIUo auch dieser Schatz vcntequcslriret sein soll In dem Rwigen
Won, D)M Himmel vnnilt Erde» erhellt. Amen . ic. [Es Tolgt
Ven 24 ans dem 43. Cap. d. Ecclefliasticui« gricchiMch in der laC
Ventiün des Ariss Montantis Ilispalensis und in der alten Vorrion
wie sie Paracelsu« gebraochl habe.]
Bl. 12db— 134b. LnxinTenebrisLuecnäClauisguasi Archi-
doxorum. Oder das \. Buch Archidoxorum Tlioophrasü : !□ .
X. viidcrrichiedüicbeti (!apiltcl» bcgricITen vndt vcrfna^ott.
Incipit C^pul Priuium de 8eparationibu.i Elcinontorunj . Ja
illoa Dingen aeindt bey einander vermiacliet . 4. Elomentit .
I
VI. Vemiacbles. 729
. . . vadt wollen hiemitt das Grssoe werck Im Namen Gottes
zu seinem Lob , vndt ehren beschlolfen haben. Zu Basel .
IC. FinU
[Die andere Hand hat hinter Basel den folgenden Zusatz gemacht:
„Jobann de Reyß zu Alcmayr der bruder Prediger.] In allerhand
Aeussertichkeiten Hteht unser Text dem der Weimarer Bibliothek
(No. 64) am nächsten, wo auch alles Nähere über diese Gestalt des
10. Buchs der Archidoxen zu ersehen ist.
Bl. 135a — 136a findet sich eine recht interessante Ausführung des
oben schon genannten Schreibers, der diesen Sammelband einmal besass
[Auf dem Pergament bände steht von derselben Hand „Handbuch Doct:
Rhaph: Eglin:"] und vieles dazu- und da^wischengeschrieben hat, eine
recht interessante Ausführung (vom 3. October 1618), wie die Paracel-
siachen Schriften, das Manual de Lapide, Üe Spiritibus Planetarum und De
Tinctura Phyaicorum sich zu einander verhalten und wie sie verstanden
werden müssten. Der muthma-tsliche Schreiber, der Marburger Theologie-
professor Raphael Eglinus, hat 1606 unter dem Pseudonym Helio-
philus Percis die „Disquisitio de Helia Artiata Theophrasteo"
herausgegeben. Vgl. Theil I S, 491 u. Vinc. Placcü Theatr. Anonym.
et Pseudonym. Hamburg. 1708 Fol.* unter den Pseudonymis S. 341.
156. Kassel, stand. Landesbibliothek, Ms. Chem. 8** 28,4.
18 Bl, zu Anfang des 17. Jahrhunderts etwa um 1620 geschrieben;
alles von einer Hand.
Bl. la~3a. De Arcano Lapidii PhüoEophorum Paracelsua im
b. buch Archidoxis pag. 48 . Huserianae edit.
Wiewol wyr deß Lapidis Philosophorum keine anlTenger ßind,
auch kein ender, noch kein geübeter darincn, deß wyr möchten
denßelbigen nachreden, wie wyr darvon geleßeo vnd gehört
habenn Sequitur Prasia . Nuhn wollen wyr alßo
vnßern Proceß vnd weg des Lapidis Philosophorum anßetzen,
alßo: Ip. Elimentum Mercurij, vnd separir darvon purum ab
Impuro .... erreicht er aber ein Langwerige arbeitt ahn, mit
viel vhmstenden, vnd bedarff eines vhnvertroßnen vnd woU-
erffarnen Arbeitters mit guttem fleÜs . Hactenua Paracetaus in
Archidoxis de arcano sui Lapidis Philosophorum. Finis.
Ein Auszug aus Huser 4''.-Ed. VI. S. 48—52.
Bl. 3b — 10b. Deß Hochcrffarnen, vnd berumbtesten Philo-
sophi Theophrantj l'aracelsi, der wahren Philoaophey
vnd Beider Artznoi Doctoris, LAPIS PHILOSOFHOSuffl,
730
Tl. VaralMhlM.
Von Uoclore Suovo tu Woin KciUors Maximillani Ar-
chiatro. Job. EraamuB Rulfttidt tum tcmporU bokoiDmea.
ANNO . 1573.
\Vi« wol) dftß Mt iJu SÖlioh« ArcanuiD t^pidls nielwr
EogÜHcli, d«D mofiMhlich int lu moMeQ: w5llencl wyr doch
(tonb oilt «rsctirackhon. vnd gedeokbftn di der Nat%'r nach zu
gTÜodea ut Vnd sind daß di« 7. grsdus
Worb«y wirit oh erkatit vodt aalparir dovon Parain ab
Jmpuro, waQ ist daa .... Auß waß vrßash, o<)i<r worumti
wir( fla alßo Iteuerberirt Warum wirdt Er »ubiimieil
. . . Auß waU vrßaclioD »oluiert «n Uich . . . Worumb muß
es dao soluiert ßein Worumb virdt e§ So lang putrf-
ficirt . . . Wanu dienet den sclicb olTt vnd viel wiilorholunj;
dea diatnlierena . . . Wio beiaMt dißor Stein . . . Woran
hoiamt er dao Arcauum . . . Worum hei«et eU dann Tinclura
. . . Worby «irttd urkandl neaU reclit bereyltel uey? . . .
WoliuliOH wt ihr Zeidie», wena aulT dea Ildcbtttea Oradt vndt
auir Ituth goarbcitct wt . . . . Wie tiogiit man denn darmitt?
. . . Oorby du (iolt zum HCston Erkbeuen Loben vnndt pr«ias«a,
vnd dankhcn magst, auch deinem negiiti-n in aller nott Ei-
scheißlich ßein ahn ßoiner Geßandthaitt, vuil gutt K.
Vgl. die vorhergehende Nummer Bl. 47 — 49.
Bl. 10b— Itib. Kurtxe Erklärung des Lapidis PtiiIo80pbo-<
rum, Paracelsi dureb Rapbaelum Egliuum Icoii ium
Doctorom.
Bestieht sich auf daH Vorbergebendo und zieht iianieudicb den
Roger Baco und Basil. Valentinns zur Erklärung mit berao. Am
^hluBs die Ihilirting «D. tpau Pa«calibus, 1(>20 . 10 . Aprilis> tU
folgt dann noch ^Applicatio nulf den Ba«ilium vnd der altten proces",
von der eii hciiwt „asaequutns sum antepenultima Januario löäl".
157. Kaesc), stAndiKche lianiloshibliotJiolc. Ms. Cliem. 4'°
203 Bll. von vemchiedener Hand um 1600 gcechriobeu.
Bl. 1— 18. Warhaiftige Beiebrefbiing Der Dentaehes Alohinua,
Dnreh Theophraitu* Paraoeltui erfanden. ^
DeuUchi: Alchimie, Unrinne ItegriTron ist Die recht*
vndt warEiaftigo Compositio, von dem Steine der
Philosophen vndt Andere Elexiren, weis vndll Roth,
als die warbartig Ion Pariß gebrauchet vodt zum Ende
Ist gebracbll gewost in vorgangcueu Jahren,
VI. Vermischtes. 731
Diß gegOQwerttige Buchtoia Ist getheilt In zwey theilo, woruon
der Erste Theill begreifft die aufrichtige Compositio eines Elexirs,
so woll zum Rothen alß zum weißen.
Das Ander theill, BegreifTt die Rechte Compositio, des grossen
Steines der Philosophen, Als ehr vollgemachtt ist worden In der
Statt Pari£, vndt Ist dis Tractat gelasßen zu einem Testamentt
seinem Sohne vor dem Jennigen, der es Ihn Achtt genommen
hatt, fuhr einen großen Schatz.
Den vorstendigen Zu einem Spiegell Den vnuorätendigen zu
einer Verachtung.
Der Frologus zum Leser.
Es heisst in der Vorrede: „. . besondem bey den Jennigen, der diß
Buch gecomponiret hatt, als alle Leutte In Pariß woll wißen, welches
ehr in seinem Todttbette seinem söhne zu einem Testament in schrifTten
gegeben hatt, Also als ehrs mit seinen henden, selbst gewtrcket hatt, . .
.... Ihr sollet darinnen finden die rechte . . Kunst ab sie gewirckt
ist in Pariß, bei Johannes Saignier, vndt ist dasselbe das ehr seinem
söhne gelatJen hatt in seinem Tottbette zu einem Testament fuhr einen
großen schätz . . :"
Damit wird also der Verfasser thatsächlich genannt; Hohenheim's
Name auf dem Titel soll nur besagen, dass diese Alchemie nach seinen
Anregungen gearbeitet ist, vcrfaBst hat er das Werkchen gewiss nicht
(der erste Theil hat 9 Kapitel, der zweite bricht im 7. Kapitel ab,
mitten in einer Peroratio an den Sohn).
Es folgt von derselben Hand Bl. 48a— 4Sb.
Theophrasti Paracetii Balneo.
Üb diese nachuolgende Species schon gering antzusohen vndt
nicht aus Arabia vndt India Kommen, oder dieselben nicht so
viell Kosien, wie du iu den dingen beCnden wirst, die von er-
melten Ortten herkommen, Dan Gott einem Jeden lande so viell
geben, daß sich menniglich daran zu erholen, dan in Jedem
lande seindt Ihr Kranckheitten, haben auch Ihre Medi[c]amente
Also auch wihr . Nuhn leidt es an der erfarnheit vndt eriindung
der dinge, dicwetll sotchs badt genungsam Probiert, vndt Theo-
phrastus paracelsus seibat erfunden, wie dan seine opera genug-
sam vndt deutlich aul'weißen, vndt solchs erfahren vndt genungsam
Probiert, Ist an reichen vndt armenn, Edell vndt vnedell, man
vndt weib, Jungk vndt Alltt, den nutz aber den man an leibes
gesundtheit daruon haben magk, ist nicht muegüch auszusprechen,
den Ich selber mit der warheit erfahren, So maglc man einen
tagk darnach vber 2 oder 3 tage wieder darinne baden, vndt
782
Tl. Tvrnischl«.
tu 6 DialiluD mlor woinigpr D»b getcgeolmt, du Iit, daroach
der diiMutcli «cliuftcti oder »larcker NnUir üt, darin badoa ntaclis
mit iillüin vtciyA.
# 7, victrill V, graven ScbucfTol V, AUun '/. Salpeter, 3 '
KciUpaii vou oUeti . Diette bcinclto ^pccioi thuo tusaminen, Inn
eiueu ohrnon gufoß gous lliusoonde wii»«r darüber, laU 4ny
tag« stohon dariinch.
Iliormit bricht (lies fjchrifbtlQck ab, da« mir wnat nicht toc^
gekommen ist-
Bl. i42a~!)ln. Libelltu de Quinta eisentia Theo : ab Hoenh:
Ihrer viel liabeD geschrieheo , vom Funiften wDMn, der dingen,
welche auf Erden hicn vDD<i herwiedur, Auch Ion vtindt auUcr
der Rrden, vorbortfciiD vnnil Olt'i'ndtlicb wachßena. Als do siudt
dio Metalls, .Sultx . SülTlo . Getteio . wurbcea . Kreutcr .
Thiertoin . vniid anders dergteichon, Ich habe aber vnrtt-r die«ftu
Scribenteii keinen gesehen, der darüber habe AoBoigenu wolleno.
Wie Tnnd durch welche Mittelt, daQelbige funlTte wemn, aot
denselbigeu dingeo möchte gczogeuu werdcDii, damit nicht allein
dio hoflsang C- 'l*^ tiokhc diu)j uin quinlum ess. Inn Ihoeu
hatt .) dem Mennschlichen geschiccht K^IaUeu, Sonder diu «ach
der Endtplint1ich(^ vuml Augenschein lioho nutz dem l«ibttcfaen
C'örper möclito xuteille werdoon . . .
Vgl. Huser, Chir. B. u. Sehr. FoL^-Ed. S. 773—777; der Teil
unserer Hund^uhrlft weicht vom Ilu^orschen im Finiubien rocht vielfach
ab, auch die Abuchuitle sind inchrrach vcrHtclli. und nicht aljo vor-
handen; sie folge» hier rolgendermassen auf einander, (die Zaldeo ia
Klammern bedeuten die Folge üuser's): Do Quinto esac: Auri (1), Do
(Juinto ess. l.unae. (2), De Säle CriBtalliu« et C'oralli (9), Do Mar<:Afiit«
(7), Üe Säle Comunj (8), De Olio Oliuarum (12), Rott wiißcr «lu Baum-
öh] machon (13), 8altK aas dorn Oli bringonii (14), Üo Margaritis (lOX
D« Plantis (I!).
Die Koibcnrolgc stimmt al»o ganz mit noserer No. &5 1)1. )93(r.,
nur fehlen hier .sieben Abitohnitte gegen fünf dort.
158. Kassel, atäiidiBche LandesbiMiotht-k, Ms. Chein, 4"* 22.
27li Dl), von verschiedener Hand um 1()Ü0 i;e.->chriebeo.
BL ä9b. Th«ophra«tui ia TraeUtu An Korndörffer.
Also uiÜMten die Metal in Ihr erHtOB vnd Ictxtcai wosun gebracht
Verden, dan alle metalla seiud erstlich wa.-<Aor gewesen. Nach
diesem proceß werden alle Metalle in Oolä trauHmutirt. EU ist
unß auch Eciu Aodcror uocb uühur weg bcwust, die JiletalU
Tl. VormiKhl«!.
783
znrficlc in ilir oratoa weseii zu Iiriiis:en nls wir im huch De
putrefactione. <lcn nndeni in Hb: de traDHniutaliono mslallorum.
Item de Congnialiono Mercurij metallorum melJon.
Knüpft »D den untorgcHcliDtieaen Tractnt „Wie man die 7 Mulullo
clarillderen hoII" bd, vgl. oben No. 69 uiid 70.
Ul. 1^6» — 137 a Ein Oleum l'itrioli Tbeophraiti Paracelsi.
R[i. rij-triiili süuil lUu »ill, reib in kbli'^iii auf uiiieiii Porphyrie,
tliii den in uiu InMtruniunl, du» von guter Sandt Erdeu t^cmauht
Mj, dax vodtont« inuU gabi im i-'mer titehti, vnd diu oboru
Zw«)- Kolloii wol vcrinaulil werdflu, biß ta obeml «olle ein
Spiraüulum olfen bk'jleu, dann Tower vndter, laß .4. log
lind stebn, nochmala Htorckbe dz /Vtuw ye lenger ye mehr, biß
zu dem obriäteii lochloin ein zimMich Hauch ausijeth
I)is öhl Ciirlrt die Lehnte, Leprum. I-'obri.-<t, vnd alle gifriigc ge-
Hchwulst, Est orwormct vnd reiniget den MagiMi. conaeruirL l.ung
vnii I-olior, vcrtreybt den Stein, Sandt, vnd firicß, auß den
(irininieri. lt«m e.« piiteseruirt vor vilcn, vnd erlediget von
vilen ecbweren Kranekheitten vnd gebrechen, lu der Woche ciii
mahl zwen TropfTen eingenohmen.
Findet aich derart nicht wörtlich bei l'aracelsus, wohl aber ühnliubo
Darslcllung, vgl. llu.-*er Rd. VI. S. 263; Fol' Ed. I. S. fi79.
Hl. 267 a — 27ßb Apeoaliptii splritas leoreü Theophrai: paracelti
Sie haben verslandeii dz der himmel sey vber du wcsen der
vier Elementen vnd dz ehr .ley vher die vier qualiteten der
himmel so ehr gegen den Elementen gehalten wirdl, nirdt ehr
ein {)uintum esHO geheißen, den ehr iat vozcrbrnchlicb vnd vn-
w&ndelbahr, der nicht frembdo oppreänione)» Hiinimbi, also iwt
kacb den quaiilcton vnser« Corper» vnxerbriichlicli, daß dht
atißtrcibt alle vberflCßigkh(>iten von vnsern Corpern, Ka ist ein
volkemmener proporlioii aller Klc [mo]ntii)clier qualitetcti, eine
volkommfne Vorinii'ehung der Natürlichen KrefTle. ein Tnzer*
brllchlicher eingang d«« leibe» vnd der Seelen, ein lauttcr vnd
Edle Siibfllantz von einem vnzerbrucblichon Icibo ganz Künst-
lich anßgozügen, wolchex KeinHwesfi, kan vonttördt werden auch
in Keinem wego mit den Elementen verderbt, dicüe geiitlliclic
Subiitanlx ist dz Ewige Secretum, welch» dem Adam von oben
herab ist olTenbuhrvt worden. Nach dehme sieh die heiligen
Vetter m höchlich gottobnot haben von dem Hermes sagt ein
wahrhaftige» ohne lügen, ein Ileimligkeit aller heimligkeilten,
d<u> in tler Nniur von liültlichor Kratrt vorborgen ist die h&chste
734 VI. Vermischtes.
erltandtnuß aller Naturticlien Dinge vnter dem bimmell vnd ein
wuDderbarlicher vnciidtticher beecblus aller Philoaoptuschen
werckeo ino welchem wirt gefunden der taw des Himmel^
die feistigkeit dor Erdeu, der In hat hat alles, vnd wirdt k«inu
Mouscliou hüllff im geringsten nicht bedürffen, dan in Ibme
ist alle zeitliche wolfardt vnd leibliche gesundtheit.
Dieser Oeist ist ein Vraprung der Quiatae esseotiae ein erhalter
des Himmels vnd Erden, Ein beweger des Meers vad der
winde ,
Der Text geht dann wörtlich in den der „Apocalypsis Herme-
tis" über, wie er sich auf Blatt 669 — 670 der Huser'scheo Folioausgabe
im Zweiten Bande findet, die etwas gekürzt und z. Theil verändert ge-
geben ist und sich von Bl. 270a an nochmals vollständig findet als:
ApocalipsiaHermetis Theophrasti . Tinctura phistcorum
Die Offenbarung des» verborgenenen Geistes Theo-
phrastus Paracelsus.
[Darunter der sechsstraliligc Stern wie auf dem Titel der No. 282
des ersten Thoiles, umschrieben mit dem Bekannten: „Ab Vqo Omina
— Ad Vnum Omnia."]
Dermes Plato, Aristoteles, Vud die andern Philosoph], die ver-
achiener Zeit gepliiett haben , Dießer geist aber
ist Ein Einiges Lumen vnd mus ein göttliches wunderbarlicbe«
vnd heiliges Ampt haben, dau ehr beschleust die gantzeo weit
die In Ihm ist, er wirdt vnd wahr mit einander die funlTt Sub-
stantz IC. Finis,
An Abweichungen im Einzelnen fehlt es natürlich nicht, doch ist
der Text vollkommen derselbe wie bei Huser an der genannten Stelle
Seite 668—671.
159. Kassel, ständische Landes bibliothek, Ms. Chem. 4"" 18.
199 Bit. von verschiedener Hand gegen Ende des 16. Jahrhunderts
geschrieben; der Anfang macht sogar noch einen älteren
Eindruck.
Auf dem ersten Blatte, das nicht mitgezählt ist, der Titel :
Dealbatia Luniflca Theophr: para.
Nee noo Variao tincturac et Meliorationes Metallorum.
1586.
Variao e.\tractioaes et fixationes Mercurii Corporum.
Bl. la — 4b Tinctura VenerU ad Lunam Theoph: Para: k.
In nomine Dominj . #. j M. gebraut iMTia zerlaO In einem
Digel. körn es durch einen besem . In ge.'^altzen Wasser .
VI. Vermischtes. 735
dann lau trucken vnd thues aber Ids gesaltzen Wasser . das
thue drej mlial . Das Saltz Wasser mach also: #: ij teil Wasser
j. teil Taitari [?] In das Waaser kohren die Luna drej mhal .
also offt In nemea Wasser so ist die Luna bereit zur arbeit.
^ [drei?] Mb: VitrioH [zwei?] Hb: guten Salpeter vnd j. lib.
Zinober mach daraus L [?] ah du vfTs best kanst, das die
Spiritus vtfs sterckste beruber kommen. Aber das phlegma las
vor erst hinweg . wird das Wasser desto sterker. Den Becipienten
setz In einen sandt vnd halt den sandt feucht mit kaltem
Wasser. Setzen sich die Spiritus desto ehr behalts In einem
starcken glas mit einem langen hals . vnd vermachs wol . das
die geiste nicht auJgchen hastu guet Silber In
allen proben . vnd befser dau das Natürlich.
It«m: Merk eben, wehn es dir gescheen wil In dem tigcl von
dem InruhroQ , so las das Feuer widerumb seoffteglich angehen,
vnd huet dich das du es nicht zu heis geußest. So hastu, was
da von Gott begeret hast, theil mit armen leuten vnd halt es
heimlich . lieb und wert, vnnd laß die kunst nicht kommen
In die Hendte der boson leut die es nicht wert seint zu haben.
Als Paracelsisch kann ich diese Vorschrift zur Darstellung der
weissen Tinctur (auf Silber) nicht ansehen; es folgt ohne Namens-
nennung: „Tiiicturauera: ex oleoÄo/MetAntimonii", Coagulum M^rcurij"
„Pars cum Parte", „Aqua solutiua et fixatiua . ex Sententia R. Lullj",
u. s. w.
Bl. .^7b— 38a Hercnrij Batnmi ex Theophratti Uhello de Hercnrüa
Metallonun-
Calcinetur cum Säle, utmoris est, et salis proba flat ablutio
Calx duabus horis coquatnr in lixiuio ex cinere dauellato, in
quo soluantur Salis 3 iij Alluminis 3j sie enim depuratur
ab omnj sulphure et sorde Ex libris x habebis tibros
octo Mercurij aut S'/j. So etwas Veneria nit flenst, trucks durch
ein leder, vnd das vberig legvfT die stein. Vnnd diß ist der
leichtest weg Mercurium Saturnj zumachen.
Vgl. Huser Chir. B. u. Sehr. FolVEd. S. 779 cf.; das Latein stimmt
nicht mit der Ausgabe vor 1582 im Anhang der Archidoxen (Theil I
No. 191), sondern es ist eine ganz andere Uebersetzung.
ßl. 70b. Oleum Antimonium Wie es Theophrastus in der
großen Wundartznej; Vgl. das 9. Cap. im 2. Tractat des
1. Buches, Huser Chir. B. und Sehr. 4''-nd. S. 89; FoL^-Ed.
S. 33 B.
786
III. 101a. Gradstio Tboopliraati pro Auro albo, vergl. lluMr
4* E^i. VI. 8. 41», tlie 4. (irudatioii.
BI. 1181] Ginu schönes Stuck nu» Aem Tlieopbran: au* 'It
. . . tana Vor 30 gültonn gut Gold sn maoben.
J^ oin gfiincin aiiuafiil ij ff vndt ttiiic daroin i;utlen ni|»-
ritwli«!! vili-io) .'40 viel i-s )>oluiorcii wicl «o wirdt dz M-aMvr
gaiitx gi-un Viiodt in <li<jU«m traner soluir / Mir-/- fcio Sit/iff
Viindt wiin.'i dx Aoltiirt i:tt, dann .«o gci» Hx auIT ij ff klein
goriülienc Wrok Zinnober [?] Vnndt denn oben viij^t wrluttirlt
vnndl licU a!< ku digerirenii In einon varmco tnist 4 wocbou dsn
Kaeg dz ll'anwr daruonn gcuf^ Trut^lcrn dann »o nira dir ma-
(«rij Vnndt Trogs ihn Snlunium danindi so IioiLis üb so lindo?lu
vor SO II. gerecht GolJ.
Bl. 191 a Taracclsaa 2 Oliir: Alcoliiutuin Antitnoiiium |Kino io
dnu^uin ni'iiorlioriuin (por niunitem . ptoduuitur noliitil«* atbuni,
lutfiiin, limdcin riibciiin et K>n« Fai'tii toluli rt>U(*rbL>rulinu4>
eiwnutiutii ipaiu» per spirituni vii^ ostrahe et rursus m »[tirilu
libom . Arainuin itummuni pro exput^ndis omnibuit »conji
oorpori«.
160. Kassel, stilnd. I.an<lesI>i1)lioth(>k, Mfi«. Chpin. 4" 83.
)Ü loxo llcflc in oiitoiii Itiiiidfl /.ii.-«,in)incngeAi;hniirt. Zur llälOc
atiH dem Iti., xui' Mniflc aiin däiii 17. Jahrhundert.
Hell I — V, von deritelben Hand um I&60 etwa gewtiricben, I
xoigcn rorllanfendo Foliining: I (Bl. 8— 5ü) Bernhard Graf
V. d. iMarck, Von bereitung doli philo«o[ihL«cheD stojns: II
(BI. r)f>— ]0r>) lanus LaciDiuti, die koslbsrltche nciiwe perl««
Vunn dem schalx oder aller edeUtvno Steine der I'hiloMypbenn;
III (Bl. 10r>— 117) Incipit aromaticum pliilosophoram
[l'litiiao]; IV (Bl. 12t>— 137)E;ne geleichDiN von dem .iteyne der
philoMopliorum; V (Bl. 138— L^f)) Ein acboen Sondtbrii^rf.
oder inJA^iue, von der wareu kunal de« PhiIo80phi«cliOD Steiri.i;
Im VI. Hefte, kurz nach 1600 geschrieben, findot sich daa
Taracolsischo. Do» llcrtchen b(Mt«hl aus 2h l>cNchriet)«nca
Blüttcni. Dio erstell & Blätter nennen keinen Namen und
CDibaltcn:
Bl. la— 3a. Die tugontcn deQ Olei Sulpburis . wololie«
groMU loh» würdig in Alchimei . vnd Arlzney . Wie ich daa
«olcbe« im Königreicji Behom mit' growcm beb, Ruhme . vnd
Ehre errnhren.
I
I
VI. Vermisciites. 737
56 VcrwenduDgsvorschriften des Oiei Sulphuris, zur ErfreuuDg des
Herzens, Blutreinigung, Aussatz u. s. w., u. s. w.
Bl. 3b — 4a. Die tugendteii, deß wachßöhls. Ist wie volgct .
Hab dieses Von einem guten freündt bekommen So sehr Viel,
mit bemeltem öhl . In der Wundarlzney Äußgericht.
Dl. 4a— Ob. Von heilung aller goschlocht des Podagrara.
Eine volkoniraene Cure . wie Ich das würcklich gesehen vnd
erfarren mit wunder
Zweifellos von der Paracelsischon Modicin booinHusst, aber nicht«
wirklich Paracelsischcs enthaltoDd.
Es folgt sodann das schon öfters von uns angetrofTene Rccopten-
sammclwcrkchcn „Secreta socretorum, das auserlesene Korn":
Ul. 6a— 25b. Medice et ipagirice Secreta ■ecretomm. £z Theo-
phraato Paracelso ColIi[girt].
Das aoTerleiene kom Zasammen colligirt . Die warhafftig
Probieret seindt Worden.
Welche ich Zu Behmischeo krumaw von eiuem für-
neroen Philosopho . Mit welchem ich viel viel [!] vmb-
gangen . Da Ich erwente Secreta, durch groITe widor-
geltuDg an mich gebracht hab bekommen . Vnd habe
solch aus einer corrupten Schrifft gantz deutlich ge-
setzet.
Do Vitriolo , Aurum Potabile . D; Theoph; Paracelsi.
Nimb Vitriol öe! per se rectificati Zwey theil. Seines 'eigenen
Calcinirton Salzes, j tl. Sez es ad putrefactionem 4 dies et noctes
vnder einen Alembik : So sotcirt sich das Sal mit dem Oel .
daß behalt . Üaruach nimb fein Gold daß die Mahler brauchen
de Oleo vitriolo . das Oleum Vitrioli per se
desÜUiii. Ist süß wie ein Zukher Auffmerckhung
etlicher Tugondten . Oleum vltrioH so Theophrastus
im brauche gehabt, vnd viel nutzes geschaffet
The: Üb: 2 Gap: 22. Oleum Vitrioli ad Medicinam
Recipe . Vitriolum rubrum Cal; postea tcre minullesaimo et
madefac cum vino hatt Theophrastus den Aussatz
warhalTtig geheilet . Oleum vitriolj . Ad omnes infirmi-
tatos diß dampffbade darauff .... Oleum
Vitrioli dulce . . . Oleum Vitrioli Theoph: Ilp. Vitrioli Soh
viel du wilt, reib in klein . . . [Abbildung dca Kolbens mit
drei Ausbuchtungen am Halse] . . . E dectua a Nobili . der
ein Gesuchte viel Jahre an einem Arme gehabt . Vnd im kein
Krlllk d. Kcblhali d. Pir>c<liJicli«D SrbrIfKik [U 47
738
Tl. VfnniKiiln.
Doctor li«)treD könneii . dein ballT D: AuguNtus aIm> . Ex Thoo-
plirnato. Er HeQ ein orsiHcb pId Ader Hchingcn .... De Säle
Commune de Satvp : diu) OIouid i^ulis p«r se . da.4 itt Pur-
purfarb ...... Olüiiiii .Sali» iid üoliieDdutn tturiim Ad
potabililatf-ui . doQ The: Volgot eia un<l<-rer
muduH ohne nibcn De Säte Pliilottoptiurum
. . . D« AiiliiDOiiio Geheimp bewerte Arltneien, doc:
The: Pa: Antimouiuo) 0hl Electasrium
de Antimonio Theopli: .... OIpuid Aolimony auTT die
flchädea , deß Thouiiliiasli ... Do Äuro . Aurutn Po-
tabiio . Doctori« Theßptirn»li Parac: RoMinurinus Mpti«»
disül: Kill anderer kurtser Wegh . Auff
ein Aiirum Potabile Zumachen De Mcr-
curio . Medicio auTf alte ScIiSden Oleum Mcr-
cury In morbo Galliuo . So nicht veriefl't in nölon . , .
. . . Do äaturuo . Oleum Saturni per so, Phiilippj Theo:
piiraccl: . . ■ ■ Do Jouo .... De Marto TheopkraaU
Oleum Croci Marti» ... Do Luna . Au« dorn Piiracelan
... De Vonore .... De Arsenico De Sulpituro
. Oleum Sulph: Philippi Thooph: Paracotfli .... De
l.apidibu9 et OemmiH . Oleum Lateriiium per ttaui-
tate CorpQri.4 Oleum Tsloi Oleum Tar-
tari . Thöophi'astus Fuaio Criatalli . Theo*
phraHti . Rp. Sucd Lemonie . Cucumcrie AKininl
'ad Cak'inaudum Omnoii Lapidos ProciosuD . . . Sal*
mini; Olli» ^«brauch .... Kin cdele« Hor-htrefriiches
Oleum Sanctum .... Aqua ^fan^uini» lluinauj ....
H. liarthoMu« in «im liliro Mcdicin Thoophra.'iti . [No. 72 DI. 73a]
Volget ein andere Oloum Benedic : deß Herren
ThcopbraHtt Paracelsi Aqua oobilia Tlico-
phrasti . . . Aqua curaos Loprosn« . Puruliticos, Fystu-
liiK. CaDcrum Tho: .... Modicina nobiliit Thoophraf:
Tlivophra»lus hat zu Botxen . Vud audi xu Tramin, eine
Uurgoriu MO die Wii^sornucht lang gehabt . Ir diese tiachuol-
geude Modicin im trnockh oingebeo . . . [cf. No. 70 S. 1!)»
und No. 72 Hl. ä2b] doM int im Crainlaodt, vnd
}^i<rtlia geschehen . 15iil> . Darnach hat er zu Iti^cholT»lBngh
diusra ÜhU 3 ^r: schwer einem Kranklien ^ecUrichligcn iu
einem trunckh wein geroidit . Ist in dreioo tagen mit Gotl»
hGl/r vei-gangon . 1.^38 [No. 70 S. 195: No. 72 Dl. 115b] . . .
. . . Lactuca .... Nota Üücrulum socretorum The: so or
VI. VerraiachteB. 739
gar wol in acht geDOmnien . Zu erhalten das menschliche
Lehn . In gutter langwüriger Gesundtheit .... Rp. Aqua
Melissas . Artemidia . Valeriane . pumpinelle aa . . . ich habe
einen altton Canonicum gekennet seines Alters 108 Jar . . .
gesundt in der furcht Gottes verschieden . Non nobis Domine .
non nobis. Sed nomini tuo da gloriam . ThoriacThQophra.stj .
Ina der Zeit der Pestilentz .... Ein edle Artzney in
Maoia . vnsinnigkeiten . Theoph: Paracel:
Wider den Schwindel deß Heüpts Wie mann
alle Wasser distilliren solle . Das sie geferbt wordenn .
Nach ihren Blumen . Ist ain schönes Secretum . Vielen
Vnbekandt Diese Beide Stückhe setze dem Vor-
gelorten Wti/iser zu. So kommen die Tria Principia wieder zu-
samon . Vnd gibt eine Genera] Modicin . Dieses Kann auch zu
einem Steine Coagulirt werden . weicher noch Besser vnd edler
ist als daß vorerwente Wasser . Vnd Ist . vnd holst Lapis
Vegetabilis.
Inhalt vnd bencnnung aller Stücke . so in diesem
Buch begriffen . Wie volget .
De Vitriolo .
De Säle Communi .
De Antimonio .
De Auro
Ende dieses Büchleins.
Die Rocoptcnsammlung stimmt am meisicn mit dem Cod. Vien-
nensis 11428 Bl. 193 a — 207 liberein, .stoüenweise auch mit dem Wiener
Codex 11259 und dem Leidener Cod. Voss. Chym, 4°. No. 14 (unsere
No. 71, 70 und 72). Die Abweichungen sind stellenweise recht erheb-
lich; die Ileilungsgcschiclilen mit Ortsangabe und die Citate nach Biicheru
Ilohenheim's fehlen oft.
Das Wichtigste an unserem Mscr. i.st vielleicht die Herkunftsnotiz
aus Böhmisch Krumau, dem Sitze der Fürsten von Roseubcrg,
vgl. No. 88 und 89.
Es folgen noch mehrere alchemistische Abhandlungen ohne Belang
für uns, ■/.. II. Thesaurus Mundi (Rupencissa), Lumen Secretorum von
Johannus Teczsch, .Symbolum Bernardi Comiti.-*, ProceU das Aurum
potabile zumachen des Grafen von llardeckh, Aurum Potabile.
161. Kassel, stand. Landesbibliothek, Ms. Chem. 4'° 54.
181 BII.. deren viele unbeschrieben, von verschiedenen Händen
zu Ende des lü. oder Anfang des 17. Jahrhunderts geschrieben.
47*
740 VI. Vermiachtes.
CoUectauea ez Theophrasto et alijs, de praeparatione nsaqae
metallornm et miseralimn pro lanitate hominis et metaUomm.
De Auio . Cap. 1. Faracelsus L de contrac. 2. Aurum
potabilo, cuius dosis 9j, dioitur cum aurum cum alijs spiritibus
vel liquoribu.'j permktum lit potabile hoc modo : Folia nun
pulverisata iu succum solve et cum aceto destillato defiltratoque
dei^ttlla ac scpara, dODec de additamcuto iiihil iu gustu appareat.
Postca cum aquae vitao descriptae $v in petlicano per meusem
digero.
Oleum ex sola ipsiuü fit substantia absque additamento,
ex auro sciltcet ut dictum resotuto per acetum et pnus rever-
bcrato, diebu^ 14 cum succo uhelidoniac digesto
Idem de contrac. Cap. 3" Via iuost auro mirlßca et summi
gradus ad renovatidam et coofortaDdam uatiiram, quae omnium
morborum est medicatris
In fine tract . 4. Chirurg. , . .
Idem 5. do iiiceribus ....
Idem in fioe Hb. do Tartaro ....
Libro de Caducis ....
In chimi^ . fol. 263. Aurum cum toto suo corpore traiis-
m[ut]atur in oleum, balsamum, Thereuiabiii
Ex IIb. 2. do pcsto, cap. 3. Praeservativuni auri prae-
survat corpus ....
A : Uodeiistein in pracratione Hb. de fart:
Paracels. cap. 25 p. s. chirui-g.
Idem lib . 2. de vita longa cap. 'i . . .
Ex Episfola Andreae de Plavcn ad Mathiotum . . .
I'haedro in tib . defens. . . .
Paracelsua in fine lib de Tartaro . . .
Tract. f) de Tliermia cap .2
Idem lib. de praeparalionib
Paracels. 1. de reauscitalioiio ....
[9b] Ex lib. Exporimentorum Tbeoplirasti. Solvir Aurum
in citrinfarb oleo sali» (wirdt per afiiiaiu roridam gemacht) pro
auro potabili . Erhalt alle creaturcn uiidt gewcclis in ihre tugent
vndt art, 2 mahl im monaht, ^ dropIVen ciiigeiiommeu . Cum
aqua absinthij propinavit Paracels. Ilydropiuia. Cum aqua
vitae caducum curavit, undt hat vi! wundcns damit gethan.
[Vgl. No. 71 Bl. 196 und No. 73 Bl. 4b.]
Auf Hl, 10 hat eiue andere Hand geschrieben; es folgen drei un-
beschriebene Blatter, sodann wieder vou der ersten Hand [Bl. 14a]:
VI. Verroischles. 741
Argentum.
Secretum Abbatis ßreitingeusia 4 B. Pfaff Isaac ....
Cura leprae albae (ut rubeao ox a'uro seu liquoro auri^ . ■
Paracclflus lib. paragraph. cap. de Icpra. Paracelsus tract: v.
de p rae parat ionib US . Ai'genti virtutes sunt in doloribus cerebri,
splenis, Hepatia, et retentione profiuvij . , , ,
Von Bl. I6b— 17b wieder die zweite Haud; BI. 18 und 19 un-
beschrieben. Bl. 20a:
Plumbura.
Paracelsua in fino 4 tract. chir. Plumbo etiam inest suus
balsamus, ex ipsius calcc per acetiim destillatum extrahendus ....
In tertia parte de uiceribus ....
Bl. 22b — 25b leer; es folgt noch eine ganze Reihe solcher Ab-
schnitte, an deren Schluss Tür weitere Zusätze einige Seiten leer ge-
lassen sind:
BL 26a Staonum ... BI. 30a Ferrum ... ßl. 38a
Cuprum ... Bl. 44ft Mercurius . . . Bl. öOa Vitriolum
... Bl. 60a Media mineralia Marchasitae ... Bl. 72&
De Salibus et Alumintbus . . . Bl. 76a De Tartaro . . .
Bl. 84a Sulphur ... Bl. 90a Realgaria ... Bl. 108a
De corallis . . . Bl. IfÖa Criatallus ... Bl. 132» Ex
Quercetani Sciopetario ... Bl. 140a Secretum Paracel-
sicum pro mitigandis doloribus podagricis Chiragricis
et sciaticis: Sanguinem cervi iam iam capti confossique
recentein, manibus, ne concrescat bene agitatuni in vjlrea Cu-
curbita per balncum M. facta perlutationo recipientis, igne quarti
graduä destilla, et elicias primum olemoutum h. o. plegma donec
guttula lutea ascendaut . Recipicntem auffer, probeque ad dimi-
dium usquo porlutatiim in cinerea pone, et aucto iguo persequore
deatillationcm ctiam ad coIoHa mutationem h. c. donec cadant
guttac quasi purpureac . . . Pro tertio eliciendo elemento
ignem in cineria augea-s addito novo rocipiente . Prodibit oleum
coloria aanguinei quo cesaante .... donec in summo alembici
nivom albam adhacrcntcm aiiimadvertes . Wie eine holhippp,
quem salcm .... diligciiter colügito . . . Poatea oleum man-
dibularura equorum, sie parabia Sequilur practica.
If lune Artcticae M. VI Herum verba^culi, Chamomillae ana
M. iiij . Verbascj totiua herbae M. v. Rad. Sarsaparillae lib. 1
Arcanum Theoph . in caiculo. # herbam Allholis
aeu restam bovis, vel .apiuosam cum omni aubstantia, pond.
lib. 3. fragariae lib. ]. s. Fimi columbini mundatt siccatique
742
VI. TtnDlaclilM.
Hb. 1 . . . Ärcanum 'Dioophrasti io morbo cadue«.
K A (Vauvi L>x hmnin« ^^iispiiiiso , iion tiiimalo, qDanluiu poUrii
■ halH'ru . Con<ii.->iiro in ctirbittia . . ilealilta .... Do Ina-
I äuao Tlioophrasti. ff Si>irilUf) t'itrtoli $«: Saeh: candi
■ $■.!•. MastidH 5VI. Cnrndo abi 39. Vini subl: S »: Old
B Auri 5. 1. oloi Anlimonij 3. i. r. Mai|;aritaruiD Mu«vi, ana
■ 3 VI. Auri mei potnbilU J I. fiiB bIIi'h siratifieicr, rnnilt
I lal) 4 tag putrificioron ilBrimcti «li^tilHcrt a. Job. Monlano.
I Opciriiiu^ ilixit: Tlicopb . Iiiitl lauilBtiuiu gcmnciit o\ Oleo aoii»
■ Mrrrur\\ [i*] et spirltu Vitrioii. Do. Talticall«r »agt nucb D.
■ .lobuii Vß^t, m »vy iiichu andere govroHon ilanii ein sfiirilo»
I l'itrioH et Mereurij [?], noldio inuorpomrel wcrit«!! inilt olcü
■ vundt andoren dingen. Ex Onomaütico. I^udano T1ieophra«itiu
■ amia est mirac^ulosö in morbis desperatis. Incldebaut aegri,
I ipso hsuHto in soinnuni dulci»s. per somihürum. ac evi^ilaaU»
I omncin morbum. ccwintc prsodicabnot . Mt>diciiia bacc Theo-
■ plirii^ti liiiiiliiti^Hima inorit'i di<;itur, riini ai ijn «luaa orbis habet
K {■rnpitaiititininia.-i, et ({(lao viliun i'oii?4rvai)t, (. ex duabus eDim
■ rcbiu maximU in mundo coiistat.) councintur. Kx arnioo:
■ Ltiiiilimum opiatum ex Opia . Ilyascinini oxtractiD, ot cum ex-
■ tniL-lu nromutict Oarriopbillati . uuilift conMcilur pru magnt«
P duloribus, d<3 boris .8. in 8.
Im Anfang dicaos SübrilUtüclceH bestehen zveirdtOH BeeichuDgcu
zn No. U Bl. 1 IT.
Bl.I48a— 1^1 B. Batio, extrahoadi ex omnibtu mctalUi MercaritiiD,
Paraceliica. Evlniliorc corporibus uiolnllicJM niliü c»! aliud quam
ipMit raHulv«r<: . . . . Mit diuMun ntnilii grul^o ding auUrichlon,
diirüu dii-iH't ein orfubrnor ktinstlcr vundt kvin v«niiointor.
SlimiDt xiemboh ijui mil Huher 4VEd. VI. S. 437—4-10 fibcroin.
Bl. lAla — Xliin. L aiidanuin Tlii'opliriü't i . t'iat aiua ox Vitrioia
sii'cato, Haie nitro t-t rinahiio . )turi)U!< buiuit a^iiae tibinm mm
librae dimidio Ciunbrij tribuü vicibiia dostilla, et illam per mho
roclifiua ac beno purilica .... Aqua Regia Parncebiica . . .
Bl. Ifria. Mvrcuriiis luxutivuK Tlicüpliraiiti . . . Vide Fant'
ool^ Chirurg: rot. 419 .. .
Bl. lüCia. Tinclurii Mumiuc vcl nnlwatni ThcDpli: Muroiao
vorao el reconlit» lib; 2. ne: lloruin Hyperici rfcciili* lib: a. Con-
qua-isala oum pulvorUala MiimJa rcpono in cucurbitatn ....
alia Mnmiap dcacriptio . . . [15(>bJ . . Siimina ductritiao
Paruccls: do ulvoribuä sauaiiili» per li(|uorott Morou-
rtalod Heu Balsama . . .
f
VI. VermischleB. 743
Bl. 160a. Speroiola Theoph . seu sperniolum Ip Spermatis
Raaarum Ceti, Cesaefolij . FuDiperorum ana ....
Der Äiifang dieser Handschrift ist eine pharniaceu tisch- alchemistLsche
NotizensammluDg, welche unter der Spitzmarke der verschiedenen ge-
nannten Metalle u. s. w, geordnet ist und am Ende jedes Abschnittes
einige Bliitter zu späterer Vervollständigung freilässt; I^achtrüge finden
sich denn auch von mehreren Händen. Sehr vieles ist aus Paracelsus
genommen, es werden aber auch allerlei andere Quellen und Autoren
genannt, z. R. Turnesius [Th urneysser], Geber, Phedro von Rodaoh,
Conr. Gesner, Quercetanus, Andernacus, der Ritterkrieg, Phil.
Ucrmanni, Amwald u. a. w. Von Hohenheim werden meist bekannte
Schriften angeführt, aber auch ein „Opus Magnum", das ich nicht kenne;
es wird daneben aber gelegentlich ges^t „Ex Manuscripto Theoph rasti",
„Ex Secretis Thoophrasti", „ex libro Expenmentorum Theophrasti",
wobei wir an Sammlungen denken müssen, wie wir sie in unserer
No. 70 — 73 und IGO kennen gelernt haben.
162. Kassel, ständische Landesbibliothek, Ms. Chem. 4"'- 85.
67 Bit., deren viele unbeschrieben. Die Schrift stammt noch
aus dem Ende des 16. Jahrhunderts, circa 1580—1590.
Der Anfang wird von wenig späterer Hand als „Marx Bernhards
Processe" bezeichnet; er handelt vom „Turbit Solis", „Elcctrum mine-
rale immaturum", „dem rechten König des Signatstcrn-s" [regulus Anti-
monii stcllatus] u. s. w.; der Verfasser bezieht sich vielfach auf Para-
celsus, auf Bodenstein, Toxites und Thurneysaer. Bl. 16 findet
»ich ein Arcanum Vitrioti Theophrasti.
H-. Vitrioti soviel man wil, mit gemeinem brunwasser in
gleichem gewicht zerschmoltzen . . darein gegossen Oleum Tar-
tari ... so schlecht sich der sulphur vitrioU zu boden mit der
besten substantz dos vitnoli ... In dieser Matery die vnten
am boden Pleibt, ist verborgen dz rechte Arcanum vitrioti,
wclchas sonderliche grosso AVirckungen hat Contra caducum vnd
paralisis ....
Bl. 16b — 17b. Vorzeichnüß was Ich Marx Qernliartt von Glogaw
Biirtig . In diesen meinen schreiben vor Prooeß vnd kunst«tiick war-
hafftiglich offenbaret ....
Bl. 18. Laudanum Theophrasti. ip: Salpeli-r ]n einem schmeltz-
ticgcl /,erlas,ien, vnd wans im Ilul3 steht, ist das Sal pelrae ein
Pfund, so wird Sulphur daraull' geworffen ein halb loth vIT drey
heulTlein teilet, vnd alle wol ein thcit darulT guworlfen, vnd
wons vcrbrunnen ist, wicderumb ein lieulTlein daruff geworlTen.
744 VI. Vermischtes.
solches gcthati zum dritten mal Dieses L&udanum
Tlicopli: wird klein pulucrisirt, vnd eines goldgulden schwer mit
gleichem gewicht des weissen Zuckers ein geben, stillet von
stuudan den scliiuorti! des Lomleusteins, vnd treibet denselben
Auß, Es rei^oluirt auch den sand der Nieren, so man das teglich
gebrauchet mit wein oder bior eingetruncken Item
Waß die dürren drucknen husten anlangt. Die zuuertrciben ist
kein besser Artzney, dan solches Laudanum gebraucht wie
gemelt.
Es folgen bis Bl. 39 allerhand chemische Arzneibereitungsprocesse,
Tinctura Corallorum, Essontia Jovis, Essentia Saturni, Essentia Martis,
Esscntia Veneria, Florea Antimonii u. s. w. u. s. w., alles „Marcibern-
hardinische l'rocesse und Siebensachen".
Bl. 44 ein Sondertitcl : Secreta Paraoelsica De Oleia Ketallicia simi-
Übai. 1686.
Numerus obitus 111" : principis llassiae . D. Philipp! [CbrODO-
gramm über 1567] 0. M. D.
Bl. 45a — 60a. De Quinta Essontia vel Oleo Auri.
Nim des feinesten Goldes, gekörnet, gefeilet, oder durch
Bley rauch catciniret, dartzu thu hundertmal so viel des besten
weissen woinß, vnd Zehen mal so schwer weiß hartz von eyner
Dannen, laß es Inhibireu in ein glaß 40. Tage lang Im warmen
ord, Im ersten CJrad deß feurs vnuerrückt, Nach 40 tagen geul)
den wein Ab, vnd thu so viel frisches wieder dran, laß gleich
.■itehen wie vorn, das thu Auch zum dritten mal, Den Wein so
auff die drey mal gefangen, Thu in ein glaß, Distilliere
Vom oloo Lunae . . . Oleum Martis . . . Oleum Plumbi . . .
Oleum et Sal Joois . . . Quinta essentia Antimonij . . ,
Oloo et Säle Marchasitae . . . Oleum ex Salo commu-
nj ■ . . Olo el Sal von C'oral et Christal . . . Oleum et
Sal Margaritarum . . . Von der Essenlz vnd Saltz der
Erdgewcclis . , . Wasser vnd Saltz Auß dem Baumöel
zu scheiden .... Oel vnd Saltz Auß Pfeffer ....
Oel Auß den Oummis Mastix . . . praeparatio Colcyu-
tidis .... Oleum tartarum Auff zwen Wege ....
Oleum Sutphuns . . . Wie man ein gelbes Bleyglaß
machen soll . . . Cristallen Auß Satumo zu machen . . .
Wie man dz Terpentin spiritus distilliren sol . . . Oel
von hlasCix . . . Oleum picis . . . Krafft vnd Wirkung
dos Gelb t^chirc/el Ocls, das man in leib gebrauchet. . .
VI. Vermwchtes. 745
Ein Oel zu Distillirn zu der Schwindsuecht vnd Cod-
tractur . . , Bloy zu Calcinireu . . . Salmiak zu Sub-
limiren .... Aqua fort . .
Heiiungsgeschichten finden sich nicht bei diesen Arznei bercitungs-
vorachriften, sogar nur wenige und kurae Anwenducgsvorschriften. Vgl.
No. 163 und 164.
163. Kassel, ständische Landesbibliothek. Ms. ehem. i'°- 59.
132 besüliriebene Blütter aus dem Ende des 16. Jahrhunderts.
Bl. 103—132. Secreta Paraceliica De oleia Hetalliois et Bimili-
buB 1586.
Numerus obitus III. Principia Hassiae . D: Philippi [Chrono-
gramm wie bei No. 162] 0. M. D.
De Quinta Essentia Vel Oleo AiirJ.
Nimb des feinesten Golthes, gebornett, gefeilett, oder durch
bleyrauch, Caiciniertt .... Vom Oleo Lunae . . . oleum
Martis .... [stimmt mit No. 161 bis] . . Aqua fort . . .
[es folgt danu hier noch weiter:] Das gehör ann cim
menachenn wieder zubringen .... K rafft vndt U'ir-
ckung der Negeleinn Oele . . . Kraftt vnndt Wirckung
des Muscatnus Oels des Auiß Oels des
Fengell Oels des Agttstein Oelfl des
Zimmett Oels des Kuhmel Oels .... Ein Gütth
Gurgeil wafser .... Wie mau das Oel (forte Blei-
weis) soll brauchcnn . . . Wio mann das oleum aus
dorn Grnonn ttpann brauclien soll . . . Oleum Anti-
monij . wie es Theophrastus Inu der großonn wunndt
Arzney beschreiben ahm 63 . . . Das Gliedt waßer
Einem Menschen Inn oinor Virttelstundt zustilloun
wie folgett . ■ . Oleum Tartari Ein ander Artb . . .
Krafftt vnndt wirckung des Rothcnn Schwefel Oeiß . . . Oleum
Suljurh Holz darmitt zuerhalttonn ....
Durch diese hier noch beigefügten Abschnitte wird das Werkciien
sicherlich nicht mehr Paracelsisch. Weun auch die vorhergehende
No. 162, Bl. 44 — 60, nicht gerade direkt von unserer vorliegenden Hand-
schrift abge-ich rieben sein muss, so stellen sich die beiden Iland-^chriften
dieser „Secrota" jedcnfull.s sehr nahe,
164. Kassel, stiiiulische Laiidesbibliothek, Ms. Cliem. 4'". 28.
r/6 von verschiedener Hand zu Anfang des 17. Jahrhunderts
geschriebene Blatter.
74<J
VI. VmaiKblMT
ßl. R8l( — 91b. Secreta paracfiliica De HetalUcix et simililiiu
olflia.
Hy. Dn» foiD»lvM eoMc«, gebornul, gcfvilH ixicr clurcli bleirauch
Cutciiiirt, aililo 100. mal so vtd Ate bwkD wcillon weiDS, tdiI
10. null M> Hcliwfr weiß liarU von einur Dauouu, laß m in-
hibiren in t-iu gUB 40. In^ im warinou ort Von oleo
lAtitae . . Olüuio Satumi . . Oleum ot sal JorU . . . QaiaU
ossontia Autlnionij . . .
.So weil »liinint <UvM mit Ms. ehem. 4'. 85 (No. 161) und 4". 59
(N'o. 162). nur Tvlilt liier <laa „Oloam MarÜA* an dritter Stelle; oa folgt
dann .i\iii;innntuni l.unae io Solen* Clmont reintsch In vngeri--«('Ii*' tinil
„II«riL-)itiguii)( von dvr K»»a', also Chrysopoetisches, waa gar niclit xu
drm vorlH'Tgcbcndon Tliora|ieu(iwli<!n |>as9l.
DI. 1-läh— I4!)a. Theophrasti procast Anli leiaer eigen bandsohr:
Nimli Anlivioiiiiiui cruil: j *■ vud Marlis foilun^ j "■ vnd
Kolicn ScUwoObI [?] '/, '■ Diß vermiBoIi itu*omon gar wol tml
laß 08 Im s(arck«n four »chindliou Im ätarckcu tiogvl vorro-
ptbl^n l?J i\t e* gar lauter wird, aU dun geuß ea in eiuca gicO-
piicVol villi Iclopff <laraji «o fult der weiwe rvifnia» [?J, denn es
sol vadcr ein »lein. ila.i macli Mi viel du wild, ilio schlacltun tliu
biiiwcg. dan Nimb de» n^u/i [?] 2 teil vud feine Lutm j teil
cliiniio golamiDirt oder granulirt vnd vcrmiHCbs vnter einander,
vnil luU Inn tieeel wol llieAsen, vnd dun m-uß ea In einen giaS-
pockel, so t'elt ein scliöner wciiucr reyulu* [i]
Die practica darnurt .... Durnach Ini^ deinen ZiHoher
datoin, vml laß wol flicsMOU 2. Kliinilo lang, dan treib» ab mit
Saturno vnd -■■chi.^id ■» im nqiia furl, dancko Gott dein llcrrii.
Ein sonst unbekannte:« Scliiift^tück.
105. KaKsc), siaiidiKclii! Laiidi'äUililiottick, Ms. Clivtn. fol. 7.
Sainmelburid in hlaucm l'apier xusamiiiengescIiuürU AU drittM
und loUte» Ilert lio^l durin au!> :il> Blättern bcstelteiid folgende
)laud«ctirirt Dr. K&rl Widemaiin'K aus Deinen lelxlen l.cbon:>-
Jahr^D, die 8(^hri(Uilge sutir .-ihnlich deiioo im Codes Gotlianun ^\
(^0. 102} ni. 18<}— 240. Zu Anfang lindot sieh eine alle
Seiton bezciolinuiig Widcmannü.
Bl. 1. 1. ni.l' Kxiilicntio . Klueidatioii doclaralio MANVALIS.
librj Pliilippj Tlicoplifa^tj l'aracelij Monardine . I>e Lapide
l'iiito.-*o|>1iico Medicinalj insoriplj l'er Joliannem Itap-
tiiilam UroaBcliedolium ab Aicha I'liilof-'lieniiuum . anuo
.1028.
VI. Vermiachtes. 747
2. Ibidem Magnus über Naturae eiusdem folio .21-
3, Ibidem De Superioro et Inferiore Ilcrmetis. in quibua tota ars
philosophica uera totiusque Mundi arcana contineiitur . folio .
73 . K.
Uds interessirt hier nur das erste Stück, welches auf S. 1 — 19
sich findet:
Aureolj Philippj Theophrastj Pbilosophj ac Medicj
HANVALE de Lapide Philoiophico Sedicinalj.
P, Theophrastus schreibt Also . Will man nun der Natur volgen
vnd natürliuhe Medizin gebrauchen, .so besehe man Welches dem
Menschlichen cörper Vnder Alien dingen in der Medicin am
bcqucmesten denselbigen Inn gesundheit biß auf den Terminum
praedeslinatae Mortis seiner crafft vnd Tugent halben zu cr-
haldtten . Vnd wann solches bedacht wirt so sjweifelt mir gar
nicht I^lan mus erkennen v. sagen.
a. dit die metallische ding ain gar groß conuenientiam zum
b. menschlichen cörper haben. Auch dz die perfecta metaiia,
lerer perfection halber weil sonderlich der humor radicatis
In Inen vill in corpore humano wircken kan hoc ille.
Glossa . Theophrastus der hooherleuchte Philosophus vnd Medlcus
spagyricus deüttot in vorhergehenden Worten an . Wo vnnd
worinn man dz Subiectum oder die rechte wäre materiam L. P.
[lapidis philosophici] suechen vnd warinnen man das finden kan
vnd soll . IC. In den metallen vnd zwar sagt er exprc-sse In
den perfecten metallen
Vgl. Huscr 4°-Ed. VI. S. 427; die Schrift ist von dieser Stelle an
fortlaufend (wenn auch nicht durchgehends jedes Einzelne) erklärt; zum
Schluss wird eingehend der Ofen und sonstige Apparate beschrieben und
abgebildet. Meines Wissens ist diese Schrift Grosschcdels nicht
gedruckt. Vgl. Gmolin, Gesch. der Chemie, I, S. 522 und T}ij2 und
unsere No. 128. — S. 73 (Bl. 3Sa) schreibt Widemann: „Sequitur Ex
secrotö libro Dominj Joh: Georg, lirunnorj a me descripta Mcnse
Augusto: Anno 1628. ipso praesentc in Augusta Vindelica . , , ."
Don Schluss des Heftes bildet eine lieilie von Verzeichnissen von
Widemann's Hand, aus denen ich das Paraccisische heraus hebe:
Bl. 53a — 54a. Verzaichnus der Manoscriptor. so dem Edlen
vnd voston Herren Licentiatcn Joacliimo Mor.sio . Eurer
f. g. hieher abgesandten zue Mir Ich hab zuc gcstcldtt.
5. Maffia Veterum per Tlieoph: Paracclsum.
(0. Mein Vademecum in 8. Varia cliymica . Medica.)
748 ^I- Veroiiachtes.
10. Omnia ParacelsJ scripta de coena Dominj in 4", vnd noch ein
Anders in 8. vnbunden. [Vgl, oben No. 100.]
11. Eiusdem in 4'" de arscnico.
12. Eiusdem Anßlegung in .10. Praecepta ; 10 UogcD. [Vgl. oben
No. 103.]
13. Außlegung in sacvam Johann: Apocalypsin:
14. Notae falsor: propbctarum es Vot. & nouo Testamcnto Dabej
QOcli andere Mehr saclien . ettliche buech Pappier
19. Theophrastj varia in man. scripto 4to. de limbo . mercatoiibus .
de pocnitentia . Justitia . Pater uoster . Aue Maria . Mein
Manus [Vgl. oben No. 98.]
2b. Adamj Hascimary manuscripta in folio . 66.
Plurima hie tractantur secretissima in naturalj & super naturalj
lumine . [Randbemerkung: Diser fromme Mann ist 4'/, . Jar vf
der galeeren gefangen ghalten worden. Durch die Jesuwider in
Tirol dahin deputirt . wel er leren bedrug vnd Abgötterej
gestrafft . . .]
27. Prophetia Abbat. Joachimj in kupferetuckh . figurae Magicae
von dem Paracelaus gonomen seine Magische (iguren ....
33. Tbeophrastus in das Euangelium Joh: J. In Priacipio erat
verbum. [Vgl. oben No. 88 Bl. 151 ff]
34. Eiusdem de S. Trinitate, de partu Virginia & de passione
Dominj. [Vgl. No. 88 Bl. 278 IT.]
Bl. 55a — 58b. Chyraicj manu scriptj librj omnis generis
secretioris de summa Veterum Medlcina, et alij Phi-
losophie!
23. Theophrastiae verae vniuersalis, totiusque Magisterij Breuis de-
lineatio.
24. Ep'stola de arcano magno Paracelsi de lumine Naturae cxperto,
quod vooatur Mcdiciua coclestia Magica.
2fi. Vom liocbgradi Griten saphyrischen Vitriol TheopJirastus.
35. E\plicatio magnj momeiitj in libcllum Tbeophrastj qui inscribitur
Tinctura Physicorum. [Vgl. oben No. «7 Bl. 221 b.]
37. Epistola Theopbrastj ad B. Korndorffer per quem modum 7.
Metalla sint clarilicanda et vnumquodquo corporum solu-
toriim in aliud sit praecipitandum pro Tinuturis. [Vgl. oben
No. 69.]
38. Thcophrastj descriptio verao tinctiirae : Idem de lapido philo-
Nophorum In Was Massen er aue erkennen . . .
43. Dz ausserlescii Koru oder kern Thcophrastj In Allerlaj schweren
vnd gleichsam vnhailsanien kranckhaitlon. [S. oben No. 71.]
Vr, Vermischte». 749
44, Medica quaedam fragmonta es Theophraato exccqjta per Ander-
nacum et Toxitem Medicos ....
63. Spi^yria Theophrastj, beschreibung der Geoniantiae ....
83. TractatuB Theophrastj de 5ta Essentia. [Vgl. oben No. 55.]
84. Philosopliia Paracelsica tarn theorica quam practica in omnibus
et singulis morbia experimentata, et internis et cxternis raagnj
moinentj doc non vocabula ciusdcm poregrina coutineiis, Viiicit
Onines tibros Theophrasticos utilitate et dignitate quo ad Medi-
cinam, causa», sigDa, proguostica et curationem omnium & sin-
gulorum morborum
122. Liber rixationis alijs vexationis Theophrastj, Kunst vnd natur
der Alchimia vnd wz dorauf zu halten sej durch 7. Natürliche
Regela gegen den gaotzen Metallen zuegerichtet, ex aatographo.
est Pyrotochnia Theophrastj . ,
123. TiDctura Planetarum ain nutzliches Büechleio.
El. 59a — 60b. Verzaichnus ettlicher ghaimen gschribncn
Hüecher in AUeilaj künaten vnd wisseogchafften.
36 . Seci'cta Secretorum . ic. Alß gründliche erclä-
ruDg der zwaj grossen gbaimnuß Alß .1. der extraction der spiri-
tualicn Mumien des Menschen vnd anderer thicr, Auch wie sie
zuo Abwendung vier kranckhaittcn vnd anderer mehr magischer
Würckung vnsichtbarlich volbringen thuett . 2". Von dem
grossen Myttterio Magico des ßaumbs des erkantnueO guettes vnd
liösen, Auch des Haumbs des lebcns. [Vgl. oben bei No. 127.]
lU. 6Ift — 62b. Magiae naturalis et licttac librj manus-
criptj.
1. Magia Veterum per Thc5phra.itum Paracelsum, in qua secrelum
secretorum liquidö dcmonstratur, reuclans omne scibile, Breuj
temporis spacio sine ulla numinis diuinj ofl'ensione recognosccn-
dum [S. No. 132—134.]
6. Septem stellae Theophra-stj , earundem characteres et Virtutes
admiraudae [S. No. 13G S. 182 und S. 751 No. 124.]
28. 8ecretae operationes 12. signorum coelcstium quo ad Medicinam,
dz Ist haimiichkaittcn vnd Natürliche Würckuugen dor Sigillen
der 12. Zaichen Zodiacj, dz Ist die himmlische Ärtzenej vnd
Wunderwürokung der 12. Zaichen des Thierkrai-tes . diB bucch
Ist Ain Auflegung dos buoches Theophrastj de summis Naturae
mysterijs Von Ime intituliertt, seu Coiumentariorum trium seu
tractatuum Medicinac coelestis, seu Mysteriorum Zodiacj ....
[S. Theil I No. 125.]
750 VI. V^n:*>hw*-
3?, Von den jrrw^a Mjv.eri;. Masico des Baambs des Erkantoos
eueues vnJ Ivj^-^a. Aach Je* Oauml>^ dfts lebens, Theopbrastj
Parawlij . . . . ]S. üt-en Nc. V2>^.]
44, Das goleu Aureolj Tfie->phra*tj Paracelsj, Wie Wir Gott bitten,
vnd amb eHeüihiami voiI soine himll-^he gaaben sDrafTen
solleo. Jamiii Wir gwiß erhört Allen erUagten wz wir be-
cehren .
4ö. tieiTÜQdtte lDr<[>rinati'jD in Veram et licitam Magiam durch
4V. Aphori$Dii>> . Voller ghaiinnD&-«a. [S. obeo No. 132.]
Rl. t>3a — 941'. Index libroruni •juorunJam manDscriptoram
secretorum . haetenus onaquam uisorom.
.... *': Magia The'~iibnistj quae est Veteram Sophorum tS
Macürum vera et Occulta Philosophla per quam Omnes artes <&
r^i-ieniiae naturali-s uel praeiernaturalcä indabitatä Verität« scirj
et imla^rj posaunt ....
14. Guidonis MaüiiJ de M<>nt« librj . III . et sunt Praxis Archi-
drtxefod ParaeelMoae Expenmeota <i liber . X . Archidoxornm
eiu^dem.
15. Auflegung in Danielem Prophetam . Theophrastj . 15'/, bogen ,
aio Edlos cleinodtt. [Am Rande „* Ist druclttt". Vgl. oben
Xo. 102 Bl. IS6.]
21. Schatzkammer der Xatur vnd vom grossen ghaimnus der Trans-
plantation Tlieiiphrastj Zue vileii gchaimen EfTectibus Auch
hailung der Vrangkheiton . verwunderlich . lunwendiger vud
außwendiger so vnheilsam geschelzt werden. [S. Theil I Xo. 358.]
27a. Außleguiip vber den ganlzen Euangelisteu Matthaeuiu .j.
Theophrastj . 29. bogen. [Vgl. oben Xo. 99.]
28b. Die 2. AuÜleg. vber Mallliaeum Eiusdem . 53 bogcu.
29c. Die .3. aulllegung vber den gantzon Matthaeuiu * 8. Buech
Pappier Alle drej, [* „5, buech Pappicr"]
30. Thj. außleguiig vber die .10. gcbott Gottes .19. bogen vnd
de Mercatoribus et de limbo aeterno .20. bogen. [Vgl. Xo. 10.^
und Xo. 98.]
31. Eiusdem Alles wz er de cocna Dominica hat geschriben .
66 Bogen klein geschriben. [Vgl. oben Xo. 100.]
32. Eiusdem de Ecclesijs Veter. et nouj testamentj. [S. oben
No. 88 Bl. 381 ff.]
33. Erclernng der .2. grossen geheimnus , 1. der .Spiritual ischen
Mumien . 2. Von dem mysterio magno des baums des Lebens .
12. bogen. [S. oben No. 12G.J
VI. Vermiacbtea. 151
45. In similitudinos Euangeliorum sermones XX. Thoophra.stj .
35. bogen. [S. oben No. 89.]
46. De miraculis Christi super Infirmos . sermon . 17. 10. bogen.
Eiusdem. [ibidem]
47. Eiusdem de miraculis Chriati super obsessos. 21. Bogen. [Am
Rande „Seind eitel phropheceiiing auf vnscr zeitt." S. ebenda.]
48. Außlcgung vber dz Euangelium Johannis Theephrastj.
49. Idem de sacrosancta Trinitate. [Vgl. oben No. 88 Bl. 264,]
50. Eiusdem außlegung bej ,36. Psalmen • prophetiae et Myst.
multa. 4, Buech Pappier. [Vgl. oben No. 101.]
51. Ouomasticon peregrinorum et iuusitatorum Vocabulorum Theo-
phrasticoF in ipsius scriptis occurruot passim maximj pretij &
valoris.
83. Apologiae promptuaiiura ex coelestj agricultura Paulj Riccij .
Marsilij Ficinj , Paracelsj , de Petra philosophica.
93. Von dreien noch zuer Zeit verborgenen Schätzen TheÖphrasti
1. im friaul . 2. zwischen Schwaben vnd Bairn . 3. zwLschen
Franckreicb vnd lüspanien, dabej Theöphrastj Prophecej. [S. oben
No. 130 Bl. 83IT.]
108. De Esseotijs extrahoQdia & arcanorum quorundam praeparatione
chymica secundum Theoph: Paracelsj sententiam . Georgij Pbao-
dronis Rhodochaej.
109, Zuv(uv)][ia Tüiv fiufvujtitfov toü Oeo'fpctJtoo napaxiXoou . Phaedronis.
112. Eiusdem [Phaedronis] Discursus de uario curandj morbos modo
secundum . Paracelsicam doctrinam.
123. Theöphrastj arcanum arcanorum manu scriptum. [S. Theil I
No. 419.]
124. Eiusdem , 7. stellae , erundem charactorcs & vires, [S. oben
No. 136 und S. 749 No. 6.]
125. Eiusdem tractatus , per quem modum 7. metalla sint clarificanda
et in mcliorem statum rednccnda. [S. oben No. 69.]
126. Theöphrastj curatio morboruin tarn intornorum quam exter-
norum per incantationem ortorum proprio libello. [S. oben
No, 125,]
127. Eiusdem Apocalypsis de spiritu occulto.
134. Oleum mtrioli Zuczurichtcn dadurch die 4. haubtkraiickheiten
curirt werden alQ Epilcpsra . hydrops . Podagra . pustulao .
D: TheÖphra.stj. [Huser 4''-Ed. VI. S. 2ft3.]
139. Theöphrastj descriptio vcrae tincturae.
145. Idem wie der lapis zue bekommen vnd zue erkennen,
146. ftgieruiig viercurij looia Theöphrastj an D. Polmen.
762 ■^'I- Vermisthtes.
147. Eiusdem dz gerechte vod warhafte aqua mercurialis fixa.
156. Theophrastj de mercurifi eiuH dignitate et utilitate.
\bS. libell Tlieophraslj de 7 Metallis in mercurium et praecipitatum
redtgeiidis et niaxima virtute et Potentia eorundem. [S. oben
No. 35.]
183. fieomantia . Spagiria Theophraatj Paracelsj beschreibung der
Oeoinantiac Mitt den Puncten.
186. De Pesto Tlij Paracel>=j Über lib. F. in 8.
191. PhiloA'0{ihiae l'aramiricae Theoplirastj tractatus.
206. Arcanum magnum Paracelsj de lumine Naturae experto quod
uocatur medicina coelestis magica.
208. Vom hoch gradierten Saphirischen Vitriol Theoph.
211. descriptio Antimonij hierogljpUicj Theophrastj ex lumine saoctae
Trinitatis.
217. l'hilosophia casparj Hartungs vom Hof der materia praeparatione
et vsu lap: Physicj. [S. oben No. 67.]
240. Occulta pbilosophia Theophrastj.
249. Theophrastus de chiromantia . voan kreüttero die Ir Signatar
bej sich haben.
251. Von dem schlafen vnd wachen der Menschen leiber vnd geister
Theophrasti. [Huacr 4"-Ed. IX, S. 407.]
260, AKtronomia terrestris . Von der Sphaera oder htmmel Saturnj .
vnd aufJIegung vf vorgeenden Text Theophrastj Paracelsj Vexa-
tion Hilechel.
262. Theoplirastischc Büochor so außgaogen vnd nit außgangen
denen nachzuof ragen.
268. Kurtze außlegung vber dz büechlein Theophra.stj tinctura Physi-
corum . Job. Marceil heß.
275. Aigentliche vnd gewisse prophecej Theophrastj anno 1549 . vud
vou seinen , 3. Schützen. [S. oben No. 130 Bl. 83.]
276. Ex st^acj Philosophia Theophrastj secreta annotata Joannis Placo-
tomj Gedaneiisis llorussj in Philosophiam . Aleüicinam . Astrolo-
giam . Magiam . chymiam,
278. ex chirurgia Theophrastj obscrusta . Es libro Paragraphorura
eiusdem.
279. Allerhand Artzneien ex Theöphrasto per Placotommn.
284. De Justitia & Jure christianonim . Theophrastj et Wigelij vber
das V. gebott Non occides.
287. Metalla eorundem praeparationes ex Theophrastj chirurgia magna
maxime uotaud.
VI. VermischtcB. 753
288. Colloquium 2 Doctorum D; capler v. D: Schaffet mit Thoöphraato
Paracelso. [S. oben No. 67 B!. 137— 13Ü.]
325. Manuscripta Galeoica et Theophraatica Medicamciita omnis generis
variorum Doctorum Mediciuac.
366. De .7. Punctia Idolatriae christiaDae Tlieophrastj ParacelHJ ad
dem: VII. Pontif: Roman. [Vgl. oben No. 98 Bl. 134.]
427. Physica Theophrastj Paracelsj magnj, seu de natura Rcrum in
4» librj . VII.
484. Theophra.stj Paraceläj Büecblein in 8. vonn verzauberten
innerlichen vnd eü.sserlichen Krangkhattten . . .
660. Multa prognostica manuscripta et impressa 4°. 8. folia. OsiandrJ,
Poyssel. Lichtenbergerj . Theophrastj de quo habes proprium
titulum in manuscriptis libris.
711. prognosticum Theoph: Paracelsj geuuinum et mirabile.
766. Auslegung des Vatter vnsers per Theophrastum . in 4°. 3. bogen.
[vgl. oben No. 98 Bl. 152.]
767. Sermo de S: Trinitate. Eiusdem: 2: de Partu Virginia. 3. de
Passione DNI . in folio. gar ciain geschriben . 2. Bogen [s. oben
No. 88.]
768. Einsdem Über de Vermibus . Insectia . Serpontibus. Lumbricis.
cancris. in 4". 3. bogen . werden grosse gohaimnuß hierinnen
geoffenbaret . proceß curandj die Muetter Mähler.
789. Aurora Philosophorum per Theöphrastum Paracelsum in 4° .
7. Bogen in 20 . capittell abgotaildtt de 'mateiia praeparatione
et elTectibua: lapidis Philosophorum.
770. Die Sechste Würckung Gottes Theophrastj de Fructibus Terrae.
Drinnen grosso gehaimnus begrilTen werden in 4 . 3. bogen.
771. EiuHdem de Vita longa et sana in 4°. 8 . Bogen.
772. Eiusdem Tractatus de Arsonico in 4°. pro Medicina corporum
bumanorum et Metallicorum in 4". 2. Bogen. Tractatus uli-
lissimus et admirandus de Vencnis . et cura eorundera.
773. Eiusdem fragmentum ex libro de Coena Dominj . Von den
miracuia v. Zaicben des Brotta v. weinß Christi . 4". 1'/, Bogen.
[Vgl. oben No. 100 Bl. 510.]
775. De Justitia Tractatus Theophrastj Paracelsj . Von Gericht vnd
Gerechtigkeitt.
776, Eiusdem Theophrastj Tractatus. V. Philosophiae do Tempore . . .
a. Von vnderscheidt der Zeitt vnd wie sich nach solcher Alle
crefften vnd vnkroiTton verwandten.
b. Tractatus secuudus von geberung vnd erhaltung d. 4. Ele-
mentischen cörper.
KrLIlk d. Echlhall d, Piiri«lilKb*B 8(lirl{(en IT. W
754 ^'- Vermischtes.
c. Tractatus tertiua Von dem flaisch vnd Mumia.
d. Tractatua quartus Von dem voderscheidt corporum vnd
Spirituum.
e. Tractatus quiotus • Von dem SchlalTen vnd Wachen der
Leiber vnd geister.
777. über Primua Expositionum .10. Praeceptorum ex Theophrasti
Hohcnheimij propria manu. [S. obeu No. 86.]
778. Außlegung Horemilae Tiieophraatj in dz .1. 2. 3. vnd. 5. ca-
pitlel des Euangelisten Matthacj geschriben an Martin Lutther
Philippum Melauthonem . vnd JoaoD; Pomeranum. [S. oben
No. 83.]
779. EJuadem Thcophrastj Über de Sursura corda, ein edles Wohl-
gegriindtes v. warhaftiges Hüechl zue ÄuiTdeckung v. ofTenbarung
der Lugen v, verfüerung der gaistltcheo vnd allerley Pfafferej
dea Antichristeutumbs. [S. Theil I No. 312.]
784. libellas Theophraslj de duplicj sumptione coenae Domioicae la.
per spiritum aauctum iu Kcgonorationem et vitam aeternam:
2 da: per Piasbyterum iu commomorationem, sed non in ßege-
neratiouem . vnd dz ist dz libell von dem sacramento corporis
Christi einzuenemen. D.T. H. V. H. 0. [8. oben No. 88 Bl. 290.]
789. ... 6. Restauratio hominis iu iuuenilem quae aetatem et alia
secreta Tlieoplirastica . Exempla Curationum Theophrasticarum
CK Vero fundamento descriplarum . , .
790. Ain ghaime außlegung in des Thcophrastiache Schöne Biiechell
Tincturac Pliysicorum intitulirt de summa et vuiuorsalj Veterum
Sophorum Medicina: Ist ain Hcliönes vnd gehaimes scriptum.
Joh: Marc, ließ, 5 , Hogen gross 4°.
831, Titulj librorum Thcophrastj Paracel,«j in .8. proprio libello.
Manu Joh: Gruoberj.
876. Außlegung Theöphrastj prophetica des .91. Psalms, Wer vnder
dem Schirm des höchsicn ist . ttc.
878. . . . Cliirui^ia Vulnerum TJieophrasti Paracelsj, ex libro B&silij
AmmerbauhiJ dtscipuij et auditoris ipstus diligcntissimj dascripla.
[Vgl, No. 54.]
879. Compcndium chirurgiac minovisTheöphrasfj Paracelsj et aecretum
ciusdem aim Wundon In .24. stundteu au hauen , Alles
zaamen Üf) ßliitter . Ist .8. Bogen In diesen chirurgicts
seindt volgende gohaimo Sachen bogrifTen . cap. j . de vulneribua
Jiincturarum 15. Ruptura . Ibidem multa notabilia
[Ebendasselbe].
VI. VerraischteB. 755
Es sind im ganzon 989 Nummern, vielfach mit den Signaturan der
Ilandschriftenbäüde.
Bt. lO^a— 103a. Experimenta Modica Variorum aattionim
probatorum, vt aequitur.
1. Theöphrastj ParaceL«j experimenta Medica ad oranes Morbos,
etiam cbronicos & incurabiles alija dictoa. Tractantur et
habentur etiam ibidem . curae coclostes omnium morborum seu
Propbeticae Metaphysicae.
ctirae characteristicae .
curae Magueticae .
curae ex coDstellatione
curae Blagicae io Omnj Morbo magno .
curae minerabiles .
curae cabalisticae .
curae Vegetabiles seu physicae ,
[Am Räude: „Eiusdcm curationcs Morberum tarn interner .
quam externorum ortorum per Tncanlationem siue ex Malelicio."]
Bl. 104a— 112a. Cafalogu.s ettlicher gehaimer mauu scrip-
torum librorum, nunquam ullj uisorum-.
In 4". ... 6. Do perpetua Religionis lege, ain Liclit In der fün-
sternuß leichtend Monarchae Teutonicj Paracelsj Magnj, ' secre-
tarij et Medicj diuinj . [Vgl. oben No. 102 BI. 131.]
8. Philosophia intacta de Virtute huraana. Oarinn die Wahre
ewig . vngcfelschte Apostolische Religion vnd Lands Orduuug
oder Policej der waron cbrislcn doa vnbemakelten Tugentlichen
Glauben» vnd Nachfolgung Christi begrilTen wirt auß dem fun-
dameat vnd weißheit des b, Geistes zum zeitlichen vnd ewigen
Leben beachriben Alten Menschen durch Theopbraslum Para-
colsum Aller Wissenschairtcn Monarchen. |S. oben No. 88
ni. 4 13 f.]
9. Schuel der gehaimnusäen, dardurch der Mensch mag zum
hüch.-itcn Schatz der Weldt kommen des Langen Lebens vnd
Reichtuntb . Theöphrastj Alma .
12. Tortura noctis tcnebrosae D. D. Tlieophrasti Paracelsj Vatis .
Eremitae ac intactae Sapiciitiae acternae Monarchae . . Ist ain
OfTenbarung Wie mau gelebtt hab Minder S. Gregorlj Zeiten
her vnd was nun künftig sej an dz Rom: Reich, Daboj ver-
manung an die Jouialischen, die da vermeinen auf des
gcstirns drib, sie sitzen an Gottes statt.
14. Mcthodus phitoaophandj secundum Chrixtum Monarchae perpetuj
Theopliraälj M^nJ.
48*
75(1 VI. Vermischte».
IS. riiilöMOphia Je OrdinatioDC Domini et Republica uere christiana
ot lioncRlis (liuitijs Doct: Paracelitj tnagnj Monarchae, äz ist
(iüttliclicr Weißheit Ordnung vnd gemainer Ntitz der waren
(Christen . vnd leren seligen Regiment Inn ehrlichem Reichtumb
vber den 127. Psalm . [Vgl. oben No. 102 Bl. 173.]
10. Die Euangelischu SchucI Christi Wie sie der gewaltige Monarcha
Paracelsus beschreibt an Alle Menschen .
21. Trö-stiichc viiO auch Erechrogk liehe Prophecej aines Alten Ein-
sidcU Thcophra-stus genandt, von der Rechten kirchen Abfall.
22. Theöphrastischc prophecej an dz R. R. vnd sein haubt auf das
Jahr . 1623 . Ira Dei super Omnem Orbem . auf den cbvd.
Tag.
23. Flos Prophotarum Christi de mcnsa Dominj . D. Theöphrastj.
24. Vom Wahren seligmachcndon Glauben vnd falschen verdambten
Glauben . Theophra^tj Paracelsj.
26. Considcratio Theophrastj von der guldiuen Zeitt <)er Wahren
christglaub igen Wie naan künftig leben wirt drauQ zu vememen
wie man In der Zeit von Christi geburt an biß Zue ende der
Weldtt solto gelebt haben, liette man wellen selig werden.
27. Ein außzug auß dem Buech genanndt secreta secretomm
Theologiae intactae Theophrastj . Alle Weißheit vnd außleguug
h: Schrilft ist in dem h. Vatter vnser ein gwisse Prophecej
vnd Spiegel der ewigen Ordnung Gottes vnd der vnuerenderlichea
wahren Religion. [S. oben No. 89 Bl. 431.]
28. Reformation der weltlichen Regiment Theophrastj.
3U. PhilosophJa Paracelsica incontaminata Thcophra-stj de Prima
materia rerum naturalium.
ill. Thco-^fophia in iter Jesu . dz ist die Teiitsche Theologiam gründt-
lieh zueversteen dz ist der wahrhaftige Weg Jesu Christi . den
Alle gern müessen welche Seligkeit begehren per Theophrastum
14 cap.
ftC. Theophrastj Offenbarung wie der wahre Glaub ahn Christum
seid der Apostel Zeitten hero solte gewest sein, vnd wie er
wioderumb solle werden in Aller Woldt vor dem Jüngsten Tag,
da ein glaub vnd ein Suhafstall soll sein vnd werden.
,'W. Thoöpbrasti.schc Schnei nach Christi lehr nicht haidniach noch
Abgottisch dem Christlichen gemainen Nutz biß aufs .1634.
Jar zum glügklichen Neuen Jar geachriben durch ainem Lteb-
habiu- der christlichen Philosophej.
i\\y Diofliche commeudation vber die Epistel Judae Tbadaej darin
VI. Vermischtes. 757
die rechte warhafte fueßstapfen der Apostel gezaiget Theo-
phrastj. [Siehe Theil I No. 308.]
41a. PhiloKophia Paracolsica Occulta et sacrs vom Langen Leben
vnd vom Todtt, vnd ist ain gehaime Äußiegung des h: vatter
vnser in 7 Aphorismos abgetaildtt:
42 b. TheÖphrastia Paracelsj christiana . Vom Langen gesunden
Leben der werden Christen.
43c. Lux Oriens mortalium . Vom Langen gsunden Leben vnd von
den .7. verdambten Wercken der falschen Cliristen die kainen
Menschen zum langen gsunden vnd ewigen Leben mehr kommen
lassen. Theophrastj. [Vgl. oben No, 98 DI. 134.]
44. Cytbara Herodiadis Phüosophia paracelsica . Darinn angczaiget
wirt, Wie ein eiDfelliger Mann der Zeitten bateen soll der
gern Recht Wolt tuen vnd leben, dz er nit Wie Herodes
geurteildt wurde von den besten vermeinndtten Christen.
45. Noua nouorum in Thcösophiam et in Jesu Iter . dz ist die
Teütsche TheÖlogia . vnd ist ein Spiegel darinn ainer sehen
mag ob er selig oder verdambt werde, ex Theölogia Germanica
et Theophrasto Monarcha.
51. EuAngelica Philosophia . darinn verfaßt ist die gantze Theo-
phrastia . Warumb der Mensch erschaffen vnd wz sein ambt
ist hie auf erden, vnd wie vnd wz er glauben soll dz er nicht
verfiiert sondor selig werde alß war Christus am Kreuz für
vna gestorben.
54. Scliola Paracelsica christiana . darinn begriffen vnd gelert wirt
auß der h: geistreichen Altvütter Schrilften, Wie NemJich Jeder
vernünfl'tiger Mensch die höchste edleste vnd Altain solig-
machende ewige weißheit (.die da ist Gott vnd sich selbs er-
kennen.) One sondere Sehuel . Müe oder Arbeit erlernen möge
vnd solle. Von ainem Liebhaber der alten Wahrheit vnd
Schrilften, die biUher nur Liter [!] vnd zue aignem Nutz seind
verteutacht worden . ahn Tag geben anno christj 1618.
56. Religio Christi Jesu . sanotilicaos . dz ist die ewige heilig-
machende Religion vnsers Herren Jesu Christi . Allen Philo-
sophis vnd weisen christlichen Menschen bekandtt vnd ein-
uerverleibt. beschribcn durch Theophrastura Paracebum
Magnum . . .
58. Theetogia Paracelsica naturalisata Paradoxa Vom nachtmahl
Gottes auß dem Natur liecht . a" . 1624.
4Pir*doM. 1. Niemand kan diß Tisches geraten v. manglen doch alle
seiner .
7Ö8
VI. VonEtcble»
I
D
1
2. Alle silMD an dem Tisch Gottes v. niemanclt orkondt
goiioust ia .
3. AIIo genioMen In von tlcr Ilnud GottM, v. Allo suecb
von ilor MftDRohen Imncltt .
4. Allo «uchoD dl brat ron Monschoii . dt brot Gotten baldtco
^a fiir Kolzercj' . hl iiufT d«ii [jipidom Philosophorum gericiiiK
[Vfl. Thfil I *So. 303 S. 12GffO
61. ProplicceJ vnd orSITnung . Wie Oott von wonigon Mohr orkanttt^
Wirt contra orcntoTOs et ractorea iiicognitj I>oj : acio , 17 . et hu»
uora eüt doaolalio AbominntioiiU . quo praedivln est per
Duniolem I'rophetani usqiiu ad aiinnm . 16S0 . gosleldtt auQ ik»
hoclicrk'ucbtcn Honurclit-ti Thi«ophrastj VaticiDiJs gecogeo. ■
ß7. Gomniiiii rhilottoiihdj TuruccUJ luiignj ad lilio«. V
61). r)iil(>sopliia PariiL-«l«ii;h chriMinna do ruiidamonto sapieutJa«
aetoroue cl liiuoiitJono arlitiin cltri.'«tiaiioruin uora !iu[>«r Noac«
lo ipMam. Dnrino wnrliaft vnüberwindtlich gpgriimlet, Wio der
SJcn-tch .toiii LeliOD zur >(-1igkcit &n.-*telleo vnd (iolt iiaohfolgeo
soll. In .X. Text abgetcililtt a" IC2a . abn die Statt FotZM'
in TjTol.
74. Spcculum Diuino tnagicuro, dx isl . der Oöltlicbo 8pie^l mit
wcißhcit von Golt gciiordl, darin »icli der Mensch fvlb» lernet
crkcnnL-n vnd Allo ding üoIiod, busubribcii durch den Edlen
Toiiron rhilosoplium Ü. TliL'ojibr&Dtum von iloclionliuiiiib.
76. De fundainento Sapicntino acilornae, durinn dor Mensch rodit
gaifitlicb vnd Engliitcb Icbi>n lernet, vnd Alle«) WiiiiieD ksn adT
erdon . Doctori-t Tht^oplira-stj l*fti'aoi'l»J Magtij.
In folio.
78. rroplieiiej ex S. S. Tliöoiiliiastia vber das Valter rnscr doniiifi
Allo vorunnlTt schon vnil erkennen kan. ob oin Glaub in der
WobUt wy an Allo (ielerte vnd VDgclcrio chriHton auf dieae
IcMto Zoitt 2uer Wnrouni^ viul Eniianung gosleldtt *" AGÜb . m
von ciiiom vorworlTcuon Mcu^ubon. V
79. Iloclilioilige l'rüpIii-mungL-u Vom Le&teu Kcriclit vnd cndt vrteill
de-H JilngHlen Tiia^jOK des liodiorlcuclilcn Mann Getto« D. D.
TheöpluMtj : Vnd vrie di« woldlt wirtt reronnirtt werdon Vur
dem Jün^Hton Taag.
80. S. S. Tlieoplitastia Von dor waliren oeligin achenden (toligion
vnd von KrclTton dos Glauben» alm die Pumton vnd Poteiitaloa.^
Eufüpno vnd a» die Eream . rätt der Reictisslött. fl
81. a. S. Tlioüphraxtia von der Ordnung Gottos vnd Wolilichcn
Regiment alB ewiger ßoligioD Jesu Naxarcnj Kogis Juduoruta
I
VI. Vermischtes. 759
an dz gantze R. R. Europac vnd sonderlich der zerstörtesten
lesten christenheitt Toütsclior Nation a" 1624.
8"2, Eu Angolicum gaudiura . D, D. Theöphrastj Paracelsj Magnj
Monarciiae perpetuj Theosophorum et Ercmitarum an daR R. R.
vnd sein Uaubtt . a° . 1624.
83. Eu Angelica Philosophia Theöphrastj Von der Dicmuctt leren
grossen nutz vnd wiierdigkeit wider die verilucchto holTart vnd
dero kindor . a" . 1622.
89. Theophrastische Astronomej dorinti man gründlich erkennen
iian, Walter die vneinigkeitten so heiitigs Tags im R. R. schweben,
entspringen . Vnd wcme dise Zerrüttung zue zuetnessen sey .
1622 . an dz R. R. vnd sein haubtt.
90. Lux rcfulgens Neue Zeitung auß Engeland Wie der Alte catolische
glaub nach der ewigen kirchen Chiisti auf S. Petrum den
Armen im gcist gcbauen, Mit miraculen wider eingesetztt vnd
reatituirt wirt muessen werden, vnd gar nit aufT dem Reichen
Petro oder Simone Mago werde verbleiben können per Theo-
phrastum Monarcham.
91. Antithesis Paracelsica wider die Jenige Sect die sich biß her
nennen Gesellen oder stubengseilco Jesu. Welche aber Vrsach
scind Alles vbcis vnd Trüebaal in der gantzen christonheitt :
92. Vaticinia oder Weissagungen von A" . 1622 . biß . 1636 . Theö-
phrastj Paracelsj an den kaiscr Carol . V. et Fratrem ipsius
Ferdinandum I.
95. Theophrastia de Vita longa Principum, vnd Vrsachen, warumb
den Potentaten vnd Fürsten Ir Leben abgekürtztt wirtt, vnd wie
disem fürzuekommen sey . ex Theophrasto.
96. Reuelatio Eu Angeüca de .7, Punctis Idololatriae christianae D:
D. Theöphrastj Paracelsj magnj Monarchae et Eremitao . Darinn
eröffnet wiert wz der wäre Gottzdionst sej . auch was der
Christenheit Irriumb vnd Abgötterej sey In 7. Puncten begrilTen
zur Reformation der weldtt. [Vgl. oben No. 98 ßl. 134.]
97. Theophrastia de Verbo I)ei iinius vnd vom Langen Leben In
gniain auf discr Lesten Zeitt Völcker gosteltt von einer vorur-
teildtten Porson . 1622 . Wider Alle selbs laufende Propheten
V. Apostel dobej auch Cura Lunaticorum d. i. die eich dz gatirn
regicrn lassen Inn vnd vnder Allen standen.
100. De lustitia et iure Item vom gemainen nutzen Theöphrastj
Paracelsj . In 8 Reguln verfasst.
102. Prognosfica Epistel« Weiß Theöphrastj Monarchae ahn Ferdi-
nandum .1. vnd dz gantz U. R.
760 ^'I- Vcnoiscbtes.
103. Reuelatio chronologiac Theologizatae von der KrönuDg der
RömiäclicD kay^cr, vtid von der Ordnung Gottes wie sie In S.
Feterä kirchen sein soll In . 10. Paragraphorum secundum Theo-
phrastum.
104. OiTenbarung der ertzketzereien vnd Gottsiesterungen vom Orient:
des Tiirckens . vnd Occident des . PP. per Thcöphrastum Mo-
narcham.
lOö. En Angelica philosophia de partu Virginis per Theophraatum .
vnd der gebuit Cliriati wider die grolB Hoffart der weldt Fürsten.
[Vgl. No. 88 «1.281.]
100. Flus Prophetarum Christi de mensa Domini . D. Theophrastj.
112. Thcologia Paracelsica , Von den ohnniechtigen Theologen der
Lcsten Zeitten vnd Irren Lesterungea.
115. VIT die .32. Magische liguren ThcophrastJ . auf das Seculam
.1600 . et eiusdem annos ad Ferd. II. Imporatorem. [S. Theii I
No. 17.]
117. Lamentatio oder clagiiedt wider die vbertretter der .10. gebott
Gottes . vnd wer die vberdretter der 10. gebott Gottes seindt .
vnd WZ Gott bschlossea vber sie. Vor 100. Jahren von dem
Wunderman Doctore Doctorum Theophraato vnd ersten philo-
sopho Christi prophetirt. [Cf. No. 95 Bl, 129.]
118. ErölTnung Gottes vnd dag des falß der gantzen christenhaitt dz
alle Menscheit wider Christum im ergsten verstandt ist . vff die
.30. Magiache figuren gesteldtt so vor .100. Jaren Im cart-
hauser closter züe Numrberg gfündcn, außgleg^ per Theoph.
Paracclsum primum Philosophum Christi cum glossis illuminatj
Virj cuiusdam.
134. Apocaljpsis U. D. Theophraatj Germanj Wider die mücssigen
stiindt vndt falsche ApOsteln vnd falsche Schreiber, so Alles
vDglügk lun der Weldt anrichten, gezogen auß dem Buech de
Sanctorum authoritate . signis . BeneficJJs et Blasphemijs Von
der Priesterischen vnd Leuitiachen falschem Christentumb wider
Menapium vnd Eaaiam sub Cruce oder Isacum Habrechtt. [Vgl.
Huser 4".Ed. JX. S. 208.]
126. Philosöphia Paracelsica sagax. Wer die Rechten Vbiquitisten
seind vnd die schwormenden im geist oder falschen Christen.
127. Paraphraaia vnd Außlegung der haimlichen Offenbarung S.
Johannis nach Tbeophrastischem vnparteyachem vnd vnwider-
sprechlichem fundament : an dz gantzc R. R. der Lesten Zeitten
des doppelten f .1622.
VI. Varmischtas. 761
128. Vaticinium DD. Theophrastj Paracelsj ab anno Christj 1621 ,
1622 . usque ad aanum . 1G36 . darinn geweissagt wtrtt nach
der liaimlichen OITenbarung Joanais . Wor vber die vngehorsamo
vppige Weldtt kommen soll von Plagen , Maledeiung vud Triiebsal
von Christi geburt an zue rechneu biß zum Jungisten Taag an
dz R. R. vud Alle Menschen der erden.
129. Ästronomia fidelium Paracelsica . darinn gesehen wirtt das
ludicium , dz ist dz . 1613, vnd volgenden . 17. Jahr biß ad
annum . 1630. auß der ewigen Weißtieitt Wortt selba gogriindot.
Zuesamen gezogen allen glaubigen Zur Warnung per Theo-
phrastum Paracelsum ad Augustum Principero Anhaldinum.
130. Von der wahren Barmhortzigkeit on welche kain Mensch selig
mag werden . Doct, Theophrastj vber Matthaeum cap: 5.
133. Theologia Paracelsica die grobe Beiirin genaodt, Billigkeit vnd
warheit . Von den 7. Haubtpuncten, auf die . 7. Bitt Im Vatter
vnser, dz Alle Fürsten vnd Potentaten der Zeitten wcitt woitt
des rechten Weeges verlalet haben.
135, Offenbarung aller faUcheit lugin , betrug . vnd verfiierung des
Toickhes; ao die vermeindtten geistlichen der lösten Zeiten
füeren vebcn nue Mehr In die . 1200. Jar durch deu loblichen
Fürsten In Baiern churfürsten Zue cölln Ernestum Mitt kai:sorl:
Macht Im offenen druckh gegebenen Zue Basel a" . 1591 . auß
des Toiitschen Eremiten Schriften an dz R. R. 14, argutiones.
137. Eu Angelica Sapientia seu Angelica Pompa uerj christianj
cathoiicj Doctoris Doctorum Philippj Aurcolj Bombast von dem
höchsten ainigen guett der Weldtt an dz R. R. Vnd sein haubt
auf dz 1624. vnd volgende . 16. Jahr . darinn sich Alle
Menschen der erden ersehen Mögen alß in ainem claren Spiegel,
welcher der Zeitten Seclig oder verdambt Werde oder Worden
sej . vud wirt in . 3. sermon getaildt . alß de Trinitate . de
Partu Virginia vnd de PasHione Dominj . Darinn Alle Weißbeit
ligt für die verfuerdtten einfeltigcn. (Vgl. oben No. 88 Bl. 278.]
140. Theologia intacta Myateriarchae Theophrastj Eremitae C'ermanj .
Darinn Alle Irrtumb . falsch . lug vnd Betrug der faUcben
solbs erweltcn nit geschickten verkündigten Soldnerischen Apostel
vnd betrieglicben listigen Lerer begriffen vnd angozaigt werden.
141. Phüosophia Theophrastj von den Epicurischcn schwörmcndcn
Christen vnd gaistlichen Inebrianten oder falschen Aposteln
vnserer lesten Zeitten.
143. Von der waren Bucß vnd Vergebung der Sünden Theophrastj
762 ^'I- Vermischtes.
Magnj Vor 90. Jahren Von Ime beschribea. [Vgl. Theil I
No. 3CH1 S. 2-2-32.]
146. [.egentia Thcüplira-ifj Paracelsj Magnj, seu eius Vitae descriptio .
Kern . Wz er für Büecher geschriben hab.
147. Theciphraslj Von Zweicrlay kirchen vnd gemeindeD, Also der
Weisen vnd daun der Thoren kirchen.
150. Judicium von der Pelagianiachen Libanischen . Trithemischeo
auch andere SchrilTten . Dann auch von dem hb. Buech Harbatel
odor Magia ueterum fsraclitarum: Non temerariunn Judicium
Theoplirastj. [Vgl. oben No 132.]
152, Medicina aniraac et corporis D . Theöphraslj Mysteriarchae ad
Augui^tum Principem Anhaldinum el de Azoth et igne
Philosophorum.
153. Eröffnung der ewigen WeiUheit Schuel per magnum Theophrsstum
Monarcham.
156. Vo\ clamantis in deserto die höchste prophecej des Neuen
Testaments Thoöphrastj.
157. Apologia Eremitica simplox Wider alle falsche propheten Neue
vnd Alte sie haissen wie sie wellen.
158. Sermo . an die vevmeindtten Christen vnd künstler die sich ge-
duneken lassen vber Tiicoplirastum zue sein vnd seiner Lehr nitt
bediirlTcu.
160. Theologia Parncelsica Vom Nachimal Gottes der Wahre grund
auf die Wortt Augustitij . crcdc et manducastj.
169. Philosophia Paracclsica sacra in .24. capitel abgetaut, Wie-
der Mensch den höchsten Scliatz auf erdon mög bekommen. In
dcmc volles genfiegen vnd wäre Hcichtumb . WeiUheit, langes
vnd gsundcs leben, wie deii ei-stcn Eltern, Ist vnd wohnet.
178. Prophecej Theöphrastj . wie lang der grosse Tag des Herren
noch auBbleibcn werde.
181. Apologia Paracelsica cont; M. Andream Merekiura, Prediger zue
Hall Inn SaohUco, do er für dem Wigcliauismo warnet zur für-
schung der Schwärmenden hoffertigen falschen Propheten vnd
verkündigten Pseudodociorn der Losten Zeittcn.
184. Thcologia Paracelsica , an 1). Iloyc Wirt gefragt was die warheit
scy. Weil er so durstig auf sein nogsten [iegtt.
180. Apologia Paracelsica wider 1): lloy Schlotfcgerisches Tractetel
von Imc Tfirckisches Post vnd Wccbtcrliorn inlituliert an kaiser
könig Fürsten steiid vnd Stött des H. H. geschrieben . krieg
anKuerichten.
VI. Vermischtes. 763
187. S. S. Theophrastia . oder TheÖlogU Paracelsica intacta. Von
der Narren oder falschen kirchcn zuer olToiitlichcn Apologia
wider die 99. gantz Nerriscbe Puncltten D: Matthiae lloyc,
Sächsischen Ober HofPrediger vnd comitia Palatinj zue Drefden
wider Die Reforraiertlen oder caluinisten erdacht.
191. Theöphra.stia de Partu Virginis . Darinn auf dise ieste Zeit ge-
olTeubarot wirt wahin man verfüert hat das gantze Menschliche
Geschlecht durch die aelbslauffende vnnutze vnd ohnmüchtige
Lerer, düraufT die Mechtigen die Reichen diser Weldt wohl
aclitung mögen geben. Höher kan die verfüerung nicht mehr
kommen durch Alle Stand der Christen heitt.
193. Apotogia Paracelaica insuperabilis wieder ain Jesuwiderisclie
Predigt am Pfiugstag in Augspui^ von der Meeß, da Er sich
einen haimlichen hoffertigen Teufel vnd besessenen vnsianigen
Menschen erkleret , a" . 1624.
195. Offenbarung auß den Euangelisten vnd h: Alt Vüttern, wie man
von dem ncficn Mandat Christi gontztich gefallen. Vnd wie dz
gantzo halbe R. R. vmb ein bar Tauben vom kaisertumb vor-
schengkt worden sej durch constantinum . durch D. D. Theo-
phrastum an dz R. R. vnd sein haubt.
196. Theophrastia luminosa . siue lux oriens Moitalium de perpetua
Religione seu Euangelica Philosophia darinn dz gantze Leben
vnd Ordnung . Mandat . Recht vnd gerechtigkeit Jesu christj
vnsers ainigeu gesetzgebers vnd Erlösers, wie es aeitt der geburt
vnd Himmelfart Christi hatte -sollen Jcderz: in aller Welt ge-
haldteu sein worden. Wollen wir kalne feind vnd Plagen
Jemalen im christcntumb gehabt haben, begriffen wirdt, auf
dise Leste Römische Monarchej ann Tag gegeben durch Theo-
phrastum Paracelsum magnum sccretarium Christi . Vor 80, Jaren
bcschriben . ietzt gefunden . an dz R. R. vnd sein haubt do
anno .1623. [Vgl. No 83 S. 279.]
!97. Tbeologia Paracelsica . von der Ordnung Gottes im weltlichen
R^iment Wie es im N. T. seit der geburt biÜ auf die Auffart
Christi . Zue jeder Zelt hero im h. R. R. von den christ ge-
lerttcn erleuchten frommen Rom: Kaisern vnd allem Volckh
solte sein gehaldten worden. Weite man keinen feind in dem
h. gelobten Land Jerusalem vnd kaine Plagen Vom firmainent
niemals gehabt haben biß autT gegenwertige Zeitt vnd Jahr .
durch Theophrastum Paracelsum magnum primum Chrisli
Philösophum auf diso Leste geferliche Zoitten vnd volckher
denen der Zorn Gottes dröet durch die gantze Weldtl.
7fi4 VI. Vermisehteg.
liK Tlu''o|>hr«stia sancta. Von Recht vod gerechtigkeit Jesu Christi
Wit' OS Spider des Lasten AbondmaU einsetzung gehaldten soll
soiii worden biß zue onde der Weldt Weite Man nicbt Im
HiU'ch vnd MatedcJung sein gefallen vor Gott. Alao dz der
Tiirckh die cristen solte meistern . durch Theöphrastum magnum
Kremitam . Ferd; II. Imperat:
JW. Prophetia miranda . Euangeliscbe Philosophej Ü. D. Theöphrastj
vbera Mangniücat S. Mariae . Darinn die miranda des .6. AIt«rs
candclabij vnd gerichts Jesu Christi durch die ewig gebenedeite
h. h. Junckfrauon Mariara propheceiet werden auf dise Leste
böse Zcittcu . In denen der Antichrist mueß offenbar werden
vor Aller AVeldtt ic, an das R. R, vnd sein haubtt. [Vgl. No. 84
IM. 48; No. 88 Hl. 360; No. 89 Bl. 414.]
200. Acadomta Christi in .2. taill . dz ist Vom liecht Gottes vnd
vom liecht der Natur geteitdt, genanndt die hohe vniuersal
Schuol der Ewigen weißheit Gottes. D, D. Theopbrasti Vatis et
Eremitae Gormanj.
201. Academia Christi der ander thail Vom Liecbt Gottes vnd vom
I.iocbt der Natur gcnandt die hohe vniuersal Schuel der ewigen
woißhoit Gottes. Doctoris Doctoium Theopbrastj Paracelsj Magnj
Alysteriarcbae Del.
202. Tbeophrastia S: S: de Anfracta christianorum a Seculo .1600 ,
annorum usque ad annum . 1660 . Christi. Darinnen gefunden
Aller christon Irrtuinb . vbermuet falscher gwatdt vnd ver-
fiiorung des VolcVhs per Theöphrastum Paracelsum magnum.
Darinn die höchsten articul Aller Irrtumb Mitt grund widerleget
wciileu . vnd die grösten gehaimnuß des Menschens der sünden
dargelun.
2tK!. Thoölogiüata l'bysionomia . siue Ars physiooomiea uera iatacta.
Darinn Alle Vi-sachon disor . 20 . Büocher ( , so In hierinn
iH'yiill'cnoM Thcöphi-iistia luminosa oder lux Orions mortaüum
voll dor ewi^'i'ii Religion oder Euangelischen Philosophej . D. D.
'fhwiphnisti «los gewaltigen Vatis Cicrmaniae . ) angezaigt vnd
t^nohlossou worden, wie man die Reformation der gantzen Weldtt
UiLI Wnivkh »oll Hübten . auf dz der vber dise Leste weldtt
,whw\il'»inlo Zorn Gottes abgewendet vnd dz christentumb vom
Hvn'ob tirliisut worde , vnd sich die vnglaubigcn zue Christo
Wk\'iv» . ittMu cbrisdichon kaiscr sein gelobtes Erbland restituirn
\tfX jiU> in dor gautzon Weldtt nach Gottes Willen ain Glaube^
^,^ ^^(^^^t^■ . \iid ain birdt . ain herdt vnd ain Schafstall werde
VI. Vermischtes. 765
üioso sechs Handschriftenverzeichnisse von Dr. Karl Widemann's
Ilaod, aus welchen ioh hier das für die Paracehuskunde Wichtige aus-
gehoben habe, bieten vielfaches Interesse. Zu ihrer Nutzbarmachung
Hesse sich eiu langer Kommentar schreiben. Doch will ich es für dies-
mal bei den in eckigen Klammern beigesetzten Verweisen bewenden
lassen. Zu Beginn ist meist nur auf die verschiedenen in diesem Bande
beschriebenen Handschriften Widemann's selber verwiesen, die in diesen
Verzeichnissen genannt sind. Später habe ich aber auch auf andere
Handschriften hingewiesen, wo es mir zweckmässig schien; doch hätten
sich diese Hinweise noch sehr vermehren lassen. Der aufmerksame
Leser dieses Bandes wird das in den ersten Verzeichnissen Angeführte
fast alles in den gedruckten oder handschriftlich erhaltenen Schriften
Hohenheim's wieder finden können, wozu ihm die gleich zu gebenden
Uebersichten über das haudscbriftliche Material gute Dienste leisten
werden. Im vierten Verzeichniss (BI. 63 — 94) begegnen uns aber schon
viele Titel, die sich auf anderweit Bekanntes nur mit Zwang oder gar
nicht deuten lassen. Im letzten Verzeichnisse sind nur die wenigsten
Schriften heute noch bekannt oder anderwärts nachweisbar, und auch
diese scheinen meist schon überarbeitet und auf die Zeitläufe zu Beginn
des 30jährigen Krieges umgedeutet zu sein. Vielfach haben wir es
offenbar mit Streitschriften zu thun (öfter sogar von nur ganz
lokalem Interesse), mit Streitschriften, welche den Namen Hohenheim's
in manchmal recht plumper Weise als Aufputz oder Deckmantel be-
nutzen, oder sich doch nur lose an als Paracelaisch üeberliefortes an-
lehnen. Häufig sind es sogar ganz grobe Fälschungen, die nur
symptomatisches Interesse haben, weil sie uns einen ganz ungeahnten
Einblick thun lassen in allerlei geistige Strömungen jener Tage und uns
den Einlluss klar legen, den das handschriftlich umlaufende theologische
Schriftenmaterial Hohenheim's in den konfessionellen und politischen
Kämpfen in der ersten Hälfte des IT. Jahrhunderts ausübte. Manches
Weigeiianische und Pseudoweigelianische läuft hier freilich als
Paracelsisch mit unter (vgl. z. B. die mehrfachen Titelanklnnge an das
„Scholasterium Christianum").
166. Der Liebenswürdigkeit des Herrn Privatdocenten für Geschichte
der Medizin Robort Anton Rittor von Top ly in AVien vordanke
ich, gelegentlich der Düsseldorfer historisch-medicinischen Aus-
stellung im Herbst ]B9S, die Einsichtnahme in die folgende
alchem istische Handschrift, welche sich in seinem Besitz befindet:
Ehttnst Bfiech Des Ilocherfahrnon vnd weittberiomb-
ten, Herrn Phüippi Theophiaiti Paracelai J. V. D. [!] von
»«*.
manoborlvy Niitzlicli rnd aehSncn Khansteo d«r At-
ebymi&u .
Uiircti Chhitophen PiMherer, bcsandern Licbbal(«r il»r
Alcliimiae xu S&Itxburg beschribon vai xusanieti
celrageD .
4 unliex. Dil. + 103 naoi. Dil. 4- 2 uDboHchr. Dil. -4- 9 Uli.
R«gi8t«r. Die IJuarlbsinWlirirt ist von «ioer Ilnnd in dor zweiten
llälfto ilw 17. Julirliunitcrltt Kiiulwr gotcbricbcn.
Aur dor RütikiMiitf dua Tilol^ uud den beiden folgenden Blittcra dk
WidtniiDg tili Maximilian (iandolpbaa, Krxbiscitof zu Sahbor^
.[hiltiRi Snlubiirg d«n NeuDxehoiitcii Auf[astj Im Jahr viucrs HatllandU
ieaa ChriAtj Itiriü", untcrachrieben „Chri^ttopb Pövhcr [[]*. Fr nennt
Heiue Arbeit darin einen .Sddilltel der Alcliymiae Secrota, odpr bcinil>>
liehe Kiinslon in ein Ordnung gcbrucbt, w vormiibl!« von khoinon nie
gOMcliohrn Mein wtrdt", [mmt nObgcincllon Tlicüjibriultiit', der vorkor
nlior nur aiiT dvin Tilol u;onanDt war. und »egl dann weiter, .rbist dieses
norckb in iiiiinrli<.irloy Kiin^il. dor Ali-Iiymiae Ix'ütoliet, vnd alle» dafi
Jenitt, sa zuiierciiileruiig der Molall gebärt auf daß fleilBixi^t vnd deit-
lii-lii»>t bc^chribci), snmbl vill andern KurUwoilligcn SHchen." AU Ver-
fasHcr wird Ilohanhoim in der Vorrede nicht genannt
BI. I— 'lOa- Eine kiirae Darstellung „Von Bcrgworehssnehcn*,
MeUillgewinnun^, ■verlitiltung, -|>robiraDg u. h. w.
Dl. &0b— fi2b, »Wilst du wissen von Doctor Thcophrasti
dvren Troyon Künsloii So suecli das khruut vnd wursl
duü huint di<i Lunnary. Hieinil will ich beitcliroiljen von der
hMmlichiMi kbiin-st der DchÄncn I.unnary wo sie wnxt auf den
lioIi''n geliilrg vninl lioclicii Albmea, vnd Ir Rciublithc dugent
vnd nigi^nüclialtl »o Oott diiien khraul geben bat, wan du es eu
Keiner rechten Zeit hollcn vud abnemon mucät wie du beniacb
wiDrxt finden in dor bcttdircibuiig wie volgt . . . ."
Eitle AnwciflUTi^ xuni „staiti lic» Iti^iclitliumb", zur Verwandlung von
QuoekHÜlicr und Ku|)ior in Ould verniittflKt de« Safte;« der Lunaria (.ii:
diiiem Jar IGGR"), ohne Auklünge un ParaceUi-tchca.
1)1. 53—64. „nicuiit beschreibe leb des Doctor Tlioopbraati
Hein dinclur Vniuerttall de» er in einen alten biochl
hat ligen la^^en wie man gexoH hat Anno 1!>4<).
Erstlich Nim '/* ' K"' Mhönea grein [grünen] Vitriol
darnach laß Dier ein gescbier machen daU beyleinig 2 liertt
hall, (Icnäclbigou halfen vill mit goumineu Vilriol an vnd mit
dum Oeckhl woll vermacht setz in ein Wind offen 3 oder
I
VI. Vermisclitos. 767
4 Stund groß hiezen aißdan laß deu Degl erkhalten due den
Vitriol darauß, daroach nimb den Vitriol 20. lot vnd Salz
vnd reibs v e a [untereinander] zu Pulver vnd behalts auf zu
den werckh.
Darnach rieht dier 1. ff Quecksilber der wol gerainiget ist
von seiner schwärzen [56a] Zu discr vnaußspröch-
lichen gueten Khunst das in lange Jahr verborgen habe, vnd
mein Docforus [!] verhalten habe ich Theophra.sto in einen
vnuerhofrten Piechlein ligon, werd nach mein Todt dises ge-
rechte Vniuersale Mercurius argenti auri [59 a] Also
hastu den lauttern Bericht von der haimhiichkheit des Doctor
Theophrastus vnd deO haidnischen maister von der ganzen
VniueraaU, das wir in vnaer räden offt verborgen haben vnd
nit aufiierlichen geschriben gewe.>*t [60a] . , Ich
Theojihrast habs gesehen vnd brobiert mit meiner handt, vnd
gearbeit daß war ist, du khanst nit glauben wann du es nit
arbeiten tuest die khunst ist oit erlogen, man sag deu Doctor
Tbeophrasto nach waß man will in sein grab, wanß du es nit
glauben wibt so khomb zu mir so will ich diers weisen wie
icha vermag du gueter freind verzag du nit [64a]
. . . Iliemit hat du von dem Doctor Philipp! Theophrasii Para-
celsi daß ganz Vniuorsallia vnd Tinctur l'alver ollia.
Iliemit gueter freindt der disen khinsten erfarn seint, soy
auch den armen ingedenckh mit einer reichen gab, so würd
dich Gott orfreycn zu deiner khunst, sonst arbeiat du alles vmb
sonst, wünsch dier langes leben darbey auch mit gesunden Leib,
frolich sey."
Es handelt sich um eine Anweisung zur Gewinnung einer Mcfall-
verwandlungstinktur, die auf den letzten beiden Seiten auch als „für
alle khrauckheilen" verwendbar erklürt wird — das Ganze eine pluinbe
Unterschiebung unter llohenheim's Namen,
Bl. 64bfr, „Ein Tinctur das der vnaußsprechlichcmaister
von dem philosophischen stain, auff rott vnd weiß schreiben
thuet . . .", vielleicht soll llohenheim dieser „unaussprechliche Meister"
Hein. Es folgen allerhand kleine alchemistische Artikel ohne Beziehung
auf Paracelsus, besonders ausführlich Bl. TSblT. von mancherlei Salzen;
auf Bl. 92a wird betont, dass die wahre Atchcmie nicht in Gold- und
Silbermacherci bestehe, sondern in der Gewinnung von Heilmitteln gegen
Krankheiten, lil. 12(ib— 128b Tabellen zur Erklärung der Thierkreis-
und Planetenzeichen und vielerlei anderer, auch «Ichemistlscher Charaktere.
768 VI. Vermischtes.
Bl. 130 — 169a technische Vorschriften chemischer Art zn den verschie-
(lenstcD Zwecken (Bl. 163b ist ein Abachoitt von den WirkuDgeQ des
Menschoobluls eingeschoben); Bl. 1611 b^ — 170a Tafel der Planetenstunden;
Bl. 170b— 189b ein l'laster, für 52 Leiden, Schäden und Zufiille heilsam;
Bl. 190a — lySa ein „Balsam des Lebens",
Da-s ganze Machwerk nimmt sicher den Namen des Paracelsua nnr
als zugkräftige Empfehlung, v/aa hier in Salzburg besonders nahe lag:
der Schreiber ist ein ungebildeter Mann, der die alchemis tischen Termtd
und Andres furchtbar verballhornt (z. B. Eleipier für Elixir, allenbickh
für Alembic, dinckhtur, dingtirou, Salimac, marbam meurabiiem für
morbum incurabilom, auripigamenta, Alipatica, Belzoin, suplemüer
u. s, w.), aber nach handschriftlichen Vorlagen zusammenschreibt, wobei
er öfters der Lesung seiner Vorlagen nicht sicher ist.
Durch die liebenswürdige Vermittelung meines Freundes, des Herrn
Dr. Tiberius von Györy in Budapest, wurde mir im April 1899 die
Gelegenheit geboten, von zwei in den letzten Jahren erworbenen Hand-
schriften des ungarischen Nationalmuseums Kenntnis zu nehmen. Die
erste
107. Budapest, Bibliothek des National museums, Cod Germ
medii aevi No. 36 4°, „Theophrasti Paracelsiopus chemicum"
stammt aus dem Ende des 15. Jahrhunderts. Sie ist schön
geschrieben, aber nicht gut erhalten; einige Notizen von der
Hand des Schreibers der ganzen Handschrift geben die Jahr-
Tiahlen 1487, 1489 und 1490. Es sind alchemistische Ab-
handlungen von vielfachem Interesse, alles lange vor Hohenheims
Lebenszeit verfasst. Auf einem vorne eingelegten Zettel aas
dem 18, Jahrhundert steht; „Original Manuscript von dem
weit berühmten Tbeopbrastus Paraceisus", was leider mit dem
Thatbestand nicht übereinstimmt.
Mehr Bedeutung für unseren vorliegenden Zweck kann die zweite
Handschrift beanspruchen:
168. Budapest, Bibliothek des National museums, 3499
Fol. Lat. 14 nil. von einer Hand aus der 2. Hälfte des
17. Jahrhunderts geschrieben.
Auf der Vorderseite des ersten Blattes ein Bildniss des Para-
ceisus mit der Feder gezeichnet. Es ist der Typus Hirschvogels
von 1540; die verschieden Zuthaten, wie das Buch mit der
Aufschrift CABALA, die Mauer mit Zinnen, die Zahlenquadrate,
Tl. VermiBchlea. 769
der Sarg und die Verslein weisen eine AnlehnuDg aa den
Abraham IloogenberghVhen (Aberle No. 54) auf, doch ist
mauches weggelassen und geändert.
Bl. 2a beginnt: Philipp! Thoophrasti Paracelsi ArcMdozii
Ma^oa . Dubium mihi non est, quia Si Scripta haec Nostra
in Lucem proferentur, quam plurimi oppido admiraturi sint
iosignes has, et absconditas virtutes, in Metallis, artiflcio
nsaDuali, praeparatis latentes ....
Bl. 7b . . . Archidoxis Magica De Sigillia duodectm Si-
gnorum et Secretis lllorum.
Bl. db de Sigillis Planetarum.
Bl. IIa .... Archidoxis Magica. Item si conjungi in coelo
Martern, et Saturoum videris, summe ferrum et finge formare
ex eo murein, opcramque da, ut perliciatur antequam conjunctto
vanoscat aut finiatur ....
Bl. IIb , de Transmutatione Metallcrum, et
Tempore oorum. Si Aurum vis mutare in Argentum in aurum
aut quovis aliud Metallum in aliud
Bl 12a de Speculi Constellationo.
Bl. 13b de Compositione Metallorum Inficiari
nemo potest, quin compositioaes Metallcrum res miraa iu super-
naturalibus operentur Eadem arte Melalla omnia
tractabis. donec omnia Septem Secuudum debitam conjuncticnem
Planetarum in unum metallum confuderis, et universis . tuuo
enim paratum Electrum habea. Sed his perceptia, jam libellum
hunc claudamus. 0. A. M. D. G. Finis.
Es sind dies die 7 Bücher der Archidoxis Magica in nachfolgender
Reihenfolge: 1, 2, 7, 3, 4, 5, 6. Die lateinische Bearbeitung des Textes
weicht von der Gerhard Dorn's durchau.s ab. Die Sigüle etc. stimmen
in der Zeichnung meist mehr mit G. Dorn's zweiter Gestalt (im Text
der Ausgabe von 1584, Theil I No 2U1), doch nicht durchgehends.
169. Erwähnen müsate ich hier noch folgende Handschrift, welche
der „Indo.\ Cataloguc" XIV. S. 411 anführt:
„Theoph. Cur der Frantzosen . Durch Dr welcher im
Jar 153(5 seinem Verwannten aus seinem aignen Handt-Buechel
hat abgeschrieben, wie man die Frantzoseu griiudtlich haillen
und mit viel andern seiner Haimlichkaiten . M. S. 221. 16°.
[n. p. n. d.J"
Ob mir dadurch viel enlgangco ist, das» ich diese Handschrift nicht
selbst eingesehen habe, vermag ich nicht zu beurtheilen.
Kritik d. Rcblbtlt d. l^nolilKlHi BcbrlfMD. II, 49
770
VI. Vermischtes.
In letzter Stunde kommt mir auch noch die ersehnte AufLläruDg
über No. 139, die tschechische Uobcrsetüung des „Secretum Tlieo-
phrasti". Auf Ersuchen des Ileirn Docenten Dr. Max Neu burger
hatte Herr Profcisor Ih. E. Albert. K. K. Ilofratb, die ausserordent-
liche Liebenswürdigkeit, meine gliicklich wiederbeigescliaffte Leidener
Pause einer freundliclien Dcarbcitung zu unterziehen. Jedes Wort des
Dankes ist zu gering für diese vornehme Bethatigung echt kollegialer
Gesinnung.
Anfang und Schluss des Schriftstückes lauten also
tschechisch : deutsch :
Knilia dükonaleho.
Tejnost Tbeoffrasta Paraczelsa.
Ac tato Tejnost welika gt adraha
sama wsobie, kderezto, a tohoto
Bozske daru alokai-stwji bud
Papez, Czysar, neb Kral anadlo
nizasj zaplatitj nemuze, wssak gt
proto protj kamcnu filo[soforum]
gako stio.
Protoz ga pravim tobie, kdyz
ty . . . . sedmj nemocemy ....
Das Ruch der Vollendeten,
Das Geheimniss des Thcophrastus
Paracelsus. Obwohl dieses Oe-
heitnuiss gross ist und für sich
selbst theuer, welches mit der
göttlichen Gabe und Arznei Nie-
mand, sei es der Papst, Kaiser
oder König, geschweige denn ein
Niedrigerer bezahlen kann, so i.st es
doch gegen den Stein der Philo-
sophen wie ein Schatten. Darum
sage ich Dir, wenn du unter sieben
KrankheitoQ
Mercurius filofsoforum] gt wohen
a woda spolu, wcz mj j dil auri,
3 dily argenti a 8 dilu; nwrairii (ilo
[sofom m] to tiz pozchuane wolcgc, doy
to spolu dosklene kolby, zapeczet
apüstaw dopyczky, naloliky i(inia
a rozpustit so samo atak agn-gugo.
Mercurius philo.'ophorum i.-l
Feuer und Wasser zugleich. Nimm
1 Tlioii Gold, 3 Thoile Silber und
8 Tlieile Mercurii philosophoruin
das hcisst des gesegneten Oeles,
gib es /.usammcn in einen glii.serneii
Kolben, siegle zu und stelle es in
ein Oelleiii, auf gelindes Feuer
und es zergeht von selbst und
aggregirt so.
Es handelt sich also hier um eine, in dieser Gestalt sonst nicht
erhaltene, Anweisung zur Darstellung einer üniversalmedicin.
Uebersicht
der Handschriften dieses Bandes.
Die Seitenzahlen slml nicht die der llandschrifieQ, sondern die des Torliegcnden
Bandes.)
a) Handschriftliches Material zu den in den Bmeischen Sammel-
Ausgaben enthaltenen Schriften.
I. Quartausgabe (Tlieil I No. 216 — 225).
1. Rand: Paramirum H., No. U (Wien) S. 64.
Paraiuiri II. Über iU a. IV, No. 12 (Wien) S. 64.
Von den unsichtbareu Krankheiten, No. 12 (Wien)
S. 64.
2. Rand; Labyrinthus inedicorura, lateinisch: No. 9 (Utrecht)
S. 55-57; No, 10 (Wien) S. 57-59.
Das Buch von dcu tartarischen Krankheiten,
No. 11 (Wien) S. G2. Lateinisch: No. 10 (Wien)
S. 60.
3. Raud: De viribus membrorura, No. 21 (Leiden) S. 101;
No. 27 (Pest) S. 109; No. 29 (Leiden) S. 110;
No. 45 (Osseg) S. 141 — 142; No. 150 (Kassel)
H. 712.
Englisch: So. 26 (London) S. 108.
Von den ersten drei Essentiis, No. 31 (Kopenhagen)
S. 113.
De pesto Libri [[I cum additionibus, No. 12
(Wien) S. 75—79.
De morbia ex tartaro oriundis S. 302, No. 73
((iorlitz) S. 215, ein Fragment.
49'
772 L'ebersicbt der Haudschriften dieses Bandes.
Autwortbrief dos Erasmus, No. 10 fWien) S. 61.
XIV libri paragraphorum, vgl. No. 18 (^Muncbeii)
S. 95.
4. Band: Elf Traktate von Waascrsucht, Schwindsucht u. s. w.,
No. U (Wien) S. 63.
Die andere Rodaktion derselben Traktate, No. 11
(Wien) S. 63 und S. 79.
De Caducis, No. 12 (Wien) S. 73—74.
5. Hand: Von der Bergsucht, No. 12 (Wien) S. 74—75; No. 59
(Wien) S. 166.
Theoricae figuiae universalium morborum, Xo.l3
(Bern) S. 81,
Consilium für Adam Reissner, No. 148 (Kassel)
8. 703—704.
S. 149—150 Fragment de Matrice, No. 12 (WienJ S. 67—68.
S. 154—157 De desperatis morbis No. 88 (Leiden) S. 358.
S. 157 De morbia aomniorum, No. 88 (Leiden) S. 364— 365.
S. 236 Fragment de tartaro, No. 73 (Görlitz) S. 215.
S. 293—294 Fragment de caduco, No. 15 (Erlangen) S. 87.
S. 296 „ de hydropisi, No. 12 (Wien) S. 68.
S. 297—298 Aliud fragmontum de hydropiai, No. 12 (Wien)
S. 69.
S. 301 Fragment de caduco, No. 12 (Wien) S. 69.
S. 302 „ de mania, No. 12 (Wien) S. 69.
S. 302 „ de exporicntia, No. 29 (Leiden) S. 111.
8. 303- 304 „ vom Wurm, No. 12 (Wien) S. 68 und 69.
S. 304 Aliud de vormibus, No. 12 (Wien) S. 70.
S. 3Ü4-305 Fragment vom Stuhlliiuf, No. 12 (Wien) S. 69.
S. :i05— 306 „ de caduco, No. 12 (Wien) S. 69.
S. 307-308 „ de matricc, No. 12 (Wien) S. 68.
S. 315— 317 „ de caduco, ib. S. 69.
S. 317-318 ^ „ „ ib. S. 69.
S. 322—324 r> de stercore, No. 15 (Erlangen) S. 86 (12).
Appendix zum 5. Bande:
S. 97—99 Fragment vom Purgiren,No. 15 (Erlangen) 8.85(11).
De urinarum ac pulsuum judiciis, lateinisch: No. 14
(Erlangen) S. 82.
Ein Büchlein von Erkanntnus des Harns und Pulses,
deutsche Ueberaotzung No. 154 (Kassel) S. 723.
S. 171—172 Physiognomia No. 73 (fiörlitz) S. 216.
üobersicht der Sandschrirten diesaa Bandes. 773
Modus pharmacandi, No. 15 (ErlaDgen) S. 83.
Eio imperfects Buch de modo pharmacandi, ib.
S. 84-86.
6. Band: Aruhidoxis, No. 16 (Kiagenfurt) S. 87—88; No. 17
(J-eiden) S. i)0-9I; No. 18 (München) S. 91— 93;
No. 19 (Adinont) S. 95—96; No. 20 (Wolfenbüttel)
S. 97; No. 150 (Kassel) S. 710; ein lateinischer
AusKUg: No. 126 (Wien) S. 656; Bruchstücke:
No. 21 (Leiden) S. 101—102; No. 154 (Kassel)
S. 722; No. 156 (Kassel) S. 729; vgl. auch No.74
(London) S. 219.
Ad loctoreiu Valentins de Rhetiis, No. 68 (Wien)
S. 186; deutsch: No. 18 (München) S. 94.
Liber de lenovationo et restauratione, No. 16
(Klagenfurl) S. 87—88; No. 17 (Leiden) S. 90—91 ;
No. 19 (Admont) H. 95—96; No. 20 (Wolfenbüttel)
S. 97; No. 150 (Ka.ssel) S. 710.
Liber de longa vita, No. 16 (Klagenfurt) S. 87—88;
No.19 (Admont) S. 95— 96; No. 20 (Wolfenbüttel)
8.97; No. 22 (Heidelbci^) S. 103; No. 150 (Kassel)
S. 710; ein Fragment, No. 23 (Leiden) 8. 105.
De Vita longa libri V, deutsch übersetzt: No. 18
(München) S. 93-95.
Praeparationum lilri 11, No. 28 (Heidelberg) S. 110;
No. 149 (Kassel) S. 707.
Process u. Art spiriti vitrioli, No. 32 (Breslau)
8. 114; No. 158 (Kassel) 8. 733.
Do natura rerum libri IX, No. 23 (Leiden) S. lOö
(I— VII); No. 24 (Kopenhagen) 8. 106—107
(VIU-IX); No. 27 (Pest) 8. 109 (l-VII); No. 28
(Heidelberg) 8. 109 (I-VII); Bruchstücke: No. 38
(Wolfenbüttel) 8. 126; No. 45 (Osseg) 8. 140;
No. 76 (Wolfenbüttel) S. 221—222. Englisch:
No. 26 (Luudori) S. 108 {[—VII): lateinisch:
No. 25 (London) S. 108 (I-Vll).
Tinctura physicorum, No. 27 (Pest) 8. 109; No. 32
(llreslau) S. 114; No. 149 (Ka.ssel) 8. 709; No. 150
(Kassel) S.71H; No.151 (Kassel) S. 714; tschechisch:
No. 68 (Wien) S. 187.
C'oclum philosophoruro, No. 31 (Kopenhagen) S. 11?!;
774 Uebereicht der Handsrhrifter dieses Bandes.
No.38 (Wolfeilbüttel) S. 1-24—125; No. 39 (Paris)
S. 127; No. 42 (HerKOgeiiburg) S. 135.
Tesaurua Alcliemistarura, No. 31 (KopeDliageii)
S. 113; No. 33 (MüDchen) S. 115; No. 34 (Wolfen-
büttel) S. 116; No. 67 (Leiden) S. 183; No. 148
(Kassel) S. 70C; ein Bruchstück: No. 55 (Leiden)
S. 155.
Do eemenlis, No. 20 (Wolfenbiittol) S. 99; No. 27
(Pest) S, 109; No. 29 (Leiden) S. 111 (ein Frag-
ment); No. 32 (Breslau) 8. 114; No. 35 (Lübeck)
S. 119; No. 36 (Leiden) S. 123; No. 37 (Leiden)
S. 124; No. 151 (Kassel) S. 714; No. 152 S. 715
samt Kommentar; englisch: No. 30 (London) S. 112.
De gradationibus, No. 20 (Wolfenbüttel) S. 1)8-99:
No. 27 (Pest) S. 109; No. 29 (Leiden) S. 112
(ein Bruchstück); No. 32 (üreslau) S. 114; No. 35
(Lübeck) S. 120; No. 36 (Leiden) S. 122; No. 37
(Leiden) S. 123; No. 151 (Kassel) S. 715; No. 152
(Kassel) S. 716; No. 159 (Kassel) S. 736; englisch;
No. 30 (London) S. 112.
SuporVonercmexMarte,No.36(Lciden)S.122— 123;
No. 37 (Leiden) S. 124.
Manuale de lapido pliilosopjiico niedicinali,
No. 27 (Pest) S. lOVI; No. 28 (Heidelberg) S. ](.)9;
No. 64 (Weimar) S. 176 (ein Auszug); No. 165
(Kassel) erklärt v. J. II. Orosschedel ab Aicha
S. 747; englisch: No. 30 (London) S. 112.
Ratio extraheudi ex omnibus mctallis Mercii-
rinm, No. 76 (Wolfenbtittel) S. 220— 221; No. 161
(Kassel) S. 742; deutsch : No. 45 (Osseg) S. 143—144.
7. Band: Das Raseier Programm, No. 10 (Wien) S. 60.
Brief an die Zürcher Studenten, No. 10 (Wien) S. 61.
De gradibus et compositiouibus, No. 10 (Wien)
8. Ol (7 Bücher); deutsch übersetzt: No. 40
(Admont) S. 127—131 (Fragment).
Hcrbarius, No. 42 (Herzogen bürg) S. 133—135.
Vom «alz, No. 150 (Kas.sel) S. 713.
Von der englischen Distel, ib. S. 713.
De corallia, ib. S. 713.
Vom Magneten, ib. 8. 713.
UeUersicht der nanilschrifteD dieses Bandes. 775
Von den natürlichen Dingen,
Von der Persicaria, No. 41 (Salzbui^) S. 1B2.
Vom Salz, No. 149 (Kassel) S. 709.
Vom HypericoD, No. 41 (Salzburg) S. 132; No. 42
( Herzogen burg) S. 133.
Von dem Magneten, ib. S. 709.
Vom Schwefel, No. 32 (Breslau) S. 114, ein
Brucbstiick, No. 153 (Kassel) S. 717—718.
Do Vitriolo. No. 32 (Breslau) S. 114; No. 39
(Paris) S. 127; No. 155 (Kassel) S. 726.
Liher principiorum, No. 41 (Salzburg) S. 132 — 133;
No. 53 (Giessen) S. 151; No. 60 (Bern) S. 167;
ein Fragment: No. 150 (Kassel) S. 714.
Scholien und Fragmente zu De gradibus:
S. 365-366, No. 40 (Admont) S. 131.
S. 370 und 371, ib. S. 129.
S. 399-401, No. 28 (Heidelberg) S. 110; No. 150
(Kassel) S. 712.
8. Band: Zu De arte praesaga, vgl. No. 95 (Breslau) S. 528
und 529.
9. Band: De votis alienis, No. 88 (Leiden) S. 342—343. Ein
Auszug; No. 83 (Görlitz) S. 267-268; No. 95
(Breslau) S. 529—530.
De sanctorum autoritatc, No. 90 (Heidelberg) S.455.
Ein Auszug: No. 88 (Leiden) S. 388; No. 95 (Breslau)
S. 525—526; ein vorläufiger Entwurf. No. 12
(Wien) S. 70-71.
Do superstitionibus et ceremoniis, No. 90 (Hoidol-
bei^) S. 456—457.
Ein Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 263; No. 88 (Leiden)
S. 361.
Do sagis et eorum opcribua,
Ein Fragment: No. 12 (Wien) S. 75.
De daeinoniacis et obsossis,
Ein Au.szug: No. 83 (Görlitz) S. 266—267; vgl.
No. 94 (München) S. 497.
De souiniis et euntibus [Erinnibus] in Somno,
No. 90 (Heidelberg) S. 4l>3.
De sanguinc ultra mortem, ein Auszug; No. 88
(Leiden) S. 35H.
776 Ueberaiebt der HuidscbrJfteD dteiea Bandei.
Doanimabushontirtunn po^t mortem apparentil>as,
No. 90 (Heidelberg) S. 460—461.
De virtute imaginativa, No, 90 (Heidelberg) S. 163.
Ein Auszug No. ISO (Kassel) 8. 711 — 712.
De characteribus (Fragment), No, 88 (Leiden)
S. 365-366; No. 90 (Heidelberg) S. 461.
Philosophia occulta, Fragmente: No. 52 (Miincheu)
S. 1:>0; No. 73 (Görlitz) S. 215; No. 150 (Kaasei)
S. 711 und 714; vgl. No. 128 (Breslau) S, 663—665.
De imaginibus, No. 45 (Osseg) S. 142.
Fünf Tractat philosophiae, No. 45 (Osseg) S. 141;
No. 70 (Wien) S. 191 ein Auszug; vgl. No. 136
(Kiesewetter) S. 685.
10. Band: Astronomia magna, No. 43 (Erlangen) S. 136 — 137,
die 3 ersten Kapitel; ein Auszug: No. 60 (Hern)
S. 166—167.
Appendix: Archidoxis magica, No. 31 (Kopenhagen) S. 113
(Buch VII); No. 32 (Breslau) S. 114 (MV); No.
44 (Nürnberg) S. 137—139 (I— VII); No.55 (Osseg)
S. 140-143 (III-VII); No. 46 (Wolfenbfittel)
S. 144—146; No. 47 (München) S. 146—148
(I-VI); No-48 (London) 8. 148, ein lateinisches
Fragment; No.S3 (Gießen) 8. 151, ein Fragment;
lateinisch : No. 168 (Pest) S. 769 (I— VII) ; englisch :
No. 49 (London) S. 148-149 (I— VII); vgl. auch
No. 129 (Kopenh^en) S. 666—668.
Auslegung der Nürnberger Papstbilder, hol-
ländisch No. 122 (München) S. 639-641;
Proguostication auf XXIV Jahr, Vorrede, No. 50
(Karlnruhe) S. 149; No. 51 (Erlangen) S. 149-150;
Eine andere Prognostication, ebonda No. 50 und 51.
Fasciculus: Entwurf zu dem Briefe an Leo Jud, No. 95 (Breslau)
S. 528.
Mehrere Erklärung der Practica auf die 4 Jahr,
No. 12 (Wien) S. 72—73.
IL FoNoausfjabe. (Tbeil I No. 257 und 267)
Theil II: Apocalypsis Hermetis, No. 158 (Kassel) 8. 734;
vgl. auch No. 55 (Leiden) S. 155.
Von Bereitung des gcbenod. philosoph. Steines,
No.67(Leiden)S.18Ü— 181;No.71(Wien)S.200-201.
[Jebersichl der Hiin<<si:brifteii dieses Bftn<(e8. 777
Chirurgische Grosse Wundarznei, No. 52 (München) S, 150, ein
Schriften; Fragment des 2. Buches; No. 57 (Kopenhagen)
S. 157—159; No. 159 (Kassel) S. 735.
Drei Bücher von den Franzosen, No. 59 (Wien)
8. 165 excerpirt.
Zehn Uiicher von der französischen Krankheit,
No. 60 (Beru) S. 167, Excorpte.
Vgl. auch No 169.
Vom Ligno Guaiaco, No. 59 (Wien) S. 166, Auszüge.
VoD offenen Schäden, No. 60 (Bern) S. 168,
Excerpte.
Von Oeffnung der Haut, No. 12 (Wien) S. 66;
No. 53 (Gießen) S. 151; No. 29 (Leiden) S. 111,
ein Fragment.
Praeiectiones chirurgicae de vulneribua, No. 54
(Leiden) S. 153.
Chirurgia parva, No. 11 (Wien) S. 63; No. 53 (Gießen)
S. 151.
Antimed'icus, No. 53 (Gießen) S. 152.
Von offenen Schäden, Bruchstück (S. 675—676),
No. 12 (Wien) S. 67.
De ulceribus, Bruchstück (S. 676), No. 12 (Wien)
S. 67.
Manualia, deutsch übersetzt: No. 56 (Wien) S. 156;
vgl. auch No. 76 (Wolfen büttel) S. 221.
De spiritibus motallorum, No 20 (Wolfenbüttol)
S. 99—100; No. 27 (Peat) S. 109; No. 32 (Breslau)
S. 114; No. 56 (Wien) S. 156; No. 149 (Kassel)
S. 708; No. 151 (Kassel) S. 715. Englisch: No, 30
(London) S. 112—113;
Aurora philosophorum, No. 56 (Wien) S. 156;
No. 154 (Kassel) S 718.
Libellus de quinta essen tia, No 55 (Leiden) S. 155;
No. 56 (Wien) S. 156; No. 157 (Kassel) S. 732.
Libellus de mercuriis raetallorum, No. 35 (Lübeck)
S. 118; No. 56 (Wien) S. 156; No. 159 (Kassel)
S. 735.
Büchlein belangend Inpidem, No. 27 (Pest) S. 109;
No. 45 (Osseg) S. 139—140; No. 56 (Wien) S. 156.
77S Ueliürsirbt ilcr Handsthriflea ilieseä Bandes.
h) Schriften die sich in den Hutericken Sammelausgaben nickt
finden.
I. Me<Ucini»rhes und lalivchemhches.
1) Rin licHuntlcr üLicll Aiiatomiao, Ko 12 (Wieu) S. 68.
2) Ein aiiatomisclies Fragment ohne l'eberschrift. No. 12
(Wien) S. 70.
3) Quatuor Hbri Complexionum, No. 12 (Wien) S. 71—72;
No. 29 (Leiden) S. 111.
4) Kino lateinische Disposition zum Modus purgandi,
Nu. 15 (Eilangeii) S. 84 u. 8G.
f)) Modus concordaudi, ein tabellarisches Fragment, No. 15
(Erlangen) S. 87.
(>) Von der Scotomia oder Hauptsucht, No. 148 (Kassel)
S. 704—705.
7) De Mumia [das lluser unbekannte „Do mumiae arcanis"? »iclie
Thoil I S. 402J, No. 90 (Heidelberg) S. 461; auszugsweise:
No. 88 (Leiden) S. 366.
„Experim^nta" :
R) Verwendung des Oleum Salis, No. 70 (Wien) S. 190.
y) Arznoistticke, No. 70 (Wien) S. 192—196.
III) Das auserlesene Korn ex Tlieophrasto, No. 71 (Wien)
R. :i01— 2Ü8; No 73 (GörlitK) S. 213.
11) Thcoi.hrasti Paracelsi Arcana, No. 72 (Leiden) S. 208—209.
12) Sccreta accretorum, No, 72 (Leiden) S. 209—212; No. 73
(Görlitz) S. 213—215; No. 148 (Kassel) S. 705; No. 154
(Kassel) S. 720— 271 ; No. 160 (Kassel) S. 737—739; No. 161
(Ka.ssel) S. 743.
13) In caduco arcanum ex auro, No. 150 (Kassel) S. 712.
14. Processus tincturae Antimonii (1535 den 17. Mai), No, 154
(Kassel) S. 72 . .
15) Das wahrliafto Laudanum metallicum, No. 155 (Kassel)
S. 725.
1(1) Laudanum Theoplirasti, No. 162 (Kassel) S. 743—744.
17) italneum, No. 157 (Kassel) S. 731—732.
IH) Ein oleum vitrioli, No. 158 (Kasse!) S. 733.
19) Tugend des olei sulphuris, des Wachsols, von Heilung
aller Geschlecht des Podagra, No. 160 (Kassel) S. 736.
Uebersicht der Ilanilschriflen dieses Bandes. 770
20) Arcanum vitrioli, No. 162 (Kassel) S. 743.
21) Secreta de oleis metalHcis, No. 162 (Kassel) S. 746;
No, 163 (Kasse!) S. 745; No. 164 (Kassel) S. 746.
22) Process des mercurii saturni, No. 152 (Kassel) S. 716— 717.
23) Clavis Chymiae in ties partes distributa, No. 154 (Kassel)
S. 718—720.
24) Seoretum Theoplirasti, No. 139 (Leiden) S. 693 u. 770.
25) Catholicon contra coHcam et in omnibus purgati-
oiiibua secretis, No. 70 (Wien) S. 200.
26) Archicatolic purge, No. 74 (London) S. 218.
27) Verschiedene Recepte (aqua legis, meicurius plumbi zu
Salben, oleum plumbi zu Salben und Pllaateru, in picurcsiri,
aqua zu alten Schäden) No. 62 (Wien) S. 178-179.
28) Alchimica Paracelsi, No. 73 (Leiden) S. 219.
29) 115 experimenta cura tionesque, No. 138 (Wolfen büttel)
S. 691-692; gedruckt 1582, Theil I No. 190.
II . Älchemistückea.
1) Das 10. Buch der Archidoxcn:
I.Gestalt (Theil I No. 304 u. 319): No. 61 (Leiden) S. 171;
englisch: No. 62 (London) S. 172.
n. Gestalt, Lux lucens in tenebris, Clavis fTheil \
No. 328, 382, 392 u. s. w.)No. 63 (Wolfenbütte!) S. 173—175;
No. 64 (Weimar) S. 175: No. 155 (Kassel) S. 728; dänisch:
No. 65 (Kopenhagen) S. 176—177.
2) Das gülden Fluß, No. 77 (Kopenhagen) S. 223; gedruckt
Theil I, No. 244 u. 247.
3) „Aureum Vcllus", No. 78 (St. Gallen) S. 224; gedr. Theil I
No. 244 u. 147.
4) Wie man die sieben Metall clarificiren soll, (vgl. am
Ende dieses Bandes S. 802) No. 69 (Wien) S. 188—199;
No 70 (Wien) S. 197; No. 76 (Wolfenbüttel) S. 222-223;
No 158 (Kassel) S. 732; gedruckt ebenda.
5) Tincturae Paracelsicae, No. 70 (Wien) S. 196; gedruckt
ebenda.
6) Theoplirasti Tinctur für König Ferdinand, No.71(Wien)
S. 201;
7) Tinctura magna, so Th. seinen Vettern zuget^chickt, No. 76
(Wolfenbiittel) S. 221,
8) Projoctio der rothen Tinctur, No. 76 (Wolfenbiittel) S. 221.
igÖ L'el>enicbt der Hand -ch ritten iliesea Band««.
9) Dealltatio lunifica. No. 159 (Kassel) S. 734.
10) Proccss &ui meiner eigenen Hand, No. 164 (Esssel) S. 746.
11) Process beim Schlaftrunk (1537) No. 155 (Kassel) S. 724.
12) Wie die Anima sulfuris saturoi aas ihrem corpus clariricirt
wird. (Anno 1537) No. 76 (Wolfenbüttel) S. 221—222.
LS) Tinctura physicorum et lapis philosophorum, No. 70
(Wien) S.'l91.
14) r,apis philosophorum (1573), No. 155 (Kassel) S. 725; No.l56
(Kassel) S. 729-730.
15) Tinctura physicorum, No. 155 (Kassel) S. 726 — 727.
16) Labor et opus lapidis philos. (28. Jan. 1532), No. 155 (Ka.-isel)
S. 727.
17) Methodus chyniica, No. 155 (Kassel) S. 727—728.
18) Coiloquiura Dr. Woifg. Kappleri et Christ. Schaffneri
cumTh.Paracelso (in A'er3eD)No. 67 (Leiden) S. 183—185.
19) Colloquium Ferdinand! regis cum Theophr. Paracelso
1553 (tschechisch),
No. 68 (Wien) S. 187.
20) Das Buch von der Sackpfeifen,
No. 80 (Kopenhagen) S. 225—226; gedruckt 1608, Theü I
No. 280 und 416.
21) Von dem Wunderstein, No. 81 (Weimar) S. 226—228.
22) Wahrhafte Kunst der chymischen Alchimei (1692), No. 82
(Salzburg) S. 228—229.
23) Warhaftige Beschreibung der deutschen Alchimia (von
Joh. Saignier) No. 157 (Kasse!) S. 730—731.
24) Ein schon och herlich konst, welchen ist sein tinctur
gewesen, No. 129 (Kopenhagen) S. 666.
26) Von dem weissen Rosengarten der Kunst Alchimia, gefuliden
1532 im Kloster Lorch (s. Einleitung S. 24 und 25),
Ko. 130 (Wien) S. 677.
27) Extract aus einem uralten theophrastischen alchi-
mistischen Buch, No. 130 (Wien) S. 678.
28) Figuli Pandora (Theil I No. 282), lateinisch: No. 79 (Paris)
S. 224—225. (Suchten'a „Oanones philosophicae", Theil I
No. 190 und 282; englisch No. 62 (London) S. 173).
29) Suchten's Auslegung der „Tinctura physicorum" (Theil I
No. 282, 325, 326 und 411), No. 67 (Leiden) S. 186.
Uebersicbt der HftQ<! Schriften dieses Bandes. 781
III. Theologisches.
Philoaophiae Hagnae pars altera:
De Vita beata
(und Verwandtes).
1) Libor Prolog! in vitam beatam. (Neuburger Verzcichniss
S. 10; Osseg. Verzeicliniss S. 38 No. 26).
No. 90 (Heidelberg) S. 457—459; Fragment des Anfangs
No. 83 S. 269.
Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 249—251; No. 88 (Leiden)
S. 363; No. 107 (Kopenhagen) S. 592.
2) Liber de aurnmo et aeterno bono. (Nenburger Ver-
zeichnisa S. 11.)
No. 90 (Heidelberg) S. 463-464.
Auszug: No. 88 (Leiden) S. 377-378; No. 95 (liiealau)
S. 519.
3) Liber de felici liboralitatc. (Neub. Vcrz. S. 11; Osseg.
Verz. S. 3?r No. 18.)
No. 90 (Heidelberg) S. 449.
Auszug: No. 88 (Leiden) S. 378—379; No. 95 (Breslau)
S. 532.
4) Liber de honestis utrisque di vitiis. (Neub. Vcrz.
S. 11; Oasog. Verz. S. 38 No. 19).
No. 90 (Heidelberg) S. 454.
Auszug: No. 88 (Leiden) S. 379—380; No. 95 (Breslau)
S. 537.
5) Liber de officiis, beneficüa et 9tipendii.s. (Neub. Verz.
S. 11; Osseg. Verz. S. 38 No. 8.)
No. 90 (Heidelberg) S. 447.
Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 260-261; Xo. 88 (Leiden)
K. 360; No. 106 S. 588.
6) Liber d]e ordine doni (de ordinari domini, do ordine
domini, de ordinario domini, de ordine douorum, de
ordinattone domini).
(Neuburger Verz, S. 11; Osseg. Verz. S. 35), Üiese Schrift
ist nur auszugsweise erhalten:
No. 83 (Görlitz) S. 265—266; No. 89 (Leiden) 8, 420 bis
423; No. 95 (Breslau) S. .'»30; No. 102 (Gotha) S. 577;
No. 108 (Salzburg) S. 595.
[Der Traktat „Von Kauflouteii" ist öfters angehängt
(No. 89, No. 102 und No. 108); er findet sich separat
in No. 98 (Wolfcnbüttel) 8. 550—551].
7g2 üeb«rsicbt dtr HandsohrififD diese* Baadei.
Liber de votis allen U. Bieriiber siebe obea bei
Huser Bd. IX. S. 775.
7) Liber de religione perpelua (Neub. Vera. S. II: Oäseg.
Vera. S. 32).
No. 89 (Leiden) .S. 414— 42<J: Xo. 90 (Heidelbei^) Seite
449—450; No. 1(0 (Gotha) S. 574.
Ein Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 24»— 249; No. 107
(Kopenhagen) S. 591.
S) De ecclesiis veteris et novi testameotL (Neub, Verz,
S. 11 und 0*ieg. Vera. S. aS No. 17).
No. 90 (lleidelbei^) S. 4&4~46j.
Ein Auszug: Xo. 88 (Leiden) S. 371—373; No. 95 (Breslau)
S. 519.
9) Liber de re templi ecciesiastica (Neub. Vera. S, 11;
OsHCg. Vera. S. 37 No. 7).
No. 90 (Heidelberg) S. 451.
Ein Au-szut;: No. 83 (Görlitz) S. 259—260; No. 88
(Leiden) S. 359; No. 106 (Greifswald) S. 588.
[Liber do supcr:«titionibuä et cerimoniis. Hierüber
siehe oben bei Huser S. 775].
10) Liber do potentia gratiao üci (do potentia et poteatiae
gratia dui) (Neuburger Verz. S. 11).
No, 90 (Heidelberg) .S. 452—453.
Ein Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 255— 25G; No. 98
(Wolfenbüttel) S. 555; No. 106 (Greifswald) S. 587.
11) Du thoro legitime (Neuburgor Vera. S. II; Osseg. Vera.
S. :!8 Nö. 30—32).
No. 89 (Leiden) S. 423-42.'>; No. 95 (Rreslau) S. 016.
12) Liber de tlioro, viduu et virgine (Neu!). Vera. S. 11;
Osseg. Vera.. S. 37 No. 3).
Nur im Auszug erJiallcn: No. 83 (Gürlitz) S. 247—248:
No. 88 (Leiden) S. 3(i(j-367; No. 107 (Kopenhagen)
S. 591.
13) Liber de iiupta, de alienis rebu.s non concupiscendis.
(Neub. Vera. S. 11; Osseg. Vera. S 3S No. 12.)
No. 90 (Heidelberg) S. 453-454.
EinAu-szugi No. 83 (Görlilit) .S. 203-265; No. 88 (Leiden)
S. 301; No. 106 (Oreifswald) S. 588.
14) Von der Ehe Ordnung und Eigenschaft (Neub, Verz.
S. 11; Osseg. Vera. S. 38, No. 33.)
Oebersicht der Handschriften dieses Bandes. 788
Nur auszugsweise crhatteD: No. 89 (Leiden) S. 425—429;
No. 95 S. 516.
Sermo von der Ehe, gesetzt auf das Wort
Gottes: qui potest capere capiat. Nur im Aus-
zug: No. 89 (Leiden) S. 429—430; No. 95 (Breslau)
S. 516.
Sermo von der Ehe der Priester, gesetzt auf
das Wort im Evaugelio Matth. 19 Si ita est
causa homini cum uxore.
Nur auszugsweise: No. 89 (Leiden) S. 430 — 431;
No. 95 (Breslau) S. 516.
Die Gefährlichkeiten aus dem Ehestand sind die
No. 89 (Leiden) S. 432—433; No. 95 (Breslau)
S. 517—518.
Einige Fragmente zur Ehe siehe No. 95 S. 517.]
15) Libor de Martyrio Christi et uostris dcliciis. (Nouburger
Verz. S. 11, Osseg. Vorz. S. 37 No. ö.
No. 90 (Heidelberg) S. 450.
Ein Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 256—267; No. 88 (Leiden)
S. 359; No. 95 (Urcslau) S. 519; No. 106 (Groifswald)
S. 587; No. 118 (München) S. 621-622.
16) Li her de remissionc peccatorum (Neub. Verz. S. II;
Osseger Verzeichnis» S. 37 No. 7); No. 90 (Heidelberg)
S. 451—452.
Ein Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 257—259; No. 88 (Leiden)
S. 359; No. 106 (Greifswald) S. 588.
[De Sanctorum autoritate, bencficiis, signis
et blasphcmiia. Siehe Hüser Bd. IX. (Liber de
sanctorum auctoritate tripücibus signis et
ooruin Biasphemiis).
(I>e Vindictis et plagis sanctorujn.)]
17) Liber de vencrandis sanctis (Neub. Verz. S. 11; Osseger
Verz. S. 38 No. 25); No. 90 (Heidelberg) S. 455-4r>r..
Ein Auszug: No. 88 (Leiden) S. 385—387; No. 95 (Breslau)
S. 526.
[De Sanctis und Der Heiligen Feier No. 88 (Leiden)
S. 387.]
Auslegung des 149. und 150. Psalms ist S. 386 eingeschaltet.
18) Liber de resurrectione et corporum glorificatione
(glorilicatione corporum), Neub. Vorz. S. 11; Osseg. Verz.
S. 38 No. 9 und 28.
784 0ebersiehl der HiodscbrifteD dieses Bandes-
No. 90 (Heidelberg) S. 459-460.
Eid Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 261—262; No. SS (Leiden)
S. 360-, No. 106 (Grcifswald) S. 587.
19) De resurrectione morluorum.
No. 90 (Heidelberg) S. 460.
Ein Auszug: No. 88 (Leiden) S. 356—358; No. 95
(Breslau) S. 519.
20) De Magnificitt et superbis. (Xeab, Vera. S. 11; Osseg.
Verz. S. 28 No. 16).
Nur in einem Auszug erhalten: No. 95 (Breslau) S. 526
bi,i 527.
21) Liber (libellus) de sur.sum corda (Neub. Verz. S. 11).
No. 88 (Leiden) S. 385; No. 91 (Heidelberg) S. 471^72;
No. 107 (Kopenhagen) S. 59.S— 594; No. U4 (Kopenhagen)
S. 611. Gedruckt 1619, Theü I No. 312 und 313.
Ein Auszug: No. 83 (Güriitz) S. 268; No. 95 (Breslau)
S. 530.
22) De sensu et instrumcntj.s (Neub. Verz. S. 5; Oss^. Vera.
S. 38 No. 10).
Nur im Auszug erhalten: No. 83 (Görlitz) S. 262;
No. 88 (Leiden) S. 360; No. 95 (Breslau) S. 530. Gedruckt
1567, Theil I No. 86 (u. 109 lateinisch).
23) De tempore laboris et requiei Neub. Verz. S. 5.
Nur im Auszug erhallen; No. 83 (Görlitz) 8. 247. Ge-
druckt 1567 Thcil 1 No. 86 (und No. 109 lateinisch).
24) [)c virtute Humana. (Neub. Verz. S. 5; Osseg. Verz. S. 39
No. 38).
Nur im Auszug erhalten: No. 88 (Leiden) S. 380—381;
No. 95 (Mre,slau) 8. 527.
2r)) De praedestinatioiie et lilcra voluntate . Auxzug (?):
No. 88 (Leiden) S. 381—382; No. 94 (Müncheu) S. 497.
2G) De decem virginibus, ex cap. XXV. Mattbaei. No. 88
(Leiden) S. 382.
27) De generatione et conuptione (dcstructione) regnorum
(Neub. Verz. S. 5; Osseg. Veiz. S. 37 No. 4 und S. 38 No. 27.)
Nur im Auszug erhalten: No. 83 (Görlitz) S. 254; No. 88
(Leiden) S. 364; No. 107 (Kopenhageu) S. 592.
28} De confessione et poenitentia et reraisaione (Osseg.
Verz. S. 38 No. 13). No. 90 (Heidelberg) S. 468—469).
Ein Auszug: No. 88 (Leiden) S. 343—344; No, 95 (Breslau)
S. 532; No. 102 (Gotha) S. 576. Gedruckt 1618, Th. ] No. 306.
Uebersicht der Handschriften dieses Randes. 785
29) Liber de poenitontiis (de pocnitentia).
No. 88 (Leiden) S. 383—384; No. 98 (Wolfeub.) S. 550;
No. UO (Wolfenb.) S. 004. Gedruckt eböDfalls 1618,
Theil I No. 306.
30) Vom Fasteo und Kasteion.
No. 88 (Leiden) S. 340 — 342; No. 107 (Kopenhagen)
S. 591; No. 108 (Salzburg) S'. 599.
31) Liber de iustitia.
No. 88 (Leiden) S. 383; No. 110 (Wolfenb.) S. 601;
vgl. No. 87 Anm. S. 304. Gedruckt 1618, Th. I No. 306.
32) Do boptismate, Vom Tauf der Christen (Ods. Ver«. S. 36).
No. 90 (Heidelberg) S. 466—468.
Ein Auszug: No. 83 (Görlitz) S. 251—253; No. 88 (Leiden)
S. 362; No. 96 (Breslau) S. 540; No. 98 (Wolfenb.)
S, 548; No. 107 (Kopenhagen) S. 592.
33) Baptismus, de baptismo.
No. 90 (Heidelberg) S. 465—466; No. 83 (Görlitz) S. 253;
No. 88 (Uiden) S. 363; No. 96 (Breslau) S. 540; No. 98
(Wolfenbüttel) S. 548—549; No. 107 (Kopenhagen) S. 592.
34) Libellus de baptismate christiano (Osseg. Verz. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 352—353; No. 98 (Wolfenb.) 8. 548;
No. 104 (Bern) S. 585; No. 105 (Bern) S. 586; No. UO
(Wolfenb.) S. 602.
35) Liber de imaginibus idololatriao (idololatris), Osseg.
Verz. S. 37.
No. 88 (Leiden) S. 384— 3a5; No, 96 (Breslau) S. 544;
No. 98 (Wolfenb.) S. 551; No. 110 (Wolfeub.) S. 602.
36) De Septem punctis idololatriae christianae, Zu den
sieben Punkten oder' verdammten Werken von dem
irdischen Lucifer erdacht, das Volk damit zu verfuhren.
(Osseg. Verz. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 333-340; No. 98 (Wolfenb.) S. 552
nur ein Fragment des Schlusses; No. 104 (Bern) S. 582;
No. 105 (Bern) S. 586; No. 108 (Salzburg) S. 599; No. Ul
(Wolfenb.) S. 002-603; No. 114 (Kopenhagen) S. 013;
Lateinisch: No. 123 (London) S. 043. Vgl. auch No. 165
(Kassel) S. 753.
37) Liber de sancta trinitate . Quae Th. ex H. de sancta
Irinitate tenot . Do sanctissima tremenda
trinitate , Salzburg 1540 (Osseg. Verz. S. 36.)
KrIillE d. Bchttiait d. Pincililicheii Schrihtn. It. öO
78C Uebersicht der Ha ad Schriften diegee Bandes.
No. 88 (Leideo) S. 345—350; No. 95 (Breslau) S. 533;
No. 96 (Breslau) S. 543 — 544 (1524); No. 104 (Bern)
S. 584; No. 105 (Bern) S. 586; No. 107 (Kopenhageo)
S. 593; No. U2 (Wolfenbüttel) S. 603 (1524); No. U4
(Kopenhagen) S. 614.
38. De secretis secretorum theologiae, Prologua totius
christianae vi'tae.
No. 89 (Leiden) S. 405—412; No. 108 (Salzburg) S. 594
bis 595; Ein Bruchstück: No. 120 (Kopenhagen) S. 628.
Lateinisch: No. 123;(LoDdon) S. 643.
39) De geoealogta Christi, 9 Bücher. Nur bruchstückweise
erhalten.
No. 89 (Leiden) 8. 401—405; No. 98 (Wolfeab.) S. 558
bis 559; No. 108 (Salzburg) S. 596; No. 94 (München)
S. 498. Stücke des 6. Buches; No. 114 (Kopenhagen)
S. 615, ein Stück des 5. Buches; No. 115 (^rlangen)
S. 616, Stücke des 6. und 7. Buches.
40) Fragment de diebus aegyptiacia (?), Osseg. Verz. S, 39
No. 40. No. 9S (Breslau) S. 527—528.
41) Fragment de arte praesaga (?)
No. 95 (Breslau) S. 528—529.
Sermone s.
42) Sermo de sancta trinitate (Osseg. Verz. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 350-351.
43) Sermo de partu virginis (Osseg. Verz, S. 39 No. 46).
No. 88 (Leiden) S. 351; No. 94 (München) S. 497.
44) Sermo de passione domini (Osseg. Vera. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 337—352; No. 94 (München) S. 498.
45) Sormones II ad dementem VII et chorura cardinalium
Sernioncs der Erkanntnuss, Das Buch der Erkannt-
nusa (Serino de errantibus) (Osseg. Verz. S. 38 No. 14
und 1.')). No. 90 (Heidelberg) S. 447-449.
Ein Auszug: No.88 (Leiden) S. 373— 375; No. 95 (Breslau)
S. 531—532; No. 98 (Wolfonbiittel) S. 532—533.
No. 89 (Leiden) S. 412
46) Sermones de Antichristo (III) ^
47) Sermones in incantatores (V) *
48) Sermones in p8eudodoctores(IV)
bi3414; Nr.95(Breslau)
S. 532 und 530—531;
No.l02(Gotha)S.579bis
580; 106 (Greifswald)
S.587;No.l08(Salzburg)
S. 596—597.
Uebersicht der Band seh n'ftea dieses Bandes. 787
Vgl. auch No. 98 (Wolfenlnittel) S. 531 und 532 (das Ge-
dicht „Adversus utrumque Antichrist um"). Gedruckt 1619,
Theil I. No. 311 und 313.
49) Sermo de purgatorio (Osseg. Yetz. S. 39 No. 42).
No. 88 (Leiden) S. 388—389; No. 94 (Miinclien) S. 497;
No. 95 (Breslau) S. 521. Lateinisch: No. 123 ((.ondon)
S. 643. Gedruckt 1018, Tlieil I. No. 307.
50) Sermo von der Ehe Gesetz und Sermo von der Ehe der
Priester (siolie oben „Von der Ehe Ordnung").
51) Sermo ob der weltlich Gewalt über das Blut au richten
hab (ob der weltliche gewalt am Leib zu strafen
habe das Uebel, so wider Gott und den Nächsten ge-
schieht). Neub. Vera. S. 5; Osseg. Verz. S. 38. No. 21.
Nur im Auszug erhalten: No. 95 (Breslau) S. 520.
52) Sermo, ob der Glaube zu strafen sei (Osseg. Verz. S. 38
No. 22).
No. 95 (Breslau) S. 520—521; No. 98 (Wolfenbüttel)
S. 553-555.
53) Von denen, die aus dem Kloster laufea (Osseg. Verü.
S. 39 No. 43).
No. 95 (Breslau) S. 523—525.
Sermo super verbum „Cum natus esset", siehe die
Matlhäuskommontare weiter unten No. 73.
54) Sermo „Dato Caesari quae sunt CacMaris et deo
quae sunt dei".
No. 90 (Heidelberg) S 458—459.
Ein Auszug: No. 88 (Leiden) S. 375—376; No. 95
(Breslau) S. 502.
55) Sermo super verbum domini „Compolle intrare",
(Oss. Verz. S. 39 No. 45). No. 88 (Leiden) S. 376-377;
No. 95 (Breslau) S. 531; No. 120 (Kopenhagen) S. 631
bis 632.
56) Sermo „Novum maadatum do vobis." (Osseg. Verz.
S. 38 No. 36).
No. 91 (Heidelberg) S. 472-473.
Ein Auszug: No. 95 (Breslau) S. 499—500.
57) Sermo „üilige dominum dcum tu um et proximum
sicut te ipsum" (Osseg. Verz. S. 39 No. 37).
No. 91 (Heidelberg) S. 473—474.
Ein Auszug: No. 95 (Breslau) 8. 51.3.
50*
788 Uebereicbt der Eaudachriften dieses Bundes.
58) (21) Sermoaes iu similitudincs erangeliorum . No. 89
(Loiden) S. 396—397; No. 94 (München) S. 498 (1—15),
No. 93 (Breslau) S. 50211 (in die Evangelienkommentare
eingestreut); No. 120 (Kopenhagen) S. 629-630 (22).
59) (17) SermoDßs de miraculis Christi super infirmos.
No. 89 (Loiden) S. 399 — 401; No. 94 (München)
S. 497 (8); No. 95 (Breslau) S. 508 ff. (in die EvangeJien-
Iiommentare eingestreut); No. 120 (Kopenhagen) S. 632 (10).
CO (11) Sermonea de miraculis Christi super obsessos.
No. 89 (Leiden) S. 398—399; No. 94 (München) S. 497 (2);
No. 95 (Breslau) S. 501 ff. (eingestreut in die Evangelien-
kommcntare); No. 120 (Kopenhagen) S. 034.
61) (Was besessen sei oder heisst, No. 94 (München) S. 497).
62) Schreiben an einen Gelehrten, von Grund des alten
und neuen Testaments uud unserer Seligkeit.
No. 98 (Wolfenbiittel) S. 55G— 558.
63) Brief an Luther, Pomeranus und MeUnchthon.
(Ende März 1525; vgl. das Verzeichnis Atolwert S, 28,
„epistolaadWitcbergenscs" und das Osseg. Vorz. S.39 No,48.)
No. 83 (Görlitz) S. 236 — 237; No. 107 (Kopenhagen)
S. 590; No. 120 (Kopenhagen) S. 623; Gedruckt 1618,
Thcil 1 No. 303.
Bibelkommentare,
a) Neues Testament.
64) Vorrede (Prologus) über die vier Euangclistcn, 1532
(Verz. Atclwert S. 28).
No. 90 (Heidelberg) S. 435—439; No. 95 (Ikeslau)
S. 504—505;
No. 120 (Kopenhagen) S. 633 („Aus der Vorrede ...").
Vgl. auch die Randnotiz auf Seite 250.
65) Auslegung der fünf ersten Kapitel Matthact (Osseg.
Verz. S. 39 No. 48), No. 83 (Görlitz) S. 238—246;
No. 107 (Kopenhagen) S. 591; No. 120 (Kopenhagen) S. 623.
66) Die (erste) Auslegung über den Evangelisten Sankt
Matthaeum (alle 28 Kapitel).
Naturalium et harum rorum similiuni inter-
pretationes super quatuor Evangelistas (Neub.
Verz. S. 11; Osseg. Vera. S. 36).
üabersichl der Üaiidschriften dieses Bandes. 789
No. 89 (Leiden) S. 391 — 393; No. 91 (Heidelborg)
S. 475—476; No. 94 (München) S. 495—496; No. 99
(Woircnbüttel) S. 559; No. 119 (Wolfen büttol) S. 622;
No. 120 (Kopenliagon) S. 632.
Ein Auszog: No. 95 (Breslau) S. 505-506. Vgl. auch
No. 120 (Kopculiagen) S. 628 und No. 127 (Wolfenbüttcl)
S. 662.
67) Die ander Auslegung über den Evangelistou Mattheum
(nach der Zworg geschrieben des Originals). Kap. 3—25;
Osseg. Vcrz. S. 36.
No. 89 (Leiden) S. 393—394; No. 94 (München) S. 495
bis 496; No. 96 (Ilreslau) S. 538—539; No. 120 (Kopen-
hagen) S. 633.
F.iu Auszug; No. 95 (Brcsliiu) S. 506-507 und 507—508;
No. 120 (Kopenhagen) S. 628-629.
6B) (Dritte) Auslegung über den Evangelisten Mattheum
(Enarrationcs auper Matthaeum) Kap. 1-26,
No. 89 (Leiden) S. 394-396; No. 94 (München) S. 495
bis 496; No. 96 (Breslau) S. 538—539; No. 120 (Kopen-
hagen) S. 633.
Ei» Auszug: No. 95 (Breslau) S. 506—507 und 507—508;
No. 120 (Kopenhagen) S. 628 und 629. Ein Fragment
No. 120 (Kopenhagen) S. 625 (626).
In allen Handschriften ausser No. 89 ist der Anfang
(Kap. 1 — 5) der 3. Auslegung mit dem Endo der
2. Auslegung zusammengestellt und umgekehrt.
69} (4) Evangelium secundum Matthaeum („Ex principio"),
Fragmeul. No. 95 (Breslau), KCrstrcut eingefügt S. 506,
508, 509, 510, 511, 512, 513; No. 120 (Kopcnhi^en)
S. 633 — 634. Der Anfang in No. 90 (Heidelberg)
S. 439—441.
70) Fragmente zu einem 5. Matthäuskommentar, Kap. VI
bis XXIÜ. No. 120 (Kopenhagen) S. 624—627; lateinisch:
No. 123 (London) S. 644.
71) Fragmenta super Matthaeum et Marc um.
No. 83 (Oürlitz) 8. 246; No. 107 (Kopenhagen) 8. 591;
No. 120 (Kopenhagen) S. G2d.
72) Aliud fragmentum super Matthaeum.
No. 83 (Görlitz) ü. 246—247; No. 95 (Breslau) S. 507;
No. 107 (Kopenhagen) S. 591; No. 120 (Kopenhagen) S. 629.
790 Ueliersicht der HandscbririeD dieses Buides.
73) Sermo super verbura „Cum natus esset" (dp. II. Matth.).
^0. 90 <Heidelberg) S. +41-442; No. 120 (Kopeu-
kagen) S. G34.
74) Explicatio orationis dominicae, Matthaei am 6. Kapitel.
No. U4 (Kopenhagen) S. 612-613; No. 120 (Kopeoh^en)
S. 624.
Andere KommoDtarc übers Vaterunser siehe bei den
AbendraaKIsschrifteo.
Eine andere Auslegung und besondere Erklärung
des 23. und 24. Kapitels Matthaei genommen aus dem
Buch „Secrcta secretorum" siehe oben No. 38.
Ex Cap. XXV. de decem virginibus siehe oben No, 26.
75) Paraphrasis in parabolas Christi.
No. 120 (Kopenhagen) S. 630—631.
Bruchstücke: No. 104 (Bern) S. 582—583; No. 105 (Bern)
S. 586 und No. 95 (Breslau) S. 514 (?)
Andere Abhandlungen zu den Gleichnissen Christi, zu den
Heilungen Krankor und Besessener siehe oben No. 58—60-
Auslegung über das Evangelium Johannis am
Ersten,
Siehe bei den Naditmahlschriften No. 103.
76) Fragment eines Kommenlars zum 1. Petrusbriefe
(Kap. I Vers 1—41, Osseg. Verz. S. 38 Xo. 25).
No. 90 (Heidelberg) S. 445—447.
Ein Auszug: No. 95 (Breslau) S. 504.
77) Vorrede in die Episteln Johannis, Beati Johanuis
theologi epistola catholica (Osseg. Vera. S. 38 No. 2t.)
Xo. 90 (Heidelberg) S. 443—445; No. 95 (Breslau) S. 503.
78) Vorrede (al. Beschluss) über Jakobi und Judae Epistel.
No. 88 (Leiden) S. 344—345; No. 90 (Heidelberg)
ö. 445; No. 95 (Breslau) S. 503; No. 102 (Gotha) S. 576
bis 577. Gedruckt: 1618, Th. I No. 311.
79) Eplstolae Judae ApostoH te.xtus. (Osseg. Verz. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 332-333; No. 100 (Wolfeubültol)
S. 566; No. 108 (Salzburg) S. 599; Ein Auszug: No. 95
(Breslau) S. 503-504.
80) Auslegung der Epistel Judae Apostoli.
No, lOr (Kopenhagen) S. 502-593. Gedruckt 1619,
Theil I Xo. 308 u. 313.
Uebersicbt der Handschriften dieses Bandes. 791
b) Altes Teetament.
81) Auslegung über die zehn Gebote Gottes.
No. 88 (Leiden) S. 389 — 390; No. 103 (Wolfcuböttel)
S. 580; No. 108 (Salzburg) S. 593, am Eude defekt.
82) Liber primus expositiouum decem praeceptorum
No. 86 (Berlin) S. 300 — 303; No. 87 (Rostock) S. 305
bis 306. Vgl. No. U5 (Erlangen) S. 617 und No. 165
(Kassel) S. 754.
83) Lamontationes in praecepta, Fragment.
No. 95 (Breslau) S. 521 — 523. Lateinisch: No. 123
(London) S. 644.
84) Auslegung des dritten Theils des Psalters Davids
(Osseger Verz. S. 37), Psalm 76—109; es fehlt eine
Bogenlage.
No. 92 (Heidelberg) S. 477—479 und 488—489; No. 95
(Breslau) S. 534—535, am Schlüsse defekt, No. 101
(Wolfenbüttel) S. 572—573, desgl. defekt; No. 93 (Kopen-
bi^en) S. 491—492, vielfach gekürzt.
Ein Fragment, enthaltend Psalm 75 (76): No. 104 (Bern)
S. 583—584; No. 105 (Bern) S. 586.
85) Auslegung der Psalmen des letzten Viertels (Psalm
110 — 150), 1530, mit Vor- und Schlusswort; es fehlen
4 Bogen lagen.
No. 92 (Heidelberg) S. 479-486 und 489-490; No. 93
(Kopenhagen) S. 492 — 494, am Schlüsse defekt.
Fragmente: No. 95 (Breslau) S. 536—537, Psalm 150
und Schlusswort; No. 101 (Wolfeobüttel) S. 573, Psalm 116.
86) (Eine andere) Auslegung des 91. Psalms
No. 101 (Wolfenbüttel) S. 571-572.
(Eine andere) Auslegung des 149. und 150. Psalms.
Siehe in der Schrift „De vonerandis sanctis" oben No. 17,
No. 88 (Leiden) S. 386.
87) In Esaiam prophetam maximum philosophia.
Eine Auslegung der ersten vier Kapitel (Neub. Verz. S. 11
und Osseg. Verz. S. 37 No. 2).
No. 91 (Heidelberg) S. 470-471.
Ein Auszug No. 95 (Breslau) S. 518.
88) Explicatio in Danielem prophetam, Liber quartus.
(Osseg. Verz. S. 3ti). No. 88 (Leiden) S, 390-391;
No. 95 (Berlin) S. 518 — 519; No. 104 (Bern) S. 583;
792 Uebenichl der Haadschiiftfn dieses Buides.
No. 105 (Bern) S. 586; No. 108 (Saluburg) S. 595— 59C;
Gedruckt 1618, Th. I No. 306.
Eine andere Redaction: No. 102 (Gotha) S. 577 — 578, die
EinleitUDg fehlt hier ganz.
Abendmahlichriften.
90) De coena domini libri VII ad dementem VII papam.
Aus den Büchern vom Nacht mal Christi an
Papst Clcmßiis VII, oberatea Bischof (Jer Pfarre ku
Rom (1Ö30).
No. 84 (Wolfenbüttel) S. 271 — 278; No. 88 (Leiden)
S. 331—332; No. 108 (Salzburg) S. 599; No. 109 (Wolfen-
büttel) S. 600—601; No. 113 (Salzburg) S. 604 — 605;
No. 114 (Kopenhagen) S. 608; No. U6 (Rom) S. 617—618.
91) Philo»o[)hiao Libor ]irimus de Hmbo aeterno perpe-
tuoque homtne uovo secundae creationia (Osseger
Verz. S. 36).
Prologus et initium volumiiiis limbi aeterni.
No. 88 (Leiden) S. 307—308; No. 98 (Wolfenbüttel),
S. 549—550-, No. 108 (.Salzburg) S. 597; No. 117 (Leideo)
S. 620-6-21.
Ein Auszug: No. U3 (Salzburg) S. 605-606; No. 114
(Kopenhagen) S. 608. Gedruckt 1618, Theil 1 No. 303
und 362.
92) Quod sanguis et caro Christi sit in pane et vino et
quoinodo fidelibus intelligondum (Bockeuh. ad
socios fidclcs).
No. 84 (Wolfonb.) S. 278—279; No. 88 (Leiden) S. 326
bis 327. No. 100 (Wolfenb.) S. 5G9; No. 108 (Salzburg)
S. 598—599; No. U4 (Kopenhagen) S. 611; No. U7
(Leiden) S. 621 ; No. 118 (München) S. 622. Gedruckt 1740,
Theil I No. 446.
93) Coenae Domiui nostri Jesu Christi declaratio (Osseg.
Verz. S. 36). No, 88 (Leiden) S. 308 — 310; No. 100
(Wolfenb.) S. 560— 5G1; No. 108 (Salzburg) S. 597;
No. 113 (Salzburg) S. G04, No. 114 (Kopenhagen) S. 613
bis 614. Gedruckt 16l8, Theil 1 No. 303.
Ein Auszug: No, 84 (Wolfenb.) S. 285-286.
94) Von der Wiedergeburt des Menschen, wie er vom
tödtlicheri Leibe aus Adam nach der orsten
ITebersicht dar HandBcbriflen dieses ItaDdeg. 793
Schöpfung und vom untödtlichen Loib aus Christo
nach der andern Geburt zuverstehen sei, (Osscg.
Verz. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 324—325; No. 102 (Gotha) S. 575-576;
No. 108 (Salzburg) S. 598.
05) Ex divo Paulo 1. Cor. 15, quae ad secundam gene-
rationem ot secundum Adamum attinent.
No. 88 (Leiden) S. 317; No. 100 (Wolfenb.) S. 562—563.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 279 — 281; No. 108
(Salzburg) S. 598.
96) Interpretation es ex Paulo, ein Fragment.
No. 84 (Wolfenb.) S. 287; No. 88 (Leiden) S. 329-330;
No. 114 (Kopenhagen) S. 611.
97) De Goena domini ex cap. VI. Johannis (Osseg. Verz. S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 311; No. 100 (Wolfenb.) S. 561—562;
No. 108 (Salzburg) 8. 597; No. 113 (Salzburg) S. 606;
No. 114 (Kopenhagen) S. 612; No. 115 (Erlangen) S. 615
bis 616. Gedruckt 1618, Th. I No. 303.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 282—283.
98) De coena domini ox cap. 1. 3. 4. Johannis evan-
geliatae. No. 88 (Leiden) S. 312—313; No. 100 (Wolfen-
biittel) S. 562; No. 108 (Salzbui^) S. 598; No. 113 (Salz-
burg) S. 60G; No. 115 (Erlangen) 8. 615—616. Gedruckt
1618-, Th. I No. 303.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfoub.) S. 282.
99) Do coena domini ex caeteris ovangelii auctoritatibus,
2 Theile (Osseger Verz. S. 36). Thcil I u. II: No. 88
(Leiden) S. 312—315; No. 100 (Wolfenb.) S. 566—567;
No. 108 (Salzburg) S. 598.
Der I. Theil allein: No. 113 (Salzburg) S. 606; No. U6
(Rom) S. 618. Gedruckt 1618, Th. I No. 303.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 284.
100) Fragmentum alterius tractatus de coena domini ex
auctoribus caeteris ovangelii, nur auszugsweise er-
halten.
Xo. 84 (Wolfenb.) S. 284—285; No. 88 (Leiden) S. 329;
No. 108 (Salzburg) S. 599; No. U4 (Kopenhagen) S.610— 61 1.
101) Quae ex S. Paulo de coena domini ad Galatas,
Ephesies, Pbilippenses, Timothoum et Titum.
No. 88 (Leiden) S. 317—319; No. 100 (Wolfenbüttel)
19t Ceberridl der Hsadaduiftra fiucs Budes.
S. 062; Xo. HW (Sdzburg) S. 598; Xo. HS (ErlMgeo)
S. 616.
Ein Ansog: Xo. 84 (Wolfenb.) S. 281—282.
102) De coeaa domini ex S. Johkasis epistola et S. Petri.
Xo. 88 (Uiden) S. 319-320; Xo. 100 (n'olfenb.) S. 564;
Xo. 1(» CS*Ixborg) S. 598.
Ein Aaämg: Xo. 8* (Wolfenb.) S. 283—284.
103) AaslegUDg des ETangeliam Johaanis am Ersten.
Xo. 88 (Leiden) S. 327—328; Xo. 90 (Heidelberg) S. 442
bis 443, am Ende defekt; Xo. 95 (Breslau) S. 499, des^l.
defekt: Xo. 96 (Breslaa) S. 539, desgl. defekt; Xo. 108
(Salzburg) S. 599; Xo. U4 (Kopenhagen) S. 610.
104) Saper Pater noster explanatio de coena domini (Scolii
über das Vateninser).
Xo. 88 (Leiden) S. 343; Xo. 98 (Wolfenb.) S. 555—556:
Xo. 108 (Salzburg) S. 596. Gedrackt 1818, Th. I Xo. 303.
Ein .\uszug: Xo. 84 (Wolfenb.) S. 287.
105) Ein Auslegung über das Ave Maria (Osseg. Verz. S. 36j.
Xo. 88 (Leiden) S. 343; Xo. 100 (Wo'fenb.) S. 565:
Xo. 108 (Salzburg) S. 596. Gedruckt 1618, Tbeil I No. 303.
Uteiniach: Xo. 123 (London) S. 642.
Ein Auszug: Xo. 84 (AVolfenb.) S. 287.
106) Auslegung des Magnificat (Osseg. Verz. S. 36).
AUenChalbeD an gleicher Stelle wie das ^Ave Maria".
107) Auslegung über das Xunc dimittis (Osseg. Verz. S. 36).
Xo. 88 (Leiden) S. 343; Xo. 100 (Wolfenb.) S. 566;
Gedruckt 1618, Th. I Xo. 303.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 287.
108) Ex psalterio declaratio coeuae domini.
Xo. 88 (Leiden) S. 320—321: No. 91 (Heidelberg) S. 476
bis 477; Xo. 100 (Wolfenb.) S. 564; No. 108 (Salzburg)
S. 598.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 287—288.
109) Vom Nachtmahl aus dem natürlichen Licht.
Xo. 88 (Leiden) S. 323—324; Xo. 100 (Wolfenbüttel)
S. 563—564; Xo. 108 (Salabu^) S. 598.
110) Naturalis interpretatio coenae dominicae . Vom Brod
und Wein Christi . auf das natürliche Licht
gesetzt . De Coena domini ex lumine naturae.
No. 100 (Wolfenb,) S. 568-569.
Ein Aussug: No. 88 (Leiden) S. 355-356.
Uebaraicbt der HaDd Schriften dieses Bandes. 795
111) Liber von den Hirakeln und Zeichen des Brods uud
Wcina Christi . No. 100 (Wolfenb.) S. 569—570.
Eia Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 290—291; No. 88
(Leidcu) S. 325— 32G; No. 108 (Salzburg) S. 598; No. U4
(Kopenhagen) S. 610.
112) Aliud fragmentum de miraculis vini et panis Christi.
Scheint nur auszugsweise erhalten zu sein.
No. 84 (Wolfenb.) S. 291; No. 88 (Leiden) S. 32G;
No. 108 (Salzburg) S, 598; No. 114 (Kopenhagen) S. 611.
113)) Liber de usu coenao domini.
No. 88 (Leiden) S. 330; No. 100 (Wolfenb.) S. 563;
No. 108 (Salzbui-g) S. 599.
Ein .Auszug: No. 84 (AVolfeob.) S. 288-289.
114) Modus missae sumendi saciamoutum (summa dei
sacramentorum).
No. 88 (Leiden) S. 315—316; No. 100 (Wolfenb,) S. 568;
No. 108 (Salzburg) S. 598.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 289—290.
115) Von der Messe.
No. 88 (Leiden) S. 310—317; No. 100 (Wolfenb.) S. 568;
No. 108 (Salzburg) S. 598.
Ein Auszug: No. 84 (Wolfenb.) S. 290.
116) Conulusio, Beschluss übers Nachtmahl, Rockenh. 1533.
No. 84 (Wolfenb.) S. 292-295; No. 88 (Leiden) S- 331,
No. 100 (Wolfenb,) S. 570; No. 108 (.Salzburg) S. 599.
117) Das Li bell de sacramento corporis Christi ein-
zunehmen (zu ompfalien) zur Seligkeit (Osseg. Verz.
S. 36).
No. 88 (Leiden) S. 353—355; No. 104 (Bern) S. 585;
No. 105 (Bern) S, 586, No. 110 (Wolfenb.) S. 601; No. 116
(Korn) S. 618; No. 148 (Kassel) S. 706-707. Der Anfang:
Ko. 113 (Salzburg) S. 606; No. 114 (Kopenhagen) S. 611
bis 612. Gedruckt 1618, Th. I No. 303.
118) Ein Fragment de sacramento corporis Christi.
No. 88 (Leiden) S. 321-323; No. 100 (Wolfenb.) S. 563;
No. 108 (Salzburg) S- 598.
119) Arcanum arcanorum sive contemplatto lapsus et
restaurationis Adae. Was uns die lebendige Erkennt-
nis Gottes nütze, uümllch wie der Mensch in Gott recht
lobcu und das Nachtmahl Christi aus ihm genicssen soll.
No. U4 (Kopeuhagcu) 8. 608- 010.
796 CeWretcbt der EUndKbrifleii iifea Buidei.
HirieBsehriften.
1^) Libellus de virgine ^aocla theotoca, das Buch dec
Jungfraaen, aus der Gott geboren ist, wie sie
Th. V. H. erkennt.
(Ea quae ^nsit de vir^ne beats, Salzburg 1524.)
No. 85 Olüncheo) S. 295—298; Xo. 95 (DresUu) S. 533
bis 534; No. 96 (Breslau) S. 543. LateiDÜcb: No. 123
(I»ndon) S. ft42.
121) VöD der Geburt Maria ond Christi.
No. 88 (Uiden) S. 369—371; No. 94 (München) S. 496
bis 497.
1*22) Maria ist ans Anna geboren, aber aus Joachim nicht.
No. 96 (itreslau) S. 540-542.
123) Es wird gefragt, ob auch Maria sei in Sunden
empfangen und geboren.
Xo. 127 (Wolfeuböttel) S. 661-G62.
Siehe den „Sermo de partu virginis", oben No. 43.
124) De invocaliono beatac Marise virginis (Osseg. Vera
S. .36). Xo. 88 (Leiden) S. 367— 368. Lateinisch: Xo. 123
(i.uiidon) S. 042.
125) Vorrede über das'Salve rcgina.
No. 88 (Leiden) S. 368—369.
126) Super Salve regina niater misoricordiae explicatio.
Lateinisch Obersetzt; No. 123 (London) S. 641.
127) Declaratio Spiritus sanctns supcrvcuict in tc et
virtus altissimi obumbrabit tibi.
Xo. 113 (Saliiburg) S. 607; No. 114 (Kopenhagen) S. 614;
No. m (Rom) S. 618; ein Fragment: No. 128 (Breslau)
S. 065. Gedruclit 1618, Th. L No. 303.
128) Do (lignitatc sanctao Mariae.
Lateinisch übersetzt; Xo. 123 (London) S. 641.
12'.') Spcculura sivo lumon naturale (speculum luininis naturae
.secundum lumon naturale).
No. 97 (Leiden) S. 5-1&— 547; No. 115 (Erlangen) S. 617.
13U) I'"xtractus et Theophrastrao cabalisticae isagoge
No. 121 (Weimar) S. 635— 63G.
i;tl) Der ander Theil vom höchsten Gut und seeligcn
heiligen Lel>cn .... super Nosce te ipsum.
No. 121 (Weimar) S. 636-638.
Uebcrsichl der nandschriftea dieses Bandes, 797
132) Summum boiium sive vita saacta et beata . . . super
Sursum corda.
No. 121 (Weimar) S. 638—639.
Do tribus facultatibus et magica inventione tlieo-
logiae, astronomiao et medicinae (von A. v. Suchten).
No. 106 (Greifswald) S. 589—590.
Tractatus de Duptiis (von Theophrast von Eresus).
No. 124 (St. Gallen) S. 644—645.
IV. Magisches.
1) Von Heilung zauberischer Schäden [Hartholom. Karrichter].
No.l24aCI.eiden)S.649- 650: No.l25('rribingen)S. 651-653;
No.l25a(Ler3ch)S.C53— 654;No.l25b(Admont)S.654-65r);
No. 126 (Wien) S. 657-658; No. 130 (Wien) S. 670.
2) Zeueston contra pestem . No. 71 (Wien) S. 199.
3) Von der Extraction der Mumia apiritualis dea Monschen
und dein Baum der Erkenutnis Gutes und liösos (Tesauri-
nella naturae, Schatzkammer der Natur).
No. 126 (Wien) S. 656—657; No. 127 (Wolfenbüttel)
S. 658—66]. Gedruckt Thoil I No. 331 und 358 u. s. w.
4) I)e philomela.No 29 (Leiden) S. 111; No 70 (Wien)
S. 197—198. Vgl. Einleitung S. 28.
5) De lapide philosophico, qui lapis amoris appellatur.
No 67 (Leiden) S. 182-183; No 70 (Wien) S. 196-197.
6) Fragment über Geiatorbann . No. 70 (Wien) S. 198.
7) Magia vera et revelatio per somnium (nach der „Philo-
sophia occulta" gearbeitet) . No. 128 (Brealau) S. 663—665.
8) Wie man die sieben Sigille der Planeten machen und
bereiten soll (nach dernArchidoxiamagica" ausgearbeitet) .
No. 129 Kopenhagen) S. 666—668.
9) Magische Glocke zum Geisterbann, Geheimnis der
campana philosophica (s. Einleitung S. 24 und 25) .
No. 130 (Wien) S. 670—671. No. 131 (mihi) S. 678—679.
VgL die »rucke v. 1686 (Theil i No. 419) u. s. w.
10) Magialisch Arcanum, mit der Materie üu errabren, was
du willst, durch den Schlaf.
No. 130 (Wien) S. 671.
11) Expcrimentum Theophrasti divi viri (Geisterbann).
No. 130 (Wien) S. 675—677.
;^ Ceb«nicbt der Hudichriftcn dieses Bude*.
V2) Magia veteram. neon Bficher(Ärbatel). Ko 132 (Erlangen)
S. 679— 652: Xo. 133 (Kopenhagen) S. 682— 683: lateinisch:
No 134 (Undon) S. 6S3— 684.
13) Des geheimen HimmeUscblös^els 2. Theil,
No 136 (Kiesewetter) S. 684—685;
14) Arcaoa dirina. Magia difina seo praxis Cabulae albae et
nataralU (SchaETbao^B 15^, s. Einleitung S. 24 und 25).
\ö. 136 (Kiesewetter) S. 685 und 686.
15) Die geheimen astrologischen Wirkungen regisSalomoDis.
No. 136 (Kiesewetter) S. 685.
16) Liber de septem stellis an die Brüderschaft des heiligen
Roäenkreuzes (Einleitung S. 22 und 23).
No. 136 (Kiescwetter) S. 685—686; No. 165 S. 749 u. 751.
17) Von der ewigen Heimlichkeit, Liber 12, No. 136a (I.eiden)
S. 6Ö6-688.
18) Apocaljpsis Spiritus secreti.
No. 158 (Kassel) S. 733, vgl. Huser Fol.'-Ed. II S. 669 ff-
V. Vermiichta.
1) Onomastica und Lextca.
No. 31 (Kopenhagen) S. 113—114; No. 148 (Leiden)
S. 686—702; No. 146 (London) S. 702.
2) Testamentum. No. 137 (Mönchen) S. 691; gedruckt lö74,TheilI
No. 152.
3) Prognostica: „Löwe aus Mitternacht". No. 142 (München)
S. 694— (-.95; No. 143 (mihi) S. 695—696;
„Oeheinieä Inventarium", No. 130 (Wien) S. 672^675.
4) Bergwerks und Schatzbficher. No. 144 (Wien) S. 696-t;98.
5) Die „Pandora" des Franciscus Epimetheus.
No. 147 (Leiden) S. 702.
6) Libor medicinae novae alchymicae quam protulit
Paracelsus (Sennert), arabisch.
No. 140 (Oxford) S. 693; No. 141 (Gotha) S. G93.
Anhang,
Nachträge zum ersten Bande.
Auf S. 11 w&re einzufSgeDi
51». [7 a] £Durdi ben $0(^seIer=||ten §errn S^eop^raftü Bon
§0(^eii'||^eim, be^ber arfcnei) ©octorem. || Sßon b[er] frataiifc^e
träd^eit || 35rei Sucher, ^ara.
©as @rft Bon b[er] impoftur ber Ärt'lnei), bereit j»ent=||i\ig
finb boburi^ bie || tranken »erbertit finb tsorben.
5)aS ainber »om coirigiren b[er] [elbi'];fle, in wa« »e^fe pe
on berberbüg || jfi braui^eii finbt.
SDaS £Drit »on ben »erberbte frä(f=|i^citen, wie ben felbige
Wiberumb |[ jft ^elffen [e^.
auc^ aie anbere nero nner^ört || frand^eiten, aufe irriger
ünllfalf^er ar^neq enlfpringen.
8° 119 UDDummerirto Bll. Am Eude: „@ebrudt jA 66ln, burd)
§e=iironein Sfic^S. ü 3m 2ar . M D XXX.
[Rom, Vatican. Bibliothek].
Ein Kölner Nachdruck unserer No. 7 von grösster Seltenheit; vgl,
„InvoDtario dei libri .starapati Palatino-Vaticaci edito per ordine di
S. S. l-eono XIII P. Jl. da Enrico Stevenson guniore . Volume II.
Roma Tipografia Vaticana MDCCCLXXXVI." No. 515 bis d.
Zum Bruder Äegtdiu« Earl von Salzburg S. 52 vgl. meinen
Aufsatz in den „Mittheilungen der GGsolIsch. f. deutsche Erziehunga-
und Hchulgeschichte, hrsg. v. Karl Kehrbach," Jahig. V, Heft 2
S. 89f.
Zu dem „Oebet" S. 167 vgl. Huser'a Folio-Ed. Bd. II S. 687c.
Zu No. 205 vgl. den ebengenannten Aufsatz in Kehrbach's
„Mittheil ungen" a. a. 0. S. 83ff.
S, 3% Zeile 1 ist hinter „französisch" nachzutragen: 1623 (No. 323)
und S. 397 Zeile 7 von unten: franzÖHisch 1593 No. 2S2a (.520).
KrILIk d. Kchlddl il. PuutUlHtiiii achilftcn. 11.
51
802 Anbang.
Auf P. 414 ist unter 1&03 eintufügen:
520. psaa] TRAICTE' ]] DES VENIMS DE !| PIERRE
D'ARANO II ])ICT CONCII.IA- || TEVR,
Auquel a e/te adiousle la solvtüm tfime tref diß-^\cile qti£stion
enj'fmble en traiete de Theopfii-a-\\/te Paracel/us des vei'tua
(T proprietez merueH-\\leufes des ferpenU, araiynes crapatur,
cT can-'}a-e8, aiiec la eure des tac/tes ou/ü/nea tirez du \\ venire
de la mere, de laquelle aucun parci de-\]uant n'a faict encorea
Tttentiom.
Le tout traduit (io Latin en Fran?oia, || Par Lazare Boet.
[Signet: Eine Hand in Wolken hält eine Sphacra; links
von unten nach oben: „VNIVEftSITAS RERVM VT"
rechts von oben nach unten: „PVLVIS IN MANV lE-
HOVAE."]
A LYON, PAR lEAN HVGVETAN. M.D.XCUL
16" (eig. Itloinstes Oktav). 1Ö2 pag. SS. (Titel mitgezählt) -f- 7 Bll.;
die 5 letzten SS. unbedruckt. Bogen A — L.
[Aus der Bibliothek Lobris auf die Bibl. nationale in Paris
gekommen].
S. 3 — 103 „Traiete des venims: traduit par Lasare Boet, du
latin de P. d'Abano, dedie lors ä nostres S. Pere le Pape",
Widmung und 84 Kapitel, ohne Vorwort des Heraiisgebeis,
S. 104—120 „Vn brief recueil de l'autre question, proposee par
le consiliateur, & non toutesfois discutee, tirc du traicto de
PetruK Cararius, rus [t] ceste maticre . A s(;auoir mon [!],
.si la poiäon se peut donnor ii vu certain temps prcfix.
S. 121—162 „Traiete des vers, serpens, araignes, crapaux,
Cancrea, ifc signcs ou tacliea tirees du ventre de la
mere, De Theophraste Paracclae, Docteur en Mcdicine &
Cirurgie" in 12 Kapiteln. Als Vorlage diente dem Uebersetzer
Boet nicht der Text in der Huner'schen Sammelausgabe,
sondern der des Toxites in No. 113 und 133 des ersten
Theilc-i, bezw, dessen lateinische Uebersetzung von Dorn in
No. 124 und 148,
S. L,' — Lj' Table du contenu.
Zu S. 426 und 429 ist beim „Aureum Vellus" noch nachzutragen,
dass sich im „Tractatus II" unter den „Korndorffer'achen Scliriften"
folgende findet (No. 247 II S. 116—121):
„Wie man die Sieben Metall clarificiercn soll, vnd die auff-
gelöste Corpora ein Jedes in das ander zu precipitireo.
Anbang. 803
Durch den Edlen Hochgelehrten Herrn Theophrastum,
dem Herren ßartliolomeo Korndorffor mit eigner Hand zu-
geschrieben, vnd dise Geheimnns der Metallen eröffnet, vnd
mir aber durch ein gar trewen Freund M. E. trewlich
commendiert vnd mittheilt worden.
.... Geben im dem 37. Jahr . . ."
Vgl. im vorliegenden 2. Bande S. 188—199, 222 und 732.
No. 323 S. 532 ist seit zwei Jahren in meinem Besitze, ich trage
ako die genaue Beschreibung hier nach:
S23. * LA PETITE CHIRVRGIE, AVTREMENT BITTE LA
HERTMEONEE, DE PHILIPPE AOREOLE TIIEOPHRASTE
PARACELSE grand Medeciu & Philosophe entre \ea Allemans.
Plus les traittez du mefmc Autheur, des Apostemes syrous
ou tioeuds, des ouuerturea du cuir, des vlceres, des vers,
serpen-s, taches ou marques qui vieunont de naiaaance, & des
contractures.
Au£c notes iT explicatüms des termes (T mote plua difßciles.
Table des Ckapüres, tT matieres.
[Vignette],
A PARIS, Chez OMVIER DE VARENNES, Libraire rue
S. Jacques k la Victoire, M. DC. XXIII. Auec Priuilege
du Roy.
8" 24 Uli. -H 736 SS. -I- ? Meinem Exemplar fehlen am Schluss
einige Blätter. liogeu ä, C. i, A-Z, Aa-Zz.
[Paris, bibl. St. Gi'nevicvc.]
Bl. ä, ' -0/ „Au Lecteur . Amy Lekteur, 11 y a longtembs que
ie m'cstois proposc de faire veoir le iour :i cesto traduction
de la pctite Cliirurgio de Puracdsc . . . toutefois les difücultez
qui se rencontroient en l'acconiplissement do ce mien desaein,
ont estc trouui'cs si graudcs & chatouillcuses de quelques vns
(qui sont masme estat d^estre forst vei'sez en la lecture de
Paracelse) qui Pauoieut eiitrepriH, quils I'ont laisseo apreit
y auoir cmploye beaucoup de leur temps, s'excusans ou sur
roUscuiitct' alTcctüe de l'Autlieur qui a cscrit pour n'catre
eiitcndu de tous, on dcx termea desquels iamais homme n's
ouy parier, ou »\ obscuis, non seulemont on la denomination
des maladies, de^queLs il traito au jircsent Liuro, ayant suyuy
les aulh(!urs los plus harbares: dct plantes qu'il nommc comme
il iuy plai.it, mais principalement en ses termes chimiquos, & en
Öl'
804
Anhasf-
toiito la malicre de itoii laure, qnn i<> n'*y pou arcomplir ce
tnien «iMoein qn' ä präsent, pnr l'ayile d'vn mien am}*, qui
fermant Voe'il k touteH c«8 dinicullM. a inchö . . ä fn VAnir
aliouL, rMtituaot los vnis noui« nux malaiUe« it |ilaitt«R,
ex[ilu|uaiil It^t» I«rtDC« cliimiquM, it doiiiiant rinlolleg«!»;« de
toutw lot dffficultcz. & CO Selon le mds dß Tauthour: t«
«vpplbiiit quc si le languag« n'tsl si coolant que tu pourron
dcMfor .... ouoc (iromessc qu« si ee mien deivein fest a^i^alilo,
do to faire rcoir pluHicun« autrea lrait«x tres-Mpiocus du meamr
autlienr, qui seraeul ä 1a Medocine. poiir te let ofTrir . Adieu.
It). d/ — a,' I'araccil&e Aux li^ludtBDs, Salut, das Baseler
Programni; Ut. A^' — i,* Preroce . . 8ur \m troix IJun» de la
pcttto ('hirar^fl qu'jl a aulroroU {nU(ul6 It<'rtlieon^ß: Itl. i, — i,'
Talilo iloH chnpiiriM . . ., L'ebereicht {il>cr doii Inhalt «Im
gauxen Bucitc«: 6. I — 8 Argumoiil (Prerace), ArKumont sur 1«
premicr liure . ., I.a diviKion ilu promier liuro, S. 9— US Mvro
premier; S. ]IU — \22 Ar({URieiU ilu Hei-ond livre . ., T.a diulHou
du secoad Itare . .; S. 133--I'J-1 Uvre Socond <lc la Bortliconee . .;
S. 193 — IST Argument aur le Iroisiömo livi« . .: l.a dJuisioo . .;
S. 198— 22fi I.iure III. — S. 227—340 U polil livro . . dm'
apoatoiDe«, vlceits, »ynm, & nOBUds . .; S. 341 — 446 Troiw
tniclez tras Ttileti ... Le premier wl des ouuiTtures du
cuir . . . Le secoDd de la eure des jday« . L« tr<>i>i'''mi.> des
v«n, des aeqienB . . .; S. 447 — 696 L» diirurgie dfti playM et
vleorea tant vieiix que receus . . (Buch I— III); S. 697— ?
Premier [et autrc] traicte . . des contrsclurc^ . .
Das Ganee ist eine Uebereetxun^ de« cliinirgisohen Bandm der
lateiiiiKchoii Frankfurter Edilio PaltlienInRa (Thell I No. 2&8). I>«r
UeborseluT hat namoutlioli zu Anfang der „BerllKtonoa" und in don
»ApostematihuK, ulccrihus, »yronibuN oi nodl»" ri^inhlich crklnrcudiv
Anmerkungen Tiber RnracvlKiitcho Termini, Arxncimiiii^l und Kraul: lioilA*
bczi-iidinungcu eingestreut, die aiieh heute noch Werlh besitxen. Kunie
ErkUruDgeo Qnden »ich auch anderwirt« vielfach am Rande.
Seite 553 Ut ointufag«a:
931. [3r>|J . Se.5 an itlcrti Antigen 1>oft' !Rcut(rT«jiIMid)c« t^imt
l^titaCclidir« || bmjfac^cä || üabport, || iDorinen fdnf bigt)«
viitaict}icMi(l)t II abgelegte oreiDtienpo|ltii II '3)til met)r aU
I)iiiitiett tiiil> ^man^ig, || itjtild nhralien vber bic\) taufttib
3&f)nfteii: [| tiitm alten M\6t l)unbert S&^iifitn: l^ellfl aber
Anbang. g05
g(in^ II Ffiannetoen, onb faft Sßeltfi'mbigen II göttli^en ||
SBciffaginiflen onb SEBiinbenBeifftf» II auSfi'tji'Iii^ befjlaiibet
Ditb befftArrfet roerben. II [Blattornament] 11 iSebrurft in ber
erlöjeleu ^Katjbebiirg, jl Jnwo quo \\ Leo SeptentrIonaLTs,
VorltatlsVInbex, |1 \h trIVSIphat!
i" 84 SS., Titoi mitgezählt.
Etu veimelirter Abdruck der No. 351; S. 74 — 84 ist angefügt:
Scliwedischcr Oder Der Mittoruiichtige Post-Reuter . , . Gedruckt zu
Stralilsuiid; AiiDO, i\\o . . [1631] . .", den ich S. 559 im SoDderdruck
erwiilmt habe. S. 24 — 26 „Die ftl. Weissagung. Doctoria Pliilippi
Thcophrasti Paracoki, Anno 1546". — S. 31 die Stelle aus Adam Hasel-
nieyei-s Antwort.
Das würe also ein neuer, fünfter Druck des „Mittcrnüclitigen Post-
Houtora", wio ich deun sclion S. 559 ausgesproelien habe, dass deren
vermutiilich noch mehr erschienen seien.
Zu S. 625 Zeile 14 „Paracelai tiigliches Gebet" vgl. iruaerFol.''-Ed.ri
S. 687 unten. _ . . .
Zu S. 636 unterm Jahre 1706 ist nachzutragen, dass von der dort
angeführten „Pandora" auch eine Titclausgabe exiatirt, welche Hamburg
als Druükort nennt: „Franciai Epimetliei Pandora . . ■ von D. Johann
Michael Fausten, Hamburg . . ." Ich verdanke diesen Hinweis der
Freundlichkeit dos Herrn Dr. Petter, Direktor des Museums in Salzburg.
532. [456a] * €inige || SSeifjngtmgen, |[ ]o auf bk Umftänbe
ßegenroärtiger ücit II ju beuten (tt)eirten, || unb gefteüte ||
^ropljeccqunflen II .... Dou nadjfolgenben Scribenten
befi^rieben, || ....
II. SJon D. Philipp] Theophralti Paracelll, 1546.
III. ©urift SSeit SDietttc^en Ferren Philippi Melanchthoni I|
üor 300. Sauren jugefc^iiiet roorben.
VII. aBeifi'agungen anS $errn D. Lutheri Selnecceri unb |j
Philippi Nicolai @<^rif|teu genommen.
VIII. ß^riftian §erigS fluflerorfaentlic^e SHnjeigen 1756 ....
X. ^\mm\&'Qeiitta ju ©o^Ionb, ben 25. ©ec. 1757
.... II iinb curieusen SiebljaberH au8 olten Manuscriptis
aufrii^tig communiciret jj ein el)rli(^cr HistoRiographus .
11 gronffurtf) unb Seipjig, 17r)8.
H". 79 RS. 4- 1 leere Seite.
Ein nur in typographischen Kleinigkeiten abweichender Neudruck
dor No. 456.
g06 Anhang.
588. [457 a] * giniflC il aJeitJflßHnflrn, 11 fo niif bie Itmftdnbe
gegenroärtiflcr 3nt bu beuten (ifteinen, || .... II Äönigrei*
aSö^nien unb anbete || benatftbarteSänber, || . . befct)riebcn, ||
aiS: II Selnecoeri unb |! Philippi Nicolai
Scftnjften flenommen. || X. ^lmmel§=3n(^en iu So^Ianb
11 SranJfurt unb Seipüifl, 1758.
4*. 36 SS. — Ein Neudruck der No. 457 mit spärlichen typo-
graphischen Abweichungen.
Zu S. 678:
S24. |501a] * Tlio Ilermctic and Alchemical writings of Aureolus
Phitippus Thcophraatus Bombaat, of Tloheuheim, call od
Paracelsus the great.
Now for the first time faithfully translated into English.
Edited with a biographical preface, elucidatory notes, a
copious Hermetic vocabulary, and index, by Arthur
Eduard Waite.
In two volumes.
Vol. I. Hermetic Chemistry.
London: James RIliot and co., Temple chambies, Falcon coiirt,
Fleet Street, E. C. 1894.
Or. 4" XV] -I- 394 S.S.
S. V— VIII Table of content-s. — S. IX— XVI Preface to the
English translation. Das Riographische in diesem Vorwort ist
voller Fehler und lächerlicher Miss Verständnisse; der ab-
gestandenste Kohl wird ohne Geschmack und Kritik auf-
gewännt. „The purpose of this translation is of an
unpretentlous kind. It aitns nt providing, and that for the
first time, a complete and faithful tcxt of all that Paracelsus
is knowQ or suppoaed to have written on the subject of
alchemy and Hermetic medicine . It does not attcmpt to dis-
tinguish betwcen the worka wbich have been falsely attributed
to him; concerning thta question there are no aatisfactory
Canons of criticism, for thoae wbich have been tndicatod by
the cid author of the Onomaatikon are of an arbitrary and
unpractical kind. A carefui reader will probally regard wilh
auapicion the ^Aurora of the Philosopher", at least in ita
preseut afate, and lic will possilily reject altogether the trealiae
„t'uncenning Iho Spirits of tlie Planets". There is nothing
eise in these volumes, exccpt the uncertain „Manual", wich
Anhang. 807
from internal evidence is unlikely to have bcen the work of
Parace1»us, and it is unnecessary to criter into the queation which
iias been raiscd by some of his biographcrs as to his employment
of scribes uuder him, who reduced hia dictations to writing and
have possibly nialtreated their mastcr. Tha text which
bas been adopted for tranBlation is tho Geneva folio,
in four volumes [!], 1658, in Latin. The bizarre mixture of
Latin and old German [!] in which Paracelsus orfginally wrote,
presents many difücultios with which it is unnocessary to
grappie, as the Latin collectcd edition appears to reprcsent in
a very satisfactory manner bolh the letter and the spirit of the
Originals . . . these two volumes of uiicriticised text shoutd
be followed by ono other which will contain all the matenals
requi.site for unterstanding Paracelsus . . . the simple proviaion
of a text, as intclligibie as tlie circumstances will allow, has
been truly no light undertaking, nor should it be regarded as
tho exclusive work of ono band , The editor has accomplished
bis task with the collaboration of other specialiats, and is
responsible only for certsin portions of the actual translation,
and for its general provision and coliation . .
S. 3—18 The coelum philoaophorum, or book of vexations,
Huser 4°-Ed. VI S. 375-395. — S. 19-30 The book coa-
cerning the tiucture of the Philosophers, Hus. ib. S. 363 — 374.
— S. 31—35 Tho gradations of metals, IIus. ib. S. 411—417. —
S. 36— 40 The treasure of treasures for alchemiats, ib. S.396— 401.
— S. 41—47 Concomiog the transmutations of metals and of
cements, Hus, ib S. 402—410. — S. 48—71 The aurora of the
philosophors, IIus. Fol. '-Ed. Chirurg. B. u. Sehr. Appendix
S. 78—92. — S. 72—88 Concorning the spirits of the plaoets,
ib S. 70 — 77. - S. 89—113 The economy of mioerals, vgl.
Theil 1 No. 186 S. 220-277 und No. 197. — S. 114-119
The composilion of metals, Iluser 4"-Ed.'X App. S. 124—130.
— S. 120—194 Concerning the nature of things, lluser 4°-Ed.
VI, S. 258—362. — S. 195—200 The paracelsic method of
extracting mercury from all the metals, Hus. ib. S. 437 — 440,
— S. 201 — 234 Tho philosophy concerning the generations of
the Clements, Huser 4''-Ed. VIH S. 55—128, nur eine Auswahl
des Paracd^ischen Textes bietend.
Äppendices: S. 237—256 A book about minerala, Huser
4''-Ed. VIII S. 334—363. - S. 257— 2G4 Concerning aalt . .,
Huser 4"-Ed. VII S. 141—152. — S. 265-277 Concerning
806 *"»•«.«.
sulphur, ib. S. 163—182. — S. 278—282 The tnercuries of
the motals, Iluser Fol.' Ed. Chir. B. und Sehr. App. S. 778
bis 780. — S. 283—287 De traDsmntatioDibus inetalloruin,
Cap. IV, Schluss des Cap. XIII nnd Cap. XV der „Congeries"
Dorn'« (Tlieil I No. 186). — S. 288—305 A short cafcchism
of alchemy founded oo the Manual of Paracelsus preserved in
the Vatican tibrary: ein heute im Vatican UDbekanntes, sagen-
haftem M»CF. eines Paracelsischen chemischen „Wegweisers" oder
„Manuals" soll von Sendivogias copirt und vom Baroo
Tschudt KU einem Katechismus umgearbeitet worden sein, den
Eliphas Lovi wieder bekannt gibt. Letzterem folgt der
Herausgeber. — S. 306—394 A Manual of Paracelsus the
great, Iluser FoL^-Ed. Chir. B. u. Sehr. Appendix S. 682—727.
Die l'cbersetzung ist stellenweise reichlich mit erklärcndeD Fuss-
noteu und Parallelstellen aus andern Schriften Hohenheima ausgestattet.
039. [501b] * The Hermetical and Alchemica! wirtings of . . . .
Paracelsus the Great .... Edttcd . . . . by Arthur Eward
Watte . .
Vol. II. Hormetic medicine and Hermetic Pbilosophy.
London . . . 1894.
flcdr. 4". VIII + 396 SS.
fi. V— VIII Table of contents. —
Part II. Hermetic medicine: S. 3 — 80 The Archidosies,
Iluser, 4° Ed. VI. S. 1—98. — S. 81—93 Tlic Key . . or the
tenth book of the Archidoxies, vgl. Theil I No. 328 und
No. 382 S. 592. — S. 94—107 The manual er treatise con-
cerniiig tlie meiiical philosophic stone, Huser 4''-Ed. VI S. 421
bis 430. — S. 108—123 A book conceruing long life, ib.
S. llfj — 136. — S. 124 — 136 Tho book concerning rcnovation
aiiii resloration, ib. S. 100 — 114. — S. 137 — 147 A little
book concerning the quintessence, Huser Fol. "-Ed. Chir. B. u.
Sehr. S. 773—778. — S. 148— 164 Akhemy: the third column
of medicine, Huser 4°-Ed. II S. 61 — 80 aus dem Paragranum.
— S. 16')- 10)8 Tlie „Labyrinihus medicortim" concerning the
Hook of Aklicmy . .. HuseV ib. S. 212—216. — S. 169—198
Concerning iJio alchcmical degrees and compOHilions of recipcs
and of natural tliings. die 4 ersten Bucher von „De gradibus"
sammt dem Programm und den Briefen an Clauser und die
Zürcher Studenten, Iluser 4"-Ed. VH S. 1—60. Das V.— Vil.
Anbftng. 809
Buch Rind nur ganz auszugsweise als „book the fiftli" gegcbon.
— S. 199 — 230. Concerning preparations in alchemical
medicino, das I. Buch, Huser 4''-Ed. VI. S. 212—249. —
S. 231 — 236 The alchemical process and prcparation of the
spirit of Vitriol, ib. S. 253—254 und Bd. VII S. 188—197 im
Auszug. — S. 237—245 The alchemist of nature, aus dorn
Paramtrum I, Huscr 4°-Ed. I S. 23—35.
Part HI. Hermctic Philosophy. S. 249—281 The philo-
sophy addrosscd to the Alheuians, Huser 4''-Ed. VIII S. 1 — 47.
— S. 282 — 314 Ilermetic Astronomy, Huser 4°-Ed. X
S. 442—486.
Appendices: 8. 317 — 322 Concerning the three primo
cssences, Huser 4''-Ed. lil, S. 15—23. - S. 323-347 A boofc
concerning tong Hfe, etwas gekürzt (in 4 Bücher), Huser 4°-
Ed. VI. S. 137 — 197. — S. 348-386 A short lexicon of
alchemy, explaining the chief terms used by Paracelsua and
other Ilermetic Philosophers, mit einer Vorbemerkung, darin er
seine Quellen nennt (z. B. unsere No. No. 409, 198, 383 (am
Ende) 291 und 154), die er meist wörtlich benutzt habe. —
S. 387—396 Alphabetischer Index.
Auch IQ diesem 2. Bande vielfach erktiiroudo etc. Fussnoten.
Zu S. 687 oben ist zu bemerken, dass Haselmeyers Schrift nicht
gedruckt ist und da.ss der Auszug aus Theophrasti theologischen Schriften
nicht den Titel „Jesuiter" trug, sondern dass dies zwei verschiedene
Abhandlungen waren. Die Nachricht über dies Werkchen stammt
zweifellos aus folgender Rosenkreuzerschrift: „Allgemeine und General-
Reformation der ganzen weiten Welt. Beneben der Fama Fratcruitatis
. . Auch einer kurtzen Responsion von dem Herrn Haaelmeyer gcstellet,
welcher dcQwegen von den Jesuitern ist gefänglich eingezogen, und auff
eine tialleren geschmiedet . . . Gedruckt zu Casset, durch Wilhelm
Wessel, Anno MDCXIV." 8\ Im Vorwort wird llaselmeyor „Publicus
Nolarius bey Ihrer fürstl. Durchlaucht, Ertzherzogen Maximiliano"
genannt und von ihm berichtet: „Dieser Haselmeyer hat ein Extract
ex Hcriptis Theologicis Theophrasti zusammen getragen, auch seibaten eio
Tractätiein geschrieben, sub titulo Jesu Iter, darinnen er wil, dass oin
jeder Christ solle ein wahrer Jcsuitcr sein, das ist, in Jesu wandeln,
leben, sein und wcsen." In der „Fama" von 1G16 heisst er „Archiducalis
Alumnus Notarius scu Judex Ordinarius Caesareus, der Zeit zum
heiligen Kreuzdörfleio bei Hall . in Tirol! wobaend." Einige haod-
810 Anhaog.
schriftliche Notizen über Ilascimeycr brachten wir im Vorhergehenden
(s, das NameniDgistcr) ; dasy er keine rein sagenhafte Persönlichkeit
gewesen ist, wie man vielfach behauptet hat, geht schon aus einem
Briefe Widemanns an Jo. Morsius hervor (Kassel, Ms. Chem. Fol. 19
S. 8&6) „ex loco solito 6/16. Jan. [lejSO," worin es heisst „H. Ha.sel-
meyer ist vbel auf hab Ihn heüt viaitirt." — Aus diesen Kosenkreuzer-
Quellen hat jedenfalls auch Ilonnann Sude geschöpft; das Suchen nach
einem gedruckten Auszug Jlaselmeyers aus Hohenheiras theol. Schriften
wird ewig erfolglos bleiben. (Vgl. auch „*Missiv an die llocherlcuchte
Brüderschaft des Ordens des Goldenen und Rose iik reu tzes . . , Ver-
Koicliniss von 200 Ro.senkreutzcrschriften . . Leipzig, bey Adam Friedrich
IJohmcn . 1783" (12Ö SS. 8°) S. 45 und Voh. Gottl. Buhle, Vobcr
den üi-sprung und die vornehmsten Schicksale der Orden der Rosen-
kreuzer und Freymaurer . . . Göttingen, bey Johann Friedrich Röwer .
1804 (XII + 418 SS. kl. 8°) S. 136—138, S. 162 und 178.)
Namenregister.
AI>aDo, i'iciro de, 802.
Aberle, 15 IG 12ü I3(i 234 COG 702 709.
Abraham von Worms, CG5.
Adelwert s, AUlwerl.
Agrippn von Nettenheim 18 47 681 6S4.
Alauus, 117.
Albertus Uagiius 400 635.
Aibinus, Niculau>i, 178.
Ambrosius 400.
Ambrosius, Marcus 135.
Amcrbach, BasilJus 153 154 754.
Amerbach, Bonifacius 27 45.
Ammann, Uarlraanu 585.
Amwald 743.
Angelicus, .Tohannes 113.
Apuleius G44.
Archilectus, Samuel (Zimniormann) 166.
Arndt, Johann 665.
Arnold, Gottfried 279 681.
Arnold von Villanova 28 47 55 226.
Arpe, Peter Friedrich 21 22 665 (581
G83.
Atelwert, Jonas, Canonicus in Wünhurg
28 111 154 VJS 438.
August, Fürst von Anhalt 7GI 762.
Augustinus 400 GG5 762.
Augustus, Dr. 205 214 738.
Baco, Roger 2B 95 186 225 226 706
730.
Itader, Archivar 4.
Iklschein, Hans 13'2.
Barnaudius a Crisla 23.
Kartei, Johann 716.
Hartholdus, Andreas 213.
Kanich Juilaeus 194.
BasiliuR Valcntinus 176 220 2-J2 608
724 730.
Bathodiu.i, Lucas 94 105 107.
Bauer, A. 163.
Beck, Ulrich, in Wien G5t G52 653 655
670.
Bela, Majlath 109.
Benedict, Abt in Osseg. 139.
Beuedictus, Alexander 47.
Benedictus, Liberius 186.
Bermann 13 IG.
Bemard, Nicolas 303.
Bernhard, Graf v. d. Mark 117 653 736
739
Bernhard, Uari, t. Otogau 743 744.
Bernhardus 400.
Bertram, Anton 650.
Beyer, JaVob 198.
Bioz, Georg, in Wien 181.
Birckmann, Arnold 15 65 82.
, Theodor, 15 56.
Bitiskiua, 173 178.
Blondus, Michael 47.
Bock, IlieronymuB 216.
Bodenstein, Adacn foo, 15 55 60 61 62
93 94 95 100 105 107 110 114 115
116 125 140 142 161 183 199 701
702 743.
Boet, Laiare 802.
Boehm, Adam Friedrich, Leipzig 810.
Boissard, Joh. Jakob, 682.
Boltx, Valentin, von RufTach, Dr. 414
532 579 siebe Bolz.
Itongarius, Jakob, Dr. 80.
Borel, Pierre, 23, 155.
Botz lon KulTach 413 579 587, siehe
Boltz.
Brandt, Johann, von 57 GO.
Brolius, llieronymus 47.
Brunner, Job. Georg 747.
Buhle, Joh. Gollt. 810.
813
Namenregister.
Bulder, HermauD in Prag 152 Iü4 54G
651 652.
Cararius, Peter 802.
üardanua, llieronymus 47.
Carrichler, s. Karricliler.
Glauser, Christoph W Gl 808.
Clemenä VII, Papst 38 271 272 'J94
331 373 374 447 .',31 6.V2 053 Güü
608.
Codrunchius, llaptist G'tl.
Coliinus 47.
Conalanlinus, Kaiser 4UÜ.
Corradinus mcdicus l'alaviuus 178.
Creuliii von Giengen, Tobias, llr. med. 9.
Croil, Oswald 200 (i92 603.
Croneljurg, JoJocus Wilhelm ä 00.
Cruce, Esaias sul> TCO,
(Junradus, Ii92; sichu Khunrail.
Curtiuä, Matth. 178.
Cyrillus, 400.
Dagitzft 186.
Damean, llieronymiiü, da Guanil in
Flamicrn 160, 164.
Danug siehe Uchn.
David 22,
Davics, Fr. 682.
Davies, 682.
Deho, Lorenz (Üanus) IG I.W 555 55(J
558 565. _
Demotrius 151.
Dietrich, Veit SO.^.
Dionysius Arcopagita 17 356 .')34.
Dioscorides 65! .
Dobel, Friedrich 27.
Dolthopf 174 176.
Dorn, GerharJ 88 100 125 126 139 146
147 2-'0 69i) 700 701 702 718 80->.
Dressler, Georg, Urinier lu Xciihaiis 193.
DGser, Kaspar 131.
Dunslaii 220.
£eh(, Johann Bncbofen von 104.
Eck, 400.
Kglinus. Ita|>hapl, Ii'onius 723 7HÜ.
Ehrle, Pater, Valioan, 618.
Elliot, James 806.
Kpimelheus, Krauzi.sciis 702 805.
Erasmiis, Müsideriiis 45 lU 62.
Ernst, Keriog in Hajorri, Er/.bi^ebof in
Kr.In 7 10 12 34 761.
Ernst, Herzog in liayein, liisihof in Sali-
burg 2 194.
Ernst Ludwig, I.aniigraf von Hessen 670,
Eiigubius I7ä.
Faber, 47 400.
Fahre d'Olivet 187.
Fabricius von Hilden, Wlllietm 158.
FausI, Johann Michael 805.
Faventinua, Ueoed. Victorius 47.
Fedro von Rodach 2 3 151 152 218 740
743 751.
Ferdinand, Erzherzog 13 14 I.') 47 5G.
Ferdinand I, Kaiser 15 28 187 75'J.
Ferdinand 11, 764.
Ferdinand III, Kaiser 150 ICl 162,
Keruelius, Johannes 47 628.
Feyerabend, Sigismund uud Uieronymus
136.
Ficinus, Marsilius 751.
Fictuld, Ludwig Hermann 23 224.
Fiedeler, Claus in tsordhausen 110.
Figulus, Benedict 153 154 173 186 226
650 725.
Flamettus, Nieotaiis 226.
Flüter, Balthasar 76 235 247 262 263
267 358.
FlücLiger, F. A. 46.
Forberger, Georg 108,
Forestus 653.
Form schneid er, Hieronymus 165.
Franck, Sebastian 290.
Frankl, A, R, von 15.
Freud enberg, Pancratius 20!>.
Fridensburg, Wailher, Rom 618.
Friedrich, Herzog lu Schleswig- HolsieJn
157.
Friedrich 1, Kaiser 639.
Friedrich II, Kaiser 639.
Fa<hs, Hero, Küln 801.
Gabor, ßcthten 619.
Gallus 47.
Geber 28 188 226 743.
Onnnep, Jasper 83.
Gerhardiis medicus 47,
Gesuer, Kourad 743.
Gmclin 747.
(log von Dinkesbühl, Linharl, 116.
Ooltsehakk 116.
Graffer, Franz 15 IG.
-, A, 24.
— , Rudolf 24 25.
ürässo, 681.
Graiarolo 224.
Gregorius, der heilige 755.
Grossschedel von Aicha, Joh, Baptist
664 746 747.
Grncber, Jobann 754.
Günther von Andernach, Johann 8 9 10
73 743 749.
Gustav Adolf 694.
Gjürg, Tiberius von 768.
Namenregister.
813
Hflbrecht, Isaak 760.
Haller, Albrecht von 46.
Haller, Graf von 498,
Halj, 122.
Ilandsch, Georg 46 47 163.
Hardeck, Graf »on 23 739.
Harteofeh, Kaspar Ulrich, aus Basel,
Arzt in Slrassburg ISO.
Hartmann, Franz 26 27.
Hartmanik voa Durlach, Jakob 149.
llarluiig, Kaspar (vom Hoff) 181 182 201
Haselmejer, Adam 735 748 809 810.
Halles en, JohsoD 25 2G 684.
Becker, Prof. 654.
Ileinemaon, 0 von IJ5.
Heliophilus Percis 729.
Helniont 684.
Holodi, Petrus 619.
Herig, Christiaci 805,
Herissant, 9.
UermauDi, Philipp 743.
llernie.s Trismegistns lä.'i 191 635 734.
Ilero, Johanu Marcel 752 754.
Hess, Paul U3 209.
Hesse, Dr. Johann, Arit in Tübingen
66G.
Hcuriaus 6.^3.
Hieronyinus, der heilige 645.
Uildanus, ». Pabricius.
Hiller, Dr., Hans, von Aushach, 703 704
705,
Hlppokrates 30,
Hirschvogel, Augustiu 56 702 7(18.
Kolf, Kaspar vom, siebe Härtung,
HohenheiiD, Wilhelm von 185.
Hoogbeoberg', Alir.iimm von 7G9.
Ilorawiti, Adalbcrl 4,'i.
Horst, Gregor l,^.
Iloje, Dr., SlalthiiB 762 763.
Huguelan, Jean 802.
Huscr, Jöbann I 5 fi 7 9 10 11 13 I.'i4
■i7ü 463 476 534 ,^85 66C Glii.
«ypolitus 400.
Jaborneyg von 13.
Jacobus vom HoU 102.
Jageutcuffel, Johannes 113.
Jaküch, August von 13.
Jauntaler, Felix 495 497.
Jndt, Christian, Dr., 220 221.
Joachim Abbas 639 748.
Joachim, Markgraf von Itrandunburg 298.
Jüliaun Albrecbl. Herzog zu Mecklen-
burg 304.
Johannes Angolicii.i 113.
Johann Isaak von Holland 113 176 222
22.0 Ii93.
Johann, Wilhelm, Pfalzgraf 2 4 5 12.
Jovianus 645.
Trmischer, 679.
Jud, Leo 526.
Hamertinck, David 639!
Kappler, Wolfgang 183 184 753.
Karl, Bruder Aegidius 801,
Karl V, 759.
Karl Joseph, Sohn Kaiser Ferdinand III.
162.
Karrichter, BarlholomSna 649 650 G51
654 657 658 670.
Kate ritz bürg, Stephan 619.
Kehrbacb, Kart 801.
Kelley, Eduard 220.
Kelham, Johann de 133.
Kelherig, Gollfrled in Wolfenstadt und
Merseburg 593.
Kbuorat, Konrad 153 154.
Khunrat, Heinrich 176,
Kiesewetter, Berlha 684.
Kiesewetter, Karl 25 26 200 654 660
682 684 685.
Kilian, Hans 2 3 4 5 6 8 10 11 12 153
549.
Kirning von Leipzig, Abraham 117.
Kleinnftchter 9.
Koireulter 82.
Koning, de 50.
Kopp, Hermann 14 23 24 163.
KorndörfTer, Bartholomäus 116 188 190
196 197 220 222 748 802 803.
Rosslilius 94.
Kub, Jab. 589.
Ijaciniua, Janus 736.
l.anych, Johann 178.
Lauhmann, von 487.
Ledert/., I'aut ^:A).
I.c Paige 4.
Lcrsch, B. M. 653 654.
I.evi, Klipha» 808.
Libarinus, Andreas 762.
Liechleubcrger, Johann 29 753.
Linck, Paul 7 8 9 10 11 12 534,
Lindeuberg, Baron 25.
Lindenmair, Bürger und Gastgeber zu
Augsburg 3.
Loberie, de 155.
Lobris 802.
Losli, Haos 496 497.
Ludwig von Ansbach, Meister 116.
Lullius 28 216 735.
Luppius, Andreas 22 26 682.
Luria, K. haak, 22.
Luther, Martin 39 234 236 400 411 580
623 754 805.
814
Namenregister.
Magenbucb, Johann, Dr. 104 178.
Marie I.GopoMine, Gemahlin Kaiser
Ferdinand III Itil 1G2.
Uarqu[art] 79 80.
Uattenhaugen Damian, Limlau 124.
Hattbiolii.i| 651 740.
Uaximilian 1, Kaiser 21 26 185 G8S
G86 730.
Uaxiniilian, Krzherzog 807.
UaxiiDilian, ßandolphiiN, Krxbischof in
Salzburg 766.
Melanchtbon, Philipp 3i) 234 23G 623
704 805.
Uenapius 760.
Merck, Anilrea» 762.
Uercklin, Heorg, Aliraham 650.
Michael, Dr. 295.
Miliner, I.eonhard 702.
Mizaldus 653.
tlolilor, Johann ISO.
Moller, Bernhard 172.
Monardes, Nicolas 692.
MontagDSna, Petor do 133.
Hontanus 47.
UoutanuB, Johannes Scullcliis 7 10 16
39 73 82 83 270 286 291 293 294
297 310 356 434 469 526 669 742.
Monte, Guido Magnus de 750.
Mook, Friedrich 18 127 224.
Morbach, Acbatius 55 56 57.
Morhof, Daniel Georg 17 18 19 22 23.
Moriz 1. von Hessen 229 581 703.
MorsiH.'i, Joachim 747 810.
Mural(, Jobiinii von G.iO.
Murr, Chr. Goul. von 27 28.
Nageliu«, Paul 22 683.
Neaiider 172.
Melk, Mariinchiluü zu Krakati 710.
Nirolai. Philipp 805 90(i.
Nitüll, Alexander <i9'6.
Occam 400.
Oetcle, Felix von 3.
derlei, liabriel 1«0 182.
Opitz, Martin 6.')5.
-, Paul Friedrich 22.
»porinu«, JohwiuPf« 94 l."i4 193 210 742.
Oslander, Andreas 639 640 753.
Otrheinricb, Pfal/.grat 2 3 9 143 MÜ.
Paltben, Zacharias 804.
Pankratius. Hr. 205, 298.
Paris, Rrxbiscbof in Satzlinrg 228.
IVIagius 762.
Poiiol, II. G. 173 692.
Percis, lleliophitiis 729.
Perna, Peter 88 93 90 98.
Pertsch, W. 693.
Pelter, Dr.. Saliburg 805.
PelMr, Dr. Sebastian, Straubing 173.
Peundtinger, Valentin 132.
Phaedro s. Fedro-
Philipp V. Hfljem, Bischof zu Freisingen
143.
Philipp von Hessen 744, 745.
Philipp Ludwig, Pfabgraf bei Rbein 2
6 9 10 11.
Pirlinger, Karl 703.
Place! US, Vincent 729.
Placotomus, Job. 752.
l'lator. 653.
Plaven, Andreas de 740.
Plinius 216 730.
Poecherer, Christoph 760.
l'oiseiins 7.53.
Polnien, Dr. 751.
Pomeraiiua 39 234 236 023 7.14.
Ponlanus, Job. 143.
Porta 653.
Quercetanus 092 743.
Rälinger, Georg 228.
Ratenall, Wolf Dietrich von, Bischof in
Salzburg 696.
Hajnaidua, Fraler 122.
Reisioger, Bernhard in Augsburg 47.
Reinert, FJdejuslus, zu Jena 116.
KeroigiuB Italus 333 603.
HesiuR 511.
Reusner, llieronymus 702.
Royss, Johann de, der ßruder Prediger
zu Alcmayr, 729.
|{haze.s 28 50.
Rhciliger, Thomas 45 499 ,138.
Kheuanus, Joh. 174.
Ricciun, Paul, 751.
Rinck, AntoQ, Köln 83.
Rindfleisch, Andreas 209.
Ripley, Georg 220-
Rodius, F.uslach 653.
Rodowsky I.usliziau, Bavor 692.
Rüwer, Johann Friedrich 810.
Rommel. Christoph von 581 703.
Rosenberg, von 39 213 .WG .VJl 434 739.
Roth, Asmu?, in Angsburg 180.
Rulanilt, Johann Erasmus 725 730.
Ru);oscissa, Johann de 122 739.
Rusainger, Joh. Jakob 46.
Rjdygcr, Klias 209.
Saiguier, Johannes, in Paris 731.
.Salm, Graf Julius, 192.
Salomo 22 63,i 682 68.1.
Sattler, Augustin, iu Judenburg 139 228.
Namenregister.
815
ScliofTner, Chrislnph 18S 184 753.
Schoiblo (!73 USa.
Schelhora, Benedikt 57.
— , Johttciu Ueorg 27.
Sehciik von <irafen1terg lüfl.
Schirrinaelier, Fricdricli 304.
Suliluck, Philip]! 151.
Sclimiilt, |)r. Knilotpli .loh. Kriedr., Leib-
arzt Ü70.
Selirmherr vnn 13.
.Schrntcr, Adam 88 ö9 32.
Schrol, Octins 193.
Sclirot, Achalius 19;t.
Schubert, Ediiartl 4ä.
Scoliis 400.
Scultutiic Rarthnlomruis 7(1 lL>3.
— , Johannen, s. Jlont.iniis.
Scbisch, Albrerbt vnti 4!)H M4.
Sclncccer 8».". WW.
Seiidivogiiis, Jdiehael 24 26 mK.
Sonaert, llanicl 158 (i!);t.
•SigiüinuiLiI III., König v. Polen lilil.
Simon, Dr. 2\>b.
iSokratos (i44.
-Sole, Job. de 220.
Sotea, Nikolaus 22.
Stange, (leorg 220.
Slarek, Andreas 200.
.Stariciiis, .loliaiincs 17 IT3 174 I7'> 237
282 28."i 284 28,'t 28fi 287 2!)4 :108
.WJ 310 312 340 343 3.'t4 35J 30(1
.i,W.%0,'i(ll .')G2 Tun; fiOfi f>07 (JOS f,l:i,
Steinberg, Kourad 217 t!!*!.
Slciiiur, ileinricli KW.
Sipri;|ilin, Viileritinus 82.
Stt'vriiKon, Heinrich, junior 801.
.Siirliitn. All'^nnlier \i<a 117 118 173
ist; .'iIKt K>-2 70!).
Smlc, Hermann 810.
Siievus, l>r., liViliaritl in Wien 720 7311.
Sylvester, Paj.sl 400.
Talbeiisser. Hr. 742.
Tonck, Joairbiio ISH.
Tecjwch, .loh. 739.
Teiil/,el, Andrea* t;.'ii; WO Otll,
Teiiffi'ntiatb, von l.i.
Tljcopbrastu.i von KresuK r>4.').
Theoidiylaclnx 41HI.
Tlic'itile, Johann 18ii.
Tlioinaii V. Aquind 122.
Thtirnevsser. I.ennhard 14 1.'> 18 22 I2G
:M iiW 743.
T"plv, HobiTl Aiil'in vim 7li.'j.
T..xilVs. .Mic-I.ai.'l l.'i :>''• »■'■ 8S !I4 'X- 118
KHl IUI 104 ll'l m; 142 l.')l I.'i2
183 i;:)l 70<) 701 702 712 743 740 S02.
Trehcr IG.'i.
Trevisaiin.i C.')3, s. Itcmli. v, d. Mark.
Trithcmins, Joli. 127 22ij 7li2.
Tschndi, Itanni 808.
Tyrtatnna (153.
Vlricli 210.
Ulrich Herzog zu Mecklenburg 106.
Vadianus 64.
Valentin von Riesa 93 94 43.'i.
Valeulius Antragassna Sileraiina 434.
Valentins de Hheliis 94 18(1 434.
Valentiu» llaln.>i 3.33 fia3.
Varenne«, Olivier de 803.
Vctier, Ueorg 091.
Veller, David, llallensis 82.
VinL'iu.i, l'etrii» .581.
Vogler, Johann, S(ra!nbiirg ISO.
Vogt, .lohnnn 742.
Vollclini, von !-'>.
Vossiuä, Job. Js. 21.
Waart, Joachim von 64.
Wwhler, (i. W. V. 4.5 499.
Wacker. Lambert 298 299 .104 305 30(1
(il7.
Wagenseil, Joh. Chr. 18 22.
Waite, Arihnr Kdward 80fi 808.
Warker s. Waikcr.
Weigcl, Valentin 24 .573 58(! 7.52 7(i2.
Welschins, (iporg Ilioronymns 581.
Welser, Phili|ipino 14.
Wcs,wl, Wilhülin 809.
Widemann, K»r!, Angsbnrg 2 Ifi 1.52
153 1.54 1.5.5 1711 180 181 18(1 188
197 201 2;M 319 323 324 32fi 375
434 4.53 545 .'.81 (103 (121 i;49 (151
(1.52 (>.5R (im 74(1 7-17 711.5 81(1.
Widemann, Mioliael .573.
Wibn,«, llavid, Kainerlink, (Willemssz)
1:40 (i41.
Wimpinaeus, J.di. All.. 88 8tl '.12 93 110
151.
Winckcisteiner 108 228.
Wirickler, Nikulani 123.
Winter von Andernach, .*. (lünlbcr.
Wolf. Heinrich, Dr. in Nilrnherg Uli.
Wolfgang, Pfal/graf 9.
Zeli^nur, Kberhard, Slr.is\iinrg Kül.
Z.ibel, Kriedrich 157 158.
Kop|>eliiix 47.
Zwin<'li 400 411.
t « I « « * I * I I «
1
•
i
LAKE
Ib Bvoid fUK,
OT bcfor«
MEDICAL LIBI
tARY I
« tdarned on E
edhfinw. n
thU book ibould 1
(be date hst stamp
» t » 1
< ( i
« * f 1
« «
>itftil»»l«i*
« % ik t i « «
i«»«»«9f<
t 4 2 J A ;- .\ . t ; ; i
l*ftf«ft*)(tCt*|
« » 1 » »
• »iS^itft
$(*««« i i
f 1 «
« S
» I I t