B. Ioannis Duns Scoti doctoris subtilis ac Mariani Ordinis Fratrum Minorum Commentaria oxoniensia ad IV libros magistri Sententiarus

Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/bioannisdunsscot02duns

B. IOANNIS DUNS SCOTI

COMMENTARIA OXONIENSIA

B. IOANNIS DUNS S.COTI

DOOTORIS SUBTILIS AC MARIANI

ORDINIS FRATRUM MINORUM

COMMENTARIA OXONIENSIA

AD IV. LIBROS MAGISTRl SENTENTIARUM

NOVIS CURIS EDIDIT

P. MARIANUS FERNANDEZ GARCIA 0. F. M.

PROV. S. IACOBI IN HISPANIA ALUMNUS
S. CONGREGATIONIS I)E RELIGIOSIS CONSULTOR.

Tom. II. — In II. Lib. Sententiarum.

■In doctrinis glorificate Dominum.
Isai. XXIV, 15.

AD CLARAS AQUAS (Quaracchi)

prope FJorentiam
EX TYPOGRAPHIA COLLEGII S. BONAVENTURAE

1914.

Proprietas litteraria

rfv

cfeSL*Wi

*¥a

fJUL5 1965)

^/fiftARV

-?
X

<r

CENSURA EX PARTE ORDINIS

Nos infrascripti, de mandato Reverendissimi Patris Ministri Generalis,
hoc examinavimus voluinen II. Libri Oxoniensium Beati Ioannis Duns Scoti,
Doctoris Subtilis ac Mariani, cura et opere R. P. Mariani Fernandez Garcia
iterum editi, atque non tantum declaramus nobis constare de fidelitate et
authenticitate textus, sed insuper editorem laudandum existimamus, eo quod
litteram Magistri ita disposuerit ut simul maxime commendari debeat Lecto-
ribus, studentibus iisque concionatoribus qui e fonte scotistico sua argu-
menta pro instructione et aedificatione populi desumere cupiunt. Quapropter
vehementer optamus ut quamprimum totius Operis incoepti editio complea-
tur. Coeterum, ad fidem et mores quod attinct, planum est nihil nisi catho-
licum in hoc volumine contineri, quippe quod Doctoris Subtilis integerrimam
doctrinam verbotenus exhibet.

Romae, 1 Nov. 1913.

Fr. SERArHiNus Belmond, Sacrae Theol. Lect. Glis.
Fr. M. Albertus 0'Neill, Sacrae Theol. Lect. Glis.

APPROBATIO ORDINIS

Fr. pacificus monza

TOTIUS ORDINIS FRATRUM MINORUM MINISTER GENERALIS
ET, HUMILIS IN DOMINO SERVUS.

DECRETUM.

Cum nova editio Libri II. Commentariorum Oxoniensium nostri B. Doctoris
Ioannis Duns Scoti ad Magistrum Sententiarum, curis R. P. Mariani Fer-
nandez Garcia, Nostrae Provinciae S. Iacobi in Hispania alumni et S. Congr.
de Religiosis Consultoris adornata, a duobus Patribus examinatoribus re-
cognita fuerit, nihilque in ea contra fidem bonosve mores inveniatur, facul-
tatem libenter facimus ut publici iuris fiat, servatis aliis servandis, eiusque
frequentem lectionem Fratribus Studentibus cunctisque Patribus enixe com-
mendamus.

Datum Romae, ad S. Antonii, die VIII Nov., Doctori Subtili in Ordine
nostro sacra, anni 1913.

Fr. Pacificus, Min. Glis.

IMPRIMATUR :
Fr. Albertus Lepidi 0. P., S. P. Ap. Mag.

IMPRIM ATUR :

Franciscus Faberi, Vic. Urbis Adsessor.

Nihil obstat.
Can. Frid. Lapini, censor. eccl.

IMPRIMATUR:

Florentiae, 7 Ianuarii 1914.

A. Can. Cassulo, Vic. Gen.

LIBER SECUNDUS SENTENTIARUM

DISTINCTIO PRIMA.

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Unum esse rerum principium ostendit, non plura, ut quidam pu-
taverunt. — « Creationem rerum insinuans Scriptura, Deum esse
Creatorem initiumque temporis atque omnium visibilium vel invisibi-
lium creaturarum, in primordio sui (1) ostendit » (2) dicens : In prin-
cipio creavit Deus coelum et terram. « His etenim verbis Moyses,
Spiritus Dei afnatus, in uno principio a Deo Creatore mundum fa-
ctum refert » (3), elidens errorem quorumdam, plura sine principio
fuisse principia opinantium. « Plato namque tria initia existimavit,
Deum scilicet et exemplar et materiam, et ipsam increatam sine prin-
cipio, et Deum quasi artificem, non creatorem (4) » . Creator enim est
qui de nihilo aliquid facit.

Et creare proprie est de nihilo aliquid facere; facere vero non
modo de nihilo aliquid operari, sed etiam de materia. Unde et homo
vel Angelus dicitur aliqua facere, sed non creare, vocaturque factor
sive artifex, sed non creator ; hoc enim nomen soli Deo proprie con-
gruit, qui et de nihilo quaedam et de aliquo aliqua facit. Ipse est
ergo creator et opifex et factor; sed creatoris nomen sibi proprie re-
tinuit, alia vero etiam creaturis communicavit. — In Scriptura tamen
saepe creator accipitur tamquam factor, et creare sicut facere, sine
distinctione significationis.

Quod haec verba, scilicet agere et facere, et huiusmodi, non di-
cuntur de Deo secundum eam rationem qua dicuntur de creaturis. —
Verumtamen sciendum est, haec verba, scilicet creare, facere, agere,

' ^ t> "K

(1) Gen. c. I, v. 1. (2) Beda, i". Hexaem. in initio.

(3) Strab. Prothem. in Gloss. ? ^

/

(4) Ib. — Cfr. etiam S. Ambros. I Hexaem. c. 1. et 2.
Tom. II.

■V

2 LIB. II. DIST. I. TEXT. MAGISTRI.

et alia huiusniodi, de Deo non posse dici secundum eam rationem qua
dicuntur de creaturis. Quippe cum dicimus eum aliquid facere, non
aliquem in operando motum illi inesse intelligimus, vel aliquam in
laborando passionem, sicut nobis solet accidere, sed eius sempiternae
voluntatis novum aliquem significamus effectum, id est aeterna eius
voluntate aliquid noviter existere. Cum ergo aliquid dicitur facere,
tale est ac si dicatur, iuxta eius voluntatem vel per eius voluntatem
aliquid noviter contingere vel esse, ut in ipso nihil novi contingat,
sed novum aliquid, sicut in eius aeterna voluntate fuerat, fiat sine
aliqua motioDe vel sui mutatione. Nos vero operando mutari dicimur,
quia movemur ; non enim sine motu aliquid facimus. Deus ergo aliquid
agere vel facere dicitur, quia causa est rerum noviter existentium,
dum eius voluntate res novae esse incipiunt, quae ante non erant,
absque ipsius agitatione; ut actus proprie dici non queat, cum vide-
licet actus omnis in motu consistat, in Deo autem motus nullus est.
Sicut ergo ex calore solis aliqua fieri contingit, nulla tamen in ipso
vel in eius calore facta motione vel mutatione, ita ex Dei voluntate
nova habent esse sine mutatione Auctoris, qui est unum et solum et
omnium principium.

Aristoteles vero duo dixit principia, scilicet materiam et spe-
ciem, et tertium operatorium dictum; mundum quoque semper esse
et fuisse.

Quod catholicum est docet. — Horum ergo et similium errorem
Spiritus Sanctus evacuans, veritatisque disciplinam tradens, Deum in
principio temporum mundum creasse, et ante tempora aeternaliter
extitisse significat, ipsius aeternitatem et omnipotentiam commendans ;
cui voluisse facere est, quia, ut praediximus, ex eius voluntate et
bonitate res novae existunt. — « Credamus igitur, rerum creatarum,
coelestium vel terrestrium, visibilium vel invisibilium causam non esse
nisi bonitatem Creatoris, qui est Deus unus et verus. Cuius tanta est
bonitas, ut summe bonus beatitudinis suae, qua aeternaliter beatus
est, alios velit esse participes; quam videt et communicari posse
et minui omnino non posse. Illud igitur bonum, quod ipse erat et
quo beatus erat, sola bonitate, non necessitate, aliis communicari vo-
luit, quia summe Boni erat prodesse velle, et Omnipotentissimi nocere
non posse » (1).

Quare rationalis creatura facta sit? — « Et quia non valet eius
beatitudinis particeps existere aliquis nisi per intelligentiam, quae
quanto magis intelligitur, tanto plenius habetur, fecit Deus rationa-
lem creaturam, quae summum bonum intelligeret, et intelligendo ama-

(1) Hugo a S. Victore. /. De Sacram. p. II. c. 4.

LIB. II. DIST. I. TEXT. MAGISTRI. 3

ret, et amando possideret, ac possidendo frueretur. Eamque hoc modo
distinxit, ut pars in sui puritate permaneret, nec corpori uniretur,
scilicet Angeli, pars corpori iungeretur, scilicet animae. Distincta est
i taque rationalis creatura in incorpoream et corpoream ; et incorporea
quidem Angelus, corporea vero homo vocatur, ex anima rationali et
carne subsistens. — Conditio ergo rationalis creaturae primam cau-
sam habuit Dei bonitatem » (1).

Quare creatus sit homo vel Angelus f — « Ideoque si quaeratur,
quare creatus sit homo vel Angelus ?, brevi sermone responderi potest :
propter honitatem eius. Unde Augustinus in lib. De Doctrina Chri-
stiana (2) : Quia bonus est Deus, sumus ; et in quantum sumus, boni
sumus » .

Ad quid creata sit rationalis creaturaf — « Et si quaeritur, ad
quid creata sit rationalis creatura?, respondetur: ad laudandum Deum,
ad serviendum ei, ad fruendum eo ; in quibus proficit ipsa, non Deus,
Deus enim, perfectus et summa bonitate plenus, nec augeri potest
nec minui. Quod ergo rationalis creatura facta est a Deo, referendum
est ad Creatoris bonitatem et ad creaturae utilitatem (3) » .

Brevissima responsio cum quaeritur, quare vel ad quid facta sit
rationalis creaturaf — « Cum ergo quaeritur, quare vel ad quid
facta sit rationalis creatura ? : brevissime responderi potest : propter
Dei bonitatem, et suam utilitatem. Utile nempe ipsi est servire Deo
et frui eo. Factus ergo Angelus sive homo propter Deum dicitur esse :
non quia creator Deus e.t summe beatus alterutrius indiguerit officio,
qui bonorum nostrorum non eget (4), sed ut serviret ei ac frueretur
eo, cui servire regnare est ; in hoc enim proficit serviens, non ille cui
servitur » (5).

Sicut factus est homo ut serviret Deo, sic mundus ut serviret
homini. — « Et sicut factus est homo propter Deum? id est ut ei
serviret, ita mundus factus est propter hominem, scilicet ut ei ser-
viret. Positus est ergo homo in medio, ut et ei serviretur et ipse
serviret, ut acciperet utrinque, et reflueret totum ad bonum hominis,
et quod accepit obsequium, et quod impendit. Ita enim voluit Deus
sibi ab homine serviri, ut ea servitute non Deus, sed homo serviens
iuvaretur; et voluit ut mundus serviret homini, et exinde similiter
iuvaretur homo. Totum igitur bonum hominis erat, et quod factum
est propter ipsum, et propter quod factus est ipse. Omnia enim, ut
ait Apostolus (6), nostra sunt, scilicet superiora et aequalia et inferiora.

(1) Id. ib.: De Diligendo Deo (inter Opera 8. August.).

(2) Lib. I. c. 32.

(3) Lib. cit. De Dilig. Deo. (5) Lib. cit. De Dilig. Deo.

(4) Ps. XV. v. 2. (6) /. Cor. c. III. v. 22: Rom. c. VIII. v. 32.

4 LIB. II. DIST. I. TEXT. MAGISTRI.

Superiora quidem nostra sunt ad perfruendum, ut Deus-Trinitas
aequalia ad convivendum, scilicet Angeli, qui, etsi modo nobis supe-
riores sint, in futuro erunt aequales ; qui et modo nostri sunt, quia
ad usum nobis sunt, sicut res dominorum dicuntur esse famulorum,
non dominio, sed quia sunt ad usum eorum; ipsique Angeli in qui-
busdam Scripturae locis (1) nobis servire dicuntur, dum propter nos
in ministerium mittuntur » .

Quomodo dicitur allquando in Scriptura: homo factus est propter
reparationem angelici casusf — De homine quoque in Scriptura in-
terdum reperitur, quod factus sit propter reparationem angelicae ruv-
nae. Quod non ita est intelligendum, quasi non fuisset homo factus,
si non peccasset Angelus ; sed quia inter alias causas, scilicet prae-
cipuas, haec etiam nonnulla causa extitit. Nostra igitur sunt superiora
et aequalia; nostra etiam sunt inferiora, quia ad serviendum nobis
facta.

Quare ita sit homo institutus, ut anima sit unita corpori? —
Solet etiam quaeri, cum maioris dignitatis videretur esse anima, si
absque corpore permansisset, cur unita sit corpori ? — Ad quod primo
dici potest: quia Deus voluit, et voluntati eius causa quaerenda non
est. — Secundo autem dici potest, quod ideo Deus voluit eam cor-
pori uniri, ut in humana ostenderet conditione novum exemplum bea-
tae unionis quae est inter Deum et spiritum, in qua diligitur ex toto
corde (2), et videtur facie ad faciem (3). Putaret enim creatura, se non
posse uniri Creatori suo tanta propinquitate, ut eum tota mente di-
ligeret et cognosceret, nisi videret spiritum, qui est excellentissima
creatura, tam infimae, id est carni, quae de terra est, in tanta dile-
ctione uniri, ut non valeat arctari ad hoc, ut velit eam relinquere,
sicut Apostolus ostendit dicens (4) : Nolumus corpore expoliari, sed
supervestiri,' per quod ostenditur spiritum creatum Spiritui increato
ineffabili amore uniri. « Pro exemplo ergo futurae societatis, quae
inter Deum et spiritum rationalem in glorificatione eiusdem perficienda
erat, animam corporeis indumentis et terrenis mansionibus copulavit,
luteamque materiam fecit ad vitae sensum vegetare, ut sciret homo,
quia si potuit Deus tam disparem naturam corporis et animae in
foederationem unam et in amicitiam tantam coniungere, nequaquam
ei impossibile futurum, rationalis creaturae humilitatem, licet longe
inferiorem, ad suae gloriae participationem sublimare. Quia ergo pro
exemplo rationalis spiritus in parte usque ad consortium terreni cor-
poris humiliatus est, ne forte in hoc nimis depressus videretur, addi-

(1) Hebr. c. I. v. 14. (3) /. Cor. c. XIII. v. 12.

j Matth. c. XXII. v. 87. (4) iT. Cor. c. V. v. 4.

LIB. II. DIST. I. TEXT. MAGISTRI. 5

dit Dei providentia, ut postmodum cum eodem corpore glorificato ad
consortium illorum qui in sua permanserunt puritate sublimaretur, ut
quod minus ex dispensatione Creatoris sui acceperat conditus, post-
modum per gratiam eiusdem acciperet glorificatus. Sic ergo conditor
noster Deus rationales spiritus varia sorte pro arbitrio voluntatis
suae disponens, illis, quos in sua puritate reliquerat, sursum in coelo
mansionem, illis vero, quos corporibus terrenis sociaverat, deorsum
in terra habitationem constituit; utrisque regulam imponens obedien-
tiae, quatenus et illi ab eo ubi erant non caderent, et isti ab eo ubi
erant, ad id ubi non erant, ascenderent. Fecit itaque Deus hominem
ex duplici substantia, corpus de terra componens, animam vero de nihilo
faciens (1) » . — Ideo etiam unitae sunt animae corporibus, ut in eis
Deo famulantes maiorem mereantur coronam.

Post sacramentum Trinitatis, de creatura tripartita agendum est,
et prius de digniori, id est angelica — Ex praemissis apparet ra-
tionalem creaturam in angelicam et humanam fuisse distinctam, qua-
rum altera tota est spiritualis, id est angelica; altera ex parte spiri-
tualis et ex parte corporalis, id est humana. — Cum itaque de his
tractandum sit, scilicet de spirituali et corporali creatura, et de ra-
tionali et non rationali, primo de rationali et spirituali, id est de
Angelis, agendum videtur, ut a contuitu Creatoris ad cognitionem
creaturae dignioris ratio nostra intendat; deinde ad considerationem
corporeae tam illius quae est rationalis, quam illius quae non est ra-
tionalis, descendat, ut Trinitatis increatae sacramentum tripartitae
creaturae eique concretorum atque contingentium sequatur docu-
mentum.

(1) S. August. Lib. De Spiritu et Anima, c. 14.

> <vcxM2^S2^£K£KS\» c

B. IOANNIS DUNS SCOTI

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE I. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

1. ( i ) — Libri II. obiectum. — Circa creationem, in hoc $e-
cundo, ut dictum est in lectione, tractat Magister de Deo quan-
tum ad causalitatem eius primariam, et hoc specialiter circa
causalitatem triplicis causae, quam habet respectu creaturae.

QUAESTIO I.

2. — Proponitur quaestio. — Quaero primo circa hoc:
Tltrum prima causalitas respectu omnium causabiliwm

de necessitate sit in tribus personis?

3. — Intellectus quaestionis. — Etintelligo respectu omnium
causabilium, in quocumque esse, et hoc de necessitate, ita
quod non possit esse nisi in tribus personis.

4. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Richard.
De Trinii. 1. III. c. 16: Si tantum esset unapersona, adhuc
esset in ea plenitudo potentiae et sapientiae ; ergo posset
producere omne possibile.

b) Item, actio est suppositi ; igitur plurium supposi-
torum plures actiones; igitur trium personarum non potest
esse una actio; igitur nec una potentia activa, vel * una * cau-
salitas respectu omnium causabilium; quia cuius est potentia
eius est actus: I. De Somno et Vigilia.

c) Praeterea, sicut se habet principium operationis ad
principium, ita operatio ad operationem. Haec propo-
sitio patet in potentia sensitiva, intellectiva et volitiva et acti-

(1) Solvuntur ad n. 21.

LIB. II. DIST. I. QTTAEST. I. 7

bus earum. Sed principium creationis est aliquid essentiate,
quia comrnune tribus: et tale est prius aliquo modo notionali
sive personali; igitur et actio actione.

5. ( 2 ) — Gontra : — a) Personae divinae plus conveniunt
quain substantia et virtus in creatura : sed ista non possunt
separari in operatione; ergo nec illae(l).

b) Item, bonitas Dei praesupponitur bonitati creaturae;
ergo productioni productio.

6. — Henrici sententia. — * Hic dicitur ab Henrico, Quod-
libet. VI. q. 2., quae in forma talis est*(2).

(1) Vid. explicationem n. 22.

(2) Ita ed. Ven. 1490, quae sat obscuram sententiae Henrici exposi-
tionem pro Scoti textu nobis dat, quam Mauritius in sua edit. 1506 uti ad-
ditionem reportavit. Aliae editiones, ex. gr. 1478, 1481 et 1497, simpliciter ha-
bent: « Hic dicitur ab Henrico, Quodlib. VI. q. 2., vide ibi » . Apud Mau-
ritium vero, uti additionem, aliam eiusdem Henrici sententiae habemus ex-
positionem, quae apud Waddingum in Scoti textum transiit, supra relatis
verbis ita modificatis: « Hic dicit Henricus, Quodlib. VI. q. 2, tria per or-
dinem ». — Quae, pro lectoris commodo, uti apud Mauritium et Waddingutn
habentur, hic subnectimus: « Hic dicit Henricus Quodlibet. VI. q. 2. tria per
ordinem : — a) Primum est, quod licet tota notitia quae est in Filio sit
realiter in Patre, quia nihil cognoscit Filius quod non cognoscat Pater, et
amor qui est in Spiritu Sancto sit in Patre et Filio, quia nihil amat Spi-
ritus Sanctus quod non ament Pater et Filius, tamen notitia quae est in
Filio ut in Filio habet quamdam rationem specialem, quam non habet ut
est in Patre: similiter amor qui est in Spiritu Sancto ut in Spiritu Sancto
habet quamdam rationem specialem, quam non habet ut in Patre et Filio.
Notitia enim ut in Patre tantum habet rationem notitiae simjjlicis ; in Fi-
lio autem habet rationem notitiae dispositivae. Filius autem in Divinis nihil
aliud est quam ars vel notitia declarativa eorum quae Patcr cognoscit in
simplici intelligentia, et dispositiva et ordinativa eorum quae producenda
sunt et modorum operandi. Amor etiam in Patre et Filio habet rationem
amoris simplicis complacentiae ; sed in Spiritu Sancto habet rationem affe-
ctativi et quasi impulsivi ad opus. — Haec autem distinctio notitiae et
amoris in Divinis potest accipi secundum proportionem duplicis notitiae et
amoris quae percipiuntur in nobis. Nam artifex primo intuetur simpliciter
et simplici intuitu formam operis : secundo ordinat et disponit de faciendo
et modo faciendi; et haec est notitia dispositiva, quae concipitur ex priori.
Similiter ex parte voluntatis, quando offertur artifici forma operis, com-
placet sibi primo simpliciter in ea: secundo afficitur ex complacentia
ad productionem eius ; et ex tali affectione dicitur amor affectativus, qui
oritur ex primo. — Sic imaginandum est, secundum illum, in Divinis, sci-
licet quod in Patre est quasi notitia simplex, non dispositiva, de produ-
ctione rei et modo producendi; sed in Filio est notitia habens rationem

8 LIB. II, DIST. I. QUAEST. I.

7. ( 3 ) — Impugnatur — Contra istud : — a) Primo videtur
sequi quod Pater formaliter noncreat; nihil enim formaliter
agit quod non est in actu secundum illud quod est proxima
ratio agendi: Pater autem non est formaliter in actu Verbo
vel Spiritu Sancto: secundum autem istam positionem Ver-
bum et Spiritus Sanctus sunt proxima ratio agendi et cau-
sandi, sicut intellectio et volitio sunt remotae rationes cau-
sandi; igitur Pater non causat formaliter et proxime.

huius notitiae dispositivae. Similiter in Patre et Filio est amor simplicis
complacentiae in rebus intellectis; sed in Spiritu Sancto est amor habens
rationem affectativam et inclinativam ad opus.

« Secundum quod dicit opinio ista est quod ad hoc quod producatur
effectus non sufficit notitia simplex ex parte intellectus, sed requiritur notitia
dispositiva; nec etiam sufficit volitio simplex ex parte voluntatis, sed re-
quiritur amor vel volitio affectativa.

« Ex quo sequitur tertium, scilicet quod productio extrinseca creatura-
rum praesupponit in essentia divina istas personas ut quasdam rationes
formales essentiae, per quas creaturae immediate producuntur, et praesup-
ponit productiones sicut per quas istae rationes formales acquiruntur.
(3) « Unde haec est conclusio huius opinionis : quod productio extrinseca
creaturarum praesupponit intrinsecam, sicut causam, per quam habet for-
malem principium productivum immediate. Sicut enim expresse vult Do-
ctor iste, quaestione praenotata, sine Verbo et Amore productis actus es-
sentiales notitiae et amoris in Divinis non essent perfecti et sufficientes ad
producendum; perficiuntur autem per Verbum et Amorem productum; et
ideo isti duo termini producti, scilicet Verbum et Amor, perficientes actus
essentiales intelligendi et volendi in tribus personis, sunt immediatae ra-
tiones formales et immediata principia producendi creaturas.

Pro ista opinione videtur idem Doctor ibidem innuere tres rationes:

Prima talis: illud quod producitur per cognitionem simplicis notitiae
et amorem simplicis complacentiae, sicut per immediata principia produ-
cendi, producitur necessario necessitate naturalis determinationis ad produ-
cendum et modum producendi. Hoc patet, quia talis notitia et amor modo
naturali se habent ad suum effectum producendum, et ad unum determina-
tum modum producendi, non minus quam calor ad calefaciendum. Unde et
Philosophi, qui non posuerunt in Deo talem notitiam et talem amorem,
posuerunt mundum procedere necessario a Deo necessitate naturalis
determinationis ad producendum et ad unum modum producendi tan-
tum. ita quod non posset non producere, nec alio modo producere
quain produxit, ut patet per Aviccnnam IX. Metaph. Ergo ad hoc
quod Deus produxerit mundum non de necessitate, oportet quod ipsum pro-
duxerit tamquam per immediata principia, non per cognitionem simplicis
notitiae et amorem simplicis complacentiae, sed per notitiam dispositivam
seu consiliativam de producendo et modo producendi et per volitionem ele-

LIB. II. DIST. I. QUAEST. I. 9

Et si dicas quod omnes creant, quia omnes habent unum
Verbum in intellectu suo communi, quo Verbo perficitur intel-
lectus essentialis, licet istud Verbum sit a Patre solo dicente
vice omnium, et omnes habent unum Amorem in voluntate
communi, iicet ille Amor spiretur a Patre et Filio simul vice
omnium trium, contra istud sic arguo: quaero, quomodo Pa-
ter habet istam notitiam genitam ? Non formaliter, secundum
August. VII. De Trin. c. 1, quia, secundum eum ibidem, Pater
non est sapiens sapientia genita; sed habet sicut correlativum,

ctivum et libere inclinativam in opus, quasi per actus supervenientes prio-
ribus actibus praedictis: sed talis notitia dispositiva et talis anior affecta-
tivus sunt Verbum et Spiritus Sanctns in Divinis; ergo mundus producitur
per Verbum et Amorem productum, sicut per immediata principia produ-
cendi ipsum.

(4) « Secunda ratio talis est: sicut se habet forma naturalis ad producen-
dum effectum suum naturaliter, sic forma intellectualis et volitio concomi-
tans ipsam ad producendum effectum intelligibiliter et artificialiter: sed
forma naturalis non est immediatum principium operis, secundum quod est
perfectio eius in quo est, sed solum in quantum induit respectum ad opus:
sed sapientia intellectualis essentialis et amor essentialis non induit istum
respectum nisi ut sunt in Verbo et Amore producto; igitur Verbum et
amor productus in quocumque artifice sunt immediatum principium ope-
randi artificialiter. — Ubi advertendum, secundum istum Doctorem, quod
sapientia intellectualis ut essentialis est quasi forma naturalis agentis secun-
dum quod est perfectio eius in quo est: sed ipsa sapientia ut induit ratio-
nem Verbi est quasi ipsa forma naturalis ut habens respectum et ordinem
ad effectum. Unde, secundum ipsum, Verbum ex ipsa ratione Verbi habet
respectum et ordinem ad ipsas res creandas, quod non habet sapientia es-
sentialis in quantum huiusmodi.

« Tertia ratio talis est : sapientia speculativa et amor sibi correspon-
dens non sunt immediatum principium operandi; sed solum sapientia pra-
ctica et amor sibi correspondens, ut patet in artifice rationali ; quia notitia
universalis, qua considerat operabile in universali et secundum principia
sua communia, non est sibi ratio operandi, sed notitia quaedam particu-
laris accepta de universali : sed sapientia in Divinis ut est essentialis per-
fectio est solum specidativa, habens ut sic ideas speculativas et rationes
cognoscendi tantum ; Sapientia vero personalis, quae Verbum est, non est
tantum speculativa ad cognoscendum, sed practica, continens in se ideas ut
sunt principia operandi ; ergo Verbum et Amor sibi correspondens sunt
immediatum principium operandi et producendi in Divinis. » — Confirmatur
haec ratio per illud I. ad Cor. c. I. v. 24. : Praedicamus Christum Dei vir-
tutem et Dei sapientiam: Virtus autem habet rationem scientiae practicae.
Secundum hoc etiam dicitur Verbum potentia operativa Patris, in quantum
scilicet habet rationem scientiae practicae » .

10 LIB II. DIST. I. QUAEST. I.

scilicet ut proclucens habet productum : secl sic habens non est
in actu formaliter eo quod habet; ergo nec formaliter agit
actione illa respectu cuius habitum, sive illud quod habetur
non est formalis ratio agendi.

b) Vicletur etiam ultra sequi quod Filius et Spiritus
Sanctus non creent; quia communiter formalis ratio agencli
non agit illa actione respectu cuius dicitur formalis ratio agendi,

Et si dicatur quod Filius creat, et Spiritus Sanctus creat,
* contra *, neutra tamen persona vicletur proxime creare, quia
neutra est in actu per alteram formaliter: et omne agens
proxime per intellectum et voluntatem est in actu tam notitia
quam volitione necessariis ad talem actum.
( 6 ) c) Praeterea secundo, quaero, quid intelligis per sapien-
tiam dispositivam vel disponentem et amorem affectantem?
Aut enim ista sunt appropriata Verbo et Spiritui Sancto, aut
sunt propria. Si appropriata, ergo secundum veritatem sunt
communia tribus; et ita duae personae non sunt proximae
rationes formales creandi. Si sunt propria, cum dicunt re-
spectum rationis ad creaturas, quia, secundum ipsum, dispo-
sitio dicit respectum rationis ad disposita; ergo aliquis re-
spectus rationis est proprius alicui personae divinae: quod
est improbatum dist. 18, 1. lib. [n. 854] de Dono, et dist. 27.
I. [n. 973] cle Verbo.

d) Praeterea, quod dicit de ideis practicis, quod non sunt
in Patre, secl in Verbo, ac si una persona non sufflceret ad
productionem, videtur esse contra August. XV. De Trin. c. 14:
Ideo Verbum hoc vere veritas est, quia quidquid est in ea
scientia de qua genitum est, et in ipso est; quod autem in
ea non est, nec in ipso est. Et paulo post : Novit omnia Deus
Pater in seipso, novit et in Filio: * sed in seipso tamquam
seipsum, in Filio tamquam Verbum suum*. Etpost: Omnia
quae sunt in eorum scientia unusquisque eorum simul vi-
det. Ex quibus et aliis verbis ibidem positis videtur velle ma-
nifeste quod nihil actualius est in Verbo quam in intellectu
Patris, et per consequens non est ibi distinctius quam in in-
telligentia Patris.

e) Praeterea, quod dicitur ibi, Verbum esse ad perficien-
dum intellectionem essentialem, videtur falsum; quia illud
quod est ratio agencli alicui actione non manente in agente

LIB. II. DIST. I. QUAEST. I. 11

non perficitur illa actione, sicut calidum in quantum calidum
non percitur calefactione, quae recipitur in passo: sed, secun-
dum istum, intellectio essentialis est ratio gignendi Verbum,.
et ista gignitio non est actio formaliter immanens ipsi Patri,
quia terminus gignitionis non est formaliter Patris; ergo intel-
lectio essentialis, quae est ratio gignendi Verbum, secundum
eum, non perficitur Verbo producto.

( 7 ) f) Quod etiam dicit de notitia universali, quod sit spe-
cutativa, improbatum et supra in Prooemio [I. n. 120 seqq.]
de scientia Theotogica, utrum sit specutativa vel practica;
quia conclusiones practicae resolvuntur in principia practica,
et non in principia speculativa, sicut conclusiones speculativae
in principia speculativa, et non in principia practica.

g) Quod etiam dicit, quod ideo posuerunt Philosophi Deum
necessario producere aliud a se, quia negaverunt in eo Sa-
pientiam procedentem dispositivam vel disponentem, et Amo-
rem affectantem esse productum, non videtur verum; quia
volitio essentiatis, sive ut in tribus, sive ut in Filio, sive ut
in Patre, non est necessario alterius a se, * ut creaturae *;
nihil enim aliud a se vult voluntas divina necessario, etiamsi
per impossibile non esset principium productivum ad intra;
quia tunc necessario dependeret ad creaturam: quod est incon-
veniens maximum.

8. ( * ) — Quaestionis divisio. — Ad sotutionem quaestionis
tria sunt videnda: Primo, quod prima causalitas respectu crea-
turarum est necessario in tribus personis divinis, et hoc respectu
earum ut causatarum quantum ad verum esse, sive quantum
ad esse simpliciter. — Secundo, propter illud quod additum
est in quaestione de causabilibus secundum quodcumque esse,
videndum est de causalitate respectu omnium causabilium
quantum ad esse secundum quid, ut esse cognitum vel esse
volitum. — Tertio, propter iilud quod additur in quaestione,
scilicet quod non possit atiter esse quam in tribus, videndum
est si per impossibile poneretur una persona absoluta, utrum
posset esse in ea perfecta causalitas respectu omnium causa-
bilium.

9. — Ostendittir causalitatem respectu omnium creaturarum
necessario esse in tribus divinis personis. — Quantum ad primum

12 LIB. II. DIST. I. QUAEST. I.

dico quocl illa causalitas perfecta necessario est in tribus. —
Quocl probatur tripliciter:

a) Primo, quia principium duarum productionum, neces-
sariae videlicet et contingentis, necessario est prius princi-
pium necessariae quam contingentis; non enim potest effectus
necessarius praesupponere contingentem, * licet e converso * (a) :
sed aliquid in Divinis est principium productionis intrinsecae,
quae est necessaria, et aliquid est principium productionis
extrinsecae, quae est contingens; igitur prius necessario est
in Deo aliquod principium productionis necessariae et ad in-
tra quam in eo sit aliquod principium productionis contin-
gentis et ad extra. In illo autem priori, completa productione
ad intra, communicatur tribus personis omnis foecunditas quae
eis non repugnat; et per consequens communicatur eis illucl
quocl est principium productivum *communicationis * (b) ad
extra; igitur in illo instanti, in quo est proximum principium
in Deo ad producendum aliud contingens ad extra, ilJud com-
municabitur tribus.

(9) b) Item, prius naturaliter est primum obiectum prae-
sens potentiae respicienti tale obiectum ut primum quam se-
cundarium obiectum sit praesens; et hoc maxime verum est
quando solum primum obiectum ex natura rei et ex se est
obiectum, et secundarium obiectum non ex se est illius po-
tentiae, sed fit per actum istius potentiae in tali esse, hoc
modo: primum obiectum intellectus divini et voluntatis di-
vinae est sola essentia divina, et omnia alia sunt tantum
secundaria obiecta et producta aliquo modo in tali esse ob-
iecti per actum intellectus divini; prius igitur naturaliter
est essentia divina praesens intellectui suo ut primum obie-
ctum quarn aliquid aliud: sed intellectus divinus habens es-
sentiam *divinam * obiectum sibi praesens non tantum est po-
tentia operativa circa illud, sed etiam potentia productiva no-
titiae adaequatae illi intellectui ut principio prociuctivo et illi
essentiae cuius est ut obiecti; igitur tunc est productiva Verbi
infiniti, et per consequens Verbi geniti in natura divina. — Simi-
liter voluntas habens essentiam illam actu intellectam ut obie-
ctum sibi praesens non tantum est potentia operativa, qua

(«) Wadd. sed bene e contra.
{b) Wadd. causationis.

LIB. II. DIST. L QUAEST. I. 13

scilicet formaliter habens eam amet ipsum obiectum, sed etiam
potentia productiva Amoris adaequati infiniti, et per conse-
quens personae spiratae in natura divina. — Prius ergo na-
turaliter quam intellectus et voluntas divina habeant vel re-
spiciant aliquod aliud obiectum secundarium habetur completa
ratio productionis personarum divinarum intrinsecarum; et per
consequens illae personae prius producuntur quam aliquod
aliud obiectum praesentetur ; et per consequens multo magis
prius quam aliquod aliud obiectum causetur.
(io) c) Praeterea tertio, habitudo naturae ad suppositum prior
est habitudine eius ad actum secundum, quia agere praesup-
ponit esse: et habitudo naturae ad suppositum est essentialis
et in quid: iila autem habitudo quae est naturae ad agere
non videtur ita essentialis; natura igitur divina prius habet
esse in illis personis quam sit principium productionis extrin-
secae.

10. — Praedictorum ratio assignatur. — Secundo quantum
ad istum articulum videndum est quae sit ratio huius.
(") Dico quocl ratio huius non est, sicut positio prima innuebat,
scilicet quod Verbum et Spiritus Sanctus sint rationes formales
proxime creandi, vel quod aliquo modo compleant causalitatem
Palris; immo eadem causalitas et aeque perfecta est in Patre sicut
in tribus. Ista ergo primitas talis est in tribus personis respectu
creaturae, qualis est dicta dist. 12. I. lib. [n. 745] in Patre et
Filio respectu Spiritus Sancti. Non enim hoc ponitur ibi, quasi
imperfectior foecunditas sit in una persona quam in duabus,
sed quia prius communicatur foecunditas illa Filio * quae sibi
non repugnat * quam Spiritus Sanctus spiretur; et tunc in illo
instanti originis quo Pater producit * Filium, secunda foecun-
ditas qua producitur Spiritus Sanctus est in Patre et in Filio * {a)\
ex hoc sequitur quod tunc producitur Spiritus Sanctus a duobus,
in quibus est illa una foecunditas. Ita hic prius naturaliter com-
municatur natura divina tribus suppositis divinis, secundum ra-
tiones istas prius positas, quam creatura possit immediate pro-
duci; et ideo in illo primo instanti, in quo creatura est imrae-
diate producibilis, causalitas illa una est in tribus personis
respectu creaturarum producendarum. — Et haec est sententia

(a) Wadd. . . . quo Pater producit Spiritum Sanctum, illa foecunditas
qua producitur. . .

14 LIB. II. DIST. I. QUAEST. I.

August. V. De Trin. capit. 14., quod sicut Pater et Filius ad
Spiritum Sanctum sunt unum principium, sic omnes tres sunt
unum principium creaturae ad ipsam producendam.

11. (12) — Absurda quae sequerentur ex sententia Henrici.
— Quantum ad secundum ariiculum principalem [n. 8], vi-
detur quocl si in intellectu Patris sint ideae practicae, sicut
est argutum contra opinionem primam [n. 1 d], ergo Verbum est
genitum de creatura ut est idea in intellectu Patris. Quod
etiam confirmatur per August. XV. De Trinit. c. 14: Natum
est de omnibus his quae sunt in scientia Patris (1).

Sed contra istud arguitur : — a) Quia tunc Spiritus San-
ctus non spiratur tantum ut amor essentiae divinae, sed ut
amor omnis amabilis intellecti; et ita ex vi productionis suae
esset amor creaturae sicut essentiae divinae; vel ergo Deus
necessario amaret creaturas, vel Spiritus Sanctus non necessa-
rio produceretur : quorum utrumque est falsum.

b) Item, non tantum Pater novit creaturas formaliter, sed
etiam novit Filium formaliter; igitur si de omnibus ut notis
Patri gignitur Verbum, et de Verbo ut noto Patri gignitur
Verbum, et ita Verbum gignitur de Verbo.

c) ltem, nulla relatio realis alicuius personae divinae vi-
detur esse ad aliquid aliud extra ipsam, ut ad creaturam,
ex dist. 30. I. [n. 1025]: sed geniti ad illud de quo gignitur, si
est distinctum realiter, est relatio realis; ergo Verbum non
est genitum de tapide ut noto Patri.

12. ('3) — Ordo naturae et originis in Divinis. — Quantum
ad hoc igitur dico sic: quod duo ordines possunt intelligi in
Divinis, scilicet ordo naturae et ordo originis; qui sunt alte-
rius rationis; et in quocumque gradu unius ordinis potest
ioius alius ordo assignari. — Exemptum *primo* in creatura,
ubi est ordo naturae, ordo originis et ordo durationis, qui
sunt alterius et alterius rationis; et totus unus ordo potest as-
signari in uno gradu alterius ordinis. Accipiatur enim unum
instans durationis; in illo instanti possunt assignari omnia ordi-
nata secundum originem et naturam, * sicut in sole et radio,
quia in eodem instanti iemporis est sol prius naiura et ra-
dius posterius natura *. Accipiatur etiam unum instans na-

(1) D. Augustini littera: est de his omnibus quae sunt in seipso.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. I. 15

turae ; in eo possunt assignari omnia ordinata secundum ori-
ginem. — Simpliciter tamen in Divinis ordo naturae primus
est, ita quod simpliciter procedendo in primo instanti naturae
debet assignari totus primus ordo originis; et si in secundo
instanti naturae assignetur ordo originis, non est primus ordo
originis, sed secundus. — Quod intelligo sic: ordo naturae
accipitur comparando obiecta ad intellectum et voluntatem di-
vinam; quia comparando essenliam suam ad intellectum et
voluntatem eius, quae est primum obiectum intellectus sui et
volunfatis suae, est primum instans naturae: et comparando
alia obiecta, quae sunt secundaria, ad intellectum et volunta-
tem divinam, quae non sunt ex se obiecta, sed producta per
intellectum et voluntatem in esse obiecti, est secundum instans
naturae.

13. — In primo instanti naturae originantur divinae perso-
nae(l). — In primo igitur instanti naturae, stando in illo,
habetur persona perfecta habens memoriam perfectam essen-
tiae divinae, id est habens intellectum, cui essentia divina est
praesens in ratione obiecti actu intelligibilis; et ista persona
ista memoria essentiae divinae potest formaliter operari et for-
maliter producere, sicut dictum est in I. lib. [n. 3136], et prius
aliquo modo intelligitur ista persona operari ista memoria quam
producere; et in illo priori intelligitur ista persona in se per-
fecta et vere beata in actu intellectus, intelligendo essentiam
divinam sicut obiectum suum. Eadem etiam persona produ-
cendo ista memoria producit notitiam adaequatam huic obiecto;
et cum hoc obiectum sit infinitum, producit personam forma-
liter infinitam per se subsistentem. Illi autem personae com-
municatur voluntas ut actus primus, non habens adhuc termi-
num adaequatum productum; ista una voluntate persona prima
et secunda operantur circa essentiam divinam tamquam obie-
ctum, amando eam infinite, et tunc sunt in se perfectae et vere
beatae in essentia divina. Praeter hoc autem, ista eadem vo-
luntate una in eis istae personae producunt amorem adaequa-
tum huic obiecto cognito sub ratione amabilis, et ita producunt
amorem infinitum, et ita spirant personam divinam, quia nihil
est formaliter infinitum nisi quod per identitatem est Deus.

(1) Ofr. I. d. 2. qq. IV. — VII. n. 3136.; d. 5. q. 2. n. 566.

16 LIB. II. DIST. I. QUAEST. I.

(14) Stando igitur praecise(a) m primo instanti naturae, coin-
parando essentiam divinam ad intellectum et voluntatem, ha-
betur totus ordo originis primus, quia scilicet duae personae
perfectae originantur, et tota perfectio divinarum personarum
ad intra in intellectu divino et voluntate habetur in primo in-
stanti naturae ut sunt potentiae operativae circa illam es-
sentiam: quia tota perfectio simpliciter cuiuslibet personae est
in intelligendo et volendo essentiam divinam, quia in intelli-
gendo et volendo eam sunt beatae formaliter (b). — Hoc ergo
quantum ad primum instans naturae.

14. — In secundo instanti naturae producuntur alia a Deo in
esse cognito. — Sequitur secundum instans naturae, in quo
comparatur intellectus et voluntas divina ad aliud obiectum
secundarium ; et quia in illo instanti obiectum illud non est
ex se actu intelligibile, sed fit actu intelligibile per inteltectum,
ideo non habet esse in memoria divina ut memoria est, sed
producitur actu inteltigentiae in tali esse obiecti: sicut in nobis
intentiones secundae producuntur per intellectum, et non sunt in
memoria ut memoria est. Et sive*etiam* poneretur quod habe-
rent esse per memoriam, sive quod producerentur per intelli-
gentiam in esse cognito, saltern prius natura quam habeant
esse in memoria vel in intelligentia tam memoria quam intel-
ligentia est in tribus personis; et ita in quantum memoria vel
intelligentia est in istis tribus personis erit ratio producendi
ista in esse.

15. ('5) — Ergo Verbum divinum non producitur de creatu-
ris ut in memoria Patris. — Non igitur Verbum prima pro-
ductione producitur de lapide ut est in memoria Patris; quia
vel lapis non habet esse in memoria Patris ut memoria est
principium pjroducendi Verbum, vel si habet esse in memoria,
non tamen prius naturaliter quam ipsa intelligatur in tribus.

16. — Ergo causalitas omnium causabilium, etiam in esse co-
gnito, necessario est in tribus personis divinis. — Et ita potest
probari quod prima causalitas respectu causabilium in esse co-
gnito necessario sit in tribus personis, sicut fuit probatum in
secunda ratione ad primum articulum [n. 9 b\ quae aeque
valet ad istum articulum.

(a) Ed. Ven. praeeipue.

(b) Ed. Ven. addit: et perfectio complere in isto instanti.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. I. 17

17. (16) — Praedicta magis explicantur. — In secundo ta-
men instanti naiurae potest assignari quidam ordo originis;
quia prius origine Pater intelligit lapidem quam Filius; quia
Pater intelligit a se, Filius non a se, sed hoc habet a Patre,
et Spiritus Sanctus * habet hoc * a Patre et Filio.

Sed iste secundus ordo originis non est originatio simpli-
citer, qua scilicet personae divinae producuntur in esse natu-
rae divinae simpliciter, sed est quasi originatio secundum quid,
sive consequens personas iam productas.

Exemplum huius in creaturis: si sit origo Socratis a Pla-
tone per se secundum humanitatem, ordo originis in istis in
habendo humanitatem est primus ordo originis simpliciter ;
ordo autem eorum in habendo risibilitatem est alius ordo ori-
ginis quasi secundum quid; quia sicut in primo instanti na-
turae Socrates habet humanitatem a Platone, ita in secundo
habet risibilitatem ab eo; et si prius naturaliter ambo habe-
rent humanitatem quam risibilitas produceretur, ambo causa-
rent simul risibilitatem; et tamen quod hoc causarent unus ha-
beret ab alio.

(17) Ita dico in proposito, quod Verbum esse notitiam infinitam
genitam est ipsum esse infinitam notitiam infinitae essentiae,
et hoc est per originationem ipsius a Patre in primo instanti
naturae ; sed Verbum esse notitiam lapidis vel habere notitiam
lapidis a Patre gignente, hoc est quasi originare Verbum se-
cundum quid, sive secundum aliquid adveniens Verbo enti
simpliciter. Hoc enim non est ipsum gigni simpliciter sub ra-
tione personae clivinae, quia nec sub ratione notitiae simpliciter
inflnitae et formaliter infinitae essentiae ut obiecti per se ; licet
enim concomitanter notitia illa infinita, quae est infinitae essen-
tiae ut obiecti per se, sit notitia lapidis, quatenus tamen est
lapidis non habet a lapide formaliter infinitatem.

Et sicut dictum est de producto in esse intellecto, consi-
militer dici potest de esse volito.

18. (''8) — Solvuntur difficultates. — a) Et si arguaiur
contra istud, quia Pater prius origine producit lapidem in
esse cognito quam Filius illum producat; igitur vel Filius non
producit illum, vel idem bis producitur, vel saltem producere-
tur postquam intelligitur esse productum, praeintelligitur enim
in illo priori originis esse productum a Patre; respondeo: Pa-

Tom. II. 2

18 LIB. II. DIST. I. QUAEST. I.

ter producit lapidem prius origine quam Filius, hoc est a se,
et Filius non a se; et tamen Filius eadem productione pro-
ducit lapidem et in eodem instanti naturae; et tamen in eo-
dem instanti naturae possunt assignari omnes gradus ordinis
originis. Et ideo non sequitur quod sit bis productus, nisi
prius naturaliter et in priori instanti naturae produceretur
a Patre quam a Filio: qnod non est verum; nam in illo in-
stanti naturae in quo Pater producit lapidem in tali esse Fi-
lius habet eamdem naturam, et per consequens omnem foecun-
ditatem productivam quae sibi non repugnat, et ita virtutem
producendi lapidem, et ante illud instans ordine naturae non
praeintelligitur lapis productus in esse cognito * prius a Patre
quam a Filio *.

b) Et si dicas: saltem prius origine praeintelligitur pro-
ductus a Patre quam a Filio; igitur non potest produci a po-
steriori origine; igitur nec a Filio, quia Filius non potest pro-
ducere Filinm, quia ante originem vis generativa ut in Patre
habet terminum adequatum sibi; respondeo et dico quod non
est ita in originatione secundum quid sicut in originatione
simpliciter; originatio enim simpliciter ponit originatum in
esse simpliciter, et ideo quod in esse reali praecedit origina-
tionem simpliciter praecedit et originatum simpliciter, et ideo
non potest esse ab ipso originato; et inde est quod Verbum
non potest producere aliud Verbum. Sed in originatione secun-
dum quid originans non producit originatum in aliquo esse sim-
pliciter; et ideo potest stare cum hoc quod produclio eius prae-
cedat sic aliquod originatum, quod tamen simpliciter non prae-
cedat illud originatum.

(•9) c) Sed hoc non videtur sufflcere; quia semper videtur
dubium quomodo Verbum potest producere lapidem in esse
cognito, et quomodo lapis possit produci a Verbo, cum prius
origine producatur a Patre in tali esse, et tamen Verbum non
pdtest producere Verbum, igitnr nec lapidem in esse cognito,
si ista sit ratio ibi, quare Verbum non potest producere Ver-
buin, quae ponitur communiter, scilicet quia praeintelligitur
iam terminus adaequatus illius virlulis vel vis generativae ut
in Patre. — Respondeo: ista propositio, omnis potentia prae-
habens origine terminum adaequatum antequam sit in atio
non est illi principium producendi, non est vera nisi adda-

LIB. II. DIST. I. QUAEST. I, 19

tur quod habens illud principium communicatum non possit
esse realiter ante terminum illum, vel nisi addatur quod ab
illo habente illud principium ille terminus non est secundo
producibilis. Ita est in productione simpliciter, quod Ver-
bum habens memoriam eamdem cum Patre non potest esse
prius realiter quam Verbum simpliciter sit productum, nec
etiam est aliquod verbum producibite a Verbo habente memo-
riam illam. Non sic autem est in productione creaturarum in
esse intelligibili.

d) Sed ista responsio destruit positionem quamdam quae
ponitur a multis dist. 7. I. lib., quae ponit quod Filius non
potest generare; non enim illa est tota ratio, quia scilicet me-
moria ut in Patre habet terminum adaequatum ; sed oportet
addere quod habet terminum adaequatum illi principio non
producibilem ab eo cui communicatur tale principium; quia
si esset producibile ab eo cui communicatur tale principium,
tunc communicaretur ei tale principium in ratione principii
ad producendum, et ita eo posset producere.

Quaerendo autem ultra, quare Verbo habenti eamdem
memoriam cum Patre non communicatur ipsa memoria in ra-
tione principii productivi, videtur quod oporteat probare per
aliud quam per terminum adaequatum rationi illius principii
ut in Patre (1).

19. (20) — Si per impossibile esset una tantum persona ab-
soluta, esset in ea perfecta causalitas respectu omnium causabilium.

— Quantum ad tertium articulum [n.8], intelligendum est quod
in creaturis si comparetur causa ad duos effectus ordinatos, es-
sentialior est eius comparatio ad effectum utrumque quam unius
effectus ad alterum ; propter enim dependentiam eorum ad cau-
sam eamdem ordinate dependent ad invicem, et non e converso
propter dependentiam unius ad alterum dependent ordinate ad
causam eamdem. Igitur si per impossibile destruatur ibi ordo
effectuum inter se ordinatorum, non propter hoc adhuc est ne-
gandus ordo et dependentia utriusque ad causam; quia propter
minus impossibile non est concedendum maius impossibile, nec
propter minus necessarium est negandum maius necessarium.

— Exemplum: si ponatur ignem habere istos duos effectus

(lj Cfr. Quodlib. q. 2. per totarn.

20 LIB. II. DIST. I. QUAEST. I.

ordinatos, scilicet calefacere et ignire, si essentialius se habeat
ignis ad utrumque quam ignire ad calefacere, quamvis ignire
praesupponat calefacere, si ponatur per impossibile ignem non
posse calefacere, non propter hoc negandum est ipsum posse
ignire. Et ideo obligans seipsum ad tenendum antecedens non
est obligatus ad tenendum consequens; non enim teneret ista
consequentia : si ignis non possit calefacere, igitur nec ignire,
nisi per hanc propositionem affirmativam intellectam, potens
ignire potest calefacere, quae destruitur expositione, ubi po-
nitur perfecta ratio ipsius ignis; nam posse ignire potest stare
cum opposito eius quod est calefacere; et ita illud quod est
immediatius igni quam sit calefacere, quod est ignire, potest
stare cum opposito eius quod est calefacere, quia cum non ca-
lefacere ponitur stare ignire; et ita illa positio destruit * ibi *
talem consequentiam, quia destruit illam propositionem per
quam tenet talis consequentia.

(21) Ita ad propositum applicando dici potest quod aliquid est
in Deo principium productionis intrinsecae, et aliquid in eo
est principium productionis extrinsecae, ita quod istae produ-
ctiones ordinatae sunt ad idem principium; et quodammodo
magis necessarius est ordo utriusque productionis ad causam
quam alterius ad alteram. Si igitur per impossibile ponatur
aliquod principium non esse principium productionis prioris,
quod ponitur ponendo unam personam esse absolutam et ne-
gando productionem intrinsecam, non propter hoc videtur esse
negandum illud principium * esse principium * productionis ex-
trinsecae; quia adhuc hoc posito habetur tota ratio principii
productionis extrinsecae, et tantummodo negatur ille ordo pro-
ductionis ad productionem, qui non stat, sed destruitur per po-
situm.

Et ideo si arguatur: ista persona non potest producere
intra; igitur nec extra; neganda esset consequervtia ab obli-
gato ad antecedens; non enim illa consequentia tenet nisi per
hanc propositionem, potentia ad aliquid producendum extra
praesupponit productionem intra, quae destruitur per hypo-
thesim. Et ideo videtur quod causalitas perfecta ex sui ratione,
in quantum scilicet dicit comparationem ad productum extra
vel ad productionem extrinsecam, non requirat habitudinem ad
productionem intrinsecam, licet idem fundamentum necessa-

LIB. II. DIST. I. QUAEST. I. 21

rio sit ratio et causa utriusque productionis intrinsecae et ex-
trinsecae, et prius intrinsecae quam extrinsecae.

Ex hoc videtur quod Philosophi non posuerunt habitudi-
nem in eis; licefc enim viderent necessariam habitudinem crea-
tionis vel productionis extrinsecae ad efficiens vel producens,
non tamen viderunt necessariam habitudinem creationis vel pro-
ductionis extrinsecae ad productionem intrinsecam; et ideo
licet negarent illam productionem intrinsecam, concederent ta-
men illam productionem extrinsecam.

20. (22) — Solutio quaestionis. — Ad quaestionem igitur
principalem [nn. 2-3] patet quod * de * necessitate causalitas
perfecta respectu causabilium extra est in tribus, et hoc re-
spectu omnium causabilium in quocumque esse causabili, sive
simpliciter sive secundum quid, ita quod non posset non esse
in tribus. — Tamen si per impossibile esset una persona ab-
soluta, consequenter esset dicendum quod in illa persona abso-
luta simpliciter esset talis causalitas perfecta; et ita causalitas
perfecta ex ratione istius termini non videtur necessario in-
cludere quod ipsa sit in tribus, sicut nec ex ratione istius ter-
mini includit rationem productionis ad intra, licet illa in re
necessario praesupponatur sibi: sicut nec posse ignire ex ra-
tione sui necessario includit posse calefacere, licet in re prae-
supponatur.

21. (23) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta principalia. — Ad Richard. [n. 4 a] patet quod con-
cludit pro tertio articulo quaestionis [n. 19].

b) Ad secundum [n. 4 b] dictum est in simili dist. 12
I. lib. [n. 752], ubi dictum est quomodo Pater et Filius sunt
unum principium Spiritus Sancti; et melius quoad propositum
dist. 4. I. lib., [n. 532], ubi dictum est de veritate huius, Deus
est Pater et Filius et Spiritus Sanctus, et tactum est supra,
dist. 20. I. lib. de Potentia, quomodo est eadem in tribus
personis.

c) Ad tertium [n. 4 c] dico quod licet aliquod essentiale
sit principium productionis alicuius ad extra, non tamen est
principium statim applicabile ad actum nisi ut intelligitur in
tribus, quia sicut dictum est dist. 12. I. [n. 746 a\ illud quod
est principium activum ordinatorum non intelligitur esse in po-
tentia proxima ad actum remotum, nisi ut est sub actu priori:

22 LIB. II. DIST. I. QUAEST. I.

sicut anima nunquam intelligitur esse in potentia proxima ad
actum volendi, nisi ut est actu intelligens, quia quando est in
potentia proxima volendi aliquid actu intelligit illud, quia nihil
est volitum nisi cognitum. Et ita licet quodlibet essentiale ad
se praecedat aliquo modo notionale, tamen non oportet omne
essentiale sub omni respectu ad extra posse praecedere quod-
cumque notionale.

22. — Explicantur rationes propositae n, 5. — a) Ad pri-
mum argumentum in oppositum [n. 5 a] dico quod personae
divinae necessario conveniunt in omni operatione ad extra plus
quam substantia et virtus, quia personae divinae unam ope-
rationem habent, qua sunt simpliciter unus operator. Tamen
si per impossibile illa virtus esset in una persona absoluta,
nihil perfectionis deesset sibi, quin perfecte posset producere
omne producibile.

b) Ad secundum [n. 5 b] dico quod procedit de facto,
quod productio praesupponit productionem; non tamen ut /br-
maliter causam suam, sub ratione qua est productio, sed quia
principium immediatius comparatur ad unam productionem
quam ad aiiam.

<*^)M(^r*^

QUAESTIO II.

23. (') — Proponitur quaestio. — Secunclo quaero :
Utrum Deus possit aliquid creare?

24. — Argumenta principalia(l). — Videtur quocl non: —
a) Quia si aliquid producitur quocl non prius producebatur,
hoc est quia aliquid aliter se liabet nunc quam prius : istud
in proposito non potest poni passum, quia non praefuit; igitur
oportet agens aliter se habere nunc quam prius, et per con-
sequens mutari : secl primum Agens non potest mutari ; igi-
tur, etc.

Si dicatur quod agens sine sui mutatione potest produ-
cere novum effectum, contra : quia agens dat esse icleo pro-
ductum vel passum recipit esse, et non e converso quia
productum recipit esse icleo producens dat esse; igitur in
agente oportet naturaliter praecedere aliquam habitudinem
novam ad procluctum, et non e converso; igitur et mutatio-
nem: quae non est ponenda in Deo; igitur nec creatio.

b) Item, causa semper aeque determinata ad agenclum
aeque videtur agere semper et effectum producere; quia non
videtur ratio quare nunc debeat aliquid producere, et non alias,
si fuit alias ita determinata ad agendum sicut modo: sed si
creatur aliquid nunc, aliter aliquo moclo se habet nunc quam
prius, et per maiorem determinationem causae ad ipsum nunc
quam prius; ergo causa illa aliquando est magis determinata
ad producendum effectum quam * alias * (a), et sic non aeque
semper, et per consequens mutata.

(a) Wadd. aliter.

(1) Solvuntur ad n. 34.

24 LIB. II. DIST. I. QUAEST. II.

(2) c) Praeterea, II. De Generatione : ldem manens iclem
semper natum est facere idem; ergo non erit aliqua variatio
in effectu, nisi prius naturaliter ponatur in causa.

d) Praeterea, si nulla ponatur mutatio ex parte causae,
ut modo dicatur magis approximata vel minus approximata
quam alias, nec possit esse aliquod impedimentum ex parte
eius, non videtur ratio quare nunc agit, et prius non egit.

Et si dicas quod voluntarie agit, et ideo potest agere
quando vult, contra hoc: non videtur ratio quare voluntarium
agens aliquando agat, et non alias, nisi quia expectat maio-
rem opportunitatem agendi tunc quam alias: hoc autem assi-
gnari non potest in prirno Movente respectu sui effectus; ergo
nec quia voluntarie agit potest agere quando vult.

25. — Oppositum: Gen. c. I. v. 1 : In principio creavit
Beus coelum et terram.

26. (3) - Quid sit creatio et quo sensu eam Philosophi ad-
mittant(l). — Respondeo: creare est aliquid de nihilo pro-
ducere in effectum. — De autem, licet possit multipliciter sumi,
sicut patet per Ansel. MonoL c. 8, uno tamen modo accipitur
ut notat ordinem. — Tamen ut notat ordinem adhuc est multi-
pliciter dictum: quia potest notare ordinem naturae, vel du-
rationis. — Si primo modo, concedunt Philosophi Deum posse
creare, et aliquid de nihilo producere, ut patet per Avicen. VI.
Melaph. cap. 2.: quaere litteram eius. * Causatum quantum est
ex se est ei ut non sit; quantum vero ad suam causam est
ei ut sit. Quod autem est ei de se apud intellectum prius est
non duralione eo quod est ei ex alio; et hoc apud sapientes
vocatur creatio * (2). — Et intelligo istud de prioritate natu-
rae sic: prius natura potest aliquid d\ci positive, quia ipsum
inest alicui, et prior est entitas eius quam illa quae dicitur
posterius natura inesse illi : sicut est de animali et rationali
in homine, de substantia et accidente in composito per acci-
dens, de materia et forma respectu compositi per se. — Alio
modo prius natura dicitur esse unum alio quasi privative,
quod scilicet non inest ei cui dicitur primo convenire, sed in-
esset ei nisi per aliud impediretur : sicut si dicatur in ma-
tcria prius naturaliter esse privatio quam forma: non qui-

(1) Cfr. 1. n. 253

(2) Haec est littera Avicen. [vid. I. n. 685;].

LIB. II. DIST. I. QUAEST. II. 25

dem quod ista duo sint simul in materia, ita quod privatio
prius insit quam forma ; sed privatio pro tanto potest dici
prior nalura et prius natura in materia quam forma, quia
privatio semper inesset materiae nisi ab aliquo agente reci-
peret formam, ita quod ad habendum privationem sufficit
sola materia cum negatione vel privatione causae extrinsecae;
acl habendum autem formam requiritur causa extrinseca. Nec
tamen privatio est de ratione materiae, sicut nec forma, nec
ambo sunt simul in materia.

Ita intelligo in proposito, quod creatura non habet ex se
non esse, nec ex se esse, nec quod simul sint in ea esse et
non esse, quasi simul sint esse et non esse ; nec aliquo modo
habet non esse quando est; sed quantum est ex se haberet
non esse, nisi causa extrinseca suum non esse impediret dando
sibi esse; quia ex sola ratione creaturae non haberet esse,
circumscripta omni causa extrinseca dante esse, quia nullo
modo haberet esse nisi per causam extrinsecam produceretur
in esse: ita quod magis proprie dicendum est creaturam non
habere esse ex se formaliter (quam habere non esse ex se
formaliter(a)), quia formaliter prout ex se affirmatur: nec habet
* sic * esse ex se, nec non esse.

27. — Aliorum probatio infirmatur. — a) Proista opinione
sic intellecta arguitur: agens perfectius minus praesupponit in
agendo quam agens imperfectius: sicut natura minus praesup-
ponit in agendo quam ars, quia natura praesupponit ens in po-
tentia, et ars ens in actu: sed Deus est agensperfectius quam
natura vel ars ; igitur minus praesupponit quam natura * vel *
ars in sua actione, et ita minus quam ens in potentia, quod
est praesuppositum a natura, et ita nihU, et per consequens
potest creare.

b) Istam rationem adducunt aliqui ad secundum membrum,
prout de notat ordinem durationis. — Sed ibi omnino non
valet; quia etsi Deus nihil praesupponat in producendo de
quo producat, non tamen sequitur quod possit producere no-
vum * effectum * (b), sicut nec de natura et arte sequitur ex
virtute argumenti quod quia natura non praesupponit in actione
sua ens in actu, igitur potest pr\^?ucere aliquid omnino novum

(a) Deest in Ed. Ven.

(b) Wadd. novum sic.

26 LIB. II. DIST. I. QUAEST. II.

secundum esse in actu; non sequitur. — Sed nec ad istud pri-
mum membrum valet, quia secundum Philosophos, quaecum-
que intelligentia est agens superior * vel simplicior * (quam
agens(a)) naturale, et tamen non conceditur * communiter ab
eis ad posse creare * (b)9 licet Avicenna concedat quod Intelli-
gentia possit creare, sive aliquid de nihilo producere.

28. ( 4 ) — Probatio Doctoris. — Ideo aliter arguo ad istud
membrum sic: Deus potest immediate aliquid causare et effl-
cere; igitur potest creare et aliquid de niliilo facere. — Ante-
cedens est manifestum; quia Deus est primurn efflciens, ex 2.
dist. I. lib. [n. 221seqq.]; (igitur potest aliquid immediate fa-
cere; imrao(a)) si nihil potest immediate facere, tunc nec etiam
mediate potest facere aliquid, quia est primum efflciens, et ita
nullum effectum producet. — Consequentiam probo sic: quia
si potest efficere aliquid, igitur illud non habet esse ex se ne-
cessarium formaliter, et * ita * habet esse a causa; igitur
habet esse post non esse, secundum intellectum istius membri.
— Immediate etiam producit, nullo alio praesupposito; quia si
aliquid ajiud praesupponeretur, illud aliud esset effectum ab
eo, sicut patet ex dist. 8. I; igitur istud non esset immediate
effectum ab eo. — Habemus igitur a prirno antecedente ad
istud consequens, quod producit aliquid ordine naturae de
non esse ad esse9 et nullo praesupposito; secundum ergo istum
intellectura creat. — Ista ratio videtur innui ab Avicen. VI.
Metaph. c. 2, ubi prius; quaere eam ibi.

29. (;>) -^" Exponitur sententia Philosophorum negantium
creationem in tempore. — De secundo membro prout de notat
ordinem durationis, negatur communiter creatio a Philoso-
phis; quia dicunt Bguhi necessario producere quicquid imme-
diate producit et nullo praesupposito; quod autem mediate
producit producit aliquo praesupposito de quo producit, quia
tunc producit per causas secundas; et ita nec mediatum nec
immediatum effectum contingenter producit de nihilo, sic ac-
cipiendo de.

30. — Impugnatur. — a) Sed contra istud probatum est
dist. 8. I. lib. [n. 689 seqq.], et tactum est dist. 39. eiusdem
[n. 1126], quod Deus causaV/mnia quae sunt ad extra coniin-

(a) Deest in Ed. Ven.

[b) Wadd. non coneeditur consequenter ab eis, licet ....

LIB. II. DIST. I. QUAEST. II. 27

genter;et ex hoc sequitur quod non necessario, et per conse-
quens nec sempiternum, quia Philos. IX. Metaph. videtur
concedere omne necessarium esse sempiternum; idem etiam
videtur innuere I. De Coel. et Mund. contra Platonem, qui con-
cessit aliquid sempiternum esse, et tamen possibile non esse.

b) Sed instabis huic rationi, quod non oportet ubi est
contingentia in effectu, quod ibi inferatur possibilitas ad no-
vitatem; Deus enim contingenter vult A, ex dist. 8. lib. [n.
689 seqq.], et tamen non potest de novo non velle A, quia tunc
esset mutabilis. — Respondeo : novitas potest esse in produ-
ctione divina propter novitatem producti, licet non sit novitas
in ipso producente, qu'i<\ inproductione prima novitas est ex parte
producti, sicut patebit respondendo ad primum argumentum
principale [n. 34 a\. Sed circa velle non potest esse novitas
vel mutatio ex parte voliti, nisi esset aliqua novitas ex parte
actus volendi; quia actus volendi idem et eodem modo se ha-
bens non potest esse alicuius noviter voliti; volitum enim non
habet esse voliium nisi per actum volendi, et ita non est no-
vum in esse volito, nisi per novum actum volendi. — Sic igitur
videtur aliqualiter sequi quod si Deus possit aliquid contin-
genter causare, potest etiam contingenter causare aliquid no-
vum ; quia non est ratio quare non possit causare non sempi-
ternum, contingenter, sicut potest contingenter causare sempi-
ternum, ex quo non causat necessario ; quod enim oporteret
causatum esse sempiternum, videtur sequi ex necessitate cau-
sationis, vel ex immutabilitate ipsius causantis: quorum neu-
trum infert sempiternitatem; igitur possibilis est novitas inferri.

c) Arguitur etiam ad istud membrum : quia si aliquid sit
novum, quaero, a qua causa sit novum? Sit illa causa A.
Tunc arguo: aut A eodem modo se habens produxit hoc no-
vum, aut aliter. Si eodem modo * se habens *, habetur pro-
positum, quia ab eadem causa non mutata potest esse aliquis
effectus novus. Si ab A aliter se habente, quaero, a quo mo-
vente aliter se habuit ad hunc novum effectum producendum?
Non est processus in infinitum; ergo stabitur tandem quod ali-
quid erit novum a causa uniformiter se habente.

d) Et confirmatur ratio, quia si potest esse a primo Mo-
vente haec pars motus nova, quae nunquam praefuit, quare
non potest ita aliquid totum esse novum, cuius nihil unquam

28 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IL

praefuit? — Sed ista ratio cum sua confirmatione contra
Philosophos parum valet et leviter solveretur ab eis.

e) Conclusio tamen vera est, quod ab aliquo agente non
mutato potest esse productum quod omnino sit novum.

31. (6) — Exponitur sententia tenens creationem praesuppo-
nere quoddam esse essentiae, ideoque non esse simpliciter de nihilo.
— In isto tamen membro secundo, scilicet intelligendo de prout
dicit ordinem durationis, distingui potest de nihilo, quod po-
test accipi pro nihilo omnimodo, vel pro nihilo secundum
esse existentiae, aliquo tamen secundum esse essentiae. — Et
ponitur ah aliquibus: — aj quod licet Deus possit creare de nihilo
secundo modo, non tamen primo modo; quia non potest ali-
quid producere quod non est ex parle sui possibile, secundum
Avicen. II. Metaph.: nihil autem non est possibile ex parte
sui, quia non est ratio aliqua quare unum nihil, * puta chi-
maera *, non esset possibile, et aliud nihil esset possibile.

b) Confirmatur ista ratio: quia in omni creatura est com-
positio ex actu et potentia, et ubicumque ista sunt praecedit or-
dine naturae possibilitas vel potentialitas; igitur potentialiias
in quacumque re creata sic praecedit naturaliter et est prior
natura actualitaie ; et tunc ista potentialitas non est nihil, sed
est alicuius entis secundum aliquod esse: * sed non secundum *
esse existentiae ; igitur secundum esse quidditativum. — Et
hoc ponitur secundum illum modum qui recitatus est dist. 43. I.
[n. 1170]; ibi enim ponitur quod per potentiam activam Dei
ad se producitur primo res in esse possibili passive ad se, et
tunc ultra potest produci in esse existentiae, non tamen nisi
prius natura fuerit producta in esse quidditativo, et in esse
possibili passive. [Vid. I. n. 1078].

32. — Impugnatur. — a) Contra illud est argumentum
ibi dist. 43. [n. 1172]; quia non producitur res aliqua in esse
possibili per omnipotentiam, sed per intellectum, quo produ-
citur in esse intelligibili; et quando est in esse intelligibili
non repugnat sibi esse, nec est ex se formaliter necessarium;
igitur est possibile.

b) Similiter, sicut argutum est dist. 36. I. [n. 1079] con-
tra illud esse essentiae: si illud esse esset verum esse, produ-
ctio in illo esse vere esset creatio, quia ad aliquid esse sim-
pliciter de nihilo; igitur illa productio est simpliciter alia a

LIB. II. DIST. I. QUAEST. II. 29

productione rei in esse possibili; quia si res non sit possibilis
antequam sit in esse essentiae, et producitur in isto esse, igitur
aliquid producitur in aliquo esse aJiqua productione, quod non
est possibile ex parte sui.

33. (?) — Sententia Doctoris. — Quantum ad istum arti-
culum dico quod de nihilo, id est non de aliquo secundum esse
existentiae, potest Deus creare, et per consequens de nihilo,
id est non de aliquo secundum esse essentiae; quia, ut proba-
tum est dist. 36. lib. I. [n. 1083], nunquam esse essentiae sepa-
ratur realiter ab esse existentiae. — Tamen non polest ali-
quid creari, id est produci ad esse simpticiter de nihilo, id
est nullo modo ente, nec simpliciter, nec secundum quid; ni-
hil enim creatur quod non prius habuit esse inteltectum vel
volitum; et in esse intellecto fuit possibile formaliter, sicut di-
ctum est in prima ratione contra illam positionem [n. 32 a\,
et tunc fuit quasi in potentia propinqua ut posset esse obie-
ctum omnipotentiae et poni in esse simpliciter. — Potest tamen
aliquid produci, licet non creari de simpticiter nihilo, id est
non aliquo secundum esse essentiae, nec secundum esse exi-
stentiae, nec secundum aliquod esse secundum quid * simpli-
citer * ; quia creatura producitur in esse intetligibiti, non de
aliquo esse, nec simpliciter, nec secundum quid, nec possibiti
ex parte sui in isto esse; istud tamen produci non est creari,
quia non terminatur ad esse simpliciter, sed secundum quid.

34. (8) — Soivuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum principale [n. 24 a\ dico quod * prima *
Causa potest primo et immediate aliquem effectum novum pro-
ducere absque omni novitate in ipsa. Quod patet per exem-
plum: si ponatur Sol semper esse in se aeque luminosus, et
creetur aliquod medium perspicuum approximatum, de novo
illuminabit illud, ita quod nihil novum erit in Sole, ad hoc
quod ab ipso sit nova illuminatio; et si posset ex se ponere
medium perspicuum * in esse *, et sub lumine, sicut causat in
ipso lumen, ita poneret in esse hoc totum, scilicet medium illu-
minatum, sine aliqua novitate in seipso.

Et si dicas: hoc non posset si esset agens naturate et
uniformiter se habens, quia tunc semper uniformiter produce-
ret; igitur exemplum non valet ad propositum ostendendum;
respondeo : verum est quod istud exemplum quoad hoc valuit,

30 LIB. II. DIST. I. QUAEST. II

quod non oportet propter novitaiem effeclus ponere novitaiem
in causa ; tamen non valuit quoad hoc, quod effectus possit
esse novus a causa naturaliter agente et totali, quia tale
agens semper uniformiter ageret, si tale esset respectu effe-
ctus; agens autem tiberum potest eadem volitione antiqua effe-
ctum novum producere, pro * illo tunc pro quo * vnlt effectum
novum esse; non enim est necesse si sempiternaiiter vult, et
non potest de novo velle, igitur vult pro sempiterno: sicut
non est necessarium in me quod si nunc volo aliquid, quod
pro nunc velim illud; secl possum velle illud esse pro cras,
et eadem volitione stante, sine omni mutatione a parte volun-
tatis meae, possum illud novum causare cras, pro quo volo
illud.

Et quando arguitur contra istud per illam rationem,
quod oportet habitudinem novam aliquam naturaliter prae-
cedere in producente ad productum, et non e contrario, dico,
sicut dictum est dist. 35. I. [n. 1072/;] et alias frequenter, quod
ad absolutum in causa immediate sequitur absolutum in effe-
ctu, et in effectu primo consequitur respectus ad causam, et
tunc si aliquis est respectus causae ad ^ffectum, ille respectus
ad effectum est ultimus, et aliquando nullus. — Cum igitur
dicis quod quia causa dat esse ideo effectus recipit esse, et
non e contrario, dico quod si intendas per ly quia reduplica-
tionem relationis in causa vel aliquam realitatem novam in
causa, sive relativam sive absolutam, propositio est falsa; si
autem intelligas reduplicare actum primum causae qui prae-
cedit naturaliter causatum, illo modo propositio est vera; ab-
solutum enim in causa praecedit naturaliter causatum.

Et si dicas quod non tantum quia est absolutum causat,
quia tale est, scilicet absolutum, quando non causat, dico quod
in illo instanti in quo causat adhuc causat ut prius naturati-
ter ipsa causatione; et * tunc * ut sic nihil intelligitur nisi
absolutum, a quo ponitur ipsum causatum in esse; et ideo
nihil potest accipi causa huius quod est causati, nisi illud sit
prius, nec respectu huius instantis, nec respectu alterius. Fallit
aiUein imaginatio, quia semper videtur quod causa sit inde-
terminata usque ad illud instans quando causat, et tunc quod
aliqua retaiio determinans ipsam ad effectum primo requira-
tur a parte eius: quod falsum est; illud enim idem absolutum

LIB. II. DIST. I, QUAEST. II. 31

quod in causa praecessit tam natura quam duratione ipsum
effectum productum vel causatum est etiam in ea in illo in-
stanti prius naturaliter quam causet, et secundum illud ab-
solutum secundum quod prius fuit causativum, est nunc cau-
sans, et non secundum aliquid additum, neque absolutum, ne-
que respectivum.

(9) b) Ad secundum [n. 24 b] patet per idem; quia causa
aeque determinata ad producendum aliquod produetum, quan-
tum est ex parte sui, potest quandoque producere, et quando-
que non producere; quia sicut in naturalibus causam deter-
minari ex parte sui est ipsam habere formam qua causet, ita
in Uberis causam esse determinatam est ipsam habere voli-
iionem respectu volibilis; et sicut ibi forma haberi potest an-
tequam efFectus causetur, si tunc est impedimentum extra vel
absentia passi, ita quoque hic potest volitio haberi antequam
volibile habeatur, et prius natura et duratione.

c) Ad tertium [n. 24 c] de Philosopho II. De Generat.,
dico quod Philosophus intelligit de agente naturali, sicut patet
per eum ibi.

d) Ad quartum [n. 24 d] dico, sicut dictum est dist. 8.
1. [n. 697 e] indisciplinati est quaerere omnium demonstra-
lionem, secundum Philos. IV. Metaph.; principiorum enim
demonstrationis non est demonstratio; et eodem modo in con-
tingentibus; alioquin esset processus in infinitum in contingen-
tibus, quia contingentia non sequuntur ex necessariis. — Et
ideo ista voluntas Dei, qua vult hoc et producit pro nunc, est
immediata prima causa, cuius non est aliqua alia causa quae-
renda; sicut enim non est ratio quare voluit naturam huma-
nam in hoc individuo esse, et esse possibile et contingens, ita non
est ratio quare hoc voluit nunc, et non tunc esse; sed tantum
quia voluit hoc esse, ideo bonum fuit illud esse; et quaerere
huius propositionis, licet contingentis, immediate causam, est
quaerere causam sive rationem cuius non est ratio quaerenda.

(10) Et cum dicit de expectare, verum est quod ipsa voluntas
quae habet bonitatem ex ipso volibili ipsa, si est recta, vult
volitum statim esse, nisi sit aliqua ratio propter quam velit
aliquid aliud esse(a), et tunc eocpectet illud aliud esse tempore

(a) Ed. Ven. mendose: vult Magister illud alias esse.

32 LIB. II. DIST. I. QUAEST. II.

opportuniori; sed vohmtatem quae nullam habet bonitatem ex
volito, sed e converso, nec rationem habet quare nunc vult
aliquid, sicut nec absolute rationem habet quare hoc velit, non
oportet aliam opportunitatem in volito expectare. [I. n. 697].

35. — Solvuntur rationes alterius sententiae. — a) Quocl
arguebatur pro secunda positione [n. 31 a] de esse es-
sentiae, patet responsio per dicta prius [n. 33] ; concedo
enim quod omne creabile prius erat possibile creari ex parte
sui; sed ista possibilitas non fundatur in aliquo esse simpli-
ciier, sed in esse cognito, ita quod esse cognitum concomita-
tur possibilitas ad esse simpliciter; licet formaliter esse cogni-
tum non sit esse possibile, quia esse cognitum est esse in actu,
licet secundum quid; esse possibile est esse in potentia ad
esse simpliciter, et non in actu; nec tamen esse in potentia
est esse simpliciter, sed est fallacia secundum quid et simpli-
citer : sicut nec fulurum esse est esse simpliciter, nec esse
praeteritum est esse simpliciter; sicut enim praeterisse in esse
simpliciter non infert esse simpliciter, sic nec futurum esse
in esse simpliciter (infert esse simpliciter(a) ); igitur nec multo
magis posse esse simpliciter infert esse simpliciter; quia posse
esse videtur esse remotius ab esse simpliciter quam fore.

b) Per idem ad aliam rationem de compositione ex actu
et potentia [n. 31 #]; licet enim concedatur potentiam, scilicet
obiectivam praecedere actum, non tamen ipsa est in aliquo
actu reali, licet sit in aliquo esse cognito, secundum quod con-
ceditur esse cognitum, non tamen est formaliter esse cognitum.

Ista tamen ratio non valet, quia compositio non est ex po-
tentia obiectiva et actu terminante, sed alio modo est ipsa
compositio, sicut dictum est dist. 8. I. lib.

(a) Deest in Ed. Ven.

■^>m^^v^-

QUAESTIO III.

36. — Proponitur quaestio. — Tertio quaeritur:

Utrwn possibile sii Deum producere aliquicl aliucl a se
sine principio durationis (1)?

37. ( i ) — Argumenta principalia (2). — Videtur quod sic:
— a) Philosophus /. Physic. probat quod materia est inge-
nita et incorruptibilis, alioquin esset processus in infinitum in
materiis; igitur materia vel non fuit producta, vel fuit pro-
ducta sine principio: et hoc est propositum; vel si non, sal-
tern aliqua forma fuit in ea producta sine principio, quia ma-
teria nunquam fuit sine forma; igitur, etc.

b) Praeterea, tempus, secundum Philosoph., VIII. Physic.
et XII. Melaph., est sine principio; quod probari videtur ex
hoc, quia si non, igitur prius potuit fuisse tempus quam fuit,
vel prius esse quam esset: sed ante est differentia temporis ;
igitur ante tempus fuit tempus.

c) Tertio sic: secundum Philosoph. 7". De Generat., Ge-
neratio unius est corruptio alterius; igitur nunquam fuit
aliqua prima generatio; et per consequens sine principio
sunt aliqua generabilia.

cl) Item, causa non agens per motum et non impedibilis
potest habere effectum sibi coaevurn, sicut apparet in crea-
turis; igitur, etc.

38. — Contra(3): — a) August. aci Felicianurn assignat
clefinitionem creaturae, et dicit quod creatura est ex eo quod

(1) Doctor aliorum refert sententias et argumenta, nihil ipse ex se re-
sol vens.

(2) Solvuntur ad n. 45.

(3) Cfr. n. 46.

Tom. II. 3

34 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III

omnipotentis Dei voluntate ex non esse ad esse producta est
eius substa?ztia: sed si de ratione creaturae est produci ex
non ente, igitur impossibile est eam produci sine prmcipio.

b) Praeterea, qua ratione Deus potuisset produxisse unum
sine principio, et aliud, et ita essent producta actu infinita
in multitudine ; potuisset etiam aggregasse omnes lapides qui
postea fuissent, et ita infinitum mole fecisse: sed tam infini-
tas in numero quam in mole improbatur III. Physic.

39. (2) — Rationes pro sententia tenente Deimi potuisse
producere aliquid aliud a se sine principio(l). — Hic diciiur
quod Deus potuit producere aliquid aliud a se sine prin-
cipio. — a) Quia ipsum non potuisse hoc fecisse, scilicet pro-
duxisse aliquid sine principio, non potest demonstrari nec
per medium eoctrinsecum, nec per medium intrinsecum. Non
per medium extrinsecum, quia illud est voluntas Dei, cuius
non potest sciri nec haberi ratio quare magis vult hoc esse
cum principio quam sine principio. Nec per medium intrin-
secum, scilicet per quod quid est ipsius factibilis, quia quod
quid est abstrahit ab hic et nunc; ergo non est ratio demon-
strandi hic et nunc.

b) Item, quodlibet aliud a Deo factum esse ex tempore,
est articulus fidei; ergo ad hoc non expedit fleri demonstra-
tiones, nec propter fideles, nec propter infideles; immo videtur
periculosum: quantum ad fideles quiclem, quia sic evacuaretur
meritum fldei, ut videtur: nec quantum ad infideles, quia tunc
possent nos arguere quod talia crederemus propter demon-
sirationes, et sic tenerent nos esse sine fide, et si viderentur
eis esse sophistica, sicut quibusdam fidelibus videntur, * pos-
set dubitare infidelis * (a) quod propter talia crederemus.
(3) c) Praeterea tertio, August. VI. De Trin. c. l,dicitquod
si ignis esset aeternus, splendor ab eo causatus sibi esset coae-
ternus. — p]t ex hoc arguitur efficaciter pro ista opinione, ut
videtur: quia consequentia Augustini est naturalis, alioquin non
valeret contra Arrium ad probandum coaetemitatem FiJii cum
Patre: non autem potest tenere nisi ex perfecta ratione causae
et causati; igitur sicut ibi infertur ex perfecta causa naiu-
raliter agente coaeterniiatis necessitas, ita ex perfecta causa

(1) Cfr. n. 42.

(a) Wadd. possent deridere infideles.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 35

voluntarie causante potest inferri possibilis coaevitas effe-
ctus limitati ad causam illimitatam; quia non videtur esse dif-
ferentia inter agens naturale et liberum, nisi in contingenter
et naturaliter agere; non est autem differentia in posse agere
et non posse agere, quia quidquid potest nalurale agens agere,
et liberum, et non differunt nisi in modo causandi.

Et illud argumentum potest multipliciter replicari: quia
nulla conditio perfectionis in secunda causa reperitur, qua-
cumque positione facta, quae conditio perfectionis non sit in
prima causa ut causa : sed perfectionis est in aliqua causa
secunda habere effectum sibi coaevum, et ex hoc si esset ae-
ternus vel coaeternus effectus suae causae, perfectio esset in
causa; igitur, etc.

Aliter etiam deducitur, et est quasi idem : quia modus
causandi non formaliter variat ipsum causatum, secundum Am-
bros., De Incarnatione Verbi: sed si Deus naturaliter cau-
saret, necessario causaret, et posset causare effectum sibi co-
aevum et coaeternum; igitur si modo voluntarie causaret,
licet non necessario causet, poterit tamen causare effectum

* hmitatum * sibi coaevum.

Et si dicatur Augustinum intelligere de splendore imma-
nente igni, qui non est formaliter causatus ab eo, contra hoc
est littera sua quae dicit: Splendor ab eo genitus atque dif
fusus. Eamdem etiam sententiam dicit August. Super Ioan.,
homil. 26, de virgulto et imagine eius in aqua; certum est
autem quod imago * talis * si esset, esset causata et genita a
virgulto.

( * ) d ) Praeterea quarto, quicquid non repugnat limitationi
non repugnat creaturae, si est aliqua entitas : sed quantacum-
que duratio non repugnat limitationi * creaturae *, quia ens
non est perfectius * quia * durat (a) per decem annos quam

* quia * durat per unam diem; igitur videtur quod infinita
duratio non poneret maiorem perfectionem in creatura quam
minor, et per consequens non ponit repugnantiam eam semper
fuisse sine principio.

e) Item, creatura ita tendit in non esse, quantum est ex
se, si semper esset, sicut si non semper esset, et hoc quia est

(a) Wadd. quia non est perfectius quod durat.

36 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

ex nihilo: sed absque contradictione potest aliqua creatura
semper tendere in non esse, et tamen semper esse, sicut patet
de angelo et anima; igitur absque contradictione potest sem-
per fuisse, et tamen quantum est eoo se habuisse non esse.

40. — Adducuntur auctoritates pro eadem sententia (1). —
a) Item, August., X. De Civit. c. 31, dicit quod si pes ab ae-
terno vel ex aeternitate fuisset in pulvere, semper ei subesset
vestigium: quod tamen vestigium a calcante esse factum nemo
dubitaret, nec alterum altero prius esset, quamvis alterum
ab altero factum esset.

(3) b) Item, ibidem, lib. XI. cap. 4: Modo quodam vix intel-
ligibili Philosophi dixerunt mundum esse factum, et tamen
non habere principium durationis (2); igitur ille modus si est
vix intelligibilis, est intelligibilis , et ita non includit contra-
dictionem aliquid semper fuisse et sine principio.

c) Confirmatur etiam, quia non videtur probabile quod
tam praeclari Philosophi, et tam diligenter veritatem inqui-
rentes, et tam perspicaciter rationem terminorum concipientes,
non vidissent contradictionem inclusam, si fuisset inclusa in
terminis.

d) Et confirmatur etiam secundum Philosophos, quod
non sit contradictio : quia non solum Naturalis considerat
quatuor causas, sed etiam Metaphysicus, sub priori tamen et
cominuniori ratione; efficiens ergo in plus est quam movens
vel mutans, et per consequens potest dare esse sine motu;
Primum igitur efficiens potest dare esse absque hoc quod det
esse per motum vel mutationem, et ita absque hoc quod det
esse * post non esse vel esse * novum post non esse.

41. (G) — Rationes pro opinione tenente aliud a Deo fuisse
sine principio includere contradictionem (3). — Contra istam posi-
tionem arguitur, quod includat contradictionem aliud a Deo
fuisse sine principio: — a) Quia de omni producto aliquando
verum est vel aliquando erit verum dicere quod producitur ;
quia de Filio Dei in aeternitate producto vere potest dici quod

(1) Cfr. n. 43.

(2) Qui aufem a Deo quidem factum fatentur, non tamen eum volunt
temporU habere, sfd suae creationis initium, ut modo quodam vix intelligi-
bili 8emper 8it factus...

(3) Cf. n. 44.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 37

producitur in aeternitate ; creatura igitur aut semper pro-
clucitur quanclo est, aut aliquando producitur et non semper
* est *. — Si secundo modo, in illo instanti in quo sic produ-
citur primo capit esse * post non esse, et * patet propositum,
quia quocl primo capit esse habet principium. — Si primo
modo, igitur creatura est in continuo fieri: quod vicletur in-
conveniens, quia tunc non esset permanens.

Videtur etiam quod tunc non differret creari a conser-
vari: quod improbatur dupliciter: primo quia creari est pro-
duci denon esse ad esse; conservari autem est ipsius praehabiti
esse, et ita creari non est conservari: secundo quia agens par-
ticulare generat, et non conservat; igitur ubi ambo concur-
runt in eodem, aliud est unum, et aliud est alterum.

Et additur huic rationi, quia creatura habet esse acqui-
situm, et per consequens esse post non esse, alias * haberet
esse sine acquisitione, sicut Filius Dei * (a).

b) Secundo arguitur: ornne quod est quando est necesse
est esse: I. Perihermen. Igitur nihil potest non esse nisi quia
potentia praecedit esse eius, per quam potest impediri eius
esse: sed si aliquicl fuit ab aeterno a Deo, nulla potentia prae-
cessit esse eius a Deo; ergo non potuit non esse a Deo.

Instat sibi, quia praedestinatus potest salvari, et non sal-
vari; ergo a simili de facto ab aeterno possibile est ipsum
fuisse, et non fuisse. — Respondet quod praedestinatio re-
spicit rem extra pro certo nunc, pro quo scilicet res potest
non esse, et ita non praedestinari, quia praedestinatio corre-
spondet naturae rei: sed dare esse alicui ab aeterno respi-
cit potenliam pro infinita aeternitate, in qua nulla est po-
tentia acl oppositum, et ita nec in actu * creandi *(#). — Con-
firmatur, quia in perpetuis non differt esse a posse: IX. Phys.
et III. Metaph. c. pen.; igitur nullum sempiternum est in po-
tentia.

c) Praeterea tertio arguit iclem alibi sic: quaelibet spe-
cies aeque est in potentia ut sic comparando ad Deum ut
clantem esse; igitur sicut Sol potuit fuisse ab aeterno, ita et
asinus, et hic perfectus, potens generare; et ab illo possent
fuisse omnes asini alii generati qui sunt vel fuerunt usque ad

(a) Wadd. alias esset Deus.

(b) Wadd essendi.

38 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

hunc cliem moclo geniti. Et tunc quaero, utrum omnes fuis-
sent tunc finiti, aut infiniti? Si finiti, igitur totum tempus
ab illo usque ad istum fuisset fmitum. Si infiniti, igitur po-
sitis extremis potuissent media fuisse infinita actu : quod est
inconveniens.

d) Praeterea quarto arguit sic: creatura ab aeterno pos-
sibilis est esse et possibilis est non esse; si ergo ponatur in
esse, habet illud esse acquisitum ; ergo duratione non esse
suum praecessit suum esse novum vel acquisitum. — Vel format
eam sicut solvendo formatur et ponitur prolixe nimis in Quo-
libet. VIII. q. 9.

e) Item arguitur pro ista opinione, cruod sequitur fuisse
infinitas animas intellectivas, si potuisset mundus fuisse sine
principio.

f) Praeterea, contra rationem infiniti in quantiiate est
ipsum posse excedi, vel esse totaliter acceptum, sicut patet
ex deflnitione eius III. Physic infinitum est cuius quanti-
tatern accipientibus semper est aliquid ultra sumere (a): sed
si mundus potuisset fuisse ab aeterno et sine principio, infi-
nita duratio fuisset accepta ; igitur nihil fuisset ulterius ac-
cipienclum.

Non valet responsio illa quae clicit quod fuissent infinita
in potentia * quantum ad significationem (b) intellectus, et
semper in accipiendo esse, et non in accepto esse * (c), quia
significatio (b) intellectus nihil facit ad hoc quod infinitum sit
acceptum actu, quia impossibile est infinitum futurum aliquando
fuisse acceptum, licet nullus intellectus fuisset qui signaret
partes illius temporis infiniti.

( 8 ) g) Item arguitur quod pars esset maior toto. Quia sit
meridies huius diei A, et meridies crastinae diei sit B. Si ex
utraque parte A * tempus * potuit esse tempus infinitum, pari
ratione de praeterito respectu B ad futurum respectu B ; ergo
quocumque praeteritum ad B est maius eo futurum ad B,
quod est aequale praeterito ad B, est maius (quia sunt aequa-

(a) Ita Philosophus iuxta Doctoris expositionem in Physic. III: Expo-
sit. text. 61 n. 30. Ed. Ven. habet: cuius nihil est accipere ultra.

(b) Alias: signationem.... signatio.

(c) Wadd.... infinita in potentia, et semper in accipiendo quantum ad
significationem intellectus, et non in accepto esse, quia signatio....

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 39

lia(a)): sed praeterito ad A est maius praeteritum ad B, sicut
totum parte; ergo futurum ad B, quod est aequale praeterito
ad B, est maius praeterito ad A: sed futurum ad A est ae-
quale praeterito ad A; igitur futurum ad B esset maius fu-
turo ad A; et ita pars maior toto.

h) Aliae rationes possunt multae adduci, aliquae sunt so-
phisticae, et aliae multae fiunt saepe.

42. ( 9 ) — Respondetur ad rationes primae opinionis. — Te-
nentes istam positionem, potissime quia ponunt eamdem im-
possibilitatem esse ex parte speciei cuiuscumque, et cum in
aliqua specie, sicut in successivis, omne quod est acceptum
videtur esse finitum, licet toturn sit infinitum in accipiendo
partem post partem, respondent ad rationes primae opi~
nionis :

a) Ad primam [n. 39 a]: licet non posset sciri naturaliter
voluntas Dei, an sit respectu huius, tamen naturaliter potest
sciri quod ipsa non est alicuius quod non est ex se volibile,
et ideo omne illud includit contradictionem, et per consequens
incompossibilitatem : voluntas autem divina non est eius cuius
non est ratio. Sed tunc oportet ponere non volibilitatem ex parte
obiecti, sicut * incompossibilitatem *, ex dist. 43 I. [n. 1174].

Et tunc cum arguitur, quocl quod quid est non est me-
dium demonstrandi hic et mmc, dicitur quod etsi illud ve-
rum sit, tamen creatura potest esse medium demonstrandi in-
ceptionem existentiae eius. — Contra hoc, quia medium illud
per quod demonstrabitur inceptio existentiae non potest esse
quod quid est, secundum istos; igitur existentia; et tunc vi-
detur illa ratio dupliciter peccare: primo secundum fallaciam
consequentis, quia existentia in minori non infert existen-
tiam actualem: secundo quia praemissa in qua applicatur exi-
stentia ad lapidem erit contingens, et ita demonstratio illa
non erit ratio multum probabilis, sed sophistica.

Ad argumentum tamen potest responderi quod licet quod
quid est contingenter se habet ad existentiam actualem vel non
actualem, et ideo non sit medium demonstrandi existentiam
absolute, nec aliquam conditionem existentiae absolutam, alicui
tamen quod quid est potest repugnare aliqua conditio existen-

(a) Deest in Ed. Ven.

40 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

tiae; et ideo potest esse. medium demonstrandi, ita quod exi-
stentia sub tali conditione potest demonstrari per quod quid
est ipsius: sicut quidditas lapidis, licet in se non includat exi-
stere, tamen sibi repugnat ex se esse increatum, et ldeo ex
ratione huius quidditatis potest concludi quod non habet esse
increatum, nec sempitemum. — Ita dicendum est in propo-
sito, secundum istam positionem, quod lapidi repugnat existere
sempiternum, et ideo ex quidditate lapidis potest demonstrari
quod non habeat esse sempiternum ; et ideo ex hoc ultra, non
absolute quod habeat esse novum, sed si est quocl habet esse
novum: quod est propositum. — Aliter etiam peccat ratio, ut
videtur, secundum fallaciam consequentis ; non enim sequitur:
oppositum huius non potest demonstrari; igitur istud est
possibile; sed est fallacia consequentis ; nam prima impossi-
bilia sunt impossibilia ex terminis, sicut opposita eorum, sci-
licet prima necessaria, sunt necessaria ex terminis, licet eo-
rum opposita non possint demonstrari, quia sunt prima vera.
Sed oporteret ad istud antecedens, oppositum non potest de-
monstrari, addere quod oppositum non est necessarium pri-
mum, sive notum ex terminis; et forte illud negaretur ab
aliquibus in proposito, licet illa necessitas oppositi ex terminis
latens sit, et non evidens cuicumque intellectui confuse conci-
pienti terminos.

('0) b) Ad secundum [n. 39 b] dici potest quod si sint ratio-
nes aliquae necessariae pro creditis, non est periculosum eas
adducere, nec propter fideles, nec propter infideles. Non quan-
tum ad fideles, non enim doctores catholici inquirentes verita-
tem creditorurn per rationes, et nitentes intelligere illud quod
crediderunt, per hoc intendebant destruere meritum fidei, immo
Augustinus et Anselmus crediderunt meritorie laborare ut intel-
ligerent quod crediderunt, secundum illud Isaiae c. VII. v. 9, se-
cundum aJiam translationem: Nisi credideritis, non intellige-
tis (1); credentes enim inquirebant, ut intelligerent ea quae credi-
derunt per rationes. Si autem demonstrationes, si quae possent
haberi, evacuant fidem vel non, de hoc in lib. III de materia
* incarnationis * fldei (2). — Nec periculosum est quantum ad
infideles, si rationes necessariae possent haberi; et si non pos-

(1) Vulgata habct: Si non credideritis, non permanebitis.

(2) D. 24.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 41

sunt haberi rationes necessariae ad probandum esse factum,
scilicet articulum fidei, si tamen haberentur ad probandum
possibilitatem facti, etiam utile esset eas adducere contra in-
fldelem; quia per hoc aliqualiter persuaderetur, ne resisteret ta-
libus creditis sicut impossibilibus. — Adducere tamen * sophi-
stica * pro demonstrationibus periculosum esset contra infi-
deles, quia ex hoc exponeretur fides derisioni; et ita etiam est
in omni materia alia etiam indifferenti, ut in geometricis, si
sophismata tamquam demonstrationes proponerentur; melius
est enim ignorantem se scire ignorare quam propter sophi-
smata opinari se scire. Illi autem qui dicunt partem oppo-
sitam dicunt se non adducere * sophistica *, sed rationes ne-
cessarias et veras demonstrationes, et ideo nullum praeiudi-
cium facere fidei, nec respectu fidelium, nec respectu infide-
lium, sed magis confirmare eam huiusmodi rationibus.
(ii) cj Ad teriium [n. 39 c] dico quod licet dicatur ibi mul-
tipliciter a diversis, respondeo tamen breviter : quod in eadem
consequentia possunt esse multae rationes, propter quas illatio
sit necessaria, et ita multi loci sumpti ex multis rationibus
talis consequentis in ipso antecedente; et ideo ubicumque ali-
qua illarum rationum, sive aliquis illorum locorum inveniri
potest, similis illatio inveniri potest et inferri. Exemplum:
homo currit; ergo animal currif, sequitur bene per locum a
specie, et non solum hoc, sed etiam per locum communiorem,
quia per locum a parte subiectiva ; et non tantum ubicumque
est illatio speciei ad genus est bona consequentia, sed et ubi-
cumque est argumentum a parte subiectiva ad totum est bona
consequenlia. Et posset poni aliud exemplum, ubi plures ra-
tiones inferendi concurrunt; sed istud sufficit ad propositum.
— Ita dico quod sequitur: ignis est in hoc nunc non impedi-
tus; igitur lux est: locus est a causa naturaliter causante non
impedita; et non solum hoc, sed etiam a ratione quadam com-
muniore in antecedente potest ista consequentia tenere, scilicet
a ratione producentis naturatiter, et non impediti; non enim
tantum causa causans naturaliter non impedita habet causatum
sibi coaevum, II. Physic, sed etiam producens naturaliter ha-
bet productum sibi coaevum, sicu.t est manifestum per similem
rationem. Ubicumque igitur est similis ratio inferendi, non tan-
tum secundum illam rationem generalem, sed etiam specialem

42 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

erit consequentia necessaria et naturalis. — Et ita dico quod
exemplum bene est ad propositum, quod si ignem esse ab ae-
terno inferat sptendorem diffusum esse ab aeterno, per ra-
tionem producentis naturatiter, licet antecedens hoc fuerit
impossibile et incompossibile, et consequens similiter, conse-
quentia tamen est necessaria et bona. Igitur ubicumque est illa
ratio illationis erit consequentia bona et necessaria, quomodo-
cumque sit de antecedente et consequente. Sed ita est hic de
Patre et Filio; quia Pater est producens naturaliter respectu
Filii; igitur ibi erit similis consequentia bona et necessaria.
(12) Per hoc patet ad confirmationem illius rationis, quod
nulla perfectio tollitur a prima Causa quae potest esse in se-
cunda ; posse autem habere causatum simpliciter necessarium
non est perfectionis in causa secunda; immo hoc nullicausae se-
cundae convenit, ut dictum est dist. 2. I. Libri [n. 242 (1)], licet
aliqua causa secunda hoc habeat secundum quid ; simpliciter
enim necessario causare includit contradictionem ; et ideo hoc
nulli causae secundae convenit. Nec ex hoc tamquam ex im-
possibili inferendo quodlibet ex parte ignis arguit Augustinus,
secl ex ratione communiori arguit Augustinus, scilicet ex ra-
tione producentis, quod non includit contradictionem; et hoc
sufficit ad rationem suam.

Per idem patet ad illam aliam rationem : quod cliversus
modus causandi non variat causatum formaliter; verum est de
diversis modis causandi qui possunt esse causae in aliqua cau-
satione; sed si unus modus in causando sit possibilis, et alius
impossibilis, secundum modum possibilem causatum erit tale,
et secundum modum impossibilem causatum erit aliud: sicut
ex impossibili sequitur impossibile; naturali tamen consequen-
tia. Ita dico quod naturali consequentia sequitur quod si na-
turaliier causaret, quod necessario causaret et coaeteme; sed
iste modus causandi includit contradictionem acl ipsum cau-
sare. Alius autem modus causandi, scilicet libere, compossibilis
est causae, et icleo non tollit compossibilitatem in antecedente
et consequente.

d) Ad quartum [n. 39 d] diceret aliquis pro ista via,
quod sempiternum esse includit aliquam illimitationem, quia

(1) Cfr. etiam d 8. q. 5.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 43

includit adaequari Deo secundum aliquid, scilicet secundum
illimitationem durationis, quod non posset esse sine illimita-
tione entitatis, quia non posset sibi adaequari in aliquo uno
sine alio. — Sed hoc nihil est, quia etiam coexistens Deo ho-
die non propter hoc aequatur aeternitati, cui coexistit hodie;
quia etiam aeternitas ut coexistens huic diei est infinita et
independens, et creatura ut hodie coexistens aeternitati est
finita et dependens, et ideo non coaequatur sibi. Oporteret
igitur dicere quod sempiternum esse aliquam illimitationem
dicit in creatura unde repugnet sibi: sed unde sit illa illimi-
tatio et repugnantia, quilibet ostenderet per illam rationem
fundamentalem quam pro se poneret.

(13) e) Ad quintum [n. 39 #] respondetur ducendo ad oppositum;
quia sicut creatura non potest actualiler tendere in non esse,
et tamen semper fore, ita non potest actualiter fuisse post non
esse, et tamen semper fuisse. De ratione autem creaturae,
secundum istam positionem, non tantum est habuisse non esse
ante esse aptitudinaliter, sed etiam actualiter ante essse ha-
buisse non esse.

43. — Explicantur auctoritates adductae pro prima opi-
nione. — a) Ad auctoritates dico quod auctoritas August. X.
De Civit. Dei [n. 40 a\ non est secundum intellectum suum
ibi posita, sed ponit eam secundum intellectum Philosophorum ;
unde praemisit ibi de Philosophis; sic enim inquiunt: si pes
esset in pulvere ab aeterno, etc. Unde secundum veritatem,
pedem semper fuisse et causasse vestigium in pulvere includit
contradictionem, quia vestigium causatur per impressionem
pedis in pulvere per motum localem; et ita motum aliquem
talem fuisse sine principio, qui de ratione sua est inter oppo-
sita, contradictio est.

(i*) b) Ad illud de vix inteltigibili [n. 40 b'] dico quod con-
tradictoria possunt apprehendi ab intellectu, et etiam simul
apprehenduntur, alioquin nullo modo intellectus diceret ea esse
contradictoria, sicut generaliter patet ex argumento Philosophi,
II. De Anima, ubi probat de sensu communi et aliis sensibus
particularibus quod nullus sensus nec intellectus comparat ex-
trema, nisi apprehendat utrumque; sed sic apprehendi est vix
intelligi (a), quia non est intelligi (a) cum assensu, quomodo

(«) Ed. Ven. intelligibile.

44 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

dicimus nos intelligere quod credimus esse verum, et non in-
telligere quod non credimus esse verum, licet tamen appre-
hendamus illud. — Vel aliter polest dici quod si accipiatur
intelligibile pro eo cui intellectus potest assentire, et dicatur
modus istorum Philosophorum fuisse vix sic intelligibilis,
potest exponi quod in suo universali modus ille fuit intelli-
gibilis, non autem in se et in particuiari ; intelligibilis enim
erat cum assensu in ratione proclucentis, et non in ratione
causantis, et intelligere causans in ratione producentis est in-
telligere causans imperfecte etiam in universali, sicut intelli-
gere hominem in ratione animalis est intelligere hominem im-
perfecte. — Vel tertio modo potest dici, et forte ad mentem
eius, quod contradictoria latentia, quamcliu non percipitur
contradictio evidens in eis, possunt aliquo modo apprehendi
ab intellectu, non tamen certitudinaliter, et ita contradictio ista
si est, tamen latuit, et potuit ab eix vix inielligi.
('6) c) Ad illud [n. 40 c) quod additur de Philosophis potest
dici quod multas contradictiones latentes concesserunt, sicut
negaverunt communiter esse aliquod primum principium con-
tingenter causans, sed dixerunt primam Causam (a) esse ne-
cessario causantem; et tamen dixerunt contingentiam esse
in entibus et aliqua contingenter fleri: sed contradictionem
includit aliquid contingenter fieri in entibus, et primam Cau-
sam necessario causare, sicut deductum est dist. 8 J. [n. 696]
et dist. 2 [n. 245], 39 eiusdem [n. 1118], et aliquantulum in
quaest. praecedente [n. 30].

d) Ad illud quod additur de quaiuor causis [n. 40 d], quae
considerantur a Metaphysico, potest dici quod probat abstractio-
nem secundum inteUectum efficientis a movente et mutante;
non autem omne abstractum secundum considerationem intel-
lectus oportet posse separari secundum esse ab eo a quo po-
test fieri abstractio secundum intellectum; et ideo ex hoc non
sequitur quod in re sit aliquod efflciens quod non est movens
vel muians.

44. (16) — Respondetur ad rationes alterius opinionis. — Te-
nentes primam opinionem [n. 39], potissime propter hoc quod
non invenitur contradictio in istis terminis, aliud a Deo et

[a) Ed. Ven. cansantem primum.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 45

esse sempiternum: et secundo propter hoc quod rationes quae
videntur probare contradictionem sunt speciales, et ideo si de
aliquo speciali probent contradictionem, non probant hoc de
omni alio a Deo: et tertio quia quaedam rationes flunt de
praeterito, quae videntur similiter posse fleri de futuro sicut
de praeterito, cum tamen nulli negent possibilitatem futuri
sine fine, aut possent fleri de successione sicut de perma-
nentia, isti respondent ad rationes contra istam opinionem
quae probant contradictionem :

a) Ad primam [n. 41 a] dicunt quod creatura aliqua
potuit semper producta fuisse: puta Angelus, cuius esse est
in aevo.

Et si dicas quod illa creatura aliquando fit, concederent
quod illa fit in instanii aevi. * Et tunc ultra, ornne quod flt
quando flt necesse est fleri *. — Et cum infertur quod tunc
esset successivum, non sequitur; quia Filius Dei semper ge-
neratur, et tamen non est aliquid successivum, sed summe
permanens, quia idem instans in quo generatur semper ma-
net; ita dicerent isti quod iclem nunc manet, in quo Angelus
* manet et * accipit esse, et ita non est successio; successiva
enim semper * aliam et * aliam partem accipiunt * secun-
dum * (a) esse.

Ad aliam probationem de conservari et creari patebit
in quaestione de aevo (1),

Ad illud additum de esse acquisito concedunt quod ha^
bet esse acquisitum, quia non habet esse quod ex se sit for-
maliter necessarium; tamen non videtur necessarium quod sit
acquisitum post non esse ; quia acquisitio sicut et receptio
videtur sunicienter stare si ex se non habeat illud quod cii-
citur acquirere, sive sit novum sive antiquum.
(•7) bj Ad secundam rationem [n. 41 b] de Philosopho I. Pe-
rihermenias, omne quod est, etc. patet responsio dist. 39. I.
[n. 1124], ubi est adducta ista instantia ad probandum quod ni-
hil contingenter est in illo instanti pro quo est, quoniam op-
positum tunc posset inesse. Ex hoc patet quod assumptum
est falsum, immo in illo istanti * et pro illo instanti * in quo
et pro quo est contingenter est, sicut ibi deductum est et de-

(a) "Wadd. sui esse.
(1) Infra, d. 2. q. 1.

46 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

terniinatum. Et idem dico de causa, quod causa non causat
in quantum praecedit effectum duratione, sed est causa in
quantum praecedit effectum natura. Si igitur omnis causa pro
illo istanti pro quo causat necessario causat, et nulla contin-
genter, omnis causa in quantum causat necessario causat, et
nulla contingenter.

c) Ad tertium [n. 41 c\ posset negari * assumptum *, in
quacumque specie * esse * similis impossibilitas ad aeternita-
tem et sempiternitatem, quia non apparet contradictio ex parte
cuiuscumque speciei, et ideo nec similis possibilitas. — Vel si
conceclatur de asino quod potuit fuisse productus ab aeterno,
et potuit generare, et per consequens ab ipso potuissent fuisse
omnes asini geniti usque ad istum, et cum quaeris, utrum
fuissent flniti vel infiniti, negatur quod sint infiniti, immo
finiti. — Et cum infers, igitur tota duratio a productione
illius asini usque ad istum fuisset flniia, negatur consequentia;
ille enim etsi productus fuisset ab infinito, non tamen potuit
generasse ab infmito; quia generatio necessario includit in
creaturis quod sit mutatio inter terminos oppositos, scilicet
privationem et formam, et quicquid est inter opposita sibi
succedentia non potest esse semyiternum.

('18) Et si dicas quod tunc oportuit ipsum per tempus infinitum
quievisse ad generandum, cum tamen fuisset perfectus et po-
tens generare, quod videtur inconveniens, * responsio *: asinus
non fuisset factus perfectior ab aeterno ad generandum quam
Deus ad * causandum *, et tamen, per te, oportuisset Deum
quievisse a * causando * per infinitum quasi imaginatum, ita
quod contradictio esset ipsum aliquid creasse, quin infinitum
quasi praeteritum imaginatum praecessisset ; et tamen in crea-
tione eius, scilicet in dando totum esse ei, * scilicet * quod ba-
bet in se esse, non videtur ita necessario includi noviias sicut
in generatione, quae est a privatione ad formam. Non igitur est
inconveniens, si oportuit asinum generasse, quod quievisset
per infinitum imaginatum a parte ante ab illa actione * vel
causatione* quae necessario includit quod sit nova, cum po-
nas Deum necessario quievisse ab illa actione, quam non osten-
dis includere formaliter novitatem.

d) Ad quartum [n. 41 d] dico quod tota deductio de po-
tentiis illis videtur esse superflua, et multipliciter peccare; et

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 47

tamen loquendo cle potentia sicut ipse procedit in argumen-
tando in fine, concludendum esset, secundum eum, quod po-
tentia ad non esse necessario praecedit potentiam ad esse ; et
si argumentum suum valet de potentiis contrariis, secundum
quod accipitur a Philosopho /. De Coelo et Mundo, debet in-
telligi de potentiis incompossibilibus actibus suis, et tunc si
potentia acl non esse necessario praecedat potentiam ad esse,
tunc esse necessario praecedit non esse; quia potentia ad non
esse nunquam est secundum esse intellectum nisi in eodem
praecesserit esse.

Ubi sciendum est quod loquendo proprie cle potentia,
scilicet ante actum, subiectum immediatorum oppositorum nun-
quam est in potentiis oppositis simul, quia tunc careret utro-
que actu simul, et ita non essent opposita immediata circa il-
lud subiectum. Et de * istis * verum est quod potentia acl
unum non est sine actu alterius: non quod ille actus sit re-
ceptivus illius potentiae, immo subiectum tantum recipit illam
potentiam, sicut et eius actum; si enim actus A prior sit po-
tentia ad B, quia ratio receptivi, igitur ipso B, quia in eodem
est prius natura potentia actu, IX. Metaph.; B autem pari ra-
tione prius est potentia ad A, et * ita ipso A, et ita * idem
prius et posterius eodem; sed * potentiam * ad unum neces-
sario concomitatur alterius actus, propter immecliationem
actuum ad unum.

Ad propositum dico quod non fuit ab aeterno sub potentia
ad esse et sub potentia ad non esse. — Sub qua "tamen prius
*est?*. Dico quod sub potentia ad esse secunclum veritatem
quam (a) sub non esse, et ita non sub potentia ad illud. Si
autem fuisset ab aeterno, fuisset semper sub potentia ad non
esse, et nunquam sub potentia ad esse, sed sub actu.

Si autem non loquaris de potentia ante actum, sed quasi
subiectiva, et assumas.ibi creaturam (b) non esse sic in poten-
tia ad esse, nisi sub non esse, falsum est, et supra improbatum.
(19) Omittendo igitur de potentiis, argumentum breviter vi-
detur stare in hoc: opposita quae insunt eidem ordine naturae
non possunt eidem inesse simul ordine durationis, quia prius
duratione inest quod prius natura inest. Esse igitur et non

(a) Ed. Ven. quia.

(b) Ed. Ven. essentiam.

48 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

esse, cum insint ordine naturae lapidi, non possunt simul in-
esse eidem *lapidi* duratione, nec indifferenter se invicem
praecedere; sed necessario non esse praecedit duratione ipsum
esse, et ita non potuit semper fuisse. — Quod autem non esse
prius natura insit quam esse, hoc probatur: quia non esse
competit lapidi ex se ; aliud, scilicet esse, non competit sibi ex
se, sed ex alio.

Hic dico quod duo opposita non insunt ordine naturae
eidem quasi positive, loquendo de ordine naturae sicut est de
animati et rationali, substantia et accidente, sed quasi priva-
tive, scilicet quod alterum inesset nisi impediretur; qui mo-
dus expositus est in quaest. praeced. [n. 26] exponendo opinio
nem Avicennae. Et hoc modo non oportet illud quod prius na-
tura convenit alicui prius duratione convenire sibi. Potest enim
illud quod non habet esse aliquod ex se praeveniri a causa po-
sitiva dante sibi aliquid quod istud non habet ex se, et ita
prius duratione haberet oppositum quam istud * quod habet
ex se *. — Ita responsio palet in aliis. Probaret enim argu-
mentum quod Deus non posset creare materiam sub forma,
quia materia prius natura est privata quam informata, quia
ex se habet quod sit privata, * et * ex alio quod sit infor-
mata; igitur non posset in materia esse forma nisi duratione
praecessisset materia informis. Sed hoc non concludit, quia ma-
teria non est ex se positive privata, sed privative tantum;
quia non ex se habet formam, sed ab alio, ut generante vel
creante; et ipsa sola, sine alia causa positiva, sufficit ad hoc
quod ipsa sit privata; esset igitur semper privata nisi esset
aliqua causa positiva impediens eius privationem continuam;
et tamen quia causa positiva potest a principio impedire ip-
sius * essentiae * materiae privationem dando sibi esse, ne sem-
per sit privata, ideo non oportet ex tali prioritate naturae
necessario concludere prioritatem durationis.
(20) e) Ad atiud de infinitis animabus [n. 41 <?] respondeo:
quicquid non potest fieri a Deo in uno die, quia includit contra-
dictionem, hoc non posset fieri in infinito praeterito, si fuisset,
propter eamdem rationem; in ista enim die sunt infinita in-
stantia, imo in una hora unius diei, in quorum quolibet pos-
set creare animam sicut in uno die totius temporis infmiti, si
esset; non enim oportet eum quiescere a die in diem, ut creet

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 49

unam animam post aliam; et ita si in infinitis instantibus
huius diei non potest creare infinitas animas, quia hoc non est
factibile, nec in infinitis diebus totius praeteriti posset infinitas
animas creasse.

Et si dicas instantia huius diei non fuisse in actu sicut
sunt infiniti dies praeteriti, hoc non sufficit; quia sicut in-
stantia infinita infinitorum dierum, in quibus creasset, fuissent
in potentia, per te, sicut indivisibile est in continuo, et non
in actu, quia nullum illorum fuisset in actu terminus illius
temporis, ita est etiam d^ infinitis instantibus huius diei; igi-
tur aequalem infinitatem videntur habere instantia unius diei,
vel huius horae, cum infinitis instantibus infinitorum dierum;
et ita videtur sequi propositum. — Concederent tamen aliqui
Philosophi non esse impossibile infinitatem esse in accidentaliter
ordinatis, sicut patet per Avicen. VI. Metaph. c. de Causis (1).

f) Ad aliud de transitu infiniti [n. 41/) videtur im-
probare sempiternitatem successivorum ; sed secundum tenen-
tes istam opinionem non est similis ratio impossibilitatis in
successivis et in permanentibus, quia permanentia quaecum-
que, licet secundum motus suos possint mensurari tempore,
tamen secundum esse substantiale ponuntur mensurari aevo ;
et ideo ponens permanens esse sine principio non videtur
ponere aliquod infinitum esse acceptum. — Istam rationem
de infinito successivo confirmat illa imaginatio de linea con-
versa; quia si aliqua linea esset quasi protensa in infinitum
incipiens ab hoc puncto A, non esset possibile quod esset per-
transita; igitur videtur quocl esset e contrario, imaginando
lineam quasi sic acceptam in praeteritum, non videtur possi-
bile quod sit accepta usque ad A.

g) Ad ultimum argumentum [n. 41 g\ dici potest quod
aequale, maius et minus non conveniunt quantitati molis nisi
finitae; quia prius dividitur quantum per finitum et infini-
tum quam sibi conveniat aequate vel inaequale. De ratione
enim quantitatis maioris est excedere et minoris excedi et ae-
qualis commensurari : quae omnia videntur concludere fini-
tatern; et ideo negaretur infinitum esse aequate infinito, quia
aequale et inaequale, et maius et minus sunt differentiae quan-
titatis finitae, et non infinitae.

(1) Cf. L. I. n. 227.

Tosi. II. 4

50 LIB. II. DIST. I. QUAEST. III.

45. (21) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum principale [n. 37 a] concedo quod materia
est ingenita et incorruptibilis ; non tamen ex hoc sequitur
quod sit sempiterna, quia non habet materiam unde fiat; est
tamen producta tota; quae productio non est generatio, quia
generatio et corruptio sunt compositorum, non simplicium.

b) Ad aliud cle sempiternitate temporis [n. 37 b] dico
quod non valet; quia alias concludit movens non posse (sine
novitate, seu mutatione (a) ) mutare, et responsum est ad illud
in quaest. praec. [n. 34]. — Et quod arguitur de ante, dico
quod non concludit nisi de ante imaginato vel privato: sicut
aeternitas est ante * tempus et ante instans temporis *, quod
nihil est: sicut extra universum nihil est ibi, vel negatur extra,
vel non affirmatur nisi imaginatum extra.

c) Ad illud I. De Generatione [n. 37 c], quamvis ista sit
aliquo modo probabilis, corruptio unius est generatio alte-
rius, quod pro tanto verum est, quia nullum agens naturale
per se intendit corrumpere aliquid, sed per accidens cor-
rumpit illud quod est incompossibile generato, quod per se in-
tendit, tamen ex illo non sequitur perpetuitas generationis;
quia ultima corruptio potest concomitari ultimam generatio-
nem : puta quanclo omnia mixta resolventur in elementa ; et
tunc erit slatus tam generationis quam corruptionis, licet illa
ultima corruptio non sit annihilatio, quia est ad materiam,
* quae non est nihil *. — Philosophus tamen supponit cum ista
propositione unam aliam propositionem, scilicet quod tale ge-
nerabile est iterum corruptibile, et eius generatio alterius
sit corruptio, quod non est verum. Sed arguendo in praete-
ritis oportet accipere istam, generaiio unius est corrupiio
alterius; et ista non est ita vera ex per se intentione agentis
naturalis sicut illa praecedens; accidit enim quod generans
corrumpat propter incompossibilitatem termini corrumpendi
curn termino quem intendit, quia non potest producere for-
mam quam intendit, nisi in materia praeexistente, et illa ma-
teria praeexistens communiter est sub forma incompossibili
formae quam intendit. Et ideo oportet ipsum corrumpere com-
positum praeexistens, ut generet illud quod intendit. — Et
dato quod ex hoc sequeretur quod nulla esset generatio nisi

(«) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. III. 51

quando producitur totum, non oportet quod pars eius praeexi-
stat sub forma incompossibili; et ideo talem productionem ali-
cuius entis non oportet esse destructionem alicuius alterius
entis, sed tantum destructionem nihili, sive non entis prae-
cise; et tunc non oportet illam primam productionem praeces-
sisse aliam, quia terminus a quo huius productionis non fuit
terminus acl quem alterius productionis, quia nihil * in illa*(&)
productione producebatur.

(22) clj Ad illud quartum argumenium de successione propter
moium [n. 37 d]9 quando dicitur quod agens non causans per
motum, et non impeclibilis, potest habere effectum sibi coae-
vum9 diceretur quod ubi agens et effectus possunt habere es-
sentiam unigeneam, vera est maior illa ; sed ubi non possunt
esse unigenea, sed priorilas naturae in causa de necessitate
requirit prioritatem durationis eius respectu effectus, ibi maior
est falsa: sic est in proposito.

46. — Explicantur argumenta in oppositum. — a) Ad pri-
mum in oppositum [n. 38 a] dico quod vel illa non est defi-
nitio creaturae, sed descriptio quaedam concessa ab Arrio,
contra quem arguit August., quia dicit Filium Dei aliquando
non fuisse, et tunc sufflcit Augustino accipere istam definitio-
nem vel descriptionem contra eum ut concessam, et ex nega-
tione huius descriptionis a Filio Dei concessae ab eo conclu-
dere contra eum quod non sit creatura: vel si est definitio
creaturae proprie loquendo de creatura in quantum crea-
tura, non tamen propter hoc est definitio cuiuslibet alterius
a Deo9 puta Angeli vel hominis, quia diceretur quod huic quod
est esse creaturam accidit haec definitio: * sicut si aliqua
poneretur definitio incipieniis, tunc arguendo sic: omne inci-
piens est creatum: sed de facto omne aliud a Deo est inci-
piens * (b)\ ergo omne aliud a Deo est creatura; non sequitur,
sed est fallacia accidentis propter extraneitatem meclii respectu
tertii in quantum comparatur ad primum ; non enim quicquid
repugnat accidenti repugnat subiecto cui accidit tale accidens.

b) Ad aliud [n. 38 b~\ de infiniio in muitiiudine et ma-
gnitudine responsum est prius in responsione de infinitate
actuali animarum [n. 44 e].

(a) Wadd. nulla.

(b) Wadd. Sed si illa poneretur definitio incipientis et de facto ita esset
omne aliud a Deo, tunc arguendo sic: omne aliud a Deo est incipiens; ergo....

QUAESTIONES IV ET V. 0)

47. — Proponitur questio IV (2):

Utrum creatio Angeli sit idem Angelo?

48. (i) — Argumenta principalia (3). — Et arguitur primo
quocl non: — a) Quia secundum Avicen. V. Metaph., equinitas
est tantum equinilas, nec una nec plures; igitur pari ra-
tione Angelus tantum est Angelus, et non est idem sibi realiter
aliquis respectus.

b) Praeterea, creatio Angeli non est nisi in primo instanti
naturae, quando Angelus accipit esse: sed Angelus manet post
primum instans: et nihil manet sine eo quod est idem sibi
realiter; igitur, etc.

c) Item, si ita esset, Deus non posset Angelum annihila-
tura eumdem numero reparare: consequens est falsum ; igitur
et antecedens. — Probatio consequentiae : quia non potest
eamdem creationem reparare, ut videtur, quia nec eumdem
motum numero, secundum aliquos, quia interrwptio prohiberet
illum esse eumdem numero.

d) Praeterea, ignis genitus est causaliter ab alio igne ge-
nerante, et per consequens habet naturam ab ipso: et tamen
creatio non est in igne genito causaliter ab igne generante;
igitur, etc. — Minor probatur, quia tunc ignis genitus haberet
ab igne generante quod esset creatura, quia a quocumque
agente est creatio in igne, ab illo ignis creatur: consequens
videtur esse falsum, quia ipsum esse creaturam tantum clicit
respectum ad Creatorem.

(1) Quas Waddingus sub una quaest. IV complectitur.

(2) Solvitur ad n. 70.

(3) Solvuntur ad n. 71.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 53

(2) e) Item, mutatio differt a termino ad quem: creatio est
mutatio; igitur, etc. — Probatur maior: tum quia mutatio
praecedit terminum : tum quia mutatio est in genere passionis,
quia et motus, secundum Commen. V. Physic. : terminus au-
tem intrinsecus est eiusdem generis cum terminato, sicut pun-
ctus circuli *-cum circulo *: forma autem ad quam est mu-
tatio vel motus non est de genere passionis, ex V. Physic. —
Probatio minoris: tum quia nova relatio non advenit alicui
sine mutatione alterius extremi: per creationem est nova re-
latio creaturae ad Deum, quia aliquid novum dicitur de Crea-
tore, et non nisi propter novam relationem in eo ad quod di-
citur; confirmatur per August. V. De Trinit. c. ult. : Ea quae
swit relativa ad Deum cum mutaiione eius de quo dicuntur
existunt (1): tum quia in omni genere est aliquid unum quod
est mensura omnium aliorum quae sunt in illo genere, ex X.
Metaph. : primum autem in genere mutaiionum non videtur
posse poni generatio, quia non est ratio mutabilitatis in omni-
bus mutabilibus, quia non omnia mutabilia sunt genita : simi-
liter non est maxima oppositio inter terminos generationis,
qui sunt privatio et forma; sed maior oppositio est inter
terminos creationis, qui sunt contradictorii, ut ens et nihil;
igitur creatio est prima mutaiio.

49. — Oppositum: Quia si est alia, aut ergo Creator: quod
non convenit, quia creatio est nova; aut medium inter Creato-
rem et creaturam: quod non convenit, quia non est medium;
aut posterius re creata: quod non convenit, quia est quasi via
ad esse creaturae ; igitur * est idem *, etc.

50. ( 3 ) — Proponitur quaestio V (2). — Et quia haec quaestio
dependet a quadam alia, scilicet de identiiate relationis ad
suum fundamentum, et * hoc * specialiter loquendo de rela-
tione quae est creaturae ad Deum, ideo quaero quinto:

Uirum relatio creaturae ad Deum sit eadem funda-
mento ?

(1) D. August. verba: Quomodo igitur obtinebimus nihil secwidum acci-
dens dici Deum, nisi quia ipsius naturae niliil accidit quo mutetur, ut ea
sint accidentia relativa quae cum aliqua mutatione rerum de quibus dicuntur
accidunt?

(2) Solvitur ad n. 64.

54 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

51. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Si
omnia alia a Deo habent relationem ad ipsum, igitur omnia
alia essent acl aliquid, non tantum accidentaliter, sed etiam
per identitatem: consequens videtur impossibile; quia illud
infert Philosophus IV. Melaph. ex dictis dicentium omnia ap-
parentia esse vera.

b) Praeterea, praedicamenta sunt primo diversa, ex V.
et X Metaph., et simpliciter diversa entia, quia ens secun-
dum se dividitur in illa (a); ergo nihil unius praedicamenti
est idem ens alicui alterius praedicamenti; ergo nulla relatio
est eadem alicui absoluto.

52. — Oppositum: Non minus dependet quodlibet creatum
ad Deum quam quodcumque causatum ad aliud * causans * (b),
quia dependentia ad Primum videtur esse essentialissima: sed
totum habet relationem ad partes eamdem sibi, quia non
potest esse totum, et non esse ex partibus; ergo pari ratione
ad Gausam primam, licet extrinsecam, habebit dependentiam
eamdem sibi; licet enim causa extrinseca non componat rem,
sicut facit causa intrinseca, perfectius tamen causat rem quam
causa intrinseca; componere enim * rem * includit imperfectio-
nem, scilicet potentialitatem.

53. ( * ) — Exponitur sententia tenens relationem esse eam-
dem fundamento (2). — Hic dicitur quod omnis relatio est ea-
dem fundamento. — Pro ista opinione arguitur multipliciter:
— a) Primo quia relatio transfertur ad Deum secundum pro-
priam rationem relationis; et ideo in Divinis dicuntur ma-
nere duo praedicamenta proprie, scilicet subsiantia et relatio:
sed si de ratione relationis esset quod esset alia res a fun-
damento, igitur in Deo est res et res, et ita compositio : quod
est contra simplicitatem divinam. — Et ex hoc medio arguitur
generaliter, scilicet ex simplicitate divina; non enim est com-
positius album simile quam album tantum, et per consequens
relatio similitudinis non addit aliam rem a fundamento; * ergo
nec est alia res *.

b) Secundo hoc idem arguitur per viam mutationis:
quia si esset alia res a fundamento, igitur cuicumque fun-

(a) Ed Ven. addit: hoc mediate. (b) Wadd. causatum.

(1) Solvuntur ad n. 68.

(2) Cuius argumenta solvuntur ad n. 59.

LIB. II. DIST. I. QTIAEST. IV. ET V. 55

damento ipsa adveniret de novo, ipsum rnutaretur realiter:
hoc videntur negare multae auctoritates Philos. V. Physic, ubi
negat in ad aliquid esse motum vel mutationem: * secundum
etiam Boetium, /. De Trinit. c. 11, qui dicit: Non igitur dici
polest per praedicationem relativam quicquam rei de qua
dicitur secundum se addere vel minuere vel rnutare, quae
tota non in eo quod est esse consistit, sed in eo quod est in
comparatione aliquo modo se habere. Gommentator enim
Boetii dicit super istud, quod praedicata negativa et relativa
nullam compositionem faciunt. Anselmus etiam, Monolog. 3
dicit: Constat namque quod homini post annum istum na-
scituro, nec maior, nec minor, aequalis sui (?), nec dissimitis;
omnes autem has relationes namque cum natus fuerit sine
omni mei mutatione habere potero et amittere, secundum
quod crescet, vel per qualitates diversas mutabitur (a) *.

c) Tertio arguitur ex hoc: si relatio esset alia res a fun-
damento, ergo similitudo haberet suum proprium inesse
aliud ab inesse albedinis: quod videtur inconveniens prima
facie, quia tunc relatio fundata super substantiam, si qua esset,
esset accidentalis propter suam propriam accidentatitatem :
quod videtur esse contra Simplicium, Super Praedicamenta,
ubi dicit quod Philosophus prius tractat de quantitate et qua-
litate quam de retatione, quia relatio fundatur in istis imme-
diate, * et non fundatur in substantia immediate *, et hoc lo-
quendo de relatione accidentali; igitur relatio fundata super
substantiam non habet ex se propriam accidentalitaiem. —
Probatur etiam idem illatum prius esse inconveniens, quia tunc
genus reiationis non esset simplex, sed quasi compositum ex
in.ei ad: quod videtur inconveniens, quia primus conceptus
cuiuslibet generis primi debet esse simplex omnino, ut videtur;
ergo, etc.

d) Quarto, si esset ita quod esset alia res a fundamento,
esset tunc processus in infinitum in relationibus; nam si ista
relatio sit alia res a fundamento, pari ratione et illa alietas, quae
est quaedam relatio, est alia res a fundamento (b) : et sic erit
processus in infinitum in relationibus: et hoc est inconveniens.

(a) Wadd. et antiquiores editiones habent tantum : « Boetii, ZZX De
Trinit. Anselmi etiam Monol. 3., quaere eum ibi » .

(b) Ed. Ven. addit: et ita(?) alietas alia a suo fundamento.

56 LIB II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

e) Quinto, relatio non habet distinctionem in species suas
nisi penes fundamenta; non enim differt dominium a pater-
nitate penes hoc quod est esse ad, sed penes fundamenium;
nec relationes illae disquiparantiae distinguuntur vel sunt
eaedem cum relationibus aequiparantiae, nisi propter unita-
tem et difformitatem in fundamentis: sed si relatio esset alia
res a fundamento, haberet ex se formaliter distinctionem in
suas species; igitur, etc.

54. (5) — Praefata sententia impugnatur ratione. — Con-
tra istam opinionem arguo sic: — a) Primo, nihil est idem
realiter A sine quo A potest esse realiter, sine contradictione :
sed multae sunt relationes sine quibus fundamenta possunt
esse, sine contradictione; ergo multae sunt relationes quae non
sunt realiter eaedem cum fundamento.

Probatio maioris: quia quod idem ens realiter sit rea-
liter et non sit realiter videtur esse oppositum primi principii,
ex quo * primo * principio videtur statim concludi diversitas
entium; quia si de aliquibus cluobus dicantur contradictoria,
eodem modo quo dicuntur de eis videntur esse non idem,
et ita si confradictoria, esse et non esse, dicantur de eis, vi-
dentur esse non idem in esse, sive non idem ens. — Confir-
matur istud, quia si illa maior negetur, non videtur re-
linqui unde possit distinctio entium probari; diceretur enim
a protervo non tantum quod in uno supposito plures naturae,
ut substantia et accidentia, sunt eadem, sed quod Socrates
et Plato, vel Socrates et lapis vel album, non differunt
realiter. — Et si arguatur contra eum quod Socrates potest
esse Socrates, non existente lapide, et per hoc concludatur
distinctio unius ab alio, vel Socrates potest esse Socrates,
et non esse albus, et per hoc concludatur distinctio subiecti
et accideniis, negabitur consequentia, quia protervus negabit
tibi propositionem cui inniteris et cui innituntur istae conse-
quentiae, quam propositionem etiam tu negas. — Hanc etiam
propositionem, illa sunt distincta realiier quorum unum po-
test manere sine altero, negaret protervus. Negala vero ista,
perit tota doctrina Philosophi VII. Topicor., qua docet quocl
propositio vel problema faciliter destruitur per contradictio-
nem inventam, sed * difticiliter construitur *: si autem negetur
propositio ista, non videtur posse destrui, quia si non destrui-

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 57

tur per contradictionem, nec per aliquam aliam oppositionem,
aut saltem non facititer; et facillime videtur posse sustineri,
quia nullus locus secundum eum vel ab eo assignatus videtur
efficax ad destruendum aliquid, si iste locus destruatur.

( 6 ) [n ista etiam via Philosophi fundatur illa via de motu
sive mutatione, ad probandum distinctionem, qua utitur Phi-
losophus ad probandum materiam esse aliam rem a forma,
quia manet eadem sub oppositis formis. — Qua etiam utitur
Philosophus IV. Physic. ad probandum locum esse aliud a
locato, quia idem locus manet cum diversis locatis.

Minor etiam apparet in omnibus relationibus quarum
fundamenta possunt esse sine terminis, sicut est in omnibus
relationibus aequiparantiae, sicut sunt simile, aequale et
huiusmodi; si enim hoc album sit, et aliud album non sit, hoc
album est sine similitudine; et si aliud album fiat, in hoc albo
est similitudo; potest igitur esse * sine isto et cum isto * (a).
— Similiter est in multis relationibus disquiparantiae ; si enim
iste sit homo, et nnllus alius subsit potestati suae, est sine do-
minatione et potest esse dominus servorum accessione, sicut
dicit Boetius; et ita est de multis aliis, de quibus omnibus non
oportet exempla adducere.

(7) Confirmatur etiam ista ratio quantum ad se totam, quia
istae confirmationes taciae valent pro maiori et minori; si
enim relatio nihil aliud sit realiter a fundamento, quod tamen
manet sine ea, videtur negari Incamatio et separatio acc -
dentium a subiecto in Eucharistia; videtur etiam negari omnis
compositio in entibus, et omnis causalitas causarum secun-
darum.

Probatio primi inconvenientis: si idem realiter naturae
humanae sit unio eius ad Verbum, igitur si Verbum nun-
quam assumpsisset naturam illam, et fecisset illam absolutam
eamdem, ipsa aeque realiter fuisset unita Verbo sicut modo
est unita Verbo, quia tota realitas fuisset tunc(6) quae moclo;
si etiam deponeret illam naturam, manente tamen ipsa eaclem
in se, maneret illa natura realiter unita Verbo, et ita realiter
sicut nunc est unita, quia salvaretur tota realitas naturae
tunc sicut modo.

(a) Wadd. sine ista et eum ista.

(b) Ed. Ven. addit: assumpta.

58 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

Secundum etiam de Eucharistia probatur: quia si ma-
net eadem quantitas quae prius erat panis, et nihil aliud est
inhaerentia eius panis quam realiier ipsamet quantitas, igitur
illa unitur realiter pani, vel eum informat nunc sicut prius.

Teriium probatur: quia si A et B componant AB, et
istarum partium unio ad invicem nihil aliud sit realiter nisi
ista absoluta, A et B, ergo separatis realiter A et B, manet
tota realitas illa quae est ipsorum A et B unitorum, et tunc
A et B separata manent realiter unita, et ita manet compo-
situm, separatis partibus componentibus, et ita compositum
non erit compositum, quia quod manet compositum, separatis
partibus componentibus, non est compositum ex eis; nihil enim
esset tunc nisi unum aggregatione, sicut Philosophus videtur
deducere * VIII. * Metaph. (1).

Probatur etiam quartum: quia quidquid causatur a di-
versis causis secundis praeexigit in eis debitam proportionem
et approximationem, ad hoc quod causetur ab eis: sed si ista
approximatio et proportio nihil sint nisi ipsamet absoluta,
igitur ista sunt realiter ita causativa huius effectus quando
non sunt approximata, et ita ipsa approximata nihil possunt
causare realiter, quod non possunt causare etiam non appro-
ximata; nulla enim realitate alia posita, non potest aliqua res
causari, quae prius non potuit causari. Et ita potuit fuisse ar-
gutum in tertio inconvenienti de (a) partibus co?nponentibus ;
quia si A et B separata non componant AB, igitur nec ipsa
unita, quia eadem res sicut absque omni realitate alia non
potest aliquid causare modo quod prius non potuit, ita nec
eaedem res absque omni realitate possunt aliquid componere,
quocl prius non potuerunt componere; igitur, etc.
(R) b) Praeterea secundo arguo sic contra praedictam opi-
nionem: nihil finitum continet secundum perfectam continen-
tiain formalem * vel * virtualem opposita formaliter ; quia
quantumcumque concedatur in Deo perfectissima continentia
omnium perfectionum secundum identitatem quae sunt in eo,
non tamen potest continere opposita formaliter absoluta in
se, licet in se possit habere talia opposita virtuatiter , et re-
tativa formaliier ; sed ex hoc concluditur infi.nitas fundamenti:

(a) Ed. Ven. membro ex.
(1) Text. 6-VII. text. 60.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 59

sed aequalitas et inaequalitas sunt opposila formaliter, et
similitudo et dissimilitudo similiter, saltem ad idem correlati-
vum: ista autem possunt perfecte fundari in eodem funda-
mento successive; igitur idem fundamentum neutrum istorum
continet * formaliter * (a) et secundum perfectam identita-
tem, quia qua ratione non ambo, eadem ratione nec alterum.

c) Praeterea tertio arguitur: idem non continet plura
eiusdem rationis secundum perfectam identitatem eadem sibi:
sed plures relationes eiusdem rationis sunt in eodem funda-
mento, sicut plures similitudines fundantur in eadem albedine ;
* ergo, etc. * — Maior apparet inductive in omnibus quae con-
tinent plura per identitatem, quia unum continens continet
unum tantum eiusdem rationis.

d) Item quarto sic: continens aliquid per identitatem si
est perfectius, concludit etiam contentum in eo esse perfectius
per identitatem: sicut anima perfectior habet perfectiorem iniel-
lectum, et secundum ponentes eamdem esse formam intellecti-
vam et sensitivam corporeitatis et substantiae, intellectiva per^
fectiorem sensitivam includit quam sit sensitiva in brutis:non
autem semper fundamentum perfectius continet in se perfe-
ctiorem relationem, quia non omne albius est similius, ut ma-
nifestum est ad sensum; igitur, etc.

( 9 ) e) Praeterea quinto, contenta in aliquibus per identita-
tem non minus differunt in continentibus magis distinctis : sed
relationes fundatae in cluobus generibus minus differunt quam
duae relationes fundatae in re eiusdem generis, immo in ea-
dem specie specialissima; quia aequalitas, quae fundatur su-
per quantitatem et similitudo fundata super qualitatem mi-
nus differunt, quia unius modi, quam simititudo et relatio
potentiae activae, quae possunt fundari super eumdem calo-
rem, quia alterius modi : igitur, etc.

f) Sexto, relatio rationis est alia res rationis a suo fun-
damento; ergo relatio realis erit alia res realis a suo funda-
mento. — Consequentia probatur : quia sicut relatio rationis
est modus obiecti in primo actu intellectus, et tamen non est
in se nihil in genere intelligibilium, sed est in se aliquid vere-
intelligibile, licet non ita primum vel aeque primum sicut il-

(a) Wadd. virtualiter.

60 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

lud cuius est modus, et ita nou intelligitur nisi in actu re-
flexo, et ideo non ita perfecte sicut illud cuius est modus, ita
etiam relatio realis, licet sit modus sui fundamenti, et non
aeque primo cum eo, nec aeque perfectum cum eo, tamen in
se est res aiiqua, quia quod in se nihil est nullius est modus
realis; non enim est aliquod nomen generalius quam ens vel
res, secundum Avicen. I. Metaph. c. 5, et ideo cui non convenit
esse ens vel res, ei non convenit aliquod esse reale.

55. (10) __ Impugnatur etiam auctoritate. — Praeterea, pro-
batur conclusio ista, ad quam adductae sunt raliones, per
auctoritates. — a) Et primo per August. V. De Trin. cap. 4:
In rebus creatis atque mutabilibus quod non secundum sub-
siantiam dicitur, restat ut secundum accidens dicatur ; ubi
expresse vult quod relatio sit accidens in creatura; et licet
sit dubium si hoc habeat intelligi de relatione quae est crea-
turae ad Deum, tamen verum est de illa relatione quae amitti
potest manente fundamento, et secundum veritatem, et secun-
dum suam intentionem.

b) Item, per Ambros. 1. De Trin. c. 5: Si prius erat
Deus, et postea Pater, generationis accessione mutatus est :
avertat Deus hanc dementiam a fidelium mentibus; ergo
per solam accessionem relationis realis fieret mutatio in per-
sona divina, secundum ipsum: quod non esset nisi esset illa
relatio aliqua res alia a fundamento, quia fundamentum prae-
existit.

c) Item, Hilar. XII. De Trin. * c. 8 * dicit: Nasci quod
erat iam non tantum nasci est, sed seipsum demonstrare
nascendo ; et loquitur de nativitate Filii Dei; igitur relationem
novam dicit nasci.

d) Item, Philosophus in Praedicamentis: Ad aliquid sunt
quaecumque hoc ipsum quod sunt ad aliud sunt; et per
hanc rationem excluduntur substantiae, quae licet sint alio-
rum, non tamen sunt ad aliquid; igitur accipitur hoc ipsum
quod sunt non pro esse in intellectu, sed pro esse in re, sci-
licet quod relationes in re hoc ipsum quod sunt aliorum sunt:
fundamentum autem non est ad aliud hoc ipsum quod est;
igitur est aliud esse huius, et aliud esse illius; ergo, etc.

e) Item Simplicius, ibidem, Super Praedicamenta, ex in-
tentione declarat relaiionem ad aliud esse.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 61

f) Item, Philosophus XII. Meiaph. c. 2, * et Commentatory
com. 19*, vult quocl sicut principiata sunt alia, ita et princi-
pia; et exemplificat specialiter de distinctione retationis ad
alia, et principiorum relationis ad principia aliorum.

g) Item, Avicen. ///. Metaph. c. de Retaiione, videtur velle
ex intentione quod relatio habeat certitudinem propriam, et in
principio capitis vult quod secundum suam certitudinem habeat
proprium inesse, propriam accidentalitatem.

56. (ii) — Impugatur sententia tenens relationem esse tan-
tum ens rationis. — Et quia posset proterviri de relationibus,
concedendo eas non esse easdem realiter fundamento, non
tamen esse alias realitates, negando eas esse aliquas res, di-
cendo relationem tantum esse in actu intellectus comparantis,
contra hoc arguitur: primo quia hoc destruit unitatem uni-
versi: secundo quia destruit omnem compositionem in uni-
verso, substantialem et accidentalem : tertio quia destruit
omnem causalitatem causarum secundarum: quarto quia rea-
litatem scientiarum malhematicarum destruit.

a) Primum probatur faciliter, quod scilicet destruat uni-
tatem universi: quia secundum Philosophum, XII. Metaph.,
unitas universi est in ordine partium ad se invicem et ad Pri-
mum: sicut unitas exercitus est in ordine partium exercitus
inter se et ad ducem. Et ex hoc contra negantes relationem
esse rem extra actum intellectus potest dici verbum Philo-
sophi XII. Metaph., quod tales qui sic dicunt inconnexam fa-
ciunt universi substantiam.

b) Secundum probatur: quia nihil est compositum sine
unione partium componentium, ita quocl, partibus separatis, non
manet compositum: nihil autem reate dependet ab eo quod est
tantum ratio, et praecipue quocl est tantum ratio causata per
actum intellectus nostri, et saltem reale tale quod non est ar-
tificiale; igitur nullum totum compositum erit reale naturale,
si necessario ad suum esse requirat relationem, quae relatio
nihil est nisi ens rationis.

('2) c) Tertium probatur: quia causatio effectus reatis non
requirit ens rationis in causa, et non possunt causae secundae
causare nisi proportionatae et approximatae [I. n. 555]; igitur
si ista approximatio est tantum ens rationis, non poterunt * se-
cundae causae * sub ista approximatione causare aliquid reale,.

62 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

quod sine ista approximatione non possunt causare: et si ista
approximatio quae est relatlo nulla res est, per te, igitur cau-
sae secundae nihil confert ad posse causare.

d) Quartum probatur: quia omnes conclusiones mathema-
tlcae demonstrant relationes de substantiis. Quod apparet primo
ex auctoritate Philos. XIII. Metaph. c. 1 in fine: Boni autem
maxima species et ordo et commensuratio et deiermina-
ium, quae maxime ostendunt mathematicae scientiae ; quia
illa ars est in proportione et mensuris aliquorum ad invi-
cem. — Secundo, patet hoc per experienliam discurrendo per
conclusiones mathematicas, in quibus omnibus communiter prae-
dicatum est aliqua passio relativa: sicut patet incipiendo a
prima conclusione Geometriae, ubi ostenditur aequalitas late-
rum de triangulo, vel de linea recta hoc praedicatum posse
esse basim vel latus trianguli aequilateri; et ita in omnibus
aliis, pula quod triangulus habet tres angulos aequales cluo-
bus rectis, passio demonstrata de tribus angulis trianguli est
ista, scilicet aequalitas duobus rectis; et ita est in aliis.

57. (13) — t Solvuntur instantiae. — a) Quod si ' adhuc pro-
terviatur, quod licet relationes non sint formaliter entia ra-
tionis, sed aliquid extra intellectum, et non idem fundamento,
non tamen sunt alia res a fundamento, sed tantum sunt modi
proprii rei, ista instantia videtur tantum contendere de nomine
modi et rei. Licet enim modus * rei * non sit ita res sicut
illa cuius est modus, non tamen nutla res est, sicut nec nul-
lum ens, quia tunc nihil esset. Dicit enim B. August. 7. De
Doct. christ. c. 1, quod signum secundum quod tantum est
signum est res aliqua et modus signati; et hoc probat, quia
omnino quod nulla res est nihil est. Et ita relatio cadit sub
divisione enlis secundum se, secundum Philosophum, V. Me-
tapli.; nec omnia in quae dividilur ens secundum se sunt ae-
que perfecta entia; immo qualitas (a) respectu substantiae
potest dici modus, et tamen in se est vera res. Ita reiatio \\-
cet sit modus, adhuc tamen est imperfectior modus qualitate (a),
si sit extra intellectum, et non mocius intrinsecus fundamenti,
sicut est infmitas in Deo et omnium essentialium quae sunt
in eo, sicut dictum est dist. 8. I. Jib. [nn. 348 b, 676 et 1042 a~\,

'{a) Ed. Ven. quantitas.... quantitate.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 63

sequitur quod talis modus alius a re ex natura rei sit res alia
a fundamento, accipiendo rem generalissime, ut dividitur in
decem genera.

(14) b) Et si dicas quod genus relationis est res, non propter
modum illum qui est habitudo ad atiud, sed propter rem cui
convenit esse ad aliud, hoc non est verum; quia omne ens
ad se consideratum sub ratione absoluta potest pertinere es-
sentialiter ad aliquod genus absoluium, si est per se unum;
nullus enim modus concipiendi cum quo stare potest unitas
per se conceptus, qui conceptus sit absolutus, tollit quin illud
conceptum pertineat ad genus absolutum, quia illud sic con-
ceptum includit aliquid absolutum dictum de se in quid, et
aliquid in quale, per quod distinguitur ab aliis conceptibus
absolutis, ut genus et differentia extra intellectum : omnis talis
est respectus sive habitudo sive retatio, sive qualitercum-
que nominetur, quia ista sunt synonima, ei ille respectus po-
test per se concipi ut per se unum habens aliquod praedica-
tum quidditativum dictum de eo in quid, et est aliquid extra
animam, ut probatum est [n. 56], distinctum ab illo in quo
fundatur, ut probatur in 1. artic. [n. 54]; ergo potest habere
quilibet istorum respectuum genus proprium, ut respectus sunt,
non includendo essentialiter fundamenta, et ita realitas eorum
quae sunt in isto genere non est praecise talis propter fun-
damentum, formaliter loquendo, quia fundamentum * formali-
ter* est extra per se rationem istorum ut habent completam
rationem entis in genere reati.

58. — Corollarium. — Sic igitur, cleclarata reaiitate rela-
tionis in secundo ariic. [n. 56] et etiam eius distinciione
reali a fundamento in primo artic. [n. 54], et hoc quantum
ad illas relationes de quibus concludunt rationes ibi adductae,
videtur sufflcienter improbata prima opinio [n. 53], secundum
quemcumque intellectum ponatur intelligi.

59. ('5) — Solvuntur argumenta supra adducta pro indistin-
ctione relationis. — a) Ad primum alterius opinionis [n. 53 a]
dico quod nihil alicuius generis dicitur de Deo, sicut dictum
est dist. 8. I. [q. 3.]; et sicut absoluta, ita reiationes quae
formaliter dicuntur de Deo non sunt alicuius generis, sed
transcendentia * omnia genera *, et * sunt * passiones entis
in communi; quia quicquid convenit enti in quantum est in-

64 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

differens ad finitum et infinitum convenit ei prius quani di-
vidatur in genera, et ita est iranscendens. — Ad illud, quod
non est compositius album simile quam album tantum, quam-
vis illud posset faciliter exponi, faciendo vim in vocabulo, di-
cendo compositio est simul positio, tamen non curando de vo-
cabulo, dicendum est consequenter quod album simile est com-
positius quam album tantum, quia habet in se acturn et poten-
tiafn, distincta realiter. — Hoc etiam debet concedere ille pro
cuius opinione flt istud argumentum; concedit enim ipse nusquam
esse clifferentiam intentionis sine compositione, et quod re-
latio differt a fundamento in creaturis differentia intentionis:
concedit etiam in Divinis personam esse quasi compositam,
et essentiam esse quasi potentiam, et relationem quasi actum:
sed ubi ista sunt quasi actus et quasi potentia, ibi est quasi
compositio; igitur ubi est actus et potentia, ibi est vere com-
positio; non tamen est compositio ex duabus entitatibus abso-
lutis, quia altera entitas non est absoluta entitas(l).

bj Ad secundum de mutatione [n. 53 b] respondet Simpli-
cius, Super Praedicam., quod sicut relatio non est forma ad se,
sed acl alterum, ita ille cui advenit non mutatur ad se, sed ad
aliud. — Et si tunc mutari dicatur solum illud quod aliter
se habet ad se nunc quam prius, tunc non est mutatio in ad
aliquid. Si vero mutari sit commune ad aliter se habere
ad se et ad alterum, tunc mutatio est in ad aliquid, sicut
vult Simplicius; quia secundum relationem se habet aliquid
aliter ad alterum. — Philosophus tamen, quia ponit quod
non est possibile aliquid aliter se habere ad alterurn, nisi ali-
ter se habeat ad se, ideo dicit quod in ad aliquid non est
rnotus. Unde solum ostendit in quibus praedicamentis est per
se primo motus, et in quibus non. Item Philosophus ibi ostendit
quocl in substantia non est motus: et tamen ibi est mutatio ;
ergo ex intentione Philosophi non potest habere nisi quocl in
ad aliquid non sit motus; cum quo tamen stat quod ibi sit
mutatio. — Et confirmatur ista responsio per auctorita-
tem Ambrosii supra [n. 55 b] adductam, qui relationem con-
cedit esse aliam rem a fundamento, et esse mutaiionem ad
illam.

(1) Cf. Lib. I. d 5. q. 2. n. 551.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 65

('6) c) Ad tertium de inesse [n. 53 c] concedo quod relatio habet
proprium suum inesse, sicut dicit Avicen. III. Metaph., et ta-
men non sequitur compositio istius generis ex aliquibus es-
sentialiter inclusis; quia etiam quantitas habet suum inesse,
quod non est de ratione sui generis formaliter, et tamen non est
composita compositione respiciente naturam generis. Hoc autem
ideo est quia passio inest rei cuius est, et non est de per se
intellectu illius : quod tamen magis videtur esse verum de pas-
sione quam de relatione. — Cum ergo arguitur quod relatio
fundata super substantiam haberet propriam accidentalitatem ,
quia proprium inesse, respondeo : si aliqua sit talis relatio,
et de ipsa concludant rationes supradictae in primo articulo,
concedo conclusionem : utraque pars antecedentis videtur esse
vera cle identitate specifica individui ad aliud indivicluum in
specie, sive de similitudine essentiali secundum formam spe-
cificam.

d) Ad quartum de processu in infinitum [n. 53 d] dico
quod non sequitur; quia relatio seipsa refertur ad fundamentum,
non enim potest esse absque fundamento, nec absque se, sine con-
traclictione; ipsa enim existente et fundamento simul, ambo sunt
extrema illius relationis, * scilicet alietatis *, quae est eius ad
fundamentum; ergo ipsa non est, absque contradictione, sine
relatione eius ad fundamentum, et ita, sine contradictione, non
potest esse sine fundamento, et ita relatio illa qua ad funda-
mentum refertur erit eadem sibi. Et hoc magis patebit in pro-
xima solutione sequentis quaest. [n. 65].

e) Ad quintum de distinctione [n. 53 e] dico quod relatio
habet suam distinctionem in suas species, sicut aliud genus habet
distinctionem in species suas; et tamen illa non innotescit nisi
per fundamenta, propter modicam entitatem suam, quam habet
in fundamentis suis; ita etiam et in aliis accidentibus quae
habent maiorem entitatem et realitatem; * et * quod aliquando
distinctio sit per extrinseca, * et cognoscitur ex distinctione
extrinseca; in eis est tamen formalis intrinseca * (a); sed non
innotescit nisi per extrinsecam.

(a) Ita edd. Ven. 1478, 1481, 1490 et 1497; sed apud Mauritium (1505)
et Wadd. :.... sit per extrinseca, et per illam cognoscitur distinctio intrin-
seca, quae est in eis, est tamen....

Tom. II. 5

66 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

60. (17) — Exponitur sententia tenens relationes creaturae ad
Deum esse easdem fundamento. — Hoc ergo viso cle relationibus
in communi, videnclum est de relationibus in speciali creatu-
rae ad Deum. — Et est una opinio quae dicit illam relatio-
nem esse eamdem fundamento ; et hoc ita quod fundamen-
tum nihil est nisi quaedam relatio ad Deum, quia licet crea-
tura in se sit ens, in respectu tamen ad Deum dicitur non
ens, secundum Anselm.; sic etiam licet in se sit ens absolu-
tum, tamen respectu Dei non est nisi quidam respectus. —
Cum ista videtur concordare illud quod dicitur quod relatio
sit ratitudo sui fundamenti, quod improbatum est dist. 3. I.
quaest. de Vestigio [n. 436 seqq.].

61. — Impugnatur. — a) Contra istam opinionem est
August. VII. De Trinit. cap. 2: Omne quod relative dicitur
est aliquid, excepto relativo. Et in principio 3: Quod nihil
est ad se non est quod ad alterum dicatur. Fundamentum
ergo relationis est aliqua entitas formaliter, non includens
illam relationem formaliter; quia si formaliter includeret eam,
non esset formaliter relatio ad aliud, sed ad se, quia funda-
mentum suum est formaliter ad se, cum quo ponitur forma-
liter idem. — Nec posset esse fundamentum primum relatio-
nis; *adhuc*(a) enim esset quaerere de illa relatione prima in
qua poneretur. — Non est ergo praecise aliqua relatio fun-
damentum alicuius relationis. — Quod etiam apparet in re-
lationibus divinis, ubi est maxima identitas in funclamento,
et tarnen fundamentum non est formaliter relatio, quia tunc
non esset perfectio formaliter infinita.

(i8) b) Praeterea, deflnitio inclicat totam quidditatem rei,
si est perfecta: sed definitio lapidis non includit essentialiter
vel formaliter respectum ad aliud; quia tunc non esset definitio
lapiclis ut est in genere absoluto ; et ita non esset clefinitio
lapidis ut est in genere substantiae vel ut species substantiae;
ergo in essentia lapiclis non includitur formaliter aliquis re-
spectus.

c) Tertio sic: secundum istam opinionem creaturae non
magis distinguuntur a Deo quam relationes in Divinis inter se;
quia omnes relationes oppositae sunt aeque distinctae, et spe-

(a) Wadd. ad hoc.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 67

cialiter quae pertinent ad eumdem modum relativorum; rela-
tiones autem divinae quae sunt relationes originis pertinent
ad secundum mndum relativorum, ad quem etiam videntur
pertinere illae relationes quae sunt in Deo ratione causae effl-
cientis ad creaturam; igitur si creatura tantum sit retaiio,
et relatio opposita in Deo, sicut filiatio, est relatio subsistens
opposita relationi Patris, aequalis erit distinctio hinc et inde.
— Et confirmatur ratio, quia tunc suppositum creatum non
esset nisi relatio quaedam subsistens, et sic difficilius esset
concipere modum existendi personae creatae quam increatae.
Et si dicas quod creaturae differunt in natura absoluta
in se, non sic divinae personae, hoc videtur desiruere posi-
tum, quia tunc creatura habebit essentiam absotutam, quae
non tantum erit relatio. — Videtur etiam sequi ulterius quod
minus differat creatura a Deo quam una persona divina ab
alia persona divina, quia in personis divinis est relatio realis
et muiua; sed inter creaturam et Deum non est mutua re-
latio realis; ergo, etc.

d) (19) Quarto ad principale arguitur sic: quae distin-
guuntur formaliter non sunt idem formaliter et praecise; quia
distinguerentur formaliter, et non distinguerenturformaliter,quia
nihil essent nisi illud * indistinctum * (a) formaliter: sed relatio
creaturae ad Deum non distinguitur formaliter nec specie in
diversis creaturis; igitur vel creaturae non differunt specie,
vel creatura non erit praecise illa relatio. — Probatio mi-
noris: illis relationibus omnibus in creaturis correspondet idem
extremum ex parte Dei : relationibus autem alterius rationis
non correspondet terminus eiusdem rationis.

e) Quinto sic: in creatura est iriplex relatio ad Deum;
igitur qua ratione ipsa nihil erit nisi una relatio, pari ratione
nihil erit nisi alia relatio; igitur non potest praecise esse ali-
qua una istarum. Nec potest esse omnes istae; quia omnes
istae differunt formaliter inter se, et tunc quaelibet una essen-
tia haberet distinctionem formalem a seipsa. — Vel sic: una
natura formaliter et speciflce non est plura specifice : sed quae-
libet natura habet tres relationes respectu Dei specie differen-
tes; quod patet, quia e converso in Deo ad creaturam sunt
tres relationes secundum rationem; igitur, etc.

(a) Wadd., contra editiones 1478, 1481, 1490, 1497 et 1505, distinctum.

68 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

62. (20). — Exponitur sententia tenens relationem Angeli ad
Deum differre realiter ab essentia Angeli(l). — Aliter ponitur
quod ista relatio Angeli ad Deum differt realiter ab essentia
Angeli. — Quod confirmatur per August. V. De Trinit. cap.
5, ubi dicit quod in creaturis quicquid non secundum sub-
stantiam dicitur, restat ut secundum accidens dicatur; et
* arguit * quod in creaturis relatio sit accidens. Quod etiam
expresse vult in eodem lib. V. cap. 16. dicens: llla sunt acci-
dentia relativa quae cum aliqua mutatione rerum de qui-
bus dicuntur accidunt. Et vult ex hoc relationem creaturae
ad Deum esse accidens; non autem eam qua relative dicitur
Deus ad creaturam; et hoc expressius ibidem in fine: Quod
ergo temporaliter Deus dici incipit Deus, ut quod antea
non dicebatur, manifesium est relative dici; non tamen
secundum accidens Dei, quod ei aliquid acciderit, sed plane
secundum accidens eius ad quod dici aliquid Deus incipit
relative.

63. — Impugnatur. — Contra istud: — a) Substantia est.
prior accidente tripliciter, secundum Philosophum., VII. Metaph.,
scilicet cognitione, definitione et tempore. — Et hoc quod
est esse prius tempore intelligitur sic: quod nulla est contra-
dictio ex parte substantiae quin prior posset esse duratione
omni accidente. — Ergo non est contradictio quod lapis esset
prior duratione omni dependentia ad Deum ; et per consequens
non est contradictio lapidem non dependere ad Deum: quod
videtur absurdum.

b) Praeterea, August. aut accipit ibi accidens communiter
pro quolibet mutabili, et turic substantia quaelibet creata erit
accidens, quia est mutabilis : aut accipit ibi accidens pro mu-
tabili, id est amissibili, scilicet quod potest, alio manente,
scilicet substantia, amitti, et hoc * manente eo quod est prius
vel * (a) duratione vel natura. Si hoc modo, igitur relatio crea-
turae ad" Deum non est accidens, quia non potest creatura
rnanere, nec duratione, nec natura, sine ista.

Et hoc modo videtur ipse loqui cap. 5. quomodo sunt ali-
qua accidentia inseparabilia, quia etsi corvus manens non
possit amittere nigredinem, tamen potest amittere plumas

(a) Wadd. et hoc manifeste est posterius duratione.
(1) Cuius argumenta solvuntur ad n. 69.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 69

et alia quaedam. Haec quidem non tantum est mutatio, quia
si sic, ipsa amissio plumae esset mutatio, sed est amissio, quia
sicut pluma est prior natura nigredine, ita etiam posset esse
posterius natura nigredine, hoc est non primo corrumpi cor-
ruptione nigredinis.

64. (21) — Quaestionis V. solutio. — Ad quaestionem istam
[n. 50] igitur dico quod relatio acl Deum communis omni
creaturae est idem realiter fundamento; non tamen idem
formaliter, nec praecise idem, sive non idem identitate ddae-
quata, ita quod fundamentum sit tantum relatio formaliter.

65. — Probatur primo relationem creaturae ad Deum esse
idem realiter suo fundamento. — a) Proponitur prima ratio.

— Primum probatur per duas rationes: quia illud quod piro-
prie dicitur inesse alicui, * et * sine quo illud non potest esse,
sine contradictione, est idem sibi realiter : relatio autem ad
Deum proprie inest tapidi, et sine ea non potest esse lapis,
sine contradictione; ergo illa relatio est eadem realiter lapidi.

— Probatio maioris: quia sicut contradictio dicta de aliquibus
est via concludendi distinctionem, ita impossibilitas recipiendi
praedicationem contradictoriorum * participantium * (a) ad esse
est via concludendi identitatem in esse, et hoc ubi non est
dependentia essentialis, quae requirit distinctionem manifestam.
Quod declaro sic: quia impossibilitas quod A sit sine B aut
est propter identitatem B ad A, aut est propter prioritatem
aut simultatem in natura; ergo si B non sit prius naturaliter
quam A, nec necessario simul natura, et A non potest esse
absque B, sequitur quod A sit idem B. Si autem sit aliud et
posterius eo, non est verisimile quod non possit esse sine eo
naturaliter, absque contradictione. Sed quod inest alicui proprie
sicut retatio inest fundamento, hoc est, ita * sibi * inest quod
si esset aliud, esset posterius eo natura, tale nec est prius
natura, nec simul cum eo cui inest; ergo si necessario requi-
ritur ad esse * eius *, ita quod illud aliud non potest esse sine
eo, necessario est idem realiier sibi. Ita est in proposito. —
Minor est manifesta, quia sicut incompossibile est lapidem
esse sine Deo, ita incompossibile est lapidem esse sine depen-
dentia eius ad Deum; nam si posset esse sine dependentia illa,

(a) Wadd. pertinentium.

70 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

posset esse sine iermino illius dependentiae ; non enim est in-
compossibilitas essendi absque termino, nisi propter ipsam de-
pendentiam : non est autem aliquid non necessarium simpliciter
ratio simpliciter necessarii; ergo, etc.

(22) b) Solvitur instantia. — Contra rationem istam insto:
quia tunc quaelibet relatio quae inest essentiae divinae per
actum intellectus divini esset eadem illi essentiae. Probatio :
quia incompossibile est illi essentiae esse sine ea; si enim ta-
lis relatio posset esse nova, ergo intellectus divinus posset mu-
tari, quod est incompossibile : sed ponere talem eamdem illi
est ponere inconveniens, quia tunc esset realis: quicquid enim
est idem rei est reale: illa autem relatio non est realis, ex
dist. 30 I [n. 1031]; ergo, etc. — Respondeo: incompossibi-
litas separationis potest esse ex ratione ipsius a quo aliquid
est inseparabile, et potest esse ab aliquo extrinseco. — Exem-
plum huius secundi: quia secundum Philosophum contradi-
ctio est coelum esse sine motu: non quidem ex causa intrin-
seca in coelo, quia est receptivum motus, et indifferens ad
quietem sicut ad motum, sed ex causa extrinseca movente.
Non tamen sequitur quod coelum sit motus suus, licet non pos-
set esse sine eo. Modo dico quod incompossibililas essendi
lapidem absque dependentia eius ad Deum est ex ratione tapidis
praecise; ex qua etiam est ratio incompossibilitatis essendi la-
pidem sine termino dependentiae * illius *; quicquid enim est
ratio requirendi terminum dependentiae est ratio habendi de-
pendentiam illam. — Sed in ista instantia adducta non est
necessitas simpliciter inhaerentiae talis relationis, nec incom-
possibilitas oppositi ex natura rei ex parte essentiae divinae,
quasi incompossibile sit eam esse nisi exigat terminum ad
quem, quem impossibile est non esse; sed tantum est incom-
possibilitas ex causa extrinseca, scilicet in intellectu divino
simpliciter necessario agente, et ideo incompossibilitas est ex
parte eius noviter agere.

66. (23) — Idem probatur secundo. — a) Proponitur se-
cunda ratio. — Secunda ratio principalis ad primum mem-
brum solutionis [n. 64] est ista : quod uniformiter dicitur de
omni alio a Deo (a) nulli dicto ad Deum (b) accidil: sed talis

(a) Ed. Ven. addit: a termino.

(b) Ed. Ven.: ad talem terminum.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 71

relatio communis omni creaturae uniformiter dicitur cle omni
alio a Deo ad ipsum Deum ; ergo nulli accidit, et ita est idem
fundamento. — Probatio maioris: quia si alicui accideret,
pari ratione et alteri: ut puta, si relatio effectus acl causam
accideret lapidi, et per consequens esset res alia a lapicle, pari
ratione ipsa haberet relationem ad Deum ut effectus acl cau-
sam, et tunc accideret sibi alia relatio effectus, et ita esset
alia relatio, et sic in infinitum.

(24) b) Solvitur instantia. — Contra istam rationem insto : quia
non videtur inconveniens procedere in infinitum in relationibus ;
dictum est enim in I. Libr. [n. 861 seqq.] quod relatio fundatur
supra relationem sicut proportionalitas (a) supra proportio-
nem. Ex hoc arguitur: Socrates est iclem Platoni; ergo illa
identitas Socratis est eadem identitati Platonis, et pari ratione
illa iclentitas est eadem identitati, et prima identitas erat alia
ab iclentitate funclamenti, quia fundamentum poterat esse sine
ea; ergo pari ratione quaelibet identitas erit alia ab identitate
illius cuius est, et ita erunt infinitae relationes reales. Et ita
potest argui de proportionalitatibus et similitudinibus. — Ad
istud respondeo quod status est in secundo. — Quocl ut in-
telligatur, accipiantur prima fundamenta Socratis et Platonis,
inter quae est identitas mutua; et dicatur iila in Socrate A et
illa in Platone B; identitas autem A ad B dicatur G, et illa
identitas e contrario in B dicatur D. Dico tunc quod A differt
a Socrate, quia Socrates potest esse sine A, quia potest esse
sine eius termino, et ipsa non potest esse sine termino. A
tamen non differt a C, sed C est iclem sibi, quia A non potest
esse sine B, cum sint simul natura, et per consequens contra-
clictio est A esse nisi tam fundamentum eius (quod es C (b) )
quam etiam terminus eius *sint*: secl fundamento et termino
ipsius C existentibus, necessario erit C; ergo contradictio est
A esse sine C, et C inest formaliter A, quia A dicitur idem ipsa
eaclem identitate quae est C ; ergo C est idem ipsi A, et per
consequens ibi erit status.

Et si quaeras, qua identitate est C iclem ipsi A? Dico
quod ipso A; quia illa identitas non est nisi rationis, quia
simpliciter eiusclem ad se. Eodem mocio est status in similitudi-

(a) Ed. Ven. proportionabilitas.

(b) Deest in ed. Ven.

72 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

nibus proportionalitatum; quia una proportionalitas est similis
alteri similitudine essentiali; duo etiam individua eiusdem spe-
ciei dicuntur similia in forma specifica; et ita sicut est status
in identitate * A * specifica in secundo, * et * non in primo,
ita et in similitudine proportionalitatum.

67. (25) — Probatur relationem creaturae ad Deum tion esse
eamdem formaliter et praecise suo fundamento. — a) Secundum
* articulum *, scilicet quod relatio non sit eaolem formaliter
fundamento [n. 64], suppono manifestum ex intellectu eius
quod dicitur formaliter idem; quia per se ratio respectus
non includit formaliter rationem absoluti, nec absolutum per
se includit formalem rationem respectus. — Similiter quod
ibi additur, quod fundamentum non sit praecise ipsa relatio,
hoc probatur contra * illam * opinionem [nn. 53 et 60]. — Et
tunc intelligo qualiter possit esse vera identitas, et non prae-
cisa hoc modo : quando in creaturis aliquid continet per identi-
tatem sive unitive (a) plura non est hoc ex perfectione illius
contenti, sed ex perfectione continentis : sicut si anima intelle-
ctiva, secundum aliquos, contineat animam vegetativam et for-
mam substantiae, non est hoc ex perfectione formae substan-
tiae, quia ipsa non continet omnes formas alias, sed ex per-
fectione animae intellectivae. Similiter si hoc (b) ens contineat
quamlibet passionem entis, ut veritatem et bonitatem et unita-
tem, non est tamen ista continentia ex perfectione contenti,
sed ex perfectione continentis. Quemadmodum et in Divinis,
quod relatio sit eadem fundamento, non est ex perfectione
relationis, quasi ipsa contineat essentiam per identitatem, sed
ex infinitate formali essentiae, propter quam ipsa habet in
se relationem per identitatem (1).

b) In omnibus istis, et maxime in creaturis, continens non
est * formaliter (c) * contentum; sed est ita perfecta entitas
in se sicut esset contentum, si contentum esset extra se vel
sibi additum; imo perfectior entitas est, quia ex perfectione
sua continet omnem aliam entitatem. Unde anima intellectiva
non tantum est forma substantialis, quia tunc non esset per-

(a) Ed. Ven. unitatem.

(b) Ed. Ven. quodlibet.

(c) Wadd. praecise.

(1) Cf. Lib. I. nn. 325 seqq. et d. 8. q. 4 per tot.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 73

fecta, sed est ita perfecta illa ultima entitas quae est ibi si-
cut si praesupponeret aliam entitatem a se.

c) Ita dico in proposito, quod fundamentum non est tan-
tum relatio quam continet per identiiatem, sed est ita ab-
solutum sicut si relatio esset sibi addita vel omnino nullam
haberet relationem; quia non est hoc ex imperfectione sua,
sed ex perfectione, vel * simplici vel aliquali *(a); quia con-
tinet illam relationem per identitatem; ita quod ipsa conti-
nentia quasi praevenit ipsam accidentatitatem relationis, ne
ipsa possit esse accidens, quia ipsa perfecte continetur in sub-
stantia, quae tamen relatio si non sic contineretur * quantum
est * ex se, non haberet forte quod esset per identitatem sub-
stantia.

68. (26) — Solvuntur argumenta principalia quaestionis V. —
Ad argumenta principalia huius quaestionis. — a) Ad primum
de IV. Metaph. [n. 51 a\ dicitur quod infert omnia esse ad
aliquid, ut ad opinionem et sensum. — Sed contra: conse-
quens debet differre ab antecedente improbato. — Ideo dico
quod inconveniens est omnia esse ad aliquid, ita quod ipso-
rum esse sit formaliter ad aliud esse, sicut dicit illa opinio
quae dicit omnia apparentia esse vera; quae etiam dicit quod
ipsum esse rei est formaliter in apparere. Nec sic concedo
omnia esse ad aliquid, ita quod eorum esse sit formatiter
ad aliud; imo ipsorum esse est formaliter ad se, licet per
identitatem contineant esse illorum quae sunt ad aliud (b),
[vid. L. I. n. 439].

b) Ad secundum [n. 51 b} : etsi negari posset de retativis
vel eorum quae sunt in diversis generibus, quia tunc dice-
rentur esse primo diversa, quantum scilicet ad rationes for-
males eorum, ita quocl nullum illorum formaliter includit al-
terum nec aliquid alterius, licet per identitatem in existendo
unum contineat alterum, potest tamen dici consequenter ad alias
[n. 59 a\ dicta, quod huiusmodi relatio est transcendens ; quia
quod convenit enti antequam descendat ad genera est trans-
cendens: sed quod convenit omni enti convenit enti ante-
quam in genera descendat; ergo quod est tale est transcendens,

(a) Wadd. siinpliciter vel aliqualiter.

(6) Ed. Ven. addit: Alia responsio infert omnia esse ad aliquid ut ad
opinionem et sensuin.

74 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

et non alicuius generis determinati, sicut sunt huiusmodi re*
lationes; ergo.

69. — Solvuntur argumenta sententiae tenentis relationem
Angeli ad Deum differre realiter ab essentia Angeli. — Ad au-
ctoritatem August. pro uttlma opinione [n. 62] concedo quod
relationes in creaturis sunt accidentia, loquendo de relatio-
nibus creaturarum ad illa ad quae non dependent essentiali-
ter ; ad quaecumque autem essentialiter dependet A, ipsa
dependentia eius essentialis non est sibi accidens, hoc est non
est aliud realiter. — Et tunc illud primum quod adducitur
* de cap., 5 *, quod in rebus creaiis illud quod non secundum
substantiam dicitur, restat etc, exponendum est secundum
accidens dici, quod non per se praedicatur in quid, et cum
hoc est etiam mulabile, non tamen manente fundamento, secl
per mutaiionem fundamenti. Et prima conditio deflcit in
praedicamentis essentialibus, vel potius in substantialibus dictis
de creaturis: secunda conditio deficit in relationibus divinis;
sed ambae concurrentes sufficiunt. Et ita potest exponi ultima
auctoritas de 16 cap., quia illa sunt accidentia in his ad quae
dicitur Deus, hoc est sunt simpliciter mutabilia, non tamen
amissibilia, et sunt dicta accidentaliter, hoc est non * natu-
raliter vel * essentialiter de substantiis; et una conditio deficit
in relationibus divinis.

70. (27) — Solvitur quaestio IV. — Ad primam quaestionem
de creatione [n. 47] dico quod creatio non tantum videtur
importare relationem ad Deum in ratione causae efficientis,
sed etiam respectum ad non esse praecedens, et hoc ordine du-
rationis, ut accipitur proprie creatio. Sed iste ordo potest
intelligi vel ad non esse immediate praecedens, vel indistin-
cte. — Et primo modo tantum dicitur res creari in primo
instanti. Et secundo modo potest dici res semper creari (a)
dum manet. — Si loquamur de pri?na relatione, scilicet ad
causam efficientem, patet solutio ex quaest. praec [n. 64]. — Si:
de secunda relatione, videtur quod illa non sit eadem funda-
mento, quod sequitur ex illo secundo modo, prout tantum conve-
nit rei in primo instanti, si idem respectus ad non esse maneat
tantum in illo inslanti, absolutum autem manet post illud in-

(a) Ed. Ven. : esse creatura.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 75

stans, et manenti non manens non est idern realiter. — Sed
de ordine illo acl non esse indistincte accepto videtur idem,
nisi probari possit contradictio, quod illa essentia posset esse
absque respectu ad non esse duratione praecedens ; quod si
probetur hoc in tertia quaeslione quaesita, quod contradictio
sit lapidem esse sine respectu ad non esse praecedens dura-
tione, tunc posset dici consequenter quocl iste respectus non
differt a fundamento; nisi diceretur quod iste respectus non est
clependentia ad aliquid, acl quod habens illum essentialiter de-
pendeat; non est autem generaliter dictum in praeced. quae-
stione quod omnis respectus est idem realiter cum suo funda-
mento, sed omnis respectus dependentiae ad aliquid, sine quo
dependens non potest esse, idem est clepenclenti. Si autem non
sit contradictio lapidem esse sine tali ordine ad non esse, tunc
planum est illum ordinem non esse idem fundamento. — Sic
ergo vel, secundum unam opinionem, creatio secundum utrumque
respectum quem clicit est idem fundamento, vel saltem quan-
tum ad primum respectum, Jicet non quantum ad secundum.
71. (28] _ Solvuntur argumenta principalia quaestionis IV.
— a) Secundum primam opinionem potest responderi ad
primum argumentum [n. 48 a\ quod auctoritas loquitur de
his praecise quae per se includuntur in quidditate rei unde
quidditas est; unde excludit unum et multa, acium et po-
tentiam, quia nullum tale est de per se intetlectu quidditatis.
Et ita concedo quod nulla relatio sit idem formaliter funda-
mento. etsi realiter et per identitatem quandoque continea-
tur in eo, ut est in proposito.

b) Ad secundum [n. 48 b] patet quod ille respectus ad.
Deum non tantum manet in primo instanti, sed semper dum
manet res, sicut dicetur in 2. q. 2. dist. huius Libri.

c) Ad tertium [n. 48 c] : etsi non sit verum Deum non posse
reparare eumdem motum, de quo in IV (1) dicetur, tamen si hoc
concedatur, conceditur propter interruptionem, quae secun-
dum eos prohibet identitatern motus reparati et destructi; sed
hoc non concludit in proposito nisi quod creatio non posset
reparari eadem in quantum dicit ordinem immediatum ad
non esse, non autem in quantum dicit respectum ad causam.

(1) Cf. d. 43. q. 1.

76 • LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

Unde idem respectus potest reparari; quia eadem maternitas
fuit in Matre Chrisli ad ipsum post resurrectionem quae ante
fuit.

d) Ad quartum [n. 48 d\ concedi potest quod creatio pas-
siva inest igni ab igne generante, illa scilicet creatio qua omne
aliud a Deo dicitur creari, sive creetur, sive generetur. Nec
sequitur: si inest ab igne generante, ergo est ad ignem gene-
rantem ut ad terminum; nam similitudo inest huic albo et illi
albo a generante ipsa, et tamen non oportet illam similitudi-
nem esse ad generans sicut ad terminum.
(29) e) Ad quintum [n. 48 e\ cum arguitur de mutatione, ubi vi-
detur esse difficultas de maiori et minori; dico quod in muta-
tione naturali, ubi est materia et forma, et agens et compositum
ex materia et forma, sunt respectus multi, puta: respectus agen-
tis ad compositum productum, et e converso respectus com-
positi producti ad agens; respectus materiae ad formam, et-
e converso; et utriusque respectus ad totum, et e converso;
et respectus compositi et formae praesentis ad oppositurn
praecedens. Et non solum ista absotuta, scilicet compositum
et formam praecesserunt sua opposita, sed etiam illos re—
spectus materiae ad formam, et e converso, et formae ad com-
positum, et e converso, praecesserunt opposita sua. Et ideo
potest esse respectus omnium istorum respectuum ad op-
posita sua. Nec hoc tantum, sed etiam omnes isti respectus
sunt ab agenie, et ideo potest esse respectus istorum respe-
ctuum ad agens. Ita quod de istis multis respectibus, acci-
piendo illos qui sunt ad propositum, materia habet respectum
ad formam sicut perfectibile et illud quod perflcitur ad per-
fectionem. Et ista coaeva sunt existentiae compositi. Iste
etiam respectus est ab agente effective inducente formam et
perficiente materiam hac perfectione formali, ita quod in re-
spectu isto qui est materiae ad formam ut receptivi ad per-
fectionem, sive ut perfectibilis ad perfectionem, fundatur re-
spectus passivi ad agens. Iste etiam respectus succedit suo
opposito, quia materia non prius fuit formata. — Istos tres
respectus videtur dicere muiatio passiva, scilicet respectum
materiae ad formam, ut receptivi ad perfectionem, sive ut
perfectibilis ad perfectionem, et respectum passivi sive pro-
ducti ad agens sive producens, et respectum posterioris ad

LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V. 77

oppositum praecedens. — Duo autera istorum respectuum,
scilicet primus et tertius, videntur universaliter concurrere ad
mutationem absolute, non comparando eam ad agens; et isti
exprimuntur per illam rationem mutationis qua dicitur aliquid
mutari, quia aliquid aliter se habet nunc quam prius, si
habere exprimat respectum materiae ad formam, sive perfe-
ctibilis ad perfectionem, secundum quam sic se habet, hoc est,
quod actuatur illa perfectione, sed aliter quam prius. — Ecce
alius respectus fundatus in alio respectu materiae ad formam,
sive perfectibilis ad perfectionem. Et si addatur quod mutari
est aliquid aliter se habere nunc quam prius ab aiiquo mu-
tante, ecce tertius respectus.

(30) Ad propositum ergo potest dici quod mutaiio accepta
proprie non est eadem formae; quia mutatio tunc (a) mane-
ret manente forma; nec est eadem respectu materiae ad for-
mam, nec e converso, quia tunc semper maneret dum ma-
net compositum. — Sed est ordo materiae ad formam ut
novus, id est immecliatus ad talem ordinem ; et neuter istorum
ordinum est dependentia essentialis ad aliquid ad quod depen-
deat habens illum ordinem ; et ideo neuter est idem absotuto.
— Sic ergo conceditur maior huius rationis.

Et ad minorem dico quod creatio est productio iotius
creati in esse, non praesupposita aliqua parte eius, ita quod
licet creatum habeat duas partes, quarum altera naturaliter
posset praecedere alteram et eam recipere ut suam perfectio-
nem, tamen ut totum creatur non videtur primus terminus
creationis esse pars aliqua, sed totate esse. Aut saltem si
loquamur de Angelo creato, ibi (b) nihil est potentiale recipiens
aliquod actuale, sub cuius opposito praefuerit; et tunc si di-
catur mutatio habitudo potentialis ad actuale novum, ita quod
potentiale praefuerit in se, et tamen sine illo actu, patet
quod nulla creatio est mutatio, quia nullum potentiate prae-
existebat. — Si autem mutatio dicatur nova actuatio ipsius
potentialis, ita quod illud potentiale non praefuit sub * illo *
actu, nec tamen oportet quod in se praefuerit, nec sic crea-
tio Angeli est mutatio, quia nullum potentiale est in eo.
Tamen sic posset dici quod creatio ignis est mutatio, si ignis

(a) Ed. Ven. semper.
(5) Ed. Ven. ubi.

78 LIB. II. DIST. I. QUAEST. IV. ET V.

crearetur, quia in eo est potentiale et actuaretur per formam
et atiter se haberet nunc quam prius: non quod prius fuerat,
sed quod non sic se habuerit prius sicut modo. — Et videtur
quod in definitione mutationis illud, aliter se habere nunc
quam prius, non oporteat quod accipiatur positive, quia pla-
num est quod non refertur ad subiectum, sed ad terminum
a quo : terminus autem a quo mutationis proprie non est ali-
quid positivum, sed privatio, secundum Philosophum, V. Phy-
sic. — Dico tunc quod vel nulla creatio est mutatio, si opor-
teat semper potentiale in se praefuisse et noviter actuari a
forma recepta, quia nullius creati potentiale praefuit, vel sal-
tem creatio simpticis non est mutatio, si sufflciat potentiale
non fuisse sub illo actu in quo nunc est, et ita noviter fuisse
sub actu per mutationem. — Sed quomodocumque sit, ratione
illius ordinis immediati ad non esse, propter quem concessum
est mutationem differre a forma, concessum est etiam *sic*
creationern non esse eamdem realiter fundamento, quia ille ordo
immediatus ad non esse non est idem, si non maneat nisi in
primo instanti, sicut propter illum eumdem ordinem non ma-
net creatio nisi in primo instanti cum forma.

<r$G>El&f/^<-

QUAESTIO VI (1).

72. ( '' ) — Proponitur quaestio. — Sexto et ultimo circa
hanc distinctionem, ubi Magister tractat de creatura mere
spirituati et creatura composita ex corporati et spirituali,
quaeritur:

Utrurn Angetus et anima differant specie?

73. — Argumenta principalia (2). — Quod non : — a) Primo,
quia si essentiae differunt specie, ergo et potentiae, quae fun-
dantur in eis; et si potentiae, ergo et operatipnes ; et ulterius,
ergo et obiecta, ex II. De Anima: consequens est falsum,
quia idem est obiectum intellectus Angeli et animae (a).

b) Secundo sic: August. De Lib. Arb. 3: Angetus etanima
sunt natura pares, sed officio impares: sed paritas naturae
non est in differentrbus specie, etc.

c) Tertio, quia si sint alterius speciei, una secundum se
totam erit nobilior altera, et per consequens quodlibet indivi-
duum nobilioris erit nobilius quoiibet individuo ignobilioris ; et
ita vel quilibet Angelus erit perfectior qualibet anima, vel e
converso. Et tunc ulterius, cum capacitas sequatur naturam,
vel erit capacitas maior cuiuslibet Angeli capacitate cuiuslibet
animae, vel e converso. Et cum beatitudo requirat totam ca-
pacitatem naturae (b) satiari, sequitur quod maior perfe-
ctio necessario est in quolibet Angelo, ad hoc quod sit beatus,
quam sit in qualibet anima, vel e converso: quorum utrumque

(a) Ed. Ven. mei.

(b) Ed. Ven. addit: animae.

(1) Waddingo V, quia IV et V praecedentes ab invicem non disiunxit.

(2) Solvuntur ad n. 81.

80 LIB. II. DIST. I. QUAEST. VI.

est falsum, quia Angelus et anima se habent sicut excedentia et
excessa in beatitudine.

74. — Gontra: Quanto forma creata est nobilior, tanto
distinguitur in plures gradus nobilitatis: sicut sunt plures
formae mixti quam elementares, et plures formae animati quam
inanimati, et forte plura animalia differentia specie quam
plantae; igitur plura erunt differentia specie in natura intelle-
ctiva quam non intellectiva : hoc non potest esse nisi Angelus
et anima differant specie; igitur, etc.

75. ( 2 ) — Solutio quaestionis. — Conclusio istius quae-
stionis est certa, scilicet quod Angelus et anima differant
specie; quia formae eiusdem rationis habent eamdem rationem
perficiendi et non perficiendi: sed anima naturaliter est per-
fectiva corporis organici ut forma: Angelus autem naturaliter
est non * perfectivus * (a) alicuius materiae; igitur, etc.

76. — Prima sententia circa rationem primam distinctionis
specificae animae humanae ab Angelo. — Sed quae sit prima
ratio huius distinctionis specificae, dicitur ab aliquibus quod
unibilitas ad materiam et non unibilitas ad materiam.

77. — Impugnatur. — Contra: forma est finis materiae,
ex II. Phys., et ideo distinctio materiae est propter distinctio-
nem formae, et non e converso. Unde membra cervi diffe-
runt a membris leonis, quia anima differt ab anima. Igitur
non erit prima distinctio specifica huius et illius per wMeriam
et non rnateriam, sed prior erit distinctio ipsorum actuum
in se. — Quod confirmatur manifeste; quia enim haec natura
est talis et illa non, ideo haec non est illa. Igitur ista ratio
perficiendi et non perficiendi non erit prima ratio distin-
ctiva.

78. — Sententia altera. — Aliter dicitur quod gradus
intelligendi maior vel minor in Angelo et anima est princi-
pium distinctivum unius ab alio. — Quod confirmatur per
simile: quia anima sensitiva non videtur distingui in brutis, nisi
secunclum diversos gradus sentiendi; et tamen ibi est diffe-
rentia specifica; igitur ita potest esse hic penes diversos modos
intelligendi, perfectiorem et imperfectiorem. — Quis autem sit
iste distinctus modus intelligendi, ponitur quod Angelus in-

(a) Wadtl. perfectio.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. VI. 81

telligit sine discursu, et anima intelligit cum discursu, lo-
quendo de intellectu naturali. Et isti modi sunt distincti specie
et sunt intellectualitatis alterius et alterius speciei.

79. ( 3 ) — Impugnatur. — Contra : — a) Anima non di-
scurrit circa principia, sed circa conclusiones ; ergo si co-
gnoscere sic et sic est alterius speciei, et ideo requirat in-
tellectualitatem alterius speciei, erunt duae intellectualitates
alterius speciei in una anima: una in quantum intelligit prin-
cipia, et alia in quantum intelligit conclusiones.

b) Praeterea, anima beata in obiecto beatifico non discur-
rit circa illud: discurrit autem circa obiectum cognitum na-
turaliter ; igitur esset alia intellectualitas specie beati in quan-
tum intelligit Deum, et in quantum intelligit aliquid natu-
ratiter.

c) Item tertio, si intellectualitas Angeli et animae diffe-
runt specie, igitur illa quae dependent essentialiter ab isia et
illa differunt specie: sed ab istis dependet essentialiter visio
beatifica Angeli et animae, licet enim Angelus non sit tota
causa visionis suae, nec anima suae, tamen utraque visio es-
sentialiter dependet ab intellectualitate naturae cuius est;
igitur ista visio beatifica et illa differunt specie: quod est
talsum, quia omnes species diversae habent ordinem delermi-
natum secundum perfectius et imperfectius, ita quod quod-
libet individuum perfectioris speciei excedit quodlibet indivi-
duum imperfectioris; et tunc sequeretur quod vel quaelibet
beatitudo cuiuslibet Angeli excederet quamJibet beatitudinem
cuiuslibet animae, vel e converso: quorum utrumque est fal-
sum, quia se habent sicut excedentia et excessa in beatitudine.

d) Item quaeritur, quid intelligitur per hoc quod dicitur
Angelum non intelligere discurrendo? Aut quod Angelus non
habet potentiam qua, cognitis principiis, possit cognoscere
conclusiones, si illae non essent sibi prius notae actu vel ha-
bitu; et hoc tunc non videtur esse perfectionis in intellectu
creato, immo hoc videtur esse imperfectionis in intellectu creato,
quia perfectio in intellectu nostro est supplens imperfectionem,
quod possit ex quibusdam cognitis virtualiter includentibus
alia illorum aliorum cognitionem acquirere: aut intelligitur
quod ideo non potest discurrere, quia omnes conclusiones sunt
sibi actualiter notae a principio, et ita non potest eas cogno-

Tom. II. 6

82 LIB. It. DIST. I. QUAEST. VI.

scere discurrendo; sed hoc est falsum, quia non omnia a prin-
cipio actu et distincte cognoscit et intelligit: aut ideo quia
omnia sibi surit nota habitualiter a principio, et ideo non po-
test habitualem notitiam illorum acquirere ex principiis; et
boc non ponit differentiam essentialem intellectualitatis An-
geli a nobis, quia sic esset in anima mea, quia si omnes con-
clusiones essent sibi notae a principio, Deo imprimente simul
notitiam principiorum et conclusionum, ipsa non posset discur-
rere: non propter impotentiam naturae, sed quia iam praeha-
bet cognitionem, et non potest acquirere de novo id quod prae-
habet. Hoc modo anima Christi non discurrebat, sed ipsa no-
vit habitualiter omnia principia et conclusiones in principio (a) :
et tamen ipsa non fuit natura angelica.

80. ( '» ) — Sententia Doctoris. — Dico tunc ad quaestionem :

— a) Quod quicquid est potens agere est aliquod ens habens
actum primum; et prior est sibi secundum naturani ratio
actus primi secundum se quain in comparatione ad acturn
secundum cuius potest esse principium, ita quod licet illud
quo tale ens est principium actus secundi non sit aliud a
natura sua, non tamen prima entitas sua est natura sua ut
est principium talis actus secundi, sed natura sua ut in se
est haec. Et ita prima distinctio entis non est per naturam
suam in quantum est principium talis operationis, sed per
naturam suam ut haec natura, licet per identitatem ipsa sit
principium talis actus secundi.

b) Ita dico in proposito, quod licet natura angelica sit
principium intelligendi et volendi, et anima similiter, ita
quod istae potentiae nihil dicunt essentiae animae additum,
taraen primura hic et ibi est haec natura et illa natura ad se.

— Et ista distinctio prima est, ad quam sequitur illa distin-
ctio principiorum operandi, sive eiusdem actus, sive opera-
tionura aliarura; quia enim est haec natura, ideo est princi-
pium tatis operationis, et non e converso. — Exemplum
huius est: Sol habet virtutem generandi multa mixta infe-
rius. Et si quaeras primam rationem distinctionis solis a
ptanta, non est priraa ratio distinctionis unius ab alio per
potentiam generandi plantara ex parte Solis, quia si iila po-

a Wadd. in principiis a principio.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. VI. 83

tentia communicaretur alii, non propter hoc illud esset Sol, nec
distingueretur a planta * sicut * (a) Sol distinguitur. Pfima
ergo ratio distinguendi est quia forma Solis est talis forma et
forma plantae est talis, et ad hanc sequitur quod ista forma
potest esse principium talium operationum, et alia non.
( 5 ) c) Ita dico in proposito, quod quia Angelus est lalis natura
ad se, et anima talis natura ad se, ideo primo distinguun-
tur specie, non quidem sicut duae species, sed sicut species
et pars speciei; quia anima non est proprie species, sed pars
speciei; et tamen ipsa est prima ratio distinguencli suam spe-
ciem, cuius pars est, ab Angelo; et ideo prima ratio distinctionis
specificae ex parte speciei suae est in ipsa.

e) Potest etiam addi, licet non sit necessarium pro solu-
tione quaestionis, quod intellectualitas Angeli iri quantum in-
tellectualitas non differt specie ab intellectualitate animae in
quantum intellectualitas, hoc est, quod licet iste actus primus
et ille differant specie, ut considerantur absolute in se, non
tamen secundum iliam perfectionem quam virtualiter continent,
secundum quam sunt principia actuum secundorum. Quod
videtur per hoc quod sunt circa obiecta eiusdem rationis et ad
obiecta eiusdem rationis. — Simile huius est, quia si anima
bovis et aquilae differunt specie, non tamen propter hoc vis
visiva hic et ibi, in quantum talis perfectio et talis, differunt
specie.

d) Istud autem est bene possibile, quod continentia ali-
qua differunt specie, et tamen contenta non differunt specie,
sicut passiones entis continentur per identitatem in entibus
quantumcumque distinctis, et tamen illae passiones in eis non
distinguuntur specie; unitas enim lapidis, quae non est rea-
liter aliud a lapide, et unitas hominis, quae est realiter ea-
dem homini, non ita distinguuntur formaliter specie sicut homo
et tapis, immo haec unitas et illa tantum videntur differre
numero.

e) Hoc etiam declaratur per aliud: quia sicut in eodem
possunt contineri per identitatem illa quorum est distinctio
formatis quasi specifica, sicut in eadem anima includuntur
perfectiones inteltectivae et sensitivae, quae ita sunt distin-

(a) Wadd. ea distinctione qua....

84 LIB. II. DIST. I. QUAEST. VI.

ctae formaliter sicut si essent duae res, ita et e converso
potest aliquid indistinctum formaliter contineri in distinctis. —
Et si hoc est verum, tunc planum est quod Angelus et aniraa
sic non distinguuntur specie primo per talem et talem intel-
lectualitatem, immo nec primo nec non primo, quia talis intel-
lectualitas in eis non distinguitur specie. — Aut si istud non
est verum, sed relinquatur istud modo sicut dubium, saltem
primum dictum videtur satis clarum, scilicet quod per istud
non est prima distinctio eorum.

81. (6) — Solvuntur argumenta principalia. — a) k&pri-
mum argumentum principale [n. 73 a] potest concedi quod
essentiae Angeli et animae possunt differre specie, et tamen
non potentiae, si illud dictum ultimum in solutione sit ve-
rum; et tunc illud argumentum non procedit. — Vel potesl
clici quod potentiae differentes specie ex parte fundamenti,
non tamen ex parte obiecti, possunt habere actus differentes
specie, in quantum illi actus dependent a fundamento illius
potentiae, licet isti sint eiusdem speciei m quantum dependent
ab obiectis. Et tunc concederetur quod intellectio Angeli et
hominis de eodem intelligibili ex parte obiecti est eadem
specie; ex parte autem fundamenli, in quantum fundamentum
est potentiae ratio agendi, sunt alia specie. Et tunc oporteret
concedere quod operationes simpliciter differunt specie, quia
illa identitas secundum quid (a) ex parte obiecti simpliciter
non est identitas in specie, sed alia diversitas simpliciter est
diversitas, et identitas secundum quid, quaecumque enim dif-
ferentia sufficit ad destinguendum, sed non quaecumque iden-
titas sufficit ad perfectam identitatem aliquorum. Et titnc vi-
detur sequi illud inconveniens quod illatum est [n. 79 c] contra
secundam opinionem de actibus beatificis ; nisi forte diceretur
quod tota causa actus beatifici est obiectum, et quod potentiae
se habeant ibi respectu illius actus ut tantum receptivae et
passivae, et receptiva non distinguunt formas receptas in
specie, sicut patet de albedine in lapide et in ligno.

b) Ad secundum [n. 73 b] et ad omnes auctoritates con-
similes patet per istam auctoritatem August. anima sola ve-
ritate prima formaiur : propter hoc quidem nihil superius

" Ed. Ven. secundum se.

LIB. II. DIST. I. QUAEST. VI. 85

est anima; verum enim est in ratione obiecti in quo quiescit,
et quoad hoc par est ipsa anima Angelo, quia nulla natura in-
tellectualis potest quietari nisi in obiecto infinito (1); et ita
intelligenda est illa auctoritas et omnes similes.

c) Ad tertium [n. 73 c] concedi potest quod quodlibet in-
dividuum unius excedit quodlibet individuum alterius; sed
quod sit illud, non oportet explicare ante III Librum (2), compa-
rando animam Christi ad naturam angelicam. Et concedendum
est totum argumentum usque ad illud, quod tota capacitas
naturae saciatur in beatitudine ; illa enim propositio non est
vera loquendo de capacitate mere naturali; praecise enim sa-
tiatur secundum proportionem ad merita communiter loquendo,
et in hoc satiatur sufficienter appetitus deliberativus. Qualiter
autem stare potest perfecta beatitudo ex sola tali satietate,
etiam si appetitus naturalis possit esse ad ulteriorem perfe-
ctionem non habitam, poterit tractari alias in materia de bea-
titudine (3).

(1) Cf. Lib. I. d. 1. qq. 1 et b: d. 2. qq. 1 et 2. n. 225.

(2) Dist. 13.

(3) Lib. IV. dd. 49 et 50.

DISTINCTIO SECUNDA-

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quae consideranda sunt de angelica natura. — De angelica itaque
natura haec primo consideranda sunt : quando creata fuerit, et ubi, et
qualis facta sit, dum primum conderetur: deinde qualis effecta aver-
sione quorumdain et conversione quorumdam. De excellentia quoque
et ordinibus et donorum differentia, et de officiis ac nominibus aliisque
pluribus aliqua dicenda sunt.

Quando facti sunt Angeli prius dicit, in quo videntur sibi ob-
viave auctoritates. — Quaedam auctoritates innuere videntur quod
ante omnem creaturam creati sunt Angeli. Unde illud : Primo omnium
creata est sapientia (1), quod intelligitur de angelica natura, quae in
Scriptura saepe vita, sapientia et lux dicitur. Nam sapientia illa quae
Deus est creata non est ; Filius enim sapientia Patris est genita, non
facta, nec creata; et tota Trinitas una sapientia est, quae nec facta,
nec creata est, nec genita vel procedens. — De angelica ergo vita
illud accipiendum est, de qua dicit Scriptura, quando facta est, sci-
licet primo omnium. Sed rursum alia Scriptura (2) dicit : In principio
creavit Deus coelum et terram. Et in Propheta (3) : Initio tu, Domine,
terram fundasti, et opera manuum tuarum sunt coeli. Et videtur con-
trarietas quaedam oriri ex assertionibus istis. Nam si primo omnium
creata est sapienta, omnia post ipsam facta videntur, et ita post ipsam
facta videntur coelum et terra, et ipsa facta ante coelum et terram.
Item, si in principio creavit Deus coelum et terram, nihil factum est
ante coelum et terram ; nec ipsa sapientia facta est ante coelum et ter-
ram. Cum igitur haec contraria videantur, nec in divina Scriptura fas sit
sentire aliquid esse contrarietatis, requiramus intelligentiam veritatis.

Quid tenendum sit docet, praemissas auctoritates determinando.
— Videtur itaque hoc esse tenendum, quod simul creata est spiri-
tualis creatura, id est angelica, et corporalis, secundum quod potest
accipi illud Salomonis (4) : Qui vivit in aeternum creavit omnia simul,
id est spiritualem et corporalem naturam; et ita non prius tempore
creati sunt Angeli quam illa corporalis materia quatuor elementorum.
Et tamen primo omnium creata est sapientia, quia etsi non tempore,
praecedit tamen dignitate. — Quod autem simul creata fuerit spiri-

(1) Eccli. c. I. v. 4. (3) Ps. CI. v. 2(5.

(2) Gf.n. c. I. v. 1. (4) Eccli. c. XVIII. v. 1.

LIB. II. DIST. II. TEXT. MAGISTRL 87

tualis corporalisque creatura, Augustinus, Super Genesim (1), aperte
ostendit dicens, per coelum et terram spiritualem corporalemque crea-
turam intelligi. Et haec creata sunt mprincipio, scilicet temporis, vel
in principio, quia primo facta sunt.

Quod nihil factum est ante coelum et terram, nec etiam tempus,
cum tempore enim creata sunt, sed non ex tempore. — Ante ea enim
nihil factum est; nec etiam tempus factum est ante spiritualem, sci-
licet angelicam naturam, et ante corporalem, scilicet materiam illam
quatuor elementorum confusam; illa enim cum tempore creata sunt,
nec ex tempore, nec in tempore ; sicut nec tempus in tempore creatum
est, quia non fuit tempus antequam esset coelum et terra. Unde Augu-
stinus in libr. De Trinit. (2) dicit quod Deus fuit Dominus antequam
esset tempus, et non in tempore coepit esse Dominus, quia fuit Do-
minus temporis, quando coepit esse tempus ; nec utique tempus coepit
esse in tempore, quia non erat tempus antequam inciperet tempus.

Quod simul cum tempore et cum mundo coepit corporalis et spi-
ritualis creatura. — Simul ergo cum tempore facta est corporalis et
spiritualis creatura, et simul cum mundo / nec fuit ante angelica crea-
tura quam mundus; quia, ut ait Augustinus (3) : « Nulla creatura est
ante saecula, sed a saeculis cum quibus coepit » . — Hieronymus ta-
men, Super epistolam ad Titum(4z), aliud videtur sentire dicens: « Sex
millia necdum nostri temporis implentur annorum, et quantas prius
aeternitates, quanta tempora, quantas saeculorum origines fuisse arbi-
trandum est, in quibus Angeli, Throni, Dominationes, caeterique Or-
dines servierunt Deo, absque temporum vicibus atque mensuris, et
Deo iubente, subsisterunt » . His verbis quidam adhaerentes dixerunt,
cum mundo coepisse tempus saeculdre, sed ante mundum extitisse
tempus aeternum sine mutabilitate ; et in eo immutabiliter et intem-
poraliter adstruunt Angelos, Deo iubente, substitisse eique servisse.

— Nos autem quod prius dictum est, pro captu intelligentiae nostrae
magis approbamus, salva tamen reverentia secretorum, in quibus nihil
temere asserendum est; et illud Hieronymum dixisse non ita sen-
tiendo, sed aliorum opinionem referendo arbitramur.

Ubi Angeli mox creati fuerint, in empyreo scilicet, quod statim
factum repletum est Angelis. — Iam est ostensum quando creata fue-
rit angelica natura. Nunc autem attendendum est ubi facta fuerit.

— Testimoniis quarumdam auctoritatum evidenter monstratur Angelos
ante casum fuisse in coelo, et inde corruisse quosdam propter super-
biam, alios vero, qui non peccaverunt, illic perstitisse. Unde Dominus
in Evangelio (5) ait : Videbam Satanam tamquam fulgur de coelo ca-

(1) Sup. Gen. ad Ut. lib. I. c. 1: De Civit Dei, lib. XI. c. 33.

(2) Lib. V. c. 16. (4) Ad c. I. v. 3.

(3) De Gen. ad lit. 1. V. c. 19. (5) Luc. c. X. v. 18.

88 LIB. II. DIST. II. TEXT. MAGISTRI.

dentem. Nec appellatur hic coelum firmamentum, quod secunda die fa-
ctum est,sed coelum splendidum, quod dicitur empyreum, id est igneum,a,
splendore, non a calore ; quod statim factum Angelis est repletum, quod
est supra firmamentum. Et illud empyreum quidam expositorum sacrae
Scripturae nomine coeli intelligi volunt, ubi Scriptura(l) dicit : Inprin-
cipio creavit Deus coelum et terram. « Coelum, inquit Strabus, non visi-
bile firmamentum hic appellat, sed empyreum, id est, igneum vel intel-
lectuale, quod non ab ardore, sed a splendore dicitur, quod statim factum
repletum est Angelis. Unde Iob(2): Ubi eras cum me laudarent astra
matutina? etc. ». — De hoc quoque Beda ita ait: « Hoc superius ooe-
lum, quod a volubilitate mundi secretum est, mox ut creatum est, sanctis
Angelis impletum est, quos in principio cum coelo et terra conditos testa-
tur Dominus dicens: Ubi eras cum me laudarent astra matutina, et iu-
bilarent omnes filii Dei? Astra matutina et filios Dei eosdem Angelos
vocat. Coelum enim in quo posita sunt luminaria, non in principio, sed
secunda die factum est » . — Ex his liquet quod in empyreo omnes
Angeli fuerunt ante quorumdam ruinam, simulque creati sunt Angeli
cum coelo empyreo et cum infbrmi materia omnium corporalium.

Quod simul creata est visibilium rerum materia et invisibilium
natura, et utraque informis secundum aliquid, formata secundum ali-
quid. — Simul ergo visibilium rerum materia et invisibilium natura
condita est, et utraque informis fuit secundum aliquid, et formata
secundum aliquid. Sicut enim corporalium materia confusa et permixta,
quae secundum Graeeos dicta est chaos, in illo exordio conditionis
primariae et formam confusionis habuit, et non habuit formam distin-
ctionis et discretionis, donec postea formaretur atque distinctas reci-
peret species, ita spiritualis et -angelica natura in sua conditione se-
cundum naturae habitum formata fuit, et tamen illam, quam postea
per amorem et conversionem a Creatore suo acceptura erat, formam
non habuit, sed erat informis sine illa. Unde Augustinus (3), mul-
tipliciter exponens praemissa verba Genesis, per coelum dicit intelligi
informem naturam vitae spiritualis, sicut in se potest existere non
conversa ad Creatorem, in quo formatur: per terram corporalem ma-
teriam sine -omni qualitate, quae apparet in materia fbrmata.

Quomodo dicat Lucifer secundum Isaiam: Ascendam in coelum, et
ero similis Altissimo, cum esset in coelo? — Hic quaeri solet, si in coelo
empyreo fuerunt Angeli quam statim facti sunt, quomodo, ut legitur in
Isaia(4), dicit Lucifer: Ascendam in coelum et exaltabo solium meum, et
<■)■<> similis Altissimo? — Sed ibi caelum vocat Dei celsitudinem, cui parifi-
cari volebat, et est tale: Ascendam in coelum, id est, ad aequalitatem Dei.

(1) Gen. c. I. v. 1. (2) Cap. XXXVIII v. 7.

De Gen. ad lit. lib. I. e. 10. - Confes. lib. XII. c. 9.
(4) Cap. XIV. v. 13.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTJNCTIONE II. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

82. ( 'i) — Proponitur quaestio. — Circa distihctionem se-
cundam, ubi agit Magister de loco creationis Angeli et tem~
pore quando creabatur, quaero primo de cluobus: primo de
mensura durationis existentiae Angelorum, et secundo de toco
Angelorum. — Quantum ad primum quaero:

Utrum in existentia actuali Angeli sit aliqua successio
formaliter? (1)

83. — Argumenta principalia (2). -- Quod non: — a) Quia
quantitas non potest recipi in non quanto; ergo nec successio,
quae quantitas est, potest recipi in existentia Angeli, quae in-
divisibilis est. — Confirmatur ratio, quia quantitas permanens
non potest recipi in indivisibili; igitur nec quantitas successiva.

b) Praeterea, prius et posterius in ratione numeri pos-
sunt integrare rationem temporis; ubicumque autem est suc-
cessio, ibi est prius et posterius, et ibi potest inveniri ratio
numeri et mensurae ; igitur si in existentia actuali Angeli
esset successio formaliter, ipsa mensuraretur tempore.

c) Praeterea, August. LXXXIII Quaest. q. 72: Aevum est
stabile, tempus autem mutabile. — Item Dionysius, De Divin.
Nomin. cap. 5 et 10: Haec cum ibi videntur, ibi dicuntur esse.

84. ( 2 ) — Contra (3) : — a) N6n necesse est Deum creare
unum Angelum quando creat alium Angelum; igitur potest

(1) Qua in quaestione Doctor nihil resolutive concludit, licet ex contextu
propendere videatur in sententiam negantem, tunc communiorem.

(2) Quae directe nullibi solvuntur.

(3) Cfr. n. 95.

90 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

aliquis Angelus esse, alio non existente, et potest Angelus alius
creari, ita quod ille sit, alio existente; igitur ille qui fuit, isto
non existente, et est cum isto nunc existente, videtur esse prior
isto, et esse eius ut non cum isto videtur praecedere esse eius
ut cum isto.

b) Praeterea, Angelus potest annihilari, circumscripto tem-
pore. Quaero, inquommc? Non in nunc temporis, quia illud
non est: nec in nunc aeiernitatis formaliter; nec in nunc aevi,
quia nunc illud manet unum et iclem, per te; igitur in eodem
erit et non erit: quae sunt contradictoria.

c) Item, aliquis Angelus potest * creari * et potest annihi-
lari, et iterum reparari: sed esse reparatum non est ita unum
cum esse creato sicut si nulla interruptio fuisset, alioquin ita
unum esset aliquod interruptum sicut non interruptum: quod
est falsum; igitur in alio nunc erit istud esse Angeli repara-
tum, et in alio nunc prius erat creatum. Et si hoc, igitur
si mansisset sine interruptione, fuisset in alio nunc quam modo.
— Probatio huius consequentiae : tanta mora fuisset quie-
scenlis quanta quietis, et per consequens tanta mora non ten-
dentis, potentis tamen tendere, quanta esset si actu tenderet.

85. (3) — Proponitur cum suis rationibus sententia tenens
in existentia Angeli esse successionem formaliter (1). — Hic clici-
tur quod in existentia actuali Angeli est successio forma-
liter. — Et dicitur (2) quod in aevo est ponere prius et po-
sterius, et est ponere aliquam successionem, aliam tamen suc-
cessionem quam in tempore ; in tempore enim est successio
cum variatione, et prius et posterius cum veteratione et in-
novatione ; in aevo vero est prius et posterius quod dicit clu-
rationis extensionem, quod tamen nullam dicit variationem,
nec innovationem.

Quod si forte quaeratur, quomodo potest esse prius et po-
sterius sine novitate circa esse? Dicendum quod sicut videmus
quod aliter egreditur rivutus a fonte, aliter radius a Sole, sic
in proposito videtur; nam rivulus sic egreditur a fonte quod

(1) Cfr. nn. 89 scqq.

- Quae sequuntur, usque ad « Pro ista opinione », desumpta sunt ad
litteram e S. Bonaventura {Sent. II. d. 2. p. 1. q. 3); desiderantur in edi-
fcionibus Venetis 1478, 1481 et 1497; apud Mauritium (1506) et Waddingum
habentur ad instar additionw; Ed. Ven. 1490 in Scoti textum ea recepit.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 91

nova aqua semper exit, non eaclem; radius a Sole continue
egreditur, non quia semper novum aliquid emittatur, sed quia
quod emissum est continuatur. Unde Solis influentia non est
aliud quam continuatio clati, supposito quod Sol stet, quia mo-
tus Solis est causa variationis radii. — Similiter in motu, et
tn esse rei mobilis aliqua proprieta>s habita amittitur, vel non
habita acquiritur. Secl in esse rei aeviternae cjuod primo da-
tum est per continuam Dei influentiam continuatur ; nulla
enim aevi creatura est omnis actus, id est purus actus, nec
aliqua eius virtus; unde continue indiget divina virtute coope-
rante. Ideo etsi esse totum habeat, tamen continuationem esse
non habet totam simul. Et ideo est ibi successio sine aliqua
innovatione circa esse vel proprietatem absolutam. Tamen ibi
est vera continuatio, respectu cuius creatura habet esse quo-
dammodo in potentia, ac per hoc habet successionem. Solus
ergo Deus, qui est actus purus, est actus infinitus, et totum
esse et possessionem esse simul habel.

(4) Pro ista opinione arguitur quadrupliciter: — a) Primo
ex parte conservationis. Et fundatur ratio super auctoritatem
August. Super Genes. ad litteram, lib. VIII. c. 19, ubi vult quod
sicut aer respectu Solis non est factus lucidus, sed fi/t lucidus,
alioquin absente Sole remaneret aer lucidus, ita se habet crea-
tura respectu Dei. Idem etiam vult IV. Super Genes. acl lit-
teram * c. 14 *, quocl Deus non ita se habet respectu creaturae
sicut aedificator respectu domus. — Ex isto arguitur sic: si
creatura respectu Dei non est facta in esse ab ipso Deo, sed
est quasi in fieri formaliter, ergo formaliter semper ponitur
in esse a Deo, et ita sicut continue manet, ita continue est
creatio eius a Deo.

Confirmatur istud, quia conservare non est tantum non
clestruere, sed est aliqua actio Dei positiva; alioquin diceretur
conservare lumen qui non claudit fenestram. Similiter tunc an-
nihilare esset actio positiva: quod falsum est, quia annihilare
est non agere; igitur conservare est agere. — Quod etiam
apparet ex hoc, quia nulla creatura est in esse suo independens,
quia nec actus purus; igitur continue in essencio dependet a
causa, et non tantum a causa quae cledit esse, et modo non
dat, quia conservare tunc nihil esset nisi prius egisse, et moclo
non destruere.

92 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

( s ) Si concedantur omnia ista, quod Deus conservando agat
positive aliquid circa creaturam, tamen non actione aliqua
continua, quia nulla est ibi forma, secundum quam possit
assignari continuatio actionis; nec etiam alia et alia actione,
sed semper eadem, contra : hac actione non habetur formaliter
et ultimate illud esse quod potest non haberi posita hac actione.
— Hanc probo, quia causa causans hac causatione est causa
ultimate applicata ad producendum effectum in esse; igitur si
cum hac causatione possit stare effectum non esse, non vi-
detur quod hac causatione habeatur esse *formaliter* ulti-
mate, sed hac causatione posita, qua Angelus producebatur in
esse, potest Angelus non habere esse cras; igitur non habet
illud esse formaliter et ultimate illa causatione: et habet sic
esse; igitur alia causatione.

Si dicas quod non habet esse cum coexistentia in tempore
crastino ex prima factione, sed ad hoc requiritur illud futu-
rum existere, et illo futuro existente, tunc illa ratio futuri est
ratio coexistendi in Angelo, contra: ita est in aeternitate,
quod non habet coexistentiam cum tempore in quantum coe-
xistentia est, sed solum ex hoc quod tempus est coexistens ei;
et ideo si haec est causa, non differunt aevum et aeterntias.
(6) Similiter, non tantum posita creatione futura Angelus po-
test non habere esse cum futuro, sed potest non habere fun-
damentum illius coexistentiae, scilicet esse absolutum; ergo il-
lud esse absolutum non habet ex tali coexistentia.

b) Item secunclo: si esse eius est simplex et immutabile,
ergo sicut Deus non potest facere Angelum non fuisse, ita nec
non fore. — Item, in eo qui habet toium esse simul idem est
fuisse et esse et futurum esse : sed quod fuit impossibile est
cogitari non fuisse, si intelligatur fuisse; ergo si in aeviterno
idem est fuisse et fore, * igitur * impossibile est cogitare non
fore: hoc solius Dei est proprium (a).

Confirmatur ratio, quia in aeternitate non sunt contra-
dictoria vera de voluntate divina, neque etiam volitio divina
est respectu contradictoriorum ut contradictoria sunt: sed Deus
in aeternitate potuit velle creare Angelum unum, et e.umdem
annihilare; igitur voluit ipsum esse, et voluit ipsum non esse,

(a) In Ed Yen. haec ratio priori praeponitur.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 93

vel non voluit eum esse, et voluit eura esse; igitur(a) oportet
hic invenire aliquas conditiones ex parte esse et non esse, ut
non sint contradictoria : sed ista quae tollerent contradictionem
non videntur posse assignari nisi diversa ' nunc, puta, quocl vo-
luit ipsum esse pro A, et non voluit ipsum esse pro B; igitur
impossibile fuit Deum velle creare Angelum unum, et annihilare
euradem, nisi vellet hoc et illud pro diversis nunc : sed potuit
velle hoc et illud absque respectu ad tempus; ergo necesse
est * potuisse * ex parte Angeli intelligi aliud et aliucl nunc
absque respectu ad tempus: ista alietas non potest esse nisi
ipsorum nunc aevi; igitur, etc.

(^) c) * Tertia via arguit de * infinitate: quia cum Angelus
durabit in infinitum cum toto tempore futuro, si nunc habet
iotam suam durationem quam habebit semper, igitur nunc
formaliter habet duraiionem infinitam. — Hoc confirmatur,
quia illucl nunc, quod est ex se tale quod potest coexistere
infiniio, est formaliter infinitum : sicut si Angelus nunc habe-
ret in se unde posset coexistere omni loco, esset infinitus se-
cunclum locum.

Et si dicatur quocl hoc non est verum, nisi habeat ex se
unde possit sic.coexistere, contra: licet non habeat ex se unde
sic sit coexistens, et icleo effective ex se non habeat infinitatem,
tamen sicut formaliter habet unde sic coexistat, ita vicletur
formaliter infinitum, sicut si haberet unde esset praesens
* omni * loco actuali et potentiali, licet effective a Deo esset
immensus, licet non a se effective, et licet immensitas sua non
aequaretur immensitati clivinae secundum intensionem, tamen
aequaretur secunclum extensionem, ita quocl nusquam posset
Deus esse per suam immensitatem nisi ubi posset esse An-
gelus.

Et confirmatur ista ratio, quia negatio negationis est af-
firmatio posiiionis; igitur negationes infinitarum negationum
ponunt infinitas positiones, vel unam formaliter [virtualiter?]
infinitam: sed Angelus habens istam existentiam simplicem
habet ex ipsa negationes infinitarum negationum, scilicet non
esse cum infinitis instantibus temporis; igitur habet ex ipsa
infinitas positiones, vel unam positionem virtualiter infinitam.

(a) Ed Ven. sed.

94 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

( 8 ) d) * Quarta via est * ex orcline eorum quae possunt esse
in aevo; potuit enim Angelus fuisse creatus non peccator, sed
innocens, et potuit postea peccare et non peccare, circumscripto
omni tempore; igitur iste Angelus prius fuisset innocens quam
peccator; ergo prius et posterius sunt in esse eius.

Similiter potuit unus Angelus prius creari, et postea sta-
tim annihilari, et postea alius creari; ille primus nunquam
fuit illo secundo existente; ergo nec in eodem nunc cum illo;
igitur est prius unus, et alius posterius ; quia si fuerunt, et
non simul, igitur unus post alium; igitur si unus alius exti-
tisset cum illis ambobus, fuisset in esse eius prius et poste-
rius, sicut esse unius istorum est prius quam esse alterius.

S6. ((J) — Praefata sententia auctoritate firmatur(l). —
Pro ista * positione * sunt auctoritates : — a) Beati August. XI.
Confession. * c. 14*: Nunc temporis si semper staret, et non
flueret vel in praeteritum non transsiret, non esset tempus, secl
aeternitas; et videtur ibi loqui de vera aeternitate Dei, expo-
nendo illud Psal. (2) : Tu autem iclem ipse es, et anni tui non
deficient; * igitur similiter de nunc aevi *. — Praeterea, idem
IV. Super Genes. c. 12: Pater meus usque moclo operatur, etc.
* Quod * auiem ait: Usque modo, continuationem operis signi-
flcat. Hoc probat subdens: Aliter enim posset intelligi si di-
ceret: et nunc operatur, ubi non esset necesse ut operis con-
tinuationem acciperemus; aliter autem cogit intelligi cum
ait: Usque nunc, ex illo scilicet quo cuncta cum conderet
operatus est vel condidit ex nihilo. Haec ille.

b) Praeterea, Boetius, De Trinit.: Quamvis secundum Phi-
tosophos de corporibus coelestibus et spiritibus possit dici
quod sunt semper, magna tamen est differentia in semper
esse : in Deo enim tantum praesens est non currens; nunc
autem fluens facit sempiternitatem , id est aevum.

c) Praeterea, Damasc. lib. I. c. 25: Saeculum dicitur quod
semper protenditur cum aeternis velut spatium.

d) Item, Gregor., XXVII. Moral., super illud Iob. (3): Nu-
merus dierum, etc, de Angelisait: ln eis initium cernimus
cum mentem retro revocamus: Deus non recipit ex quo,
nec quousque.

(1) Cfr. n. 94. (2) Ps. CI. v. 28.

(3) Cap. XXXYI. v. 26.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 95

e) Praeterea, Ansel. Prosol. 24 : Hoc quoque modo transis
omnia etiam aetema, quia tua et illorum aeternitas tota
tibi praesens est cum illa nondum habeant de sua aeterni-
tate quod venturum est, sicut iam non habent quod prae-
teritum est.

f) Item, Hieron. ad Marcellum, * et est in glossa Exod.
5 cap. Et Isidorus 1. VII. Ethimol. * : Solus Deus non novit
fuisse, nec futurum esse.

87. (10) — Proponitur sententia negans successionem in dura-
tione Angeli(l). — Contra istam positionem arguitur quod
includat contradictionem: — a) Quia ubi est successio, ibi
est prius et posterius, quae non sunt simul, secl adveniente
posteriori prius decidit, et per consequens prius veterascit et
posterius novum est.

b) Sed si intelligatur successionem esse in mensura, absque
hoc quod innovatio sit in mensurato, contra hoc arguitur, quia
secundum Philos. IV. Physic, prius et posierius sunt in
tempore propter prius et posterius in motu, ita quod si
non esset aliud et aliud in motu, non esset prius et poste-
rius in tempore ; igitur a simili, si non sit aliqua existentia
nova in aeviterno, nec aliqua novitas in aevo; et sic si non
sit prius et posterius in mensurato, non erit aliqua distinctio
inter prius et posterius in mensura. — Hoc etiam confirmatur
per Philos. X Metaph. ; quia, secundum eum, mensura debet
esse unigenea mensurato, et ita si mensura sit divisibilis, et
mensuratum. Quod etiam probatur per hoc, quia indivisibile
in quantum indivisibile non potest mensurari divisibili.

c) Praeterea, nunc aevi si desinit, et non semper manet
idem, hoc non potest esse propter defectum subiecii, quia, per
te, subiectum manet idem; nec potest poni per aliquam cau-
sam corrumpentem, quia non videtur assignari posse causa
corrumpens; igitur non deficit; aliter est de nunc temporis,
quia ipsius subiectum proximum * vel mensuratum proximum *
deficit, scilicet mutatio.

(M) d) Praeterea, si est hic aliqua innovatio et inveteratio
manens circa idem, ergo illud proprie mutatur, quia illud aliter
se habet nunc quam prius: mutationis autem mensura est nunc

(1) Cfr. n. 90.

96 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

temporis; ergo aeviternum, in quantum ponitur mensurari nunc
aevi, mensurabitur nunc temporis.

e) Pro hac positione est auctoritas August. De Civit. lib. II.
c. 2. Quaere.

f) Hanc conclusionem negativam tenendo *dupliciter * po-
nitur differentia aevi ad tempus et aeiernitatem (1).

88. (!2) — Impugnatur. — Contra istum moclum ponendi
arguo: — a) Videtur enim contradicere sibi ipsi; quia si in
aeriterno non est successio, sequitur quod esse quod habet
in praesenti nunc habeat in sequenti nunc, * et sic de aliis,
et sic habet esse interminatum, quod est contra eum? imo *
esse Angeli quantum est ex se habet terminari, sicut dicit
expresse, et ponit quod aevum potest in quolibet, instanti, quan-
tum est ex se, deficere ; igitur si istud aeviternum habeat for-
maliter esse cum isto nunc, hoc non potest esse secundum il-
lud idem esse, quia illud esse habuit terminari cum illo nunc,
secundum illos; igitur oportet quod vel alio esse sit cum isto
nunc secundo, vel eodem iterum posito.

b) Praeterea, * quod * dicit impossibilia esse quae infe-
runtur et illa non sequi ex hoc quod aevum ponitur indivi-
sibile, sed ex negaiione temporis, quae negatio est incompos-
sibilis cum positione aevi, et propter illam incompossibilitatem
sequitur impossibile de aeviterno, hoc non videtur rationabile,
quia secundum ipsum quidquid est prius natura, quantum
est ex se, potest esse prius duratione, hoc est ex parte sui
sibi non repugnat esse prius duratione, quin absque contradi-

(1) In editionibus Venetis 1478, 1481, 1490 et 1497 sequitur statim
« Contra istum modurn... Mauritius autem (Ven. 1506) sequentem habet ad-
di/ionem, ab Waddingo quoque reproductam:

« Aevum differt dupliciter ut medium ab aeternitate et tempore ut ex-
tremis: primo quia aeternitas permanens mensurat sine possibilitate permu-
tationis; tempus vero est mensura rnotus; aevum sic mensurat permanens
ut mutabilitatem non abigat. — Secundo, quia aeternitas mensurat indefi-
ciens et indefectibile; tempus vero defectibile et deficiens: aevum vero me-
dians indeficiens sic mensurat, ut tamen defectibile sit, id est potens defi-
cere: primo quia aeternitas mensurat rem non mutationi subiectam, nec ad
mutationem habentem potentiam ; aevum vero et tempus opposito modo:

ndo, aeternitaa indeficiens et indefectibilis ; aevum defectibile, licet non
deficiatur; tempus vero defectibile et deficiens: tertio, aeternitas est per-
manens, et similiter aevum; tempus vero successivum tamquam mensura
motus secundum prius et posterius in partibus mobilis, ex IV. Physic».

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 97

ctione, quantum est ex parte sui, * possit * esse sine poste-
riore, respectu cuius dicitur esse prius natura ; et * ita * ipso
posito, et posteriore non posito, nulla contradictio est ex parte
prioris naturaliter, nec alicuius quod pertinet ad ipsum in quan-
tum prius est: sed aeviternum et mensura eius propria sunt
naiuraliier priora omni respectu ad tempus, sicut fundamen-
tum est prius relatione; igitur ex tali hypothesi non sequitur
* aliqua* incompossibilitas ex parte aeviterni, in quantum aevi-
ternum est.

(13) Exemplum huius est, quia licet necessario ad subiectum
sequatur propria passio, tamen quia subiectum est prius na-
tura passione, non est contradictio ex parte subiecti, quod su-
biectum sit prius duratione sua propria passione, quantum
est ex parte subiecti. Et si hoc ponatur, nulla incompossibili-
tas sequitur ex parte subiecti in se * eodem * modo quo est
prius passione. Gontradictio igitur si aliqua sequatur, hoc est
per locum extrinsecum, ex habitudine scilicet causae ad effe-
ctum. — Ita igitur, si est necessaria habitudo aevi ad tempus
tamquam prioris natura ad posterius natura, propter nega-
tionem posterioris ponendo prius, non sequeretur aliqua con-
tradictio ex parte prioris secundum se; nec ex parte alicuius
alterius quod convenit priori secundum se. — Ista autem il-
lata, scilicet Angeluni non posse esse priorem alio Angelo, vel
non posse esse post suum non esse, sunt incompossibilia per
se ex parte aeviterni, in quantum aeviternum est; igitur, etc.

c) Et quod probat etiam illam necessitatem concomitantiae
temporis ad aevum propter ordinem perfectioris ad imper-
fectius, non videtur sutficere; hoc enim non concluderet de
continentia quasi quantitaiiva, sed quidclitativa : sicut quid-
ditas superior continet inferiorem: sed cum tali continentia
stat quod superior potest esse sine inferiori, et quod sibi con-
veniat esse quod est proprium sibi absque inferiori, aut sal-
tem non conveniat sibi in respectu ad inferius. — Ita igitur
in proposito dicendum est quod nihil proprium aevo conveniet
praecise sibi in ordine ad tempus.

89. (>£) — Prima sententia amplius explicatnr. — Qui vult

tenere primarn opinionem [n. 85], quae videtur probabilis et

habere pro se rationes probabiles, potest dicere secundum in-

tentionem ponentis, quod aevum proprie est quantitas, et per

Tom. II. 7

98 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

consequens habet propriam dwisibilitatem : non autem perma-
nentem; igitur successivam: tale est indivisibile succedens in-
divisibili, sicut aliud alii; et ita nunc aevi, quantum est ex se,
raptim transit, et esse aeviterni ut positum est in * illo * nunc,
ex vi istius positionis, praecise habet esse in isto nunc, et sta-
tim non esse, isto nunc transacto, nisi eadem causa alia cau-
satione poneret idem esse in alio nunc; et ita * conservat * po-
sitive causando non aliud esse, sicut est in successivo, sed
idem esse infinities: ita quod prima causatio dicitur creatio,
quia sequitur immediate non esse ordine durationis; quaeli-
bet autem causatio sequens sequitur ad non esse in subiecto
mediate ordine durationis, et non esse immediate ordine na-
turae, quod non esse * tunc (a) * inesset, nisi causa conservans
daret esse: * et sequitur esse secundo positum ordine dura-
tionis esse prius positum (b) *, et per hoc est continuatio et
conservatio eiusdem esse.

Exemplum huius est, quia si Angelus habeat aliquam
quantitatem virtualem, per quam potest esse praesens defini-
tive alicui loco, ita per eam est praesens huic loco, quod non
potest esse praesens simul alii loco, nec absolute (c) potest
esse praesens alii loco, nisi aliqua mutatione facta circa ipsam
per respectum ad alium locum : vel quod ipsa fiat maior for-
maliter, vel quod ipsa transferatur de loco ad locum, vel quod
per potentiam divinam sit in alio loco, non derelinquendo istum.
Ita est in proposito, qnod illud esse quod habet Angelus unica
* creatione (d) * limitatum est ad hoc nunc, et nullo facto novo
circa ipsum non potest vi huius * creationis (d) * esse ultra hoc
nunc ; sed Deus dans ei quantitatem durativam perpetuam, et
boc una * creatione (d) * continua, vel infinitis * creationibus (d) *
eiusdem esse, dat ei semper (e) uniformiter quo extendatur
toti tempori.

90. (is) — Solvuntur argumenta facta contra primam sen-
tentiam, — Ad argumenta contra illam positionem. — a) Ad

(a) Wadd. tempore.

(b) Wadd. sed ipsuin esse secundo positum sequitur ordine durationis
esse primo positum.

(c) Ed. Ven. absente.

Wadd. causatione... causationis. . causationibus.
(<>) Wadd. addit: vim coexistendi.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 99

primum [n. 87 a], quod probat contradictionem sequi ex
ea, respondeo quod in illa duratione sive mora essendi, quae
est praecise successiva, est innovatio, et pars eius una rece-
dit, et alia succedit, et generaliter una pars succedit alteri;
non tamen est innovatio aliqua in illa existentia cuius est illa
mora: sicut si poneretur caro non habens partem et partem
sub eadem quantitate permanente, tunc esset ibi alietas par-
tium in ipsa extensione formaliter, quae quantitas est, absque
extensione vel diversitate partium eius cui accidit talis extensio.

b) Et cum probatur [n. 87 b] non esse distinctionem in
mensura, per Philos. IV. Physic, nisi fuerit distinctio in
mensurato, dico quod bene sequitur si partes temporis sunt
aliae, quod partes motus sint aliae, sicut ab effectu ad cau-
sam; sed non est necesse quod in quibuscumque partes dura-
tionis sunt aliae, quod aliqua distinctio partium priorum sit causa
huius distinctionis; quia illa distinctio, quae alicui est secunda,
potest in alio esse prima. — Exemplum huius est: ignis ca-
lefacit et desiccat propter accidentia distincta * determinate *
ordinata in igne, ita quod distinctio actionum est ibi secunda,
praesupponens aliam distinctionem priorem, scilicet distinctio-
nem accidentium activorum: sed ex hoc non sequitur quod
ubicumque est distinctio actionum, quod ipsa sit secunda;
quia si in Sole continerentur virtualiter illa accidentia distin-
cta ignis, tunc prima distinctio ibi esset actionum, quae tamen
fuit secunda respectu ignis. Sic dicendum est in proposito.
(16) c) Ad aliud argumentum [n. 87 c) dico quod nunc potest
deftcere, quia ex se habet tantum raptim transire, licet sub-
iectum eius maneat idem, nec aliquod agens corrumpat ipsum.
Et quod nunc temporis deficiat deficiente suo proprio subiecto
accidit sibi quod subiectum eius proximum deficiat, quia si illud
maneret idem, sicut est in quiescente, tunc posset dici quod
illud idem agens, per quod est aliud nunc succedens isti, pro-
ducendo aliud nunc incompossibile isti, destruit istud (a), non
ex se primo, sed ex consequenti.

Et si quaeras tunc, in quo deficiat istud nunc: aut in
se, aut in alio, sicut arguit Philos. IV. Physic, dico quod
deficere sicut et desinere potest exponi dupliciter: uno modo

(a) Ed. Ven. illud.

100 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

per positionem praesentis et negationem futuri: vel per posi-
tionem praeteriti et negationem praesentis. Primo modo clebet
exponi in * inclivisibilibus * (a), et in his quae habent ultimum
sui esse, illa enim non habent primum sui non esse, et tunc
desinunt cum sunt. Et hoc modo nunc desinit * esse * in se,
quia nunc est, et post hoc non erit. Et si quaeras primum sui
non esse, nullum est, sicut nec alicuius habentis ultimum esse.

91. (17) — Alia eiusdem primae sententiae expositio. — Alio
modo posset conclusio sustineri, licet non ad intentionem po-
nentis illam positionem principalem : quod tota existentia An-
geli manet secundum quocl absoluta est, habens tamen novum
et novum respeclum ad ipsam causam, ita quod ipsa tota ut
sub uno respectu ad causam suam causantem succedit sibi ipsi
ut sub alio respectu acl conservantem. — Et ista via forte
esset facilior ad tenendum successionem quam prior quae
ponit quantitatem, licet esset ex alia parte multum clifficile
sustinere quomodo esset ibi vera successio absque omni di-
stinctione in absoluto quocumque, sive in fundamento, sive in
termino.

92. (I8) — Impugnatur conclusio primae sententiae. — Sed
contra conclusionem dictae opinionis in se, sive primo [n.
89] sive secundo modo [n. 91] sustineatur, arguo sic: — a)
Aut nunc aevi, quod ponitur aliud et aliud absolutum secun-
dum primum modum sustinendi opinionem, est idern existen-
tiae actuali, aut aliud. — Si idern, patet quod sicut existentia
actualis manet eadem, ita et nunc aevi. — Si aliud, contra:
sicut ipsa existentia potest infinities poni in esse, ita videtur
quod illud idem nunc absolutum aliud ab ea potest frequenter
poni in esse; et ita potest conservari idem nunc aevi sicut
eadem existentia.

b) Si dicatur quocl si ponatur in esse frequenter, ponitur
in diversis nunc, contra: illud nunc absolutum aliud ab esse
existentiae, si potest frequenter poni in esse in alio et alio nunc,
adhuc eadem erit ratio quocl in quolibet poterit conservari, et
tunc erit processus in infinitum, vel status erit in hoc, quod
sicut existentia conservatur eadem, ita quoclcumque absolutum
in Angelo potest conservari iclem.

(a) "Wadd. divisibilibus.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 101

c) Similiter in sequenti quaesl. probabitur quod non est
in Angelo * aliquod aliud absolutum * ab existentia eius, et
ita non poterit esse identitas in existentia et successio in ali-
quo alio absoluto sui. Et sive sic sive sic, non videtur posse
esse novus respectus sine novitate fundamenti vel termini;
nam respectus consequens extrema, ita quod uno vel altero
posito sequitur respectus ex natura extremorum, non potest
esse novus, ut videtur, sine novitate in altero extremo: nihil
autem, per te, est novum in fundamento huius respectus, nec
in termino, ut patet: similiter iste respectus est idem funda-
mento, ut patet ex quaest. praecedenti; igitur non potest iste
respectus esse alius, fundamento existente eodem.

d) Potest ergo dici quod nulla est necessitas ponendi ali-
quid novum, sive aliquam successionem in aliquo Angelo, quod
scilicet sit in eo formatiter ; quia quidquid est ibi potest ma-
nere idem, sicut existentia manet eadem, et per consequens qui-
libet respectus consequens absolutum.

93. (19) — Solvuntur argumenta sententiae tenentis in exi-
stentia Angeli esse successionem formaliter. — Ad argumenta
pro prima opinione. — a) Ad primum [n. 85 a\ dico quod
utraque via salvat dictum Augustini; nam sicut prima via
dicit creaturam semper essentialiter aeque dependere a Deo,
ita quod sit quasi una continua * creatio (a) *, vel inflnitae
* creationes (a) * sint (b) conservatio rei, ac per hoc semper
ita actualiter causat rem sicut in primo instanti causavit, licet
ista causatio ut consideratur in primo instanti dicatur creatio,
in aliis conservatio, ita secunda positio [n. 87] non videns ra-
tionem continuationis in hac * creatione (a) *, quia nullam for-
mam continuatam, nec videns tantam rationem distinctionis,
quia non videns illam distinctionem nec in creante, nec in
creato quantum ad term/inum formalem, dicit quod una actio
semper manens respectu creaturae est creatio, in quantum
intelligitur coexistere primo nunc temporis, * quod (c) * nunc
temporis praecessit non esse illius creati; et illa eadem actio
manens dicitur conservatio, in quantum coexistit aliis partibus
temporis non immediate sequentibus non esse, sed esse prae-

(a) Wadd. causatio... causationes... causatione.

(b) Edd. 1478 et 1490: sicut.

(c) Wadd. quia.

102 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

habitum cum illis partibus temporis, et ita illa actio est quasi
continuatio esse praehabiti, non comparando ad esse, ubi non
est prius, nec posterius, sed comparando ad partes temporis
quibus coexistit.

Sed praeter intentionem Augustini ratio ibi adducta vide-
tur habere difficultatem, scilicet quod alia causatione res ha-
beat esse cum uno nunc, et cum alio, quia illud non habetur
completive aliqua causatione, cuius oppositum videtur stare
posita tali causatione.

(20) Respondeo igitur quod ista propositio est distinguenda
secundum compositionem et divisionem ; quia in sensu com-
positionis est vera; quia illud non habetur aliqua causatione
completive, cuius oppositum stat stante tali causatione, ita quod
ista sint simul; sed in sensu divisionis est falsa, quia ipsa
res * poterit * non esse, licet posita fuerit causatio qua res
habet suum esse ultimate. Ita etiam licet posita sit creatio An-
geli, potest tamen divisim hac posita stare quod Angelus non
sit, licet non coniunctim.

Et per hoc patet ad simile argumentum, quod non possunt
simul stare quod Angelus creetur et annihiletur, * sed bene
possunt simul stare quod conservetur et postmodum annihile-
tur *; ergo non est idem creari et conservari, quia quando
conservatur potest annihilari, non autem quando creatur. —
Respondeo: sicut non stant simul in sensu composiiionis An-
gelum conservari et annihilari, ita nec creari et * annihilari *(a)
stant simul in sensu compositionis ; sed in sensu divisionis
stat circa Angelum esse quandoque creationem sive conser-
vationem, et tamen quod quandoque possit non esse, et sic
possit esse annihilatio, sicut dictum est in materia de prae-
destinatione et praescientia Dei (1), quod in sensu divisionis
est in potentia ad unum oppositum, manente alio, non tamen
quod sit potentia ad illud oppositum (simul esse cum(b)) alio
opposito manente.

(21) b) Ad secundum fn. 85 b] dicitur quod non est aliud ex
parte Angeli ipsum esse, fuisse et fore; tamen aliam habi-
tudinem ipsius esse ad tempus notant ista, quia, sicut dictum

(a) Wadd. conservari. (1) Cfr. Lib. I. dd. 39 et 40.

(b) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 103

est dist. 9. 1. [n. 704] de generari et genitum esse, per quae
consignificatur nunc aetemitatis in quantum coexistens diver*
sis partibus temporis, ita dicerent etiam isti de nunc aevi,
quod idem potest esse et coexistere omnibus partibus temporis.

Et cwn dicitur in argumento: non potest facere Angelum
non fuisse, negatur ista, ut est nota rei significatae per fuisse,
quia illa res significata per fuisse est illud idem esse quod
nunc habet Angelus.

Et si dicatur : praeteritum non potest non fuisse, negatur
minor, quia hoc non est praeteritum in se. — Exemplum
huius est: si Filius Dei, cum hoc quod generatur in aeternitate,
acciperet aliam naturam, secundum quam dependeret a Patre
per impossibile, tunc diceretur idem in eo esse generari et
genitum esse, et illud esse Filii posset absolute non esse, et
in quantum istud esse quasi immediate sequeretur suum non
esse diceretur generari, et in quantum quasi mediate seque-
retur suum non esse ut coexistens aliis partibus temporis di-
ceretur genitum esse. Et ita conservatio et productio sive
creatio differunt sola actione intellectus, et potest conserva-
tum non esse quando conservatur, et quando producitur in
sensu divisionis.

Et si arguatur: praeteritum non potest non coextitisse
isti; ergo istud non potest non fuisse; videtur esse fallacia
figurae dictionis commutando quando in quid.

(22) Ad confirmationem illius secundae rationis de con-
tradictoriis volitis in aeternitate potest dici quod licet Deus
voluit me sedere pro A, et non sedere pro B, tamen prius na-
turaliter volita sunt ab eo ipsa obiecta quam ipsa nunc men-
surantia; et in illo priori oportet quaerere non contradictionem
istorum volitorum; alioquin per ipsa nunc posteriora eis adie*
cta non videtur posse tolli illa contradictio respectu huius. Ita
hic, si vellet Angelum esse pro hoc nunc, et non esse pro
hoc nunc, primo quaerenda est possibilitas, quomodo vellet
Angelum esse, et non esse. Dico tunc quod si nunc ponatur
in quocumque aeviterno tamquam proprium sibi, Deus vult
ipsum esse in illo nunc positive, et vult ipsum non esse ne-
gative, volendo illud nunc non esse. Et tunc si aliud aeviter-
num sit, in cuius nunc fiant ambo ista, hoc accidit ipsi nunc,
nam iliud nunc illius aeviterni non est propria mensura eorum;

104 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

sicut nec aeternitas, in qua aeternitate possunt esse contradi-
ctoria, quae succedunt sibi in omnibus mensuris. Aut si non
ponatur in aliquo aeviterno aliquod nunc aliud ab existentia
actuali ipsius Angeli, sicut dicetur in quaest. seq., tunc vult
istum esse cum aeternitate, et vult ipsum non esse cum aeter-
nitate secundum omnem praesentialitatem aeternitatis: nec
non esse cum tota aeternitate hoc modo, quia tunc esset con-
tradictio. Non est autem contradictio comparando ista ad aeter-
nitatem non secundum totam rationem praesentiae suae infinitae.
(23) c) Ad tertium [n. 85 c] dico quod ad hoc quod ex coe-
ocistentia alicuius quanti virtualis cum alio quanto proprie,
scilicet molis, debet concludi infinitas quanti virtualis, oportet
illud necessario coexistere omnibus partibus quanti alterius.
Probo, quia quantum aliud non esset infinitum nisi haberet
(necessario(a)) omnes partes possibiles: sicut tempus * si simul
esset, non * esset actu inflnitum, nisi haberet necessario omnes
partes eius sibi possibiles simul; ergo nihil concluditur esse
infinitum virtualiter ex coexistentia eius cum toto tempore,
nisi necessario coexistat cum omnibus partibus temporis: taie
autem non est aevum. — Dico tunc quod licet formaliter ha-
beat unde possit coexistere infinitis partibus temporis, non
sequitur propter hoc quod sit in se inftnitum, quia non habet
formaliter unde necessario sic coexistat.

Ad aliud simile de immensitate dico quod ibi non est si-
mile, quia ibi * illud quod *(b) posset esse praesens omni loco
esset in eo simul, et non per aliquam conservationem causae
extrinsecae. In proposito autem * nunc per se non * habet (c)
unde coexistat partibus temporis, sed (d) nihil haberet per quocl
coexisteret, nisi idem causaretur quasi continue ab aliqua causa
extrinseca, licet non alia causatione; ita quod simile huius ma-
gis esset de isto, si causaretur continue coexistentia eius cum
alio et alio loco. Et si hoc posset eadem causatione, nunquam
tamen ut simul coexistens haberet infinitam praesentiam loco,
et ita illucl nunquam esset immensum. Ita in proposito.

Contra: finitum non potest coexistere simul toti infinito,

(a) Deest in Ed. Ven.
\>>) Wadd. illud per quod.

(c) Wadd. et antiquiores editiones: In proposito autem habet...

(d) Ed. Yen. quia.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. I. 105

ita quod in se totum habeat unde possit ei coexistere; ergo
quod sic coexistit est inflnitum. — Respondeo: antecedens ne-
gatur de illo inflnito quod est in successione, et de illo finito
formaliter habente quod semper eadem actione habet, ita quod
non sine tali actione.

(24) d) Ad quartum [n. 85 d] conceditur quod unum aevum
succedit alteri aevo, et existentia aeviterni succedit suo oppo-
sito, et unum est post alterum; sed ex hoc non concluditur
aliqua successio in aliqua una existentia aeviterni alicuius.

Et per hoc patet ad omnia alia argumenta, quod illi duo
Angeli, de quibus conceditur prius et posterius, quod unus
manet post alium, si tamen tertius coexisteret ambobus, in
esse illius tertii nullum est prius et posierius: sicut si dies
hodiernus et crastinus coexisterent aeternitati, non propter hoc
est prius et posterius in aeternitate.

Similiter conceditur quod prius est existentia (a) Angeli
quam ipsius cutpa, ita quod ipsa existentia sub innocentia
esset cum opposito illius existentiae, et ex illa secunda exi-
stentia sequeretur oppositum sui et oppositum primi; non ta-
men existentia Angeli in sua natura haberet aliquam succes-
sionem, nec ut sub innocentia existens, nec ut existens sub
culpa, sed tantum esset successio in actibus, hoc est, quod exi-
stentia unius actus est post alterius existentiam, sine tamen (b)
diversitate alterius in se.

94. — Explicantur auctoritates adductae pro eadem sententia.
— Auctoritates adductas [n. 86] pro illa opinione concedo,
quia nulla creatura est a Prima Gausa independens, sed semper
dependens a causa, non tamen dependentia continua, nec alia
et alia, sed eadem. Et propter istam eamdem potest quaelibet
creatura habere esse cum una parte temporis, et non cum
alia, et pro tanto potest quasi cadere sub tempore, hoc est, ut
coexistat uni parti temporis, et non alteri, et ita dicatur fuisse,
non fore, et ita non aeternum.

95. (25) _ Solvuntur argumenta principalia (1). — Ad ar-

(ci) Ed. Ven. natura.

(b) Ed. Ven. et antiquiores: sive cum.

(1) Praeter morem, argumenta principalia hic dicit Doctor rationes fun-
damentales sub verbo Contra n. 84 positas in favorem sententiae propu-
gnantis successionem in existentia actuali Angeli, ex quo colligere licet eum
sententiae contrariae n. 87 favere.

106 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I.

gumenta principaUa, — a) Ad primum [n. 84 a\ conceditur
quod unus Angelus creatur prius alio; sed non propter hoc
sequitur quod in esse Angeli prius creati sit prius et poste-
rius.

b) Ad secundum [n. 84 b] similiter potest dici quod An-
gelus potest annihilari in eodem nunc negative, si habet nunc,
id est quod suum nunc deficiat secum; si autem suum nunc
non differat a sua existentia, tunc potest annihilari cum aeter-
nitate, et esse cum aeternitate. sed non cum toia ratione prae-
sentialitatis aeternitatis.

c) Ad ultimum [n. 84 c] dico quod esse reparati sequitur
non esse annihilati, et illud non esse praecessit non esse crea-
bilis ; et ita idem esse sequitur seipsum idem esse mediante
non esse interrumpente. * Non tamen * sequitur ex hoc aliqua
continuatio in ipso esse, si non fuisset annihilatum, quia modo
non est successio in aliquo uno, sed unius oppositi ad alterum.

Contra: ergo ita simul est existentia interrupta cum seipsa
reparata sicut non interrupta. — Respondeo : si non esset ibi
successio oppositi ad oppositum, quod oppositum ibi mediat
inter hoc esse et * esse (a) * sequeretur quod esset tanta simultas
sicut si oppositum non interveniret. Nunc autem oppositum
quasi mediat inter esse creatum et ipsum esse reparatum. Et
hoc oppositum est aliquod medium, vel aliquam habitudinem
habet ad utrumque extremum, et ideo non sunt ita simul sicut
si non esse non intervenisset: si tamen modo sit idem nunc
reparatum vel * eadem existentia si * nullum requirit nunc
vere idem, et in eodem est existentia reparata et creata, sine
omni successione in illo in se, licet ipsum ut in esse positum
succedit sibi ipsi ut prius positum in esse, ita fuisset in eodem
nunc si non fuisset interruptum et absque omni successione
utroque modo.

[«) Wadd. cum editionibus 1478 et 1506 se; ed. 1497 esse reparatum.

"=(T^)M©^

QUAE8TI0 II.

96. (') — Proponitur quaestio. — Secundo quaero :
Utrum in Angelo actualiter existente necesse sit po-

nere aliquid mensurans eius existentiam vel durationem
existentiae eius, realiter aliud ab ipsa existentia?

97. — Argumenta principalia(l). — Quod sic: — a) Tem
pus differt a motu per hoc quod raensurat ipsum, sicut probat
Philos. IV. Physic, per hoc quod tempus non est velox nec
tardum, motus autem dicitur velox et tardus, et per alias ra-
tiones; ergo a simili aevum est aliquid aliud ab existentia
aeviterna mensurans ipsum.

b) Secundo sic: quantitas permanens et successiva sunt
eiusdem generis; ergo utrumque est aliquid aliucl a suo sub-
iecto, maxime si illucl pertineat ad genus substantiae ; ergo
sicut quantitas permanens est aliud ab eo cuius est mensura,
ita et quantitas successiva.

98. — Contra: de illo alio, si sit, quaero, quo durat in
esse? — Si seipso, ergo pari ratione ipsa existentia poterit
seipsa durare formaliter, quia istud aliucl non erit perfectius
ipsa actuali existentia eius, cum sit quasi passio eius. — Si
autem alio a se absoluto clurat in esse, erit processus in infi-
nitum in rnensuratis et mensuris.

99. ( 2 ) — Aliorum sententiae. — a) Respondeo : patet
enim quod prima opinio in praec. quaest. [n. 85] debuit con-
ceclere partem afflrmativam ; quia aevum vere potest habere ra-
tionem mensurae, et esse quantitatem proprie, et ita differre
ab existentia Angeli, quae non est in se formaliter quanta,
sed inclivisibilis: similiter in illa existentia succedunt sibi in-

(1) Solvimtur ad n. 106.

108 LIB. II. DIST. II. QUAEST. II.

vicem nunc aevi alia et alia; ergo utrumque differt ab ipsa
existentia Angeli sicut quoddam absolutum, secundum illam
positionem, quia sunt indivisibilia de genere quantitatis.

b) Similiter aliqui tenentes secundam opinionem in
praec. quaest. [n. 87], scilicet de indivisibilitate aevi, dicunt
ipsum aevum pertinere ad genus quantitatis, non sicut divi-
sibile, sed indivisibile in genere illo, ita quod ex multis indi-
visibilibus eiusdem speciei, mensurantibus scilicet existentias
plurium aeviternorum eiusdem speciei, potest componi quan-
titas discreta, quae sit numerus et mensura in aeviternis,
sicut numerus in corporaiibus est ex indivisibilibus unitatibus
discretis in eis. — Pro hoc adducunt rationes. Quaere.

100. (3) — Impugnantur. — a) Contra istud arguitur,
sicut prius argutum est in quaest. 5. 1. dist. huius II. in solu-
tione principali [n. 64seqq.]: illud quocl si est distinctum ab
aliquo, esset posterius eo naturaliter, necessario est idem illi,
si incompossibile est ijlud aliud esse sine eo. Igitur si impos-
sibile est esse Angelum sine aliquo extrinseco, quod sit men-
sura actualis existentiae eius, cum illud si esset aliud esset
posterius naturaliter ipsa actuali existentia Angeli, sequitur
quod non est aliud ab existentia eius: aut si est aliud, et
per consequens posterius, poterit actualis existentia absque con-
tradictione esse sine eo, et ita non est necessarium ponere illud.

b) Confirmatur ratio ista, et illa similiter, de qua flt
mentio in 5 quaest. dist. I. huius II. : quia distinctio aliquo-
rum, quorum unum proprie inest alteri, non concluditur nisi
vel ex separatione actuali, vel potentiali, vel nisi sint talia
quae sic se habeant ad invicem sicut aliqua alia quorum
unum est separabile ab alio. Hoc iertium addo, quia, secun-
dum Philos. VII. Metaph. cap. de partibus definitionis, pa-
rabola Socratis minoris vel iunioris multos seduxit a veritate
dicentis quod si non est circulus nisi in aere, non propter
hoc esset aes in deflnitione * eius *, et a simili inferentis quod
non oportet carnes esse in definitione hominis, licet homo non
sit sine carnibus. Dato, inquam, quod esset incompossibilis se-
paratio istorum ab invicem, si tamen ista sic se habeant ad
invicem sicut aliqua alia quorum est possibilis separatio, con-
cluditur ista esse distincta: puta si ex ratione propria circuli
et trjanguli, carnis et ligni, concluditur circulum sic se habere

LIB. II. DIST. II. QUAEST. II. 109

ad lignum sicut triangulum ad carnem, et probatur separa-
bilitas ex una parte, concluditur distinctio ex alia. Et dato
quod sit inseparabilitas ab una parte, hoc non est ex propria
ratione; sed ex aliquo extrinseco.

c) Accipio ergo quod nihil potest concludi esse distin-
ctum ab alio, nisi vel propter separationem actualem, vel
poteyitiatem, vel propter proportionem istorum ad aliqua alia
quorum alterum est ab altero separabite. Sed in proposito
nullum istorum contingit; non enim, per te, est hic aliqua se-
paratio actuatis, vel potentuilis, nec ista se habent ad invi-
cem sicut aliqua distincta * et * separabilia (a), quia nihil di-
stinctum ab alio realiter, sine quo non potest esse sinecontra-
dictione, est prius eo, sed vel est posterius eo naturaliter, vel
simul natura cum eo: istud autem quod ponitur aliud ab An-
gelo, si esset, esset posterius naturaliter; igitur, etc.

101. ('*) — Instantia. — Instatur contra istud sic: quia
nunc secundum substantiam se habet ad substantiam mobi-
lis sicut istud quod ponitur mensura durationis existentiae
Angelorum se habet aci illam existentiam ; quia sicut ista exi-
stenlia manet eadem mensurata hoc indivisibili, ita ponitur ex
alia parte de nunc et de substantia mobilis: et tamen ex illa
parte invenitur distinctio inter substantiam mobilis et substan-
tiam ipsius nunc; igitur et hic. — Quod autem debeat poni
aliquod tale nunc mensurans mobile, idem secundum substan-
tiam, videtur esse intentionis Philos. IV. Physic, ubi videtur
quasi solvere quaestionem quam movet de nunc, utrum sit
idem in toto tempore, dicendo quod est unum et idem se-
cundum substantiam, differens secundum esse.

102. — Solvitur. — Istam instantiam excludendo — a)
Primo ostendo quod illud quod supponit de nunc secundum
substantiam sit falsum et contra intentionem Philosophi ; quia
Philosophus probat quod nunc sequitur illud quod fertur per
hoc, quia eo quod fertur cognoscimus prius et posterius in
motu, et ipso nunc cognoscimus prius et posterius in tern-
pore: sed haec non sunt vera de mobili secundum substan-
tiam, sed secundum quod est sub mutatione alia et alia ; quia

(a) Ed. 1478 et 1497; separabilia; editiones vero 1490, 1506 et Wad-
dingiana : inseparabilia.

110 LIB. II. DIST. II. QUAEST. II.

si accipiatur mobile secundum substantiam absolute, non co-
gnoscitur eo prius et posterius in motu; igitur nec per idem
nunc secundum substantiam cognoscimus prius et posterius
in tempore, sed per aliud et aliud. Similiter Philosophus in
tertia proprietate de nunc dicit quod non est sine tempore,
nec e contrario, quia motus non est sine mobili, nec e con-
trario ; et sicut motus ad mobile ita numerus motus vel unitas
motus ad numerum sive unitatem mobilis: falsum est autem
quod mobile secundum subsiantiam suam non possit esse sine
motu ; sed praecise verum est de mobili ut est sub mutatione ;
si igitur sit alterum mobiie in tolo motu, ergo et nunc sibi
correspondens.

b) Praeterea, quomodo posset ipsum nunc indivisibile fluere
secundum diversa esse, quae necessario essent indivisibilia, quin
totus fluxus eius componeretur ex indivisibilibus? Probat enim
Philosophus ex intentione VI. Physic. quod indivisibile non
potest moveri, quia tunc motus eius componeretur ex indi-
visibilibus, quia prius pertransiret minus vel sibi aequale quam
maius; ergo tempus est compositum ex indivisibilibus : quod
est contra Philosophum.

c) Ad hoc etiam sunt duae rationes Philosophi, quarum
una est talis: illa dicuntur simul quae sunt in eodem indi-
visibili; igitur si est instans idem secundum substantiam,
omnia sunt aeque praesentia et simul, et quae nunc, et quae
m millesimo anno, IV. Physic.

C6) d) Alia ratio est, quia cuiuslibet continui sunt duo ter-
mini distincti. — Quam rationem sic declaro: quia nunc se-
cundum substantiam, si est ipsa substaniia mobilis, non est
nisi contendere de verbis, Si autem est aliud ab ipsa, puta
aliquod indivisibile de genere quantitatis, quaero, cuius sit
continui terminus, vel cuius cliscreti pars? Quia omne in-
divisibile * quod est per se * de genere quantitatis vel est
terminus continui vel pars discreti. — Si ponatur pars di-
screti, ergo ponitur tempus discretum, quod Philosophus non
concessit. — Si ponatur terminus continui, ergo oportet quod
sit aliud et aliud secundum substantiam, secundum quod ter-
minat aliam et aliam partem continui, scilicet temporis, quia
impossibile est idem secundum substantiam esse per se termi-
num alicuius quantitatis et eiusdem principium.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. II. 111

Et si dicas quod terminat secundum diversa esse, con-
tra: cum ista accidunt illi nunc eidem secundum substantiam,
quia, per te, illud manet idem sub diversis esse, et per con-
sequens ista accidunt sibi, et omne indivisibile de genere quan-
titatis vel per se terminat quantitatem, vel est pars discreti,
sequitur quod istud nunc non sit indivisibile per se de genere
quantitatis.

Praeterea, ista * duo * esse quaero, cuius generis sunt?
Si sint indimsibilia de genere quaniitatis, igitur sufficiunt
ad terminandum proprium continuum absque illo nunc secun-
dum substantiam: quod est inconveniens, quia nullum indivi-
sibile per se terminat, nisi ratione qua est terminus huius di-
visibilis. — Si autem sunt alterius generis, puta qualitatis,
igitur qualitas erit per se ratio terminandi continuum in ge-
nere quantitatis.

( 6 ) e) Item, hoc argumentum facit Commen. IV. Physic:
instans est finis et terminus alicuius finiti : sed omne finitum
habet duos terminos et duos fines; igitur et duo instantia.

f) Et praeterea, quomodo non mutaretur ipsum nunc se-
cundum substantiam, si mutatur secundum diversa esse? Et
tunc oportet eius et suorum esse quaerere mensuram, et sic in
infinitum.

g) Praeterea, aut istud nunc secundum substantiam idem
est in quolibet mobili, aut praecise in uno : non in quolibet,
quia * tunc * unum accidens numero esset in diversis subiectis.
— Nec in uno mobili praecise: patet ex se.

h) Ad Philosophum |n. 101 1 dico quod non intelligit nunc
manere idem secundum substantiam, quia oppositum sequitur
ex dictis eius; sed quodcumque unum nunc consideratum se-
cundum se est idem, et hoc dicitur esse idem secundum sub-
stantiam; consideratum autem in ordine acl tempus praeteri-
tum et futurum, cum sit terminus praeteriti et principium
futuri, dicitur distinctum secundum esse.

Et ad hoc declarandum est illud simile de mobili, quod
manet idem: non quidem mobile ut absolute precedit mutatio-
nem, quia hoc modo nunc non est mensura eius, nec aliquid
pertinens ad tempus; sed mobile ut est sub una mutatione
est idem secundum substantiam, hoc est secundum esse illius
mutationis consideratae secundum se; et est aliud secundum

112 LIB. II. DIST. II. QUAEST. II.

esse, hoc est ut sab illa mutatione terminat praeteritum et
initiat futurum; et secundum hoc dicitur alibi et alibi esse,
non quidem actu, sed in uno ubi medio inter extrema, in
quantum illud terminat motum secundum prius ubi, et inchoat
motum secundum posterius ubi ; dicitur alibi et alibi, quia
muiari est * aliquid * utriusque extremi. Unde Philos. VI.
Physic. vult quod quamvis aliquid unum sit in uno medio,
tamen illud est aliud secundum extremum utrumque.
(') i) Sed quomodo ex hoc solvitur illa quaestio Philosophi
quam movet IV. Physic, utrum idem nunc secundum substan-
tiam maneat in toto tempore, vel non? — Dico quocl quae-
stionem illam, utrum tempus sit, nunquam solvit expresse;
sed aliqua dicit ex quibus potest colligi eius solutio. Ita et in
isto * nunc *. Si enim quodcumque unum mobile praecise ha-
beat identiiatem secundum substantiam, hoc est ad se, et di-
stinctionem secundum esse, hoc est secundum orciinem ad aliam
et ad aliam partem motus, et eodem modo cie instanii respectu
partium temporis, et non est tanta identitas instantis in toto
tempore quanta est unius instantis respectu substantiae mo-
bilis; igitur instans in toto tempore est aliud et aliud secun-
dum substaniiam.

k) Dico tunc ad instantiam : si aliquod nunc similiter se
habet acl substantiam mobilis sicut aevum ad substantiam An-
geli, illud nunc non est atiud et aliud ab ipsa substantia, nec
est aliquod indivisibile in genere quantitatis. — Et si finga-
tur aliquod nunc de genere quantitatis mensurare mobile se-
cundum substaniiam, nihil tale est in Angelo actualiter exi-
stente, sicut prius probatum est.

103. (8) — Instantia altera. — a) Proponitur. — Sed con-
tra istud arguitur sic: mobile potest considerari tripliciter: vel
ut est sub medio mutationum, id est inter terminos mutationum,
vel sub terminis mutationum, vel ut est prius motu et.mu-
tatione, possibile tamen recipere ista. — Primo modo corre-
spondent sibi cliversa nunc secundum esse: secundo modo cor-
respondet sibi tempus medium inter illa nunc; igitur tertio
modo correspondebit sibi aliqua propria mensura : sed hoc
non est nisi nunc secundum substantiam; igitur, etc.

b) Solvitur. — Respondeo: si oportet tem.pus clifferre a
motu, et per consequens instans a mutatione, non est similis

LIB. II. DIST. II. QUAEST. II. 113

ratio quod ponatur aliquicl differens ab existentia ipsius An-
geii uniformi, quocl sit mensura eius, * sicut ex alia parte cle
motu et mensuratione respectu suarum mensurarum *; nam si
tempus differt a motu, hoc ideo est quia partes eiusdem pro-
portionis alicuius motus non necessario sunt aequales in nu-
meroet quantitate partium eiusdem proportionis temporis: nulla
autem quantitas est eaclem alteri quantitati, nisi partes eius-
dem proportionis et quantitatis in ea sint aequales partibus
eiusdem proportionis in reliqua, et hoc aequales tam. in nu-
mero quam in magnitudine. Loquendo autem de quantitate
quae est in motu, quam habet ex parte magnitudinis sive
formae secundum quam est motus, possunt aliquae partes
motus, puta decem partes integrantes totum motum, esse cum
decem partibus temporis ; sed non sunt eaedem eis, quia cum
eisdem partibus temporis possunt esse plures partes motus ae-
quales prioribus partibus motus, vel tot inaequales; quia si du-
pla virtus movet idem mobile, et per consequens duplo veiocius,
nulla pars erit in motu tardiori quae non erit in motu velo-
ciori, loquendo de partibus quas habet in magnitudine vel de
partibus quas habet secundum formam qua est; quia movens
mobile motu velociori non facit simut pertransire aliquas
partes magnitudinis, sed praecise alteram post atteram; ergo
tot partes sunt in motu velociori et tantae, loquendo de ista
quantitate, quot et quantae sunt in motu tarcliori : non potest
autem idem tempus et habens easdem partes esse cum isto
motu et cum illo motu; ergo illae partes temporis non erunt
eaedem, nec partibus istius motus, nec illius, quia non in ea-
dem proportione se habentes ad totum, * et * nec sunt aequales
istis partibus totius.

( 9 ) Si hoc est verum, ex hoc concluderetur quod inclivisibile
unius quantitatis non est indivisibile alterius quantitatis; sed
ex hoc non sequitur quocl in aliquo permanente habente sem-
per esse uniforme oporteat ponere aliquid atiud a se pro men-
sura, quia ibi non tenet ratio de illis magnitudinibus, nec par-
tibus earum.

Est ergo fallacia consequentis a maiori afflrmative : si
mutatio et motus habeant mensuras alias a se, igitur et ipsa
substantia, quae prior est raotu et mutatione, habet mensuram
aliam a se; minus enim videtur esse distinctio sive non idea-

Tom. II. 8

114 LIB. II. DIST. II. QUAEST. II.

titas in permanente quam in fluxu sive in motu et eius men-
sura. — Si tamen placeat dare aliquam aliam mensuram illi
mobili secundum quod est in se prius motu et mutatione, illa
mensura erit aevum, sicut patebit in quaestione de mensura
operationum Angeli (1).

Et si quaeras aliam mensuram eius, in quantum est in
se et in quantum est susceptivum motus et mutationis, dico
quod non est aliud; quia subiectum secundum illud quod est
in se est susceptivum suae propriae passionis; et similiter
si qua sit mensura, eadem est. Unde non est alia mensura
superficiei in quantum superficies est et in quantum susceptiva
est albedinis et nigredinis. — Ita dico quod si substantia
primi mobilis, vel cuiuscumque alterius mensuretur aevo, non
est alia mensura eius in quantum est prius motu naturaliter
et mutatione, et in quantum est receptivum motus et mutationis.

Et si dicatur quod in quantum quiescens est habebit
aliam mensuram quam aevum, hoc falsum est, sicut .pate-
bit ibi.

104.- (10) — Mensurae definitio et distinctio. — Ad secundam
partem quaestionis [n. 96], qua quaeritur, an debeat poni in An-
gelo existente aliquid mensurans eius existentiam? , dico quod
mensurare est quantitatem ignotam certificare per quanti-
tatem magis notam. Certificatio autem aliquando potest fieri
per quantitatem existentem in re, vel imaginatione: sicut ar-
iifex expertus per aliquam quantitatem quam habet in sua
imaginatione mensurat quantitatem quamcumque sibi occurren-
tem. — Aliquando autem potest fieri per quantitatem aliquam
existentem in re, et hoc tripliciter : vel excedentem; et tunc
certificatur intelleclus de quantitate minore per accessum eius
ad quantitatem maiorem vel recessum ab ea; et hoc modo
mensura ponitur in quidditatibus rerum; et mensura est per-
fectior ipso mensurato, quae dicitur esse notior naturaliter
ipso mensurato: sicut albedo ponitur mensura in genere co-
lorum, et Deas dicitur prima mensura omnium quae sunt in
quocumque genere (a). — Alio modo mensuratur per quanti-
tatem excessam; quia quantitas nota minor est et pars quantita-
ti^ raaioris, quae magis ignota est; et tunc illa quantitas minor

(1) Cfr. q. 4.

{a Ed. Ven. in genere aliquo.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. II. 115

per sui replicationem mensurat ipsum totum quantum maius;
et hoc moclo minor motus potest esse mensura maioris motus
ex natura rei. — Tertio modo mensuratur quantitas ignota per
aliam quantitatem notam et distinctam et aequalem sibi; et
hoc flt per applicationem sive superpositionem. Et quia illucl
quod est mensura ex natura rei ciebet esse notius naturaliter
ipso mensurato, ideo in isto modo, scilicet tertio, unum aequa-
lium non est mensura aliorum, nisi illa aequalitas nota fuerit
ex natura rei. Et hoc modo tempus, si est alia quantitas a
motu et notior eo, potest esse mensura motus ex natura rei.
— Alicui tamen intellectui potest illud esse mensura quod
ex natura rei non est mensura: puta si alicui sit nota quan-
titas ulnae, et quantitas panni ignota, potest tunc quantitas
ulnae esse mensura quantitatis panni, licet ex natura rei neu-
tra quantitas habeat rnaiorem certitudinem alia.

105. (ii) — Demonstratur in actuali existentia Angeli non
esse aliquam mensuram intrinsecam distinctam ab ipsomet mensu-
rato. — Ad propositum igitur applicando, dico quod in actuali
exisientia Angeli non oportet quaerere aliquam mensuram
intrinsecam aliam a natura rei ipsius mensuratae; quia,
sicut probatum est iam nihil est ibi aliud reaiiter a natura
rei mensuratae: mensura autem ex natura rei aliud est a
mensurato. — Et patet quod si ponitur in Angelo aliqua men-
sura * quae est ex natura rei *, non poneretur in eo nisi hoc
tertio modo [n. 104]; nec enim est excedens, nec excessa,
sed aequatis. — Nec illa existentia videtur posse esse mensura
sui ipsius, sicut in aliis; quantitas enim ut distincte cognita
potest esse mensura sui ipsius secunclum partes suas confuse
cognitas; non ita est hic, cum ista existentia sit indivisibilis,
in qua non possunt concipi partes confuse (a), quia non habet
in se partes.

Simpliciter ergo non est necesse in Angelo existente po-
nere aliquid aliud ab actuali eius existentia, quod sit mensura
illius existentiae actualis. — Et si non est pluratitas ponenda
sine necessitate, et hic non sit necessitas, non videtur hic esse
ponenda pluralitas. — Non solum autem non est necessarium
ponere aliquid absotutum pro mensura, sed nec relationem

(a) Ed. Ven. non potens concipere partes confuse in se.

116 LIB. II. DIST. II. QUAEST. II.

aliquam; quia non est necesse hic aliani relationem aliquam
ponere quam illam quae est ad causam efficientem vel con-
servantem, et illa non est aliud a fundamento, ex. quaest. 5.
1. dist. huius II.

106. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad primum
principale [n. 97 a] patet quod consequentia non valet de
tempore et motu comparando ad existentiam Angeli. Et ratio
prius [n. 103 £] dicta est respondendo ad unum argumentum;
quia illud quod concludit differentiam motus et temporis non
concludit hic esse aliquid distinctum et aliud ab existentia,
actuali Angeli, ideo nec mensura (a).

b) Ad secundum [n. 97 b] patet quod non conceditur aliquid
esse in actuali existentia Angeli quod sit proprie quantitas,
nec indivisibile de genere quantitatis; quia sola existentia vi-
detur posse nosci, absque omni alio addito.

(«) Ed. Ven. mensuratur.

QUAESTIO III.

107. (1) — Proponitur quaestio. — Tertio quaero:

Utrum omnium aeviternorum sit unum aevum?

108. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Primo,
quia tunc illud esset in uno subiecto, quo destructo vel mutato,
mutarentur omnia alia aeviterna: quod videtur inconveniens.

b) Et similiter, destructis aliis, videtur illud mutari, quia
non esset in eo aevum respectu aliorum.

109. — Contra(2): Unum est ternpus omnium temporalium,
IV. Physic; ergo unum aevum omnium aeviternorum.

110. — Aliorum sententia. — Hic dicitur quod tot sunt
aeva quot aeviterna, ita quod in quolibet aeviterno est ali-
quod indivisibile proprium pertinens ad genus quantitatis, et
ex multis talibus potest constitui unus numerus, sicut recita-
tum est prius [n. 99 6].

111. (2) — Impugnatur. — Sed ista positio ponere videtur
pluralitatem sine necessitate. — Ideo videtur dicendum contra
eam, sicut in praec. quaesl. dictum est, quia aut aevum
vocatur actuatis existentia Angeli aeviterni, et hoc modo
quot sunt Angeli tot sunt aeva : aut dicitur aliquid intrinsecum
Angelo (a) actualiter existenti, mensurans ipsam existentiam,
et hoc modo aevum nihil est, sicut probatum est in praec.
quaest.: aut aevum dicitur aliquid extrinsecum aliud ab actuali
existentia aeviterni, quod tamen extrinsecum ex natura sui na-
tum est mensurare actualem existentiam ipsius aeviterni.

112. — Triplex sententia exponitur. — Et tunc potest poni
tripticiter :

a) Quia vel potest negari omne tale extrinsecum ex na-
tura sui natum mensurare actualem existentiam ipsius aeviterni,

(1) Solvuntur ad n. 116. [a) Ed. Ven. alicui.

(2) Cf. n. 117.

118 LIB. II. DIST. II. QUAEST. III.

ponendo omnia aeviterna habere existentiam aeque invariabi-
lem, quia licet una existentia sit perfectior alia, et per hoc
posset eam mensurare tali mensuratione quidditativa, sicut
loquitur Philos. X. Metaph., quod primum in omni genere, etc;
tamen mensuratione durativa, quae aliquo modo *reclucitur*
ad genus quantitatis, non videtur una existentia invariabilis
esse invariabilior alia, quia cuilibet omnino repugnat successio
partium in ipsa. Et tunc diceretur quod cum aevum ponatur
mensura alicuius in quantum durans est invariabiliter, et illud
sic extrinsecum oporteret esse notius ex natura rei secundum
rationem invariabilitatis, et cum non sit talis differentia inter
existentias aeviternorum, nihil sic erit aevum.
(3) b) Vel alio modo potest dici quod quaelibet existentia su-
perior est simplicior qualibet existentia inferiori, et nata cer-
tificare de ipsa existentia inferiori ex natura rei, et pro
tanto quaelibet existentia * uniformis superioris * posset dici
aevum respectu inferioris; et tunc tot sunt aeva quot aeviterna,
excepto hoc, quod in ultimo aeviterno non est aevum, quia exis-
tentia eius nullam aliam existentiam invariabilem mensurat. Et
similiter existentia supremi Angeli est tantum aevum respectu
aliorum inferiorum, quia existentia eius invariabiliter mensurat
omnes alios, et non habet aevum aliquod isto modo, quia nullam
aliam existentiam habet superiorem se.

c) Vel potest dici tertio modo quod si aevum non dicatur
quaecumque existentia simplicior alia et notior, nata certiflcare
de ea, sed illa simplicissima, quae ex ratione sua formali et
in se est certissima, et primo nota nata certificare de aliis,
hoc modo potest concedi tantum unum aevum, scilicet exis-
tentia primi Angeli, respectu omnium aliorum aeviternorum.

113. — Conclusio. — Quaecumque autem istarurn viarum
ponatur, saltem non est in aliquo aeviterno suum aevum, nec
in ultimo aeviterno est aliquod aevum, nec primum sive su-
premum aeviternum, in quo est primum aevum, mensuratur
aliquo aevo, quia nihil tale habet in se, ex quaest. praeced.;
nec in alio ex nalura rei nata est certificari, quia quaelibet alia
est minus certa.

114. (4) — Instantia. — Contra istucl primo arguitur,
quia tunc sequeretur, si ita est, quod primus motus non men-
surabitur tempore, sicut nec primum aeviternum mensuratur

LIB. II. DIST. II. QUAEST. III. 119

aevo; videtur enim similis comparatio hinc et inde. — Gon-
ceditur consequens propter istam rationem, quia secundum
Philos. IV. Physic, Omne quod est in tempore exceditur
a tempore et corrumpitur et tabescit in tempore. et ideo ne-
cessaria et impossibilia non sunt in tempore. Primus igitur
motus, qui non corrumpitur in tempore, nec exceditur ab eo,
non est in tempore, nec mensuratur tempore.

115. — Solvitur. — Sed ista ratio non valet, quia aliquid
esse in tempore est sicut aliquid esse in numero: non est autem
de ratione * entis * existentis in numero quod excedatur a nu-
mero, immo si accipiatur primum numeratum, hoc est adaequa-
tum numeratum, illud adaequatur ipsi numero; sed de ratione
numerati * primi * est quod pars eius excedatur a nuinero, quia
ipsum * totum * est maius sua parte, et ipsum totum est adae-
quatum numero ; igitur pars eius exceditur a numero. — Ita
dico de ente in tempore, quod ex quo omne tale ens est de ne-
cessitate variabile secundum aliud et aliud esse, necesse est se-
cundum aliquid sui, puta secundum aliquam dispositionem (a)
quam habet ex parte temporis, quod excedatur a tempore, quia
aliter se habebit in alia parte temporis; et ideo impossibitia
et necessaria non sunt in tempore, quia non est alia et alia
dispositio in eis, ut possint excedi a tempore, vel aliter se
habere. — Primus autem motus, licet secundum se totum non
excedatur a tempore, tamen exceditur a tempore secundum
quamlibet eius pariem. Et hoc sufficit ad hoc, ut vere dicatur
mensurari tempore. Et videtur inconveniens quocl tempus, cum
sit mensura uniformis, non habeat aliquod primum mensura-
tum uniforme: tale videtur primus motus.

Tunc ad argumentum: nego consequentiam, quia non
est similis ratio hic et ibi. Similiter etiam primus motus men-
suratur tempore, hoc est, quia vel * A * motus ponitur aliud
a tempore propter illam rationem quae superius posita est
de IV. Physic, vel ponendo tempus esse idem motui, po-
test ille motus mensurare se, non quidem primo, sed secun-
dum partem, quae nota est nata mensurare totum, sicut dicit
Philos. IV. Physic, tempus mensurat ipsum motum in de-
terminando quemdam motum, qui postea mensurabit totum

(a) Ed. Ven. distinctionem temporis; et ideo tempore...

120 LIB. II. DIST. II. QUAEST. III.

motum, sicut longitudinem cubitus in determinando aliquam
magnitudinem, quae metietur totum. Neutra tamen ratio potest
esse in proposito; quia non est aliquid in aeviterno primo aliud
ab existentia sua, nec ipsa existentia sua est quanta, ut men-
surare possit seipsam secundum aliquam partem notam sibi.

116. (3) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad
primum argumentum [n. 108 a] dico quod, destructo primo,
non sequitur alia mutari, nisi secundum quamdam relationem
in eis: puta quia tunc non erunt mensurata a primo, sicut
prius fuerant mensurata. Nec est inconveniens ponere talem mu-
tationem in aliquo, quod prius habuit relaiionem, et modo non.

b) Similiter quod infertur [n. 108 b~] quod illud mutabitur,
destructis aliis, dico quod non sequitur; quia prius ad illa
alia non habuit relationem realem, sed tantum rationis, quia
non se habuit ad illa sicut mensura dependens ad mensurata,
sed sicut excedens; et ideo, destructis aliis, non mutabitur
absolute, nec secundum aliquam relationem realem, quia nulla
relatio realis prius fuit in eo ad illa.

117. — Explicatur ratio fundamentalis, — Ad argumentum
in oppositum [n. 109] potest dici quod loquendo de aevo prout
dicit aliquid eocirinsecum aliud ab existentia Angeli mensurata,
prima opinio [n. 112 a\ sola negat unum aevum illo modo;
secunda [ib. b] autem et tertia [ib. c] concedunt unum aevum,
licet secunda non concedat unum aevum tantum.

Et tunc si arguas quod tantum est unum tempus om-
nium temporalium; ergo debet esse tantum unum aevum om-
nium aeviternorum, consequentia non valet ; quia non omnis
motus superior habet rationem mensurae ex natura rei respectu
inferioris, nec habet conditiones mensurae ex natura rei, sicut
habet quaelibet existentia superior respectu inferioris, loquendo
de existentiis invariabilibus Angelorum; et ideo non est similis
ratio hic et ibi, scilicet quod sicut ibi tantum est unum tempus
omnium temporalium, quod ita sit hic tantum unum aevum
omnium aeviternorum.

>h&%<^-

QUAESTIO IV.

118. ( i ) — Proponitur quaestio. — Quarto et ultimo quaero
quantum ad istam materiam :

Utrum operatio Angeli mensuretur aevo?

119. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Per
Auctorem Be Causis, propos. penult. : Inter rem cuius substantia
et actio mensuratur tempore (a) et rern cuius substantia et
actio mensuratur aeternitate est res media, cuius substantia
mensuratur aeternitate vel aevo, et actio mensuratur tempore:
Angelus est huiusmodi; ergo, etc.

b) Praeterea. VIII. Physic: Nihil generatur ut statim
non sit; ergo omnis operatio Angeli durat per tempus, et per
consequens praecise non est in instanti: si autem esset in aevo,
cum non sit sempiterna, esset praecise in aliquo instanti;
ergo, etc.

120. — Oppositum: Operatio Angeli non mensuratur tem-
pore, nec aetemitate; igitur aevo. — Consequentia proba-
tur, quia non ponuntur plures mensurae in mora essendi. --
Antecedens probatur : et patet de aeternitate; de tempore
probatur, quia Angelus posset habere operationem, non exi-
stente motu coeli : sed motu coeli non existente, non est tem-
pus; ergo, etc.

121. (2) — Aliorum sententia. — a) Proponitur. — Hic
dicitur quod operatio Angeli intrinseca mensuratur tempore
discreto ; quod ponitur sic : mensura quae est durationis rei
est modus quo res mensuratur, et ipsa proportionatur men-
surato, sicut mensura permanentis est permanens et fluentis
est fluens; igitur talem proportionem oportet invenire inter

(a) Ed. Ven. aevo.

(1) Solvimtur ad n. 129.

122 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV.

cognitiones vel operationes intrinsecas Angeli et mensuras
eorum: istae autem cognitiones sunt transeuntes, quia An-
gelus non omnino habet unam intellectionem sibi possibilem,
sed multas, quae fluunt et transeunt ordine quodam, ita quod
una post aliam ; et tamen absque connexione, ita quod An-
gelus non habet unam cognitionem connexe post aliam, vel ex
alia, quia non discurrit : absque etiam successione, quia nulla
istarum operationum est in continua acquisitione et deperdi-
tione, sed dum est est tota simul et indivisibilis ; ergo corre-
spondebit eis mensura proportionalis habens partes transeuntes
ordinatas et indivisibiles: tale est tempus discretum ; igitur, etc.

Et confirmatur ista ratio per August. Super Genes. ad
litteram, ubi vult quod Deus movet creaturam spiritualem per
tempus; * corporalem per locum et tempus *.

b) Quid sit tempus discretum. — Si autem quaeritur ,
quid sit illud discretum tempus? — Diciiur quod est vere
quantitas, et quanfitas discreta, distincta specie a continua. Nec
est species discretae quae est numerus (aut oratio (a)); quia
partes huius iemporis non permanent ; numeri quidem partes
permanent, ita quod si non permaneant, hoc accidit numero ;
pars autem orationis necessario non permanet, et tamen non
continuatur cum alia parte. Convenit ergo tempus discretum
cum oratione per hoc quod pars eius non permanet ; sed
differt ab oratione, quia quaelibet pars orationis vocalis con-
tinuatur cum vocali, vel consonantis cum consbnante, et potest
esse in tempore nostro vere et mensurari ab aliqua parte tem-
poris, licet non necessario continuetur alii parti. Nulla autem
cognitio Angeli potest in se mensurari tempore, quia indivisibile
est, nec potest continuari cum alia.

(3) c) De mente Aristotelis. — Sed si quaerilur, quare istam
quantitatem discretam non ponit Aristoteles inter species quan-
titatis? — Respondetur quod posuit Intelligentias esse quos-
dam deos, et ideo non posuit aliquam mensuram correspon-
dentem operationi tali eorum * non * simul totam.

d) Differentia temporis discreti a tempore nostro. — Si
quaeratur, quomodo se habet istud tempus discretum ad tem-
pus nostrum ? — Dicitur quod nunc temporis discreti neces-

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. II, QUAEST. IV. 123

sario coexistit alicui parti temporis nostri, et per consequens
omnibus partibus quae sunt simul cum illo instanti ; si enim
Angelus cum aliquo instanti nostro habeat primo aliquam co-
gnitionem, non statim in proximo instanti habebit aiiam, sed
in tempore sequenti habet aliam cognitionem, et in ultimo in-
stanti illius temporis sequentis potest habere aliam cognitionem
continue cum tempore nostro.

Et additur quod instans istud non habet aliquam propor-
tionem ad instantem nostrum; quia idem nunc illius temporis
discreti potest coexistere cum quantocumque nostro tempore
maiori vel minori, secundum quod Angelus potest continuare
eamdem intellectionem indivisibilem cum maiori vel minori
parte temporis nostri, absque al-ia nova intellectione.

122. U) — Impugnatur conclusio praefatae sententiae. —
Contra conclusionem huius positionis arguo primo sic: —
a) Quae habent uniformem modum manendi, dum manent,
habent mensuram eiusdem rationis in * mensurando * (a),
licet una diutius maneat. quam altera: sed ista cognitio An-
geli durn manet habet modum manendi eumdem cum exi-
stentia Angeli, licet non habeat tantam durationem sicut exi-
stentia.eius habet ; igitur habet rnensuram eiusdem rationis
cum illa existentia, et ita mensuratur aevo sua operatio, et non
tempore. — Maior probatur : quia formali rationi existentiae
Angeli secundum uniformitatem vel difformitatem * eorumdem *
correspondet propria ratio mensurae, secundum istos, distin-
guendo tres rnodos mensurae rerum, secundum triplex esse
rerum. Et ita patet maior. — Patet etiam minor ; quia volunt
quod mensura media correspondeat illi quod habet moram
indivisibilem, et tamen defectibilem, ita quod potest ex se non
esse. et illam mensuram ponunt aevum. Nunc autem, sicut
Angeli existentia est indivisibilis, et tamen defectibilis, ita et
cognitio eius, secundum istos.

Si dicatur quod cognitio non semper erit, et existentia
eius semper erit, et ita non est simile de existentia eius et
cognitione, istud non videtur valere, quia etiam si Angelus
foret statim annihilandus, non propter hoc non mensuraretur
aevo dum manet.

(«) Wadd. manendo.

124 LIB. II. JDIST. II. QUAEST. IV.

Si etiam dicatur quod in potestate eius est habere co-
gnitionem istam, vel non habere : sic non est de actuali exi-
stentia eius; nec hoc videtur valere; quia sicut aliquando
non fore non variat existentiae mensuram, dum manet, ita
multo magis illa causa, per quam potest ista potentiaiitas re-
duci ad actum, puta per creatam vel increatam, non variabit
formatem rationem mensurae existentiae eius vel moram
eius in existendo.

(S) b) Praeterea secundo: omnes concedunt actum beatificum
Angeli mensurari aevo, * et * patet per August. De Fide ad
Petrum, 18: ille autem actus necessario includit vel praesup-
ponit actum naturatem, et hoc ponendo Angelum habere ali-
quam productionem in actu suo beatifico, licet non possit ex
se in totalem productionem actus beatifici : impossibile autem
est aeviternum necessario includere vel praesupponere aliquid
posterius aeviterno, quod scilicet mensuratur mensura poste-
riori aevo; igitur ille actus naiuralis qui includitur in actu
beatifico non potest esse temporatis.

123. — Impugnatur etiam aliorum modus ponendi. — Contra
modum ponendi: — a) Videlur concedere magnam muttitu-
dinem temporum sine necessitate. Sequitur enim quod quili-
bet Angelus habeat suum tempus discretum; quia unus potest
continuare cognitionem suam cum die nostro, et Angelus alius
potest suam continuare cum dimidio die, tertius cum hora;
et ita unus Angelus habebit quatuor instantia sui tem-
poris discreti, dum alius habet unum instans. Imo sequitur
quod in quolibet Angelo erunt duo tempora discreta ; quia
quilibet poterit continuare intetlectionem suam, non conti-
nuando volitionem, et ita habebit duo instantia intellectionis,
et tantum unum instans volitionis.

b) Praeterea, aeva, secundum istum, in diversis aeviternis
sunt atterius rationis, si existentiae actuales aeviternorum
sunt alterius rationis, et in Angelis diversarum specierum po-
nit aeva diversarum specierum; igitur similiter inteliectio-
num atterius speciei erunt nunc temporis discreti alterius
speciei.

( '• ) Ex hoc arguo sic: nulla una quantitas componitur ex
pluribus omnino diversarum rationum; quia licet senarius
possit componi ex binariis et temariis, quod tamen negat

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV. 125

Philos. V. Metaph. * cap. de Quali, quia * sex sunt tantum
semel sex, et Avicen. III. MeiapJi., tamen nulla quantitas compo-
sita ex pluribus, quantumcumque clistinctarum rationum, potest
esse eadem quantitas : puta quocl senarium posset esse ex de-
nariis et binariis et quibuscumque. Sed dum fluit clies nostra
posset Angelus intelligere quaecumque intelligibilia naturalia
distinctarum rationum, puta lapidem, lignum, ferrum, aquam
et quodcumque aliucl post quodcumque aliucl; ergo et tempus
suum componeretur ex instantibus diversarum rationum cor-
responclentibus illis intellectionibus diversarum specierum. Pos-
set etiam non cogitare ista vel intelligere, sed alia plura, vel
tot aliarum specierum. Posset etiam per consequens tempus
suum correspondens isti diei esse compositum ex omnibusaliis
partibus, et in nulla determinata positione se habentibus ad
istud tempus; ergo, etc.

(7) c) Praeterea, quocl ponitur [n. 121 d] unum nunc illius
temporis necessario coexistere pluribus instantibus nostri tem-
poris, videtur esse fuga, et propter hoc poni videtur, ne con-
ceclatur tempus nostrum esse cliscretum ; quia si instantia il-
lius temporis praecise coexisterent instantibus, temporis nostri,
tunc sequeretur quod sicut illucl tempus est discretum, ita et
nostrum tempus esset discretum; et hoc fugiendo videtur poni
istud sine ratione: quod oporteret unum instans illius temporis
coexistere multis partibus nostri temporis. — Quod autem hoc
non sit necessarium, probo: quia quotcumque intelligibilia pos-
sum ego intelligere in aliquo tempore, tot intelligibilia vel plura
potest Angelus intelligere in eodem tempore distincte; quia
in intelleclu creato, qui non potest omnia simul intelligere,
vicletur esse perfectionis posse multa intelligere sine aliqua
mora, nam hoc magis * inest * ingeniosioribus : secl intel-
lectus humanus potest habere intellectionem aliquam in ali-
quo uno instanti, et post statim potest habere aliam, et
sic multas iri aliquo tempore clato; igitur non est necesse
intellectum Angeli si intelligat A cum aliquo instanti no-
stro, sistere in intellectione ipsius A per aliquod tempus et
per instantia illius temporis, in quorum aliquo posset intelle-
ctus meus habere aliam intellectionem. Si enim dicatur quod
intellectus meus post instans non potest intelligere immediate,
sed oportet quod per tempus maneat in illa cognitione, alio-

126 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV.

quin non esset dare primum instans illius cognitionis sequentis;
si enim poneretur intellectionem illam indifferenter mensurari
tempore et instanti, non concJuderet argumentum, tunc enim
sicut non est medium inter instans et tempus, ita nec inter
intellectionem meam, quae est in instanti, et illam quae est
in tempore immediate habito; et tunc secundae intellectionis
non est dare primum: sed inconveniens videtur quod similes
intellectiones non habeant praecise similes mensuras.

Si autem intellectio Angeli mensuretur aevo, sicut postea
[n. 124] dicetur, tunc etiam posset esse aliqua cum uno in-
stanti, et aliqua cum tempore habito, et illa secunda habet
primum sui esse sicut et prior, quia illa secunda habet men-
suram indivisibilem sicut et prima habet; sed tamen nihil
temporis nostri (primum (a)) coexistit illi secundae intellectioni.
Et hoc modo est de intellectionibus Angeli; quia si aliquid intel-
ligat cum * tempore * (b) nostro, non oportet illam intellectio-
nem manere per tempus habitum. Sed si statim habeat aliam
intellectionem, illa coexistit tempori habito instanti (c) cum quo
fuit prior intellectio; et tunc nihil erit temporis nostri primum
coexistens illi secundae intellectioni.

( * ) d) Praeterea, videtur quod iste deberet dicere * similiter
consequenter quod intellectiones * (d) nostraemensurentur (em-
pore discreto ; quia intellectiones nostrae videntur esse totae
simut, secundum Philos. X. Ethic, cum sint perfectae et tran-
seuntes et ordine quodam se habentes.

Et si dicatur, sicut ipse videtur dicere, quod habent con-
nexionem, quia inlelligimus discurrendo, discendo (e) hoc ex
hoc, Angelus non sic, contra: hoc non facit per se continua-
tionem vel non per se continuationem intellectionis ad intellectio-
nem ; non enim magis successive acquiritur cognitio * rei *, vel
intellectio conclusionis ex hoc, quia pars acquiritur post partem
et cognitio conclusionis acquiritur post (et per(a)) cognitionem
principii, quam si ista cognitio, videlicet conclusionis, habere-

(a) Deest in Ed. Ven.

(b) Wadd. instanti.

(c) Wadd. post instans.

(d) Wadd. eonsequenter quod similiter intcllectiones.
(c) Ed. Ven. dicendo.

LIB. II. DIST. II. QTJAEST. IV. 127

tur praecise post cognitionem principii et sine ea. — Similiter
possumus habere intellectiones distinctas succedentes sibi ab-
sque discursu, et si illae sint * totae * (a) simul, igitur illae
essent * non * continuatae quasi in tempore discreto: quod est
contra Philos. in De Memor. et Reminisc, quia intelligimus
cum continuo et tempore.

e) Praeterea, quod dicitur [n. 121 b] de differentia nwmeri
et orationis et huius temporis, quia partes numeri manent,
et partes orationis possunt esse in se continuae, sed partes
temporis istius nec manent, nec possunt esse in se continuae,
omnes istae differentiae videntur esse materiales, et non for-
maliter distinguere rationem quantitatis discretae m quantum
discreta est; accidit enim quantitati habenti partes non copu-
latas ad terminum communem, * sive * illae simul maneant,
sive fluant, sive quaelibet in se sit indivisibilis, sive non.

124. (9) — Conclusio Doctoris. — Concedo conclusionem
duarum primarum rationum [n. 123 a,b\ quod intellectiones
Angeli mensurantur aevo ; et breviter quaecumque existentia
actualis invariabilis, hoc est cui repugnat ut secundum ipsam
sit variatio sive fluxus vel acquisitio partis post partem, nec
enim perpetuitas aliquorum vel corruptio vel annihilatio ali-
quorum variat mensuram formaliter, dummodo existentia sit
eiusdem rationis dum manet,

125. — Obiectio. — Sed contra hoc, quia tunc videtur
quod omnia permanentia mensurantur aevo ; nihil enim est
permanens cuius existentia non maneat eadem dum manet,
et hoc absque successione proprie dicta, quae sit acquisitio
vel perditio partis post partem. — Consequens videtur esse
inconveniens propter duo:

a) Primo, quia secundum Philos. IV. Physic. quies men-
suratur tempore; igitur illa circa quae natus est esse motus
* et quae quiescunt *, quando non sunt in motu, mensurantur
tempore, sicut si essent in motu :

b) Secundo, quia omnium generabilium et corruptibi-
lium generationes et corruptiones mensurantur instanti tem-
poris: cuius autem primum esse mensuratur nunc temporis
eius esse habitum mensuratur tempore ; ergo omnium istorum
esse habitum post generationem mensuratur tempore.

(a) Wadd. notae.

128 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV.

126. — Solvitur. — a) Ad primum dico quod in entibus
ista se habent secundum quemdain ordinem: primo fluocus
formae: secundo forma secundum quam est actualiter fluxus:
et tertio forma secundum quam potest esse fluxus partis post
partem: et quarto permanens, in quo non est natus esse fluxus
partium, tamen necessario habet formam consequentem, in qua
natus est esse fluxus: quinto illud in quo nec potest esse
fluxus, nec in aliquo antecedenle ipsum naturaliter.

Primum essentialiter mensuratur tempore, quia cpntra
rationem eius formalem est permanentia, vel quod aliqua
pars eius maneat eadem, sed ratio eius requirit partem eius
succedere parti. — Quintum omnino invariabiliier manet
idem dum manet, et ideo nullo modo mensuratur tempore,
nec secundum totum nec secundum partem eius, nec etiam
mensuratur tempore per accidens. — Quartum non mensu-
ratur tempore per se, nec secundum ipsum est proprie quies,
quia non est natum moveri; quiessit tamen per accidens,
quia quies est secundum aliquam formam necessario conse-
quentem ipsum. — Secundum et tertium est eadem forma,
licet secundum diversam dispositionem accepta; et secunduvn
illam uno modo acceptam est actu motus, et secundum alium
modum acceptam est actu quies.

(10) De ista forma potest dici quod licet non habeat esse actu
variatum, *quia*(a) est quies secundum ipsam, habet tamen
esse variabile, et ideo nunquam mensuratur aevo, quamquam
non sit actu variatum, quia aevum requirit in suo mensurato
esse invariabile, cui repugnat successio partis post partem.

Si tamen dicatur omne esse non variatum mensurari
aevo, tunc potest concedi quod ista forma, quando secundum
eam non est actu motus, potest dici mensurari aevo. — Sed
ista pars videtur minus probabilis quam prima, quia ipsa
actualiter nunc existens videtur habere instans temporis pro
mensura, non autem nunc aevi; quod tamen oporteret ponere po-
nendo ipsum in quantum est actualiter sub motu mensurari nunc
temporis, et ut est actualiter sub quiete mensurari nunc aevi.

Quando ergo infertur [n. 125] quod omnia permanentia
mensurantur nunc aevi vel aevo, patet quod non sequitur se-

(«) Wadd. quando.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV. 129

cundum unam viam, sed sola illa quae sunt vere permanentia,
scilicet invariabilia duni manent in actu. — Et tunc improbatio
prima consequentis de quiete [ib. a] non valet; quia quies non
est secundum aliquam talem formam, sed secundum illam prae-
cise secundum quam naturaliter est motus.

Si tamen aliquis vellet concedere calorem in quantum ha-
bet esse non variatum mensurari aevo, potest dici quod
quies eius mensuratur tempore, et tarnen calor cui inest
mensuratur aevo, quia quies non est nisi privatio alicuius suc-
cessionis partis post partem, secundum quod vult Philos. V.
Physic, ubi tractat de contrarietate motus et quietis, quod
quies est privatio moius, et alibi; ista autem privatio prae-
supponit actualem existentiam illius formae in qua est ista
privatio, ita quod ipsa non est prima ratio existentiae actualis.
Licet ergo * haec * privatio mensuretur sic tempoi-e, non ta-
men sequitur propter hoc quod existentia talis formae men-
suretur iempore, * sicut calor *, sed magis alia mensura priore.
(>i) Et si dicas, quomodo potest ista privatio, ut distinguitur
contra aciualem existentiam, mensurari. tempore-i — Dico
quod sicut vacuum, si esset, mensuraretur eadem magnitudine
qua plenum; si enim esset ista domus vacua, maior distantia
esset mei ad unum parietem quam acl alium, sicut natum est
esse maius plenum inter me et illum parietem quam inter me
et alium; tunc enim diceretur vacuum esse tantum quantum
corpus illud, si vacuum non esset, esset interceptum in vacuo,
et quantum natum esset esse plenum; ita in proposito tanta
privatio est successionis in partibus formae, quanta nata est
esse per motum in eadem forma; haec enim mensuratio est
quietis, non positive, sed privative per motum, * scilicet * qui
tunc posset inesse quando ista privatio inest, sicut in aliis pri-
vatio semper mensuratur suo habitu; tantum enim malum est
caecitas in oculo apto nato ad videndum in determinato tem-
pore quantum bonum est visio.

Hoc modo licet Aristot. dicat quod quies non mensuretur
nisi per accictens, potest dici hoc modo quocl mensuratur per
se, eo modo scilicet quo privatio mensuratur per se; quia hoc
convenit privationi per se quod convenit ei in quantum est
ialis hatura: hoc autem quod ipsa sit tanta vel tanta con-
venit ei in quantum est tanti vel tanti positivi. Etsi igitur con-
Tom. II. 9

130 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV.

cederetur calorem in quantum quiescentem, sive quietem ca-
loris, mensurari tempore, non tamen oportet quod existeniia
caloris actuatis mensuretur tempore, quae praecedit natura-
liter istam rationem quietis; illa enim secundum se non babet
habitudinem ad tempus in quantum talis. nec actualem, nec
aptitudinalem.

Si tamen coneeditur secundum illam aliam viam omnem(a)
talem formam dum manet habere existentiam variabilem, et
existentiam non tantum variatam, sed etiam variabitem mensu-
rari tempore, tunc omnino est ponendum illa entia non mensu-
rari aevo secundum quorum formas potest esse motus. Sed bene
concedendum est substantias generabiles et corruptibiles per se
mensurari aevo, licet per accidens, hoc est secundum quanti-
tatem naturalem consequentem eas, mensurentur tempore.
(•12) oj Et tunc ad secundam instantiam, quae est de genera-
bilibus et corruptibilibus, dicendum quod accipiendo istarum
substantiarum mutationem secundum quod loquitur Philoso-
phus de ea, illa est indivisibilis, * quia non habet.ur per mo-
tum, sed mutatio est * necessario concomitans indivisibile ter-
minans motum; ita quod (cum dicitur(Z>) ) mutari est aliter se
habere nunc quam prius, aliter se habere nunc accipitur pro
indivisibili ; sed quam prius accipitur pro divisibili. Primum
igitur esse formae per se terminans fluocum per se primo
mensuratur instanti, et ad illud proprie est mutatio; secl ad
primum esse formae quod non est per se terminans fluxum
non est proprie mutatio et primo, sed quasi secundario, in
quantum illud primum esse concomitatur mutationem proprie
dictam.

Concedo igitur quod primum esse substantiae generabilis,
in quantum concomitatur mutationem proprie dictam, mensu-
ratur insianii. Sed non sequitur ultra: ergo esse habitum post
illud instans mensuratur iempore ; quia in primo instanti com-
paratur illud esse ad causam pariicularem generantem a qua
est, et post illud instans non habet dependentiam ad illam par-
ticularem causam generaniem, sed tantum ad Primam Causam
conservantem, <>\ tunc habet habitudinem uniformem ad illam

(a) Ed. Ven. communem.

(/>) Deest in Ed. Ycn.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV. 131

causam conservantem, sicut esse Angeli, quia conservatur in
identitate perfecta absque varietate.

127. (13) — Solvitur difficultas, — Et ex hoc patet ad ar-
gumentum quod posset fieri de successione in aevo ; quia si
est successio, ergo innovatio et per consequens mutatio. Et
ulterius mutatio mensuratur instanti temporis; ergo aeviter-
num est temporale, quia quicquid mensuratur tempore vel
instanti temporis est temporale. — Respondeo quod non omnis
forma secundum quam est innovatio vel variatio mensuratur
lempore vel instanti temporis, sed solum illa secundum quam
mutabile aliter se habuit successive quam nunc se habet in-
divisibiliter, hoc est cuius termino ad quem divisibiliter ha-
bito necessario praesupponitur terminus a quo indivisibiliter
et in termino habitus, et hoc vel secundum quem fuit motus
mensuratus tempore, vel ut necessario concomitans motum men-
suratum tempore.

128. — Corollarium. — Per hoc etiam patet quod Deus
posset creare aliquid sine omni tempore, dato etiam quod
creatio vel annihilatio diceretur esse mutalio, quoad hoc quod
est ibi successio formae post negationem eius, quia non est mu-
tatio eo modo quo Philosophus loquitur de mutatione, quia
non est indivisibile necessario terminans fluxum sui oppositi,
nec ut primo fluentis, nec ut necessario concomitantis motum
mensuratum tempore.

129. (14) — Solvuntur argumenta principalia. — a) k&pri-
mum argumentum principale [n. 119 a] dico quod doctrina
De Causis tradita est secundum doctrinam Avicen. erroneam,
ac si intelligeret ille auctor Intelligentias esse deos quosdam, et
earum operationes mensurari nunc iemporis: non quidem m-
trinsecam operationem, quia * ad * hoc non poneret poten-
tialitatem, nec successionem, sed extrinsecam circa corpus
esse * vere * in momento temporis; et ideo auctoritas illa
non est habenda sicut auctoritas, quia tradita est per radicem
erroneam.

b) Ad secundum [n. 119 b] potest concedi quod intellectio
Angeli non raptim est, sed durat cum aliquo tempore nostro;
et tamen non propter hoc sequitur quod sit in tempore; potest
enim quod est in aevo durare cum nostro tempore. — Vel
potest dici quod aliqua intellectio potest inesse Angelo prae-

132 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IV.

cise cum instanti temporis nostri, et post illud instans potest
habere aliam intellectionem immediate.

Et qaando dicis: natura nihil producit ut statim non
sit, verum est quod natura non intendit hoc statim non esse
quod producit, nec etiam natura per generationem aliquid pro-
ducit, quin inter generationem et corruptionem, quae sunt in
instantibus temporis continui, sit tempus medium. Et ideo ge-
neratio et corruptio non possunt continuari sibi invicem per-
petuo secundum intentionem Philosophi ibi; tamen non est in-
conveniens aliquid esse non in tempore continuo, et statim non
esse, sicut apparet de mutatione et instanti, quae non habent
esse nisi raptim, et statim non sunt.

130. — Solvitur argumentum aliorum. — Ad aliud quod
adducitur pro prima opinione [n. 121 a] secundum August.,
Deus movet per iempus, potest dici quod accipit ibi tempus pro
omni eo quod potest habere esse post non esse, sicut expositae
sunt auctoritates in 1. quaest. de aevo [n. 94]. Et hoc modo
quodlibet aliud a Deo est temporale; et illud potest dici mo-
veri per tempus quod habet aliquid succedens alteri, ut esse
post non esse, licet succedens vel illud cui succedit non sit
proprie temporale, quia non esse vel nihil nullam habet men-
suram. — Ita dicendum est in proposito.

-003— <>§c$£=!<>-a©°-

QUAESTIONES V. ET VI.

131. — Proponitur quaestio V. — Quinto circa secundam
partem huius distinctionis, in qua tractat Magister ubi fue-
rint Angeli creati, quaeritur de loco Angeli. — Ubi quaero
circa hoc:

Utrum Angelus sit in toco?

132. — Argumenta principalia (1). — Videtur primo quod
non : — a) Boetius, De Hebdomad. : Communis animi conce-
ptio est, incorporatia non esse in loco.

b) Secundo sic: August. LXXXIII. QQ. q. 20, videtur pro-
bare ex intentione quod Deus non est in loco per hoc medium,
quod non est corpus: praemissa est vera de Angelo; ergo et
conclusio. — Item Super Genes. dicit de Deo quod movet crea-
turam corporalem per locum et tempus, spiritualem per tem-
pus tantum; ergo negat a spirituali motionem per locum, et
ita negat eam esse in loco.

c) Tertio, Aristot. IV Physic. Locus est uttimum corporis
continentis immobile primum, etc. : sed nullum corpus con-
tinet Angelum; quia continens est actualius contento: nullum
autem corpus est actualius Angelo; ergo, etc.

d) Quarto sic: onme locatum habet sitwn: sed situs non
convenit nisi quanto. — Quod patet, quia positio uno modo
est differentia quantitatis, et illo modo non convenit nisi quan-
titati: alio modo ut est praedicamentum est passio fundata in
quantitate; ergo nullo modo convenit Angelo; ergo nec locus.

133. — Contra hoc est Magister in littera et dist. 37. I.
[Lib. I. pag. 1188], et adducit ad hoc auctoritates. — Similiter
Damasc. (a) c. 13 et 16 et 20.

(a) Ed Ven.... et adducit auctoritatem Damasceni... Quam tamen au-
ctoritatem frustra apud Magistrum citatis locis quaereres.
(1) Solvuntur ad n. 143.

134 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

134. ( i ) — Proponitur quaestio VI. (1). — Sexto, iuxta hoc
quaero sine argumentis;

Vtrum Angelus requirat determinatum locum, ita quod
nec in maiori, nec in minori possit esse, sed praecise in
tanto loco? — Et * includit hoc *: Utrum possit esse in loco
punctuali? — Et utrum in quantumcumque magno toco et
quantumcumque parvo ?

135. — Prima sententia. — Ad primam quaestionem di-
citur quod Angelus est in loco per operationem praecise. —
Ad quod probandum adducitur Damasc. c. 13: Incorporea,
inquit, natura ubi adest et operatur, non corporaliter , sed
spiritualiter continetur. Et infra eod. c: Intetligentia dici-
tur circumscribi, ubi adest inteliectuatiter et operatur. Et
c. 16: Intellectualiter adesse et operari, ubi utique missi
fuerint. Ita quod semper videtur cum esse Angeli in loco ad-
iungere operari, quasi hoc sit Angelum esse in loco, ipsum
operari in loco.

136. — Impugnatur. — Contra hoc est quia istud videtur
esse damnatum, sicut quidam articulus damnatus ab Episcopo
Parisiensi et excommunicatus. — Quod si dicatur quod ex-
communicatio non transeat mare vel dioecesim, si tamen fuit
articulus condemnatus sicufc articulus haereticus, ubique est
condemnatus sicut haereticus, non auctoritate dioecesani tan-
tum, sed etiam auctoritale Papae: Extra de haer. c. Ad
abolendam (a). Vel saltem sententia est suspecia, quando in
aliqua Universitate solemniter est damnata.

137. (2) — Sententia altera. — Atii autem nolentes verbo
suspecto uti, Angelum videlicet esse in loco per operationem,
dicunt ipsum esse in loco per applicationem eius ad locum.

138. — Impugnatur. — Sed isti videntur idem sub alio
vocabulo occultare. Non enim videtur appticatio posse intel-

(1) Solvitur ad. n. 142 c, et 144.

(d) Ed. Ven. addit:.... « abolendam, et in can. di. et 15. c. ultimo: Si
montanus, ubi dicitur quod omnes haerexes qsi epi [quasi Episcopi?] eorum-
que discipuli docuerunt vel conscripserunt non solum reputanda [sic], verum
etiam ab omni ecclesia romana ad q [quam?] cuin suis auctoritatibus au-
ctorum sequacibus sub anathematis indissolubili vinculo in aeternuin confi-
tentur esse damnatum, vel saltem»... Quam sententiam, certe corruptam,
nec citato loco nec alibi invenire potuimus.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI. 135

ligi aliquid esse nisi sit actus primus, vel actus secundus:
non actus primus, patet; nec actus secundus, quia si intelli-
gitur actus secundus, ergo operatio : et non immanens, ut
intellectio vel volitio, quia operatio eius immanens ita abstra-
hit a loco sicut essentia Angeli; igitur applicatio est opera-
tio transiens in corpus, et ita erit in loco per operationem
eius circa corpus in loco.

139. (3) — Demonstratur Angelum non esse in loco praecise
per operationem. — Contra conclusionem huius opinionis ar-
guitur: — a) Primo quod sic ponens contradicat sibi ipsi;
quia in quaest. illa, an Deus sit ubique * sive in omnlbus
rebusl *, probat quod sic, per hoc quia, secundum Philos. VII.
Physic* movens est simul cum motd * et efficiens cum
effectu*: et Deus est primum efficiens, et ideo potens movere
omne mobile. Ex hoc concludit quod est in omnibus et p)-ae~
sens omnibus. — Quaero, quid intendit per hoc concludere?
Aut esse praesentem omnibus, hoc est moventem: et tunc est
pelitio principii, quia idem est praemissa et conclusio ; et
nihil ad propositum, quia ibi intendit concludere immensitatem
Dei, secundum quam Deus est praesens omnibus. Aut intendit
concludere illam praesentiam quae competit Deo in quantum est
immensus; et tunc ex operatione alicubi, secunduin ipsum,
sequitur praesentia illa quae pertinet acl immensitatem divi-
nam, quae est Dei in quantum Dei, ita quod prius naturali-
ter erit praesens in quantum immensus quam in quantum
operans, et hoc concluditur ex hoc quod est in omnibus per
operationem sicut ex posteriori. — Igitur a simili in proposito,
prius naturaliter est Angelus praesens alicui loco secundum
essentiam quam sit praesens secundum suam operationem.

Confirmatur ratio, quia minus videtur de Deo, quod
oporteat ipsum esse praesentem ei in quod agat per praesen-
tiam sive per essentiam quam Angelus; quia illud quod est
illimitatae potentiae videtur posse agere in quantumcumque
distans; sed illud quocl est determinatae et limitatae virtutis
requirit determinatam approximationem passi, ad hoc quod
agat in ipsum, nullum enim videtur agens virtutis limitatae
et determinatae, cuius actio non possit impediri per nimiam
distantiam ad passum; et ita magis videtur necessario ponere
Angelum esse praesentem acl hoc quod agat (a).

(a) Ed. Ven. addit: quam e converso.

136 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

Confirmatur etiam, quia si actio aliqua est in corpore
ab Angelo, quaero, quomodo se habet actio ista ad virtutem
illam a qua procedit, aut mediate, aut immediate? — Si est
immediata illi a qua procedit, igitur immediate est Angelus
in tali corpore vel iuxta tale corpus. — Si mediata, igitur
est ab illa virtute per aliud medium, et de illo medio fiat eadem
quaestio; et tunc oportebit stare ad hoc quod illud quod primo
est a tali virtute immediatum est tali virtuti, et per conse-
quens illi cuius est talis virtus, et ita e converso * operabitur
quia * erit praesens ibi.

(4) b) Praeterea secundo, sequitur quod Angelus aliquando,
immo frequenter, nusquam sit; nihil enim operatur in coelo
empyreo, quia illud non est miitabile, nec mobile; igitur nus-
quam Angelus est in coelo empyreo: * ibi autem * est ut plu-
rimuin. — Item, si transeat de coelo ad terram, potest operari
in locis extrernis, nihii agendo in omnibus locis intermediis,
quia potest esse aliquis Angelus qui non est motor alicuius
orbis intermedii; igitur nec ille tunc erit in coelo, nec in terra,
nec in medio.

c) Praeterea tertio, si Angelus est in loco per operatio-
nem, ergo ibi primo est ubi primo operatur: sed primo ope-
ratur in toto coelo, totum enim coelum est primo proportio-
natum virtuti Angeli, ita quod totum primo movet, et ita pro-
portionatum secundum Philos. II. De Coelo et Mundo, quod si
adderetur una stella, moveretur cum poena et labore: et tamen
non est primo in toto coelo; ergo, etc.

Si dicas quod primo movet aliquam unam partem, et ibi
est, et per motum illius partis movet aliam partem, quasi im-
pellendo vel trahendo, contra hoc: licet Philosophus imagine-
tur illuin rusticum habere pedes et caput in polis et brachia
protensa et extensa ad Orientem et Occidentem, secundum ve-
ritatem tamen si primum coelum ponatur mobile, et non quie
scens, nullus punctus est in coelo magis oriens quam alius
sed quilibet punctus est oriens successive; nullus etiam pun
ctus est magis capax motus quam alius, secundum veritatem
et ideo non est in coelo ex natura rei dextrum et sinistrum
sicut in animali; pars enim dextra quae est in animali magis
capax est virtutis animae quam pars sinistra. In nulla parte potest
poni Angelus primo ex hoc quod primo illarn partem moveat.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI. 137

Hoc etiam confirmaiur, quia si esset in aliqua parte
quasi quiescens per se, motus tamen per accidens, sicut nauta
in navi, ita quod semper circunferretur cum illo motu, vide-
retur inconveniens talem motum attribuere Angelo moventi
orbem. Nec etiam potest poni quasi per se quiescens, et quod
iuxta illum sit quasi fluens pars et pars ipsius coeli, et quod
partem magis illi praesentem semper primo moveat: non enim
est assignare in quo quiescat ille Angelus, cum continue mo-
veat partem praesentem, et existendo in aliquo, in quantum est
motum, non erit quiescens in eo, ut videtur.
(o) cl) Praeterea, illud quod est ratio Angelo existendi in loco
est in eo formaliter , alioquin Angelus nullo modo erit for-
maliter in loco: operatio autem transiens in corpus non est
formaliter in Angelo; ergo, etc.

e) Praeterea, illa operatio est commensurative in loco per
accidens; igitur si per eam Angelus est in loco, et nullo alio
modo, est ibi commensurative.

f) Praeterea, Damasc, cui maxime innituntur [n. 135], non
est pro eis: tum quia omnes auctoritates communiter semper
copulant ad esse et operari, ubi esset superfluitas nisi aliud
esset formaliter Angelum esse in loco quam ipsum operari
in loco. Dicit enim in prima auctoritate: ubi adest et opera-
tur, et in secunda auctoritate dicitur Angelum esse in loco
propter adesse intellectualiter et operari; et in tertia intel-
lectualiter adesse et operari, ubi utique fuerunt missi. Simi-
liter idem Damasc. cap. 20 dicit quod coelum est continentia
visibilium et invisibilium creaturarum, et infra ipsum An-
gelorum virtutes includuntur. Ita igitur, secundum ipsum,
sunt modo Angeli in coelo, * quia * (a) includuntur intra coe-
lum : non sic autem includebantur in principio suae creationis ;
quia ipse cap. 17 videtur assentire Gregorio Theologo, quod
conditi fuerunt ante corporalem creaturam ; tunc enim non
erant in loco sicut modo sunt, quia modo continentur in loco,
tunc autem non continebantur; et tamen tunc potuerunt iniel-
ligere creaturam corporalem, secundum August., Super Genes.,
quia prius habuerunt cognitionem matutinam quam vesperti-
nam, et potuerunt intelligere obiectum ex parte obiecti sub

(«■) Wadd. quod.

138 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

eadem ratione qua modo intelligunt illud; ergo per solani in-
teltectionem obiecti non ponit eos Damascenus esse praesentes
obiecto.

140. (^) — Sex (a) proprietates loci corporum recensentur. —
Ad quaestionem igitur istam solvendam primo videndum est de
loco corpo)'is. Cuilibet enim corpori, praeter ultimum, cuius
non est aliud extra continens, sex conveniunt: — a) primo
esse in loco: — b) secunalo esse in loco actuali: — c) tertio
esse in loco determinato, quia aeqnali: — d) quarto esse in
loco commensuraiive: — e) quinto esse in loco determinate
hoc vel illo: — f) sexto esse in loco naturaliter vel violen-
ter. — Quatuor prima conveniunt corpori in quantum quan-
tum, vel in quantum corpus: quintum convenit sibi ab agente:
ultimum convenit sibi in quantum est corpus naturale ; licet
enim nullum quantum existat nisi ipsum sit quale, tamen exi-
stens prius naturaliter est quantum quam quale ; et secun-
dum hoc prius naturatiter est mathematicum quam quale,
hoc est tale quale primo consideratur a mathematico per se
et primo. Et hoc intelligit Philos. IV. Physic. c. de Vacuo,
ubi vult quod si corpus cubum ponatur in aere vel aqua, licet
nullam habeat passionem naturalem tantum, tamen facit di-
stare (latera corporis continentis (b)) quantum est ipsum corpus
ibi positum, ita quod quantum est ipsum corpus tantum facit
distare, et hoc non convenit sibi in quantum est naturale tan-
tum, secl in quantum est quantum praecise, et ita mathema-
iicum.

141. (") — Quae per ordinem exponuntur. — Exponendo
autem ista per ordinem, dico: — a) Quod omne corpus tale
aliud a primo, primo est in toco, hoc est in continente prae-
cise, etiam immobili. Hoc enim intelligitur per illam definitio-
nern Philosophi, quam ponit IV. Physic, de toco, scilicet: lo-
cus est uttimum corporis continentis immobile primum, etc;
dn-isibite enim secundum illam dimensionem secundum quam

(a) Ed. Ven. quinque, quia esse in loco et esse in loco ac tual l sub primo
exprimit, quainvis non congruenter ad expositionem inferius positam. Ideo
retinenda lectio Waddingi, a qua Ed. Veneta differt etiam in docursu huius
quaestioni8 ubicumque oceurrunt verba primo, secundo, etc. relate ad hanc
divisionem.

b) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI. 139

est clivisibile non potest immediate esse applicatum alicui ut
continens ipsum; sed praecisum continens alicuius est indivi-
sibile. Nihil autem indivisibite de genere quantitatis per se
existit, sed in aliquo divisibili; et ideo sequitur illud praeci-
sum continens esse uliimum alicuius divisibilis continentis.
Ista autem ultimitas non est de ratione loci sicut est de ratione
continentis (a) praecise; quia si potest indivisibile per se esse,
et nullius divisibilis ultimum, illud indivisibile vere manens
per se posset esse praecisum continens.

Ultra autem istam continentiam praecisam addit locus
immobilitatem, qua distinguitur a vase, secundum Philos. IV.
Physic. Quam immobilitatem * nisi * sunt diversi diversi-
mode salvare per respectum ad polos et ad centrum. — Sed
breviter dico quod si subiectum non maneat idem, nullum
accidens absolutum vel respectivum manet idem, secundum
PhiJos., et ideo cum manifestum sit omnem substantiam quae
continet hoc corpus posse moveri localifer, et non manere idem
numero, patet omne accidens ab*olutum et respectivum, quod
est in continente istud corpus, manere non posse idem nu-
mero ; et ideo nec locum, sive locus ponatur esse aliquid ab-
solutum in tali corpore, sive respectivum.

Et si dicatur quocl est ultimum totius universi, et licet
ut est ultimum continentis varietur, tamen ut est uttimum
universi non variatur, nec hoc salvat; quia non est ultimum
totius universi nisi quia primo est ultimum alicuius partis
eius; et ideo si est aliud et aliud ut est alterius et alterius
partis, non est idem ut est totius universi; licet enim in ali-
quo toto sint multae partes, tamen quod competit sibi per
unam partem primo praecise, et post aliam praecise non est
idem numero.

(8) .Dico igitur quocl locus habet immobiliiatem oppositam
motui locali omnino, et incorruptibilitatem secundum aequi-
vatentiam per comparaiionem acl motum localem. — Primum
patet, quia si est aliquo modo mobile localiter, quantumcum-
que accipiatur per accidens, posset dici esse in loco per ac-
cidens, et ei assignari alius et alius locus: sicut licet simili-
tudo moveatur quasi accidentaliter per accidens, quia scilicet

(«) Ed Ven. . non est de ratione loci, sed est de ratione quantitatis
praecise.

140 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

in quarto vel in quinto gradu, quia primo corpus, et per hoc
superficies, et per hoc albedo, et per hoc similitudo , tamen
superficies vel albeclo vel similitudo vere est quando movetur
in toto corpore in alio et alio loco. Similiter tunc aliquid quie-
scens posset moveri localiter ; nam quod habet alium et alium
locum successive localiter movetur: fixum autem posset ha-
bere alium et alium locum continentem, si moveretur locus
per accidens.

Secundum probo, quia licet locns corrumpatur, moto eius
subiecto localiter, ita quocl, moto aere localiter, non manet in
eo eaclem ratio loci quae prius, sicut patet ex iam probato,
nec eadem ratio loci potest manere in aqua succedente, quia
idem accidens numero non potest manere in duobus subiectis,
tamen illa ratio loci succedens, quae est alia a ratione prae-
cedenti secunclum veritatem, est eadem praecedenti per aequi-
valentiam quantum ad motum localem; nam ita incompossi-
bile est localem motum esse ab hoc loco in hunc locum, sicut
si esset omnino idem locus numero.

('9) Nullus autem idem motus localis potest esse ab uno ubi
ad aliucl ubi, quae duo ubi non correspondent duobus locis
differentibus specie, propter spatium interceptum, quia haben-
tibus alium respectum, non tantum numero, sed etiam specie
ad totum universum, ex hoc illi respectus qui sunt tantum
* duo * numero alii videntur unus numero, quia ita sunt in-
distincti respectu motus localis sicut si tantum esset unus re-
spectus.

Eocemplum huius patet aliqualiter in nominibus signiflca-
tivis: quia haec vox homo, quotiescumque prolata, dicitur una
vox numero, et * distinguitur * ab hac voce lapis numero, cum
tamen non possit eadem vox numero bis proferri, ita quocl quot
sunt prolationes tot sunt voces distinctae numero; et haeo vox
homo et haec vox lapis non tantum numero, sed etiam specie
distinguuntur; tamen quia ad finem vocis, scilicet ad expri-
nienduui conceptum, per aequivalentiarn sunt idem numero
homo et Jiomo, lapis et lapis, quotiescumque prolata, ideo
dicuntur esse una vox numero respectu illius finis.

Sic dico in proposito, quod locus est immobilis per se et
per accidens localiter; est tamen corrupiibilis, moto subiecto
localiter, quia tunc amplius non manet in eo iJla relatio; et

LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI. 141

tamen non est corruptibilis in se et secundum aequivalenliam;
quia necessario succedit illi corpori in quo fuit ista ratio loci
aliud corpus in quo est alia ratio loci numero a praecedenti,
et tamen eadem praecedenti secundum aequivalentiam per
comparationem ad motum Jocalem.

(io) Sed nunquid omne corpus aliud a primo corpore neces-
sario est in loco quia quantum? — Philosophus diceret quod
sic; quia diceret non posse esse aliquocl corpus aliud a corpore
coelesti, quin sit in sphaera activorum et passivorum, et di-
ceret illud necessario contineri sub aliquo praecise continente,
Tamen oppositum videtur verum secundum catholicos;
quia Deus posset facere lapidem, non existente aliquo alio cor-
pore locante, et Japidem existentem separatum ab (a) omni
alio corpore; quia posset iilum facere extra universum ; et
utroque modo esset non in loco, et tamen esset idem secundum
omne absolutum in se. Per nihil igitur absolutum in se ne-
cessario requirit esse in loco ; sed tantum habet necessario
potentiam passivam qua possit esse in loco, et hoc, posito
loco in existentia actuali, et posita praesentia eius respectu
alicuius corporis Jocantis.

b) De secundo dico quod, supposito primo, corpus quan-
tum est in loco in actu, quia in praeciso continente actualiter;
non enim potest esse in loco, quin istucl ultimum quod est
proximum continens faciat illud esse actu, quia facit latera
corporis continentis distare; secus est de parte in toto, quae
non facit superficiem in potentia continentem ipsam esse in
actu, et icleo non est pars in toto sicut locatum in loco: IV.
Physic.

c) De tertio clico quod propter eamdem quantitatem ne-
cessario exigit corpus locum sibi aequalem.

d) Et.propter hoc iclem est in loco commensurative, ita
quod pars superficiei contenti correspondet parti superficiei
continentis, et totum toti.

e) Quintum competit corpori ex determinato loco lo-
cante * ipsum *.

f) Sextum competit sibi in quantum est corpus naturale,
ex hoc scilicet quod in quantum habet formam substantialem

(a) Ed. Ven. absque.

142 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

determinatam et qualitates determinatas natum est ab aliquo
locante conservari et salvari, et ab aliquo corrumpi; et
quando continetur ab ultimo illius quod natum est ipsum sal-
vare dicitur esse in loco naturali, licet naturalitas multum
accidat rationi loci. Pro tanto igitur est in loco naturali, quia
est in locante naturaliter , id est in ultimo alicuius continentis
quod natum est salvare contentum.

142. (ii) — Explicatur quae proprietates loci corporum con-
gruant loco Angelorum. — Ad propositum igitur ista appli-
cando, de Angelo dico: — a) Quod Angelus non necessario est
in loco (a) [n. 140 a]\ quia multo magis posset fleri Angelus
sine creatione creaturae corporalis, vel facta creatura corpo-
rali, posset fieri et esse extra omnem creaturam corporalem.
— Et tamen in Angelo est potentia passiva qua posset esse
in loco. Et ista potentia vel fundatur immediate in eius sub-
stantia, qua posset esse in loco, vel in ipsa in quantum est
natura limitata actualiter existens, vel in aliquo extrinseco
ipsi Angelo, quidquid sit illud. Et ideo non oportet quaerere
aliquam intrinsecam rationem essendi Angelum in loco ne-
cessario, quia ibi nulla est, sed tantummodo est in ipso po-
tentialitas passiva qua potest esse in loco, quia non repu-
gnat sibi.

b) Supposito igitur isto primo, non oportet quod sit in
loco in actu [n. 140 b]; quia non oportet quod sit in aliquo
continente indivisibili * tamquam in termino divisibilis actua-
liter existentis (b) * ; non enim facit latera continentis distare,
et ideo non facit superficiem continentem in actu.

c) De tertio [n. 140 c] est dubium, et de hoc mota est
secunda quaestio [n. 134]. — Conceditur tamen communiter
quod non potest esse in loco quantumcumque magno, quia
hoc est proprium Dei; et ex hoc videtur non posse esse in
loco quantumcumque parvo, ex 35. primi Euclidis, ubi vult
* Euclides ostendere demonstrative quare cum ubi quod quod-
libet locabile habeat determinatum locum, et * quod quid-
quid potest esse in uno aequalium, et in reliquo, si sibi flgu-
ratio non repugnat.'

(a) Ed. Ven. addit: tribus primis modis.
l'i Wadd. indivisibili actualiter existentc.

LIB. II. DIST. II. QEAEST. V. ET VI. 143

(12) Ex hoc arguo sic: quiclquid potest esse in uno aequali
potest esse in altero, si sibi non repugnat figuratio aliqua, se-
cundum quam unum distinguitur ab alio: sed Angelo nulia
figuratio loci in quo est repugnat; igitur si potest esse in uno
aequali, et in altero, et per consequens si potest esse in qua-
drato quantumcumque parvo vel stricfo, quod oportet ponere
dicendo quod non repugnat sibi esse in quantocumque loco,
sequitur quod non repugnat sibi esse in loco quantumcumque
longo, quia quadrangulus est aequalis isti quadrato parvo,
in quo potest esse. — Istud declaratur per oppositum in
corpore naturali: ideo enim aqua, quae potest esse in qua-
drato, non potest esse in quadrangulo quantumcumque longo,
quia non potest esse in loco quantumcumque stricto, et ideo
non potest quantumcumque protendi secundum magnitudinem;
non enim potest protendi secundum longitudinem, nisi constrin-
gatur secundum latiludinem, et si non potest in infinitum con-
stringi secundum latitudinem, non potest in infinitum protendi
secundum iongituciinem. — Oppositum est in proposito: si
enim Angelus non determinet quantumcumque locum in minus,
tunc poterit esse in loco quantumcumque strictiori, etc.

Praeterea, si quantitas aliqua virtutis (a) est in Angelo,
secundum quam potest esse in aliquo loco proportionabiliter
secundum ultimum potentiae suae, puta * iste (b) * tantum et
*ille(£)* tantum, posset tamen secundum ultimurn potentiae
suae facerese in minori loco isto quantumcumque sibi"adaequato,
hoc autem posse est alicuius virtutis activae in eo, quia in
potestate sua est ut posset utiea ad effectum sibi adaequatum,
vel non, igitur magis posse habere istam quantitatem in po-
testate sua est perfeetius, quia maiorem habet virtutem acti-
vam, et ita est potens uti illa virtute activa in infinitum ad
essendum in minori et minori(c) loco quam sit ille locus sibi
adaequatus; igitur habet potentiam infinitam: consequens
est inconveniens; igitur et antecedens. Sicut igitur si posset
in infinitum esse in maiori et maiori loco, concluderetur infi-
nitas virtutis suae, ita concluderetur infinitas virtutis suae
si posset esse in infinitum in minori et minori * loco *.

(a) Ed. Ven. aliqua virtus.
(&) Wadd. isto.... illo.
(c) Ed. Ven. maiori.

144 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

(H) Si tamen posset essem puncto, vel non [n. 134], non videtur
ratio necessaria nec acl unam partem, nec ad aliam ; quia licet
Angelus sit indivisibitis, non habet tamen indivisibilitalem li-
mitatam sicut punctus, et ideo non oportet ipsum esse in
puncto sicut in loco. — Nec forte repugnat sibi esse in pun-
cto sicut in loco; quia nullum inconveniens videtur ex hoc in-
ferri; quia si ex esse in puncto sicut in loco hoc inferatur,
quod non posset moveri localiter, nisi spatium esset ex pun-
ctis, non sequitur; posset enim immediate ex loco punctuati
ferre se in continuum, cuius continui punctus est terminus. .
De isto igitur articulo videtur concludenclum quod habet
locum determinatum , indeterminate tamen, hoc modo: quia
aliquis locus est quo maiorem non posset habere, et aliquis
(luo non posset habere minorem, loquendo cle loco continuo,
licet forte posset esse in puncto.

(''»■) Utrum autem determinatum locum requirat et determi-
nate, ita quod habens tantam virtutem si est praesens loco,
de necessitate est praesens tanto loco, nec in potestate sua est
quod sit praesens maiori et minori loco, sicut est de cor-
poribus, quia quocllibet est necessario in loco sibi aequali,
anima etiam intellectiva necessario est in loco totius corporis
animati, ita quod non est in potestate eius esse in loco maiori
vel minori, hoc * ideo * dubium est, quia nec videtur posse
faciliter probari una pars, nec alia. Quod * enim * incon-
veniens est si quantitas sua virtualis, per quam potest
esse praesens alicui loco * sua virtute *, sit naturalis ratio
essendi in tanto loco suo modo, sicut quantitas corporis est
naturalis ratio essendi in tanto loco suo modo, ita quod li-
cet in potestate mea sit me esse in hoc loco vel in illo loco,
non tamen est in potestate mea esse in tanto loco vel in
tanto: quia iste effectus est naturaliter consequens quantitatem
quae non subest potestati meae; * et * sicut nec in se *quan-
titas est in potestate mea *, ita nec quantum ad istum effe-
ctum, esse scilicet in tanto loco vel tanto. * Nullum * ergo
videtur sequi inconveniens si ita poneretur in Angelis. — Vel
si ponatur quod quantitas eorum habeat aliquem locum adae-
qualum, quo maiorem non posset habere secunclum conditiones
suae virtutis et essentiae, licet tamen ipsa subsit voluntati An-
geli, ut possit non semper habere illum locum, sed maiorem
vel minorem, non sequitur inconveniens.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI. 145

(4 5) d) De quarlo patet quod non est in loco coynmensurative,
quia non habet partem et partem cum partibus loci.

e) De quinio dico quod est in hoc loco vel illo, quia non
est ubique. — Et huius ratio quaerenda est. Dico igitur quod
si aliquid posset esse secundum se in potentia passiva deter-
minate ad aliquod genus pbysicum, et non est determinate
in potentia passiva ad aliquam speciem illius generis, tunc
ab eodem reducitur illud ad actum illius generis et speciei:
sicut si superficies unde superflcies sit ex se determinata
acl colorem, et non sit ex se determinata ad albedinem vel
nigredinem, tamen ab eodem agente reducitur ad actum co-
loris et alicuius coloris, quia non est colorata nisi quia
sic colorata. Ita dico hic quod licet Angelus sit in potentia
ad ubi in communi, et non ex se determinatus ad hoc ubi
vel illud, tamen ab eodem agente reducitur ad hoc, ut sit
actualiter in loco, et in hoc loco vel illo. Illud autem quo
primo potest esse in loco est a Deo producente ipsum super
creaturam corporalem continentem; sed ex tunc potest redu-
cere seipsum ad actum istum, sicut patebit in quaestione de
motu Angeli [infra q. 10].

(16) De sexto dico quod non est in aliquo Joco naturaliter,
quia tunc esset in aliquo loco violenter; tunc etiam aliquod
corpus haberet naturalem aptitudinem ad ipsum conservan-
dum in loco, et aliquod corpus ad ipsum corrumpendum.

Et conflrmatur ratio per Avicen. IX. Metaph., ubi vult
quod motus coeli non est naturatis, quia tunc terminaretur
ad quietem naturalem, et motus ab illa quiete esset violentus.
Et ita est in proposito, et hoc accipiendo naturalitatem pro-
prie, sicut illucl dicitur moveri naturaliier quod inclinaiur
naturaliter ad motum.

Ex isto patet quod illa poteniia passiva quae est in An-
gelo ad essendum in loco non est naturalis, nec violenta, sed
neutra ; quia nec istud passum inclinatur ex se naturaliter ad
istam formam, nec ad oppositum, sed neutro modo se habet ad
ista: sicut superficies ad albedinem et nigredinem indiffe-
renter se habet.

143. — Solvuntur argumenta principalia quaest. V. — Ad
argumenta. — a) Omnes auctoritates [n. 132 a, b] quae negant
Angelum esse in loco sunt exponendae, quod verum dicunt

Tou. II. 10

146 LIB. II. DIST. II. QUAEST. V. ET VI.

ipsum non esse in loco circumscriptive. Circumscriptio autem
includit * aliquid * esse in loco * in * actu et aequali, et com-
mensurative iuxta secundam, tertiam et quartam conditiones
locati, quae non conveniunt Angelo [n. 140 et 142].
('") c) Ad illud Philosophi [n. 132 c] potest concedi quod su-
perficies aliqua corporis continet Angelum; non tamen ex hoc
sequitur quod sit agens influens vel continens respectu eius,
quia continentia loci est alterius rationis a continentia formae
vel speciei; talis enim continentia nihil aliud est hic nisi con-
tentum esse intra hanc superficiem continentem, et nihil eius
esse extra; et hoc verum est in quocumque contento defini-
iive, quia nihil eius est extra locum ambientem.

d) Ad illud de situ [n. 132 d), sive ut accipitur pro dif-
ferentia quantiiatis, sive ut est praedicamentum, si illud
praedicamentum praesupponat quantitatem, neutro modo rnaior
est vera, quia non oportet omne ens in loco habere situm ai-
tero illorum modorum, nisi sit in loco circumscriptive.

144. — Solutio quaest. VI. — Ad secundam quaest. [n. 134]
patet ex dictis in 3. artic, scilicet de loco determinato [n. 142c].

■<$~fr§;5*"C=~

QUAESTIO VII.

145. — Proponitur quaestio. — * Septimo quaero * :
Ulrum unus Angelus possit esse simul in pluribus locis?

146. (i) — Argumenta principalia (1). — Quod non: —
a) Quia tunc distaret a se, sicut locus dislat a loco. — Con-
sequentia probatur ex opposito consequentis, quia illa quae
sunt simul alicui teriio sunt simut inter se.

b) Item, Angelus est natura omnino limitata; igitur se-
cundurn quodlibet quod potest inesse sibi; igifcur secundum lo-
cum; ergo non potest simul esse in pluribus locis.

c) Praeterea, duo ubi sunt formaliter contraria, quia in-
ter ea potest esse distantia localis, et per consequens motus: et
motus est inter duo contraria, vel a contrario in medium; et
in praeced. quaest. [n. 141 a] dictum est quod omnia distincta
ubi differunt specie, et quae differunt specie sub eodem genere
sunt contraria, et contraria non possunt simul inesse eidem,
quia maxime distant, sicut nec contradictoria ; ergo, etc.

d) ltem, si sic, tunc posset simul quiescere et moveri,
quia quiescere secundum unum ubi et moveri secundum aliud:
sed quiescere et moveri inferunt quiescere et non quiescere,
quae sunt incompossibilia in eodem; igitur, etc.

e) Praeterea, aut posset moveri simul ad illa duo ubi,
aut ab uno ubi moveri ad aliud, et tamen manere in illo primo
ubi et acquirere secundum cum hoc. — Non primo modo,
quia duo motus eiusdem speciei non possunt inesse eidem, III.
Physic, neque multo magis duo motus contrarii. — Nec se-
cundo modo, quia termini motus sunt incompossibiles, et ideo
mobile acquirendo terminum ad quem, necessario amittit ter-
minum a quo ; igitur, etc.

(1) Solvuntur ad n. 149.

148 LIB. II. DIST. II. QUAEST. VII.

147. — Contra: — a) Angelus potest esse in aliquo loco
toto, puta pedali. Faciat igitur se in extremis huius loci, non
exhibendo se praesentem medio, quia non est ibi ut forma,
nec aliquo moclo alio qui vicleatur necessario requirere prae-
sentiam toti(a); igitur erit in duobus locis non continuis.

b) Praeterea, corpus potest esse in duobus locis simul;
ergo multo magis spiritus. — Antecedens cleclarabitur in IV.,
in materia cle Eucharistia.

148. (2) — Solutio quaestionis. — a) In ista quaestione
Damasc. dicit c. 33 et c. 16, quod de facto non est simul in
duobus locis; quia, secundum eum, cum sunt in coelo non sunt
in terra, nec e converso. Hoc est de facto.

b) De possibilitate tamen eorum naturati videtur proba-
bile quod non potest unus simul esse in duobus locis, quorum
uterque sibi sit adaequatus secundum ultimum potentiae suae :
puta si secundum uldmum potentiae suae posset esse in loco
unius miliaris, non posset virtute propria esse in duobus locis
talibus, quia tunc iste locus non videretur sibi esse adaequalus
secundum virtutem suam naturalem.

c) Sed utrum in duobus locis discontinuis posset esse,
quorum nec unus, nec alius est sibi adaequatus, clubium est,
nec videtur ratio necessaria pro, nec contra.

d) Sed quod in cluobus locis, sive adaequatis sive non,
posset esse per potentiam divinam, certum puto, quia nullam
contradictionem includit, ut dicetur in IV., in materia de Eu-
cliaristia (1).

149. — Solvuntur argumenta principalia. — Et ideo ad ar-
gumenia ad primam partem, quae videntur probare non tan-
tum impossibilitatem de potentia Angeli naturali loquenclo,
verum etiam impossibilitatem simpliciter, quia contradictio-
nem, respondendum est:

a) Ad primum [n. 146 a~\ dico quod non sequitur, sicut
nec e converso, quando illud tertium ad quod comparantur
extrema est illimitatum secundum illud secundum quod ex-
trema comparantur ad ipsum: sicut patet de anima in manu

(1) Dist. 10. q. 2: Utrum idem corpus possit esse localiter simul in di-
versh /oris S

(a) Wadd. totius; Ed. Ven. 1490: acquirere praesentiam totam toti;
aliae editiones uti supra in textu.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. VII. 149

dextra et sinistra, quae anima non distat a se, efc tamen ma-
nus distat a manu. Ita Deus non disiat a se, et tamen distant
inter se illa quae cum illo sunt hic et Romae. Quodcumque
autem ponitur idem in duobus ubi, quacumque virtute sit in
eis, est aliquo modo illimitatum ad illa. Et ideo neutra con-
sequentia valet.

b) Ad secundum [n. 146 b~\ dico quod ex se limitatus
est ad naturam et proprietates naturales; sed ad passionem
accidentalem, sive ad respectum qualem dicit ubi, vel sal-
tem non est sine respectu, non oportet ipsum esse limitatum
ad unum adaequatum omnino, ita quod impossibile sit ipsum
habere duo talia ; licet forte virtute naturali sit limitatus ad
unum adaequatum.

c) Ad tertium [n. 146 c\ quaerere * rationem, quia istud
potest inveniri in IV. d. 10. q. 2. in solutione primi argumenti. *
(3) d) Ad quartum [n. 146 d] dico quod sicut moveri est
aliter se habere nunc quam prius, ita quiescere est nunc
se habere sicut prius: non est autem inconveniens respectu
* huius* ubi aliquid se habere nunc ut prius, et respectu alte-
rius ubi aliter se habere nunc quam prius. et ita non est in-
conveniens quod hic possit quiescere et ibi moveri. — Et ex
hoc concedo absolute quod quiescit simul et movetur, quia
praedicata afflrmativa simpliciter sumpta sequuntur ex seipsis
sumptis cum determinatione non diminuente. — Et cum in-
fertur ulterius: igitur quiescii et non quiescii, ibi est igno-
rantia elenchi et fallacia secundum quid et simpliciter ; nam
quiescere non infert non moveri absoluie, sed tantum cum
illa determinatione cum qua accipiebatur quiescere prout an-
tecedebat ad quiescere simpliciter; et ideo non sequitur nisi
quod hoc movetur in hoc ubi et non movetur in illo ubi, quae
non sunt contradictoria. — Exemptum huius est: hoc est du-
plum ad A et dimidiurn ad B; igitur est duplum et dimi-
dium; sed non sequitur: ergo est duplum et non duplum;
non enim sequitur ex primis antecedentibus nisi cum ista de-
terminatione , quod est duplum ad A et non duplum ad B; et
ex illis non sequitur ulterius: ergo duplum et non duptum,
sed est ibi ignorantia elenchi. Ita quod in omnibus talibus
in quibus contrahuntur praedicata inferunt afflrmativas, in
quibns eadem praedicata * formaliter * simpliciter includuntur;

150 LIB. II. DIST. II. QUAEST. VII.

secl non inferunt negativas, in quibus praedicata inferuntur
simpliciter subiectis non convenire propter causas dictas.
(*) e) Ad ultimum [n. 146 e] dico quod utroque modo est
possibile. — Et cum improbatur primus modus, dico quod
non est incompossibilitas motuwm nisi propter incompossibili-
tatem formarum, secundum quas sunt motus. Et irteo si duo
ubi non sunt formaliter incompossibilia, nec ut habent esse in
motu, nec ut babent esse in fluxu, nec duo motus ad duo ubi
in eodem simul erunt incompossibiles. Est autem dictum Phi-
losophi III. Physic. verum de motibus secundum formas in-
compossibiles, quales sunt forte formae absolutae, sed non
* respectivae * eiusdem speciei. Et de hoc alias. — Et cum
improbatur secundus modus, dico quod sicut generatio et
corruptio sunt duo motus distincti et habent proprios termi-
nos distinctos, licet frequenter concurrant, et tunc sunt quatuor
termini, duo scilicet a quibus, una privatio et una forma, et
duo termini ad quos, scilicet una privatio et una forma, ita
in motibus est recessus a termino a quo et accessus ad ter-
minum ad quem; et tamen sicut generatio, absque contradi-
ctione, potest esse sine corruptione, vel e converso, quia non
sunt eadem mutatio, ita potest esse motus vel mutatio, in
quantum est accessus ad terminum ad quem absque alio
motu qui est recessus a termino a quo. — Et tunc cum di-
citur *adhuc*: termini motus sunt incompossibiles, vo num est
de proximis terminis eiusdem motus, sed non est verum de
terminis qui possunt esse quorumcumque motuum differentium.

-(M5MSN30-

QUAESTIO VIII.

150. (') — Proponitur quaestio. — Octavo quaero:
Utrum cluo Angeli possint simul esse in eodem loco?

151. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Quia
duae causae totales non possunt esse simul respectu eiusdem
effectus: Angelus autem existens in loco est totalis causa re-
spectu operationis in tali loco, propter quam dicitur esse ibi;
igitur non potest esse causa cum eo alius Angelus propter
aliquam operationem ibi exercitam.

b) Alia ratio ponitur ab aliis: quia quae habent eumdem
modum essendi in non possunt esse simul. — Quod declaratur
de duobus corporibus gloriosis, quae non possunt naturaliter
simul esse in eodem loco, licet corpus gloriosum possit simul
esse cum non glorioso: ita de duobus diis si essent pares,
neuter posset esse cum alio, secundum Damasc. cap. 5; et ta-
men Deus potest esse simul cum creatura propter alium mo-
dum essendi eorum in loco. Gum igitur Angeli habeant eum-
dem modum essendi in loco, non poterunt simul esse in eo-
dem loco.

152. (2) — Solutio quaestionis. — a) In ista quaestione
non est veritas ita clara et certa de facto, sicut est in prae-
ced. quaest.; quia Richard. IV. De Trinit. videtur arguere
daemones non habere corpora, per hoc quod legio fuit in cor-
pore unius obsessi, * Marc. V. et XV. [sic] scilicet*; non enim
potuisset legio fuisse in aliquo, si habuissent corpora : ideo vide-
tur arguere quod si habuissent corpora, fuissent corpora eo-
rum simul in eodem loco; igitur modo quando non habent
corpora, videtur dicendum quod simul fuerunt absque corpo-
ribus.

(1) Solvuntur ad n. 153

152 LIB. II. DIST. II. QUAEST. VIII.

b) Si etiam unus Angelus movens coelum sit in meridie,
et alius bonus Angelus missus de coelo ad terram debeat
transire per illum locum, non videtur necessitas quod non
transeat quasi per lineam rectam, vel quod alius cedat sibi.

c) Si etiam omnes Angeli fuissent creati ante creaturam
corporalem, sicut videtur verum, secundum Damasc. c. 17 et 21,
non videtur facile assignare quomodo tunc non fuissent simul;
et si tunc non fuisset inconveniens eos esse simul, nec modo.

Quicquid autem sit de facto et de possibili, de potentia
dico naturali eorum, de possibili tamen respectu potentiae di-
vinae non videtur esse impossibile quin per ipsam possent

esse simul.

153. (3) — Solvuntur argumenta principalia. — Et tunc
ad argumenta prima, quae videntur probare oppositum, re-
spondendum est:

a) Ad primum [n. 151 a] dico quocl falsum supponit,
scilicet quod Angelus non sit in loco nisi per operationem,
quod improbatum est in 1. quaest. huius materiae [n. 139]. —
Si etiam illud suppositum admitteretur, posset unus Angelus
operari circa illucl una operatione et alius alia operatione, et
uterque, secundum illos, posset poni per suam operationem in
loco, videlicet illius corporis ubi operarentur, et sic esse simul:
quod est oppositum conclusionis argumenti. — Et si dicas
quod non possunt operari nisi corporaliter movendo, nec hoc
iuval, quia sicut Angelus movet libere, ita potest movere se-
cundum ultimum potentiae suae vel citra ultimum poten-
tiae suae. Et si movet ciira ultimum potenliae suae, alius
potest movere illud mobile secum : sicut apparet in homine,
qui secundum ultimum potentiae suae potens portare quatuor
lapides, potest citra terminum potentiae suae tantum portare
duos, ita quod potentia sua motiva non habet actum suum
nisi circa duos, et tunc potest habere * alium * cooperantem
portantem secum idem. Cum ergo Angelus sit substantia agens
Ubere, potest aliud movere secum.

b) Ad secundum [n. 151 b] dico quod illa maior, quae
esl famosa in mulfis materiis, non est rationabilis; nam esse
in nullam habitudinem essentialem dicit necessario ad illud in
quo est; esse autem ab dicit dependentiam essentialem ad il-
lud a (juo est aliquod. Quae igitur rationabilitas, quod plura

LIB. II. DIST. II. QUAEST. VIII. 153

possunt esse ab eodem et eodem modo, et non possunt plura
esse in eodem, eodem modo essendi in? Quare enim plus re-
pugnat respectus accidentalis unius rationis quam dependen-
tia essentialis unius rationis? Similiter, habent temporalia eum-
dem respectum ad tempus sicut locata adlocum; ex hoc ergo
videtur sequi quod non possunt plura temporalia esse in eo-
dem tempore: quod videtur absurdum. — Quod autem- addu-
citur de duobus corporibus gloriosis et de duobus diis, si
simul essent, si verum esset, oporteret aliunde probare quam
ex ratione eius quod est esse in loco eodem modo essendi in;
quia ex hoc non videtur esse repugnantia aliqua simultatis.

■^\4SS^<^^-

QUAESTIO IX.

154. (') — Proponitur quaestio. — * Nono quaero * :
Utrum Angelus possit moveri de loco ad locum motu
continuo ?

Articulus I.

PROPONUNTUR ARGUMENTA PRINCIPALIA.

§ 1. — 1. Argumentum principale (1).

155'. — Negatur in genere, Angelum posse moveri. — Primo
arguitur quod uon possit moveri; quia motus est actus entis
in potentia secundum quod in potentia, ex III. Pysic. : ubi
autem vel locus non est actus Angeli nec perfectio, quia
omnis perfectio videtur esse nobilior perfectibili aliquo modo:
non sic autem ubi respectu naturae angelicae.

§ 2. — //. Argumentum principale (2).

156. (2) — Divisio. — Secundo, quod non possit moveri
motu continuo arguitur; et primo in communi, quod nullum
successivum sit continuum; et hoc duplici via probatur:
prima ex hoc quod omne tale componitur ex indivisibilibus :
secunda quia componitur ex minimis.

157. — Arguitur nullum successivum ese continuum, quia
componitur ex indivisibilibus (3). — Primam consequentiam
probat Philos. VI. Physic, quia indivisibile uon potest con-

(1) Vid. solutionem ad n. 166.

(2) Solvitur Art. III. § 2.

(3) Vid. n. 167 seqq.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. I. § 2. 155

tinuari indivisibili, cum non habeat ultimum. — Antecedens
illud, scilicet quod successivum componatur ex indivisibilibus,
probo dupliciter:

a) Primo quia dividitur in indivisibilia ; igitur compo-
nitur ex eis. — Probatio huius antecedenlis : possibile est
ipsum dividi in illa omnia \\\ quae est divisibile. Subiectum
videtur includere praedicatum huius propositionis. — Et ex
hoc videtur ulterius possibile ipsum esse divisum in omnibus
in quibus ipsum possibile est dividi. Ista consequentia proba-
tur per illud VI. Physic, * quod impossibiie est fieri impjos-
bile est factum esse *, et III. Metaph. et II. De Gener. dicit
Philosophus idem. — Ulterius ista de possibili ponatur in esse, et
sequetur: igitiir est actu divisum in illa omnia in quae possi-
bile est ipsum dividi; et ex hoc sequitur quod est divisum in
indivisibitia ; quia si non, non est divisum in omnibus in qui-
bus posset dividi, quia adhuc posset ulterius dividi in partes
illorum divisibiliimi (1).

b) Secundo probo idem : quia successivi nihil est actu
nisi indivisibite ; quia si aliquid eius esset divisibite actu,
simul esset successivum et non esset successivum. Ulo igitur
indivisibili non existente actu, sed raptim transeunte, quaero,
quid succedit sibi? Si aliquod indivisibile succedit sibi in con-
tinuo, habetur propositum, quod indivisibile sit immediatum
indivisibili, et sic continuum erit compositum ex indivisibili-
bus. — Si non succedit sibi aliud indivisibile , igitur tunc non
erit actu; nam indivisibile eius non est actu, et sicut assumptum
est, successivum non est in actu nisi quia aliquod indivisi-
bile eius est; igitur, etc. (2).

158. ( 3 ) — Arguitoir nullum successivum esse continuum, quia
componitur ex minimis. — Secunda via est, quia componitur
ex minimis; igitur non est continuum. — Consequentia proba-
tur, quia minimum simpliciter, quo scilicet nihil est minus ipso,
non habet pariem ex qua sit, quia tunc illa esset minor eo;
igitur est omnino non quantum, quia omne quantum habet
partem minorem se: sed non quantum non potest continuari
non quanto; ergo minimum non potest continuari. — Anie-
cedens probatur et auctoriiaiibus et ratione.

(1) Vid. solutionem ad n. 179-183.

(2) Vid. solutionem ad n. 185-189.

150 LIB. II. DIST. II. QUAEST. I*. ART. I. § 2.

159. — Arguitur auctoritate Philosophi, successiva componi ex
minimis(l). — a) Primo auctoritate Philosophi, I. Physic,
ubi rationes suae videntur contra Anaxagoram inniti isti prin-
cipio: quod est accipere minimum naturale, ut minimarn car-
nem vel minimum ignem : secl secundum ipsum, VI. Physic,
eiusdem rationis est ipsum motum et magnitudinem et tempus
componi ex indivisibilibus et dividi in eis; igitur oportebit
ponere minimum motum et minimum tempus, sicut permanens
minimum.

b) Idem videtur haberi a Philos. II. De Anima, ubi
vult quod omnium natura constantium delerminata est ratio
magnitudinis et augmenti: non solum autem permanentia sunt
naturalia (a), sed etiam successiva; igitur habent determina-
tam parvitatem et magnitudinem.

c) Patet idem etiam per Philos. in De Sensu et Sensato,
in illa prima dubitatione, ubi videtur velle quod passio-
nes naturales non sunt divisibiles in infiniium. — Et hoc vi-
detur probare, quia tunc sensus videretur posse intendi in
infinitum, quia ad percipiendum minimum indivisibile requiritur
acutior sensus in infinitum.

160. — Idipsum arguitur ratione(2). — Ratione autem
probatur secundo idem antecedens: — a) Ex hoc quod est
dare primam partem motus, 'igitur et minimam. — Conse-
quentia patet, quia si quaelibet pars haberet minorem partem
se, haberet etiam aliquid sui prius aiiquo sui in infinitum. —
Antecedens istud de primitate, scilicet quod contingat dare
primam partem motus, ostenditur auctoritatibus Philos.
I. Physic et VIII, ubi dicit Philosophus: Non enim. si par-
tibile in infinitum est quod alteratur, propter hoc et alte-
ralio, sed velox fit, sicut muttotiens densatio; ubi habet Com-
mentator subito, et exponit, hoc est in instanti, et non in
tempore.

Et quasi obiicit contra se, quia videtur hoc repugnare
illi quod dicitur in VI, scilicet quod ante omne moveri * prae-
cedit * mutatum esse, et ante omne mutatum esse * est * mo-

" Ed. Ven.: Non autem permanentia naturalia sunt sol-um.
(1) Vid. solutionem ad n. 190.
('2j Vid. solutionem ad n. 191.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. I. § 2. 157

veri. Et responctet solvendo, quod illud ibi intelligitur de motu
in quantum continuus est et clivisibilis ; istud autem intelli-
gitur hic de motu in quantum est generatus, sive productus
acl actum.

(4) Ad istam intentionem videtur Philosophus praemisisse
quoddam exemplum de guttis : quod non est necesse, si mul-
tae guttae aliquam partem amoverent de lapide penetrando
lapidem, quod etiam quaelibet gutta aliquid amoveat et quod
semper pars amoveatur ante partem, sed aliquando totum
simut amovetur. Quando igitur dicit: tot guttae amovent de
lapide tantum in aliquo tempore; pars autem illarum in nullo
tempore tantum amovet, exempiificat : sicut multi trahunt na-
vem, nullus autem per se etiam (a) in multo tempore traheret
eam. Videtur ergo innuere quod post aliquas guttas, tandem
tota pars lapidis simul amoveatur. Et ita est in aiteratione,
quod non semper pars sequitur partem, sed quandoque alte-
ratio tota simul flt.

b) Expressius hoc dicit in secuncla clubitatione De Sensu
et Sensato, ubi vult quod non oportet quod similiter sit in al-
teratione et iatione; contingit enim aliquid simul totum al-
terari, et non dimidium prius, velut aquam simul totam coa-
gulari; attamen si fuerit multum quod calerlt aut coagulatur,
habitum ab habito * fit vel * patitur: primum autem ab ipso
faciente transmutari et simul alterari et subito est necesse.

c) Idem probatur per rationem: quia inter contraclictoria
non est medium; igitur inter non esse formae inducendae per
motum et esse ipsius non est medium: non esse autem ipsius
fuit in uitimo instanti formae praecedentis; igitur inter istud
instans et illud quod mensurat esse formae succedentis non
est medium: secl si nullum esset primum, inter esse formae
inducendae per motum et non esse ipsius esset medium ; ergo
ibi est dare primum, et * non esset minimum illud primum *
in se nisi esset indivisibile. — Ex ista primitate probata con-
cluditur quod illud primum sit minima pars; non enim po-
test istud * esse primum nisi indivisibile * (&); quia Philos.
VI. Physic. ostendit quocl non contingit accipere primam mu-
tationem in motu.

(a) Wadd. ergo.

(b) Wadding. primum esse indivisibile.

158 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. I. § 3 ET 4.

§ 3. — 111. Argumentum principale (1).

161. (5) — Arguitur Angelum non posse moveri, quia indi-
visibilis. — Tertio principaliter arguitur quod Angelus non
posset moveri, quia est indivisibilis. — Probat enim Philos. VI.
Physic. cap. 2 et penuliimo, quod nullum indivisibile potest
moveri. Hoc probat ex intentione. Et illam rationem quam
facit c. 2 replicat capitulo * ultimo *; quia omne quod movetur
partim est in termino a quo et partim in termino ad quem;
quando enim totaliter est in termino a quo non movetur, sed
quiescit; quando autem est in termino ad quem totaliter motum
est: indivisibile (a) autem non potest esse in uno termino par-
tim et partim in alio, quia non habet partem et partem; igi-
tur, etc.

b) Secunda ratio sua est cap. penult.: quia omne quod
movetur prius periransit spatium sibi aequale vel minus
quam maius: sed indivisibile non potest prius pertransire
minus se; igitur pertransit prius aequale quam maius se, et
pertranseundo semper spatium sibi aequale pertransibit (b) to-
tum continuum supra quod movetur; igitur illud componere-
tur ex indivisibilibus aequalibus indivisibili moto: consequens
est falsum; ergo et anlecedens.

c) Tertia raiio sua videtur esse, quia omnis motus est
in teinpore, sicut prius probavit in eodem VI. Physic, et omni
tempore erit accipere minus tempus, in quo minori potest
minus mobile moveri; igitur omni mobili potest accipi minus
mobile in infinitum, et ita nullum indivisibile est mobile.

§ 4. — IV. Argumentum principale (2).

162. ((i) — Arguitur Angelum non posse moveri localiter
continue, quia non habet resistentiam (3). — Quarto principali-
ter arguitur: a) Quod non possit moveri localiter continue,
quia non habet resistentiam ; quia, sicut dicit Commentator

(a) Ed. Yen. igitur quando movetur indivisibile non potest esse.

(b) Ed. Vcn. addit: in.

1 Solvitur Art. III. § 3.

2 Solvitur Art. III § 4. (3) Vid. solut. ad n. 196.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. I. § 4. 159

super IV. Physic, cap. de Vacuo, * com. 22, dicit quod * suc-
cessio in motu est ex resistentia mobilis ad motorem, vel me-
dii ad mobile, vel medii ad motorem : nulla istarum resisten-
tiarum est in proposito; non enim Angelus resistit medio, nec
e converso, nec sibi ipsi ut motori.

b) Et confirmaiur ratio, quia, secundum ipsum, grave
in vacuo moveretur in non tempore, quia ibi nulla esset resi-
stentia quae posset causare successionem in motu. Non autem
magis resistit Angelus sibi vel medio quam grave vacuo, vel
vacuum gravi, si poneretur; igitur, etc.

163. — Idipsum arguitur rationibus Philosophi (1). — Item
per rationem Philosophi ibi ; arguit enim sic : — a) Quae est
proportio medii ad medium in subtilitate et densitate, ea-
dem est proportio motus ad motum in velocitate et tarditate :
sed nulla est proportio vacui ad plenum in subtilitate: igitur
nec motus ad motum (a) in velocitate et tarclitate: sed omnis
motus possibilis ad omnem motum possibilem potest esse aliqua
proportio in velocitate; igitur nullus motus est possibilis in
vacuo, sed aliquis est possibilis in pleno.
( 7 ) Sicut ipse arguit ex parte medii, ita potest argui in pro-
posito; nam, caeteris paribus, quae est proportio motus ad
motum (a) in velocitate, eadem est proportio Angeli ad corpus
in subtilitate: sed nulla est proportio Angeli ad corpus in
subtilitate; igitur, etc, sicut in ratione sua.

b) Alia ratio sua est ibi: quia si in vacuo fiat moius,
accipiatur aliud corpus ptenum subtile in tanta proportione
excedere aliud corpus in subtilitate in quanta tempus motus
vacui minus est quam tempus motuspleni; per illud medium
plenum subtilius erit motus * in tempore aequali * (b) motui
in vacuo: quod habet pro impossibili.

Ita potest in proposito argui ex parte mobilium; si enim
Angelus quantumcumque velocius moveatur quam corpus, ac-
cipiatur aliquod corpus subtilius quam corpus illud datum, in
tanta proportione in quanta tempus motus Angeli minus est
tempore motus corporis dati; illud corpus in tali proportione
subtilius in aequali tempore movebitur cum Angelo.

(a) Ed. Ven. mobilis ad mobile.

(b) Wadd. motus aequalis motui.
(1) Vid. solut. ad n. 197.

160 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. II.

164. — Ad oppositum videtur esse Damasc. cap. 33 et 26.,
ubi vult quocl non sunt simul in coelo, et in terra et frequenter
mittuntur in terram, ut apparet per Scripturam.

Artigulus II.

SOLVITUR QUAESTIO.

165. (8) — Ostenclitur Angelos posse moveri de loco ad lo-
cum moto continuo. — Ad quaestionem dico: — a) Quod sic:
quia omne receptivum formarum alicuius generis, quocl non
est ex se determinatum ad aliquam unam illarum formarum,
nec est illimiiatum ad illas, potest moveri sive mutari ab
una illarum formarum ad aliam. Ista propositio patet per
se, quia subiectum includit praedicatum. Sed Angelus est re-
ceptivus alicuius ubi definitive, licet non circumscriptive, sicut
patet prius in la qitaest. de locatione Angeli [n. 113]; nec est
illimitatus ad omnia ubi, quia non est immensus; ergo potest
mutari ab uno ubi ad aliud.

b) Et quod continue patet; ciuia inter duo ubi sunt infi-
nita ubi media; quod probatur ex continuo motu corporis per
omnia illa ubi: per omnia autem illa potest Angelus transire,
ita quocl in nullo illorum ubi sit nisi indivisibiliter; et per
consequens non potest omnia illa pertransire, nisi continue mo-
veatur.

c) Hoc etiam confirmaiur ; quia anima beata aequabitur
Angelis, iuxta promissum Salvatoris, Matih. c. XXII. v. 30:
Erunt sicut Angeli: anima autem beata movetur, immo anima
* beatissima quae est Cbristi * movebatur localiter, quia de-
scendit ad inferos, sicut dicit articulus fidei.

d) Patet etiam ex Scriptura, quod Angeli mittantur quan-
doque cum corpore assumpto. Et si tunc cum corpore move-
bantur, videtur quod tunc fuerit aliqua motio passiva ipso-
rum, alia formaliter ab ipsa motione passiva ipsius corporis,
quia non erant formaliter aliquid ipsius corporis.

e) Siiniliter credibile est quocl frequenter missi sint sine
corpore, sicut de illo misso ad Ioseph, cle conceptu Beatae Ma-
riae dubitantem.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 1 ET 2. 161

ARTICULUS III.
SOLVUNTUR ARGUMENTA PRINGIPALIA.

§ 1. — Solvitur I. Argumentum principale.

166. (9) — Ostenditur locum posse aliqualiter esse perfectio-
nem Angeli. — Ad argumenta quaest. [n. 155] dico quod non
est inconveniens omne causatum, quantumcumque sit perfe-
ctum, dummodo tamen non habeat in essentia sua omnem per-
fectionem, esse capax vel potentiale respectu alicuius perfe-
ctionis, licet illa absolute minor sit sua natura: sicut Angelus
habet intellectionem, quae est perfectio potentiae intellectivae,
et tamen intellectio est simpliciter ignobilior (sive imperfe-
ctior(a)) natura angelica. Et ita potest concedi de ubi vel prae-
sentia corporali cum Angelo,. quod sit aliqua perfectio Angeli,
sicut aliquis actus dicitur perfectio, sed longe ignobilior illa
natura cui inest.

§ 2. — Solvitur II. Argumentum principate»

1 67. — Per Philosophum probatur successivum non componi ex
indivisibilibus. — Ad secundum [n. 156] nego illucl quod assu-
mitur, scilicet nullum successivum est continuum. — Antece-
dens etiam quod assumitur [n. 157] ad eius probationem, scili-
cet quod componatur ex indivisibilibus, nego et eius falsi-
tatem probo: — a) Per rationem Philos. VI. Physic, de
proportione sesquialtera, quae plus convincit adversarium, licet
forte aliquae rationes eius magis sint a causa,. quia supponit
quod in quacumque proportione possit motus accipi velocior
omni motu dato, et per consequens motu aliquo dato mensurato
tribus instantibus erit accipere motum in duplo velociorem,
qui mensuratur vel mensurabitur instanti cum dimidio.

(,0) b) Istud etiam de successivo probo per continuitatem per-
manentis: quia permanens est continuum; igitur et successi-
vum. — Consequentiam probo, quia si in motu indivisibilia

(a) Deest in Ed. Ven.

Tom. II. 11

162 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

sint invicem immediata, quaero de mobili et ipsis ubi quae
habet in ipsis instantibus immediatis: si inter ultimum unius
ubi et alterius nihil sit medium, igitur ultimum unius imme-
diatum est ultimo alterius. — Si inter illa duo ubi sit aliquid
medium, quaero de ultimo ipsius mobilis, quando est in ipso
medio? — Non in altero instanti, quia nec in illis duobus indi-
visibilibus; est igitur in medio aliquo inter illa duo instantia;
ergo illa duo instantia non erant immediata. — Et istam con-
sequentiam declarat Philos. VI. Physic, quod scilicet eius-
dem rationis est motum et inagnitudinem et tempus componi
ex indivisibilibus. — Antecederis probari potest manifestius
de permanentibus quam de successivis per rationes Philos.
VI. Physic, quia magis est evidens et manifestum quod in-
divisibilia permanentia non faciant maius quam de indivisibi-
libus sibi invicem succedentibus.

168. — Exponitur prima probatio geometrica ad idem. —
Tamen efflcacius probatur antecedens illud per duas probatio-
nes geometricas, * sicut patet in praesenti flgura *.

Quarum prima
est ista : super
centrum quodli-
bet,quantumlibet
occupando spa-
tium, contingit
circulum designa-
re, secundum il-
larn petilionern
secundam primi
Euclidis. Super
centrum igitur
aliquod datum,
quod dicatur A,
describantur duo
circuli:maior,qui
dicatur B, et mi-
nor, qui dicatur

D. Si circumferentia maioris componatur ex punctis, cluo puncta
immediata sibi signentur, quae sunt B et C; ducatur linea recta
ab A ad B ct linea recta ab A ad C, * quia * secundum illam

B | G

E/

L i> \

i

l 1

V J J

jy /

B 1

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 163

primam petitionem primi Euclidis, a puncto ad punctum
contingit lineam rectam ducere, etc. Istae lineae rectae ductae
transibunt per circumferentiam minoris circuli. Quaero, aut
secabunt eam in eodern puncto, aut in alio. Si in alio, igitur
tot puncta erunt in minori circulo sicut in maiori: sed impos-
sibile est duo inaequalia componi ex partibus aequalibus in
magnitudine et in multitudine; punctus enim non excedit pun-
ctum in magnitudine: et puncta in circumferentia circuli mi-
noris sunt tot quot in circumferentia circuli maioris; ergo rni-
nor circumferentia est aequalis maiori, et per consequens pars
est aequalis toti.

Si autem duae rectae lineae A B et A C secent minorem
circumferentiam in eodem puncto, sit ille * punctus * D; super
lineam A B erigatur linea recta secans scilicet eam in puncto
D, quae sit D E, quae sit etiam contingens respectu minoris
circuli, ex decimoquinto tertii Eucliclis. Ista cum linea A B *
et similiter cum linea A C* constituit duos rectos Angulos vel
aequales duobus rectis, (ex decimotertio primi Euclidis (a));
igitur * si * angulus A D E et etiam angulus B D E valent
duos rectos, pari ratione angulus A D E et angulus G D E
valent duos rectos: sed quicumque duo anguli recti sunt ae-
quales quibuscumque duobus rectis, ex tertia petitione primi
Euclidis; igitur dempto communi, scilicet A D E, residua erunt
aequalia; igitur angulus B D E erit aequalis angulo G D E, et
ita pars erit aequalis toti.

169. (M) — Obiectio. — a) Proponilur. — Ad istud dice-
ret adversarius quod D B et D C non includunt aliquem an-
gulum, quia tunc posset illi angulo basis subprotendi a pun-
cto B ad punctum C, quod est oppositum positi, quia B C po-
nuntur puncta immediata; quando ergo accipitur quod angu-
lus C D E est totalis acl angulum B D E, negatur, quia angulo
B D E nihil additur in angulo C D E, quia inter B et C in
concursu eorum in D non est angulus.

b) Solviiur. — Ista responsio, licet videatur absurda, ne-
gando angulum ubi duae lineae concurrunt, quae expandun-
tur super superficiem et applicantur non directe, et in hoc con-
tradicat definitioni anguli primo Eucludis; negando etiam a B

(a) Deest in Ed. Ven.

1(34 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

in G lineani posse duci neget primmn petilionem primi Eu-
clidis, tanien quia haec non reputarentur iriconvenientia, quia
sequuntur ad propositutn, contra responsionem aliter arguo :
angulus C D E includit totum angulum B D E, et addit saltem
punctum, licet protervias quod non addit angulum; et punctus,
per te, est pars; igitur angulus C D E addit super angulum B D
E partem aliquam; igitur est totum ad illud. — Assumptum
patet, quia si angulus dicatur spatium interceptum inter li-
neas, non includendo lineas, tunc punctus primus lineae B D
extra circumferentiam minorem nihil erit anguli B D E, et est
aliquid anguli C D E. — Si autem angulus, ultra spatium in-
clusum, includit lineam includentem, et tunc primus punctus
lineae D C extra circunferentiam rainorem nihil erit anguli B
D E, et est aJiquid anguli C D E, et ita utroque modo angulus
C D E addit punctum super angulum B D E.
(12) Nec potest aliquo modo obviari demonstrationi principali,
quasi in illa circumferentia non incipiant lineae dividi a se,
sed alibi propinquius centro vel remotius; quia ubicumque hoc
posueris, ibi describam circumferentiam minorem.

Istam secundam partem, scilicet quod minor circumfe-
rentia non secetur in uno eodem puncto, si secetur a cluabus
lineis, non oporteret probare, nisi propter proterviam adver-
sarii; quia satis est manifestum quocl eaclem linea, si protra-
hatur in continuum et directum, nunquam terrainabitur ex ea-
dem parte ad cluo puncta. Et si istucl manifestum verum con-
ceditur, statim ex deductione in prima parte patet propo-
situm.

170. (13) — Secunda probatio geometrica. — Secunda pro-
batio est ex quinta et septima decirni Eucliclis. Dicit enim
illa quinta quod omnium quantitatum commensurabilium pro-
portio est ad invicem sicut alicuius numeri ad aliquem nume-
rum, et per consequens, sicut vult sepiima, si lineae aliquae
sint comraensurabiles, quadrata illarum se habebunt ad invicem
sicut unus numerus quadratus ad aliquem alium quaclratum :
quadratum autem diametri non se habet ad quadratum costae
sicut numerus aliquis quadratus ad alium numerum quadra-
tum; igitur nec linea illa quae erat diameter quadrati com-
meiisurabilis erit costae istius quadrati. — Minor huius patet
ex penult. primi, quod quadratum diametri est duplum ad

2.

165

'SLrm _!

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. ,

qnadratum costae, pro eo quod est aequale quadratis duarum

costarum, * sicut patet in hac flgura *.

Nullus autem

numerus quadratus

est duplus ad alium

numerum quadra-

tum, sicut patet di-

scurrendo per om-

nes quadratos ex

quibuscumque ra-

dicibus in se ductis.

Ex hoc patet

ista conclusio, quod

diameter est as-

symmeter costae,

id est incommen-

surabilis.

Si autem lineae

* istae * compone-

rentur ex punctis, non essent incommensurabiles, haberent enim

se puncta unius ad puncta alterius in aliqua proportione numerali.

Nec solum sequeretur quod non essent incommensurabiles lineae,

sed etiam quod essent aequales: quod est plane contra sensum.

— Probatio huius consequentiae : accipiantur duo puncta im-

mediata in costa, et alia duo opposita in alia costa, et ab istis

ad illa ducantur duae lineae rectae aeque distantes ipsi co-

stae (a); istae secabunt diametrum, * sicut patet in hac flgura *.

Quaero, aut in punctis imme-

diatis, aut mediatis? Si in imme-

diatis, igitur non plura puncta in

diametro sunt quam in costa; igi-

tur non est diameter maior costa.

Si in punctis mediatis, accipio pun-

ctum medium inter illa duo puncta

mediata diametri, a quo trahatur

linea in continuum et directum; il-

lud cadet extra utramque lineam

istam, ex datis; et ab illo puncto duco aeque distantem utri-

* -■ 7^ ♦

* yC +

« yC- +,

* y£- *

♦ y£- *

(a) Ed. Ven. basi.

166 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

que lineae datae, ex trigesimaprima primi. Ista aeque distans
ducatui* in continuum et directum. Ex secunda parte primae
petitionis primi secabit costam, et in neutro puncto eius dato,
sed inter utrumque, alioquin concurreret cum illa cum qua po-
nitur aeque distans, quod est contra definitionem aeque distan-
tium, quae est ultima definitio posita in primo; igitur inter illa
duo puncta quae ponebantur immediata in costa est punctus
medius. Sequitur hoc ex hoc quod dicebatur, inter duo puncta
diametri esse punctum medium; igitur ex opposito consequentis
sequitur oppositum antecedentis; igitur inter duo puncta prima
in diametro non est punctum medium. Immo generaliter totus
decimus Euclidisdestruit illam compositionem lineae ex punctis;
quia nulla esset omnino linea irrationalis sive surda, cum
tamen principaliter tractet ibi de irrationabitibus, sicut patet
ibi de multis speciebus irrationalis Jineae quas assignat.

171. (14) — Ostenditur successivum non componi ex minimis.
— Ex eodem etiam apparet improbatio alterius antecedentis
de partibus minimis [nn. 158 seqq.] : quia aut illud minimum
posset praecise terminare lineam indivisibilem simpliciter, aut
posset intercipi inter terminos duarum linearum. — Si primo
niodo, minimum ponitur simpliciter punctus indivisibilis, et
tunc est idem ponere isto modo minimum et simpliciter in-
dioisibile pro parte. — Si secundo modo, ducantur igitur
duae lineae protractae a centro ad terminos talis minimi in
circumferentia maiore, ita quod includant praecise tale mini-
mum in illa circumferentia ; tunc quaero, aut includunt aliquod
minimum in circumferentia minore, aut praecise nihil inclu-
dunt, sed omnino habent idem indivisibile continuans. — Si
primo modo, igitur erunt tot minima in minori circulo quot
sunt in maiori; erunt igitur aequales. — Si secundo modo,
sequitur quod circumferentia minor secabitur in uno puncto a
duabus rectis lineis exeuntibus ab eodem puncto: quod est im-
probatum in primo membro [n. 168], imo sequitur absurdius,
scilicet quod lineae illae in circumferentia maiori includant
illud minirnum; et ducatur a termino unius ad terminum al-
terius linea recta secundum primam petitionem primi, et tunc
illa erit basis trianguli duorum laterum, et per consequens po-
terit dividi in duo aequalia, ex decima primi, et ita non erat
minimum quod datum est esse minimum: irno ulterius ducatur

LIB. II. DIST. II QUAEST. IX. ART. III. § 2. 167

aliqua linea aeque distans ilii basi trianguli, illa erit minor
illa base ex vigesima prima primi, et ita erit aliquid minus
minimo. Similiter ista positio, sive uno modo, sive alio modo,
si tamen intelligatur tale quid quod non habet partem et par-
tem in toto, concludit commensurabilitatem diametri ad costam,
imo aequalitatem, sicut deductum est prius [n. 168] contra
primam opinionem.

172. ('5) — Exponitur sententia tenens dari minimum secun-
dum formam, non secundum materiam. — Ad ista argumenta
respondetur quod non concludunt contra minimum secundum
formam; et ita ponitur minimum secundum formam, non
autem secundum materiam. Et habetur ista distinctio a Philos.
I. De Generat. c. de Augmentatione, ubi vult quod pars secun-
dum speciem quaelibet augeatur, et non secundum materiam.

Istud dictum tripliciter intelligi potest: — a) Yel quod
pars secundum speciem dicatur pars secundum formam, pars
autem secundum materiam dicatur pars quanti in quantum
quanta est, quia quantitas consequitur materiam. — Et tunc
redit in quoddam antiquum dictum, scilicet quod quanta se-
cundum quod quanta sunt divUibilia in infmitum, non autem
secundum quod yiaturatia.

b) Vel potest intelligi pars secundum speciem quae potest
per se esse in actu, et pars secundum materiam dicatur pars
secundum potentiam, videlicet pars ut existit in toto. — Et
tunc redit in idem cum alio dicto antiquo, quod est dare mi-
nimum quod potest per se existere, non autem est minimum
in toto, quo non est minus existens in eo in potentia.

c) Aut potest intelligi tertio modo discordando ab istis
duobus dictis antiquis, quod sit in aliquo ut minima pars for-
mae sive totius in quantum habet formam, et non minima pars
aliqua materiae aut totius secundum materiam. — Et tunc
videtur manifeste falsum; quia nulla pars materiae in toto est
sine forma in actu, nec etiam sine forma eiusdem rationis in
totis homogeneis; imo ibi sicut totum dividitur in partes ho-
mogeneas, ita materia per accidens et forma per accidens
dividitur in partes suas homogeneas, et eo modo quo est mi-
nimum totius est minimum utriusque partis, et e converso.

173. (16) — Impugnatur primo auctoritate. — Omittendo
igitur istum tertium intellectum, illos alios duos intellectus

168 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

excludendo, ostendo quod non impediunt probationes prae-
cedentes.

a) Primo quidem hic arguo contra primam viam aucto-
ritate Gomment. super III. Physic. super illud: Et videmus
Platonem, comment. 61; quaere eum ibi.

b) Secundo Aristot., De Sensu et Sensato, in dubitatione
illa prima, ubi allegatur in oppositum [n. 159 c]) ibi enim li-
cet dubitationem illam obscure solvat, hoc tamen certum dicit,
quod qualitates sensibiles sunt determinatae secundum species.
Quod probat, quia ubi extrema sunt posita necesse est media
esse finita: in omni autem genere qualitatum sensibilium ex-
trema sunt posita, quia contraria. Sed de quacumque una qua-
litate singulari, utrum ipsa habeat terminabilitatem in se,
videtur dicere quocl non; quia existunt cum continuitate, ideo
habent aliud in actu, aliud in potentia, sicut continuum, hoc
est sicut continuum unum est per se in actu, et plura in po-
tentia, in quae per se est divisibile, ita qualitas sensibilis ut
existens in continuo est una in actu et plures in potentia, li-
cet per accidens; et tunc reducta potentialitate quanti per se
ad acturn, reducitur etiam potentialitas passionis per accidens
ad actum, ita quod nunquam quantitas per divisionem dividi-
tur in quanta mathematica, quia sicut ipse arguebat ad quae-
stionem, quod naturale non componitur ex partibus mathe-
maticis, sed naturalibus, ita etiam in tales partes dividitur.
— Qualiter autem non faciat ad propositum, patebit respon-
dendo [n. 190^].

174. (17) — Impugnatur secundo ratione. — Istud etiam ad
quocl adductae sunt auctoritates Comment. et Aristot. probatur
per rationes : — a) Quia quando aliqua passio convenit alicui
praecise secundum aliquam rationem, cuicumque convenit ae-
qualiter secundum illam rationem, eidem convenit simpliciter
aequaliter: sicut videre natum est praecise competere animali
secundum oculos, et non secunclum manus : cuicumque aequa-
liter convenit secundum oculos, ei simpliciter aequaliter con-
venit, licet non conveniat ei secundum manus: sed dividi in
partes integrales eiusdem rationis extensas nulli convenit nisi
per quantitatem formaliter, nec maximo naturali magis quam
minimo; igitur cum minimo conveniat secundum istam ratio-
nem, ita simpliciier conveniet minimo sicut maximo.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 169

b) Quod si dicatur quod forma minimi prohibet istud
quod competeret * sibi * ex quantitate, quantum est ex parte
quantitatis, conira, si(a) per se consequentia aliqua sunt in-
compossibilia, et illa ad quae consequuntur illa sunt incompos-
sibilia, et multo magis si illa quae sunt de essentiali ratione
aliquorum sunt incompossibilia, et ipsa erunt: sed divisibilitas
in tales partes vel essentialiter consequitur quantitatem, vel
est de per se ratione eius, sicut Philosophus assignat rationem
eius talem V. Metaph. ; ig\t\xr cuicumque formae ponitur istud
incompossibile, ei est quantitas incompossibilis, et ita simpli-
citer non erit illud divisibile in quantum quantum, quia sim-
pliciter non est quantum.

c) Hoc etiam probatur, quia non est intelligibile aliquid
esse quantum, quin sit ex partibus; nec quod sit ex parti-
bus, quin pars sit minor toto ; et ita non est intelligibile quod
aliquid sit quantum indivisibile, ita quod non sit aliquid in
eo minus eo inexisfens. Nec etiam potest poni aliqua caro sim-
pliciter indivisibilis in tota carne, quia sicut punctus separatus
non faceret quantum separatum, ita nec caro punctualis, si
esset cum alia, faceret aliquid maius, nec continuum, nec con-
tiguum. Unde ita improbant rationes Philos. VI. Physic. indi-
visibilitatem partis alicuius rei naturalis, sicut alicuius partis
quanti in quantum quantum.

175. (•*) — Corollarium. — Dico igitur quod ista re-
sponsio de naturali secundum quod quantum et secundum
quod naturale si potest habere aliquam veritatem, debet in-
telligi afflrmando et negando rationem formalem divisibi-
litatis; ita quod illa responsio quae dicit quod dividitur in
quantum quantum dicit quod dividitur per rationem quan-
titatis tamquam per rationem formalem divisionis \b), et illa
quae dicit quod non dividitur in quantum nalurale negat
naturalitatem esse rationem formalem huius divisionis : sicut
si diceretur quod animal in quantum habet ocidos videt, non
in quantum habet manus.

Iste intellectus verus est ; sed ex hoc non sequitur
quod simpliciter ei non conveniat quod convenit ei secundum
quantitatem ; non enim per naturalitatem concurrentem im-

(a) Ed. Ven. addit: alicui. — (b) Ed. Ven. habet tantum: dicit quod
dividitur in quantum naturale, et illa quae....

170 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

peditur illud quod convenit naturaliter quantitati, sicut nec
per manus concurrentes in animali tollitur illud quod con-
venit ei simpliciter. secundum oculos. Ita igitur absolute est
omne naturale divisibile in semper divisibilia in infinitum, si-
cut si illa quantitas quae est cum forma naturali esset per se
sine omni forma naturali. — Et ita omnes rationes quae pro-
cedunt de quantitate absolute secundum rationem quantitatis
concludunt de ea ut est in naiuralibus, quia divisibilitas est
passio naturalis eius, et ex consequenti dicitur de naturali
cuius est haec passio.

176. ('•») — Impugnatur iterum ratione quoad secundum intel-
lectum. — Secunda responsio [n. 172&]: — a) non videtur exclu-
dere rationes praedictas, quin totum non esset compositum ex
indivisibilibus vel ex minimis partibus in toto; tamen videtur
posse poni minimum in motu, pro eo quod(a) pars motus per
se est antequam sit aliquid ulterius totius, et illa pars formae
secundum quam est motus praecedit omnes alias partes illius
formae, non tantum natura, sed etiam duratione ; et ita tunc
videtur esse per se, et non in toto. Si igitur sit minimum in
naturalibus quod possit per se esse, videtur esse minima pars
formae, quae potest induci per motum, et ita minimus motus.

b) Sed contra istam responsionem arguo: quia sicut es-
sentiale est quanto posse dirvidi in partes, ita est ei essentiale
quod singulum eorum in quae dividitur possit esse hoc aliquid;
igitur nulli eorum repugnat per se esse.

c) Confirmaiur ratio et ista consequentia : tum quia
partes illae sunt eiusdem rationis quantum ad formam et ma-
teriam cum toto; igitur possunt habere per se existentiam,
sicut et totum potest: tum quia si essent per se, essent indi-
vidua eiusdem speciei, cuius totum est individuum: absurdum
autem videtur quod aliquid babeat in se naturam illam unde
sit individuum, vel posset esse individunm alicuius speciei, ita
quod simpliciter non repugnat sibi posse esse individuum il-
lius, * et sibi*(&) repugnet posse esse simpliciier, et hoc saltem
de illis quae non sunt accidentia; loquimur enim modo de sub-
siantiis homogeneis, quae non inhaerent essentialiter : tum
etiam quia partes sunt naturaliter priores toto; igitur non re-

a) Ed. Ven. addit: sicut. — (b) Wadd. etsi.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 171

pugnat eis contradictorie posse esse priores duratione ipso toto,
sicut quia repugnat ipsi toti esse prius natura hoc modo, ideo
sibi repugnat (a) contradictorie ex parte sui esse prius duratione.
d) Videtur ergo quoad hoc dicendum quod sicut forma
naturalis non tollit a toto naturali quin ita sit totum semper
divisibile per quantitatem sicut quantitas esset, si sola esset, ita
etiam non tollit quin quodlibet divisum posset per se esse quan-
tum ex se est et ex parte sui, sicut posset quaelibet pars
quantitativa in quam divideretur quantum.

177. (20) — Solvitur instantia. — Et si dicas quod statim
converteretur in continens, ista responsio non videtur esse
ad intellecturn quaestionis: quaerimus enim minimum potens
per se esse ex ratione intrinseca, hoc est cui per aliquod in-
trinsecum repugnat contradictorie minus eo per se esse: nulla
autem ratio huius impossibitatis intrinseca assignatur, si to-
tum corrumpatur. Circumscribamus enim omne corruptivum,
et quod aqua sola sit in universo: quaecumque aqua data divi-
datur, quia hoc est possibile, ut probatum est contra primam
responsionem [n. 174]: ista in quae fit divisio non erunt ni-
hila, quia hoc est contra rationem divisionis; nec erunt non
aqua ex sola ratione divisionis, quia tunc aqua componeretur
ex non aquis; non etiam repugnabit formae aquae ista par-
vitas, quae iam est in actu, quia ita parva praefuit, licet
in toto ; nec per ipsam divisionem corrumpitur aqua, quia cir-
cumscriptum est omne corruplivum, ex hypothesi. Non videtur
igitur aliqua ratio intrinseca quare naturali repugnet quin
semper quocumque per se existente possit aliquid minus eo
per se existere; licet ratio extrinseca forte impeditiva talis
per se existentiae assignetur contrarietas corrumpentis/

178. — Impugnatur adhuc quoad utrumque intellectum. — Ar-
guo etiam contra utramque responsionem simul [n. 172 a, b]:
— a) quia neutra salvat minimum in motu, propter quod im-
probandum tacta est aliqualiter praecedens decluctio; licet enim
medium in motu locali non posset cedere mobili, nisi esset
naturale, tamen si per impossibile medium mathematicum
posset cedere mobili mathematico, vere esset successio in motu.
tali propter divisibilhatem medii; prius enim pertransiret mo-

(a) Ed. Ven. addit: eis.

172 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

bile priorem partem spatii quam posteriorem. Etiam modo,
sicut per accidens est in locato ex parte locati, in quantum
locatum est, quod habeat qualitates naturales, sicut patet per
Philos. IV. Pliysic. de cubo, et per accidens ex parte loci,
in quantum iocus est, quod habeat qualitatem naturalem, ex
q. 1 de loco, quia licet naturalitas conveniat locanli, tamen
per accidens convenit loco, ita etiam Jicet necessario, tamen
omnino per accidens convenit motui secundum locum sive
motui secundum ubi, quod est in * loco * (a) per se, in quantum
respicit per se locum, quod qualitas naturalis sit in ipso motu,
vel quod sit in illo secundum quoci est motus, sive in magni-
tudine super quam fit motus per se; igitur ratio successionis
est quantitas vel in magnitudine vel in mobili vel in utroque.

b) Ex hoc destruitur prima responsio [n. 172 a], quod
non faciat pro minimo motu; quia ex quo, secundum eam,
non est accipere in eo minimum secundum quod quantum,
et successio est in motu locali per se ex ratione alicuius in
quantum quantum, sequitur quocl in motu locali nullo modo
posset esse minimum; et ita nec in aliis motibus, quia *licet*
non ita immediate concedatur de alteratione, si ponatur motus
vel successio secundum formam, tamen sequitur per locum
a maiori negative; nullus enim motus velocior est latione,
et ita nullus potest habere partes indivisibiles, si iste neces-
sario habeat partes divisibiles.

(2i) c) Ex eociem etiarn destruitur secunda responsio [n. 160 6],
quod non faciat pro minimo motu, quia in magnitudine super
quam est motus non est accipere minimam partem *inesisten-
tem *; igitur nec minimum transitum super illam magnitudi-
nem, quia illo minimo transitu oporteret pertransire minimam
partem magnitudinis.

d) Secunda etiarn responsio quantum ad minimum mo-
tum destruitur etiam per alia: primo, quia quando movens
est praesens et vincens super motum non potest poni illa ratio
extrinseca [n. 177], propter quam negatur tale minimum posse
per se esse, scilicet praesentia corruptivi, quia praesentia mo-
ventis et producentis tale minimum tunc vincit omne contra-
rium corruptivum.

(c) Wadd. locato.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 173

Similiter quodcumque datum minimum in successivis posse
esse in fluendo, hoc est minimum ibi simpliciter esse in toto;
quia pars successivi non habet aliud esse in toto quam unam
partem fluere ante aliam partem, quae partes fluentes inte-
grant totum; sicut igitur in toto permanente, hoc est, par-
tem esse in toto, est partem permanentem esse continuam al-
teri parti permanenti in toto, ita(a)in successivo partem esse
in toto est partem fluentem continuari alteri parti fluenti.

179. (22) — Solvitur ratio prima adducta ad probandum suc-
cessivum dividi in indivisibilia. — Sic igitur improbatis illis dua-
bus deductionibus antecedentibus, respondenclum est ad pro-
bationes adductas pro eis.

Ad primam [n. 157 a\ dicitur quod licet possibile sit con-
tinuum posse dividi secundum omne signum, non tamen est
possibile divisum esse, quia ista divisio est in potentia et in fieri,
et nunquam potest esse tota in facto esse. — Et tunc ad illas
probationes adductas in oppositum conceditur de quacumque
una potentia ad unam factionem, non tamen de infinitis actio-
nibus, cum quarum una reducta ad actum necessario stat
alia (b) non reducta ad actum. Ita est in proposito, quod sunt
infinitae potentiae ad infinita dividi, cum quarum una reducta
ad actum necessario stat alia non reducta ad actum, et ideo licet
concedatur possibilitas ad dividi, non tamen ad divisum esse.

Confirmatur ista responsio per Averr., super III. Physic.
* com. 60 *, ubi assignat rationem illius probationis Philosophi,
quantam contingit magnitudinem esse in potentia, tantam
contingit esse actu; non sic in numeris, propter hoc quod
omnes illae potentiae quae sunt ad partes magnitudinis sunt
potentiae eiusdem potentialitatis et eiusdem rationis: non sic
in numeris.

180. — Instantia. — Contra istud: sequitur, per te, con-
tinuum potest dividi secundum A; igitur possibile est ipsum
esse divisum secundum A, et ita de B et C et quocumque
alio singulari, et hoc determinato vel indeterminato, quia
nulla una divisio potest esse quae non potest esse completa ;
igitur omnes singulares antecedentis inferunt omnes singula-
res consequentis ; igitur antecedens infert consequens: *si*

(«) Ed. Ven. addit: hic. — (b) Ed. Ven. addit: ratio.

174 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

potest dividi in infinitum; ergo possibile est divisionem esse
iam factam in actu in infinita. — Quod si dicis singularia con-
sequentis repugnare, non autern singularia antecedentis, contra:
ex compossibilibus nunquam sequuntur incompossibilia: sed ex
singularibus illis sequuntur ilJa; patet inductive; igitur, etc.

181. (23) — Aliorum solutio. — Sed respondetur : — a) Quod
ista propositio, possibile est continuum dividi secundum quod-
libet signum, posset distingui secundum compositionem et
divisionem, ut esset sensus compositionis iste: quod haec pro-
positio est possibilis, possibile est continuum dividi secundum
quodtibet signum; sensus autem divisionis est, quod in con-
tinuo est dividi posse ad quodcumque signum. Primus sensus
est verus; secundus falsus.

b) Vel potest distingui secundum quod signum potest di-
stribuere divisive vel cottective * accipi *.

c) Posset etiam distingui, quod possibile posset praece-
dere signum vel subsequi : et si praecederet, esset propositio
falsa, quia notaretur esse una * propositio et pro uno instanti
esse distributionem subiecti actu * (a) ad attributionem prae-
dicati. Si sequeretur, esset vera, quia notaretur potentia mul-
tiplicari ad multiplicationem subiecti.

182. — Infirmatur. — lstae responsiones non videntur mul-
tuin logicae: — Tertia non, quia modus compositionis, puta
possibilitas, non videtur posse distribui ad plures possibilitates
sive impossibilitates pro pluribus instantibus possibilibus vel im-
possibilibus seu (b) incompossibilibus, et non notaretur praedi-
catum uniri subiecto pro aliquo uno instanti. — Nec secunda
responsio aliquid valet, quia illa non habet locum nisi accepto
hoc signo omnis in plurali, sicut ibi: omnes Apostoli Dei
sunt duodecim. — Nec responsio prima videtur valere, quia
necesse est * quod * accipiendo extrema pro eodem tempore
vel pro alio, quod possibititas dicat modum compositionis
unientis extrema.

183. l2*) — Solutio Doctoris. — Omittendo longas et pro-
lixas evasiones illarum improbationum, dico quod ista propo-
sitio signat unionem praedicati cum subiecto possibiliter pro

{<i) Wadd. notaretur esse una potentia ad attributionem.
{])) Ed. Ven. pro pluribus instantibus impossibilibus....

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 175

aliquo uno nunc, licet illud nunc sit indeterminatum; et lunc
illa exposilio [a) esset vera, si talis ampliatio compositio-
nis (b) possit fieri virtute possibilitaiis ; non enim potest
fieri ampliatio ad plura nunc, ut non notetur possibilitas com-
positionis pro aliquo uno nunc, sive extrema accipiantur pro
eodem nunc, sive pro alio, pu(a si sedens accipiatnr pro uno
instanti et slans pro alio. In omni sensu oportet quod possi-
biliias modificet ipsam composiiionem iungentem extrema pro
aliquo uno nunc, tamen indeterminato . — Ita in proposito,
notatur dividi uniri coniinuo secundum signum et pro quoli-
bet eius, et hoc pro aliquo nunc indeterminato : hoc autem
est impossibile, quia quandocumque unitur sibi praedicatum
pro aliquo vel aliquibus singularibus, necessario sibi repugnat
pro aliis; necesse est enim, sicut dicit prima responsio [n. 179],
quod cum reductione potentiae non tantum ad factum esse,
sed ad fieri stet alia potentia non reducta, nec ad actum facti
esse, nec etiam fieri, quia necesse est divisione existente in
fieri vel in facto esse secundum A, aliquid continuum termi-
nari per A, et ita potentiam quae est in illa parte continui
non reduci ad actum.

184. — Solvuntur instantiae. — a) Sed si arguas: quae-
libet singularis est vera; igitur et universalis; posset dici quod
singulares sunt verae, non tamen compossibiles, et utrumque
requiritur ad possibilitatem universatis.

b) Contra, simul haec est vera, continuum potest dividi
secundum A et secundum B et C, et sic de quolibet alio sin-
gulari simul. — Et si dicas quod singulares sunt compossibi-
les accipiendo potentiam, sed non actum terminantem poten-
tiam pro eodem, puta est simul possibile continuum dividi
secundum A et secundum B et C, non tamen possibile est si-
mul dividi secundum A et B et C, etc, arguo quod non oportet
accipere possibilitatem dividendi(c) pro eodem nunc, ad hoc ut
universalis sit vera, quia singulares absolute enunciantes prae-
dicaturn de singularibus sufiicienter enumeratis inferunt univer-
sale absolute enuncians idem praedicatum: sed si tales singula-
res sunt verae omnes in se et absolutae, igitur et universales.

(a) Ed. Ven. proportio. — (6) Ed. Ven. propositionis. — (c) Ed.
Ven. dividi.

176 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

Respondeo quocl singulares propositiones de possibili ab-
solute sumptae non inferunt formaliter universalem cle possi-
bili, sed est fallaeia figurae dictionis a pluribus determinatis
ad unum; possunt enim singulares ex vi sermonis unire prae-
dicatum subiecto pro aliquo nunc; universalis autem unit
praeclicatum subiecto pro quolibet eius universaliter, et ideo
procedit ex forma significandi a pluribus determinatis ad unum.
Ista est ratio quare a praemissa de possibili ut nunc et alia
de possibili pro alio nunc non sequitur conclusio de possibili
simpliciter et absolute, quia praemissae illae non significant
ex firma sua extrema uniri ipsi medio, et sic non sequitur
unio extremorum inter se, nec etiam est possibilis pro aliquo
eodem.

(25) c) Et si quaeras, qualiter sint accipiendae singulares de
possibili, ut sufficienter inferant universalem? Dico quod opor-
tet eas accipi in compositione specificata pro eodem nunc in-
determinato : puta possibile est dividi secundum A pro ali-
quo nunc, et possibile est dividi secundum B pro eodem, et
secunclum C pro eodem nunc, et sic cle singulis; et tunc sequi-
tur universalis, et aliter non.

d) Et si arguas, quod istae singulares sunt alterius uni-
versalis, puta istius, possibile est continuum dividi secun-
dum quodlibet signum secundum unum nunc, quae forma-
liter cliffert ab illa alia, respondeo quod differunt secundum
vocem, quia hoc quoci ista exprimit hic, alia ex consignifica-
tione verbi clemonstrat extrema uniri.

e) Et si dicas quod etiam hoc modo specificando prae-
dicatum pro aliquo nunc determinato vel incleterminato, nulla
singularis repugnat alii, ut possibile esi dividi secundum * A *
pro eodem nunc non repugnat isti, possibile est dividi secun-
dum * B * pro eodem nunc,- et ita cle C, et * ita * cle quolibet
alio singulari; quia si. aliqua repugnaret, aut esset illa quae
reciperet punctum immediatum, aut mediatum : non illa quae
acciperet mediatum, quia divisio secundum unum signum non
impedit divisionem secunclum aliucl signum mediatum : nec ista
quae immediaium, quia nulluin est immediatum; igitur sin-
gulares ut inducunt universalem istam ut nunc sunt verae et
compossibiles ; respondeo : dico quod cuilibet singulari acceptae
vel acceptibili nulla singularis determinata accepta vel accepti-

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 177

bilis repugnat indeterminata compositione pro eodem nunc ;
tamen cuicumque acceptae repugnant infinitae indeterminatae.
(26) Et ratio illius repugnantiae est assignata prius * realis *
[n. 179] ex impossibilitate reductionis omnium potentiarum si-
mul ad actum. — Huius simile non habetur faciliter in aliis;
bene enim potest poni exemplum ubi quaelibet singularis est
possibilis, et tamen universalis non est possibilis, quia aliqua
una singularis alicui uni singulari est incompossibilis : sicut
possibite est omnem colorem tibi inesse; haec est impossibi-
Jis, quia aliqua una determinata singularis alteri determinatae
repugnat: sicnt te esse album repugnat isti, te esse nigrum.
Tamen ponamus quod iste non potest portare decem lapides,
sed novem tantum, et sint illi lapides decem aequales, ista
propositio, possibile est omnem lapidem portari ab isto,
falsa est: et non quia aliqua singularis determinata sit alicui
alteri determinatae incompossibilis, sed aliquibus determinatis
est aliqua indeterminata incompossibilis ; quaecumque enim no-
vem singularia sunt compossibilia, et decimum indeterminate
est incompossibile eis.

Isto modo debet intelligi responsio Averr. super I. De
Generatione, qui dicit quod facta divisione in uno puncto,
prohibetur fleri divisio in alio puncto: non quidem in aliquo alio
determinato, signato vel signabili, sed in aliquo indeterminato.

Et tunc respondetur ad argumentum factum contra me
prius de mediato et immediato, quod etiam fit contra eum.
Dico quod non est dandum divisionem fieri in aliquo imme-
diato, sed in aliquo mediato; non tamen determinato, sive
signato sive signabili, sed indeterminato ; quia quodcumque
determinatum mediatum accipiatur, posset divisio stare secun-
dum illud signum simul cum divisione secundum istud signi-
flcatum; repugnabit tamen divisioni isti divisio secundum aliud
signiflcatum (a) mediatum, secundum aliquid scilicet quod non
est in continuo determinato ad hoc indivisibile.

f) Sed si quaeras de ista propositione, possibile est con-
tinuum dividi secundum quodcumque signum, ista potest con-
cedi, quia hoc signum quodcumque non tantum est distribu-
tivum, sed etiam partitivum ; ita quod ad veritatem univer-

(a) Ed. Ven. signum.

Tom. II. 12

178 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

salis cuius subiectum distribuitur per quodcumque sufficit
* singillata * attributio praedicati cuicumque singulari; ita quod
non omni singulari simul, sed cuicumque indifferenter, et non
oportet quod aliis. — Omnis autem non sic significat, secl si-
gnifieat subiectum simul accipi pro quolibet respectu prae-
dicati. — De hoc autem signo quilibet est dubium utrj.im si-
gniflcet idem cum eo quod est omnis, vel cum eo quod est
quicumque. Et quodcumque horum ponatur, dicendum est de
illo sicut de ilJo cui aequivalet. — Cum tamen de intellectu
constat, non est vis facienda in nomine.

185. (27) — Exponitur sententia negans indivisibile esse quid
positivum. — Ad secundam probationem illius antecedentis
[n. 157 b] dicitur quod indivisibile nihil est nisi carentia
continui; ita quod nihil formaliter est instans nisi carentia
successionis continuae, et ita punctus est carentia longitudi-
nis et nihil positivum dicit. Et tunc neganda esset illa propo-
sitio, quod successivum praecise habeat esse, quia suum in-
divisibile sit; immo praecise habet esse * suum * successi-
vum, quia pars eius fluit, et *nunquam* quia indivisibile eius
sit aliquid positive. — Pro ista positione videntur multa facere:

a) Primo quia posita sola ratione continui, circumscripto
omni absoluto, videtur esse terminatum, si non sit infinitum(a).
— Nec videtur quod possit Deus separare finitatem a linea,
nec per consequens puncium : quod non videtur esse probabile,
si punctus esset alia essentia absoluta a linea.

b) Similiter si essent duae essentiae absolutae, non videtur
possibile quomodo fieret aliquod unum ex eis, nisi unum al-
teri acciderei; non enim sunt unum secundum identitatem
perfectam, quia ponuntur duae essentiae absolutae; nec unum
tertium compositum ex eis, quia neutrum respectu alterius
est actus aut potentia.

c) Similiter indivisibile haberet esse et non esse absque
generatione et corruptione; quia si * est tantum in potentia *,
in medio lineae continuae est tantum unus punctus, ipsa au-
tem divisa sunt duo puncta in actu; igitur est ibi aliquis pun-
ctus qui non praefuit ibi, et sine generatione, quia non videtur
probabile quod dividens (p) generaverit ibi aliquam essentiam

(a) Ed. Ven. licet non sit absolutum. — (b) Ed. Ven. generans.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 179

absolutam. Similiter de figura incisionis, videtur per Auctorem
Sex Principiorum, quod non sit aliquid positive dictum; et
tamen ibi est superficies in actu, quae prius non fuit in actu.
186. (28) — Impugnatur. — Sed contra istud: — a) Tunc
sequitur quod generatio substantiae, quae non est per se ter-
minus continui, nihil erit, vel saltem in nihilo, quia non est eius
aliqua mensura positiva; et ita est de illuminatione et de omni-
bus mutationibus subiectis quae non sunt per se termini * mo-
tus. Et licet posset evadi de mutationibus quae sunt termini *
motuum et fiunt in instanti, sicut nihil in nihilo vel privatio
continuitatis in privatione continuitatis, tamen de istis videtur
absurdum, quia non sunt per se termini continuitatis alicuius
continui, quia nihil sunt continui, nec positive, nec privative.

b) Praeterea, secundum Philos. I. Poster., ratio lineae est
ex punctiSy hoc est in ratione essentiali lineae cadit punctus;
quae ratio dicitur de linea primo moolo dicendiper se: nulla
autem privatio pertinet per se ad rationem essentialem posi-
tivi; igitur, etc.

c) Praeterea, ex eodem sequitur quod si punctus tantum
est privatio, quod etiam linea tantum erit privatio, et super-
fieies (a) et corpus; semper enim terminatum. definitur per
terminans, et positivum non includit essentialiter privationem.

d) Similiter sequitur idem propter aliud: quia tunc linea
tantum erit carentia latitudinis, et superficies tantum caren-
tia profunditatis, et tunc non erit nisi unica dimensio, quae
ponetur corpus, cum tamen illa dimensio quae dicitur pro-
funditas posset alio respectu dici latitudo, istae enim tres di-
mensiones distinguuntur secundum imaginationem trium linea-
rum se intersecantium in eodem puncto.

e) Ex hoc infertur ulterius inconveniens: quod si superfi-
cies est tantum privatio profunditatis, quomodo erit punctus nisi
privatio privationis ? Nihil enim videtur privare privationem,
nisi formaliter positivum.

f) Praeterea, secundum superficiem insunt multae quali-
tates corporales et sensibiles, ut videtur; ergo non est tantum
privatio. — Antecedens probatur de coloribus et figuris, quo-
rum utrumque est per se visibile et per consequens positivum;

(<z) Ed. Ven. addit: profundidatis.

180 LIB. II. L>IST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

figura etiarn propriissime sequitur speciem sicut determina-
tiva organizationis corporis humani, et ideo videtur accidens
manifestativum speciei(a): non autem videtur probabile enti-
tatem positivam talis consequentis speciem naturaliter et ma-
nifestantis eam includere essentialiter vel pro subiecto habere
immediate privationem.

187. — Solvitur instantia. — Si autem dicatur quod in-
divisibile per quod successivum habet esse est tantum in po-
tentia, Jwc nihil iuvat, quia eodem modo quo habet esse in
toto, quando cedit, quaero, quid sibi succedat? Si aliud indivi-
sibile, stat argumentum. Si non, tunc successivum non erit.

188. (29) — Solvitur ratio altera adducta ad probandum suc-
cessivam dividi in indivisibilia. — Respondeo acl argumentum
[n. 157 b] quod, eo cedente, succedit pars continua fluens, et
non indivisibile immediate, nec aliquid immediate, nisi sicut
continuum est immediatum indivisibili.

189. — Solvitur obiectio. — Et si obiicis: ergo non sem-
per habet tempus esse uniformiter et aequaliter, quia quando
illud instans positivum est iempus est, quia suum indivisibile
est; illo autem transacto immediate non* est, quia aliquid eius
indivisibile non est; respondeo: sicut linea non uniformiter
habet esse ubique, prout ubique distribuit pro partibus li-
neae et indivisibilibus lineae, quia in istis, scilicet partibus,
habet esse ut in ultimis, et in illis, scilicet in punctis, ut in
terminis, et tamen ubique est uniformiter secundum quod ubi-
que distribuit praecise pro istis vel praecise pro illis, ita est
in proposito, si semper distribuit praecise pro indivisibilibus
vel praecise pro partibus, tunc uniformiter habet esse, sed si
pro utrisque simul, non habet esse uniformiter.

190. (30) — Solvuntur auctoritates Philosophi adductae ad
probandum successivum componi ex minimis. — Ad probationes
alterius antecedentis, de partibus minimis, respondeo: —
<<) Ad prirnam [n. 159 a] dico quod Philosophus contra Ana-
xagoram satis habet si per ablationem a toto minoretur totum,
ita quod non semper possit de eo aequale abstrahi. Oportebit
enim Anaxagoram dicere, sicut imponit sibi Philosophus, quod
facta segregatione a carne cuiuscumque generabilis de carne,

Ed. Ven. figura etiam propriissime sequitur superficiem, et ideo vi-
detur accidens manifestum superficiei.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 181

adhuc remaneret caro tanta ut ex ea posset ulterius segre-
gari seu generari quodcumque generabile; et hoc est impossi-
bile, quia quantumcumque caro potest in infinitum dividi et
minorari, saltem non remaneret tanta ut posset ex ea quodcum-
que generabile generari, quia generabile quodcumque requirit
quantitatem determinatam illius ex quo generatur, maxime si
generatio sit tantum segregatio vel motus localis seu lationis,
quod imponitur Anaxagorae; et ultra quantitatem illam omnem
ex qua generatur minueretur (a) caro per continuam segre-
gationem aliorum ex ipsa. Non ergo propter intentionem Phi-
losophi ibi oportet ponere minimum in naturalibus, etiam se-
paratum per se existens, nec in toto.

b) Ad aliud Philos. De Sensu et Sensato [n. 159 c] dico
quod passiones sunt divisibiles quantumcumque, ita quod nun-
quam quantum posset dividi nisi divisa passione sensibili, et
tamen non dividitur in infinitum in quantum sensibilis, id est
in quantum est perceptibilis a sensu, sicut ipse vult ibi, quod
pars quantumcumque minima potest esse sensibilis virtute,
licet non actione, hoc est, quod ipsa in toto potest cooperari
aliis partibus ad sensum immutandum, et * tamen * licet pos-
set fieri divisio in eam, etiam per se existentem, non tamen
immutaret sensum.

Et tunc patet ad argumentum eius quod adducitur in oppo-
situm, quod sensus crescit in infinitum, si *apponatur*, etc,
verum est, si sensibile in quantum actu perceptibile a sensu
potest dividi in infinitum; non autem sequitur si illud quod
est sensibile potest dividi in infinitum.

(31) c) Ad aliud de II. De Anima [n. 159 6] patet quod loqui-
tur de quantitate naturali augmentabilis et diminuibilis, quod
concedo, quia illa quantitas cuicumque naturali perfecto est
determinata in maius et minus, loquendo de illa quantitate
in qua naturaliter producitur, aut saltern in minus in anima-
tis, loquendo de illa quantitate ad quam procedit diminutio.
Philosophus tamen non loquitur ibi nisi de termino magnitu-
dinis et augmenti; et ideo praecise in illo loco intendit Phi-
losophus quod quantitas perfecta cuiuslibet rei naturalis est
determinata in maius; ex quo habet propositum suum quod

(a) Ed. Ven. immutaretur.

182 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

intendit probare, scilicet quod ignis non est principium augmen-
tans in aliqua generatione vel in aliqua specie; oportet enim
principale agens in aliqua specie esse determinatum ad quan-
titatem perfectam illius speciei, ut illam solam producat, et
non ultra illam: ignis autem non est determinatus ad quanti-
tatem determinatam in aliqua specie, quia quantum est ex se
produceret maius * quantumcumque * (a), quia crescit in infl-
nitum, si apponantur combustibilia in inflnitum.

191. — Solvuntur rationes adductae ad probandum successi-
vurn componi ex minimis. — a) Et cum probatur [n. 160 a\
illud antececlens de minimo per hoc quod convenit accipere
primum in motu, posset consequentia negari; quia illi qui
dixerunt primum in motu dixerunt mutationem primam esse
partem motus (b). Tamen nego primum utroque modo, et pri-
mum motum et mutationem primam; quia Philos. VI. Physic.
ex intentione osteudit oppositum, scilicet quod omne moveri
praecedit mutatum esse in infinitum, et e contrario. — Et per-
suadetur hoc sic: quia si ignis causaret aliquid primum in
motu, pari ratione posset causare aequale illi simul cum eo
immediatum, et ita aut necesse esset flngere quod inter pri-
mum causatun? simul et secundum aequale illi oporteret quie-
scere agens, et ita motus componeretur ex motibus et quieti-
bus intermediis, aut oporteret agens post primum inductum
inducere totum habitum successive: quod videtur valde irra-
tionabile, quia cum sit aequalis virtutis et aeque approxima-
tum passo, sicut potest aliquem gradum simul causatum pri-
mum simul inciucere, ita, illo inducto, potest inducere ipsum
totum simul, et ita componeretur totus motus immediate ex
mutationibus immediatis vel ex mutationibus sive motibus et
quietibus intermediis.

Est ergo iste processus: sit forma sub esse quielo et sub
aliqua immutatione (c), corrumpenda per motum : puta in al-
teratione * quae incipit * sub calore in esse quieto; huius, in-
quam, immutationis (c) est accipere ultimum, scilicet immu-
tationem terminative; quia mobile se habet nunc indivisibi-
liter sicut prius divisibiliter, et hoc est immutari (c), sicut

(a) Wadd. quantum.

(h) Ed. Ven. mutationem esse illam partem motus.

(c) Ed. Ven. mutatione... mutationis... mutari.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 183

mutari est aliter se habere nunc indivisibiliter quarn prius
divisibiliter; ideo autem est sub forma eadem sub qua quievit
in instanti immutationis, quia tunc agens quod debet ipsum
movere nihil egit prius, nec nunc agit circa ipsum, ab illo
instanti incipit movere illud mobile, et hoc successive, vel pro-
pter partes mobilis, quia nulla pars mobilis est aeque propin-
qua agenti, sed pars propinquior altera parte in inflnitum,
et solus punctus mobilis est se toto immediatus agenti, et ille
non est mobilis, sive propter partes formae secundum quas
debet esse motus, quarum quaelibet ante aliam est inducibilis
a movente praesente, quia ratio extrinseca propter quam mi-
nimum non posset esse per se in naturalibus est praesentia
corrumpentis; haec autem tollitur propter praesentiam cor-
rumpentis; hoc autem tollitur propter praesentiam agentis
corrumpentis omne corruptivum sui effectus. Ab illo ergo
instanti immutationis (a) continue remittitur calor qui infuit,
et acquiritur frigus; non enim verisimile est quod sit solus
motus remissionis usque ad aliquod instans, et tunc primo in-
ducatur aliquid frigoris; vel enim calor remittendus haberet
ultimum sui *inesse (b) *, si in isto dicto instanti maneret calor
et in tempore sequenti induceretur primo frigus *, quod negat
Philos. VIII. Physic, vel si non, saltem frigus immediate se-
quens ipsum haberet primum sui esse, et tunc esset prima mu-
tatio motus infrigidationis : quod est ita inconveniens sicut de
prima remissione motus caloris. Inconveniens etiam videtur
quod agens remittat calorem nisi causando in ipso aliquid in-
compossibile sibi secundum aliquem gradum, et secundum quod
illud causat in maiori vel minori gradu corrumpit gradum et
gradum ipsius existentis.

(32) Hoc etiam vult Phiios. manifeste VI. Physic, quod omne
quod movetur habet aliquid utriusque extremi. Et videtur
manifestum ad sensum, quod aquae successive calefaciendae
aliquid caloris inest, manenle adhuc frigiditate hac * aquae *
et non adhuc * secundum se * totaliter corrupta. Concurrunt
ergo simul ab instanti immutationis (a) motus remissionis ca-
loris et motus intensionis frigoris, quorum neutrius est aliquid
primum (c), et in aliquo instanti in quo per mutationem subi-

(a) Ed. Ven. mutationis.

(b) Wadd. esse. — (c) Ed. Ven. in primo.

184 LIB II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

tam inducitur aliquis gradus frigoris omnino incompossibilis
calori, in illo primo calor non est, et usque ad illum calor fuit,
ita quod calor nullum ultimum habet sui esse, sed habet ul-
timum in esse quieto * primo modo accepto *, et frigus nullum
primum (a) habet sui esse simpliciter, licet habeat primum in
esse quieto, quocl scilicet accipit per immutationem (b), licet
illud non sit quies.

Cum ergo probatur primum per Philos. VIII. Physic.
[n. 160 a], dico quod intentio Philosophi est ista, scilicet pro-
bare quod non omnia semper moventur ; et contra eos qui
dicunt omnia semper moveri dicit quod manifeste convincun-
tur, si consideremus illos motus ex quibus movebantur; moti
enim erant ad hoc ponendum ex augmentatione et diminutione
animatorum, quam videbant fieri perceptibiliter in aliquo ma-
gno tempore, puta in anno, et tamen in nulla parte eius. Ex
hoc concludebant quod illa fiebant in toto tempore et in nulla
parte temporis * partialiter * (c); quibus Aristoteles obviat quod
bene potest tale mobile quiescere per aliquod tempus, et in
parvo aliquo tempore moveri illo motu, ita quod non oportet
moveri semper ipsum illo motu. — Et probat hoc per exem-
plum de guttis cadentibus cavantibus lapidem, quae in
aliquo certo tempore et numero cadunt, et nihil auferunt de
lapide; tanclem tamen una cadens, puta centesima, aufert in
virtute omnium aliarum aliquam partem lapidis, quae tota si-
mul aufertur, et non pars ante partem. Non intendit ergo Phi-
losophus ibi quod ablatio partis lapidis sit in instanti vel tota
simul ; nam ista ablatio * lapidis * est motus localis (d), qui
nullo modo posset fieri nisi pars mobilis prius pertranseat spa-
tium quam totum mobile; sed ista una pars lapidis quae au-
fertur per ultimam guttam in virtute omnium praecedentium,
licet successive auferatur, tamen ablatio eius non est succes-
siva correspondens toti successioni casus guttarum ; non enim
quot erant guttae cadentes, tot erant partes ablationis huius
partis a lapicle, sed tota ista parva pars per ultimam guttam

(a) Ed. Ven. ultimum.

(b) Ed. Vcn. mutatione.

(c) Wadd. temporis perceptibiliter, licet in qualibet parte temporis im-
perceptibiliter, quibus.

(d) Ed. Ven. addit: et iste motus est localis.

LIB. II. DIST. II. QTJAEST. IX. ART. III. § 2. 185

aufertur, licet successive. Negat ergo Philosophus successionem
huic correspondentem, scilicet toti successioni casus guttarum,
ac per hoc ille lapis motus non movebatur semper, licet quando
movebatur per ultimam guttam, tunc successive movebatur.
Et secundum istam intentionem subdit postea de alteratione,
quod non est necesse quod propter hoc sit tota alteratio infinita;
frequenter enim ubi habet littera nostra velox, illa Gommenta-
toris habet subito (a), et exponit Commentator subito, id est
in instanti, et non in tempore inferendo.
(33) Quae expositio est litterae contraria. Quod patet ex trans-
latione sua in multislocis; quia in IV. Physic, ubi translatio
nostra habet repente, sua translatio habet subito. Et notifica-
tur ibi quod illud dicitur fleri subito quod flt in ternpore im-
percepiibili, et ita exponit ipse ibi. Igitur exponere velox vel
subito per instans est exponere tempus per instans.

Sed intentio Philosophi est ista: quod non oportet * quod *
sicut alterabile est divisibile in infinitum, quod ita tempus infi-
nitum correspondeat alterationi alterabilis, sive semper dum
alterabile est quod pars eius post partem continue alteretur,
sicut posset esse successio ex ratione partium alterabilis; sed
frequenter alteratio est velox sive subito, id est quiescente
prius usque tunc illo alterabili, et tunc non sunt simul, nec
secundum primam mutationem, nec secundum primam partem
motus, sed successive. Et hoc est quod subdit statim ratio ap-
posita a Philosopho ad eamdem conclusionem, quod quando quis
sanatur sanatio eius est in tempore, et non in termino temporis.
Et tamen mobile non semper movetur illo motu, quia iste mo-
tus finitus est inter duo contraria. Quomodo ergo acciperet
ipse in ratione praecedenti alterationem fieri in instanti, ad
hoc ut probaret non omnia esse in motu, et in secunda ra-
tione accipit oppositum, scilicet quod sanatio non est in ter-
mino temporis, sed in tempore, et tamen non semper est mo-
tus, quia est inter contraria, et ideo, acquisito illo contrario,
cessabit motus?

Subdit ergo Philosophus quod dicere omnia continue mo-
veri multum in manifestis ambigere est; ubi continue ac-
cipitur pro semper, quia illud membrum quintum divisionis

(a) Ed. Ven. addit: pro velox in nostra translatione.

186 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2.

quinti membri improbat per omnia ista. Et adhuc ponitur ibi
ulterior expositio, quia lapis manet durus; ergo non alteratur.
Non ergo ex aliquo verbo quod hic dicitur negat totam sen-
tentiam suam in VI. Physic. Et dato quod hic esset aliquod
verbum quod expresse hoc videretur sonare, licet nullum sit
nisi ex falso intellectu sumptum, magis tamen esset exponen-
dum secundum illucl quod hic dicitur, quam totum istud quod
est hic principale alibi retractare, propter aliqua quae dicun-
tur alibi, non ita principaiiter, nec ex intentione sicut hic.
(34) b) Ad aliud De Sensu et Sensato [n. 160 b] dicetur in
argumento ultimo ultimae quaest. huius clist.

c) Ad rationem de contradictoriis [n. 160 c\ diciiur quocl
illa sunt contradictoria quae sunt accepta pro eodem tempore
et secundum alias conclitiones requisitas; et illa non sunt con-
tradictoria quae non sunt accepta pro eodem tempore. Quocl
probatur per definitionem contradictionis positam I. Elen-
chor. Et icleo non esse caloris, ut praecessit in ultimo instanti
immutationis, et esse caloris susceptum in tempore habito, non
sunt contradictoria respectu caloris.

Contra: esse caloris et non esse absolute sumpta, non
prout intelliguntur in eodem instanti, sunt incompossibilia sim-
pliciter, ita quod quia sunt incompossibilia simpliciter, ideo
non possunt esse in eoclem instanti, et non e converso. Et ra-
tio incompossibilitatis pro eodem instanti non est alia nisi quia
ipsa formaliter sunt opposita : nulla alia oppositione formaliter
quam contradictoria; igitur; etc.

Confirmatur hoc per simile in aliis: quia contrarium con-
trario succedens vere est ei contrarium, licet non *sint*simul
in eoclem instanti. Similiter forma ut est terminus ad quem
privationis vere opponitur sibi privative (ut est terminus
a quo{a)). Et est * iste * motus inter opposita formaliter. Unde
Philos. I. Physic. c. 25, vult quod omnis motus sit inter con-
traria opposita, vel privativa, vel media inter haec; et tamen
ista ut sunt termini transmutationis nunquam simul sunt.

Posset etiam argui quod creationis termini non essent con-
tradictorii, quia non esse quoci praecedit esse creati non po-
test ei esse contradictorium, nec privativum, nec medium

(«) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 2. 187

inter haec, quia in nullo susceptivo est, et si (a) non esset con-
tradictorium ei, creatio ergo non esset inter contradictoria vel
contraria: quod videtur absurdum.

Quod autem adducitur de definitione coniradictionis est
aequivocatio; quia alio modo contradictio est in complexis et
alio modo est in incomplexis : comptexa non sunt contradi-
ctoria nisi accipiantur pro eodem instanii, pro quo oportet
illa ambo enuntiare praedicatum de subiecto: incomptexa au-
tem absolute sumpta, non determinando ad aliquod instans,
sunt contradictoria. De contradictione prima loquitur Philos.
in * I. * Periherm., de secunda vero in Praedicamentis.
(35) Aliter respondeo ad argumentum [n. 160 c], quod imme-
diatum potest accipi dupliciter: uno modo inter quod secun-
dura se totum et aliud non est medium: alio rnodo quod se-
cundum se totum est cum altero statira vel post alterum.
— Primo modo continuum est immediatum suo termino, quia
inter indivisibile (b) terminans et divisibile terminatum nihil
cadit medium : secundo modo indivisibili terminanti continuum
nihil est imraediatum; nihil enim secundum se totum statim
sequitur illud indivisibile; sed pars illius totius quod est im-
mediatum totum primo modo sequitur indivisibile secundum
partem ante partem in infinitum.

Ad propositum ergo dico quod sicut mensurae islae se ha-
bent, ita et mensurata, scilicet quod quando unum contradi-
ctorium mensuratur indivisibili, et aliud mensuratur divisibili.
Et tunc minor est falsa ; nullum enim est medium inter con-
tradictorium, secundum quod est in tota mensura sua, et con-
tradictorium aliud, sicut nec inter totam mensuram eius et
mensuram alterius. Gontradictorium tamen quod mensuratur
* indivisibili * (c) non est alicui immediatum, ita quocl secundum
aliquid esse sui, videlicet prout est * in * mensura sua, statim
reliquum contradictorium sequatur. Ita dico in proposito, quod
non esse fuit in indivisibili; esse autem formae inductae per
motum est in toto tempore habito; et ideo nullum est medium
inter illa; et tamen quod sequitur in tempore non est imme-
diatum secundo modo praeexistenti in instanti.

(a) Ed. Ven. et sic.

(b) Ed. Ven. divisibile.

(c) Wadd. divisibili.

188 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 3,

§ 3. — Solvitur III. Argumentum principale.

192. (36) — Quod Angelus sit indivisibilis non obstat quomi-
nus possit moveri. — Ad iertium argumentum principale quae-
stionis: quando dicitur [n. 161 a] quod Angelus non possit
moveri, quia est indivisibilis, quamvis potest faciliter respon-
deri quod Angelus occupat locum divisibilem, et ideo respectu
loci se habet ac si esset divisibilis, aut si occupat locum pun-
ctualem, Qt ita ut punctualiter existens non potest continue mo-
veri, ut semper habeat esse punctuale, tamen quia non videtur
ratio quare negatur indivisibile moveri, etiamsi esset indi-
visibile quantitatis per se existens, ideo potest concedi quod
Angelus habens ubi punctuale potest continue moveri ut in
puncto semper existens.

193. — Ostenditur indivisibile posse moveri. — Et istud quod
assumptum est de indivisibili probatur multipliciter :

a) Prima probatio. — Primo, quia sphaera super planum
mota describit in plano lineam, et tamen non tangit nisi in
puncto; ergo illud punctum pertransit totam lineam; et tamen
non propter hoc tota linea illa quae sic pertransitur a puncto
componitur ex punctis; ergo a simili, nec hoc sequeretur si
ille punctus esset per se.

b) Solvuntur instantiae. — Hic respondetur multipli-
citer: primo, quod non est sphaericum in natura, sed tantum
in intellectu vel imaginatione. — Sed hoc nihil est, quia coe-
lum simpliciter est sphaericum; et tamen, dato quod non esset
aliquod sphaericum in natura, adhuc non esset contradictio ex
parte sphaerae et plani, quod hoc super illud moveatur, ut
sphaera super planum; esset autem contradictio si ex motu
indivisibilis super aliquid sequeretur ipsum esse indivisibile
vel componi ex indivisibilibus.

Aliter dicitur quod naturalis sphaera tangit planum in
linea, non in puncto. — Sed hoc videtur impossibile, quia
quod applicatur lineae circulari, ita quod eam totam tangit, ne-
cessario est circulare, quia quaelibet pars lineae circularis est
circularis, sicut linea recta est in qualibet parte recta ; nam
rectae lineae (a) nulla pars est circularis vel curva.

(ci) Ed. Ven. Rectae autem lineae.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 3. 189

Aliter dlcitur quod quia punctus ille per accidens mo-
vetur, ideo non oportet quod commensuret sibi spatium super
quod movetur: sphaera autem per se movetur et etiam est
divisibilis. — Secl contra istucl, quia quamvis pars in toto
moveatur per accidens, tamen semper est in spatio sibi aequali,
et pertranseundo illa describit totum spatium; imrno si albedo,
quae magis movetur per accidens, moto quanto, quam aliquid
quod est pars vel terminus quanti, secundum quantitatem suam
quam habet per accidens comparetur ad spatium, adhuc eius
quantitas accidentalis commensuraretur spatio. Unde non vide-
tur quod quantum ad commensurationem aliquid auferat mo-
veri per accidens aliter quam per se moveri. — Item linea
ista supposita non commensuratur spbaerae, quia tunc esset
corpus sphaericum; sed commensuratur alicui moto super
ipsam; ergo tantum puncto moto super eam.

Si etiam ponatur sphaeram esse in vacuo, et solam li-
neam esse plenam, et per impossibile sphaera posset moveri in
vacuo, et iste punctus super lineam plenam, illa linea plena
non describeretur nisi praecise ex puncto illo, et ita sequitur
propositum ex istis.

c) Secunda probatio. — Praeterea, accipiatur corpus cu-
bum, et moveatur prima superficies eius: vel semper est in
aliquo sibi aequali, et ita in superficie: vel correspondet sibi
aliquid in magnitudine supposita, puta linea, et sic semper per-
transeundo prius aliquid magnitudinis quam aiiud pertransit
totam magnitudinem; ergo tota magnitudo supposita componi-
tur ex linea, si ratio illorum valeat.

d) Tertia probatio. — Praeterea, signetur punctus pri-
mus in linea, super quam alia linea movetur; iste punctus in
linea supposita describit totam lineam motam; quia sicut sem-
per quicumque punctus lineae motae est continue in alio et
alio puncto lineae suppositae, ita est e converso quicumque
punctus lineae suppositae supponitur alii et alii puncto lineae
motae; et tamen cum omnibus istis stat continuitas motus.
(37) e) Corollarium. — Potest ergo concedi, cum non videatur
nisi fuga dicere de moveri per accidens (a), quod indivisibile
posset per se moveri, si per se esset, et tamen continue. Nec

(a) Ed. Ven. differentia de moto per accidens.

190 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 3.

ex hoc sequeretur magnitudinem pertransitam esse composi-
tam ex indivisibilibus.

194. — Solvuntur rationes Philosophi adductae ad proban-
dum Angelum non posse moveri, quia indivisibilis. — Propter ta-
men intentionem Aristotelis, qui allegabatur [n. 161], oportet
intelligere: — a) Quod in motu locali est successio ex duplici
causa: videlicet ex divisibilitate mobilis, et ex divisibilitate
spatii; quarum utraque causa, si esset per se et praecisa, esset
sufficiens ratio successionis. Nam quodlibet mobile prius per-
transit unam partem spatii quam aliam, et ita esset successio
ex parte spatii, comparando idem mobile ad diversas partes
eius. Quodcumque etiam idem in spatio prius pertransit mo-
bile secundum primam partem sui mobilis * in spatio * quam
secundum secundam, et ita esset successio ex parte mobilis,
comparando ad quodcumque idem in spatio. — Ita etiam posset
assignari in motu augmentationis.

b) Negat igitur Philosophus, et bene, quod indivisibile ,
quantum est ex se, possit moveri vel movere, ita quod ex
eius parte possit accipi continuitas motus, ita quod sit mo-
bile habens in se rationem completam mobilis continui, quia
non habet in se quod continue moveatur. Non tamen est illud
cui repugnat continue moveri vel movere, accipiendo ab alio
continuitatem motus.

Et istud concludunt rationes suae, et non plus, sicut patet
discurrendo per rationes eius omnes:

c) Cum enim primo accipitur [n. 161 a\ quod omne quod
movetur partim est in termino a quo et partim in termino
ad quem, verum est, si sit tale mobile ex cuius ratione sit
successio motus; tale enim mobile est * semper * secundum
partem et partem sui in termino * alio et alio; sed tamen(a)*
non ita solum, sed secundum idem sui est partim in termino
uno, et partim in alio, hoc est in aliquo medio, non quiescendo,
sed in quantum est aliquid utriusque, hoc est in quantum est
per quod tendit ab uno in alterum, hoc est dictu, quod est sub
mutatione et sub aliquo subiacente mutationi, et sic continuat
partes motus.

(38) d) Cum autem accipitur indivisibile non potest esse par-
tim in uno termino, et partim in alio, quia non habet partes,

(a) Wadd. iu termino, et . . .

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 3. 191

verum est de prima partibilitate , et ideo concludendo quod
sic non est mobile, concedo: falsum autem est de secunda
partibilitate.

e) Ad aliud cum dicitur [n. 161 b] quod prius pertransit
omne mobile aequale vel minus quam pertransit maius, re-
spondeo et dico quod pertransiri potest accipi pro transitione
* divisibili *(a) vel * indivisibili* (a). Si * indivisibili *(a), falsa
est propositio, si intelligatur quod ante omne pertransire maius
universaliter pertranseat indivisibile aequale; tunc enim opor-
teret concedere quod esset dare primam mutationem in motu
locali; quod etiam nec ipsi perversores Aristotelis, non expo-
sitores, dicentes ipsum retractare quod dicit in VI. Physic,
possunt rationabiliter dicere quocl in VIII. contradicat sibiipsi.
Non ergo oportet quod omnem * pertransitionem * successivam,
quae est maior ipso mobili, praecedat pertransitio indivisibilis.
— Si autem intelligatur de pertransitione * divisibili * (a),
tunc potest intelligi non de toto ratione totius, sed ratione
partis, et hoc non comparando partem ad ubi sibi aequale, et
totum ad ubi sibi aequale, quia continuum est cuius motus
est unus et indivisibilis, ex V. Metaph., et ita similiter per-
transit pars spatium sibi correspondens, et totum mobile spa-
tium totum sibi correspondens; sed intelligendo respectu ali-
cuius certi et determinati puncti in spatio, prius pertransit
totnm ratione partis alicuius illud punctum, et in hoc quod
pertransit illud pertransit aliquid minus se, loquendo de ubi
alio a suo primo ubi totali, quam sic pertranseat aequale vel
maius, et hoc est per accidens, in quantum mobile potest
habere ubi minus suo totali * scilicet * ubi. — Sed si loqua-
mur de ubi maiori et minori et aequali, secundum quae atten-
ditur immediate continuitas motus, quorum infinita sunt ali-
quid primi ubi, simpliciter prius pertransit maius se quam
aequale sibi.

(39) Ad propositum igitur, salvando illucl quod est de per se
ratione motus continui, non oportet salvare illud quod non
est de per se ratione eius.

f) Et si obiicis quod, quicquid sit de ratione Aristotelis
in se, semper iste punctus est in spatio sibi aequali, et sic per-

(a) Wadd. divisibilis . . . indivisibilis.

192 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 4.

transit totum, ergo commensurat * sibi * totam lineam suppo-
sitam, et ita illa linea supposita erit composita ex punctis, dico
quod semper, id est, in quolibet indivisibiti est in spatio sibi
aequali; non autem semper, id est, in quacumque parte tem-
poris.

Idem argui potest de superficie prima corporis cubi, quia
licet in quolibet nunc temporis supponatur praecise lineae
super quam movetur, tamen in tempore medio inter duo in-
stantia fluit super medium continuum inter illa extrema.

g) Ad ultimam rationem [n. 161 c] bene concedo quod
omni tempore dato contingit accipere rninus tempus; sed
ex hoc non sequitur in illo minori tempore posse moveri mi-
nus mobile, nisi loquendo de mobili continuo, quod erat ex
parte sui causa continuitatis motus.

§ 4. — Sotvitur IV. Argumentum principate.

195. (^0) — Explicatur unde sit possibilitas et necessitas suc-
cessionis in motu. — Ad quartum argumentum principale
[n. 162] de causa successionis in motu, dico quod licet pos-
set fieri contentio et altercatio de intentione * Aristot. vel *
Averrois, et in quo contraciicit Avempace, sicut apparet IV.
Physic. c. de Vacuo, * breviter tamen dico: — a) Quod * causa
successionis * motus * in quolibet motu est resistentia mobitis
ad motorem: non quidem talis quocl movens non possit vin-
cere mobile, tunc enim non moveret ipsum, sed nec etiam
talis quod mobile reinclinetur ad oppositum, quia sic est prae-
cise in motu violento; sed talis resistentia quod mobile sem-
per est sub aliquo cui non potest immediate succedere termi-
nus intentus a movente.

b) Et ista resistentia mobilis ad motorem est propter de-
fectum virtutis moventis, et curn hoc propter resistentiam me-
dii ad movens et mobile; per quocl medium potest intelligi
omne illud quod necessario praecedit inductionem termini in-
tenti. Sed tale mcdium non est necessario medium nisi virtuti
limitatae; si enim esset virtus infinita, posset statim ponere
mobilc in termino ad quem, ita quod nec propter formam
oppositam termino a quo, quam mobile iam haberet, nec pro-
pter meclia naturaliter orclinata inter iliam formam quam habet

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 4. 193

mobile et terminum ad quem, esset necessitas quod tale movens
prius moveret per talia media quam induceret terminum.

c) Possibititas igitur successionis est ex resistentia * mo-
bilis ad motorem, quae est ex resistere * medii ad mobile et
acl motorem, ita quod hic est una resistentia ; mobile enim, in
quantum habet talem formam, inter quam et terminum nata
sunt esse talia media, potest continue moveri per illa ad ter-
minum; et per ista media quae resistunt mobili ut possit non
statim esse in termino potest intelligi divisibilitas partium
mobilis, vel divisibilitas formae, secundum quam est motus,
vel utraque simul. — Necessitas tamen successionis nunquam
est ex hac resistentia, sed praecise comparando istam ad agens,
cui mobile resistit propter istam resistentiam medii ad ipsum,
ita quod sicut erat possibilitas ex sola resistentia medii ad
mobile, ita virtus illa limitata non possit tollere istam resisten-
tiam, et ideo resistit illa resistentia agenti, ne statim inducat
terminum.

196. (4'i) — Ostenditur in Angeli actione sufficientem inve-
niri posse resistentiam ad successionem in motti habendam. —
a) Tunc ad illa quae adducuntur ad oppositum, [n. 162«],
quod scilicet Angeli acl se nulla est resistentia, dico quod ex
quo agit non ex infinitate virtutis activae, quando est in coelo,
inter quod ubi et suum ubi in terra nata sunt esse multa
media, quae etiam virtuti suae motivae sunt media, ita quod
nec virtus sua motiva potest omnia media facere simul et ter-
minum, nec etiam potest stalim terminum facere, nisi prius fa-
ciendo illa media, et ideo est hic resistentia tota quae requi-
ritur ad successionem \\\ motu.

b) Et cum arguitur [n. 162 b] de * ipso * dicto ipsius
Averrois de gravi si ponatur in vacuo, quod descenderet
subito propter defectum resistentiae a parte medii, dico quod
si vacuum poneretur, grave non moveretur in ipso, secundum
Philosophum, quia vacuum non posset cedere gravi, et dimen-
siones separatae non possent esse simul; tamen si poneretur
vacuum posse cedere, et esse spatium, et non quod latera
pleni essent simul, quia tunc non esset vacuum, dico tunc
quod motus gravis esset successive \\\ vacuo, quia prior pars
vacui prius cederet(«), et totum grave prius transiret hanc

(«) Ed. Ven. primo esset.

Toai. II. 13

194 LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 4.

partem spatii quam illam, et sicut dictum fuit prius in pre-
cedenii argumento (a) et modo, per se successio est in motu
locali ex spatio in quantum quanto.

197. (42) — Explicantur auctoritates Philosophi adductae ad
probandum Angelum non posse moveri localiter continue, quia non
habet resistentiam. — Ad argumenta Pliilosophi in quantum
inducuntur ad propositum dico: — a) Quod illa propositio
[n. 163 a\ quae est proportio medii acl medium, etc, vera est,
caeteris paribus; et ideo sequitur motum non esse in vacuo;
aut saltem vera est contra eos qui posuerunt vacuum esse to-
tam causam motus sive successionis in motu.

Sod ad propositum arguendo hic similiter de mobilibus
sicut ibi de spatiis, ista propositio negari potest: quae est
proportio mobilis ad mobile in subtilitate, eadem est proportio
motus ad .motum in velocitate.

Et si accipias, quae est proportio huius sub ratione qua
mobite est, et alterius sub ratione qua mobite, concedo ; sed
tunc minor est falsa; Angelus enim mobilis est continue, in
quantum habet quantitatem virtualem, secundum quam po-
test coexsistere loco quanto; sicut corpus per quantitatem suam
formalem potest coexsistere loco quanto.

b) Similiter quod Philosophus infert in secunda raiione
sua [n. 163 b'j, quod motus fit in aequali tempore per vacuum
et plenum, si inferatur hic aliquid illi simile, scilicet quod in
aequali tempore movereUir Angelus et corpus, non est impos-
sibile; ibi autem est impossibilitas ex ratione mediorum, se-
cundum quod videtur ratio eius procedere.

Sed dato quod rationes Philosophi non multum conclu-
dant ad propositum, quia non ita se habent hic mobilia. sicut
ibi spatia, valent (amen rationes suae simpliciter, ita quod sua
prima ratio [n. 103 a] est ostensiva, ct reliqua [ib. b] ducens
ad impossibile.

(43) Respondeo igitur quod si vacuum posset cedere, et motus
posset esse in eo, quod ex divisibilitate spatii motus haberet
divisibilitatem H successionem, sicut modo ex divisibilitate
spatii pleni motus habet per se successionem essentialem. —
S'^l ultra istam successionem potest addi retocitas vel tarditas

a) Ed Ven in primo articulo.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. IX. ART. III. § 4. 195

ratione conditionis accidentalis ipsius medii in quantum est
promotivum vel impedilivum ipsius motus, sive ratione subti-
litatis per quam promovet, aut saltem non impedit, aut ra-
tione densitatis oppositae. Tunc igitur fieret motus succes-
sivus m vacuo, et esset proportionabilis motui in pleno, et hoc
loquendo de successione essentiali, non de velocitate et tardi-
tate superaddita; quia omnino nullam velocitatem aut tardita-
tem superadditam haberet mobile in vacuo, haberet autem ali-
quam in pleno: sed nihit ad atiquid non est proportio prae-
cise; ergo habet Philosophus ex hoc contra adversarium di-
centem motum esse in vacuo, quod nullus motus habens ali-
quam velocitatem vel tarditatem accidentalem superadditam
essentiali potest esse in vacuo; et ideo negat Philosophus ta-
lem accidentalem successionem posse esseinmotu; et hoc non
est inconveniens, si poneret praccise esse motum in vacuo;
secl esset si cum hoc poneret vacuum esse medium promoti-
vum in motu, vel medium necessarium in rnotu, ex parte cuius
sumeretur velocitas vel tarditas motus.

Eodem etiam modo illud quod infert in secunda ra-
tione [n. 163 b] non est impossibile adversario dicenti praecise
motum esse in vacuo, quia medium plenum potest aequari
medio vacuo, in quantum est ratio vel causa successionis es-
sentialis m motu; et si aliquod plenum acciperetur in tali
proportione, in quali accipit Philosophus ad motum datum,
illud esset omnino neutrum, nullam qualitatem accidentalem
dans, nec medium plenum, nec medium vacuum.

Quid ergo habet Philosophus contra adversarium ex illa
ratione? Dico quod habet tantum quod vacuum nullam quali-
tatem accidentalem habet ultra successionem essentialem; quia
si sic, potest aliquod medium plenum dari aequale, et tunc
per medium plenum et vacuum fieret motus in tanto tempore
quantum tempus corresponderet iili conditioni accidentali mo-
tus: quod est impossibile, quia secundum hoc media essent
improportionabilia.

QUAESTIO X.

198. (i) — Proponitur quaestio. — Decimo quaero:
Utrum Angelus possit movere se?

199. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Quia
nihil iclem potest simul esse in potentia et in actu secundum idem :
movens autem secundum quod movens est in actu, et motum
secundum quod motum est in potentia; ergo nihil movet se.

Conflrmatur ratio per hoc, quod aliqua dividentia ens,
ut substantia et quantitas, sunt incompossibilia in aliquo uno
eodem; ergo pari ratione actus et potentia in quolibet uno sunt
incompossibilia. * Contra [Quod?] probatur, quia si dividentia
remotiora ab ente sunt incompossibilia, multo magis immediata *.

b) Item, omne quod movet se dividitur in duo, quorum
alterum est primo movens, alterum primo moturn, ex VIII.
Physic. Et probatur ex prima conclusione VII., quod nihil
movet se primo, quia tunc quiesceret ad quielem partis, et
non quiesceret ad quietem eius. Quae probatio tenet de cor-
pore moto. Et ex hoc sequitur quod in quocumque corpore
movente se requiratur talis distinctio; eadem enim videtur in-
compossibilitas quod idem non corpus moveat se primo, sicut
quod idem corpus moveat se primo. Sed Angelus non divi-
ditur in cluo, quorum alterum sit primo movens * et * alte-
rum primo motum; ergo, etc.

200. — Gontra : Angelus potest moveri localiter, ex prae-
cecl. quaest.: et non a corpore effective, ut videtur; nec tan-
tum miraculose a Deo; ergo movetur a seipso.

201. (2) — Ostenditur Angelum posse a seipso moveri loca-
liter. — Concedo quod potest a se * ipso * localiter moveri;
quia cuicumque inest potentia passiva ad aliquid acquirendum
vel hahendum per motum non est imperfectionis in eo quod

(1) Solvuntur ad n. 207.

LIB. II..DIST. II. QUAEST. X. 197

habeat potentiam activam per quam possit illud acquirere, sed
perfectionis est, etc. — Quod apparet, quia animatis data est
potentia activa respectu quantitatis perfectae, ad quam sunt
in potentia * passiva * quando generantur. Patet etiam in gra-
vibus et levibus, ubi est potentia activa ad illud ubi, cuius
sunt receptiva naturaliter. — Similiter animalia habent poten-
tiam activam respectu sensationis, ad quam sunt in potentia
passiva ; totalem tamen habere non possunt, sicut declaratum
est dist. 3. I. [n, 499 et 505], quia potentia non potest habere
omnia obiecta. — Igitur cum Angelo insit potentia ad ubi quod
potest acquirere per motum, non est imperfectionis in eo, si
habeat potentiam activam respectu eiusdem, (imo videtur esse
imperfectionis in eo, si non habeat potentiam activam respectu
eiusdem (a) ), ex quo non repugnat aliis entibus minus per-
fectis habere talem potentiam activam.

202. — Obiectio. (1) — Et si dicatur quod hoc tantum con-
venientibus imperfectioribus, ut animalibus secundum par-
tem, quia possunt dividi in duo, scilicet * in * movens et mo-
tum ; et quod assumptum est de gravibus et levibus falsum
est et contra intentionem Philos. VIII. Physic, ubi videtur
specialiter contra hoc facere quatuor rationes : primo per hoc
quod grave non est animal: secundo per hoc quod non po-
test sistere se: tertio quia non potest movere se motibus di-
versis: quarto quia est continuum, id est eiusdem dispositio-
nis in parte et in toto, et tale non potest movere se; et sol-
vendo quaestionem dicit, quod scilicet tantum habent naturalia
principium patiendi respectu motus, et non faciendi; primo
ostendo oppositum per auctoritates : secundo per rationes.

203. ( 3 ) — Ostenditur auctoritate gravia et levia habere
potentiam activam ad motum localem. — a) Auctoritas prima
est Philos., VIII. Physic, ubi solvens dubitationem de gra-
vibus et levibus, dicit quod quia potentia dicitur multiplici-
ter, propter hoc non est manifestum a quo movetur grave.
Distinguit autem potentiam ad actum primum et ad actum
secundum, ut patet de potentia ad scientiam et * ad * consi-
derationem. Et applicando ad propositum dicit quod ignis est
in potentia essentiali ut fiat frigidus, prout scilicet aqua ge-
neratur ex eo; cum autem genita fuerit aqua est in potentia

(a) Deest in Ed. Ven. (1 Solvitur directe ad n. 205.

198 LIB. II. DIST. II. QUAEST. X.

accidentali ad agendum, id est ad infrigidandum, nisi impe-
diatur. Ita etiam dicit ipse de gravi et levi; leve enim fit ex
gravi, ut ex aqua aer; cum autem est iam leve operabitur
mox, nisi prohibeatur; actus autem levis est alicubi esse et
sursum; prohibetur autem cum in contrario loco fit (a). —
Unde nihil valet exponere quod cum sit in actu leve est actu
leve, ita quod levis est * actu ascendere. quia tunc idem est
dicere * quod actu leve est, et dicere quod quia leve est, actu
ascendit, quod nihil aliud est nisi causaliter dictum. Dicit enim
quod mox operabitur nisi prohibealur; quod non polest in-
telligi de actu levis primo, quia actus levis non potest prohi-
beri vel impediri dum est actualiter talis. Similiter dicit quod
prohibetur cum est in contrario loco ; non autem est non leve
(actu primo (b) ) quia est in contrario loco. Ergo intendit de
actit secundo, scilicet quod actus eius est * esse * alicubi, id
est quod actus eius, qui est sursum (sive sursumitas (b) ) sit
operatio eius. Sicut ergo ignis habens calorem in actu primo
vere et effective se habet ad calefactionem, quae est operatio
eius secunda, ita et ignis actu exsistens levis effective se habet
ad esse sursum, sive ad operationem secundam, quae est
ferri sursum.

(4) b) Idem etiam IV. Physic, c. de Vacuo, dicit quod den-
sum et rarum concomitantur duae contrarietates, videlicet
grave et leve, dururn et molle; et loquens de contrarietate
gravis et levis, dicit quod secundum hanc contrarietatem erunt
activa motus: secundum autem (c) durum et molle passiva;
igitur, etc.

c) Et si obiicias * quod * ista non est intentio sua, quam-
vis sic sonent verba, quia II. De Generat., enumerans qualita-
tes activas, excludit grave et leve a qualitatibus vere activis
et passivis, respondeo : dico quod conlradiceret sibi ipsi in VIII.
Plujsic. per illud II. De Generat., nisi alio modo intelligeret
hic et ibi. Nam in VIII. Physic, sicut pro istis allegatum est,
dicit quod * naiuralia * habent principium non agendi, sed
paiiendi; in II. autem De Generat. dicit quod grave et leve
nec sunt acliva, nec passiva; et probatio sua patet ibi. Aliter
igitur loquitur ipse de actione in VIII. Physic. et aliter in II.

(o) Ed. Yen. eum inest ei contrarium.

(bj Deest in Ed. Ven. (c) Ed. Ven. addit: actum.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. X. 199

De Generat., ubi occurrit sermo de actione et passione: et
aliter in I. De Generat. et aliter in II. De Generat., * et aliter
ibi ubi occurrit sermo de generatione *. Sicut enim in lib. Phy-
sic. loquitur de molu in generali et universali, in lib. autem
De Generat. de motu ad formam, ita in III. Physic. loquifcur
de actione et passione in communi et in universali, et ita
verum est quod dicit * in * VIII. Physic, quod habent prin-
cipiuin patiendi, * scilicet * respectu motus localis: in lib. au-
tem De Generatione loquitur de aciione * univoca * ad for-
mam, ubi agens et patiens sunt contraria, quod utique verum
est de actione univoca eorum quae sunt in principio dissimilia
et contraria, et in fine sunt similia (a). Similiter in actione
aequivoca simile est agens producto secundum formam simi-
litudine aequivoca, sicut ipse concedit ibi in I. De Generat.
aliquod agens non communicare cum passo, sicut nec medici-
nam cum corpore sanato. Hoc autein modo negat in II. De Ge-
nerat. gravia et levia non solum esse principia agencli vel
faciencli, sed etiam patiendi; et hoc expresse sonat ratio sua,
quia ista non sunt principia agendi alia, nec patiendi ab aliis:
et ideo * dicit quod * non sunt principia producendi aliquid
secundurn formam * subsiantialem * aliquam, de qua produ-
ctione loquitur ibi, nec principia patiendi ab aliquo agente
correspondente tali actioni; sunt tamen principia activa aliquo
modo respectu motus locaiis ad ubi, et aliquo modo passiva
respectu eiusdem; qttorum utrumque expressit ipse in VIII.
Physic, quod passiva in hoc quod naturalia habent in se
principium patiendi, * et * activa in hoc quocl dicit operatio-
nem levis esse alicubi sicuti scientis considerare.
(5) d) Ad hoc etiam potest adduci auctoritas Comment. III.
De Coelo et Mundo, com. 28. In simplicibus, inquit, idem
est secundum speciem (b) moior et motum, sed differunt se-
cundum modum: lapis enim movet se in quantum gravis in
actu, et movetur in quantum est * in * potentia inferius. Inve-
nitur enim uno modo in actu, alio modo in potentia. Et causa
huius est haec, quia componitur ex materia et forma. Sed de

(a) Ed. Ven... actione univoca in quae agimt et patiuntur, in principio
sunt dissimilia et contraria et in fine similia, quae sunt in principio aequi-
voca et in fine sunt univoca.

(b) Ed. Ven. rationem.

200 LIB. II. DIST. II. QUAEST. X.

hoc videtur varie l.oqui; quia in com. 28 illius III. De Coelo et
Mundo et VIII. Physic. videtur velle quod raoveat se per accidens
pellendo medium, sicut nauta movet se movendo navem in qua
exsistit, Et ideo auctoritatibus eius non est multum innitendum.
204. — Idipsum ostenditur ratione. — Ad istam conclusio-
nem sunt rationes. — a) Prima talis: omnis effectus quando in
actu causatur habet causam in actu. Hoc patet per Aristot. II.
Physic. et V. Melaph. cap. de Causa: efflciens in achi et
causatum in actu simul sunt et non suni. Patet etiam,
si nulla esset auctoritas, per rationem manifestam; quia quod
non est, quando non est non producit aliquid ad esse. Igitur
quando descensus gravis est in actu, tunc aliquid est causans
in actu. — Non autem tunc est in actu a removenie prohi-
beris, neque per consequens ab impeltente ipsum grave fertur
deorsum, quia pellens non (a) per se movet deorsum, quia in
hoc est quasi removens prohibens, et tale rnovens, secundum
Philos. VIII. Physic, est quasi movens per accidens, et
praeter movens per accidens oportet dare movens per se effi-
ciens, quia omne per accidens habet reduci acl per se. — Nec
istud potest esse centrum trahens; quia si per impossibile nul-
lum grave esset in centro, sed tota terra amota ab eo et re-
manente centro sub sola ratione centri ut prius, adhuc grave
naturaliter tenderet ad centrum. — Quid ergo attrahit? Nun-
quid ubi mathematicum? Gonstat quod non, quia non est forma
activa. — Nec etiam influenfia coeli, quia hoc videtur esse
fuga, recurrere ad agens universale, quia est negare effectus
particulares et causas particulares. Influentia etiam coeli, quan-
tum est de se, uniformis est in toto medio; quare ergo unarn
partem in toto medio moveret sursum, et aliam deorsum, nisi
poneretur agens particulare determinans? — Nec istud actu
movens, quando actu movet, potest poni actu grave motum;
quia nihil movet se univoce ad illud quod * iam * habet, et
praeter hoc motus est quid extrinsecum gravi. — Nec gene-
ram * grave :i:, quia tunc potest rion esse. — Ergo oportet dare
quod sit aliquid intrinsecum ipsi gravi, vel ipsummet grave
per aliquid intrinsecum.

( (i ) Quia igitur oportet dare aliquid intrimecum, dicitur
quod generans manet in virtute in gravi, et per hoc movet

a) Ed Ven. neque pellens...

LIB. II. DIST. II QUAEST. X. 201

ipsum grave. — Contra istud: non manet in virtute nisi sicut
causa in suo effectu, et quod sic manet non est ens in se, sed
tantum quia manet in suo effectu. Et tunc virtus illa respectu
motus pertinet ad genus causae efficientis. Si generans di-
catur efficere, et nihil efficit nisi secundum quod est in actu,
necesse est igitur quod efficiens efficiat actu, quia illud quod
est efficiens in virtute tantum non efficit (a). Et ita sequitur
adhuc propositum.

b) Praeterea, illud quod non movet alitid nisi prius natu-
raliter ab alio motum ab eodem habet quod moveat et quod
sit motum: sed grave cui alligatum est leve, cuius levitas non"
excedit gravitatem eius, movet illud leve trahendo illud secum
ad centrum, et non movet nisi quia motum; ergo prius natu-
raliter est motum quam moveat, et ab eodem movetur a quo
habet quocl moveat iJlud sibi obligatum: movet autem illud non
per aliud quam per gravitatem suam; igitur et seipsum.

Posset confirmari ista ratio, quia quando aliquid habet
potentiam activam respectu alicuius formae potest eam cau-
sare in quocumque passo proportionato et approximato: sed
grave habet potentiam activam respectu ubi deorsum, sicut
habet respectu illius quod trahit secum, et ipsummet quando
est extra illum locum est receptivum illius formae, carens ea,
et est proportionatum et approximatum sibi * ipsi *; ergo po-
test istam formam causare in seipso.

Hoc etiam poterit satis patere si consideretur quod quies
requirit causam actualiter causantem * et exsistentem *, sicut
et motus; tunc enim oportet dare causam coaeve causantem
quietem naturaliter gravis cum ipso gravi : nulla autem * est
talis * causa coaeve causans quietem istam in gravi m&i grave;
* ergo grave se habet effective ad quietem *, et per conse-
quens movetur ad illam quietem a se ipso (b), quia ista duo
sunt ab eadem causa.

( ~ ) c) Praeterea, grave impeditum a motu removet prohibens,
si gravitas eius vincit virtutem illius impedientis vel resisten-
tis: puta si superponatur (c) alicui continuo, et gravitas eius

(a) Ed. Ven. necesse est quod sic moveat: sed illud quod est efficlens
solum virtute non sic movet.

(b) Ed. Ven. et per consequens grave causat motum ad quietem.

(c) Ed. Ven. supponatur.

202 LIB. II. DIST. II. QUAEST. X.

superet rationem continuitatis, frangit illud, et sic solvendo
continuitatem eius solvit impedimentum descensus eius: huius
autem fractionis, cum sit motus violentus, oportet ponere exsi-
stentem causam extrinsecam: et non videtur rationabile fin
gere aliam causam quam ipsummet grave: non autem frangit
illud nisi quia intendit facere se in centro; igitur ab eodem
principio activo habet se facere in centro, a quo habet illud
impediens removere.

Hoc etiam declarari potest aliter; quia gravius movetur
velocius, et tamen ab eodem, videlicet generante, posset gene-
rari aliquid gravius et etiam aliquid minus grave, et possent
ista duo esse in eadem distantia ad centrum et in eaclem in-
fluentia coeli; igitur diffbrmitas motuum in istis est ab aliqui-
bus intrinsecis.

d) Item, motus naturalis intenditur in fine, secundum Phi-
los. I. De Coelo et Mundo; cuius difficile esset assignare
causam, si effectivum istius motus esset praecise aliquid ex-
trinsecum.

205. ( 8 ) — Solvitur directe obiectio supra proposita. — Re-
spondeo tunc ad PhilosopJium qui adducitur [n. 202] in con-
trarium: — a) Et quod sit pro me *ostendo*: sicut adduxi
[n. 203], quocl grave se movet effective, sicut sciens movet se
effective ad actum specutandi. Et intelligo sic: sicut habens for-
mam aliquarfi quae nata est esse principium alicuius actionis
univocae potest per illam formam agere in receptivum ap-
proximatum et proportionatum, ita etiam habens formam quae
nata est esse principium actionis aequivocae potest per
ipsam (a) agere aequivoce in passum approximatum, et si
ipsuinmet sit receptivum illius actionis vel effectus aequivoci,
et carens eo, ex quo est maxirne approximatum et propor-
tionatum sibi ipsi, non solum poterit (causare effectum illum
in alio (b) ) immo summe causabit istum effectum in seipso.
— Jta in proposito, lapis exsistens sursum est in potentia ad
itbi deorsum: gravitas autem respectu istius ubi est princi-
piuin activum aequivocum, sicut universaliter respectu ubi
non oportet quaerere nisi principium aequivocum; non enim
movens movet mobile ad aliquod ubi quia formaliter movens

(a) Ed. Ven. seipsum. (b) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. X. 203

est in actu secundum illud ubi, sed tanturn quia virtualiter ;
quia igitur ipsummet grave receptivum. est * respectu * ipsius
effectus aequivoci, et caret eo, causat in seipso primo istum
effectum, et in nullo alio, nisi prius causando in se ; ita
quod causare istud est operatio gravis, sicut dicit Philo-
sophus, ut calidi calefacere: sed quod causet hoc in se accidit
ei; accidit enim sibi in quantum est activum respectu huius
causationis vel respectu huius causabilis, quod ipsummet sit
receptivum eiusdem effectus. Istud posset intelligi * universa-
liter *, si grave manens sursum posset propellere aliud * a se*
ad centrum; tunc enim non dubitaret aliquis quomodo grave
esset principium descensus iii altero; nec modo minus est causa
activa respeclu clescensus sui ipsius.

(9) b) Tamen propter unum verbum Philosophi addo ultra
quod motus iste nou est naturalis in se ex hoc quod habet
principium activum in se, sed solum ex hoc quod mobile ha-
bet principium intrinsecum passivum naturaliter inclinans ad
motum. Quod patet per definitionem naturae, II. Physic, quia
est principium rnotus eius in quo est primo per se et non
per accidens; nihil enim est principium naturatiter movencli
alicui, nisi in quantum est per se et primo in eo quod mo-
vetur: non est autem per se et primo in aliquo quod move-
tur, nisi in quantum est passivum; ergo non est aliquid na-
tura vel principium naturale alicuius nisi quia est principium
passivum in moto. Hoc etiam patet, quia ideo aliquid mo-
vetur naturaliter, quia movetur sicut aptum natum est ipsum
moveri. Ita est in proposito, ita quod (a) licet hic, sicut et in
multis aliis, principium activum sit principium movendi, non
tamen propter iliud principium activum movetur naturatiter,
sed propter principium passivum, propter quocl sic movetur.
Et hoc est quod subclit Philosophus, postquam dixit quod
actus levis est esse alicubi * ad * sursum; tamen dicit ipse:
quaeritur, quare moventur in ipsorum toca? Et respondet:
causa autem est, quia apta nata sunt ibi esse. Et signanter
dicit in ipsorum loca, hoc est naturatiter moventur in loca
illa, quia apta nata sunt ibi esse, id est habent naturalem
inclinationem ad illud ubi. Et hoc modo postea subdit quod

(a) Ed. Ven. quia.

204 LIB. II. DIST. II. QUAEST. X.

habent principium tantum patiendi et non faciendi, scilicet
respectu motus in quantum naturalis est. Et ita ibi in solutione
istius dubitationis de motu gravium, quasi intercalariter lo-
quitur de principio effeclivo huius motus et de principio na-
turali huius motus, quod tantum passivum est.
(I0) c) Rationes etiam eius non concludunt contra me ; nam
primae tres [n. 202], quae habent unam vim, ostendunt grave
non movere sicut agens per cognitionem movet se, non enim
animal posset sistere se citra ultimum terminum intentum,
nec etiam posset movere se diversis motibus (a), nisi ageret
per cognitionem; et ex hoc satis sequitur propositum Philoso-
phi, quod ista non sunt prima moventia; nam primum mo-
vens movet per cognitionem, quia sapientis est dirigere, sicut
ostensum est de Deo supra dist. 2 I. [n. 245] de cognitione Dei.

Quarta ratio sua de continuo non concludit praecise in
quantum quantum, sed de continuo, hoc est, quod est. eius-
dem dispositionis in omni parte. Probat enim quod grave
non movet se effective, quia non est pars una in actu quae
potest facere aliam in actu secundum eamdem qualitatem;
quomodo ipse dicit in De Sensu et Sensato. Et concedo quod
hoc modo pars gravis exsistens in actu non causat motum
in alia parte, sed totum grave est in actu secundum actum
primum et causat in se actum secundum.

206. (M) — Solvitur instantia. — Sed * si * obiicies: quo-
modo Philosophus si concedat grave sic moveri effeciive a se,
licet non per cognitionem, nec etiam quod naturaliias eius sit
ab eo in quantum habet principium activum, quomodo habe-
bit principale propositum suum, quod ista necessario moventur
ab alio, quod ipse intendit principaliter probare? — Dico quod
satis habet hoc ex distinctione potentiae [n. 203]; ista enim non
redticuntur seipsa de potentia secunda ad actum secundum,
nisi prius reducta fuerint de potentia prima ad actum pri-
mum, vel saltem possent recluci ad acttim primum ; quod dico
pro toiis elementis, quae tota, secundum ipsum, sunt ingene-
rabilia et incorruptibilia, et tamen quia sunt eiusdem rationis
cum partibus suis, non repugnat eis recluci de potentia prima
ad actuui primum, sicut partes eorum reducuntur. Sequitur

(a) Ed. Ycn. hoc est dirigere.

LIB. II. DIST. II. QUAEST.-X. 205

ergo quod omne grave et leve, licet moveat se effective de
potentia secunda ad actum secundum, tamen mobile est
vel movetur ab aliquo alio extrinseco a potentia prima ad
actum primum ; non enim oportet quod si omne quod move-
tur ab alio quod in omni motu moveatur ab alio. Et sufficit
Philosopho primum; quia per hoc devenietur ad aliquod aliud
ab omnibus istis ; quod nec in uno motu nec in quocumque
poterit moveri ab alio, sed est omnino movens immobile.

Similiter etiam potest dici 'quod in isto motu etsi mo-
veantur a se effective, non tamen moventur a se sicut a pri-
mis moventibus, ex quo non movent se per cognitionem, se-
quitur quod praesupponant aliquid sic movens per cognitio-
nem, et ita licet moveant se effective, non tamen sic quin mo-
veantur ab alio, licet non sicut a causa proxima.

207. ('2) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum principale [199 a] dictum est dist. 3. I. q. 6.
[n. 501] quomodo potest aliquid agere in se, et responsum est
ibi ad illud argumentum.

Quod autem additur pro confirmaiione, quod quaedam
dividentia ens sunt incompossibilia in quocumque, igitur et
ista, concedo de istis ut sunt opposita: opposita autem sunt
prout dicunt modos cuiuslibet entis, prout scilicet idem est
ens in potenlia antequam actu sit et ens in actu quando iam
est; et isto modo nulli eidem conveniunt nec formaliter, nec
etiam denominative, quod scilicet idem dicatur ens denomina-
tum simul ab aliquo in aliquo actu et ab eodem in potentia.
Ut tamen actus accipitur pro principio activo et potentia
pro principio passivo, quae cadunt infra essentiam cuiuslibet
derlnibilis vel deiiniti, sic non sunt opposita, nec sic dividunt
ens, nec repugnant alicui eidem.

b) Ad secundum argumentum [n. 199 U] dico primo ad
auctoritatem illam VIII. Physic, quod scilicet omne movens per
cognitionem, * organice * dividitur in duo, quorum unum est
primo movens et aliud est primo motum. Et ratio huius est
quia potentia motiva talis moventis est potentia organica, ita
quod illa requirit non tantum distinctionem inter corpus et
animam, sicut inter movens et motum, sed forte in ipso cor-
pore in quo *est * virtus organica requirit partem corporis mo-
ventem distinctam a parte mota. Non est autem ita necesse

206 LIB. II. DIST. II. QUAEST. X.

de movente se non organlce, quia totum est uniforme quan-
tum ad actum primum et totum in potentia quantum ad
actum secundum.

(•3) Sed ad probationem illius propositionis quae accipitur
ex principio VII. Plrysic , ubi probatur quod nihil movet se
primo, dico quod hoc quod dicit primo dupliciter potest accipi :
— Uno moclo potest dici idem quod est secundum tolum, et
opponitur ei quod est secundum partem ; et hoc modo accipit
Philosophus moveri primo iri V. Physic, ubi distinguit quod
aliquid movetur secunclum accidens, aliquid secundum partern
et aliquid primo (a). Et similiter in VI., ubi dicit quod quid-
quid movetur in aliquo tempore primo movelur in quolibet
illius lemporis; et alibi frequenfer. — Alio rnodo hoc quod est
primo dicit causalitatem praecisam, quomodo accipitur in I.
Poster. m deflnitione iiniversalis.

Dico tunc quod ratio Aristot. in principio VII. bene probat
quod nullum corpus movetur a se primo hac duplici primi-
tate simul; quia si movetur a se primo, id est secundum se
totum, igitur motus inest cuitibet parti eius. Consequenlia
tenet per hoc quod totum in quantum movens est homoge-
neum et moveri est passio homogenea: passio autem homo-
genea non inest toti primo hac primitate, nisi insit cuilibet
parti eius; sequitur igitur quod si totum movetur primo hoc
modo, quod si pars quiescit, totum quiescit. — Accipiendo
autem aliam primitatem causalitatis praecisae, si totum mo-
vetur a se primo, non removetur hoc praedicatum, quod est,
moveri ab ipso propter hoc quod removelur ab aliquo quod
non est ipsum; nec removetur ab ipso propter id quod re-
movetur ab aliquo quod est aliquod eius; si enim triangulus
habet tres primo hac primitate, non solum non removetur ab
eo habere tres, si removeretur a quadrangulo, qui nihil est
<iius (b); imo etiam non removetur ab eo propter hoc quod
removetur a parte trianguli, puta ab hoc angulo vel illo. Igi-
tur et moveri non removebitur a toto cui primo inest hac
primitate, etiamsi removeatur a parte eius, quae pars non est
ipsum; et ideo si totum movetur hac primitate primo, non
quiescit ad quietem partis. Prius autem illatum est hoc de

(a) Ed. Ven. secundum totum.

(b) Ed. Ven. qui quadrangulus est aliud eius.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. X. 207

illo (a) quod * si * movetur primo altera primitate, * quod *
quiescit ad quietem partis. — Impossibile igitur est totum mo-
veri primo utraque primitate simul, et includit contradi-
ctionem, * et sic*i#) contradictio sequitur; tamen altera pri-
mitate praecise potest aliquod totum moveri a se primo.
(4 4) In proposito autem dico quod grave movetur a se primo,
quia secundum quamtibet partem et movet et movetur, et cui-
libet parti competit, licet non primo, sed in quantum est in
toto, et movere et moveri.

Sed nunquid convenit gravi primo moveri deorsum pri-
mitate secundo modo dicla? — Dico quod possumus loqui de mo-
veri deorsum in communi, vel de hoc moveri quod convenit
huic toti gravi, vel de parte huius moveri quod convenit

* parti huius * gravis. Et dico quod sicut totum grave et pars
gravis sunt homogenea in gravitate, ita moveri totale, quod
est passio totalis totius, et moveri partiale, quod est passio
partis, sunt moveri eiusdem rationis; et sicut moveri deorsum
naturaliter in communi inest primo primitate causalitatis
praecisae gravi in communi, ita hoc moveri totale inest liuic
gravi totali simili primitate, et hoc moveri partiate, quod est
pars huius moveri totalis, inest parti huius gravis simili pri-
mitate. Non ergo hoc totum homogeneum grave movetur a se
primo, ita quod moveri ut est commune sibi et cuilibet parti
eius insit sibi primo secundum hanc primitatem, quia tunc
non removeretur a toto, etsi removeretur a parte. Hoc autem
est falsum propter aliam primitatem necessario concurrentem
cum ista, si isia ponuntur in subiecto homogeneo respectu
passionis homogeneae. Tamen grave, etiam hac primitate cau-
salitatis videlicet praecisae, movetur hac motione; et verum
est quod haec motio totalis non removeretur a totali gravi
propter hoc quod removeretur haec motio totalis a quocum-
que * quod non est hoc grave: verum est autem quod pars
huius totius gravis non movetur hac motione totali * nec

* tamen * propter hoc removetur haec motio totalis ab hoc
gravi totali.

208. (4 ^) — Solvitur obiectio. — Sed obiicies quod saltem
removetur a toto gravi motio totalis, si a parte eius remo-

(a) Ed. Ven. illatum est veri quod.

(b) Wadd. sicut.

208 LIB. II. DIST. II. QUAEST. X.

veatur molio partialis; ergo motio totalis non inest toti primo
causalitate praecisa vel primitate causaliiatis praecisae ; quia
si sic inesset, nullo modo removeretur ab ipso propter remo-
tionem alicuius alterius praedicati ab eo quod non est ipsum.

Respondeo et dico quod hoc totale grave in quantum est
tale homogeneum est ex partibus similibus, et partes istae sunt
priores aliquo modo ipso toto, ita quod, destruclis istis in ra-
tione partium, non manet totum. lta dico quod non est incon-
veniens quod eis insint suae passiones ut motiones partiales,
et quodammodo prius quam motio totalis conveniat ipsi toti,
quia motio totalis componitur ex partium motionibus partiali-
bus, sicut totum grave ex partibus gravis. Et tunc nego hanc
propositionem assumptam, quod convenit alicui primo, id est
secundum causalitatem praecisam, non removetur eo quia
aliquid quod non esi illud praedicatum removeiur ab ali-
quo quod non est ipsum subiectum ; haec enim propositio est
falsa universaliter, ubi subiectum habet subiectum prius et
passio passionem priorem; tunc enim ad remotionem prioris
passionis a priori subiecto sequitur passionem posteriorem re-
moveri a posteriori subiecto.

Praecise ergo probat ratio Aristot. [n. 199 b] quod totum
non movetur a se primo, hoc est quod moveri quod est pas-
sio homogenea non inest toti homogeneo primo, hoc est se-
cundum causalitatem praecisam, in quantum illa passio acci-
pitur ut homogenea, hoc est ut eiusdem rationis toti quanto
et parti quanti; quia sic non removeretur a toto, licet remo-
veretur a parte, quod falsum est propter primitatem totalita-
tis, quae infertur hic ex ratione causalitatis praecisae. Tamen
non probat quin totum potest moveri a se primo, loquendo
de illa motione totali, cuius partes sunt motiones partium et
de primitate causalitatis praecisae. Et cum hoc stat quod
moveatur priino alia primitate, scilicet totalitatis, accipiendo
moveri \\\ communi, prout scilicet convenit toti et cuilibet
parti totius; ita quod alio * et alio * modo oportet accipere
praedicatum quod debet inesse toti hac primitate et illa.

KM3\gN9^3-

QUAESTIO XI.

209. — Proponitur quaestio. — Utrum Angelus possit mo-
veri in instanti?

210. ( i ) — Argumentum principale (1). — Quod non; quia
tunc maior virtus potest moveri in minori quam in instanti. —
Probatio consequentiae : ita enim arguit Philos. VI. Physic,
quod si maior virtus movet in tempore, et maxima virtus
movet in instanti.

211. — Gontra: Aliqui motus ab aliquibus corporibus mo-
ventibus sunt in instanti, ut illuminatio medii; igitur et motus
Angeli multo fortius potest esse in instanti, quia maior est
virtus moventis et minor resistentia medii.

212. (2) — Aliorum sententiae. — Hic dicitur: — a) Quod
Angelus potest moveri in instanti, sed non temporis continui,
sed discreti. Quod probatur. Quaere in Thoma.

b) Alius Doctor dicit de isto tempore discreto. Quaere.

213. — Impugnatur prima sententia, — Contra primam
positionem arguo: — a) Videtur enim contraclicere sibi ipsi ;
videtur enim Angelum ponere esse in loco per operationem
[n. 135]; et si intelligat de operatione transeunte in corpus,
illa operatio erit in tempore communi, .vel in instanti tempo-
ris communis; si autem intelligat de operatione immanente,
scilicet intellectione et volitione, illa, patet ex dictis prius in
materia de aevo [n. 121 seqq.], nec est in tempore nostro com-
muni, nec in alio, sed in aevo, secundum eum; igitur, etc.

b) Praeterea, ratio sua non videtur concludere; quia tunc
sequeretur quod in ultimo instanti prolationis verborum in con-
secratione esset ibi vera forma panis quae praefuit in toto
tempore illius prolationis. Similiter cum aer quievit in esse te-

(1) Solvitur ad n. 218.
To.m. II. 14

210 LIB. II. DIST. II. QUAEST. XI.

nebroso per totum tempus, sequeretur quod in ultimo instanti
illuminationis illius aeris tenebrosi aer esset tenebrosus, et ita
sequeretur quod illuminatio non fieret in instanti.

Et si dicas quod ista illuminatio est terminus motus lo-
calis, quo sol fit praesens medio, contra : ponatur sol creatus
de novo et medium praeexsistens. Modo etiam, licet cum ubi
terminante motum localem concurrat illuminatio medii a sole
sic * facto * praesente, tamen ista illuminatio non est per se
terminus motus localis, sed aliquod ubi acquisitum ipsi soli;
nec etiam potest per hoc evadi quin aer quieverit sub esse
tenebroso usque ad boc instans.

(3) c) Praetera, si oportet Angelum in quocumque tempore
quiescentem in ultimo instanti illius temporis immutatum esse
in eodem ubi, igitur nunquam mutatur, nec in tempore con-
tinuo, nec in tempore discreto. — Probatio consequentiae :
accipio aliquam partem temporis, cum qua quiescit, et per
consequens cum ultimo illius immutatus est. — Si etiam in
aliquo instanti temporis discreti debeat moveri localiter, quaero,
aut illud est immediatum instans nostro instanti terminanti
tempus quietis, aut mediatum. — Si mediatum, ergo inter
instans nostrum, in quo fuit Angelus immutatus, et hoc instans
est tempus medium, in quo etiam quiesceret Angelus; ergo et
in illo et cum illo ultimo instanti illius temporis immutatus
erit, et ita in illo instanli mediato in quo ponebatur mutari
non mutatur. — Si autem est instans immediatum, quaero,
quid correspondet ei in tempore nostro? Si instans, igitur in-
stans in tempore nostro est immediatum instanti ; igitur tem-
pus nostrum est discretum. — Si tempus, igitur in illo instanti
nun mutatur Angelus instantanee, quia illud instans, per te,
coexsistit parti temporis nostri, in qua vel cum qua potest con-
tinue moveri vel quiescere.

214. ( M. — Impugnatur sententia altera. — Propter istud
argumentum forte ponit secunda positio [n. 212 U] quod inter
duo instantia temporis discreti cadit quasi quies media ipsius
Angeli cuin parte media temporis nostri.

Sed contra illam secundam positionem : — a) Probatum
es1 supra [quaest. 4] quod non est necesse operationem Angeli
durare cum instantibus temporis nostri; igitur nec illa duratio
erit ratio quietis in termino transitus subiti. Quare etiam ne-

LIB. II. DIST. II. QUAEST. XI. 211

cesse erit ponere Angelum post transitum subitum quiescere,
non videtur aliqua ratio, sed tantum fuga, ne ponatur tempus
nostrum discretum, ex hoc quod ponitur talis transitus eius
in discreto tempore(a).

b) Praeterea, quod ponit quod in tali nunc potest rnutari,
ita quod simul habeat plura ubi aequalia, inter quae non erit
ordo nisi tantum naturae vel imaginatione, non autem dura-
ratione, videtur impossibile quod Angelus virtute sua naturali
habeat in uno instanti temporis nostri et sui plura ubi sibi
aequalia, et hoc declarat exemplum de gravi, quod ipsi ad-
ducunt ad oppositum. Si enim vacuum posset cedere corpori
ibi posito, et ita esse motus in vacuo, non esset intelligibile
quod grave esset in pluribus ubi sibi aequalibus, sed prius
in uno ubi quam in alio ubi, et prius in priori ubi quam in
posteriori, et prius duratione una pars gravis esset in spatio
quam alia pars.

c) Quod etiam ipse adducit de corpore, quod pertransit
infinita ubi in tempore flnito, propler hoc quod non est nisi
in potenlia in illis ubi, bene concludit quocl tempus Angeli
bene potest esse ex partibus finitis eiusdem quantitatis, et ta-
men in illo tempore potest pertransire spatium inflnitum; sed
non concludit quod in uno instanti possit pertransire tantum
spatium, immo concludit oppositum; corpus enim ita pertransit
totum spatium in aliquo tempore, quocl in alia et alia parte
temporis pertransit aliam et aliam partem spatii.

215. (3) — Ostenditur non esse necessarium quod Angelus
in instanti temporis discreti moveatur. — Dico ergo ad quae-
stionem quod quia pluralitas non est ponenda sine necessitate,
et non est necessitas quare clebeat poni tempus discretum men-
surans motum Angeli, nam quicquid salvatur per illud tempus*
discretum salvabitur etiam per tempus continuum in com-
muni, sicut enim oportet eos dicere quod si transeat in in-
stanti, non potest immediate habere alium transitum instanta-
neum, ita potest poni si transeat instantanee in instanti tem-
poris continui, ita quocl licet post illud instans possit habere
motum continuum in tempore habito, non tamen potest ha-
bere transitum instantaneum irnmediatum; non ergo est incon-

(a) Ed Ven. transitus discretus in tempore. — Ed. 1478 transitus eius
discretum tempus.

212 LIB. II. DIST. II. QUAEST. XI.

veniens ponere Angelum in quantum participat conditionem
corporalem, id est quae potest esse eiusdem rationis aliquo
modo in ipso et etiam in corpore, quod etiam participet men-
suram corporis aliquo modo: in quantum autem movetur lo-
caliter participat ubi, quocl est conditio et passio corporalis,
aliquo modo eiusdem rationis in ipso et in corpore; ergo etiam
potest mensurari mensura primi corporis moti.

216. — Solvitur obiectio. — Et si obiicias quod potest
moveri, stante coelo; ergo non oportet motum eius esse in cor-
pore; respondeo : ita, stante coelo, poterit Petrus post resurre-
ctionem ambulare, et tamen ista ambulatio non fingetur esse
in tempore quodam alio a communi tempore nostro continuo.
Similiter etiam, non existente primo motu coeli, mensuratur
quidem quies ipsius motus coeli potentialiter, sicut dictum
est prius tempore illo quo motus primus mensuraretur, si
esset positive et actualiter, et in illo tempore potentiali potest
mensurari motus alius tunc actualiter exsistens, ita quocl non
est necesse mensuratum a motu primi coeli dependere in esse
vel essentia a motu illo: sicut fuit motus sub tempore losue(l),
stante coelo; quia mensuratio ista quanti per quantum, ut
aequalis per aequale, non est per aliquid a quo mensuratum
essentialiter dependeat, sicut est in mensuris quidditativis, secl
tantum sufflcit quod motus iste quando est possit distincte co-
gnosci secundum quantitatem suam ex cognitione distincta tem-
poris, et hoc vel actuatis vel potentialis. Et ita dico quod
quando iste motus coeli non erit, poterit tamen alius motus
mensurari per tempus huius motus primi coeli, in quantum
scilicet motus ille posset fleri cum tanta parte quietis, cum
quanta pars motus posset esse.

217. ( c ) — Solutio quaestionis. — Hoc ergo supposito, quod
non est necesse ponere pro motu Angeli aliam mensuram a
tempore communi, cum quaeritury utrum possit mutare vel
moveri in instanti, dico quod dupliciter potest intelligi mu-
tatio et potest dici duplex mutatio: una includens totam rea-
litaiem motus: alia praecise includens realitatem termini mo-
tus. — Exemplum huius est: quod istucl mutatur ab A ubi
usque ad B ubi, potest inlelligi dupliciter: vel quod simul
habeat omnia ubi intermedia, sicut haberet si praecise move-

(1) Ios. c. X. v. 13.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. XI. 213

retur successive: vel quod illa mutatione praecise haberet ul-
timum ubi, sicut haberet si illa mutatio esset ultimus ;Jer-
minus motus. — Primo modo, contradicendo secundae opi-
nioni [n. 212 b\ non video qualiter Angelus virtute naturali
potest mutari vel moveri in insianti; quia non videtur quocl
virtute sua naturali potest habere plura ubi sibi aequalia;
* et ideo non videtur virtute naturali sua posse moveri vel
mutari in istanti *. — Secundo modo non videtur inconve-
niens quin posset mutari in instanti; quia quod terminus mo-
tus non statim inducatur, hoc est ex imperfectione virtutis
ipsius moventis, quae imperfectio non est attribuenda Angelo,
nisi aliqua necessitas appareret, quia dignificanda est natura
quantum apparentia permittunt.

218. (7) — Solvitur argumentum principale. — Ad argu-
mentum in oppositum [n. 210] dico quod illa consequentia
Philosophi tenet ex hoc quod in antecedente includitur men-
suram esse divisibilem per hoc quod ponitur in eo: in qua-
cumque autem mensura divisibili potest aiiqua virtus aliquid
facere, maior potest facere in minori. Sed in isto antecedente,
Angelus mutatur in indivisibili, non includitur esse divisi-
bile. Haec igitur consequentia : movetur in instanti; igitur
aliquid (potest moveri (a) ) in minori, tenet non tantum ex
propositionibus veris et ex natura rei, sed ex aliqua falsa quae
includitur in illo antecedente; est enim ista vera ex natura rei:
quidquid causat aliqua virtus in mcnsura divisibili, maior
virlus potest hoc causare in mensura minori: sed minor
quae erit ibi sumenda sub illa maiori vera non est vera ex
natura rei, sed tantum ex hypothesi ista, videlicet quod motus
est in instanti. Si autem dicatur Angelum mutari in instanti,
et per hoc debeat inferri quod aliqua virtus debeat ipsum mu-
tare in minori quam in instanti, minor quae ibi erit sumenda
sub maiori ista vera non erit vera ex natura rei, nec ex hypo-
thesi; et ideo consequentia non * valebit *, — Et ex hoc patet
quod multae consequentiae enthymematicae tenent non praecise
virtute alicuius verae subintellectae, sed quandoque virtute ali-
cuius falsae subintellectae, dum tamen includatur in antecedente.

(a) Deest in Ed. Ven.

QUAESTIO XII.

219. (') — Proponitur quaestio. — * Ultimo quaero:*
Utrum Angelus posslt moveri ab extremo in extremum

non transeundo per medium?

220. — Argumenta principalia (1). -- Quod sic: — a) Quia
aut Angelus est in loco per operalionem, secundum aliquos
[n. 135], et videtur planum quod potest operari in extremo, non
operando in medio: aut saltem imperio voluntaiis movet se,
licet per aliquam aliam potentiam executivam, et potest velle
esse in extrerno, non volendo esse in medio, sicut potest in-
telligere extremum, non intelligendo medium.

b) Praeterea, Corpus Christi prius exsistens in coelo em-
pyreo, nunc est in altari, et non transit medium; igitur hoc
poterit Angelus, cum corpus magis videatur sequi leges loci
quam spiritus.

221. — Contra: Nulla pars temporis potest transire a fu-
turo in praeteritum nisi per praesens: sed ita videtur essen-
tialis ordo inter partes loci sicut inter partes temporis; ergo
non potest localiter pertransiri ab extremo ad extremum nisi
per medium.

222. ( 2 ) — Aliorum et Doctoris solutio. — Hic dicunt qui-
dam quod extrema possunt intelligi aut duo ubi distantia,
inter quae est aliquod medium, quod nihil est extremoriim:
aut duo immediata, inter quae sunt media, quorum tamen
quodlibet est aliquid extremorum.

a) Loquendo de mediis secundo modo et de motu conti-
nuo Angeli, dico quod non potest transire continue ab uno
<ixfremo in extreraum, * loquendo de sic extremis*, nisi per-
transeundo per tale medium, quod est aliquid utriusque ex-

(1) Solvuntur ad n. 224.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. XII. 215

tremi; quia tale medium est ratio continuitatis inter extrema
transita, * V. Physic.*, sicut apparet ex definitione medii, X.
Melaph.

b) Similiter etiam videtur esse loquendo de motu conti-
nuo et de medio alio modo dicto; quia si movetur continue,
non est totaliter in altero termino; ergo partim in uno et
partim in alio, vel in medio inter ambo; non enim potest clici,
ut videtur, quod sit in parte unius extremi et in parte alte-
rius, et tamen quod omnino non sit in tali medio inter talia
extrema; quia tunc esset in duobus locis discontinuis, et nullo
modo in loco medio: quod non videtur sibi posse competere
virtute naturali.

c) Si autetn loquamur de motu indivisibili, dico quod in
tali motu potest pertransire ab extremo in extremum imme-
diatum, non transeundo per mediurn quod est aliquid utrius-
que extremi: immo necesse est hoc, quia si transiret per tale
meclium, continue transiret et non instantanee.

d) Sed de extremis distantibus habentibus medium distin-
ctum ab extremis est dubitatio. — Patet quidem ex quaest.
praec. quod non potest se facere in extremo clistante muta-
titione includente totam realitatem motus.

(3) e) Sed nunquid potest facere se in extremo distante mu-
tatione praecise includente realiiatem termini motus, ita quod
in aliquo toto tempore sit in A ubi, et in instanti illius tem-
poris praecise sit in B ubi, ita quod B ubi sit distans ab A
ubi per aliquod meclium, in quo medio nunquam fuerit, nec
in tempore, nec in instanti? — Videtur probabiliter quod
non; quia ordo praefixus a superiori agente vicietur esse ne-
cessarius cuicumque agenti inferiori, quando habet actionem
praecise circa talia ordinata. — Exemphim: ordo formarum
naturalium succedentium sibi in generatione naturali determi-
natus est ab instituente naturam; et ideo respectu cuiuscum-
que agentis naturalis est necessarius, ita quod nullum agens
naturale potest facere immediate acetum ex vino. — Ergo
cum a Deo sit praeflxus ordo partium principalium universi
cuilibet agenti creato et virtuti creatae, videtur iste ordo esse
necessarius quando debet agere circa ista quorum est talis
orclo. Igitur Angelus quando movet se per corpora quorum
est talis ordo non potest absque omni ordine de quocumque

216 LIB. II. DIST. II. QUAEST. XII.

ubi facere se in quodcumque ubi immediate ; tunc enim nulla
distantia (a) videretur impedire aclionem eius.

223. — Solvitur obiectio. — Et si obiicias quod ista ratio
concludit contra illud membrum de mediis quae sunt aliquid
extremorum, dico quod non; quia * ibi * pertranseundo ab
uno ubi immediate acl aliud ubi m instanti, habet omnia ista
ubi ordine quodam naturae, inter quae est ordo potentialis
ex natura rei; sed non oportet quod habeat ea ordine dura-
tioais. Si autem transiret a distanti in distans absque ordine
omnimodo, tunc nec ordine naturae nec durationis haberet
illa quorum est ordo naturalis, circa quae tamen operatur
praesupponens necessario ordinem eorum.

224. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad primum
afgumentum [n. 220 a] dico quod malus Angelus potest in-
ordinate velle; nec oportet quod possit illud quod sic vult.
Bonus tamen ordinate vult, * et ita si vult * statim esse in
aliquo ubi, non tamen vult quod potentia propria sit ibi,
quia hoc esset inordinate velle, si talis potentia sibi non con-
veniat; sed vult quod poteniia Dei statim sit ibi; et verisi-
mile est quocl Deus condescendat voluntati eius, si talis sit ut
faciat eum in tali ubi; nunquam autem poientia propria
potest alicubi esse, nisi eo modo quo convenit suae potentiae.

b) Ad secundum [n. 220 b] dico quod Corpus Ghristi po-
tentia infinita fit prae<ens in altari, de quo in IV. lib. * dist.
10*; ista autem potentia quodcumque medium inter extrema
potest habere pro non medio et ordinem pro non ordine, quia
est supra illum ordinem, praefigens illum et non habens illum
pro praefixo; non sic virtus Angeli timiiata.

225. ( '» ) — Solvitur quaedam auctoritas Philosophi adducta
quaest. IX. — Ex isto apparet ad illud De Sensu et Sensato
quod praetermissum fuit in quaest. 1. de * locatione * Angeli
[n. 160 b et 191 #]. Non enim est inconveniens aliquam al-
terationem toiam esse simut, quando scilicet agens respicit to-
tuin passum tamquam terminum indivisibilem et formam secun-
dum ultimum gradum secundum quem ipsam totam inducit
tamquam indivisibilem; tunc mutatione indivisibili inducitur
forma perfecte in passo divisibili. Sed secundum talem formam

(a) Ed. Ven. addit: vel distincta.

LIB. II. DIST. II. QUAEST. XII. 217

non est motus, sed tantum mutatio una, vel forte plures ha-
bitae aut ordine durationis aut naturae, sicut ipse dicit ibi,
quod si magnum fuerit habitum ab habito patitur. — Quod po-
test intelligi dupliciter: uno 'modo quod pars posterior a parte
priori prius naturaliter perfecta perficitur naturaliter poste-
rius, ita quod sit tantum ordo naturae inter mutationem prioris
partis et posterioris. — Alio modo quod sit ordo durationis,
puta quod pars posterior movetur successive a parte priore, et
tamen pars prior mutata est praecise ab ipso agente extrinseco.
— Iste secundus modus videtur improbabilior, nisi poneretur
partem priorem transmutatam esse * imperfectiorem *(a) tran-
mutante ipsam, et ita non potest subito transmutare, sicut ipsa
transmutatur subito ab agente extrinseco. Dicit ergo ibi Philo-
sophus quod non est ita in multiplicatione soni sicut in
* luce * (b), quia multiplicatio soni (c) quae fit cum motu locali
necessario est successiva ; non sic illa multiplicatio * lucis * (&).
Et ita non repugnat simultas ratione alterationis, sicut ratione
loci mutationis, et hoc comparando ad virtutem naturalem. Sed
tamen nunquam est * nec * in alterationibus quae sunt motus
prima mutatio, sicut nec in loci mutationibus, quia ubi est mu-
tatio instantanea, ibi non est mutatio initians motum, nec etiam
universaliter ibi motus sequitur, si est dare immutalionem quae
est terminus quietis praecedentis; ubi autem quietem sequitur
mutatio immediate propter perfectionem virtutis ipsius agentis,
ibi non est immutatio terminans quietem praecedentem.

(a) Wadd. perfectiorem.

(6) Wadd. lumine.... luminis.

(c) Ed. Ven. addit: quae cum qu:mto vel continuo.

r^-D-

DISTINCTIO TERTIA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Quales facti fuerint Angeli, et quod quatuor eis attributa sunt in
ipso initio suae conditionis. — Ecce ostensum est ubi Angeli fue-
rint mox ut creati sunt. Nunc consequens est investigare quales
facti fuerint in ipso primordio suae conciitionis. — Et quatuor qui-
dem Angelis videntur esse attributa in initio subsistentiae suae, sci-
licet : essentia simplex, id est indivisibilis et immaterialis : et discretio
personalis, et per rationem naturaliter insitam inteUigentia, memoria
et voluntas sive dilectio, liberum quoque arbitrium, id est libera in-
clinandae voluntatis sive ad bonum sive ad malum facultas ; poterant
enim per liberum arbitrium, sine violentia et coactione, ad utrumlibet
propria voluntate deflecti.

An omnes Angeli fuerint aequales in tribus, scilicet in sapientia,
in essentia, in libertate arbitrii? — Hic considerandum est, utrum in
sua substantia spirituali et sapientia rationali et libertate arbitrii,
quae omnibus inerant, omnes aequales fuerint : ut sit prima conside-
ratio de substantia, secunda de forma, tertia de potestate. — Persona
quippe substantia est, sapientia forma, arbitrium potestas. — Et ad
substantiam quidem pertinet naturae subtilitas, ad formam vero in-
telligentiae perspicacitas et ad potestatem voluntatis rationalis ha-
bilitas.

Illae igitur essentiae rationales, quae personae erant, et spiritus
erant, naturaque simplices et vita immortales, differentem essentiae
tenuitatem, et differentem sapientiae perspicacitatem, atque differen-
tem arbitrii habilitatem recte habuisse intelliguntur : sicut in corpo-
ribus nonnulla differentia est secundum essentiam ac formam et pondus ,'
quaedam enim aliis meliorem ac digniorem essentiam et formam habent,
et alia aliis leviora atque agiliora sunt. Ad hunc ergo modum creden-
dum est illas spirituales naturas, convenientes suae puritati et excellen-
tiae, et in essentia, et in forma, et in facultate differentias accepisse
in exordio suae conditionis, quibus alii inferiores, alii superiores,
Dei sapientia constituerentur, aliis maiora, aliis minora dona prae-
stantis: ut qui tunc per naturalia bona aliis excellebant, ipsi etiam
post per munera gratiae eisdem praeessent. Qui enim natura magis

LIB. II. DIST. III. TEXT. MAGISTRI. 219

subtiles, et sapientia amplius perspicaces creati sunt, hi etiam maio-
ribus gratiae muneribus praediti sunt et dignitate excellentiores aliis
constituti. Qui vero natura minus subtiles et sapientia minus per-
spicaces conditi sunt, minora gratiae dona habuerunt inferioresque
constituti sunt sapientia Dei aequo moderamine cuncta ordinantis. In
ipsa facultate arbitrii differentia animadvertenda est secundum diffe-
rentem naturae virtutem et differentem cognitionis et intelligentiae
vim. Et sicut differens vigor et subtilitas naturae infirmitatem non
adducit, minorque cognitio sapientiae ignorantiam non ingerit, sic li-
bertas inferior nullam arbitrio necessitatis voluntatem imponit.

Quae communia et aequalia liabuerunt Angeli. — Et sicut in
praedictis Angeli differebant, ita et quaedam communia et aequalia
habebant : quod spiritus erant, quod indissolubiles et immortales erant,
commune omnibus et aequale erat; in subtilitate vero essentiae et
intelligentia sapientiae et libertate voluntatis differentes erant. Has
discretiones intelligibiles invisibilium naturarum, ille solus compre-
hendere potuit et ponderare qui cuncta fecit in pondere, numero et
mensura (1).

An boni vel mali, iusti vel iniusti creati sint Angeli, et an aliqua
mora fuerit inter creationem et lapsum? — Illud quoqne investiga-
tione dignum videtur, quod etiam a pluribus quaeri solet, utrum
boni vel mali, iusti vel iniusti creati sint Angeli, et an aliqua mora
fuerit inter creationem et lapsum, vel sine mora in ipso creationis
exordio ceciderint.

Opinio quorumdam dicentium Angelos in malitia creatos, et sine
omni mora ruisse. — Putaverunt enim quidam Angelos qui cecide-
runt creatos esse malos, et non libero arbitrio in malitiam declinasse,
sed etiam in malitia a Deo factos esse, nec aliquam fuisse moram inter
creationem et lapsum, sed ab initio apostatasse; alios vero creatos
fuisse plene beatos. Qui opinionem suam muniunt auctoritate Augu-
stini, Super Genesim (2), ita dicentis : « Non frustra putari potest, ab
initio temporis diabolum cecidisse, nec cum sanctis Angelis pacatnm ali-
quando vixisse et beatum, sed mox apostatasse ; unde Dominus ait (3) :
Ille liomicida erat ab initio, et in veritate non stetit, ut intelligamus,
quia in veritate non stetit ex quo creatus est, qui staret si stare vo-
luisset » . Idem in eodem (4) : « Non frustra, inquit, putandum est, ab
ipso initio temporis vel conditionis suae diabolum cecidisse, et nun-
quam in veritate stetisse. Unde quidam in hanc malitiam libero arbi-
trio non esse inflexum, sed in hac, quamvis a Deo, putant esse crea-

(1) Sap. c. XI. v. 21. (3) loan. c. VIII. c. 44

(2) Lib. XI. c. 16. (4) Cap. 19 et 20.

220 LIB. II. DIST. III. TEXT. MAGISTRI.

tum, secundum illud beati Iob (1) : Hoc est, inquit, initium figmenti Dei,
quod fecit Deus, ut illudatur ei ab Angelis eius ; et Propheta ait (2):
Draco iste, quem formasti acl illudendum ei : tamquam primo factus
sit malus et invidus et diabolus, non voluntate depravatus». — His
aliisque testimoniis utuntur qui dicunt Angelos qui ceciderunt creatos
fuisse mcdos et sine mora corruisse. Eos vero qui perstiterunt per-
fectos et beatos fuisse creatos, astruunt auctoritate Augustini, qui Su-
per Genesim (3) dicit per coelum significari creaturam spiritualem,
quae ab exordio quo facta est, et perfecta et beata est semper.

Aliorum sententia probabilis, qui dicunt omnes Angelos creatos
esse bonos, et aliquam morulam fuisse inter creationem et lapsum. —
Aliis autem videtur omnes Angelos creatos esse bonos, et in ipso crea-
tionis primordio bonos exstitisse, id est sine vitio, iustosque fuisse, id
est virtutum exercitium habentes; nondum enim praediti erant vir-
tutibus, quae stantibus appositae fuerunt in confirmatione per gratiam,
aliis per liberum arbitrium superbientibus et ideo cadentibus. Ali-
quam etiam fuisse morulam aiunt inter creationem et lapsum ac
confirmationem', et in illa brevitate temporis omnes boni erant; non
quidem per usum liberi arbitrii, sed per creationis beneficium. Et
tales erant qui stare poterant, id est non cadere, per bona creationis,
et cadere per liberum arbitrium ; poterant enim peccare et non pec-
care : sed non poterant proficere ad meritum vitae, nisi gratia supe-
radderetur y quae addita est quibusdam in confirmatione. Et ad hoc con-
nrmandum utuntur testimonio Augustini, qui Super Genesim (4) dicit
Angelicam naturam primo informiter creatam et coelum dictam, po-
stea formatam et lucem appellatam, quando ad Creatorern est con-
versa, perfecta dilectione ei inhaerens. Unde prius dictum est (5) : In
principio creavit Deus coelum et terram, et postea subditum (6) : Dixit
Deus: Fiat lux, et facta est lux', quia in primo agitur de creatione
spiritualis naturae informis, postea de formatione eiusdem. — Ratio
quoque obviat illis qui dicunt Angelos [non ?] creatos fuisse malos ; non
enim potuit Creator optimus auctor mali esse; et ideo totum bonum
erat, quod ex ipso illis erat, et totum bonum erat, quoniam ex ipso
totum erat. Hoc modo probatur quod boni erant omnes Angeli quando
primo facti sunt, sed ea bonitate quam natura incipiens acceperat.

Probationem Augustini contra illos inducit, qui dicunt Angelos
factos malos. Verba etiam Iob determinat, quae illi pro se induce-
bant. — Ideoque Augustinus exterminans opinionem eorum qui An-
gelos creatos fuisse malos putant, auctoritate et rcdione probat bonos

(1) Cap. XI.. v. 14 iuxta LXX. (4) Lib. I. c 1.

(2) Ps. 0 II I v. 26. (5) Gen. c I. v. 1.

(3) Lil>. I. c. 1. (H) Ib v. 3.

LIB. II. DIST. III. TEXT. MAGISTRI. 221

fuisse creatos, et verba praemissa beati Iob, quae illi pro se induce-
bant. quomodo sint intelligenda aperit ita dicens Super Genesim (1) :
« Omnia, inquit, fecit Deus valde bona ; naturam igitur Angelorum
bonam fecit. Et quia iniustum est, ut nullo merito hoc in aliquo
quod creavit Deus damnet, non naturam, sed voluntatem malam pu-
niendam esse credendum est ; nec eius naturam significatam esse cum
dicitur: Hoc est initium ftgmenti Dei, etc, sed corpus aereum, quod
tali voluntati aptavit Deus, vel ipsam ordinationem Dei, in qua eum
invitum etiam fecit utilem bonis, vel ipsius Angeli facturamj quia
etsi praesciret Deus voluntate malum futurum, fecit tamen eum, pro-
videns quanta de illo sua bonitate esset facturus. Figmentum ergo
Dei dicitur, quia cum sciret Deus eum voluntate malum futurum ut
bonis noceret, creavit tamen illum ut de illo bonis prodesset. Hoc
autem fecit ut illudatur eij illuditur enim ei cum Sanctis proficit
tentatio eius ; sicut et mali homines, quos Deus, malos futuros prae-
videns, creavit tamen ad Sanctorum utilitatem, illuduntur, cum prae-
statur Sanctis eorum tentatione profectus. Sed ipse est initium, quia
praecedit antiquitate et principatu malitiae. Haec autem illusio fit
Angelis malis et hominibus malis per Angelos sanctos, quia subdit
eis Angelos malos et homines malos, ut non quantum nituntur, sed
quantum sinuntur possint nocere » . — Ecce aperte ostendit qualiter
praedicta verba Iob intelligenda sint, et Angelicam naturam bonam
creatam asseruit.

Quomodo intelligenda sint verba praemissa Domini disserit, evi-
dententer tradens Angelos esse creatos bonos, et post creationem ceci-
disse. — Deinde, qualiter verba Domini quae supra posuit accipienda
sint, Augustinus aperit, ubi etiam sua quae praedixit verba deter-
minat, evidenter docens Angelos bonos fuisse creatos et post creatio-
nem, interposita aliqua morula, cecidisse, ita inquiens (2) : « Quod
putatur diabolus nunquam beatam vitam duxisse, sed ab initio ceci-
disse, non sic accipiendum est, ut malus a bono Deo creatus esse
putetur, quia ab initio non cecidisse diceretur; non enim cecidit, si
talis, id est, malus, factus est; a quo enim caderet? Factus ergo
prius, statim a veritate se avertit, propria potestate delectatus, bea-
taeque vitae dulcedinem non gustavit, quam acceptam non fastidivit,
sed nolendo accipere amisit. Sui ergo casus praescius esse non potuit,
quia sapientia fructus est pietatis. Continuo autem ut factus est ce-
cidit, non ab eo quod accepit, sed ab eo quod accepisset, si Deo subdi
voluisset » . — Ecce hic aperte declarat Angelos bonos esse creatos et
post creationem cecidisse. — Et fuit ibi aliqua morida, licet brevis-
sima. Quod Origiues confirmat, Super Ezechielem(3) dicens: « Serpens

(1) Lib. XI. ce. 21-22. (2) Ib. c 23. (3) Homil. I.

222 LIB. II. DIST. III. TEXT. MAGISTRI.

liostis contrarius veritati, non tamen a principio, neque statim super
pectus et ventrem suum ambulavit; sicut Adam et Eva non statim
peccaverunt, ita et serpens aliquando fuit non serpens, cum in Pa-
radiso deliciarum moraretur ; Deus enim malitiam non fecit » . — Ecce
aperte dicit post creationem, interposita morula, cecidisse. — Ideoque
illa verba sic accipienda videntur : Ilomicida erat ab initio, vel men-
dax, id est, statim post initium, quando sibi aequalitatem Dei pro-
misit et seipsum occidit, qui homo dicitur in Evangelio (1). Nec in
veritate stetit, quia in ea non fuit, sed ab initio temporis, id est statim
post initium temporis, apostatavit. — Potest etiam sic accipi illud,
ab initio homicida fuit, vel mendax, id est, ex quo homo fuit con-
ditus, quem per invidiam in mortem praecipitavit et fallaciter seduxit.
— Ex praedictis ergo liquet Angelos omnes bonos esse creatos, et post
creationem quosdam cecidisse a bono, quod habuissent, si perstitissent.

Quod triplex fuit sapientia in Angelis ante casum vel confirma-
tionem. — Hic inquiri solet, quam sapientiam habuerunt ante casum
vel confirmationem ? — Erat in eis triplex naturalis cognitio, qua
sciebant quod facti erant, et a quo facti erant, et cum quo facti
erant, et habebant aliquam boni et mali notitiam, intelligentes quid
appetendum vel respuendum illis foret.

An aliquam habuerint Dei dilectionem vel sui invicem? — Solet
etiam quaeri, utrum aliquam Dei vel sui invicem dilectionem ha-
buerint? — Ad quod dici potest quod naturalem dilectionem habe-
bant, ut memoriam, intellectum et ingenium, qua Deum et se ali-
quatenus diligebant, per quam tamen non merebantur.

'1) Matth. XIII. v. 28.

^vf£^l£3v^

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE III. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

226. (') — Distinctionis III. obiectum et divisio. — Circa di-
stinctionem tertiam quaero primo de distinctione personali
in Angelis. — Et ad videndum de ista distinctione in eis, primo
quaerendum est de distinctione individuali in substantiis ma-
terialibus. De qua sicut diversi diversimode dicunt, ita con-
sequenter dicnnt de pluralitate individuorum in eadem spe-
cie angelica, et etiam de implurificabilitate. — Et ut videa-
tur de diversis opinionibus distincte quae quaeruntur de di-
stinctione vel indistinctione substantiae materialis, quaero
singillatim de diversis modis ponendi.

QUAESTIO I.

227. — Proponitur quaestio. — Primo:

Utrum materialis substaniia ex se sive ex natura sua
sit individua vel singutaris ?

228. — Argumentum principale (4). — Videtur quod sic:
Philos. VII. Metaph., contra Platonem, probat quod substantia
cuiuscumque rei est propria illi cuius est, et non inest alii;
igitur substantia materialis ex natura * sua *, circumscripto
omni alio, est propria ei cui inest, ita quod ex natura sua non
potest inesse alii; ergo ex natura sua est individua.

229. — Contra: — a) Quidquid inest alicui ex natura sua
per se inest ei in quocumque; igitur si natura lapidis de se est
haec, in quocumque est lapidis natura, ista natura esset Jiic
lapis: consequens est inconveniens, loquendo de singularitate
determinata, de qua est quaestio.

(1) Solvitur ad n. 239.

224 LIB. II. DIST. III. QUAEST. I.

b) Praeterea, cui de se convenit unum oppositum, ei de
se repugnat aliud oppositum; igitur si natura de se sit una
numero, ex se repugnat ei multiludo numeralis.

230. — Exponitur sententia tenens naturam esse ex se singu-
larem. — Hic dicitur quod sicut natura ex se formaliter est
natura, ita ex se est singularis, ita quod non oportet quaerere
aliam causam singularitatis a causa naturae, quasi natura
prius tempore vel natura sit natura antequam sit singidaris,
et tunc per aliquid adveniens contrahatur ut fiat singularis.

Quod probatur per simile: quia sicut natura habet ex se
verum esse extra animam, non autem habet esse in anima
nisi ab alio, id est ab ipsamet anima (et ratio est, quia esse
verum convenit ei simpticiier, esse autem in anima est esse
eius secundum quid), ita universalitas non convenit rei nisi
secundum quod habet esse secundum quid, scilicet in anima;
singularitas autem convenit rei secundum verum esse, et ita
ex se et simpliciter. Est ergo quaerenda causa, quare natura
est universalis, et dandus est intellectus pro causa; non au-
tem quaerenda est aliqua causa, quare natura est singularis
alia a natura rei, medians inter ipsam et singularitatem eius:
sed quae sunt causae unitatis (a) rei sunt et causae singula-
ritatis rei; igitur, etc.

231. (2) — Impugnatur primo. — Contra istud arguitur
sic: obiectum in quantum obiectum est prius naturaliter ipso
actu; et in illo priori, per te, obieclum est de se singulare,
quia hoc semper convenit naturae non acceptae secundurn
quid, sive secundum esse quod habet in anima; igitur intel-
lectus intelligens illud obiectum sub ratione universalis intel-
ligit ipsum sub ratione opposita suae rationi; nam (^) ut prae-
cedit actum determinatur ex sead oppositum illius rationis; * non
igitur in quantum obiectum est, ut scilicet praecederet actum,
determinatur ex se ad actum illius rationis, scilicet universalis *.

232. — Impugnatur secundo. — Praeterea, cuiuscumque uni-
tas reatis propria et sufficiens est minor unilate numerali, illud
non est de se unum unitate numerali, sive non est de se hoc:
sed naturae lapidis exsistentis in isto lapide unitas propria realis.
sive sufficiens est minor unitate numerali; ergo, etc.

(«) Ed. Ven. univer*itatis.

(b) Ed. Ven. hoc autein est natura.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. I. 225

Malor de se patet, quia nihil est de se unum unitate
maiori unitate sibi sufficiente; nam si propria unitas quae de-
betur alicui de se sit minor unitate numerali, unitas nume-
raiis non convenit sibi ex natura * sua * et secundum se, aliter
praecise ex natura sua haberet maiorem et minorem unitatem,
quae circa idem et secundum idem sunt opposita, quia cum
unitate minori, sine contradictione, stare potest multitudo op-
posita maiori unitati, quae multitudo non potest stare cum
unitate maiori, quia sibi repugnat; igitur, etc.

Probatio minoris ; quia si nulla est unitas realis naturae
minor singularitate, sed omnis unitas alia ab unitate singu-
laris est unitas rationis tantum, igitur nulia erit unitas realis
minor unitate numerati: consequens est falsum: quod probabo
quinque vel sex viis; ergo, etc.

233. ( 3 ) — Ostenditur multipliciter aiiquam esse unitatem
reaiem minorem unitate numerali. — a) Prima via est talis:
secundum Philos. X. Metaph., in omni genere est unum
primum, quod est metrum et mensura omnium quae sunt
illius generis; ista unilas *primi mensurantis * est realis, quia
Philosophus probat quod uni convenit prima ratio mensurae;
et declarat per ordinem quomodo illud est unum cui convenit
ratio mensurandi in omni genere: ista autem unitas est ali-
cuius in quantum * est * primum in genere; ergo est realis, quia
mensurata sunt realia et realiter mensurata: ens autem reale
non potest realiter mensurari ab ente rationis; igitur unitas
illius^primi est realis. Ista autem unitas non est unitas singu-
laris vel numeralis * simpliciter *, quia nullum est singulare
\\\ genere quod sit mensura omnium illorum qu;ie sunt in illo
genere; nam, secundum Philos. III. Metaph., in indiriduis
eiusdem speciei non est hoc prius, illud posterius; quod
prius, licet Comment. exponat de priori constituente poste-
rius, tamen nihil ad B [n. 232], quia Philos. intendit ibi as-
signare rationem quare Plato posuit rationem speciei separa-
tam, et non generis, quia in speciebus est ordo essentialis,
propter quod posterius potest reduci ad prius. Et ideo, secun-
dum eum, non oportet ponere ideam generis, per cuius
participationem species sunt iliud quod sunt, sed ideam spe-
ciei, aci quam omnes aliae reducuntur. Sed in individuis, se-
cundum Platonem et secundum Philosophum recitantem, non
Toai. II. 15

226 LIB. II. DIST. III. QUAEST. I.

est talis ordo; igitur etc. Est ergo intentio Philosophi ibi, in
quo concordat cum Platone, quod in individuis eiusdem spe-
ciei non est ordo essentialis; nullum ergo individuum est per
se raensura eorum quae sunt in specie sua; igitur nec unitas
individualis, nec numeralis.

b) Praeterea secundo probo quod idem consequens est
falsum : quia secundum Philos. VII. Physic, in specie atoma
fit comparatio, quia est una natura ; non autem in gene-
re, quia genus non habet talem unitatem. Ista vero unitas
non est unitas rationis, quia conceptus generis est ita unus
apud intellectum sicut conceptus speciei, alioquin nullus con-
ceptus diceretur in quid de multis speciebus, et ita nullus con-
ceptus esset genus, si(a) tot essent conceptus dicti de speciebus,
quot sunt conceptus specierum, quia tunc in singulis praedi-
cationibus idem praedicaretur de se. Similiter unitas conceptus
vel non conceptus nihil ad intentionem Philosophi * ibi *, sci-
licet ad comparationem, vel non. Ergo Philosophus intendit
naturam specificam ibi csse unam unitate naturae specificae,
non autem intendit ipsara sic esse unam unitate numerali,
quia in unitate numerali non fit comparatio ; igitur, etc.
( 4 ) c) Item tertio, secundum Philo^., V. Metaph. cap. de Ad
aliquid, idem, simile et aequale fundantur supra unum, ita
quod licet similitudo habeat pro fundamento rem de genere
qualitatis, relatio tamen non est realis, nisi habeat fundamen-
tum reale et rationem proximam fundandi realem ; ergo unitas
quae req.uiritur in fundamento similitudinis relationis est realis:
11011 autem est numeralis, quia nihil unum et idem est simile
et aequale sibi ipsi.

d) Praeterea quarto, unius oppositionis realis sunt duo
extrema realia : contrarietas est oppositio realis; quod patet,
quia realiter unum destruit et corrumpit aliud, circumscripto
oinni opere intellectus, et non nisi quia sunt contraria; igitur
utrumque primum extremum istius oppositionis realis, ut est
extremum, est unum aliqua unitate reali: non autem unitate
numerali, quia tunc praecise hoc album esset primurn contra-
riura huic nigro, vel praecise aliud album: quod est inconve-
niens, quia tunc essent tot contrarietates priraae quot individua
contraria ; igitur, elc.

Ed. Ven. sed.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. I. 227

e) Praeterea quinto, unius actionis sensus est unum obie-
ctum secundum aliquam unitatem realem: sed non nume-
ralem; ergo est aliqua alia unitas realis quam unitas nume-
ralis. — Probatio minoris: quia potentia cognoscens obie-
tum sic, in quantum scilicet hac unitate unum, cognoscit
ipsum in quantum distinctum a quolibet quocl non est hac
unitate unum: secl sensus non cognoscit obiectum in quan-
tum est distinctum a quolibet quocl non est unum ista unitate
numerali; quoci patet, quia nullus sensus clistinguit hunc ra-
dium Solis differre numeraliter ab illo radio, cum tamen sint
diversi per motum Solis, si circumscribantur omnia sensibilia
communia, puta diversitas loci vel situs; et si ponerentiir cluo
quanta simul omnino per potentiam divinam, quae essent
omnino similia et aequalia in albedine et quantitate, visus non
distingueret ibi esse duo alba; si tamen eognosceret alterum
istorum, in quantum est unum unitate numerali, cognosceret
ipsum in quantum distinctum numeraliter a quolibet alio.

(5) Posset etiam iuxta lioc argui de primo obiecto sensus,
quod est unum in se aliqua unitate reali; quia sicut obiectum
huius potentiae in quantum obiectum praececlit intellectum,
ita etiam seeundum unitatem suam realem praecedit omnem
actum intellectus. — Sed ista ratio nou ita concludit sicut
praecedens; posset enim poni aliquod primum obiectum ut est
adaequatum potentiae esse aliquod commune abstractum ab
omnibus obiectis particularibus, et ita non habere unitaiem
nisi communitatis ad ista plura obiecta partieularia; sed de
uno obiecto unius aetus sentiendi non videtur vere posse ne-
ga ri quin neeessario haberet unitatem reatem., et minorem
unitate numerali.

f) Item seoc to, qum si omnis unitas realis est numeralis,
ergo omnis diversitas realis est numeratis: sed consequens
est falsum, quia omnis diversitas numeralis in quantum nu-
meralis est aequaiis, et ita omnia essent aeque distincta, et
tunc sequitur quod non plus potest intellectus abstrahere a
Socrate et Platone aliquod commune quam a Socrate et linea,
et esset quodlibet universale purum figmentum.

(6) Prima consequentia probatur dupliciter: Primo, * quia *
unum et mutta, idem et diversum sunt opposita, X. Metaph.:
toties autem dicitur unum oppositum quoties et reliquum, ex

228 LIB. II. DIST. III. QUAEST. I.

I. Topic; ergo cuilibei unitati correspondet sua propria di-
versitas. — Praeterea secundo, quia cuiuslibet diversitatis
utrumque extremum est in se unum ; et eodem modo quo est
unum in se, eodem modo videtur diversum a reliquo exiremo,
ita quod unitas extremi unius potest per se esse ratio diversi-
tatis alterius extremi. — Conftrmatur, quia si tantum est in
hac re unitas realis numeralis, quaecumque entiias (a) est in
re, illa est ex se una numero ; ergo istud et illud secundum
omnem entitatem in eis sunt primo diversa, et {b) in nullo
aliquo modo convenientia. — Confirmatur etiam per hoc,
quia diversitas numeralis est hoc singulare non esse illud sin-
gulare, supposita tamen entitate utriusque extremi: sed talis
unitas est necessario alterius extremi.

g) Item septimo, nullo exsistente intellectu, ignis causaret
ignern, et corrumperet aquam, et esset aliqua unitas reaiis
generantis ad genitum secundum formam, propter quam ge-
neratio esset univocaj intellectus enim considerans non facit
generationem esse univocam, sed cognoscit eam esse univocam.

234. (7) — Ostenditur substantiam materialem ex natura
sua non esse individuam. — Ad quaestionem igitur concedo
conclusionem istarum rationum, et dico quod substantia ma-
ierialis ex natura sua non est de se haec ; quia tunc, sicut
deducit prima ratio [n. 231], non posset intellectus intelli-
gere ipsam sub opposito, nisi intelligeret obiectum suum sub
ratione intelligendi repugnanti rationi talis obiecti; sicut etiam
deducit secunda ratio [n. 232-233] cum suis probationis omnibus,
aliqua est unitas in re reaiis, absque omni operatione intelJe-
ctus, minor unitate numerali sive unitate propria singularis,
quae unitas est naturae secundum se; et secundum istam uni-
tatem propriam naturae, ut natura est, natura est indifferens
ad unitatem singularem; non ergo de se est sic una unitate
illa, scilicet unitate singularitatis.

235. — Explicatur qualiter possit intelligi naturam esse de
se indifferentem ad unitatem singularem. — a) Qualiter autem
potest hoc intelligi, potest aequaliter videri per dictum Avi-
cennae, V. Metaph., ubi vult quod equinitas sit tantum equi-
nitas, nec ex se una, nec plures, nec universalis, nec par-

(a) Ed. Ven. unitas. — (b) Ed. Ven. addit: quia diversa sunt.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. I. 229

ticularis. Intellige, non est ex se una unitate numerali; nec
plures, pluralitate opposita illi unitati; nec universalis actu, eo
modo quo aliquid est universale factum ab intellectu, non ut
obiectum intellectus; nec est particularis de se; licet enim nun-
quam sit realiter sine aliquo istorum, non tamen est de se
aliquod istorum, sed est prius naturaliler omnibus istis. Et
secundum istam prioritatem naturalem est quod quid esl et
per se obiectum intellectus, et per se ut sic consideratur a
Metaphysico, et exprimitur per definitionem; et propositiones
per se {a) primo modo sunt verae ratione quidditatis sic ac-
ceptae, quia nihil dicitur de quidditate per se primo rnodo,
nisi quod includitur in ea essentialiter in quantum ipsa abstra-
hitur ab omnibus istis, quae sunt posteriora ipsa naturaliter.

b) Non solum autem ipsa natura est de se indifferens ad
esse in intellectu et in particulari, ac per hoc ad esse univer-
sale et singulare, sed et ipsa habens esse in intellectu non ha-
bet primo ex se universalitatem ; licet enim ipsa intelligatur
sub universalitate ut sub modo intelligendi ipsam, tamen
universalitas non est pars conceptus eius primi, quia non
conceptus metapliysici, sed logici. Logicus enim considerat se-
cundas intentiones applicatas primis, secundum ipsum Avi-
cennam. Prima ergo intellectio est naturae ut ei non cointel-
ligitur aliquis modus, neque qui est eius in intellectu, neque
qui est eius extra intellectum, licet illius intellecti modus in-
telligendi sit universalitas, sed non modus * intellecti (b), id
est rei intellectae. *

c) Et sicut secundum illud esse non est natura de se uni-
versalis, sed quasi universalitas accidit illi naturae secundum
primam rationem eius, secundum quam est obiectum, ita etiam
in re extra, ubi natura est cum singularitate, non est natura
illa de se *determinata * ad singularitatem, sed est prior natu-
raliter illa ratione contrahente ipsam ad singularitatem illam;
et in quantum est prior naturaliter ipso eontrahente, non re-
pugnat sibi esse sine illo contrahente.

d) Et sicut obiectum in intellectu secundum illam entita-
tem eius et universalitatem habet vere esse intelligibile, ita
etiam in rerum natura secundum illam entitatem habet verum

[a) Wadd. verae. — (b) Wadd. intellectus.

230 LIB. II. DIST. III. QUAEST. I.

esse extra animam realej et secundnm illam entitatem habet
unitatem sibi proportionabilem, quae est indifferens ad singu-
laritatem, ita quod non repugnat illi unitati de se quod cum
quacumque unitate singularitatis ponatur.

236. — Corollarium. — Hoc ergo modo intelligo naturam
habere unitatem realem minorem unitate numerali ; et licet
non habeat eam de se, ita quod sit intra rationem naturae,
quia equinitas est tantam equinitas, secundum Avicen. V.
Metaph., (amen illa unitas est passio propria naturae secun-
dum suam entitatem primam, et per consequens nec est ex se
haec intranee, nec secundum entitatem propriam necessario
inclusam in ipsa natura secundum primam entitatem suam.

237. (8) — Obiectiones. -- Sed contra istud videntur esse
duae obiectiones: — a) Una, quia videtur ponere universale
esse aliquid reale in re: quod est contra Comment. l.De Anima,
com. 8., qui dicit quod inteltectus facit universalitatem in
rebus, ita quod non exsistit nisi per ipsum, et sic est ens tan-
turn rationis. — Probatio consequentiae : nam ista natura, se-
cundum quod est ens in isto lapide, prior tamen naturaliter
singularitate lapidis, est, ex dictis, indifferens ad hoc singu-
lare et ad illud.

b) Praeterea, Damascenus, cap. 8. Oportet, inquit, scire
quod aliud est rem considerare, et aliud ratione et cogita-
tione; igitur in omnibus creaturis hypostasum quidem di-
visio re consideratur ; communitas autem et coputatio in-
tellectu consideratur. Intetligimus enim intettectu, quoniam
Petrus et Paulus unius sunt naturae, et communem habent
naturam, neque enim liae hypostases in se invicem sunt;
seorsum enim unaquaeque et secundum partem, id est, se-
cundum se ipsum separata. Et post: In increata vero et
supersubstantiali et incomprehensibiti Trinitale est e con-
verso; iitic euim comynune quidem et unum re considera-
tur, cognitione vero est divisurn.

238. — Solvuntur. — a) Ad primum dico quod universale
in actu est illud quod *aliquam* unitatem habet indifferentem,
secundum quam ipsum idem est in potentia proxima ut dica-
tur d<3 quotibet supposito; quia I. Poster.: Universale est quod
est unum in multis et de multis. Nihil enim secundum quam-
libet unitatem in re est tale, quod secundum ipsam unitatem

LIB. II. DIST. III. QUAEST. I. 231

praecisam sit in potentia proxima acl quodlibet suppositura,
ut dicatur de quolibet supposito praedicatione dicente hoc est
hoc; quia licet alicui exsistenti in re non repugnet esse in alia
singularitate ab illa in qua est, non tamen illud vere dici po-
test de quolibet inferiori, quod quodlibet esl ipsum, hoc est
enim solum possibile cle obiecto eodem indifferenti actu consi-
derato ab intellectu; quod quiclem ut inteliectum habet unita-
tem etiam numeralem obiecti (a\ secundum quam ipsum idem
est praedicabile de' omni singulari, clicendo quod hoc est hoc.
(9) Ex hoc apparet improbatio illius dicti, quocl intellectus
agens facit universalitatem in rebus, per hoc quod denudat
ipsum quod quid est in phantasmate exsistens; nam ubicumque
est, antequam in intellectu possibili habeat esse obiective, sive
in re sive in phantasmate, sive habeat esse certum, sive de-
ductum per rationem, et si sit non per aliquod lumen, sed
semper sit talis natura ex se, cui non repugnet esse in alio;
non tamen est tale cui potentia proxima conveniat dici cle quo-
libet, sed tantum est in potentia proxima ut est in intellectu
possibili(^); est ergo in re commune quod non est de se hoc,
et per consequens ei de se non repugnat esse non hoc. Sed tale
commune non est universale in actu, quia deflcit ei illa * indiffe-
rentia *, secundum quam completive universale est universale,
secundum quam scilicet ipsum idem aliqua identitate est prae-
dicabile de quolibet individuo, ita quod quocllibet sit ipsum.

b) Acl secundam instantlam de Damasceno dico quocl eo
modo quo in Divinis cornmune est unum reale, eodem modo
commune in creaturis non est unum reate; ibi enim com-
mune est singulare et individuum, quia ipsa natura divina de
se est haec. *Et* eodem modo manifestum est quod nullum uni-
versale in creaturis est realiter unum; hoc enim ponendo
esset ponere quod aliqua natura creata non divisa praedica-
retur de multis inclividuis praedicatione dicente Jioc est Jioc,
sicut dicitur Pater est Deus et Filius est idem Deus. Tamen
in creaturis est aliquod commune unum unitate reali minori
unitate numerati; et illud quidein commune non est ita com-

(«) Ed. Ven. hoc est enim possibile quod obiecto eodem numero actu
considerato ab intellectu, quod quidein solum ut intellectum habet unitatem
numeralem obiecti.

(b) Ed. Ven. sed tantum est potcntia proxima in intellectu possibili.

232 LIB. II. DIST. III. QTIAEST. I.

mune quod sit praedicabite de multis, licet sit ita commune
quod non repugnet sibi esse in alio quam in eo in quo est.

Dupliciter igitur patet quomodo auctoritas non est con-
tra me: primo quia loquitur de unitate singularitatis in
.Divinis; et hoc modo non solum universale creatiim non est
unum, sed nec commune in creaturis: secundo quia loquitur
de communi praedicabili, non praecise de communi quod de-
terminatum est de facto, licet non repugnet sibi esse in alio,
quale commune praecise potest poni in creatura realiter.

239. (10) — Solvitur argumentum principaie. — Et per hoc
patet ad *illud* [n. 228] argumentum principate ; quia Philoso-
phus improbat illam fictionem quam imponit Platoni, quod scili-
cet non possit hic homo per se exsistens, qui ponitur idea, per
se esse universale omni homini; quia omnis substantia per se
exsistens est propria ei cuius est, hoc est, vel ex seipsa, vel est
propria per aliquod contrahens facta propria, quo contrahente
posito, non potest inesse alteri, licet non repugnet ei ex se inesse
alii. — Ista etiain glossa vera est, loquendo de substantia se-
cundum quod sumitur pro natura; et tunc sequitur quod idea
non erit substantia Socratis, quia nec natura Socratis, quia
nec cx se propria, nec appropriata Socrati, ut sit tantum in
eo, sed etiam in alio secundum ipsum. Si autem accipiatur
substantia pro subsiantia prima, tunc verum est quod quae-
libet substantia est ex se propria illi cuius est; et tunc multo
magis sequitur quod illa idea quae ponitur substantia per se
exsistens isto modo non possit esse substantia Socratis vel Pla-
tonis. — Sed primum membrum ad propositum sufflcit.

240. — Solvitur argumentum prioris opinionis. — Ad confirma-
tionem opinionis [n. 230] patet; quia non ita se habet communi-
tas et singularitas ad naturam sicut esse in intellectu et esse
verum extra animam, quia communitas convenit naturae extra
intellectum, et similiter singularitas; et communitas convenit
ex se naturae, singularitas autem convenit naturae per aliquid
in re contrahons ipsarn; sed universalitas non convenit rei ex
se. — Et ideo concedo quod quaerenda est causa universati-
tatis, non tamen quaerenda est causa communitatis alia ab
ipsa natura; et posita commtmitate in ipsa natura secundum
propriam entitatem et unitatem, necessario oportet quaerere cau-
sum singularitatis,q\i9Le superaddit aliquid illi naturae cuius est.

QUAESTIO II.

241. — Proponitur quaestio. — * Secundo quaerendum est*:
Utrum subslantia materialis per aliquid positivum in-

trinsecum sit de se individua?

242. ( i ) — Argumentum principale (1). — Quocl non; quia
unum non dicit nisi privationem divisionis in se et privatio-
nem identitatis ad aliud; igitur cum singularitas vel indivi-
duatio non dicat nisi duplicem negationem, non oportet eius
causam positivam quaerere, sed sufficit negaiio. — Prima
propositio probatur, quia si unum diceret rationem positivam,
* non diceret eamdem* (a) quam dicit ens, tunc enim esset nuga-
tio dicendo ens unum; nec aliam rationem dicit, quia tunc in
quocumque ente esset entitas addita entitati: quod est inconveniens.

243. — Contra: Prima substantia per se generatur, VII.
Metaph., et per se operatur, I. Metaph., et ex hoc distinguitur
a secunda, cui neutrum convenit (per se primo (b) ); ergo ista
conveniunt primae substantiae per illud quod addit supra secun-
dam substantiam: non autem conveniunt ista alicui formaliter
per negationem; ergo prima substantia non addit tantum ne-
gationem supra secundam.

244. — Exponitur sententia tenens substantiam materialem
non esse individuam per aliquod positivum. — Hic dicitur quocl
non individuatur per aliquod positivum; quia illud esset
materia vel forma, vel aliquid consequens materiam vel for-
mam; et hoc vel est absolutum vel respectivum. — Non per
materiam, ut post ostendetur (2). — Nec per formam; quia
quaeram de forma, per quid individuatur? quia nec ex se ipsa,
sicut nec natura, de qua dictum est supra [n. 234]; quaeram
ergo per quid, et ulterius de illo alio, et sic in inflnitum. —
— Nec potest dari aliquid consequens absolutum, quia quaeram

(a) Wadd. non dicerct nisi eaindem. — (b) Deest in Ed. Ven.

(1) Solvitur ad n. 248.

(2) Quaest. 5.

234 LIB. II. DIST. III. QUAEST. II.

de illo eodem modo. — Nec per respectivum, quia respectus
praesupponit fundamentum, et sic non individuat ipsum. —
Ergo negatio est ratio. Uncle po.nit Henricus duplicem nega-
tionem esse. Vide in Quodtib. 5, quaes/. 8.

245. (2) — Intellectus quaestionis. — Contra ista: primo
expono inteUectum quaestionum motarum de ista materia :
— a) Non enim quaero, quo natura est singularis vel indi-
vidua, si ista significent intentionem secundam; quia tunc
intentionc secunda formaliter esset natura singularis, et effe-
ctive ab intellectu causante illam intentionem secundam, *con-
ferento(a) scilicet hanc naluram ad naturam *, sicut subiicibile
ad praedicabile.

b) Nec etiam quaeritur de unitate numerati reali, quo(&)
formaliter natura est sic una ; nam unitate nuinerali reali est
res formaliter una, sive illa unitas convertatur cum ente, sivesit
de genere quantitatis, sive dicat privationem, sive positionem.

c) Sed quia in entibus est aliquid indivisibile in partes
subiectivas, hoc est, cui formaliter repugnat dividi in plura
quorum quodlibet sit ipsum, quaeritur non quo formaliter illud
sibi repugnat, quia sic repugnantia formaliter repugnat, sed quo
ut fundamento proximo et inti-inseco ista repugnantia insit isti.

d) Est ergo intellectus quaestionis de hac materia, quid sit
in hoc lapide per quod sicut per fundamentum proximum sim-
pliciter repugnat sibi dividi in plura, quorum quodlibet sitipsum,
qualis divisio est propria toli universali in suas partessubiectivas.

246. — Ostenditur individuum non constitui formaliter per
negationem vel privationem. — Hoc modo intelligendo, probo
quod non sit aliquod individuum formaliter per negaiio-
nem vel privationem, sicut videtur ista positio ponere. —
a) Primo quia nihil simpliciter repugnat alicui enti per
solam privationem in eo, sed per aliquid positivum in eo;
igitur dividi in partes subiectivas non repugnat lapidi, in
eo quod est quoddam ens, per aliqu;is negationes. — Proba-
tio antecedentis : quia quantumcumque negatio tollat poten-
tiam proximam ad agere et pati, ut per hoc ideni ens in quo
est negatio careat potentia proxima ad aliquid, non tamen po-
nit formalem repugnantiam illius entis ad aliquid; quia per
possibile vel impo^sibile circumscriptis iliis negationibus cum

(<i) Wadd. intentionem secundarn conferentem, scilicet hanc naturam.
(b) Wadd. qua.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. II. 235

non sint, staret tale cum opposito illarum negationum, et ita
cum illo cui dicitur repugnare per se: quocl est impossibile: —
Exemplum huius: si substantia intelligatur non quanta, non
est divisibilis, hoc est non possibilis dividi potentia propinqua;
non tamen repugnat sibi dividi, quia tunc repugnaret sibi re-
cipere quanti(atem, per quam formaliter posset dividi. Stante
igitur natura substantiae corporeae, non repugnat sibi quod
sit divisibilis. — Similiter si non habere vlsum tollat poten-
tiam proximam ad videndum, non tamen facit repugnantiam
ad videre, quia potest stare eadem natura positiva in qua fuit
haec negatio, et potest sibi inesse oppositum illius negationis,
sine repugnantia ex parte naturae.

(3) Ita potest argui in proposito: cum iste ponat naturam
ex se non esse unam et individuam, nunquam tamen per ali-
quam negationem positam in natura repugnabit sibi formali-
ter dividi, et ita nunquam erit aliquod ens positivum in rebus
quod erit complete individuum.

Et si aliquo modo instetur primae propositioni huius ra-
tionis, saltem assumo istam propositionem: nulla imperfectio
repugnat alicui * formaliter * nisi propter aliquid positivum
in eo, * quia * (a) nulla imperfectio repuguat alicui nisi propter
aliquam perfectionem, quae est aliquid positivum et entitas
positiva: sed divicli est quaedam imperfectio, et icleo non potest
competere naturae divinae; ergo, etc.

b) Item, negaiione non constituitur aliquid formaliter in
entitate perfectiori quam sit illa entilas praesupposita nega-
tioni, alioquin negatio esset formaliter entitas positiva: sed
prima substantia, per Philos. in Praedicamentis, est maxime
substantia, et etiam magis substantia quam secunda; ergo non
formaliter constituitur in entilate primae substantiae per nega-
tionem, \w quantum distinguitur a secunda.

c) Iiem, de singulari per se primo praeclicatur illud cuius
est singulare: sed de aliquo ente accepto sub negaiione non
praedicatur per se aliqua entitas ratione totius subiecti, quia
totum non est per se unum; si ratione partis, tunc non est
praedicatio superioris de inferiori, sed eiusdem de se.

( 4 ) d) Praeterea, licet ista positio videatur esse falsa in se,
propter argumenta iam facta, si intelligat individuum consti-

(a) Wadd. ita quod.

236 LIB. II. DIST. III. QUAEST. II.

tui in entitate et unitate singalaritatis per negationem, tarnen
videtur omnino superflua, et non respondere ad quaestionem;
quia ipsa posita, adhuc rernanet eadem quaestio; nam de du-
plici negatione quam ponit quaero, * quae est ratio * quare
negatio ista convenit illi? Si istam duplicem negationem dicit
esse per se sicut per se causam (a), dat causam suipsius. — Si
non dat causam huius, non respondetur ad quaestionem; quae-
ritur enim illud per quod repugnat oppositum istarum nega-
tionum, et per consequens per quid insunt istae negationes.
Similiter quaero, unde negatio sit haec, cum sit eiusdem ra-
tionis in isto et in illo? Nam sicut in Socrate est duplex ne-
gatio opposita illi quae est in Platone, ita in Platone est ne-
gatio * duplex eiusdem rationis*(6). Unde ergo Socrates est sin-
gularis hac singularitate propria et determinata, et non singu-
laritate Platonis? Non potest dici nisi dicatur unde negatio sit
haec negatio, et hoc non potest esse nisi per aliquid positivum.

247. — Corollarium. — Goncedo igitur conclusionem ista-
rum rationuin: quod necesse est per aliquod positivum intrin-
secum huic lapidi, tamquam per rationera propriara, repugnare
sibi dividi in partes subiectivas: et illud positivum erit quod
dicitur esse per se causa individuationis; *quia*(c) per in-
dividuationem intelligo istam indivisibilitatem sive repugnan-
tiam ad divisibilitatem.

248. — Solvitur argumentum principale. — Ad argumentum
ad oppositum [n. 242], licet assumptum sit falsum, de quo forte
alias, tamen si verum esset quod unurn significaret formaliter
illam duplicem negationem, non sequitur quod non habeat ali-
quam causam positivam per quam insit ei illa duplex nega-
tio; nam et unitas specifica pari ratione significaret dupJi-
cem negationem, et tamen nullus negat entitatem positivam
esse rationem unitatis specificae, a qua entitate positiva sumitur
ratio differentiae speciricae.

Et istud est bonum argumentum pro solutione quaestio-
nis et pro opinione) quia cum in qualibet unitate minore uni-
tate numerali sit dare entitatem positivam, quae sit ratio per
se illius unitatis et illius repugnantiae ad multitudinem oppo-
sitara, maxime vel aequaliter erit hoc dare in unitate perfe-
ctissima, quae est unitas numeralis.

(a) Ed. Ven. sicut per causam sui.
b Wadd. negatio duplicis rationis. — (c) Wadd. et.

QUAESTIO III.

249. (] ) — Proponitur quaestio. — Tertio quaero sine ar-
gumentis :

An substantia materialis per aciuatem exsistentiam sit
individua vel ratio individuandi atiquid aliud?

250. — Exponitur sententia tenens substantiam materialem
per actualem exsistentiam esse individuam. — Dicitur quod sic;
quia ex VII. Metaph. actus determinat et distinguit; ergo ul-
tima distinctio est per ultimum actum: ultimus autem actus
est individuorum secundura esse exsistentiae, quia quodlibet
aliud ab ipso intelligitur in potentia ad ipsum.

251. — Impugnatur. — Contra isiud: — a) Primo quia
quod non est ex se distinctum, nec determinatum non potest
esse primum distinguens vel determinans aliud: sed esse exsi-
stentiae eo modo quo distinguitur ab esse essentiae non est
ex se distinctum, nec determinatum; non enim esse exsistentiae
habet proprias differentias, alias a differentiis esse essentiae,
quia tunc oporteret ponere propriam coordinationem exsisten-
tiarum, aliam a coordinatione essentiarum; sed praecise deter-
minatur ex determinatione alterius; igitur non determinat ali-
quid aliud.

b) Ex hoc potest argui aliter: quia illud quod praesup-
ponit coordinationem et distinctionem alterius non est ratio
distinguendi ipsum vel determinandi ipsum : sed exsistentia
ut determinata et distincta praesupponit ordinem et distin-
ctionem essentiarum; igitur, etc.

( 2 ) Et si dicatur quod praesupponit distinctionem et deter-
minationem omnem aliam ab illa quae est ad individua, sed
istam quae est quasi per individuum causat, igitur, etc; con-
tra: in coordinatione praedicamentali sunt omnia quae per se
pertinent ad illam coordinationem, circumscripto quocumque

238 LIB. II. DIST. III. QUAEST. III.

quod nihil est illius coordinationis; quia, secundura Philos.
I. Poster., status est in quolibet praedicamento, et in sursum
et in deorsum; igitur sicut invenitur supremura in genere,
praecise considerando illud sub ratione essentiae, et * ita * in-
veniuntur genera intermedia et species et differentiae, ita in-
venitur etiam infimura, id est, singulare absque ornni exsisten-
tia actuali ; quod patet evidenter, quia hic homo non plus in-
cludit forraaliter existentiam actualem quam homo.

c) Praeterea, eadern quaestio est de exsistentia, quo et
unde contrahitur ut sit haec, quae est et de natura ; nain si
natura speciflca eadera sit in pluribus individuis, habet exsisten-
tiam eiusdem rationis in eis; sicut ergo probatur in solutione
primae quaestionis [n. 234], quod ista natura non sit de se
haec, ita potest quaeri per quid exsistentia sit haec, quia non
est dare quod sit de se haec; et ita non sufficit dare primam
exsistenliam, qua natura sit haec.

252. ( * ) — Solvitur argumentum praeexpositae sententiae. — -
Per hoc patet ad argumentum pro opinione [n. 250]: dico quod
actus distinguit eo modo quo est actus; sed actus accidentalis
distinguit accidentaliter, sicut actus essentialis distinguit essen-
tialiter. lta dico quod ultima distinctio in coordinatioue prae-
dicamentali est distinctio individualis, et illa est per ultimum
actum per se pertinentem ad coordinationera praedicamentalem:
sed ad hauc coordinationem praedicamentalem non per se per-
tinet exsistentia actualis; actualis autem exsistentia est ultiinus
actus, sed posterior tota coordinatione praedicamentali. Et ideo
concedo quod exsistentia distinguit ullimate, sed distinctione
quae est extra totam per se coordinationem praedicamentalem,
quae distinctio est aliquo modo accidentalis, licet non sit vere
accidentalis; tamen sequitur totam distinctionem secundum esse
quidditativum. Eo ergo modo quo est actus distinguit, et in
quo est ultimus actus ultimate distinguit.

•e^sx^vj)-

QUAESTIO IV.

253. — Proponitur quaestio. — * Quarlo quaero: *
Utrum substantia materialls sit per quaniitatem indi-

vidua vel sirigularis?

254. — Argumenta principalia (1). — Quod sic: — a) Boe-
tius, De Trinit. : ln numero differentiam variabilitas ac-
cidentium facit; nam tres homines nec specie, nec genere
differunt, sed suis accidentibus. Nam si animo cuncia his
accidentia separemus, tocus tamen cunctis diversus est,
quern unum fingere duobus minime possumus. Duo igitur
corpora unum locum non obtinebunt, qui esi accidens, et
ideo sunt phtres numero, quanio accidentia ptura sunt. Inter
omnia autem aecidenlia primum est quantitas, quam *etiam*
videtur specialiter exprimere in toco, dicendo quod eumdem lo-
cum fingere duobus non possumus, qui competit eis in quan-
tum quanta.

b) Praeterea, Damasc. in Elementario, cap. 5. non com-
putando prooemium : Omnis res in qua dijfert hypostasis
ab eiusdem speciei hypostasi dicitur adventitia differen-
tia, et characteristica proprietas, et qualitas hypostatica.
Hoc autem accidens est, velut homo differt ab altero homine,
quoniam hic quidem longus, hic autem brevis.

c) Praeterea, V. Metaph. Avicen. : Naturae, quae eget
materia ad eius esse, adveniunt accidentia et dispositiones
extrinsecae, per quas individuatur.

255. — Gontra: Sicut arguitur ad secundam quaest. [n. 243],
prima substantia per se generatur, et per se operatur, et hoc
in quantum distinguitur a secunda, cui ista non conveniunt
per se: sed ista non conveniunt enti per accidens. De gene-

(1) Solvuntur ad n. 272.

240 LIB. II. UIST. III. QUAEST. IV.

rari patet VI. (a) Melaph.; de operari patet, quia unum per
se agens est unum per se ens, et hoc in uno ordine causae.

256. (2) — Exponitur sententia tenens substantiam niate-
rialem esse singularem et individuam per quantitatem (1). — Hic
dicitur quod substantia materialis est singularis et ind.ivi-
dua per quantitatem, et ponitur talis ratio: — a) Quia quod
primo convenit alicui, et per se convenit cuilibet alteri per
rationem eius: sed substantia et quantitas non faciunt unum
per se, sed tantum unum per accidens, et per consequens
nulla proprietas convenit per se una eis simul et aeque pri-
mo, sed uni per aliud: dividi autem in partes eiusdem ratio-
nis est proprietas una quae per se convenit quantiiati, ex
V. Metaph.; ergo convenit alii, scilicet substantiae, per ralio-
nem eius: talis est divisio speciei in eius individua, quia ista
dividentia (b) non sunt formaliter alterius rationis, sicut sunt
species dividentes genus.

Et ex hoc ultra, esse divisibile in partes eiusdem ratio-
nis convenit alicui ralione quantitatis, ex V. Metaph., et idem
est principium divisionis in aliqua natura et distinctionis di-
visorum; igitur per quantitatem distinguuntur individua in-
dividualiter ab invicem, et ex hoc conciuditur quod per quan-
titatem convenit rei divisio in individua, cui primo convenit
talis distinctio; ergo per quantitatem individuum fit indi-
viduum.

b) Praeterea, hic ignis non differt ab illo igne, nisi quia
forma differt a forma: nec forma differt a forma, nisi quia
recipitur in alia et alia parte materiae; nec pars materiae ab
alia parte, nisi quia est sub alia et alia parte quantitatis ;
ergo tota distinctio huius ignis ab illo igne reducetur ad quan-
titaiem sicut ad primum distinctivum.

Confirmatur ratio, quia generans generat aliud propter
distinctionem materiae; materia ista geniti necessario praesup-
ponitur quanta et sub quantitate distincia. — Quod quanta
patet, quia agens naturale non potest agere in non quanlum.
— Patet etiam quod quanta alia quantitaie, quia non potest
esse quanta quantitate generantis. — Sed ista quantitas prae-
cedit naturaliter esse ipsius geniti; igitur et distinctionem

(a) Ed. Ven. VII. — (b) Ed. Ven. individua.
(1) Guius rationes solvuntur ad nn. 267seqq.

T,IB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 241

ipsius generantis et geniti: non autem praecederet naturaliter
si non esset naturaliter requisitum, et per se ut distinctivum
ipsius.

257. (3) — Proponuntur quinque viae ad ostendendum quod
nec quantitas nec quodcumque aliud accidens potest esse ratio in-
dividuationis substantiae materialis. — Contra istam conclusio-
nem arguo quatuor viis: a) P timo ex identitale raiionis nu-
merdlis, sive individuationis vel singularitatis: — b) secundo
ex ordine substantiae ad accidentia: — c) tertio ex ratione
coordinationis praedicamentalis. — Et istae tres viae pro-
babunt communiter quod nullum accidens potest esse per se
ratio per quam substantia materialis individuatur. — d)
Quarta via erit specialiter contra quantitatem, quantum ad
conclusionem opinionis: — e) et quinto arguetur specialiter
contra illas rationes opinionis.

258. — Explicat Doctor quid intelligat per individuationem
sive unitatem numeralem sive singularitatem. — Quantum ad
* primum *, primo expono quid intelligo per individuatio-
nem sive unitatem numeralem sive per singularitatem : non
quidem unitatem indeterminatam, secundum quam quodlibet
in specie dicitur unum numero, sed unitatem signatam ut
hanc, ita quod, sicut prius[n. 245 c\ dictum est quod individuum
impossibile est dividi in partes subiectivas, et quaeritur ratio
impossibilitatis, ita dico quod individuwm est incompossibile
non esse hoc signatum hac singularitate, et quaeritur causa
non singularitatis in communi, sed huius singularitatis in spe-
ciali signatae, scilicet ut est haec determinate.

259. — Ex identitate rationis numeralis ostenditur nullum
accidens esse principium individuationis. — Hoc modo intelligendo
singularitatem, ex prima via [n. 257 a] arguitur dupliciter:

a) Primo sic: substantia actu exsistens, non mutata aliqua
transmutatione substantiali, non potest fieri de hac non haec,
quia ista singularitas, sicut modo dictum est, non potest inesse
alia et alia eidem substantiae manenti eadem, non substantia-
liter mutatae: sed substanlia actu exsistens, nulla substantiali
mutatione facta in ipsa, vel mulata, potest, sine contradictione,
esse sub alia et alia quantitate et quocumque accidente abso-
luto; ergo nullo modo lali est formaliter liaec substantia hac
singidaritate signala. — Minor patet, quia non est contra-
Tom. II. 10

242 ' LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

tradictio quod Deus substantiam quantam ista quantitate eanr-
dem conservet, et informet eam alia quantitate; nec propter
hoc substantia illa actu exsistens mutabitur mutatione substan-
tiali, quia non erit * ibi * mutatio nisi a quantitate in quanti-
tatem. Similiter si mutetur a quocumque accidente sine muta-
tione substantiali, sive hoc sit possibile, sive impossibile, non
propter hoc erit formaliter non Jiaec.

(4*) Sl dicas quod istud est miraculum, et ideo non concludit
contra rationem naturalem, contra: miraculum non est respe-
ctu contradictoriorum, ad quae nulla est potentia: sed con-
tradictio est eamdem substantiam manentem esse duas sub-
stias, sine mutatione substantiali, et hoc tam successive quam
simul: quod tamen sequitur si per aliquod accidens esset forma-
liter haec substantia; tunc enim accidente succedente accidenti,
eadem substantia non mutata esset successive duae substantiae.

Confirmatur etiam illud per simile de unitate specifica;
quia impossibile est unam substantiam manentem non muta-
tam specifice esse simul vel successive hanc speciem, et non
hanc speciem; ergo a simili in proposito.

b) Secundo sic: duarum productionum completarum in
esse substantiali non potest esse eadem substantia primus ter-
rninus. — Probo, quia tunc utraque acciperet perfectum esse
substantiale, ex quo utraque est completa, et ita idem bis pro-
duceretur complete; et tunc si istae duae productiones non
essent simul, eadem substantia per se et actu exsistens produ-
ceretur cum iam actu exsistit; saltem igitur duarum productio-
num successivarum extremum et terminus idem esse non po-
test. Sed generationis panis erat hic panis terminus primus;
panis autem iste transubstantiatus est, manente eadem quanti-
tate; creetur igitur alius panis et afficiatur ista quantitate ma-
nente; sequitur quod terininus creationis erit panis idem cum
illo pane qui erat terminus generationis, quia eadem singulari-
tate numero erit hic panis formaliter hic qua fuit alius panis
hic; et sequitur ultra quod idem panis erit transubstantiatus
ei non transubstantiatus; imo sequitur quod nullus panis sit
transubstantiatus, quia non panis universalis, nec panis hic
singularis, quia iste panis manet non mutata quantitate, qua
<ir;it formaliter hic panis, ex dato; rgitur nihil omnino est tran-
substantiatum in corpus Christi: quod est haereticum dicere.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 243

260. ( 5 ) — Idem ostenditur ex ordine substantiae ad accidentia.
— Ex secunda via [n. 257 6] argruitur sic: — a) Substantia
est prior naturaliter omni accidente, secundum Philos. VII.
Metaph., et est intentio sua de subslantia secundum quod est
unum istorum quae dividunt ens ; ita quod exponere ibi sub-
stantiam pro Deo vel pro prima causa nihil est ad intentio-
nem eius; ita enim probat substantiam esse primam, quomodo
probat substantiam esse de numero dividentium ens, quod est
prior omni accidente; ita scilicet ad determinandum de omnibus
quae dividunt ens sufficit determinare de substantia tamquam
de primo, pro eo quod cognitio accidentium habetur ex eo
quod attribuuntur substantiae. Istud autem non potest esse nisi
de substantia secundum totalem coordinationem suam; igitur
nihil posterius ista coordinatione potest esse ratio formalis qua
aliquid est in ista coordinatione. Ex ratione igitur prioritatis
substantiae (a), secundum quod communis est, sufficit de-
terminatio substantiae primae, cui convenit ista prioritas na-
turalis ad omne accidens; ergo convenit substantiae primae
ex ratione sua quod sit haec prius naturaliter quam determi-
netur aliquo accidente.

Et potest conflrmari consequentia, quia si aliquid sit prius
ad aliud, maxime primum illius est primum ad illud: sed ma-
xime primum substantiae in communi est substantia prima;
igitur substantia prima est prior simpliciter omni accidente, et
ita est prius haec quam aliquo modo determinetur per ali-
quid aliud.

Hic dicitur quod licet prima substantia sit prior quantitate
in essendo, non tamen in dividendo (et in individuando (b) ),
sicut etiam substantia est prior in entitate, non tamen in di-
visibilitate. — Contra, ista responsio seipsam destruit; quia
si prima substantia est prior naturaliter in essendo ipsa quan-
tilate, et non potest intelligi prima substantia in suo esse nisi
in quantum haec, ergo non erit haec per quantitatem.
( 6 ) b) Praeterea, forma est simpliciter prior composito, se-
cundum probationem Aristot. VII. Metaph. cap. 2; ergo si
quantitas sit forma primae substantiae, ipsa erit prior prima
substantia in essendo ; quod si non sit forma in esssendo,

(a) Ed. Ven. addit: universaliter vel. — (b) Decst in Ed. Ven.

244 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

igitur nec in unitate competente primae substantiae in quan-
tum tale ens; quamlibet enim entitatem consequitur propria
unitas, non habens aliam causam propriam sui quam causam
entitatis.

c) Praeterea, eodem modo substantia est prior naturali-
ter omni accidente quo est subiectum omnium accidentium;
in quantum enim subiectum probatur esse prius definitione
omni accidente, quia sic ponitur in ordine cuiuslibet definitio-
nis per additamentum: sed ut est subiectum est liaec substan-
tia, quia secundum Philos. XII. Meiaph., singularium sunt
causae singulares in quocumque genere causae; igitur singu-
laris accidentis singulare subiectum est causa.

Et confirmatur maxime de accidente per accidens, quia
illud primo inest singulari, secundum Philos. V. Metaph. cap.
de Eoclem.

d) Praeterea, omne quocl est prius alio natura est prius
duralione, hoc modo scilicet, quod quantum est de se non re-
pugnat sibi contradictorie posse esse prius duratione suo po-
steriori; universaliter enim prioritas naturae includit in priori
posse esse sine posteriori, sine contradictione, ex V. Metaph.
cap. de Priori; igitur sine contradictione posset quaecumque
substantia, quantum est ex se, esse prius duratione omni ac
cidente, et ita quantitate.

261. (7) — Idem ostenditur ex ratione coordinationis praedi-
camentalis. — Ex tertia via [n. 257 c\ arguitur sic: — a) In
quacumque coordinatione praedicamentali sunt omnia pertinen-
tia ad illam coordinationem, circumscripto quocumque alio quod
non est aliquid illius coordinationis essentialiter. — Hoc pro-
batur, quia duae coordinationes sunt primo diversae, et ita
nihil unius est tale per aliquid coordinationis alterius. -- Sed
ad coordinationem istam in quantum finita est, et in sursum et
deorsum, secundum Philos. I. Poster., sicut pertinet aliquid
primum praedicatum, de quo nihil praedicatur, ita pertinet
infimum subiectum, cui nihil subiicitur; ergo singulare vel in-
dividuum est in qualibet coordinatione per nihil alterius coor-
dinationis.

b) Praeterea secundo, in qualibet coordinatione, circum-
scripto quocumque alterius coordinationis, est ratio speciei;
nam speciem nulla opinio fingit in aliquo genere esse per ra-

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 245

tionem alterius generis, loquendo de absolutis: sed de ratione
speciei est quod sit de pluribus differentibus numero prae-
dicabilis; ergo in qualibet coordinatione potest inveniri aliquid
intrinsece individuum et singulare, de quo species praedica-
tur, aut saltem potest inveniri aliquid non de multis praedica-
bile, alioquin non erit in ista coordinatione aliquid species spe-
cialissima, de cuius ratione est esse praedicabile, si nihil huius
sit subiicibile.

c) Praeterea tertio, infimum subiicibile et subiectum reci-
pit per se praedicationem cuiuslibet praedicabilis, sicut primum
praedicatum praedicatur per se de quolibet * subiecto * illius
coordinationis: sed ens per accidens in quantum ens per acci-
demxmWms recipit praedicationem per se; igitur infimum subii-
cibile non potest esse ens per accidens: aggregans autem res
diversorum generum est ens per accidens, secundum Philos.
V. Metaph. c. de Uno.

.(•8) d) Praeterea, quando aliquid convenit seu natum est con-
venire alicui praecise secundum aliquam rationem, cuicumque
convenit essentialiter secundum illam rationem, convenit ei sim-
pliciter et essentialiter : sed esse singulare vel universale in
coordinatione' generis substantiae convenit alicui praecise in
quantum est illius coorclinationis, circumscriplo omni quod est
alterius generis; igitur cui essentialiter convenit communitas,
in quantum est istius coordinationis, convenit ei simpliciter et
esseniialiter : sed quantumcumque contrahatur per aliud alte-
rius generis, nihil tamen lollitur circa ipsum pertinens ad
suam coordinationem; quantumcumque enim Socrates determi-
netur per album vel nigrum, ad quae fuit in potentia, non
est Socrates magis determinate in genere substantiae quam
erat prius, quia prius erat hic; igitur quantumcumque pona-
tur natura in genere substantiae contrahi ad individua per ali-
quod alterius generis, remanebit illa natura communis forma-
liter contracta sicut non contracta; et ideo. ponere commune
fieri individuum per aliquid alterius generis est ponere illud
esse commune sirnul et individuum et singulare.

262. ( 9 ) — Exponitur alius sententiae supra impugnatae di-
cendi modus. — Propler argumenta forte istarum duarum via-
rum fugienda tenetur positio de quaniitate alio hoc modo,
scilicet, quod sicut extensio materiae est alia natura a natura

246 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

quantitatis ipsius materiae, et nihil addit super essentiam
materiae sic signatam, sic signatio materiae quam habet cau-
saliter per quantiiatem est alia a signatione quantitatis et
prior naturaliter signatione quam habet per quantitatem. Et
ista signatio materiae est alia ab illa quae est quantitaiis,
sed non est alia a substantia, ita quod sicut materia non est
habens partes per naturam quantitatis, quia pars materiae est
materia, sic substantia signata non est nisi subslantia; signatio
enim solum dicit modum se habendi.

263. — Impugnatur. — Contra, ista positio videlur inclu-
dere contradictoria dupliciter: — a) Primo quia impossibile est
aliquid dependens a posteriori naturaliter esse idem priori na-
turaliter, quia tunc esset prius et non prius: sed substantia
est prior naturaliter quantitate, per eos; igitur nihil causa-
tum per quantitatem, sive qualitercumque praeexigens natu-
ram quantitatis, potest esse idem substantiae; non igitur ista
signatio est idem substantiae, et tamen causata a quantitate.
— Probatio maioris: ubi est vera et realis identitas, licet non
sit formalis, ibi impossibile est hoc esse et illud non esse,
quia tunc idem realiter esset et non esset: sed possibile est
prius naturaliter esse sine posteriori naturaliter; ergo per con-
sequens multo magis absque eo quod derelictum est vel cau-
satum a posteriori naturaliter.

b) Praeterea, illud quorJ e*t necessaria conditio causae
in causando non potest habere esse a causato ; quia tunc causa
in quantum sufficiens ad causandum esset causata a causato,
et esset illud causatum suiipsius causa, et pro tanto posset
dare causae causationem suiipsius: sed singularitas substan-
tiae sive signatio est necessaria conditio in substantia ad cau-
sandum quantitatem, quia, sicut argutum est, causatum sin-
gulare requirit causam singularem; ergo impossibile est istam
signationem esse a causato a substantia in quantum singu-
laris.

c) Praeterea, quaero, quid est quantitatem derelinquere
vel causare modum talem in substantia? Si nihil est, nisi quod
praefuit quantitati, tunc nullo modo est signatio per quanti-
tatcm, quia tunc simpliciter signatio substantiae praecederet
naturaliter quantitatem. Si autem aliquid aliud, quaero, quo-
modo causetur a quantitate et quo genere causae? Non vide-

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 247

tur posse assignari ibi nisi genus causae efflcientis: sed quan-
titas non est forma activa.

d) Praeterea, " quare magis derelinquit quantitas talem
moclum in substantia eumdem realiter substantiae quam *qua-
titati*(a), ut albedo, non videtur ratio; quia sicut albedo seipsa
est forma superficiei, et non mediante aliqua aiia forma dere-
licta, ita videtur quantitas esse lorma substantiae, qua sub-
stantia est quanta, el non derelinquere formam.

264. (10) — Ostenditur specialiter quantitatem non esse prin-
cipium individuationis substantiae materialis. — Ex quarta via
[n. 257 d] arguo sic: — a) Quantitas ista qua substantia est
haec signata aut est quantitas terminata, aut interminata.

— Non terminata, quia illa sequitur esse formae in materia,
et per consequens singidaritatem subsfantiae; quia sicut sub-
stantia est causa eius ut est terminata, ita haec substanlia est
causa eius ut est haec terminata. — Si autem quantitas in-
terminata sit causa quare substantia est haec, contra : illa
quantitas interminata manet eadem in generato et corrupto;
ergo non est causa alicuius signationis terminatae.

Si dicatur quod non sequitur, quia quantitas non poni-
tur causa. singularitatis nisi praesupposita unitate specifica :
sed generatum et corruptum non sunt eiusdem speciei; con-
tra: pono quod ex aqua primo generetur ignis, secundo ex
igne generetur aqua ; in prima aqua corrupta et secunda ge-
nerata est eadem quantitas, et non solum quantitas intermi-
nata, sed etiam terminata, quia potest habere eumdem termi-
num a forma, vel saltem sufflcit eadem interminata: et illa, per
te, est causa singutaritatis, praesupposita unitate specifica ;
ergo prima aqua et secunda aqua sunt haec aqua eadem nu-
mero: quod videtur impossibile, quia idern individuum numero
non redit naturaJi aclione, ex II De Generatione et V. Pliysic.

b) Praeterea, si quantitas sit primo individuans subslan-
tiam, oportet quocl ipsa in se primo sit haec et de se distin-
cta numeraliter ab alia : seci tunc tua propositio non est vera,
scilicet quod omnis differentia formalis est specifica, quanti-
tas enim haec et ilta sunt formae ; ergo differunt specifice.

— Et si quantitatem excipias ab ista proposilione fundamen-

[a) Wadd. qualitas quantitati.

248 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

tali aedificii ruinosi, unde probatur quod differentia formatis sit
specifica? Quaecumque enim ratio fuit adducta ex forma,
aeque babebit locum in proposito, cum quantitas sit forma,
sicut alia praedicata.

(' ') Et si dicas, imo quantitas babet ex se situm determinatum,
et per boc distinguitur ex se ab alia quantitate, contra, quaero,
de quo situ loqueris? Aut de situ qui est praedicamentum,
et iste est naturaliter posterior quantitate, aut de situ qui
est differentia quantitatis, prout quantitas dicitur constare ex
partibus habentibus positionem, et tunc est eadem quaestio
quae prius, qualiter scilicet situs istius quantitatis differt ab
illo situ illius quantitatis? Quae quaestio realiter est, quomodo
numeraliter quantitas haec differt ab illa? Et ita, ut videtur,
assignas rationem suiipsius; non enim notius est partes per-
manentes et continuatas in isto toto seipsis distingui a partibus
permanentibus et continuatts in illo toto, quae duo, scilicet con-
tinuationem et permanentiam, includit positio ut est differentia
quantitatis, quam quod liaec quantitas differat seipsa ab illa.

c) Praeterea, omnia argumenta quae facta sunt contra opi-
nionem in 1. quaest. [n. 231 seqq.] ad probandum quod ca.ro non
sit de se haec, possunt eadem fieri ad probandum quod quan-
titas non sit de se haec; nam manifestum est quod ratio li-
neae de se communis est huic lineae et illi, nec maior est con-
tradiciio intelligere lineam sub ratione universalis quam car-
nem. — Habet etiam linea aliquam unitatem realem minorem
unitate nume.rali, sicut et caro babet, propter easdem ratio-
nes quae positae sunt in secunda raiione contra opinionem
in 1. quaest. [n. 233]. — Patetetiam quod linea et superficies
sunt eiusdem rationis in hac aqua et in illa ; quare ergo baec
aqua <ist haec aqua et singularis? Et non loquor de singula-
ritate vaga et indeterminata, sed signata et determinata.

265. (12) — Arguitur specialiter contra rationes illius opi-
nionis. : Contra raiiones opinionis arguo: — a) Primo con-
tra primam [n. 256 a], quod quantitas non sit ratio divisibi-
litalis in individua: quia quidquid est ratio divisibilitatis inest
formaliter illi quod est divisibile ista divisione: sed quantitas
non inest formaliter speciei seu toti universali, in quantum est
divisibilis in partes subiectivas; igitur ipsa non est ratio divisi-
bilitatis talis totius in partes tales.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 249

Confirmaiur ratio, quia totum universale, quod dividitur
in individua et in partes subiectivas, praedicatur de qualibet
illarum partiura subiectivarum, ita quod quaelibet pars subie-
ctiva est ipsum: partes autem quantitativae, in quas fit divisio
totius coniinui, nunquam recipiunt praedicationem totius divisi
in ipsas; et licet concurrant *simul* divisio totius homogenei
in partes quantitativas et divisio speciei sive divisio totius uni-
versalis in partes subiectivas, quae partes sunt individua,
non tamen sunt unius totius divisi, quia totum quantum divi-
ditur divisione quantitativa, et non praedicatur de aliqua parte
dividente, sicut nec quantum heterogeneum de suo dividente;
universaliter enim nulla pars quantitativa est totum illud cuius
est pars, sed cum hoc concomitatur quod sunt piura indivi-
dua (a) habentia idem * esse * commune, quod commune divi-
ditur in ipsa alia divisione, et illud commune non erat illud
quantum quod dividebatur divisione quantitativa. Est igitur
aliud totum divisum hac divisione et illa, et tamen in easdem
partes per accidens, sed formaliter partes alterius rationis
respectu huius totius et illius, quia respectu huius integrales,
et respectu illius subiectivas. Et propter istum concursum
duarum divisionum duorum totorum in partes, in quibus con-
currit diversa ratio partis, putaverunt aliqui quod ista duo
tota dividerentur in partes eiusdem rationis.
('3) Et quod accipitur a Philosopho, dicendum quod Philo-
sophus non dicit quantum dividi in partes eiusdem rationis,
sed quod est divisibile in ea quae insunl, quor%mi utrumque
vel singulum est natum esse aliquid et hoc aliquid, in ea
quae insunt, inquit, tamquam componentia totum cui insunt;
igitur non sicut in (b) partes subiectivas, quae non sic insunt,
quorum utrumque, si divisio fiat in duo, aut singula, si in
plura, natum est esse aliquid per se scilicet exsistens, eo modo
quo totum, quia in quantum aliquid est pars quantitativa di-
videns, ita per se potest esse sicut totum divisum; et hoc con-
tra divisionem compositi in materiam et formam et hoc ali-
quid, et hoc contra divisionem generis in species. Et si nu-
merus componeretur ex diversis numeris, non obstaret rationi
nuineri in quantum quantus quod divideretur in numeros al-

(a) Ed. Vcn. quod talia sunt individua.

(6) Ed. Ven. sed totum univcrsale dividitur in.

250 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

terius rationis; et eodem modo non obstaret universali, puta
quanto, quod divideretur in partes alterius rationis, si corn-
poneretur ex bicubito et tricubito, quae differunt specie; ita
etiam quantitati non obstaret divisio suiipsius in partes eius-
dem rationis.

('*) Concedo ergo universaliter de facto, quod licet totum non
requirat quod dividatur in partes alterius rationis, tamen non
requirit eas esse distinctae rationis, quia in quantum sunt
partes quanti non sunt alterius rationis; licet enim caput, cor,
et manus sint partes quantitativae et alterius rationis, non
tamen sunt alterius rationis in quantum sunt praecise partes
quanti. Eo ergo modo quo verum est, licet a Pbilosopho non
posset accipi, quod quantum dividatur in partes eiusdem ra-
tionis, omnino non est ad propositum, quia non dividitur in
partes in quibus includatur ratio divisi, sed in partes quae in-
fuerunt diviso et habent rationem unam, non illius, sed alicuius
communis illi toti et ipsis; species autem dividitur in partes
eiusdem rationis, quarum quaelibet includit raiionem divisi, et
non aliquid aliud alterius rationis commune diviso et dividentibus.
b) Praeterea arguo contra secundam rationem [n. 256 ¥] :
generans in quantum generans, circumscripto omni alio, distin-
guitur a genito * in quantum genito *, quia non est intelligi-
bile quod idem generet se; etiam in Divinis persona non generat
se: sed generans in quantum generans non includit quantitatem
sicut proprium generativum, nec genitum ut genitum includit
quantitatem ut per se formatem. terminum generationis; ergo
circumscripta utraque quantitate, scilicet gignentis et geniti,
haec substantia distingueretur ab illa numeraliter.

266. — Corollarium. — Concedo ergo conclusionern omnium
istarum rationum, quod impossibiie est per aliquod accidens
substantiam esse individuam, hoc est, quod per aliquod ac-
cidens sibi dividatur in partes subiectivas, et quod per illud
repugnet sibi esse non hanc.

267. (13) — Solvuntur rationes prioris opinionis, — Ad pri-
mam rationem pro opinione [n. 256 a], patet ex V. art. ad
quaest. [n. 265 a], quomodo male accipit minorem, et quae
non potest haberi a Philosopho, et eo modo quo haberi potest
vera illa minor non est ad propositum de divisione totius in
partes quantitativas.

LIB, II. DIST. III. QUAEST. IV. 251

Quando etiam ulterius accipit quod eodem est aliquid di-
visibite per quod partes dividentes distinguuniur , hoc falsum
est, nam natura communis divisibilis est ex se in dividentia,
non autem dividentia clistinguuntur ex ratione naturae, sed
ex propriis distinctivis (a) ; ita enim apparet in genere, quia
genus est divisibile secundum se in plura genera et in plures
species, et tamen genus non est ralio distinctionis specierum,
sed differentiae constituentes plures species.

b) Ad secundam rationem [n. 256 b] patet quomodo ex illa
potest concludi per idem quod idem generaret se. — Sed ad
formam argumenti dico quod ambae praemissae sunt fal-
sae, licet enim alia forma sit in alia materia, nontamen pro-
pter alietatem materiae est alia forma, sed sicut entitas for-
mae est prior illa, ita et sua alieias. — Similiter alia prae-
missa, scilicet quod est alia pars materiae propter aliam par-
tem quantitatis, falsa est, quia sive sit distinctio partium ma-
teriae in se propter (b) quantitatem, sive non, prior est distin-
ctio partium materiae quam quantitatis, quia huius accidentis
subiectum est hoc aliquid.

Ad confirmationem, cum dicitur quod generans non ge-
nerat nisi de materia quanla alia quantitate, sive ita sit, sive
non, de quo alias, saltem in partibus materiae distinctis se-
cundum formam quantitatis, dico quod unitas materiae est
passio immediata, ita quod unitas eius naturaliter praecedit
rationem quamcumque generationis ; ratio enim generantis prae-
cedit generans tale, scilicet naturale, quod scilicet requirit
extra materiam suam aliam de qua generat, et requirit istarn
quantitatem, sicut concomitantem distinctionem materiae a ma-
teria; et deberet probari quod quantitas esset propria ratio
unitatis talis, scilicet singularitatis in substantia, etprobari(c)
quod est ratio sine qua non respectu ultimi. — Unde locus
illius consequentiae nullus est.

268. ('6) — Solvitur obiectio. — Si obiicitur quod saltem
ex confirmatione habebitur quod quantitas praecedit natu-
raliter individuationern substantiae generandae, quocl est con-
tra conclusionem secundae viae improbantis opinionem [n. 260],

(a) Ed. Ven. distinctionibus.

(b) Wadd. praeter.

(c) Ed. Ven. probatur.

252 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

nam si generans prius requirat materiam quantam antequam
generet, ergo naturaliter praesupponitur quantitas materiae
individuationi ipsius geniti, respondeo quod individuationi ge-
niti praesnpponitur quantitas corrupti et orania accidentia
corrupti ordine durationis, quia corruptum praeexsistit cum
omnibus partibus suis; sed ex hoc nihil * consequitur * ad B,
quod scilicet sit prioritas naturaliter quantitatis ad eius indivi-
duationem * vel divisionem * (substantiae («)) illius in qua est
quantitas; nam ista accidentia corrupti, quae praecedunt tem-
pore genifum, sequuntur substantiam illam in qua sunt, et
etiani illam ut singidarem, et eodem modo accidentia geniti se-
quuntur substantiam genitam.

209. — Instantiae. — a) Sed adhuc ulterius deducitur (b)
argumentum, quia quantitas non tantnm praecedit ut in cor-
rupto genitum, secl praecedit naturaliter in genito formam
geniti. Probatio, alioquin in istanti in quo generans inducit
formam induceret in non quantum: quod videtur esse contra
illam propositionem, quod agens particulare non attingit ad
substantiam materiae, sed praecise (c) attingit eam in quantum
quantam.

b) Similiter hoc videtur esse contra Averroem in De Sub-
stantia orbis, ubi videtur velle quod maneat eadem quan-
titas in generato * et * corrupto, alioquin generans generaret de
non corpore corpus.

270. — Solvuntur. — Contra istud: — a) Primo arguitur
quod haec ratio non valet, nec debet adduci pro ista positione,
quia fundator huius positionis videtur tenere contra [ioc addu-
ctum; tenet enim quod quantitas non sit primus actus mate-
riae, neque quocl aliqua forma corporeitatis manet eadem in
generato et corrupto, Joquendo de corporeitate in genere sub-
stantiae, dicit nullam quantitatem manere eamdem numero in
isto et in illo, et etiam cum ponat earn perflcere substantiam
composiiam et non materiam immediate ut subiectum, debet
ponere illam aliam quantitatem geniti posteriorem naturaliter
ipsq genito, sicut illam corrupti posteriorem naturaliter ipso

(a) Deest in Ed. Ven.

(b) Ed. Ven. ad hoc ulterius redueitur.
'•) Ed. Ven. praecipue.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 253

corrnpto. Et ita ista deductio de prioritate (a) quantitatis ad
substantiam (b) vel formam geniti, quidquid sit de Averroe, non
est de opinione ponentis eam. — Hoc quoad hominem.
(•7) Sed * quo * ad conclusionem \w se clico cum isto quoad istud
quod si nulla forma corporeitatis maneat formaliter in igne et
in aqua, nullum omnino accidens quod requirit pro subiecto
substantiam compositam potest manere idem numero, sed quod-
libet vel erit in corrupto ut in subiecto vel in genito ut in
subiecto. Et ita quantltas et quodcumque aliucl accidens erit
posterius naturaliter substantia, et ita quantiias corrupti et
quodcumque acciclens eius fuit naturaliter posterius substantia
corrupta. Et tunc de illa propositione non multum curo, quia
videtur impossibilis; nihil enim aliud videtur esse agens attin-
gere passum in ratione passi quam inducere in ipsum actum
quo perficiatur: agens autem particulure inducit formam sub-
stantialem, qua materia perficitur in quantum materia, et non
materia in quantum quanta, ita quod quantitas sit ratio media
inter agens et passum; ergo agens naturale illam attingit se-
cundum substantiam nudam, ut passum ab eo immediate trans-
mutatum.

b) Ad Averroem dico quod de eo quocl aliquando esset
non corpus posset generari corpus; sed forte non posset na-
turale agens generare de non corpore corpus, sicut de cor-
rupto, (quia materia non corrumpitur, sed totum(c)); sed de
eo quod fuit corpus usque ad instans generationis, et hoc quan-
titate inhaerente sibi, potest agens naturale aliud quantum alia
quantitate generare in illo instanti, quia sicut potest producere
substantiam, quae non praefuit, ita potest producere omnia
acciclentia consequentia eam.

271. — Solvitur ultima instantia, — Et si dicas quod si
non producat corpus de non corpore ut corrupto, producet ta-
men de materia non ut quanta aliquod corpus quantum, clico
quod necesse est de non composito ut parte fieri vel produci
compositum, vel ibitur in infinitum; et ita de materia secun-
clum suam substantiam absolute ut cle parte potest produci
corpus aliquod, quod est substantia composita et concomitatur

(a) Ed. Ven. posterioritate.
{b) Ed. Ven. materiam.
(c) Deest in Ed. Ven.

254 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

substantia quanta, quia quantitas est passio istius substantiae
compositae.

Ista responsio negat dimensionem interminatam manere
eamdem numero in generato composito et corrupto, de quo
alias diffusius, si oscurrat; sed nunc tactuni est propter argu-
menta.

272. (4 8) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad aucto-
ritates quae adducuntur. — a) Ad Boetlum [n. 254«] concedo
quod variabilitas accidentium facit in substantia differentiam
numeratern, eo modo quo forma dicitur facere differentiam, quia
omnes distinctae formae faciunt aliquam differentiam in eis in
quibus sunt; accidentia autem non possunt facere differentiam
s]jecificam in substantia in qua sunt, ex X. Metaph. cap. pe-
nult, sed faciunt in substantiis differentiam, et hoc numera-
lem; sed non faciunt primam differentiam, sed alia est prior
differentia numerati{a)\ nec illa sola faciunt differentiam nume-
ralem. Et nullum istorum dicit auctoritas illa, et nisi alterum
istorum duorum haberetur, non haberetur propositum quod in-
tenditur.

Sed quid ad inieniionem Boetii? Dico quod Boetius in-
tendit probare quod non est differeniia numeralis divinarum
personarum. Et licet sparsim in principio illius libelli De Tri-
nitate possint haberi tales propositiones, videtur tamen quod
velit sic arguere: in nurnero varietas accidentium differentiam
facit: sed in personis divinis nulla est talis varietas acciden-
tium, quia forma simplex subiectum esse non potest; igitur
ibi non est differentia numeralis. — Videtur argumentum non
valere, nisi ipse intenderet quod sota accidentia possent di-
stinguere numeraliter; si enim distinctio numeralis potest esse
per aliqua alia, ergo ex negatione accidentis non sequitur ne-
gatio distinctionis numeralis. — Dico quod omnem distinctio-
nem numeralem concomitatur distinctio accidentium, et pro-
pterea ubi nulla potest esse accidentium varietas, ibi nulla
potest esse distinctio numeralis. — Et ex hoc patet argumen-
tum Boetii tenere, quod cum non possit in Divinis esse acci-
dens aliquod, nec accidentium varietas, ibi non potest esse di-
stinctio numeralis vel differentia numeralis: non sicut a causa

(«) Ed. Ven. numeralis.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV. 255

praecisa negata ad negationem illius cuius est causa, sed tam-
quam a necessario concomiiante (negato, ad negationem (a))
illius quod necessario concomitatur.

(•9) Sed quomodo ad istam intentionem est verum quod va-
rietas accidentium facit differentiam numeraiem? Dico quod
facit aliquam differentiam, sed non primam, et necessario con*
comitatur omnem, et ita habet intelligi quod facit differentiam
numeralem. — Nec videtur ista glossa extorta a littera, sed
littera ipsa facit ut sic intelligatur, cum oporteat eos neces-
sario exponere quod ipse subdit ibi de loco: non enim est
locus principium distinguens duo inciividua ad invicem, nec
loquendo de loco qui est passio locantis, nec de loco qui est
passio locati, scilicet de ubi derelicto in locato. Cum ergo
oporteat exponere locum pro quantitate, secundum opinionem
suam, quid mali est exponere facit differentiam pro facere
non primam, serl facere aliquam et concomitantem primam?
b) Ad Damasc. [n. 2Mb] patet per ipsum in fine cap.
illius, ubi exponit quomodo intelligit ibi accidens, dicens:
Quaecumque in atiquibus earum quae unius speciei hypo-
stases sunt, in aliquibus autem non sunt, accidentia et ad-
ventitia sunt. Concedo igitur quod quidquid est extra ratio-
nem per se ipsius naturae speciflcae, et non est per se con-
sequens naturam illam, est tali naturae accidens; et boc modo
quidquid ponitur individuans est accidens; non tamen est
proprie accidens, sicut alii intelligunt. Et quod ipse non in-
telligat proprie de accidente, patet per ipsum I. lib. Sent.,
cap. 8: InteUigimus enim intellectu, quoniam Petrus et Pau-
lus sunt eiusdem naturae, et communem habent naturam.
Et paulo post: Neque enim hae hypostases in se invicem
sunt; seorsum autem unaquaeque et secundum partem, id
est, secundum seipsam separata est, plurima separantia
eam ab atiera habens. Etenim loco distant et tempore dif-
ferunt, et mente dividuntur et virtute et forma, id est,
figura et habitu et compiexione et dignitate et adinveniio-
nibus et omnibus distinctis characteristicis proprietatibus.
Et subdit notabile: Plus autem omnibus, eo quod non sunt
in se invicem, sed separatim sunt; unde et duo et tres ho-

(a) Deest in Ed. Ven.

250 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IV.

mines dicuniur et miilli. Hoc autem et in omni videre est
creatura.

(20) Nota valde quoci dicit, quod plus quam characteristicis
proprietatibus differunt hypostases creatae per non in se in-
vicem esse, secl separatim; et per oppositum ibidem statim
dicit, hypostases Trinitatis in se invicem esse, causa cuius est
unitas naturae, praesupposita distinctione personali, ex dist.
2. I. Est ergo divisio naturae in suppositis creatis prima et
maxime ratio clistinctionis.

c) Acl Avicennam [n. 254 c\ clico quocl praecisissime con-
siderat quidditatem in quantum nihil includit quod non per-
tinet ad per se raiionem quidditatis eius; et hoc modo equi-
nitas tantum est equinitas, et nec una nec plures, quantum-
cumque unitas eius non sit alia res acldita, secl necessario con-
sequatur istam entitatem, sicut et omne ens secunclum quam-
cumque entitatein consequitur propria unitas, non tamen ista
unitas est intra formatem rationem quidditatis ut quidditas
est, sed est quasi passio consequens quidditatem, et omne tale
apud eum vocatur accidens. Et hoc modo Philosophus quan-
cloque accipit accidens, a quo dicitur fallacia accidentis, pro
omni eo quod est extra rationem formatem alterius; omne
autem tale est extraneum illi alteri, ex comparatione ad aliud;
et hoc modo differentia accidit generi et quidquid est indivi-
duans accidit naturae speciflcae; sed non sicut ipsi intelligunt
cle accidente; et ideo ibi est aequivocatio cle accidenie.

QUAESTIONES V ET VI.

273. (') — Proponitur quaestio V(l). — * Quinto quaero:*
Utrum substantia materialis sit haec et individua per

materiam ?

274. — Argumentum principale (2). — Quod sic: quia se-
cuncium Philos. V. Metaph. cap. de TJno, Unum numero sunt
quorum materia una, etc.

275. — Gontra: I. Metaph. antiquae translationis: In funda-
mento naturae nihil est distinctum: secl quod non est secun-
dum se distinctum, nec diversum, non potest esse prima ratio
distinctionis vel diversitatis alterius: sed maieria est funda-
mentum naturae omnino indistinctum et indeterminatum; ergo
non potest esse prima ratio distinctionis vel diversitatis al-
terius.

276. — Exponitur sententia tenens substantiam materialem esse
individuam per materiam(3). — Hic dicitur quod sic: — a) Quod
maxime tenetur propter multas auctoritates Aristot. quae hoc
videntur sonare. Quarum una est in VII. Metaph., quocl gene-
rans generat aliud propter rnateriam: Callias, inquit, et So-
crales sunt diversa quidem propter materiam, idem vero
specie; nam individua est species.

b) Item, in VII. c. de partibus definitionis : Quod quid
erat esse in quibusdam substantiis idem est; quaecumque
vero in materia sunt vel accepta sunt cum materia non
idem. Et idem videtur in VIII. c. 3: nam anima et animae
esse idem, homo et hominis esse non idem, nisi et anima
homo dicatur. Ergo videtur quod materia sit extra ra-
tionem quidditatis et cuiuslibet habentis primo quidditatem,
et ita cum sit in entibus aliquid. videtur esse pars individui

(1) Solvitur n. 292. (2) Solvitur ad n. 293.

(3) Cuius argutnenta solvuntur ad n. 294.

Tom. II. 17

258 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

sive individuatio totius; nam quiequid («) est in individuo
quod repugnat rationi quidditatis omnino, hoc potest poni
prima ratio individuandi ; quare, etc.

(2) c) Praeterea, XII. Metaph. probat quod non possunt esse
plures coeli: Si, inquit, essent ptures coeti, ut homines, fo-
ret principium quidem circa unumquodque specie unum,
numero vero mutta; sed quaecumque, inquit, numero sunt
mutia materiam habent. Quia auiem quod quid erat esse
non habet materiam primam, entelechia enim. TJnum igi-
tur, et ratione, et numero primum movens immobile ens.
Et ista ratio, qua concluditur unitas coeli ex uniiate moioris,
et unitas moloris non tantum specie, sed numero, propter
hoc quod non habet materiam, non videtur valere nisi di-
stinctio numeralis fieret per illam; ergo, etc.

d) Praeterea, I. Coeli et Mundi: Cum dico coelum, dico
formam; cum dico hoc coelum, dico materiam.

277. (3) — Impugnatur. — Contra istud: — a) Primo
per auctoritates eiusdem Philosophi, VII. Metaph. cap. de
partibus definitionis : Palam auiem ei quod anima quidem
substantia prima, corpus vero materia, homo vero aut ani-
mal quod est ex utrisque ut universale ; Coriscus autem et
Socrates ut singulariter, supple, ex his * dicuntur *. Siqui-
dem igitur anima dupticiter dicitur. Et postea subdit: Si
vero anima haec et corpus hoc, ut homo, quidem univer-
sale et singulare. Et ante in eodem cap.: Homo et equus,
et quae ita in singulis, universaliter autem non sunt sub-
stantia, id est forma, sed simul quoddam totum, id est com-
positum ex hac materia et hac ratione; ubi per Jy hac
non intelligit materiam uniformem et singularem, sed deter-
minatam; alioquin contradiceret sibi ipsi. Unde subdit ibid.:
ut universaliter ; et subdit postea: Singulare vero ex ultima
materia, ut Socrates, iam est, etc.

b) Praeterea, idem per eumdem XII. Metaph. cap. 4, ubi
vult quod principia sunt eadem sicut principiata; et horum,
inquit, quae sunt in eadem specie diversa non specie, sed
quia singutarium atiud tua materia, et movens et species,
et mea, sed iamen raiione universali eadem. Ergo ita con-

(a) Ed. Ven. quidquid autem.

LIB II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 259

cedit distinctionem formae sicut materiae in particulari, et
ita unitatem materiae in communi sicut formae, et ideo opor-
tet adhuc quaerere, quo materia sit haec.

cj Praeterea, sicut probatur ex multis locis VII. Metaph.
€ap. de partibus definitionis, materia est de essentia sub-
stantiae compositae, puta hominis: et non est tale compositum
praecise essentia formae; ergo sicut illud compositum non po-
test de se esse hoc, ex 1. quest. [n. 234], ita nec materia, quae
est pars eius, est de se haec; quia non potest esse compositum
commune et eiusdem rationis in diversis, quin quodlibet quod
est de essentia eius posset esse eiusdem rationis cum eis.

d) Praeterea, per rationem: materia est eadem in gene-
rato et corrupto; ergo habet eamdem singutaritatem in ge-
nito et corrupto.

Et si respondeas quod non sit eiusdem speciei in genito
et corrupto, arguo sicut prius contra quantitatem indetermi-
natam, et ita erit generatio cireularis: primo ignis ex aqua:
secundo aqua ex igne. Aqua primo corrupta et aqua secundo
genita habent eamdem materiam et sunt eiusdem speciei: ergo
sunt realiter haec aqua; igitur primum redit naturaliter idem
numero : quod est contra eos.

278. — Proponitur quaestio VI (1). — Quia vero solutio au-
ctoritatum Philosophi ad oppositum requirit solutionem sextae
quaestionis, * sexto * quaero:

TJtrum substantia materialis sit individua per atiquam
entitatem positivam, per se determinantem naturam ad sin-
gularitatem?

279. ( i ) — Argumenta principalia (2). — Quod non : —
a) Quia tunc illud determinans ad illam naturam haberet se ut
actus ad potentiam; ergo ex natura specifica et illo determi-
nante esset vere et proprie compositum unum: quod est in-
conveniens; nam illuci determinans aut esset materia, aut forma,
aut compositum ex eis: quodcumque detur, est inconveniens,
quia tunc in composito esset alia materia ab illa * materia, vel
alia forma ab illa * forma, quae ponitur pars naturae, vel aliud
€ompositum quam compositum naturae.

(1) Solvitur a n. 285. (2) Solvuntur ad n. 290.

260 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

b) Item, tunc singulare compositum ex natura et illo per
se determinante esset per se unurn; ergo per se intelligibile :
quod videtur contra Philos. III. De Anima et VII. Metaph.,
ubi videtur aperte velle quod intellectio est universalis et sen-
sus vel sensatio singularis.

c) Praeterea, si esset per se intelligibile, posset de ipso
esse demonstratio et scientia, et ita de singularibus esset
scientia propria in quantum singularia: quod negat Philos.
VII. Metaph. cap. de partibus definitionis.

d) Item, si includeret naturam specificam et illud per se
determinans, posset per se definiri per ista duo inclusa * per
se * in ratione sua, et ita esset alia deflnitio individui et alia
speciei, saltem addens super deflnitionem speciei, sicut definitio
speciei addit super definitionem generis.

280. (2) — Oppositum: — Omne inferius includit in se ali-
quid quod non includitur in intellectu superioris; alioquin con-
ceptus inferioris esset aeque communis sicut conceptus superio-
ris, et tunc per se inferius non esset per se inferius, quia non
subesset communi et superiori; ergo aliquid per se includitur in
ratione individui quod non includitur in ratione naturae: il-
lud autem inclusum est entitas positiva, ex solutione 2. quaest.
[n. 246 seq.] et facit unum per se cum natura, ex solutione
4. quaest. [n. 257seqq.]; ergo est per se determinans illam na-
turam ad singularitatem, sive ad rationem illius inferioris.

281. (3) — Aliorum sententia (1). — Hic dicitur quod na-
tura specifica de se est haec, et tamen per quantitatem potest
esse natura communis in pluribus singularibus, sive quantitas
potest esse ratio quare plura singularia possunt esse sub natura.

Primum sic declaratur : — a) Species specialissima de se
est atoma; ergo et indivisibilis. — Et hoc confirmatur per
illud Porphyrii : descendentibus nobis per divisionem a gene-
ralissimis ad specialissima iubet Plato qiriescere: sed si
possibile esset divisioneni esse ulteriorem huius naturae, non
esset quiescenduin in illa natura; ergo, etc. — Praetera, Boet.
lib. Division., enumerans omnes divisiones non tantum per se,
sed etiam per accidens, non enumerat divisionem speciei in
individua; ergo natura specifica non est haec per aliquid aliud.

(1) Cuius argumenta solvuntur ad n. 291.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 261

b) Item, si aliqua realitas esset in individuo praeter solam
realitatem (a) specificae naturae, species non diceret totum
esse individuorum: quod est contra Porphyrium.

c) * Item * secundum declaratur; quia licet quantitas non
sit formalis ratio divisionis alicuius in partes subiectivas,
tamen qnando totum quantitativum dividitur in partes quan-
titativas, natura dividitur per se in illa quae sunt eiusdem
rationis: (hoc autem convenit ei per quantitatem (&)); idem
* enim * est principium divisionis in aliqua et principium di-
stinctionis illorum dividentium; ergo sicut ipsa quantitas est
principium divisionis, ita est principium distinctionis illorum
dividentium : sed illae sunt partes subiectivae naturae commu-
nis; ergo quantitas est principium distinctionis talium partium.

Qualiter autem ista duo membra possunt stare simul, pa-
tet per exemplum ; quia secundum Philos. I. Physic, sub-
stantia de se est indivisibilis, loquendo de partibus eiusdem
rationis, et tamen adveniente quantitate est partibilis in partes
tales, immo tunc habet tales partes; ita ergo potest natura
speciei esse de se haec, et tamen per quantitatem advenien-
tem sibi extrinsece esse haec et haec et itla, etc.

282. ( * ) — Duplex eiusdem sententiae intellectus. — Ista
positio videtur posse habere duplicem intellectum: — a)
unum, quod substantia materialis in quantum distinguitur es-
sentialiter a quantitate maneat eadem omnino non distincta
secundum rationem suae propriae et essentialis entitatis, et
tamen recipiat multas quantitates, et recipiendo eas cum eis
constituat multa singularia. Hoc est dictu planis verbis, quod
eadem substantia materialis in se non divisa nec distincta in-
formatur multis quantitatibus, et ex hoc sunt multa individua
sub specie.

b) Alio modo potest intelligi quod ista substantia mate-
rialis, quae de se esset haec, circumscripta omni quantitate,
postea, quantitate informante, erit haec et haec; ita quod non
tantum recipit quantitates distinctas, sed ipsa habet distin-
ctionem in se in entitate sua substantiali; ita quod ista substantia,
quae subiicitur illi quantitati, et distinguitur ab ea essentialiter,
non est illa quae subest alii quantitati, et distinguitur ab ea

(a) Ed. Ven. naturam. (b) Deest in Ed. Ven.

262 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

essentialiter, licet tamen istud, scilicet quod haec non sit illa,
non possit esse sine quantitate in hac et in illa.

283. ( 5 ) — Impugnatur quoad primum intellectum. — Pri-
mus intellectus videtur impossibilis; quia ex eo sequuntur in-
convenientia in Theologia, Metaphysica et Scientia Naturali.

a) In Theologia, scilicet quod non sit proprium essentiae
divinae esse hanc9 sic quod ipsa, exsistens una in se indistincta,
possit esse in pluribus suppositis distinctis; quod tamen non
intelligitur communiter nisi de personis tantum relative di-
stinctis: hic autem poneretur quod una natura substantialis,
nullo modo in se distincta, haberet plura supposita re absoluta
distincta.

Secunalo sequitur quod non possit aliqua substantia panis
et vini transubstantiari in Corpus et Sanguinem, nisi tota sub-
stantia vini transubstantiaretur; quia vinum non transubstan-
tiaretur nisi secundum substantiam suam; nam quantitas
manet eadem, et, per te, substantia quae est in hoc vino est
eaclem illi quae est in illo vino: iclem autem non est transub-
stantiatum et non iransubstantiatum; ergo, etc.
( 6 ) b) In Metaphysica sequuntur inconvenientia : — Primum
quia poneretur iclea Platonis vel plusquam idea quam posuit
Plato; Plato enim posuit ideam esse naturam per se exsistentem,
separatam, sine accidentibus, sicut sibi imponitur a Philosopho,
in qua esset tota natura speciei, quae, secundum quod impo-
suit sibi Aristoteles, diceretur de quolibet individuo praedica-
tione formali dicente hocest hoc: haec autem opinio dicit hanc
substantiam dici de quolibet huius speciei praedicatione di-
cente hoc est hoc, et tamen esse sub hoc accidente et illo; haec
ergo opinio ponit tantam communitatem quantam posuit Plato
in ideis.

SecunclOy quia, per istos, duo accidentia eiusdem speciei
non possunt esse in eodem subiecto, si fuerint accidentia abso-
luta; quia, secundum eos, sequeretur contradictio manifesta,
quod scilicet idem esset in actu et in potentia secundum idem:
oppositum autem sequitur ex isto, quia eadem natura erit in
actu secundum multos actus eiusdem speciei.

Et iuxta hoc potest inferri impossibile ad mathematicum9
in quantum pertinet ad considerationem mathematici, scilicet
quod duae quantitates dimensivae eiusdem rationis simul idem

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 263

perficerent subiectum (a): quod est contra propriam rationem
quantitatum climensivarum eiusdem rationis, loquendo secundum
intentionern mathematici.

(~) c) Tertio in Scientia Naturali sequuntur duo inconvenien-
tia: — Primum quod nulla substantia naturalis potest ge-
nerari et corrumpi: non quidem generari, quia si hic lapis
est, erit in eo omnis substantia quae potest esse in lapide quo-
cumque; potest tamen huic substantiae lapidis acquiri tanta
quantitas et tanta, et non in natura alia (&): acquisitio autem
novae quantitatis non est generatio; patet ex terminis generatio-
nis; ergo, etc. Similiter, hoc lapide manente, manet natura la-
pidis specifica in isto: omnis autem natura lapidis est ipsa na-
tura; ergo, manente ista natura, manet omnis natura, et sic
nulla (o corrumpitur, manente isto lapide; licet quantitas vel
qualitas non sit eadem, et sic de qualibet substantia naturali.

Secundo sequitur quod licet, secundum fictionem illius
maledicti Averrois de unitate intellectus, in omnibus homini-
bus possit sic fingi de corporibus tuo et meo, sicut de lapidi-
bus illo et isto, tamen non tantum secundum fidem, sed se-
cundum Philosophiam veram, necessario tenendo aliam et aliam
animam intellectivam, non potest poni natura humana esse de
se atoma, et tamen alia et alia per quantitatem, quia in isto et
in illo homine est alia et alia forma substantialis(d) praecedens
naturaliter quantitatem. — Et ideo ad istam instantiam tam-
quam insolubilem non nituntur ipsi respondere, et ideo tran-
sferunt se ad alia homogenea, lapidem vel aquam; et tamen si
haberent aliquid pro se ex ratione naturae specificae atomae,
ita concederent de homine sicut de lapide. Possunt igitur vi-
dere quod nulla sunt principia ex quibus procedunt, cum ex
eis sequuntur manifesta impossibilia.

284. ( 8 ) — Impugnatur quoad secundum intellectum. — Secun-
clus intellecius videtur destruere seipsum; quia illud quod est cle
se hoc, illo modo quo expositum est prius [n. 282 #], est de se
cui repugnat per se clividi in plures partes subiectivas, cui
etiam repugnat de se esse non hoc: tale per nihil adveniens

(a) Ed. Ven. quantum.

(b) Ed. Ven. 147S et 1490... et tanta natura alia acquisitio.

(c) Edd. cit. : « et sic natura corrumpitur »; et nihil amplius.

(d) Ed. Ven. addit: alietate praecedente.

264 LIB. II. DIST III. QUAEST. V. ET VI.

potest dividi in plures partes; quia si sibi ex se repugnat di-
vidi, sibi repugnat ex se aliquid recipere per quod fiat non
hoc. Dicere ergo naturam esse de se hanc, secundum intelle-
ctum praeexpositum de natura quae de se est haec, et tamen
ipsam posse esse hanc et illam, quocumque alio adveniente,
est dicere contradictoria.

Et hoc patet in exemplo posito in illa positione; quia
licet substantia materialis non sit ex se divisa in partes eius-
dem rationis, tamen ipsa non est de se indivisibilis in par-
tes tales; quia si esset de se indivisibilis, hoc est repugnaret
ei divisio, non posset recipere quantitatem qua formaliter di-
viditur in tales partes. Quod patet, nam anima, quae de se
est indivisibilis hoc modo, non potest recipere quantitatem,
sicut nec partes. Videtur ergo deceptio in consequentia hac:
non est de se tale; ergo est de se non tale : fallacia conse-
quentis; vere enim substantia, secundnm aliquam positionem,
non est habens de se partes eiusdem rationis, et tamen non
est de se non habens tales partes eiusdem rationis, ita quod
* repugnaret * sibi habere partes; quia tunc non posset recipere
formaliter per aliquod sibi adveniens tales partes, et ita natura
speciei specialissimae non est de se haec, sicut nec aliquid
divisibile ex natnra sua est de se hoc, ita quod repugnet sibi
de se dividi in partes, quia tunc non posset recipere aliquid
per quod formaliter competeret sibi talis divisio.

285. (9) — Ostenditur substantiam materialem esse indivi-
duam.per aliquam entitatem positivam per se determinantem na-
turam ad singularitatem. — Ad quaestionem ergo respondeo
quod sic. — Ad quod sic arguo: — a) Sicut unitas in com-
muni per se consequitur entitatem in communi, ita quaecumque
unitas per se consequitur aliquam eniitaiem; ergo unitas sim-
pliciter, qualis est unitas individui saepe prius [n. 258] descripta,
scilicet cui repugnat divisio in plures partes subiectivas et cui
repugnat non esse hoc signatum, si est in entibus, sicut omnis
opinio supponit, consequitur per se aliquam entitatem: non au-
tem consequitur per se entitatem naturae, quia illius est aliqua
unitas propria et per se realis, sicut probatum est in prima so-
lutione 1. quaest. [n. 233]; igitur consequitur aliquam entitatem
aliam determinantem istam; et illa faciet unumper se cum enti-
tate naturae;quia totum cuius est haec unitas perfectum estde se.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 265

b) Jtem, omnis differentia differentium reducitur ad aliqua
primo diversa; alioquin non esset status in differentibus: sed
individua proprie differunt, quia sunt diversa aliquid idem
entia; ergo eorum differentia reducitur ad aliqua primo di-
versa: illa primo diversa non sunt natura in illo et natura
in isto, quia non est idem quo aliqua convenhmt formaliter
et quo differunt realiter, licet idem possit esse distinctum
realiter et conveniens formaliter (a); multum enim refert esse
distinctum et esse quo aliquid primo distinguitur ; ergo sic
erit de unitate; igitur, praeter naturam in hoc et in illo, sunt
aliqua primo diversa, quibus hoc et illud differunt, illud in illo
et hoc in isto: ista non possunt esse negationes, ex 2. quaest.
[n. 246J, nec aliqua accidentia, ex 4, quaest. [n. 257 seqq.];
ergo erunt aliquae entitates positivae per se determinantes na-
turam * ad esse hanc *.

286. (|0) — Solvitur obiectio. — a) Contra primam rationem
obiicitur: quia si est aliqua uni-tas realis minor unitate nume-
rali [n. 233], aut est alicuius in eodem uno numeraliter, aut in
aliquo alio : non in eodern numero, quia quicquid est in * uno *
eodem numero est unum numero: nec est in duobus, quia
in eis nihil est unum numero realiter, quia hoc est proprium
suppositi in Divinis, sicut expositum est dictum Damasc. su-
pra [n. 238 6]. — Respondeo : sicut dictum est in solutione i.
quaest. de hac materia [n. 233], quod natura est prius natura-
liter quam haec natura, et unitas propria consequens naturam
ut natura prior est naturaliter unitate eius ut haec natura, et
sub ista ratione (b) est de ea consideratio metaphysica (c) et as-
signatur clefinitio eius et sunt propositiones per se primo
modo ; in eodem ergo quod est idem numero est aliqua enti-
tas quam consequitur minor unitas quam sit unitas nurnera-
lis, et est realis, et illud cuius est unitas talis formaliter non
est de se unum unitate numerali. — Goncedo ergo quod uni-
tas realis non est alicuius entitatis exsistentis in duobus incli-
viduis, sed in uno.

b) Et cum obiicis: quicquid est in eodem individuo nu-
mero est idem numero; respondeo primo in alio simili ma-
nifestiori: quicquid est in una specie est unum specie ; color

(a) Ed. Ven. realiter. (b) Ed. Ven. consideratione.

(c) Ed. Ven. addit: de natura.

266 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

ergo in albedine est unum specie; ergo non habet unitatem
minorem unitate speciei; non sequitur; nam, sicut alias dictum
est, scilicet in I. Lib. quaest. de attributis, solvendo primum
dubium (n. 673], aliquid potest dici animatum denominative,
ut corpus, vel per se primo, ut homo; et ita superficies dici-
tur alba denominative, superficies alba dicitur alba per se
primo modo, quia subiectum incluclit praedicatum. lta dico quod
potentiale quod contrahitur per actuale informatur ab * isto *
actuali, et per hoc informatur ab * ista * unitate consequente
illam actualitatem sive illum actum. et ita est unum unitate
propria illius actualis, sed denominative est sic unum; non au-
tem est de se sic unum, nec pnmo, nec per partem essentialem.
Color ergo in albedine est unum specie, licet non cle se, nec
per se, nec primo, sed denominative tantum. Differentia autem
specifi.ca est una specie primo ; quia sibi prirno repugnat
clividi in plura specie; albedo est una specie per se, sed non
primo, quia per aliquid intrinsecum sibi, ut per illam diffe-
rentiam. — Ita concedo quod quicquid est in isto lapide est
unum numero, vel primo vel per se, vel denominative. Primo
forte, ut illuci per quod unitas talis convenit huic composito:
per se, ut hic lapis, cuius illucl quod est primo unum hac
unitate est per se pars: denominative tantum, ut illud po-
tentiale quod perficitur isto actuali, quod quasi denominative
respicit actualitatem eius et unitatem similiter.

287. (M) — Declaratur quid sit entitas individualis per simile
ad diilerentiam specificam. — Ulterius declarando solutionem istam,
quae sit ista entitas a qua sit unitas ista perfecta, per simile
acl entitatem a qua sumitur differentia specifica potest cle-
clarari. — Nam differentia quiclem specifica sive entitas a qua
sumitur differentia specifica potest comparari ad illud quod
est infra se, vel ad illud quod est supra se, vel ad illud quocl
est iuxta se.

a) Primo modo differentiae specificae et illi entitati spe-
cificae repugnat per se dividi in plura essentialiter specie
vel natura, et per hoc repugnat toti cuius illa entitas est per
se pars. — Ita in proposito, huic entitati individuali (a) re-
pugnat primo dividi in quascumque partes subiectivas, et per

(a) Ed. Ven. indivisibili.

LIB, II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 267

ipsam repugnat talis clivisio per se toti, cuius illa entitas est
pars. Et tantummodo est differentia in hoc, quia illa unitas
naturae specificae minor est ista unitate, et propter hoc illa
non excludit omnem divisionem, quae est secundum partes
subiectivas (a), sed tantum illam divisionem quae est partium
essentiatium ; ista autem excludit omnem.

Et ex hoc confirmatur satis propositum; quia ex quo
quaecumque ,unitas minor unitate ista habet entitatem pro-
priam, quam per se consequitur, non videtifr probabile isti
unitati perfectissimae negare propriam entitatem quam con-
sequitur.

(12) — o) Comparando autem ad illud quod est supra se,
dico quod illa realitas {b) a qua sumitur differentia specifica
est actualis respectu illius realitatis a qua sumitur genus vel
ratio generis, ita quod haec realitas non est formaliter illa ;
alioquin in deflnitione esset nugatio et solum genus sufficien-
ter deflniret, quia indicaret totam entitatem deflniti sine diffe-
rentia. — Quandoque tamen illud contrahens est aliud a forma
a qua sumitur ratio generis, quanclo scilicet species adclit
* realitatem * (c) aliquam super naturam generis; quandoque
autem non est res alia, sed tantum alia formalitas vel alius
conceptus * formalis * (d) eiusdem rei. Et secunclum hoc ali-
qua differentia specifica habet conceptum non simpticiter sim-
plicem, puta quae sumitur a forma (e); aliqua habet conce-
ptum simpliciter simplicem, quae scilicet sumitur ab ultima
abstractione f0r7nae.De qua distinctione differentiarum *speci-
ficarum * (f) clictum est dist. 3. Lib. I. [n. 386 a\ qualiter aliquae
differentiae specificae includunt ens, et aliquae non. Quoad hoc
ista realitas individui est similis realitati specifixae, quod est
quasi actus determinans illam realitatem speciei quasi possibi-
lem et potentialem. Sed quoad hoc dissimilis, quia ista nun-
quam sumitur a forma addita, secl praecise ab ultima reali-
tate formae. Quoad aliud etiam est dissimile, quia illa realitas
specifica constituit compositum cuius est pars in esse quiddi-
tativo, quia ipsa est entitas quaedam quiclclitativa; ista autem
entitas individui est primo diversa ab omni entitate quicldi-
tativa. Quod probatur ex hoc, quia intelligendo quamcumque

(a) Ed. Ven. quantitativas. (b) Ed. Ven. entitas. (c) Wadd. rem.
(d) Wadd. realis. (e) -Wadd. formali. (/) Wadd. specierum.

268 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

entitatem quiddiiativam, loquendo de quidditativa entitate li-
mitata, non habetur in quidditate intellecta unde ipsa sit haec;
ergo illa entitas quae de se est haec est alia entitas a quid-
ditate vel ab entitate quidditativa ; non potest ergo constituere
totum cuius est pars in esse quidditativ o, sed in esse alterius
rationis.

('3) Et quia apud Philosophum quidditas dicitur forma fre-
quenter, ut patet V. Metaph. cap. de Causa et in VII. c. de
partibus definitionis, quod in quibuscumque non est materia
idem est quod quid est cum eo cuius est, sicut exponitur lo-
quendo de materia et forma, et materia apud eum vocatur
quodlibet habens quidditatem contractam, et Boetius vult quod
nulla forma potest esse subiectum accidentis, in lib. De Trinit.,
quia forma dicitur in quid de quocumque alio, et si humani-
tas sit subiectum, hoc non convenit ei in quantum est forma,
humanitas quidem non est forma alterius partis compositi, ut
formae vel materiae, sed totius compositi habentis quidditatem
contractam, sive in quo est quidditas contracta, ideo omnis
realitas specifica constituit in esse formali, quia in esse quid-
ditaiivo, et realitas individui constituit praecise in esse mate-
riali, hoc est in esse contracto. Et ex hoc sequitur illa distinctio
logicalis, quod ista entitas essentialiter est formalis et illa
materialis, quia ista constituit in ratione subiicibilis et illa in
ratione praedicabilis praecise: praedicatum autem formale
habet rationem formae et subiicibile habet rationem materiae.

c) Comparando vero ad illud quod est iuxta se, scilicet
differentiam specificam, licet quandoque posset esse nonpri-
mo diversa ab alia, sicut est illa entitas quae sumitur a forma,
tamen ultima differentia specifica est primo diversa ab alia,
illa scilicet quae habet conceptum simpliciter simplicem. —
Et quoad hoc dico quod differentia individualis assimilatur
differentiae specificae ultimo sumptae, quia omnis entitas in*
dividualis (a) est primo diversa a quocumque alio.

288. ('*) — Soivitur obiectio. — Et per hoc apparet responsio
ad istam obiectionem: obiicitur enim: aut haec entitas et illa
sunt eiusdem rationis, aut non. — Si sic, ergo potest ab eis
aliqua entitas specifica abstrahi, et de illa quaerendum est per

[a) Ed. Ven. indisibilis.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 269

quid contrahitur acl hanc entitatem et illam. Si de se, pari
ratione potuit esse status in natura lapiclis. Si per aliud, igi-
tur erit processus in infinitum. — Si autem alterius rationis,
igitur et constituta erunt alterius rationis, et sic non erunt in-
dividua eiusdem speciei. — Respondeo : differentiae specificae
ultimae sunt primo diversae, et icleo ab eis nihii unum per
se commune potest abstrahi. Non tamen propter hoc sequitur
quod constituta sint primo cliversa et non alicuius unius ra-
tionis. — Aliqua enim aequaliter distingui potest intelligi
clupliciter: vel quia aequaliter incompossibilia, scilicet quia
non possunt inesse eidem, vel quia aequaliter in nullo con-
veniunt. — Et primo modo verurn est quocl distincta sunt
aeque diversa sicut ipsa distinguentia; non enim possunt di-
stinguentia esse incornpossibilia, quin etiam clistincta sint in-
compossibilia. -- Secundo modo universaliter est impossibile;
quia distincta non solum includunt distinguentia, sed etiam
aliquid quod est quasi potentiale respectu distinguentium. Et
tamen distinguentia in eo non conveniunt. — Et sicut respon-
sum(tt) est de differentiis primo diversis, ita respondeo de en-
titabus individuantibus, quae sunt primo diversa, id est in
nullo eodem numero convenientia; et tamen non oporlet distincta
simpliciter esse diversa. — Sicut tamen illae entitates sunt in-
compossibiles, ita etiam indiviclua habentia illas entitates.

289. ('£>) — Declaratur quae sit entitas individualis. — Et si
quaeras, quae est ista entitas individualis a qua sumitur dif-
ferentia individualis : estne materia, vel forma, vel compo-
situm? — Respondeo : omnis entitas quidditativa, sive par-
tialis sive totalis alicuius generis, est de se indifferens ut
entitas quidditativa ad hanc entitatem et illam, ita quodut
entitas quidditativa est naluraliter prior ista entitate ut est
haec, et ut prior est naturaliter, sicut non convenit sibi esse
hanc, ila non repugnat sibi ex ratione sua suum oppositum.
— Et sicut compositum non includit suam entitatem qua est
hoc in quantum natura, ita nec materia in quantum natura
includit suam entitatem qua est haec materia; nec forma \\\
quantum natura includit suam. — Ergo ista entitas non est
materia, vel forma, nec compositum, in quantum quodlibet

[a) Ed. Ven. visum.

270 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

istorum est natura ; sed est ultima reatitas entis quod est
materia, vel quod est forma, vel quod est compositum, ita quod
quodlibet commune, et tamen determinabite, adhuc(a) potest
distingui, quantumcumque sit una res, in piures realiiates
formaiiter distinctas, quarum liaec formaliter non est itla,
sed haec est formaliter entitas singularis et illa est entitas
naturae formaliter. Nec possunt istae duae realitates esse res
et res, sicut possunt esse realitas unde accipitur genus et
realitas unde accipitur differentia, ex quibus realitas (b) spe-
cifica accipitur, sed semper in eodem, sive parte sive toto,
sunt * quaecumque * realitates eiusdem rei formaliter di-
stinctae.

290. (4 6) _ Solvuntur argumenta principalia quaest. VI. —
a) Et per hoc patet ad argumentum primum principale [n. 279 d\
quod concludit quod omne individuum, in quo natura est con-
trahibilis, est compositius illa natura. — Dico quod cornpo-
sitio potest intelligi proprie, prout est ex re actuali et re
potentiali: vel minus proprie, prout est ex realitate et rea-
litate actuali et potentiali in eadem re. — Primo modo
non est individuum compositius respectu naturae speciflcae,
quia nullam rem addit, quia nec materiam, nec formam, nec
compositum, sicut procedit argumentum. — Secundo modo
est necessario compositius (c); quia illa realitas a qua acci-
pitur differentia speciflca potentialis est respectu huius rea-
litatis a qua accipitur differentia individualis , sicut si essent
res et res ; non enim realitas specifica ex se habet unde per
identitatem includat realitatem individualem, sed tantum ali-
quod tertium includit ambo ista per identitatem. — Et haec
est talis compositio qualis non potest stare cum simpticitate
divina; illa enim non tantum non compatitur compositionem
rei et rei actualis et potentialis, sed nec realitatis actualis
cum realitate potentiali; comparando enim quodcumque es-
sentiale ad quodcumque essentiale in Divinis est formaliter
infiniium, et ideo ex se habet unde per identitatem includat
quodcumque quod potest secum esse, sicut frequenter tactum
est supra in I. Lib. quaest. de attributis solvendo * argu-
mentum * principate primum [n. 676], quia non sunt praecise

(a) Ed. Ven. ad haec. (b) Ed. Ven. entitas.

(c) Ed. Ven. compositurn.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 271

illa extrema eadem perfecte, quia aliquod tertium includit
utrumque perfecte. — Sed in proposito nec entitas specifica
includit per identitatem entitatem individualem, nec e con-
verso, sed aliquod tertium tantum, cuius ista ambo quasi sunt
primo per se partes, includit ambo ista per identitatem ;
et ita tollitur ista compositio perfectissima quae est ex re et
re, non tamen omnis; universaliter enim quaecumque natura
non est de se haec, sed determinabilis ad essendum haec, sive
determinetur per aliam rem, quod est impossibile in quocumque,
sive per aliam realitatem, non est simpliciter simplex.

b) Ad secundum [n. 279 b] concedo quod singulare est
per se intelligibile, quantum est ex parte sui; si autem alicui
intellectui non sit per se intelligibile, puta nostro, de hoc
alias (1); saltem non est impossibilitas ex parte singularis
quin per se posset intelligi; sicut nec ex parte Solis est im-
possibilitas videndi vel visionis in noctua, sed ex parte oculi.

c) Ad illud de definitione [n. 279 d] dico quod etsi ali-
qua ratio possit exprimere quidquid concurrit ad eniitatemin-
dividui, non tamen illa ratio erit perfecta definitio, quia non
exprimit quod quid erat esse, et secundum Philos. I. Topic,
definitio est exprimens, etc. Et ideo concedo quod singulare
non est definibile definitione alia a deflnitione speciei. Et tamen
est per se ens, addens aliquam entitatem entitati speciei; sed
illa per se entitas quam addit non est entitas quidditativa.

d) Per hoc patet ad aliam de scientia et demonstratione
[n. 279 c], quia definitio subiecti est medium in demonstra-
tione potissima : singulare autem non habet definitionem pro-
priam, sed tantum definitionem speciei, et ita non est de ipso
demonstratio propria, sed tantum demonstratio quae est de
specie; non enim habet aliquam passionem propriam, sed tan-
tum passionem speciei.

291. (i?) — Solvuntur argumenta sententiae expositae n. 281
— Ad argumenta pro opinione. — a) Gum primo dicitur
[n. 281 a] quod species est atoma, dico quod est atoma, hoc est
indivisibilis in plures species; non est tamen pure atoma, hoc est
simpliciter indivisibilis ; indivisibilitas enim in plures species
compatitur secum divisibilitatem in plura eiusdem speciei.

(1) Infra, q 8. n. (15); q. 11, n. (9); d. 9. q. 1-2, n. (10) seqq.

272 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

— Et cum probatur indivisibiliias per illud Porphyrii,
quod iubet Plato quiescere etc, dico quod divisio artificialis
statum habet ad speciem specialissimam, quia ulterius proce-
dere est in infinita, quae sunt relinquenda ab arte, secundum
ipsum; non est enim ex parte individuorum unde sit eorum
numerus certus, sed possunt esse infinita, non repugnante ra-
tione eorum. — Et si accipiatur divisio stricte, prout est in
illo quod requirit determinatas partes in multitudine et ma-
gnitudine, hoc modo species non dividitur in individua; genus
autem requirit determinatam multitudinem specierum, quia
secundum Boetium genus primo divisibile est in duo; quan-
tum autem requirit determinatam magnitudinem, et ista prae-
supponit determinatam multitudinem, quia sunt in toto duae
medietates. Et si stricte accipiatur divisio, prout est in
partes proportionem habentes acl totum, quae vel constituunt
vel sub eo continentur in determinata multitudine vel magni-
tudine, species per se non dividitur in individua. — Et per
hoc potest exponi tam Plato quam Porphyrius. — Si autem
accipiatur divisio communiter, prout est in quaecumque par-
ticipantia naturam divisi, sive habeant talem proportionem ad
totum in integrando, sive in subiiciendo, sive non, species per
se dividitur in individua. — Et reducitur ista divisio ad ge-
nus apud Boetium; quia illae conditiones et proprietates quas
assignat Boetius in divisione generis conveniunt huic divisioni
quae est speciei in individua.

('9) b) Ad aliud [n. 281 b] specie dicit esse totum etc, dico quod
ibi esse accipitur pro esse quidditativo, sicut Porphyrius lo-
quitur in cap. de Differentia, ubi vult quod differentia per
se non recipit magis neque minus, et probat ibi : Esse enim
unicuique unum et idem est, nec intensionem, necremissio-
nem suscipiens; accipit esse pro quidditate, sicut Philos.
VIII. Metaph.: Anima et animae esse sunt idem. Et quia
ista entitas quam addit singulare super speciem non est en-
titas quidditativa, ideo dico quocl iota quidditas quae est in
individuo est entitas speciei, et ita species clicit totum {esse
individuorum; non sic autem genus dicit iotum esse speciei,
quia species superaddit entitatem quidditativam (a) ).

(a) Dcest in Ed Ven.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 273

c) Ad argumentum pro * secundo * membro de quanti-
tate [n. 281 c\ dico quod ista propositio est falsa : idem est
principium divisibilitatis et distinctionis dividentium: con-
ceptus quidem quidditativus secundum se communis speciebus
est ratio divisibilitatis eius in species, sed non est ratio distin-
guendi species ab invicem, sed species una ab alia distinguitur
per differentiam. In quantitativa (a) autem divisione tota quan-
titas (a) ut confuse continens omnes partes est ratio divisibili-
tatis in toto quanto; non sic autem est ratio distinctionis par-
tium ad invicem, sed haec quantitas in quantum distincta in
actu non est illa in actu quae est in toto.

Quod etiam deducitur ultra, quod, diviso toto quanto ho-
mogeneo, habetur per quantitatem divisio, sit iia; tamen ista
divisio non estprirna divisio individuorum, sed haec substantia
et illa habent divisionem ab invicem et distinctionem, in quan-
tum haec et haec, priorem naturaliter distinctione(^), in quan-
tum erant partes distincti quanti peraccidens; accidebat enim
eis esse partes: tamen facta divisione secundum partes quan-
tilativas (c) per accidens, flt divisio secundum partes su-
biectivas.

292. (20) — Solutio quaest. V. — Ad quaestionem quintam
praecedentem de materia [n. 273] patet solutio per argumenta
contra opinionem [n. 283 seq.]; concedo enim quod materia ab-
solute ut natura * est * non est ratio distinctionis nec individua-
tionis; quicquid enim est natura m quocumque genere, totalis
vel partialis, non est de se hoc, et ideo inquirendum est per

■quid sit hoc.

293. — Solvitur argumentum principale quaest. V. — Ad aucto-
ritatem Arist. V. Metaph. [n. 274], unum numero, etc, respon-
deo quod ibi accipit materiam pro illa entitate individuali (d)
quae constituit in esse materiali, non autem in ess^ formali,
prout quidditas dicitur forma, quia ista entitas non est quiddi-
tativa. Et ista expositio patet propter illud quod subdit: unum
specie quorum ratio est una, etc; ratio enim sumitur pro
quidditate, quae dicitur forma respectu esse individualis (d).

(a) Wadd. quidditativa . . . quidditas.

(b) Ed. Ven. in quantum hic et haec prior est naturaliter . . .

(c) Ed. Ven. quidditativas.

(d) Ed. Ven. indivisibili . . . indivisibilis.

Tom. II. 18

274 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI

294. — Solvimtur argumenta sententiae tenentis substantiam
materialem esse individuam per materiam. — a) Per idem patet
ad illud de coelo et de hoc coelo [n. 276 d~], quod confirmat
propositum.

b) Per idem ad * illud * XII. Metaph. [n. 276 c\ quod con-
cedo quod non possunt esse plures motores primi, quia in Primo
Motore non est materia, hoc est non est in eo aliquid contra-
hens ut materia vel aliquid aliud; sed est de se hoc, sine alio
contrahente ; nam talis contractio non stat cum perfecta sim-
plicitate, et ideo quidditas Dei est de se haec.

c) Ad illud VII. Metaph. [n. 276 6], in eis quae sunt sine
materia quod quid est rei est idem cum eo cuius est, dico:
quod quld rei potest comparari ad illud cuius est per se et
primo, et ad illud cuius est per se, et non primo; et uni-
versaliter eo modo quo est alicuius, eo modo est idem sibi,
quia, sicut Philos. arguit c. 5. VII, Singulum. etc, quod quid
erat esse dicitur singuli substantia. Si enim illucl quod non
est ens nihil est, quod quid autem rei est illud quo primo
res est, et ideo cuius est quod quid * est * primo ipsum est
idem ipsi primo, cuius est per se ipsum est idem illi per se;
cuius est per accidens illi idem est per accidens, et ideo illi
non est simpliciter idem. — Unde quod ipse vult in 3. cap.
quod in dictis per accidens non est idem quod quid est cum
eo cuius est. non mirum, quia in 2. cap. declaravit quod
nihil eorum est quod quid est, nec definitio. Habens autem
quod quid est potest intelligi vel ipsa natura, cuius est primo
quod quid est, vel suppositum naturae, cuius est quod quid
est per se, licet non primo. Primo modo quod quid est, tam
in materialibus quam in immaterialibus, est idem cum eo cuius
est etiam primo, quia primo habet quod quid est. Secundo
modo habens non est idem * cum quod quid est primo, quia
includit entitatem extra rationem suae quidditatis, quod non
est idem cum quod quid est primo, quia quod quid est non
est eius primo, pro eo quod habens illud includit entitatem ali-
quam extra rationem eius quod est quod quid est primo* (a).

(a) Ita etiam ed. 1478; Wadd. autem : idem ipsi quod quid est primo.
quia quod quid est non est cius primo, pro eo quod habens illud includit
entitatem aliquam extra rationem eius quod est quod quid est primo.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI. 275

(2i) Ad propositum ergo Philosophi dico quod in non con-
stitutis cum materia., hoc est cum non entitate individuali
contrahente quidditatem, idem est quod quid est primo cum
eo cuius est, quia tale cuius est nullam rationem includit ex-
tra rationem eius quod est primo quod quid est; in consti-
tutis autem cum materia, hoc est cum entitate individuali
contrahente quidditatem, non est idem primo quod quid est
cum eo cuius est; quia sic acceptum primo non habet quod
quid est ex se, sed tantum per partem, scilicet per naturam
quae contrahitur, scilicet per illam entitatem individualem.
— Non igitur ex isto habetur quod materia quae est altera
pars compositi sit extra rationem per se quidditatis, imo
vere pertinet ad quidditatem, et species habens formam in
universali habet primo quod quid est et primo est idem sibi;
et ideo non sequitur quod materia quae est altera pars com-
positi sit individuans, sed tantum sequitur de materia quae
est entitas contrahens; quod concessi.

Utrum autem carentia materiae quae est altera pars in-
ferat carentiam huius entitatis individualis secundum Phi-
losophum, de hoc in quaest. seq. [n. 301 a].
(22) d) Ad illud Aristot., quod generans generat aliud propter
materiam [n. 276 a], dico quod intentio Philosophi est ibi
quod ideae non sunt necessariae ad generationem, quia tam
distinctio gignentis a genito quam assimilatio geniti cum ge-
nerante, quae duo requiruntur ad generationem univocam,
possunt haberi sine eis; agens enim particulare ex forma sua
habet unde assimilet sibi passum, et generans genitum, et ex
materia habet quod sit distinctum a genito, non principaliter,
licet tamen sequatur necessario quod distinguitur per mate-
riam a genito, quia materiam non suam, sed aliam perflcit per
formam terminantem generationem ; sua enim materia iam per-
fecta est forma. Et ex hoc quod assimilat per formam perficit
aliam materiam quam suam, et ita * materia * sua alia
est ab illa quae privatur forma tali: cuiuscumque autem est
alia materia, ex quo materia est pars essentialis rei, ipsum
est aliud ab eo. — Dico tunc quod assimilationis vel simili-
tudinis principalis ratio est ipsa forma inter generans et ge-
nitum, et hoc non secundum unitatem vel identitatem indivi-
dualem in quantum forma haec, sed secundum unitatem vel

276 LIB. II. DIST. III. QUAEST. V. ET VI.

identitatem illam minorem in quantum forma est, et secun-
clum hoc est ratio gignendi. Forma autem est principalior
ratio distinctionis quam materia; quia sicut forma est illud
principalius quo compositum est quam materia, ita est prin-
cipalius quo compositum est unum, et per consequens in se
indistinctum et ab alio distinctum. Appropriate tamen, di-
stinguendo assimilativum contra distinetivum, forma est assi-
milativa, ita quod non materia proprie, quia non est qualitas
substantialis vel accidentalis; materia autem est distinctiva ap-
propriate loquendo, quia necessario ex hoc quod caret forma
distinguitur ab illa materia quae praehabet formam, et ita
compositum a composito.

Potest etiam alio modo compositum intelligi aliud propter
materiam, sicut propter causam alietatis praeexsistentem:
forma enim geniti, licet sit causa alietatis in composito prin-
cipalior quam materia, non tamen est causa praeexsistens huius
alietatis, sed materia, et hoc quia ipsa praeexsistit privata, et
ideo non potest esse eadem cum materia informata.

QUAESTIO VII.

295. ( i ) — Proponitur quaestio. — Ultimo quaero quan-
tum ad istam materiam:

Utrum sit possibile plures Angelos esse in eadem specie?

296. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Quia
Philos., VII. Metaph. cap. de partibus definitionis, dicit quocl
in his quae sunt sine materia idem est quod quid est et illud
cuius est; igitur cum Angelus sit sine materia, quod quid est
eius est idem ipsi Angelo; ergo impossibile est Angelum distin-
gui ab Angelo, nisi quod quid est eius distinguatur a quod
quid est alterius; ergo non potest esse distinctio individuorum
in Angelis, manente eodem quod quid est.

b) Praeterea, Avicen. IX. Meiaph. ponit ordinem Intelli-
gentiarum, ubi videtur velle quod Intelligentia inferior prodn-
catur a superiore quasi ipsam creante: illa causalitas non
est in aliquo respectu aiterius eiusdem speciei.

c) Praeterea, arguo per rationem: omnis differentia for-
malis est differentia specifica: Angeli, cum sint plures et
formae, differunt aliqua differentia formali; ergo specifice.
— Probatio maioris sumitur ex. VIII. Metaph., ubi formae
comparantur numeris, in quibus quodcumque additum vel sub-
tractum variat speciem: ita in formis; igitur, etc.

d) Item, X. Metaph. : Masculus et foemina non differunt
specie, quia masculinitas et foemineitas sunt differentiae
materiates forrnae humanitatis ; ex hoc innuens quod diffe-
rentiae formales omnes distinguant specie, quia forma et
species idem sunt.

(2) e) Praeterea, omnis forma separata a materia in se ha-
bet totam perfectionem speciei illius; ergo si ponatur aliqua

(1) Solvuntur ad u. 301

278 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII.

talis forma in specie, ut forma huius Angeli et illius, illa erit
ista, et ista erit illa, quia uterque Angelus est forma separata
a materia, et per consequens quilibet habet perfectionem to-
tius speciei. — Probatlo antecedenlis : quia quod forma non
habet totam essentiam speciei, hoc est quia participat eam :
non autem habet essentiam formae per participationem, nisi
ut est in materia; igitur, etc.

f) Praeterea, in entibus perfectis nihil est quod non in-
tendatur a natura: sed pluralitas numeralis non per se in-
tenditur a natura, quia differentia numeralis, quantum est ex (a)
se, potest intendi in infinilum: infinitas autem non intenditur
per se ab aliquo agente: quae autem sunt in Angelis, tamquam
in perfectissimis entibus universi, sunt per se intenta * ab aliquo
agente *; ergo non est in eis differentia numeratis(b), sed solum
specifica, in qua principaliter consistit pulchritudo universi.

g) Praeterea, II. De Anima videtur haberi quod multi-
tudo inciividuorum non est nisi propter salvationem speciei :
secl in incorruptibilibus salvatur sultlcienter natura in uno in-
divicluo; ergo, etc.

Confirmatur * etiam * I. De Coel. et Mund,; quia in cor-
poribus supercoelestibus non est nisi unum individuum unius
speciei, sicut unus Sol et una Luna; ergo, etc.

297. — Oppositum arguitur per Damasc. in Elementario,
cap. 1 2 : Secundum unamquamque speciem fecit Deus Angetos.

298. ( 3 ) — Exponitur sententia tenens non posse plures An-
gelos esse in eadem specie. — Qui dicunt acl quaestiones praece-
dentes de individuatione principium individuationis esse quan-
titatem vel materiam, dicunt consequenter ad istam quaestio-
nem negative, scilicet quod nonpossunt esse ptures Angeti in
eadem specie ; quia non potest in Angelis ratio propria talis
clifferentiae inveniri. Et habent dicere quod non tantum hoc est
impossibile ex proprietate intrinseca, sed etiam ex proprietate
extrinseca, quia simpliciter est incompossibile, ita quod * na-
turae isti non potest * competere distinctio individualis, ex
quo sibi repugnat illud quod praecise potest esse principium
tatis distinctionis : sicut impossibile esset sub animali esse
plures species, si repugnaret animali alia et alia actualitas,
per quas species distinguerentur.

(a) Ed. Ven. in. (b) Ed. Ven. materialis.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII. 279

Fundamenta autem istius opinionis in aliis quaesiionibus
praecedentibus dicta sunt [nn. 254 seqq. et 274seqq.].

299. — Ostenditur possibile esse plures Angelos esse in eadem
specie. — Tenenda est ergo conclusio simpliciter opposita, quod
scilicet simpliciter est possibile plures Angelos esse in eadem
specie. — Quod probatur: — a) Primo, quia omnis quidditas
quantum est de se communicabilis est, etiam quidditas di-
vina; quia nec ex perfectione repugnat sibi, ut patet de es-
sentia divina, nec ex imperfectione repugnat, quia convenit
generabilibus et corruptibilibus: nulla autem est communicabi-
lis in identitate numerali, nisi sit infinita ; ergo quaelibet
alia est communicabilis, et hoc cum distinctione numerali, et
ita propositum.

(4) o) Praeterea, quaelibet quidditas creaturae potest intel-
ligi sub ratione universalis, absque contradictione : si autem
ipsa de se esset haec, contradictio esset intelligere eam sub
ratione universalis: sicut est contradictio intelligere essentiam
divinam sub ratione universalis vel universalitatis; quia ratio
intelligendi repugnat omnino subiecto infellecto: quod est in-
tellectum esse falsum.

c) Praeterea, si Deus potest hunc Angelum in hac specie
annihilare, isto annihilato, potest istam speciem de novo pro-
ducere in aliquo alio individuo: non autem in isto, secundum
illos qui sunt istius opinionis, quia homo, secundum istos, non
posset resurgere idem numero, nisi anima intellectiva mane-
ret eadem numero.

d) Item, animae intellectivae ciistinguuntur numero in
eadem specie, et tamen sunt formae purae, licet perfectivae
materiae; igitur non est impossibilitas a pa rte formarum quod
distinguantur numero in eadem specie; quicquid enim conclu-
deret istam impossibilitatem ratione formae in Angelis con-
cluderet in animabus.

Quoci si dicas quod animae habent inclinationem ad
diversa corpora; igitur per haec clistinguuntur; contra: in-
clinatio non est entitas absoluta, quia non potest aliquid in-
clinari ad se; ergo praesupponit aliquam entitatem absolutam
et distinctam; quia enim est haec anima, ideo habet talem
inclinationem, et non e converso; ergo haec inclinatio non est
ratio essencli hanc animam, secl praesupponit eam.

280 LIB. IL DIST. III. QUAEST. VII.

e) Et confirmatur hoc etiam per aliquos, quibus est in-
conveniens quod aliqua species simul iota sit damnata natu-
rae intellectualis simpliciter: multae autem species essent An-
gelorum, in quibus nulla * natura * esset salvata, posita ista
positione; igitur non est vera.

( s ) f) Et persuadelur prima positio per hoc quod dicit Au-
gust. in Ench. cap. 28: Placuit itaque universalitatis crea-
tori atque moderaiori Deo, ut quoniam non tota multitudo
Angelorum Deum deserendo perierat, ea quae perierat in
perpetua perditione rernaneret; quae autem cum Deo, illa
deserente, perstiterat de sua certissime cognita semper fu-
tura felicitate gauderet; alia vero creatura rationalis, quae
in hominibus erat, quoniam peccatis atque suppliciis, et
originalibus et propriis, toia perierat, ex eius parte repa-
rata, quod angelicae societaii ruina illa diabolica minue-
rat, suppleretur. Ista totalitas et partialitas in Angelis non
videtur esse rationabilis, nisi ponatur quod nulla species ange-
lica quantum ad omnia individua totaliter perierat, et ita ali-
qui de quacumque specie corruerunt, et aliqui perstiterunt;
igitur, etc.

g) Praeterea, si concedatur quod quidditas Angeli ex se
in plura sit divisibilis (a) vel pluribus communicabilis, et per
consequens quantum est de se in infinitum, quia non est ra-
tio finitatis ex parte multitudinis numeralis, si per hoc quod
ipsa natura producta est in ipso individuo aufertur possibili-
tas eius essendi in pluribus, est ergo in hoc individuo secun-
dum totam communicabilitatem suam, et per consequens infi-
nite, quia est infinite communicabilis secundum quidditatem
suam; igitur ille unus Angelus esset formaliter infinilus:
consequens autem est inconveniens; igitur antecedens.

300. — Gorollarium. — Dico igitur quod omnis natura quae
non est de se actus purus potest, secundum illam realitatem se-
cundum quam est natura, esse potentialis ad realitatem illam
qua est haec natura, * et per consequens potest esse haec*)
et sicut de se non includit aliquam entitatem quasi singula-
rem, ita non repugnant sibi quotcumque tales entitates, et ita
potest in quotcumque talibus inveniri. In Eo tamen quod est
necesse esse ex se est determinatio in natura ad esse *haec*{b),

ia) Ed. Ven. communicata. (b) Wadd. hoc.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII. 281

(quia tantum est quantum potest esse(a)), quia quicquid potest
esse in natura est ibi, ita quod determinatio non potest esse
per aliquod extrinsecum ad singularitatem, si possibilitas sit
in natura per se ad infinitatem; secus est in omni natura pos-
sibili * ubi * (b) potest cadere multitudo.

301. (6) — Solvuntur argumenta principalia. — aJAd pri-
mum argumentum [n. 296 a] dico quod licet Philosophus intel-
ligat ibi per se de materia, hoc est de entitate contrahente per
se quidditatem, tamen applicando ad habens materiam quae
est altera pars compositi, et non habens, concedo intellectum
Philosophi fuisse quod omne non habens materiam pro ali-
qua natura componente est idem suo quod quid est primo(c);
quia omne tale quod quid est ponit per se hoc. — Et ratio
ad hoc est, quia omne tale quod non habet materiam partem
sui posuit formaliter necessarium: quicquid autem potest
esse in natura formaliter * necessariuni * (d) est in ea; ergo
quodlibet quod potest habere illam quidditatem habet eam,
quia non est potentia distans ab actu; igitur omnem possibili-
tatem quam posuit in tali natura ad supposita posuit in actu.
Si autem ibi esset possibilitas (e) ad plura individua, esset pos-
sibilitas ad infinita ; igitur essent infinita in actu. Quare cum
infinitas sit impossibilis in aliqua natura, igitur et in hac na-
tura, secundum eum, est impossibiiitas ad inflnitatem, ideo est
de se haec, secundum ipsum.

Sed discordamus ab eo in hac propositione, omnis quid-
ditas non habens materiam est-formaliter necessaria, et ideo
in conclusione; rationabilius est enim Theologo discordanti a
Philosopho in principio, propter quod tenet aliquam conclusio-
nem, consequenter discordare in conclusione, quain errare cum
eo in conclusione, et discordare ab eo in principio propter
quod ipse erravit; ita enim concordare cum eo nec est philo-
sophari, nec theologice sentire; quia talis non habet rationern
quaevaleat apud Philosophum, quia nec Philosophus concede-
ret illam conclusionem nisi propter principium illud; nec ad
conclusionem suam habet principium theologicum, quia prae-
cise ad ea est principium philosophicum, quod ipse negat.

(a) Deest in Ed. Ven. (d) Wadd. necessaria.

(b) Wadd. ut. (e) Ed. Ven. potentialitas.

(c) Wadd.... quod quid est. Primo quia.

282 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII.

b) Per idem patet ad Avicen. [n. 296 6]. Dico quod inten-
tio eius fuit quod tantum sit unus Angelus in una specie; sed
propositio cui haec conclusio innititur, scilicet quod Angelus su-
perior creat inferiorem, a nullo Theologo vel catholico concedi-
tur; quare nec eius conclusio debet concedi ab aliquo Theologo.
(7) c) Ad rationem primam [n. 296 c] alias [Lib. I. n. 843 c]
fuit dictum quod differeniia formalis potest accipi pro diffe-
rentia in forma, et hoc videtur proprie significare hoc quod di-
citur differentia formatis: vel potest accipi differentia formalis
pro differentia formarum, licet non sit in forma ut in ratione
differendi. — Primo modo potest concecli maior, et sic est
minor falsa. — Probatio autem minoris, scilicet quod An-
gelus differt ab Angelo qui est forma, ergo habent differen-
tiam formalem, includit fallaciam consequentis ; non enim
sequitur: formae differunt; ergo formaliter differunt vel dif-
ferunt in forma; sicut non sequitur: homines plures diffe-
runt, igitur in humaniiate differunt; aliud enim est aliquid
distingui, et aliud ipsum esse primam raiionem distinguendi
vel distinctionis; quia cum hoc quod ipsum sit distinctum
stat quod ipsum non sit ratio distinguendi ; cum hoc autem
quod ipsum sit prima ratio distinguendi non stat ipsum
non esse disiinctum. — Et ratio logica est ad hoc, quia ne-
gatio inclusa in nomine differentiae non tantum confundit ter-
minum huius relationis confuse et distributive, sed etiam illud
quod speciflcat differentiam, ut in quo notatur esse differentia;
hoc quippe confunditur quantum ad negationem inclusam in hoc
nomine differentia; quia si Socrates differt a Platone in albe-
dine, non est idem sibi, nec in hac albedine, nec in illa. albedine.
( s ) Si autem accipiatur maior improprie, scilicet secundum
intellectum secundum, nego maiorem. — Ad probationem dico
quod Philosophus loquitur in VIII. Metaph. de forma prout
indicat quidditatem; quod apparet ex prima comparatione
formarum ad numeros. Dicit enim : S^ enim, inquit, sunt ali-
qualiter numeri substaniiae, sic sunt, nam definiiio nume-
rus quidam, divisibilis enim etiam in indivisibilia ; non
enirn infinitae rationes, et numerus autem tale; hoc est, reso-
lutio definitionis sic stat ad indivisibile (a) sicut resolutio nu-

(«) Ed. Ven. indiffinibile.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII. 283

merorum ad indivisibile; et talis clefinitio est eius quod vocat
substantiam, hoc est quidditatis, non formae, quae est altera
pars eius. — Hoc autem modo dico quod nihil additur formae,
quin variet speciem: vel simpliciter, hoc est de una specie
aliam facit contrariam vel disparatam: vel secundum quid, hoc
est de non tali specie * faciat * talem speciem; puta, si adda-
tur differentia pertinens ad esse quidditativum generi, faciet
speciem specialissimam, et non praefuit talis species specia-
lissima, sed tantum praefuit species intermedia. — Et hoc
modo dico quod quicquid est citra naturam in inferioribus
nihil addit formae: sive sit proprietas individualis, sive magis
vel minus, vel quodcumque aliucl, quod non respicit naturam
* ut * (a) est in suo esse quidditativo, non aufert nec addit
aliquid substantiae hoc modo. — Exemplum huius esset, si uni-
tas in quantum pars ternarii (b) esset pars praecise in quan-
tum differentia numeralis vel individualis, et tamen ipsa
posset in se intendi et remitti; ista differentia esset eius per
se, et per accidens in quantum est pars ternarii (&); ideo
non esset alius ternarius(#) unitate intensa et remissa.

Quando ergo dicis quod quaecumque distinctio formarum
est sicut distinctio numeri, falsum est, nisi sit earum secun-
cium esse formale quod pertinet ad quidditatem per se: et
talis non est hic.

(9) d) Ad illud de X. Metaph. [n. 296 d] dico quod est fat-
lacia consequentis, inferendo ex textu omnes formas differre
specifice ; vere enim Philosophus vult ibi quod differentia *non
formalis* non est specifica; sed ex hoc non sequitur quod
omnis differentia formalis sit specifica (c); sed istud est quod
isti volunt habere: sicut (d) non sequitur in affirmativis aequi-
pollentibus istis; quia universalis afflrmativa non convertitur,
terminis eodem modo se habentibus. A Philosopho igitur ac-
cipi potest quod sola differentia formalis est specifica, non
quocl omnis differentia formalis est specifica; quia licet exclu-
siva inferat affirmativam de terminis transpositis, non tamen (e)

(a) Wadd. et.

(b) Ed. Ven. trinarii . . . trinarius.

(c) Ed. Ven. differentia non specifica est non formalis.

(d) Ed. Ven. dico quod.

(e) Ed. Ven. addit: amrmativa.

284 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII.

eodem modo de terminis non transpositis, sed est fallacia con-
sequeniis: sicut convertendo indeflnitam in universalem afflr-
mativam. — lmo ex illo loco magis videtur accipi oppositum
huius propositionis, omnis differentia formarum est speci-
fica ; differentia enim hominis albi et equi nigri est diffe-
rentia formarum, et aliquo modo per formas, non tamen spe-
cifica differentia, secundum eum ibi; quia illae formae re-
spectu naturarum in quibus sunt non sunt formales, imo con-
sequentes individua, non autem per se consequentes vel per
se determinantes esse quidditativum.

e) Ad aliud [n. 296 e\ dico quod si aliquod individuum
ex hoc solo quod est sine materia habet in se toiam speciei
perfectionem, quae ex se nata est esse in infinitis quantum
est ex se, igitur videretur habere perfectionem infinitam ex
sola carentia materiae: quicquid autem potest habere perfectio-
nem inflnitam habet eam; et ita in qualibet specie esset per-
fectio infinita, et per consequens perfectio speciei non esset
finita vel determinata per determinationem vel specificationem
vel limitationem differentiae ultimae, quae ultimate speciem
constituit addita generi: quod est falsum et contra omnes Phi-
losophos. Falsa est ergo ista propositio, quod scilicet illud in-
dividuum quod potest esse sine materia, ex hac sola causa
privativa, quia est sine materia, habet totam perfectionem
speciei, quia si cum hoc ponatur quod nihil positive flat circa
ipsum, sed sola separatio materiae, nihil ponitur quod non
praefuit, * et ita non est perfectius quam prius *.
(,0) Si autem intelligatur, prout habet aliquam probabilitatem,
quod scilicet forma si esset separata a materia, ipsa haberet
totam perfeciionem speciei, quia non participabilis a materia,
illa esset falsa et petit principium, nisi intelligatur prout ma-
teria dicit illam entitatem individualem contrahentem formam :
hoc modo intelligendo aequivocationem istius propositionis as-
sumptae, omnis forma habet totam perfectionem speciei, * quae
etiam* est de se haec (quae non est participabilis a materia(a));
et tunc est minor sumpta sub de Angelo simpliciter falsa;
quia licet ista essentia non sit participabilis a materia, quae
est altera pars compositi, est tamen participabilis a pluribus

(a) Dest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII. 285

materiaiibus, icl est a pluribus individuis habentibus quidcli-
tates materiales, quae dicuntur materiales, sicut saepe dictum
est, respectu quidditatis contractae, prout quidditas dicitur
forma.

f) Ad aliud [n. 296/] dico quod in forma arguencli est
fallacia consequentis : infinitas non intenditur; igitur nec plu-
ralitas numeralis ; non enim pluralitas numeralis est de se
infinita, sed tantum stare potest infinitas, ipsa non repugnante;
licet ergo nullus intendat infinitatem * numeralem * per se,
tamen aliquis potest intendere multitudinem numeralem, quae
de se non est infinita; quia sicut compatitur secum infinitatem,
ita et finitatem. Et sic potest intelligi illud communiter dictum
eorum. — Et secundum veritatem, licet in toto universo prin-
cipaliter ordo attenditur secundum clistinctionem specierum,
in quibus est imparitas pertinens ad ordinem, tamen, quia,
secundum August. De Civit. lib. XIX. cap. 13, ordo est pa-
rium, impariumque rerum unicuique loca sua distribuens
congrua dispositio, ab illo autem agente qui principaliter in-
tendit ordinem universi, sicut principale bonum intrinsecum
sibi, non tantum intenditur ista imparitas, quae est unum re-
quisitum ad ordinem, scilicet specierum, sed etiam paritas
individuorum in eadem specie, quae est aliud concurrens ad
ordinem, et similiter individua intencluntur ab ipso Primo
prout ipsum intendit aliquid aliud a se, non ut finem, sed ali-
quid aliud ad finem; uncle propter bonitatem suam commu-
nicanclam et propter suam beatitudinem plura in eadem specie
produxit. — In principalibus autem entibus est a Deo inten-
tum individuum principaliter. — Et cum hoc modo sumitur (a)
non intenditur differentia numeralis, falsum est. — Et cum
probatur hoc modo: potestesse infinitas, non sequitur (b), po-
test esse infinitas, et ista infinitas non intenditur; ergo nulla
differentia numeratis intenditur, non sequitur ; potest enim
esse aliqua differentia numeralis finita et est, et ista potest
intencli et intenditur.

(M) g) Ad ultimum [n. 296 g]\ licet Philosophus dicat quod
generatio est perpetua ad salvandum esse divinum, et hoc in

(«) Ed. Ven. infinitum non est a Deo intentum principaliter, et ta-
men quod hoc modo non intenditnr.

(b) Ed. Ven. addit: dicit numeralis.

286 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VII.

corruptibilibus, * in quibus non potest species semper manere
in uno individuo, non tamen dicit quod multitudo est praecise
in individuis corruptibilibus *; unde ista est una causa multi-
tudinis individuorum in eadem specie, sed non praecipua causa,
sed illa quae dicta est.

Et quod adclitur de corporibus coelestibus, quod tantum
in una specie est unum singulare * et unum individuum * cor-
pus, respondeo : sua ratio fuit quod tale corpus singulare
fiiit ex tota materia illius speciei, et hoc non tantum actuali,
sed etiam potentiali, secundum eum, quia secundum eum nulla
erat materia * potentialis in aliqua specie tali * (a), quae non
erat tota in uno singulari in tali specie; nihil enim posuit posse
produci novum in immobilibus seu in sempiternis, secundum
quod talia sunt, scilicet immobilia et sempiterna. Et quia non
concordant cum eo Theologi in hac propositione, omne corpus
sempiternum est ex tota materia illius speciei actuali et po-
tentiali, ideo non est concordanclum cum eo in conclusione.

(a) Wadd. possibilis, manente specie tali.

mwnk&*

QUAESTIO VIII.

302. ( ' ) — Proponitur quaestio. — Girca cognitionem An-
gelorum quaero:

Utrum Angelus possit se cognoscere per essentiam suam,
ita quod essentia sua sit ratio cognoscendi, sine aliquo re-
praesentante praecedente actum naturaliier?

303. — Argumenta principalia (1). — Quod non: -- a) Quia
hoc non esset nisi quia eius essentia est actu intelligibilis et
praesens *ipsi intellectui: sed anima nostra est actu intelligibilis
et actu sibi praesens *, secundum Augustinum in pluribus locis;
ergo ipsa esset ratio intelligendi seipsam respectu sui ipsius:
sed hoc est contra Philos. III. De Anima, qui vult quod anima
intelligat se sicut alia, et quod nihil eorum est quae sunt
ante intelligere, et quod non potest se intelligere, aliis non
intellectis.

b) Praeterea, essentia Angeli est singularis: singulare
autem non est per se intelligibile, nec per se ratio intelti-
gendi; ergo, etc.

(2) c) Praeterea, omnem cognitivam potentiam oportet secun-
dum se denudari ab illo quod est ratio cognoscendi: sed An-
geius in quantum cognitivus non denudatur ab essentia sua;
ergo non est ratio cognoscendi seipsum. — Probatio maioris:
tum secundum Philos. II. De Anima: Oportet, inquit, oculum
esse extra omnem cotorem, ad Jwc ut omnem colorem possit
videre: tum ex III. De Anima, ubi vult quod intellectus est
immixtus et immaterialis, ad hoc ut omnia possit intelligere.

d) Praeterea, nihil idem patitur a seipso, quia idem esset
in actu et in potentia: essentia Angeli est idem sibi; non ergo
est obiectum imprimens immediate in ipsum intellectum.

(1) Solvuntur ad n. 312.

288 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

e) Item, si ita esset, tunc ista intellectio esset eadem vel
idem cum Angelo vel essentia sua: consequens est falsum,
quia hoc proprium est soli Deo, quod sua intellectio sit idem
cum essentia sua; ergo et antecedens est falsum. — Probatio
consequentiae : quia medium inter extrema magis inest utri-
que extremo quam alterum extremum alteri extremo: .intelli-
gere mediat inter potentiam et obiectum ; ergo si idem est po-
tentia et obiectum, multo magis erit iclem actus cum obiecto.

304. — Contra: Aliqua forma materialis est ratio agendi
secundum essentiam suarn, sicut calor in igne ad calefacien-
dum, aut saltern aliqua forma in communi; aliter esset pro-
cessus in infinitum in rationibus agendi; ergo cum immate-
rialia magis sint activa quam materialia, forma immaterialis
erit per essentiam suam ratio agendi actionem suam sibi com-
petentem : talis est ratio obiecti ad actum cognoscendi.

305. ( 3 ) — Exponitur sententia tenens essentiam Angeli esse
principium totale suae intellectionis (1). — Hic dicitur (a): —
a) Quod licet in actione transeunte obiectum sit separatum
ab agente, tamen in actione immanente oportet esse unitum
ipsi operanti, et ut unitum est ratio formalis talis operationis
immanentis, sicut species visionis in oculo. Ex hoc ultra, cum
essentia Angeli de se sit unita intellectui suo, potest esse prin-
cipium intellectionis, quae est operatio immanens.

b) Et si obiiciatur quod oportet formam talem inesse
illi cui inest talis operatio, videntur respondere quod forma
exsistens in alio est principium operandi; et si per se esset,
nihil minus esset ratio agencii, sicut calor separatus esset prin-
cipium caloris quantum ex se est; ergo ita est de essentia
Angeli, quod licet per se subsistat, potest tamen esse ratio
operandi istas operationes immediate.

c) Et si obiicis iterum quod oportet passum aliquid re-
cipere ab agente: hic autem intellectus nihil recipit ab ipsa
essentia, quia non ponitur aliqua species praececlens actum,
respondent quod potentia cognitiva aliqua quandoque est co-
gnoscens in potentia, quandoque in actu; alia autem non sic :
quod aulem oporteat eam recipere, hoc non est quia potentia

(«) Ed. Ven. « Aliter dicitur, quod sic, quia », quia huic sententiae al-
teram infra n. 307 expositam praemittit.
(1) Cfr. Lib. I nn. 489 seqq.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 289

Hiognitiva, seci tantum quia est in potenlia ad actum: non sic
hic; quare, etc.

306. ( * ) — Impugnatur. — Contra: — a) Haec opinio ponit,
ut videtur, quod intellectus sit in potentia esseniiali ad opera-
tionem vel intellectionem quam ponit immanentem, et quod tota
ratio operationis sit obiectum unitum sibi in sua operatione, sicut
calor est in ligno tota ratio calefaciendi. — Ex hoc arguo:
nihil potest habere principium operationis (a) alicuius imma-
nentis, nisi sit in actu per illucl quod est principium talis
operationis (a) : intellectus autem non est in actu per illam
essentiam, in hoc quod * est * per se subsistens, quia non in-
format, nec activitatem (b) aliquam tribuit ipsi intellectui; ergo
per hoc quod talis essentia per se exsistens est praesens ipsi
intellectui non potest intellectus habere operationem, cuius es-
sentia vel similitudo nata est esse ratio.

Confirmatur istud per exemplum suum contra ipsum:
quia licet calor separatus esset calefaciens vel ratio calefactio-
nis, non esset tamen ratio calefactionis ligno a quo esset se-
paratus, ita quod si calere(c) dicatur operatio immanens, im-
possibile est, calore separato a ligno, lignum habere istam ope-
rationem immanentem quae est calere. Ita in proposito.

b) Item secundo, contra illud quod dicit quod potentia
cognitiva nihil recipit, quia non est in potentia quandoque,
quancloque in actu, contra: obiectum respectu eius quod est
in intellectu de eo, scilicet respectu intellectionis, non est tan-
tum causa in fieri. sicut est aedificator respectu domus, sed
est causa tam in fieri quam in esse ; alioquin sicut, aedifica-
tore corrupto, manet domus, ita, obiecto quantumcumque ab-
sente vel corrupto in ratione obiecti, remaneret illud quod est
eius ut obiecti apud intellectum: quod est falsum, sicut in visu
apparet: causa autem in esse et in fieri semper aeque causat,
ut patet de Sole respectu radii; ergo si obiectum respectu cuius-
libet sui est apud intellectum sine receptione suae speciei, quia
ponitur principium intellectionis, et cum obiectum semper aeque
causet, et per consequens intellectus semper aeque recipit (d),

(a) Ed. Ven. actionis. (b) Ed. Ven. formam. (c) Ed. Ven. calefactio.

(d) Ed. Ven. ergo obiectum, quia ponitur principium operationis intel-
lectionis, et semper aeque causat, et per consequens intellectus semper aeque
recipit illud ab obiecto ; non igitur...

Tom. II 19

290 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

non igitur solum ab obiecto recipit intellectus, quia recipit
actum novum, quem quandoque non recipit, sed quia ipsum
est causa in esse respectu eius quod habet, semper recipit
illud ab eo.

307. ( 5 ) — Exponitur sententia tenens Angelum cognoscere se
per habitum scientialem (a). — Ideo dicit Gandensis aliter, Quoli-
beto 5, quaest. 14, quod Angelus non cognoscit se per essentiam
suam, sed per habilum scientialem, in quo intellectui suo re-
praesentatur sua essentia, sicut essentiae aliorum, ita quod si
per se in nuda substantia sua per impossibile poneretur, absque
omni habitu scientiali, a nullo omnino immutaretur ad actum
intelligendi, neque a sua essentia propria, neque ab alia. —
Ratio autem quae ibi innuitur est haec: intellectus angelicus
per se et primo nullam essentiam particularem per se intel-
ligit, sicut nec intellectus noster, quia essentiae non repraesen-
tantur intellectui nisi ut sunt abstractae ab omnibus conditio-
nibus particularibus (b), quia scientia non est nisi eorum quae
necessaria sunt et incommutabilitatem (c) suae essentiae sor-
tiuntur, secundum Boet. in sua Arithmetica, * qualia * solum
sunt essentiae ut abstractae a conditionibus singularibus. —
Sed essentia per seipsam in actuali exsistentia non praesenta-
tur intellectui nisi sub ratione particularitatis (d)\ in habitu
autem praesentatur et relucet sub ratione unwersalis ; igitur
primo intelligit suam essentiam ut relucet in habitu, et illa
cognita in universali ab intellectu Angeli, est mndium cogno-
scendi suam essenliam singularem, sicut et quaelibet alia spe-
cies est sibi ratio cognoscendi quaecumque singularia sub ipsa.

308. (6) — Impugnatur. — Contra istam opinionem * ar-
guitur sic *: — a) Inconveniens est quod intellectus creatus per-
fectus ex toto ordine causarum naturalium non possit in actum
intelligendi intelligibile sibi proportionatum, quia hoc potest in-
tellectus imperfectior, ut humanus, cum ordine causarum na-

(a) Cuius sententiae expositio et impugnatio, quae in aliquibus editio-
nibus desiderantur, in Ed. Ven. 1490 praeexpositae sententiae anteponuntur
et sie exordiuntur: « Hic dicitur quod » . ..

(b) Ed. Ven... essentiae non repraesentantur in conditionibus particu-
laribus...

(c) Ed. Ven. immutabilitatem.

(d) Ed. Ven. nisi particularitas.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 291

turalium, ut cum phantasmatibus et cum intellectu agente: sed
hoc sequitur si Angelus nihil possit intelligere nisi per istum
habiium, quia ille habitus a solo Deo est, et ita omnes causae
naturales activae et passivae non possunt istum habitum causare.

b) Praeterea, si non potest intelligere essentiam suam nisi
ut relucet in habitu, aut hoc est quia obiectum non est iniel-
ligibile nisi sit relucens in habitu : aut quia non est huic in~
tellectui intelligibile nisi ut sic sit relucens: aut quia requiri-
tur praesentia obiecti per informationem. — Non primo modo,
quia tunc Deus non posset illam cognoscere nisi per habitum
vel nisi in habitu, quia non potest cognoscere aliquid nisi sit
* cognoscibile *. — Nec secundo modo, quia huic intellectui est
summe proportionata, * nam omne intelJigibile in se est alicui
intellectui proportionatum *, et non est obiectum magis adae-
quatum et proportionatum alicui intellectui quam suo. — Nec
tertio modo, quia non requiritur praesentia per informatio-
nem, ad hoc ut aliquod intelligibile sit praesens intellectui,
■quia tunc Deus non cognosceret essentiam suam. — Unde suf-
flcit quod sit praesens sub ratione qua potest ad eam redire
reditione completa; ergo est proportionatum intellectui eius
praesentatum praeterquam per habitum; igitur alio modo est
ab * intellectu * intelligibile quam per habitum.
( t) c) Praeterea, secundum sic opinantem, eadem est ratio in-
tellectivitatis (a) et intellig ibilitatis , (quia immateynalitas se-
-cundum ipsum (b) ): sed essentia Angeli est immateriatis secun-
dum se; (igitur secundum se (b) ) est intelligibilis: sed tanta est
intelligibilitas(c) uniuscuiusque quanta est eius immateriali-
tas; ergo Angelus secundum se, sine habitu tali, est intellecti-
vus (et intelligibilis (b) ).

d) Praeterea, si Angelus non potest intelligere nisi per
talem habitum, sequitur quod non potest cognoscere exsisten-
tiam rei. — Probo: quia illud cognoscens non potest praecise
cognoscere exsistentiam rei quod cognoscit per rationem indif-
ferentem ad exsistentiam et non exsistentiam: sed talis habitus,
si ponatur, indifferenter se habet ad repraesentandum exsisten-
tiam et non exsistentiam, quia quicquid repraesentat naturaliter

(a) Ed. Ven. immaterialitatis.

(b) Ueest in Ed. Ven.

(c) Ed. Ven. inteliectualitas.

292 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

repraesentat: aut igitur sibi repraesentat A fore et nonfore,
et tunc nihil repraesentat, quia contradictoria : aut tantum A
esse, et sic non cognosceret ipsuin quando non est: aut tantum
A non esse, et sic e converso; igitur, etc.

Confirmatur, quia impossibile est quod aliquid sit re-
praesentativum alicuius secundario, nisi primum obiectum re-
praesentatum determinetur ad illud: quidditas autem, quae
primo per istum habitum repraesentatur, non determinatur ad
exsistentiam ; ergo, etc.

e) Praeterea, contra hoc quod dicitur, quocl non intelligit
per se particulare nisi per wiiversale. — * Patet quod * sin-
gularitas non impedit quin intelligatur; aliter Deus non posset
seipsum intelligere. — Nec etiam limitatio, quia sic quiddi-
tas (angelica (a) ) * non posset esse ab eo intelligibilis per se *.
— Nec est ibi materialitas, aut * aliqua * alia conditio im-
pediens; ergo, etc.

f) Praeterea, rationes quas facit contra speciem sunt ae-
que contra habitum, ut patet intuenti.

309. ( 8 ) — Ostenditur Angelum posse se intelligere per essen-
tiam suam. — Ad quaestionem igitur dico quod Angelus potest
intelligere se per essentiam suam secunclum intellectum expo-
situm in principio quaest. — Quod probo: — a) Primo, quia
obiectum habet aliquam causalitatem partialem respectu intel-
lectionis, et hoc in quantum est actu intelligibile, et intellectus
habet suam causalitatem respectu eiusdem actus,secundum quam
concurrit cum obiecto ad talem actionem perfecte producendam,
ita quod ista duo, quando sunt in se perfecta et unita, sunt una
causa integra respectu intellectionis [Vid. Lib. I. nn. 496seqq.]
Ex hoc arguitur sic: omnis causa partialis, quae est in actu sibi
perfecto proprio, secundum quocl talis causa, potest causare
causalitate sibi correspondente effectum, et quando est unita al-
teri causae partiali in suo actu potest cum ea perfecte causare:
sed essentia Angeli est de se in actu primo correspondente
obiecto, quia de se est actu intelligibilis, et etiam cle se est
unita intellectui sicut obiectum in coniunctione utriusque causae
partialis; ergo potest immediate cum alia causa partiali unita
habere actum perfectum intellectionis respectu suae essentiae.

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 293

b) Praeterea, in intellectibus (a) habentibus species intelli-
gibiles, istae species virtute obiectorum cum intellectu causant
intellectionem, in quibus tamen obiecta habent esse diminutum;
ergo si in se habent * tale esse absolutum et esse simpliciter,
scilicet actu intelligibile * (&), possent melius et verius causare
eumdem effectum, * quia * quicquid potest causari ab aliquo
diminute tali in aliquo esse virtute alicuius simpliciter talis
potest ab illo simpliciter tali causari: sed essentia Angeli ut
in se est praesens intellectui suo, quae quidem essentia est
simpliciter tale, scilicet actu intelligibilis in se, qualis ipsa est
secundum quid in specie intelligibili; igitur si in specie intel-
ligibili, ubi habet esse tale secundum quid, potest causare in-
tellectionem, multo magis hoc potest ut est in se secunclum
esse simpliciier et absolutum.

310. (9) — Obiectiones. — Obiicitur contra istud:

a) Primo, quia secundum hoc etiam res sensibilis posset ira-
mediate, absque specie intelligibili, causare intellectionem: quod
negatum est in I Lib. dist. 3. [n. 457]. — Probaiur consequen-
tia: quia res sensibilis praesens sensui est simpliciter talis
qualis est secundum quid in specie intelligibili ; igitur si in
specie intelligibili, ubi est secundum quidf potest causare in-
tellectionem, igitur multo magis ut est in se secundum esse
simpliciier et absolutum.

b) Praeterea, videtur contra istam positionem posse argui
sicut argutum est contra opinionem [n. 306a]; quia nihil est ali-
cui ratio operandi operatione immanente nisi informet illud:
essentia autem Angeli, licet sit actu intelligibilis et praesens
intellectui, tamen non informat istum intellectum; ergo non
-est ei ratio operandi operatione immanente.

c) Praeterea, ista duo agentia semper concurrunt ad eum-
dem effectum communem; igitur habent ordinem, cum non sint
eiusdem rationis; alterum igitur est prius sive superius. alte-
rum posterius sive inferius, et ita unum est movens motum,
et alterum in respectu eius erit movens non motum: obiectum
autem non est movens motum respectu intellectus; igitur in-
tellectus est movens motum respectu obiecti.

(a) Ed. Ven. intellectionibus.

(6) Wadd. tale esse absolutum simpliciter, et esse scilicet actu intelli-
gibile.

294 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

d) Praeterea quarto, quod dicitur de istis causis partiali-
bus concurrentibus ad eumdem effectum communem videtur in-
conveniens; quia duo distincta genere non possunt causare
effectum eiusclem rationis: spirituale et corporale, sive intel-
ligibile et sensibile differunt genere; quare, etc. — Probo ma-
iorem: tum quia duabus illis rationibus in causis partialibus
correspondent aliqua duo distincta in effectu, et ita idem effe-
ctus erit corporalis et spiritualis, quod est inconveniens : tum
secundo, quia omne agens est praestantius patiente: corporale
autem sive sensibile nullo modo est praestantius spirituali; igi-
tur non potest esse agens respectu eius, nisi virtute alicuius
alterius praestantioris agentis, et ita erit movens et motum :
tum tertio, quia tunc unum posset ita intendi, quod virtus
tota amborum esset in altero, et tunc illud potest causare istum
effectum sufficienter sinealio: quod est inconveniens de talibus
duobus agentibus.

311. (,0) — Solvuntur. — a) Ad primum dico, sicut di-
ctum est dist. 3. I [n. 451] : ideo posita est species intelligibilis
differens ab actu, quia obiectum, sive ut in se exsistens, sive
in quacumque specie extra intellectum possibilem, non habet
rationem actu intelligibilis; et tunc conceditur hoc, quod ubi-
cumque est aliquid exsistens secundum quid tale, et potest ali-
quid facere simpliciter, * idem * si esset ibi simpliciter tale in
actu, posset simpliciter idem facere: obiectum autem tale se-
cundum quid est in specie intelligibili, et non est extra istam
actu intelligibile , et ideo licet in isto, ubi est secundum quidt
possit causare diminutam intellectionem, nunquam tamen extra
illam potest causare nec diminutam, nec perfectam, quia non
est extra istam aciu ens tale, sed potenlia tantum, quale est
suum activum : essentia autem Angeli est diminute ens tale in
specie, est autem in se simpliciter ens tale, scilicet in actu in-
telligibile; quare, etc.

b) Ad secundum dico quod contra illam opinionem [Lib. I.
n. 484], quae non ponit intellectum habere activitatem aliquam
aliam ab illa quam habet formaliter ab obiecto vel per speciem
obiecti, sicut nec lignum habet aliquam actionem in calefaciendo
aliam ab illa quae est caloris, necessario sequitur quod intelle-
ctus non habens aliquid formaliter non operatur formaliter, et
ita argutum est contra primam [n. 306a] opinionem, quae hoc

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 295

idem videtur sentire de intellectu; sed, sicut dictum fuit in I
Lib. [n. 485 seqq.], intellectus habet activitatem suam propriam,
sive obiecto praesente in se, sive in specie sua concurrente secum
ad causandum effectum communem amborum, ita quod sufflcit
unio et approximatio istarum partialium causarum; nec tamen
requiritur quod altera alteram informet, quia neutra dat alteri
actum pertinentem ad suam causalitatem partialem.
(H) c) Ad tertium dico quod movens motum potest intelligi
duobus modis: vel quod recipiat a movente non moto formam
aliquam qua moveat, sicut actum primum : vel quod ipsa
forma *primo* habita sicut actus primus, recipiat ab eo aliam
formam ulteriorem sicut actum secundum, qua agat [Vid. Lib. I.
n. 497 a\. — Primo modo est in quibusdam causis ordinatis,
quod prima dat virtutem secundae. Hoc modo non est in pro-
posito, quia nec intellectus ut agens causalitate sua partiali dat
speciei obiecti istum actum quo operatur ad intellectionem, nec
multo magis e converso, quia species nullam activitatem dat
intellectui pertinentem ad causalitatem eius. — Secundo modo
videtur esse in quibusdam moventibus localiter, sicut manus
movet baculum, et baculus movet pilam; non autem manus dat
baculo duritiem, per quam expellit corpus extra locum, sed
dat praecise baculo moiionem localem, qua scilicet applicatur
ad istam expulsionem, propter incompossibilitatem corporis duri
acl aliud corpus quod non cedit ei. Hoc modo videtur esse in
agentibus ad aliquem effectum productum per generationem
vel per alterationem; quia licet ibi causae ordinatae habeant
aliam rationem causandi, et inferior non causet nisi in virtute
superioris, ista tamen virtus sive assistentia sive influentia,
quomodocumque nominetur, non est impressio alicuius formae
vel alicuius inhaerentis in causa inferiori * a superiori *, sed
tantum est ordo sive actualis coniunctio talium causarum acti-
varum, ex quibus sic coniunctis et suis propriis activitatibus
praesuppositis coniunctioni sequitur effectus communis ambarum
causarum.

(■2) Ad propositum igitur dico quod non solum ista non sunt
movens et motum primo modo, sed nec secundo modo pro-
prie, sicut se habet Sol et pater in generatione; sed tantum
sunt duae causae quasi ex aequo se habentes, quantum ad
hoc, quod neutra per se totaliter movet; et tamen una habet

296 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

priorem causalitatem respectu effectus quam altera. Forte
enim causa inferior nunquam agit in virtule causae superioris,
proprie loquendo, nisi in forma sua qua agit aliquo modo de-
pendeat a superiori forma; licet non tunc quando agit recipiat
eam ab illo, sed prius duratione vel natura. Nec enim obie-
ctum dependet ab anima, saltem ut est intellectus possibilis,
quantum ad istam formam, qua actualiter operatur ad istam
intellectionem ; nec multo magis e converso. Et ideo nullo modo
est obiectum movens * non * motum (a) respectu animae ut ope-
ratur ad intellectionem. Potest tamen esse movens respectu
eius in quantum ipsa recipit speciem intelligibilem ; sed tunc
non movet animam quantum ad causatitatem quam habet
anima per se, sed per accidens quantum ad istam formam
quam habet respectu causae partialis in quantum operatur ad
illam. Et hoc modo dictum fuit in I. dist. 3. [n. 494 seqq.] quod
intellectus agens et phantasma sunt una causa totalis speciei
intelligibilis; et ulterius species intelligibilis et aliquid animae,
sive sit intellectus agens sive possibilis, sunt una causa totalis
intellectionis; ita quod in primo signo obiectum sive phan-
tasma movet animam ad intellectionem, et non ad actum pri-
murn qui sit animae ut anima est, sed ad illum qui est reli-
qua causa partialis sibi praevia; in secundo autem signo
obiectum omnino non movet animam neque ad acturn primum,
neque ad aliquam aliam causam concurrentem, sed praecise
agit ad effectum communem ; et tunc anima per suum actum
quem habuit agit in suo ordine ad eumdem effectum, ita quod
nulla est ibi motio animae ad agendum prior naturaliter ef-
fectu producto. Ad effectum tamen movetur anima non in
quantum activa, sed in quantum receptiva illius effectus; et
iicet sit mota, non tamen est movens mota, quia non movetur
ad movere active, sed ad recipere.

d) Ad quartum dico quod illa propositio priina est falsa
de causis partialibus quomodocumque ordinatis ad eumdem
effectum, hoc est quod sit ordo essentialis earum, et non sint
omnino eiusdem rationis; tales enim quae sunt alterius ra-
tionis non sunt tantum distinctae specie, quia huiusmodi non
concurrunt communiter ut causae ordinatae acl eumdem effe-

(a) Wadd. movens motum.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 297

ctum, nec tantum clistinctae nurnero, quia tunc non essent al-
terius rationis vel generis; igitur distinctae genere. — Et si
accipias quod non in tali genere, ex ratione distinctionis ge-
neris non potest quaeri magis hoc in hoc genere quam in alio.

312. (i3) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
m.enta principalia. — a) Ad primum [n. 303 a~\ concedo quod
anima de se actu intelligibilis est et praesens sibi. Et ex hoc
sequitur quod possit intelligere se, si non esset impedita ; nihil
enim deficit actui primo, neque ex parte unius causae, neque
ex parte ambarum, neque a parte unionis earum, et ita totus
actus primus de se perfectus est, ad quem debet sequi iste
actus secundus qui est intellectio. Et forte propter hoc dicit fre-
quenter Augustinus quod anima novit semper se, propter istam
propinquitatem ad actum noscendi, ubi nulla est imperfectio
in actu primo. — Hoc autem modo anima non semper novit
lapidem; quia etsi semper habeat actum perfectum intelli-
gendi lapidem, ratione suae propriae causalitatis partialis, non
tamen semper habet aliam causam partialem in actu praesen-
tem; et ideo potest dici quod quandoque est in poteniia es-
sentiali ad intelligendum lapidem, quando scilicet caret ista
forma, qua tamquam alia partiali causa (a) nata est esse in
actu et in actu uniri sibi. — Et hoc modo irinitatem ponit
Augustinus, et tamen ad solam memoriam pertinere; quia
istud totum non est nisi praesentia obiecti sub ratione intelli-
gibilis, quod pertinet ad memoriam; sed in hoc est intellectio
virtualis obiecti illius, quae pertinet ad intelligentiam. Et hoc
modo cum voluntas sit praesens ut actus primus perfectus ad
habendum actum secundum respectu sui, est quodammodo
actus secundus (b) sicut effectus in causa efflciente, ut in vo-
luntate, et in eo sine quo non, ut in intellectione. Sed quia
nihil est de isto toto in actu nisi solum quod pertinet ad me-
moriam, ideo tota ista trinitas, quae scilicet nata est esse
trinitas, tantum est in memoria quantum ad realitatem eius
actualem. [Vid. Lib. I. n. 521 seq.].

Sed quare non exit iste actus totalis primus in actum
secundum, cum sit per se sufficiens principium eliciendi actum

(a) Ed. Ven... forma, qua partialis nata est.

(b) Ed. Ven.... ut aetus primus, et quodam modo volitio virtualis sicut
effectus....

298 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

secundum? — Respondeo: quia est irapedimentum quod ista
causa vincere non potest: sicut quantumcumque poneretur
causa naturalis perfecta, nuraquam tamen (a) posset agere pro-
pter impedimentura vincens.

Sed quod est istud impedimentum? — Respondeo : in-
tellectus noster pro statu isto non est natus moveri immediate
nisi ab aliquo imaginabili vel sensibili extra prius moveatur. —
Et quare hoc? Forte propter peccatum, sicut videtur Augustinus
dicere XV. Trinit. cap. ult. : Hoc tibi fecit infirmitas. Et quae
causa infirmitatis nisi iniquitas? Idem dicit Gomment. VI.
Ethic. et Linconiens. ibidem et Super I. Poster. similiter. —
Vel forte ista causa est naturalis, prout. natura isto raodo insti-
tuta est, non absolute naturalis: puta si ordo iste potentiarumr
de quo dictum est in I. [nn. 456 c et 466 d] diffuse, necessario
hoc requirat, quod quodcumque universale intellectus intelligat,
oportet phantasiam actu phantasiare singulare eiusdem: sed hoc
non est ex natura, nec ista causa est absolute naturalis, sed est
ex peccato, et non solum ex peccato, sed etiam ex natura po-
tentiarum pro statu isto, quicquid dicat Augustinus. [Vid. Lib. I.
nn. 391 seq.].

(i£) Ad formam argumenti igitur dico quod ista causa quae
est ex parte Angeli est sufficiens ad hoc quod essentia Angeli
sit sufficiens ratio intelligendi se; etiam ipsa talis est ex parte
animae; sed in anima sunt impedimenta, in Angelo non ;
non enim intellectus Angeli habet talem ordinem ad imagina-
bilia, sicut habet intellectus noster pro statu isto. Et propter
istam impotentiam intelligendi immediate intelligibilia in actu,
quae impotentia non est ex impossibilitate intrinseca, sed ex-
trinseca, quam etiam experiebatur Philosophus, et non ali-
quam possibilitatem, * ideo * dixit ipse Philosophus quod in-
tellectus non est aliquod intelligibilium ante intelligere, id
est non possibile intelligi a se ante intelligere aliorum. Quae
propositio multiplex est secunclum compositionern et divisio-
nem, sicut illa VI. Topic, hoc nunc est primo immortale
vel incorruptibile, ex eo quod praepositio cum suo casuali
aequipollet adverbiali determinationi, et potest construi cum
infinitivo illo significante terminura potentiae, et est sensus

(a) Ed. Ven. ratio.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 299

compositionis; vel cum ipsa compositione significata per ter-
minum vel per verbum indicativum, et est sensus divisionis.
Ut primus sensus sit iste: non est possibile intellectum intel-
ligi a se ante intelligere aliorum, et iste sensus verus est, se-
cundum eum: alius sensus est quod ante intelligere aliorum
intelligibilium a se non potest intellectus inielligere se: et sic
falsa est, sicut ista, hoc nunc primo est immortale, falsa est pro
homine in statu innocentiae. Et hoc modo Philosophus dicit
quod anima intelligit se sicut alia. Et secundum istum mo-
dum expositionis movetur ab obiectis imaginabilibus, et eis
cognitis, potest ex eis cognoscere rationes communes im-
materialibus et materialibus, et ita reflectenclo cognoscit se
sub ratione communi sibi et imaginabilibus. Non autem po-
test statim intelligere se, nullo alio intellecto, quia non potest
statim moveri a se, propter ordinem potentiarum eius neces-
sarium pro statu isto ad imaginabilia.

b) Ad secundum [n. 303 b] unus Doctor dicit quod singu-
lare potest per se intelligi, licet non singulare materiale, quia
singularitas non prohibet, sed materiatitas; alioquin Deus
non esset intelligibilis, cum sit singulare: quod falsum est. Et
tunc patet responsio, quocl propositio assumpta de non intelli-
genclo singulare non est vera, nisi de singulari materiali.

Alius dicit quod non, * quod * scilicet nec se, nec alia in-
telligit sub ratione singularis materialis vel immaterialis, sed
sub ratione universalis, quod est per se obiectum intellectus;
quod etiam relucet in habitu intelligibili. — Et secundum hoc
patet responsio ad argumentum.

Neutrum credo esse verum, nisi forte loquendo de intel-
lectu qui propter imperfectionem sui non potest forte quod-
cumque intelligibile intelligere; non sic intellectus angelicus.
(|6) c) Ad teriium [n. 303 c] clico quod ratio istius proposi-
tionis maioris in potentiis sensitivis * est ista, quod * (a) omnis
potentia sensitiva requirit determinatum organum. Unde ex
determinato numero potentiarum organicarum (b) concludit
Philos. II. De Anima determinatum numerum actionum vel
obiectorum. Istud autem organum oportet ita esse disposi-
tum, ut possit recipere ipsum sensibile sine materia; et in cor-
poralibus quicquid est receptivum formae sine materia non

(a) Wadd. est vera, eo quod. (b) Ed. Ven. possibili organorum.

300 LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII.

est receptivum fortnae cum materia communiter. Ideo dico
communiter, quia non est modo sermo de organo tacius, de
quo est difficultas specialis. Organum igitur sensus oportet esse
non tale, hoc est carens obiecto secundum suum esse materiale
et sensibile; non tantum in actu, sed etiam potentia, quod
non sit receptivum istius secundum esse materiale secundum
quod esse ipsum est obiectum sensus: sicut bene apparet de
colore, cuius receptivum secundum esse materiale est super-
ficies corporis terminati, receptivum autem eius sine materia
est corpus perspicuum, sive non terminatum. Et ita opposi-
tae dispositiones requiruntur in organo sensus, quod debet
esse receptivum sensibilis sine materia, et in eo quod debet
recipere obiectum secundum esse materiale; ideo oportet or-
ganum denudari a forma quam recipit, et per consequens
sensum qui est in tali organo. Ex hoc sequitur propositum
Philos. III. De Anima, quod scilicet intellectus non sit poten-
tia organica, et ideo separatur ab omni materia, sicut ab omni
organo quo operatur. Si enim requireret aliquod, illud esset
determinatae dispositionis, sicut est omne organum corporeum,
et ideo ex hoc quod esset receptivus aliquorum secundum
esse materiale determinatum, propter determinatam dispositio-
nem corporis, non esset receptivus omnium formarum corpo-
ralium secundum esse immateriale, et ita intellectus non pos-
set recipere formas omnium materialium ut obiectorum, si
esset virtus materialis et organica. Tamen, hoc habito, quod
sit non organica, non oportet ipsum esse non tale realiter, quale
illud cuius debet esse receptivus intellectualiter ; non enim
oportet oppositam esse dispositionem in receptivo alicuius rea-
liter et intellectualiter, supposito quod intellectus non sit vir-
tus organica; quod tamen requireretur si esset virtus orga-
nica; idem enim intellectus potest esse ipsemet realiter et in
actu per habitum realiter, et tamen receptivus intellectualiter,
et sui, et habitus, et cuiuscumque informantis eum realiter.
Et est tota ratio, quia talia sic recepta intellectualiter non re-
quirunt in recipiente determinatam dispositionem oppositam enti
intelligibili reali. — Ista igitur propositio quae dicit quod
oportet cognoscens esse non tale, vel esse denudatum ab eo
quod cognoscit vel recipit et a ratione cognoscendi, si genera-
liter accipiatur, concludit omnem intellectum esse nihil; quia

LIB. II. DIST. III. QUAEST. VIII. 301

omnis intellectus secundum se est totius entis, et ita ipse nihil
erit entium; et intellectus iste est falsus. Sed tantum non est
materiale vel organicum, ut sit capax omnium; quia si esset
materiale vel organicum, esset tantum capax aliquorum sine
materia, quorum talis receptio non repugnaret suae entitati
materiali: suae autem entitati intellectuali non repugnat receptio
intellectualis quorumcumque.

d) Ad quartum [n. 303 d] responsum est frequenter [Lib. I.
n. 501. — II. n. 207] quod idem potest se movere, non tantum
motione corporali, sed etiam spirituali; et etiam universaliter
quaecumque actio virtualis univoca potest stare cum potentia
ad actum suum formalem. Et tunc quomodo idem non sit in
potentia et in actu prout sunt differentiae entis oppositae,
neque per se, neque denominative, et tamen idem est in po-
tentia, hoc est principium passivum, et in actu, hoc est prin-
cipium activum eiusdem, hoc frequenter dictum est.
(i~) e) Ad uttimum [n. 303 e] etsi aliqui concedant conclusio-
nem illam ibi illatam (a), videtur impossibilis, quia tunc se-
queretur quod illa intellectio esset actu infinita, potest enim
inteilectus quicumque esse infinitorum intelligibilium, et si tunc
haberet intellectionem eamdem sibi, pari ratione intellectio cu-
iuslibet esset eadem sibi, et ita haberet intellectionem eamdem
sibi quae esset vel esse posset infinitorum intelligibilium ; nego
igitur consequentiam [Vid. Lib. I. n. 615]. — Et ad probatio-
nem dico quod intellectio illa secundum veritatem est extre-
mum tam respectu potentiae quam respectu obiecti, quia ef-
fectus est amborum; sicut quando a diversis cognoscente et
cognito paritur notitia, notitia illa est effectus communis istorum
duorum, IX. De Trin. cap. ult.; ita etiam quando gignitur ab
eodem habente rationem tam potentiae quam obiecti est effectus
illius unius habentis realiter illam duplicem causalitatem, et
non medians inter idem et se secundum naturam rei, quomodo
mediat medium inter contraria, et de tali medio prout est ex
natura rei, vera est ista propositio, quod plus convenit cum
extremo quocumque quam extrema inter se.

(a) Ed. Ven. addit: quae.

-CM5MtN9^>-

QUAESTIO IX.

313. ( i ) — Proponitur quaestio. — Secundo quaero de
intellectione Angeli aliorum a se. — E< primo :

An Angelus habeat notitiam naturalem distinctam es-
sentiae divinae?

314. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Quia
aut esset per essentiam divinam, aut per speciem essentiae:
non per essentiam, quia tunc esset naturaliter beatus, quod
non potest competere creaturae: non per speciem, quia essen-
tia divina est intimior intellectui quam sit ista species; igitur
superfluit ibi ponere speciem, quia essentia divina potest ibi {a)
efficacius per se facere illud propter quod ponitur species quam
ipsa species.

b) Philosophus * autem * in III. De Anima non videtur
assignare speciem necessariam nisi quia obiectum non est per
se in anima: lapis, inquit, non est in anima, sed species
lapidis; quare, etc.

315. — Contra: Vel igitur Angelus nullam notitiam haberet
essentiae divinae, et tunc frustra esset sibi datum illud praece-
ptum,.videlicet,D&7i<7es Dominum Deum tuum, etc; frustra enim
praecipitur illius dilectio quod omnino ignoratur: vel tantum
haberet notitiam confusam istius essentiae, et tunc videtur in-
tellectus iste esse possibilis sicut noster, qui potest procedere
a confuso ad distinctum : quod videtur inconveniens.

316. (2) — Exponitur sententia tenens Angelos non habere
naturaliter notitiam distinctam essentiae divinae (2). — Hic con-
cordant aliqui in ista negativa: quod Angeli non habent di«

(a) Ed. Ven. sibi.

(1) Solvuntur ad n. 326.

(2) Cuius rationes solvuntur ad n. 324.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 303

stinctam notitiam naturatiter{a). — Probant: — a) Primo
•sic: omnis propria ratio intelligendi aliquod obiectum per ad-
aequationem repraesentat illud obiectum : nulla autem essentia
vel species creata potest adaequate repraesentare effigiem di-
vinam * vel * increatam. — Minor patet: (tum(b)) quia quod-
libet tale est finitum: obiectum autem infinitum: flniti autem
ad inflnitum nulla est proportio; igitur, etc. : tum quia species
creata (c) unius rei magis assimilatur alteri rei creatae quam
Deo, quia utrumque * est * finitum; distinctius ergo repraesen-
tat creaturam quam Deum; * igitur * non est propria ratio
distincte (d) cognoscendi Deum.

b) Item, ratio formalis secundum quam *apprehenditur *(e)
obiectum, * sicut et ratio obiecti, est * determinata, alias non
magis repraesentaret hoc obiectum quam illud: sed Deus est
maxime indeterminatus, * quia infinitus; igitur... Unde VIII.
De Trinit. c. 3: Totle hoc bonum, et itlud, et vide ipsum bo-
num si potes, ita Deum videbis, bonum omnis boni ; igitur
non potest videri distincte per talem speciem * (/").

c) * Item, si sit necesse ponere speciem per quam distin-
cte cognoscatur Deus, sequitur quod * illa species est magis
imago * Dei * quam Angelus vel anima in se: quod est con-
tra August., qui dicit quod aliquid est imago Dei quo parti-

(a) Ed. Ven. addit: « Istam negativam tenendo, si quaeris, per quid
affirmativet, respondetur quod Angelus non cognoscit essentiam divinam
naturaliter per aliquam speciem. 8upponit enim primo quod divina essentia
non potest cognosci per essentiam ipsius Angeli: secundo nec intellectus
potest per se ipsum attingere divinam essentiam, propter improportionem,
sicut ipse declarat in IV. a. 5. q. 9, ex intentione declarat hoc prolixius,
quod scilicet mente angelica, specie quacumque data, non potest essentia
divina cognosci primo, sic species talis quae est ratio videndi perfecte ali-
quid debet effigiem eius repraesentare per adaequationem, ad modum quo
species hominis in speculo effigiem eius repraesentat. Sed species cuiuscum-
que creaturae non potest effigiem eius, scilicet Dei, adaequate repraesentare,
eo quod in infinitum distat; species quaecumque creata est finiti et deter-
minati esse, divinae autem essentiae effigies est infiniti et indeterminati
esse, quae non est nisi ipsa essentia; quare per talem speciem non potest
eognosci divina essentia distincte. Prima ratio est: omnis propria . . .

(b) Deest in Ed. Ven. (d) Ed. Ven. et distincta.
(<?) Ed. Ven. igitur si essentia creata. (e) Wadd. cognoscitur.
(/) Wadd. habet tantum:... maxime indeterminatus, sicut dicit August.

VIII. De Trinit; igitur.

304 LB. II. DIST. III. QUAEST. IX.

ceps eius esse potest (1): magis autem potest Angelus esse par-
ticeps quam species; ergo, etc.

(3) d) Praeterea, si species divinae essentiae esset in intel-
lectu Angeli, igitur Angelus naturaliter cognosceret non solum
essentiam, sed personarum Trinitatem: consequens videtur
falsum, cum haec Trinitas non sit ibi nisi ratione infinitatis.
e) Praeterea, si illa species esset in intellectu unius beati
vel Angeli, posset alius Angelus naturali acumine intellectus
sui istam speciem videre; et cum illa sit repraesentativa es-
sentiae et eorum quae sunt in essentia, tunc naturaliter iste
Angelus videns speciem omnia haec videret: quod est impos-
sibile, quia tantum ipse tunc videret naturaliter, quantum nos
per fidem; igitur, etc. (a).

317. — Exponitur sententia tenens Angelum cognoscere essen-
tiam divinam per essentiam suam propriam (2). — * Aliusmodus
dicendi est, quod Angelus cognoscit Deum per essentiam suam,
scilicet essentiam Angeli; quia essentia Angeli est imago et
similitudo Dei: unumquodque autem cognoscitur per suam si-
militudinem et imaginem; igitur Angelus per essentiam suam
in quantum est imago Dei potest divinam essentiam cogno-
scere * (b).

318. (*) — Impugnatur prior sententia. — Contra primum
[n. 316], qui posuit istas rationes ad istam conclusionem nega-
tivam, arguitur sic: — a) Quia ex eisdem posset probari quod
per nullum repraesentativum creatum Angelus cognoscit na-
turaliter essentiam divinam; et per essentiam non cognoscit,
secundum eum, quia nulla creatura potest naturaliter videre

(a) Desiderantur in Ed. Ven. rationes d et e, quarum tamen solutio-
nem habet, uti n. 324 d et e.

{b) Wadd. : Istam negativam tenendo, si quaeris, per quid affirmative co-
gnoscit? Respondetur quod Angelus non cognoscit essentiam divinam natu-
raliter per aliquam speciem, neque per aliquam speciem inferiorem, neque
per aliquam superiorem, sed per essentiam suam propriam ; quia essentia An-
geli est imar/o Dei et similitudo : unumquodque autem cognoscitur per suam
similitudinem ; igitur Angelus per essentiam suam cognoscit essentiam divi-
nam ; est enim angelica natura quoddam speculum divinam similitudinem re-
praesentans, etc.

(1) Eo quippe ipso imago eius est, quo eius capax est, eiusque particeps
esse potest. — De Trinit. lib. XIV. c. 8.

(2) Cuius ratio solvitur ad n. 325.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 305

illam essentiam; et ex hoc videtur sequi quod nullam notitiam
naturalem potuit Angelus habere de illa essentia. Non enim
de ea distincte et in particutari aliquid videtur, quia hoc non
videtur possibile nisi per essentiam, vel per aliquod reprae-
sentativum distincte ; quorum utrumque negatur; non autem
indistincte sive in aliquo priori conceptu communiori, qui non
sit proprius isti essentiae, quia omnem conceptum communem
univocum isti essentiae et alii negat isteti).

b) Praeterea, essentia divina, secundum istum, nata est tan-
tum facere conceptum unum realem in intellectu divino, ita
quod nullus alius habetur de ea nisi per inteltecium nego-
ciantem ; igitur ista essentia nata est facere tantum per se
conceptum unum realem in quocumque intellectu. — Proba-
tio consequentiae : omnis conceptus qui natus est haberi et
etiam causari virtute huius essentiae in aliquo intellectu est
natus haberi virtute eius in intellectu comprehendente ipsam:
talis est divinus intellectus; igitur. Et ultra sequitur quod
conceptus nullus realis possit haberi de ista essentia nisi unus.
— Probatio istius consequentiae : quia omnem conceptum
realern quem potest aliquis intellectus habere de ista essentia
ipsa potest causare; alioquin non esset perfecta in ratione
obiecti, quia iliud quod est in ratione obiecti imperfectissimum
potest causare omnem conceptum de se causabilem. Et tunc
sequitur ultra quod vel intellectus Angeli habebit istum unum
conceptum, undecumque causetur, vel omnino nullum habebit:
illum autem habere non poterit nisi vel cognosceret per essen-
tiam vel per propriam rationem repraesentantem ; quare nul-
lum habebit.

319. (5) — Impugnatur sententia altera. — Contra secun-
dum [n. 317], qui ponit quod Angelus intelligit * ipsam vel *
illam essentiam per seipsum in quantum est imago Dei, licet
imago quae est tantum ratio cognoscendi repraesentet non
ut cognita, sicut est de specie visibili in oculo et de specie
iritelligibili in intellectu, quae repraesentat obiectum immediate
absque cliscursu, tamen illa imago per quam non cognoscitur
illud cuius est, nisi ut per speciem cognitam, non est ratio
cognoscendi illud, nisi tantum per discursum, sicut discurri-

(I) Cfr. Lib. I. n. 346seqq.
Tom. II. 20

306 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX.

tur a cognito ad incognitum (a): sed essentia Angeli tantum
potest poni (imago {b)) secundo modo et non primo modo; non
igitur per illam imaginem cognoscit Angelus essentiam di-
vinam nisi discurrendo : quod est inconveniens, quia, secun-
dum eos, angelicus intellectus non discurrit [n. 78] (1). Prae-
terea, omnis discursus praesupponit notitiam illius simplicis
ad quod (c) discurritur; igitur si per illam essentiam cognitam
babetur notitia de essentia divina per discursum, oportet prae-
habere conceptum simplicem de essentia divina; et tunc illius
quaerenda est ratio alia prior.

Conftrmatur etiam, quia nullum obiectum facit distinctam
notitiam alterius obiecti, nisi includat in se virtualiler illucl
aliud obiectum, quia unumquodque sicut se babet ad esse, sic
ad cognosci ; quod igitur non includit illud virtualiter in enii-
iate non includit illud in cognoscibititate: sed essentia Angeli
non includit virtualiter essentiam divinam sub illa ratione di-
stincta ; igitur non est ratio cognoscendi eam distincte sub ali-
qua ratione.

320. ( 6 ) — Gognitio abstractiva-intuitiva. -- Ad quaestio-
nem igitur respondeo aliter: primo distinguendo de duplici
cognitione; potest enim aliqua esse cognitio obiecti secundum
quod abstrahit ab omni exsistentia actuali, et potest esse ali-
qua eius secundum quod exsistens et secundum quod praesens
in aliqua exsistentia actuali. — Ista clistinctio probatur per ra-
tionem et per simile.

a) Primum patet ex hoc quod possumus habere notitiam
de aliquibus quidditatibus: scientia autem est obiecti secundum
quod abstrahit ab exsisientia actuali, alioquin scientia posset
quandoque esse et quandoque non esse, et ita non esset per-
petua, sed; corrupta re, corrumperetur scientia illius rei: quocl
falsum est.

Secundum probatur, quia quod est perfectionis in poten-
tia inferiori videtur eminentius esse in superiori, quae est
eiusdem generis: in sensu autem, qui est potentia cognitiva
inferior intellectu, perfectionis est quod est cognitiva rei se-

(i) Ed. Ven. a cognoscente ad cognitum.

(Jj) Deest in Ed. Ven. (c) Ed. Ven. a quo.

il) Cfr. Lib. I. n. 91 b, et supra, n. 79 d, ac infra d. 7. n. (8).

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 307

cundam quod in se exsistens est et secundum quod est prae-
sens secundum exsistentiam suam; igitur hoc est possibile in
intellectu, qui est suprema vis cognitiva; igitur potest habere
cognitionem rei secundum quod praesens.

Et, ut brevibus utar verbis, primam voco abstractivam,
quae est ipsius quidditatis secundum quod abstrahitur ab
exsistentia actuali et non exsistentia : secundam, scilicet quae est
quidditatis rei secundum eius exsistentiam actualem, vel quae
est rei praesentis secundum talem exsistentiam, voco cognitio-
nem intuitivam: non prout intuitiva distinguitur contra di-
scursivam, quia sic aliqua abstractiva est intuitiva, * ut co-
gnitio principii *, sed simpliciter intuitiva, eo modo quo dici-
mur intueri rem sicut est in se.

Istud etiam secundum membrum per hoc dectaratur , quod
non expectamus cognitionem de Deo, qualis posset haberi de
eo, ipso per impossibile non exsistente, vel non praesente per
essentiam, sed expectamus intuitivam, quae dicitur facie ad
faciem ; quia sicut sensitiva est facialis, scilicet rei secundum
quod est praesentialiter exsistens, ita et illa quam expectamus.
( 7 ) b) Secunda declaratio huius distinctionis est per simile
in potentiis sensitivis: aliter enim potentia vel sensus particu-
laris cognoscit obiectum, aliter * phantasia * (a); sensus enim
particularis est obiecti secundum quod est per se vel in se
exsistens; * phantasia * (a) cognoscit idem secundum quod est
praesens per speciem; quae species posset esse eius, licet non
esset exsistens vel praesens, ita quod cognitio phantastica est
abstractiva respectu sensus particularis; quia quaesunt dispersa
in inferioribus quandoque sunt unita in superioribus; ita isti
duo modi cognoscendi, qui sunt dispersi in potentiis sensitivis
propter organum, quia non est idem organum quod est bene
receptivum et quod esfc bene retentivum, uniti sunt in intel-
lectu, cui ut uni potentiae potest uterque actus competere.

321. — Explicatur quo sensu Angelus possit habere natura-
liter cognitionem abstractivam divinae essentiae. — Hac distin-
ctione praemissa, ad quaesiionem respondeo quod licet, secun-
dum communiter loquentes, non posset Angelus ex puris na-
turalibus habere cognitionem Dei intuitivam, de qua in IV.

[a) Wadd. phantasma.

308 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX.

Lib., tamen non videtur negandum quin possit naturaliter
habere cognitionem eius abstractivam, hoc modo intelligendo,
quod species aliqua distincte repraesentet istam essentiam,
licet non repraesentet eam ut in se praesentialiter exsisten-
tem; bene quidem possibile est habere cognitionem distinctam,
licet abstractivam ; nam abstractiva distinguitur in confusam
et distinctam penes rationem aliam et aliam cognoscendi. —
Etistam talem speciem repraesentantem essentiam divinam
intellectui angelico non videtur inconveniens ponere intellectui
Angeli inditam esse a principlo, ita quod Hcet ipsa non sit
naturalis intellectui, hoc moclo quod iste intellectus possit ex
naturalibus suis eam acquirere, neque etiam quod possit eam
habere ex actione alicuius obiecti agentis naturaliter, quia non
potest eam habere praesentialitate alicuius obiecti flniti moven-
tis, nisi essentiae divinae tantum, quae nihil aliud a se causat
naturaliter naturali causatione, tamen sicut perfectiones datae
Angelo in sua prima creatione, licet non necessario sequantur
naturam eius, dicerentur naturales distinguendo contra mere
supernaturales, scilicet et gratiae et gloriae, ita ista perfe-
ctio data intellectui angelico, qua essentia divina esset ei prae-
sens distincte, licet abstractive, potest dici naturalis et ad
cognitionem naturalem Angeli pertinere. Ita quod quicquid
cognoscit Angelus de Deo virtute huius speciei, aliquo inodo
cognoscit naturaliter, et aliquo modo nori naturaliter : na-
turaliter in quantum isfca non est principium gratuiti actus,
nec gloriosi: non naturaliter autem quantum acl istam non
posset pertingere ex naturalibus, neque aliqua actione na-
turali.

322. ( 8 ) — Persuadetur poni debere speciem distincte reprae-
sentantem essentiam divinam, licet abstractive. — Quod autem
talis species poni debeat distincte repraesentans essentiam di-
vinam, licet abstractive, persuadetur; — a) Primo sic: quia
beatitudo naturalis Angeli excedit naturalem beatitudinem ho-
minis, etiamsi fuisset in statu innocentiae tam Angelus quam
homo per quantumcumque tempus; igitur cum homo pro statu
naturae lapsae possit habere cognitionem de ultimo fine in
universali, et volitionem consequentem, et pro statu innocen-
tiae habere potuerit aliquo modo notitiam distinclam, et volitio
summi boni sequatur cognitionem ultimi veri, sequitur ut sic

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 309

quod in tali eognitione et volitione summi boni distincte possit
haberi maior beatitudo * quam ab homine ab Angelo * {a).

b) Secundo modo persuadetur per hoc, quod aliquis raptus
videns transitorie essentiam divinam, cessante isto actu videndi,
potest habere memoriam obiecti, et hoc sub ratione distincta
sub qua erat obiectum visionis, licet non sub ratione praesentis
actualiter, quia talis praesentia non manet post actum in ra-
tione cognoscibilis; igitur per aliam rationem perficientem in-
tellectum talem potest obiectum istud isto modo obiective esse
praesens. Et ita non est contra rationem essentiae quod spe-
cies illius sit in aliquo intellectu distincte repraesentans eam;
igitur nec videtur talis species neganda ab intellectu perfectis-
simo creato; nihil enim videtur debere negari ab intellectu
summo creato, quod non repugnat alicui intellectui creato in
naturalibus, quia non est perfectio excellens nimis.

Assumptum potest probari per raptum Pauli, qui trans-
eunte isto raptu, recordabatur illorum visorum, secundum quod
ille scribit ad Corinth. II. c. XII. vv. 3. 4: Scio homdnem in
Christo ante annos quatuordecim, sive in corpore, sive
eoctra corpus nescio, Deus scit, etc. Et audivit arcana verba,
quae non licet homini loqui.

Quod autem post raptum posset species obiecti distincte
manere, videtur, quia hoc est perfectionis in intellectu, *quod*
potest conservare speciem obiecti, cessante praesentia obiecti.
(9) c) Tertio persuadetur propositum; quia, secundum August.
IV. Super Gen. 23 * vel 29 *, dies illi sex non erant in succes-
sione temporis, sed in cognitione angelica creaturarum ordinem
naturalem habentium, ita quod prius naturaliter novit Angelus
creaturam in Verbo, secundo in genere proprio, et non stando
ibi rediit in Verbum, laudans ipsum ex opere suo, et in illo
iterum videt rationem sequentis creaturae naturaliter, ita quod
quando Deus dixit: Fiat lux, vidit Angelus se in Verbo ae-
terno; cum facta est lux, et cum factum est vespere, vidit se
in genere proprio, et cum factum est vespere et mane dies
unus, ex se exsurrexit in laudem Dei, in quo vidit secundam
creaturam, ita quod ista visio erat terminus praecedentis diei,
in quantum ex cognitione creaturae primae in Verbo surrexit

(a) Wadd. ab Angelo quam ab homine.

310 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX.

in cognitionem Verbi: immo requies omnium creaturarum in
primo artifice et opifice. Ita distinguit August. singulos clies
usque ad diem septimum, cuius erat mane ultimae creaturae in
Verbo, et non sequebatur vespere, et erat principium sequentis
diei in quantum vidit illam creaturam in genere proprio.
('0) d) Et licet ipse illam cognitionem rerum in Verbo posue-
rit cognitionem beatificam, sicut apparet ibi in principio 23
cap.: Cum sancti Angeli semper videant faciem Dei Verboque
eius Unigenito Filio, sicut Patri aequatis est, perfruantur,
creaturam universam, in qua ipsi principaliter sunt con-
diti, in ipso Verbo Dei prius noverunt; perfruitio igitur pertinet
ad beatitudinem ; similiter in eodem cap. [25]: Tunc nox ad
diem pertinet, non dies ad noctem, cum sublimes et sancti
Angeli icl quod creaturam in ipso Creatore noveruni, refe-
runt in illius honorem et amorem, in quo aeternas rationes
quibus creata est contemplantur , eaque concordissima, contem-
ptatione sunt unus dies, quem fecit Dominus : cui coniunge-
tur ecclesia, ex hac peregrinatione iiberata, ut et nos exul-
temus et iucundemur in eo, etc. ; potest tamen probari ex dictis
eius quod haec cognitio, quae vocatur communissime cognitio
matutina, sit naturalis, et non praecise beatifica; quia, se-
cundum eum, iste ordo erat in cognitione angelica creaturae
post creaturam: quod prius naturaliter praecessit cognitio an-
gelica creaturarum in Verbo cognitionem earum in genere pro-
prio; factis autem creaturis in genere proprio, statim potuit
Angelus cognitionem earum habere in genere proprio; igitur
(omnes istae cognitiones in Verbo praecesserunt naturaliter co-
gnitionem creaturarum in genere proprio(a)); omnes igitur, se-
cundum eum, erant simul productae; igitur cognitio ista in
Verbo naturaliter praecessit productionem earum in genere
proprio: sed tunc erant Angeli in statu innocentiae, et non
beati, quia aliqua morula fuit inter creationem et lapsum
* eius, sicut inferius dicitur*; erat igitur aliqua cognitio An-
gelorum matutina, scilicet creaturarum in Verbo exsistentium
in naturalibus, aut saltem non beatorum. Et ita videtur quod
oporteat dare clistinctam cognitionem Angeli stantis in cogni-
tione naturati vel in gratia; quia alias in ipsa causa prae-

(«) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 311

cise cognita non posset prius cognoscere creaturas (et effectus
ordinatos (a) ) quam in genere proprio; narn ratio cognoscendi
rem confuse non est ratio cognoscendi eam distincte, et effe-
ctus ordinatos.

e) Et si obiiciatur, quomodo potuit in Verbo non in-
tuitive, sed abstractive cognito alia cognoscere?, respondeo:
tota scientia naturaliter est nunc de passionibus abstractive
per intellectum, ita quoci non tantum subiectum intuitive co-
gnitum, sed etiam abstractive est illud in quo cognoscitur
passio.

(it) fj Dico igitur breviter ad quaestionem: quia non habemus
regulam de intellectu angelico, neque enim possumus attri-
buere illi omnem perfectionem quae est in intellectu simplici-
ter, neque tantam imperfectionem quantam experimur in intel-
lectu nostro; quia rationabile est illi attribuere omnem perfe-
ctionem quae convenit intellectui creato, et nulla repugnantia
occurrit quod intellectus creatus habeat talem cognitionem per
speciem distincte representantem divinam essentiam, dum ta-
men non intuitive, ideo hoc videtur rationabile concedere.

323. — Solvitur obiectio. — * Si obiiciatur quod Deus potest
immediate causare illam intellectionem, sine specie, respon-
deo: concedo quod Deus posset immediate causare intellectionem;
sed quia Angelus non potest simul plures intellectiones habere,
vel illa intellectio quam Deus causaret semper inesset sibi actua-
liter, et per consequens non intelligeret aliud, vel oporteret
quod Deus de novo causaret istam postquam aliud intellexit
Angelus: et utrumque est inconveniens. — Melius igitur ponitur
species causari, ut sit habitus et cognitio per speciem, et sic
posset ad actum se reducere quando ei placet *.

324. (12) _ Solvuntur rationes prioris sententiae. — Ad ra-
tiones pro prima opinione, quae improbant istam speciem. —
a) Ad primam [n. 316 a] dico quod non videtur esse proprium
vocabulum, loquendo de Deo, hoc vocabulum effigies: forte
enim effigiatum non dicitur aliquid proprie, nisi quod est ftgu-
ratum. — Sed utendo propriis verbis, si accipiatur ista pro-
positio, omnis propria ratio intelligendi aliquod obiectum per
adaequationem repraesentat illud obiectum, dico quod hic potest

[a) Deest in Ed. Ven.

312 LB. II. DIST. III. QUAEST. IX.

intelligi adaequatio simpliciter entitatls ad entitaiera : vel
adaequatio secundum proportionem repraesentantis ad reprae-
sentatum ( absolute (a) ): vel tertio modo per adaequationem
secundum proportionem, non absolute, sed per comparationem
ad actum talem: sicut materia dicitur adaequari formae se-
cundum proportionem, licet non secundum entitatem, pro eo
quod eorum entitates sunt inaequales, tamen ista est ita perfecti-
bilis sicut illa est perfectiva, hoc est, quod tantum ista reprae-
sentat quantum illa est repraesentabilis: puta quod istud reprae-
sentat obiectum ita perfectuin et ita perfecte sicut ipsum appre-
henditur a potentia per talem actum per quem repraesentatur.

Primo modo universaliter nullnm per se repraesentans,
quod est ratio repraesentandi, et non cognitum, adaequatur illi
quod repraesentat, sed deficit, sicut patet de albedine et specie
albi. — Secundo modo aliqua ratio repraesentat per adaequa-
tionem, sicut species perfectissima albi repraesentat illud album,
et ipsa est ratio quasi comprehensive videndi album illud. —
Tertio modo quaecumque albi species etiam in oculo caecu-
tiente, licet non ita perfecte repraesentet album sicut esset re-
praesentabile, tamen perfecte repraesentat illud per comparatio-
nem ad actum sequentem, quia ita perfecte repraesentat sicut
requiritur ad habendum talem actum (b) circa obiectum.
('3) Ad propositum igitur dico quod nulla species per adae-
quationem potest repraesentare essentiam divinam secundo
modo, nec etiam primo modo ; quia illa essentia, quae com-
prehensibilis est ab intellectu suo, non potest comprehendi nisi
per essentiam ut per rationem; sed tertio modo, comparando
ad intellectum creatum, aliquo modo potest habere speciem,
quae scilicet ita perfecte illam essentiam representat sicut actus
talis intellectus attingit.

Cum probatur minor primo per illam infinitatem, dico
quod sicut actus finitus potest habere obiectum ex parte sui
infinitum, et tamen actus immediatius attingit obiectum quam
species, ita species potest repraesentare (obiectum infinitura sub
ratione infinita(a) ), non tarnen ipsa est adaequata in essendo,
nec in cognoscendo simpliciter, quia ipsa non est principium
comprehendendi.

(a) Deest in Ed. Ven. {b) Ed. Ven. speciem.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 313

Ad aliam probatioriem de specie unius creaturae respe-
ctu alterius, dico quocl similitudo naturalis in essendo non est
per se ratio repraesentandi unius repectu alterius, quia hoc al-
bum, quantumcumque simile sit alteri albo, non est ratio re-
praesentandi illud: species autem, quae multo minus est in en-
titate naturali similis huic (est repraesentativa (a) ). Ita hic
licet species, propter suam finitatem in entitate et in essendo,
plus conveniat cum essentia creata quam cum essentia divina,
non tamen plus convenit cum ea convenientia proportionis,
quae est repraesentantis ad repraesentatum.
(J'0 b) Ad secundum [n. 316b] dico quod determinatio in obie-
cto potest intelligi duobus modis: uno modo ad singrilaritatem,
per oppositum indeterminationis universalis: alio modo deter-
minatio ad certum gradum participatum, per oppositum ad il-
limitationem istius quod participatur. — Primo modo deter-
minatio in obiecto non impedit intellectionem summi boni, quod
Deus est, imo est ipsum summum bonum, quod de se sifigu-
laritas quaedam est. — Secundo modo impedit, quia non est
bonum secundum aliquem gradum determinatum, sed absolute
bonum, participabile ab omnibus gradibus. Et licet August.
dicat de hoc bono et illo bono, forte singularibus bonis, quae
occurrunt animae: tolle hoc, et tolte illud, et vide ipsum bo-
num, si potes, etc, non tamen intelligit hic nisi quia ista bona
particularia includunt limitationem, qua limitatione remota et
ablata, statur in itlimitatione boni in communi, et in hoc in-
telligitur Deus in universali, ut dictum fuit in I. Lib. dist. 3
[nn. 346 # et 625] , vel ulterius statur in bono universatissimo
secunclum perfectionem, et tunc inlelligitur Deus magis in par-
ticulari, et illud bonum nec est hoc, nec illud, per ablationem
graclus boni * iimitati * (b).

('3) c) Ad iertium [n. 316 c\ dico quod imago uno modo acci-
pitur pro similitudine praecise imitante sive repraesentante,
quia non representat quia cognita, sed praecise quia ratio co-
gnoscendi. — Alio modo imago accipitur pro imitante aliquid
quod est aliud a se, et repraesentat quia cognitum. — Primo
modo species albi in oculo est imago: secundo modo statua
Herculis est imago eius. — Primo modo ista species Dei in

[a) Deest in Ed. Ven. {b) Wadd. limitantis.

314 LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX.

Angelo magis est imago quam Angelus. — Secundo modo An-
gelus est imago; et ad istam imaginem pertinet similitudo ali-
quo modo naturalis in exsistendo, et consistit in proposito ali-
qualiter in hoc, quod anima habet trinitatem et unitatem ali-
quo modo, sicut essentia divina habet, et illa similitudo con-
currit ad rationem beatificabilis. Licet igitur species divina
repraesentet distinctius essentiam divinam quam Angelus, ta-
men Angelus est magis imago, prout imago est aliquid simile,
magis in natura habens actus similes illis actibus qui ponun-
tur in Trinitate, cui ex hoc quod habet tales actus convenit
esse capax istius cuius est imago, et hoc per ista media, sci-
licet similitudinem naturalem in actibus convenit imagini Dei,
prout August. loquitur de ea, quod sit capax eius et particeps
esse possit.

dj Ad aliud [n. 316 6?] posset dici quod licet illa species in
intellectu Angeli sit ratio distincte cognoscendi essentiam divi-
nam, non tamen est ratio distincte cognoscendi modum istius
essentiae in suppositis: sicut etiam in nobis distincte cognosci
potest aliqua quidditas creata, licet non cognoscatur in quibus
suppositis sit, vel qualiter sit in eis.

(4 6) Et si obiiciiur contra istud, quod quando supposita sunt
in natura ex naturali necessitate intrinseca, quod est ratio di-
stincta cognoscendi naturam erit ratio distincte cognoscendi
supposita ista in natura, et tunc videretur quod Angelus pos-
set cognoscere naturaliter essentiam divinam in tribus suppo-
sitis, pro eo quod posset naturaliter cognoscere in primo sup-
posito esse memoriam infinitam productivam alterius suppo-
siti, et in duobus esse voluntatem infinitam productivam alte-
rius suppositi, posset dici quod illa cognitio non esset mere
naturalis, quia ad eam non posset Angelus naturaliter attin-
gere ex naturalibus suis, neque ex causis necessariis alicuius
naturaliter agentis, ita quod licet Angelus habens speciem es-
sentiae divinae posset naturaliter uti ea, tamen ipsa species
est a causa supernaturali et supernaturaliter agente.

Contra istud obiicitur, quia quodlibet etiam aliud a Deo
naturaliter cognoscit, licet illas alias (species (a) ) recipiat a
Deo supernaliter imprimente. — Posset dici quod illas alias

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. IX. 315

(species(a) ) posset habere ab illis obiectis in se, nullis aliis ab
ipsis agentibus requisitis, sed nullo moclo posset habere illam
speciem distinctam respectu essentiae divinae, nisi ab ipso im-
primente, et hoc non naturaliter, sed supematuraliter.

e) Acl ultimum [n. 31 6 e) dico quod si teneatur quod An-
gelus beatus non videt per istam speciem, tunc nec alius videns
eam in intellectu eius videbit per eam supernaturalia. — Si
autem ponatur quod ista sit ratio ipsi intellectui ut in quo vi-
dendi Trinitatem, potest concedi quod etiam alii *videnti*(&) sit
ratio; quia etiam et alius habet in se similem speciem vi-
dendi; et tunc oportet dicere quod visio est naturatis uno
modo, et non alio modo, sicut est expositum in responsione
praecedente [n. 3211.

325. (47) _ Solvuntur rationes alterius opinionis. — Ad
aliud pro opinione secunda [n. 317] quod Angelus est imago,
dico quod aequivocatur * imago *; quia non est talis imago
quae sit praecise ratio cognoscendi non ut cognita, sed est
irnago habens similitudinem naturalem aliquo modo in co-
gnoscendo et in ratione cognoscendi ut cognita; et praeter
omnem talem cognoscendi rationem, quae est ratio in quantum
cognita, oportet ponere aliam praesuppositam discursui ab ipsa.

326. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad ratio-
nes principales [n. 314] patet quomodo Angelus potest per
species distincte cognoscere essentiam divinam.

Et cum obiicitur quod essentia secundum seipsam est
intimior intellectui quam ipsa species, dico quod propter
istam intimitatem posset causare illum actum quem causat
species; non tamen iste actus esset in potestate Angeli, sicut
nec ipsa causa causans ipsum, et si quandoque cessaret ab
actu, non posset istum actum iterum habere, nisi ab essentia
illa causante illum actum, quod non esset in potestate ipsius
Angeli. Ut igitur iste actus (non(a)) necessario perpetuus, sit
in potestate operantis, ponitur species.

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Wadd. videndi.

•~ o£X2o~

QUAESTIO X.

327. ( i ) — Proponitur quaestio. — Terilo quaero cle co-
gnitione Angeli respectu cognitorum aliorum a se:

Utrum acl hoc quod Angelus cognoscat quidditates crea-
tas alias a se requiratur necessario quod habeat proprias
et distinctas rationes cognoscendi eas?

328. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — aJVIII.
Metaph.: Formae se habent sicut numeri; igitur perfectior
includit virtualiter imperfectiorem, et per consequens erit suf-
flciens ratio cognoscendi eam, sicut maior numerus est ratio
cognoscendi minorem.

Conflrmatur per Philos. II. De Anima, ubi vult quod sen-
sitiva est in intellectiva sicut trigonum in tetragono, et talis
videtur esse ordo formarum ordinatarum in universo: tetra-
gonum autem potest esse sufflciens ratio cognoscendi trigonum;
igitur, etc.

b) Item, res materialis perfectior est sua specie, quia ista
ad rem materialem cuius est habet habitudinem mensurati ad
mensuram: sed mensuratura est naturaliter posterius et ira-
perfectius sua mensura: nihil autem imperfectius re materiali
videtur perfectio rei immaterialis; igitur nulla species rei ma-
terialis erit intellectui Angeli propria ratio cognoscendi: sed
illud quod est ei ratio intelligendi quodcumque intelligibile est
ei perfectio naturalis, vel in quantum intellectualis est; igi-
tur, etc.

(2) cj Item, intelligit se per essentiam suam, ex 1. quaest.
[n. 309]; igitur et alia. — Consequentia patet, quia eodem
modo est quidditas eius intelligibilis sicut aliae quidditates crea-
tae sunt intelligibiles; igitur si alicui intellectui essentia ipsius

1) Solvitur ad n. 837 et 341.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. X. 317

est immediata ratio cognoscendi seipsam, pari ratione quiddi-
tas alterius erit ratio cognoscendi se, et ita non erunt propriae
rationes respectu quidditatum propriarum aliae ab ipsis.

d) Item ex 1 propos. De Causis, omnis causa primaria
plus influit in causatum quam causa secunda; igitur (a) (1).

e) * Istud * confirmatur, quia intellectus humanus perspi-
cacior plura intelligit in una ratione intelligendi vel cogno-
scendi quam minus perspicax; igitur ita videtur intellectus
angelicus, propter maiorem perfectionem intellectualitatis suae,
quod possit plura intelligere distincte per unam rationem (2).

329. — Contra: Intellectus divinus, secundum multos, plura
intelligit distincte per plures rationes respectu plurium intelli-
gibilium, et propter hoc ponitur ab aliquibus idearum necessitas,
et intellectus noster praecise intelligit plura per plures ratio-
nes; (igitur hoc quod est habere plures rationes (b) ) respectu
plurium intelligibilium nec est ex imperfectione inlellectus,
quia convenit supremo, nec ex perfectione intellectus, quia
convenit infimo; igitur est absoluta perfectio intellectus in se.

330. ( 3 ) — Exponitur sententia tenens Angelum cognoscere
omnes quidditates rerum per unum habitum scientialem (3). —
Hic dicitur quod Angelus omnes qulddiiates cognoscit per
unum habitum scientialem. — Modus ponendi est iste: —
a) Quod licet habitus sit in intellectu sicut forma in subiecto,
sive impressive, tamen obiectum quod resplendet in ipso ha-
bitu non est nisi obiective.

b) Et si quaeratur, qualiter per habitum possit obiectum
esse praesens tamquam resplendens?, dicitur quod habitus
scientiales, licet sint habitus de prima specie qualitatis, ta-
men super ipsam scientiam fundatur respectus essentialis ad
scibile, qui ab ea absolvi non potest, tamquam ad aliquid a
quo in essentia et esse suo dependet, ita quod intellectus ca-
pere eam non potest nisi capiendo scibite respectu cuius est,
propter naturalem colligantiam correlationis quam habet ad
illucl. Et licet ibi sit divinitus indita, non minus habet respe-

(«) Ed. Ven. Si igitur Angelus sit in aliqua causa rei influens, conti-
nebit naturam perfecte; igitur, etc. (b) Deest in Ed. Ven.

(1) Solvitur ad n. 341 b.

(2) Solvitur ad n. 341 a. (3) Vid. n. 335, et cf. Lib. I. n. 445.

318 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

ctum illum essentialem ad scibile; ita quod ex natura habilus
scientialis resplendet semper scibile ab eo cuius est in ipso
intellectu, multo naturalius quam possibile esset fieri per spe-
ciem, quanto essentialius dependet scientia a scibili quam spe-
cies a re a qua babet causari.

c) Et si quaeratur, quomodo per unum habitum sunt plura
obiecta praesentia?, respondetur quod unicus habitus scientiae
continet virtualiter rnulia intelligibilia circa quae est scientia,
et tanto magis actualiier quanto simplicior est; ita quod si
essent infinitae species creaturarum, ille unus habitus suffice-
ret ad intelligendum omnia illa, etiam in inflnitum procedendo,
unam post aliani, et hoc tanto facilius et limpidius singula in-
telligendo, quanto habitus fuerit magis indeterminatus {a) et
minus determinatus in natura et essentia sua, secundum quod
Angeli superiores ponuntur intelligere per habitus universalio-
res et simpliciores quam inferiores.

(*) d) Si autem quaeratur, quomodo iste habitus reducit intel-
lecturn Angeli de poteniia intelligendi ad actum intelligendi?,
dicitur quod intellectus Angeli habitu illo sibi concreato na-
iuraliter inclinatur ad intelligendum rerum simplicium quid-
ditates: quemadmodum grave non impeditum statim sua gra-
vitate inclinatur deorsum; et tanto magis inclinatur illo habitu
naturaliter ad intelligendum hoc quam illud, quanto ille habi-
tus essentialius ordinatur ad unum quam ad aliud, ut ad intel-
lectionem suiipsius vel creaturae (b) magis perfectae, quae ha-
bet plus intelligibilitatis; et tunc cum intellectus sit factus in
actu primo acl intelligendum primum, libero arbitrio voluntatis
ex habitu discurrit ad singula, tam complexa quam incomplexa,
cognoscenda, discursu dico cognoscendo hoc post hoc, non co-
gnoscendo hoc ex hoc; et secundum quod ex imperio volunta-
tis ad aliquid tendit determinate, ad illud idem habitus incli-
nat determinate; habitus enim determinate movet ad aliquid
secundum quod impellitur erga illud ex imperio voluntatis.

331. (S) — Adducuntur rationes pro praefata sententia (1). —
Pro ista opinione ex dictis sic opinantis possunt elici quinque
rationes : — a) Quarum prima est, quia secundum Philos., II.

(a) Ed. Ven. determinatus. (b) Ed. Vcn. addit: magis abstractae.

(1) Solvuntur ad n. 338.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. X. 319

Ethic, in anima non sunt nisi tria, potentia, habitus et pas-
sio: sed ratio intelligendi in Angelo non potest esse sola po-
tentia sua, quia aliquid sic naturale esset (a) sufflciens princi-
pium repraesentandi omnia intelligibilia : nec passio, certum
est; ergo * habitus *.

b) Secuncla talis est: in intellectu non habente habitum
potest generari habitus per frequentes actus elicitos; ergo si
Angelo non esset concreatus habitus scientialis ad cognoscen-
dum, posset in se generare talem habitum, et sic esset in po-
ientia essentiali ad actum, non solum secundum, sed primum,
sicut intellectus noster: quod est inconveniens.

c) Tertio, quia dicit Dionys., De Divin. Nomin. cap. 7,
quod connexio universi consistit in hoc, quod supremum in-
ferioris coniungitur cum infimo superioris : sed supremum
in cognitione humana est quod prompte cognoscat per habitum
scientialem huius; ergo haec cognitio ponenda est in Angelo.

d) Quarto, si nulla esset ratio nisi quod species sine ha-
bitu non sufficit ad perfectam cognitionem, et habitus perfectus
sine specie sufficit, frustra ponitur species propter actum in-
telligendi.

e) Quinto, in voluntate non ponuntur aliqua plura ut
principia volendi diversa obiecta ; igitur nec in intellectu po-
nuntur diversa principia intelligendi, sed sufficit unus habitus
in intellectu perfecto ad repraesentandum quaecumque sibi na-
turaliter cognoscibilia.

332. ( 6 ) — Exponitur sententia tenens non oportere ponere
in Angelo proprias rationes respectu quidditatum creaturarum sin-
gularum(l). — Alia opinio dicit quod non oportet ponere
in Angeto proprias rationes respectu quidditatum creatu-
rarum singularum. — a) Quia Angelus inferior, licet per
plures rationes cognoscendi cognoscat plures quidditates, su-
perior tamen potest cognoscere per aliquam unam rationem,
secundum quod probatur per Dionys. c. 12. Angelic. Hierarch.:
Angeli, inquit, superiores habent universaliorem scieniiam
quam inferiores.

b) Et per rationem : quia priora sunt primo propinquiora,
sicut in entitatibus ita et in iniellectionibus ; igitur cum intel-

(a) Ed. Ven. posset esse. (1) Rationes solvuntur ad n. 340.

320 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

lectus primus intelligat omnia per rationem unam, intellectus
superior per pauciores rationes intelliget quae intellectus in-
ferior intelligit per plures.

cj Praeterea, ad hoc etiam arguitur: quia quanto aliqua
ratio cognoscendi est in aliquo immaterialiori sive actualiori,
tanto universalius repraesentaL — Maior ista patet de specie
in sensu, phantasia (a) et intellectu. — Ratio huius est, quia
receptum est in recipiente per moduni recipientis. Igitur
ratio illa quae est in Angelo superiori actualiori erit ratio
cognoscendi plura in superiori quam in inferiori (i).

333. ( 7 ) — In quo praedictae sententiae coincidant. — Ista
opinio videtur coincidere cum praecedente in hoc: quia sicut
illa praecedens ponit quod infinitae quidditates possunt co-
gnosci per illum unum habitum quantum est ex se, ita ista
hahet ponere quod in aliquo uno Angelo erit aliqua ratio una
quae esset ratio repraesentandi non tot quidditates, quin plu-
res; procedendo enim secundum multitudinem quidditatum in
universo et specierum intelligihilium in Angelis, quarum sem-
per est minor numerus in superiori, devenietur tandem ad ali-
quam unam speciem in aliquo Angelo, quae poterit esse ratio
cognoscendi omnia inferiora, vel saltem ad aliquot paucas spe-
cies; et ita quotcumque quidditates inferiores possent fieri, pos-
sent cognosci per tot species;et ita attrihuendo uni speciei ali.
quam certam multitudinem quidditatum cognoscihilium, non esset
ex parte eius invenire unde esset ratio cognoscendi tot et non
plura. Et licet ista opinio secunda posset aliquo modo vitare
hanc conclusionem, tamen contra ipsam, Iicet non sit prima
ratio quam ponam, erunt tamen contra eam atiae tres sicut
contra primam.

334. ( 8 ) — Contra praefatas sententias ostenditur rationem
creatam unam esse non posse rationem cognoscendi plures quid-
ditates. — Probo igitur primo quod una ratio creata non
potest esse ratio cognoscendi infinitas quidditates, sive non tot
quin plures: — a) Quia ubi pluralitas numeralis requirit ma-
iorem perfectionem, ihi infinita pluralitas sive numeralis ih-
finitas requirit infinitam perfectionem et virtutem. — Exem-
plum: si posse portare simul plura pondera concludit maiorem

(a) Ed. Ven. phantasmate. (1) Solvitur ad n. 342.

LIB. II. DIST. III QUAEST. X. 321

virtutem, posse simul portare infinita, sive non tot quin plura,
concludit inftnitatem intensivam. Sed aliquid esse rationem
distincte cognoscendi plures quidditates concludit maiorem per-
fectionem in ipso quam esse rationem cognoscendi tantum unam;
igitur si in Angelo aliquid potest esse ratio cognoscendi infinita,
sive non tot quin plura, illud erit infinitum: quod est impossibile.

— Assumpium probo: quia accipiatur propria ratio reprae-
sentativa istius quidditatis, quae aliquam perfectionem includit
in quantum est ratio repraesentativa istlus; similiter propria
ratio illius quidditatis aliquam perfectionem includit: et illae
perfectiones in propriis rationibus repraesentativis sunt alte-
rius rationis; igitur illa una quae repraesentat distincte ambo
illa ut obiecta includit in se virtualiter plures perfectiones
alterius rationis, et ita est quid perfectius in se quam sit tan-
tum alterum illorum. — Hoc confirmatur ex hoc quod dictum
est Lib. I. dist. 2. [n. 254], ubi probatum est Deum esse inft-
nitum ex inftnitate repraesentatorum per essentiam suam.

b) Secundo probo quod nulla una ratio creata potest esse
ratio distincte cognoscendi plures quidditates. — Primo quia
omnis una ratio cognoscendi habet obiectum unum adaequa-
turn sibi, in quo obiecto includuntur perfecte omnia cognosci-
bilia per rationem illam, si plura sunt cognoscibilia per illam.

— Patet per simile de essentia divina ut raiio et ut obiectum;
ideo enim ut ratio est respectu inflnitorum obiectorum distincte
repraesentativa, quia est unius primi obiecti quod perfecte in-
cludit omnia illa in quantum cognoscibilia. Sed illa una ratio
quae ponitur non habet aliquod primum obiectum includens
virtualiter omnes alias quidditates secundum totam cognoscibi-
litatem suam ; ponitur enim praecise habere pro obiecto omnia
creata, et nulla creatura sic includit omnes. — Maior etiam
probatur per rationem; quia unitas posterioris naturaliter de-
pendet ab unitate prioris, quia ad distinctionem in priori se-
quitur distinctio in posteriori, et non e contra: omnis autem
ratio cognoscendi quae non est participaia, sicut est essentia di-
vina, se habet ad ipsum cognitum sicut mensuratum ad men-
suram, et ita sicut posterius naturaliter ad prius; quare uni-
tas eius naturaliter dependet ab unitate obiecti (mensurantis;
igitur necesse est aliquod unum obiectum esse mensuram eius:
sed obiectum quod est mensura eius est ei adaequatum; igi-

Tom. II. 21

322 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

tur non est ratio cognoscendi alia, nisi quia virtualiter conti-
netur in primo obiecto, quod est mensura («)).

(9) c) Praeterea, omnis ratio una cognoscendi potest habere
aliquem unum actum intelligendi adaequatum sibi : sed ista
quae ponitur esse ratio respectu plurium quidditatum cogno-
scendarum non potest habere aliquem unum actum adaequa-
tum sibi, quia, secundum istos, intellectus iste non potest si-
mul cognoscere distincte plures quidditates, quarum est illa
ratio; quare, etc. — Probatio maioris: quia omnis memoria
perfecta potest habere intelligentiam adaequatam sibi, quoad
hoc quod ipsa secundum actum suum primum et totalem po-
test producere effectum sibi adaequatum. Quod patet, quia
etiam memoria infinita Patris potest esse principium produ-
cendi notitiam actualem infinitam. — Probatio minoris per
rationem: non enim potest habere unum actum adaequatum
sibi intensive, quia tunc iste actus contineret virtualiter actum
intelligendi omnium aliarum quidditatum: quod non potest
esse; nec extensive, quia tunc posset simul *actu * et dislincte
intelligere omnes istas quidditates: quod non est verum, nec
illi concedunt.

(10) Contra istas duas rationes instatur, quia aliqua forma
plurium productiva non oportet quod habeat unum obiectum
primum in quo contineantur omnia alia obiecta virtualiter,
sicut patet de forma Solis respectu formarum generabilium
et corruptibilium; nec etiam oportet quod possit habere unum
actum sibi adaequatum, sed plures. Sic in proposito. — Re-
spondeo : vis productiva illimitata aliquo modo ad aliquos
effectus est aequivoca, et ideo est simpliciter nobilior et supe-
rior quolibet suo effectu, propter quod unitas eius non depen-
det ab unitate effectus, sed effectus dependet a causa ista, et
effectus possunt esse plures, hac causa exsistente una, quia in

(a) Deest in Ed. Ven. — Wadcl. addit: « Tertio probatur maior sic:
nihil est ratio cognoscendi alterum perfecte, nisi sit propria ratio eius, vel
virtualiter contineat propriam rationem eius cognoscendi : sed non primo
modo, cum sit ratio cognoscendi distincte plura alia; igitur oportet quod
contineat virtualiter rationes cognoscendi plurium, si sit ratio distincte co-
gnoscendi illa. — Minor patet, quia quidditas istius obiecti est creata, et
ita non potest continere dictincte in cognoscibilitate alias quidditates; quia
aliqua est entitas in inferiori quae non continetur in superiori; igitur simi-
liter in cognoscibilitate; quare, etc» .

LIB. II. DIST. III. QUAEST. X. 323

posterioribus potest esse pluralitas cum unitate naturaliter
prioris. In operationibus autem quae non sunt productiones
obiectum habet ibi rationem prioris naturaliter respectu eius
quod est proxima ratio operandi, loquendo in creaturis, et uni-
tas posterioris naturaliter dependet ab unitate prioris. — Si-
militer etiam talem formam productivam non oportet habere
necessario passum adaequatum sibi, tam secundum intensio-
nem quam secundum extensionem, ita quod posset agere actione
adaequata; sed memoria ipsa in quantum operativa * potentia *
habet intelligentiam naturalem in eadem natura tamquam pas-
sum vel quasi passum sibi adaequatum, quod scilicet potest
recipere actionem sive actum secundum omnimodo adaequatum,
■tam intensive scilicet quam extensive, actui primo ipsius me-
moriae; alioquin esset in memoria aliqua ratio cognoscendi,
quae omnino excederet virtutem gignendi ipsius memoriae ut
est parens, et ita non caperent se partes imaginis mutuo: quod
est contra August. De Trinit. [Lib. X. c. 11], ideo enim ae-
quantur comparando ad obiecta, quia omne obiectum eo modo
quo potest esse in memoria potest esse in intelligentia actua-
liter, et in voluntate secundurn actum eius, amabiliter vel odi-
biliter. Et Magister dist. 3. I. Lib. [pag. 298J adducit auctori-
tates Augustini ad hoc diceritis quod quidquid scio mernini.
(M) d) * Quarto * arguo sic: ille intellectus non eodem forma-
liter novit habitualiter plura, qui, sine contradictione, potest
nosse hoc habitualiter, et non nosse illud; quia contradictio est
quod habeat idem formaliter, et non habeat, et quod habeat
aliquid quo sit formaliter tale, et non sit tale; igitur si potest
non (a) nosse A habitualiter, et nosse B habitualiter, non eo-
dem novit A et B habitualiter: sed omnis intellectus creatus
potest nosse unum obiectum, non noto alio; igitur nullus talis
novit eodem habitualiter plura obiecta. — Probatio minoris :
quia si non posset nosse habitualiter A, absque hoc quod co-
gnosceret B, sine contradictione, aut hoc esset ex parte intel-
lectus talis : quod falsum est, quia potest * aliquid nosse ha-
bitualiter, non noto alio, alias simul plura cognosceret: * aut ex
parte necessariae colligantiae obiectorum: quod falsum est,
quia unum illorum intelligi potest ab intellectu nostro, non

(a) Ed. Ven. non potest.

324 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

intellecto alio. Si ergo non propter necessariam connexionem
obiectorum, nec obiecti ad potentiam, ergo nullo modo.

335. ('2) — Impugnatur specialiter prima sententia. — Prae-
terea, in speciali contra primam opinionem de habitu arguo
quadrupliciter : — a) Primo contra id quod ponunt [n. 330 b]
de respectu essentiali, videtur contradicere August. VII. De
Trinit. cap. 2: Omne quod relative dicitur est aliquid, ex-
cepto relativo, et probatum est dist. 1. huius II. quaest.
de relatione creaturae ad Deum [n. 64seqq.], quod nulla relatio
est formaliter vel essentialiter eadem fundamento, licet per
identitatem sit quandoque eadem res. Si igitur iste habitus
est quaeclam qualitas et entitas absoluta, non habet respectum
ita essentialem quin possest sine ipso intelligi. — Praeterea,
si respectus ponatur idem alicui absoluto, non est nisi ad
prius naturaMter , sicut patet ex quaest. praealleg.: ille autem
respectus habitus in inteilectu angelico ad lapidem non est ad
prius naturaliter, quia lapis in nullo genere causae se habet
respectu talis habitus.

(13) b) Secundo contra hoc quod posuit obiectum praesens
sub ratione intelligibilis per habilum, et primo per ratio-
nem suam; probat enim quod species intelligibilis non po-
test esse ratio praesentiae obiecti, quia perfieit intellectum ut
ens quoddam est, sicut forma materiam, et per consequens
non perflciet intellectum ut intellectus est, nec per se erit a
specie intelligibile praesens in quantum intelligibile. Multo ma-
gis potest hoc argui de habitu; quia habitus in quantum ha-
bitus est perfectio potentiae. — Praeterea, secundo sequeretur
quod habitus noster scientialis esset respectus, vel illud per
quod obiectum intelligibile praesens esset, et ita, adepto habitu
scientiali, non requireretur conversio ad phantasmata ad actua-
lem intellectionem: quod ipse negat.

Respondetur quod intellectio nostra dependet a sensibus;
non sic intellectio Angeli. — Contra, si necessaria colligatio sive
respectus essentialis m habitu est ratio propter quam obie-
ctum est sufficienter praesens per habitum, et ille respectus
est essentialior in habitu nostro quam in habitu Angeli, quia
* noster * causatur ab obiecto, non autern ille; igitur propter
istum respectum essentialem magis erit habitus noster ratio
talis praesentiae quam habitus angelicus.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. X. 325

(1 i) c) Tertio contra hoc quoci dicit quod omne obiectum
intelligibile creatum est praesens per istum habitum. Hoc
enim videtur inconveniens; quia si Angelus in puris naturali-
bus crearetur sine aliquo tali habitu, quod est possibile, quia
nullam contradictionem includit, cum ille habitus differat sicut
qualitas ab essentia Angeli, ille Angelus non posset se cogno-
scere, et ita esset imperfectior in intellectualitate natura An-
geli de se quam natura hominis, quia natura hominis quan-
tumcumque nuda facta habet unde acquirat cognitionem intel-
lectualem aliquorum obiectorum: Angelus autem non posset ali-
quid intelligere (a); ergo. — Praeterea, habitus, secundum
istum, ideo non repraesentat singulare sicut repraesentaret spe-
cies, quia non est natus generari immediate ab ipsa re, sed
tantum per actum intellectus conferentis simplicia: sed ipse ar-
guit contra speciem, quia quando aliquid genitum a sua causa
naturali natum est sic repraesentare (b), a quocumque impri-
matur, semper sic repraesentabit ; igitur habitus qui si gigne-
retur a sua causa naturali sequeretur naturaliter apprehen-
sionem simplicium, a quocumque etiam imprimatur, sequetur
et praesupponet illam apprehensionem simplicium; igitur non
potest esse propria ratio apprehendendi simplicia.

d) Praeterea quarto, quod dicitur [n. 330 e\ quod iste ha-
bitus est principium cognoscendi quaecumque distincta obiecta,
videtur esse contra hoc prima ratio contra opinionem primam
[n. 334 a]; quia sequeretur quod esset naturaliter infinitus.

e) Quod etiam dicit [n. 330 d] quod naturaliter inclinat
in id ad quod voluntas imperando determinat, videtur esse irra-
tionabile; quia illius habitus ut formae naturalis est inclinatio
determinata naturalis, et si sint multae inclinationes ad diversa,
sunt ordinatae, ita quod saltem una est prima ; et per conse-
quens uti eo ad aliquid ad quod non inclinatur primo videtur
esse contra primam inclinationem eius naturalem, et ita non
rnere naturaliter ad hoc inclinabitur. Nec videtur rationabile
quod una forma naturalis quantum ad inclinationem suam na-
turalem subsit voluntati creatae; si enim grave moveretur
sursum a Deo, etsi grave sit in perfecta potentia obedientiali
ad Deum, non tamen videtur moveri passive naturaliter ex

(a) Ed. Ven. Angelus autem non potest acquirere istum habitum. sine
isto posset aliquid intelligere.

(b) Wadd. addit: illud sub illa ratione, sub qua gignitur ab eo.

326 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

parte sua. Et quicquid sit ibi, non videtur quod aliqua
forma naturalis in inclinatione sua naturali subsit omnino in
omni actu suo voluniali creatae, ita quod ad hoc naturali-
ter inclinetur ad quod voluntas creata vult eam inclinari.
— Praeterea, quomodocumque ipse poterit dicere quod per
imperium voluntatis habitus repraesentet aliud et aliud, multo
melius potest poni quod habens multas species intelligibiles
posset uti nunc una specie, nunc alia, et erit nataralitas in
qualibet specie, repraesentante et inclinante ad suum obiectum,
et libertas in ipso utente hac specie vel iila.

336. (15) — Ostenditur Angelum ad cognoscendum distinctas
quidditates habere distinctas rationes cognoscendi. — Acl quae-
stionem igitur: — a) Concedo conclusiones quatuor primarum
rationum, quae probant quod Angelus acl cognoscendwm di-
stinctas quidditates habeat distinctas rationes cognoscendi.

b) Et si quaeratur, quae sunt illae rationes cognoscendi?,
dico quocl habet rationes cognoscendi alias ab essentiis co-
gnitis, rapraesentantes eas; quae rationes proprie et vere di-
cuntur species intetligibiles ; et si ab aliquibus dicantur habitus,
per hoc exprimuntur accidentaliter ut per accidentia speciei (et
in universali(a) ); nam ratio habitus accidit speciei prout species
est in intellectu, a quo non de facili deletur, et ideo habet ra-
tionem habitus, quia rationem formae permanentis ; sed hoc
non dicitur in quid de hac qualitate, sicut habitus non dicitur
in quid de specie; eadem enim essentia absoluta in genere
qualitatis potest esse habitus et dispositio. — Similiter habitus
est universale ad talem speciem intelligibilem fixam; quia licet
omnis talis firmata sit habitus, non tamen e converso; imo nec
omnis habitus intellectualis est eiusdem speciei cum specie
intelligibili eiusdem obiecti(#). Quod patet: tum quia species
primi obiecti, quod non est praesens naturaliter per essentiam,
praecedit naturaliter actum cognoscendi illud; habitus autem
respectu illius obiecti sequitur naturaliter illa ex quibus gene-
ratur: idem autem essentialiter non sequitur naturaliter et
praecedit naturaliter, quia non est circulus in essentialiter or-
dinatis, nec in causis, nec in causatis: tum quia habitus potest
esse intensior cuius species intelligibilis est remissior, et e

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Ed. Ven. imo nec habitus intelligibilis

est eiusdem obiecti cuius est species intelligibilis est idem cum ea.

LIB II. DIST. III. QUAEST. X. 327

converso; nam habens intellectum imperfectum, in quo reci-
pitur species intelligibilis imperfecta, habet speciem intelligibi-
lem remissiorem quam alius habens perspicaciorem intellectum;
quod patet, quia causae naturales in isto et in illo sunt inae-
quales, scilicet intellectus agens et phantasma, et causae natu-
rales agunt secundum ultimum suae potentiae; ergo species
intelligibilis in isto imperfectioris intellectus est remissior quam
in illo perfectioris, ubi est intensior: et tamen ille tardior potest
frequentius considerare istud intelligibile, cuius habet speciem,
et ex hoc habere intensiorem habitum respectu illius obiecti,
qui habitus sitqualitas facilitans ad considerationem istius obiecti.
— Sic igitur per accidens et in universali dicitur ista ratio
intelligibilis habitus; per se autem et essentialiter dicitur esse
talis ratio species intelligibilis ; quia in hoc propriissime expri-
mitur, et magis proprie etiam quam in ratione simititudinis.
(I6) c) Quod autem talem rationem cognoscendi aliam ab es-
sentia sua habeat Angelus respectu aliarum quidditatum a
se, probatur ; quia cognoscit per aliquid per quod illas quid-
ditates cognosceret etiam si illae quidditates non essent in se
exsistentes; hoc enim est perfectionis in intellectu nostro, quod
habemus cognitionem actualem de re, ipsa non exsistente; igi-
tur multo magis convenit intellectui angelico: sed talis cognitio
de re quae potest haberi de ipsa non exsistente in se non posset
haberi nisi per rationem repraesentantem ipsam ; igitur.

d) Et ex hoc sequiiur ulterius quod etiam de quidditate
sua habeat rationem cognoscendi; quia nulla cognitio ex suo
genere imperfecta convenit superiori Angelo, quin inferior pos-
set habere de eodem imperfectiorem secundum genus : sed su-
perior potest habere de inferiori cognitionem, ex iam probato,
per speciem et per essentiam: cognitio autem per speciem est
imperfectior ex suo genere cognitione per essentiam; igitur
Angelus inferior potest habere de se cognitionem per speciem.

e) Et si obiicitur quod hoc contradicit dictis in 1 quaesi.
[n. 309], quod Angelus cognoscit per se essentiam suam, dico
quocl Angelus quamlibet quidditatem aliam a se et suam et
seipsum potest cognoscere per essentiam, quando cognoscit co-
gnitione intuitiva, scilicet sub ratione qua praesens est in
exsistentia actuali; et potest cognoscere per speciem quando
cognoscit eam cognitione abstractiva, de qua aliquantulum
tangetur dist. 9., quaest. de locutione Angelorum.

328 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

337. (17) — Solvuntur tria priora argumenta principalia. — Ad
argumenta — a) Ad primum [n. 328 a] dico quod intentio Phi-
los. VIII. Metaph. est de speciebus subalternis. Patet ex prima
proprietate numeri, ubi vult quod sicut numerus stat ad indi-
visibilia. ita resolutio definitionum stat ad indivisibilia ; igitur
quidditates istae sunt ordinatae in universo, sicut numeri sunt
ordinati resolubiles in unitatem. Loquitur ergo de speciebus
subalternis; et ita non est ad propositum. loquendo de spe-
ciebus specialissimis in universo. — Tamen si de illis accipia-
tur, non ab auctoritate, sed tamquam aliquid in se verum, dico
quod superior Angelus habet perfectiorem entitatem quam in-
ferior, non tamen includit totam entitatem inferioris, ita quod
inferior non differat ab eo nisi per negationem ; non enim species
in universo distinguuntur per negationes, sed per proprias ra-
tiones. — Verumtamen essentia divina, quae infinita est, inclu-
dit eminenter omnes perfectiones ; et ideo nulla superior est suf-
ciens ratio cognoscendi inferiorem, sed sola essentia divina.

Ad illud II. De Anima dico quod Philosophus loquilur
ibi specialiter de sensitiva et vegetativa et intellectiva ; nec est
simile de speciebus numerorum et figurarum et speciebus spe-
cialissimis in universo, quia numeri et figurae maiores inclu-
dunt minores sicut partes secundum totam entitatem eorum,
et ex hoc sunt rationes sufricientes cognoscendi eos ; non ita
species in universo superiores includunt inferiores.

b) Ad secundum [n. 328 b] dico quod species rei mate-
rialis est perfectio Angeli in esse intelligibili, non quidem sub-
stantialis vel essentialis, sed accidentalis ; et talis non semper
excedit suum perfectibile simpliciter, imo omne accidens est
simpliciter minus ens quam substantia, ex VII. Metaph.

Et si dicatur, qualiter potest esse perfectio accidentalis
naturae ita perfectae, si est inferior infima natura, scilicet sub-
stantiae corporalis? (a), dico quod non est omnino inferior illa
natura, quia non est effectus eius ut causae totalis, sed est
effectus eius et intellectus Angeli tamquam aliquorum inte-
grantium unam causam totalem. Possibile autem est effectum
alicuius causae partialis excedere suam causam partialem;
quia aliquid perfectionis potest habere ab alia causa partiali,
propter quam perfectionem potest excedere illam causam par-
tialem; ita quod species albedinis in intellectu Angeli est per-

(a) Ed. Ven. corporali. *

LIB. II. DIST. III. QUAEST. X. 329

fectio intellectus eius, non quidem perfectior entitas entitate
quae est albedo, secundum quod est genita ab albedine, quia ut
sic (a) deficit aliquo modo ab entitate simpliciter, quia est acci-
dens genitum ab albedine, sed quia est etiam genita ab intellectu
Angeli, est perfectio vitalis, et quodammodo perfectior ipsa albe-
dine; sed iste excessus perfectionis non est nisi secundum quid.

c) Ad ultimum [n. 328 c] patet quod simul stant quod
intelligat se per speciem et per essentiam, sicut quaecumque
alia a se, et hoc naturaliter, excepta sola essentia divina.

338. (18) — Solvuntur rationes primae sententiae. — Ad ar-
gumenta pro prima opinione. — a) Ad primum de II. Ethic.
[n. 331 a\ procedendo per divisionem eorum quae sunt in anima,
concedo quod species vere potest dici habitus. Unde habitus
potest praedicari de ipsa specie tamquam praedicatum unive/ -
sale et per accidens. Quod si debeat per se et in particulari
exprimi, recte dicitur species inielligibUis talis. Non autem
intelligit Philosophus quod nihil sit in anima nisi quod est ha-
bitus per se (b), immo illud cui convenit ratio habitus est sic
praedicatum universale.

b) Ad secundum [n. 331 b] dico quod Angelus non potest
generare in se habitum ex actibus: habitum dico qui sit alia
res a specie; quia habitus non generatur in naturaliter inclina-
tis, (sive.idem summe determinatis ad unum (<?)), sicut non(d)
generatur in gravi per quotiescumquedescendere ratiodescensus,
nec generatur in violenter motis per quotiescumque tale mo-
veri aliqua ratio vel habitus facilitans vel habilitans ad talem
motum violentum, sicut patet de lapide moto sursum. Sed ge-
neratur in potentiis de se indeterminaiis ad actum per actum
frequenter elicitum. Non autem est imperfectionis aliquem in-
tellectum creatum esse summe habilitatum ad intellectionem.
Quod si aliquis est talis, erit angelicus, et ita in illo, sicut in
summe habilitato ad actum, non poterit generari habilitas ali-
qua, quae dicatur habitus illo modo. — Aut si careat tali ha-
bitu, qui sit habilitas quaedam ad considerandum hoc intelli-
gibile, et intellectus eius erit capax, tunc dico quod non est
inconveniens quod possit in se generare talem habitum.

(a) Ed. Ven. non quidem imperfeetior entitative entitate illa quae est
albedo, ideo est perfectior secundum quid, et hoc non convenit sibi secundum
quod est genita ab albedine, quia ut sic... (b) Ed. Ven. per accidens.

(c) Deest in Ed. Ven. (d) Ed. Ven. enim sic.

330 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

Et cum dicis: ergo est potentialis sicut noster, non tan-
tum ad actum secundum, secl ad primum(a), nego consequen-
tiam; quia actus primus in intellectu est ille qui praesuppo-
nitur actui secundo, qui est intellectio; habitus autern ille
qui est habilitas quaedam ad intelligendum, et distinguitur a
specie, non praecedit actum naturaliter, sed sequitur ; * ideo *
est posterior actu secundo, et ita non est actus primus.
Et propter hoc potentia ad istud non est potentia essentialis,
imo quasi posterior potentia accidentali, quia potentia essentialis
proprie est ad actum primum praecedentem secundum actum.
(,9) c) Per hoc patet ad illud Dionys. [n. 331 c]; dico enim
quod supremum in inferiori est infimum in superiori, ubi non
repugnat superiori illud quod ponitur supremum in inferiori:
hic autem repugnat, quia in nobis (habitus scientiae (b)) est per-
fectio supplens imperfectionein intellectus nostri, pro quanto
noster non est summe habilitatus de se, etiam quando habet(c)
rationem activam, per quam obiectum est praesens sufficienter;
adhuc enim deficit talis inclinatio summa, quae requiritur ad
actum perfectissimum. Ista perfectio (d) licet in nobis suppleat
imperfectionem, Angelo tamen repugnat, quia non potest *in eo*
esse imperfectio quae suppleatur per islam perfectionem. Ita
posset dici in multis aliis; quia si supremum in elemento sit gene-
rare sibi simile, non oportet quod sit infimum in quolibet mixto
proximo, quia aliqua mixta non generant sibi simile. quia repu-
gnat eis talis perfectio supplens imperfectionem in inferiori, ita
etiam inferiori potest repugnare quod est infimum in superiori, et
tunc non valet e converso, scilicet quod infima superiorum sint
suprema inferiorum. *Unde concluderet multa falsa, ut sensitiva,
quae est suprema forma in brutis, sit formaliter in intellectiva *.

d) Ad quartum [n. 331 d] dico quod si non esset alia ratio
nisi quod species quando est perfecta sufficit ad perfectam *cogni-
tionem, * sine aliquo alio habitu a se, et in Angelo forte necessario
sufficit sine aliquo habitu, * si sit sibi impossibilis habitus ut di-
stinguitur a specie, vel si est ibi possibilis, * non sufficit sine spe-
cie, hoc solum sufficit ad negandum habitum in Angelo alium
a specie tamquam principium necessarium ad actum intelligendi.
(20) e) Ad ultimum [n. 331 e] dico quod si obiectum appeti-
bile esset praesens appetitui praesentia propria alia ab illa

(a) Ed. Ven. non solum ad actum primum, sed ad secundum. — (b) Deest
in Ed. Ven. — (c) Ed. Ven. non habet. — (d) Ed. Ven. addit: totale.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. X. 331

qua est praesens potentiae cognitivae illius appetitus require-
rentur in appetitu propriae rationes, quibus diversa obiecta
essent praesentia; sed suppositum est falsum, quia obiectum
praesens alicui potentiae cognitivae per idem est praesens ap-
petitivae correspondenti illi cognitivae.

339. — Solvitur obiectio. — Et tunc si arguas: voluntas
non requirit diversas rationes; igitur nec intellectus; dico quod
antecedens est falsum, si intelligatur de illis rationibus qui-
bus obiectum est praesens intellectui ; * illae enim sunt ra-
tiones per quas sunt principia intelligendi, quae* sunt diversae,
et illis eisdem sunt obiecta praesentia voluntati. — Sed si in-
telligas quod non requiruntur in ipsa voluntate rationes per
quas obiecta sunt praesentia, dico quod consequentia non valet,
quia appetitiva non est nata habere obiectum in se eo modo
quo est praesens potentiae cognitivae.

Nec valet instare contra hoc de potentiis cognitivis ordi-
natis; non enim est similis ordo eorum inter se quae sunt
eiusdem generis, cuiusmodi sunt potentiae cognitivae ordinatae,
et eorum quae sunt alterius generis, cuiusmodi sunt potentiae
cognitivae et appetitivae eis correspondentes ; et ideo diversae
cognitivae ordinatae habent diversas rationes, quibus obiecta
sunt eis praesentia; non sic autem cognitivae et appetitivae
sibi correspondentes.

340. (2i) — Solvuntur rationes alterius sententiae. — Ad
argumenta alterius opinionis. — a) Ad Dionys. [n. 332 a\ patet
per aliam translationem quae * adducitur; nam, sicut ipse ex-
ponit, per universalitatem speciei intelligitur totaliias, etc.
Quaere Linconiensem *. Ista autem totalitas est perfectionis, ut
limpiditatis et intensionis; non autem quod una ratio sit uni ra-
tio cognoscendi plura quam alii, quia hoc est aequale in omni
intellectu flnito, quia quilibet respectu plurium cognoscendorum
requirit proprias rationes.

b) Cum arguitur secundo [n. 332 b] quod priora sunt
propinquiora primo, concedo; sed non oportet in hoc esse pro-
pinquiora, quod per pauciora (cognoscat (a) ), sed quia potest
limpidius cognoscere; (in hoc enim est propinquitas perfectionis
per se, et non in altero, si esset; perfectior enim intellecius
simpliciter est qui limpidius cognoscit(a) ); nihil autem deperit

(a) Deest in Ed. Ven.

332 LIB. II. DIST. III. QUAEST. X.

sibi, si per aliud et aliud cognoscat, et tamen limpidius co-
gnoscat; si enim per idem cognoseeret, et non limpidius, non
perfectius cognosceret: quod est falsum; in ista enim limpidi-
tate est per se propinquitas, non autem in paucitate ratio-
num cognoscendi, quia absolute hoc non est in ratione alicuius
* rationis * (a) creatae, quod una sit plurium.

341. — Solvuntur duo postrema argumenta principalia. —
a) Et per hoc patet ad illud argumentum quod factum est
[n. 328 e~\ de ingeniosiori et tardiori, quod cognosceret per
pauciora, etc, falsum est, sed tot species cognoscibilium habet
(ingeniosior (b) ) quot et tardior; tamen clarius per illas cognoscit
obiecta, et citius utitur eis componendo hoc obiectum cum illo
et discurrendo ab uno cognito ad aliud; sed ex limpiditate
maiori et velocitate non potest concludi quod per pauciores
rationes (intelligat (b) ). Sic in proposito.

b) Ad illud quod dictum fuit ibi [n. 328 d] de auctoritate
Auctoris De Causis, non est curandum; * intelligendum est de
causa simpliciter prima, et non de aliis *.

342. (22) — Solvitur ultima ratio alterius sententiae. — Ad
ultimum [n. 332c] pro ista opinione dico quod non est una
species In sensu, imaginatione et intellectu, sed alia et alia;
nec ex hoc solum quod est in subiecto immaterialiori reprae-
sentat universalius) quia si per impossibile illa species quae
est in sensu esset in phantasia, et illa quae est in phantasia
esset in intellectu, non repraesentaret perfectius, neque secun-
dum quidditatem, neque secundum intensionem, scilicet quod
esset ratio plurium. Non igitur ex sola immaterialitate vel
maiori actualitate recipientis potest concludi maior actualitas
speciei receptae in repraesentando ; sed hoc tantum erit ex
natura ipsius speciei in se. — Tamen istae conditiones specie-
rum receptarum proportionantur receptivis, iuxta illud Boetii:
Receptum est in recipienie per modum recipientis, etc; sed
absolute, sicut nulla essentia recipiens est universalis respectu
omnium essentiarum, nec etiam perfecte continens omnem aliam
essentiam a se, ita nec aliquid receptum in ea potest esse
ratio universalis repraesentandi omnia alia perfecte. Sed talis
universalis repraesentatio * praecise * competere potest essen-
tiae divinae infinitae, et eminenter, et nulli alteri essentiae.

(a) Wadd. naturae. (b) Deest in Ed. Ven.

QUAESTIO XI.

343. (^) — Proponitur quaestio. — * Circa quartum*:
Utrum scilicet Angeli possint proficere accipiendo co-

gnitionem a rebus?

344. — Argumenta principalia (1). — Arguitur quod non:
— a) Quia oportet receptivum denudari a toto genere recepti-
bilis, II. De Anima: sed Angelus non denudatur a speciebus,
imo est plenus formis; quia 9. propos. De Causis dicitur quod
omnis Intelligentia est plena formis.

b) Item, August. XII. Super Genes. ad Litteram: agens
est praestantius patiente(2): sed corpus non est praestantius
spiritu, per ipsum ibid.; igitur corpus non potest agere in
Angelum, qui est spiritus; igitur non potest Angelus accipere
cognitionem a rebus,

c) Item, Dionys. 7 c. Angelic. Hierarch.: Angeli non con-
gregant divinas iliuminationes, vel notitiam divinam ex re-
bus sensibilibus.

d) Item, Angelus est medium inter Deum et hominem vel
animam: sed Deus non intelligit per aliquas species; anima
autem intelligit per species receptas a rebus sensibilibus et
intelligibilibus; igitur Angelus medio modo intelligit, scilicet
per species non acceptas ab aliis rebus, secl sibi concreatas. —
Et iste modus arguendi patet per Philos. I. De Gener. et per
Richard. I. De Trinit.

345. — Contra: Omne quod cognoscitur cognosci videtur
per similitudinem ipsius: sed Angelus cognoscit singulare;
igitur per similitudinem singularis: sed similitudo singularis
non est sibi concreata; quia qua ratione similitudo unius, et

(1} Solvuntur ad n. 353.

(2) Omni enim modo praestantior est qui facit ea re de qua aliquid facit;
neque ullo modo spiritu praestantius est corpus. — Cap. 16.

334 LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI.

alterius, et cum (a) singularia possint esse infinita, haberet in-
finitas rationes vel species sibi concreatas.

346. ( 2 ) — Exponitur sententia tenens Angelum non acci-
pere cognitionem a rebus. — Una opinio dicit quocl non ac-
cipit cognitionem a rebus, nec proficit in accipiendo vel
recipiendo cognitionem ab eis: — a) Quia tunc Angelus ha-
beret intellectum causativum istarum specierum, et intelle-
ctum receptivum, sive intellectum agentem (et possibilem: sed
non habet intellectum agentem(6)), quia intellectus agens solum
requiritur in illis intelligentibus (c), ubi scilicet primum obie-
ctum intellectus est intelligibile in potentia, ut scilicet per intel-
lectum agentem reducatur ad actum: sed primum obiectum
intellectus angelici est actu intelligibile, quia immateriale. —
Item non habet intellectum possibilem, quia intellectus possi-
bilis quandoque est in potentia : intellectus autem Angeli sem-
per est in actu; quare, etc.

Confirmatur quoad utrumque: quia secundum August. II.
(Super Gen.(\) res istae prius fuerunt in cognitione angelica
quam in proprio genere; igitur nunc non recipit ab eis cogni-
tionem ut sunt in proprio genere.

b) Item corpora superiora, scilicet coelestia, habent qua-
litates et perfectiones suas sibi possibiles non receptas ab aliis,
sed sibi concreatas; igitur similiter erit in spiritibus superio-
ribus et inferioribus, quod superiores, cuiusmodi sunt Angeli,
suas qualitates et perfectiones non recipiunt a rebus inferiori-
bus, sed illas habebunt sibi concreatas; spiritus autem inferio-
res et humanae animae habent illas receptas a rebus.

c) Item, sicut se habet modus essendi animae nostrae ad
modum essendi Angeli, sic modus operandi ad modum ope-
randi: sed intellectus noster ex hoc accipit notitiam a rebus
corporalibus, quia quoad esse compositi dependet a corpore et
unitur corpori : sed Angelus quoad esse non unitur corpori,
nec dependet a corpore; ergo nec quoad receptionem notitiae.

(a) Ed. Ven. similitudo singularis est sibi concreata, quia cum . . .

(b) Deest in Ed. Ven. (c) Ed. Ven. intelligibilibus.
(lj Conditio coeli prius erat in Verbo Dei secundwn genitam Sapientiam;

deinde facta est in creatura spirituali, lioc est in cognitione Angelorum se-
cundum creatam in illis sapientiam ; deinde coelum factum est, ut esset etiam
ipsa coeli creatura in genere proprio. — Cap. 8.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI. 335

(3) d) Item, intellectus agens et possibilis non distinguuntur
nisi per comparationern ad phantasmata : sed in Angelo non
sunt phantasmata; ergo nec istorum intellectuum distinctio;
igitur nec a rebus receptio.

e) Item, non convenit transire de extremo in extremum
nisi per medium: sed inter sensibile et intelligibile est medium
imaginabile ; igitur ab esse sensibili non convenit transire ad
intelligibile nisi per imaginabile: sed in Angelo non est ima-
ginatio; igitur nec talis transitus.

347. — Quae tamen sententia tenet Angelum cognoscere sin-
gularia. — Dicit tamen ista opinio quod Angetus cognoscit
singularia. — Et arguitur hic contra Avicen. sic: — a) Quia
Angelus habet providentiam de singularibus : quod non esset
nisi cognitionem haberet de eis.

b) Item, quod continetur sparsim et divisim in inferioribus
continetur unitive in superioribus : sed in inferioribus est spar-
sim cognitio rerum, scilicet particularium vel singularium, per
sensum, et universalium per intellectum; ergo in inteliectu su-
periori unitive continentur istae duae cognitiones.

c) Ilem, III. Metaph. contra Empedoclem habet Aristoteles
pro inconvenienti quod Deus non cognoscit litem.

d) Modus autem ponendi videtur esse talis: sicut res ef-
fluunt a Deo quoad esse essentiae et exsistentiae, superiores et
inferiores quoad materiam et formam, sic etiam fluunt in in-
tellectu Angeli quoad cognitionem singularis et universalis, ita
quod nihil accipiunt ab istis inferioribus et corporalibus, sed
fluit ab ideis illa cognitio.

348. (*) — Impugnatur praedicta sententia quoad primam
partem. — Contra, ex eisdem principiis arguo contrarium : — -
a) Angelus habet intellectum agentem et possibilem ; ergo po-
test habere notitiam a rebus. — Consequentiam concederet ipse,
secundum dicta sua supra. — Probo antecedens: potentia
activa, quae non est imperfectionis, imo perfectionis in crea-
tura aliqua, non est neganda a superiori creatura, quae est
superior quantum ad hoc: sed Angelus est superior homine
in intellectualitate : intellectus autem agens, qui est potentia
activa in homine, non est imperfectionis in ipso, imo perfe-
ctionis; ergo non debet negari Angelo, qui est creatura supe-
rior; quare, etc.

336 LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI.

Tunc ad rationem: quando dicis [n. 346 a] quod nulla na-
tura habet intelleclum agentem, nisi cuius intellectus obiectum
primum est intelligibile in potentia, dico quocl est ibi aequi-
vocatio de primo: si enim loquaris de primo, id est adaequaio,
hoc non est aliquod unum singulare immaieriale: quia nihil
est unum intelligibile adaequatum intellectui creato, nisi in illo
contineantur eminenter vel virtualiter ornnia cognoscibilia ab illo
intellectu. Probo, quia nihil est obiectum adaequatum intellectus,
nisi in quo salvatur ratio omnis illius ad quod potest se exten-
dere: (sed, secundum eum, intellectus potest se extendere(a))
*etiam* ad omnia singularia; ergo obiectum eius adaequatum
oportet quocl contineat virtualiter rationes omnium singularium
cognoscibilium ab ipso : sed tale quid non potest esse essentia
Angeli, nec aliqua essentia immaterialis creata singularis
sive quae de se est haec, nisi essentia increata, quae est obie-
ctum adaequatum intellectus divini, et non angelici; ergo
oportet intelligere quod obiectum adaequatum intellectus an-
gelici sit aliquod commune communitate praedicationis vel
analogiae respectu omnium cognoscibilium ab ipso; et ideo
oportet quod sit commune per praedicationem ad intelligibilia
omnia et acl sensibilia, quia etiam ista considerantur et in-
telliguntur ab Angelo; cum ergo sensibilia sint intelligibilia
in potentia, oportebit quod habeat intellectum agentem redu-
centem illa ad hoc quod actu intelligantur ab eo.
(5) Item, habet intellectum possibilem; ergo et agentem. —
Patet consequentia. — Probo antecedens: in omni * eo * quod
formam recipit necesse est clare potentiam receptivam ipsius
formae, etiam si recipiens non praecedat duratione receptionem
formae ipsius: sed Angelus recipit speciem, * saltem a Deo *,
aliam a se; ergo habet potentiam intellectualem receptivam
illius (b), dalo quod non praecesserit duratione receptionem
eius(c); igitur in Angelo est intellectus possibitis.

Confirmo utrumque per exemplum: quia si Deus con-
creasset animae nostrae species omnium intelligibilium, adhuc
esset in ea intelLectus agens, quia est perfectio naturalis eius,
et etiam intellectus possibilis; ergo, etc. — Consimiliter etiam

(a) Deest in Ed. Ven.
h) Ed. Ven. istarum. (c) Ed. Ven. illarum.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI. 337

patet in Ghristo, qui licet omnia viderit in Verbo ab instanti
suae nativitatis in utero, tamen fuit in eo intellectus agens et
possibilis ; alias non fuisset perfectus; et eodem modo si vi-
disset omnia in genere proprio, habuisset intellectum agentem
et possibilem. — Ideo similiter, posito quod Angelus species
omnium receperit ab instanti suae creationis, et non possit non
esse in actu, cum sit praeventus ab agente superiori, tamen
est perfectionis naturalis suae quod habeat potentiam qua
possit in operationem suam, si non esset praeventus a supe-
riori agente. — Exemplum etiam de igne qui calefacit (a)
passum sibi approximatum, nisi illud passum praeveniatur a
Deo calefaciente. Sic in proposito.

b) Item, ad aliud cum dicitur [n. 346 d]: intellectus agens
et possibilis non distinguuntur nisi per comparationem ad
phantasmata, falsum est, imo distinguuntur inter se forma-
liter, vel etiam extrinsece per comparationem ad obiecta, vel
acl illa in quibus obiecta relucent.

( 6 ) c) Ad argumentum de corporibus coelestibus [n. 346 b]
dico quod est ad oppositum, et arguitur sic: illam perfectio-
nem necesse est a solo Deo causari, ut est administrator to-
tius naturae (dico necessitate ordinata), quam non potest tota
natura creata causare(^): sed qualitas coeli a tota natura creata
non potest causari; ergo a Deo debuit sibi concreari. Sed qua-
litates aliorum quae possunt causari a natura creata Deus
permittit illas habere suas causalitates proprias ; quia sic Deus
res quas condidit administrat, etc. : virtus autem creata
potest causare cognitionem alicuius incogniti in intellectu An-
geli, ut patebit infra dist. 9. de locutione Angelorum; nam
intellectus Angeli cum obiecto potest causare perfectam cogni-
tionem obiecti ; ex quo igitur possibile est Angelum recipere
cognitionem a rebus, non est necesse Deum causare istam co-
gnitionem.

Dices: ista cognitio est perfectio Angeli; ergo non potest
causari a creatura inferiori. — Verum est, principaliter , vel
ut a causa totali: ista autem causalitas est principaliter in
Angelo, vel habet perfectionem in Angelo ex parte intellectus
agentis, non autem ex parte intellecti vel obiecti.

(a) Ed. Ven. comburit. (b) Ed. Ven. addit: sed ipse solus.
Tom. II. 22

338 LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI.

d) Ex tertia ratione eoruni [n. 346 c\ arguo sic contra eos:
necesse est omnem intellectum non habentem in se obiectum
dependere ab ipso aliqualiter: sed hic Angelus non habet obie-
ctum in se cuiuscumque corporis vel rei corporalis; ergo de-
pendet ab eo in intellectione. — Et tunc patet quod ratio est
sophistica, quia non sequitur: non dependet a corpore ut sit
actus corporis; ergo non dependet a corpore ut ab obiecto ;
anima autem dependet a corpore ut actus eius. Etsi enim
concludat modus essendi animae in corpore quod recipiat a
corpore, non tamen incorporeitas Angeli concludit quod non
recipiat, nisi concederes quod Angelus esset infinitus sicut
quidam deus, habens in se omnium singularium rationes.
(?) e) Et ad illud de imaginabili medio [n. 346^] arguo sic
contra eos: quod est medium virtuti minori non est vel non
oportet esse medium maiori. — Exemplum : si aliquod cali-
dum aliquid calefaceret, posset esse ita debile in calefaciendo,
quod nunquam induceret decem gradus caloris, nisi prius in-
duceret duos vel quatuor, vel sic [sex?]; aliud vero posset
esse ita virtuosum, quod induceret in primo actu calorem in
decimo gradu, et tunc non esset sibi medium aliquis gradus
infra decem, qui tamen erat medium virtuti minori. Sed intel-
lectus perfectior est in Angelis quam in nobis; ergo non opor-
tet quod si imaginabile est (a) in nobis medium, quod etiam
sit in Angelo similiter. — Item, si esse imaginabile est per
se medium, vel ergo ex parte rei in se, vel ex parte poten-
tiae. Si ordo iste se tenet ex parte rei vel obiecti intelligibilis
vel intellecti, tunc sequeretur quod Deus non posset intelligere
nisi mediante phantasmate vel imaginatione. — Si ex parte po-
tentiae, sic dico quod Angelo non est medium; tamen est mihi
medium propter naturam meam, quam habeo compositam ex
corporali et spirituali. — Aliter poiest dici quod non est me-
dium mihi esse imaginabile, sed est extremum, ita quod esse
imaginabile et esse sensibile sunt duo extrema, vel quasi unum
extremum ad esse intelligibile. — Et esto quod sit medium
nobis, non tamen Angelo, ut dictum est.

349. — Impugnatur modus quo praefata sententia explicat
Angelorum cognitionem de singularibus. — De isto autem modo

(a) Ed. Ven. addit: in Angelis quam.

LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI. 339

cognoscendi singulare, quem ponit [n. 347 d] per effluxum a
Deo dico quod, posito quod res quoad materiam et formam
fluant a Deo, non tamen sequitur : ergo quoad cognitionem
singularitatis effluunt in intellectu Angeli, praecipue secun-
dum eum, quia ipse tenet contra Commen. VII. Metaph., quod
materia pertinet ad quod quid est, non individualis tamen,
ut ponit; ergo licet res effluant a Deo secundum formam et
materiam ut sunt partes quidditatis, non oportet tamen ex
hoc arguere cognitionem singularis.

b) Item, secundum eos, Deus non influit nisi species: sed
species est ratio cognoscendi quidditatem, non singulare, ut
probatum fuit supra de cognitione Angelorum; ergo per hanc
speciem non cognoscet singulare.

c) Et cum dicis quod essentia divina est ratio cognoscendi
singulare et universale vel quidditatem, ergo et species influxa
in mente Angeli, dico quod in consequentia est fallacia acci-
dentis, procedendo a magis perfecto ad minus perfectum affir-
mative.

350. ( 8 ) — Exponitur sententia tenens Angelum sine habitu
scientiali concreato nihil intelligere(l). — Alii dicunt quod si An-
gelus non haberet habitum concreatum, nihil intelligeret, nec
singulare, nec universale; sed per habitum, qui repraesentat
quidditatem, intelligit primo ipsum universale, secundo sin-
gulare, quia singulare non addit, secundum eum, super uni-
versale in essendo nisi duplicem negationem [n. 244.], et ideo
etiam nec in cognoscendo ; non tamen sicut nos, scilicet, secun-
dum lineam reflexam.

Hoc probatur: — a) Primo sic: sicut res se habet ad
esse, sic ad cognosci, II. Metaph.: sed singulare non addit
quoad esse super universale; ergo cognitio eius non addit etiam
aliquid super cognitionem universalis.

b) Praeterea, inter illud quod obiicitur alicui virtuti primo
et ipsam virtutem oportet esse proportionem determinatam;
ergo si intellectus Angeli ex natura sua est primo apprehen-
sivus singularis et directe cognoscit singulare, tunc est de-
terminatior quam noster intellectus, qui non est sic determina-
tus ad singulare, sed sensus; et tunc videtur quod intellectus

(1) Cfr. supra, n. 307.

340 LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI.

Angeli esset magis limitatus quam noster intellectus, sicut sen-
sus vicletur respectu intellectus nostri; et si intelligeret per spe-
ciem singularis, ergo esset magis determinabilis quam intelle-
ctus noster, quia sic determinari tali specie videtur proprie
esse ipsius sensus.

c) Item, ista cognitio singularis sub propria ratione im-
pediret cognitionem universalis ; quia enim singulare impedit
cognitionem, propter hoc fit abstractio; ergo etc.

d) Item, si intelligeret singularia primo, posset de eis acqui-
rere proprium habitum, quia proprius habitus ex propriis acti-
bus generatur, et per consequens scientiam acquireret a rebus:
quod videtur inconveniens.

e) ltem, si singulare esset primo cognitum, esset primo
praesens intellectui angelico: hoc autem non esset per essen-
tiam Angeli, quia illa est tantum ratio cognoscendi seipsam;
nec per illurn habitum praedictum, quia habitus est ratio co-
gnoscendi tantum universalia; ergo per seipsum: quod est fal-
sum, quia quocl sic cognoscitur verius cognoscitur quam uni-
versale, quod cognoscitur per habitum.

351. (9) — Impugnatur. — Contra istam viam de illo
habitu est mihi valde improbabile; quia ponere talem natu-
ram perfectissimam ita sicut est angelica, et tamen quod
nihil posset cognoscere sine habitu concreato, ita quod sine
influxu speciali talis habitus vel speciei a Deo non posset acqui-
rere cognitionem, sed sine habitu tali staret sicut truncus, vi-
detur mirabile; talis etiam natura praecise sine tali habitu non
videretur de se magis intellectualis quam substantia vel natura
lapidis (1).

a) Ad primam rationem dico quod tota entitas singularis
non continetur sub universali ; et hoc suppono modo sicut sup-
ponit ipse; ergo similiter nec tota cognoscibilitas singularis
continetur sub cognoscibilitate universalis.

b) Ad aliud dico quod non est imperfectionis cogno-
scere singutare, quia hoc convenit intellectui divino; non ta-
men est tanta perfectio, quod tantum sibi conveniat, sed etiam
aliis; quia sicut sensus est omnis sensibilis, sic intellectus est
omnis intelligibilis: secl singulare est intelligile; ergo, etc. Non

(1) Vide alia argumenta ad rem infra, dist. 9, n. (10).

LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI. 341

igitur impedit cognitionem Angeli singulare, ex quo est intelligi-
bile. — Et cum dicis, quod intellectus noster non intelligit sin-
gulare primo, dico quod hoc est imperfectionis pro statu isto.
c) Ad aliud dicendum quod si habitus accipitur prout
habilitat potentiam, sic non oportet ponere in intellectu An-
geli aliquem habitum, eo quod intellectus eius ex sua natura
est habilitatus ad intelligendum, sicut grave ad movendum
vel ad motum deorsum, * propter * (a) hoc quod species et
intellectus subsunt liberae inclinationi et motioni voluntatis,
quod si non esset aeque naturaliter inclinaret, sicut grave in-
clinat deorsum. — Si tamen ibi ponitur habitus iste, ita potest
poni singularis, sicut universalis, nec iste pertinet ad defini-
tionem. Et secundum hoc non est habitus scientificus, nec per-
tinet ad scientiam per se, quia scientia est quidditatum (1).
(10) d) Ad aliud quod ibi dicunt: nihil movet intellectum
nisi in ratione primi obiecti, sed primum obiectum intelle-
ctus creati est universale; ergo, etc, respondeo: hic est ae-
quivocatio de primo et per se ; quia uno modo dicitur per
se obiectum quod tamen in sua formali ratione non includit
rationem formalem primi obiecti, per quam movet potentiam,
sicut patet de sensibili communi, quod est per se obiectum
visus, sicut magnitudo et figura, licet sint per se obiectum
potentiae visivae, non tamen includunt rationem formalem
primam motivam visus, sine qua non est videre, sicut est co-
lor et lux. — Alio modo sumitur obiectum solum primum adae-
quatione, et hoc includit in se vel sub se multa per se obie-
cta* quae tamen essentialiter includunt rationem primi obiecti,
et addunt respectu primi obiecti aliquas differentias perficien-
tes, secundum quem modum albedo et nigredo se habent ad
colorem. Et isto modo quodlibet moveret potentiam sub ratione
primi obiecti communis in quantum includitur in eo, et etiam
sub ratione propria quoad hoc quod addit perfectionem perti-
nentem ad illud genus. Et hoc modo ens est obiectum com-
mune adaequatum, et hoc potentiae intellectivae : ens dico in
communi, et quodlibet ens speciale quacumque differentia entis
contractum sub eadem ratione movet, sive hoc sit ratio indi-
vidui, sive ratio speciei.

(a) Wadd. praeter. (1) Cfr. supra, n. 338 6.

342 LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI.

352. ( 1 1 ) — Ostenditur Angelum posse proficere in cognitione
rerum accipiendo ab eis aliquam notitiam actualem. — Respondeo
ergo ad quaestionem quod Angelus potest proficere in cogni-
tione rerum, et hoc accipiendo notitiam actualem aliquam
a rebus. — Et dico quod tribus modis potest acquirere a rebus
notitiam: — a) Prima notitia est singularis ut singulare. —
Quod probo, quia Angelus potest cognoscere hoc singulare ut
hoc, quia haec cognitio non est improportionata, nec repugnat
intellectui creato: sed non potest cognoscere singulare ut hoc
ex ratione universalis; probo, quia haec natura ut haec non
continetur determinate, scilicet ut haec, sub universalitate.
Si ergo cognoscitur singulariter hoc ut hoc, hoc est per pro-
priam speciem: sed non est probabile quod sint concreatae
omnes species singularium omnium possibilium sibi cognoscere,
quia cum talia sint infinita, haberent species inflnitas actu,
quodlibet enim individuum potest cognoscere.

b) Praeterea, secundo dico quod si haberet notitiam sin-
gularis ut singulare est non acceptam a rebus, adhuc neces-
sario * habet * accipere notitiam exsistentiae actualis rei vel
non exsistentiae , et etiam accidentium notitiam, quae requi-
runtur ad exsistentiam vel non exsistentiam a rebus. — Probo,
quia ex notitia quidditatum et universalium, quae scilicet
sunt necessaria, non potest cognosci complexio contingens:
sed exsistentiae rerum vel non exsistentiae sunt contingentes ;
ergo non sufficit habere notitiam quidditatum et universalium
ad hoc quocl cognoscat hoc singulare esse, puta hunc Socra-
tem currere, sed oportet quod istam notitiam accipiat a
rebus.

Confirmatur, quia si habet rationes terminorum comple-
xionis contingentis sibi concreatas, aut istae rationes istorum
scilicet terminorum, me sedere cras, repraesentant determinate
hanc veritatem, me sedere cras, vel non determinate. — Si
determinate, igitur impossibile est per ipsos terminos ipsum
habere notitiam, quod hoc sit contingens. — Si non determi-
nate, ergo nunquam per hos terminos habebit quod determi-
nate sedeam; igitur oportet quod accipiat aliunde certam no-
titiam huius.

Item, ideae divinae non sunt rationes repraesentandi con-
tradictoria; ergo nec contingentia, non enim repraesentant

LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI. 343

nunc unam rem, nunc oppositam, vel contradictorium illius:
sed notitia contingentium dependet ex voluntatis determina-
tione, ut determinat ea ponere in effectu, vel non; igitur nec
rationes terminorum exprimunt ex sua evidentia, nec faciunt
notitiam contingentium in Angelis.

(12) c) Tertio dico quod quantumcumque haberet concreatam
sibi notitiam singularis et notitiam exsistentiae contingentis,
tamen cognitionem intuitivam singularium necessario recipit a
rebus. Non enim omnis(a) cognoscens exsistentiam alicuius co-
gnoscit ipsam intuitive, quia potest ipsam cognoscere abstra-
ctive ; nam cognitionem intuitivam singularium non potest ha-
bere in Verbo, ubi tamen cognitionem exsistentiae habet; et
ideo ad cognitionem intuitivam rei necessario concurrit obie-
ctum reale, vel ipsa res ut praesens.

Item, impossibile est cognitionem intuitivam esse per * aliam
et aliam * (b) rationem quae sit * eadem * (c) et eodem modo
repraesentans, re manente, et etiam non manente: sed univer-
sale, quod est species vel habitus, vel quicquid ponitur in in-
tellectu Angeli, eodem modo se habet, re exsistente vel non
exsistente; igitur nullum eorum potest esse ratio cognoscendi
rem intuitive; ergo oportet quod Angelus accipiat ipsam a re
ipsa singulari, * si non habet eam * (d), vel ad hoc quod possit
eam habere. Probo quod possit eam habere; quia possibile est
imperfectiori potentiae; ergo et perfectiori, est enim possibilis
potentiae sensitivae.

d) Quarto dico quod species universales posset accipere
a rebus, si non essent sibi concreatae; quia probatum est supra
[n. 348 a] quod habet intellectum agentem et possibilem, et
utrumque perfectiorem habet quam habemus nos, sicut etiam
est perfectioris naturae. Gum ergo intellectus noster agens possit
abstrahere, ergo et superior, et etiam modo perfectiori; vel
cum sensibile aeque repraesentet universale sicut imaginabile,
* possibile * (e) est ipsum recipere species a sensibili.

e) Et si nulla ratio esset alia, adhuc sufficeret mihi con-
cedere hoc, quia non oportet removere ab aliqua natura nobi-

(a) Ed. Ven. Nam non omne. (d) Wadd. si habet eam.

(b) Wadd. aliquam. (e) Wadd. impossibile.

(c) Wadd. in eadem dispositione.

344 LIB. II. DIST. III. QUAEST. XI.

liori quod non possit acquirere perfectionem suam, si non habet
eam; ergo nec ab Angelo, cum hoc possit sensitiva.

353. (I3) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad ratio-
nes principales. — a) kAprimam rationem [n. 344 a], si velim
tenere auctoritatem istam De Causis, dico: verum est quod
plena est formis universalibus, non tamen singularium. Alium
processum concedo in argumento.

b) Ad aliud [n. 344 b\ dico quod ratio August. bene con-
cludit quocl nullum corporale potest agere in spiritum ut to-
tale agens et ut totalis causa vel principalis, non tamen ut
partialis et minus principalis ; intellectu enim Angeli agente
ut causa magis principali, potest corporale causare notitiam
illam [Vid. Lib. I. n. 499].

c) Ad Dionysium [n. 344 c] dico quod auctoritas illa solvit
seipsam ; quia concedo quod divinas illuminationes vel notitiam
divinam, quia illam a solo Deo habent, non congregant ex sen-
sibilibus; bene aliam notitiam possunt habere ex sensibilibus.

d) Ad aliud [n. 344 d~\ de simili modo arguendi Philoso-
phi et Richardi, scilicet de medio, Angelus tenet medium, etc,
iste modus arguendi fundatur in ista propositione, quod sci-
licet in ente omnis gradus possibilis est, et hoc concedatur,
et ego concedo quod Angelus habet aliquam cognitionem quam
non recipit a rebus, ut est cognitio universalium, in qua dif-
fert ab anima, et aliquam in qua cum anima convenit, ut
istam quam accipit a rebus.

DISTINCTIO QUARTA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

An perfectos et beatos creavit Deus Angelos, an miseros et imperfe-
ctosf — Post haec videndum est, utruni perfectos et beatos creaverit Deus
Angelos, an miseros et imperfectos. — Ad quod dici potest quod nec
in beatitudine, nec in miseria creati sunt. Miseri enim ante peccatum
esse non potuerunt, quia ex peccato miseria est; nam si non fuisset
peccatum, nulla esset miseria. Beati quoque nunquam fuerunt illi qui
ceciderunt, quia sui eventus ignari fuerunt, id est peccati et supplicii
futuri; si enim lapsum suum praescierunt, aut vitare voluerunt, sed
non potuerunt, et ita erant miseri: aut potuerunt, sed noluerunt, et
ita erant stulti et maligni. Ideoque dicimus quod non erant praescii
eventus sui; nec eis data est cognitio eorum quae futura erant super
eos. — Boni vero et qui perstiterunt forte suae beatitudinis praescii
fuerunt. Unde Augustinus, Super Genesim (1) : « Quomodo, inquit, bea-
tus inter Angelos fuit qui futuri peccati atque supplicii praescius non
fuit? Quaeritur autem, cur non fuerit? Forte hoc Deus revelare dia-
bolo noluit, quid facturus vel passurus esset; caeteris vero revelare
voluit, quod in veritate mansuri essent » . — His verbis videtur Au-
gustinus significare quod Angeli qui corruerunt non fuerunt praescii
sui casus, ideoque beati non fuerunt ; et quod Angeli qui perstiterunt
beatitudinem sibi affuturam praescierunt atque de ea certi in spe ex-
stiterunt ; unde quodam modo iam beati erant. Et revera, si ita fuis-
set, posset dici illos aliquo modo fuisse beatos, alios vero non, qui
nescierunt eventum suum.

Quod opinando Augustinus hoc dixit, non asserendo, scilicet quod
Angeli qui perstiternnt praescii fuerunt futuri sui boni. — Sed hoc
magis opinando et quaerendo dicit Augustinus quam asserendo. Unde
et huic opinioni opponens consequenter subdit : « Sed quare discerne-
bantur illi a caeteris, ut Deus istis quae ad ipsos pertinerent non reve-
laret, aliis vero revelaret, cum non prius sit ipse ultor quam aliquis pec-
cator? Non enim damnat ipse innocentes ». — Hic videtur innuere quod
nec peccaturis futurum malum, nec permansuris futurum bonum revela-
verit. Ideoque nec illi qui ceciderunt unquam, nec illi qui perstiterunt

(1) Lib. XI. c. 17.

346 LIB. II. DIST. IV. TEXT. MAGISTRI.

usque ad consummationem beati fuerunt ; quia beati non poterant esse,
si de beatitudine certi non erant, vel si daninationis incerti erant. Unde
Augustinus in eodem (1) : « Dicere, inquit, de Angelis quod in suo ge-
nere beati esse possunt, damnationis vel salutis incerti, quibus nec spes
esset, quod mutandi essent in melius, nimia praesumptio est » . « Quo-
modo enim beati esse possunt, quibus est incerta sua beatitudo?» (2).

Summam colligit praedictorum, confirmans omnes Angelos ante
confirmationem vel lapsum non fuisse beatos, nisi quis per beatitu-
dinem accipiat illum statum innocentiae in quo fuerunt ante casum.
— Ex praedictis consequitur quod Angeli qui corruerunt nunquam
beati fuerunt, nisi beatitudinem aliquis accipiat illum statum innocen-
tiae in quo fuerunt ante peccatum. Illi vero qui perstiterunt, aut
suam beatitudinem futuram, Deo revelante, praescierunt, et ita spei
certitudine aliquo modo beati fuerunt : vel incerti exstiterunt suae bea-
tudinis, et ita aliter beati non fuerunt quam reliqui qui ceciderunt.
Mihi autem quod posterius dictum est probabilius videtur.

Responsio ad id quod quaerebatur, an Angeli essent creati per-
fecti, an imperfecti, et dicitur quod perfecti fuerunt secundum aliquid,
et imperfecti secundum aliquid. — Ad hoc autem quod quaerebatur,
utrum perfecti vel imperfecti fuerint creati, dici potest quia quodam
modo perfecti fuerunt, et quodam alio modo imperfecti; non enim uno
modo aliquid dicitur perfectum, sed pluribus.

Quod tribus modis dicitur perfectum: secundum tempus, secun-
dum naturam, et universaliter perfectum. — Dicitur namque perfectum
tribus modis: est enim perfectum secundum tempus, et etiam perfe-
ctum secundum naturam, et etiam universaliter perfectum. — Secundum
tempus perfectum est quod habet quidquid tempus requirit et con-
venit secundum tempus haberi; et hoc modo Angeli erant perfecti
ante confirmationem vel lapsum. — Secundum naturam perfectum
est quod habet quidquid debitum est, vel expedit naturae suae ad
glorificationem ; et hoc modo perfecti fuerunt Angeli post confirmatio-
nem, et erunt Sancti post resurrectionem. — Universaliter et summe
perfectum est cui nihil unquam deest, et a quo universa proveniunt
bona, quod est solius Dei. — Prima ergo perfectio est naturae con-
ditae, secunda naturae gloriflcatae, tertia naturae increatae.

Praedicta breviter tangit, addens quales fuerunt Angeli in con-
versione et aversione. — Quales fuerint Angeli in creatione ostensum
est, boni scilicet et non mali, et iusti, id est innocentes, et perfecti
quodam modo, alio vero imperfecti. — Beati vero non fuerunt usque
ad confirmationem, nisi beatitudo accipiatur, nt iam dictum est, ille
status innocentiae et bonitatis in quo conditi sunt.

(1) Cap. 19. (2) Ib. c. 17.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANl

SUPER DISTINGTIONE IV. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

354. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
quartam, ubi Magister tractat quales Angeli creati fuerunt,
perfecti vel imperfecti, beati an miseri, quaero:

Utrum inter creationem et beatituclinem Angeli boni
fuerit aliqua mora?

355. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Quia
sine mora habuit beatitudinem naturalem; ergo et superna-
turalem. — Probatio antecedentis : statim enim creatus An-
gelus habuit speciem illam, de qua dictum est dist. 3. [n. 322],
in qua fuit obiectum beatitudinis naturalis praesens, et poten-
tiam, et per consequens non impeclitus potuit uti illa specie
considerando essentiam divinam sub illa ratione, neque enim
erat impeditus, et etiam illa species movebat super omnes
alias: in considerando autem essentiam divinam, sub illo modo
essentiam divinam intelligendo et eam diligendo, erat beatitudo
naturalis. — Probatio consequentiae : quia causa naturalis
non est perfectior ad producendum suum effectum quam causa
supernaturalis ad producendum suum: sed causa naturalis sta-
tim habuit erfectum suum, scilicet beatitudinem naturalem; ergo
et supernaturalis suum, scilicet supernaturalem beatitudinercu

b) Praeterea, August. XII. De Civit. cap. 9: Simul con-
dens naturam et largiens gratiam; ergo statim habuit An-
gelus creatus gratiam: sed simul habuit gratiam et beatitudi-
nem. — Probatio, quia simul in malis fuit culpa et poena,
alioquin culpa eorum esset remediabilis.

356. (2) — Contra: August. Super Genes. (2) : Angelus
primo est factus informis, secundo lux ; ergo, etc.

357. — Solutio. — Et quia solutio huius quaest. dependet ex
solutione quaest. seq., ideo solvetur post illam [n. 364 seqq.].

(1) Solvuntur ad n. 379. (2) Lib. I. c. 5.

DISTINCTIO QUINTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENT1ARUM«.

De confirmatione et conversione stantium, et aversione et lapsu
cadentium. — « Post haec consideratio adducit inquirere, quales
effecti sint dmn dividerentur aversione et conversione. Post creatio-
nem namque mox quidam conversi sunt ad Creatorem suum, quidam
aversi. — Converti ad Deum fuit ei charitate adhaerere; averti
odio habere vel invidere; invidiae namque mater est superbia, qua
voluerunt se parificare Deo. — In conversis quasi in speculo relu-
cere coepit Dei sapientia, qua illuminati sunt; aversi vero excaecati
sunt. Et illi quidem conversi sunt et illuminati a Deo, gratia appo-
sita; isti vero sunt excaecati, non immissione malitiae, sed desertione
gratiae, a qua deserti sunt, non ita quod prius dedita subtraheretur,
sed quia nunquam est apposita, ut converterentur. — Haec est ergo
conversio et aversio qua divisi sunt qui natura boni erant, ut sint
alii supra illud bonum per iustitiam boni, alii, illo corrupto per cul-
pam, mali. Conversio iustos fecit, et aversio iniustos. Utraque fuit
voluntatis, et voluntas utrinque libertatis » .

De libero arbitrio breviter tangit, docens quid sit. — « Habebant enim
omnes liberum arbitrium, quod est libera potestas et habilitas voluntatis
rationalis. Poterant enim voluntate eligere quodlibet et ratione iudicare,
id est discernere: in quibus constat liberum arbitrium. Nec creati sunt
volentes averti vel converti, sed habiles ad volendum hoc vel illud ; et
post creationem spontanea voluntate alii elegerunt malum, alii bonum.
Et ita discrevit Deus lucem a tenebris, sicut dicit Scriptura (2), id est
bonos Angelos a malis; et lucem appellavit diem, tenebras vero noctem,
quia bonos Angelos gratia sua illuminavit, malos vero excaecavit.

Post creationem aliquid datum est stantibus per quod converterentur,
nec merito aliquo, sed gratia cooperante. — « Si autem quaeritur, utrum
post creationem conversis aliquid collatum sit, per quod converterentur,
id est diligerent Deum, dicimus quia est eis collata gratia cooperans,
sine qua non potest proficere rationalis creatura ad meritum vitae; cadere
enim potest per se, sed proficere non potest sine gratia adiuvante » .

Qua gratia indigebat Angelus, et qua non? — Non indigebat
Angelus gratia per quam iustificaretur, quia malus non erat, sed qua
ad diligendum Deum perfecte et obediendum adiuvaretur. Operans
quidem gratia dicitur qua iustificatur impius, id est de impio fit pius,

(1) Magna ex parte ex Hugone desumptus. (2) Gen. c. I. v. 4.

LIB. II. DIST. V. TEXT. MAGISTRI. 349

de malo bonus ; cooperans vero qua iuvatur ad bene volendum efnca-
citer, et Deum prae omnibus diligendum, et operandum bonum, et ad
perseverandum in bono et huiusmodi, de quibus postea plenius age-
mus. Data est ergo Angelis, qui perstiterunt, cooperans gratia, per
quam conversi sunt ut Deum perfecte diligerent. Conversi ergo sunt
a bono quod habebant non perdito ad maius bonum quod non habe-
bant ; et facta est ista conversio per gratiam cooperantem libero arbi-
trio, quae gratia aliis qui ceciderunt apposita non fuit.

An sit imputandum illis qui aversi sunt? — Ideoque a quibus-
dam dici solet non esse imputandum illis qui aversi sunt et non con-
versi, quia sine gratia converti non poterant: sed illa non est eis
data, nec culpa illorum fuit, quod non est data, quia in eis nulla
culpa adhuc praecesserat. — Ad quod dici potest, quoniam quibus
apposita est ipsa gratia non fuit ex meritis eorum, alioquin iam non
esset gratia (1), si ex merito quod esset ante gratiam daretur.

Qua culpa gratia non est data eis qui ceciderunt ? — Quod vero
aliis non est data, culpa eorum fuit ; quia cum stare possent, nolue-
runt, quousque gratia apponeretur, sicut alii perstiterunt donec, illis
cadentibus per superbiam, eis gratia est apposita. Aperte ergo caden-
tium culpa in hoc deprehendi potest, quia licet sine gratia nequirent
proftcere, quam nondum acceperant, per id tamen quod eis collatum
erat in creatione poterant non cadere, id est stare,' quia nihil erat quod
ad casum eos compelleret, sed sua spontanea voluntate declinaverunt ;
quod si non fecissent, quod datum est aliis, utique daretur et istis.

Quod Angeli in ipsa conftrmatione beati fuerunt, sed utrum eam
meruerint per gratiam tunc sibi datam, ambiguum est: de hoc enim
diversi diversa sentiunt. — Hic quaeri solet, utrum in ipsa conftrma-
tione beati fuerint Angeli, et an ipsam beatitudinem aliquo modo me-
ruerint ? — Quod in ipsa conftrmatione beati fuerint, plures contestan-
tur auctoritates, et ideo pro constanti habendum est. — Utrum vero
per gratiam tunc sibi datam ipsam beatitudinem meruerint, ambiguum
est. Q.uibusdam enim placet quod eam meruerint per gratiam quam
in confirmatione perceperunt, simulque in eis meritum et praemium
fuisse clicunt, nec meritum praecessisse praemium tempore, sed causa.
Aliis autem videtur quod beatitudinem, quam receperunt in confirma-
tione, per gratiam tunc appositam non meruerint, dicentes tunc non
fuisse eis collatam gratiam ad merendum, sed ad beate vivendum;
nec tunc eis datum esse bonum quo mererentur, sed quo feliciter
fruerentur. Quod autem tunc in praemium acceperunt per obsequia
nobis exhibita, ex Dei obedientia et reverentia mereri dicunt; et ita
praemium praecessit merita. — Et hoc mihi magis placere fateor.

;i) Cfr. Rora. c. XI. v. G.

DOCTORIS 8UBTILI8 AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE V. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

358. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
quintam :

Utrum Angelus prius meruerit beatitudinem quam eam
acceperit?

359. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Quia
aliquis solura meretur aliquid ex obsequiis impensis homini :
non autem meretur aliquid quod eocpectet, quia spes quae
differtur afftigit animam (2); igitur illud quod meretur iam
habet: hoc autem non esset nisi iam haberet illam beatitudi-
nem quam meretur pro obsequio.

b) Praeterea, maius praemiura requirit maius meritum,
secundum rectam regulam: sed Angeli raaiorera gloriam ha-
bent multis hominibus electis; ergo requiritur maius meriturn
in eis: homo autem est viator magno tempore et habet multa
opera bona et merita et opera difficilia; ergo ita ista requirit
praemium Angelorum : sed tanta mora non fuit ante beatitu-
dinem Angelorum; ergo, etc.

360. — Ad oppositum est August. De Correct. et Gratia:
Angeli sancti qui perstiterunt meruerunt illius vitae mer-
cedem recipere: sed non meruerunt illud recipere postqiiam
receperunt; ergo prius, etc. Quaere ibi (3).

361. (2) — Impugnatur sententia Magistri tenentis Angelos
fuisse beatos antequam beatitudinem meruerint. — In ista quae-
stione secunda non tenetur Magister, qui in flne huius 5 dist.

(1) Solvuntur ad n. 363. (2) Prov. c. XIII. v. 12.

(3) Ubi, cap. 11 sic ait : .... sicut fecerunt Angeli sancti [cum divino
adiutorio], qui, cadentibus aliis per liberum arbitrium, per idem liberum arbi-
triwm steterunt ipsi, et huius permansionis debitam mercedem recipere merue-
runt, tantam scilicet beatitudinis plenitudinem, qua eis certissimum sit semper
se in illa esse permansuros.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. I. 351

[pag. 349] magis illam opinionem approbat quae dicit ipsos
fuisse beatos antequam ipsi eam meruerunt; sed merentur
eam modo per obsequia impensa electis, sicut miles meretur
equum bene militaturus per eum.

Sed non tenetur hoc: — a) Primo quia si homo non fuis-
set creatus, Angelus non habuisset beatitudinem, quia non ha-
buisset actum extrinsecum , per quem mereretur sibi, secun-
dum istos, * beatitudinem * : hoc autem videtur inconveniens,
quia * unus * Angelus non dependet * ab alio in movendo, multo
minus * ab homine in merendo. — Similiter actus intrinsecus
est meritorius, circumscripto actu extrinseco; igitur per illum
potuerunt mereri.

b) Praeterea, per hoc quod aliquis praevidetur bene usu-
rus accepto non meretur accipere illud ; tunc enim posset homo
mereri primam gratiam, quia praevidetur a Deo dante eam
bene usurus ea, et tunc gratia non esset gratia, quia esset ex
meritis, licet non positis in effectu, tamen praevisis; igitur
Angelus non meruit beatitudinem, si (a) tantum habuit eam pro-
pter bonum usum praevisum ipsius in obsequendo circa electos.

c) Item, * tunc * status beatitudinis non esset ex se cer-
tus ; nam licet de facto mundus flnietur, et ex boc numerus
obsequiorum sit finitus, quae impenduntur a quibuscumque An-
gelis electis, tamen posset mundus diutius durare plus quam
per mille annis, vel quantumcumque cluret, non propter hoc
status beatitudinis esset minus certus: sed hoc posito, non esset
certitudo meriti, quantum esset; ergo istud praemium de se
certum non *necessario* correspondet illi merito, quod de se
non est certum in quantum meritum (b).

362. (3) — Ostenditur Angelos meruisse beatitudinem prius
quam eam receperint. — Ideo tenetur quod Angeli meruerunt
beatitudinem suam, et prius * natura et duratione * quam
receperunt eam.

a) Primum declaratur; quia omnis natura consequitur
perfectionem suam per operationem propriam: sed perfectio
et finis cuiuslibet creaturae rationalis est beatitudo, quae soli
Deo est naturalis: omnis autem operatio talis in flnem * de-

(a) Ed. Ven. sed. (b) Ed. Ven. quod non est eer-

tum ex eo quod praemium est de se certum.

352 LIB. II. DIST. V. QUAEST. I.

ducens * vel est factiva finis, quando scilicet finis non excedit
virtutem operantis propter finem, sicut medicatio respectu sani-
tatis, vel est meritoria finis, quando scilicet finis excedit vir-
tutem operantis propter finem; et tunc expectatur finis ex
dono alterius : beatitudo autem * ultra * excedit omnem natu-
ram creatam; ideo tam Angelus quam homo meruit suam bea-
tituclinem. — * Et sic patet primum *.

b) Secundum declaratur sic: non potest idem esse ex
gratia perfecta et imperfecta: meritum autem est ex gratia
imperfecta; praemium ex gratia perfecta.

Sed ista ratio non videtur cogere; quia est possibile
aliquam animam habere tantam gratiam in via, quantam ha-
bet in Patria, licet non modo possit habere ita perfectum usum
eius sicut habebit in Patria; unde idem habitus manebit et
posset aequalis manere, sed non idem actus.

c) Ideo aliier declaro secundum; quia voluntas non simul
vult mutabiliter et immutabiliter sive fixe, ita quod * tunc * non
posset velle oppositum et non fixe: quando autem praemiatur
vult immutabiliter , hoc est in quantum consicleratur ut iam
eliciens actum, et per consequens ut prius naturaliter ipso actu
comparatur ad illam; sed quando meretur non sic immutabi-
liter vult, secl ut eliciens actum contingenter videtur elicere.

d) Ad hoc etiam adducuntur congruentiae, quia disposi-
tio debet praecedere illud ad quod est, et (a) via terminum :
meritum est dispositio et via respectu beatitudinis; quare, etc.

363. ( * ) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta. — a) Acl primum [n. 359 a] conceclitur quod per illa
obsequia meretur aliquam beatitudinem accidentalem ; immo
obsequia sunt *quasi * quaeclam opera redundantia ex perfectione
beatitudinis, et non sunt ordinata ad ulteriorem perfectionem, sicut
est de actibus generatis et procedentibus ab habitu generato
perfecto; illi enim nullam perfectionem generant, neque inten-
clunt habitum, quia non est intensibilis, sed tantum procedunt
ex plena perfectione ipsius habitus. Ita hic. Eo autem modo
quo merentur beatitudinem accidentalem concedo quod non
habent illam quando merentur. Nec ex hoc est afflictio, quia
habent beatitudinem essentialem, quam maxime volunt.

(«) Ed. Ven. ut.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. I. ART. I. (DIST. IV). 353

b) Ad secundum [n. 539 b~] dico quod maximum meri-
tum fuit Angelorum volendo finem ultimum motu intrinseco,
quando mali aversi erant a flne isto superbiendo, sicut pate-
bit dist. 6; non autem ad magnum praemium requiritur mul-
titudo meritorum, sed multo magis requiritur unum meritum
intensum quam centum millia remissa; et in eis fuit motus
meriti valde inlensus pro ista morula qua merebantur, in tan-
tum forte quod nullus homo, secundum communem legem, pos-
set habere ita intensum actum meriti sicut ipsi habuerunt.

Solvitur QUAESTIO Dist. IV: Utrum inter greationem et

BEATITUDINEM ANGELI BONI FUERIT ALIQUA MORA?

364. (5) — Divisio. — Ad * primam * quaestionem (prae-
ced. dist.(a) ) [n. 354] quae dependet ex solutione istius, duo
sunt videnda: primo quot erant morae ponendae circa An-
gelos: secundo quae sunt illae morae.

Articulus I.

QUOT ERANT MORAE PONENDAE GIRGA ANGELOS (1).

365. — Sententia I. ponens duas moras. — Quantum ad
primum potest dici multipliciter; possunt enim poni duae
morae: una scilicet in qua sint in termino, et alia sola prae-
cedens in qua sunt in via. Et ita ponit quidam Doctor quod
simul erant creati in gratia omnes in primo instanti, et in
illo omnes (b) meruerunt: in secundo instanti isti meruerunt,
et non illi. quia posuerunt obicem, ita quod si non posuis-
sent, fuissent praemiati sicut alii.

366. — Sententia II. ponens tres moras. — Possunt tamen
poni tres morae, et hoc multipliciter: — a) Uno modo quod
in prirna mora fuerunt omnes in naturalibus suis, in secunda
mali in peccato et iusti in merito, in tertia in gratia fuerunt
boni simul et in praemio et in gloria, et mali in poena. — Et
haec videtur via Magistri, qui videtur dicere quod mali de-

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Ed. Ven. nihil.

(1) Vide infra n. 409 seqq.

Tom. II. 23

354 LIB. II. DIST. V. QUAEST. I. ART. I. (DIST. IV).

meruerunt apponi sibi gratiam quando apponebatur bonis,
quasi iam peccassent in secunda mora antequam in ieriia,
in qua gratia imponebatur bonis, et tunc in tertia mora boni
simul duratione habuerunt gratiam et gloriam.

b) Alio modo ponendo tres moras, quod scilicet in prima
omnes fuerunt in naturalibus, in secunda boni in gratia et in
merito, et mali in demerito, in tertia et isti et illi in termino.

c) Tertio modo ponendo tres moras, ita quod omnes in
prima mora fuerunt creati in gratia et meruerunt (o), in se-
cunda mora boni * soli * steterunt in merito, et mali cecide-
runt, in tertia fuerunt isti et illi in termino.

367. — Sententia III. ponens quatuor moras. — Alio modo
possunt poni quatuor morae, et hoc dupliciter: — a) Uno
modo quod omnes in prirna mora fuerunt in naturalibus, in
secunda mali peccaverunt et boni perstiterunt, in tertia quod
bonis appposita sit gratia et meruerunt, in quarta boni prae-
miati sunt et mali similiter condemnati.

b) Alio modo quod in prima mora omnes fuerunt in na-
turalibus, in secunda omnes in gratia, in tertia boni stete-
runt et meruerunt in gratia, et mali deliquerunt, in quarta et
hi et illi in termino.

3G8. (6) — Propositio I. — Ad inquirendum de istis viis
supponendae sunt sex propositiones probabiles. — Quarum
prima est haec: Merentes usque ad nunc praemiationis in
illo nunc praemiati sunt. — Hoc probatur, quia in isto nunc
non sunt in via; quia illud nunc est nunc praemii; ergo in
isto nunc nullus potest demereri; quia illud non potest impe-
diri, quin reddatur sibi praemium debitum pro merito pro
tota duratione meriti protracta usque ad illud nunc.

Confirmatur : homo enim tota vita sua exsistens in me-
rito in instanti mortis non potest demereri (1), nec ponere obi-
cem, quin praemietur; meruit enim ut tunc daretur sibi impec-
cabilitas, ne tunc posset ponere obicem; et ideo de merentibus
per totam moram viae non potest dici quod ille in instanti
remunerationis ponat obicem, et ille non; hoc enim videtur
ponere quod instans praemii non sit terminus, sed quod tunc
sit in via9 aut saltem ille qui potest ponere obicem est in via.

(a) Ed. Ven. addit: merito.
(lj Vide infra n. 409 seqq.

LIB. II. DISTV V. QUAEST. I. ART. I. (DIST. IV). 355

Et ex hoc improbatur statim prima opinio [n. 365], quod
non possunt tantum poni duae morae, sicut illa ponit.

369. — Propositio II. — Secunda propositio est ista : quod
merilum praecessit duratione praemium. — Quae probatur
ex probatione praec. quaest. [n. 362].

Item ex hoc improbatur via prima ponendi tres moras
[n. 366 a\.

370. — Propositio III. — Tertia propositio est ista : quod
tota mora viae praefiocae quibuscumque Angelis erat eis
aequalis. — Hoc enim est verisimile; quia sicut tota mora
praefixa homini est usque ad instans mortis, ita etiam istis et
illis praefixa est aequalis mora essendi in via.

371. — Propositio IV. — Et ex istis sequitur quarta: quod
quando boni ultimate meruerunt, in eodem instanti tunc
mali demeruerunt. Nam si non demeruerunt, aut tunc me-
ruerunt, et per consequens cum bonis praemiati fuissent, ex
proposiiione prima [n. 368], aut tunc fuissent in termino, et
hoc est contra tertiam, propositionem [n. 370], quia tunc boni
erant in via: aut tunc fuissent in puris naturatibus, et ita
adhuc in mora sequente fuissent in via, in qua tamen boni
erant in termino, et hoc est contra tertiam propositionem.

372. — Propositio V. — Quinta propositio est quod omnes
creati sunt uniformes (a).

373. — Gorollarium. — Et ex istis propositionibus sequi-
tur quod necesse sit ponere ad minus tres moras : unam sci-
licet in qua omnes in termino sunt, et * unam * in qua
boni ultimate merentur et mali demerentur, tertiam in qua
omnes creati sunt uniformes ex quinta propositione ; et tunc
si ponatur quod omnes fuerunt creati in gratia, tenet ulti-
mus modus [n. 366 c) ponendi tres moras. — Possunt etiam
poni probabiliter quatuor morae secundum ponentes quatuor
moras [n. 367].

374. ( ^ ) — Propositio VI. — Sed ad inquirendum ulterius
de dispositione eorum in moris istis, videtur ponenda proposi-
tio sexta probabilis, et est: quod quilibet Angelus aliquando
fuerit in gratia, sive in instanti creationis, sive postea. —
Nam etsi non sit necesse, sicut alias forte dicetur, quod ad

(a) Ed. Ven addit: eifei.

356 LIB. II. DIST. V. QUAEST. I. ART. I. (DIST. IV).

hoc quod aliquis peccet prius habuit gratiam, tamen con-
gruum est quod illi non solum non fuerunt iniusti, quia acce-
perunt libertatem naturalem, per quam potuerunt salvare iu-
stitiam naturalem, sed quod acceperunt iustitiam gratuitam,
secundum Anselm., De Casu diaboli, 12 et 16. — Similiter vi-
detur *ista* seocta propositio probari ex propositicne quadam
septima: quod Deus non discernit .inter istos et illos ante-
quam ipsi se per actus suos discreverint\ quia, secundum
August. XI. Super Gen., quaere ibi, et ponitur dist. *3* huius
II, quare isti dercernebantur (a) et non illi, quaere ibi [pag. 221
et 345]: Non enim Deus est prius ultor quam aliquis sit
peccator ; igitur usque ad instans meriti et demeriti erant
omnes uniformes ; et si tunc primo gratia apponebatur bonis,
videtur etiam tunc quod debuerit etiam apponi aliis. Nam ante
illud instans non demeruerunt; quare igitur non debuit eis ap-
poni gratia sicut aliis qui meruerunt? Si autem istam fuissent
demeriti, igitur prius eam habuerunt, quia gratia et culpa non
sunt simul (b).

375. — Corollarium. — a) Igitur si concedatur ista propo-
sitio sexta, quod quilibet peccans aliquando fuit in gratia,
sequitur ergo necessario quod illae tres morae, si ponantur,
erunt istae: prima mora est omnium in gratia, et secunda
istorum bonorum in merito et istorum malorum in demerito,
in tertia omnes in termino.

b) Vel si dicatur eos aliquando fuisse in puris naturali-
bus, necesse est tunc ponere quatuor moras: ita quod omnes
in prima mora fuerunt in puris naturalibus, in secunda omnes
in gratia, et meruerunt boni et mali demeruerunt, in tertia
boni perseveraverunt in bono et mali in malo, in quarta et
isti et illi in termino.

c) Et ista ultima via de quatuor moris salvat plures
status in eis et plures afflrmativas auctoritates. — Quae plu-
ralitas, si non placeat, quia non habet necessitatem evidentem,
saltem ad minus tres istas moras prius assignatas probabile
est ponere.

(a) Ed. Ven. distinguebantur.

(b) Ed. Ven. si autern illi fuisset demeriti, non habuissent; igitur prius
iam habuerunt, quia gratia et culpa non sunt simul.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. I. ART. II. (DIST. IV). 357

ARTICULUS II.
QUANTAE FUERINT ISTAE MORAE.

376. ( 8 ) — Praesupponitur moras Angelorum fuisse diversa
nunc aevi. — De secundo articulo, scilicet quantae fuerunt istae
morae, quamvis aliqui ponant eas esse diversa instantia tem-
poris discreti, tamen ex dist. 2. [n. 124] patet quocl propter
nihil in Angelis oportet ponere tempus discretum, sed diversa
nunc aevi.

377. — Declaratur quibus correspondebant instantia aevi in
tempore nostro continuo. — Sed *quaero,* quibus correspondebant
ista nunc aevi in tempore nostro continuo? Dico quod ultima
mora, scilicet exsistendi in termino, correspondet toti tempori post
instans primum beatitudinis bonorum et damnationis malorum;
mora tamen prima, in qua erant uniformes, potest poni coexsti-
tisse instanti nostro vel parti temporis nostri; et secundum
hoc consequenter oportet ponere de secunda mora; si enim
prima mora coexstitit tempori et ultimo instanti eius, igitur
secunda mora non habuit aliquod primum instans in tempore
nostro correspondens sibi. — Et licet videatur quibusdam quod
necesse *fuerit* Angelum primo peccasse in instanti vel cum in-
stanti temporis nostri, et aliis videatur quod necessario opor-
teat ipsum peccasse cum tempore nostro, primi habent pro se
quia inter privative opposita circa subiectum aptum natum non
est medium, et quando est subiectum indivisibile nulla est causa
* sui * successionis a termino in terminum, neque ex parte ter-
minorum, neque ex parte mobilis; secundi autem habent pro
se quod nulla virtus creata agit in instanti, quia tunc maior
virtus ageret in minori quam in istanti; neutrae tamen rationes
concludunt. — De prima patebit lib. III. dist. 3(1), ubi respon-
debitur ad istas rationes sustinendo quod anima Beatae Virginis
potuit praecise esse in peccato per instans, et postea fuisse
munda. — Nec etiam secunda concludit, et responsum est ad
eam prius, dist. 2. huius II. [n. 218]. — Utroque ergo modo
potuit esse: et quod prima illa mora innocentiae coexsisteret

(1) q. l.

358 LIB. II. DIST. V. QUAEST. I. ART. II. (DIST. IV).

tempori et non ultimo eius instanti, et tunc secunda mora ha-
buit primum instans temporis coexsistens sibi: vel quod prima
mora coexsisteret tempori et ultimo instanti eius, aut soli in-
stanti uni temporis, et tunc secunda mora non habuit aliquod
primum instans sibi correspondens, sicut non est dare primam
mutationem in moto continuo, ex VI. Physic.

378. ( 9 ) — Ostenditur secundam moram in se non fuisse in-
stantaneam vel indivisibilem. — Sed qualis erat secunda mora
in se? Nunquid instantanea, vel indivisibiUs^. — Videtur
quod non, propter duo: — a) Primo quia Angeli mali pecca-
verunt pluribus peccatis diversae speciei, et non habuerunt si-
mul omnes actus illos; igitur habuerunt unum post alium, et
in tota mora in qua habuerunt actus istos fuerunt in via; alio-
quin actus eorum posteriores non fuissent eis demeritorii, sed
quasi poenae exsistentium in termino.

b) Secundo, quia Angelis bonis pro magno merito ascri-
bitur quod vicerunt praelium tentationis, Apocal. c. XII. v. 7:
Factum est praelium magnum in coelo : Michael et Angeli
eius praeliabdntur cum dracone, etc. Si enim praecise esset
unum instans, in quo mali demeruerunt et boni meruerunt, in
illo non fuisset ista pugna (a), nec victoria tentationis, et ita non
ascriberetur ista victoria eis in laudem et excellens meritum
eorum. — Assumptum probatur, quia si tantum fuisset unum
instans, simul peccassent mali et boni meruissent; sed in illo
instanti naturae, in quo mali peccaverunt, peccatum eorum
non tentavit bonos, neque enim tentavit eos nisi posterius na-
tura quam fuit commissum a malis; posterius igitur vicerunt
boni tentationem quam mali peccavsrunt; ex quo concluditur
quod mora demeriti malorum non erat indivisibilis. — Ex hoc
sequitur quod nec mora meriti bonorum, quia erant aequales,
ex propositione tertia [n. 370]. Et secunda via [n. 366] hoc
specialiter concludit de mora meriti bonorum.

379. (10) — Soivuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta. — a) Ad primum [n. 355 a] dico quod consequentia
non valet. — Ad probationem consequentiae dico quod Deus
potuisset eis dedisse beatitudinem in instanti creationis, si vo-
luisset; sed gloriosius est eam habere ex merito, et ita dispo-

(«) Ed. Ven. repugnantia.

LIB II. DIST. V. QUAEST. I. ART. II. (DIST. IV). 359

suit sua sapientia: meritum autem istud non potuit esse, sup-
posita liberalitate divina, quae creavit omnes aequales [n. 372],
nisi acl minus duobus moris praecedentibus ipsam beatitu-
clinem.

b) Ad aliud [n. 355 6] licet negetur similitudo de gratia
et gloria ad culpam et poenam, tamen dico quod non simul
erant mali demeritorie et culpabiliter damnati, quia non simul
erant ipsi in via et m termino, sicut nec boni. Et licet modo
sint in culpa, non tamen demerentur ut viatores, eliciendo
actum, quem elicere imputetur eis ad demeritum.

380. — Praemittitur solutio ad rationem sententiae tenentis duas
tantum fuisse Angelorum moras. — Ad probationem quae innuitur
[n. 409 c] pro opinione quae ponit duas moras tantum [n. 365],
scilicet, quia intelligunt sine discursu, et ita acquirunt perfe-
ctionem suam, respondeo : si ex hoc fuissent statim beati post
unum actum, sequeretur quod mali, qui, secundum eum, me-
ruerunt(a) in primo instanti, fuissent beati et nunquam pec-
cassent. Et ideo illud assumptum est falsum de perfectione Ange-
lorum naturali, sicut tactum est dist. 3, * quaest. 3[?|* huius
Libri, et multo falsius de perfectione swpernaturali quam
acquirunt meritorie ; illa enim est secundum acceptionem prae-
miantis, cuius lex est quod qui perseveraverit usque ad finem,
hic salvus erit(l), et qui ceciderit condemnabitur (2); et ideo
si aliquando meruerunt, et non perseveraverunt pro tota mora
deputata viae, non sufflcienter ad beatitudinem aeternam me-
ruerunt [Vid. n. 412].

(a) Ed. Ven. demeruerunt.

(1) Matth. c. X. v. 22.

(2) Eccles. c. XI. v. 3.

QUAESTIO II.

381. (i.) — Proponitur quaestio. — Quaeritur hic:
Utrum Angeli boni fuerunt beati in prirno instanti

creationis suae, et Angeli mali miseri?

382. — Argumenta principalia (1). — Quod sic videtur: —
a) Nam in primo instanti fuerunt beati beatitudine naturali; ergo
et beatitudine supernaturali. — Probatio consequentiae : causa
efficiens beatitudinis supernaturalis est efficacior causa effi-
ciente beatitudinis naturalis; ergo aeque cito vel citius potest
producere effectum suum. — Probatio antecedentis : quia An-
geli in primo instanti suae creationis habuerunt vel habere po-
tuerunt intellectum perfectum et voluntatem, et obiectum utrius-
que praesens; ergo fuerunt vel esse potuerunt beati beatitudine
naturali in primo instanti.

b) Item, boni fuerunt in primo instanti in gratia; ergo
in primo instanti fuerunt beati. — Probaiio antecedentis : per
August. XII. De Civit. cap. 9, dicentem quod Deus fuit simul
condens naturam Angelorum et largiens gratiam. — Pro~
batio consequentiae : quia Angelus sine discursu statim conse-
quitur suam perfectionem naturalem, habita dispositione natu-
rali requisita ; ergo et habita dispositione supernaturali, quae
est gratia, statim sine discursu consequitur suam perfectionem
supernaturalem, quia dispositio supernaturalis, quae est gratia,
non magis repugnat vel non minus convenit perfectioni super-
naturali ad illam inducendam quam dispositio naturalis perfe-
ctioni naturali ad quam disponit.

(2) c) Item, quod mali ab initio fuerunt miseri. — Probatio:
August. Super Gen. lib. XI. cap. 16. et habetur dist. 3. cap.
illo, Putaverunt quidam, etc. [Vid. pag. 219], et probatur ibi,
ut videtur, hoc per illam auctoritatem Ioan. VIII. v. 44: Ille
homicida erat ab initio, et in veritate non stetit.

(1) Solvuntur ad n. 411.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I. 361

d) Item, August. ubi supra, et ponitur dist. 3,eodem cap. quo
prius, allegat auctoritatem Iob. XL. v. 14, ubi dicitur de diabolo:
hic est, inquit, iniiium figmenii Dei, et nostra translatio habet :
ipse est 'principium viarum Dei; et ibidem allegatur aucto-
ritas Psal. CIII. v. 26: Draco isie quem formasii ad illuden-
dum ei; ergoin principio fuit malus.

383. — Oppositum: — a) De bonis: August. lib. I, cap. 1
Super Gen. et ponitur dist. 3, cap. illo, Aliis auiem vide-
tur, etc. [Vid. pag. 220]: Angelicam, inquit, naiuram primo
informem creatam, et coelum dictam, postea formatam,
ei lucem appellatam, quando scilicet ad Creatorem est con~
versa perfecta dilectione sibi inhaerens.

b) Item de malis, quod non statim fuerunt mali, probatur
per auctoritatem Origen. in glos. super Ezech., et ponitur
dist. 3, cap. Adhuc autem videtur(\), etc. [Vid. pag. 221], ubi
dicitur: Serpens hostis contrarius veritati; non tamen a
principio super pectus suum et ventrem ambulavit, sicut
nec Eva, nec Adam statim peccaverunt ; et loquitur de dia-
bolo sub nomine serpentis.

Item, Ezech. XXVIII. vv. 12-13, dicitur: Tu signaculum
similitudinis, plenus scientia et perfectus decore, in deliciis
Paradisi Dei fuisti; ergo non statim in miseria.

Artigulus I.

AN ANGELI POTUERINT ESSE IN PRIMO INSTANTI
BEATI VEL MISERI?

384. ( 3 ) — Ostenditur Angelos bonos potuisse esse beatos in
primo instanti — Respondeo: primo * dicendum * quod boni
potuerunt in primo instanti esse beati. — Cuius ratio est ista :
quia beatitudo non potest inesse alicui creaturae capaci beati-
tudinis nisi a Deo; ergo pro quocumque instanti est beatitudo
possibilis dari a Deo et inesse creaturae capaci illius, pro illo
instanti est simpliciter possibilis: sed pro quocumque instanti
Deus potuit illam dare, ita bene in primo sicut in secundo
vel in tertio instanti, et Angelus pro quocumque instanti fuit

(1) Cap. Deinde qualiter.

362 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I.

capax, quia per naturam est imago Dei, qua est capax Dei^
et illam plenam habuit naturam et perfectam in naturalibus;
quare, etc.

385. — Ostenditur Angelos malos potuisse esse miseros in
primo instanti miseria poenae. — Utrum autem in primo in-
stanti potuerunt esse miseri? — Distinguitur de miseria; est
enim duplex, scilicet poenae et culpae. — De miseria poenae
quantum ad illud quod est, scilicet quantum ad illud incom-
modum quod nunc infligitur vel infligetur pro culpa, potue-
runt esse miseri; * sed hoc proprie non fuisset poena, quia
non fuisset punitiva culpae. — Probatur autem quod potue-
runt esse miseri * in primo instanti; quia non videtur contra-
dictio quod in primo instanti insit vel infuisset naturae Angeli.
Potuit etiam immediate dari a Deo pro illo primo instanti, sicut
et beatitudo, dicente August. III. De Lib. Arb.: Si Deus ab ini-
tio fecisset hominem in poena, non esset propter hoc vitu-
perandus Deus, nec iniustus; sed si ab initio non fuisset in
poena, et postea fecisset eum in poena sine suo demerito,
vituperandus esset.

386. ( * ) — Prima aliorum ratio ad probandum Angelos non
potuisse in primo instanti peccare. — De miseria culpae dicitur
quod non potuit in primo instanii peccasse. — Et ratio unius
Doctoris prima est haec: quia illud peccatum in primo illo
instanti aut eis inesset a Deo creante: quocl non est verum,.
quia Deus non est auctor mali culpae, nec potest esse causa
defectiva respectu culpae: aut inesset eis per proprium acium
voluntatis suae: sed hoc non potest esse; probatio, quia omnis
operatio quae simul incipit * esse * cuni esse rei est effective
a causa producente rem in esse. — Exemplum: quia descensus
gravis simul incipit cum esse eius, ideo descensus ille causatur
a generante grave. — Ponitur etiam exemplum de tibia clauda.
— Cum igitur nec a Deo effective, nec a proprio actu suae vo-
luntatis vel a propria voluntate effective in primo instanti potue-
runt habere peccatum, vel actum talem vitiosum, sequitur, etc.
[Vid. n. 394 a\

387. — Impugnatur. — Sed haec ratio non valet : —
a) Quia, secundum August. XI. De Civit. Dei, cap. 13 ubi
dicit (1): qui dicunt Angelos a principio fuisse malos, non sen-

(1) Ad sensum.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I. 363

tiunt cum Manichaeis, qui Manichaei ponebant unum deum
malum immediate esse causam mali, et alterum esse imme-
diate causam boni; ergo, secundum August., non sequitur: ipsi
fuerunt mali a principio ; ergo eorum malitia fuit causata
a Deo (a).

b) Item, defectus causae secunclae in agendo, in quantum
defectus est, non est effectus causae primae; ergo defectus pro-
cedens a voluntate Angeli in illo primo instanti, si fuisset, non
fuisset a Deo, vel a causa prima, sicut nec nunc est.

c) Item, secunda causa, scilicet voluntas, semper aequa-
liter causatur a Deo, non solum (b) quantum ad conservari,
sed quantum ad causari, secundum August. VIII. Super
Gen., volentem quod Sol sicut causat lucem in aere, quod
aer semper sit luciclus a Sole quamdiu lux est in aere; sic
Deus semper causat; nam conservari continue ab ipso est
continue causari ; sicut ergo defectus causae secundae in-
fuisset a Deo in primo instanti, cum Deus nunc causet volun-
tatem sicut in primo instanti, nunc causaret peccatum sicut in
principio (c).

388. (5) — Secunda aliorum ratio. — Arguitur etiam ad
eamdem conclusionem secundo sic: Angelus non potest habere
primum velle a se, sed ab alio: sed tale velle non faceret An-
gelum peccare vel esse in culpa; quare, etc. — Probatio as-
sumpti: per Ansel. De Casu diaboli, cap. 13; quia, secundum
eum, si primum velle * a se ipso * habet, aut * habet * no-
lens, aut volens: * non nollens, certum est: si volens, sive
volendo, ergo ante primum velle fuit aliud velte, et sic pos-
set esse processus in infinitum. Et similiter posset etiarn ar-
gui de nolle * (d).

(a) Non sequitur : hoc est ab initio cum re creata ; ergo est a Deo-
immediate.

(b) Ed. Ven. Item, est causa voluntatis Deus non solum....

(c) Ed. Ven. si ergo defectus causae secundae fuisset a Deo in primo
instanti, cum Deus non causet voluntatem, et sic causa voluntatis quantum
ad istam per contrarium (?), sequitur quod Deus non causaret peccatum
sicut in primo instanti.

(d) Wadd. si volens, igitur illud non est primum velle: si nolens, idem
sequitur; quia ante illud velle noluit illud; igitur voluit illud non esse;
igitur aliquid voluit. Cum igitur, per positum, peccatum fuerit in primo
instanti, non fuit ab actu voluntatis proprie, nec a Deo ; igitur nullo modo.

364 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I.

389. — Impugnatur, — Dico ad istud argumentum: —
a) Supposito quod voluntas possit esse causa activa suae vo-
litionis, obiecto sibi praeostenso et praesente, dico tunc quod
potest esse causa primae volitionis, sicut et secundae, cum sit
eiusdem rationis; imo secundum sic ponentes esset processus
in infinitum, nisi haberet primum velle a se ^primo ; nam
quaero, a quo primum habet velle?: aut a se, et habetur pro-
positum: aut ab alio, et tunc hoc erit per aliud velle. Et de
isto quaero, a quo habet: si a se, habetur propositum: si ab
alio, erit processus in infinitum.

b) Ad Anselmum dico quod ipse finxit unum Angelum
qui prius esset una essentia nuda non habens formaliter poten-
tiam volitivam, quam ipse vocavit instrumentum. Iste Angelus
sic imaginatus secundum Anselmum non potest habere primum
velle a se, quia * est in aptitudine remota, et * oportet ipsum
reduci ad actum primum, scilicet quod habeat voluntatem
antequam eliciat volitionem, et hoc non potest a se esse.

c) Et tunc cum dicitur : si habet a se, aut volens, aut
nolens, dicendum quod nec volens, nec nolens habet primum
Telle.

d) Vel si dicamus illum Angelum habere instrumentum,
scilicet potentiam volitivam, tamen fingimus ipsum sine affe-
ctione commodi vel incommodi, vel iusti vel iniusti, tunc non
potest habere velle a se, sed a Deo secundum primam (a) affe-
ctionem commodi vel incommodi, quae superadditur naturae
suae; sed habita affectione commodi, prima volitio elicita est
a se. Et isto modo intelligit Anselmus.

390. ( 6 ) — Tertia aliorum ratio. — Arguitur tertio ad istam
conclusionem sic: si voluntas Angeli peccat in primo instanti,
ergo non peccat. — Probatio consequentiae : quia si in primo
instanti peccavit, non potuit non peccare; ergo necessario pec-
cavit (b). — Probatio istius consequentiae : quia si potuit non
peccare, aut potentia ante actum: quod falsum est, nam ante
primum instans non fuit potentia in ipso : nec potentia cum

(•«) Ed. Ven. a Deo dante ipsius affectionem.

(b) Ed. Ven. Arguitur tertio ad istam quaestionem sic : ponatur quod
si potuerit in primo instanti quod peccaverit; sequitur: ergo necesse pec-
cavit : sed nullum necessarium est peccatum ; peccatum enim adeo est vo-
luntarium, quare etc. Probatio istius consequentiae....

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I. ' 365

actu, quia in isto instanti in quo peccavit non potuit non pec-
care, et ideo per illam potentiam non potuit non peccare. [Vid.
n. 394 &].

391. — Impugnatur. — Sed hoc argumentum non valet :
— a) Solutum enim est dist. 1. huius II, in quaest. de aeter-
■nitate mundi [n. 44 b], et in I. Libro * dist. 39, * de praede-
stinatione [n. 1124], quia, ut dictum est ibi, causa non causat
effectum nisi ut prior natura, non prior duratione ; nam etsi
non sit duratione prior causa quam causans, tamen prior fuit
natura. Ergo si omnis causa dum causat necessario causat,
omnis causa necessario causat, (et tunc nihil contingenter
eveniet(a) ); quia causa non est contingenter causans antequam
causet.

b) Item, omnis libertas arbitrii tolletur; nam voluntas in
isto instanti non elicit actum libere, et non elicit illum libere
antequam eliciat; si ergo nunc elicit de necessitate, per te,
quia pro nunc non potest non elicere, ergo nunquam libere
eliciet.

c) Hoc etiam esset contra eos, qui clicunt quocl voluntas
necessario vult finem, non autem ea quae sunt ad finern; si
ergo necessario vult quanclo vult, tunc ita necessario vult ea
quae sunt ad flnem sicut finem, quia neutrum vult antequam
velit, et ideo utrumque volet vel vult necessario, ut dictum est.
( 7 ) d) Ideo dico quod poteniia contradictionis non necessa-
rio est potentia ante actum, nam cuilibet contingenti proposi-
tioni de futuro correspondet sua de praesenti contingens simi-
liter, sicut ista, tu sedes, est vera contingens de praesenti,
sicut fuit illa sibi correspondens contingens de futuro, tu se-
debis; sed * ista * est magis determinata, ista de futuro mi-
nus; unde Aristot. I. Periher. dicit in propositionibus de prae-
senti esse veritatem determinatam , et non necessariam.

e) Cum ergo dicis: aut potuit potentia anie actum, aut
potentia cum actu; dico quod potuit peccasse potentia ante
actum, anterioritate vel ordine naturae, non prius duratione
necessario. Et sic ista glossa non valet: Deus nullum contin-
genter, sed necessario praedestinavit; quia non est clare in-
stans vel tempus durationis ante praedestinationem; ideo se-

(a) Deest in Ed. Ven.

366 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I.

cundum illud non potuit non praedestinasse: quod falsum est,
sufflcit enim ad hoc quod causa contingenter producat, quod
prius ordine naturae sit quam effectus productus; nec requi-
ritur necessario prius duratione ad hoc quod contingenter
Deus aliquid producat extra se.

392. — Quarta aliorum ratio. — Arguitur etiam quarto sic
ad dictam conclusionem: Angelus non potuit in primo instantiha-
bere deliberationem ; ergo nec peccare. — Consequeniia patet.
— Probatio antecedentis : quia in primo instanti non potuit
simul multa intelligere distincte: quod tamen oportebat, si
deliberasset TVid. n. 394 c].

393. — Impugnatur. — Nec ista ratio valet; nam volitio
quando elicitur a volente non requirit nisi unam intellectio-
nem, si sit volitio unica: intellectionem dico unicam distinctam,
quia plures intelleciiones distinclae simul non possunt esse in
intellectu, et si possent esse, tamen una sufflceret ad unam voli-
tionem eliciendam; *et* ita posset esse una intellectio distincta,
etiamsi deliberatio non praecederet, sicut si multae praeces-
sissent; ergo deliberatio respiciens plures intellectiones non
requiritur ad unam volitionem: sed in una sola volitione po-
test esse obliquitas et peccatum; quare, etc.

394. (8) — Ex praedictis rationibus arguit Doctor ad ho-
minem. — Rationes etiam praefatae sunt contra ipsos; quia
ponunt quod Angelus in primo instanti potuit mereri. —
a) Maior eniin primae rationis eorum ad illam opinionem
fuit ista [n. 386] : Prima operatio rei simul exsistens cum re
est a producente rem; tunc *subdas* minorem sub ista sic:
sed operatio Ang-eli non sua non potest sibi esse meritoria ;
ergo non potuit mereri in primo instanti.

b) Item tertia (a) ratio [n. 390] est contra eos; quia in illo
instanti non potest mereri m quo non potest peccare, quia
in quocumque instanti potuit peccare, in eodem potuit mereri, et
e contra: sed per illam rationem si in * illo primo instanti *
non potuit peccare, ergo non potuit mereri in illo. — Pro-
batur secundum eos minor: quia vel illa potentia esset ante
actum, vel cum actu etiam contrario, autem est contra eos* (b).

(a) Ed. Ven. secunda.

(b) Wadd. si in primo instanti non eliciat actum meritorium, vel bo-
num, non potcst peccare, secundum eos; quia non potentia ante actum, etc.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I. 367

c) Item alia ratio [n. 392] videtur adduci contra eos; ae-
qualiter enim videtur requiri deliberatio vel magis ad bene
operandum sicut ad male; bona enim operatio non potest esse
nisi concurrentibus circumstantiis debitis omnibus ; sed mala,
quacumque deficienle; ergo si sine deliberatione posset me-
ritorie agere, multo fortius male.

d) Si instetur de Christo, qui potuit mereri, et tamen
non potuit peccare, patebit de hoc Lib. III. *dist. 18 *. Videtur
autem ille Doctor concedere quod Christus potuit peccare de-
nominative, non autem effective.

395. (^) — Quinta aliorum ratio. — Arguitur etiam quinto
sic ad conclusionem: motus naturalis voluntatis Angeli in primo
instanti fuit rectissimus ; ergo in illo instanti non potuit esse
malus actus vel motus malus liberi arbitrii; si enim fuisset
malus, remissum et per consequens minus rectum fecisset mo-
tum vel actum naturalem voluntatis, et tunc non fuisset vo-
luntas rectissima vel actus eius naturalis.

396. — Impugnatur. — a) Nec illa ratio valet; quia sem-
per dum manet integra natura voluntatis, manet inclinatio
vel motus naturalis integer rectus, ita bene in primo instanti
sicut in secundo : sed secundum Dionys., naturalia in damna-
tis Angelis manent splendidissima ; ergo et inclinationes re~
ciissimae (a).

b) Nec illa ratio valet; quia sequitur quod sicut non pos-
set peccare in prirno instanti, sic nec in secundo vel tertio;
sicut enim peccatum nihil naturae adimit, alioquin tota pos-
set eonsumi per peccata, sic etiam nihil inclinationis natura-
lis adimit.

397. — Sexta aliorum ratio. — Aliter arguitur et * proba-
tur * (b) sic * sexto *: — a) In habitu concreato (1) ipsi Angelo
primo relucent quidditates intelligibiles ab Angelo. Cum igitur
intellectus angelicus non intelligat alia (c) nisi ut- praesentata in
isto habitu, intelligit primo istas quidditates, et deinde specialia

(a) Wadd. addit : Dico igitur quod in primo instanti fuit natura rectis-
sima, et tamen potuit esse obliquitas in actu elicito a voluntate libera,
quia rectitudo naturae stat cum voluntate non recta.

(6) Wadd. probabiliter; contra antiquiores editiones.

(c) Ed. Ven. aliqua.

(1) Cfr. supra n. 307 seqq. et 330 seqq.

368 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I.

singularia ; ideo in primo istanti non potuit habere cognitionem
practicam ; igitur nec peccare; quia quiclditates istae relu-
centes in tali habitu scientiali, ad quas primo habitus inclinat,
sola speculaliva cognitione intelliguntur (a).

b) Praeterea, istarum considerationem quidditatum conse-
quitur primo quaedam complacentia naturalis, sicut cum con-
sidero Lunam complacet mihi; igitur et in primo instanti,
quando ista complacentia naturalis fuit, non potuit demereri
vel peccare.

398. (»0) — Impugnatur. — Hoc potest solvi: — a) Quia
velle concupiscentiae praesupponit velle amicitiae; nullus enim
concupiscit nisi magis amet illud cui concupiscit bonum con-
cupitum quam amet ipsum concupitum, et prius aliquo modo:
ergo prius amat quis se amore amicitiae quam aliquod bo-
num sibi; et in isto priori potest vel potuit esse inordinata
volitio amicitiae, plus scilicet amando se quam iuste debuisset
amare secundum rectam rationem : sed ista volitio inordinata
potuit esse in primo instanti creationis Angeli, quia in primo in-
stanti potuit sibi ostendi bonum diligibile sibi, et aeque primo
vel prius natura potuit amare se in se; ergo potuit inordinate
amare se in primo instanti; prius etiam natura potest obie-
ctum bonum essecognitum in se; et *esse* amabile in se, quam
ut relucet in habitu; quia non quietat amantem nisi ut in se.

b) Istud confirmatur per Augustinum, qui dicit XIV. De
Civit. Dei, cap. ult., quod civitatem diaboli fecit inordina-
tus amor sui: iste autem potuit esse in primo instanti, ut
dictum est.

399. (") — Septima aliorum ratio. — Septimo arguitur pro
conclusione sic: Nullus potest peccare, nisi sit debiior iustitiae:
sed in primo instanti non fuit Angelus debitor iustitiae; ergo, etc.
— Maior patet, quia iustitia et peccatum sunt sicut habitus
et privatio. — Probatio minoris: quia, sicut patet per An-
selmum, in lib. De Casu diaboli, 13 et 14, in primo instanti
non accepit iustitiam.

(a) Ed. Ven. .. . istas quidditates sequitur intelligentia vel intellectio
singularium ; ita quod primo ille intellectus considerat quidditates, deinde
singularia, quae considerando est practice et in ista cadit deliberatio, non
in speculando ; propter quod patet quod in primo instanti non potuit de-
mereri illam.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I. 369

400. — Impugnatur. — Nec istud vatet: — a) Duplex enim
est iustitia, scilicet acquisita (a) et infusa, et de neutra con-
cludit ratio. Iustitia enira infusa statim amittitur unico actu
peccati ; ergo ista amissa, non posset iste amplius peccare, quia
non est debitor iustitiae, cum non habeat iustitiam (b). — Simi-
liter Sarracenus, qui nunquam habuit iustitiam infusam, non
esset debitor iustitiae, et per consequens non posset peccare.

b) Item, manifestum est quod non fuit in illo primo
instanti debitor iustitiae, quia non accepit eam ; * semper
enim * (c) exsistens in peccato mortali nunquam esset debitor
iustitiae, quia nunquam accepit eam. — Ideo de ista iustitia
non valet argumentum.

c) Similiter nec de iustitia acquisita; nam ista potest
amitti multis actibus iniustitiae elicitis; nec ille qui nunquam
fuit iustus moraliter tenetur ad iuste operari, si non esset de-
bitor iustitiae, quia nunquam istam accepit.

d) Dico igitur quod iustitia ista, ratione cuius debitor
est homo vel Angelus iustitiae, non est nisi potentia natura-
lis voluntatis moderandi inclinationem naturalem, quae est
contra iustitiam infundendam; et illud est libertas, quae non
est aliquid superaddifcum voluntati, imo de per se ratione eius.
Dico igitur quod illam iustitiam naturalem, * sive * potentiam

* vel libertatem *, qua potuit conservare iustitiam infusam sibi,

* vel qua potuisset recepisse illam, scilicet si stetisset, qua enim
est dominus suorum actuum, * recepit Angelus, et ideo debitor

* illius * iustitiae fuit.

e) Ad AnselmMm dico quod non accepit iustitiam infusam;
et hoc dicit August. XI. Super Gen., et ponitur auctoritas in
principio dist. 3 [Vid. pag. 219seqq.].

401. (12) — Octava aliorum ratio. — (Atia ratio est: duae (d) )
mutationes non sunt simul, quarum terminus ad quem unius est
terminus a quo alterius : * sed mala volitio vel peccare sequi-
tur terminura ad quem creationis, quia praesupponit esse; * (e)
ergo non sunt simul.

(a) Ed. Ven. moralis. (c) Wadd. sequeretur enim quod.

(b) Ed. Ven. iniustitiam. (d) Deest. in Ed. Ven.

(e) Wadd. sed creatio et peccatum sunt duae mutationes illo modo se
habentes, quia mala volitio vel peccatum praesupponit esse, quod est ter-
minus ad quem creationis; ergo...

Tom. II. 24

370 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. I.

402. — Impugnatur. — a) Istud non valet de passioni-
bus et subiectis quae consequuntur se solum ordine naturae,
quia possunt esse simul duratione ; nam Luna eodem in-
stanti temporis in quo accipit lumen a Sole diffundit ipsum
in alias partes medii.

b) Si tamen flat vis de vocabulo mutationis, dico quod
peccatum in primo instanti temporis non est mutatio, sed est
passio de genere passionis, quia mutatio est a privatione in
habitum, vel e converso, quae non se compatiuntur in eodem
instanii durationis ; nec prius fuit duratione iste habitus
cuius privatio est peccatum in voluntate Angeli, si peccavit
in primo instanti; ideo non est mutatio, sed est passio de
genere passionis. De hoc in IV in materia de resurrectione (1).

403. — Nona aliorum ratio. — Alia ratio ponitur talis: actio
creaturae non potest esse in instanti; igitur in primo instanti
non potuit habere actum aliquem, per quem peccaret. — Proba-
tio antecedentis: per rationem Aristot. VI. Physic, ubi arguit
sic: si aliqua virtus potest movere in instanti, ergo maior virtus
potest in minori quam in instanti: hoc est impossibile: sed
omni virtute creata potest esse maior et est; ergo nulla virtus
creata potest moveri in instanti.

404. — Impugnatur. — Dico quod ratio Aristot. procedit
in his in quibus potest esse excessus in mensura, quod scili-
cet si aliqua virtus movet in aliquo tempore, dupla virtus
movebit in dimidia parte temporis: sed instans non potest
excedi ab aliqua mensura in parvitate ; ideo non valet. —
Tamen de motu tenet argumentum Aristot.; quia motus neces-
sario habet mensuram divisibilem, cum ipse sit divisibilis, et
ideo si motus esset in instanti, necessario instans esset divisi-
bile; ergo contingeret dare mensuram minorem.

405. (13) — Sententia Doctoris. — Teneo igitur quod *po-
tuit peccare in primo instanti; quia * potuit in primo in-
stanti habere potentiam volitivam perfectam, et non limitaba-
tur ad rectam operationem; non enim habuit in secundo in-
stanti magis determinans quam in primo; ergo, etc. — Et
hoc potuit esse, ut dictum est [n. 398], quia in illo instanti
potuit se amare amore amicitiae ultra rectam rationem.

(1) Dist. 43.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. II ET III. 371

Articulus II.

UTRUM ANGELI BONI DE FAGTO FUERINT BEATI IN PRIMO
INSTANTI, ET MALI MISERI?

406. (13) — Ostenditur Angelos malos non fuisse beatos in
primo instanti. — De secundo articulo: utrum boni de fa-
cto beati in primo instanti fuerunt, et mali * beati*(a) vel
miseri, dico primo de malis, quod mali non fuerunt beati in
primo instanti. — Probatio: — a) Quia tunc non fuerunt certi
de beatitudine sua, sic enim postea non cecidissent: sed si non
fuerunt certi de beatitudine, non fuerunt beati.

b) Similiter, sicut dicit August. IV. Super Gen., non prius
discernebat Deus bonos a matis quam essent discreti inter
se; non ergo qui mali modo sunt in primo instanti fuerunt
beati, quia * erant * creati uniformes boni et mali.

407. — Neque fuisse in primo instanti miseros vel malos. —
a) Nec erant in primo instanti miseri vel mali, ut patet in
littera ista 4. dist. cap. Sed hoc magis [Vid. pag. 345].

b) Ut etiam dicit August. XI. c. 17. Super Gen., ubi dicitur
quod Deus non est prius ultor quam aliquis peccator.

c) Item, Isai. XIV. v. 12, dicitur de malo angelo: Quomodo
cecidisti, Lucifer, qui mane oriebaris? Et ponitur dist. 6.
c. 1 [Vid. pag.376]; ergo prius oriebatur et luxit quam caderet.

d) Item, Ezech. XXVIII. v. 13, et ponitur ubi supra: In de-
liciis paradisi fuisti ; ergo non statim cecidit. — Icleo concluditur
quod mora fuit inter principium creationis et damnationis.

408. — Eadem asseruntur de Angelis bonis. — Et eodem
modo patet de bonis in littera dist. ista c. 1 [Vid. pag. 345],
et similiter dist. 3. cap. illo: Aliis autem videtur etc. Vide ibi
[pag. 220].

Articulus III.

UBERIUS EXPLIGANTUR MORAE ANGELORUM (1).

409. (14) — Exponitur sententia tenens duas tantum fuisse
Angelorum moras [Vid. n. 365]. — a) De tertio articulo,

(a) Wadd. damnati. (1) Cfr. supra, n. 365seqq.

372 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. III.

quot fuerunt morae et quantae, communiter dicitur duas
fuisse moras: una est in via et alia in termino; nam ponitur
quod non simul praemiabantur et meruerunt, nec boni, nec
mali.

b) Sed utrum prima mora in via fuisset unica? — Dicit
unus Doctor quod unica; quia omnes Angeli in primo in-
stanti temporis discreti habuerunt gratiam, per quam in eodem
instanti potuerunt elicere actum meritorium, et per consequens
in secundo instanti temporis discreti potuerunt praemiari, et
praemiati sunt boni; sed mali in instanti temporis posuerunt
obicem, ideo non fuerunt praemiati.

cj Ratio ad hoc est, quia gratia non tollit naturam, sed
perficit eam: sed natura Angeli acquirit suam perfectionem
naturalem sine discursu; ergo et perfectionem quam potest
acquirere per gratiam, quae est beatitudo, acquirit sine di-
scursu: quare, etc. [Vid. nn. 380, 382 & 411-12]. Mali autem
non acquisierunt illam beatitudinem in secundo instanti, quia
posuerunt obicem.

410. — Sententia Doctoris. — Contra illud: — a) Qui-
cumque pro tota mora viae manet in merito, necessario in
termino erit beatus. Et hoc patet ex Evangelio Matth. XXIV.
v. 13, ubi dicitur: Qui perseveraverit usque ad finem, hic
salvus erit; in ultimo enim instanti viae, in quo debuit reci-
pere beatitudinem, non potuit ponere obicem; aliter illud in-
stans non fuisset terminus: sed pro mora viae, per te, boni
et mali fuerunt aequales in merito ; ergo et in praemio (a).
(lo) b) Dico ergo quod boni et mali fuerunt ad invicem di-
screti in via; aliter non fuissent discreti flnali discretione in
termino.

c) In via ergo fuerunt necessario morae duae : prima
in qua fuerunt uniformes in gratia, si volumus dicere quod
mali habuerunt gratiam, vel uniformes saltem in natura:
secunda mora in qua adhuc in via exsistentes fuerunt dif-
formes, ita scilicet quod isti ultimate meruerunt, et isti ulti-
mate derneruerunt. — Tertia mora fuit distinciio flnalis
unius ab alio necessario.

(a) Ed. Ven.... aequales in termino pro tota mora viae sive in primo
instanti temporis discreti ; ergo in termino fuerunt aequales in praemio.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. III. 373

d) Probabile est etiam quod in secunda mora, in qua fue-
runt difformes m via, fuerunt multae morulae ; quia mali
peccaverunt multis speciebus peccati, scilicet superbia, oclio et
invidia, et isti actus ordinate * secundi * non in eodem instanti
fuerunt eliciti, ut patet dist. 5, in priucipio, et est ibi auctoritas
August. [Vid. pag. 348]. — Hoc iterum patet per illud Apoc.
c. XII. v. 7: Fiebat praelium magnum in Coelo; et dicitur
ibi quod Michael fecit victoriam, quae victoria cedebat in
laudem bonorum : hoc non fuit nisi quia peccatum malorum
Angelorum fuit incentivum tentationis in bonis, qui tentationem
istam vicerunt. — Cum igitur Angelus bonus non fuit praescius
futurorum, prius fuit elicitum peccatum a malo Angelo ante-
quam per ipsum esset tentatio boni; et ideo in secunda mora
fuerunt multae morulae elicitae a malis.

e) Sed de prima mora, in qua fuerunt uniformes, potest
probabiliter sustineri quod in primo instanti fuerunt uniformes
in statu naturae, creati sine gratia : postea in secundo in-
stanti erant in gratia uniformes: et postea in tertio instanti
viae mali multipliciter demeruerunt et boni multipliciter me-
ruerunt: et in quarto fuerunt in termino. — Et hoc videtur
rationabile, quia sic experti erant de omni statu et maiorem
occasionem habebant intensius eliciendi actum meritorium, po-
stea cum simul habebant gratiam, ex hoc quod experti erant
quod ex naturalibus in primo instanti hoc non poterant.

f) Vel potest dici quod primo erant uniformes creati in
gratia, et in secundo instanti boni meruerunt et mali deme-
ruerunt ante terminum. quia Deus non discernit eos ante-
quam fuissent ir\ter se discreti.

(■16) g) Nec valet quod dicebatur superius, quod si stetissent
in secundo instanti, debebant recepisse beatitudinem, et ideo
boni tunc fuerunt in termino, longior enim fuit via illorum
quam mora unius instantis; et forte per duo vel tria sequentia
non debebant habere beatituclinem.

h) Si dicamus quod tantum in primo instanti erant uni-
formes in naturalibus, ita quod nunquam fuerunt uniformes
in gratia, tunc *debet* dici quod in secundo instanti dabatur
gratia non ponentibus obicem, et tunc fuisset data malis, si non
apposuissent obicem. Et bene potuerunt ponere obicem re-
spectu gratiae recipiendae, licet non respectu praemii reci-

374 LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. III.

piendi in instanti in quo debuit recipi; quia tunc non est re-
cipiens in via, sed in terynino; et tunc ipsi demeruerunt et
boni meruerunt, omnes adhuc in statu viae exsistentes; et in
termino isti erant beati, mali vero obstinati; ita quod non
credo quod omnino pares (in via (a) ) fuissent dispares in
termino.

i) Sed quantae sunt istae morae? Dicit unus Doctor quod
dicuntur esse instantia discreti temporis. — Dictum est autem
quod nulla est necessitas ponendi tempus discretum, 2. dist.
huius. quaest. 1 et 4: quaere ibi.

411. ('7) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum principale [n. 382 a] dico quod causa efficacior non ne-
cessario producit effectum aeque cito sicut causa minus effl-
cax, si illa efflcacior sit agens votuntarium, quale est Deus
respectu beatitudinis.

b) Ad secundum [n. 382 b] clico quod dubium est utrum
boni fuerunt in primo instanti in gratia. — Et ad auctori-
tatem August. potest dici quod intelligit de gratia gratis data,
quae non facit ad propositum. — Vel esto quod fuerunt in
gratia gratum faciente in primo instanti, adhuc non valet
consequentia ; quia licet sine discursu statim Angeli habeant
beatitudinem naturalem, tamen non oportet quod statim ha-
beant, habita ista gratia, supernaturalem, quia diceretur quod
est quaedam dispositio in fieri tantum, non in facto esse re-
manens, requisita ad beatitudinem supernaturalem, et huius-
modi * beatitudinis * dispositio est actus meritorius respectu
beatitudinis simpliciter, ideo non simul insunt Angelo. In na-
turali autem beatitudine non est huiusmodi dispositio requisita.
[Vid. n. 380].

c) Acl aliud [n. 382 c] de auctoritate Ioan. c. VIII. re-
spondet August. XI Super Gen. c. 21, et ponitur dist. 3, cap.
illo: Deinde qualiter verba Domini [Vid. pag. 221], ubi dicit
sic: quod ab initio homicida fuit, et in veritate non stetit,
quia ex quo homo conditus fuit, ipsum per invidiam in
mortem praecipitavit. — Unde post initium temporis cecidit,
et, ut ibi dicitur, patet quod homicida non fuit in primo in-
stanti suae creationis respectu hominis quem tentavit. Et quam-

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. V. QUAEST. II. ART. III. 375

vis etiam in primo instanti suae creationis malus non fuit, sed
satis cito post, tamen bene nunc dicitur quod in veritaie non
stetit, simpliciter loquendo.

412. (18) — Solvitur ratio sententiae tenentis duas tantum
fuisse moras Angelorum. — Ad rationem factam in tertio articulo
[n. 409 c]: — a) Posset negari quod Angelus sequatur omnem
suam perfectionem naturalem sine discursu; non est enim
necesse quod simul cognoscat principium et omnes conclusiones
virtualiter contentas in principio, licet non ponat annum vel
diem, vel non tantum sicut intellectus noster, pro statu isto.

o) Vel esto quod non discurrat: si unus actus merito-
torius sufficit in uno instanti tantum ad hoc quod Angelus
sequatur suam beatitudinem supernaturalem, quare ergo An-
geli mali non habuerunt beatitudinem, ex quo omnes in illo
primo instanti eliciebant unum actum meritorium, secundum
illum Doctorem? [Vid. n. 365]. Non enim videtur congruum
secundum iustitiam commutativam quocl viatores eliciant actus
aequates pro toto statu viae, et quod unus praemietur in ter-
mino, et alius non [Vid. n. 380].

c) Ideo dico quod unum opus supernaturale et unus actus
meritorius non est sufficienter inductivus ex congruo beatitu-
dinis supernaturalis; si enim dispositio naturalis est quod ope-
rando hoc post hoc acquiratur beatitudo naturalis, multo ma-
gis requiritur in gratia, quae est dispositio respectu beatitu-
dinis supernaturalis, operatio huius post hoc in acquirendo
beatitudinem supernaturalem.

-(MoMtNao-

DISTINCTIO SEXTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quod de maioribus et minoribus quidam ceciderunt, inter quos
unus fuit excelsior, scilicet Lucifer. — Praeterea sciri oportet, quo-
niam sicut de maioribus et de minoribus quidam perstiterunt, ita de
utroque gradu quidam corruerunt. Inter quos unus fuit omnibus aliis
cadentibus excellentior, nec inter stantes aliquis eo fuit dignior, sicut
testimoniis auctoritatum monstratur. Ait enim Iob (1) : Ipse principium
viarum Dei. Et in Ezechiele (2) legitur : Tu signaculum similitudinis,
plenus scientia et perfectione decorus, in deliciis paradisi Dei fuisti.
Quod Gregorius (3) exponens ait : « Quanto in eo subtilior est natura,
eo magis in illo imago Dei similis insinuatur impressa » . Item in Eze-
chiele (4) legitur : Omnis lapis pretiosus operimentum eius, id est omnis
Angelus quasi operimentum eius erat ; quia, ut dicit Gregorius, « in
aliorum comparatione caeteris clarior fuit » . Unde vocatus est Lucifer,
sicut testatur Isaias (5) : Quomodo, inquit, cecidisti, Lucifer, qui mane
oriebarisf etc. Qui non unus ordo, sed unus spiritus accipiendus est,
qui, teste Isidoro (6), postquam creatus est, eminentiam naturae et pro-
funditatem scientiae suae perpendens, in suum Creatorem superbivit,
in tantum, quod etiam Deo se aequare voluit, ut i Isaia (7) dicitur :
In coelum ascendam, super astra coeli exaltabo solium meum, et ero
similis Altissimo. Similis quidem Deo esse voluit, non per imitationem,
sed per aequalitatem potentiae.

Et tantae superbiae merito de coelo, id est de empyreo, in quo cum
aliis fuerat, deiectus est in istum caliginosum aerem, cum omnibus suae
pravitatis consortibus. Nam, ut Ioannes ait in Apocalypsi (8) ; Draco
de coelo cadens secum traxit tertiam partem stellarum, quia Lucifer ille
aliis maior non solus cecidit, sed cum eo alii multi, qui ei in malitia con-

(1) Cap. XL. v. 14. (5) Cap. XIV. v. 12.

(2) Cap. XXVIII. v. 12-13. (6) Sent. I. c. 10.

(3) Mor. lib. XXXII. c. 23. (7) Cap. XIV. vv. 13-14.

(4) Loc. cit. (8) Cap. XII. vv. 3-4.

LIB. II. DIST. VI. TEXT. MAGISTRI. 377

senserunt, eosque cadentes huius caliginosi aeris habitaculum recepit. —
Et hoc ad nostram probationem factum est, ut sit nobis exercitatio-
nis causa. Unde Apostolus (1) : Colluctatio est nobis adversus principes
et potestates mundi huius, et adversus rectores tenebrarum harum,
contra spiritualia nequitiae in coelestibus ; quia daemones, qui sunt
spirituales et nequam, in hoc turbulento aere nobis propinquo, quod
coelum appellatur, habitant. Unde et diabolus princeps aeris dicitur.

Quare non est concessum eis habitare in coelo, vel in terra? —
Non enim est eis concessum habitare in coelo, quia clarus locus est
et amoenus ; nec in terra nobiscum, ne homines nimis infestarent ; sed
iuxta Apostoli Petri doctrinam in epistola Canonica (2) traditam, in aere
isto caliginoso, qui eis quasi carcer usque ad tempus iudicii deputatus
est. Tunc autem detrudentur in baratrum inferni, secundum illud (3) :
Ite maledicti in ignem aetemum, qui paratus est diabolo et angelis eius.

Quod daemones aliis praesunt, et habent etiam alias praelationes.
— Et sicut inter bonos Angelos alii aliis praesunt, ita et inter malos
alii aliis praelati sunt, et alii aliis subiecti. Quamdiu durat mundus
Angeli Angelis, daemones daemonibus, homines hominibus praesunt ; sed
in futuro omnis evacuabitur praelatio, ut docet Apostolus (4). Habent
quoque, secundum modum scientiae maioris vel minoris, praelationes
alias maiores vel minores ; quidam enim uni provinciae, alii uni ho-
mini, aliqui etiam uni vitio praesunt, unde dicitur spiritus superbiae,
spiritus luxuriae, et huiusmodi, quia de illo vitio maxime potest ho-
mines tentare, a quo nominatur. Inde etiam est quod nomine daemo-
nis divitiae vocantur, scilicet Mammona, est enim Mammon nomen
daemonis, quo nomine vocantur divitiae secundum Syriacam linguam.
Hoc autem non ideo est quod diabolus in potestate habeat dare vel
auferre divitias cui velit, sed quia eis utitur ad hominum tentationem
et deceptionem.

An omnes daemones sint in hoc aere caliginoso, an aliqui sint in
infernof — Solet autem quaeri, utrum omnes in isto aere caliginoso
sint, an aliqui iam sint in infernof — Quod in inferno quotidie de-
scendant aliqui daemonum, verisimile est, quia animas illuc cruciandas
deducunt ; et quod illic aliqui semper sint, alternatis forte vicibus,
non procul est a vero, qui illic animas detinent atque cruciant. Quod
autem animae malorum illuc descendant atque illic puniantur, ex eo
constat quod Christus ad inferos descendit, ut iustos qui ibi teneban-

(1) Eph. c. VI. v. 12. (3) Matth. c. XXV. v. 41

(2) II. c. I. v. 19. (4) I. Cor. c. XV. v. 24.

378 . LIB. II. DIST. VI. TEXT. MAGISTRI.

tur educeret ; si enim iusti illuc descendebant, multo magis iniusti ;
et sicut tradit auctoritas (1), cum iustos eduxit, iniquos ibi reliquit ;
momordit enim infernam, non absorbuit.

Qnidam putant Luciferum esse in inferno religatum, ex quo ten-
tavit Christum, et victus fuit, quem dicunt primum hominem tentasse
et vicisse. — De Lucifero autem quidam opinantur quod ibi religatus
sit, et ad nos tentandos nunc accessum non habeat, quia in Apoca-
lypsi (2) legitur : Cum consummati fuerint mille anni, solvetur Satanas
de carcere suo, et exiet et seducet gentes; quod erit novissimo tempore
Antichristi, quando erit tanta tribulatio, ut etiam, si fieri potest (3), mo-
veantur electi. Quem ibi religatum dicunt ab eo tempore quo tentavit
Christum (4) in deserto vel in passione, et victus fuit ab eo. Ipsum
putant primum hominem tentasse et vicisse, et secundo Deum, sed ab
eo victum esse, et ideo in inferno religatum. — Alii autem putant,
ex quo cecidit, pro peccati sui magnitudine, illuc fuisse demersum.

Quod Lucifer non habet potestatem quam habebit in tempore An-
tichristi. — Sed sive in infernum demersus sit, sive non, credibile est
eum non habere facultatem accedendi ad nos, quam habebit in tem-
pore Antichristi; in quo fraudulenter ac violenter operabitur; et ideo
forte dicitur (5) tunc solvendus, quia tunc dabitur ei a Deo potestas
tentandi homines, quam modo non habet.

Quod daemones semel victi a Sanctis, non accedunt amplius ad
alios. — Aliis quoque qui a Sanctis iuste et pudice viventibus vin-
cuntur, potestas alios tentandi videtur adimi. Unde Origenes (6) : « Puto,
inquit, sane, quia Sancti, repugnantes adversus istos incentores et
vincentes, minuant exercitum daemonum, et velut quam plurimos eo-
rum interimant; nec ultra fas sit illi spiritui, qui ab aliquo Sancto
caste et pudice vivendo victus est, impugnare iterum alium homi-
nem » . — Hoc autem quidam putant intelligendum tantum de illo vi-
tio, in quo superatus est, ut si de superbia aliquem virum sanctum
tentat et vincitur, ulterius non liceat ei illum vel alium de superbia
tentare.

(1) Os. c. XIII. v. 14. (4) Matth. c. IV. v. 1-11

(2) Cap. XX. v. 7. (5) Ajjoc. c. XX. v. 3.

(3) Matth. c. XXIV. v. 24. (6) Homil. XV.

•~oSQo—

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE VI. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

413. ( i ) — Proponitur quaestio. — Girca distinctionem
sextam quaero :

Utrum Angelus malus potuerit appetere aequalitatem
Dei?

414. — Argumentum principale (1). — Quod non: intelle-
ctus intelligendo summum verum non errat; ergo nec voluntas
amando summum bonum peccat; ergo appetens aequalitatem
Dei non peccaret; ergo Angelus in primo actu peccandi non
potuit appetere * aequalitatem Dei * (a).

415. — Contra Magister in littera.

416. — Exponitur sententia tenens Angelum malum non po-
tuisse appetere aequalitatem Dei (2). — Dicitur quod non potuit
aequalitatem istam appetere. — Ad quod videntur esse qua-
tuor rationes: — a) Prima, quia non peccavit ex passione, patet;
nec ex ignorantia, quia poena non praecessit culpam; igitur
ex electione: sed electio non est impossibiiium^ ex III. Ethic:
Angelum autem esse aequalem Deo est impossibile; ergo, etc.

b) Praeterea, Angelum esse aequalem Deo includit con-
tradictionem ; ergo non includit aliquam rationem entis; ergo
non continetur aliquo modo sub primo obiecto voluntatis vel
intellectus; ergo non * est * aliquo modo volibile.

c) Praeterea * tertio *, nihil potest voluntas velle, nisi
quod est praeintellectum ; ergo Angelum esse aequalem Deo
oportuit esse praeintellectum vel praeostensum ab intellectu.

(a) Wadd. summum bonum.

(1) Solvitur ad n. 420. (2) Cuius rationes solvuntur ad n. 419.

380 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. I.

Aut igitur ab intellectu errante, et tunc poena fuisset ante
culpam : vel ab intellectu non errante, et hoc impossibile,
quia intellectus non errans non potest ostendere illud quod
includit contradictionem.

d) Praeterea quarto, et videtur esse ratio Anselmi, De
Casu diaboti, cap. 4 : Angelum esse aequalem Deo includit
Angelum non esse, quia Angelus non potest esse Angelus nisi
sit inferior Deo: sed nullus potest appetere se non esse; per
August. III. De Lib. Arb.{\)\ ergo nullus inferior Deo potest
appetere aequalitatem Dei.

e) (Anselmus etiam, De Similitudinibus, c. 6: Si beato
Petro par esse votueris, eris in gtoria Dei; quia ut Petrus
sis in persona tua non poteris, nam hoc si velles, teipsum
nihil esse vetles: quod velle nequibis (a) ).

417. (2) — Ostenditur Angelum malum potuisse appetere
aequalitatem Dei. — Quia tamen istae rationes non cogunt, potest
aliter ad quaestionem responderi, scilicet quod Angelus potuit
appetere aequalitatem Dei. Quod persuadetur: — a) Primo
sic : quia voluntas habet duplicem actum amandi, scilicet
amore amicitiae et actum concupiscendi aliquid amato [Vid.
n. 425]. Et secundum utrumque actum habet totum ens pro
obiecto, ita quod sicut quodcumque ens potest ipsa amare
amore amicitiae, ita quodcumque ens potest concupiscere
ipsi amato; igitur cum Angelus potuerit se amare amore ami-
citiae, potuit sibi concupiscere omne bonum concupiscibile; et
ita cum aequatitas Dei sit bonum quoddam concupiscibile se-
cundum se sibi, potuit illud bonum concupiscere.

b) Praeterea, si aequalitas Dei esset possibilis Angelo,
posset Angelus istam concupiscere sibi. * Istud * planum est.
Sed impossibilitas huius non prohibet quin posset Angelus hoc
velle; quia voluntas potest esse impossibilium, secundum Philos.
III. Ethic. et Damasc. — Hoc etiam probatur, quia damnati
odiunt Deum, ex illo Psalm. LXXIII. v. 23: Superbia eorum qui
te oderunt, etc: odiens autem vult oditum non esse, secundum
Philos. II. Rhetor.; ergo volunt Deum non esse: sed hoc est
impossibile in se et incompossibile; ergo impossibilitas istius
appetibilis non prohibet quin posset appeti a voluntate pec-

(a) Deest in Ed. Ven., quae tamen solutionem n. 419 e positam habet.
(1) Cap. 6 seqq.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. I. 381

cante. — Hoc etiam confirmatur, quia voluntas peccans po-
tuit velle Deum non esse, et potuit etiam cum hoc velle illum
gradum et illam eminentiam Dei esse in aliquo; ergo potuit
velle eam esse in se sicut in alio, et ita potuit velle sibi emi-
nentiam Dei.

cj Praeterea, secundum August. LXXXIIL QQ. q. 30,
voluntas potest uti fruendis et frui utendis; ergo potest frui
se; cum ergo non debeat frui nisi summo bono, et potest frui
se, potest sibi concupiscere tantum bonum quantum bonum
potest concupiscere summo bono : et hoc est aequalitas di-
vina.

418. (3) — Sed volitione tantum complacentiae, non vero
efficaci. — Respondeo ad quaestionem et dico : — a) Quod
actus volendi duplex est: sirnplex, et sub conditione. Vel
sub aliis verbis: quod est volitio efficax, et volitio compta-
centiae. — Exemplum: alio modo infirmus sperans sanitatem
vult sanitatem, et alio modo intirmus desperans de sanitate.
Vult enim sanitatem primus, quia sperat sanitatem sibi possi-
bilem, et habet respectu eius volitionem efficacem et impera-
tivam mediis inducentibus sanitatem. Sed desperans vult voli-
tione complacentiae, sed non volitione efficaci, quia non quae-
rit media inducentia sanitatem, pro eo quod non existimat il-
lam posse sibi acquiri.

b) Et ista volitio secunda, quae est solum complacentiae ,
potest esse impossibilis ; et hoc sufflcit ad meritum et deme-
ritum, quia etsi sit impossibile, tamen potest consentire illi
pleno consensu. — Et ista volitione potuit Angelus appetere
aequalitatem divinam.

c) Sed de prima volitione, quae efficax est, dico quod
Angelus non potuit appetere.

d) Simplici tamen volitione potuit sibi concupiscere tan-
tum bonum, et tanto desiderio, quanto concupisceret si esset
sibi possibile.

419. ( * ) — Solvuntur rationes contrariae sententiae. — Ad
argumenta pro opinione. — a) Ad primum [n. 416 a] dici
potest quod electio aequivoce accipitur: uno modo pro actu vo-
luntatis consequente plenam apprehensionem intellectus, quo-
modo dicitur quis peccare ex electione quando non est passio
perturbans intellectum, nec est ignorantia: alio modo pro actu

382 LB. II. DIST. VI. QUAEST. I.

voluntatis consequente conclusionem syllogismi practici; quae
electio non est nisi volitio efflcax obiecti, quae est ad inqui-
rendum medium per quod possit obiectum attingi. — Primo
moclo electio est impossibilium, sicut dicit Philos. III. Ethic.
quod votuntas est impossibitium: non tantum voluntas errans,
sed voluntas praesupposita plena apprehensione intellectus. —
Secundo moalo electio non est impossibilium; quia nullus de
impossibilibus syllogizat practice; syllogismus enim practicus
ex fine concludit illud quod est ad finem, ut per illud quod
est ad finem deveniatur ad finem : et talis discursus numquam
habetur de impossibili.

Vel planius dici potest quod electio uno modo praecise
dicit volitionem consequentem plenam apprehensionem(a): alio
modo volitionem efflcacem consequentem syllogismum pra-
cticum. — Primo modo potest esse cuiuscumque cui prae-
supponitur notitia perfecta obiecti. — Secundo modo non po-
test esse alicuius nisi ad cuius esse operatur voluntas quan-
tum potest, quia nihil vult efflcaciter nisi ad quod disponit
media per quae potest deduci. Et talis volitio efflcaw num-
quam est alicuius impossibilis ; nullus enim consiliatur de im-
possibilibus, nec praecepit intellectui practico ad inquirendum
media ad illud. Et hoc modo habet intelligi verbum Philoso-
phi: electio non est impossibilium. — Hoc etiam modo An-
geli non peccaverunt ex electione, hoc est ex volitione efficaci,
per quam vellent niti ad consequendum propositum, * impu-
gnando * et surripiendo sibi eminentiam Dei. Potuerunt ta-
men peccare ex electione, hoc est ex non surreptione, sed ex
perfecta volitione illius aequalitatis.

(5) b) Ad secundum [n. 416 &] dico quod sicut est duplex
intellectio, scilicet absoluta et comparativa, et absoluta qui-
dem non est nisi alicuius obiecti simplicis contenti sub obiecto
intellectus, et comparativa sive collativa potest esse ad quod-
cumque, et hoc sive ista comparatio sit possibilis, sive impos-
sibilis, non enim intellectus tantum componit propositiones pos-
sibiles, sed impossibiles, ita etiam aliqua volitio est absoluta,
et illa non est nisi alicuius obiecti simplicis contenti sub primo
obiecto volibili : aliqua est comparativa, et *ista* potest com-

(a) Ed. Ven. dicit plenam acceptationem vel volitionem.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. I. 383

parare quodcumque volibile simplex ad quodcumque, licet in
illa comparatione includatur contradictio.

De prima volitione loquendo, hoc complexum non est vo-
libile, quia non est aliquid simplex includens in se rationem
primi obiecti; sed tantum est quaedam habitudo obiecti sim-
plicis ad aliud obiectum, quorum utrumque obiectum simplex
est per se volibile; nam et illud quocl vult, et illud cui vult
est per se volibile.

(6) Quando ergo clicis quod hoc totum non includit in se ra-
tionem primi obiecti sui, falsum. est loquendo de partibus to-
tius, utraque enim pars, scilicet quod et cui, per se includit
in se obiectum voluntatis; et hoc sufficit ad hoc quod voluntas
velit unam partem in ordine ad aliam, sicut acl hoc quod in-
tellectus componat quodcumque simplex cuieumque simplici
sufficit quod utrumque simplex possit per se apprehendi ab
intellectu.

c) Ad tertium [n. 416 c] dico quod intellectus simplex po-
test apprehendere aequaliiatem Dei sine errore ; et sufficit
sola simplex apprehensio ad hoc quod appetitus * vel volun-
tas * appetat illud apprehensum alteri, sicut intellectus appre-
hendens albedinem et apprehendens corvum potest velle albe-
dinem corvo: aequalitas autem Dei potest apprehendi sine er-
rore, quia in aliquo est sine errore, nam Filius Dei est aequalis
Patri, et ille potest apprehendi; vel si nihil esset aequale, adhuc
aequalitas posset apprehendi absolute. — Nec in apprehensione
illa simplici est error, nec aliqua falsitas; et tamen illa ap-
prehensio simplex sufflcit ad volitionem illius simplicis cuicum-
que intellecto et amato.

Si igitur arguas: a quo intellectu hoc ostenditur, errante
vel non errante? Dico quod a non errante, sed simplici,
cuius non est errare, nec verum dicere; istae enim sunt con-
ditiones intellectus componentis et dividentis; et non oportet
intellectum ante appetere, hoc componere cum hoc, vel divi-
dere hoc ab illo, sed sufflcit voluntatem comparare hoc ad il-
lud, quia voluntas est vis collativa sicut intellectus, et per
consequens potens conferre quecumque simplicia sibi ostensa,
sicut intellectus potest.

(7) d) Acl quartum [n. 416 d] potest dici quod voluntas pos-
set velle consequenter se non esse, quia quilibet peccans mor-

384 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. I.

taliter vult aliquid in quo non vult subesse Deo, et in hoc ex
consequenti vult se non esse. quia non potest esse nisi subsit Deo.
— Tamen ad formam argumenli potest dici quocl non oportet
qood velit consequens, etsi vult antecedens, quando conse-
quens non est de per se intellectu antecedentis : sicut ponitur
exemplum quod aliquis potest appetere episcopatum, non vo-
lendo sacerdotium. Cuius ratio est ista: quia sicut ad scire
antecedens non sequitur scire consequens, nisi sciatur conse-
quentia huius ex illo, ita ex velle antecedentis non sequitur
velle consequentis, nisi sit velle huius consequentiae; si enim
vel nesciatur consequentia, vel non sit velle consequentiae, non
oportet propter velle antecedens velle consequens. Nunc autem
in proposito consequens non est de intellectu antecedentis ; nec
si esset, esset per se ista habitudo cognita vel volita; et ita
potest non velle consequens.

e) Ad illud Anselm. De Similitudinibus [n. 416 e] dicitur
quod non potest quis ordinate velle se non esse (a), quia ordi-
nata voluntas non est volendo aliquid, * nolendo * (b) illud quod
necessario sequitur ad ipsum: sive sit sibi intrinsecum, sive
non; sed de voluntate non ordinata non oportet.

420. — Solvitur argumentum principale. — Ad primum
principale [n. 414] dico quod intellectus intelligens summum
verum de aliquo non summo vero errat: sicut intelligendo la-
pidem esse summum verum; non tamen errat intelligendo la-
pidem in se intellectione simplici, vel intellectione collativa
intelligendo illud cui ipsum convenit. Ita voluntas volendo pri-
mum bonum voluntate simplici complacendo non errat, nec
volendo illud alicui cui illud bonum convenit: non autem con-
gruit nisi Ipsi soli, et ideo volendo illud cuicumque alii a se,
quasi volitione collativa, errat.

(a) Ed. Ven. peius esse. (b) Wadd. non volendo.

•mm«

QUAESTIO II.

421. (') — Proponitur quaestio. — Secundo quaero:
Ulrum primum peccatum Angeli formaliter fuit su-

perbia ?

422. — Argumenta principalia(l). — Quod sic: — a) Au-
gust. XIV. De Civit. Dei, cap. 13.: Malae voluntatis initium
quiol pohdt esse nisi superbia?. Et probat per illud * Eccli*
X. v. 15: Initium omnis peccati superbia, etc. — * Itern *
in eodem cap. : Elationis vitium in diabolo maxime dominari
sacris Litteris edocetur.

b) Praeterea, in Canon. Ioan. I. c. II. v. 16: Omne quod
est in mundo aut est concupiscentia carnis, aut concupiscentia
oculorum, aut superbia vitae: non peccaverunt concupiscentia
oculorum, nec concupiscentia carnis; ergo, etc.

c) Praeterea, per viarn divisivam: quia non potuit primo
peccare per aliquod nolle, et per consequens non primo per
iram, nec per avaritiam. — Et probatur antecedens; quia
omne nolle praesupponit aliquod velle. — Nec peccaverunt ali-
quo velle inordinato circa temporalia, nec peccato camis,
quia talia non sunt eis appetibilia. — Ergo, per divisionem ex-
clusis aliis, sequitur quod peccaverunt per swperbiam.

d) Praeterea, Psalm. LXXIII. v. 23: Superbia eorum qui
te oderunt, etc. : sed non peccaverunt nisi unico peccato, quia
alias peccatum eorum fuisset remediabile; quia nec peccave-
runt simul pluribus peccatis, quia voluntas non potest habere
simul duos actus perfectos, sicut nec intellectus; igitur si pec-
caverunt pluribus peccatis, peccaverunt uno post alterum; et
ita in illo instanti secundo potuerunt poenitere, et ita peccave-
runt post primum instans: quod tenetur communiter pro in-
convenienti, quia tenetur communiter quod peccatum eorum
fuerit irremediabile (2).

(1) Solvuntur ad n. 446. (2) Vid. n. 437.

Tom. II. 25

386 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I.

423. (2) — Oppositum(l): — a) Peccatum eorum fuit ma-
ocimum, quia irremediabile: superbia non est maximum pecca-
tum; quod patet per eius oppositum, quod non est maximum
bonum: tum quia humilitas potest esse informis: charitas au-
tem non; ergo est humilitas minus bona : tum quia loquendo
de virtutibus moralibus, humilitas est quaedam temperantia:
omnis autem temperantia est minus perfecta virtus quam ami-
citia, quae est perfectissima virtus sub iustitia, VIII. Ethic.

b) Praeterea, superbia consistit in irascibili: nullus autem
actus irascibilis potest esse primus simpliciter, quia irascibilis
est propugnatrix concupiscibilis ; ideo passiones irascibilis oriun-
tur ex passionibus concupiscibilis.

c) Praeterea, superbia videtur esse appetitus excellentiae,
quia secundum August., XIV. Civit. Dei, c. 5, quid est super-
bia nisi perversae celsitudinis appetitus?, et per consequens
excellentia respectu aliquorum quibus excellat : sed non primo
appetebat aliquid in ordine ad alios, sed primo appetebat ali-
quid in se quam in comparatione appeteret ad alios: sicut
nihil est ad alterum nisi quod prius est ad se; ita nullus ap-
peferet aliquid in ordine ad aliud, nisi quia primo appetit sibi,
et per consequens primo appetebat sibi illam.

d) Praeterea, inferiores daemones non videntur appetivisse
dominium disconveniens; nec etiam consensisse dominio Luci-
feri, quia magis videtur probabile quod magis appetierunt sub-
esse Deo quain Lucifero; igitur primum peccatum eorum non
fuit superbia.

424. — ( 3 ) — Divisio. — In ista quaestione tenetur com-
muniter pars affirmativa propter argumentum divisivum ad
primam partem [n. 422 c].

Sed ad videndum veritatem quaestionis, primo est osten-
dendum quae fuit malitia in primo Angelo pjeccante, et se-
cundo ad quod genus peccati pertinebat ista malitia.

Articulus I.

0STENDI1UR QUAE FUIT MALITIA IN PRIMO ANGELO PECCANTE.

425. — Actuum voluntatis distinctio. — Circa primum vi-
dendum est de ordine actuum voluntatis. — Et circa hoc

(1) Vid. explicationem ad n. 447.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I. 387

dico quod est in communi duplex actus voluntatis, scilicet
velle et notte. Nolle enim est actus positivus voluntatis, quo
fugit disconveniens seu resilit ab obiecto disconveniente; velle
est actus quo acceptat obiectum aliquod conveniens. — Et est
ulterius duplex velle, quod potest nominari amicitiae et con-
cupiscentiae. Et dicatur velle amicitiae esse istius (a) obiecti
cui volo bonum, et velle concupiscentiae esse istius obiecti
quod volo alicui alii amato. [Vid. n. 417 a\.

426. (^) — Eorumdem actuum ordo. — Istorum autem
actuum patet ordo: — a) Quia omne nolle praesupponit ali-
quod velle ; a nullo enim refngio, nisi quia non potest stare cum
aliquo quod accepto tamquam conveniens. Efc hoc dicit Ansel-
mus, De Casu diaboli, cap. 3, ponens exemplum de avaro,
nummo et pane. — Et istorum cluorum velle [n. 425] patet ordo,
quia concupiscentia praesupponit illud velle amicitiae; cum
enim amatum sit respectu concupiti quasi flnis cui volo bonum,
nam propter amatum concupisco sibi bonum quod sibi volo, et
cum flnis voluntatis habeat primam rationem obiecti voliti,
patet quod velle amicitiae praecedit velle concupiscentiae.

b) Ex isto probato sequitur ulterius quod similis est pro-
cessus in velle et nolle deordinatis ; nullum enirn nolle est
primus actus deorclinatus voluntatis; quia non posset babere
nolle nisi respectu vel in virtute alicuius velle, et si velle esset
ordinatum acceptando obiectum cum circumstantiis debitis, nolle
quod habetur consequenter similiter esset sibi ordinatum; nam
si ordinate amo, ordinate odio nociva amati. Eodem modo si
velle amicitiae esset ordinatum, velle concupiscentiae conse-
quens ad illud esset ordinatum; nam si ordinate amo illud cui
volo bonum, ordinate concupisco sibi bonum.

427. — Ostenditur primum actum inordinatum Angeli fuisse
velle amicitiae respectu sui ipsius. — Sequitur igitur quod sim-
pliciter actus primus inordinatus voluntatis fuit primum velle
amicitiae respectu eius cui voluit bonum. Hoc autem obiectum
non fuit Deus; quia non potuit Deum inordinate ex intensione
amare amore amicitiae; nam Deus est tale amabile, quod ex
sola ratione sui ut obiectum est dat completam rationem bo-
nitatis actui perfecte intenso. Nec est verisimile quod aliquid
aliud a se nimis intense dilexerit actu amicitiae: tum quia

(a) Ed. Ven. respectu.

388 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I.

inclinatio naturalis magis inclinavit ad se quam acl aliquid aliud
creatum sic amandum: tum quia non videtur quod aliquid
aliud creatum a se sic intellexerit sicut se: * tum quia ami-
citia fundatur super unitatem, VIII. Ethic: nihil autem cum
eo erat ita verum [unum?] sicut ipsemet cum seipso; et etiam
amicabilia ad alterum procedunt ex amicabilibus ad seipsum,
ex IX. Ethic. *; ergo primus actus inordinatus fuit actus
amicitiae respectu sui ipsius. — Et hoc est quod dicit Au-
gust. XIV. De Civit. Dei (1): * hoc est quod fecit duas civi-
tates *, civitatem Dei amor Dei usque ad contemptum sui; ci-
vitatem diaboli amor sui usque ad contemptum Dei. — Prima
igitur radix civitatis diaboli fuit inordinatus amor amicitiae
sui, quae radix germinavit usque ad contemptum Dei, in quo est
consummata ista malitia. — Sic patet de inordinatione simplici-
ter prima, quae fuit simpliciter (a) in prirno velle inordinato.

428. ( s ) — Et primam velle eoncupiscentiae deordinationem
fuisse immoderatum appetitum beatitudinis. — Restat nunc vi-
dere de * prima * inordinatione ipsius velle concupiscentiae .
— Et videtur ibi dicendum quod primo concupierunt sibi im-
rnoderate beatitudinem. Quod probatur primo sic: — a) Nam
primum concupiscere inordinatum non processit ex affectione
iustitiae, sicut nec aliquod peccatum processit ex illa affe-
ctione; ergo processit ex affectione commodi ; quia omnis actus
voluntatis elicitus aut elicitur secundum affectionem iustitiae,
aut commodi, secundum Anselmum; maximum igitur commo-
dum maxime appetitur a voluntate non sequente regulam iu-
stitiae; et ita prirno, quia nihil aliud regulat illam voluntatem
non rectam nisi inordinatus appetitus et immoderatus illius
maximi commodi: maximum autem commodum est beatitudo
perfecta. — Et haec ratio habetur ab Anselmo, De Casu dia-
boli, cap. 4. Quaere in textu (2).

b) Secundo probatur hoc, quia primum peccatum in con-
cupiscendo fuit aliquod velle, nihil enim refugit a se, hoc est,
ne aliquid sibi contingat, nisi quia concupiscit oppositum sibi.
Aut igitur illud concupivit amore honesti, vel utilis, aut de-
lectabilis, quia non est nisi iste triplex amor quo aliquid

(a) Ed. Ven. similiter. (1) Cap. ult.

(2) Peccavit ergo volendo aiiquod commodum, quod nec habebat, nec tunc
velle debuit, quod tamen ad augmentum beatitudinis esse illi poterat.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I. 389

amatur: non amore honesti, quia tunc non peccasset: nec amore
utilis, quia ille non est primus amor; ex quo enim utile est ad
aliquid utile, nullus prius concupiscit utile quam illud ad quod
est utile; ergo primo peccavit amando aliquid excessive tamquam
delectabile summum : delectabile autem summum est bonum ho-
nestum in quantum honestum, ut ipsa beatitudo unde talis; igi-
tur, etc. — Ista ratio potest accipi a Philos., VIII. Ellric, et
ex ilia distinctione communi boni, ulilis, honesti et delectabilis.

c) Tertio hoc persuadetur sic: quia omnis potentia appe-
titiva consequens in actu suo actum apprehensivae primo ap-
petit delectabile convenientissimum suae cognitivae, vel dele-
ctationem in tali delectabili, quia in tali appetibili maxime
quietatur. Quod patet de appetitu consequente apprehensionem
gustus vel auditus vel tactus; quia quilibet talis maxime ap-
petit obiectum convenientissimum potentiae cognitivae, cuius
actum sequitur in appetendo. Igitur voluntas separata ab omni
appetitu sensitivo primo * omnino *(«) appetit illud quod est con-
venientissimum intellectui, cuius convenientiam sequitur illud ap-
petere, vel primo appetit delectationem in tali obiecto; et per
consequens beatitudinem includentem tale obiectum, et actum
et delectationem consequentem.

d) Quarto hoc persuadetur sic: illud enim primo appe-
titur a voluntate non regulata per iustitiam, quod si esset
solum appeteretur, et nihil aliud sine eo: talis est delectatio ;
non enim excellentia, vel quodcumque aliud, si esset triste,
appeteretur; sed delectatio vel aliquid tale appeteretur.

429. (6) — Corollarium. — Quantum igitur ad istum se-
cundum gradum, scilicet quantum ad peccatum Angeli, vide-
tur quod primo concupivit beatitudinem ; quia sicut peccatum
primum appetitus * correspondens visui*(&) esset in appetendo
pulcherrimum visibile convenientissimum suae cognitivae et sibi,
in quo perfectissime delectaretur, ita voluntatis coniunctae ap-
petitui sensitivo, quando ipsa non sequitur iustitiam, nec re-
gulam rationis, videtur primum appetibile esse aliquid summe
delectabile illi appetitui, cui voluntas maxime conformatur in
agendo. — Et ideo in hominibus secundum diversitatem comple-
xionum est dominium appetitiuum sensitivorum, et siquidem
quaelibet cognitiva habet proprium appetitum, tunc secundum

(a) Wadd. omnium. (6) Wadd. appetitus visivi.

390 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I.

cliversitatem complexionum est diversitas dominii in cognitivis
diversis et in eorum appetitivis: in quolibet, inquam, voluntas
secunclum praedominium appetitus sensitivi maxime inclinatur
ad actum eius. Et ideo quidam sequentes inclinationem primam,
sine regula iustitiae, primo inclinantur ad luxuriam, quidam
primo ad superbiam. Voluntas ergo separata ab omni appe-
titu sensitivo, et per consequens ad nihil inclinata propter in-
clinationem appetitus sensitivi, ipsa deserta a iustitia, * seque-
retur * absolutam inclinationem voluntatis unde voluntas est,
et ista videtur acl maximum conveniens voluntati, sive poten-
tiae cognitivae; nam in quo perficitur maxime cognitiva, in
illo perficitur maxime appetitiva correspondens illi cognitivae.

430. (7 ) — Obiectiones(l). — Et si arguas contra istud: —
a) Primo, quia secundum August., XIII. Trinit. c. 5, beatitudo
ab omnibus appetitur: quod autem in omnibus est uniformiter
videtur esse naturale ; igitur beatitudo naturaliier appetitur:
appetitus autem naturalis semper est rectus, quia a Deo; igi-
tur et voluntas sibi consona semper est recta, quia quod est
consonum recto * semper * est rectum; ergo in appetendo bea-
titudinem nullus peccat.

b) Praeterea, nullus intellectus errat circa prima princi-
pia, II. Metaph. ; ergo nec voluntas circa ultimum finem. —
Consequentia probatur per illam similitudinem Philosophi ex
VII. Ethic. et II. Physic: Sicut principium in speculabilibus,
ita finis in agibilibus vel operabilibus.

c) Praeterea, boni habuerunt affectionem commodi sicut
mali, secundum Anselmum, De Concordia: voJuntas commodum
non velle nequit(<2); igitur ita volunt commodum boni sicut mali;
igitur omnes aequaliter peccaverunt, si ex affectione com-
modi peccaverunt; ergo.

431. ( 8 ) — Affectio iustitiae — commodi — (b). Acl videndum
solutionem istarum rationum, — a) distinguo quid possit intelligi
per istas affectiones iustitiae et commodi, de quibus loquitur
Ansel., De Casu diaboli. — lustitia potest intelligi vel infusa,
quae dicitur gratuita, vel acquisita, quae dicitur moralis,
vel innata, quae est ipsa libertas voluntatis. Si enim intelli-
geretur secundum illam flctionem Ansel., De Casu diaboti,

(a) Ed. Ven. commodi non esse nequit velle.

(b) Ed. Ven. tmteponit: Ad priraum. (1) Solvuntur ad n. 434.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I. 391

(quaere ibi (1) ), quocl esset Angelus(a) tantum habens affe-
ctionem commodi, et non iustitiae, hoc est habens * intelle-
ctum et * appetitum intellectivum mere ut appetitum talem,
et non ut liberum, talis Angelus non posset non velle com-
moda, nec etiam non summe velle talia; nec imputaretur sibi
in peccatum; quia iste appetitus se haberet ad suam cogniti-
vam sicut modo appetitus visivus ad visum, necessario conse-
quendo ostensionem istius cognitivae et inclinationem ad opti-
mum ostensum a tali potentia, quia non haberet unde se re-
fraenaret. Illa igitur affectio iustitiae, quae est prima mode-
ratrix affectionis commodi, et quantum ad hoc quod non
oportet voluntatem actu appetere illud ad quod inclinat (b)
affectio commodi, nec etiam summe appetere, illa, inquam,
affectio iustitiae est libertas innata voluntati, quia ipsa est
prima moderatrix affectionis talis.

b) Et licet Anselmus frequenter loquatur non tantum de actu
iustitiae quae est infusa, sed acquisita, tamen ibi videtur loqui
de infusa, quia illam dicit amitti per peccatum mortale, quod
non esset verum nisi de iustitia infusa.

c) Tamen distinguendo ex natura rei duas rationes primas
istarum rationum, in quantum altera inclinat voluntatem na-
turaliter et summe ad commodum, altera autem quasi mode-
ratur eam, ne in eliciendo actum oporteat eam sequi inclina-
tionem eius, nihil aliud sunt ista quam eadem voluntas, in
quantum est appetitus intellectivus nude, et ultra hoc in quan-
tum libera; quia, sicut dictum est, in quantum est mere ap-
petitus intellectivus summe inclinaretur actualiter ad optimum
intelligibile, sicut est de optimo visibili et visu; tamen in quan-
tum libera est, potest se refraenare in eliciendo actum, ne
sequatur istam inclinationem, nec quantum ad substantiam
actus, nec quantum ad intensionem, ad quam potentia natu-
raliter inclinatur.

432. — Sine libertate non datur peccatum. — a) Potentia au-
tem aliqua si fuisset appetitiva praecise sequens in actu suoin-
clinationem eius, sicut appetitus visivus sequitur visum et eius
inclinationem, tunc licet illa non possefc appetere nisi intelligibile,

(a) Ed. Ven. Angelus enim. (b) Ed. Ven. et quantuin ad hoc quod

non oporteat eam summe appetere illud, scilicet ad quod inclinat affectio
commodi in quantum affectio... (1) Cap. 4.

392 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I.

sicut appetitus visivus non potest appetere nisi visibile, tamen
non posset tunc peccare, quia non esset in potestate eius aliud,
nec aliter appetere, quam cognitiva ostenderet et inclinaret.
(9) b) Ipsa eadem facta iam libera, quia nihil aliud est nisi
quod una res includat virtualiter plures rationes perfectionales
quam includeret si esset sine ratione libertatis (a), per ratio-
nem libertatis potest se moclerari in volendo, et quantum ad
hoc quod est non velle illud ad quod inclinat affectio com-
modi, et quantum ad hoc quod est non summe velle illud; et
ex quo potest moderari, tenetur moderari secundum regulam
iustitiae, quae accipitur ex voluntate superiore.

c) Secundum hoc ergo patet quod voluntas libera non te-
netur omni modo velle beatitudinem, quo voluntas si esset tan-
tummodo appetitus intellectivus sine libertate vellet eam; sed
tenetur in eliciendo actum moderari appetitum, unde est ap-
petitus intellectivus, quod est moderari affectionem commodi,
ne scilicet immoderate vellet.

433. — Qualiter potuerit Angelus peccare in appetendo beati-
tudinem. — a) Potest autem voluntas, seipsam potens moderari,
immoderate beatitudinem velle, quae sibi congruit, tripliciter:
vel quantum ad intensionem, puta volenclo eam maiori conatu
quam sibi conveniat: vel quantum ad acceleraiionem, puta
volendo eam sibi citius quam sibi conveniat: vel quantum ad
causam, puta volendo sibi eam aliter quam sibi congruat,
puta sine meritis: vel forte modis aliis, de quibus omnibus
non oportet hic curare.

b) Aliquo istorum modorum est probabile quod excesserit
voluntas eius [Angeli], scilicet vel plus appetendo sibi beati-
tudinem in quantum est bonum sibi quam amando illud bo-
num in se, vel plus appetendo illud bonum ut obiectum beati-
ficum esse bonum suum tamquam sibi bonum, quam appe-
tendo illud inesse alii, ut Deo suo, et in hoc est summa per-
versitas voluntatis, quae est uti fruendis et frui ulendis,
secundum August., LXXXIII. QQ., q. 30: vel secundo modo
potuit appetere habere statim eam, cum tamen Deus velit
eum illam habere post morulam viae: vel tertio modo appe-
tendo eam ex naturalibus habere, non habendo eam gratiose,
cum tamen Deus velit eam haberi ex meritis.

(a) Ed. Ven. addit: ipsa enim.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I. 393

c) Debuit ergo Ubera voluntas moclerari affectionem quan-
tum acl istas circumstantias, quas recta ratio habuit ostendere;
quia beatitudo debuit minus appeti sibi quam Deo, et debuit
appeti pro tempore pro quo Deus voluit, et ex meritis pro
quibus Deus voluit, eam debere appeti; ergo si aliquo istorum
modorum sequebatur affectionem commodi, non moderando eam
per iustitiam, hoc est per infusam si habuit, vel acquisitam,
vel innatam sive naturalem, quae est ipsamet libertas, peccavit.

434. (io) — Solvuntur obiectiones supra propositae. — Per
hoc ergo ad argumenta. — a) Ad primum [n. 430 a]: volun-
tas naturalis non est de se immoderata, sed tantum inclinat
per modum naturae, et m hoc non est immoderatio, quia in-
clinat sicut accepit inclinari, nec est in potestate sua aliud. In
potestate autem voluntatis ut libera est in eliciendo actum est
tantum inclinari, vel minus.

Quando ergo accipis quod voluntas naturalis est respe-
ctu beatitudinis, concedo ; sed non actualiter immoderata actu
elicito ; non est enim inclinatio appetitus naturalis aliquis
actus elicitus, sed est sicut perfectio prima, et haec non est
immoderata, sicut nec natura cuius est, cum ita inclinetur
affectione commodi in obiectum suum, quod si haberet ex se
actum elicitum non posset illum moderari, quin eliceretur
summe quantum posset elici: sed voluntas ut habens solam
affectionem commodi naturalem non est causa alicuius actus
eliciti, sed tantum ut libera; et ideo ut eliciens actum habet
unde moderetur passionem.

Quando ergo accipitur quod voluntas consona volun-
tati naturali semper est recta, quia et illa semper est recta,
respondeo et dico quod si consonat sibi in eliciendo actum,
sicut illa eliceret si ex se sola ageret, non est recta, quia
habet aliam regulam in agenclo, quam illa non haberet (a) si
ex se sola ageret; tenetur enim sequi voluntatem superiorem
in moderando illam inclinationem naturalem, ex quo in pote-
state eius est moclerari, vel non moderari; quia in potestate
eius est non summe agere, vel non tantum quantum potest.
C11) b) Ad secundum [n. 430 6] dico per idem, quod non est
in potestate intellectus moderari assensum suum veris quae
apprehendit; nam quantum ostenditur veritas principiorum ex

(a) Ed. Ven. illa haberet.

394 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I.

terminis, vel conclusionum ex principiis, tantum oportet assen-
tire, propter carentiam libertatis; sed voluntas potest in se et
in potentiis inferioribus moderari, ne ista inclinatio omnino
dominetur in eliciendo actum, vel saltem ne actus eliciatur:
potest enim avertere intellectum, ne speculetur talia specula-
bilia circa quae inclinaretur; et teneiur avertere, si specula-
tio sit peccatum materialiter intellectui et formaliter voluntati.
Sic ex alia parte voluntas respectu finis ultirni tenetur mo-
derari inclinationem sui ad ipsum, ne iramoderate velit aliquo
praedictorum modorum [n. 433], * quam debet velle, et ne atio
modo velit sibi quam illud sit in se *.

Aliter potest dici quod sicut actus intellectus considerando
principium in se non potest esse falsus, ita nec actus volun-
tatis amando finem in se potest esse malus; et iste actus est
actus amicitiae, non actus concupiscentiae. Tamen sicut actus
intellectus posset esse falsus attribuendo veritatem Primae (a)
Gausae alicui principio creato, cui non convenit illa veritas,
ita actus voluntatis potest esse malus concupiscendo bonitatem
ultimi finis alicui alii ab ultimo fine, eo modo quo non con-
gruit alicui alii [Vid. Lib. I. nn. 194 et 424].
(,2) c) Ad tertium [n. 430 c\ dico quod in bonis erat incli-
natio naturalis ad beatitudinem tanta quanta erat in malis, et
maior si habebant meliora naturalia, quia inclinatio ista est
secundum perfectionem naturalium. Tamen boni in eliciendo
actum non utebantur voluntate secundum eius rationem imper-
fectam, m quantum scilicet est tantum appetitus intellectivus,
agendo scilicet tali modo quod competeret appetitui intelle-
ctivo agere, sed utebantur voiuntate secundum perfectam eius
rationem, quae est libertas, agendo scilicet secundum volunta-
tem, eo modo quo congruit agere libere in quantum liberum
agit; hoc autem erat secundum regulam superioris voluniatis
determinantis, et hoc iuste.

Et cum dicitur : commodum non velle nequit, respondeo :
boni nec potuerunt, nec voluerunt nolle sibi beatitudinem, etiam
sibi concupiscendo; sed illam non voluerunt plus sibi quam
Deo bene esse in se, sed minus, quia illud velle ita potuerunt
moderari per libertatem.

(«) Ed. Ven. suae.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. I. 395

435. — Solvitur instantia. — Et si obiicias: ergo nullo
modo appetebant bene sibi beatituclinem, sed tantum bene mo-
derabantur illud appetere, respondeo : appetere actum per-
fectum, ut per illum magis ametur obiectum in se, est ex af-
fectione iustitiae, quia unde amo aliquid in se, inde volo ali-
quid in se; et ita boni potuerunt appetere beatitudinem, ut ha-
bentes illam perfectius amarent Summum Bonum; et iste actus
concupiscendi beatitudinem esset meritorius, quia non utitur
fruendo, sed fruitur eo, quia bonum quod concupisco mihi
ad hoc concupisco, ut plus amem illud bonum in se.

436. (4 3) — Alii Angelorum pravi actus. — Viso igitur de
primo inordinate concupito, potest poni quod inordinate ul—
terius concupivit sibi aliquod bonum, scilicet excelleniiam re-
spectu aliorum; * vel * habuit inordinatum nolle, nolendo sci-
licet opposita eorum quae concupivit, puta nolendo beatitudi-
nem sibi minus inesse quam Deo in se, sive quam Deum esse,
vel nolendo expectare beatitudinem usque aci terminum viae,
vel nolendo eam habere ex meritis, sed ex se, et ex conse-
quenti nolencio subesse Deo, et tandem nolendo Deum esse,
in quo tamquam in summo malo consummata videtur malitia,
sicut enim formaliter nullus actus est melior quam Deum di-
ligere, ita nullus peior est quam Deum odire [Vid. n. 433].

437. — An possibile sit odium Dei? (1). — Sed hic est unum
ciubium, an scilicet aliquis posset appetere Deum non esse?
Quia sicut nihil potest esse obiectum volitionis nisi sub ratione
boni, sic nec noiitionis nisi sub ratione mali: in Deo autem
nulla apprehenditur ab Angolo ratio mali. — Nec potest dici
quocl propter iustitiam possit odiri, quia in sua iustitia non
apprehenditur aliqua ratio mali, sicut nec in seipso; licet
enim in effectu eius appareat ratio mali aliqua, non tamen
in ipso.

Et si hoc est verum, tunc est dicendum quod odium non
est respectu Dei in se, nec respectu iustitiae eius, sed quantum
ad effectum appropriatum perfectioni iustitiae. — Et per hoc
potest dici ad illucl Psalm. LXXIII. v. 23. Superbia eorum
qui te oderunt, etc, [n. 422 d\, non quantum aci ipsum in se,
secl volendo iustitiam eius non esse vindicantem ; et sic no-
lunt iustitiam eius quantum ad effectum vindicantem.

(1) Cfr. infra, d. 43. q. 1.

396 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. II.

Sed si hoc verum sit, tunc est dicendum quod odium Dei
non est raaximum peccatum, quia non respicit Deum in se;
sed est contra ipsum in comparatione ad effectum. — Similiter
tunc sequitur quod amare Deum non habeat actum directe
contrarium, sed tantum contrarium dilectioni effectus (a).

Artigulus II.

EXPLIGATUR AD QUOD GENUS PEGGATI PERTINEBAT
MALITIA ANGELI.

438. (4 4) — Divisio. — Quantum ad secundum articulum
restat videre de immoderato amore amicitiae [n. 427], quale
peccatum fuit, et de immoderata concupiscentia beatitudinis,
quam concupivit sibi secundum aliquem trium modorum expres-
sorum [n. 433], et de immoderato nolle consequente [n. 436],
et hoc qualecumque nolle inordinatum praedictorum fuerit.

439. — Exponitur sententia tenens immoderatum amorem
amicitiae Angeli fuisse superbiain. — Quantum ad primum di-
citur quod fuit superbia. Et videtur esse intentio August. XIV.
De Civit. Dei, c. 13(6), ubi vult quod praesumptio est nimis
placere sibi, et ideo superbi in Scriptura (1) dicuntur sibi pla-
centes; ergo ista immoderata dilectio sui proprie fuit praesum-
ptio, et ita superbia (c).

440. — Ostenditur immoderatum amorem amicitiae Angeli
non fuisse superbiam proprie dictam (2). — Sed hic videtur du-
bium: — a) Quia si superbia proprie sit immoderatus ap-
petitus propriae excellentiae, et immoderata complacentia sui
non videtur esse proprie immoderatus appetitus * propriae *
excellentiae, quomodo igitur superbial

b) Item secundo, praesumptuosus videtur praeferre se
aliis, vel in bonis quae habet vere, vel in his quae reputat ha-
bere de se: amor autem sui immoderatus non videtur esse ta-
lis praelatio sui, quia eiusdem rationis videtur esse in malitia
immoderate se amare amore amicitiae et alium ut proximum:
sed amando alium immoderate nullus dicitur superbus, vel
praesumptuosus, sed magis luxuriosus ; ergo nec sic amando se.

(a) Ed. Ven. repetit: in quo tamquam in summo malo .. uti n. 436.

(b) Ed. Ven. perperam: De Trinit. c. 17, sicut et infra in respons.

(c) Ed Ven. superbia, et ita praesumptio.

(1) II. Petri, c. II. v. 10. (2) Vid. n. 442.

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. II. 397

c) Item, non peccavit primo in appetendo excellentiam
respectu aliorum, ut tamquam dominus, quia bonum sibi et
ad se est praecedens; nec appetendo excellentiam in opinione
aliorum, quia tunc falsam excellentiam appetivisset.

441. — Bene vero luxuriam. — Ideo dico quod primum
peccatum eius non fuit superbia proprie dicta ; sed propter
delectationem quam importabat magis videtur reduci ad lu-
xuriam, sicut peccatum quo inordinate delectatur quis in spe-
culatione conclusionis geometricae ad luxuriam reducitur
[Vid. infra n. 443].

442. — Vel etiam praesumptionem. — Ad ista dico quod
amans aliquod bonum immoderate vult illud immoderate esse
magnum bonum, imo maximum; et ideo immoderate, quia
absque eo quod velit aliquid advenire, per quod crescat, vult
illud maius esse in se quam sit; et quando non potest ad hoc
attingere, ut illucl in se sit maius quam est, quia hoc est im-
possibile, vult ex consequenti illud esse maximum, sicut potest
esse maximum: vel in comparatione, ut scilicet praesit bonis
aliorum, vel in opinione, ut scilicet opinentur bonum suum
esse maximum. Ideo voluntas praeeminendi vel dominandi
super alios omnes sequitur illud velle quo quis vult immode-
rate bonum suum.

(45) Dico igitur ad primum argumentum [n. 439] quod prae-
sumens, ut praesumptio est prima species superbiae, non vult
bonum suum praeeminere bonis aliorum secundum aliquam
superioritatem , nec etiam vult praeeminere illud secundum
famam, sicut est de illo qui appetit laudem, sed vult illud
magnum, quod sine alicuius alterius adventu vult illud esse
maius omnibus aliis quae non ita diligit. — Hoc modo potest
concedi quod immoderata dilectio sui, quae est radix civi-
tatis diaboli, est praesumptio ; quia quilibet immoderate se
diligens vult se esse tantum bonum quantum posset propor-
tionari actui quo se diligit.

Et hoc modo potest exponi August. XIV. De Civit. Dei,
et bene, quod sibi placens immoderate est superbus, et hoc
prima specie superbiae, et hoc non appetendo excellentiam
quae est quaedam relatio [n. 440 c], sed appetendo excellen-
tiam, id est magnitudinem in se, ex qua magnitudine sequitur
eius excellentia ad alios.

398 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. II.

b) Ad secundum [n. 440] dico quod praesumptio non
est peccatum intellectus, quasi intellectus praesumptuosi iudi-
■caret vel ostenderet se esse tantum quantus non est, sed est
peccatum voluntatis immoderate appetentis bonum suum esse
tantum quantum non est. Ex hoc sequitur excaecatio intelle-
ctus. — Sed quando additur, quod etiam illud velle sui im-
moderatum non videtur superbia, sicut nec velle immodera-
tuin alterius, responsionem quaere (1).

443. (4 6) — Neque immoderata concupiscentia beatitudinis fuit
proprie superbia. — Quantum vero ad deordinationem velle con-
cupiscentiae, videtur quod ille appetitus beatitudinis non fuerit
proprie superbia: non quidem quantum ad eius primam spe-
ciem, patet, quia praesumptio , secundum quod expositum est
in praecedenti articulo si pertinebat ad primum velle inordi-
natum amicitiae, non pertinet ad aliquod velle inordinatum
concupiscentiae ; et si ad aliquod debeat reduci, videtur magis
consonare cum peccato luxuriae; licet enim proprie luxuria
sit in actibus carnis, tamen omne delectabile immoderate appe-
titum, in quantum delectabile, potest dici luxuria, si non est
excellentia appetita, qualis non fuit ista appetitio beatitudinis.

444. — Neque alii pravi actus Angeli fuerunt superbia. — Quan-
tum ad deordinationem tertii scilicet nolle [n. 436], satis patet,
quia quodlibet illorum nolle inordinatorum fuit ira vel invidia.

445. — Solvitur obiectio. — Et si obiiciatur de ipso con-
cupiscere inordinato, quod non fuit peccatum luxuriae; ergo
fuit proprie aliquod aliud peccatum: et non videtur, per divi-
sionem, quoci fuerit aliud quam superbia; et probatur divisio
per illam famosam et communem divisionem peccatorum mor-
talium in septem; respondeo: sive peccata mortalia distin-
guantur per habitus malos oppositos bonis, quales sunt septem
habitus boni, quatuor scilicet morales et tres theologici, sive,

(1) Quam hic habes ex Heport. II. d. 6. q. 2. n. 13: « Dico quod su-
perbia sibi infuit et praesumptio, quia omnis innobediens praesumit, et in-
terpretative praesumit de Dco; sed concupiscentia. qua concupivit sibi bea-
titudinem ultra id quod debuit, non fuit superbia specialis, sed concupivit
hoc ut sibi delectabile; igitur in neutro actu fuit formaliter superbia spe-

cialis, nisi interpretative Tamen maxime convenit cum luxuria pri-

mum peccatum Angeli, amando se immoderate amore amicitiae; et in se-
cundo actu concupiscendo immoderate sibi beatitudinem, simpliciter plus
convenit cum luxuria quam cum alio capitali, ratione delectationis » .

LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. II. 399

quod magis videtur, per aclus bonos, quales sunt actus decem
praeceptorum, sive sic, sive sic, non esset illa divisio septe-
naria peccatorum capitalium sufficiens; quia primo modo de-
berent esse septem peccata capitalia alia ab istis; siquidem
infidelilas et desperatio sunt proprie opposita illi septe-
nario, et non sunt contenta sub aliquo istorum septem; se-
cundo modo deberent esse decem capitalia secundum trans-
gressionem Decalogi. — Haec ergo divisio non oportet quod te-
neatur sufficiens in omnibus malis actibus, sive quoad omnes
malos actus; quia istae non sunt primae radices, nec forte
principalia peccata, sed forte multum communes ad alia pec-
cata, sicut occasiones peccandi.

446. (4 7) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta principalia. — Ad primum [n. 422 d\ dico quod August.
loquitur de simpliciter primo peccato, quod fuit inordinatum
velle amicitiae,et illud fuit praesumptio; et concedo quod illa
praesumptio fuit simpliciter primum peecatum; sed non ut est
prima species superbiae, secundum quod proprie sumitur.

b) Ad aliud [n. 422 6] de illa clivisione Ioannis patet per
hoc quod praemittit, omne quod est in ?nundo, * hoc est al-
lectivum hominum habitantium in mundo *, ita quod peccata
quibus communiter peccant homines continentur sub illo tri-
nario; sed non oportet primum peccatum spirituale Angeli,
quo Angeli primitus peccaverunt, sub isto peccato carnali
contineri ; imo illud peccatum concupiscendi in secundo gradu
[n. 428], si deberet reduci ad aliquod istorum, magis deberet
reduci ad concupiscentiam ocutorum; sicut enim in nobis ad
concupiscentiam oculorum spectant immoderati appetitus ali-
cuius visibilis pulchri, ita et in eis ad concupiscentiam oculo-
rum debet spectare immoderatus appetitus delectabilis.

c) Ad tertium [n. 422 c] patet [n. 445] quod divisio per
septenarium istum de peccatis capitalibus non est sufficiens,
comparando ad actum concupiscentiae, nisi per quamdam re-
ductionem; et sic potest concedi quod reducitur ad luxuriam,
sicut omnis inordinatus appetitus deteciabilis ut est delecta-
bile ad concupiscentiam oculorum.

d) Ad quarium [n. 422 d] dico quod non fuit unicum pec-
catum tantum, quia fuerunt multa peccata, sicut dictum fuit
dist. 5 [n. 378]. — Et cum dicis quod primum fuit irremedia-

400 LIB. II. DIST. VI. QUAEST. II. ART. II.

bile, dico quod quanclo peccavit secunclo peccato aclhuc fuit
in via, et per consequens quanclo peccavit secundo peccato
potuit poenitere de primo peccato, et ita primum peccatum
ex se nou fuit irremediabile, quia si poenituisset, invenisset
veniam et misericordiam. Tamen ex quo in illo peccato de-
venit ad terminum, omnia peccata eius facta sunt irremedia-
bilia; omne enim peccatum alicuius peccatoris perdurans
usque ad terminum viae est irremediabile. Et qualiter ista
irremediabilitas sit tantum ex lege Dei nulli habenti gratiam
cum fuerit in termino, dicetur dist. 7. — Nego igitur quod
assumitur ibi, tantum esse unum peccatum. — Unde incepit
malitia daemonis ab immoderato amore sui, quod non erat
maximum peccatum, et consummabatur in odio Dei, quod est
maximum peccatum; quod sequebatur ex hoc, quia non po-
tuit habere volita, manente Deo, et ideo ex inordinato appetitu
prius potuit Deum velle non esse, et ita odire [Vid. n. 436].

447. (,8) — Explicantur rationes fundamentales. — Ad pri-
rnum argumentum in oppositum [n. 423 a] dico quod primum
peccatum non fuit maximum; sicut enim in bonis proceditur a
magis bonis ad minus bona, scilicet a dilectione flnis ad dilectio-
nem eorum quae sunt ad finem, ita e contra in malis a minus
malo proceditur ad magis malum, iuxta illud August., XIV. De
Civit. Dei c. ult. : amor sui, usque ad coniemptum Dei.

Alia duo argumenta, scilicet de passione irascibitis re-
spectu concupiscibilis [n. 423 b\, et de appetitu excellentiae
[ib. c], loquendo de excellentia prout dicit comparationem ex-
cellentis ad alios, possent concedi; quia quantum ad actum
concupiscentiae non primo concupivit excellentiam quae est
passio irascibilis vel concupiscibilis, sed perfectissimam beati-
tudinem. Tamen si loquamur de primo velle inordinato ami-
citiae, potest dici quod iste non erat actus, nec passio irasci-
bilis, sed concupiscibitis ; si enim concupiscibilis est concupi-
scere bonum amatum, eius etiam est amare bonum amatum,
cui concupiscit illud bonum.

S^a^S-

DISTINCTIO SEPTIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quod boni Angeli adeo sunt confirmati per gratiam, ut peccare
non possint, et mali ita obdurati in malo, ut bene vivere nequeant. — Su-
pra (1) dictum est quod Angeli qui perstiterunt per gratiam confirmati
sunt, et qui ceciderunt a gratia Dei deserti sunt. Et boni quidem in
tantum confirmati sunt per gratiam, quod peccare nequeunt ; mali
vero per malitiam adeo sunt obstinati, quod bonam voluntatem ha-
bere, sive bene velle non valent, etsi bonum sit quod aliquando vo-
lunt ; volunt enim aliquando aliquid fieri quod Deus vult fieri, et uti-
que illud bonum est et iustum fieri; nec tamen bona voluntate illud
volunt, nec bene illud volunt.

Quod utrique liberum arbitrium liabent, nec tamen ad utrumque
flecti possunt. — Sed cum nec boni peccare possint, nec mali bene
velle vel bene operari, videtur quod iam non habeant liberum arbi-
trium, quia in utramque partem flecti non possunt, cum liberum
arbitrium ad utrumque se habeat. Unde Hieronymus in tractatu
de prodigo fllio dicit : « Solus Deus est in quem peccatum cadere
non potest; caetera, cum sint liberi arbitrii, in utramque partem
flecti possunt » . Hic videtur dicere quod omnis creatura in libero ar-
bitrio constituta flecti potest ad bonum et ad malum. Quod si est,
ergo et boni Angeli et mali ad utrumque flecti possunt ; ergo et boni
possunt fieri mali, et mali boni. — Ad quod dicimus, quia boni tanta
gratia confirmati sunt, ut nequeant fieri mali, et mali in malitia adeo
obdurati sunt, ut non valeant fieri boni; et tamen utrique habent li-
berum arbitrium, quia et boni non aliqua cogente necessitate, sed pro-
pria ac spontanea voluntate, per gratiam quidem adiuti, bonum eli-
gunt et malum respuunt ; et mali similiter spontanea voluntate, a
gratia destituti, bonum vitant et malum sequuntur; et habent mali
liberum arbitrium, sed depressum atque corruptum, quod surgere ad
bonum non valent.

(1) Dist. V. pag. 348.
Tom. II 26

402 LIB. II. DIST. VII. TEXT. MAGISTRI.

Quod boni post confirmationem liberius habent arbitrium quam
ante. — Boni vero arbitrium habent multo liberius post confirmatio-
nem quam ante. Ut enim Augustinus tradidit in Enchiridio (1) : « Non
ideo carent libero arbitrio, quia male velle non possunt ; multo quippe
liberius est arbitrium quod non potest servire peccato. Neque culpanda
est voluntas, aut voluntas non est, aut libera dicenda non est, qua
beati esse sic volunt, ut esse miseri non solum nolint, sed nec prorsus
velle possint » . Non possunt itaque boni Angeli velle malum, vel velle
esse miseri; neque hoc habent ex naturae, sed ex gratiae beneficio;
ante gratiae namque confirmationem potuerunt peccare Angeli, et qui-
dam etiam peccaverunt et daemones facti sunt. Unde Augustinus in
lib. contra Maximinum (2) : « Creaturarum natura coelestium mori po-
tuit, quia peccare potuit; nam et Angeli peccaverunt, et daemones facti
sunt, quorum diabolus est princeps; et qui non peccaverunt peccare
potuerunt ; et cuicumque creaturae rationali praestatur ut peccare non
possit, non est hoc naturae propriae, sed Dei gratiae. Ideoque solus
Deus est qui non gratia cuiusquam, sed natura sua nec potuit, nec
potest, nec poterit peccare » . — Ecce hic insinuatur quod Angeli ante
confirmationem peccare potuerunt, sed post confirmationem non pos-
sunt. Et quod potuerunt fuit eis ex libero arbitrio, quod est eis na-
turale; quod vero modo non possunt peccare, non est eis ex natura,
id est libero arbitrio, sed ex gratia, ex qua gratia etiam est ut ipsum
liberum arbitrium iam non possit peccato servire.

Quod post confirmationem Angeli non possunt ex natura peccare
sicut ante, non quod debilitatum sit eorum liberum arbitrium, sed con-
firmatum. — Non ergo post confirmationem Angeli de natura, sicut
ante, peccare potuerunt: non quod liberum arbitrium eorum debilita-
tum sit per gratiam, sed ita potius confirmatum, ut iam per illud
non possit bonus Angelus peccare ; quod utique non est ex ipso libero
arbitrio, sed ex gratia Dei. — Quod ergo Hieronymus ait, « caetera,
cum sint liberi arbitrii, possunt flecti in utramque partem » , accipi
oportet secundum statum in quo creata sunt; talis enim et homo et
Angelus creatus est, qui ad utrumque flecti poterat ; sed postea boni
Angeli ita per gratiam sunt confirmati, ut peccare non possint; et
mali ita in vitio obdurati, ut bene vivere nequeant. — Similiter etiam
illud Isidori (3) intelligendum est : « Angeli mutabiles natura, immuta-
biles sunt gratia » ; quia ex natura in primordio suae conditionis mu-
tari potuerunt ad bonum, sive ad malum; sed post per gratiam ita
bono addicti sunt, ut inde mutari nequeant; ad hoc enim repugnat
gratia, non natura.

(1) Cap. 5. (2) Lib. II. c. 12. (3) Sent. I. c. 10.

LIB. II. DIST. VII. TEXT. MAGISTRI. 403

Quod Angeli mali vivacem sensum non perdiderunt, et quibus
modis sciant. — Et licet mali Angeli ita per malitiam sint obdurati,
vivaci tamen sensu non sunt penitus privati. Nam, ut tradit Isido-
rus (1), triplici acumine scientiae vigent daemones, scilicet subtilitate
naturae, experientia temporum, revelatione superiorum spirituum. —
De hoc etiam Augustinus ait (2) : « Spiritus mali quaedam vera de
temporalibus rebus noscere permittuntur, partim subtilitate sensus,
partim experientia temporum, callidiores propter tam magnam longitu-
dinem vitae, partim sanctis Angelis, quod ipsi ab omnipotenti Deo
discunt, iussu eius sibi revelantibus. — Aliquando iidem nefandi spi-
ritus et quae ipsi facturi sunt, velut divinando, praedicunt » .

Quod magicae artes virtute et scientia diaboli valent, quae virtus
et scientia est ei data a Deo, vel ad fallendum malos, vel ad monen-
dum vel exercendum bonos. — Quorum scientia atque virtute etiam
magicae artes exercentur; quibus tamen tam scientia quam potestas
a Deo data est, vel ad fallendum fallaces, vel ad monendum fideles,
vel ad exercendam probandamque iustorum patientiam. — Unde Au-
gustinus in lib. III. De Trinit. (3) : « Video, inquit, infirmae cogitationi
quod possit occurrere, cur scilicet ista miracula etiam magicis artibus
fiant. Nam et magi Pharaonis serpentes fecerunt et alia. Sed illud
est amplius admirandum, quomodo magorum potentia, quae serpentes
facere potuit, ubi ad muscas minutissimas, scilicet cinifes, ventum
est, omnino defecit, qua tertia plaga Aegyptus caedebatur. Ibi certe
defecerunt magi dicentes : Digitus Dei est hic (4). Unde datur intelligi,
ne ipsos quidem transgressores Angelos et aereas potestates, in imam
istam caliginem tamquam in sui generis carcerem ab illius sublimis
aethereae puritatis habitatione detrusos, per quos magicae artes pos-
sunt quidquid possunt, aliquid valere, nisi data desuper potestate.
Datur autem vel ad fallpndum fallaces, sicut in Aegyptios, et in
ipsos etiam magos data est, ut in eorum spirituum operatione vide-
rentur admirandi, a quibus fiebant damnandi, vel ad monendum fide-
les, ne tale aliquid facere pro magno desiderent, propter quod etiam
nobis in Scriptura sunt prodita, vel ad exercendam, probandam mani-
festandamque iustorum patientiam » .

Quod transgressoribus Angelis non servit ad nutum materia rerum
visibilium. — « Nec putandum est, istis transgressoribus Angelis ad
nutum servire hanc visibilium rerum materiam, sed Deo potius, a
quo haec potestas datur, quantum incommutabilis iudicat » (5).

(1) Ib. (2) De Gen. ad litt. 1. II. c. 17. (3) Cap. 7.

(4) Exod. c. VII. v. 8. (5) D. August. loc. cit. c. 8.

404 LIB. II. DIST. VII. TEXT. MAGISTRI.

Quod non sunt creatores, licet per eos magi ranas et alla fece-
rint, sed solus Deus. — « Nec sane creatores illi mali Angeli dicendi
sunt, quia per illos magi ranas et serpentes fecerunt; non enim ipsi
eas creaverunt. Omnium quippe rerum, quae corporaliter visibililerque
nascuntur, occulta quaedam semina in corporeis mundi huius elemen-
tis latent, quae Deus originaliter eis indidit. Ipse ergo creator est
omnium rerum, qui creator est invisibilium seminum; quia quaecum-
que nascendo ad oculos nostros exeunt, ex occultis seminibus accipiunt
progrediendi hic primordia et incrementa debitae magnitudinis, distin-
ctionesque formarum ab originalibus tamquam, ut ita dicam, regulis
sumunt » (1).

Sicut parentes non dicuntur creatores filiorum, nec agricolae fru-
gum, ita nec boni Angeli, nec mali, etsi per eorum ministerium fiant
creaturae. — « Sicut ergo nec parentes dicimus creatores hominum, nec
agricolas creatores frugum, quamvis, eorum extrinsecus adhibitis mo-
tibus, ista creanda Dei virtus interius operetur, ita non solum malos,
sed nec bonos Angelos fas est putare creatores ; sed pro subtilitate
sui sensus et corporis semina istarum rerum nobis occultiora nove-
runt, et ea per congruas temperationes elementorum latenter spargunt,
atque ita et gignendarum rerum et accelerandorum incrementorum
praebent occasiones. Sed nec boni haec, nisi quantum Deus iubet, nec
mali haec iniuste faciunt, nisi quantum iuste ipse permittit; nam
iniqui malitia voluntatem suam habent iniustam, potestatem autem
non nisi iuste accipit, sive ad suam poenam, sive ad aliorum, vel poe-
nam malorum, vel laudem bonorum.» (2).

Sicut iustifcationem mentis, ita creationem rerum solus Deus ope-
ratur, licet creatura extrinsecus serviat. — « Sicut ergo mentem no-
stram iustificando formare non potest nisi Deus, praedicare autem
extrinsecus Evangelium etiam homines possunt, non solum boni per
veritatem, sed etiam mali per occasionem, ita creationem rerum visi-
bilium Deus interius operatur, exteriores autem operationes atque
contemperationes sive occasiones ab Angelis tam bonis quam malis, vel
etiam ab hominibus adhibentur » (3). « Sed haec ab hominibus tanto
difficilius adhibentur quantum desunt sensuum subtilitates et corpo-
rum mobilitates in membris terrenis et pigris. Unde qualibuscumque
Angelis vicinas causas ab elementis contrahere quanto facilius est,
tanto mirabiliores in huiusmodi operibus eorum exsistunt celeritates.
Sed non est creator nisi qui principaliter ista format ; nec quisquam
hoc potest nisi unus creator Deus » (4). « Aliud est enim ex intimo ac

(1) Id. ib. (2) Id. ib. (3) Id. ib. (4; Id. ib. c. i>.

LIB. II. DIST. VII. TEXT. MAGISTRI. 405

summo causarum cardine condere ac ministrare creaturam, quod facit
solus creator Deus ; aliud autem pro distributis ab illo viribus et fa-
cultatibus aliquam operationem forinsecus admovere, ut tunc vel tunc,
sic vel sic exeat quod creatur; ista quippe originaliter et primordia-
liter in quadam^textura elementorum cuncta iam creata sunt, sed ac-
ceptis opportunitatibus prodeunt » (1).

Quod Angeli mali multa possunt per naturae vigorem, quae non
possunt propter bonorum Angelorum et Dei prohibitionem, id est quia
non permittuntur. — Illud quoque sciendum est, quod Angeli mali
quaedam possunt per naturae subtilitatem, quae tamen non possunt
propter Dei vel bonorum Angelorum prohibitionem, id est, quia non
permittuntur illa facere a Deo vel ab Angelis bonis. Possent utique
fecisse cinifes qui ranas serpentesque fecerunt. — Quaedam vero non
possunt facere, etiamsi permittantur ab Angelis superioribus, quia non
permittit Deus. Unde Augustinus in lib. III. De Trinit. (2). « Ex ineffa-
bili potentatu Dei fit, ut quod possent mali Angeli, si permitterentur,
ideo non possunt, quia non permittuntur. Neque enim occurrit alia
ratio, cur non potuerunt facere cinifes qui ranas serpentesque fece-
runt, nisi quia maior aderat dominatio prohibentis Dei per Spiritum
Sanctum; quod etiam magi confessi sunt, dicentes: Digitus Dei est
hic. Quid autem per naturam possint, nec tamen possint propter pro-
hibitionem, et quid per ipsius naturae suae conditionem facere non
sinantur, homini explorare difficile est, imo impossibile. Novimus ho-
minem posse ambulare, et neque hoc posse, si non permittatur ; volare
autem non posse, etiamsi permittatur. Sic et illi Angeli quaedam pos-
sunt facere, si permittantur ab Angelis potentioribus, ex imperio Dei ;
quaedam vero non possunt, etiamsi ab eis permittantur, quia ille non
permittit, a quo illis est talis naturae modus, qui etiam per Angelos
suos illa plerumque non permittit quae concessit ut possint » .

(1) Id. ib. (2) Cap. 9.

-^flS&JfeJS*^-

DOCTORLS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE VII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

448. ( 4 ) — Proponitur quaestio. — Girca distinctionem
septimam quaero:

Utrum malus Angelus velit necessario male?

449. — Argumenta principalia.(l). — Quod non: — a) Iacob.
c. II. v. 19: Daemones credunt, et contremiscunt : isti autem,
ut videtur, sunt actus boni; ergo, etc.

b) Praeterea, in eis manet imago, secundum illud Psalm.
XXXVIII. v. 7 : In imagine pertransit homo, etc. In hoc ergo
sunt capaces * Dei *, in hoc enim imago Dei est in anima, quo
capax Dei est et particeps eius esse potest, secundum August.
XIV. De Trinit. 8 : non possunt autem Deum capere nec par-
ticipes eius fieri nisi per actum bonum: ergo in illis possunt
esse actus boni.

c) Praeterea, Dionys. IV. De Divin. Nomin: In Daemo-
nibus manent naturalia integra; ergo liberum arbitrium in-
tegrum: sed posse peccare nec est libertas, nec pars libertatis,
secundum Ansel. III. De Lib. Arb. cap. 10, liberum enim ar-
bitrium est potestas servandi rectitudinem propter se; ergo
habent libertatem liberi arbitrii quantum ad illud quod est
per se, quod est bene velle; ergo possunt bene velle.

d) Praeterea, nullum violentum est perpetuum, I Coel.
et Mund., quia est contra inclinationem eius cui inest, et
ideo si ipsum sibi dimittatur, redit ad oppositum eius: sicut
aqua calefacta, si dimittatur sibi, redit ad frigiditatem : sed
malitia est contra naturam, secundum Damascenum; ergo non
est perpetua; non igitur necessario inest voluntati.

(1) Solvuntur ad n. 477.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. I. 407

( 2 ) e) Praeterea, nullus intellectus est ita aversus, quin possit
intelligere aliquod verum, quia prima principia omni intel-
lectui sunt nota ex terminis; ergo nulla voluntas est ita aversa
ab ultimo flne, quin possit velle ultimum finem. — Conse-
quentia patet per illam similitudinem Philos. II. Physic. et
VII. Ethic: Sicut principium in speculabilibus, sic finis in
moralibus. — Probatur etiam aliter consequentia, quia omnis
malus est ignorans, III. Ethic.) ergo non est malitia in volun-
tate sine errore in intellectu; ergo ubi non potest intellectus
excaecari circa obiectum ut intelligibile, ibi nec voluntas po-
terit obliquari circa idem ut appetibile vel amabile.

f) Item, si necessario male volunt, et semper sunt in actu
volendi, quia non habent aliquod impedimentum, ergo semper
male volunt, et ita in infinitum augent malitiam suam: sed
ex lege iustitiae divinae augmento culpae correspondet augmen-
tum poenae ; ergo in infinitum cresceret poena eorum; ergo
nunquam erunt in termino maiitiae: quod est inconveniens. —
Sequitur etiam aliud inconveniens, quod pari ratione posset
augeri charitas in infinitum in bonis, si in istis posset augeri
malitia; et ita sequitur quod boni numquam essent in termino
beatitudinis, sicut nec mali in termino malitiae: quod est in-
conveniens.

450. — Ad oppositum: in Psalm. LXXIII, v. 23: Superbia
eorum qui te oderunt ascendit sernper: sed hoc non potest
intelligi intensive, quia ita non esset aliquod malum intensive,
quo non esset maius malum; ergo debet intelligi extensive, et
ita semper peccant.

Articulus I.

PROPONUNTUR ET IMPUGNANTUR ALIORUM SENTENTIAE.

451. (3) — Proponitur I. sententia (1). — Hic ponitur du-
plex ratio continuationis malitiae in eis. — Primo sic: appe-
titus proportionatur suae apprehensivae, a qua movetur, sicut
mobile motori: Angelus autem apprehendit immobiliter, sine
discursu, quod intelligit: homo autem(a) mobiliter discurrendo,

(a) Ed Ven. hoino per intellectum mobiliter.

(1) Impugnatur generaliter ad n. 453, specialiter ad n. 454.

408 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. I.

quia per rationem, in qua viam habet discurrendi ad utrum-
que oppositum; igitur voluntas Angeli immobiliter adhaeret,
post primam apprehensionem completam; voluntas autem ho-
minis post volitionem completam sequentem rationem adhaeret
mobiliter. Et ideo licet voluntas Angeli antequam flrmasset se
per volitionem completam fuisset mobilis ad opposita, alioquin
non potuisset indifferenter peccasse vel meruisse, tamen post
primam electionem immobiliter adhaesit ei quod elegit, et ita
radicaliter ex immobilitate cognitivae factus est bonus impec-
cabilis, et malus impoenitens.

452. — Proponitur II. sententia (1). — Alia via ponitur
sic: quod voluntas quanto perfectior tanto perfectius immer-
git se in volibili: voluntas separata a corpore, qualis est an-
gelica, est omnino perfecte libera, nostra autem, corpori cor-
ruptibili coniuncta, habet libertatem diminutam ; et ideo licet
nostra habeat libertatem, illa tamen maxime habet libertatem
quae est omnino separata a corpore. Voluntas etiam nostra se-
parata, vel exsistens in corpore incorruptibili, immobiliter se
immergit in obiecto, ita ut ab illo resilire non possit. —
Modus assignatur ex illo Prov. c. XVIII. v. 3: Peccator (a)
cum in profundum(a) pervenerit, contemnit. Quando es tergo
voluntas perfecte libera, praecedente electione perfecta, effl-
caciter currit in volitum, ponendo ibi flnem. Veniens autem ad
obstaculum synderisis non ibi sistit, sed contemnendo impingit,
et in illam etiam retunditur, ut se retrahere nec velit, nec
possit velle: ut si ferrum impingatur ossi retunditur, nec re-
trahi potest, nec eadem virtute qua immititur, nec maiori.

453. ( * ) — Impugnatur conclusio praedictarum sententiarum.
— Contra conclusionem istam, in qua conveniunt(&) istae duae
opiniones: — a) Videtur esse auctoritas August. De Fide ad
Petrum, cap. 3, ubi sic ait: Si possibile esset ut humana
natura, quae postquam a Deo aversa est bonitatem, perdidit
volunlatis, ex seipsa rursum eam habere potuisset, multo
possibilius hoc natura haberet angelica, quae quanto minus
gravatur terreni corporis pondere, tanto magis hac esset
praedita facultate, et hoc habere posset. Arguitur igitursic:

(a) Vulg. Impius .... peccatorum. (b) Ed. Ven. quam tenent.

(1) Impugnatur generaliter ad n. 453, specialiter ad n. 455.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. I. 409

si voluntas humana ex se posset redire ad iustitiam, multo
magis voluntas angelica; ergo illa, nec propter immobilita-
tern suae potentiae cognitivae, qualis non est cognitiva volun-
tatis nostrae, nec propter plenam libertatem eius, ex hoc quod
est separata a corpore, est impossibilis redire ad iustitiam,
postquam peccavit, imo, secundum eum, magis videtur possi-
bilis quam nostra.

b) Praeterea, contra conclusionem istam arguo primo sic:
non tantum voluntas Angeli damnati est obstinata, sed etiam
hominis damnati, et oportet utriusque assignare causam com-
munern, secundum quod videtur August. dicere, De Fide ad Pe-
trum, paulo post litteram praeallegatam, ubi vult quod sit una
causa communis, quare Deus iudicabit simul spiritus humanos
et Angelos damnatos; et idem videtur velle De Civit. Dei,
* c. 9 *. Sed neutra istarum potest poni causa obstinationis
hominis damnati; ergo nec Angeli. — Probatio assumpti:
quia anima coniuncta non habet cognitivam immobiliter ap-
prehendentem, sicut Angelus, secundum primam viam [n. 451],
nec ut se imrnergat in volitum et immobiliter secundum per-
fectam libertatem, secundum secundam viam [n. 452] (a); ergo
oportet assignare causam istius obstinationis in anima quando
est separata. Aut ergo tunc ante omnem actum elicitum est
obstinata, et per consequens neutra praedictarum causarum
est causa obstinationis suae, quia antequam velit aliquid se-
cundum actum intellectus immobiliter apprehendentis, vel
ex ptena libertate quam habet separata, est obstinata: aut
fit (b) obstinata per aliquem acium quem elicit separata:
qui secundum primam viam sequitur apprehensionem in-
tellectus separati immobilem, vel * penes * secundam viam
ex sua libertate immergit se in volitum: sed hoc secundum
videtur inconveniens, quia separata non demeretur, sed tan-
tum per actus quos habuit in via recipit quod meruit vel quod
demeruit; ergo nullum actum habet praecedentem obstinatio-
nem, per quem reddatur obstinata.

Et posset confirrnari de Lazaro (1), quo mortuo, intel-
lectus habuit apprehensionem animae separatae et eius vo-

(a) Ed. Ven. addit: nec etiam se iniungit in obiectum tunc esset obsti-
nata falsum est, nec posset resilire [sic\. (b) Ed. Ven. est.

(1) Ioan. c. XI.

410 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. I.

luntas habuit plenam tibertatem, quia tunc separata; et ta-
men ex neutro istorum immobiliter voluit, quia tunc fuisset
impeccabilis si bonus, vel obstinatus si malus: quorum utrum-
que est falsum, quia adhuc erat viator; nisi fingatur quod
Deus miraculose suspendit eum ab operatione, qualis conse-
quitur animam separatam, pro tanto quia praeordinaverat eum
resurrecturum: sed hoc non videtur probabile, quia multa di-
citur narrasse quae viderat.

(5) c) Praeterea secundo: causa totalis non aliter causat nisi
ipsa secundum quod causa aliter se habeat, et hoc quando
non ponitur aliqua diversitas ex parte passi vel aliquorum
impedimentorum extrinsecorum : sed voluntas ut prior natu-
raliter actu suo, non ut exsistens actualiter sub actu, est causa
actus sui; quod est manifestum ex hoc quod est causa libera
actus sui, quae libertas non est eius nisi ut prior actu suo;
quia ut est sub actu habet actum ut formam naturalem;
patet etiam, quia aliquid ut est sub effectu tamquam forma
eius posterius est, sicut compositum est posterius forma sua,
VII. Metaph.; voluntas ergo non aliter se habet in eliciendo
actum, nisi aliter se habeat in quantum est prior actu: sed
per hoc quod ponitur habere actum inhaerentem sibi ipsa non
aliter se habet in quantum est prior naturaliter actu, quia
licet aliter se habeat in quantum est sub actu, quantum
videlicet ad aliquod accidens, non tamen quantum ad suam
naturam secundum quam est talis actus primus, qui est
voluntas; ergo ipsa, sub quocumque actu intelligatur, non ati-
ter se habebit in eliciendo actum quemcumque; ergo per nul-
lum actum vel habitum qui potuerit poni in ea separata,
qui non potest poni in ea coniuncta, erit ipsa opposito modo
eliciens actum bonum vel malum, illo modo quo prius elicie-
bat, et ita si prius contingenter egit, per nihil tale in ea po-
situm necessario eliciet.

(6) Et confirmatur ratio, quia nulla causa secunda potest
esse causa principalis causae agendi opposito modo illi qui
convenit principali agenti ex sua causalitate; sic enim causa
principalis non esset principalis, quia determinaretur ad oppo-
situm modum a causa secunda ad agendum suo proprio modo
agendi; ergo cum voluntas sit causa principalis sui actus,
quodcumque ponatur in voluntate respectu actus eius, vel non

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. I. 411

erit causa actus sic eliciendi, vel si sit causa, est secunda
causa respectu voluntatis, et non causa principalis; sequitur
ergo quod voluntas per nihil aliud determinatur ad agendum.

d) Praeterea, sicut fuit dictum disi. 5 [n. 378] et 6
[n. 406seqq.], tam bonusquam malusAngelus habuittempus^*ae,
ita quod non tantum per instans fuit viator, sed habuit malus
Angelus diversa peccata ordinala : puta ex actu amandi se
eliciebat actum concupiscendi sibi summum commodum, et
ex illo actum excellentiae, quo voluit habere illud commo-
dum non sub regula voluntatis superioris, sed contra eam,
et tandem actum odiendi Deum, qui restitit sibi in illud
appetendo: et non habuit omnes istos actus distinctos simul;
ergo quando demerebatur secundo peccato adhuc fuit in via,
et tamen peccaverat iam primo peccato ex * plena * (a)
electione ; ergo non qualiscumque immobilis apprehensio,
vel quodcumque primum peccatum, vel plena immersio in
obiectum fecit ipsum impoenitentem ; quandocumque enim ali-
quo istorum peccatorum peccavit sistebat in via, et non fuit
idem peccatum cum peccato praecedenti.

454. ( ? ) — Impugnatur specialiter I. sententia. — Praeterea
contra primam viam [n. 451] arguitur specialiter: — a) Primo
quia ipsa supponit falsum, scilicet quod intellectus sit suffi-
ciens motor voluntatis, sicut declarabitur dist. 25. huius II.

b) Secundo hoc falsum repugnat dictis eorum in ista posi-
tione dupliciter: primo quia cum intellectus Angelorum ante pri-
mum peccatum fuit rectus in apprehendendo, non enim poena
praecessit culpam; ergo movit voluntatem ad aliquid recte
appetendum; nec potuit aliter movere, quia intellectus movet
per modum naturae, et per consequens non potest movere
nisi secundum modum cognitionis quam habet; ergo movit
voluntatem ad recte volendum; ergo voluntas illa numquam
potuit peccare. — Secundo contradicit illucl falsum positioni
eorum; quia si ex ratione motoris et mobilis sit talis pro-
portio, voluntas non tantum esset immobilis post primam
electionem voluntatis, sed in ipsa prima, vel ante primam,
quia intellectus eorum sicut immobiliter ostendit aliquid post
primam electionem, ita et ante eam; * et * si ipse immobiliter

(a) Wadd. prima.

412 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. I.

apprehendens moveat appetitum immobiliter, ergo in primo
actu movebitur immobiliter, et per consequens non tantum post
primum actum.

( 8 ) c) Praeterea, ex illa via videtur sequi quod cum, secundum
eos, Angelus fuerit creatus in gratia, et sic habuit aliquem
actum in gratia, quia non est verisirnile quod in primo in-
stanti fuerit ociosus, quia non fuit impeditus, et si fuisset tunc
ociosus, peccasset forte peccato omissionis; nec simul cum gratia
peccavit; planum est; ergo aliquando secundum gratiam habuit
bonam electionem et plenam, quia sequentem perfectam ap-
prehensionem intellectus, quia, secundum eos, non est nisi talis
apprehensio in eis, et hoc immobiliter, et non per discursum;
ergo quilibet in illa electione prima bona firmavit se, et factus
est impeccabilis.

d) Praeterea, difFerentia de voluntate hominis et Angeli
non valet; quia etsi intelligat Angelus sine discursu quod
secundum eos homo intelligit per discursum, tamen intelle-
ctus hominis non mobiliter adhaeret illi ad quod discurrit;
ita enim certitudinaliter, hoc est non dubitando, tenet conclu-
sionem ad quam discurrit sicut Angelus tenet eam videndo
eam in principio sine discursu; ergo ista immobilitas intelle-
ctus humani, hoc est certitudo, haberet aeque immobilem vo-
luntatem sicut illa alia quae ponitur in Angelo.

Quod etiam negatur ab Angelis omnis discursus non vi-
detur probabile, sicut probatur supra in Prooemio I. Lib., quaest
illa : Utrum Theologia sit scientia? [n. 91 b].

455. ( 9 ) — Impugnatur specialiter II. sententia. — Contra
secundam viam [n. 452] arguitur specialiter: — a) Quia sicut
agens naturaliter non dominatur actui, sic nec modo agendi;
et per oppositum sicut agens liberum dominatur suae actioni,
sic et modo agendi, et per consequens in potestate eius est
intense vel remisse agere. Igitur non oportet quod ex hoc
quod voluntas est perfecte libera, quod cum summo conatu
se immergat in obiectura; imo ipsa magis dominatur sibiipsi,
cum quantocuraque conatu tendat in obiectum, et ita libere
fertur in quodcumque obiectum fertur, et posset etiam de
absoluta eius libertate non sic ferri in illucl.

Hoc etiam confirmatur, quia non videntur omnes Angeli
mali ex summo conatu peccasse, sicut nec omnes boni ex

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. I. 413

summo conatu meruisse, aut saltem possibile fuit non secun-
dum totam facultatem naturae suae elicere actum.

b) Praeterea, eodem principio tendit aliquid vel movetur
in terminum et quiescit in termino; ergo si voluntas perfecte
libera ex perfecta libertate sua tendat in obiectum, ex eadem
libertate quiescit in obiecto; ergo ex tali plena libertate ten-
dendi in obiectum (a) quali Angeli mali peccaverunt non ne-
cessario sequitur quietatio eius in illo, sed tantum votunta-
ria et contingens, sicut contingenter tendit in illud.
(10) c) Praeterea, sicut tactum fuit supra [n. 453] contra
ambas vias, non potest dici quod voluntas animae separatae
per aliquem actum quem tunc eliciat reddat se obstinatam,
quia prius naturaliter quam ipsa separata aliquem actum eli-
ciat est obstinata, quia est in termino; ergo per aliquem actum
quem aliciebat in corpore reddit se obstinatam impingendo
tunc in synderesim. Sed hoc est falsum, tum quia viator, tum
quia potest aliquis ex minori conatu peccare illo peccato propter
quod damnetur, si non sequatur poenitentia, quam quo alius
peccat, vel ipsemet alio peccato quod deletur per poenitentiam.

d) Praeterea, contra exemplum eius deferro acuto [n. 452]
impingendo in os, quamvis videtur exemplum illud et tota po-
sitio similis positioni Hesiodi, III. Metaph., quia immortales
facti sunt qui gustaverunt nectar et manna, quos ibi deri-
det Philosophus, quia despexerunt inteltectum nostrum, non
enim potest intelligi, secundum Philosophum ibi, quid dicitur
per tales sermones parabolicos vel metaphoricos, nec est mo-
dus Philosophi vel scientifici sic loqui, tamen accipiendo exem-
plum pro quanto potest esse ad propositum, potest reduci ad
oppositum: quare enim ferrum acutum infixum duro corpori
non potest extrahi a causa vel virtute illa quae ipsum infixit,
ratio est, quia partes corporis magis concurrunt in quas im-
pinxit, et ideo magis coarctatur illud infixum quam in principio
quando infigebatur; sed si augmentaretur virtus motiva se-
cundum augmentationem quam addit illa coarctatio partium,
et illud infixum remaneret in sua natura, aeque rectum, pos-
set iam extrahi. Ergo cum voiuntas impingens in quodcumque
remaneat recta (b) in naturalibus, licet habeat curvitatem,

(a) Ed. Ven. addit : et tali libertate. (b) Ed. Ven. addit : via.

414 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. II.

hoc est quamdam deformitatem, quasi privationem inhaeren-
tem, et illud cui se immergit non habeat maiorem virtutem
includendi ipsam, cum in se immergit, quia non est in obiecto
aliquis talis concursus, sequitur quod voluntas activa potest
se retrahere.

456. (") — Divisio. — Ad solutionem quaestionis duo sunt
videnda: primo scilicet de gradibus bonitatis et malitiae: se-
cundo quae bonitas possit inesse volitioni Angeli dannati,
vel si aliqua malitia necessario insit.

Articulus II.

DE GRADIBUS BONITATIS ET MALITIAE.

457. — Triplex bonitas moralis distinguitur. — a) Bistinctio.
— De primo dico quod ultra bonitatem naturalem volitionis,
quae competit sibi in quantum est ens positivum, quae etiam
competit cuicumque enti positivo, secundum gradum suae en-
titatis, magis et minus, praeter illam est triplex bonitas mora-
lis, secundum ordinem(a) se habens: prima dicitur bonitas ex
genere : secunda potest dici bonitas virtuosa, sive ex circum-
stantia: tertia bonitas meritoria, sive bonitas gratuita, sive
bonitas ex acceptatione divina in ordine ad praemium.

b) Bonitas ex genere. — Prima competit volitioni ex hoc
quod ipsa transit super obiectum conveniens tali actui, se-
cundurn dictamen rectae rationis, et non solum quia est conve-
niens tali actui naturaliter, ut Sol visioni. Et haec est prima
bonitas moralis; quae ideo potest dici ex genere, quia est
quasi materialis respectu omnis boni ulterioris in genere
moris; nam actus transiens super obiectum est quasi forma-
lis (b) per quamcumque aliam circumstantiam moralem, et
ita quasi potentiale, non omnino extra genus moris, sicut
fuit ipse actus in genere naturae (c), sed in genere moris,
quia iam habet aliquid de illo genere, puta obiectum conve-
veniens actui.

(a) Ed Ven. gradura.

(b) Ed. Ven. formabilis. (c) Ed. Ven. causae.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. II. 415

c) Boniias virtuosa. — Secunda bonitas convenit voli-
tioni ex hoc quod ipsa elicitur a voluntate cum omnibus cir-
cumstanliis dictatis a recta ratione debere sibi competere in
eliciendo ipsam; bonum enim est ex causa integra, secundum
Dionys. IV. De Divin. Nom.; et illucl est quasi bonum in specie
moris, quia iam habet quasi omnes differentias morales con-
trahentes bonum ex genere.

d) Bonitas meritoria. — Tertia bonitas convenit actui ex
hoc quod, praesupposita duplici bonitate iam dicta, ipsa elici-
tur conformiter principio merendi, quod est gratia vel cha-
ritas, sive secundum inclinationem charitatis.

e) Exempla. — Exemplum deprimo: dare eleemosynam.
Exemplum de secundo : dare eleemosynam de proprio, pauperi
qui eget, et in loco quo melius potest sibi competere, et pro-
pter amorem Dei. Exemplum tertii: istud opus facere non
tantum ex inclinatione naturali, sicut potuit fieri in statu in-
nocentiae, vel forte modo potest fieri a peccatore, si adhuc
peccator exsistens et non poenitens ex pietate naturali movere-
tur ad proximum; sed ex charitate, ex qua faciens est ami-
cus Dei, in quantum respicit opera eius.

f) Earum ordo. — Haec triplex bonitas est ita ordinata,
quod prima praesupponitur secundae, et non e converso, se-
cunda tertiae, et non e converso.

458. (12) _. Triplex malitia distinguitur. — a) Distinctio. —
Huic triplici bonitati opponitur triplex malitia: prima qui-
dem malitia ex genere, quando scilicet actus qui tantum ha-
bet bonitatem naturae, ex quo deberet constitui in genere
moris, habet malitiam, quia transit super obiecium discon-
veniens, puta si odire transit super Deum: secunda est ma-
litia ex aliqua circumstantia deordinante actum, licet transeat
super obiectum conveniens secundum rectam rationem actui:
tertia est malitia in demerito.

b) Malitia, contrarie — privative. — Quaelibet istarum
malitiarum potest accipi contrarie, vel privative respectu suae
bonitatis. Et ut privative accipitur tantum privat ipsam bo-
nitatem; ut accipitur contrarie ponit aliquid ultra carentiam
illam repugnans tali bonitati. — Haec distinctio apparet per
Boetium, Super Praedicam. c. de Qualitate.

416 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. II.

c) Malitia ex genere contrarie et privative convertun-
tur. — Sed malitia ex genere contrarie accepta et privatiue
convertuntur; et ideo sicut inter privationem et habitum im-
mediatum non est medium, ita bonum ex genere et malurn
ex genere sunt contraria immediata. Ratio est quia actus non
potest esse quin transeat super obiectum, et illucl necessario
est conveniens vel disconveniens actui; et ita necessario actus
bonus ex genere, ex obiecto convenienti, vel actus malus ex
genere, ex obiecto disconvenienti.

d) Non vero malitia ex circumstantia. — Malitia pri-
vative accepta in secundo modo et contrarie non convertun-
tur; potest enim aliquis actus carere circumstantia requisita
ad perfectionem actus virtuosi, et tamen non elici cum cir-
cumstantia repugnante, quae redderet illum actum vitiosum,
puta si det eleemosynam pauperi non ex circumstantia finis,
quia non considerat, nec secundum alias circumstantias requi-
sitas ad actum virtuosum: iste quidem actus non est bonus
vel virtuosus moraliter, quia non est circumstantionatus; nec
tamen malus contrarie, quia non ordinatur ad finem indebi-
tum, sicut faceret qui daret eleemosynam pauperi propter va-
nam gtoriam, vel propter aliquem alium finem indebitum.
(13) e) Neque matitia demeritoria. — Malitia tertio modo con-
trarie et privative accepta non convertuntur; quia actus potest
esse malus privative, ita quod non eliciatur ex gratia, et tamen
non erit demeritorius. Quod patet ex secundo membro, quia
ille actus qui est bonus simpliciter in genere moris non est
meritorius, et tamen non omnis actus talis est demeritorius.

459. — De actu indifferenti. — a) Et ita tam in secundo
membro quam in hoc tertio videtur poni actus indifferens, qui
licet sit malus privative, non tamen contrarie, quia indifferens.
Et de hac indifferentia dicetur alias, * dist. 41 (1) huius *.

b) Similiter non solum propter neutralitatem actus in se-
cundo modo potest esse neuter in tertio modo, id est nec bonus
nec malus, accipiendo ista contrarie, sed propter dispositio-
nem ipsius operantis, puta si in statu innocentiae, absque
gratia, aliquis recte egisset, fuisset quidem ille actus perfecte
bonus secundo modo, et tamen non bonus tertio modo, quia
non habuisset principium merendi; nec malus contrarie.

(1) Vid. etiam dist. 25.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. III. 417

c) Forte tamen in statu isto non est aliquis actus neuter
inter bonum et malum * sumpta * tertio mocto, nisi in uno
casu, * ubi * scilicet actus est bonus ex circumstantia, ad
quem non inclinat charitas. Et ratio est, quia modo quilibet
vel est in gratia, vel in peccato. Si in gratia, et habet actum
bonum secundo modo, ergo gratia inclinat ad illum, et ita est
meriiorius. Si autem habet actum malum secundo modo, pla-
num est quod ille est demeritorius ; semper enim malitia prior
infert secundam, non e converso. Si est malus, et habet actum
malum secundo modo, peccat illo actu. Si est malus, et habet
actum bonum secundo modo, ille non est bonus tertio rnodo,
nec malus tertio modo; ergo neuter quantum ad bonum et
malum ut sunt contraria tertio moclo ; nec tamen est neuter
loquendo de secundo modo.

Artigulus III.

EXPLIGATUR QUAE BONITAS POSSIT INESSE VOLITIONI ANGELI
DAMNATI, VEL SI ALIQUA MALITIA NEGESSARIO INSIT.

460. (U) — Angelus malus potest elicere actum bonum ex
obiecto. — De segundo dico quod Angelum malum non posse
habere volitionern bonam, potest intelligi de ista triplici bo-
nitate. — Et de illa prima quae est ex genere, non est du-
bium quin habere possit et habeat multas volitiones transeun-
tes super obiecium conveniens tali actui, puta, amando se,
odiendo poenam, et sic de aliis multis.

461. — Non vero actum meritorium in sensu compositionis.
— Sed de aliis duobus modis bonitatis, scilicet virtuosae et
meritoriae, est difflcultas. — Et primo videndum est de bo-
nitate meritoria. — Ubi dico quod non potest habere volitio-
nem sic bonam, intelligendo in sensu compositionis ; quia non
stant simul quod sit malus et habeat volitionem sic bonam,
sicut nec cdburn potest esse nigrum in sensu compositionis,
quia tunc idem simul esset album et nigrum.

462. — In sensu autem divisionis habet potentiam realem
in ratione principii passivi respectu actus meritorii. — Sed in
sensu divisionis potest ibi negari aut potentia logica, aut po-
tentia realis. — Si realis, aut illa quae dicit rationem prin-
cipii, aut illa quae est differentia entis, quae dicit ordinem

Tom. II. 27

418 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III.

ad actum. — De potentia igitur reali videndum est quomodo
non habet poientiam qnae est principium ad sic volendum.
— Ubi dico quod hoc principium aut intelHgitnr esse passi-
vum, aut activum. — Si passivum, dico quod illucl habet;
quia voluntas est quoddam receptivum rectae volitionis; quod
enim de se est receptivum aJicuius rectae volitionis, quamdiu
idem in se manet non est non receptivum illius: illa autem vo-
luntas fuit aliquando receptiva bonae volitionis, quia ante damna-
tionem potuit meruisse et fuisse beatus.

463. (15) — Habet etiam, in sensu divisionis, principium acti-
vum partiale volitionis meritoriae. — De principio activo respe-
ctu rectae volitionis possumus loqui aut de principio toiali
volitionis, aut principio partiali. — Voluntas quidem respectu
rectae volitionis est principium activum partiale, sicut tactum
fuit dist. 17. I. |n. 818] et tangetur infra,c?/s£. 25: et illam habet
integram, secundum Dionys., et eamdem quam habuit in statu
innocentiae; et per consequens non est verum negare ab eopoten-
tiam, hoc est principium activum partiale volitionis meritoriae.

464. — Nequit tamen acquirere aliud principium partiale
seu gratiam. — Sed istud principium non est totale; quia non
sufficit sola voluntds ad meritorie volendum, sed requiritur
gratia tamquam piincipium cooperans. Nec isla voluntas est
partiale principium yrincipjaie, vel sufficiens ad ponendum
partiale principium, scilicet gratiam in esse; quamvis enim
gratia iam habita voluntas utens sit principale agens re-
spectu actus, tamen gratia non habita, ipsa non est sufficiens
ad ponendum gratiam in esse, quia gratia non potest inesse
nisi a solo Deo creante. Et i(a Angelus non habet totale prin-
cipium activum ad agendum talem actum, nec est principjate
partiale principium activum, in cuius polestate sit proclucere
reliquum principium activum, partiale in esse et amovere im-
pedimentum usus sui et sui principii ad eliciendum actum et
effectum communem eorum.

Exemplum istius esset, si quis habens visum esset in
tenebris. Licet tunc habeat principium partiate acius videndi
et principale principium viclendi, quando concurrunt lumen
et potentia visiva, non tamen habet tunc totale principium,
nec principium principale sufficiens ad ponenclum illucl quod
requiritur ad effectum istorum duorum principiorum partia-

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. III. 419

lium, nec etiam posset amovere impedimenta. Et ideo licet
iste habeat potentiam visivam, pro quanto habet principium
diminutum respectu visionis, non tamen in potestate eius esset
videre. — Ita dico quod in potestate Angeli non est merito-
rie velle, quia non est in potestate eius habere gratiam, nec
per consequens uti gratia, nec etiam uti voluntate sua cum
gratia ista ad actum suum eliciendum. Et omnes hae negati-
vae sunt verae, quia non est in potestate eius habere formam
qua utatur, nec amovere impedimenta.

465. (16) — Nec potest se disponere ad gratiam. — Sed hic
est dubium; quia quod dictum est de principio activo etsi
verum sit comparando ad effectum principalem, qui est me-
ritorie agere ex gratia, qua meritorie velit, restat dubium de
principio dispositivo sive activo ad dispositionem respectu
principalis agentis, an scilicet habens voluntatem tamquam
principale principium activum possit se disponere ad gratiam.
Et si hoc, videtur quod in potestate eius sit bene velle, sicut
in potestate peccatoris viatoris; non plus enim potest peccator
viator malus nisi se disponere, et tunc dabitur sibi gratia a
Deo, qua bene postea agit.

Utrum autem * peccator * viator possit habere aliquem
motum attritionis ex puris naturalibus, exsistente influentia ge-
nerali, vel requiratur aliqua operatio specialis, de hoc in IV (1).
Sed supposito quod sic, negaret aliquis istam potentiam dispo-
sitivam ab Angelo damnato, et diceret eam convenire posse
peccatori viatori.

Sed huic videtur obviare auctoritas Augustini supra [n.
453] allegata, De Fide ad Petrum, quae magis concedit pote-
statem Angelo lapso redeundi ab bonum ex puris naturalibus,
quam homini lapso; ergo si homo viator potest ex naturalibus
suis habere istam potentiam dispositivam, multo magis Angelus.
466. (4 7) — Corollarium. — Secundum hoc ergo, quantum
ad omnia membra de potentia ut est principium, non videtur
negandum ab Angelis posse meritorie velle, nisi quia non habent
principium merendi totale, nec principale partiale respectu
volitionis bonae, nec respectu graliae specialis quae requiritur
ad bonam volitionem. Nec tamen eodem modo potest ipse bene
velle quo viator peccator, sicut postea dicetur.

(1) Dist. 14. q. 2. n. (14).

420 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III.

467. — Angelus malus habet potentiam, ut diilerentia entis,
ad merendum remotam, non vero proximam. — Si autem intelliga-
tur cle potentia quae est differentia entis [n. 462], quae scilicet
ordinatur ad actum, concedi potest de potentia remota, quae
scilicet consequitur rationem potentiae activae et passivae, licet
partialis secundarie et diminute. Non tamen potest concedi de
potentia propinqua ; quia illa non exit in actum nisi amotis
omnibus impedimentis, ita quod habens eam statim posset exire
in actum, qualis non est ex illa potentia passiva sola quam
habet Angelus, nec ex illa causa partiali quae est voluntas;
derlcit enim una causa partialis quae requiritur acl agendum.

468. — Habet etiam potentiam logicam seu non repugnantiam
intrinsecam, cum repugnantia tamen extrinseca. — Si intelligatur
cle potentia logica [n. 462], quae dicit modum compositionis
formatae ab intellectu, hoc modo impossibilitas potest esse in
compositione vel ex repugnantia intrinseca extremorum inter
se, vel ex aliquo * extrinsecoia)* quod requiritur ad hoc quod
extrema sint unita. Exemplum primi: homo est irrationatis.
Exemptum secundi: si oculus esset in tenebris, et impossibile
esset illucl opacum causans tenebram amoveri, impossibile es-
set talem oculum viclere: non quidem ex repugnantia intrin-
seca terminorum, quae est oculi ad videre, sed ex repugnan-
tia alicuius extrinseci ad alterum extremorum, scilicet illius
opaci ad videre.

(18) Ad propositum ergo applicando, dico quod non est hic im-
possibilitas ex repugnantia intrinseca extremorum, immo in
subiecto non est repugnantia intrinseca ad praedicatum. —
Si qua ergo sit impossibilitas, erit ex repugnantia alicuius ex-
trinseci ad unionem istorum extremorum. Illud extrinsecum
non potest esse nisi causa cuius actio requiritur ad hoc ut ex-
trema uniantur. Talis causa respectu unionis gratiae acl ali-
quod subiectum non est nata esse alia nisi solus Deus tantum.
Igitur erit impossibile Angelum bene velle vel gratiam habere,
quia impossibile est Deum sibi gratiam dare.

469. — De potentia Dei ordinata repugnat Angelum malum posse
mereri. — Impossibilitas autem ex parte * potentiae * Dei as-
signatur duplex: scilicet ex parte potentiae Dei absotutae, et
potentiae ordinatae. — Absoluta est respectu cuiuslibet quod

(a) Wadd. intrinseco.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. III. 421

non includit contradictionem. — Et patet quod sic non est
impossibile Deum dare gratiain illi naturae; cum enim illa na-
tura sit capax gratiae, sicut tactum fuit supra in materia de
<potentia passiva [n. 462], sequitur quod nulla sit contradictio
in hoc quod est gratiam actu informare illam naturam.

Potentia ordinata Dei, sicut tactum fuit in I. Lib. dist. 44
[n. 1180 seqq.], est illa quae conformis est in agendo regutis prae-
deterrninatis a divina sapientia, vel magis a divina voluntate;
et quantum ad creaturam rationalem beatificandam vel punien-
dam sunt regulae iustitiae ordinatae. Hae regulae ex Scri-
ptura colliguntur, inter quas est illa auctoritas Eccles. c. XI.
v. 3: Ubicumque ceciderit lignum, ibi erit, hoc est, in cuius-
cumque creatura rationalis amore permanserit, in illo perma-
nebit; et Isai. ult. v. 24: Ignis eorum non extinguetur et ver-
mis eorum non morietur; et Matth. c. XXV. v. 46: Ibunt hi
in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternam. Et ex
talibus regulis Scripturae concludit August. XXI. De Civit. Dei,
cap. 23 et 24, quod certum est Deum nunquam daturum eis gra-
tiam. — Secundum hoc ergo impossibile est eos bene velle, quia
impossibile est Deo, de potentia dico ordinata, eis gratiam dare.

470. ('9) — Solvuntur obiectiones. — a) Sed contra istud
arguitur, quia tunc videretur eodem modo esse impossibile de
peccatore viatore, qui tamen flnaliter non poenitebit; nam Deus
non praeordinavit dare illi gratiam; et si tantum sit impossi-
bilitas ex parte ista propter talem ordinationem, non videtur
impossibilius daemonem poenitere quam talem viatorem poe-
nitere. — Respondeo : potentia ordinata Dei non respicit actus
particulares diversos, de quibus non sunt leges universales,
sed respicit leges vel regulas universales operabilium: talis
est lex de damnatis, non autem de malis dum sunt in via, licet
finaliter remaneant mali. — Exemplum huius : si quis statuis-
set quod omnis homicida occideretur, non posset de potentia
ordinata secundum illum ordinem iam positum salvare istum
homicidam. Si tamen ipse posset illum (a) occidere, non propter
aliquam talem legem universalem, illum posset salvare, sive
non occidere, etiam de potentia ordinata. Ita viator qui non
salvabitur potest salvari, quia contra hoc non est aliqua lex
universalis iam statuta, qualis est contra salvationem damnati.

(a) Ed. Ven. alium.

422 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III.

b) Si obiiciatur contra hoc, quocl sicut lex est de uni-
versali, ita iudicium conforme legi est de universali, et illud
iudicium sequitur ex lege; ergo qua ratione non potest contra
legem, pari ratione nec contra iudicium ex lege : sed iste via-
tor si damnabitur, erit secundum iudicium consonum legi;
ergo, etc; respondeo: lex est de illo qui est malus in ler-
mino, et ideo quando acl aliquem particularem applicatur illa
lex, puta ad hunc vel illum iam iudicatum, quia est in ter-
mino, non magis revocatur iuclicium quam lex; sed de isto
malo aclhuc exsistente in via non est iudicium per legem ali-
quam, sicut nec lex illa in communi se extendit ad viatorem.

471. (20) — A quo sit obstinatio malae vohmtatis? — Aliud
dubium est, si illa obsiinatio voluntatis malae sit a Deo, vel
ab ipsa voluntate mala. — Si enim sit a voluntate, videtur
quocl ipsa possit resilire ex se ab ea, sicut ipsa potuit ex se
illucl malum male velle; qua enim virtute movet se ad aliquid,
eadem quiescit in illo, et aequali potest se retrahere ab illo
et movere in aliud magis inclinans, quale est oppositum illius. —
Si autem ista obstinatio ponatur a Deo, ergo ista malitia erit
a Deo, et sic Deus est causa peccati: quocl videtur inconveniens.

a) De isto, quamvis videatur August. dicere, De Fide ad
Petrum, auctoritate supra [n. 453] allegata, quod Deus ordi-
navit aversionem voluntatis in malum semper manere, et ob-
stinatio sit significatum voluntatis malae, tamen quia actus
dum manet habet quasi continue causam, quia eius esse est
quasi in continuo causari, sicut Deus non potest esse causa
mali in quantum malum in prima electione sui, ita nec in esse
suo continuato, quocl est continue elici; ergo sola voluntas erit
causa. A Deo tamen est illa poena ignis, quod est malum pu-
niens [Cfr. Lib. I. d. 41].

b) Haec etiam obstinatio, ut dicit malitiam peccati in vo-
luntate, potest dici esse a Deo, non positive volente eam, sed
deserente et nolente dare gratiam; sicut enim illum gratificat
cui disposuit dare gratiam, ita illum non gratificat quem de-
relinquit, hoc est respectu gratificationis eius habet nolle.

c) Cum ergo arguitur quoci si ista est a voluntate sola, ergo
voluntas sola potest in oppositum resilire, scilicet ab illo obiecto
in quod inordinate se inclinavit, respondeo: dico quoci ad resilien-
clum meritorie requiritur aiiucl principium a voluntate, puta

LIB II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. III. 423

gratia, quam Angelus malus non potest ex se habere, et Deus,
secundum quod deseruit ipsum, disposuit sibi eam non dare.

d) Sed si arguas quod saltem potest habere velle circum-
stantionatum circa illud quod inordinate voluit, licet illud velle
non sit sibi meritorium, hoc pertinet ad membrum sequens,
scilicet cle bonitate morali [n. 473].

472. (2i) — Corollarium alterum. — Ex dictis ergo videtur
quod non sit negatio potentiae, hoc est principii activi, nisi
accipiatur activum principium toiale, vel partiale principale;
nec potentiae quae est ordo ad aclum, nisi propinquae ; nec
potentiae logicae, nisi ex extrinseco, ex cuius parte non est
impossibilitas ad uniendum extrema, loquendo de potentia eius
absoluta, sed de potentia ordinata, quae colligitur ex Scri-
ptura, sicut prius [n. 469] dictum est, de Augustino, quod non
disposuit Deus illa extrema unire, et quod non sit aliqua causa
permanentiae eorum in malo nisi derelictio divina, sive quod
disposuit eis non dare gratiam, cum sint in termino, quomodo
non disposuit de viatoribus malis. — Et videtur etiam hoc
posse probari per auctoritates Sanctorum. — Primo, per Damas.
cap. 18: Quocl est Angelis casus, hoc est hominibus mors.

— Secundo, per August. XXI [?] De Civit. Dei: ln Scriptura
nihil est certius quam sententia Scripturae.

473. (22) — Duplex exponitur sententia negans Angelum ma-
lum posse aliquem actum moraliter bonum elicere. — Restat nunc
dicendum de bonitate morali et malitia sibi opposita. — Ubi
clicitur: — a) Quod non possunt habere volitionem moraliter
bonam; quia omnem volitionem deformant ex aliqua circum-
stantia inordinata, referendo illud inordinate ad amorem sui.

b) Similer habitus in eis est perfecte malus in termino, et
ideo perfectissime inclinat in malum : nunquam ergo bene vo-
lunt propter primum: sed semper male volunt propter secun-
dum, videlicet propter vehementem inclinationem in malum.

Ad primum istorum adducitur August. super Psal. CXVIII.
v. 35: Decluc me, Domine, in semitam mandatorum tuorum.

474. — Impugnatur prima sententia. — Contra primum [473a]:

— a) Habent naturalia integra, secundum Dionys., De Divin.
Nom.; ergo est in eis inclinatio naturalis ad bonum; ergo secun-
dum illam inclinationem possunt aliquid conformiter velle; quia
potentia ut in natura sua mere consideratur potest aliquem

424 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III.

actum elicere consonum inclinationi naturali; ergo possunt ha-
bere actum non malum, quia non est contrarium naturaeeorum.

b) Praeterea, habent vermem, qui est remorsus de peccato
eorum: remorsus iste est aliqua displicentia : haec displicentia
non est actus malus moraliter; quia licet posset deformari per
circumstantiam inordinatam, tamen sistendo in hoc quod est
nolle se peccasse, non videtur esse formaliter malitia moralis.

c) Praeterea, si nolunt poenam, in quantum est laesiva na-
turae, sistendo tantum in hoc, absque aliqua circumstantia, non
videtur actus malus moraliter; quia sicut potestamare naturam
suam non male moraliter, ita potest odire contrarium sibi.

475. (23) — Impugnatur sententia altera. — Contra secun-
dum [n. 473 b] arguo tripliciter : — a) Primo, quia videtur
quod voluntas ex libertate sua posset non velle, et ita nullum
actum habere. Quod probatur, quia, secundum August., lib. Re-
traci. I. cap. 22, nihil est tam in potestate voluntatis quam
ipsa voluntas; quod non intelligitur de voluntate quantum ad
esse eius primum, quia quantum ad esse eius primum magis
est in potestate eius non voluntas quam voluntas; sed intelli-
gitur quantum ad operari; ergo voluntas magis est in pote-
state eius quantum ad operari quam alia potentia inferior: ,
sed voluntas potest aliquam potentiam inferiorem suspendere
ab omni actu; ergo seipsam; ergo non necessario vult malum.

b) Praeterea, quod etiam adducitur de habitu, improbatur
dupliciter: Primo, quia omnis habitus inclinat ad aliquem
actum in eadem specie; ille ergo habitus qui ponitur causa
peccandi, aut inclinat tantum ad actum superbiendi, aut tantum
ad actum odiendi: ad quemcumque actum ponatur inclinare,
videtur probabile quod possit aliquando illum actum non ha-
bere, quia potest habere alium distincte et ex toto conatu, et
non potest simul habere duos actus perfectos simul; ergo nullus
unus actus est qui necessario sit perpetuus, ex vehementi in-
clinatione ad ipsum, et per consequens nec in communi neces-
sario inest actus malus ex habitu. — Praeterea secundo: ha-
bitus non est ratio agendi potentiae modo opposito proprio modo
ipsius potentiae. Quod probatur, sicut fuit supra [n. 453 c] proba-
tum contra duas opiniones in illa ratione de prioritate causae
in quantum causa ; quia causa secunda non determinat modum
agendi causae primae, sed e converso. Ergo si voluntas non

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III. 425

habituata possit non necessario velle hoc, * quia * hoc est li-
bertatis in ea, ergo voluntas habituata non necessario volet
hoc. — Et tunc quod dicit Aristot. VII. Ethic, quod malus est
impoenitens, oportet quod exponatur, id est, de difflcili poe-
nitens, quia nullus actus potest ita esse intensus in voluntate
quod tollat omnino eius potentiam ad oppositum.

476. (24) — Sententia Doctoris. — Quantuui ergo ad istum
articulum videtur posse dici quod non necessario habent ali-
quem actum malum: nec loquendo de aliquo actu determi-
nato, vel indeterminalo sive vago. — a) De determinato videtur
satis patere; quia si tantum habeant habitum determinatum, ille
inclinat ad certum actum. unum in specie. Et patet quod po-
test habere aliquem alium actum ab illo in specie, et pro tunc
non habere illum, et per consequens non habere quemcumque
alium, ad quem non est talis habitus inclinans. Si etiam habeat
plures habitus inclinantes ad diversos actus in specie, aliquis
tamen habitus non vehementissime inclinat, et potest non habere
actum illius habitus non maxime inclinantis; ergo potest non
habere actum cuiuscumque alterius.

b) De indeterminato sive vago probatur idem : vel quod
possit se suspendere ab omni volitione, sicut processit una ratio,
quae tamen assumit dubium, quia non videtur quod possit se
suspendere ab omni actu sine volitione: vel quia aliquando
potest habere volitionem non malam malitia(a) contraria boni-
tati morali, licet non habeat bonam bonitate morali completa,
quae est ex omnibus circumstantiis; licet in hoc non appareat
impossibilitas, quin possit habere complete bonum moraliter.

c) Saltem hoc videtur probabile, quod actum bonum ex
genere potest habere, hoc est sistendo ibi, non deformando per
circumstantias contrarias circumstantiis bonae volitionis. Vel si
habeat illum actum circumstantionatum quibusdam bonis, et
deordinatum quibusdam malis, non tamen oportet quod ille sit
semper malus; mirum enim videtur negare potentiam natura-
lem in natura illa excellente, ubi non apparet aliquid propter
quod sit neganda.

d) Probabile est tamen quocl secundum hanc potentiam
non exeant in actumf propter vehementem malitiam, secun-
dum quam magis probabile est quod agunt quam secundum

(a) Ed. Ven. volitionem malam non malitia.

426 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III.

potestatem naturaiem, secundum quam possent in actus ali-
quo modo oppositos.

477. (25) _-. Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum [n. 449«] dicitur quod licet credant, ille ta-
men actus credendi est in eis malus, quia odiimt illud creditum.

Sed contra hoc: actus intellectus, ut praecedit actum vo-
luntatis, non habet deformitatem ab actu voluntatis sequente:
sed in illo priori possunt aliquod verum concipere, et hoc tam
speculabile, puta Deum esse trinum, quam agibile, puta Deum
esse diligendum.

Potest ergo dici quod hoc argumentum probat verum,
scilicet quod habent aliquem bonum actum diminute bonitate
morali, quia non malum malitia contraria, puta non haben-
tem aliquam circumstantiam contrariam circumstantiae debitae,
licet careat aliqua circumstantia debita; non enim credunt pro-
pter illum flnem propter quem credendum est, et circumstan-
tia finis est necessaria ad bonitatem moralem.

b) Ad secundum [n. 449 b] dico quod voluntatem esse ca-
pacem vel participem sonat in potentiam remotam, loquendo
de potentia ad actum: vel loquendo cle potentia quae est prin-
cipium, sonat in principium passivum vel activum(#) partiale
diminutum.

c) Ad tertium [n. 449 c] concedo quod in eis sit liberum ar-
bitrium. — Et cum arguis quod posse peccare non est pars
libertatis, secundum Anselmum, dico quocl aliud est loqui de
posse peccare, aliud de potentia acl peccandum. Primum
clicit orclinem ad actum difformem: secundum clicit rationem
principii quo potest elici actus difformis. — Primus orclo
non est liberi arbitrii, nec aliquid eius, nec absolute aliquis
ordo ad actum est aliquod principium activum vel pars eius.
— Secundo modo dico quod illud quo potest peccare includit
duo, quorum alterum est posse, aliucl deficere. Et illud quo
potest in illud est eius posse; quod posse est per se libertatis
arbitrii et potentiae; reliquum vero non est eius unde liberum
arbitrium, secl unde tale, scilicet defectivum. Ita quocl sicut in
communi liberum arbitrium est quo quis potest velle, et hoc
accipiendo ita in communi, sicut Anselmus accipit, scilicet ut
convenit Deo et beatis; ita liberum arbitrium hoc, scilicet via-

(a) Ed. Ven. sonat in principium activum vel passivum partiale.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNICA. ART. III. 427

toris, est quo quis potest velle defectibiliter . — Tamen quan^
tum ad aliquid potest poni dissimile: quia ad absolute velle
tota entitas positiva liberi arbitri et sola est principium; ad
illam autem difformitatem in actu nihil positivum in libero
arbitrio est principium.

Et tunc ad formam dico quod, dato quod ibi sit libertas
arbitrii, non sequitur nisi quod est potentia quae potest in
actum positivum, qui actus est a potentia positiva, unde po-
sitivus; et per consequens unde ad ipsum est iiberum arbi-
trium non est peccatum; tainen ex defectu concomitante illum-
actum po.test esse peccatum.

(26) Potest tamen concedi totum argumentum, scilicet quod ipsi
habent potentiam non peccandi, quia habent potentiam quae
non est formaliter peccatum, licet non habeant potentiam
non peccancli, hoc est non esse in peccato, quomodo peccator
dicitur esse in peccato postquam transivit actus quem commi-
sit, et privatus gratia remanet reatus, usque scilicet ad poe-
nitentiam de peccato commisso. Hoc modo non possunt ex se
non peccare, icl est non esse in peccato. Nec oportet liberum
arbitrium esse potentiam ad non peccandum, hoc est ad non
esse in peccato.

Et si arguas: secundum Anselmum liberum arbitrium est
potestas servandi rectituclinem propter se; ergo ex ipsa habens
eam potest servare rectitudinem, et ita non esse in peccato;.
respondeo quod servare eam cum inest potest quis per libe-
rum arbitrium; non aliter; et hoc modo exponitur Anselmus.

dj Ad aliud [n. 449 d] dico quod in agentibus mere na-
turalibus, cessantibus impedimentis, reditur acl dispositionem
naturalem, non prohibente actione violenta. Et ratio est quia
principium intrinsecum est necessarium respectu bonitatis
naturalis, quantum est ex se, et ideo semper causat eam, nisi
vincatur per dominans. — Hoc moclo voluntas non est causa
respectu suae bonitatis in actu suo, sed tantum habet inclina-
tionem quamdam naturalem quasi passivam ad bonitatem in
actu, quam licet posset dare actui, non tamen inclinatur ad
danclum eam necessitate naturali, sicut grave ad clescenden-
dum deorsum.

Aliter potest dici quocl peccatum est contra naturam,
hoc est contra illum actum qui natus est elici concorditer et

428 LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. III.

conformiter inclinationi naturali; sed ex hoc non oportet
illud quod contrariatur effectui vel accidenti contrariari causae
vel subiecto, maxime quando talis causa non est causa natu-
ralis effectus, sed libera.

ip) e) Ad aliud [n. 449 #] de simili dico quod licet conclu-
deret illud contra illos qui dicunt intellectum esse motivum
sufficiens voluntatis, quia oportet eos dicere intellectum primi
Angeli nullum principium practicum recte concipere, quia si
recte conciperet, moveret voluntatem conformiter sibi, et ita
recte, tamen credo hoc esse falsum; quia sicut principia spe-
culabilia sunt vera ex terminis, ita et principia operabilia, et
per consequens intellectus qui potest concipere quidditates ter-
minorum primi principii practici, et illos componere, habet
sufficiens motivum, et per modum naturae, movens ad assen-
tiendum illi principio; ergo per voluntatem, cuius actus est
posterior, non potest impediri, vel saltem non ferretur in con-
trarium.

Quomodo autem hoc sit verum, quod dicitur III. Ethic,
quod omnis malus est ignorans, habet alias tractari(l). — Po-
test tamen dici acl argumentum quod simile nihil valet; quia
intellectus potest cogi ad assentiendum, ita quod non potest
esse ita caecus, quin apprehendens aliquos terminos, ex evi-
dentia eorum, potest concipere veritatem complexionis compo-
sitae ex eis; voluntas autem non cogitur ex bonitate obiecti ;
ideo potest esse ita aversa, quod quantumcumque bonum sibi
ostensum non movet ipsam ad amandum ipsum, saltem or-
dinate.

f) Ad aliud [n. 449/"] dico quod habitu exsistente per-
fecto vel in summo, quantum potest perflci in tali subiecto,
vel secundum terminum sibi praefixum a sapientia divina,
omnes actus sequentes nihil augent, sed tantum procedunt
ex habitu nam generato: quemadmodum actus Angeli boni
non augent habitum charitatis eius, nec effective, nec meri-
torie, quia ille est in termino, vel secundum naturam habitus,
vel secundum capacitatem subiecti, vel saltem secundum ter-
minum sibi praefixum a Deo; sed omnes illi actus procedunt
ex plenitudine illius habitus sic perfecti. Ita in proposito per-

(1) Obiter infra, d. 22, q. unic.

LIB. II. DIST. VII. QUAEST. UNIGA. ART. III. 429

fectio istius habitus est in termino secundum regulam divinae
sapientiae, quae non permittit eos crescere in malitia inten-
sive; et ideo actus sequentes tantum se habent sicut effectus
habitus mali, et non sicut causae agentes.
(28) Per idem ad illucl de poena, quia sicut praemium sub-
stantiale in primo instanti in quo aliquis Angelus est . beatus
est determinatum, nec ex tunc crescit, quia actus boni qui
sequuntur non sunt meritorii, licet sint boni, ita etiam in An-
gelo damnato, in primo istanti suae damnationis cleterminatur
ad certam poenam, quae non crescit intensive; nec tamen
erunt mali actus eius quos elicit impuniti, sicut nec boni
Angeli boni actus erunt irremunerati : illi quidem boni actus
includuntur in primo actu, quia procedunt ex perfectione actus
beatifici; sed quantum ad accidentale praemium quod possunt
habere quilibet actus est sibi praemium. Ita etiam isti mali
actus quos elicit damnatus includuntur in prima poena sibi
certitudinaliter cleterminata, et quilibet sicut posset habere
poenam acciclentalem et propriam habet seipsum pro poena.
Iussisti Domine, inquit, August Lib. Confes., et ita est, ut
sit sibi poena omnis peccator; potissima enim et maxima
poena est privatio maximi boni, qualis est formaliter in actu
malo, malitia culpae peccatorem avertente a Deo. Crescet ergo
poena eorum in infinitum extensive, sicut et malitia, et neu-
trum intensive.

Et si obiicias quod secundum malum est actus demeri-
torius; ergo correspondet sibi propria poena; respondeo: etsi
concedi possit esse culpa, non tamen proprie demeritoria,
quia non elicitur a viatore, cuius solius est mereri et de-
mereri, qui magis proprie potest dici esse actus damnato-
rius, sive damnati; sicut ex alia parte actus beati, licet sit
acceptabilis Deo, non tamen proprie est meritorius, sed ma-
gis actus beatificus, vel actus beati, vel ex beatitudine pro-
ceclens.

DISTINCTIO OCTAVA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Utrum omnes Angeli corporei sint. — Solet etiam in quaestiorie
versari apud doctos, utrum Angeli omnes, boni scilicet ac mali, cor-
porei sint, id est corpora habeant sibi unita. — Quod aliqui putant,
innitentes verbis Augustini (1), qui dicere videtur quod Angeliomnes
ante confirmationem vel lapsum corpora aerea habuerint de puriori ac
superiore aeris parte formata, ad faciendum habilia, non ad patien-
dum / et Angelis bonis qui perstiterunt talia sunt servata corpora, ut
in eis possint facere et non pati, quae tantae sunt tenuitatis, ut a
mortalibus videri non valeant, nisi supervestita aliqua grossiori forma,
qua assumpta videntur, depositaque videri desinunt. Angelis vero malis
mutata sunt in casu corpora in deteriorem qualitatem spissioris aeris ;
sicut enim a loco digniori in inferiorem locum, id est caliginosum aerem,
deiecti sunt, ita illa corpora tenuia mutata sunt transformata in dete-
riora corpora et spissiora, in quibus possunt pati a superiori elemento,
id est ab igne. — Et hoc Augustinus sensisse videtur Super Gene-
sim (2) ita dicens : « Daemones dicuntur aerea animalia, quia corporum
aereorum natura vigent, nec per mortem dissolvuntur, quia praevalet
in eis elementum aptius ad faciendum quam ad patiendum. Ad patien-
dum enim humor et humus, ad faciendum aer et ignis aptitudinem
praebent » . « Transgressores vero Angeli cum principe suo, nunc dia-
bolo, tunc Archangelo, non mirum si post peccatum in hanc caliginem
detrusi sunt. Neque etiam hoc mirum est, si conversi sunt ex poena
in aeream qualitatem, qua possunt ab igne pati. Caliginosa tamen aeris
loca tenere tantum permissi sunt, qui eis quasi carcer sit usque ad
tempus iudicii » . — Ecce his verbis videtur Augustinus id tradere,
quod quidam opinantur de corporibus Angelorum. — Hoc autem eum
al i dixisse astruunt non ita sentiendo, sed opinionem aliorum refe-
rendo, quod ex ipsius verbis diiudicare volunt, quibus ait : « Daemo-
nes dicuntur aerea animalia » : non ait sunt / ita enim quidam dice-

(1) Retract. 1. L c, 26.

(2) Lib. III. c. 10. — Cfr. De Civit. Dei, lib. VIII. c. 16.

LIB. II. DIST. VIII. TEXT. MAGISTRI. 431

bant. — De habitatione vero caliginosi aeris, in quem detrusi sunt,
non opinando, sed rei veritatem asserendo eum tradidisse dicunt; quod
ipsius locutionis distinctio ostendit. — Dicunt quoque, plurimos Ca-
tholicos tractatores in hoc convenisse atque id concorditer docuisse,
quod Angeli incorporei sunt, nec corpora habent sibi unita; assumunt
autem aliquando corpora, Deo praeparante, ad impletionem ministerii
sibi a Deo iniuncti, eademque post expletionem deponunt, in quibus
cerporibus hominibus apparuerunt atque locuti sunt. Et aliquando
quidem locuti sunt ex persona Dei, sine distinctione alicuius personae,
aliquando ex persona Patris vel Filii sive Spiritus Sancti.

Quod Deus in corporalibus illis formis antiquis apparuit. — Nec
dubitandum est, Deum in corporalibus formis apparuisse hominibus,
sicut Augustinus in II. lib. De Trinit. (1) ostendit, conferens diversa
Scripturae testimonia, ex qnibus Deum in corporeis figuris hominibus
apparuisse probat : et aliquando ex persona Dei, sine distinctione, ali-
quando sub distinctione personarum sermonem eis factum esse.

De perplexa quaestione quam ponit Augustinus quaerens: an ad
exhibendum has corporales apparitiones creatura nova sit formata, an
Angeli, qui ante erant, missi; et si ipsi missi sunt, utrum servata sui
spiritualis corporis qualitate, aliquam speciem corporalem de corpu-
lentiori materia assumpserint, an proprium corpus suum mutaverint
in speciem actioni suae aptam? — Sed ubi Deum hominibus in cor-
poralibus imaginibus apparuisse asserit, perplexam quaestionem pro-
ponit, quam nec absolvit, quaerens : utrum in illis corporalibus appa-
ritionibus creatura aliqua crearetur ad illud opus tantum, in qua Deus
hominibus appareret; an Angeli, qui ante erant, ita mitterentur, ut
manentes in suis spiritualibus corporibas, assumerent ex corpulenta
inferiorum elementorum materia aliquam speciem corporalem, quam
coaptatam quasi aliquam vestem mutarent in quaslibet species corpo-
rales, veras quidem; an corpus suum proprium verterent in s]3ecies
aptas actionibus suis, sed per virtutem sibi a Deo datam? Ait enim
ita Augustinus in III. lib. De Trinit. (2). « Quaerendum est in illis an-
tiquis corporalibus formis et visis, utrum ad hoc opus tantum crea-
tura formata sit, in qua Deus, sicut tunc oportuisse iudicavit, huma-
nis ostenderetur aspectibus ; an Angeli, qui iam erant, ita mittebantur,
ut ex persona Dei loquerentur, assumentes corporalem speciem de
creatura corporea in usum ministerii sui; an ipsum corpus suurm

(1) Cap. 5 seqq.

(2) Cap. 1 et Lib. II. c.

432 LIB. II. DIST. VIII. TEXT. MAGISTRI.

cui non subduntur, sed subditum regunt, mutantes atque vertentes
in species quas vellent, accommodatas atque aptas actionibus suis, se-
cundum attributam sibi a Oreatore potentiam? Sed fateor excedere vires
intentionis meae, utrum Angeli, manente spirituali sui corporis qua-
litate, per hanc occultius operantes assumant ex inferioribus elemen-
tis corpulentioribus corpus, quod sibi coaptatum quasi aliquam vestem
mutent et vertant in quaslibet species corporales, et ipsas veras, sicut
aqua vera in vinum verum conversa est a Domino (1); an ipsa propria
corpora sua transforment in id quod volunt, accommodatum ad id quod
agunt. Sed quod horum sit, quoniam homo sum, nullo experimento
comprehendere valeo, sicut Angeli qui hoc agunt » . — Attende, le-
ctor, quia quaestionem propositam non solvit, sed indiscussam reliquit,
utrum Angeli qui mittebantur, servatis suis propriis spiritualibus
corporibus, supervestirentur aliqua corpulentiori specie, in qua pos-
sent videri; an ipsum corpus mutarent et transformarent in quam-
cumque vellent speciem, in qua possent cerni. In quibus verbis vide-
tur Augustinus attestari Angelos esse corporeos ac propria et spiri-
tualia habere corpora.

Quod Deus in specle qua est Deus nunquam <.mortalibus appa-
ruit. — Caeterum haec velut nimis profunda atque obscura relinquen-
tes, illud indubitanter teneamus, quod Deus in specie essentiae suae
nunquam mortalibus apparuit, sicut famulo suo Moysi dicit (2) : Non vi-
debit me homo, et vivet. Et in Evangelio Ioannis (3) legitur : Deum nemo
vidit unquam. « Visibile enim quidquam non est quod non sit mutabi-
le » (4). «Ideo substantia sive essentia Dei, quoniam nullo modo mutabilis
est, nullo modo potest per se ipsam esse visibilis. Proinde illa omnia
quae Patribus visa sunt, cum Deus illis praesentaretur, per creaturam
facta esse manifestum est. Etsi nos latet quomodo ea, ministris An-
geiis, fecerit Deus, per Angelos tamen facta esse dicimus. Audeo igitur
fiducialiter dicere, nec Deum Patrem, nec Verbum eius, nec Spiritum
eius, qui est unus Deus, per id quod est, atque id ipsum est, ullo
modo esse mutabilem, ac per hoc multo minus visibilem » (5).

Utrum daemones intrent corpora hominum substantialiter, an il-
labantur mentibus hominumf — Illud etiam consideratione dignissi-
mum videtur, utrum daemones, sive corporei sive incorporei sint, ho-
minum substantialiter intrent corpora, eorumque animabus illabantur /
an ideo intrare dicantur, quia malitiae suae ibi effectum exercent, Dei

(1) Ioan. c. II. VV. 8-9. (4) August. De Trinit. Lib. III. c. 10.

(2.) Exod. c. XXXIII. v. 20. (5) Ib. c. 11.

(3) Cap. I. v. 18.

LIB. II. DIST. VIII. TEXT. MAGISTRI. 433

permissione, opprimendo atque vexando eas, vel in peccatum pro vo-
luntate sua trahendo. — Quod in homines introeant atque ab eis ex-
pulsi exeant, Evangelium (1) aperte declarat, commemorans daemonia
quosdam ingressa et per Christum eiecta. Sed utrum secundum sub-
stantiam fuerint ingressa, an propter mali effectum dicantur ingressa,
non adeo perspicuum est. De hoc autem Gennadius in Definitionibus
Ecclesiasticorum dogmatum (2) ait : « Daemones per energicam operatio-
nem non credimus substantialiter illabi animae, sed applicatione et
oppressione uniri. Illabi autem menti illi soli possibile est, qui creavit,
qui natura subsistens incorporeus, capabilis est suae facturae » . —
Ecce hic videtur insinuari quod substantialiter non illabantur dae-
mones vel introeant corda hominum. — Beda quoque super illum lo-
cum Actuum Apostolorum (3), ubi Petrus ait Ananiae : Cur tenta-
vit (a) Satanas cor tuum f dicit : « Nbtandum quod mentem hominis
iuxta substantiam nihil implere possit nisi creatrix Trinitas, quia tan-
tummodo secundum operationem et voluntatis instinctum anima de his
quae sunt creata impletur. Implet vero Satanas cor alicuius, non qui-
dem ingrediens in eum et in sensum eius, neque introiens aditum
cordis siquidem potestas haec solius Dei est, sed callida et fraudu-
lenta deceptione animam in effectum malitiae trahens per cogitationes
et incentiva vitiorum, quibus plenus est. Implevit ergo Satanas cor
Ananiae, non intrando, sed malitiae suae virus inserendo » . Idem :
« Spiritus immundus, flamma virtutum de cordibus fidelium expulsus,
doctoribus veritatis luctantibus venenum persecutionis infundit » . —
His auctoritatibus ostenditur quod daemones non substantialiter in-
trant corda hominum, sed propter malitiae effectum; de quibus pelli
dicuntur cum nocere non sinuntur.

(a) Apud Bed. additur et implevit.

(1) Matth. c. VIII. v. 16; Marc. c. I. v. 23 seqq.; Luc. c. IV. v. 41seqq.

(2) Cap. 50. (3) Cap. V. v. 3.

Tom. II. 28

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE VIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

478. ( > ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
octavam quaero:

Utrum. Angelus possit assumere corpus, in quo exer-
ceat opera vitae?

479. — Argumenta principalia (1). — Quod non videtur: —
a) Quia si assumat, ergo habet maiorem unitatem ad corpus
assumptum quam ad non assumptum, quia assumere est ad
se sumere: sed hoc non videtur possibile; quia non potest
esse illius corporis forma, patet, quia est forma separata na-
turaliter; nec illud potest sumi ab eo in unitatem suppositi,
quomodo Verbum assumpsit naturam nostram; ergo erit tan-
tum unitas sicut motoris ad mobile: sed talis unitas potest
esse eius ad corpus non assumptum, ut ad coelum quod mo-
vet; ergo, etc.

b) Praeterea secundo: si assumeret corpus, aut assumeret
corpus elementare: quod non apparet, quia non habet illud
corpus accidentia, ut colorem et huiusmodi qualitates, quae
apparent; aut corpus mixtum: quod non videtur: tum quia
non potest habere virtutem activam ad miscendum elementa
omnia secundum commixtionem talis corporis: tum quia a tota
natura agente non potest generari corpus mixtum ita perfectum
sicut est corpus humanum: nec assumit corpus coeleste; planum
est, quia illud non recipit peregrinas impressiones, et nec per
consequens operationes vitales.

c) Praeterea tertio: si potest in corpore assumpto exercere
opera vitae, igitur est ibi aliquid vivum: consequens est fal-
sum, quia corpus non est vivum nisi per formam vitalem

(1) Solvuntur ad n. 484.

LIB. II. DIST. VIII. QUAEST. UNICA. 435

informantem: talis autem non est ibi. — Consequentia probatur,
quia operationes vitales sunt compositi, I. De Anima et De
Sensu et Sensato. — Probatur etiam, quia forma separata a
materia non potest transmutare materiam, secundum Comment.
VII. Metaph.: in istis actibus vitae, saltem in actibus vitae ve-
getativae, transmutatur materia; ergo, etc.

480. — Ad oppositum: Gen. c. XVIII, v. 2. cle tribus An-
gelis apparentibus Abrahae, et Tobiae, per totum, de Raphaele,
et in pluribus aliis locis Scripturae.

481. (2) — Explicatur quid sit Angelum assumere corpus. —
In ista quaesiione, sicut tangunt tria argumenta, tria sunt vi-
denda : — Primo quid sit Angelum. assumere corpus? — Hoc qui-
dem non est informare corpus, nec etiam hypostatice sibi unire,
sed tantum esse intrinsecus motor corporis, *et ibi esse defi-
nitive, qui est alius modus essendi ibi quam per operationes, ut
patet supra de tocatione Angeli, dist. 2. quaest. 5. [n. 139seqq.];
et etiam quia probatur Deum esse ubique, quia ubique opera-
tur; quod si esset idem modus essendi in aliquo, esset petitio,
et argueretur ab eodem ad idem. Et secundum hoc dicitur as-
sumere *; nam tunc assumit. id est, ad se sumit, quia ad ope-
rationes proprias sibi * exercendas * utitur illo sicut instru-
mento. — Nec dicitur ista assumptio fieri quando corpus as-
sumptum movetur motu progressivo ; quia talis motus non
congruit fini propter quem assumitur tale corpus.

482. (3) — Quale corpus possit Angelus assumere. — Se-
cundo dico: — a) Quod non assumit corpus coeteste, nec
corpus elementare, in quibus appareat; quia in elementari non
visibiliter appareret, nec corpus elementare est susceptivum
illorum accidentium in quibus apparet.

b) Corpora autem mixta iam a natura generata potest
assumere, sicut est cadaver mortui, vel lapis, vel aliquid tale.

c) Et quando assumit aliquod corpus quod non videtur
prius causatum vel formatum a causis naturalibus, sed quasi
formari tunc, et subito, completa operatione, disparere, sicut
fuit de Raphaele(l) et Samuele(2), tunc videtur probabile quod
illud * erit * corpus mixtum propter accidentia quae apparent
in corpore; sed non mixtum plena mixtione: tum quia ex

(1) Tob. c. V-XIII. (2) I. Beg. c. XXVIII v. 12 seqq.

436 LIB. II. DIST. VIII. QUAEST. UNIGA.

generatione tale mixtum non posset ita subito formari, quia
non esset natum generari nisi secundum determinatum proces-
sum naturae, qualis non est ibi : puta si appareat in corpore
hominis non prius geniti per naturam, illud corpus non esset
natum vel aptum generari nisi in matrice.

d) Nec potest dici quod Angelus subito inducat illam formam
in materia; quia non potest naturalem formam inducere, sed
tantum elementa activa et passiva potest convenienter simul
adhibere, et corporibus coelestibus in situ convenienti appro-
ximare, ut inducatur forma particularis, qualis nata est a ta-
libus agentibus particularibus induci.

e) Itaque corpus quod ita quasi subito formatur et resolvitur
est mixtum imperfecia mixtione, qualis potest induci ab agen-
tibus naturalibus, quasi subito facta approximatione elemento-
rum, ita quod magis tale corpus assimilatur impressioni, quae
est imperfecte mixta. Et signum huius est quia quando disparet
tale corpus, non remanet aliquid talis corporis, in quod natu-
raliter esset immecliate resolubile corpus illud assumptum, si
perfecte fuisset mixtum; corpus enim humanum, si esset per-
fecte mixtum, non esset natum redire nisi ad cadaver. Sed tale
imperfecte mixtum resolvitur statim in elementa, sicut ex eis
potuit statim generari, propter eorum imperfectam mixtio-
nem.

483. (4) — Quales motus et operationes in corpore assumpto
possit Angelus agere. — a) De tertio dico quod motum localem
potest causare in corpore assumpto, et ita motum qui videtur
esse progressivus ; motum etiam qui esset inspirationis et
respirationis, motionem palpebrarum et manuum et similium.
— Et ratio est, quia non est aliquod corpus ita imperfectum
in universo, quin habeat in virtute sua activa aliquod ubi.
Patet de gravi respectu centri. Ergo multo magis habet hoc
Angelus respectu corporis.

b) Sed operationum naturalium, quae consistunt in agere
et pati, cuiusmodi sunt operationes sensuales, in illas non po-
test; quia illae non sunt natae recipi nisi in composito ex or-
gano saltem perfecte mixto et ex anima in quantum habet
potentiam perfectivam : quorum neutrum est ibi, nec scilicet talis
mixtio, nec anima perficiens; et ideo simpliciter in tali corpore
composito quocl assumit nulla est sensaiio.

LIB. II. DIST. VIII. QUAEST. UNIGA. 437

c) Operationes etiam quae consistunt in vere agendo, cuius-
mocli sunt operationes vegetativae, non competunt illi compo-
sito; quia vel illae operationes natae sunt esse compositi animati,
quale non est ibi, vel natae sunt esse corporis perfecte mixti,
puta si caro generaret carnem : neutrum autem est ibi.

d) Quantum autem acl cognitionem, quam vicletur habere
de particularibus factis, audiendo vel videncio, nihil aliuci est
quam intelleclio ; et illam intellectionem suam potest expri-
mere formanclo verba et movendo linguam localiter.

e) Quantum etiam acl actus vegetativae, qui apparent, si
loquamur de vera nutritione, nihil ibi potest nutriri.

f) Sed si loquamur de comestione quae praecedit nutritio-
nem, illa non est nisi divisio cibi per motum localem maxil-
larum, et traiectio eius in ventrem per motum localem, et tunc
potest fieri exhalatio et resolutio in humores vel elemenla; et isti
motus tocales possunt fieri circa corpus virtute activa Angeli.

g) Sicut autem dictum est de nutritiva, ita dicendum est
de augmentativa, quia ibi nulla est nutritio vel augmentatio.

h) Potest tamen esse vera iuxtapositio, si ipse velit subito
alia elementa, quae possunt imperfecte misceri, ad talem im-
perfectam mixtionem apponere corpori suo, ut videatur crescere.
(5) i) Et si dicas: si comestio non sit operatio vitalis, ergo
non valet argumentum, ad probandum veram Christi resurre-
ctionem, de comestione eius cum Discipulis suis (1): quod est
contra Sanctos; respondeo: ad probandum resurrectionem eius
sunt multa alia argumenta in Evangelio efflcaciora isto, et ita
cum aliis bene probat, etsi non per se tantum. — Vel dico
quod erat comestio orclinata ad veram nutritionem; quia non
est inconveniens quod corpus gloriosum possit convertere cor-
pus non gloriosum in ipsum, sicut esse simul potest cum cor-
pore non glorioso. Nec propter hoc est corruptibile, quia potest
aliud convertere in se; posset enim Deus facere corpus glorio-
sum in minima quantitate, et illud augere per comestionem.
Nec tamen aliquid corrumperetur de nutrito et aucto. In cor-
poribus autem talibus assumptis non est nutritio, seci tantum
additio vel appositio.

k) Sed quantum ad generationem dicendum quod illa flt
virtute seminis decisi a mare in feminam, in qua servatur

(1) Luc. c. XXIV. v. 36 seqq. — Ioan. c. XXI. v. 1 seqq.

438 LIB. II. DIST. VIII. QUAEST. UNIGA.

virtus patris, sicut coramuniter dicitur. — Si ipse potest illud
semen ab aliquo succumbendo recipere, et servare illud in sua
naturali qualitate conveniente suae generationi naturali, quous-
que illud transfundat, ipse nihil facit ibi nisi quia primo recipit
in corpore illo assumpto illud quod postea movet localiter in
aliquam cui est incubus, et si illud semen antequam sit re-
ceptum in matrice non amittat suam qualitatem naturalem,
potest per ipsum fieri generatio, sicut si immediate transfundere-
tur a primo decidente in eamdem matricem. Et hoc modo attri-
buitur, non quidem Angelo bono, quia absit quod talibus vilibus
se immisceat, sed daemoni generare; quia idem primo succubus,
et postea incubus, semen a decidente primo transfusum recipit,
et deinde transfundit illud in matricem.

484. (6) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta. — a) Ad primum [n. 479 a] dico quod coelum non
dicitur assumi, quia ad nullam specialem assumptionem vel
formam (a), et maxime in qua Angelus intendat apparere visi-
biliter nobis, ad se assumit coelum. Similiter qui movet coelum
perpetuo movet, et ita non temporaliter assumit corpus; haec
enim assumptio appropriata est corpori quod ad tempus movetur,
et movetur propter aliquem effectum appariturum hominibus.

b) Ad secundum [n. 479 b] dico quod iam apparet per
ea quae dicta sunt [n. 482], quod assumit corpus imperfecte
mixtum; quod quidem ipse non producit ad esse virtute pro-
pria, sed tantum naturaliter miscibilia unit inter se et respectu
coeli in tali proportione in qua virtute coeli et miscibilium
possit talis forma incluci.

c) Ad tertium [n. 479 c] patet quod nullus actus vegeta-
tivae vel cognitivae competit proprie Angelo in corpore, vel
etiarn corpori assumpto, sed tantum actus potentiae motivae:
* non quidem actus potentiae motivae organicae * (b) qualis
est potentia motiva animati, quia eius actus est actus compo-
siti, sicut et actus cognitivae, sensitivae et vegetativae, sed
potentiae motivae superiorisf qua Angelus potest corpus mo-
vere de loco ad locum, quod non improportionabiliter excedit
ipsius virtutem motivam.

(a) Ed. Ven. spiritualem operationem.

(b) Wadd.... tantum actus potentiae motivae organicae, qualis...

DISTINCTIO NONA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De ordinum distinctione, qui et quot sunt. — Post praedicta su-
perest cognoscere cle Ordinibus Angelorum quid Scriptura tradat, quae
in pluribus locis novem esse Ordines Angelorum promulgat, scilicet: Ange-
los, Archangelos, Principatus, Potestates, Virtutes, Dominationes, Thro-
nos, Cherubim et Seraphim. Et inveniuntur in istis Ordinibus tria terna
esse, et in singulis tres Ordines, ut Trinitatis similitudo in eis insinue-
tur impressa. Unde Dionysius tres Ordines Angelorum esse tradit, ter-
nos in singulis ponens : « Sunt enim tres superiores, tres inferiores, tres
medii. Superiores: Seraphim, Cherubim, Throni; medii: Dominationes,
Principatus, Potestates; inferiores : Virtutes, Archangeli, Angeli » (1).

Quid appellatur Ordo, et quae sit ratio nominis cuiusque? — Hic
considerandum est quid appelletur Ordo; deinde, utrum ab ipsa crea-
tione fuerit distinctio illorum Ordinum. — Ordo Angelorum autem
dicitur multitudo coelestium Spirituum, qui inter se in aliquo munere
gratiae similantur, sicut et in naturalium datorum munere conveniunt.
Ut verbi gratia « Seraphim dicuntur qui prae aliis ardent charitate ;
Seraphim enim interpretatur ardens vel succendens. Cherubim qui
prae aliis in scientia eminent ; Cherubim enim interpretatur plenitudo
scientiae. Thronus dicitur sedes ; Throni autem vocantur, ut beatus
Gregorius ait (2), qui tanta divinitatis gratia replentur, ut in eis se-
deat Deus et per eos judicia decernat atque informet. Dominatio-
nes vocantur qui Principatus et Potestates transcendunt. Principatus
dicuntur qui sibi subiectis quae sunt agenda disponunt, eisque ad
explenda divina mysteria principantur. Potestates nominantur hi qui
hoc caeteris potentius in suo Ordine acceperunt, ut virtutes adversae
eis subiectae eorum refraenentur potestate, ne homines tantum ten-
tare valeant quantum desiderant. Virtutes vocantur illi per quos
signa et miracula frequenter fiunt. Archangeli qui maiora nuntiant.
Angeli qui minora » .

Quod haec nomina non propter se, sed propter nos eis data sunt,
quae sumpta sunt a donis gratiae, quae non habent singulariter, sed
excellenter, et a praecipuis nominantur. — Haec nomina illis non
propter se, sed propter nos eis data sunt. Qui enim sibi noti sunt

(1) De Coel. Hier. c. 6. (2) Homil. XXXIV. in Evang.

440 LIB. II. DIST. IX. TEXT. MAGISTRI.

contemplatione nobis innotescunt cognominatione. Et nominantur sin-
gnli Ordines a donis gratiarum, quae non singulariter , sed excellenter
data sunt in participatione ; in illa enim coelesti patria, ubi plenitudo
boni est, licet quaedam data sint excellenter, nihil tamen possidetur
singulariter, omnia enim in omnibus sunt, non quidem aequaliter,
quia aliis alii sublimius possident, quae tamen omnes habent. Cum-
que omnia dona gratiarum superiores Ordines sublimius et perfectius
perceperint, tamen ex 'praecipuis sortiti sunt vocabula, inferioribus
caetera relinquentes Ordinibus ad cognominationem. Ut Seraphim, qui
Ordo exellentissimus aestimatur, tam dilectionem quam cognitionem
Divinitatis, et caetera virtutum dona caeteris omnibus sublimius per-
cepit; et tamen ab excellentiori dono, id est a charitate, nomen ac-
cepit ille superior Ordo; maius enim donum est ipsa charitas quam
scientia (1). Item, maius est scire quam iudicare ; scientia namque infor-
mat judicium; ideoque secundus Ordo a secundo dono, id est cogni-
tione veritatis appellatus est, scilicet Ckerubim. Ita et de aliis intel-
Hgendum est. Assignatur ergo excellentia Ordinum secundum excel-
lentiam donorum ; et tamen, sicut Gregorius ait, « illa dona omnibus
sunt communia ; omnes enim ardent charitate et scientia pleni sunt » ;
sic et de aliis ; sed superiores aliis excellentius, ut iam dictum est,
ipsa acceperunt, a quibus et nominantur. Unde Grregorius « In illa
summa civitate quisque Ordo eius rei censetur nomine, quam plenius
accepit in munere » .

Quaestio ex verbis Gregorii orta. — Sed oritur hic quaestio talis :
si quisque Ordo ab illo dono nominatur quod plenius possidet, tunc
Ordo Cherubim in scientia praeeminet omnibus, quia a scientia no-
minatur. Sed qui magis diligit plus cognoscit ; tantum enim, ut tradit
auctoritas (2), cognoscit ibi quisque quantum diligit. Itaque JSeraphim
non solum in charitate, sed etiam in scientia praeeminent. — Ideoque
auctoritas illa sic videtur intelligenda, ut comparatio non referatur
ad omnes Ordines, sed ad quosdam, scilicet inferiores. Ille enim Ordo
non plenius Seraphim accepit scientiam in munere, sed plenius aliis Or-
dinibus qui sunt inferiores. Nec nominatur quisque Ordo ab omni re
quam plenius aliis accepit, sed ab aliqua rerum quas accepit. — Vel
potest comparatio referri non ad ipsos Ordines, sed ad alia dona; nec
ad omnia alia dona, sed ad quaedam. Sicut enim homines, cum plura
habeant dona, quaedam aliis excellentius possident, ita forte et An-
geli quibusdam muneribus magis pollent et aliis quibusdam minus.

Utrum Ordines ab initio creationis ita distincti fuerint ? —
Iam nunc inquirere restat, utrum isti Ordines a creationis initio ita

(1)7. Cor. c. XIII. v. 13. (2) Gregor. loc. cit.

LIB. II. DIST. IX. TEXT. MAGISTRI. 441

distincti fuerint? — Quod ita fuerint distincti a primordio suae con-
ditionis, videtur testimonio auctoritatis (1) insinuari, quae tradit de sin-
gulis Ordinibus aliquos cecidisse. De Ordine namque superiori Lucifer
ille fuit, quo nullus dignior conditus fuit. Apostolus (2) etiam Princi-
patus et Potestates tenebrarum nominat, ostendens de Ordinibus illis
cecidisse qui, cum in malis ministerium exerceant, ncn tamen penitus
nominibus Ordinum suorum privati sunt. — Sed non videtur illud
posse stare, non enim tunc charitate ardebant, nec sapientia pollebant,
neque in eis Deus sedebat,' si enim haec habuissent, non cecidissent.
Non ergo tunc erant Seraphim, vel Cherubim, vel Throni. — Ad
quod- dicimus, quia ante casum quorumdam non erant isti Ordines,
quia nondum habebant dona in quorum participationibus conveniunt,
sed quibusdam cadentibus, aliis apposita sunt, eisque qui ceciderunt
collata fuissent eadem dona, si perstitissent. Ideoque Scriptura dicit
de singulis Ordinibus aliquos cecidisse, non quia fuissent in Ordinibus
et postea corruerint, sed quia si perstitissent, eorum aliqui in sin-
gulis fuissent Ordinibus, qui et in naturae tenuitate et in formae per-
spicacitate differentes gradus habebant, sicut illi qui perstiterunt.
Alii enim, ut praediximus, superiores, alii inferiores conditi sunt ; su-
periores qui natura magis subtiles et sapientia amplius perspicaces ;
inferiores qui natura minus subtiles et intelligentia minus perspi-
caces facti sunt. — Has autem invisibiles differentias invisibilium
solus ille ponderare potuit qui omnia in numero et mensura et pondere
disposuit(S), id est, «in se ipso, qui est mensura, omni rei modum praefi-
gens, et numerus, omni rei speciem praebens, et pondus, omnem rem ad
stabilitatem trahens, id est, terminans et formans et ordinans omnia (4) » .
Utrum omnes Angeli eiusdem Ordinis sint aequales ? — Praeterea
considerare oportet, utrum omnes Angeli eiusdem Ordinis aequales
sint? — Ita esse quibusdam placuit. — Sed non est hoc probabile,
nec assertione dignum; quia Lucifer, qui fuit de collegio superiorum,
ipsis etiam dignior exstitit, qui aliis excellentiores creati fuerant. Ex
quo percipitur quod si perstitisset, in Ordine superiori fuisset et aliis
eiusdem Ordinis dignior exstitisset ; sicut enim unus est Ordo Aposto-
lorum et alter Martyrum, et tamen in Apostolis alii aliis sunt di-
gniores, similiter et in Martyribus alii aliis sunt superiores, ita et
in Ordinibus Angelorum recte creditur esse.

Quomodo dicat Scriptura, decimum Ordinem ex liominibus com-
pleri, cum non sint nisi novem Ordines? — Notandum etiam quod
decimus Ordo legitur de hominibus restaurandus. — Sed cum non sint

(1) Ezech. c. XXVIII. v. 12 seqq. (3) Sap. c. XI. v. 21.

(2) Eph. c. VI. v. 12. (4) D. August. IV. De Gen. ad Litt. c. 3.

442 LIB. II. DIST. IX. TEXT. MAGISTRI.

nisi novera Ordines, nec plures fuissent, etiam si illi qui ceciderunt
perstitissent, moventur lectores, quomodo Scriptura dicat decimum
Ordinem compleri ex hominibus. Gregorius namque dicit homines as-
sumendos in Ordine Angelorum, quorum alii assumuntur in Ordine
superiorum, qui scilicet magis ardent charitate, alii in Ordine infe-
riorum, qui scilicet minus perfecti sunt. Ex quo apparet non esse
de hominibus formandum declmum Ordinem, tamquam novem sint An-
gelorum et decimus hominum, sed homines pro qualitate meritorum
statuendos in Ordinibus Angelorum. — Quod vero legitur decimus
Ordo complendus de hominibus, ex tali sensu dictum fore accipi po-
test, quia de hominibus restaurabitur quod in Angelis lapsum est,
de quibus tot corruerunt, unde posset fieri decimus Ordo. Propter
quod Apostolus dicit (1) restaurari omnia in Christo, quae in coelis et
quae in terris sunt / quia per Christum redemptum est genus huma-
num, de quo fit reparatio ruinae angelicae. Tamen non minus salva-
retur homo, etsi Angelus non cecidisset.

Utrum homines assumuntur iuxta numerum stantium, non la-
psorum? — Non enim iuxta numerum eorum qui ceciderunt, sed eo-
rum qui permanserunt homines ad beatitudinem admittuntur. —
Unde Grregorius (2): « Superna illa civitas ex Angelis et hominibus con-
stat, ad quam credimus tantos humani generis ascendere, quantos
illic contingit Angelos remansisse, sicut scriptum est in Cantico Deu-
ter. : Statuit terminos populorum iuxta numerum Angelorum , Dei.

Quidam dicunt secundum numerum lapsorum Angelorum homi-
nes reparandos. — A quibusdam tamen putatur quod homines repa-
rentur iuxta numerum Angelorum qui cediderunt, ut illa coelestis ci-
vitas nec suorum civium numero privetur, nec maiori copia regnet.
Quod Augustinus in Enchiridio (8) sentire videtur, asserens de homi-
nibus plus salvari quam corruit de Angelis, sed non minus, ita di-
cens: « Superna Ierusalem, mater nostra, civitas Dei, nulla civium
suorum numerositate fraudabitur, aut uberiore etiam copia fortasse
regnabit. Neque enim numerum aut sanctorum hominum, aut immun-
dorum daemonum novimus, in quorum locum succedentes filii Catho-
licae matris, quae sterilis apparebat in terris (4), in ea pace, de qua illi
ceciderunt, sine ullo temporis termino permanebunt. Sed illorum ci-
vium numerus, sive qui est, sive qui fuit, sive qui futurus est, in
contemplatione eius Artificis est qui vocat ea quae non sunt tamquam
ea quae sunt (5) » . — Ecce aperte dicit, non minus de hominibus sal-
vari quam corruit de Angelis ; sed plus non asserit.

(1) Eph. c. I. v. 10. (3) Cap. 29. (5) Rom. c. IV. v. 17.

(2, Loc. cit. (4) Isai c. LIV. v. 1.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE IX. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIONES I ET II.

Articulus I.

PROPONUNTUR QUAESTIONES GUM ARGUMENTIS PRINCIPALIBUS.

485. ( * ) — Proponitur quaestio I. — Circa distinctionem
nonam, ubi Magister tractat de Ordinibus Angelorum, ubi
dicit quod ad superiores Angelos pertinet inferiores illumi-
nare, quaero primo :

Utrum Angelus superior possit illuminare inferiorem?(l)

486. — Argumenta principalia quaest. I. (2). — Quod non:
— a) llluminare vel est lumen causare, vel lumen causatum
intendere: neutrum autem potest aliquis Angelus: primum
non, quia lumen causare in alio non potest nisi per creatio-
nem: Angelus autem non potest creare, ut dicit Damasc. lib. II.
cap. 17: secunclum non, quia ab eodem causatur habitus et
intenditur, secundum Philos. II. Eihic.

b) Praeterea secundo: omnis mutatio est inter opposita;
ergo omne illud quocl illuminatur prius fuit tenebrosum: in
Angelis autem beatis non est aliqua tenebra; ergo, etc.

c) Praeterea tertio: Angelus superior est lumen superius
respectu inferioris: sed in corporibus maius lumen obfuscat
minus lumen, vel saltem impedit effectum suum, sicut patet,
quia de die non videntur stellae in praesentia Solis; ergo a
simili in proposito Angelus superior impedit inferiorem ab
operatione; ergo non perficit eum ipsum illuminando.

487. — Contra: Damasc. lib. II. c. 17 et 18, etc.

(1) Solvitur ad n. 516 seqq. (2) Solvuntur ad n. 518.

444 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. I.

488. ('i ) — Proponitur quaestio II. — Iuxta hoc quaero de
locutione Angelorum, quia similis est praecedenti :

Utrumunus Angelus possit intellectualiter loqui alleri?(\)

489. — Argumenta principalia quaest. II. — Quod non : —
a) Essentia Angeli est sibi intimior quam sua intellectio: et
tamen, non obstante illa intimitate, unus Angelus videt essen-
tiam alterius; ergo et suam intetiectionem : sed frustra fit
locutio de hoc quod ante locutionem fuit manifestum; ergo, etc.(2).

b) Praeterea secundo : si Angelus posset toqui, ita posset
alicui distanti sicut praesenti, quia et hoc convenit hominibus,
in quibus est imperfectior virtus: sed consequens est falsum
propter duo: primo quia tunc oporteret quod primo immutaret
medium, et postea Angelum, quia omni actione in extremum
prior est actio in medium: sed hoc est inconveniens, quia nec
ab intellectuali gignitur aliquid in medio corporali, nec ulterius
a medio corporali potest aliquid gigni in ipso Angelo: secundo
quia tunc oportet eum loqui omnibus Angelis aeque praesen-
tibus, et prius oporteret eum loqui Angelo propinquiori quam
distantiori, in eadem linea recta: quorum utrumque videtur
inconveniens, videtur enim quod possit unicuique loqui sine
alio (3).

( 2 ) c) Praeterea tertio : Angelus non intelligit nisi per species
innatas: sed illas habet quilibet Angelus de quocumque sibi
intelligibili ; ergo quilibet Angelus quodcumque intelligibile ha-
bet sibi praesens eo modo quo potest esse praesens; ergo su-
perflua est locutio.

Probatio primae proposiiionis (a) (4) [Vid. n. 346]: Quia
si possent intelligere per species acquisitas, ergo haberent in-
tellectum agentem, per quem potentia intelligibite fleret in
eis actu intelligibile : sed hoc est falsum, quia cum obiectum
eorum sit de se actu intelligibile, non oportet quod fiat de
potentia intelligibili actu intelligibile. — Similiter non videtur
in eis esse intellectus possibitis; ergo nec intellectus agens. —
Probatur antecedens, quia intellectus eorum non est aliquando
in actu, aliquando in potentia ad actum primum.

(ct) Ed. Ven. addit: videtur.

(1) Solvitur n. 502 seqq. (3) Vid. solutionem ad n. 519 b.

(2) Vid. solutionem ad n. 519 a. (4) Quae probationes solvuntur ad n. 521.

LIB. II. MST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. I. 445

Secundo, sicut se habent ad esse, sic et ad operari: sed
Angeli non dependent in esse a corpore ; ergo nec in operari;
ergo non accipiunt aliquam speciem a corpore. — Confir-
matur ratio: propter hoc eniui anima intelligendo dependet
a corpore, quia unitur corpori; et haec est ratio unionis
eius cum corpore, quia recipit perfectionem suam a corpore.

Tertio, quia ab extremo ad extremum non transitur nisi
per medium: esse autem imaginabile est medium inter esse
sensibile et esse actu intelligibile ; ergo cum Angelus non
possit habere aliquid in esse imaginabili, quia non habet
phantasma, nec potest aliquid de esse sensibili ad esse intel-
ligibile transire in Angelo; quare, etc.

Quarto, quia sicut se habent corpora coelestia ad alia
corpora, sic intellectus angelicus ad alios intellectus : sed illa
corpora habent perfectionem sibi concreatam, et non acquirunt
eam per motum; ergo a simili intellectus illi habent perfectio-
nes suas sibi concreatas.

(5) Quinto, quia si possunt habere species acquisitas, ergo
obiectum extra ageret ad gignitionem illius speciei, et oportet
ponere quod intellectus Angeli etiam coagat, alioquin intelle-
ctus (a) Angeli esset vilior quam intellectus noster; simul igitur
ista duo agent ad gignitionem speciei acquisitae alicuius obiecti,
intellectus scilicet et obieclum : sed hoc falsum est, quia
agentia diversa genere non possunt producere eumdem effe-
ctum: talia autem sunt ista; ergo, etc. — Probatio maioris:
quia aut requiruntur in quantum diversa genere, aut non.
— Si sic, ergo correspondet eis in effectu aliqua diversitas
proportionabilis, et sic effectus non esset simptex et homo-
geneus, sed heterogeneus. — Si non, igitur sine tali distin-
ctione posset esse virtus ita iniensa, quod alterum coagentium
sufflceret ad talem actionem producendam. — Hoc probatur,
quia ubi accidit distinctio in duobus moventibus potest virtus
in uno ita intendi, quod potest supplere vicem utriusque; ergo
obiectum corporale posset ita intendi in actione sua, quod
ipsum solum posset gignere illam speciem in intellectu Angeli:
sed hoc est falsum : tum quia agens est praestantius patiente,
secundum August. XII. Super Genes.(l): nullum autem corpus

(a) Ed. Ven. addit: possibilis. (1) Cap. 16.

446 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. II.

est praestantius spiritu; ergo nullum corpus agit in spiritum,
secundum eum. — Hoc videtur verius posse intelligi (de agente
virtute propria quam(a)) de agente virtute alterius; ergo cor-
pus non agit in intellectum angelicum virtute sua, sed virtute
intellectus Angeli; non ergo ista duo erunt duae causae par-
tiales, quarum neutra agat virtute alterius.

dj Praeterea, simile cognoscitur per suum simile; sin-
gulare igitur si gigneret speciem * singularem * (b) in intel-
lectu Angeli, ergo intellectus assimilatus per illam speciem co-
gnosceret singulare per rationem propriam: quod est absur-
dum; ergo, etc. (1).

490. — Oppositum vult Damasc. ubi prius: quaere eum.

Articulus II.

ALIORUM SOLUTIO AD PROPOSITAS QUAESTIONES.

491. (*) — Divisio. — Girca istas quaestiones primo vi-
dendum est de locutione Angelorum. — Et praetermissis
multis opinionibus, una opinio tantum recitabitur; ubi quaiuor
sunt videnda : primo videlicet quomodo loquens cognoscat illud
de quo loquitur, quod ponitur esse singulare, secundum illam
opinionem: secundo quomodo illud ab uno cognitum possit
alium latere: tertio quomodo sit ei patens per aliquam ra-
tionem, quando loquendo ei exprimit illud: et quarto de il-
luminatione.

492. — Exponitur sententia tenens Angelum cognoscere sin-
gulare per universale concreatum suo intellectui (2). — Quantum
ad primum dicitur quod Angelus cognoscit singulare, non
primo, nec per aliquam rationem propriam, sed per univer-
sale concreatum suo intellectui [Vid. nn. 307, 330 et 350]. —
Quod probatur quadrupliciter: — a) Primo quia unumquodque
sicut se habet ad esse ita ad cognitionem, II. Metaph.: forma
autem singularis nihil addit super esse universalis nisi nega-
tionem; ergo nec in cognitione.

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Wadd. suam.

(1) Vid. solutionem ad n. 522.

(2) Impugnatur ad n. 497 seqq. Rationes solvuntur ad n. 523.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. II. 447

b) Secundo quia si non cognosceret (a) singulare sub ra-
tione sui universalis, cum non sit alia ratio sibi intrinseca qua
cognoscatur, quia nec essentia Angeli, nec habitus, quia ha-
bitus est primo respectu universalis, sequitur quod ipsum sin-
gulare praesentaretur ipsi intellectui Angeli ad movendum
ipsum tamquam primum et per se obiectum eius sub ratione
singularitatis : quod est falsum, quia quae sunt per se obie-
cta, et non primo, non movent nisi per rationem eorum quae
sunt per se et primo obiecta, sicut magnitudo et figura non
movent visum nisi simul cum colore: singulare autem non est
primum obiectum intellectus, quia nihil est obiectum primum
intellectus nisi universale.

c) Tertio sic: omnem virtutem cognitivam oportet in ap-
prehendendo esse determinatam proportionabititer illi quod de-
bet apprehendere; ergo intellectus intelligens singulare est deter-
minatus proportionabiliter determinationi illius singularis. Et
tunc vel ex natura sua est determinatus, vel determinabilis ea
specie quam recipit, ut per speciem illius singularis; et tunc in-
tellectus ille esset magis determinabilis quam intellectus noster;
immo utroque modo sequitur determinatio vel determinabilitas
intellectus angelici magis quam sensus nostri; quia sensus noster
nec ex natura sua est limitatus vel determinatus vel deter-
minabilis ex specie quam recipit, species enim singularis non
recipitur in sensu primo, secl in organo. — Ultra deducitur tunc
quod talis determinatio ad singulare obiectum esset quaedam
limitatio et impedimentum ad intellectionem universatis, sicut
impedit eam in sensu, et multo magis hic quam in sensu, quia
non recipit speciem singularis.

d) Quarto quia sicut per apprehensionem universalium
ad extra generatur in intellectu nostro habitus scientiatis, sic
in intellectu Angeli, si primo cognosceret singutaria, posset
esse habitus scientiae acquisitus, praeter scientiam universa-
lium suorum: quod est contra Aristot. III. Metaph., ubi vult
quod non est alius habitus scientialis universalium et singu-
larium.

493. ( 3 ) — Iuxta eamdem sententiam explicatur modus quo
Angelus cognoscit singulare. — Quantum ad istum articulum,

(a) Ed. Ven. si cognosceret.

448 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. II.

modus cognoscendi singulare ab Angelo loquente ponitur iste:
— a) Intellectus Angeli apprehendit formam per rationem uni-
versalis a suo habitu; sed postquam suppositum habet esse in
re vel in imaginatione, statim apprehendit formam in illo sub
ratione universalis primo et per se, eaclem apprehensione qua
eam apprehendit antequam fuerit participata in illo ; et accidit
intellectui angelico quod eam apprehendat in illo, sicut accidit
essentiae rei quod sit in illo quocl est inferius.

b) Primo ergo et per se cognoscit in singulari formam
sub ratione universalis, id est sub ratione indeterminata et
confusa et indesignata. Secl quia ipsa eaclem forma, ut est in
ipsa re, determinata est et designata, intellectus secundario
intelligit hanc designationem. Et est eadem cognitio universalis
et singularis, addito solo respectu et negatione, quia intelli-
gitur ut in hoc clesignata; non enim differunt ex parte rei co-
gnitae, neque ex parte actus cognoscendi, secl solummodo in
modo cognoscendi, indesignate et designate, quorum unum
super aliucl non apponit nisi rationem negationis, ut dictum est.
(6) c) Et ex hoc apparet quomodo intellectus angelicus quasi
secundum lineam protensam intelligit singulare. Primo quiclem
essentia in habiiu movet, non sub ratione obiecti, sed sub ra-
tione alicuius inhaerentis; terminat autem actum cognoscendi
sub ratione cogniti, et non alicuius inhaerentis. Et ita ab obie-
cto in habitum non est circumflexio proprie, sed quasi linea
protensa a puncto in punctum. Deinde ab obiecto in universali
cognito procedit intellectus ad ( universale(a)) in supposito sub
ratione universalis; et tandem ab eodem cognito in supposito
sub ratione universalis ad cognoscendum idem sub ratione sin-
gularis; ita quod est quasi linea recta ab obiecto in habitum,
quasi a primo puncto, ad singulare, quasi ad ultimum pun-
ctum, per duo puncta media.

494. (?) — Et quomodo singulare ab uno Angelo cognitum
posset alium latere (1). — Et ex hoc etiam apparet secundum
[n. 491], quomodo scilicet potest Angelum aliquem latere intel-
lectio huius Angeli de singulari. Nam, secundum istam po-
sitionem, eaclem apprehensione antiqua, qua apprehendebat
prius quidditatem sibi obiectam in habilu absolute, compre-

(a) Deest in Ed. Ven. (1) Impugnatur ad n. 498.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART, II. 449

hendit eam modo in quocumque fuerit, sive exsistens, sive
revelata, quia in nullo potest eum latere, sed solum prius
conceptum modo concipit sub novo respectu. — Exemplum:
si in omnibus esset unus intellectus numero, a cuiuscumque
phantasmate abstraheret universale, postquam semel haberet
abstractum illud, et in illo a quo abstraxit illud intellexerit,
si stante illo intellectu in alio incipit illud intelligere, non
novo intellectu novum universale perciperet, sed solum an-
tiquum, quod prius perceperat sub antiquo respectu, modo
perciperet sub novo respectu, ut in hoc phantasmate. — Sic
est de intellectu angelico, quod non innovando aliquid sub
concepto universali, sed renovando conceptum, * multotiens *
concipiendo universale in diversis particularibus, concipitur hoc
singulare et illud, et quia iste videt singulare quod prius non
vidit, sine omni innovatione conceptus, ideo licet alius videat
in isto formas universales, quae sunt rationes cognoscendi par-
ticularia, per illas tamen non videt particularia quae ille videt,
sive exsistentia, sive revelata, aut saltem si exsistentia pos-
set videre per habitum suum et per universalia relucentia in
illo, non tamen revelaia, nec etiam posset videre quocl ille
videt singularia illa, quia videt ea sine omni innovatione con-
ceptus.

Breviter igitur quantum ad istum articulum, ideo ponitur
singulare intelligi ab illo et latere alium, quia licet intelle-
ctio huius et universale, quod est ratio intelligendi huic, pa-
teat illi, non tamen patet ei conceptus huius ut est de illo sin-
gulari, quia per hoc quod iste utitur forma universali ad con-
cipiendum singulare, nihil innovatur in intellectu istius; et si
singulare non sit exsistens, non potest alius videre etiam ipsum
cognitum per habitum suum, nec per habitum alterius. Si au-
tem sit exsistens, et possit illud videre per habitum suum pro-
prium, non tamen potest videre actus illius propter singulare
cognitum vel non cognitum; et ideo vel est necessaria locutio
propter (singulare cognitum, quod latet, sicut quando est(a))
singulare revelatum, non exsistens, vel propter ipsum actum
cognoscendi latentem alium Angelum, et hoc sive de singulari
revelato, sive naturaliter cognito.

[a) Deest in Ed. Ven.
Tom. II. 29

450 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. II.

495. (&) — Item, quomodo singulare fit Angelo patens per
aliquam rationem quando alius loquendo ei exprimit illud(l). —
De tertlo [n. 491] dicitur quod sicut signata singularia a nobis.
cognita nos alteri loquendo exprimere non possumus nisi ex-
primendo singularia vaga, cum quibuscumque proprietatibus
et accidentibus designantur, sic nec potest unus Angelus, sub
eadem signatione sub qua ei revelatum est, alteri loquendo
manifestare; sed format alteri conceptum novum realiter alium
de singulari vago; quem quidem conceptum alius intellectus
angelicus videt in intellectu ipsius Angeli, quasi legens in li-
bro, quo immutatur intellectus Angeli videntis ad percipiendum
illucl, non tamen (a) ut est aliquid in se, sed ut est aliquid la-
tens, sicut est in sermone nostro. Unde et Angelus format si-
milem conceptum vagum in suo intellectu de illo particutari,
sub ratione universalis, et per hoc ille dicitur audire, quia
in Angelo videre et audire non differunt; et quia ille secundus
conceptus non ordinatur nisi ad videndum conceptum occul-
tum mentis, ideo non dicitur proprie intelligere, sed loqui,
licet intelligere in se sit quoddam loqui.

496. ( 9 ) — Exponitur aliorum sententia de iliuminatione An-
gelorum (2). — De quario articulo [n. 491] dicitur quod potest
quadrupticiter intelligi Angelum superiorem illuminare inferio-
rem, videlicet: lumen infundendo, vel luminosum offerendo, vel
obstaculum amovendo, vel aliquod faciendo, quo facto, cause-
tur lumen in receptivo. Primo modo Sot illuminat medium : se-
cundo modo deferens candetam illuminat domum de nocte:
tertio modo aperiens fenestram de die: quarto modo sanans
ocutum, qui prius infirmus non erat capax luminis, et moclo
est capax, clicitur itluminare oculum.

a) Primo modo dicitur quod solus Deus illuminat, et hoc
sive causando lumen nalurale, sive imprimendo lumen super-
naturale, creatum, gratiae vel gloriae, vel increatum: sive
dicat rationem videndi, sive obiectum visum, et hoc vel tran-
sitorie, sicut in raptis, vel permanenter, sicut in beatis.

b) Secundo modo unus Angelus illuminat alium de vero
perfectivo intellectus, loquendo ei modo praedicto.

(a) Ed. Vea. ut non tantum.

(1) Impugnatur n. 499. (2) Impugnatur ad n. 500.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. III. 451

c) Tertio modo etiam illuminat, sicut probatur per Au-
gust. super illud Psal.: Da mihi inteltectum. Potest, inquit, An-
gelus agere aliquid in mente hominis, ut capiat lucem Dei,
quemadmodum quisque dicitur illuminare domum, cui fe-
nestram facit (1).

d) Quarto etiam modo potest Angelus illuminare. — Et
probatur per August. ibid. : Deus, inquit, Angelum talem fe-
cit, qui operari atiquid posset; unde ad capiendum tumen
Dei mens iuvaretur humana. — Et hoc etiam probatur per
rationem ; quia omnia sunt ordinata et ad invicem connexa,
secundum Philos. XII. Metaph. et Dionys. De Divin. Nomin.;
et attenditur iste ordo non tantum secundum essentias, sed
etiam secundum operationes.

Et ex hoc arguitur: Angelus inferior per naturalem influen-
tiam Angeli superioris in ipsum reducibilis est in statum suae
uttimatae perfectionis naturalis: ultima autem perfectio eius
est opus ultimum, sive in opere ultimo: ultimum autem et
perfectissimum opus Angeli est intelligere aliquid, ut opus di-
vinum, supra communem cursum intelligendi lumine intellectus
naturalis; ergo per influentiam superioris Angeli reducitur in-
ferior de potentia ad actum; ergo aliquid facit in eo, ut quo
* ad actum * (a) cognitionis illuminetur.

Articulus III.

PRAEFATA ALIORUM SOLUTIO IMPUGNATUR.

497. (10) — Impugnatur sententia tenens Angelum cogno-
scere singulare per universale concreatum suo intellectui [Vid.
nn. 308, 335 et 351]. — Contra ista, et primo contra pri-
mum articutum [n. 492]: — a) Sicut unumquodque se habet
ad esse sic ad cognitionem, II. Metaph.: sed singulare addit
aliquam entitatem supra entitatem universatis, ex dist. 3
huius II, quaest. de inclividuatione [n. 285seqq.]; ergo uni-
versale cognitum non est ratio perfecta cognoscendi singulare
secundum totam cognoscibilitatem singularis: quod est contra
opinantem.

(a) Wadd. respectu talis. (1) Enarrat. in Psal. serm. 18.

452 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. III.

b) Praeterea, ubi pluralitas concludit maiorem perfectio-
nem, infinitas numeralis concludit infinitam perfectionem : sic
autem est in rationibus repraesentativis, quia posse reprae-
sentare plura concludit maiorem perfectionem, concludit enim
hanc unam rationem includere perfectionem duarum propria-
rum rationum repraesentativarum; posse igitur repraesentare
infinita distincte concludit rationem repraesentantem esse infi-
nite perfectam vel esse infinitae perfectionis.

c) Praeterea, ratio repraesentans uniformiter m se et in
intellectu non repraesentat difformiter aliquid; immo nec ideae
divinae, quia sunt rationes naturaliter repraesentantes, possunt
repraesentare intellectui divino aliquam diversitatem in obiectis,
nisi ipsam naturaliter necessario repraesentent, sicut tactum
fuit dist. 39 I, de futuris contingentibus ; ergo ista ratio
una quae ponitur, vel repraesentabit simul opposita pertinen-
tia ad exsistentias rerum, et hoc naturaliter, et tunc semper
repraesentabit opposita, et ita Angelus intelliget opposita, et ita
nihil: vel repraesentabit alterum istorum determinaie, et ita
nunquam reliquum. Si igitur quandoque habebit certam et de-
terminatam cognitionem de uno opposito quantum ad exsisten-
tiam, nunquam per eamdem rationem habebit notitiam deter-
minatam et certam de alio opposito.

(!|) d) Praeterea quarto arguitur specialiter, quod non potest
Angelus per istum habitum cognoscere singulare revelatum.
Ponitur enim quod singulare non cognoscatur per universale
relucens in habitu, nisi quia ipsum universale participatum
est ab ipso singulari. Hoc supposito, arguo sic: prius natura-
liter singulare est in revelaiione quam habitus sit raiio co-
gnoscendi illud; ergo prius naturaliter singulare cognoscitur
distincte quam habitus sit ratio cognoscendi illud; ergo habitus
non est ratio primae cognitionis distinctae ipsius singularis, et
ita propositum. — Probaiio antecedentis ex dictis eorum ;
quia universale relucens in habitu non est ratio cognoscendi
singulare, nisi per hoc quod universale est in singulari, vel
exsistente in se, vel in revelatione. Prius ergo naturaliter sin-
gulare habet esse tale vel tale, et ita universale in eo abstra-
ctum ab eo, quam habitus sit ratio cognoscendi illud singu-
lare. — Probatio primae consequentiae : esse in revelatione
non est nisi esse actu cognitum in eo cui fit revelatio ; non

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. III. 453

enim est esse in intellectu revelantis, quia hoc est aeternum
et perpetuum; nec est esse in aliqua exsistentia alia a cogni-
tione illius cui fit revelatio, quia tunc per hoc quod esset in
tali esse fieret naturaliter cognitum cuilibet alii, sicut ponit ista
opinio quod cie quolibet exsistente potest quilibet per habitum
suum babere distinctam notitiam.

e) Praeterea, ex ista positione sequitur quocl quodlibet sin-
gulare exsistens statim esset naturaliter notum cuilibet alteri
Angelo, et ita distantia localis non impediret intellectionem An-
geli: quod a multis negatur, et videtur esse contra August., Lib.
De Cura pro mortuis agencla.

f) Praeterea, rationes suae, quibus probat non posse sin-
gulare intelligi ab Angelo, videntur procedere ex hoc quod
imperfectionis est in infellectu cognoscere singulare : sed hoc
est falsum, quia tunc intellectus divinus non intelligeret sin-
gulare; ergo rationes (a) non concluclunt; nec conclusio est
concedenda, nisi rationes necessariae inducantur; probabile enim
est quod sicut sensus communis aliquis potest sentire omne
sensibile, * quod * sic intellectus creatus aliquis potest intelli-
gere omne per se intelligibile, cuiusmodi est singutare.

498. (42) _ Impugnatur modus explicandi quomodo singulare
ab uno Angelo cognitum potest alium latere. — Contra secundum
articulum [n. 494] arguitur sic: — a) Ipsemet improbat speciem
in beatitudine, per hoc quod unus beatus videret eam natura-
liter in intellectu alterius beati, et per consequens videret na-
turaliter obiectum illud quod repraesentat illa species. Ita ar-
guitur in proposito : si habitus est ratio naturaliter cognoscendi
singularia, cum unus Angelus videat eum naturaliter irt alio,
non poterit eum latere obiectum quod per istum habitum co-
gnoscit ille Angelus.

b) Praeterea, quando duo intelligibilia comparantur ad
eumdem intellectum non alligatum virtuti phantasticae, magis
actuale et perfectius, non excedens facultatem naturalem illius
naturae, magis est intelligibile ab illo intellectu: sed per eum,
conceptus vagus formatus in intellectu Angeli loquentis est
intelligibilis ab Angelo alio virtute naturali; ergo multo magis
ille conceptus determinatus, quem exprimit ille conceptus va-

(a) Ed. Ven singulare. Etiam rationes.

454 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. III.

gus, quia ille determinatus est perfectior et magis intelligibilis,
et intellectus cuiuscumque Angeli habet conceptum creatum(a)
quemlibet pro intelligibili non excedente suam virtutem: nec
alligatus est virtuti phantasticae, ut patet; ergo, etc.

c) Praeterea tertio: aut est unus actus intelligendi omnium
singularium, aut alius et alius. — Si idem, et ille est natu-
raliter omnium, ipse est enim eorum in quantum praecedit
actum voluntatis ipsius intelligentis, quia per actionem intel-
ligendi praecedentem omnem imperatam intellectionem et vo-
litionem, ergo non potest ille actus esse unius singularis, quin
sit alterius singularis, sicut nec aliqua causa naturalis potest
quantum est de se esse unius effectus, ad quem ordinatur na-
turaliter, et non alterius, et si una actione est omnium effecti-
vum (b) in universali, necessario est omnium simul. Si ergo iste
actus non potest esse simul omnium, non potest in quantum
naturalis esse unus et idem omnium. — Si est alius et atius,
ergo unus videns istum et illum actum esse alium et alium
in intellectu Angeli potest distincte videre cuius obiecti est
iste actus et cuius ille, et sic non latebit eum quod singulare
considerat iste, propter identitatem actus in isto non variati;
esset enim alius est alius.

499. (13) — Impugnatur modus explicandi quomodo singu-
lare fit Angelo patens. — Contra tertium. articulum [n. 495] :
— a) Primo sequitur quod in intellectu Angeli loquentis sunt
conceptus duo de eodem : unus vagus signans, et alius deter-
minatus signatus; tunc enim est determinalus signatus quando
est ratio gignendi illum vagum signantem.

b) Praeterea, superfluum videtur ponere illum conceptum
vagum; nos enim exprimimus singulare determinatum nobis
notum per singulare vagum, quia scimus nos non posse cau-
sare conceptum (distinctum (c) ) in intellectu illius cui loquimur,
et scimus ei notas esse conditiones universales particularis vagi;
sed si possemus facere conceptum distinctum cle illo de quo
loqueremur, non exprimeremus singulare determinatum nobis
notum per vagum particulare; ergo cum Angelus possit im-
mediate facere conceptum distinctum singularis sibi distincte
noti in intellectu alterius, ut patebit solvendo [n. 502J, frustra
ponit conceptum vagum indeterminatum.

(a) Ed. Ven. causatum. (b) Ed. Ven. effectuum. (c) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV. 455

500. (14) — Impugnatur aliorum sententia de illuminatione
Angelorum. — Contra quartum articulum [n. 496]: — a) Primo
non videtur quod dispositio illa ad formam mere supernatu-
ralem possit causari ab Angelo; quia licet ad formam imme-
diate producibilern a Deo, tamen cooperante communi cursu
naturae, possit aliqua causa naturalis disponere, sicut de cor-
pore organico respectu animae intellectivae, ad formam tamen
omnino supematuralem, id est, non cooperante communi
cursu naturae, quod dispositionem immediatam agens naturale
possit producere, videtur inconveniens.

b) Praeterea, ratio adducta ad illum articulum conclu-
deret quod Angelus superior posset facere (a) Angelum infe-
riorem aliquid videre in Verbo revelatum ; haec enim est per-
fectio ultimata intellectus, intelligere Verbum, multo magis
quam intelligere aliquod verum revelatum, ultra communem
cursum intellectionis naturalis.

501. — Exponuntur aliae praefatae sententiae difficultates.

— Praeterea : Gontra totam illam opinionem [n. 492 seqq.J
sunt duo difflcilia:

a) Primo quomodo loquens non cuilibet loquitur; si enim
loqui est praecise exprimere conceptum qui in ipso videtur
sicut in libro, et hoc expressum a quolibet potest videri ae-
qualiter; ergo exprimens illud cuilibet aequaliter toquitur.

b) Aliud est, quomodo iste loquitur illi in quo nihil cau-
sat, sed tantum in se ; nulla enim videtur ratio, quare alius
nunc magis intelligat quam prius, si nihil aliud flat in eo.

— Et specialiter videtur absurdum hoc in iltuminatione ;
nam constat primum Angelum illuminari a Deo immediate, et
Deus illuminans nihil facit in se, sed primum quod facit est
in intellectu vel in Angelo illuminato; ergo ita verisimile est
in aliis illuminantibus * inferioribus * (b), quod illuminans non
causat aliquid in se, per hoc quod est illuminans; sed pri-
mum causatum est in illuminato.

Articulus IV.

DOGTORIS SENTENTIA.

502. (15) — Ostenditur Angelum loqui Angelo causando in
eo conceptum immediate illius obiecti de quo loquitur. — Ad quae-

(a) Ed. Ven. faceret. (b) Wadd. inferiores.

456 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV.

stionem istam de locutione [n. 488] primo respondeo quod An-
gelus loquitur Angelo causando in eo conceptum immediate
illius obiecti de quo loquitur. — Ad quod pono duas ratio-
nes: — Prima est talis: omnis loquens intellectualiter causaret
immediate in eo cui loquitur de eo de quo loquitur conce-
ptum si posset: Angelus autem hoc potest respectu alterius
Angeli; ergo, etc. — Probatio maioris: quia quodlibet agens
naturale statim induceret, si posset, illud quod principaliter
intendit: et loquens principaliter intendit exprimere conceptum
illi intellectui cui loquitur. — Probatio minoris: illud quod
sufficienter est in actu primo respectu alicuius effectus potest
illum causare in receptivo proportionato approximato: Ange-
lus autem habens notitiam habitualem alicuius obiecti, quod
sit A, est sufficienter in actu primo ad causandum intellectio-
nem actualem illius A; ergo potest illum effectum causare in
quocumque intellectu receptivo illius effectus: intellectus au-
tem alterius Angeli non concipientis A distincte receptivus est;
ergo in illo intellectu potest Angelus talis causare talem con-
ceptum. — Probatio maioris: quia prima extrema propor-
portionis (a) activi et passivi sunt universalissima abstracta a
quocumque activo et a quocumque passivo; et ista proportio
inest particularibus, sub utroque extremo, per rationem commu-
nem, et per consequens extremis. — Probatio minoris: Angelus
in se habet actum primum cognoscencli A, et speciem et quae-
cumque ponuntur necessaria ad cognitionem; et per consequens
per illud quod habet potest facere intellectum suum in actu
secundo, causando in se intellectionem A sicut effectum. Sequi-
tur igitur quod in intellectu alterius passivo, qui est eiusdem
rationis cum intellectu suo, potest hoc causare.

503. (,6) — Instantiae (1). — Instatur contra rationem:
— a) Quia non videtur concludere nisi de Angelo et Angelo
absolute sumptis; quia si distent ab invicem, distantia erit im-
pedimentum propter quod non potest unus agere in alium; non
enim potest distans agere in distans, nisi prius agat in medium:
medium autem non est locutionis Angeli receptivum, nec audi-
tivum Angeli loquentis; ergo, etc. — Confirmatur istud per
Aristot. II. De Anima, ubi vult quod si esset vacuum, nihil vi-
deretur, quia species visibilis non posset pertingere ad oculum.

(a) Ed. Ven. propositionis. (1) Solvuntur ad n. 506.

LIB, II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV. 457

b) Item, vult VII. Physic. quod movens et motum sint
simul, et hoc loquencio de moto immediato, quod oportet prius
moveri a movente quam moveatur motum mediatum.

504. — Ostenditur Angelum distantem posse causare conce-
ptum in Angelo distante. — Ad ista excludenda, primo ostendo
quod Angelus etiam distans potest causare conceptum in
Angelo distante; nam si non esset prioritas naturae actionis
in medium acl actionem in termino, actio in terminum non
dependeret ab actione in medium; patet ex ratione pjriorita-
tis naturalis; quia causa sufflciens duorum, quorum neutrum
est prius naturaliter alio, potest utrumque sine altero causare:
sed in proposito non est talis prioritas; ergo potest Angelus
agere in terminum distantem, nihil agendo in medium. —
Probatio minoris: actio in medium non praecedit naturaliter
actionem in terminum, nisi dupiici cle causa: aut quia est
eiusdem rationis medium et terminus, et tunc prius naturali-
ter recipitur in medio, sicut passum propinquius naturaliter
prius patitur quam passum remotius: aut si est alterius ra-
tionis, agens habet duas formas activas, quarum una est
prior naturaliter reliqua, et secundum illam formam quae est
prior activa natum est agere in mediurn, et secundum aliam
in terminum. — Exemplum primi est ut quando Sol illumi-
nat partes medii. — Exemplum secundi ut quando Sol ge-
nerat mineram in visceribus terrae, vel vermem in terra, et
illuminat medium interpositum. — Ergo exclusa utraque ha-
rum causarum, scilicet quod nec medium sit receptivum eius-
dem actionis cum termino, nec agens habet atiam formam
activam realiter vel virtualiter, per quam sit natum agere in
medium actione alterius rationis ab actione in terminum,
nullo modo praecedit actio in medium actionem naturalem in
terminum. Et ita est in proposito; medium enim corporale,
quod est inter Angelos distantes, neque est natum recipere
actionem eiusdem raiionis cum Angelo distante audiente, nec
aliam alterius / ationis priorem illa, quia Angelus loquens
nec habet formam virtualiter, nec formaliter activam actionis
prioris ad illam quae esfc locutio.

505. (*?) — Quod tripliciter confirmatur. — Confirmatur
istud ultimum tripliciter: — a) Primo ponendo unum impossi-
bile, scilicet quod Deus non esset ubique secundum essentiam;

458 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV.

esset tamen omnipotens, secundum superius dicla clist. 37
I. Lib., et tunc posset immediate aliquid causare alicubi, ubi
tamen non esset praesens per essentiam : nec tamen ageret in
meclium actione eiusclem rationis, nec alterius, quia causatum
esset immediate ab eo.

b) Secundo, si non admittatur ista positio impossibilis,
remota impossibili positione (a), satis habebitur propositum;
quia Sol immediate causat vermem vel aliam substantiam ge-
nerabilem et corruptibilem; et tamen actione illius rationis, sci-
licet generationis, non agit in medium, nec actione alterius
rationis, nisi quia Sol habet aliam formam activam, scilicet
qualitatem, per quam natus est agere prius aliquo modo quam
per suam formam substantialem, sicut alteratio praecedit ge-
nerationem.

c) Praeterea terlio, si hoc non concedatur, patet quod
omne corpus generans generat corpus naturale, non tantum
superficiem ; et tamen non est immediate praesens nisi secun-
clum superficiem, et in superficie ipsius geniti agit; ergo gem-
rans ubi non est, nec per essentiam, nec per contactum mathe-
maticum praesens, agit: est tamen ibi per contactum virtualem;
et hoc sufficit acl agendum, sicnt si esset praesens per essen-
tiam vel mathematice. Et quod agat prius in medium inter
ipsum et illud cui est sic praesens, non requiritur absolute ad
hoc quod agat in illud; * secl * quia (b) medium est capax
actionis eiusdem rationis cum termino.

d) Post haec tria aptius exemplum ad propositum est
de actu cognoscendi ; quia cognitio intuitiva visus non est
eiusdem rationis in medio cum illa quae est in organo; et si
actio alterius rationis fiat in medio quam in organo visus, ta-
men (c) accidit visioni in quantum est effectus visibilis, per
hoc quod visibile est natum gignere et speciem et visionem
sicut duos effectus ordinatos. Hic igitur receptivum remotum
recipit aliquid cui nihiJ eiusdem rationis recipitur in medio, sed
receptum alterius rationis recipitur in medio, et hoc accidit,
quia receptum in medio non est causa recepti in termino, sed
est sicut effectus prior illo, comparanclo illa acl eamdem causam.

(a) Ed. Ven. ratione.

(b) Wadd. hoc est quia.

(c) Ed. Ven. fiat in organo visus quam in medio, accidit.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV. 459

50<3. ('8) — Solvuntur instantiae supra propositae. — a) Per
hoc patet ad instantiam de II. De Anima [n. 503 a], quod
non videretur aliquid nisi esset medium: non quod de per se
ratione coloris visibilis sit aliquid causare in medio, ad hoc
quod videatur, sed quia species visibilis et visio sunt effectus
ordinati eiusdem obiecti, ut coloris, ita quod species prius nata
est gigni quam visio, sicut actus primus quam actus secun-
dus, et prius est species in medio vel organo propinquiori
quam in medio vel organo distantiori ; sicut et universaliter
forma eiusdem rationis prius causatur in propinquiori quam
in remotiori.

b) Et per idem patet ad illud VII. Physic. [n. 503 b~\; agens
enim est immediatum passo proximo, et hoc immediatione cor-
respondente tactui maihematico, quando medium est recepti-
vum actionis eiusdem rationis, vel alterius rationis, respectu
cuius agens habet formam: vel immediatione correspondente
tactui virtuali, quia ita est agens praesens distanti mathema-
tice ad effectum causandum in eo sicut si esset praesens sibi
secundum essentiam suam; et hoc modo esse praesens per po-
tentiam suam est sic, non quod potentia sua sit ibi, sed quod
potentia sua possit causare ibi effectum ac si esset ibi, licet
nec ipsum, nec potentia sua sit ibi.

507. — Obiectio. — Sed contra hoc obiicitur, quia tunc
distantia localis non impediet locutionem Angeli; si enim An-
gelus distans immediate causaret illuminationem in alio di-
stante, nihil causando in medio, illud medium erit in actione
sua sibi tamquam esset indistans; perinde enim est quantum
ad actionem eius ac si essent immediati; ergo ita est, quod
localis distantia non impediet locutionem. — Respondeo : inter
agens et patiens potest esse medium mathematicum tripliciter.

508. — (*9) — Secunda ratio principalis ad ostendendum An-
gelum loqui Angelo causando in eo conceptum immediate illius
obiecti de quo loquitur. — Secundo principaliter ad solutionem
[n. 502] arguo sic: — Angelus inferior cognoscit se intuitive per
essentiam, ut patet supra dist. 3. [n. 309]; ergo et superior
cognoscit illum inferiorem per essentiam suam intuitive. —
Probatio consequentiae : quia omne obiectum cognoscibile ab
inleriori potest esse cognoscibile a superiori aeque perfecte
vel perfectius: nulla autem cognitio abstractiva alicuius obiecti

460 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV.

perfectior est cognitione intuitiva; quia cognitio abstractiva per
speciem potest esse de re non exsistente in se praesentialiter,
et ita non perfectissime cognoscitur, nec attingitur: non au-
tem oportet Angelos esse immediatos sibi localiter, ad hoc
ut superior intelligat inferiorem intuitive; ergo dato quod di-
stent localiter, superior intuitive cognoscit inferiorem: sed ista
cognitio non est per aliquam speciem vel habitum, qui possit
esse, re non exsistente; * ergo in Angelo intuente causat illam
cognitionem intuitivam; et tamen illa exsistentia cognita nihil
eiusdem rationis vel alterius rationis gignit in medio, quia
medium nec est capax intehectionis, nec speciei mere intelligi-
bilis *. Ergo a simili, si in illo Angelo ponatur aliquid actu in-
telligibile natum gignere aliquam cognitionem, licet intuitivam,
in quolibet intellectu passivo et receptivo potest illud actu in-
telligibile gignere suam notitiam: sed intellectus Angeli distantis
est receptivus talis notitiae; ergo illud intelligibile actu in in-
tellectu Angeli exsistens potest causare in intellectu Angeli
distantis notitiam actualem sui.

509. (20) — Explicatur quid gjgnatur in intellectu audientis
ab Angelo loquente. — Ad ulteriorem autem declarationem pro-
positi restant cluo intelligenda : primo quid gignatur in intel-
lectu audientis ab Angelo loquente: secundo qualiter Angelus
potest loqui uni, et non alteri, si sint aeque praesentes.
(2i) — De primo dico quod potest causare actum tantum, ita
quod non speciem, et potest causare simul actum et speciem,
et potest causare tantum speciem.

a) Probatio primi: locutio potest esse de aliquo habi-
tualiter noto audienti; quia sicut nos possumus perfecte loqui
de eo quod perfecte sciremus, communicando conceptus nostros
aliis, licet sciremus illos eosdem alias scire, ita possibile vide-
tur locutionem esse de habitualiter noto utrique. Sed tunc non
gignitur species ab Angelo, alia ab illa quae habetur, quia
tunc essent duae in eodem respectu eiusdem obiecti: nec etiam
praehabita illa intenditur, quia ponamus quod praehabeatur
perfectissima. — Similiter locutiones ut plurimum sunt de
complexis pertinentibus ad actualem exsistentiam rerum: tales
autem complexiones non sunt evidentes ex terminis; licet ergo
aliquis habeat species extremorum, non propter hoc est intel-
lectus suus minus capax alicuius intellectionis sive cognitionis

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV. 461

complexae de illis extremis, quae videlicet est determinate de
altera parte contradictionis, ut de exsistentia rei vel non ex-
sistentia; potest ergo tunc causari aliquis actus cognoscendi
tale complexum, sine causatione alicuius speciei.

b) Secundum probo, quia si Angelus audiens non habet
speciem illius singularis de quo loquens loquitur, intellectus
suus est receptivus tam speciei quam actus, et carens utroque,
et intellectus Angeli loquentis est in actu primo sufficienti ad gi-
gnitionem utriusque. — Quod patet de specie, quia species in-
telligibilis potest gignere speciem intelligibilem eiusdem ratio-
nis, sicut species rei sensibilis in medio potest gignere speciem
sensibilem eiusdem rationis. — Similiter de actu patet, quia illa
species quae est in loquente principium cognoscendi illud cuius
est potest etiarn esse ratio gignendi actualem intellectionem
illius obiecti in intellectu alio capace.

c) Tertium probo, quia minor virtus activa non potest
maiorem virtutem impedire a sua actione; ergo si superior
consideret aliquid in genere proprio, puta A, inferior volens
loqui sibi de B non poterit impedire suam intellectionem actua-
lem; ergo tunc non causabit intellectionem actualem ipsius
B, quia non possunt duae inesse sibi, et aliquid causabit
quantum poterit, quia vult conceptum suum alii communicare
quantum potest; ergo causabit syeciem illius B, si non prae-
habeatur in intellectu superioris.

Ex eadem etiam maiore quae prius et ista minore, quod
scilicet superior et inferior possunt simul loqui eidem, sequi-
tur quod superior faciet istum actu intelligere (a) illud de quo
vult loqui; inferior autem non, sed tantum facit aliquid com-
possibile cum intellectione sua, scilicet speciem illius de quo
vult loqui.

In istis duobus casibus ita potest loquens gignere speciem,
quod nullum potest tunc gignere actum.

Dato etiam quod nullum sit impedimentum ex parte au-
dientis, quin utrumque possit, et speciem et actum reci-
pere, loquens, ex quo voluntarie causat, sicut dicetur postea,
potest causare unum et non alterum, scilicet prius, non cau-
sando posterius, ex quo se non necessario concomitantur. Et

[a) Ed. Ven. intelligentem.

462 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV.

in isto ultimo membro loquens loquitur, et tamen audiens non
audit perfecte, quia auditio *est*(a) aliqua intellectio actualis
illius quod exprimitur a loquente. Et est simile, sicut si homo
loqueretur homini distracto per studium, in cuius aure acci-
peretur species soni, et tamen non audiret, id est, non conci-
peret illucl distincte sub ratione signi, nec haberet intellectio-
nem de illo expresso, sed tantum ista species soni gigneret
in memoria vel phantasia aliam speciem remanentem, et pos-
set postea rediens a distractione considerare illud cuius est
signum, et ita locutio praecedens esset sibi occasio illius intel-
lectionis, etiam licet prius per eam nihil distincte audisset. —
Sed in aliis duobus primis membris, in quibus intellectio actualis
exprimitur a loquente, quando aliquis loquitur, tunc ille cui
loquitur audit, quae auditio intellectio quaedam est.

510. (22) — Explicatur quaiis intellectio sit auditio. — Sed
qualis actus intelligendi est iste actus qui dicitur auditio? —
Respondeo: — a) Quadrupliciter potest Angelus intelligere A,
praeter visionem ipsius in Verbo, videlicet: intuitive in se, in-
tuitive in intellectu alterius Angeli cognoscentis illud, et ab-
stractive per speciem habitualem concreatam vel acquisitam.
— Et nulla istarum intellectionum est auditio; quia nulla est
per se expressa ab intelligente, in quantum intelligens est; imo
accidit quod obiectum movens sit intelligens, aeque enim mo-
veret si non esset intelligens; et in omnibus istis, si aliquis
intellectus causet, est intellectus ipsius intelligentis, non alterius,
et ipsum obiectum concurrit ibi cum intellectu Ut causa par-
tialis, sicut fuit dictum dist. 3. I. Lib. [n. 496]. — Quarto
modo potest iste cognoscere A, ita quod intellectio fiat in eo
per intettectum alium exprimentem, et intellectus istius nul-
lam habeat causalitatem respectu actus, sed tantum sit passi-
vus. Ista autem sola cognitio est auditio, et est expressa ab
intelligente in quantum intelligens est.

b) Patet ergo differentia auditionis ab illa triplici cognitione,
quae communiter potest dici visio; quia in auditione intellectus
audientis tantum est passivus, et quicquid est in eo, ita quod
si habet speciem habitualem ipsius auditi, illa species etiam
non agit ad auditionem. Quicquid etiam est sibi praesens, ut

(a) Wadd. auditio non est.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV. 463

est sibi praesens, nihil agit ad eam; nam si intuitive esset
idem singulare sibi praesens quod est praesens loquenti, illud
ut praesens sibi non gigneret in eo auditionem, sed solum
gigneret in eo visionern. Solummodo ergo intellectus loquen-
tis, vel quae sunt in ipso ut in ipso, vel praesentia sibi, sunt
activa respectu auditionis; et hoc non ut proximi effectus,
nam prius causant ista praesentia loquenti intellectionem actua-
lem in loquente quarn causent illam auditionem in audiente.

511. (23) — Corollaria. — a) Ex hoc patet quomodo vo-
luntas loquentis faciat ad ipsam tocutionem : quia sicut ipsa
post primam intellectionem facit ad copulationem memoriae et
intelligentiae, ad quemcumque actum secundum habendum in
ipso Angelo in quo est voluntas, ita potest facere ad actum
illum posteriorem habendum in Angelo audiente; si enim effe-
ctus prior, sine quo non causatur posterior, est in potestate
alicuius, si prior non sit, nec posterior erit.

b) Et ex hoc etiam apparet aliud, quomodo scilicet actua-
lis intelleclio in ipso loquente non est ratio agendi sibi in
quantum loquitur, sed aliquid pertinens ad memoriam lo-
quentis; quia in effectibus ordinatis quasi eiusdem rationis,
quorum uterque natus est gigni a causa aequivoca, non opor-
tet priorem esse causam posterioris, sub utrumque causari ab
eadem causa aequivoca ; et hoc specialiter est in proposito,
quia intellectio actualis non ita habet rationem parentis sicut
memoria; unde Pater in Divinis gignit memoria, non intelti-
gentia.

512. — Explicatur ordo auditionis ad visionem. — Patet
etiam tertio, quis sit ordo auditionis ad intellectionem quae
est visio ; licet enim in Michaele visionem obiecti sive intel-
lectionem ipsius obiecti posset sequi tocutio Gabrielis de eo-
dem, tamen tunc non causat cognitionem alicuius non prius
noti; nec tunc est locutio ita necessaria sicut quando praecedit
utramque visionem illam; quando enim Gabriel novit aliquid
in genere proprio, vel revetaium, quod non novit Michael in
particulari, potest iste in intellectu ipsius causare conceptum
qui proprie dicitur auditio; quo causato, potest Michael con-
vertere se ad intellectum Gabrielis videndum. et in eo videbi-
tur illa intellectio quam Gabriel habet, et etiam in ista intel-
lectione videbitur aliquo modo obiectum ipsius intellectionis;

464 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV.

et si illud obiectum non possit ulterius videri nec in se, nec
in Verbo, ultima perfectio quam potest Michael de hoc co-
cognito habere est videre illud in intellectu Gabrielis. — Sic
igitur in quantum auditio ordinatur ad cognitionem habendam
alicuius incogniti, ipsa praecedit omnem visionem, tam rei in
se, quam rei in intellectu alterius videntis, quam etiam rei
per speciem habitualem ; quae triplex visio dicta est [n. 510]
distingui ab auditione. — Dicitur etiam auditio differre ab
omni visione quantum ad certitudinem ; quae differentia forte
potest conclucli ex ratione effectuum ordinatorum, quorum po-
sterior est perfectior, etc.

513. (24) — Explicatur quomodo possit Angelus loqui uni et
non alteri. — De secundo declarando principali [n. 509]. sci-
licet quomodo potest loqui uni et non alteri, dico quod sicut
in potestate Angeli est quantum ad primam intellectionem uti
hac specie in memoria vel illa, ad intellectionem actualem
istius vel illius, ita si haberet plures intelligentias esset in po-
testate eius quod notitia gigneretur in ista intelligentia vel
in illa ; non enim magis determinatur passivum naturale ad
patiendum quam activum naturale ad agendum; sicut ergo
illud activum quod de se subest voluntati potest ex se agere
et non agere, propter eius imperium, ita potest illud activum
determinari ad agendum in hoc passivum et non inillud; et sicut
fieret determinatio ad intelligentias intrinsecas ipsi Angelo,
si essent plures, sic potest fieri determinatio ad intellectum
hunc vel illum extrinsecum, qui quoad hoc sunt passiva eius-
dem rationis cum illo passivo intrinseco, in quo ageret aclivum
intrinsecum per imperium voluntatis.

514. — Corollarium. — Ex hoc sequitur corollarium, quod
tot sunt locutiones quot audientes; quia quantumcumque sunt
praesentes vel unus propinquior, alius remotior, sicut memoria
non gigneret in intelligentia Michaelis nisi ex imperio volun-
tatis suae, ita non gignit in intellectu unius, et non alterius,
nisi ex determinatione ipsius loquentis.

515. — Proponitur dubium. — Sed tunc est dubium, quot
potest simul loqui; quia agens naturale non potest quotcumque
effectus adaequatos simul habere, et ita una gignitio non sufficit
ad hoc, ut plures audiant, quia una gignitio est unius intelle-
ctionis in uno, quam ille solus audit. — Responsionem quaere.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. IV. 465

516. (25) — Solvitur quaestio I. — Acl aliam quaestio-
nem cle illuminatione [n. 485] dico: — a) Quod illuminatio
in Angelo est quaedam locutio de vero perfectiva in esse se-
cundo ; sicut enim non omnis intellectio est simpliciter per-
fectio angelici intellectus, sed visio Verbi, et non visio quid-
ditatum, sive per species habituales, sive intuitive, sic nec
omnis cognitio singularium, alia a visione Verbi et a cognitione
quidditatum, aeque perficit intellectum angelicum quasi secun-
dario; sed visio veri revelati perflcit in esse secundo ; non
autem sic cognitio singularis in genero proprio. — Dico tunc
quod Angelus superior, cui secundum communem cursum re-
velatur primo aliquid particulare, causat in inferiori conce-
ptum quemdam de illo revelato, qui dicitur auditio, et hoc
causare, quod est quoddam speciale loqui, est illuminare.

b) Probabile etiam videtur quod Angelus illuminans ali-
quid causet in illuminato, et non in se; quia ipse Deus illumi-
nans primum Angelum nihil causat in se ipso, sed in Angelo
illuminato.

517. — Solvuntur duo dubia. — Sed est dubium, utrum
superior illuminans possit facere inferiorem aliquid videre in
Verbo, et an inferior possit illuminare superiorem; vicletur
enim quocl sic, si sibi sit prius revelatum.

a) Ad primum videtur quod sicut cognitio Verbi est mere
supernaturalis, ita quod non subest causalitati alicuius causae
* causatae *, sic nec etiam visio alicuius in Verbo. Tamen
superior modo praedicto illuminando inferiorem potest dispo-
sitive agere ut videat aliquid in Verbo; nam illa auditio di-
sponit ut aucliens convertat se ad intellectum loquentis, et ibi
vicleat illucl cle quo loquitur loquens. Et ista visio est aliquo
moclo perfectior illa auditione. Et ulterius clisponit ad hoc, ut
Angelus videns prius in Angelo videat idem in Verbo; quia
si desideret illud quod ibi videt sicut in speculo imperfecto
videre in speculo perfecto, videbit gaudens, et tunc perfecte il-
luminatur: perfectius quidem a Verbo, dispositive autem ab
Angelo superiore.

b) Ad secundum dubium dico quod Deus de potentia sua
absoluta posset aliquicl revelare Angelo inferiori, quod non es-
set revelatum vel notum superiori; et tunc ille inferior posset
loqui aliquo modo superiori cle hoc quocl superior ignoraret,

Tom. II. 30

466 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V.

et illa locutio esset aliquo modo illuminalio. Tamen non po-
test habere tantam efficaciam super intellectum superioris sicut
super intellectum inferioris; et ideo non posset iste necessario
facere superiorem audire, sicut e converso; quia si superior
consideret aliquid in genere proprio, iste inferior non faceret
ipsum audire simpliciter. Simpliciter autem superior potest fa-
cere inferiorem audire, et potest impedire intellectionem eius de
aliquo intelligibili. — De facio tamen verisimile est quod Deus
ordinate distribuat suas illuminationes, sicut distribuit Angelos
in Ordinibus suis: primoquidem superioribus, deinde inferioribus.

Artigulus V.

SOLUTIO ARGUMENTORUM.

518. (26) — Solvuntur argumenta principalia I. quaest. — Ad
argumenta primae quaestionis. — a) Ad primum [n. 486 a~\
dico quod Angelus potest causare illam auditionem, id est vi-
sionem perfectivam in esse secundo. — Et cum dicitur: igi-
tur creabit, non sequiiur, sicut patebit in quaest. de ratio-
nibus seminalibus(i)) creatio enim est actio, non concurrente
alia causa alicuius generis, nisi tantum primo efficiente et
primo fine: et talis nulla est actio creaturae.

b) Ad secundum [n. 486 b] dico quod visio in Verbo est
perfectissima illuminatio, et ideo intellectus habens illam dici-
tur perfecte luminosus vel illuminatus, quantumcumque non
habeat illam cognitionem quae respectu istius dicitur se ha-
bere ad lumen sicut tenebra; et ideo nec carentia cuiuslibet
alterius intellectionis in habente istam dicitur facere intellectum
tenebrosum. — Potest tamen concedi quod sicut in potentia
(sunt aliquid quod est lumen, ita (a) ) sunt in potentia ad ali-
quid quod est tenebrosum.

c) Ad tertium [n. 486 c\ quod accipitur de lumine cor-
porali, quantum ad aliquid falsum est; non enim Sol impedit
alias stellas multiplicare radios suos ad superficiem terrae;
quod patet, quia exsistens in profundo puteo in meridie vide-
ret stellas; non enim ad oculos eius pertingerent radii, nisi
prius attingerent acl superflciem medii illuminati. Ipse tamen
Sol luminaria minora impedit ab aliqua actione, scilicet ab illa

(a) Deest in Ed. Ven. (1) Dist. 18. q. unic.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V. 467

quam haberent in visum, quia non possunt videri in praesen-
tia Solis. Et ratio est quia excellens visibile prius agit in vi-
sum excellenter, ita quod actuat ipsum secundum totam eius
capacitatem, et forte aliquo modo immutat cum dolore, secun-
dum Alacem, I. Perspectivae. Sed ad hoc non est simile de
lumine intelligibili respectu intellectus, sicut patet per Aristot.
III. De Anima; nam post excellentia intelligibilia non minus in-
telligimus alia, sed magis; sed post excellentia sensibilia minus
sentimus alia sensibilia, quia potentia vel organum debilitatur.

519. (27) _ Solvuntur duo priora argumenta principalia II.
quaest. — Ad argumenta secundae quaestionis. — a) Ad
primum [n. 489 a\ : licet aliqui dicant quod Angelus potest
intellectionern suam per actum voluntatis suae occultare et
non occultare, et istud non occultare est loqui, tamen non
videtur quare aliquid actu intelligibile esset praesens intelle-
ctui passivo, et non posset ipsum immutare. Nec videtur maior
ratio quare per voluntatem suam possit occultare magis in-
iellectionem suam quam essentiam ; quare etiam alius Ange-
lus, cui vult occultare intellectionem suam, non potest videre
illam votitionem. Si ponatur illa occultari; ergo per aliam
volitionem, et sic in inflnitum. Et ideo si concedatur quod
cognitio huius Angeli est praesens alii sicut essentia sua, ta-
men locutio potest esse qua expriinitur ista cognitio vel cogi-
tatio, non propter hoc quod sine tali expressione non posset
videri, sed quia sine expressione non cognosceretur cognitione
illa quae est auditio, et etiam frequenter sine auditione prae-
via (a) non esset visio huius cognitionis.

Et si dicas quod tunc saltem potest frustra loqui, ex quo
posset illud esse manifestum, de quo vult loqui, sine locutione,
dico quod licet Angelus prius videret intellectionem alterius
Angeli quam haberet auditionem ab eo, non tamen frustra
esset auditio, quia esset per se perfectio communicata Angelo
ab alio Angelo liberaliter, et ad hoc potissime est locutio in in-
telligentibus, ut liberaliter et libere communicent sibi invicem
conceptus suos. Si autem cogitatio huius videretur, in hoc iste
liberaliter non communicat suum conceptum alteri; se enim
habet iste in ista visione sicut non intelligens et non volens,
quia ista cogitatio est naturaliier visibilis; naturaliter autem

(a) Ed. Ven. prima.

468 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V.

activum et motivum ad sui visionem simili modo ageret, si non
esset in intelligente et volente.

Similiter etiam auditio quando praecedit excitat ad intel-
lectionem visionis Angeli loquentis, ita quod licet illa visio
posset esse sine excitatione, non tamen est sine.

Confirmatur istud, scilicet quod non ponatur frustra
ista locutio; quia Angeli conceduntur loqui Deo, et tamen non
possunt aliquid sibi facere manifestius quam prius, nec etiam
aliud vel alio modo manifestum quam prius; et tamen haec
possunt esse in Angelo, sed tantum ex liberalitate; velle hoc
esse patens Deo appetunt omnino quantum possunt, ita quod
si possent causare in eo conceptum illum, csrusarent, et hoc
est loqui Deo. Magis ergo necessaria est haec locutio.
(28) b) Ad secundwm argumentum [n. 489 b] patet ex dictis,
quomodo potest unus Angelus alii distanti Angelo loqui, nihil
agendo in medium [n. 504], et quomodo uni et non alteri,
sive propinquiori, sive magis distanti [n. 513].

520. — Solvitur III. argument. princ. II. quaest. — Ad tertium
[n.489c] dico: — a) Quod etsi verum sit Deum communicasse
Angelo species omnium quidditatum, tamen si non essent illae
species communicatae sive concreatae, non esset inconveniens
Angelum acquirere illas; quia illud quod est perfectionis in in-
feriori intellectu non est negandum ab intellectu superiori et
perfectiori: perfectionis autem in intellectu nostro est quod
habeat aliquid quo active possit acquirere species omnium
quidditatum, ita quod licet posse recipere tales species sit
imperfectionis, tamen active posse eas acquirere perfectionis
est supplentis imperfectionem, quales sunt communiter perfe-
ctiones creaturarum [Vid. n. 352 e\

b) Similiter, etiam dato quod Deus communicaverit spe-
cics quiddiialum, non oportet tamen dicere quod communica-
verit species omnium singularium intelligibilium ab Angelo;
non enim est verisimiie quod possibile esset aliquid singulare
fieri, cuius non posset Angelus habere distinctam notitiam; et
tamen si mundus duraret in infinitum, sicut est possibile du-
rare, essent infinita singularia, quorum quodlibet posset Ange-
lus distincte cognoscere: et tamen non haberet simul infini-
tas species concreatas; ergo posset speciem alicuius de novo
acquirere [Vid. n. 352 d\.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ABT. V. 469

(29) c) Dato etiam quocl tam species singularium quam quid-
ditatum communicaverit Deus intellectui Angeli, aclhuc tamen
per illas non potest habere omnem cognilionem sibi possibi-
lem, quia non intuitivam, ista enim non potest haberi per
speciem obiecti, quae manere potest, obiecto absente: hoc au-
tem est contra rationem cognitionis intuitivae, quocl sit de re
non actualiter exsistente et praeseniialiter(a) [Vid. n. 352 c].

Negetur ergo propositio illa assumpta, quod nihil potest
Angelus cognoscere nisi per speciem innatam.

d) Et dato quarto quod esset vera, aclhuc posset esse lo-
cutio de complexis, quorum incomplexorum habet species
innatas; quia istae species non essent sufficientes causae co-
gnoscendi complexionem unionis contingentis de ipsis extre-
mis, quia talis contingens non cognoscitur esse vera ex ter-
minis [Vid. n. 352 6].

521. — Solvuntur rationes adductae [n. 489 c\ ad probandum
Angelum non intelligere nisi per species innatas. — Ad proba-
tiones illas quae adducuntur, quod non possunt habere spe-
cies acquisitas, respondeo : — a) Acl primam, quod habet
intellectum agentem et possibilem. — Et cum hoc improbatur
cle intellectu agente, dico quod obiectum suum primum, id est
adaequatum, non est essentia sua, sed iotum ens comprehen-
dens sub se species intelligibiles et sensibiles. Licet autem
essentia sua sit actu intelligibilis, non tamen singulare sen-
sibite, loquendo de intelligibili intellectione abstractiva, tali
quali cognoscitur universale [Vid. n. 348 d\.

(30) b) Cum etiam improbatur de intellectu possibili, quod
non est in potentia ad actum primum, dico quod si super-
flcies esset creata sub albedine, non minus esset de se rece-
ptiva albedinis, quia potentia receptiva non oportet quod prae-
cedat duratione actum ad quem est, sed tantum natura. Ita
intellectus Angeli, licet creatus esset sub omnibus speciebus
intelligibilium, esset tamen vere possibitis et vere in potentia
ad actum primum, licet illum nunquam duratione praece-
deret. Nec in nobis etiam negaretur possibilis, si creatus fuis-
set sub speciebus intelligibilibus, quia simultas duraiionis non
aufert rationem passivi [Vid. n. cit.].

(a) Ed. Ven. principaliter.

470 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V.

c) Eodem etiam moclo ex alia parte, clato quocl Angelus
non indigeret abstrahere aliquas species, sed haberet omnes
tales concreatas, non minus haberet potentiam abstrahendi;
quia potentia activa, quae est perfectionis in natura inferiori,
non debet negari in natura superiori, licet causa superior
praevenerit actionem inferioris illius potentiae activae: sicut
non negaretur in nobis intellectus agens, dato quocl agens no-
ster non posset habere actum aliquem abstrahendi, non ra-
tione sui, sed quia praeveniretur ab aliquo agente superiori
producente effectum qui posset per eum produci.

d) Ad secundam, si arguitur uniformiter, concedo totum ;
Angelus enim est sine corpore quod sit pars eius vel orga-
num eius in operando. Et ita conclude quod non clependet a
corpore ut a parte vel organo eius, mediante quo operetur.
— Sed non sequitur quod non dependeat a corpore ut obiecto ;
omnis enim intellectus passivus, qui non potest in se habere
totam perfectionem obiecti, dependet ab obiecto circa quod ope-
ratur, et proportionabiliter secundum proportionem obiecti. —
Et cum dicitur de unione animae ad corpus, dico quod non
tantum unitur ut operetur circa corpus ut obiectum, sed
unitur ut totum compositum sit, cuius ipsa est pars, ita quod
totum operans habet corpus non tantum pro obiecto, sed pro
parte operantis; non sic autem Angelus [Vicl. n. 348 d].

(31) e) Acl tertiam clico quod concluderet quod Deus non pos-
set intelligere singulare, quia non posset habere obiectum in
illo esse medio, scilicet imaginabili. — Icleo dico quod me-
dium agenti inferiori alii agenti perfectiori non est medium,
sicut dictum est in quaest. de motu Angeli [dist. 2. q. 12.], licet
sit possibilis successio in medium, non tamen actualis succes-
sio, nisi comparando ad virtutem limitatam, cui illucl medium
est quod est ex se medium inter extrema; nec potest facere
simul mobile sub meclio et termino, nec statim sub termino,
quasi non esset medium. Secus autem de virtute infinita. —
Similiter si oporteret calorem imperfectum proceclere per
multos gradus usque ad gradum A, omnes illi gradus ca-
lori perfecto non essent gradus medii, quia statim inciperet
ab ipso A. — Ita dico quod intellectus agens perfectior potest
statim ab obiecto sensibili causare speciem intelligibilem, in
qua res habeat esse ut actu intelligibile; virfus autem imper-

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V. 471

fectior potest requirere esse imaginabile sicut dispositionem
mediam ad esse intelligibile [Vid. n. 348 e\.

f) Aliter posset responderi dicendo quod esse imagina-
bile non est medium in proposito, sed extremum; quia duo
extrema sunt hic intelligibile in actu et non intelligibile in
actu(a); et licet hoc extremum quod est non intelligibile in
actu posset habere multa extrema, puta esse sensibile, esse
imaginabile, etc, accidit tamen in quo istorum sit illud ex-
tremum, quia omnia ista habent illud extremum, et ab illo
extremo ut in uno istorum potest aliqua virtus immediate
agere ad aliud extremum, aliqua autem non [Vid. n. cit.].

g) Ad quartam dico quod illa congruentia de corpori-
bus coelestibus non concludit; nam si qualitates illae non es-
sent concreatae corpori coelesti, cum nihil sit datum ei unde
posset illas qualitates acquirere, semper esset non perfectum,
comparando ad se et ad omnem causam naturalem, quia nulla
causa naturalis potest illas qualitates producere in corpore
illo. Universaliter autem omnem perfectionem quam non po-
test natura supplere supplet Deus immediate. Non sic autem
est in proposito, quia Angelus habet unde cum aliis causis
naturalibus cooperantibus possit talem perfectionem acquirere,
scilicet omnium rerum cognitionem, dato quod sibi non essent
concreatae species; posset enim cuiuscumque obiecti, ex natu-
rali virtute intellectus et obiecti, habere intellectionem; nam
actione intellectus et obiecti ut causarum partialium potest
habere speciem quidditatis cuiuscumque obiecti, et postea uti
illa specie ad intellectionem abstractivam [Vid. n. 348 c].

h) Et cum postea accipitur quod tunc obiectum ageret
ad intellectionem Angeli, concedo quod verum est, cum intel-
lectu Angeli. — Et cum accipitur quod duo diversa genere
non possunt esse causa unius effectus, dico quod hoc est uni-
versaliter falsum; nam essentialis ordo causarum non est in-
dividuorum eiusdem speciei. Patet per Avicen., VI. Metaph.; in-
dividua enim eiusdem speciei non sunt ad invicem ordinata.
Neque ordo essentialis causarum est diversorum specie; talia
enim sunt contraria vel media, quae non ordinantur essentia-
liter ad causandum idem. Ergo omnes causae efflcientes diver-
sae essentialiter ordinatae sunt diversae genere.

(a) Ed. Ven. non intelligibile in actu et intelligibile actu.

472 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V.

(32) ij Et cum probatur ulterius, quia aut requiruntur * in
quantum altera genere, aut * in quantum eadem genere, etc,
dico quod utrumque membrum potest dari, propter argumen-
tum quod flt contra ipsum; si enim dicatur quod requirantur in
quantum sunt altera genere, non sequitur quin effectus sit
homogeneus et simplex effectus; effectus enim simplicissimus
potest causari a causis essentialiter ordinatis, quae differunt
genere. Patet hoc de calore, qui gignitur a corpore coelesti et
igne, vel a substantia et qualitate; quorum prima duo diffe-
runt genere physico, alia autem duo genere praedicamen-
tali; et tamen effectus est simplex, non compositus ex rebus
diversis genere. Sic hoc * etiam * est universaliter falsum,
quod effectus orclinati in * causa * (a) requirant duas naturas
in effectu, quarum una sit causata a superiori et alia ab
inferiori; tunc enim non essent effectus ordinati respectu
unius, nec * respectu * alterius, nam hoc esset immediate cau-
satum ab una causa, et hoc immediate ab alia. — Si autem
detur aliud membrum, quocl non requirantur in quantum al-
tera genere, non sequitur quod tunc tantum posset unum in-
tendi, quod sufficeret ad agendum ; aliqua enim perfectio cau-
salitatis requiritur in duobus, licet non oporteat esse diversa
genere, quae perfectio non potest esse in altero eorum, quan-
tumcumque intenso; ita nec effectus eorum.

(33) j) Sed non curando de consequentiis, quae non valent ad
veritatem, clico quod non requiruntur per se in quantum di-
versa genere, diversitate absoluta; bene enim requiruntur duae
causalitates ad intellectionem, quarum una causalitas sit ex
parte intellectus et alia ex parte obiecti; sed quandoque istae
duae causalitates possunt concurrere in una natura, sicut
quando intellectus intelligit se; nam altera causalitas est com-
munis toti enti, illa scilicet quae est ex parte obiecti; reliqua
autem est determinata ad determinatam naturam, scilicet in-
tellectualem ; et sic in natura intellectuali concurrit ista cau-
salitas communis cum illa speciali. Non ergo requiruntur per
se ad causandum in quantum differenies genere diversitate
absoluta; et concedo non propter argumentum in se, quia se-
cundum veritatem in eodem potest concurrere utraque causa-
litas; nam ubi est illa entitas quam consequitur causalitas

(a) Wadd. ab aliqua causa.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V. 473

obiecti et illa entitas quam consequitur causalitas iniellectus,
idem potest esse totalis causa secundum utramque causalita-
tem respectu intellectionis.

k) Sed adhuc obiicitur, quia licet diversa genere pos-
sint causare idem, non tamen sic diversa genere ut intelligi-
bile et sensibile, aut saltem non possunt causare quin unum
agat in virtute alterius, et ita vel obiectum ageret in virtute
intellectus, vel e converso, et non erunt duae causae agentes
ad effectum ex aequo. — Respondeo : dico quod si argua-
tur ex ratione diversitatis genere et applicetur ad intelligibile
et sensibile, quasi magis hoc concludat in illis quam in aliis,
receditur a medio unde arguitur, quia hic non est maior di-
versitas generis quam in aliis; magis enim sunt diversa sub-
stantia et accidens, quae sunt diversa genera generalissima,
quam substantia sensibilis et intelligibilis, quae sunt eiusdem
generis generalissimi; possunt enim substantia et accidens esse
causae agentes respectu eiusdem effectus etiam simplicis, ut
caloris. Et in proposito etiam dico quod ad actionem illam quae
consequitur omne ens necesse est sensibile operari sicut et in-
telligibile, sensibile enim est quoddam ens: talis autem actio
est immutare intellectum; et ideo accidit sensibili illa diffe-
rentia generis, quam habet ad intelligibile, in quantum sensi-
bili convenit immutare intellectum, quia illud non competit sibi
praecise in quantum non est intelligibile, sed competeret sibi si
esset intelligibile, nec potest aliquid ita differre genere ab intelli-
gibili, quasi sit in genere disparaio, quia quodcumque ens, quan-
tumcumque sensibile, est tamen inielligibile ; quidquid enim
potest virtus inferior per se et non primo, hoc potest virtus
superior per se et primo. — Quando ergo dicitur quod ita di-
versa genere sicut sunt intelligibile et sensibile non possunt
causare idem, nec concurrere ad eamdem actionem, falsum
est de illa actione in qua sensibile est quoddam intelligibile.
(3i) l) Et cum addis quod unum agit in virtute alterius, dico
quod A agere in virtute B potest intelligi dupliciter: vel quod
A recipiat ab ipso B formam qua agat: vel quod, habita forma,
recipiat ab ipso ipsam actionem vel motum ad actionem. — Se-
cundo modo causa etficiens non agit in virtute alterius; nam
ignis habens formam activam qua *agit non accipit*(a) actio-

(a) Wadd. qua agit accipit.

474 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V.

nem calefaciendi a Sole, sive specialem motionem ad calefa-
ciendum. — Tantum igitur dicitur ibi inferius agere in virtute
agentis superioris, quia formam illam aliquo modo accipit a
superiori. Sic agentia naturalia ordinata habent formas suas
ordinate, ita quod elementum recipit formam suam aliquo modo
a corpore coelesti ut a superiori agente. — In proposito au-
tem, nec actum primum, nec secundum accipit una causa
partialis ab alia; et ideo neutro modo in proposito dicitur
una causa agere in virtute alterius; nec etiam hoc est de ra-
tione causarum ordinatarum agentium, quod scilicet una agat
in virtute alterius, sed sufficit quod una principalius agat
quam alia [Vid. Lib. I. n. 224].

m) Ad August. XII. Super Gen. responsum fuit dist. 3.
I. Lib. [n. 499]; ibi enirn probat Augustinus quod corpus non
potest esse totalis causa alicuius actionis in spiritum, quocl
concedo: potest tamen esse causa partialis, quia patiens po-
test excedere in nobilitate causam partialem agentem [Vid.
supra, n. 353 #]; nam ista propositio XII. Super Gen.9 ut alias
dictum fuit [Lib. I. loc. cit.], dependet ab ista: causa vel agens
praestantius est effectu, et effectus ut actus praestantior
est receptivo actus ut potentia; quarum prima non est vera
nisi de virtute agente totali, nec secunda nisi de perfectione
simpliciter ; ergo nec ista quae infertur de aciivo comparato
ad passivum erit vera loquendo de agente pariiali9 et ita non
oportet quod illud agere sit in virtute partialis * agentis *.

522. — Solvitur ultimum argumentum principale quaest. II.
— Ad ultimum [n. 489 d\ cum arguitur quod simile cogno-
scitur per suum simile, in Angelo non concludit inconveniens,
quia Angelus potest habere cognitionem tam abstractivam
quam intuitivam de singulari secundum rationem propriam;
non enim neganda est perfectio ab illo intellectu, ad quam ne-
gandam non habetur ratio manifesta : perfectionis autem est
in intellectu posse distincte cognoscere singulare; alias non
competeret intellectui divino [Vid. n. 352].

Sed si arguatur de intellectu nostro, quod phantasma in
nobis, quod est obiecti singuiaris, gignit speciem intelligibilem;
ergo reducit inteJlectum ad actum respectu singuiaris9 dico
quod in illatione est fallacia consequentis, non enim similitudo
concludit omnem similitudinem: phantasma quidem gignit spe-

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V. 475

ciem sibi similem, et repraesentativam obiecti, similitudine na-
turali, sed non similitudine determinationis vel indetermi-
nationis; nam ista similitudo potest auferri ratione intellectus
agentis concausantis (a), qui potest tribuere effectui maiorem
indeterminationem quam potuit habere a solo phantasmate, ita
quod similitudo est naturae repraesentatae, sive phantasma sit
causa totalis, sive partialis; sed de similitudine determinatio-
nis vel indeterminationis non est omnino simile, concurrente
agente potente tribuere maiorem indeterminationem.

523. (35) — Solvuntur argumenta sententiae tenentis Ange-
lum cognoscere singulare per universale concreatum suo intellectui.
— Ad argumenta pro prima opinione recitata, quae posita
fuerunt pro primo articulo. — a) Ad primum [n. 492 d\ patet
quod minor est falsa, et improbata in quaest. cle individua-
tione, dist. 3. huius II [n. 246].

b) Ad secundum [n. 492 b] dico quod aequivocat de obie-
cto primo et per se ; narn uno modo dicitur obiectum pri-
mum illud quod habet per se rationem movendi potentiam,
et per se illud quod non habet quod moveat, sed tantum cum
alio movet. Et hoc modo loquitur Philos. II. De Anima de sen-
sibili primo, quale est sensibile proprium, et de sensibili per
se, quale est sensibile commune. — Alio modo dicitur quan-
doque obiectum primum adaequatum, et hoc potentiae vel
actui. Et contentum sub primo adaequato potentiae dicitur
per se obiectum; inclusum autem in primo adaequato actui
dicitur per se obiectum actus. — Licet igitur obiectum per se,
non primo, eo modo quo loquitur de eo Aristot. II. De Anima,
non possit movere nisi virtute primi obiecti vel cum primo
obiecto, loquendo autem de obiecto per se, non adaequato po-
tentiae, sed contento sub primo obiecto adaequato, illud potest
movere potentiam sub propria ratione, etiam in quantum
addit aliquid supra primum obiectum.

Cum autem accipitur quod universale est primum obie-
ctum intellectus angelici, falsum est de primo obiecto, id est
adaequato, loquendo de universali in quantum universale est;
quia licet illud cui accidit universalitas, ut ens, sit hoc modo
primum obiectum, tamen ipsum aeque salvatur in singulari
sicut in universali, et ita ipsum sub ratione qua universale

(a) Ed. Ven. concreantis.

476 LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V.

non est obiectum adaequatum, ita quod universaiitas inclucla-
tur in adaequato [Vicl. Lib. I. n. 381 seqq.]. — Similiter uni-
versale non est primum illo alio modo quo loquitur Philos.
II. De Anima, et singulare per se illo modo, sicut sensibile
commune respectu sensus, quia eamdem rationem motivam
includit singulare quam includit universale. Et tamen non
procederet argumentum sine aequivocatione, nisi giossando
vel sumendo maiorem de hoc modo primo.
(36) c) Acl teriium [n. 492 c\ dico quod proporiionatitas non
semper includit simiiitudinem, sed multoties dissimiliiudinem
magis; quatuor enim sunt duplwn ad duo, et est sibi pro-
portionate secundum proportionem duplam; et agens est pro-
portionale passivo, quia hoc est actus et illucl potentia; et
materia est proportionalis formae; et tamen in istis omnibus
requiritur dissimilitudo magis quam similitudo. — Ita dico
in proposito quod potentiam oportet proportionari obiecto (a),
non autem assimilari; quia nec si obiectum est indetermina-
tum seu infinitum oportet potentiam esse infinitam, quia intel-
lectus finitus cognoscit finite infinitum ut infinitum; neque opor-
tet potentiam esse determinatam, id est finitam, si obiectum
sit determinatum ; nam intellectus infinitus infinite cognoscit
finitum ut finitum. — Quando igitur accipitur potentiam esse
determinatam, quia obiectum est determinatum, si intelligatur
quod oportet eam sic esse determinati obiecti, et in hoc pro-
portionari obiecto determinato, verum est; et tunc cum in
minore accipitur quod intellectus Angeli non potest esse deter-
minatus, hoc est, non habet proportionem ad obiectum ita deter-
minatum, falsum est. — Et curn quaeris, per quid est sic deter-
minatus, aut ex natura sua, aut per speciem?, dico quod utro-
que modo; nam sine specie potest cognoscere singulare ut sin-
gulare cognitione intuitiva, et per speciem potest cognoscere
singulare ut singulare cognitione abstractiva. — Et cum conclu-
ditur contra primum membrum, quia tunc esset magis inlel-
lectus Angeli determinatus quam intellectus noster, et contra
secundum, quia tunc esset magis determinabilis quam sensus
noster, dico quod determinatio ista non est intrinseca poten-
tiae, nec de se, nec per speciem, sed est ad determinatum
obiectum; et hoc modo intellectus divinus est ad determinatum

(a) Ed. Ven. actui.

LIB. II. DIST. IX. QUAEST. I. ET II. ART. V. 477

singulare; et non est inconveniens intellectum perfectiorem esse
determinatum et determinabilem respectu obiecti, quomodo in-
tellectus imperfectior non est cleterminatus vel determinabilis
respectu eiusdem. — Sed si concluditur : igitur est limitatio,
quasi ista determinatio inferat imperfectionem, nego conse-
quentiam illam, quia ista determinatio non est limitationis, sed
perfectionis ; omnino enim intellectus est determinatus ad obie-
ctum omnino determinatissime cognoscendum.
(3*7) Et si obiicitur quod magis passivus esset intellectus ange-
licus quam noster, quia a pluribus obiectis, responsionem quaere.

d) Ad quartum [n. 492 d] dico quod habitus vel non po-
test esse in intellectu angelico, accipiendo habitum pro illa
qualitate consequente actus, quae distinguitur contra primum
actum, per quem res est praesens sub ratione actu intelligi-
bilis, et hoc si ille intellectus de se esset summe habilitatus:
vel si ille intellectus est capax, et non esset talis habitus con-
creatus sibi, tunc concedo quod posset generare in se talem
habitum ex actibus, sicut dictum est dist. 3 huius II. ad simile
argumentum de generatione habitus in intellectu angelico [n. 338].

Et cum adducitur Aristot., qui vult quod non sit alius
habitus universalium quam singularium, dico, sicut dictum
est in quaest. uttima de individuatione [n. 290eT), quod singu-
lare non habet proprias passiones quae sint de ipso scibiles,
et ideo nec cle ipso est proprie scientia, et ita nec habitus
aliquis, loquendo de illo habitu quo scibitia sunt praesentia
inteltectui, quae apud Philosophum dicuntur proprie scibilia,
scilicet continentia passiones demonstratas de eis ut subiectis.
Tamen habitus qui est facilitas considerancli, clerelicta ex acti-
bus, bene potest esse aiius de singulari quam universali; po-
test enim intellectus distincte cognitivus singularis hoc consi-
derare frequenter, et non frequenter considerare illam naturam
in universali, et in illo fieret qualitas habilitans ad actus con-
similes considerandi hoc, non autem universaliter inclinans ad
consideranclum naturam in universali. Etsi ergo sit alius ha-
bitus sequens actus singularis quam universalis, qui scilicet
est qualitas habilitans ad consicierandum respectu obiecti, non
lamen est alius habitus scientiatis, eo modo quo Philosophus
loquitur ibi de habitu scieniiali.

DIST]NCTIO DECIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

A n omnes Spiritus mittantur? et ponit duas opiniones et auctori-
tates quibus innituntur. — Hoc etiam investigandum est, utrum
omnes illi coelestes Spiritus ad exteriora nuntianda mittantur? —
Quidam putant aliquos in illa multitudine esse qui foras pro officio
exeunt; alios qui semper intus assistunt, sicut scriptum est in Da-
niele (1) : Millia millium ministrabant ei, et decies centena millia assi-
stebant ei. — Item Dionysius in Hierarchia (2), quae sacer principatus
dicitur, de praelatione Spirituum ait: « Superiora illa agmina ab in-
timis numquam recedunt, quoniam ea quae praeeminent usum exte-
rioris officii numquam habent » . — His auctoritatibus innituntur qui
Angelos mitti nisi inferiores inficiantur.

Obiectio contra illos. — Quibus obiicitur quod Isaias ait (3) : Vo-
lavit ad me unus de Serapliim, qui Ordo superior est et excellentior ;
ideoque si de illo Ordine mittuntur, non est ambigendum quin etiam
et de aliis mittantur. Apostolus quoque ait (4) : Omnes sunt administra-
torii Spiritus in ministerium missi. — His testimoniis asserunt quidam
omnes Angelos mitti. — Nec debet indignum videri si etiam supe-
riores mittantur, cum et ille qui Creator est omnium ad haec infe-
riora descenderit.

Quaestio, si omnes mittuntur, cur unus tantum Ordo nomine
Angelorum censetur? — Hic oritur quaestio: si omnes mittuntur et
nuntii Dei exsistunt, quare unus tantum inter novem Ordines Ange-
lorum nomine censetur? — Ad quod quidam dicunt omnes quidem
mitti, sed alios saepius et quasi ex officio iniuncto, qui proprie An-
geli vel Archangeli nominantur ; alios vero rarius mitti, scilicet maio-
res, causa extra communem dispensationem oborta, qui cum Angelo-
rum ministerium suscipiunt, etiam nomen assumunt; unde in Psal. (5);
Qui facit Angelos suos Spiritus, quia illi qui natura Spiritus sunt,
aliquando Angeli, id est nuntii fiunt.

(1) Cap. VII. v. 10. (3) Cap. VI. v. 6. (5) CIII. v. 4.

(2) Cap. 7, 9 et 13. (4) Hebr. c. I. v. 14.

LIB. II. DIST. X. TEXT. MAGISTRI. 479

Putant quidam Michael, Gabriel, Raphael de superiori Ordine
fuisse, et sunt nomina Spirituum, et non Ordinum. — Et putant illi
Michael, Grabriel, Raphael cle superiori Ordine fuisse. « Michael
interpretatur, quis ut Deus? Gabriel, fortitudo Dei, Raphael, medi-
cina Dei (1) » . Nec sunt ista nomina Ordinum, sed Spirituum. — Et di-
cunt quidam singulum horum unius proprie ac singulariter Spiritus
esse nomen. — Alii vero non unius singulariter et determinate, sed
nunc huius, nunc illius esse nomen, secundum qualitatem eorum ad
quae nuntianda vel gerenda mittuntur: sicut et daemonum quaedam
nomina sunt quae quidam putant esse unius propria, alii vero plu-
ribus communia. Diabolus quippe, qui graece ita vocatur, et crimi-
nator interpretatur, vel deorsum fluens, hebraice dicitur Satan, id est
adversarius. Dicitur et Belial, id est apostata et absque iugo. Dicitur
etiam Leviathan, id est additamentum eorum. Et alia plura reperies
nomina, quae vel unius Spiritus sunt propria, vel pluribus communia.

Quomodo determinent praedictas auctoritates, quae videntur ad-
versari, qui dicunt omnes Angelos mitti? — Qui autem omnes An-
gelos mitti asserunt praedictas auctoritates, Danielis scilicet et Dio-
nysii, ita determinant: dicuntur superiora agmina Deo assistere et
ab intimis numquam recedere, non quin aliquando mittantur, sed quia
rarissime ad exteriora prodeunt ; neque tunc ab intimis recedunt, sed
Dei praesentiae et contemplationi semper assistunt, quod etiam fa-
ciunt qui frequenter mittuntur.

Quos alii dicant mitti, et quos dicant non mitti, cum determina-
tione auctoritatum quae videntur sibi adversari. — Alii vero dicunt
tres Ordines supremos, scilicet Seraphim, Cherubim et Thronos, ita
Creatori assistere, quod ad exteriora non exeunt; inferiores autem
tres ad exteriora mitti; tres vero medios inter utrosque consistere,
non modo dignitate vel loco, sed etiam officio, quia praeceptum di-
vinum a superioribus accipiunt et deferunt ad inferiores. Ideoque
cum supremi mediis, et medii imis, atque hi hominibus praeceptum
Dei nuntient, merito omnes Angeli nominari debent. Et ob id forte
Apostolus ait: omnes Spiritus administratores esse Filii et mitti in
ministerium. Vel per omnes non singulos Ordines, sed de inferioribus
Ordinibus singulos Angelos complexus est. Illud vero quod Isaias di-
cit per verba Dionysii determinant dicentis : « Hi Spiritus qui mittun-
tur percipiunt horum vocabulum quorum gerunt officium » . Unde dicunt
illum Angelum qui missus est ad Isaiam, ut mundaret et incenderet
labia Prophetae, fuisse de Ordine inferiorum ; sed ideo dictus est forte
de Seraphim, quia veniebat incendere et consumere delicta Isaiae.

(1) D. Gregor. Homil. XXXIV. in Evang.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE X. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

524. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
decimam, ubi quaerit Magister de missione Angelorum, quaero :

Utrum omnes Angeli mittantur?

525. — Argumentum principale (1). — Quod non: Daniel.
VII. cap. v. 10: Millia millium ministrabant ei, et decies
centena millia assistebant ei; ergo, etc.

526. — Contra: ad Hebraeos I. v. 14: Omnes sunt admi-
nistratorii Spiritus.

527. ( 2 ) — Ostenditur omnes Angelos mitti ad extra vel ad
intra. — Respondeo: absolute concedenda est auctoritas Apo-
stoli. — Sed distinguendum est de missione intra et extra.
— a) Secundum enim communem processum et ordinem reve-
lantur maiora Dei mysteria superioribus prius quam inferio-
ribus; et ita superiores mittuntur ad inferiores, loquendo et
illuminando eos interius, et alii inferiores mittuntur exterius
ad illa revelata nuncianda hominibus vel explenda. Et ita non
omnes communiter mittuntur extra.

b) Et sic possunt exponi omnes auctoritates, dicendo quod
omnes mittuntur, extra vel intra (a).

c) Videtur tamen quod supremi vel aliqui de supremis
mittantur quandoque ad extra; nam Incarnationem nescierunt
multi Angeli ante tempus incarnationis vel passionis Christi,
sicut patet per illud Isai. LXIII. v. i, ubi quaeritur in persona
inferiorum Angelorum: Quis est iste qui venit de Edom tin-
ctis etc; et per illud Psat. XXIII. v. 8: Quis est iste rex
gloriae? Et respondit: Dominus fortis, etc. — Apparet etiam

(«) Ed. Ven. exponi omnes auctoritates, dicentes: mittuntur extra.
(1) Solvitur ad n. 528.

LIB. It. DIST. X. QUAEST. UNICA. 481

per Apostolum ad Ephesios, III. v. 10: Ul innotescat Principa-
tibus et Potestatibus per Ecctesiam, etc. Ubi glossa Hieronymi
Angelicas Potestates vel dignitates praefatum dicit mysterium
Incarnationis ad plenum nescisse, donec completa esset passio
Christi et Apostolorum praedicatio fuisset gentibus dilatata;
quod tamen usque tunc non latuit maiores, secundum glossam
Augustini ibidem dicentis: Constai autem quod Angelum mis-
sum ad Beatam Virginem ad hoc nuntiandum non latuit;
ergo ille cui hoc patuit erat de superioribus, et non de infl-
mis, quos latuit illud sacrurn mysterium.

o28. — Solvitur argumentum principale.- — Per hoc patet
ad illud Daniel. VII. [n. 525] ; distinguendum enim est de com-
muniter assistentibus et de communiter ministrantibus. —
Auctoritas autem Apostoli concedenda est ad litteram ; sed in-
distincte de missione ad intra et ad extra.

•<&-*§;£♦->•■

Ton. II. 31

DISTINCTIO UNDECIMA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Quod quaeque anima hdbet Angelum bonum ad sui custodiam
delegatum et malum ad exercitium. — Illud quoque sciendum est,
quod Angeli boni deputati sunt ad custodiam hominum, ita ut quis-
que electorum habeat Angelum ad sui profectum atque custodiam
specialiter delegatum. — Unde in Evangelio (1) Veritas, a pusillorum
scandalo prohibens, alt : Angeli eorum semper vident faciem Patris.
Angelos dicit eorum esse quibus ad custodiam deputati sunt. Super
quem locum Hieronymus tradit unamquamque animam ab exordio
nativitatis habere Angelum ad sui custodiam deputatum, inquiens ita :
« Magna dignitas animarum est, ut unaquaeque habeat ab ortu nati-
vitatis in custodiam sui Angelum delegatum » . Gregorius quoque dicit
quod « quisque unum bonum Angelum sibi ad custodiam deputatum, et
unum malum ad exercitium habet » . Cum enim omnes Angeli boni
nostrum bonum velint communiterque saluti omnium studeant, ille
tamen qui deputatus est alicui ad custodiam eum specialiter hortatur
ad bonum, sicut legitur de Angelo Tobiae (2) et de Angelo Petri in
Actibus Apostolorum (3). Similiter et mali Angeli, cum desiderent ma-
lum hominum, magis tamen hominem ad malum incitat et ad nocen-
dum fortius instat ille qui ad exercitium eius deputatus est.

Utruni singulis hominibus singuli Angeli, an pluribus deputatus
sit units? — Solet autem quaeri, utrum singuli Angeli singulis ho-
minibus, an unus pluribus ad custodiam vel exercitium deputatus
sit? — Sed cum electi tot sint quot et boni Angeli sunt, plures con-
stat esse omnes simul bonos et malos homines quam boni Angeli sunt.
Et cum tot sint electi quot Angeli boni, et Angeli boni plures sint
quam mali, pluresque sint homines mali quam boni, non est ambi-
gendum plures esse bonos homines quam sint mali Angeli, et plures
esse malos homines quam sint mali Angeli vel boni Angeli.

Confirmat unum Angelum pluribus hominibus deputari, sive si-
■mul, sive temporibus diversis. — Ideoque dici oportet unum eum-
demque Angelum, bonum vel malum, pluribus hominibus deputari ad
custodiam vel exercitium, sive eodem tempore, sive diversis temporibus.
— Ideo autem dicimus eodem tcmpore, vel diversis temporibus, quia vide-
tur quibusdam quod omnes hommes qui sunt simul in aliquo tempore sin-
gulis ingulos Angelos habere possunt, bonos vel malos ; quia licet maior

1 Matth. e. XVIII v. 10. (2) Tob. e. V. seqq. (3) Cap. XII. vv. 7-8.

LIB. II. DIST. XI. TEXT. MAGISTRI. 483

sit numerus hominum, computatis in unum omnibus qui fuerunt et sunt
et futuri sunt, quam Angelorum, tamen quia homines decedentibus
hominibus succedunt, et ideo nunquam simul sunt in hac vita, An-
geli vero nunquam decedunt, sed simul omnes sunt, ideo esse potest
ut singuli hominum, dum in hac vita sunt, singulos habeant Angelos
bonos vel malos ad sui custodiam vel exercitium destinatos.. — Oaeterum
sive ita sit, sive non, non est dubitandum unumquemque habere Ange-
lum sibi deputatum, sive pluribus simul destinatus sit, sive uni singula-
riter. — Nec est mirandum, unum Angelum pluribus hominibus ad custo-
diam deputari, cum uni homini plurium custodia deputetur, ita ut eorum
quisque suum dicatur habere Dominum, vel Episcopum, vel Abbatem.

Utrum Angeli proficiant in merito et praemio usque ad iudi-
ciumf — Praeterea illud considerari oportet, utrum Angeli boni in
praemio vel in merito proficiant usque ad iudicium? — Quod in me-
ritis proficiant atque quotidie magis ac magis mereantur, quibusdam
videtur, ex eo quia quotidie hominum utilitatibus inserviunt eorum-
que profectibus student. Quibus etiam nihilominus videtur quod et
in praemio proficiant, scilicet in cognitione et dilectione Dei. Licet
enim, ut aiunt, in confirmatione beatitudinem acceperint aeternam at-
que perfectam, augetur tamen quotidie eorum beatitudo, quia magis
ac magis diligunt atque cognoscunt. Et est eorum charitas, qua Deum
et nos diligunt, et meritum et praemium: meritum, quia per eam et
per obsequia ex ea nobis impensa merentur et in beatitudine profi-
ciunt; et ipsa eadem est praemium, quia ea beati sunt.

Auctoritatibus confirmant quod dicunt. — Et quod Angeli pro-
ficiant in cognitione, ac per hoc in beatitudine, testimoniis Sanctorum
confirmant. Dicit enim Isaias (1) ex persona Angelorum, Christi ascen-
dentis magnificentiam admirantium : Quis est iste qui venit de Edom,
tinctis vestibus de Bosraf Et in Psalmo (2): Quis est iste Rex gloriaef
Ex quibus apparet quod mysterium Verbi incarnati plenius cogno-
verunt Angeli post impletionem quam ante. Et sicut in cognitione
huius mysterii profecerunt, ita, dicunt, eos in Deitatis cognitione pro-
ficere. — Quod autem in huius mysterii cognitione profecerint, evi-
denter docet Apostolus (3) dicens : Quae sit dispensatio sacramenti ab-
sconditi a saeculis in Deo, ut innotescat multiformis sapientia Dei
per Ecclesiam Principibus et Potestatibus in coelestibus. Super quem
locum dicit Hieronymus : « Angelicas dignitates praefatum mysterium
ad purum non intellexisse donec completa est passio Christi, et Apo-
stolorum praedicatio per gentes dilatata » .

Quod in hac sententia videtur Augustinus adversari Ilieronymo.
— His autem videtur contradicere Augustinus, super eumdem locum

(1) Cap. LXIII. v. 1. (2) XXIII. v. 8. (3) Epti. c. III. vv. 910.

484 LIB. II. DIST. XL TEXT. MAGISTRI.

Epistolae dicens : « Non latuit Angelos mysterium regiri coelorum,
quod opportuno tempore revelatum est pro salute nostra. Illis ergo a
saeculis innotuit supra memoratum mysterium, quia omnis creatura
non ante saecula, sed a saeculis est » . — Attende, .lector, quia viden-
tur dissentire in hac sententia illustres Doctores. Ideoque, ut omnis
repugnantia de medio tollatur, praedicta verba, Haymonem sequentes,
ita determinemus, « ut illis Angelis qui maioris dignitatis sunt, et
per quorum ministerium illa nuntiata sunt, ex parte cognita a sae-
culis fuisse, utpote familiaribus et nuntiis; illis vero qui minoris
dignitatis sunt incognita exstitisse dicamus usquequo impleta sunt et
per Ecclesiam praedicata, et tunc ab omnibus Angelis perfecte fue-
runt cognita » . — Constat itaque omnes Angelos in cognitione divi-
norum mysteriorum secundum processum temporis profecisse. Unde
non incongruenter ipsi dicunt Angelorum scientiam ac beatitudinem
augeri usque ad futuram consummationem, quando in scientia ac beati-
tudine perfectissimi erunt, ut nec augeatur amplius, nec minuatur.

Aliorum opinio, qui clicunt Angelos in quibusdam praedictorum
non profecisse. — Alii autem dicunt Angelos in confirmatione tanta
Deitatis dilectione atque notitia fuisse praeditos, ut in his ulterius non
profecerint, nec profecturi sint. Profecerunt tamen in scientia rerum
exteriorum, sicut in cognitione sacramenti Incarnationis et huiusmodi;
sed non in contemplatione Deitatis, quia Trinitatem in Unitate atque
Unitatem in Trinitate non plenius intelligunt sive intellecturi sunt
quam ab ipsa confirmatione perceperunt. — Ita etiam dicunt eos in
charitate non profecisse post confirmationem, quia eorum charitas postea
non est aucta ; et sic dicunt eos postea non profecisse in meritis, sed
hoc quantum ad vim merendi, sed non quantum ad numerum merito-
rum; plura enim bona fecerunt postea, quae tunc non fecerant; sed
eorum charitas, ex qua illa processerunt, non est aucta, ex qua tan-
tum meruerunt, antequam ista adderentur, quantum postea his adiectis.
— Illud vero quod alii superius dicunt probabilius videtur, scilicet
quod Angeli usque ad iudicium in scientia et aliis proficiant.

Quaedam auctoritates videntur obviare probabiliori sententiae. —
Quibus tamen videntur obviare quorumdam auctoritatum verba. Ait
enim Isidorus, De Summo Bono (1): « Angeli in Verbo Dei omnia sciunt
antequam fiant » . Sed nec omnes, nec omnia perfecte Angelos scire
dixit, et ideo eos in scientia proficere non removit. — Gregorius quo-
que in lib. Dialogorum (2) ait : « Quid est quod ibi nesciant, ubi scien-
tem omnia sciunt?». Ubi videtur dicere quod omnia sciant Angeli,
et nihil sit quod nesciant. — Sed accipiendum est hoc de his quo-
rum cognitio beatum facit cognitorem, ut sunt ea quae ad mysterium
Trinitatis et Unitatis pertinent.

(1) Sent. I. c. 10. (2) Lib. IV. c. 33.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XI. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

( ■ ) 529. — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem un-
decimam, ubi Magister tractat de custodia hominum ab An-
gelis, quaero :

Utrum Angelus custodiens possit effective aliquid cau-
sare in intellectu hominis ciistoditi?

530. — Argumenta principalia (1). — Quod sic: — a) Quia
aliter frustra custodiret, nisi posset ipsum dirigere in actibus
humanis, et regere in quantum (homo quoad ea (a) ) quae sunt
ipsius quantum ad intellectum et voluntatem; nec aliter pos-
set aliquid circa ipsum facere in quantum rationalis est, ex
quo nec circa voluntatem vel intellectum (aliquid facit (a) ).

b) Praeterea, Angelus potest effective aliquid causare in
intellectu alterius Angeli, sicut dictum est dist. 9 [n. 502];
ergo et in intellectu hominis. — Probatio consequentiae : quia
activum quod potest aliquid causare in passivo excellention
potest etiam in passivo minus excellenii : tum quia omne
agens habens actum primum potest causare actum secundum
in quocumque receptivo, per hoc enim probatum est proposi-
tum dist. 9: Angelus autern actu cosrnoscens est habens actum
primum, et intellectus noster est in potentia ad actum secun-
dum; ergo, etc.

c) Praeterea, sensibile potest immediate aliquid agere in
intcllectum nostrum, sicut patet de phantasmate; ergo et multo
magis illud quod est actu intelligibile, quale est illud quod
est in intellectu Angeli.

(1) Solvuntur au n. 542. (a) Deest in Ed. Ven.

486 LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA.

531. — Contra : Glossa Augustini super illucl Matth.
c. XVIII. v. 10, Angeli eorum, etc., clicit: Homines non sunt
contemnendi, quia ad illorum custodias mittuntur Angeli.

(2) 532. — Exponitur opinio Avicennae. — Hic est opinio Avi-
cennae, VI. Natural., parte 5. cap. 6, quod superior Intelli-
gentia est causa inferioris quanlum ad esse et quantum acl
cognitionem ; et sic descendendo a suprema Intelligentia, tan-
dem Intelligentia quaedam separata, superior anima intellectiva,
causat in ipsa notitiam actualem et suam speciem, et intel-
ligit per conversionem intellectualem actualem ad illam Intel-
ligentiam. Vult ergo dicere quod species rerum fluunt ab In-
telligentia separata superiore ad nofitiam naruralem hominum
habendam. Itaque, secunclum eum, naturale est intcllectui no-
stro converti ad Intelligentiam separatam, ad hoc quocl intelli-
gat. — Quod si verum sit, patet dist. 3. I. Lib. q. 4. (a).

533. — Ab aliis impugnatur. — Contra opinionem Avicen.
arguitur, quocl tunc frustra anima uniretur corpori, quia pro-
pter nullam perfectionem ipsius animae unitae; non enim pro-
pter perfectionem ipsius in se, quia forma non est propter mate-
riam, sed e converso, II. Physic.) nec propter perfectionem ipsius
in operando, quia non unita posset habere speciem ab Intelli-
gentia sicut unita.

( 3 ) 534. — At minus efficaciter. — Ista ratio videtur pec-
care: — aj Quia videtur concludere quod frustra uniretur
anima beata corpori, quia non propter perfectionem aliquam
necessariam ad suam operationem, quia operationem habet in
qua nihil recipit a corpore.

b) Praeterea, secundum aliquos, anima intelligit in quan-
tum est supra corpus; ergo non convenit sibi intelligere in
quantum unitur corpori; ergo nec unitur per se propter ali-
quam perfectionem, quae sit quasi necessaria propter opera-
tionem eius, ut propter intelligere.

535. — Impugnatur a Doctore. — Aliter improbatur dicta
positio: — a) Primo quia omnis nostra cognifio oritur a sensu,
I. Poster. et I. Metaph. et II. Physic; caecus enim natus non

(«) Ed. Ven. tantum habet: Hic est opinio Avicen. VI. Natural. part. 5.
cap. 6, quod Intelligentia superior est causa essendi et causa cognitionis
animae intellectivae, ita quod solum anima intelligit per conversionem actua-
lem ad illam Intelligentiam.

LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA. 487

potest habere perfectam notitiam de coloribus: haec autem
omnia essent falsa, si species illae intelligibiles imprimerentur
in anima ab ipsa Intelligentia.

b) Praeterea, si nulla maneret notitia habitualis, non ma-
nente actu intelligendi, sequeretur quod semper esset intelle-
ctus aeque in potentia essentiali ad intelligendum; licet enirn
ex actibus generaretur aliqua habilitas ad faciliter converten-
clum intellectum ad intelligendum, quia tamen nunquam habe-
retur forma qua posset intelligere, quae est actus primus, fa-
ciens ipsum esse in potentia acciclentali, sed semper de novo
oporteret recipere talem formam, per quam posset operari,
semper in intellectu non intelligente esset potentia essentialis
ad actum intelligendi, quia potentia ad formam illam quae
esset principium intellectionis; licet enim intellectus habens
illum habitum acquisitum sequentem actum posset facilius
acquirere illam formam quam alius non habens eum, unde
licet unurn passivum sit magis dispositum ad patiendum quam
aliud, utrumque tamen est in potentia essentiali antequam
formam recipiat, sicut si lignum quando non calefieret esset
non calidum, et unum esset siccum et aliud humidum, quam-
vis siccum esset faciliter receptivum caloris, humidum autern
difficilius, utrumque tamen quando non calefaceret esset in
potentia essentiali ad calefaciendum. Ita hic.
( *) 536. — Divisio. — Ad quaestionem ergo respondeo: primo
quid non possit Angelus effective causare in intellectu hominis
custoditi : secundo quid possit.

537. — Declaratur quid non possit Angelus effective causare
in inteilectu hominis custoditi. — De primo dico quod nullam
intellectionem actualem, nec speciem intelligibilem potest
Angelus catfsare in intellectu nostro ut totalis causa. Ratio
autem non est ex aliqua impotentia ex parte Angeli, quia
sufficienter est in actu primo, et potest causare in alio Angelo
actum secundum; sed ratio est ex intellectu nostro, qui pro
statu isto est passivum determinatum ad determinatum acti-
vum, ut ad phantasmata et intellectum agentem, et ideo im-
peditur, ne possit recipere immediate immutationem ab aliquo
actu intelligibili sine phantasmate; quia phantasmata se ha-
bent pro statu isto ad intellectum nostrum sicut sensibilia ad
sensum, quoad hoc scilicet, ut sicut sensus non immutatur

488 LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA.

primo nisi a sensibili extra, sic nec intellectus noster prima
immutatione immutatur nisi a phantasmate. — Unde autem
hoc sit, tactum est dist. 3. I. [n. 392], scilicet ex ordine po-
tentiarum, qui ordo non est mere ex natura hominis unde
homOj quia tunc non esset alius ordo in beatitudine; vel igi-
tur ex cutpa, vel ex isto statu, propter aliquid pertinens ad
culpam; cuius causa quaeratur.

538. — Corollarium. — Ex hoc sequitur quoddam corot-
larium, scilicet quod Angelus non potest aliquem intellectum
rapere ad intellectualem visionem, et quod omnis raptus fa-
ctus virtute diaboli est praecise ad aliquid intense imaginan-
dum, * et raptus eorum sunt magis furiosi quam raptus An-
geli, scilicet boni; quia illa * intensa imaginatio facit ani-
mum ita distractum ab omni alia cogitatione (a) cuiuscum-
que actualis intellectionis, quod videtur ipsum intetlectuatiter
videre. Et concomitatur forte illam intensam imaginationem
alicuius rei intellectio illius imaginabilis; sed nulla est ibi in-
tellectio alicuius mere iyitelligibitis, non imaginabilis. Ita etiam
omnis raptus, ad quem potest homo seipsum disponere in hac
vita per consuetudinem, non est ad aliquam visionem intelle-
ctualem, sed solum imaginariam et intellectionem concomi-
tantem illam imaginariam; licet forte talis quietatio in homine
ab omnibus ext.rinsecis per lalem visionem quandoque dispo-
nat ut Deus animum sic tranquillum rapiat ad visionem in-
tetlectuatem.

( 3 ) 539. — Ostenditur Angelum posse docere hominem perfectius
quam alius homo. — De secundo, (scilicet quid possit Angelus fa-
cere in intellectu: — a) Propter dicta Sanctorum, praecipue Dio-
nysii,IV. Coelest. Hierarch., dicentis revelationes fieri hominibus
per Angelos(6)), manifestum est quod Angelus potest docere
hominem, sicut homo facit; sed perfeciius, quia homo docet
proponendo quaedam signa nota audienti, quibus propositis, au-
diens circa illa sola quamplurimum occupatus est, et ita in se
unitus, qualis unio non est in adinveniente scientiam, quia
inveniens scientiam circa multa distrahitur.

h) Similiter ex illis signis ordinate componit ad invicem
conceptus simplices, sicut componit loquens et docens, et conce-

(a) Ed. Ven. cognitione. (b) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA. 489

ptus complexos ordinate coniungens, sicut sunt signa ordina-
tae coniunctionis apud loquentem, et ex talibus signis percipit
veritatem complexorum ex terminis et habitudinem complexi
ad complexum, a quo habet veritatem suam, et ita addiscit.
Quam veritatem vel complexionem per se non haberet, nec
disceret sine omni docente, licet haberet species omnium in-
complexorum; non enim habens multorum incomplexorum con-
ceptus novit qualiter componat ea, et quae complexa infe-
rant (a) incomplexa, qualitercumque ordinata; si enim hoc fa-
cere posset, cito ex terminis conciperet veritates multarum com-
plexionum, et ex quibusdam complexionibus veritatem aliarum
complexionum; et sic addiscunt ingeniosi per se adinveniendo;
sed tardioribus oportet proponi ab alio aliqua signa nota, ut
addiscant per doctrinam.

c) Et hoc modo certum est Angelum posse docere sive
utendo signis ad placitum institutis, et hoc in corpore as-
sumpto, vel modo alio, formando ialia signa: vel utendo si-
gnis naturalibus, scilicet ipsis rebus, adhibendo eas prae-
sentes sensibus, a quibus sensus ordinate * immutantur *, et
ex eis phantasmata ordinate generantur; et sic ulterius ex
eis species intelligibiles ordinate abstrahuntur.

d) Dubium autem esset utrum citius posset Angelus uti
signis naturalibus quam ipse vel homo posset uti signis ad
placitum institutis; mirum enim videretur si citius posset im-
mutare visum multis sensibilibus vel visibilibus, a quibus ab-
straherentur species necessariae ad unam magnam argumen-
tationem hominis, quam posset ipse vel homo uti signis illis
ad placitum institutis repraesentantibus illa obiecta,

(6) 540. — Declaratur quid possit Angelus in tiominis intellectu
circa phantasmata. — Sed de aliis affirmativis, quid scilicet pos-
sit Angelus circa virtutem phantasiicam hominis agere vel
causare, utrum possit novum phantasma causare effective, vel
offerendo novum imaginabile, vel transporre sive transponere
phantasmata iam habita, dubium est.

a) Gonceditur tamen communiter quod phantasma no-
vurn non posset causare sine causa naturali, puta obiecto nato
causare tale phantasma.

(a) Ed. Ven. faciant.

490 LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA.

b) De translatione phantasmatis, etiam de uno organo ad
organum alterius, dubium esse videtur, utrum spiritum vel
humorem informalum phantasmate in organo Socratis possit
transferre ad organum Platonis, manente eodem pbantasmate;
non enim potest aliter phantasma tranferre, nisi transferat
subiectum.

Et forte diceretur quod, translato humore ab organo So-
cratis, non remaneret in eo phantasma, quia non esset in ea-
dem proportione ad suam causam a qua gignebatur. — Sed
ista ratio non concludil, quia sensus particularis respectu
phantasmatis est tantum causa in fieri, et non in facto esse(a).
— Si etiam talis translatio fieret a Socrate informato, phan-
tasmate manente, negaretur ille, ad cuius organum fieret
translatio, posse uti tali phantasmate, quia nullius phantasia
nata est uti phantasmate nisi genito a sensibili praesenti suo
sensui. — Sed nec ista ratio cogit, quia si Deus imprimeret
caeco nato phantasma de colore, posset uti eo vigilans ad ima-
ginandum colores; quod enim non est (b) causa formae in
esse, sed tantum in fieri, non videtur esse necessaria causa
formae quantum ad actum eius secundam. — Ad neutrum
istorum ciuorum videtur esse ratio necessaria pro una parte,
vel pro alia.

(7) c) Tertio modo, de translatione phantasmatum in eodem,
dicitur quod potest facere motum localem humorum "et spiri-
tuum, ad quem motum sequitur transpositio phantasmatum
et ordinata immutatio intellectus possibilis ab eis.

Sed hoc videtur difficile ad intelligendum; non enim
quodlibet phantasma habet spiritum vel humoivm pro subiecto,
quia tot possent simul phantasmata esse in virtute phanta-
stica quod (c) eis non possent assignari propria subiecta; nec
etiam motus aliquis localis spiritus vel humorum videtur fa-
cere aliquod phantasma movere magis quam prius, nisi aliquid
faciat circa illud phantasma per alterationem.

d) Hoc tandem quarto conceditur: quod possit circa vir-
tutem phantasticam amovere impedimenhtm; puta si impe-
dimentum ordinatae immutationis a phantasmatibus erat per-

(«) Ed. Ven. Mddit: et non in fieri tantuin.

(b) Ed. Ven. quod enim est. (c) Wadd. quot.

LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA. 491

turbatio spirituum vel humorum, Angelus potest illam sedare,
qua sedata, occurrent ordiuate.

541. — Declaratur quid possit Angelus circa intellectum pos-
sibilem hominis. — Posset etiam dici quod praeter illam viam
qua potest docere per signa sensibilia excellentius quam homo
[n. 539], et praeter quamcumque viam circa virtutem phantasti-
cam [n 540], ubi non est aliqua via multum certa, nisi ultima de
amotione impedimenti, aliquid posset operari circa intellectum
possibilem, non immediate causando speciem intelligibilem ut
totalis causa, sed ut causa partialis per intellectum suum
agentem coagens intelleciui agenti hominis, ita quod illi duo
intellectus agentes, Angeli et hominis, qui sunt eiusdein ratio-
nis, possent cuin phantasmate efficacius operari quam solus
intellectus agens hominis, et ita producere speciem intelligibi-
lem perfectiorem et distinctius repraesentantem quidditatem.
(*) 54:2. — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argumenta
— a) Ad primum [n. 530 rt] dico quod non frustra custodit
hominem ; quia potest circa intellectura eius, doccndo per si-
gna sensibilia, efficacius aliquid facere quam homo [n 539], et
forte aUquid operando circa phantasiam [n. 540], et forte circa
inteliectum possibilem, secundum ultimura modum [n. 541].
Datu etiam quod nullum istorum possit esse, adhuc non fru-
sira esset custodia eorum, quia custodiunt nos a multis im-
pugnationibtis daemonum, secundum quod dicit Hieronymus
in Homil. snper illud Matih. XVII I., Angeli eorurn semper
vident, etc : Neque etiam tuta posset esse vita morialium, etc.
Quaere eum ibi.

b) Ad secundum [n. 530/;]: consequentia non valet; quia
istud passum inferius non est capax p)-o statu isto ab illo
agente, et hoc quia passum (a) est impeditura pro statu isto,
ne aliquid tale recipiat. Unde ista impotentia non est ex defe-
ctu potentiae activae Angeli, vel ex impotentia virtutis passi-
vae intellectus nostri absolute in recipiendo, sed ex irapedi-
mento pro statu isto. — Per hoc patet acl utramque proba-
tionem consequentiae ; activum enim potest agere in passi-
vum, quando non est impeditum a receptione formae ad quam
agit tale agens; sed dum est impeditura non potest agere po-
tentia propinqua, licet possit agere potentia rernola.

(a) Ed. Ven. passivum.

492 LIB. II. DIST. XI. QUAEST. UNICA.

Et si dicas: tune non posset Deus pro statu isto imme-
diate agere in intellectum nostrum sine phantasmate, dico
quocl consequentia non valet, quia illud impedimentum pro
statu isto, scilicet o)'do inter potentias inferiores, subest cau-
salitati Dei; non autem causalitati alicuius creaturae; et ideo
cuilibet creaturae, quae praesupponit istum ordinem, est im-
pedimentum; non autem Deo vel ad Deum, qui est super istum
ordinem.

c) Ad ultimum [n. 530 c] patet quod sensibilia possunt
immutare intellectum pro statu isto, non autem mere intelligi-
bilia: non quia illa non sunt activa, nec quia intellectus noster
non est passivus respectu eorum absolute, sed quia pro statu
isto impeditur, ne patiatur vel recipiat a talibus immediate.
Amoto autem tali impedimento, tunc recipit: sicut est in bea-
titudine; tunc loquetur Angelus homini beato, et homo beatus
alii homini beato, sicut dictum est prius [n. 502 seqq.] Angelum
loqui intellectualiter Angelo, quia tunc, secundum promissum
Salvatoris in *Matth. c. XXII. v. 30, erimus sicut Angeli Dei.
Cui laus et gloria, etc.

Et ex hoc patet quare doctor non potest causare scien-
tiam in discipulo: non propter defectum virtutis activae in scien-
tia docentis, sed propter capacitatem intellectus discipuli pro
statu isto, pro quo habet impedimentum, ne sic immutetur,
quia pro statu isto determinatur ad phantasrnata, sicut ad
ipsum immutantia, sicut dictum est.

•^•^2-

DISTINCTIO DUODECIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Post considerationem cle Angelis liabitam agitur cle aliarum re-
rum creatione et praecipue cle operum sex dierum clistinctione. — Haec
de angelicae naturae conditione dicta sufficiant. — Nunc superest de
aliarum quoque rerum creatione, ac praecipue de operum sex dierum
distinctione, nonnulla in medium proferre.

Cum Deus in sapientia sua angelicos condidit Spiritus, alia etiam
creavit, sicut ostendit supradicta Scriptura Genesis(l), quae dicit in
principio Deum creasse coelum, id est, Angelos, et terram, scilicet
materiam quatuor elementorum adhuc confusam et informem, quae
a Graecis dicta est cliaos ; et hoc fuit ante omnem diem. Deinde ele-
menta distinxit Deus, et species proprias atque distinctas singulis
rebus secundum genus suum cledit, quae non simul, ut quibusdam
Sanctorum Patrum placuit, sed per intervalla temporum ac sex volu-
mina dierum, ut aliis visum est, formavit.

Quod Sancti tractatores videntur super hoc quasi adversa tradi-
disse, aliis dicentibus omnia simul facta in materia et forma, cdiis per
intervalla temponun. — Quidam namque Sanctorum Patrum, qui verba
Dei atque arcana excellenter scrutati sunt, snper hoc quasi adversa
scripsisse videntur. — Alii quidem tradiderunt omnia simul in ma-
teria et forma fuisse creata ; quod Augustinus (2) sensisse videtur. —
Alii vero hoc magis probaverunt ac asseruerunt, ut primum materia
rudis atque informis, quatuor elementorum commixtionem atque confu-
sionem tenens, creata sit; postmodum vero per intervalla sex dierum ex
illa materia rerum corporalium genera sint formata secundum species pro-
prias. Quam sententiam Gregorius(3), Hieronymus(4), Beda(5) aliique
plures commendant ac praeferunt, quae etiam Scripturae Genesis, unde
prima huius rei cognitio ad nos manavit, magis congruere videtur.

(1) Cap. I v. 1. (4) Com. in Epist. ad Tit. c. 1,

(2) De Gen. ad TJt. Lib. I. c. 15. (5) Hexaem. in init.
(») Moral. Lib. XXXII. c. 12.

494 LIB. II. DIST. XII. TEXT. MAGISTRl.

Quomodo per intervalla temporis res corporales conditae sint —
Secundum hanc itaque traditionem, ordinem atque modum creationis
fbrmationisque rerum inspiciamus. — Sicut supra (1) memoratum est: In
principio creavit Deus coelum, id est, angelicam naturam, sed adhuc
informem, ut quibusdam placet, et terram, id est, illam confusam
materiam quatuor elementorum, quam nomine terrae, ut ait Augusti-
nus, Contra 3fanichaeos(2), ideo appellavit Moyses, « quia terra inter
omnia elementa minus est speciosa. Et illa inanis erat et incomposita,
propter omnium elementorum commixtionem. Eamdem etiam vocat
abyssum dicens: Et tenebrae erant super faciem abyssi, etc; quia
confusa erat et commixta, specie distincta carens. Eadem etiam ma-
teria informis dicta est aqua, super quam ferebatur spiritus Domini,
sicut superfertur fabricandis rebus voluntas artificis; quia subjacebat
bonae voluntati Creatoris, quod formandum perficiendumque inchoa-
verat, qui sicut Dominus et Conditor praeerat fluitanti et confusae
materiae, ut distingueret per species varias, quando vellet et sicut
vellet. Haec ideo dicta est aqua, quia omnia quae in terra nascuntur,
sive animalia, sive arbores vel herbae, et similia, ab humore incipiunt
formari atque nutriri. His omnibus vocabulis vocata est illa informis
materia, ut res ignota notis vocabulis insinuaretur imperitioribus, et
non uno tantum ; nam si uno tantum signiiicaretur vocabulo, hoc esse
putaretur quod consueverant homines in illo vocabulo intelligere » .
Sub his ergo nominibus significata est materia illa confusa et infor-
mis, qiiae nulla specie cerni ac tractari poterat, id est, nominibus
visibilium rerum, quae inde futurae erant, propter infirmitatem par-
vulorum, qui minus idonei sunt invisibilia comprehendere. — Et tunc
erant tenebrae, id est, lucis absentia. « Non enim tenebrae aliquid sunt,
sed ipsa lucis absentia ; sicut silentium non aliqua res est, sed ubi
sonus non est silentium dicitur ; et nuditas non aliqua res est, sed in
corpore ubi tegumentum non est nuditas dicitur; sicut et inanitas non
est aliquid, sed inanis dicitur locus esse ubi non est corpus, et ina-
nitas est absentia corporis » (3).

Quo sensu tenebrae dicantur non esse aliquid, et quo dicantur
esse aliquid. — Attende, quia hic Augustinus tenebras dicit non esse
aliquid, cum alibi tenebrae inter creaturas ponantur, quae benedicunt
Dominum; unde dicitur (4): Benedicite lux et tenebrae Domino. — Ideo-
que sciendum est tenebras diversis modis accipi, scilicet vel pro lucis ab-
sentia, qualiter supra accepit Augustinus, iuxta quam acceptionem non
sunt aliquid : vel pro aere obscurato, sive aeris obscura qualitate ; et

(1) Dist. I, pag. 1; dist. II, pag. 86. (2) Lib. I. c. 7.

(3) D. August. 1. c. et Confes. Lib. XII. c. 3. (4) Dan. c. III. v. 72.

LIB. II. DIST. XII. TEXT. MAGISTRI. • 495

secundum lioc aliqua res creata sunt. Ideo ergo dicit tenebras tunc
fuisse super faciem abyssi, quia nondum erat lux, quae si esset, et
superesset et superfunderetur ; sed nondum lucis gratia opus suum
Deus venustaverat, quae postea in primo die formata est.

Duo liic consideranda sunt: quare illa materia confusa sit dicta
informis, et ubi ad esse prodiit, et quamtumque in altum ascenderit.
— De qua re priusquam tractemus, duo nobis discutienda occurrunt:
primum, quare illa materia confusa informis dicatur, an quia omni
forma caruerit, an propter aliud: secundo, ubi ad esse prodierit, et
quantum in altum ascenderit. — Ad illud ergo quod primo positum
est breviter respondentes, dicimus iilam primam materiam non ideo
dictam fore informem, quod nullam omnino formam habuerit. quia
non aliquid corporeum tale exsistere potest quod nullam habeat formam,
sed ideo non absurde informem appellari posse dicimus, quia in con-
fusione et permixtione quadam subsistens, nondum pulchram aper-
tamque et distinctam receperat formam, qualem modo cernimus. Facta
est ergo illa materia in forma confusionis ante formam dispositionis.
In forma confusionis prius omnia corporalia materialiter simul et se-
mel sunt creata; postmodum in forma dispositionis sex diebus sunt
ordinata. — Ecce absolutum est quod primo in discussione propositum
fuit, scilicet quare illa materia dicatur informis.

Hic ad id quod secundo quaerebatur respondet. — « Nunc superest
quod secundo proponebatur explicare, ubi scilicet illa materia substi-
terit, et quantum in altitudine porrigebatur. — Ad quod nihil temere
asserentes, dicimus quod illa prima rerum omnium moles, quando
creata est, ibidem ad esse videtur prodiisse ubi nunc formata subsi-
stit ; eratque terreum hoc elementum in uno loco eodemqne m.edio
subsistens, caeteris tribus in una confusione permixtis, eisdemque
circumquaque in modo cujusdam nebulae oppansis, ita obvolutum erat,
ut apparere posset quod fuit. — Illa vero tria, in una permixtione
confusa circumquaque suspensa, eousque in altum porrigebantur, quou-
sque nunc summitas corporeae naturae pertingit » . Et sicut quibusdam
videtur, ultra locum firmamenti extendebatur illa moles, quae in infe-
riori parte spissior atque grossior erat, in superiori vero rarior et le-
vior atque subtilior exsistebat; de qua rariori substantia putant quidam
fuisse aquas, quae super firmamentuin esse dicuntur. « Talis fuit mundi
facies in principio, priusquam reciperet formam vel dispositionem » .

Ostenso qualis fuit mundi facies in ipso primordio, incipit prosequi
operum sex dierum distinctionem. — Nunc superest ut dispositionem
illam, qualiter perfecta sit, ordine prosequamur. — Sex diebus, sicut
docet Scriptura Genesis, distinxit Deus et in fbrmas redegit proprias
cuncta quae simul materialiter fecerat ; perfecitque opus suum in die

496 . LIB. II. DIST. XII. TEXT. MAGISTRI.

sexto, et sic cleinde die septimo requievit ab omni opere suo, id est
cessavit novam creaturam facere. Sex enim diebus sex rerum genera
distinxitj nihilque postea fecit quod in aliquo illorum non contineatur.
Operatus est tamen postea, sicut Veritas in Evangelio (1) ait: Pater
meus operatur usque nunc, et ego operor illud.

De quatuor modis divinae operationis. — Quatuor enim modis,
ut ait Alcuinus, Super Genesim (2)7 operatur Deus : « Primo in Verbo
omnia disponendo. Secundo in materia informi quatuor elementorum,
de nihilo eam creando; unde: Qui vivit in aeternum creavit omnia
simul (3), omnia scilicet elementa, vel omnia corpora materialiter simnl
creavit. Tertio per opera sex dierum varias distinxit creaturas.
Quarto ex primordialibus seminibus non incognitae oriuntur naturae,
sed notae saepius reformantur, ne pereant » .

(1) Ioan. c. V. v. 17.

(2) Interrog. e.t Resjions. inter. 10. (3) Eccli. c. XVIII. v. 1.

-e/GM3\£>^>-

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

543. (') — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
duodecimam, in qua Magister agit de creatura pure corpo-
rali, quaeruntur duo de principio materiali: — Primo :

Utrum in substantia generabili et corruptibili sit aliqua
entitas positiva realiter distincta a forma ? — * Secundo,
utrum per aliquam poteniiam materia posset esse sine
forma? *

544. — Argumenta principalia (1). — * Circa primum * ar-
guitur quod non: — a) Philos. VII. Metapli.: Materia non est
quid, nec quale, et sic de aliis praedicamentis; ergo non con-
tinetur sub aliquo illorum quibus ens dividitur et distinguitur;
ergo non distinguitur a forma, forma enim substantialis est
substantia.

Sed dices quod non est ens actu, sed tantum est ens in
potentia. — Conira: materia non est materia in potentia,
quia materia non est in materia, nec est forma, ut dictum
est, nec compositum, et sic de aliis; ergo nihil.
(2) b) Praeterea, V. Physic: Quod movetur est; sed quod
generatur non est, per hoc volens probare differentiam gene-
rationis a motu; igitur oportet quod intelligatur ibi eodem
modo esse in secundo negative et in primo affirmative : sed
esse quod afflrmatur de eo quod movetur est esse mpotentia;
quia motus est actus entis in potentia secundum quod huius-
modi, III. Physic; ergo esse * negatum * de eo quod gene-
ratur est esse in potentia; igitur materia, quae est subie-

(1) Solvuntur ad n. 561.

Tom. II. 32

498 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I.

ctum generationis, non est ens in potentia ; quia argumentum
non procedit de termino generationis, sed de subiecto, quia
de termino motus non est verum dicere quod sit, sicut nec
generationis dum est in generari (a). Cum igitur materia non
sit ens in actu, nec ens in potenlia; ergo est nihil.

c) Praeterea, I. Physic: Materia non est scibilis nisi in
anatogia ad formam; sed si esset per se ens sine entitate
formae, sive ens distinctum a forma, esset per se intelligi-
bitis; ergo.

d) Praeterea, si materia esset aliquid, esset aliquis actus,
quia ens positivum extra animam actus quidam est: sed non
est actus, quia actus distinguit et dividit, materia autem
nec dividit, nec distinguit, quia in fundamento nalurae nihil
est distinctum, 1. Metaph. etc.

e) Praeterea, si esset actus, compositum non esset per se
unum, quia ex duobus entibus in actu non flt per se unum;
nec potest esse compositum, quia compositum non est princi-
pium, sed principiatum : si autem esset actus, esset vel actus
qui est forma, vel actu ens compositum ; cum igitur non sit
nec hoc, nec illud, est nihil, vel non est aliqua entitas distincta
a forma.

545. — Contra: Philos. II. Physic. et V. Metaph.: Materia
est ex qua fit res cum insit. Et ponitur cum insit, ad differen-
tiam termini oppositi, ex quo flt res, non tamen inest. Forma
autem * non potest esse iltud ex quo fit res, quia forma est
terminus factionis: sed illud ex quo fit compositum praecedit
formam \ ergo *(b).

546. (3) — Aliorum sententia (1). — Hic dicit una opinio
rem generabilem et corruptibilem habere in se tantum unam
realitatem positivam; et quidam dicunt i.llam esse materiam,
et quidam forrnam. — Et differunt opiniones istae solum in
voce, et non fn re. — Nam dicentes illam realitatem esse mate-

(a) Ed. Ven. quia de motu non est veruin dicere quod terminus
eius sit.

(b) Wadd. Forma autem est terminus factionis, vel per hoc quod-est,
ex quo patet quod non est forma, quia illud ex quo fit compositum prae-
cedit formam; per hoc quod dicitur cum insit, exeluditur privatio; ergo.

(I) Rationes solvuntur ad n. 550.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 499

riam dicunt materiam proficere in gradu entitalis non per
aliquod extrinsecum, sed per suum intrinsecum. — Exem-
plwn de quantitate interminata, quae terminatur non per
aliquid extrinsecum, sed per terminum intrinsecum. — Sic,
ut dicunt, forma non est terminus extrinsecus, sed intrin-
secus materiae; quae licet sit terminus, non tamen est aliud
a materia; et ipsa ut aliter et aliter terminatur dicitur aliud
et aliud compositum; et tamen omnes illi gradus sunt idem
materiae identice.

547. ( 4 ) — Impugnatur primo. — Positio ista non videiur
* rationatis *, nec videtur esse secundum intentionem Philoso-
phi. Arguo enim sic: — a) ln generatione naturali, secundum
Philos. I. De Gener , semper aliquid corrumpitur et aliquid
generatur. Sed tunc accipit Philosophus quod in generatione ex
opposito fit oppositum : non quod oppositum maneat, sed ali-
quod commune utrique termino, quod vult esse materiam,
quae non potest esse idem cum aliquo oppositorum, quia
unum oppositorum non manet cum alio.

( 5 ) h) Sed respondetur quod agens naturale requirit aliquid
in quod agat, et hoc est terminus corrumpendus. Tunc igitur
quando dicitur quod hoc fit illud, verum est; non tamen di-
citur quod aliquid maneai eius quod praefuit, quod sit com-
mune illis, sed ita fit ex opposito, quod hoc totum fit hoc
totum. Et ista videtur intentio Philos., I. De Gener., ubi
dicit quod in hoc distinguitur generaiio ab atteratione, quia
in generatione totum convertitur in totum; non sic in altera-
tione, propter hoc quod generabilia et corruptibilia sunt per se
entia simpiicia. — Contra: nihil prohibet effectum produci ab
agente sine illo, quo praesente, virtus agentis magis debilitatur
quam fortificetur : sed praesentia contrarii in aere, quod debet
corrumpi ab igne, magis debilitat virtutem ignis ad producen-
dum ignem quam fortificet; ergo ignis agens, qui praehabet in
virtute sua totum ignem generandum, quia ignis generandus
non est nisi quid simplex, secundum illos, non habens partem
et partes realiter distinctas, poterit ignem generare, nullo con-
trario praesupposito.

c) Ex hoc idem arguitur aliter sic: Agens naturale po-
tens in aliquem effectum totum de necessitate producit eum,
si non prohibetur, quia agens naturale non impeditum de ne-

500 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I.

cessitate agit in quolibet quod est in virtute eius activa, ut
patet de forma quam producit et inducit necessario agens non
impediturn, nec ab aliquo agente, nec ex parte passi. Si igitur
agens naturale habet aliquem totalem effectum in virtute sua
activa, necessario ponet ipsum, si non fuerit impeditum: sed
non impeditur nisi per contrarium corrumpendum. Si autem
in corrumpendo non sit aliquid (non contrarium (a) ) quod de
se sit pars compositi, sed totum est contrarium, agens non
indiget opposito in producendo, nec oportet quod corrumpat,
quia non corrumpit nisi ut aliquicl quod est in corrupto sit
ipsius geniti, quia etiam ex eius praesentia (b) magis impedi-
retur quam promoveretur in actione sua; ideo enim agens non
potest producere nisi corrumpendo, quia non habet totum effe-
ctum in virtute sua, et ideo oportet corrumpere aliquid, ut
quod fuit aliquid alterius, scilicet corrupti, sit aliquid ipsius
geniti; ergo, etc.

548. ( 6 ) — Impugnatur secundo. — Praeterea secundo sic :
— a) Aliqua substantia est corruptibilis per aliquid intrinsecum
sibi, * secundum * Philos., VII. Metaph. c. 5 : sed nulla sub-
stantia quae est forma simplex est corruptibilis per aliquid
sibi intrinsecum; ergo cum aliqua sit corruptibilis, hoc erit
per aliquid intrinsecum aliud a forma: hoc non est nisi ma-
teria, ut dicit Philos. in eodem VII., quod materia est qua
res potest esse et non esse.

b) Dices quod ideo est corruptibilis, quia habet contra-
rium. — Sed hoc non valet. quia non habet (c) contrarium
alicui, ratione cuius sit corruptibile, nisi quia habet aliquid
intrinsecum, ratione cuius habet posse non esse, quia scilicet
per hoc potest recipere suum contrarium. Et hoc insinuat Phi-
losophus, dicens ibi quod materia est illud quo res potest esse
et non esse. Et ratio est, quia est capax alicuius formae quam
non habet, quae opponitur illi sub qua est.

c) Praeterea, si materia non est distincta a forma, non
est possibilis aliqua mutatio subsiantialis. — Probo per Phi-
los. V. Physic. : mutatio quaedam est de non subiecto in sub-
iectum, alia a subiecto m non sublectum, alia de subiecto in
subiectum ; de non subiecto autem in non subiectum est im-

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Ed. Ven. potentia. (c) Ed. Ven. est.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 501

possibilis: sed oranis mutatio est aliter se habentis . Tunc sic :
generatio est mutatio de non subiecto in subiectum, * corru-
ptio est a subiecio in non subiectum *; igitur est ibi aliquid
aliter se habens. * Si igitur * non est ibi materia, quae po-
nitur subiectum commune, igitur generatio non est a non su-
biecto in subiectum, nec corruptio a subiecto in non subie-
ctum, hoc est, non erit in corruptione mutatio a forma in
privationem, nec in generatione a privatione ad formam, si
ibi non est subiectum materia, quia privatio non est nisi in
aptO nato.

(^) d) Et si dicas quod ignis qui generatur vel corrumpitur
aliter se habet, non valet, quia nihil ignis manet; ergo nec
ignis aliter se habet, quia aliter se habere est conditio entis,
ut patet * X. * Metaph.

e) Et si dicas, quare non potest converti totum in totum,
ut ex toto generetur totum? — Dico quod bene potest hoc fleri,
sed non generando, sed magis transubstantiando , sicut panis
convertitur in corpus Christi, et ista conversio non est mutatio,
ut dicitur in IV. [dist. 11].

f) Et tunc respondeo ad auctoritatem, quae est vocalis
cum dicitur: generatio est mutatio totius in totum. Sciendum
est enim quod in aliis mutationibus extra substantiam, sicut
in alteratione, non est mutatio totius in totum, quia ibi non
est proprie aliquod totum; eo tamen modo quo est ibi totum
quasi per accidens et quadam aggregatione, eo modo est ibi
mutatio totius in totum. Unde in VII. Metaph. dicit Philos.
quod non generatur albedo, sed lignum album; tamen lignum
album non est vere totum, nisi secundum quid, sicut nec
acervus lapidum est proprie totum, sed partes vel lapides;
sed lignum est quoddam per se totum et generatur totum per
se, quod est per se unum, quotcumque formae sint in tali per
se uno; quia enim ignis est aliquod totum per se unum ens
quod est generatum, et aqua similiter est quoddam totum
habens partes realiter distinctas, quae vere faciunt unum per
se, ideo tota dicitur corrumpi vel esse corrupta, quando ex
ea fit ignis, et hinc est quod totum dicitur converti in totum,
quia totum per se unum fit post corruptionem alicuius totius,
quod vere fuit unum, et per consequens vere totum corruptum,
quamvis subiectum maneat commune.

502 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I.

( 8 ) g) Item, in omni genere est reperire per se ordinem et sta-
tum, II. Metaph., sicut patet in genere causae efflcientis. In
genere igitur causae materialis erit ordo essentialis, et sic in
receptivis materialibus erit dare primum receptivum essentia-
liter: sed primum receptivum non est nisi ad primum actum:
sed primus actus est substantialis: idem autem non recipit
seipsum, sed oportet quod realiter distinguatur ab illo; ergo
primum compositum erit compositum ex primo receptivo et
actu primo realiter distincto ab illo.

h) Praeterea, aliquod causatum est causatum a quatuor
causis; quia si non, sequitur quod aliqua causa ultima causabit
sine priori. vel erit dare quod materia non erit causa per se
alicuius. — Probatio: nullum causatum est quin habeat for-
mam ; igitur si non est ex pmnibus quatuor causis, sequitur
quod vel non habeat efficientem, sive finem, quae sunt causae
priores quam sit forrua; vel si habet illas, sequitur quod ma-
teria nullius erit causa. Tunc arguo sic: si aliquod causatum
est vere causatum, vere est a quatuor causis: sed materia
non est idem causato; ergo causatum habet in se materiam
et formam, quae sunt duae causae.

( 9 ) i) Praeterea, substantia per se exsistens (a) dividitur in sub-
stantiam simplicem et compositam: sed composita non potest
esse per se divisa contra simplicem, nisi habeat partem * rea-
liter * clifferentem et realiter distinctam (b) a forma; ergo.

549. — Impugnatur tertio. — a) Praeterea, August. XII.
Confess.: Duo fecisti, Domine: unum prope te, et aliud prope
nihil, quod vocat materiam : forma autem non potest esse
prope nihil.

b) Praeterea, Augustinus probat ibi materiam esse notam
per mutationem, quia oportet aliquid moveri, sicut clicit Phi-
losophus; propter quod dicit Gommentator quod transmutatio
fecit scire materiam.

550. — Solvuntur rationes praefatae sententiae. — Ad ra-
tiones oppositas [n. 546] dico : — a) Quod si forma substantialis
non esset nisi gradus intrinsecus materiae, sequeretur tunc
quod per illos gradus generabilia non distinguantur specie,
quia isti graclus sunt essentialiter idem tertio, scilicet mate-
riae, nec alterius rationis secundum illos gradus.

(a) Ed. Ven. ens (b) Ed. Ven. partes.... differentes.... distinctas.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 503

b) Praeterea, certum est quocl anima intellectiva non po-
test esse gradus intrinsecus materiae, quia ipsa est terminus
creationis.

551. (I0) — Potentia obiectiva-subiectiva. — Est igitur vi-
dendum primo quale ens est materia. — Ad quod praemitto
quamdam distinctionem de potentia. Aliquid enim potest esse
in potentia dupliciter: uno modo ut terminus: alio modo ut
subiectum quod est in potentia ad terminum. — Et forte est
eadem potentia; sed ut comparata ad diversa dicitur obiectiva
vel subiectiva, ita quod subiectum exsistens dicitur in poten-
tia subiectiva, et eadem ut respicit agens dicitur obiectiva.
Possunt tamen separari, ut in creabiti, ubi est potentia obie-
ctiva, et non subiectiva, quia ibi non subiicitur aliquid.

552. — Aliorum sententia circa potentialitatem materiae. —
Dicunt ergo aliqui quod materia est in potentia obiectiva tan-
tum: sicut albecto est in potentia obiectiva quando non est,
quae tamen secundum quid est, quia est in virtute causae
vel causarum suarum.

553. — Impugnatur. — Contra hoc: — a) Concludunt
omnes rationes factae superius [n. 547seqq.].

b) Et iterum arguo sic: qui habet totuin ignem generan-
dum in virtute sua activa potest totum illum generare, ex quo
non supponit aliquid per se ens in potentia subiectiva; ergo.

c) Similiter etiam (a) nec ignis, nec quodcumque genera-
tum vel generandum erit realiter compositum ex diversis en-
tibus, sed simplex quoddam.

d) Non salvatur etiam mutatio substantialis secundum
hanc viam; quia nihil aliter se habet in mutatione substan-
tiali; quod enim aliter se habet nunc quam prius oportet ma-
nere et esse: et secundum hanc viam materia non est nisi in
termino vel terminis generationis, ut videtur.

e) Similiter patet quod haec via negat composilionem ;
sicut enim quando albedo de potentia obiectiva redit ad actum,
non propter hoc flt in albedine realis compositio, sic cum ex
igne in potentia fiet ignis in actu nulla erit ibi compositio. —
Et ideo ponens materiam solum in potentia obiectiva, et non
subiectiva, negat omnem rationem Philosophi de materia.

(a) Wadd. ergo similiter etiam..

504 LIB. II. DIST. XIL QUAEST. 1.

554. (11) — Doctoris sententia circa entitatem materiae pri-
mae. — a) Dico igitur quocl materia est per se unum prin-
cipium naturae, ut dicit Philos. I. Physic. et II, quod est per
se causa, ut dicit II. Physic. et * V. * Metaph., quod est per se
fundamentum * formarum* , I. Metaph., quod est per se sub-
iectum mutationum substantialium, V. Physic, quod est per
se causa compositi, II. Physic, quod est terminus creatio-
ms(l); igitur sequitur quod est aliquid non in potentia obie-
ctiva tantum, ut probant omnes rationes supradictae, sed opor-
tet tunc quod sit in potentia subieciiva exsistens in actu, vel
actus, non curo quodcumque dicatur, secundum quod onme
illud dicitur esse actu vel actus quod est extra causam suam;
cum enim sit principium et causa entis, oportet necessario
quod sit aliquod ens, quia cum principiatum et causatum de-
pendeat a causa sua et a principio suo, si esset niliil vel non
ens, dependeret ens a nihilo vel non ente: quod est impossibile.

b) Praeterea, manet sub terminis oppositis eadem, et sub
potentiis numero diversis, quae in ipsa corrumpuntur, et est
terminus creationis, patet, et secundum hoc est realitas di~
stincta a forma, ex eisdem causis, et est quid positivum, quia
receptivum formae.

c) Tamen dicitur ens in potentia, quia quanto aliquid
habet minus de actu, tanto magis est in potentia; et quia
materia est receptiva omnium formarum substantialium et ac-
cidentalium, ideo maxime est in potentia respectu earum, et
ideo definitur per esse in potentia, secundum Aristot.; non enim
habet actum distinguentem, vel dividentem, vel receptum,
vel informantem, et dantem sibi esse specificum. — Ex quo
tamen est receptivum istius actus, per suppositum, et est causa
compositi, non potest esse nihil, quia nihil non est alicuius
receptivum (2).

555. (12) — Obiectiones. — Sed contra hoc obiicitur, quod
scilicet materia non habeat tale esse in actu. — a) Philos.

(1) Quam sine specie feceras, unde speciosum mundum faceres. August.
Confes. Lib. XII. c. 4.

(2) Priasquam istam informem materiam formares atque distingueres non
erat aliquid: non color, non figura, non corpus, non spiritus; non tamen
omnino nihil: erat quaedam informitas sine ulla specie. — August. Confes.
Lib. XII. c. 3.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 505

enim 1. De Gener. arguit contra illos qui ponebant subie-
ctum generationis sive materiam aliquod corpus in actu, quia
tunc generatio, secundum Philosophum, non esset nisi alteratio;
quia omne quod advenit enti in actu est accidens; igitur eodem
modo hic, si materia sit de se aliqua entitas in actu vel actua-
liter, distincta contra formam, et solum diceretur ens in po-
tentia, quia receptiva actus comptetivi speciei, quicquid igi-
tur adveniret constitueret unum ens per accidens cum eo;
tolleretur igitur omnis mutatio substoMtiatis per hunc modum.

b) Praeterea, potentiale in omnibus aliis generibus a sub-
stantia non est actu illius generis. Patet in omni genere acci-
dentis; nam susceptivurn coloris nihil est in genere coloris.
Igitur in genere substantiae receptivum istius generis nihil erit
generis substantiae; igitur susceptivum formae substantialis
non est realiter distinctum a forma substantiali, quia illud re-
ceptivum non ponitur in aliquo genere, nec reducitur ad ali-
quod aliud genus quam ad substantiam; non igitur realiter
distinguitur a forma.

c) Praeterea, ex duobus entibus in actu non fit per se
unum; igitur ex materia, quae secundum istum modum est in
actu, non fieret per se unimi cum forma, nec resultaret unum
compositum quod esset per se unum.

556. (4 3) — Solvuntur. — Respondeo : — a) Ut prius, quod
materia dicit entitatem aliquam positivam extra intellectum
et causam suarn, secundum quam entitatem est capax forma-
rum substantialium, quae sunt actus simpliciter. Unde oportet
quod res generabitis et corruptibitis vel sit omnino simptex,
ut forma, vel componatur ex aiiquo et nihilo, vel sit compo-
situm ex aliquo et aliquo. — Primum est absurdum, scilicet
quod generabile sit simptex, et contra hoc sunt rationes superius
[n. 547seqq.] factae. — Secundum etiam est impossibile, scilicet
quod aliquid componatur ex nihilo et aliquo. — Igitur sequitur
necessario tertium, scilicet quod aliquid componitur ex aliquo
et aliquo, sicut ex materia et forma. — Non est autem in-
conveniens quod in composito sit atiquid et aiiquid, sicut
non est inconveniens quod aliquid sit compositum.

b) Et tunc ad argumentum tertium [n. 555c] dico quod sicut
non repugnat per se uni quod sit compositum, ita non repugnat
ei quod sit ex aliquibus actualibus entitatibus realiter distinctis.

506 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I.

c) Secl clices quod ita ex albo et ligno potest fieri unum
per se, quia quoddam compositum. — Respondeo : in ente
communi unitas vel est iclem quod ens, vel est passio imme-
cliaie consequens ens, et ideo non potest demonstrari deente;
quia si demonstraretur, aut hoc esset ex clefinitione subiecti,
scilicet enlis vel unius: sed ista sunt transcendentia, et non
habent definitionem; et ideo unitas in communi vel passio im-
mediata entis, quae est esse unum, non potest demonstrari de
ente: vel si esse unum sit passio mediata, illud tamen per
quod inest enti non est nobis notum. Sic etiam dico in speciali:
unitas entis specialis vel est passio immediata eius, et secun-
dum hoc cuilibet enti speciali immediate inest sua unitas, vel
si inest ex natura alterius, illud non est nobis notum.

d) Quando ergo quaeritur, quare hoc compositum est per
se unum? non est reddenda alia causa nisi quia habet talem
formam qua est per se ens, ideo per se unUm; et ita de
composito(a) non est alia causa reddenda; et ideo sicut ens
per se potest esse simpleoc et compositum, sic nec repugnat
per se passioni entis, scilicet suae unitati, esse simplex vel
composita.

(,4) e) Secl dices: tu bene assignas rationem unitatis ex parte
totius, quia scilicet totum ideo est per se unum quia habet
talem formam, et aliud est per accidens unum propter tatem
formam; secl quaero de partibus compositi, unde habent quod
istae dant esse per se unum, et aliae non? — Respondeo:
Philos. VIII. Metaph. quaerit quare aliquid est unum, et dicit
quod simptex est unurn, quia statim est icl quod est. Sed in com-
positis est dare aliquam. rationem, et nescivit Philosophus aliam
dare, nisi quia hoc est actus et illud potentia, ita quod hoc
est potentia essentialiter receptiva secunclum totum genussuum,
et illud actus essentialiter perficiens aliucl; et ideo ex his fit
unum per se, scilicet ex materia et forma. Non sic est de
subiecto et accidente; quia enim tam materia quam forma
sunt causae intrinsecae entis compositi, ideo faciunt per se
unum; albedo vero et homo non sunt causae intrinsecae,
quia homo in ultima actualitate sua potest esse sine albedine,
et ideo nec per se habet potentialitatem ad albedinem, et ideo

(«) Ed. Ven. et e converso de composito per accidens.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 507

tantum faciunt unum per accidens. Aliqua etiam constituunt
unum lantum aggregatione; ideo * possunt *(a) esse unum ag-
gregatlone. Aliqua etiam sunt unum unitate ordinis, quia sci-
licet ordinantur ad unum.

(15) f) Et si fiat altercatio, sicut argutum est supra, quod ex
actu et actu non fit unum per se, nec ex esse et esse, dico
quod si accipias esse actu ut distinguitur contra potentiam
secundum quocl actus et potentia dividunt totum ens, sic dico
quod materia potest dici in actu, et licet non dicatur actus,
quia actus habet eam distinguere et denominare, posset tamen
clici actus secundum quod Aristot. accipit actum in VI. et VIII.
Metaph. — Si autem actus dividatur contra illud quod reci-
pit actum, sic materia non est actus, quia est primum rece-
ptivum actus: tale autem oportet esse denudatum ab omni
actu, quia est distinguibile per omnem actum, ut sic possit esse
pars omnis entis. — Cum igitur clicis quod ex duobus entibus
non fit unum, dico quod falsum est quando unum est in po-
tentia ad aliud; et similiter dicendum est de esse et esse.

g) Acl aliud * etiam quod * dicis [n. 555«] quod generatio
esset alteratio, ut probatur per Aristot. contra antiquos (b),
dico quod antiqui ponebant corpus habens formam substantia-
lem esse materiam et subiectum generationis, ut patet I. De
Gener.; alii scilicet terram, etc; et sequitur quod faciebant
omnem generationern alterationem. Sed in proposito non pono
quod materia sit actuata et distincta per aliquam formam
substantialem.

h) Ad aliud [n. 555 &] de receptivo in genere substanliae
et accidentis, dico quod si albedo poneretur compositum ex par-
tibus essentialibus, secundum quod Philosophus videtur ponere
XII. Metaph. principia proportionabilia in omni genere, tunc
est ad oppositum. — Et si hoc non ponatur, pono tunc in ac-
cidentibus receptivum alicuius accidentis non esse eiusdem ge-
neris cum recepto, nec per se, nec per reductionem; et tunc
etiam sequitur oppositum, quia potentiale et receptivum acci-
dentis alicuius in uno genere * respectu * alicuius generis prio-
ris est actuale, ut receptivum in genere coloris, et universa-
liter in genere qualitatis est aliquod actuale de genere priori,

(a) Wadd. posset. (b) Ed. Ven. ut probatur per antiquos.

508 LIB II. DIST. XII. QUAEST. I.

scilicet de genere quantitalis, ut superficies respectu colorum;
igitur potentiale et receptivum in prinro genere non potest
esse de aliquo alio priori genere. Ideo oportet esse de eodem
genere, scilicet de genere subsiantiae.

557. (16) — Declaratur quomodo materia realiter distinguitur
a forma. — Sequitur secundo (a) videre quomodo materia
vealiter distinguitur a forma. — Ubi dico quod sunt omnino
alterius rationis, et primo diversa. — Quod probo sic: —
a) Actus et potentia, quae sunt principia entis, sunt primo
diversa: materia et forma sunt huiusmodi; ergo.

b) Si eninr forma esset eiusdem rationis cum materia, non
competeret sibi clare esse; et si materia esset eiusdem rationis
cum forma, non competeret sibi recipere esse.

c) Si etiam aliquid formae includeretur in materia, forma
quantum ad hoc non esset apta nata recipi, sed magis reci-
pere, et sic forma non esset primum receptum, sed aliquid
eius esset non receptum, sed receptivum. Eodem modo si ali-
quid materiae esset inclusum in forma, ipsa non esset primo
receptiva, sed recepta quantum ad aliquid sui.

d) Sic igitur sunt omnino alterius rationis et primo di-
versa inter se.

558. — Declaratur quomodo materia et forma constituunt
unum simpliciter. — Quomodo igitur, ex quo sunt duo prin-
cipia distincta et primo diversa, possunt constituere aliquid
unum simpliciter? — Dico quod quanto aliqua sunt magis di-
stincta et diversa formaliter, tanto sunt rnagis disposita ad fa-
ciendum per se unum; quia in illa constitutione non requiritur
similitudo in natura, sed proportio conveniens, quae potest
esse inter prirno diversa.

559. — Conclusio Doctoris. — Dico igitur quod mihi est con-
tradictio quod materia sit terminus creationis et pars com-
posiii, et quod non habeat aliquod esse, cum tamen sit aliqua
esseatia; quod enim aliqua essentia sit extra causam suam,
et quod non habeat aliquod esse quo sit esseniia, est mihi
contradictio.

560. (17) — Obiectio. — a) Proponitur. — Obiicitur etiam
ab aliis contra dicta per Comment. VIII. Metaph., ubi dicit

(«) Ed. Ven. tertio.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 509

quocl generans non facit aliud quam extrahere illud quod est
in potentia ad actum. Unde dicit quod non largitur multitu-
nem, sed perfectionem. Sed si produceret aliquam actualita-
tem quae prius non fuisset in materia, iam largiretur multi-
tudinem: quod est contra eum. Oportet ergo quod sicut fuit
tantum unum in potentia, ita sit ununi tantum in actu, et sic
non erunt duae entitates absolutae in generato.

b) Sohntur. — Respondeo: in generationibus et corruptio-
nibus communiter concurrunt potentia obiectiva et subiectiva
[Vid. n. 551], et ex potentia obiectiva trahit agens ad actum
illud quod est in tali potentia, puta totatem terminum, gene-
rationis, qui includit formam et materiam dum est in potentia
obiectiva, sicut quando est in actu habet utrumque. Et hoc
modo agens non largitur muttitudinem, sed perfectionem so-
lum; sicut enim totus ignis est factus in actu, sic totus fuit
in potentia. Et haec est prirna extractio eius quod fuit in po-
tentia obiectiva. — Secunda extractio est secundum quod
agens de potentia materiae praeexsistentis, et quae in fine ge-
nerationis est pars compositi, educit formam, quae est altera
pars compositi, quae prius non fuit in actu, nec in re extra,
sicut materia. Et sic agens vel generans largitur multitudi-
nerrt, loquendo de multitudine in actu. Sic igitur generans lar-
gitur perfectionem, prout accipit totum terminum generatio-
nis, quod erat in potenlia obiectiva — Alio autem modo ac-
cipiendo potentiam subiectivam, ut de qua extrahit formam,
sic largitur aliquam multitudinem actualem.

561. (4 8) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad argu-
mentum primum [n. 544«] dico quod illa propositio non facit
ad propositum; quia Aristoteles non dicit eam ex intentione, sed
arguendo ad partem falsam pro opinione antiquorum. Quod patet
primo ex processu litterae, quia postquam dixit quod nec est
quid, nec quate, etc. subclit: Sic quidem intendentibus ac-
cidit materiam subiectum esse, sed impossibile: sed non est
moclus Aristotelis subiungere sed impossibile suae determina-
tioni. — Esto tamen quod sit verum, auctoritas tamen solvit ar-
gumentum; ponit enim illa quibus ens determinatur et distin-
guitur: distinctio autem vel determinatio fit ab actu actuante
et distinguente, qualis est forma, et nihil huiusmocli est ma-
teria.

510 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I.

Secl dlces ultra quod materia praedicatur de omnibus
denominative ; unde VII. Metaph. dicit Philos. quod arca non
est lignum, sed lignea; ergo de nullo praedicatur essentiali-
ter ; ergo si nullum est eorum quae sunt, erit nihil. — Dico
quod ex hoc quod materia praedicatur denominative de ali-
quo, patet quod non est nihil, sed aliquid, quia nihil non de-
nominat aliquid.

Dico igitur quod denominativa proprie dicuntur quae dif-
ferunt cadentia ab alio. Patet in Praedicamentis. Casus au-
tem iste potest esse vel sicut accidentis ad subiectum, vel si-
cut formae ad suppositum eiusdem naturae. — Et secundum
hoc est duplex praedicatio denominativa: una accidentis de-
nominantis subiectum, * ut homo est albus*: alia formae non
acceptae in abstracto, nec secundum rationem quidditatis abso-
lutae, sed quasi in concreto per cadentiam formae ad suppo-
situm naturae proprine, secundum quod dicimus homo est ani-
matus, non homo est anima; et isto modo omnia superiora
dicuntur de suis inferioribus, ut Socrates est homo, liomo est
animal; non liomo est animalitas, vel Socrates est humani-
tas. — Et sic etiam in proposito dicitur quod materia est in-
formata; non tamen quod maleria sit forma.
('9) b) Ad aliucl V. Physic. [n. 544 &], quod movetur, etc.
dico quod licet entitas actualis non sit mobili ratio recipiendi
motum, sed magis ut est ens in potentia, est tamen actus ne-
cessario requisitus ad hoc quod moveatur; et sic loquitur
Philos. dicens: quod movetur est: non quod haec sit conditio
mobilis per se, sed per accidens, requisita tamen necessario
ad motum. Per se autem conditio mobilis est esse in potentia.
Bene tamen potest esse aliquid conveniens alicui per accidens,
et tamen necessario: per accidens, * in quantum * (a) non
includitur in ratione formae illius; necessario tamen requi-
situm ad illud, quia sine illo illud non esset, sicut privatio
est principium per accidens naturae, I. Physic. — Ad pro-
bandum igitur quod generatio non sit motus, sufflcit Aristoteli
quod subiectum generationis non necessario est ens actu, sed
est ens in potentia; subiecto autem motus sive ei quod mo-
vetur necessario coniungitur quod est ens actu, licet per ac-
cidens, ut dictum est.

(a) Wadd. et tamen necessario per accidens, quia.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. I. 511

c) Ad aliud [n. 544 c~\ de materia, quod non est scibi-
Us, etc, dico quod Philos. indistincte et in universali loquitur
de motu usque ad V. Librum; et ideo consideratio eius de
materia se extendit ad subiectum tam mutationis quam mo-
tus; loquitur enim ibi de materia ut est subieclum, non solum
in generatione, sed etiam in alteratione, et ut habet ordinem
ad transmutationem. Sic nec subiectum motus, nec mutatio-
nis est scibile per se, nec scitur per se, sed in comparatione
ad aliud. — Sed non sequitur quod non sit alio modo scibile
per se et secundum se: sicut ignis ut transmuiatur localiter
non potest cognosci nisi per comparationem ad locum; potest
tamen cognosci alio modo et perfectiori quam per compara-
tionem ad locum. — Intentio autem Philosophi est ibi quod
quantumcumque materia vel subiectum cognoscatur et sit co-
gnoscibile in se et per se, est tamen cognoscibilis in compara-
tione ad formam.

(20) Dico igitur quod materia secundum se in sua essentia est
cognoscibilis ; sed non a nobis. — Primum patet, quia omnis
entitas absoluta in se est cognoscibilis : materia est huiusmodi;
ergo; habet enim ideam in Deo, vel ex parte obiecti, vel se-
cundum rationem ex parte essentiae, secundum aliam opinio-
nem. — Secundum patet; nam forma est magis cognoscibilis
a nobis quam materia : sed forma non cognoscitur nisi ex ope-
rationibus; igitur nec materia; quanto enim est aliquid magis re-
motum a sensibus tanto minusesta nobis cognoscibile. Cognosci-
mus igitur materiam, ut dicit Comment., per transmutationem;
videmus enim unam formam novam post aliam, quia videmus
novam operationem, quae arguit novam formam; igitur subie-
ctum transmutationis commune manet: hoc est materia. Non
igitur sequitur: est cognoscibilis in analogia ad formam; igitur
alio modo vel in se vel secundum se non est cognoscibilis.

d) Ad aliud cle actu [n. 544 d] dico quod si accipis actam
pro actu informante, materia non est actus; si autem accipias
actum pro omni eo quod est extra causam suam, sic materia
potest dici ens aciu vel actus. — Sed secundum communem
modum loquencli esse actu attribuitur et appropriatur formae.

e) Ad ultimum [n. 544 e\ in oppositum patet quomodo ma-
teria est ens actu et quomodo non.

QUAESTIO II.

562. ( i ) — Proponitur quaestio. — * Secundo quaero : *
Utrum per atiquam potentlam materia possit esse sine

forma ?

563. — Argumenta principalia (1 ) — Vkletur quod non :
— a) Quanto aliqua sunt magis unum, tanto sunt minus se-
parabilia: sed raateria est magis unum cum forma quam
passio propria cum subiecto: et passio non potest separari a
subiecto; ergo nec materia a forma. — Maior est manifesta. —
Minorem probo; quia materia facit unum essentialiter cum
forma et per se : sed propria passio non sic facit unum cum
subiecto, quia facit unum secundo modo dicendi per se tantum.

b) Item, omni eo quod potest per se esse potest aliquid
fieri inferius. Probo: illud quod non potest per se esse est
inferius eo quod potest per se esse; ergo Deus potest facere:
secl nihil potest esse inferius materia, quia cum materia sit
ens in potentia et prope nihil, tunc illucl inferius esset nihil.

c) Item, privationes sunt oppositae, sicut et formae qui-
bus sunt oppositae: sed formae oppositae nunquam sunt simul
in materia; ergo nec privationes oppositae: sed privationes
oppositae non sunt simul, nec possunt esse, quia forma oppo-
sita uni actu (a) est in materia; si igitur materia non habet
aliquam formam, sunt in ea oppositae privationes simul: quod
est impossibile; ergo, etc.

564. — Gontra: Non minus dependet accidens a substan-
tia quam materia a fbrma : sed accidens potest fieri sine sub-
iecto; ergo et materia sine forma.

565. ( 2 ) — Sententia I. negativa. — a) Exponitur — Re-
sponsio : secundum illos qui dicunt quod materia non est aliud
a forma non est [n. 546], mirum si non potest esse sine forma;
idem enim non potest fleri sine seipso.

(a) Ed. Ven. actui. (1) Solvuntur ad n. 571.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II. 513

566. — b) Impugnatur. — Sed hoc est falsum, ut pro-
batuui est supra [n. 547 seqq.], quia ornne generabile est com-
positum ex re et re.

567. — Sententia II. negativa. — a) Exponitur. — Alii
clicunt materiam habere realitatem distinctam aforma; non
tamen potest esse sine forma, quia non est actus, nec habens
actum, quia est tantum ens potentiale vel possibile ; curn enim
clividatur ens per acturn et potentiam, materia non cadit sub
primo membro, sed sub secundo, est enim potentia. Nihil ergo
habet actus vel actualitatis, sed tantum habet esse potentiaie,
quocl tarnen esse est atiquatis reatitas disiincta a forma.
Et per hoc salvant compositionem realem. Implicat autem
contradictionem quod aliquid habeat esse tantum potentiale
et sit actualiter.

b) Impugnatur. — Si isti intelligant per realitatem ma-
teriae aliquam entitatem vel realitatem extra causam suam,
non video quod sit contradictio si ponatur virtute divina
sine forma.

568. — Exponitur III. sententia negativa (1). — Alii habent
aliam imaginationem de materia; quia ponunt eam esse ter-
minum creationis alium absolute a forma; tamen dicunt quod
non potest esse sine forma. — Quod probant: — a) Quia si
fieret sine forma, esset actus: sed materia non est actus;
ergo, etc.

b) Item, secundum Boetium, omne esse est a forma; ergo
si materia sit sine forma, erit sine esse : quod est contradictio.

c) Praeterea, quod non habet ideam non potest fieri sine
alio: materia est huiusmodi; ergo, etc.

d) Praeterea, illud in quod Deus non habet actionem non
potest fieri per se: sed, secundum Doctores peritissimos, Deus
non habet actionem in materia; ergo, etc.

e) Item, quae analogantur in aliquo primo, illud est rea-
liter in uno primo, et in aliis non nisi per attributionem acl
illud ; patet de sanitate, quae est realiter in animali, et in
urina non nisi per attributionem ad illucl aliud ; sed esse
est a forma; ergo materia non est nisi in anatogia ad for-
mam, cui primo attribuitur.

(1) Cuius argumenta solvuntur ad n. 572.
Tom. II. 33

514 LTB. II. DIST. XII. QUAEST. II.

f) Item arguitur: si materia haberet esse per se sine
forma, tunc compositum non esset vere unum, quia haberet
in se plura esse.

(3) 569. — Sententia Doctoris tenentis non esse contradictionem
quod materia sit sine forma. — Respondeo ad quaestionem:
tenendo, ut in priori quaest [n. 554] dictum est, rem ma-
terialem esse compositam ex duobus, quae sunt partes rei
compositae, et quod semper aliquid generati praeexsistit gene-
rato sub forma corrumpendi, dico quod non est contradi-
ctio materiam esse sine forma quaecumque, substaniiali et
accidentali. — Quod probo: — a) Absolutum distinctum et
prius alio absoluto potest esse, sine contradictione, sine illo:
materia est ens absolutum distinctum et prius forma qua-
cumque, substantiali scilicet et accidentali; igitur potest esse
sine alio absoluto, sive sine forma substantiali vel accidentali
absoluta. — Maior declaratur ; nam ideo ponitur ibi abso-
lutum ad excludendum correlativum, quia in his esset in-
stantia: prius ponitur ibi ad excludendum simultatem origi-
nis, quae includit etiam simultatem correlativorum. — Minor
etiam probata est supra in quaest. praec. [n. 554]. — Quod
enim materia sit quid absoluium, satis patet, quia facit com-
positionem realem et absotutam. Quod autem sit prior forma,
saltem natura et origine, patet, quia est receptivum formae
et fundamentum eius: sed receptivum et fundamentum for-
mae est prius forma. — Hoc etiam confirmatur perAugust.,
qui XIII Confes. dicit quod prius origine terminatur creatio
ad materiayyi quam ad formam, licet, secundum eum, primo
fuerit creata cum forma.

b) ltem, quidquid Deus absolutum facit in creaturis, me-
diante causa secunda, potest facere sine illa causa secunda,
quae non est de essentia causati : sed forma est causa secunda
quae non est de essentia materiae in quantum materia est,
mediante qua Deus dat esse materiae(a); ergo Deus sine illa
* etc. * {b). — Quod autem forma non sit de essentia materiae,
patet, quia aliter, adveniente alia et alia forma, esset alia et
alia essentia materiae.

(a) Ed. Ven. sive quae non dat materiae esse.

(b) Wadd. potest facere materiam.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II. 515

(£) c) Item, quod Deus immediate creat immediate conser-
vat vel potest conservare: sed materia est terminus creationis,
etiam secundum alios, et sic immediate creatur a Deo, ut
probabo; ergo, etc. Quia ex quo materia est aliquid primum
in entibus, non potest subesse causalitati alicuius creaturae.
Similiter cum non possit produci nisi per creationem, et nulla
creatura potest creare, ut probabitur (a) in I. quaest. IV., se-
quitur necessario quod solus Deus eam creat. Sed entitas ab-
soluta quae est a solo Deo, sine alia aliqua entitate absoluta
posteriore, potest conservari a Deo; quia Deus sine omni ab-
soluto, quod non est de essentia rei, et quod est posterius
ipsa re, potest rem conservare.

d) Item, non est necesse Deum velle aliquid aliud a se
absolute et de necessiiate [Vid. Lib. I. n. 689seqq.]; ergo si
vult necessario formam esse, ad hoc quod velit materiam esse,
hoc non est simpliciter, sed propter necessariam connexionem
materiae ad formam: sed non est talis necessitas absoluta con-
nexionis materiae ad formam. — Probo; quia si est necessitas
absoluta connexionis materiae ad formam, ut tu dicis, igitur
materia sibi determinat aliquam formam de necessitate. —
Probatio consequentiae : quod determinat sibi aliquod genus
determinat sibi aliquam speciem in genere illo: et omne quod
determinat sibi speciem de necessitate determinat sibi esse in
aliquo uno individuo istius speciei: ut omne quod de necessi-
tate est homo est hic homo vel ille: sed materia non deter-
minat sibi de necessitate hanc formam vel illam; manifestum
est; ergo nec iotum genus formae.

Confirmatur : quicquid contingenter se habet ad quodli-
bet cuiuslibet generis absoluti habet se contingenter ad illud
genus absolutum; hoc patet: sed materia contingenter se ha-
bet ad quamlibet formam; ergo et contingenter se habet
ad toturn genus formae. — Probo etiain quod si de ne~
cessitate absoluta determinat sibi genus formae, quod neces-
sario determinat sibi unum solum illius generis; quia unum
essentialiter unum et singulare est impossibile dependere es-
sentialiter a pluribus eiusdem generis. — Si ergo materia
necessario determinat sibi totum genus formae, hoc est quia

(a) Ed. Ven. probatum est.

516 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II.

necessario determinat sibi aliquod unum illius generis: quod
falsum est. — Si igitur contingenter se habet ad totum genus
formae, potest virtute divina esse sine forma.

570. ('5) — Solvuntur dubia et instantiae. — a) Et si
quaeras, ubi esset illa materia sine forma? — Dico quod sicut
Angelus, qui non est quantus, est in loco aliquo definitive,
non circumscriptive, supposito quod sit in universo, si tamen
fieret extra universum ubi locus non est, non esset in loco
definitive, sic materia si fieret in universo sine forma, esset
definitive alicubi; si autem fieret extra universum, nusquam
esset localiter vel definitive ; tamen esset natura quaedam
absoluta.

b) Si quaeras etiam, an habeat partes? — Dico quod par-
tes substantiales habet, illas enim non habet per quantitatem.

c) Si dicas quod est ens in potentia; ergo si conservetur
sine forma, esse erit sibi accidens; dico quod falsum est, quia
sicut homo essentiam propriam habet extra omnem intellectum,
sic et esse, et tunc etiam haberet illud esse sicut et essentiam.

dj Si etiam dicas : materia sic exsistens sine forma habet
saltem respectum ad Deum conservantem ; igitur habet ali-
quam formam; dico, sicut dictum est supra, dist. 1 [n. 64seqq.],
quod ille respectus (a) est idem realiter cum materia, nec est
forma addita ; quaelibet enim essentia creata non est aliud
quam dependentia sui ad Deum.

571. (6) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta principalia. — a) Ad primum [n. 563 a], quanto aliqua
sunt magis, etc, dico quod procedit de unitate identitatis,
qua aliqua dicuntur unum, quia idem realiter; non de uni-
tate [b) unionis aliquorum in tertio, sicut ex materia et forma
fit unum tertium, scilicet compositum. Si intelligitur primo
modo, tunc maior propositio est vera. Si secundo modo, est
falsa. — Vel sic: si rnaior intelligatur de unione identitatis ali-
quorum inter se, minor est falsa. Si autem intelligatur maior
de unione aliquorum in tertio, sic maior est falsa ; quia illo
modo in maxime dependentibus non potest esse ordo ad ali-
quod unum, et in quibus est minima dependentia possunt or-
dinari ad aliquod unum sive ad unionem totius.

(a) Ed. Ven. illa res. (b) Ed. Ven. identitate.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II. 517

b) Ad aliud [n. 563 &] dico, concedendo maiorem, quia non
video quin esse in alio ente sit inferius quam esse in se, et
quin sit magis imperfectionis dependere quam non dependere.
Et ideo dico quod omne esse puiuscumque alterius generis a
substantia, scilicet accidentis, est imperfectius quocumque
quod est pars substantiae, sicut est materia (a). — Et tunc
ad August. (1), qui communiter hic allegatur : Duo fecisti, Do-
mine, unum prope te, etc, * ut materiam *, dico quod lo-
quitur de ordine entium in genere substantiae, et ibi est An-
gelus ens supremum, et materia ens infimum.

Sed dices: nihil alterius generis potest esse superius An-
gelo; ergo nihil alterius generis potest esse inferius materia
prima. — Dico quod non est simile; ideo enim non est su-
perius, quia nullum genus est superius genere substantiae,
sed alia genera sunt inferiora.

Utrum autem posset fieri in genere substantiae aliquid
inferius, de hoc est dubium.

c) Ad tertium [n. 563 c] dico quod nullae privationes
sunt oppositae in eodem, nisi sint privationes formarum op-
positarum immediatarum circa idem de necessitate sequen-
tium. Et si sic sit, tunc dico quod privationes sic sunt incom-
possibiles ; sic enim se habent formae oppositae, quod si su-
sceptivum habet unam, caret alia, et e converso; alias esset
contradictio, si formae consequerentur susceptivum de necessi-
tate, et tamen posset esse sine eis. Sed circa materiam nullae
formae sic sunt simpliciter immediatae, licet aliquae sint im-
mediatae respectu agentis naturalis, quod non agit nisi in
quanto, et per consequens simpliciter et immediate non potest
attingere ad nudam essentiam materiae. — Nec etiam Deus
posset facere materiam sine forma, secundum Aristot. Secl hoc
fuit pro tanto, quia ipse posuit necessariam connexionem
causarum, ita quod impossibile est, secundum eum, primas
causas agere sine secundis, sive Causam omnino Primam sine
secunda causa. Sed si hoc negasset, habuisset ponere, secun-
dum ea quae posuit de materia, quod potuisset eam Deus
fecisse sine forma.

(a) Ed. Ven. scilicet materiae.
(1) Confes. lib. XII. c. 7.

518 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II.

572. (?) — Solvuntur rationes III. sententiae. — a) Ad
primam rationem alterius opinionis [n. 568 a] dico quod si
accipiatur actus prout distinguitur contra potentiam, secun-
dum quae, scilicet actum et potentiam, totum ens dividitur, sic
actus non convertitur cum forma, secundum hoc enim omne
quod est extra causam suam est in actu, et secundum hoc
etiam privationes dicuntur esse actu; unde caecitas dicitur
esse actualiter in oculo carente visu, sicut dicitur in IV. et
VII. Metaph. Si autem loquaris de aciu secundum quod ]o-
quitur Philos. VII. Metaph., scilicet secundum quod est actus
receptus et actuans et distinguens, sic distinguitur contra rece-
ptivum, et materia est receptivum illo modo, et non esl actus.

b) Ad auctoritatem Boetii [n. 568 6], omne esse est a forma,
verum est, esse specificum et perfectum. — Vel dicendum
quod loquitur de facto, et non de possibili fieri per potentiam
Dei. Et esse etiam formale, licet sit communicatum (b) ma-
teriae a forma, tamen est communicatum materiae esse pro-
prium, quod est idem cum eius essentia, non sibi communi-
catum a forma, sicut nec eius essentia.

c) Acl aliud [n. 568 c\ dico: sive idea accipiatur pro obie-
cto cognito, sive pro ratione cognoscendi, falsum est quod
materia non habeat ideam; imo quocumque modo idea acci-
piatur, dico quod materia ipsa habet ideam; sicut enim ma-
teria est quid creabile distinctum a forma, sic est quoddam
ideale, quod habet ideam distinctam. Sive etiam idea ponatur
ratio imitandi essentiam divinam in tali gradu, adhuc habet
ideam; quia alium gradum imitandi habet materia essentiam
divinam quam forma vel aliud quodcumque.

(8) d) Ad aliud [n. 568 d~\: quod ipsi dicunt quod Deus non
habet actionem in eam, dico quod falsum est; et si dicunt hoc
Doctores periti, non tamen in hoc sunt periti; imo, secundum
eos, habet eam pro termino actionis suae; ergo potest aliquid
circa eam agere. Et hoc concedunt alii, quod nullum agens
naturale potest attingere essentiam materiae; Deus tamen
potest, ut illi dicunt in IV. Sententiarum, et hoc necessario
habent dicere sui sequaces.

e) Ad aliud de analogia [n. 568 #], quod illud recipitur
tantum in uno realiter, et in aliis per attributionem, clico

(cc) Ed. Ven. concreatum.

LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II. 519

quod hoc est falsum; quia si ita est in uno exemplo, in cen-
tum est contrarium; nulla enim maior est analogia quam sit
creaturae ad Deum in ratione essendi, et tamen sic esse primo
et principaliter convenit Deo, quod tamen realiter et univoce
convenit creaturae. Simile est de bonitate et sapientia et huius-
modi. Gradus etiam sunt in perfectionibus specierum, et per
attributionem se habent ad aliquam perfectionem ; et tamen
non est tota perfectio in una, nec etiam tota entitas in sub-
stanlia, ita quod accidens non sit ens, nec habeat formalem
entitatem, quamvis per attributionem se habeat ad substan-
tiarn. — Nec etiam exemplum multum valet, quia non est
idem conceptus sanitatis qui dicitur de urina et de animali
et de diaeta; nam non est idem formalis conceptus sanitatis
ut est aequaliias humorum, et ut est quid causativum sa-
nitatis, vel significativum sanitatis, licet in utroque materia-
liter includatur formalis conceptus sanitatis. Et tunc dico quod
huiusmodi conceptus sunt formaliter diversi in illis de quibus
dicuntur; nam causativum sanitatis est formaliter in diaeta, vei
in tali potione vel herba; significativum in urina est; et hl
conceptus formaliter diversi ordinantur ad istum conceptum
sanitatis, qui est aequalitas vel proportio humorum, quae
ut sic formaliter est solum in animali.

(9) f) Ad aliud [n. 568/"] respondet unus Doctor quod ma-
teria potest intelligi habere triplex esse: primo esse suum,
quod debetur sibi secundum quod est aliqua essentia distincta
a quacumque alia: aliud esse quod communicatur sibi a forma:
tertium esse quod communicatur sibi supernaturaliter a Deo.
— Et illud esse communicatum sibi a Deo non habet quando
est in composito, quia repugnaret per se unitati suppositi (a),
sed illud haberet si Deus faceret ipsam sine forma.

Sed hoc est falsum, quia hoc non est aliud dicere quam ma-
teriam, sine omni addito, non posse esse sine forma. Item sicut
accidenti, postquam panis transubstantiatur, non communicatur
aliud esse quam habuit quando fuit actu informans panem, sed
idem sibi conservatur,sicut probabitur in IV. Libro[Dist. 12. q. 1.],
ergo similiter in proposito non communicaretur materiae aliud
esse ab illo quod habet dum est sub forma. — Et eaedem rationes
quae ibi positae sunt de accidentibus concludunt de materia.

(a) alias, compositi.

520 LIB. II. DIST. XII. QUAEST. II.

Si vero intelligit sic, quod materiae separatae a forma et
sine forma communicatur esse a Deo, non actus aliquis, sed
negatio ipsius esse communicaii a forma, id est quod ma-
teria sit per se exsistens, sine esse sibi communicato a forma,
ita quod per se esse sit quaedam negatio talis esse commu-
nicati a forma, quia in isto esse per se non recipit esse a
forma, si, inquam, sic intelligit, potest concedi quod materiae
separatae communicatur a Deo huiusmodi esse, vel per se esse
negative, ut dictum est. — Et consequenter etiam posset dici
quod tale esse non convenit sibi in composiio, et eadem ratione,
sicut supra dictum est, quia compositum, secundum hoc, non
esset unum; oportet enim ad unitatem per se compositi ma-
teriam recipere formam et subesse formae, non quod tunc ma-
teriae detur aliqua actualitas nova, quando non est sub forma.

573. (,0) — Obiectio. — a) Proponitur. — Posset etiam fieri
una ratio contra conclusionem principalem sic: materia vi-
detur plus dependere a forma quam forma quaecumque a ma-
teria: secl formae naturales aliquae non possunt separari a
materia; ergo nec materia a forma. — Minorem probo; quia
si essent separatae, essent spirituales, et sic intellectuales, et
per consequens immateriales: sed formam talem esse intellectua-
lem, vel formam materialem esse immaterialem, videtur inclu-
dere contradictionem; ergo nec materia potest separari a forma.

b) Solvitur. — Potest dici uno modo quod licet entitas
materiae sit minus perfecta quam formae, non tamen plus est
dependens, imo minus, et ideo potest fieri sine forma, et non
e converso. — Alio modo potest dici quod forma est magis
ens, nec tamen est causa constituens esse materiale (a), sed
est causa concurrens ad esse compositi constituendi, et ideo
potest separari forma a materia, sicut e converso. — Et ad
probationem, istae formae essent spirituales, dico quod non
oportet; quia sicut quantitas est forma eiusdem naturae quando
separatur et quando est in subiecto, sic etiam istae formae
essent eiusdem naturae, si * separarentur * sicut cum sunt
coniunctae, sive cum informant materiam, nec essent inielle-
ctuales, quia hoc repugnat eis secundum se.

(a) Ed. Ven. materiae.

DISTINCTIO DECIMATERTIA

TEXTUS MAGISTRI SENTETIARUM.

Quae fuerit prima distinctionis operatio? — Prima autem distin-
ctionis operatio fuit formatio lucis, sicut ostendit Scriptura Genes. (1),
quae, commemorata rerum informitate, earum dispositionem a luce in-
choavit subdens: Dixit Deus: Fiat lux, et facta est lux: et divisit
lucem a tenebris, appellavitque lucem diem et tenebras noctem. Et
factum est vespere et mane dies unus. — « Congrue mundi ornatus a
luce incipit, unde caetera quae creanda erant viderentur » (2).

Qualis fuerit lux illa, corporalis, an spiritualis? — Si quaeritur,
qualis illa lux fuerit, corporalis scilicet, an spiritualisf, id respondemus
quod a Sanctis legimus traditum. — Dicit enim Augustinus (3), quia
lux illa corporalis, vel spiritualis intelligi potest. Si spiritualis acci-
pitur, angelica natura intelligitur, quae prius informis fuit, sed po-
stea formata est, cum ad Creatorem suum conversa, ei charitate adhae-
sit. Cuius informitatis creatio superius (4) significata est, ubi dictum
est: In principio creavit Deus coelum et terram. Hic vero ejusdem
formatio ostenditur cum ait: Fiat lux, et facta est lux. Haec ergo
angelica natura prius tenebrae et postea lux fuit; quia prius habuit
informitatem et imperfectionem, deinde formationis perfectionem. Et
ita divisit Deus lucem a tenebris. Nam, ut ait Augustinus Super
Genes. (5), « hujus creaturae informitas et imperfectio fuit antequam
formaretur in amore Conditoris; formata vero est quando conversa
est ad incommutabile lumen Verbi » . — Si vero corporalis fuit lux
illa, quod utique probabile est, corpus lucidum fuisse intelligitur,
velut lucida nubes, quod non de nihilo, sed de praeiacenti materia for-
maliter factum est, ut lux esset et vim lucendi haberet; cum qua
dies prima exorta est, quia ante lucem nec fuit dies, nec nox, licet
tempus fuerit.

(1) Cap. I. v. 3seqq. (4) Gen. c. I. v. 1.

(2) Glos. interl. (5) Lib. I. c. 5.

(3) De Gen. ad Litt. Lib. I. c. 3.

522 LIB. II. DIST. XIII. TEXT. MAGISTRI.

Quod lux illa facta est ubi Sol apparet, quae in aquis lucere
poterat. — Si autem quaeritur: ubi est facta lux illa, cum abyssus
omnem terrae altitudinem tegeret?, dici potest in illis partibus facta
quas nuc illustrat Solis diurna lux. Nec mirirm, lucem in aquis posse
lucere, cum etiam nautarum operatione saepius illustrentur, qui in
profundum mersi, misso ex ore oleo, aquas sibi illustrant ; quae multo
rariores fuerunt in principio quam modo sunt, quia nondum congre-
gatae fuerant in uno loco. Facta ergo lux illa vicem et locum Solis
tenebat, quae motu suo circumagitata, noctem diemque discernebat.
Ibi ergo primum lucem apparuisse verisimile est, ubi Sol quotidiano
cursu circumvectus apparet, ut eodem tramite lux circumcurrens ac
primo ad occasum descendens, vesperam faceret, deinde revocata ad
ortum, auroram, id est mane illustraret. Et ita divisit Deus lucem et
tenebras, et appellavit lucem diem, et tenebras noctem.

Quod dies diversis modis accipitur. — Hic notandum est quod
dies diversis modis accipitur in Scriptura (1). — Dicitur enim dies lux
illa quae illo triduo tenebras illuminabat, et dicitur dies illuminatio
ipsa aeris. Dicitur etiam dies spatium viginti quatuor horarum, quali-
ter accipitur cum ait: Factum est vespere et mane dies unus. Quod
ita distinguendum est : factum est vespere prius, et postea mane, et
ita fuit dies unus expletus viginti quatuor horarum, dies scilicet na-
naturalis, qui habuit vesperam, sed non mane,' mane enim dicitur
finis praecedentis et initium sequentis diei, quod est aurora, quae nec
plenam lucem nec omnino tenebras habet. Mane ergo primus dies non
habuit, quia nec dies praecesserat, qui sequentis diei initio ter-
minaretur, et eo praecipue, quia luce apparente, mox super terram
plenus atque praeclarus dies exstitit, qui non ab aurora, sed a plena
luce inchoavit, et mane sequentis diei consummatus est. Unde Beda
Super Genesim (2) : « Decebat ut dies a luce inciperet et in mane se-
quentis diei tenderet, ut opera Dei a luce inchoasse et in lucem com-
pleta esse significarentur » . Reliqui autem dies mane habuerunt et
vesperam, quorum quisque, a suo mane incipiens, usque ad alterius
diei mane tendebatur.

De naturali ordine computationis dierum, et de illo qui pro my-
sterio introductus est. — Hic est naturalis ordo distinctionis dierum,
ut distinguantur atque computentur dies a mane usque ad mane. Po-
stea vero in mysterio factum est ut dies computentur a vespera in
vesperam, et adiungatur dies praecedenti nocti in computatione, cum
iuxta naturalem ordinem praecedens dies sequenti nocti adiungi debeat,
quia homo a luce per peccatum corruit in tenebras ignorantiae pecca-

(1) Cfr. D. August. De Genes. ad Litt. Lib. I. c. 10. (2) Hexaem. Lib. I.

LIB. II. DIST. XIII. TEXT. MAGISTRI. 523

torum, deinde per Ohristum a tenebris ad lucem rediit. Unde Aposto-
lus (1): Eramus aliquando tenebrae, nunc autem lux in Domino. Primus
itaque dies non ab aurora, sed a plena luce incipiens, et post paula-
tim vesperam, occidente luce, excipiens mane sequentis diei expletus
est. Unde Beda (2): « Occidente luce paulatim et post spatium diurnae
longitudinis inferiores partes subeunte, factum est vespere, sicut nunc
usitato cursu Solis fieri solet. Factum est autem mane, eadem luce
super terram redeunte, et alium diem inchoante ; et dies expletus est
unus viginti quatuor horarum. Fuitque nox illo triduo omnino tenebrosa,
quae post creata sidera aliqua luce claruit » .

Cur sol factus est, si lux illa sufjiciebat? — Solet autem quaeri,
quare factus est Sol, si lux illa faciendo diei sufficiebat ? — Ad quod
dici potest, quoniam lux illa forte superiores partes illustrabat, et ad
illuminationem inferiorum Solem fieri oportebat: vel potius ideo quia,
facto Sole, diei fulgor auctus est; ampliori enim multo luce radiavit
dies postea quam ante. — Si autem quaeritur, quid de illa luce factum
sit, cum modo non appareat ?, potest dici, aut de ea corpus Solis forma-
tum, aut in ea parte coeli esse in qua Sol est : non quod ipsa sit Sol,
sed sic ei unita, ut discerni non valeat (3).

Quomodo accipiendum sit illud, dixit Deus, an sono vocis id Deus
dixerit, an aliter ? — Praeterea investigandum est, quomodo accipien-
dum sit quod ait : Dixit Deus, utrum temporaliter vel sono vocis illud
dixerit, an alio modo? — Augustinus Super Genes. (4) tradit, nec
temporaliter , nec sono vocis Deum locutum fuisse ; quia si temporaliter,
et mutabiliter ; et si corporaliter dicatur sonuisse vox Dei, nec lingua
erat, qua loqueretur, nec erat quem oporteret audire et intelligere. Bene
ergo vox Dei ad naturam Verbi, per quod omnia facta sunt, refertur.
Dixit ergo Deus : Fiat, etc, non temporaliter, non sono vocis, sed in
Verbo sibi coaeterno, id est, Verbum genuit intemporaliter, in quo erat
et disposuit ab aeterno ut fieret in tempore, et in eo factum est.

Quomodo accipiendum sit quod dicitur, Pater operari in Filio vel
per Filium vel in Spiritu Sancto ? — Hic quaeri solet, quomodo acci-
piendum sit quod dicitur, Pater operari in Filio vel per Filium vel in
Spiritu Sancto? Hoc enim Scriptura frequenter nobis proponit, ut
illud (5): Omnia in Sapientia fecisti, Domine, id est, in Filio. Et (6) In
principio, id est, in Filio, creavit Deus coelum et terram. Et illud (7) :
Per quem fecit et saecula. Super illum quoque Psalmi (8) locum : Verbo

(1) Eph. c. V. v. 8. (5) Ps. CIII. v. 24.

(2) Loc. cit. (0) Gen. c. I. v. 1.

(3) Cfr. D. August. De Genes. ad Litt. Lib. I. c. 10. (7) Hebr. c. I. v. 2.

(4) Ib. c. 11. (8) XXXII. v. 6.

524 LIB. II. DIST. XIII. TEXT. MAGISTRI.

Dominl coeli ftrmati sunt, etc. dicit Augustinus (1) quod «Pater opera-
tur per Verbum suum et Spiritum Sauctum » . Quomodo ergo hoc ac-
cipiendum est? — Putaverunt quidam haeretici quod Pater, velut
auctor et artifex, Filio et Spiritu Sancto in rerum operatione quasi
instrumento uteretur, ex praedictis verbis errandi occasionem sumen-
tes : quod velut blasphemum atque sanae doctrinae adversum abiicit
pia fides. — Non est itaque intelligendum, ideo Scripturam frequenter
commemorare Patrem operari in Filio vel per Filium, tamquam Filius
non posset facere, si ei non porrexisset Pater dexteram, vel tamquam
aliquod instrumentum fuerit Patris operantis ; sed potius illis verbis Pa-
trem intelligi voluit cum Filio et Spiritu Sancto operari, et sine eis
nihil facere.

Contra hanc expositionem surgit haereticus. — Sed dicit haere-
ticus : hac ratione posset dixisse, Filium operari per Patrem vel in
Patre, et Spiritum Sanctum cum utroque vel per utrumque, quia
Filius cum Patre, et Spiritus Sanctus cum utroque operatur. — Cui
breviter respondetur, ideo illud dictum esse, et non istud, ut in Patre
monstraretur auctoritas, non enim Pater a Filio, sed Filius a Patre
operatur, et Spiritus Sanctus ab utroque. Ideoque etiam Filius per
Spiritum Sanctum legitur operari, quia cum Spiritu Sancto operatur,
hoc ipsum a Filio habente, ut operetur.

Alia praedictorum expositio. — Potest et aliter illud accipi, ut
dicatur Pater in Filio vel per Filium operari, quia eum genuit om-
nium opificem, sicut dicitur Pater per eum iudicare, quia eum genuit iu-
dicem; ita et per Spiritum Sanctum dicitur operari, sive Pater sive
Filius, quia ab utroque procedit Spiritus Sanctus, factor omnium. Unde
Ioannes Chrysostomus in expositione Epistolae ad Hebraeos (2) sic ait:
« Non ut haereticus inaniter suspicatur, tamquam aliquod instrumen-
tum Patris exstiterit Filius ; neque per eum Pater dicitur fecisse, tam-
quam ipse facere non posset; sed sicut dicitur Pater iudicare per
Filium, quia iudicem genuit, sic etiam dicitur operari per Filium,
quia eum constat opificem genuisse. Si enim causa eius Pater est,
secundum quod Pater est, multo amplius eorum causa est quae per
Filium facta sunt » .

Haec de opere primae diei dicta sunt.

(1) Enarrat. in Psalm. (2) Homil. II.

•^li^*

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINGTIONE XIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

574. — (') Proponitur quaestio. — Oirca distinctionem de-
cimam tertiam quaero simul de luce et lumine, et primo
quaero:

Utrum lux gignat tumen tamquam propriam speciem
sensibilem suil

575. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a)
August. VII. Super Genes. ad Litter. (2): Anima ministrat
corpus per lucem et aerem, etc.

b) Praeterea, lumen gignit substantiam, ut patet cle igne;
ergo est substantia.

c) Praeterea, lumen frangitur et reflectitur ; ergo est
corpus, quia istae sunt passiones corporis.

d) Praeterea, quocl non sit species: quia denominat me-
dium: non sic species coloris.

e) Excludit etiam oppositum, scilicet tenebram: non ita
species; simul enim sunt species oppositorum, ut simul sunt
species albi et nigri in medio.

f) Tertio quia habet effectum realem in medio et organo,
scilicet visum corrumpere et gignere calorem : effectus realis
non convenit speciei, etc.

576. — Contra: Lux est de se sensibilis, II. De Anima ;
ergo habet aliquam speciem sensibilem: non aliam a lumine;
ergo, etc.

577. — Divisio. — Hic tria sunt videnda : primo quid sit
lux: secundo quid lumen: tertio qualiter lumen a luce gi-
grtatur.

(1) Solvuntur ad n. 582. (2) Cap. 15.

526 LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNICA.

578. (2) — Declaratur quid sit lux. — De prlmo dico quod
lux doii potest poni substantia : — a) Quia est per se sensi-
bitis: non sic substantia; ergo, etc.

b) Lux etiam in aliquo est accidens ; ergo in nidlo est
substantia. quod enim vere est nulli accidii, ex I. Physic. —
Antecedens patet, quia si in igne esset lux forma substantialis,
vel esset ultima differentia specifica, vel aliqua imperfectior,
quae esset in potentia ad formam specificam. — Non primo
modo, quia tunc quaecumque haberent lucem essent eiusdem
speciei. — Non secundo modo, quia tunc ista forrna esset im-
perfectior forma specifica ignis, et ita non esset forma substan-
tialis alicuius corporis coelestis, in quo nulla est forma substan-
tialis imperfectior forma elementari.

c) Tertio est probabile formam substantialem corporis
coelestis consequi aliquam formam activam, sicut formas sub-
stantiales generabilium et corruptibilium consequuntur qualita-
tes activae: non est autem alia qualitas consequens formam
substantialem corporis coelestis quam lux.

d) Confirmatur per Damasc. lib. II. cap. 8. Quaere.

579. ( 3 ) — Declaratur quid sit lumen. — De secundo dico :
— a) Quod lumen non est substantia compleia, hoc est per
se subsistens ; quia nec spiritualis, cum sit extensibilis, nec
corporalis, quia tunc duo corpora essent simul, est enim lumen(a)
cum toto aere, nec oportet aerem moveri localiter, adveniente
lumine, quia tunc in medio illuminato non esset respiratio (b)
aeris, si illud corpus esset localiter motum propter lumen.

b) Nec etiam lumen est forma substantialis, quia illud
cui advenit manet perfectum in specie, illo recedente, sicut ap-
paret de aere quandoque illuminato, quandoque tenebroso.

c) Nec est materia; patet.

d) Nec aliquid pertinens ad genus substantiae.

e) Nec est verisimile quod ad aliquod aliud genus perti-
neat, praeterquam ad genus qualitatis.

f) Cum autem quantum ad iertiam speciem distinguatur
qualitas in qualitatein sensibilem et in qualitatem quae est
species sive intentio qualitatis sensibilis, notandum quod in-
tentio non dicitur hic illud in quod iendit sensus, quia hoc

(a) Ed. Ven. lux. [b) Ed. Ven. aspiratio.

LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNICA. 527

modo ipsum obiectum esset intentio; sed intentio hic dicitur
illud per quod tamquam per principium formale in obiectum
tendit sensus. Et sicut quidquid est signum est res, secundum
August., De Doct. Christ., licet non e converso, et ideo in di-
stinctione rei et signi res accipitur pro illa re quae non est
signum, licet illa quae est signum sit etiam res, ita in clistin-
ctione rei et intentionis, licet intentio sit res, et forte sensi-
bilis res, in quam possit sensus tendere, tamen illa clicitur
intentio quae non est tantum res in quam tendit sensus, sed
est ratio tendendi in alterum, cuius est propria similituclo.

Hoc moclo dico quod lumen proprie est intentio, sive spe-
cies sensibilis ipsius lucis. — Quod probatur: tum quia si
non esset intentio, tunc positum supra sensum prohiberet sen-
sum, quia quod est tantum sensibile, et non raiio sentiendi,
si ponatur supra sensum, impedit sensationem, quia sensibile
supra sensum positum non sentitur, et ita lumen supraposi-
tum oculo impecliret ipsum videre: hoc autem est falsum, et
contra Comment., super De Sensu et Sensato, ubi vult quod
necesse est Jumen proprium in oculo esse, ad hoc ut recipiat
species colorum et videat.'

g) Modus ponitur iste: quod sicut lux ut visibile est prius
naturaliter colore, ita et species eius est naturaliter prior spe-
cie coloris, et ita tam in perficiendo medium, ita quod me-
dium non illuminatum non sit capax ad percipiendum colores,
quam in perficiendo visum, ita quod organum non illuminatum
non sit visivum proxime.

580. ( * ) — Declaratur qualiter lumen a luce gignatur [Vid.
n. 583] — a) * Et * quantum ad tertium articulum, qui de-
clarat istum secundum, notandum est quod est dare iriplicem
radium (a), videlicet: radium rectum et fractum et refle-
xum, secunclum ipsurn Alacen. in Perspectiva sua.

Rectus radius est qui diffunditur a luminoso in medio
eiusdem diaphaneitatis quantum durat virtus luminosi. — Ra-
dius reftexus est qui, occurrente opaco, antequam terminetur
virtus activa lurainosi, diffunclitur in partem oppositam, non
ex electione, sed quia naturale agens, cuius virtus activa non

(ci) Ed. Ven. addit: et secundum istum triplicem radium gignitur lu-
men a luce.

528 LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNIGA.

est totaliter exhausta, in directum agit quantum potest, et
quod non potest in directum agit in obliquum. — Radius
fractus est qui, occurrente medio alterius diaphaneitatis, non
tamen omnino opaco, multiplicatur in illo medio, sed non se-
cundum lineam rectam, sed incidit ibi angulus; quando autem
occurrit medium densius frangitur radius ad perpendicularem,
quia ex quo est perpendicularis est fortissimus in agendo.
Unde cum frangitur ad agendum in medium densius requiritur
situs propinquior perpendiculari radio: talis est situs radii fra-
cti ad perpendicularem; quando autem occurrit medium ra-
rius frangitur radius a perpendiculari propter oppositam
causam.

b) Dico tunc quod lumen multiplicatum secundum istos
tres radios immediate gignitur ab ipsa luce, et etiam imme-
cliate est species sensibilis ipsius lucis — De recto patet. —
De reflexo probatur: tum quia per illum radium videtur res
in se, non autem aliqua species impressa speculo reflectente:
tum quia * (quaere conclusionem de hoc, quae est *) (a). —
Eodem modo etiam per radium fractum videtur ipsa res mul-
tiplicans se, et non species aliqua ipsius rei visae; et sicut ista
lumina (b) primaria multiplicatione diffusa sunt immediate spe-
cies lucis gignentis, forte ita immediate gignuntur * in radio
reflexo et fracto * ab ea, loquendo de immediatione ad cau-
sam, non excludendo ordinem effectuum ordinatorum respectu
eiusdem causae.

(5) c) Sed praeter ista est aliud lumen secundarium quod di-
citur lumen accidentale, quale est ubi est umbra. In hoc enim
distinguitur umbra in actu a tenebra, quia tenebra est pri~
vatio luminis, tam primarii quam secundarii, umbra est pri-
vaiio luminis primarii. Istucl autem secunclarium lumen, licet
quandoque diffunclatur per reflexionem, non tamen a corpore
polito, quia reflexio a tali corpore est gignitio raclii primarii,
quia est immediata species ipsius lucis gignentis; non autem
sic istud lumen secunclarium, immo gignitur ab ipso lumine

(a) Ita etiain Ed. 1478. — Wadd. : tum quia eodem modo etiam... —
Ed. 1497: speculo reflectente. Eodem modo: — Ed. 1522.... tum quia: quaere
Commentatorem de hoc, qui dicit quod radius egreditur a corpore radioso
et effunditur in speculum, et inde reflectitur in eodem.

(b) Ed. Ven. luminaria.

LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNICA. 529

primario, ita quod si per impossibile reflexio remaneret sine(a)
lumine radii imprimentis, gigneret sphaerice vel hemisphaerice
istud lumen secundarium; non sic autem gigneretur lumen re-
flexum a radio primario, qualis est reflexio a corpore polito.

d) Est ergo omne lumen species; sed lumen primarium est
species lucis gignentis ; lumen secundarium species luminis
primarii.

581. — Solvitur obiectio. — Et ex hoc patet ad argu-
menta quae possunt fieri contra istam partem: quia cum lumen
videatur, non erit species visibilis.

Respondeo : species aliqua intensa, non obstante quod sit
intentio et species alterius visibilis, potest tamen in se esse
visibilis, sicut dicit Comment., super De Sensu et Sensato,
cap. 1 ; quia quando lumen reflectitur ad virides plantas colo-
rantur parietes. — Similiter species non sunt visibiles nisi
quando terminantur ad opaca, ita quod non contiguatae opacis
non possunt gignere species sui, quibus videantur: sicut species
coloris dum est in medio non videtur; sed quando continguatur
opaco tunc videri potest, sicut patet de radio transeunte per
vitrum coloratum, apparet color in pariete, ubi terminatur ra-
dius ille, et videtur coloratus similiter sicut vitrum; et tamen
in medio non erit ille radius coloratus visibilis. Nec tamen
propter hoc negatur ille rubor esse species qui apparet in pa-
riete, quia oculus ibi exsistens, cui si supponeretur ille rubor,
videret rubeum vitrum vel ruborem vitri.
(6) Unde haec est falsa: illud quod est intentio obiecti vi-
sibilis non est visibile; sed ista est vera: omnis intentio non
tantum est visibilis, sed est etiam ratio videndi. — Unde forma
illuminans Lunam lumen est, et non lux, quia non est corpus
terminatum in Luna; et tamen est sensibilis et species lucis.
Similiter per Aristot., in De Sensu et Sensato, fulgor emissus
ab oculo moto in tenebris visibilis est, et tamen est species
lucis tantum (b). Et eodem modo lumen non terminatum ad
opacum non videtur; quod patet: tum quia radii solares de
nocte non apparent, qui tamen intercipiuntur inter nos et coe-
lum, et supra conum pyramidis umbrae terrae: tum quia ex-

(a) Ed. Ven. in.

(b) In Ed. Ven. « Unde haec est falsa»... usque « est species lucis tan-
tum » habetur infra, in fine hui. numeri, post verba « ita in proposito » .

Tom. II. 34

530 LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNIGA.

sistens in carcere opaco et tenebroso, ubi per opposita fora-
mina transiret radius solaris, non videret, ita quod nusquam
reflectente se ad opacum, non videret illum radium, si corpus-
cula illa non frangantur.

Similiter si medium illuminatum esset infinitum, et non
terminatum acl corpus opacum, Sole exsistente super Horizon-
tem, nihil videretur, quia non esset .terminans.
(7) Eamdem ergo conditionem habet lumen quam habent aliae
species principales colorum, quantum ad videri et non videri,
*et* sicut principales species colorum, quae scilicet radiose mul-
tiplicantur, possunt generare alias secundarias accidentales non
radiose multiplicatas, et per illas videri, et tamen non negatur
illas primas esse intentiones, proeo quod simpliciter sunt simili-
tudines illorum primorum colorum gignentium, ita in proposito.

582. — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argumenta.
— a) Ad primum [n. 575a] dico quod Augustinus accipit ibi
lucem pro corpore subtili, puta forte pro igne, qui est corpus
subtilius in mixto, vel pro aliquo corpore subtili multum con-
veniente cum igne in natura, sicut et Scriptura dicit(l) lucem
factam fuisse prima die: non quod tunc fieret accidens sine
subiecto, sed tunc fiebat corpus luminosum, cuius forma no-
tior erat lux, et ideo describitur subiectum ignotum per ter-
minum notiorem.

b) Acl secundum [n. 575 b~\ dico quod alterans in fine al-
terationis generat; non autem illa qualitas qua alteravit.

c) Ad tertium [n. 575 c] ciico quod ista sunt metaphorice
dicta de lumine, sicut patet per Avicen. IV. NaturaL; non
enim aliquid idem proceciit recte quasi motu locali, et tamen
quandoque obliquatur frangendo vel reflectendo (a) ; sed quando
virtus activa non est totaliter exhausta, id est non tantum
causavit quantum potest causare, tunc ulterius, si non potest
secundum lineam rectam agere, secundum quam natura ma-
xime agit, quia illa est brevissima et efficacissima ad ope-
randum, agit secundum aliam lineam isti propinquiorem, et
hanc fractam vel reflexam, si nihil potest agere ulterius rea-
gendo in iclem passum in quod prius egit, causando tamen ibi
cum illo prius causato aliquid simpliciter imperfectius.

(a) Ed. Ven. refrangendo. (1) Gen. e. I. v. 3.

LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNICA. 531

Et si obiicias. quod cum perfectiori causato priori non
potest esse causatum imperfectius posterius, et ita cum toto
medio illuminato radio primario non potest esse lux, nec etiam
cum rnedio illuminato radio recto polest esse radius reflexus,
dico quod falsitas conclusionis apparet ad sensum; patet enim,
si radius Solis incidat in aquam et reflectatur in aliquem lo-
cum tenebrosum, ubi non est radius rectus. sensus dicit refle-
xionem fleri usque in locum illum tenebrosum. Non autem
illic fleret, nisi prius esset radius reflexus in medio illumi-
nato radio recto. Eodem modo dicit sensus lumen secunda-
rium sive speciem luminis primarii difTundi a lumine pri-
mario contiguato alicui corpori opaco usque ad oculum, alio-
quin non videretur illud lumen primarium, et tamen per totum
illud medium est lumen primarium. — Tunc ergo illa propo-
sitio est neganda: ubi est forma perfectior ibi non potest mul-
tiplicari aliqua imperfectior, sive species quae sit forma im-
perfectior.

(8) d) Ad alia quae sunt contra speciem sive intentionem,
dico ad wrimmn [n. 575 d\ quod omne accidens forte posset
denominare subiectum suum in quo est, si esset denominans
vel nomen imposilum quod signiflcaret denominationem con-
venientem formae respectu talis subiecti. Hoc modo non est de-
nominativum impositum a speciebus colorum; quia denomina-
tiva imppsita a coloribus denominant subiectum habens colores
secundum esse reale. Si autem esset denominativum impositum
quod denominaret subiectum habere formam secundum esse in-
tentionale, non secundum esse reale, bene posset medium de-
nominari a tali nomine albi; et tale est impositum a lumine,
et forte magis hic quam in coloribus, propter maiorem perfe-
ctionem et evidentiam huius intentionis quam aliarum inten-
tionum visibilium.

e) Quod additur secundo [n. 575 e] de opposito dico quod
lumen unum non excludit aliud lumen alterius rationis, sicut
lumen Solis non excludit lumen Lunae in eadem parte medii,
vel alterius stellae, sicut nec species nigri excludit speciem
albi, vel e converso in eadem parte medii; sed sicut lumen
quodcumque excludit a medio tenebram, quae est eius priva-
tio, non contrarium vel disparatum, ita species cuiuscumque
coloris excludit privationem illius coloris in medio.

532 LIB. II. DIST. XIII. QUAEST. UNICA.

( 9 ) f) Ad terthim [n. 575 f\ concedo quod res est et effe-
ctum realem habere potest; non tamen ita res, quod non
possit esse intentio, quia cum ratione sua stat quod ipsa per
se sit ratio tendendi in obiectum, et hoc sufflcit ad rationem
inteniionis.

583. — Declaratur amplius qualiter lumen a luce gignatur.
[Vid. n. 580]. — Quod autem totus radius gignatur immediate
ab ipsa luce, et non pars radii a parte, probatur; quia si po-
natur quod lumen in aliqua parte medii gignat lumen ex se,
quilibet punctus lucis multiplicat se sphaerice, quia omne acti-
vum naturale agit in meclium circumstans sphaerice, si sit ex
omni parte aeque dispositum, et si habeat opacum obstans ex
una parte sui, saltem multiplicat se hemisphaerice; ergo eodem
modo si lumen esset gignens respectu alterius luminis, ex quo
non habet opacum impediens ex aliqua parte sui, sphaerice se
multiplicat, et ita sicut lumen principale gignit aliud lumen ul-
terius secundarium indirectum, ita gigneretur ex omni parte
radii distantis: quod est contra sensum. — Praeterea, aliquod
luminare potest agere in distans localiter; quia si non posset
agere nisi ubi est localiter, tantum posset illuminare aliquod
indivisibile ; quod si praesens est in ratione agentis alicui di-
stanti localiter, ergo et pari ratione toti medio usque ad tantam
distantiam ad quantam sufficit virtus eius; et si praesens est
illi toti, et potest in toto causare lumen, ergo causat, quia
ipsum lumen genitum ab ipso, dato quocl posset causare aliud
lumen, tamen luminare praesens est maioris virtutis quam lu-
men genitum, et ita praevenit ipsum lumen in agendo in par-
tem remotam.

DISTINCTIO DECIMAQUARTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De opere secundae diei qua factum est firmamentum. — Dixit quo-
que Deus: Fiat firmamentum in medio aquarum, et dividat aquas ab
aquis. Divisitque aquas quae erant sub firmamento db his quae erant
super firmamentum (1).

« Sciendum est quod illius coeli describitur hic creatio, sicut ait
Beda Super Genes. (2), in quo fixa sunt sidera, cui suppositae sunt aquae
in aere et in terra, et superpositae aliae, de quibus dicitur (3) : Qui
tegis aquis superiora eius. In medio ergo firmamentum est, id est si-
dereum coelum » .

« Quod de aquis factum esse, credi potest » . Crystallinus enim
lapis, cui magna est firmitas et perspicuitas, de aquis factus est (?).

« Si quem vero movet, quomodo aquae natura fluidae et in ima
labiles super coelum possint consistere, de Deo scriptum esse (4) me-
minerit : Qui ligat aquas in nubibus suis. Qui enim infra coelum ligat
aquas ad tempus vaporibus nubium retentas, potest etiam super coeli
sphaeram non vaporali tenuitate, sed glaciali soliditate aquas suspen-
dere, ne labantur. Quales autem et ad quid conditae sint, ipse novit qui
condidit » . — Ecce ostensum est his verbis quod coelum factum sit,
scilicet illud in quo fixa sunt sidera, id est, quod excedit aerem; et
de qua materia, scilicet de aquisj et quales sint aquae quae super
illud coelum sunt, scilicet ut glacies solidatae.

Alii putant coelum illud esse igneae naturae, quibus consentit
Augustinus. — Quidam vero coelum quod excedit aeris spatia igneae
naturae dicunt, asserentes super aerem purum ignem esse, qui dicitur
esse coelum, de quo igne sidera et luminaria facta esse coniectant. Qui-
bus Augustinus (5) consentire videtur. — Utrum vero nomine firma-
menti coelum quod excedit aerem, an ipse aer hic intelligatur, idem
Augustinus (6) quaerit, nec solvit. Magis tamen approbare videtur
coelum illud hic accipi quod spatia aeris excedit. Aquas autem quae
super illud coelum sunt dicit vaporaliter trahi et levissimis suspendi

(1) Gen. c. I. v. 6 seq. (4) Iob, c. XXYI. v. 8.

(2) Hexaem. (5) De Genes. ad Liiter. Lib. II. c. 3.

(3) Ps. CIII. v. 3. (6) Ib. c. 4.

534 LIB. II. DIST. XIV. TEXT. MAGISTRI.

guttis, sicut aer iste nubilosus exhalatione terrae aquas vaporaliter
trahit et per subtiles minutias suspendit, et post corpulentius conglo-
batas pluvialiter refundit. Si ergo « potest aqua, sicut videmus, ad
tantas minutias pervenire, ut feratur vaporaliter super aerem aquis
naturaliter leviorem, cur non credamus etiam super illud levius
coelum miniitioribus guttis et levioribus immanare vaporibus ? » . Sed
quoquo modo ibi sint, ibi esse non dubitamus.

Quae sit ftgura ftrmamenti ? — « Quaeri etiam solet, cuius ftgurae
sit coelum? — Sed Spiritus Sanctus, quamvis auctores nostri sciverint,
per eos dicere noluit, nisi quod prosit saluti » . — « Quaeritur etiam, si
stet, an moveatur coelum ? — Si movetur, iniquiunt, quomodo est firma-
mentum? — Si stat, quomodo in eo fixa sidera circumeunt? — Sed
ftrmamentum dici potest, non propter stationem, sed propter ftrmitatem
vel terminum aquarum intrasgressibilem. — Si autem stat, nihil
impedit moveri et circuire sidera » (1).

Quare tacuit Scriptura de opere secundae diei, quod in aliis
dixit? — Post haec quaeri solet, quare hic non est dictum, sicut in
aiiorum dierum operibus : Vidit Deus quod esset bonumf — Sacramentum
aliquod hic commendatur. Ideo enim fortassis non est hic dictum, quod
tamen sicut in aliis factum est, quia binarius principium est alteri-
tatis et signum divisionis.

De opere tertiae diei, quando aquae congregatae sunt in unum lo-
cum. — Sequitur (2) : Dixit Deus: Congregentur aquae in locum unum>
et appareat arida. — Tertiae diei opus est congregatio aquarum in unum
locum, « Congregatae sunt enim omnes aquae coelo inferiores in unam
matricem, ut lux, quae praeterito biduo aquas clara luce lustraverat,
in puro aere clarior fulgeat, et appareat terra, quae cooperta latebat,
et quae aquis limosa erat fieret arida et germinibus apta. Eodem enim
die protulit terra herbam virentem, lingnumque faciens fructum » (3).

« Si autem quaeratur, ubi congregatae sunt aquae, quae totum
texerant spatium usque ad coelum?, potuit fieri ut terra subsidens con-
cavas partes praeberet ubi fluentes aquas reciperet. Potest etiam credi
primarias aquas rariores fuisse, quae sicut nebula tegerent terras, sed
congregatione esse spissatas, et ideo facile in unum posse redigi lo-
cum. — Oumque multa constet esse maria et flumina, in unum tamen
locum dicit aquas congregatas, propter continuationem omnium aqua-
rum, quae in terris sunt, quia cuncta flumina et maria magno mari
iunguntur. Ideoque cum dixerit aquas congregatas in unum locum,

(l) D. August. ib. c. 9. (2) Gen. c. I. v. 9. (3) Beda in Hexaem.

LIB. II. DIST. XIV. TEXT. MAGISTRI. 535

deinde dicit pluraliter congregationesque aquarum, propter multifidos
sinus earum, quibus omnibus ex magno mari principium est (1) » .

De opere quartae diei, quando facta sunt luminaria. — Sequi-
tur (2) : Dixit Deus : Fiant luminaria in firmamento coeli, et dividant
diem ac noctem. — In praecedenti triduo disposita est universitatis
hujus mundi machina, et partibus suis distributa. Formata enim luce
prima die, quae universa illustraret, duo sequentes dies attributi sunt
supremae et infimae parti mundi, firmamento scilicet, aeri, terrae et
aquae. Nam secunda die firmamentum desuper expansum est ; tertia vero
aquarum molibus intra receptacula sua collectis, terra est revelata, at-
que aer serenatus. Quatuor igitur mundi elementa illis diebus suis locis
distincta sunt et ordinata. — Tribus autem sequentibus diebus ornata
sunt illa quatuor elementa. Quarta enim die ornatum est firmamentum
Sole et Luna et stellis; quinta aer in volatilibus et aquae in pisci-
bus ornamenta acceperunt; sexta accepit terra iumenta et reptilia et
bestias. — Post quae omnia factus est homo de terra et in terra, non
tamen ad terram, nec propter terram, sed ad coelum et propter coelum.

Ante alia de ornatu coeli agitur, sicut prius factum est. — Quia
ergo coelum caeteris elementis speciem praestat, priusquam aliis factum
est, « ideo ante alia ornatur in quarto die, quo fiunt sidera ; quae
ideo facta sunt, ut per ea illustretur inferior pars, ne esset habitan-
tibus tenebrosa ; infirmitatique hominum provisum est, ut, circumeunte
Sole, potirentur homines diei noctisque vicissitudine propter dormiendi
vigilandique necessitatem, et etiam ideo ne nox indecora remaneret,
sed Luna ac sideribus consolarentur homines, quibus in nocte operandi
necessitas incumberet; et quia quaedam animalia sunt quae lucem
ferre non possunt (3) » .

Quocl autem subditur : Et sint in signa et tempora, et dies et annos,
quomodo accipiendum sit, quaeri solet. — Ita enim « dictum videtur,
quasi quarto die coepissent tempora, cum prius triduum sine tempore
non fuerit. Ideoque tempora quae fiunt per sidera, non spatia mora-
rum, sed vicissitudinem aereae qualitatis debemus accipere, quia talia
motibus siderum fiunt, sicut dies et anni, quos usitate novimus. Sunt
enim in signa serenitatis et tempestatis, et in tempora, quia per ea
distinguimus quatuor tempora anni, scilicet ver, aestatem, autumnum,
hyemem (4) » . Vel sunt in signa et tempora, id est, « in distinctionem
horarum, quia priusquam fierent ordo temporum nullis notabatur
indiciis, vel meridiana hora, vel qualibet hora (5) » .

Haec quarta die facta sunt.

(1) Beda in Hexaem. (2) Gen. c. I. v. 14.

(3) D. August. De Genes. acl Litt. Lib. II. c. 13. (4) Ib. (5j Ib.

og>§@S<^<>-

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI
SUPER DISTINCTIONE XIV. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I 0).

( ' ) 584. — Proponitur quaestio. — Circa clistinctionem deci-
mam quartam quaero primo:

Utrum corpus coeleste sit ens simplex?

585. — Recitatur sententia Philosophorum tenentium corpus
coeleste esse simplex. — Respondeo : alia videtur responsio danda
secundum Theologos, alia secundum Plrilosophos. — a) Se-
cundum intentionem Philosophi, cum omnis potentia passiva
materiae(a) sit potentia contraditionis, ex IX. Metaph., et ibid.
cum quodcumque sempiternum sit necessarium, et ita nullo
modo in potentia contradictionis, et coelum, secundum ipsum,
sit sempiternum, sequitur, secundum ipsum, quod nihil sit in
ipso quod sit in potentia contradictionis vel corruptionis, et
per consequens nec habens ?nateriam; quia si haberet ma-
teriam, esset formaliter corruptibile, sicut ignis; dato enim
quod non esset aliquod agens extra quod posset ipsum cor-
rumpere, quia non haberet contrarium, hoc non tolleret quin
intra se haberet principium corruptionis, scilicet materiam,
qua res potest esse et non esse, sicut ignis. — Et in hoc vi-
detur * ille * Averroes, in tractatu De Substantia orbis, melius
habere intentionem Philosophi quam alii ponentes in coelo
materiam.

b) Ad ostendendum lamen incorruptibilitatem coeli ex
se, quae hic supponitur, oportet procedere secundum viam
Aristot. I. Coeli et Mundi, et in hoc ostendere quod non sit

(a) Ed. Ven. mere.

(1) In qua Doctor aliorum tantum recitat sententias, quin propriam
proferat. — Cf. Report. II. d 14. q. 1.

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. I. 537

alicuius naturae elementaris; qua incorrwptibilitate ostensa,
ostendetur carentia materiae, nisi forma incorruptibilis posset
necessario actuare materiam potentialem et de se possibilem
carere (a) illa forma, ita quod habitudo non esset utriusque
necessaria, sed tantum ex parte formae, e converso quantum
est ex parte materiae esset contingens; quare non est simile
de necessaria inhaerentia alicuius accidentis subiecto, ubi ne-
cessitas est ex parte utriusque extremi.

(2) c) Quod si dicatur materiam illam non esse eiusdem ra-
tionis cum materiis receptivis cliversarum formarum, et ideo
non posse quantum est ex se transmutari ab una forma ad
aliam, hoc videtur inconveniens. — Et primo quidem, quia
tunc essent duae materiae primae alterius et alterius ratio-
nis: consequens est falsum; ergo et antecedens. — Probatio
falsitatis consequentis : non sunt duo fines primi, nec duo ef-
ficientes primi alterius et alterius rationis; ergo nec similiter
duae materiae primae alterius et alterius rationis. — Item, vi-
detur difflcile assignare unde sit ista alteritas rationis in hac
materia et in illa. — Secundo, data hac alteritate, saltem ista
materia est in potentia ad hanc formam et ad privationem
huius formae, ita quocl ista materia de se est in potentia
contradictionis, licet non ponatur in qua potentia formae est.
Nunc autem non est materia per se ratio corruptibilitatis,
in quantum est in potentia ad formam aliam ab ea quam
habet, sed in quantum est in potentia ad privationem formae
quam habet. — Similiter Philosophus non ponit materiam nisi
propter potentialitatem ad mutationem: in coelo non est po-
tentialitas mutationis nisi ad ubi.

(3) d) Si dicatur quod materia in coelo non est in potentia
contradictionis, quia forma eius complet totum suum appeti-
tum, contra: nulla forma complet totum appetitum materiae
suae respectu alterius formae, nisi det actum oppositum pri-
vationi illius formae: forma coeli non dat actum oppositum
privationi cuiuscumque formae alterius a se, puta formae ignis;
ergo privatio formae ignis ibi manet. — Probatio minoris:
nulla forma dat actum oppositum privationi cuiuscumque for-
mae, nisi in se contineat omnes formas saltem virtualiter : secl

(a) Ed. Ven. materiam possibilem de se carere.

538 LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. I.

forma coeli non sic continet omnes formas, quia non animam
iniellectivam.

e) Ex hoc sequitur ulterius quod, secundum Philosophos,
coelum non posset esse animatum formaliter; quia tunc vel
coelum erit essentialiter anima tantum, et hoc intellectiva,
quia ipsi non posuerunt ibi animam nisi intellectivam, et ita
solus intellectus erit quantus: quod non est intelligibile; quia
coelum, ut patet, est quantum formaliter: vel praeter ani-
mam quae est de essentia coeli erit aliquid aliud per se
perfectibiie per animam, et ita erit ibi potentia passiva
et potentia contradictionis, et ita coelum non erit sempiter-
num et necessarium. Unde sive Philosophus sive Commentator
ponat coelum animatum formaliter anima quae sit per se de
essentia coeli, videtur statim recedere a prima positione prae-
habita.

f) Quicquid sit de Averroe, non dicamus Aristotelem re-
cessisse a positione prima; nec verba eius cogunt hoc sibi im-
ponere, quia ubicumque vocat animam coeli, exponitur quan-
tum ad conditionem qua anima est motrix, non qua est forma;
et illa anima est Intelligentia propria motiva huius orbis, con-
iuncta huic ut motrix propria : talis non est nisi unica unius.
— Improbaretur ab Avicenna hoc(a), qui plane distinguit inter
primam Intelligentiam productam et animam primi orbis;
sed nulla est necessitas tantae pluralitatis.

g) Pro hoc est Philos. VIII. Physic, qui motum ex se
distinguit in duo, quorum unum est motum tantum, et reli-
quum movens tantum ; illud distinguibile est compositum ex
duobus unitis, scilicet movente et mobili, et hoc vere movet,
et illud vere movetur; sed in nobis anima non movet, sed est
ratio movendi tanlum, icleo movetur per accidens, quia est
forma moti; ibi autem movens nec per accidens movetur, nec
secundum se.

586. ( i ) — Recitatur sententia Theologorum tenentium corpus
coeleste esse compositum ex materia. — a) Secundum Theologos
ponenda est materia ibi; quia illud chaos, quocl ponitur ab
eis attigisse usque ad coelum empyreum, erat materia omnium
corporalium contentorum a coelo empyreo.

(a) Ed. Ven. Ita probaretur ab Avicenna, qui.

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. I. 539

b) Et etiam ponetur materia secundum se et quantum
est ex se eiusdem rationis in quocumque.

c) Et ita habent ipsi discordare a Philosopho in hac pro-
positione, coelurn est necessarium et incorruptibile ; quantum
enim est ex natura sua esset simpliciter corruptibite , quia
sibi inesset illa potentia ad contrarium. Quia tamen forma
coeli non habet contrarium potens vincere istam formam, ideo
non potest corrumpi ab agente naturali, a quo recipit istam
formam, vel etiam corrumpi in ignem vel aquam.

d) Sed tunc videtur quod saltem coelum posset corrum-
pere et convertere ignem in coelum, quia virtus activa coeli
excedit formam ignis, et materia ignis est etiam capax formae
coeli; ergo potest transmutari ad esse tale ab agente tali. —
Forte coelum non potest alterare elementum ad qualitates con-
venientes tali corpori coelesti, et tamen forma illa in tanlum
dominatur illi materiae, ut non possit ab aliquo alio alterari,
recipiendo peregrinas impressiones, et per consequens nec cor-
rumpi.

587. ( 5 ) — Recitatur doctrina Theologorum circa animationem
coeli. — a) Quantum ad animationem videtur esse dubium;
quia August., in Enchirid. cap. 42 vel 58, loquitur dubitative:
Nec illud quidem certum habeo, utrum ad eamdem socie-
tatem [Angelorum] perlineant Sol et Luna et cuncta sidera,
quamvis nonnullis lucida corpora esse, non cum sensu vel
intelligentia videantur . * Si sint animata coelestia corpora,
pertinent ad societatem Angelorum eorum animae. Ibidem [?] *.
— Similiter II. Super Genes. * cap. ult. *, et I. Retract. cap. 18,
(quaere)(l), ubi facit mentionem de eo quod dicitur cap. 5:
* Coelos esse animatos Libris sanctis, sive veteris Testamenti
sive novi, nullo modo potest esse adversum *, videtur dicere
coelum habere animam; quod cap. 10 dicit non retractatum
tamquam falsum, ubi dicit: Animal esse mundum istum, nec
auctoritate, nec ratione indagare potui (2); non tamen pro-

(1) Legas: « II. Super Genes. cap. ult. seu 18 (quaere), et I. Retract.,
ubi »... Loc. cit. Super Genes. ait: In processu tractandarum Scripturarum....
nobis de hac re, secundum sanctae auctoritatis regulas, etsi non ostendere cer-
tum aliquid, tamen credere licebit.

(2) Nec ratione certa indagare potui, nec divinarum Scripturarum au-
ctoritate persuaderi posse cognovi. — Cap. 11.

540 LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. 1.

pter hoc negat. Unde videtur manifeste quod in nullo libro
scripto ante librum Retract. asseruit quod in libro Retra-
ctal. retractet. Ergo illa auctoritas quae adducitur de libro Au-
gust. De Agnitione verae vitae nihil valet, scilicet : qui auiem
dicunt coelos esse rationales ipsi rnerito sunt irrationales.
Ostendit etiam ilium librum non esse Augustini (1), vel quod
illum fecerit post librum Retract., quia nusqu,am videtur Au-
gustinum asseruisse quod in libro Retract. est negatum.

b) Sed alius Graecus, scilicet Damascenus, asseruit coelos
non esse animatos.

c) Ratio ad hoc ponitur: quia illa anima frustra unire-
tur tali corpori, ex quo non habet sensum, nec per conse-
quens aliquam perfectionem ex corpore acquirit. — Sed illud
non videtur congrue dictum, ut forma (a) uniatur materiae
ut perfectionem accipiat a materia, sed magis ut perfectionem
communicet materiae: imo principalius ut ex eis totum com-
positum sit perfectum. — Respondeo : forma unita materiae
ab ea recipit aliquam perfectionem; alioquin anima beata
frustra uniretur corpori, ex quo ex corpore non acquireret
perfectionem.

d) Breviter, si coeli non sunt animati, hoc est creditum,
et non ratione conclusum; quia nulla est conditio in corpore
illo ita perfecto manifeste apparens repugnare animationi corpo-
ris. — Hoc de isto.

(a) Ed. Ven. potentia.

(1) Reapse apud Migne, tom. XL, inter subdititia Augustini Opuscula
recensetur.

QUAESTIO II.

588. ( ' ) — Proponitur quaestio. — Secundo quaero de
motu coelorum:

Utrurn aliquod sit coelum mobile, aliud a coelo stellato?

589. — Argumenta principalia (1). — Quod non : — a) Gen.
I. v. 17, dicitur de stellis quod posuit eas Deus in flrmamento
coeli; ergo omnes stellae sunt in uno flrmamento.

b) Similiter per rationem: continuum est cuius motus est
unus, secundum Philos. V. Metaph.: motus autem cuiuscumque
coeli inferioris unus est in coelo superiori, quia quodcumque
coelum inferius, si ponatur, movetur motu diurno, et etiam aliis
motibus propriis *coeli superioris*, si ponantur alii; ergo quodli-
bet inferius, si ponatur, est continuum cum toto coelo superiori.

c) Item, totum coelum, praeter stellam, * a se et * secun-
dum se est uniforme ; ergo propter ipsum non esset ponere ali-
quem motum, quia idem facit una pars praesens quod alia; non
est ergo necessarius motus nisi motus stellae: sed motus stella-
rum proprii videntur posse salvari in uno coelo, sicut et multi
motus proprii possunt salvari in aqua vel aere; ergo, etc.

590. — Oppositum: Stellae diversimode moventur; ergo ha-
bent diversos coelos; quia si non stellae moverentur proprio
motu suo, sive motu orbis, et ita vel esset in coelo vacuum,
vel scissio orbis, vel duo corpora simul.

591. — Divisio. — Ad videndum de numero coelorum,
primo ostendendum est illud in quo omnes Astrologi concordant:
secundo videndum est de illo in quo alii ab aliis discordant.

592. ( 2 ) — Ostenditur illud in quo omnes Astrologi concordant.
— Quantum acl primum: — a) Hic supponendum est quod nulla
stella habet proprium motum localem, * scilicet * quocl non
*moveatur* motu alio quam motu orbis in quo locatur; si enim

(1) Solvuntur ad n. 594.

542 LIB. II. DIST. XIV. QTTAEST. II.

ipsa partem illam orbis in qua est relinqueret aliquando, et ad
aliquam aliam partem moveretur, vel sibi nihil succederet, et
ita esset vacuum: vel aliquid aliud sibi succederet, et ita cor-
pus coeleste esset rarefactibile et condensabile: vel posset scindi,
et recedente corpore scindente, rursum continuari: vel si nullum
istorum concedatur, sequitur quod stella mota semper sit simul
cum alio corpore movente. Haec est intentio Aristot. II. De Coelo
et Mwido: Si natura dedisset virtutem progressivam, etc.

b) Hoc supposito, sequitur quod quaecumque stellae non
sunt inter se aeque distantes non sunt in eodem coelo; nam
distantia alia et alia diversis temporibus non potest esse per
proprium motum stellae, sed tantum per motum coeli in quo
ipsa est; et si distet difformiter stella a stella, ergo coelum
huius difformiter movetur a coelo illius, et ita aliud est coe-
lum huius et illius. Moventur autem septem stellae difformi-
ter, ita quod non semper aeque distant a stellis illis fixis,
quae ideo dicuntur fixae, quia semper inter se aeque sunt
distantes, et eumdem situm et figuram servantes. Et ideo re-
spectu omnium illarum fixarum non oportet ponere nisi unum
coelum; nec illae septem inter se semper aeque distant. Ista
duo de inaequali distantia planetarum inter se et ad alias
quae dicuntur fixae supponantur secundum considerationem
Astronomorum ; possibile est enim de locis planetarum certificari
per instrumenta, de quorum uno, scilicet * armillaro (a) vel an-
nullaro*, tractat Ptolomaeus in Almag. d. 5. c. 2.
(3) c) Et si ob iic iatur quod radius visualis frangitur propter
diversitatem mediorum, et ideo non certificat de vero loco
stellae, saltem certificabit de loco visibili stellae; et si stellae
secundum locum visibilem eorum aequaliter distent, ergo et
secundum locum verum, quia loca visibilia nunc et tunc pro-
portionabiliter se habent ad loca eorum vera nunc et tunc, aut
saltem non ita improportionabiliter, ut posset esse distantia lo-
corum visibilium sine aliqua distantia locorum verorum, et ista
distantia sutflcit ad propositum.

d) Ad minus ergo, praeter coelurn quod ponitur omnium
stellarum fixarum, quae semper uniformiter distant, septem
coeli proprii septem planetarum qui difforyniter moventur, et
ab istis, et inter se, sunt; ergo octo coeli.

(a) Wadd. Armilla.

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. II. 543

e) Ulterius etiam communiter conceditur nonum coelum
superius coelo stellato; quia unius corporis coelestis tantum
est unus motus proprius: motus autem diurnus non est motus
proprius coeli stellati, cum illucl coelum moveatur alio motu,
sicut probatum est ex considerationibus; nec enim quaecumque
stella fixa sernper aeque distat a polis immobilibus ; nec
etiam semper in temporibus aequalibus aeque distat a capiti-
bus Arietis et Librae; ergo iste motus diurnus est proprius
alicuius alterius corporis: et non nisi superioris, quia hoc motu
movetur coelum octavum: non autem movetur aliquod coe-
lum motu proprio alterius, nisi illud alterum sit superius; erit
ergo aliquod mobile quod uniformiter movetur motu diurno
superius coelo siellato. Hoc dicit Avicen. IX. Meiaph. et Ptolo-
maeus in Almag. Quaere.

593. ( *;) — Ostenditur illud in quo Astrologi discordant. — a) De
secundo, in quo non concordant omnes tractantes de ista ma-
teria, dubium est, an sufficiat unum coelum unicuique plane-
tae, et sic sufficiat tantum ponere novern coelos. — Triplex
quippe in motibus planetarum apparet differentia: una in la-
titudine, quia non semper planeta aeque distat a polis immo-
bilibus: alia in longitudine est, quia diversimode et non ae-
qualiter percurrunt Zodiacum: tertia in elevatione et depres-
sione, quia idem planeta quandoque plus appropinquat ad
centrum terrae, quandoque plus distat, sicut probat Ptolomaeus
in Atmag.; quia cuius circuli diameter visualis in longitudine
longiore est longior, in longitudine breviore est brevior (a). Ap-
paret etiam de Marte, qui quando est in auge apparet nota-
biliter parvae quantitatis respectu illius quam habet quando est
in opposito augis. Probatur etiam de Luna, quia ipsa et Sole
exsistentibus aeque prope caudam et caput Draconis, non sem-
per eclipsis aeque durat, sed quandoque diutius, quandoque mi-
nus. Hoc est impossibile, nisi quia Luna quandoque plus, quan-
doque minus in umbram terrae intrat, ita quod ubi transit
diameter Lunae diutius moratur umbra, pro eo quod ibi est
diameter umbrae longior quam alibi iuxta conum. — Si etiam
universaliter negaretur ista elevatio et depressio Solis et Lu-
nae, nec ex parte unius, nec ex parte alterius posset assignari

(a) Ed. Ven. circulus cuius diameter visualis in longitudine longiore in
longitudine breviore est tanta [sic].

544 LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. II.

diversa quantitas umbrae; semper enim umbra aeque in al-
tum porrigeretur, et ibi esset aequalis quantitas, et semper
Luna, quando aequaliter esset prope conum, aeque esset iuxta
et prope umbram. — Ex his et aliis considerationibus Ptolo-
maei supponatur elevatio et depressio.

( 5 ) b) Primas duas differentias, scilicet longitudinis et la-
titudinis, posset quis forte salvare attribuendo planetae unum
coelum, per exitum polorum illius coeli, quomodo nixus est
Alpetragius salvare in libello suo De Qualitaie motuum coe-
lestium, qui ponens polos coeli stellati extra polos noni coeli,
et per consequens circa illos polos immobiles describere parvos
circulos, ponit coelum octavum super suos polos : sed non con-
trario motu moveri motui coeli noni, sed ad eamdem partem,
et quod polus octavi coeli minus efflcaciter recipit influentiam
quam ipsum coelum nonum, et ideo ipse polus complet cir-
culum, dum punctus aliquis in coelo nono complet circulum;
et quod polus inferioris coeli deflcit a completione circuli vo-
cat intercisionem primam, quam secundum eum, supplet mo-
tus coeli inferioris super illum polum, et in coelo octavo per-
fecte supplet quantum ad longitudinem; sed quantum acl la-
titudinem necessario est differentia, nam polus exit polum ;
nam motus factus super polum coeli inferioris, licet compleat
motum coeli illius circa polum superiorem quantum ad lon-
gitudinem, tamen non potest esse verus circulus alicuius
stellae motae in coelo inferiore, sed sphaera, quia non redit
acl eumdem punctum a quo incepit motus. Ita universaliter,
propter diversitatem polorum quorumdam coelorum ab aliis,
et per intercisionem primam et suppletionem eius, et specia-
liter in quibusdam stellis, per hoc quod non situantur in me-
clio sui coeli, nititur dare fundamenta ad salvanclum differen-
tias longitudinis et latitudinis in motibus planetarum, et hoc
non ponendo aliquod coelum inferius moveri contra motum
coeli superioris, quia talis, sed ponendo co§lum superius mo-
veri ad eamdem partem ad quam inferius, secl tamen minus
efficaciter, quia naturale est quocl virtus recepta in aliquibus
ad invicem ordinatis efficacius recipiatur in proximioribus. —
Ista traditio satis videtur consonare cum principiis naturalibus,
si possent per eam salvari omnia apparentia secundum longi-
tudinem et latitudinem; forte enim per eam possent salvari

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. II. 545

stationes et retrogradationes et processiones planetarum,
sicut et ipse nititur salvare in quibusdam polis in Libro suo.

(6) c) Sed tertiam differentiam, videlicet etevationis et de-
pressionis, impossibile est salvare, ponendo omnes coelos esse
concentricos ; quia tunc si planeta non exit coelum suum, sed
tantum partem sui coeli, et illa pars coeli sui qualitercumque
moveatur, semper aeque distat a centro, pro eo quod totum
istud coelum circulariter rotatum est concentricum (mundo {a))9
ideo ubicumque stella fuerit, semper aeque elevabitur et ae-
que deprimetur per respectum ad suum coelum. — Et licet
non esset necessarium propter duas primas differentias ponere
eccentricos(b) et epicyclos, secundum Ptolomaeum et alios Astro-
nomos, tamen propter teriiam differentiam est necessarium.

d) Et hoc supponendo, ad propositum concluditur nulli
planetae sutflcere ad motum suum unicum coelum. Accipia-
tur ergo, exempli gratia, coelum Saturni; si ponatur concen-
tricum mundo, dum coelum octavum sit concentricum mundo,
moveatur coelum Saturni; succedit ergo aux istius coeli augis
opposito: sed (c) aux istius non intravit coelum stellatum,
quia duo corpora essent simul, sed tantum attingebat opposi-
tum augis; ergo si (d) minus est distans a centro terrae quam
auxf non attinget superficiem concavam coeli stellati, et ita
erit ibi vacuum; ergo non potest vitari inconveniens de in-
cisione vei simultate corporum, vel^ vacuo, nisi attribuendo
cuilibet planetae ad minus tres coelos circumdantes terram;
quorum duo extremi, videlicet superior et inferior, habeant su-
perficies ultimas concentricas, scilicet superius convexam et
inferius concavam; habeant autem illae duae superficies alias
duas, videlicet superius concavam et inferius convexam, ec-
centricas mundo, et inter illas duas superficies sit tertius
orbis, qui dicatur deferens, eccentricus quidem terrae, concen-
tricus autem illis duabus superficiebus deferentibus, ita quod
illi duo revolventes ad quamcumque partem moveantur, non
sequitur vacuurn, semper enim spissior pars unius est contra
partem minus spissam alterius, et e converso.

( 7 ) Similiter qualitercumque moveatur deferens inter istos duos
revotventes, superiorem et inferiorem, ex motione eius non se-

(a) Deest in Ed. Ven. (c) Ed. Ven. si.

(b) Ed. Ven. concentricos. (d) Ed. Ven. aut.

Tom. II. 35

546

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. II.

quitur vacuum, nec scissio ; quia superficies sunt ambae con-
centricae illis superficiebus, inter quas continetur et movetur, et
ita stella fixa in parte una illius deferentis quandoque erit in
auge, quando scilicet illa pars deferentis, m qua est ipsa, directe
supponitur spissiori parti inferioris revotventis, et supponitur
minus spissae parti superioris revolventis, quia tunc maxime
distabit a centro terrae. Erit autem stella in opposito a.ugis,
quando illa pars orbis deferentis, ubi ipsa flxa est, superponi-
tur lenuissimae parti inferioris revolventis, et supponitur spissis-
simae parti superioris revolventis, quia tunc minime distabit
a centro terrae. Istius imaginatio patet expressius in figura :

Aux

Oppositum augis

e) Ulterius cum Mercurius habeat deferens, cuius centrum
movetur, et non circa terram, sicut centrum Lunae, sed ex
una parte describendo circulum parvum, sicut patet in Almag.,
sequitur quod orbis deferentis non sit concentricus revolven-
tibus, scilicet supremo et infimo, et ideo necesse est ad minus
ibi ponere quinque orbes: quatuor revolventes, et orbem quin-
tum deferentem:

LIB. II. DIST. XIV. QUAEJST. II.

547

f) Praeter istos autem necesse est ponere epicyclos, qui
non sunt orbes circumdantes terram, sed parvi orbes situati
in determinata parte orbium circumdantium terram; et hoc
quia maior est elevatio stellae quandoque quam alias; quae
elevatio non posset esse ex solo defereute. Processio etiam et
staiio et retrogradatio facilius salvantur per epicyclum.

g) Sed quicquid sit de epicyclis, saltem coeli mobiles cir-
cumdantes terram erunt viginti quinque, scilicet viginti tres
planetarum, et praeter hoc coelum octavum et coelum nonum.

594. — Solvuntur argumenta principaiia. — a) Ad argu-
mentum primum [n. 589 a] dico quod Scriptura accipit firma-
mentum pro toto coelo inter empyreum et elementa.

b) Ad secundum [n. 589 b~\ dico quod illa conformitas
motuum non concludit continuitatem.

c) Ad iertium \n. 589 c] dico quod non potest coelum cedere
stellae motae, sicut potest aqua vel aer corpori imposito, moto
per ipsam; quia corpus naturaliter incorruptibile est naturaliter
indivisibile, si sit incorruptibile tam secundum partes quam se-
cundum totum, quale ponitur esse coelum, et ita non potest esse
motus alicuius in coelo non moto per aliquod agens naturale.

QUAESTIO III.

595. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa terlium, sci-
licet:

Utrurn slellae agant in haec inferiora?

596. — Argtimenta principalia (1). — Arguitur quod non: —
a) Secundum Philos., VII. Physic, oportet raovens et motum
esse simid, vel immediate, vel mediante medio: sed stellae et
haec inferiora non sunt simul. — Patet, quia multum distant.
— Nec possunt esse quantum ad agere mediante medio, quia
illud meciium esset aliquis orbis vel aliqui orbes: huiusmodi
autem orbes non recipiunt impressiones tales, quibus scilicet
haec inferiora alterantur et generantur et corrumpuntur; ergo.

b) Praeterea, si stellae agerent in haec inferiora, cum
ipsae determinate agant, et non contingenter, in istis inferio-
ribus, quantum ad generationem et corruptionem ipsorum,
non esset aliqua contingentia, nec contingenter ibi aliquid
eveniret.

c) Praeterea, si agerent in haec inferiora, hoc esset per
aliquem moturn localem, vel per aliquam formam perma-
nentem: non primo modo, quia motus localis non est qualitas
activa, nec principium agendi, cum tantum sit ubi fluens, et
sic non videtur dicere formam absolutam substantialem, nec
accidentalem: nec etiam per formarn permanentem substan-
tialem vel accidentalem, quia tunc, stante motu, scilicet si sta-
rent, possent agere, et per consequens, stante coelo et cessante
motu, possent esse alterationes et huiusmodi mutationes et
motus in istis inferioribus: quod est contra Aristotelem, qui
vult quod, primo motu cessante, impossibile est esse aliquem
alium inferiorem.

(1) Solvuntur ad n. 603.

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. III. 549

597. — Contra. — a) Gen. I. v. 17 clicitur de stellis quocl
positae sunt in firmamento, ut sint in signa et tempora, et non
solum aeris et terrae, ut exponit Magister.

b) Praeterea, II. Physic. dicit Arislot.: Homo generat ho-
minem et Sol; et II. De Generat. dicit quod motus Solis in
circulo obliquo est causa perpetuae generationis et corruptionis
in istis inferioribus.

c) Praeterea ratione sic: si stellae non haberent aliquam
actionem in haec inferiora, frustra poneretur varius motus in
orbibus; nam orbis in se uniformis est, et motus orbis unifor-
mis, et ideo oportet varietatem effectuum reduci in varietatem
naturae stellarum.

598. ( 2 ) — Solutio quaestionis. — Dico ad quaestionem
quod stellae habent actionem in haec inferiora: m elemenia, in
mixta inanimata et animata irrationalia.

599. — De influxu corporum coelestium in elementa. — In ele-
menta babent actionem dupliciter: et quoad atterationem, et
quoad generationem. — a) Accedente enim Sole et aliis stellis
calidis ad zenith alicuius regionis, elementa superiora, scilicet
ignis et aer, augentur, et inferiora, scilicet terra et aqua, mi-
nuuntur et convertuntur in superiora ; et e converso, recedente
Sole et accedentibus stellis effective frigidis, ut Saturnus et
Mercurius, accidit generatio elementorum aquae et terrae.

Et si dicatur quod tunc sphaera aquae erit aliquando
minor, aliquando maior, et etiam videtur esse vacuum, si non
tantum augmentatur unum elementum quantum aliud minuitur,
dico quod sicut, accedente planeta, puta Sole, ad zenith unius
regionis, generatur ibi per eius * accessum * (a) plus de igne
et minuitur de aqua, ita per * eius * recessum ab alia regione
generatur plus proportionabiliter de elementis frigidis et mi-
nuitur de calidis, et sic generatur ibi aequalitas quoad totum.

b) Praeterea secundo, stellae habent actionem quoad loci
mutationem; superior enim pars aeris fertur circulariter ad
motum coeli; quod patet, quia impressiones ignitas, ut cometas
et huiusmodi, quae in illis locis generantur, videmus transferri
circulariter, et multo magis sphaera ignis, quae est propinquior
coelo, movetur motu circulari ad motum corporis coelestis.

(a) "Wadd. excessum.

550 LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. III.

c) Praeterea, corpora coelestia non solum causant motum
in istis elementis sibi propinquis, sed in remotioribus, ut in
aqua; nam Luna causat motum in mari, qui vocatur fluxus
et refluxus. Et ex hoc supponunt Astrologi per experimentum
quod Luna habet dominium super humida, sicut Sol super
sicca; super quamcumque enim regionem elevatur Luna, aqua
maris ascendit directe tamquam versus causam suam, ita quod
aqua maris in illo loco qui directe supponitur centro Lunae
est altior quam in quocumque alio loco. Iste autem locus ha-
betur per lineam ductam a centro (terrae ad orbem Lunae(a));
illa enim linea necessario transibit per ]ocum illum, qui est
eminentior in aqua, et vocatur iumor aquae.
(3) d) Quomodo autem ista elevatio fiat effective a Luna, di-
versimode dicitur: uno moclo ponitur quod Luna habet virtu-
tem quamdam sibi connaturalem ad attrahendum ad se
aquas maris, sicut magnes trahit ferrum: alio modo dicitur
quod hoc flt propter diversitatem angulorum, quos faciunt
radii Lunae super aquas in principio ortus Lunae, et in medio
coeli exsistentis. — Ponitur eocemplum de pulmento in olla su-
per ignem, et de vapore resoluto a cibo faciente animal dor-
mire. — De hoc nihil acl praesens.

Prima opinio fuit Albumasaris, II. lib. Maioris Introdu-
ctorii in Astronomia.

e) Sed sequendo viam illam quae communis est utrisque,
scilicet quocl tumor ille semper est in directo Lunae, ubicum-
que sit Luna, sequitur quoci ille tumor circuit totam terram
in tanto tempore quanto Luna circuit suum orbem per motum
firmamenti, scilicet 25 fere horis, quia Luna ab ortu eius usque
ad eius iteratum ortum consumit plus temporis quam sit dies
naturalis habens 24 horas per spatium temporis, in quo oriuntur
13 gradus aequinoctiales, quia in una revolutione firmamenti
tantum pertransit Luna de spatio, motu suo proprio, qui est
ad Orientem contra motum firmamenti: sed elevatio 5 gra-
duum aequinoctialis facit unamhoram; ideo ferunt quod Luna
percurrit orbem suum in 25 horis, minus duobus gradibus, et
tumor aquae in totidem horis circuit totum Oceanum regula-
riter; et si tamen irregulariter accidat fluxus in maribus me-

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. III. 551

diterraneis et fluviis, ratio est quia inundatio aliorum marium
venit in isto tumore Oceani in directo alicuius regionis, et tu-
more Oceani in directo motus Lunae; pars autem aquae eius-
dem tumescentis in Oceano fluit ad locum et alveos humiles
vicinos, propter naturam gravitatis aquae, et fluunt tunc maria
mediterranea. Recedente autem Luna ab illo aspectu vel situ,
recedit tumor praedictus, et per consequens in loco Oceani,
ubi prius fuit aqua eminentior quam in mari et in fluminibus
mediterraneis, iam per recessum illius tumoris fit aqua ibi-
dem humilior terra, et ideo aquae inundantes ad loca illorum
fluviorurn, propter loci humilitatem, ex eaciem lege naturae
fluunt ad Oceanum. — Et haec est causa in generali fluxus
et refluxus maris. — Sed mare Mediterraneum magnum quod
decurrit ab Occidente in Orientem, dividens Italiam ab Aegy-
pto et ab aliis regionibus Africae et Asiae, non fluit, ex illa
causa, ita sensibiliter; quia Oceanus ingreditur mare illud per
angustum introitum ex parte Orientis versus Hispaniam, qui
vocatur angustia maris. Regulariter tamen non accidit in aliis
maribus sicut in Oceano; quia maria quanto propinquiora sunt
Oceano, tanto citius fluunt, sicut maria Septentrionalia, prae-
cipue mare inter * Normandiam sive * Norvegiam et Scotiam
et inter Hiberniam et Hispaniam; maria autem distantia tar-
dius.

(*) f) Sed quare bis in clie fluit et refluit? — Albumasar, ubi
supra, dicit quod Luna in quartis coeli habet effectum consi-
milem in quartis terrae oppositis, ita quod sicut in quarta
Orientali, inter Orientem et Meridiem, dum Luna est in ascen-
dendo super hemisphaerium, tunc habet fluxum in hac quarta,
et descendente Luna a puncto Meridiei ad Occidentem continue,
incipit mare decrescere in illa quarta, in qua prius crevit, et
fluit in alia quarta Occidentali : et descendente Luna ab Occi-
dente, sub terram usque ad angulum mediae noctis, fluit mare
in quarta Orientali super terram, illi quartae * oppositae (a) *,
in qua tunc est Luna, et ita iam bls in illa die flt fluxus in
illa quarta, et ita de aliis.

Sed quae sit causa huius, ipse non dicit; nam videtur
quod radii Lunae non possint penetrare terram, et ideo vide-

(a) Wadd. oppositum.

552 LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. III.

tur quod eumdem effectum quem causavit per radios inciden-
tes dum esset in quarta Orientali sub terra, eumdem tunc cau-
set per radios suos reflexos a firmamento, dum est in quarta
Occidentali (sub terra (a)).

600. (3) — De influxu corporum coelestium in mixta imper-
fecta. — a) Secundo dico quod planetae et stellae habent
actionem super mixla; nam mixta imperfecta, ut impressio-
nes quaedam, generantur ab illis; nam materia illarum im-
pressionum, quae est vapor, non elevatur ad locum gene*
rationis illarum nisi per calorem incorporatum, vel virtute ali-
cuius stellae; et hoc maxime patet in stellis comatis, quae non
tantum moventur ab Oriente in Occidens, sequendo motum
coeli, sed ab Aquilone in Austrum, sequendo scilicet determi-
natum motum alicuius planetae, a quo generantur.

b) Sed dices: ex quo habent talem causalitatem stellae et
orbes super inferiora, quae quidem causalitas est determinata
et necessaria, quare non iudicant determinate Astrologi de
effectibus eorum? — Dico quod causa huius est, quia non
sciunt perfecte qualitates et virtutes coelorum et stellarum
concurrentium ad talem effectum; quas si cognoscerent, pos-
sent de his iudicare. Et ideo credo quod Angeli habent harum
perfectam notitiam, ita quod possunt de his bene iudicare, et
quoad tempus quando venturi sunt illi effectus, et quoad qua-
litatem eorum vel quantitatem, et etiam si talis effectus sit
impedibilis per aliam stellam; poterunt enim scire quod non
elevabitur nisi tantum de materia, vel sic, et possunt scire si
erunt venti dissipantes, et in quo situ et ubi dissipabuntur et
cadent. Haec vero omnia, quia non plene noverunt Astrologi,
ideo nec plene, nec perfecte, nec secure de his possunt iudi-
care; tot enim causas oportet ibi concurrere, quod nimis est
difficile iudicare de talibus.

601. — De influxu corporum coelestium in mixta perfecta
inanimata. — Tertio dico quod habent actionem in mixta per-
fecta inanimata, ut sunt metalla, quae in quibusdam regioni-
bus generantur ex constellatione habente respectum ad illam
regionem, et non ad aliam; nam terra non est activa huius
diversitatis.

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. III. 553

602. (6) — De influxu corporum coelestium in animata. —
a) Quario dico quod habent actionem super animata, alte-
rando scilicet corpora mixta ad qualitatem convenientem vel
disconvenientem animae perflcienti iale corpus; et ita possunt
agere ad generationem et corruptionem. — Et ita similiter in
sensitivis ; nam organa sensoum, quae sunt corpora mixia,
possunt immutari et alterari ad aliquem gradum convenientem
illis, ut nata sunt esse organa sensuum, et etiam ad disconve-
nientem sensui, et ita posset organum corrumpi et laedi.

b) Et per consequens possunt habere aliquam actionem
quoad iniellectionem quodammodo ; quia si deordinatur sensus
in actu suo, per consequens deordinatur intellectus, ut puta
in phraeneticis et lunaticis, in quibus est imaginatio confusa.

c) Et etiam quoad hoc potest esse causa deordinationis in
voluntate ; possunt enim appetitum sensitivum alterare, ut ma-
gis inclinetur ad hoc quam acl illud. — Et quia in viatore
voluntas rationalis inclinatur ad prosequendum quod efficaci-
ter appetitur ab appetitu sensitivo, ideo hoc modo inclinant
voluntatem planetae et alia corpora coelestia. — In nullo tamen
necessitatur absolute voluntas propter hoc; secl ex sua liber-
tate potest contraire. — Et propter istam pronitatem ad se-
quendum appetitum sensitivum contra dictamen rationis, quam
causant corpora coelestia, accidit frequenter Astrologos vere
praenosticare cle moribus hominum, puta, quod erunt luxuriosi
vel * huiusmodi per * (a) constellationes nativitatis: non quod
ita eveniat necessario, quod non posset aliter esse de his quae
depenclent a voluntate rationali, si homo vellet magis sequi
per voluntatem legem rationis quam sensus; sed cogitationes
hominum pronae sunt ad malum, Gen. c. VIII. v. 21, et Eccles.
c. I. v. 15: Perversi difflcile corriguntur, et stultorum infi-
nitus est numerus.

603. ( 7 ) — Solvuntur argumenta principalia. -- a) Ad pri-
mum argumentum [n. 596 cf\ dico quod sufficit quod agens
et patiens sint simul vel secundum contactum, vel mediante
aliquo medio ; sed hic est simul secundum medium (b). — Et
ad probationem in oppositum clico quod non oportet quod

(a) Wadd. vel per huiusmodi.

(b) Ed. Ven. tantum habet: dico quod agens et patiens sunt simul
secundum contactum, mcdiante aliquo medio.

554 LIB. II. DIST. XIV. QUAEST. III.

medium sit capax actionis secundum earndem rationem cum
extremo, in quo perfecte dicitur esse alteratio; sed secundum
aliam rationem huius actionis alterius rationis: puta sub ra-
tione luminis bene est capax coelum; omnis enim pars coeli,
quae potest esse sub septem pyramidibus, potest esse tene-
brosa. Patet de Luna, et aliis quae patiuntur tenebras, et hu-
iusmodi. — Et patet per exemplum commune de pisce, qui
per rete medium facit stuporem; qui tamen stupor non est
in rete. [Vicl. n. 506 b]

b) Ad secundum [n. 596 6] dico quod, circumscripto omni
libero arbitrio, humano, angelico et divino, omnia evenirent de
necessitate, et nihil contingenter eveniret, et nihil esset in en-
tibus in potentia ad contradictoria ; si enim aliqua causa nata
esset elevare vaporem, de necessitate generaret pluviam; si vero
fortior causa in oppositum eveniret, de necessitate impediretur.
Et hoc notum est Angelo; et secundum hoc, quiquid ex tali-
bus causis evenit pro illo instanti in quo evenit, et in sensu
divisionis, non evenit contingenter, ita quod possit non evenire.

Sed quid de infirmiiatibus? aguntne ad hoc? — Dico.quod
sic; habent enim aliquam actionem dispositivam in remittendo
et intendendo qualitates et huiusmodi. — Et sic est conveniens
et necessarium quod bonus medicus habeat scientiam Astrono-
miae; possunt enim propinare aliquo tempore medicinam quae
interficit, quae tamen alio tempore liberaret.

c) Ad tertium [n. 596 c] dico quod non possunt tantum
per motum Localem, quia omnis forma absoluta est perfectior
respectiva; ergo oportet quod sit per formam absolutam sub-
stantialem vel accidentalem : quod concedo. — Tu dicis contra,
quia tunc si planeta vel corpus coeleste staret, causaret. —
Concedo: causaret quantum de se esset: nec eius motus lo-
calis facit ad actionem suam; latio enim vel motus Solis re-
quiritur ad hoc, ut adducat agens. Patet II. De Generat. — Nec
valet illud, cessante primo motu, etc. ; quod enim est primum
solum secundum eminentiam et non essentialiter respectu alio-
rum, non oportet quod, ipso destructo, alia destruantur.

DISTINCTIO DECIMAQUINTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De opere quintae diei, quando creavit Deus ex aquis volatilia et
natatilia. — Dixit etiam Deus: Producant aquae reptile animae vi-
ventis et volatile super terram (1), etc. — Opus quintae diei est for-
matio piscium et avium, quibus duo elementa ornantur; et de eadem
materia, id est de aquis, pisces et aves creavit, volatilia levans in aera,
et natatilia remittens gurgiti.

De opere sextae diei, quando creata sunt animalia et reptilia
terrae. — Sequitur(2): Dixit Deus: producat terra animam viventem,
iumenta et reptilia et bestias terrai secundum species suas, etc. —
Sextae diei opus describitur, cum terra suis animalibus ornari dicitur.

Utrum post peccatum venenosa animalia noxia facta fuerint, an
propter peccatum nocere coeperint, prius facta innoxia ? — Quaeri solet
« de venenosis et perniciosis animantibus, utrum post peccatum hominis
acl vindictam creata sint, an potius creata innoxia peccatoribus nocere
coeperint? — Sane dici potest quod creata nihil homini nocuissent,
si non peccasset; puniendorum namque vitiorum et terrendorum, vel
probandae vel perficiendae virtutis causa nocere coeperunt. Fuerunt
ergo creata innoxia ; sed propter peccatum facta sunt noxia (3) » .

Utrum minuta animalia tunc creata fuerint ? — « De quibusdam
etiam minutis animantibus quaestio est, utrum in primis conditioni-
bus creata sint, an ex rebus corruptis postea orta sint? Pleraque enim
de humidorum corporum vitiis, vel exhalationibus terrae, sive de cada-
veribus gignuntur; quaedam etiam de corruptione lignorum et herba-
rum et fructuum ; et Deus auctor omnium est. — Potest autem dici
quod ea quae de corporibus animalium, maxime mortuorum, nascuntur,
cum animalibus creata non fuerint nisi potentialiter et materialiter;
ea vero quae ex terra vel aquis nascuntur, vel ex eis quae terra ger-
minante orta sunt, creata fuisse, non incongrue dici potest (4) » ?

Quare post omnia factus est homof — Omnibus autem creatis
atque dispositis, novissime factus est homo, tamquam dominus et pos-
sessor, qui et omnibus praeferendus erat. Unde sequitur (5) : Vidit Deus
quod esset bonum, et ait: Faciamus hominem ad imaginem, etc. —
Sed antequam de hominis creatione tractemus, quod supra (6) breviter

(1) Gen. c. I. v. 20. (3) D. August. De Gen. ad Lit. Lib. III. c. 15.

(2) Ib v. 24. (4) Id. ib. c. 14. (5) Gen. c. I. vv. 25-26.

(6) Dist. 12. pag. 493.

556 LIB. II. DIST. XV. TEXT. MAGISTRI.

tetiginms plenius versantes clarius faciamus. In hac enini rerum di-
stinctione Catholici tractatores dissentire, ut supra diximus, inveniun-
tur, aliis dicentibus res creatas atque distinctas secundum species
suas per intervalla sex dierum; quorum sententiae quia littera Gre-
nesis magis inservire videtur atque Catholica Ecclesia magis approbat,
ideo hactenus studiose docuimus, quomodo ex illa communi materia
prius informiter facta, postea corporalium rerum genera per sex die-
rtim volumina distinctim sint formata.

Aliis autem videtur quod non per intervalla temporum facta sint, sed
simul ita formata ad esse prodierunt. Quod Augustinus Super Genes. (1)
pluribus modis nititur ostendere, dicens elementa quatuor ita for-
mata sicut modo apparent ab initio exstitisse, et coelum sideribus
ornatum fuisse ; quaedam vero non formaliter, sed materialiter tunc
facta fuisse, quae post per temporis accessum formaliter distincta sunt,
ut herbae, arbores et forte animalia. — Omnia ergo in ipso tempo-
ris initio facta esse dicunt, sed quaedam formaliter et secundum
species, quas habere cernimus, ut maiores mundi partes ; quaedam vero
materialiter tantum. — Sed, ut dicunt, Moyses, loquens rudi et carnali
populo, locutionis modum temperavit, de Deo loquens a simili hominis,
qui per moras temporum opera sua perficit, cum ipse simul sua opera fe-
cerit..Unde Augustinus (2), «ideo, iniquit, Moyses divisim refert Deum
illa opera fecisse, quia non potuit simul ab homine dici quod a Deo
simul potuit fieri » . Item : « Potuit dividere Scriptura loquendi tempo-
ribus quod Deus operandi temporibus non divisit » . Illi qui his aucto-
ritatibus et aliis huiusmodi inhaerentes, dicunt quatuor elementa atque
coeli luminaria ita formata simul esse, et habuisse illos sex dies quos
Scriptura commemorat, sex rerum genera, id est, distinctiones appel-
lant, quae simul factae sunt, partim formaliter, partim causaliter.

Quomodo intelligendum sit Deum requievisse ab omni opere suo ?
— Iam de septimae diei requie aliquid nos eloqui oportet. — Scriptum
est enim (3) quia complevit Deus die septimo opus suum, et requievit
die septimo ab universo opere, quod patrarat. Pequievisse dicitur Deus
die septimo, non quasi operando lassus, sed ab universo opere requie-
vit, quia novam creaturam facere cessavit. Bequiescere enim cessare
dicitur. Unde in Apocalypsi (4) : Non habebant requiem dicentia: San-
ctus, sanctus, sanctus, id est dicere non cessabant. Requievisse igitur
Deus dicitur, quia cessavit a faciendis generibus creaturae, quia ultra
nova non condidit. Usque nunc tamen, ut Veritas in Evangelio (5) ait,
operatur Pater cum Filio, scilicet administrationem eorumdem generum

(1) Lib. IV. c. 32. (4) Cap. IV. v. 8.

(2) Jb. Lib. I. c. 10 ct 15. (5) Ioan. c. V. v. 17.

(3) Gen. c. II. v. 2.

LIB. II. DIST. XV. TEXT. MAGISTRI. 557

quae tunc instituta sunt ; Creatoris enim virtus eausa subsistendi est
omni creaturae. Quod ergo dicitur: Pater meus usque modo operatur,
et ego operor, illud universae creaturae continuam administrationem
ostendit. — Die ergo septimo requievit, ut novam creaturam ulterius
non faceret, cujus materia vel similitudo non praecesserit ; sed usque
nunc operatur, ut quod condidit continere et gubernare non cesset (1).

Qualiter accipiendum sit quod dicitur Deus complesse opus suum
septimo die, cum tunc requievit ab omni opere suo ? — Sed quaeritur,
quomodo septimo die dicatur Deus complesse opus suum, cum ab
omni opere illo die requieverit, nec aliquod genus novum rerum fe-
cerit? « Alia translatio habet: Consummavit Deus die sexto opera sua ;
quae nihil quaestionis affert, quia manifesta sunt quae in eo facta sunt » ,
et omnium consummatio eo. die perfecta est, sicut Scriptura ostendit,
cum ait (2) : Vidit Deus cuncta quae fecerat, et erant valde bona.

« Omnia quidem naturaliter bona erant nihilque in sui natura vitii
habentia. Et sunt bona quae condidit Deus, etiam singula; simul vero
universa valde bona, quia ex omnibus consistit universitatis admira-
bilis pulchritudo, in qua etiam illud quod malum dicitur, bene ordina-
tum et loco suo positum, eminentius commendat bona, ut magis placeant
et laudabiliora sint, dum comparantur malis » (3). — Sexto ergo die facta
est omnium operum consummatio. — Ideo praemissa oritur quaestio,
quomodo dicatur Deus die septimo opus suum complesse, quod « he-
braica veritas habet, in quo tamen nihil novum creasse dicitur, nisi
forte dicatur die septimo complevisse opus suum, quia ipsum benedi-
xit et sanctificavit, sicut subiicit Scriptura (4): Benedixit diei septimo
et sanctificavit illum: Opus enim est benedictio et sanctificatio, sicut
Salomon (5) aliquid operis fecit, cum templum dedicavit » (6).

Quae sit benedictio et sanctificatio septimae diei? — Illum autem
diem sanctificasse et benedixisse dicitur, quia mystica prae caeteris
benedictione et sanctificatione eum donavit. Unde in Lege (7) dicitur :
Memento sanctificare diem sabbati. Et inde est quod numerando dies,
usque ad septimum procedimus et dicimus septem esse dies, quorum
repetitione omne tempus agitur: non quia alius sit ab illis dies octavus et
nonus, et sic de caeteris, sed quia in sex diebus rerum genera distincta
sunt, et in septimo, licet non fuerit novum genus rerum institutum,
fuit tamen in eo quasi quidam novus status sanctificationis operum
et requietionis Opificis. — Potest etiam sic exponi illud : Complevit
Deus die septimo opus suum, id est completum et consummatum vidit.

(1) Cfr. D. August. De Genes. ad Lit. Lib. IV. cap. 8 et 12.

(2) Gen. c. 1. v. 31. (5) III. Ileg. c. VIII.

(3) D. August. Enchirid. c. 10, (6) Glos. ord.

(4) Gen. c. II. v. 3. (7) Exocl c. XX. v. 8.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINGTIONE XV. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

604. ( 4 ) — Proponitur quaestio. — * Girca distinctionem
decimam quintam quaero: *

Utrum in mixto remaneant elementa secundum substan-
tiam in actu?

605. — Argumenta principalia(l). — Quod non videtur: —
a) Nam animalia aliqua producebantur sive generabantur ex
aqua; patet hoc Gen. c. I. v. 20: Producant aquae reptile et
viventia super terram: sed generatio unius est corruptio
alterius; ergo aqua corrumpitur cum ex ea generatur piscis;
ergo et similiter alia elementa corrumpuntur, et non manent.

b) Item, si aliquod elementum secundum substantiam ma-
neret in mixto, eadem ratione et omne elementum maneret; et
tunc cum inclinatio illorum sit ad loca contraria, mixtum ex
illis violenter moveretur et quiesceret in quocumque loco.

c) Item, omne habens in se contraria necessario corrum-
pitur a causa intrinseca: sed non omne mixtum corrumpitur
a causa intrinseca, ut patet de lapidibus et metallis, ut auro
et huiusmodi, quae non nutriuntur; ergo nec corrumpuntur a
causa intrinseca; omnia enim inanimata quae non recipiunt
alimentum non marcescunt ex se, nec corrumpuntur nisi ab
extrinseco; ergo non omne mixtum habet in se elementa se-
cundum substantiam.

606. ( 2 ) — Gontra (2): — a) I. De Generat. c. de Mixtione:
Mixtio est {miscibilium (a)) alteratorum unio. Ex hoc dupli-

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Quae potius fandamenta sunt resolutionis Doctoris, qui n. 616 tenet
elementa non manere in mixto secundum substantlam, sed tantum virtualiter.

(2) Melius argumenta principalia dixeris, quae a Doctore solvuntur
n. 617.

LIB. II. DIST. XV. QUAEST. UNIGA. 559

citer arguo: si est alteratorum, ergo non est corruptorurn.
— Similiter, si raixtio est unio miscibilium, et unio non est
corruptorum, sed entium, ergo miscibilia manent.

b) Item, qualitas elementi non est sine elemento : sed qua-
litas elementi apparet in mixto; ergo, etc. — Probatio maioris:
II. De Anirna dixit Aristot. quod corpora non possunt se tan-
gere in aere vel aqua, nisi intercipiatur aer vel aqua medius.
Quod probat, quia humida sunt in superficiebus contingentibus,
et humiditas aquae non est sine aqua.

c) Item, I. Coeli et Mundi: mixtum movetur secundum
naturam elementi praedominantis : sed si effectus est, causa
est; ergo si grave mixtum movetur deorsum, in eo est terra
actualiter.

d) Item, Aristot., lib. De Morte et Vita: In omnibus cor-
ruptibilibus duplex est corruptio: marcedo, quae est corru-
ptio interior, et exiinctio, quae est corruptio exterior: sed
non esset coVruptio inirinseca, nisi a contrariis intra exsisten-
tibus; ergo quoad primam corruptionem necessario est dare
aliquid intrinsecum activum quod agit ad corruptionem, et
aliquod passivum corruptivum (a): ubi autem in transmuta-
tione substantiali est dare activum et passivum, est ibi saltem
dare duas substantias in actu: unarn corrumpentem et aliam
quae corrumpitur ; ergo, etc.

607. ( 3 ) — Sententia Avicennae. — Hic est una opinio
Avicen.,quam recitat Gommentator III. Coeli et Mundi, com. 67,
et I. De Generat. cap. de Mixtione, quod elementa manent in
mixto, secundum substantiam non remissa, sed secundum qua-
litates sunt remissa.

608. — Impugnatur a Commentatore. — Contra illud ar-
guit Commentator, quod si elementa remittantur secundum
qualitates, quod etiam remittantur secundum substantiam. —
Primo.* quia * idem est iudicium de toto et de imrte; ergo
si qualitas potest remitti secundum partem; manente substan-
tia elementi omnino non remissa, eadem ratione potest ele-
mentum remanere secundum substantiam, amissa tota quali-
tate, et sic posset esse ignis et non calidus. [Vid. n. 612].

609. — Sententia Commentatoris (1). — Ideo ponit ipse sub-
stantiam elementi remitti, sicut et qualitatem. — Probat au-

(a) Ed. Ven. corruptum. (I) Cuius rationes solvuntur ad n. 618.

560 LIB. II. DIST. XV. QUAEST. UNIGA.

tem quocl elementum aliqualiter manet, sed tamen secundum
substantiam remissam. — Primo sic: — a) Elementum est
ex quo componitur res et in ea manet, V. Metaph.; ergo
substantia elementi manet, licet remissa.

b) Secundo sic: si elementa non manerent in mixto, sed
omnino corrumperentur, adveniente forma mixti, sequeretur
quod materia prima immediate susciperet omnem formam sine
ordine.

610. — Instantiae ipsius Commentatoris. — Sed ipse arguit
contra se tripliciter : — a) Primo sic: Quia tunc forma mixti
adveniret enti in actu, composito ex materia et forma ele-
mentari, et sic esset forma accidentalis.

b) Item, contra hoc quod dicit, formam substantialem re-
mitti, arguit: quia nulli formae intendi convenit et remitti,
nisi accidentati ; ergo forma elementaris accidentalis esset.

c) Item, quod non maneat forma elementaris, probat sic:
quia oportet receptivum denudari a natura recepti; ergo opor-
tet materiam carere omni forma substantiali, ad hoc quod pos-
sit aliam recipere, ut formam mixti.

611. (£) — Eiusdem responsiones. — a) Ad istud ultimum
respondet sic: quod non oportet ipsum denudari a toto genere
recepti, sed oportet denudari a natura specifica recepti. — Con-
tra: tunc materia sub forma aquae exsistens posset recipere
formam ignis. — Sed ad hoc innuit responsionem in fine Com-
menti: quia omnes formae elementares sunt eiusdem ordinis in
substantialitate; sic autem non suntformae elementares cum for-
mis mixtorum. — Et tunc maior debet intelligi, quod necesse est
receptivum denudari ab omni forma eiusdem ordinis, ad hoc
quod aliquam illarum recipiat; sed non oportet quocl denudetur
ab omni forma atterius ordinis. Unde dicit quod non oportet re-
cipientem denudari a toto genere eius quod clebet recipere; sed
tantum ab eis quae sunt eiusdem generis proximi, non autem
remoti. Et ideo non potest materia, manente forma unius ele-
menti quantumcumque remissi, recipere aliam formam elemen-
tarem, quia tunc non esset mixtio; et ideo dicit quod oportet
materiam denudari ab omni forma eiusdem generis proximi et
eiusdem ordinis, si clebeat aliquod eorum recipere. Huiusmodi
sunt formae elementares inter se, non in comparatione ad
juixtum.

LIB. II. DIST. XV. QUAEST. UNIGA. 561

b) Ad aliam obiectionem respondet qucd formae elemen-
tares sunt sicut mediae inter formas substantiales et acciden-
tales; ideo utriusque habent proprietates. et ideo possunt in-
tendi et remitti. (Utrum autem forma substantialis possit m-
tendi (a) ), hoc non tractabitur modo.

612. — Impugnat Doctor responsiones Commentatoris. — Quod
autem necesse sit ipsas intendi ad intensionem qualitatum, (vel
remitti ad remissionem (a) ), non concludit ratio Commentatoris;
nam cum dicit [n. 608]: eadem est ratio totius et partis qua-
litatis, verum est inter se comparata, sed non oportet respectu
tertii; narn quantum ad esse in subiecto necessario vel contin-
genter, vel concomitari subiectum, non est eadem ratio totius
caloris et partis caloris; subiectum enim sive elementum habet
talem qualitatem in quadam latitudine, sed non praecise sub
tali vel tali gradu. Unde sicut non sequitur: hoc corpus potest
esse sine hoc loco, et sine illo; ergo pari ratione sine omni,
sic in proposito non videtur valere ratio Commentatoris.

613. (5) — Ostenditur elementa non manere in mixto secun-
dum substantiam. — Dico ergo ad quaestionem, tenendo oppo-
situm utriusque, quod elementa non manent in mixto secun-
dum substantiam, sive remissam, sicut dicit Commentator
[n. 609], sive non remissam, sicut ponit Avicenna [n. 608].
— Cuius ratio est: — a) Quia non est ponenda pluralitas sine
necessitate: nihil autem cogit ponere pluralitatem elemento-
rum vel formarum substantialium manere in mixto, quia non
operatio, quae maxime concludit formam; non enim opera-
tio mixti est eiusdem speciei cum aliqua operatione elementi:
nec transmutatio ; nam forma elementi et forma mixti ha-
bent sufficientem entitatem, ut una sit terminus unius genera-
tionis et alia alterius, vel ut haec sit terminus a quo corruptio-
nis et illa terminus ad qnem generationis; ergo sicut nihil
potest esse simul sub forma aeris et ignis, sic nec sub istis
et mixti.

b) Item, forma elementaris nata est (cum materia (a) ) con-
stituere suppositum per se subsistens in genere substantiae;
ergo si sint plures formae elementares in mixto, quaelibet con-
stituet suppositum; et sic in omni mixto essent plura suppo-

(a) Deest in Ed. Ven.
Tom. II. • 36

562 LIB. II. DIST. XV. QUAEST. UNICA.

sita, quia ibi erit suppositum aquae et suppositum ignis, quo-
rum quodlibet natum est per se subsistere (a).

c) Item, omnem substantiam corporalem consequitur quan-
titas, quae est propria passio substantiae corporeae: sed fbrma
elementi, quantumcumque remissa, cum materia constituit sub-
stantiam compositam; ergo ipsam consequitur propria quanti-
tas sicut passio propria : sed * eadem * propria passio non est
plurium subiectorum; ergo in uno subiecto erunt plures quan-
titates, ut alia quantitas mixti et alia elementi; et ita vel duo
corpora erunt simul, vel quaecumque pars mixti non erit
mixta, et ita non erit mixtio nisi iuxtaposiiio.

d) Item, mixtum generatur ex elemento vel elementis, et
corrumpitur in illa; ergo talis est incompossibilitas inter formam
mixti et formam elementi qualis est inter terminum generationis
a quo et terminum generationis ad quem ; ergo non compa-
tiuntur se in eodem susceptivo simul tbrma mixti et forma ele-
menti. Unde sicut impossibile est, quando ex aqua fit ignis, ma-
teriam perflci simul forma aquae et forma ignis, ita in proposito.

614. (6) — Explicatur sententia Aristotelis tenentis elementa
manere in mixto. — Sed tamen propter verba Aristotelis, qui vi-
detur dicere quod elementa manent in mixto, oportet dicere
quomodo manent. — Dico ergo: — a) Quod in omni genere
est invenire medium eiusdem rationis cum extremis, ut patet
ex X. Metaph., et medium dicitur componi ex extremis, ut
rubor ex albo et nigro ; et ista compositio non est nisi con-
venientia naturalis medii cum extremis, quae non est extremi
ad extremum: non ita quod media qualitas habeat extremas
partes sui, imo est ita simplex sicut extremum. Et ideo sicut
qualitates extremae dicuntur manere vel habere esse in medio,
et non dicitur quod extremum sit in extremo, ita dico de forma
mixti, quod in mixto dicuntur manere formae substantiales ele-
mentorum, propter naturalem convenientiam quae est formae
mixti cnm elementis, quae non est unius elementi ad aliud.

b) Item, Aristoteles vult quod forma generati sive mixti est
actualior et perfectior forma elementi, ita quod forma elementi

(a) Wadd. addit: quod est inconveniens; ineonveniens etiam est quod
subsistens possit habere duas formas specificas, quarum una non est nata
perfici ab alia: hoc autem poneretur, si elementa ponerentur in mixto se-
cundum furmas suas.

LIB. II. DIST. XV. QUAEST. UNICA. 563

inferior et potentialior est ; icleo dicuntur elementa virtuaiiter
manere in mixto, sicut iraperfecta et inferiora manent in su-
perioribus, in quibus non manent nisi virtualiter. Uncle Aristo-
teles, postquam dixit quod elementa manent in mixto, subdit:
Salvatur enim virtus eorum. Dico ergo quod elementa non ma-
nent in mixto secundum substantiam : nec oportet dicere quod
maneant secundum qualitaies suas, sicut nec qualitates extre-
mae manent in medio; manent ergo in mixto, sicut si diceretur
quod sensitiva et vegetativa raanent in intellectiva.

615. (?) — Explicatur quomodo mixtum ex elementis gene-
ratur. — a) Sed quomodo generatur mixtum ex elementis?
— Dico quod non oportet necessario quatuor elementa concur-
rere ad compositionem mixti; aliquando enim mixtum fuit factum
ex uno elemento. Patet per litteram Gen. I. v. 20: Proclucant
aquae reptile> etc. Quando etiam concurrunt elementa ad gene-
rationem non generatur mixtum per actionem illorum corrum-
pentium se mutuo; quia quaero de instanti in quo generatur
mixtum, utrum in illo sint omnia corrupta, vel adhuc manent? —
Si omnia sint corrupta, et in illo instanti in quo inducitur
forma substantialis mixti est vera actio et productio et genera-
tio, ergo mixtum generatur ex non ente. — Si aiiquod illorura
maneat, ergo non corrurapunt se mutuo in generatione mixti,
et tu.nc etiam non generaretur mixtum nisi ex illo unico.

b) Praeterea, causa aequivoca nobilior est suo causato:
sed elementa in instanti in quo corrumpuntur et in quolibet
instanti sunt imperfectiora ipso mixto; ergo non causant nec
generant ipsum mixtum per actionem suam.

616. — Sententia Doctoris, quod elementa manent in mixto
virtualiter. — Dico ergo quod quatuor elementa manent in uno
mixto virtuaiiter habente formam substantialem, continentem
in virtute formas elementorum; non tamen secundum substan-
tiam, ut partes sui, sed propter praedictam convenientiam
[n. 614] et continentiam virtuatem. — Et pro hoc videtur esse
Philosophus, qui dicit quod manent potentia et virtuie.

617. (8) — Solvuntur rationes ad oppositum. — a) k&pri-
mum in oppositum [n. 606 d\ dico quod alteratorum est prae-
teritum passivum ; et verum est quod mixtio est eorum quae
fuerunt alterata. — Sed quod dicitur, quod est unio, debet
sic intelligi: quia omnis mixtio est quaedam generatio, et per

564 LIB. II. DIST. XV. QUAEST.. UNICA.

consequens corruptio alterius: in generatione autem illius for-
mae mixti dicuntur elementa uniri secundum virlutem, non
secundum sabstantiam, ita quod aliqua forma producatur ex
illis, quae contineat unitive qualitates illorum in virtute, et
non subsiantias in actu. Manent ergo in mixto, sicut si dice-
retur quod sensitiva et vegetativa manent in intellectiva.

b) Ad aliud [n. 606 b] cum dicitur, qualitates elementi
non sunt sine elemento, dico quod in mixto sunt qualitates
similes qualitatibus elementi, non eaedem. (Unde est ibi con-
venientia qualitatis elementaris cum qualitate mixti; in mixio
enim animato est calor, et alius quam in igne, licet sint in
aliquo similes; calor enim ignis alterat ad ignem, et ille alius
alterat ad carnem, non ad ignem. Unde qualitas mixti est per-
fectior quam qualitas elementi {a) ).

(9) c) Ad aliud [n. 606 c\ dico quod praedominium elementi
in mixto attenditur secundum convenientiam in qualitate na-
turali, quae qualitas est principium motus, ut gravitas movendi
deorsum : non quod elementum sit secundum substantiam.
Unde secundum diversam mixtionem elementorum concurren-
tium in generatione ilJa, aliquando mixtum magis convenit
in forma cum uno elemento quam cum alio, et. sic in qualitate
simili, quae est qualitas mixti, et non elementi, et ideo habet
similem modum consequentem et similem actionem.

d) Ad aliud [n. 606 d] dico quod clubium est, utrum ista
corpora quae non nutriuntur, nec fluit aliquid ex illis, ut au-
rum et buiusmodi inanimata, habeant corruptionem intrinse-
cam quae vocatur marcedo. — Sed de omnibus vivis mani-
festum est quod habent corruptionem intrinsecam, quia nu-
triuntur propter restaurationem deperditi. Sed huius causa non
est quia habent in se contraria elementa in actu, quia extrema
ut sunt in medio non agunt ad corruptionem sui, sicut cum
sunt in seipsis; non enim rubor, in quo dicuntur extrema ma-
nere, corrumpit se magis quam albedo vel aliud extremum.

Sed quomodo tunc est in animali corruptio? — Dico quod
animalia habent partes multas organicas et diversas, et in istis
partibus organicis diversis nihil prohibet esse qualitates con-
trarias alterantes seinvicem; cor enim est calidum et cere-
brum est frigidum et hepar etiam. Unde calor in corde potest

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XV. QUAEST. UNICA. 565

alterare frigiditatem hepatis sive cerebri. Quando autem ultra
debitam proportionem augetur qualitas activa unius organi
supra qualitatem et virtutem alterius accidit inftrmilas in ani-
mali, si sit pars minus principalis, et mors, si sit principalis,
nisi ei apponatur medicina iuvans partem debiliorem. — * Non
solum autem sic accidit corruptio * (a), ab intrinseco propter
contrarietatem partium organicarum, verum etiam propter
corruptionem quae potest accidere in eadem parte, ut in di-
gito sunt diversae qualitates, nam una pars fluit, et alia re-
fluit, quae convertitur in carnem per virtutem caloris natura-
lis, quae debilitatur in agendo, cum sit activum naturale; et
caro secundo genita non est ita pura sicut prima, et ideo magis
est disposita ad iterurn fluendum, et sic tandem redditur im-
proportionabilis animae. E.t sic ex ista actione contraria acci-
dit corruptio intrinseca in omnibus illis quae nutriuntur, licet
non haberent partes organicas diversarum complexionum.

618. — Solvuntur rationes Commentatoris. — a) Ad dictum
Commentatoris de definitione elementi [n. 609a] dico quod defini-
tio illa elementi posita in Y.Metaph. convenitsoli materiae pri-
mae generaliter, nam illa manet in re quae componitur ex ea.
(!0) b) Ad aliud [n. 609 6] cum dicit quod non esset ordo for-
marum, si elementum non maneret, quia immediate quaelibet
perficeret materiam primam, dico quod nihil prohiberet formam
mixti aeque immediate perficere materiam primam sicut for-
mam elementi, et hoc loquendo de immediatione perfectionis,
scilicet quod perficiat materiam non mediante alia forma. Sed
non perficit immediate immediatione transmutatiohis ; natura
enim servat ordinem in transmutando, quia una forma praecedit
aliam in materia, quantum ad fieri et transmutari; nam prius
est materia sub forma seminis quam sanguinis, et sanguinis
quam camis, et carnis quam hominis; ita quod observatur
ordo formarum in transmutando, secl non in essendo et per-
ficiendo. Et sic dico de formis elementorum respectu formae
mixti; forma enim mixti non perficit materiam mediante forma
elementi, licet * sit * ordo in iransmutari, quia prius materia
transmutatur in * formam * elementi quam mixti, ita quod non
inducitur forma mixti nisi praecesserit forma elementi.

(a) Wadd. Alio modo accidit corruptio

DISTINCTIO DECIMA SEXTA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

De hominis creatione, ubi considerandnm est quare creatus sit
homo et qualiter sit institutus; quae duo supra tractata sunt, et qualis
factus et qualiter lapsus: postremo quomodo sit reparatus ; quae di-
scutienda sunt. — His excursis quae supra (1) de hominis creatione
praemisimus, effectui mancipare atque ordine explanare nunc suscipi-
mus ; ubi haec consideranda videntur, scilicet : quare creatus sit homo,
et qucditer institutus, et qualis vel quomodo factus', deinde qualiter
sit lapsus ,' postremo qualiter et per quae sit reparatus. — Horum
autem primo et secundo posita, id est, causam creationis humanae et
modum institutionis, superius (2) pro modulo nostrae facultatis tracta-
vimus.

Ideoque superest ut qualis vel quomodo factus sit discutiamus.

In Genesi (3) legitur : Faciamus hominem acl imaginem et simi-
litudinem nostram, etc. In eo quod dicit faciamus, una operatio trium
Personarum ostenditur ; in hoc vero quod dicit ad imaginem et simi-
litudinem nostram, una et aequalis substantia trium Personarum mon-
stratur; ex persona enim Patris hoc dicitur ad Filium et Spiritum
Sanctum: non, ut quidam putant, Angelis, quia Dei et Angelorum
non est una et eadem imago et similitudo (4).

Quocl imago et similitudo hic a diversis accipitur varie: a qui-
busdam increata et ab aliis creata, et increata vel essentia Trinita-
tis, vel Filius et Spiritus Sanctus. — Imago autem et similitudo in
hoc loco vel increata intelligitur, id est Trinitatis essentia, ad quam
factus est homo, vel creata, in qua factus est homo, et ipsi homini
concreata. Increatam enim imaginem, quae Deus est, intellexisse vi-
detur Beda (5) cum dicit « non esse unam imaginem Dei et Angelo-

(1) Dist. XV. (2; Loc. cit. (3) Cap. I. v. 26.

(4) Cfr. D. August. De Genes. ad Lit. Lib. III. c. 19.

(5) Hexaem. ad Genes. c. I. v. 26.

LIB. II. DIST. XVI. TEXT. MAGISTRI: 567

rum, sed trium Personarum » ; et icleo Personis, non Angelis fit ibi
sermo. Improprie tamen imago dicitur, quia imago relative ad aliud
dicitur, cuius similitudinem gerit et ad quod repraesentandum facta
est : sicut imago Caesaris, quae ipsius similitudinem praeferebat ipsum-
que quodammodo repraesentabat. Proprie (a) autem imago dicitur id
ad quod aliud fit; sicut exemplum proprie dicitur qupd sumitur ex
aliquo, et exemplar ex quo sumitur aliqifid. Ponitur tamen aliquando
abusive alterum pro altero. Ita et minus proprie accipitur imago es-
sentia Trinitatis, si tamen ea nomine imaginis in hoc loco intelligitur.

Opinio eorum gui putaverunt Filium per imaginem et similitu-
dinem hic accipi. — Filius vero proprie imago Patris dicitur, sicut
supra (1) in tractatu de Trinitate diximus. Unde fuerunt nonnulli qui
ita distinxerunt, ut imaginem in hoc loco intelligerent Filium ; ho-
minem vero non imaginem, sed ad imaginem factum dicerent. — Quos
refellit Apostolus (2) dicens : Vir quidem est imago et gloria Dei. Haec
namque imago, id est homo, cum dicitur fieri ad imaginem, non
quasi ad Filium dicitur fieri, alioquin non diceretur ad imaginem
nostram ; quomodo enim nostram diceretur, cum Filius solius Patris
imago sit ? — Puerunt autem et alii, perspicacius hoc tractantes,
qui per imaginem Filium et per similitiidinem Spiritum Sanctum in-
telligerent, qui similitudo est Patris et Filii. Et ideo pluraliter pu-
taverunt dici nostram, id . referentes ad similitudinem tantum, ad
imaginem vero subintelligendum esse meam. Hominem vero et imagi-
nem esse, et ad imaginem et similitudinem factum esse tradiderunt,
et imaginem imaginis esse et similitudinis (3).

Nec horum sententiam approbat, sed imaginem et similitudinem
Dei in homine quaerendam et considerandam docet, ut imago et si-
militudo creata intelligatur. — Verumtamen haec distinctio, licet re-
probabilis penitus non videatur, quia de medio montium (4), id est
auctoritatibus Sanctorum non manat, congruentius in ipso homine
imago et similitudo Dei quaerenda est et consideranda. — Factus
est ergo homo ad imaginem Dei et similitudinem secundum mentem,
qua irrationalibus antecellit; sed ad imaginem secundum memoriam,
intelligentiam et dilectionem, ; ad similitudinem secundum innocen-
tiam (b) et iustitiam, quae in mente rationali naturaliter sunt. Vel
imago consideratur in cognitione veritatis, similitudo in amore virtutis.
Vel imago in aliis omnibus, similitudo in essentia, quia immortalis et

(«) Alias improprie. (b) Ed. Ven. notitiam.

(1) Lib. I. dist. 27 pag. 1019, dist. 28, pag. 1051.

(2) 7. Cor. c. XI. v. 7.

(3j Cfr. D. August De Trinil. Lib. VII. c. 6. (4) Ps. CIIL v. 10.

568 LIB. II. DIST. XVI. TEXT. MAGISTRI.

indivisibilis est. Unde Augustinus in lib. De Quantitate animae (1):
Anima facta est similis Deo, quia immortalem et indissolubilem fecit
eam Deus. Imago ergo pertinet ad formam, similitudo ad naturam.
Factus est ergo homo secundum animam ad imaginem et similitudi-
nem non Patris, vel Filii, vel Spiritus Sancti, sed totius Trinitatis;
ita et secundum animam dicitur homo esse imago Dei, quia imago
Dei in eo est: sicut imago dicitur et tabula et pictura, quae in ea
est; sed propter picturam quae in ea est simul et tabula imago ap-
pellatur ; ita propter imaginem Trinitatis etiam illud in quo est haec
imago nomine imaginis vocatur (2).

Quod homo dicitur imago et ad imaginem, Filius vero imago,
non ad imaginem. — Quocirca homo et imago dicitur et ad imagi-
nem; Filius autem imago, non ad imaginem, quia natus, non creatus,
aequalis et in nullo dissimilis ; homo creatus est a Deo, non genitus,
non parilitate aequalis, sed quadam similitudine accedens ei. Unde
Augustinus in lib. VII. De Trinit. (3) « In Genesi legitur : Faciamus
hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Faciamus et nostram
pluraliter dixit, et nisi ex relativis accipi non oportet, ut facere in-
telligantur Pater et Filius et Spiritus Sanctus ad imaginem Patris
et Filii et Spiritus Sancti, ut subsisteret homo imago Dei. Sed quia
non omnino aequalis fiebat illa imago, tamquam non ab illo nata, sed
ab eo creata, ideo ita imago dicitur, quod et ad imaginem, quia non
aequatur parilitate, sed accedit quadam similitudine. Filius autem est
imago, sed non ad imaginem, quia aequalis Patri. Dictus est ergo homo
ad imaginem, propter imparem similitudinem ; et ideo dicit nostram,
ut imago Trinitatis esse homo intelligatur, non Trinitati aequalis,
sicut Filius Patri » . — Ecce ostensum est secundum quid sit homo
similis Deo, scilicet secundum animam. Sed et « in corpore quam-
dam proprietatem habet, quae hoc indicat, quia est erecta statura,
secundum quam corpus animae rationali congruit, quia in coelum
erectum est » .

(1) Cap. 2.

(2j Cfr. D. August. De Trinit. Lib. XII. c. 6. et Lib. XV. c. 22.

(3) Cap. G.

-CD^jf^O'

DOCTOEIS SUBTILIS AC MAKIANI

SUPER DISTINCTIONE XVI. LIBRI II. SENTENTIARUM

«

QUAESTIO UNICA.

619. (') — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
decimam sexfam quaero:

Utrum imago Trinitatis consistat in tribus potentiis
animae rationalis realiter distinctis?

620. — Argumenta principalia (1). — Quocl sic videtur : — a)
Quia in Trinitate Personae sunt realiter distinctae : sed iraago
Trinitatis est in anima hominis; ergo anima hominis habet tria
realiter distincta: sed non sunt actus, quia imago est per-
petua, cuiusmodi non sunt actus; ergo sunt potentiae.

b) Item, II. De Anima: Potentiae disiinguuntur per
actus: sed actus illarum potentiarurn ih, quibus est imago
Trinitatis sunt realiter distincti; ergo et potentiae.

c) Item, quorum est identitas realis, eorum est praedicatio
vera praedicando hoc esse hoc; si ergo intellectus et voluntas
essent .idem realiter, haec esset vera, intellectus est voluntas:
quod est inconveniens. — Quod si non habeatur pro inconve-
nienti, contra: si intellectus formaliter esset voluntas, quicquid
formaliter conveniret alicui per unum illorum conveniret sibi
per alterum; ergo sicut aliquis dicitur intelligere per intelle-
cium, ita dicetur intelligere per voluntatem. — Et per idem
probatur conclusio principalis, quod non sint idem realiter ;
quia tunc quod realiter conveniret uni, realiter convenit alteri.

621. (2) — Contra: — a) August. XIV. De Trinit.c. 16:
In eo quaerenda est imago, quo in anima nosira nihil est
melius: sed essentia animae nihil est melius; ergo potentiae
in quibus est imago non differunt ab essentia realiter ; quia
si sic, tunc essentia animae, quae est substantia simplex et
indivisibilis, esset melior ipsis.

(1) Solvuntur ad n. 641.

570 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNIGA.

b) Praeterea, anima est immaterialis intrinsece et per es-
sentiam suam; ergo per essentiam est intelligibilis et intelle-
ctualis sive intelligens, secundum illam propositionem Proculi
famosam: Omne immateriate est swpra se conversivum; et
sic intelligens et intellectum sunt idem realiter in anima;
ergo potentia non differt ab essentia, et sic erit de aliis; quare
nec intef se.

c) Praeterea, August. XV. Trinit. c. 6 et 7 cle parvis, clicit
quod memoria pertinet ad imaginem, quia repraesentat Patrem,
et inteltigentia similiter, quia repraesentat Filium; cuius rationem
assignat, quia memoria perfecta est principium sufficiens intelle-
ctionis tamquam actus primus: sed actus primus est principium
operationis; ergo memoria et intelligentia, quae sunt princi-
pium operationis, non differunt realiter; et sic erit de voluntate.

622. ( 3 ) — Ponitur I. sententia tenens intellectum et vo-
luntatem esse duas potentias reaiiter distmctas inter se et ab es-
sentia animae. — Hic est unus modus dicendi, quod intelle-
ctus et voluntas sunt cluae potentiae realiter distinctae in-
ter se et ab essentia animae, (de memoria modo non lo-
quor); passiones enim animae sunt illae duae potentiae, et
proprietates et accidentia fluentia ab ipsa: accidens autem
realiter differt a substantia.

623. — Ponitur II. sententia tenens intellectum et volun-
tatem esse partes essentiales animae. — Alius modus dicendi
est, quod istae potentiae non sunt acciclentia animae, sed par-
tes essentiales eius (1).

624. — Probatur I. sententia ratione. — Primus modus
tenetur a multis. et probatur sic ab uno antiquo Doctore: —
a) Potentia et actus pertinent ad idem genus: secl actus po-
tentiarum istarum, scilicet intelligere et velle, sunt acciden-
tia animae; ergo et potentiae animae (2).

b) Praeterea, si anima secundum suam essentiam sit im-
mediate principium operationis, cum semper sit in actu, quia
est actus, semper ageret et operaretur; igitur habens animam
semper intelligit, sicut habens animam vel essentiam animae
semper vivit (3).

(1) Cfr. n. 630.

(2) Vid. solutionem ad n. 626. (3) Vid. solutionem ad n. 627.

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 571

c) Unus Doctor modernus addit talem rationem: nullum
simplex creatum potest esse immediatum et totale principium
diversarum operationum. — Et hoc probat in illo ubi magis
videtur; nam materia una et simplex non potest secundum
se esse principium receptivum diversarum formarum alterius
rationis, nisi mediantibus perfectionibus et dispositionibus qui-
busdam determinantibus ipsam ad diversas formas; alias enim
quodlibet posset fieri ex quolibet: (quod est impossibile, ut (a) )
patet I. Physic, et multo minus in potentiis activis; igitur una
essentia simplex non potest esse principium immediatum di-
versarum operationum. cuiusmodi sunt inteltigeye et veite;
ergo hoc erit per potentias realiter distinctas (1).
(4) d) Unus alius modernus ponit rationem talem : accidens
variabile non inest substantiae nisi mediante accidente inva-
riabili : inteliigere et velle sunt accidentia variabitia et con-
veniunt animae mediante intellectu et voluntate; ergo. — Maior
probatur, quia maior differentia non procedit ab unitate, nisi
mediante aliqua * differentia * (b) minore(2).

e) Praeterea, apponitur ratio talis: agens per essentiam
suam, vel semper agit, vel semper potest agere: sed anima,
cum in operando maxime dependeat ab alio agente, non potest
sic semper agere; igitur quo agit non est essentia (3).

f) Praeterea, sicut esse ad essentiam ita operari ad po-
tentiam; igitur, per commutationem proportionis, sicut esse ad
operari, ita essentia ad potentiam : sed in omni creato esse
realiter differt. ab operari; ergo et essentia a potentia (4).

625. — Confirmatur auctoritate (5). — aj Praeterea, hoc
ostenditur per August. De Spiritu et Anima, per Aristot. in
Praedicam.y per Simplicium Super Praedicam. cap. de qua-
litate, et per Damasc. in Logica sua; qui omnes ponunt po-
tentias naturales in secunda specie qualitatis; igitur sunt ac-
cidentia.

bj Praeterea, Commentator, I. De Anima, dicit quod anima
dividitur in has potentias sicut pomum in colorem, odorem et
saporem: talis est in accidentia; ergo.

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Wadd. distinctione.

(1) Vid. solutionem ad n. 628.

(2) Vid. solutionem ad n. 629 a. (4) Vid. solutionem ad n. 620c.

(3) Vid. solutionem ad n. 629 5. (5) Vid. solutionem ad n. 642-643.

572 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA.

c) Praeterea, quod recipit magis et minus non est sub-
stantia : sed istae potentiae recipiunt magis et minus; ergo, etc.
— Maior patet in Praedicam. — Minorem vicletur ponere
August. XV. De Trinit. c. 23.

d) Praeterea, Ansel., De Casu Diab. c. 8, dicit quod po-
tentiae istae, etsi non sunt substantiae, non sunt tamen nihil.

626. (5) — Solvitur ratio prima I. sententiae. — Rationes
istae non cogunt: et cum pluralitas non sit sine ratione co-
gente ponenda; ergo. — Ad primam [n. 624 a] dico: — a) Quod
ibi est aequivocatio de potenlia; nam potentia uno modo est
principium operandi; et sic dividitur in potentiam activam
et. passivam, V. et IX. Metaph. — Alio modo accipitur ut di-
viditur contra actum; et hoc modo potentia et actus non sunt
tantum eiusdem speciei, sed etiam eiusdem numeri, ut di-
citur IX. Metaph.; illud enim individuum quod nunc est in
actu, illucl idem fuit in potentia. — Potentia autem primo
modo est principium transmutandi aliud in quantum aliud,
vel ab alio iri quantum aliud.

b) Cum ergo dicitur quod potentia et actus sunt eius-
clem generis, falsum esi de potentia quae est principium
transmutationis, quia accidens immecliate recipitur in sub-
stantia; aiiter esset processus in infinitum; ergo potentia pas-
siva vel activa sic accepta non est eiusdem generis cum
suo actu.

c) Hoc etiam probaiur per Aristot. VII. Metaph. in fine,
qui dicit quod substanlia non producitur in esse nisi a sub-
stantia praeexsistente in aciu; sed quantum vel quale produ-
cuntur in esse, nullo quanto vel quali praesupposito in actu,
sed in potentia tantum; ergo, secundum ipsum, substautia po-
nitur immediate esse effectiva accidentis.

d) Item, iste ponit in anima virtutem activam respectu
istarum potentiarum, quia fluere ab essentia attribuitur virtuti
activae essentiae.

(6) e) Similiter Doctor iste ponit in III. .suo quod essentia
animae est immecliatum principium et proximum receptivum
istarum potentiarum,quantumcumque sint accidentia, secundum
ipsum; et tamen, secundum ipsum, non sunt in eodem genere
cum essentia animae; ergo receplivum non semper est eius-
dem generis cum recepto, vel receptivum actus et ipse actus.

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 573

627. — Solvitur ratio secimda I. sententiae. — a) Secunda
ratio [n. 624 6] non valet; non enim sequitur: aniraa secundum
suam essentiam est actus; igitur habens ipsam semper ope-
ratur, vel potest operari semper; sed bene sequitur: ergo
semper est in actu. — Nec est simile de dare vitam et ope-
rari, quod scilicet sicut est principium vivendi per essentiam,
ita est principium operandi per essentiam, etc; quia anima
est principium formale quo vivum est vivum, quia ipsa for-
maliter dat esse vivum; sed anima est principium operationis
secundum quod reducta ad genus causae efficientis, et sicut
ars se habet ad effectum, scilicet in genere principii effectivi.

— Est igitur ibi aequivocatio quantum ad immediationem ;
uno enim modo est sic, et alio modo non sic ; est enim anima
irnmediatum principium formale essendi, et immediatum prin-
cipium operandi; sed non similiter (a) se habet ad causam
formalem et ad effectivam; non enim oportet quod habens
formam sit semper in actu secundo.

b) Tu dicis: actus non est immediatum principium reci-
piendi actum; falsum est ; et etiam contra te sicut contra me,
quia essentia et substantia, quae est actus, est receptiva actus
alicuius accidentalis, scilicet potentiae, quae est forma quae-
dam et actus in anima, secundum eos. Nec est maius inconve-
niens quam de forma substantiali, quae est propria ratio re-
cipiendi propriam passionem, sicut propria forma hominis est
ratio recipiendi risibilitatem. — Praeterea, si actus non po-
test recipere actum, cura omnis potentia naturalis animae sit
quidam actus, nulla recipiet actum.

(7) c) Sed dicunt quod anima non recipit actum per poten-
tiam, quae sit actus in quantum huius, sed per potentiam in-
tellectivam, quae non est actus, sed potentia pura, ut dicitur
III. De Anima, quod intellectus ante suum intelligere nihil
est de numero intelligibilium, sed est sicut materia prima.

— Hoc nihil est, quia omnes ponunt quod intellectus est qui-
dara actus. — Praeterea, omnes ponunt quod accidens simpli-
citer non recipitur nisi in entitate actuali, quae est necessario
subiectum accidentis, non in potentia pura, quam ponis esse
intellectum. — Praeterea, si intellectus esset pote?itia pura,

(a) Ed. Ven. sic.

574 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA.

sequeretur quod tot essent intellectus in hornine quot intel-
lectiones, quia pura potentia est variabilis sicut actus sunt
varii, dicente Aristot. III. Physic, quod posse sanari et posse
aegrotari differunt sicut sanari et aegrotari.

(8) Ad illud autem Philos. III. De Anima dico quod illa
propositio est clistinguenda secundum amphibologiam, eo quod
ly ante potest construi cum ly intelligere, et tunc propositio
est vera sub hoc inlellectu: intellectus nihil intelligit ante in-
telligere, vel intellectus non est potens de propinquo seipsum
intelligere ante intelligere aiiorum intelligibilium. Si autem
construitur cum ly posse, vel cum ly possibilis, sic est pro-
positio falsa; quia tunc esset sensus, quoci non est possibile
quod habeat intelligere [Vid. n. 312 a et Lib. 1. n. 504 a). —
Quod additur de materia, dico quod hoc non concludit nisi
quod intellectus non est primo intelligibilis a se.

628. — Solvitur ratio tertia I. sententiae. — a) Ad ter-
iium [n. 624 c]: idem simplex non potest esse principium di-
versarum operationum; falsum est; tunc enim substantia
animae non posset esse immediatum receptivum trium poten-
tiarum.

b) Dices quod verum est aeque primo, sed quodam or-
dine, sic quod una recipitur mediante alia, vel prius natura
alia. — Hoc non valet; quia una forma in corporalibus non
est principium recipiendi aliam, ut raritas non est principium
recipiendi calorem, etiamsi prius recipiatur, nec calor in igne
vel in Jigna est ratio (receptiva (a) ) levitatis; quia si sic, nus-
quam posset inveniri levitas nisi esset ibi calor, ex quo esset
per se ratio recipiendi ipsam. Sic in proposito, si una prius
alia recipiatur, tamen immediate intelligere et velle in eodem
susceptivo recipiuntur, scilicet in essentia animae.

(9) c) Quod dicis de maieria, quod non recipit diversas for-
mas nisi diversimode determinata, hoc posito, habetur propo-
situm, quia saltem immediate recipit ista absoluta.

d) Et quod dicis, quod mediantibus illis recipit, falsum
est, quia quod est per se receptivum vel per se ratio reci-
piendi formam substantialem est de substantia compositi; igitur
illud absolutum quod determinat materiam vel est forma sub-
stantialis, et tunc sunt plures formae substantiales in eodem,

(a) Deest in Ed. Veu.

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNIGA. 575

quod tu negas, quia prima faceret ens unurn per se cum ma-
teria, et sic se^cunda adveniret enti in actu, et ita esset acci-
dentalis: vel si est simpliciter accidens, hoc est impossibile,
quia tunc de ratione compositi, quod est in genere substan-
tiae, esset accidens.

629. — Solvuntur tres postremae rationes. I. sententiae. —
a) Ad aliud [n. 624 d] quaero, utrum potentia sit rariabilis,
vel non. — Si non, cum anima sit ita invariabitis sicut po-
tentia, ipsa poterit immediate recipere actus variabites sicut
potentiae. — Si autem potentia est variabilis, non potest, per
te, recipere variabile nisi mediante invariabili, cuiusmodi est
essentia; ergo.

(10) b) Ad aliud [n. 624 #] dico quod agere per essentiam est
dupliciter: uno modo idem est quod m agendo non dependere
ab alio, et non habere essentiam per participationem; et secun-
dum hoc maior est vera, sed minor falsa. — Alio modo idem
est quod non per accidens, sive per additum, licet dependeat;
et secundum hoc maior est falsa; et hoc patet per Avicen. VI.
Metaph. c. 2, qui dicit quod virtutes aliquae sunt agentes non
per additum.

c) Ad aliud [n. 624/"] dico quod maior propositio est
falsa, sicut se habet esse ad essentiam ita operari ad poten-
tiam, quia esse est idem realiter cum essentia, non progrediens
ab essentia; actus a utem vel operari est progrediens a poten-
tia, nec est idem sibi realiter. Sed si argueres sic: sicut es-
sentia ad esse, sic potentia ad posse ; igitur sicut . essentia
est potentia, sic esse est posse, concederetur argumentum.

Auctoritates solventur inferius [nn. 642-643] quia solutio
earum dependet a solutione quaestionis [n. 640].

630. (ii) — Exponitur II. sententia tenens intellectum et vo-
luntatem esse partes animae realiter distinctas inter se, quamvis non
ab essentia animae (1). — Alia opinio [n. 623] dicit quod sunt
* sicut * partes animae realiter distinctae inter se, quamvis
non ab essentia. — Quod confirmatur: — a) Per Philos. III.
De Anima. Be parte, inquit, animae, etc.

b) Praeterea, per Boetium, in lib. Divisionum : Anima di-
viditur in potentias, sicut totum in partes virtuales.

(1) Auctoritates explicantur ad n. 639.

576 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA.

cj Praeterea, August. XV. De Trinit. c. 7: Detracto etiam
corpore, si sola anima cogiietur, aliquid eius est mens, tam-
quam caput eius, vel oculus, vel facies. Et sequitur: Non
igitur anima, sed quod excellit in anima mens vocatur.

d) Praetera, Anselmus, De Concord. gratiae, et lib. arb.
c. 19, dicit quod potentiae sic sunt in anima sicut in corpore
membra; ergo(l).

631. — Impugnatur. — a) Hoc videtur contra August. IX.
De Trinit. c. 4, ubi dicit quod quaelibet istarum complectitur
totam essentiam animae: pars autem non complectitur suum
totum. Et ibi etiam concludendo dicit: Unius eiusdemque
essentiae necesse est haec tria sint: nulla autem pars est
eiusdem essentiae cum alia. Unde cum (a) istae tres potentiae
sunt una essentia (b), una vita, ut in pluribus locis dicit, se-
quitur quod non sunt partes essentiae.

b) Praeterea, pars in esse naturali praecedit suum totum
origine: sed intellectus vel quaecumque alia potentia sequitur
essentiam animae; ergo non est pars animae.

c) Praeterea, si sunt partes, aut iniegrales, aut essentia-
les. — Si integrales, igitur oportet dare aliquod tertium prae-
ter ista, quia semper partes integrales faciunt aliquod totum
aliud a qualibet partium, per aliquod formale concurrens, ut
patet VII. Metaph. de hac syllaba AB, cuius partes sunt A
et B; AB autem non est nec A, nec B. — Si sunt partes essen-
tiales substantiales, igitur una erit perfectibilis ab alia essen-
tialiter, .ut intellectus a voluntate; igitur anima non posset in-
formare corpus. — Probo, quia potentia receptiva et perfe-
ctibilis ab alia potentia non potest esse magis dependens quam
materia ignis vel alterius corporis: sed materia ignis vel ignis
ipse non potest inesse alicui ipsum informando; igitur sic nec
anima potest esse forma vel actus primus alicuius, quia suae
parti essentiali, scilicet potentiae illi, repugnat informare; igitur
tota anima non potest esse forma alicuius. — Si autem dica-
tur, quod in idem reclit, scilicet quod una non perficit aliam,
sed omnes perficiunt materiam (c) animae, tunc videtur idem
quod prius, scilicet quod toti animae repugnat esse actum pri-

(a) Ed. Ven. si. (b) Wadd. in una essentia. (c) Ed. Ven. naturam.
(1) Vide praedictarum auctoritatum explicationem ad n. 639.

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 577

mum alicuius, et informare primo, quia parti suae essentiali,
scilicet suae materiae, repugnat informare. — Homo etiam
non esset unum per se et primo.

632. (-2) — Exponitur III. sententia tenens potentias esse
idem essentiae animae, distinctas tamen inter se realitate reiativa.
— Alii dicunt quod potentiae animae sunt idem essentiae
animae, realiter distinctae tamen inter se realitate(a) rela-
tiva. — a) Quia anima secundum se non dicit potentiarn, quia
IX. Metaph. dicitur quod potentia definitur per actum, et e
converso: anima autem secundum se considerata non definitur
*hic per actum *(b); ergo nec sic est potentia; sed essentia ani-
mae sub tali respectu dicitur talis potentia. Secundum hoc
gitur quod anima secundum se comparatur ad diversos actus
* et ad diversa obiecta * sunt in anima diversi respectus, qui
dicuntur diversae potentiae, (et per buiusmodi diversos re-
spectus determinatur ad diversos acius (c) ).

b) Aliter tamen et aliter determinatur his respectibus, se-
cundum quosdam; nam ad potentiarum organicarum actus
determinatur anima per organa ; ad intellectum autem agen-
tem et voluntatem, quae sunt potentiae activae, determinatur
anima ex comparatione acl obiectum, sive determinetur ex se,
ex eo quod huiusmodi potentiae habent determinatum agere,
sicut intellectus agens et voluntas, sive per species receptas,
sicut intellectus possibilis.

c) Haec opinio videtur consona rationi imaginis, quae est
in anima; nam sicut in Divinis est. una essentia et distinctio
personalis per tres res relativas, sic in imagine creata erit
una essentia cum tribus potentiis re relativa distinctis.

d) Praeterea, August. IX. De Trinit. c 4: Unius ergo
eiusdemque essentiae necesse est haec tria sint; ergo non
sunt tria absoluta. — Item pro hoc est auctor De Spiritu et
Anima c. 2.

633. (13) — Impugnatur. — Contra: — a) Quia non quae-
rimus hic de potentia prout dicit respectum ad actum, sed
quaerimus de fundamento istius respectus, quasi de potentia
quae est vel potest esse principium operationis sive actus,

(a) Ed. Ven. re.

(b) Wadd. non definitur per huiusmodi actuin. (c) Deest in Ed. Ven.
Tom. II. 37

578 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNIGA.

quantum ad potentiam activam, vel principium recepiionis
alicuius absoluti, quantum ad passivam. Quaerimus igitur de
proximo fundamento relationis principii ad principiatum, sive
de principio immediato actionis vel operationis.

b) Istud autem principium non potest esse absolutum cum
relatione. — Probo, quia impossibile est absolutum cum re-
latione facere per se unum: sed unius operationis per se est
unum principium per se ; ergo impossibile est quod in ratione
illius principii includatur per se relatio: sed intelligere est
actus per se unus, et similiter velle ; ergo, etc.

c) Praeterea, principium per se unum prius est opera-
tione, et potest esse, absque contradictione, sine ipsa: sed re-
latio nec potest esse, nec intelligi sine termino, qui in pro-
posito est operalio ; ergo.

d) Praeterea, respecius non est per se de ratione poten-
tiarum receptivarum sive passivarum; ergo nec activarum.
— Consequentia patet. — Antecedens probatur, quia reci-
piens, cuiusmodi est materia, recipit formas per essentiam
suam, non per relationem. — Aliter probatur, quia quod est
per se de ratione principii passivi est per se pars compositi,
faciens perse unum cum illo : respectus autem non est per se
pars alicuius absoluti, nec facit per se unum cum absoluto.

e) Praeterea, secundum ipsum, respectus est idem essen-
tialiter et realiter cum fundamento [Vid. n. 53]; ergo essentia
animae non est nobilior illo respectu; nec etiam una poten-
tia erit nobilior alia; quae enim uni et eidem fundamento
reali sunt eadem realiter, unum non est nobilius alio: quod
est contra eum, qui ponit voluntatem nobiliorem intelleciu
realiter.

f) Praeterea, ipse ponit quod intellectus et voluntas sunt
duo distincta, ita quod non est talis distinctio in aliquo eorum
per se, ut in voluntate per se, vel in intellectu per se, qualis
est inter intellectum et voluntatem: sed posito quod isti respe-
ctus sint idem fundamento suo, non videtur boc verum.

('*) g) Praeterea, si potentia includit respectum et distinguitur
])er respectum, voluntas erit duae poteniiae, vel plures. —
Probo, quia ante relationem ad actum, ut ad velle, non di-
stinguitur vel non est distincta voluntas contra aliam poten-
tiam; igitur secundum multiplicationem respectuum ad di-

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 579

versa vetle erit multiplicatio potentiarum volitivarum: ibi
autem sunt diversa velle, scilicet respectu finis et respectu eo-
rum quae sunt ad finem. — Et sic etiam erit de intellectu.

h) Praeterea, contra illud quod dicit de potentia organica
est * Philos. * (a) I. De Anima, qui dicit quod membra cervi
non differunt a membris leonis, nisi quia anima cervi differt
ab anima leonis; forma enim determinat sibi membra con-
venientia, et distinguit; non autem materia respectu talium
actuum, materia enim non distinguit formam, sed e converso.

i) Praeterea, dicit quod intellectus possibilis determinatur
ad actum per speciem, et tamen negat species recipi in in-
tellectu, sed tantum ponit phantasmata; quomodo autem deter-
minetur intellectus vel distinguatur per phantasmata non video.

kj Praeterea, si species determinat intellectum possibilem,
igitur species alterius rationis constituet intellectum alterius
rationis; si enim determinantia aliquorum sunt alterius ratio-
nis, et determinata erunt similiter.

IJ Ad primum pro opinione ista [n. 632 (?) dico quod ne-
cesse est imaginem creatam in aliquo deficere ab increata;
et illud in quo deflcit est quia principium operandi et distin-
guendi non potest esse relatio.

mj Acl auctoritates [n. 632 d] dico quod loquuntur de re-
lationibus potentiarum comparatis inter se, non autem ut com-
parantur ad extra.

634. (15) — Sententia Doctoris tenentis potentias animae non
distingui realiter inter se, nec ab essentia. -— Dico igitur quod
potentiae non distinguuntur realiter inter se, nec ab essen-
tia. — a) Illud enim est ponendum in natura quod melius est, si
sit possibile, ex II. De Generat.; natura enim semper desiderat
quod melius est: sed paucitas sine multitudine est melior in
natura, si sit possibilis; patet I. Physic; igitur si possunt esse
actus diversi ab una essentia simplici animae, sine distinctione
reali potentiarum, hoc est ponendum: sed huiusmodi paucitas
est possibilis. — Patet autem per praedicta quod non est ne-
cesse quod istae potentiae sint accidentia absoluta vel relativa
[n. 626 seqq.], nec partes animae essentiales, sive integrales
[n. 631]; haec enim omnia patent per responsionem ad argu-

(a) Wadd. Commentator.

580 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA.

menta * opinionum *. — Quocl autem ista paucitas sit nobi-
litatis, patet, quia aliter non competeret Enti nobilissimo, cui
competit per imicam essentiam suam operari diversa.

b) Praeterea, quanto ordinatum ad finem immediatius
attingit finem, tanto maioris nobilitatis est: sed essentia or-
dinatur acl finem; igitur quanto immediatiori modo attingit
finem, tanto erit nobilior: sed hoc est si seipsa immediate, non
mediante aliquo accidente realiter differente ab ipsa, operetur
et agat; ergo.

c) Et praeterea, sequeretur quod anima non esset beata
nisi per accidens. — Probatio: illa non est perfectio propria
alicuius quae non recipitur in illo, nisi recipiatur prius in aiio
realiter differente ab illo, in quo etiam reciperetur si esset
separatum ab illo. Verbi gratia, color non est propria per-
fectio substantiae corporeae, quia non recipitur in illa, nisi
mediante superficie, quae realiter distinguitur ab ea, et re-
ciperetur in ipsa, si esset separata ab ipsa et maneret; ideo
substantia est colorata per accidens. Sed visio vel intellectio
Dei non recipitur in anima nisi quia recipitur in inteltectu,
qui, secundum te, est potentia realiter disiincta ab anima, et
reciperetur in ipso etiam si esset separatus; igitur anima non
esset beata nisi per accidens, et intellectus per se.

(4 6) d) Praeterea, aliquis actus vel aliqua forma inferior ani-
ma potest esse principium immediatum agendi. Patet de ca-
lore et qualitatibus activis; aliter esset processus in infinitum.
Hoc etiam est nobilitatis; aliter non competeret Deo sic ope-
rari, scilicet immediate per essentiam suam. Igitur multo ma-
gis debet hoc competere animae intellectivae.

e) Praeterea, necesse est substantiam generari a substan-
tia, tam in generatione univoca quam aequivoca. — Probo,
quia necesse est quod forma generantis, quae est principium
generationis, sit nobilior vel aeque nobilis sicut forma geniti:
sed impossibile est formam accidentalem quamcumque esse
perfectiorem forma substantiali ; ergo non potest esse princi-
pium immediaturn generandi.

Dices quod forma accidentalis non est agens principale,
sed instrumentale. — Contra, quia si sic, habetur propositum;
instrumentale enim agens non movet nisi quia motum; igitur
aliqua immediata efficientia datur superiori agenti, * id est *

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 581

substantiae. — Praeterea, principale agens ubi non potest ha-
bere instrumentum, quod attingat terminum vel passum, ibi
immediate attingit terminum: sed in generatione substantiali
instrumentum non potest attingere passum, scilicet materiam
primam; ergo tunc non utitur eo; igitur saltem tunc attingit
immediate passum, scilicet materiam primam.

635. — Gorollarium. — Dico igitur quod potest sustineri
quod essentia animae, indislincta re et ratione, est principium
plurium actionum, sine diversitate reali potentiarum, ita quod
sint vel partes animae, vel accidentia eius, vel respectus;
nam non est necesse quod pluralitas in effectu realis arguat
pluralitatem realem in causa; pluralitas enim ab uno illimi-
tato procedere potest.

636. — Solvitur instantia. — Dices quod erit ibi saltem
differentia rationis (penes diversa connotata, a quibus imponi-
tur nomen intellectus et voluntalis[a))\ concedo, sed hoc nihil
faciet ad principium operationis realis; concipere enim Solem
ut est principium vermis vel ranae, iste conceptus nihil facit
ad hoc quod Sol producat realiter vermem vel ranam. — Et
tunc oportet dicere quod potentiae ut distinctae includunt re-
spectus, sed non ut sunt principium operandi.

Ista via sustineri posset, sicut sustinetur de Deo, quod
omnino idem re et ratione reali est principium plurium rea-
liter distinctorum.

637. (17) — Ostenditur potentias animae distingui formaliter
inter se et ab essentia. — Sed quia via haec non posset sal-
vare aliquas auctoritates, quae ponunt quod potentiae exeunt
et quod fluunt ab essentia, et huiusmodi, ideo dico aliter sic:

— a) Secundum Dionys. 5 c. De Div. Nom., continentia uni-
tiva non est eorum quae omnino sunt idem, quia illa non
uniuntur : nec est eorum quae manent distincta ista distin-
ctione qua fuerunt distincta ante unionem ; sed quae sunt
unum realiter, manent tamen distincta formaliter, sive quae
sunt idem identitate reali, distincta tamen formaliter.

b) Huiusmodi autem contenta sunt in duplici differentia :

— Quia quaedam sunt de natura continentis, ut quaecumque
sunt superiora ad continens. Verbi gratia, ab eadem re acci-

(a) Deest in Ed. Ven.

582 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA.

pitur ratio albedinis, coloris, qualiiatis sensibilis et qualita-
tis. Et haec sunt superiora ad hanc albedinem, et ideo omnia
sunt de essentia eius. — Alia sunt contenta in aliquo unitive
quasi posteriora, quia quasi passiones continentis, nec sunt
res aliae ab ipso continente. Isto modo ens continet multas
passiones, quae non sunt res aliae ab ipso ente, ut probat
Aristot. in princ. IV. Metaph.; distinguuntur tamen ab invicem
formaliter et quidditative, et etiam ab ente, formalitate dico
reali et quidditativa; aliter Metaphysica concludens tales pas-
siones de ente, et illas considerans, non esset scientia realis.

c) Sicut ergo ens continet unitive rationem unius, veri
et boni * et * aliorum, sic anima continet potentias istas uni-
tive, quamquam formaliter sint distinctae.
(18) d) Praeterea, accipio hanc propositionem positam in prin-
cipio I. Sentent.(l): quaecumque habent aliquam distinctionem
realern, si essent separata realiter, illam distinctionem habent
secundum rationem ubi non sunt distincta realiter: sed ens
et unum si essent separata, essent distincta distinctione quid-
ditativa reali; igitur et nunc habent illam formalem distin-
ctionem secundum rationem. — Vel forma sic rationem: quae
cumque habent aliquem ordinem inter se ubi sunt distincta
realiter, eumdem ordinem habent ubi sunt unitive contenta.
Unde si esset unum prius quam verum, si essent distincta
realiter, etiam et in ente, i\\ quo unitive continentur, et ha-
bent distinctionem rationis, unum esset prius quam verum.
Si ergo unum, verum et bonum essent realiter distincta ab
ente, essent passsiones entis, sequitur etiam quod unitive con-
tenta in ente habent eumdem ordinem ad ens, scilicet quod sunt
quasi passiones entis.

e) Sic ergo possumus accipere de intellectu et voluntate,
quae non sunt partes essentiales animae, sed sunt unitive
conienta in anima, quasi passiones eius, propter quas anima
est operativa: non quod sint essentia eius formaliter, sed
sunt formaiiter distinctae, idem tamen identice et unitive,
ut in I. Lib. [n. 325 seqq. ; 660 seqq., 766] probatum est de
atiributis Divinis. — Imaginandum est ergo quod anima
quasi in primo instanti naturae est natura taiis, in secundo

(1) Scil. in Report. Prol. q. 1. art. 4.

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 583

instanii est operaiiva, sive potens operari secundum hanc
operationem vel illam, et potentiae, quae sunt principia ope-
rationum, continentur unitive in essentia.

638. (|9) — Corollaria. — a) Et secundum istam viam
possunt salvari omnes auctoritates illae, quae dicunt quod hu-
iusmodi potentiae egrediuntur ab essentia animae ut virtutes;
item quod sunt mediae inter formas substantiales et acciden-
tales; quia sunt quasi passiones animae, et passio egreclitur a
subiecto vel ebullit ; sunt tamen idem essentiae, ut dictum est.
— Et possunt etiam dici partes, secundum quod nulla dicit
totam perfectionem essentiae continentis, sed quasi partialem.

b) Similiter isto modo facile est concipere quocl una po-
tentia non continet perfectiones ornnium, nec totam perfectio-
nem ipsius animae, licet sit eadem res, propter illam distin-
ctionem formalem; unde sic contenta non continent se mutuo,
quia sunt clistincta formaliter, et inter se * et * a continente
primo, cui sunt idem realiter. Unde duo contenta inter se di-
stinguuntur, et respectu tertii sunt iclem realiter.

e) Ex hoc patet quod relatio in Divinis est idem essen-
tiae et continetur ab essentia; non tamen continet aliquam re-
lationem, nec essentiam formaliter, secl omnes relationes con-
tinentur uniiive ab essentia. * Una * tamen persona in Divinis
habet intra se omnes perfectiones propter illimitationem es-
sentiae. Non sic autem est in imagine creata vel in anima,
quia anima non est illimitata.

639. — Explicantur auctoritates n. 630 adductae. — a) Ex
hoc patet ad Augustinum, qui dicit quocl mens meminit sui,
quia meminit eius quod est idem sibi realiter, non tamen
forrnaliier.

b) Similiter a.d illud III. De Anima, de parte autem ani-
mae; patet enim quod sunt perfectiones partiaies.

c) Similiter de Ansetmo est dicendum quod sicut in cor-
pore sunt diversa membra, quae respondent diversis potentiis,
sic in anima sunt diversae perfectiones formaliter distinctae;
propter quam formalem distinctionem currit similitudo.

640. (20) — Solutio quaestionis, — Ex hoc dico ad formam
quaestionis, quod imago non consistit in aliquibus tribus po-
tentiis realiter distinctis, sed consistit in aliquibus tribus rea-
liter distinctis, puta in actibus. — Ubi sciendum: — a) Quod

584 LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA.

differt imago a vestigio, ut dictum est in I. Lib. [nn. 432 et
517], quia imago repraesentat per modum totius primo, vesti-
gium autem primo repraesentat partem, licet arguitive reprae-
sentet totum, ut patet de pede in pulvere.

b) Trinitas autem in Divinis est quasi quoddam totum
numerale, et ideo quod repraesentat (ipsam totam dicitur imago,
sed quod repraesentat quasiia)) partes dicitur vestigium. —
Anima autem repraesentat totam Trinitatem; in quantum enim
est una essentia habens intellectum et voluntatem repraesen-
tat divinam essentiam ; non sic autem tres personas, quia es-
sentia et intellectus et voluntas sunt in qualibet persona. Re-
praesentat autem tres personas ut potentiae suae sunt mb
actibus suis; quia unus actus est ab alio per modum origi-
nis, sicut personae inter se originantur; sicut enim a Patre
Verbum et ab utroque Spiritus Sanctus, sic quodammodo a
memoria actus intellectus, et velle ab utroque originatur.

641. (21) — Solvuntur argumenta principalia. — a) k&pri-
mum argumentum [n. 620 a] dico quod imago Trinitatis non
est complete in anima absolute considerata nisi in radice;
sed ut est sub actibus suis cum unitate suae essentiae re-
praesentat Trinitatem; et sic consistit in tribus realiter di-
stinctis; non autem in potentiis, quae realiter non distinguun-
tur; imago enim ut est perpetua solum est virtualiter \\\
anima, et formaliter ut est sub actibus.

b) Ad aliud [n. 6206], potentiae distinguuntur per actus,
verum est; non tamen oportet quod sit tanta distinctio in po-
tentiis sicut in actibus, licet sit aliqua; una enim potentia vi-
siva est plurium colorum.

c) Ad aliud [n. 620 c\ de praedicatione unius de alio,
dico quod quantumcumque istae perfectiones sint unitive in
essentia, ex quo tamen non sunt quidditative idem essentiae,
non sequitur in abstracto quod Jioc sit illud: sicut animal
est de ratione quidditativa hominis, et tamen non sequitur
quod unum abstractive praedicetur de alio; haec enim est falsa,
* animalitas est humanitas *. Accipiendo autem concreiive,
sip unum praedicatur de alio, ut homo est animal; sic etiam
potest dici quod intetlectivum est volitivum.

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XVI. QUAEST. UNICA. 585

642. — Auctoritates pro I. sententia adductae aliis auctori-
tatibus infirmantur. — a) Ad auctoritates pro opinione ponente
quod sunt accidentia [n. 625] dico quod aeque probabiles et
apparentes auctoritates sunt ad oppositum; nam August. V. De
Trinit. dicit quod sunt una essentia et una substantia, etc.

b) Item, Philos. VII. Metaph. et II. De Anima dicit quod
unumquodque dicitur tale cum potest in operationem sibi de-
bitam; quod autem non potest non dicitur tale nisi aequivoce ;
patet de dolabra, acutie remota, et de oculo eruto: sed propter
amissionem accidentis non dicitur tale aequivoce; ergo.

c) Praeterea, Aristot. II. De Anima dicit quod si oculus
esset animal, potentia visiva esset eius forma; ergo.

643. (22) — Explicantur auctoritates pro I. sententia addu-
ctae. — Ad auctoritates in oppositum. — Ad primam [n. 625a]
dico quod potentia naturalis absolute non est in secunda spje-
cie qualitatis, sed facilitas ad utendum illa potentia; unde
posse levare festucam vel baculum non est in secunda specie,
sed facilitas levandi; unde huiusmodi agilitas dicitur hic po-
tentia naturalis. Et patet hoc per eius exempla de pugila-
tore et cursore. Et ideo eius potentia currendi absolute non
est in secunda specie, sed agilitas illius potentiae, sive in
utendo illa potentia, sive potentia quoad illam agilitatem.

b) Ad illud Comment. [n. 625 6] dico quod similitudo est
pro tanto, quia sicut color non est tota perfectio pomi ut est
quid sensibile, similiter nec sapor, sic una potentia non con-
tinet totam perfectionem animae.

c) Ad illud Anselmi [n. 625 d] dico quod non dicit quod
non sunt substantiae, sed supposito quod non essent substan-
tiae, adhuc haberet intentum suum, quia non sunt nihil, et
hoc sufficit sibi.

d) Ad illud de magis et minus [n. 625 c] dico quod poten-
tia de secunda specie qualitatis recipit rnagis et minus; unus
enim dicitur magis ingeniosus altero; non tamen illud quod
vere est potentia, sed habilitates illae. — Vel potest atiter dici,
quod ipse X. De Trinit. dicit quod sunt una mens, una vita; unde
ibi ponit eas aequates. Et tunc quod in XV. ponit eas inaequa-
les est intelli^endum ut sunt sub actibus suis, et non aliter.

•^IIK^.

DISTINCTIO DECIMA SEPTIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De creatione animae, utrum cle aliquo facta sit, vel non, et
quando facta et quam gratiam habuerit in creatione? — Hic de origine
animae plura quaeri solent, scilicet : unde creata fuerit, et quando, et
quam gratiam habuerit in creatione. — Sicut hominis formatio secun-
dum corpus describitur cum dicitur(l): Formavit Deus hominem de
limo terrae, ita eiusdem secundum animain factura describitur cum
subditur: Et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae (2).

Corpus enim de limo terrae formavit Deus, cui animam inspira-
vit ; vel secundum aliam litteram flavit, vel sufflavit: non quod fau-
cibus sufnaverit, vel manibus corporeis corpus formaverit ; spiritus
enim Deus est, nec lineamentis membrorum compositus. Non ergo car-
naliter putemus Deum corporeis manibus formasse corpus, vel faucibus
inspirasse animam, sed potius hominem de limo terrae secundum cor-
pus formavit iubendo, volendo, id est, voluit et verbo suo iussit, ut
ita fieret: et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae, id est sub-
stantiam animae, in qua viveret, creavit, non de materia aliqua cor-
porali vel spirituali, sed de« nihilo.

Opinio quorumdam haereticorum, qui putaverunt animam esse de
substantia Dei. — Putaverunt enim quidam haeretici Deum de sua
substantia animam creasse, verbis Scripturae pertinaciter inhaerentes,
quibus dicitur : inspiravit vel insufflavit, etc. Cum flat, inquiunt, vel
spirat homo, de se natum emittit; sic ergo cum dicitur Deus flasse
vel spirasse spiracidum in faciem hominis, ex se spiritum hominis
emisisse intelligitur, id est de sua substantia. — Qui hoc dicunt non
capiunt tropica locutione dictum esse sufflavit vel flavit, id est fla-
tum hominis, scilicet animam, fecit. Flare enim est natum facere;

(1) Gen. c. II. v. 7.

(2) Cfr. D. Au^nst. De Genes. ad Litt. Lib. VII. c. 1-3.

LIB. II. DIST. XVII. TEXT. MAGISTRI. 587

flatum facere est animam facere. Unde Dominus per Isaiam(l): Omnem
flatum ego fecl. — Non sunt ergo audiendi qui putant animam esse
partem Dei; si enim hoc esset, nec a se; nec ab alio decipi posset,
nec ad malum faciendum vel patiendum compelli, nec in melius vel
deterius mutari. Flatus ergo, quo hominem animavit, factus est a Deo,
non de Deo, nec de aliqua materia, sed de nihilo.

Hic qaando facta sit anima, an ante corpus, an in coipore? — Sed
utrum in corpore, vel extra corpus, etiam inter doctos scrupulosa quae-
stio est. — Augustinus enim, Super Genes. (2), tradit animam cum Ange-
lis sine corpore fuisse creatam, postea vero ad corpus accessisse : « Ne-
que compulsa est incorporari, sed naturaliter illud voluit, id est sic creata
fuit, ut vellet; sicut naturale nobis est velle vivere; male autem
velle vivere, non naturae, sed voluntatis est perversae » . — Alii vero
dicunt animam primi hominis in corpore fuisse creatam, ita exponentes
verba il!a : Inspiravit in faciem eius spiraculum vitae, id est animam
in corpore creavit, quae totum corpus animaret. Faciem tamen spe-
cialiter expressit, quia haec pars sensibus ornata est ad intuenda su-
periora. — Sed quidquid de anima primi hominis aestimetur, de aliis
certissime sentiendum est quod in corpore creentur; creando enim
infundit eas Deus, et infundendo creat. — Dicendum est etiam ani-
mam illam non sic esse creatam, ut praescia esset operis futuri, iusti
vel iniusti.

In qua aetate Deus hominem feceritf — Solet etiam quaeri, utrum
Deus hominem repente in viriii aetate fecerit, an perflciendo et aetates
augendo, sicut nunc format in matris utero? — Augustinus, Super
Genes. (3), dicit quod Adam in virili aetate continuo factus est, et hoc
secundum superiores, non inferiores causas, id est secundum volunta-
tem et potentiam Dei, quam naturae generibus non alligavit, qualiter
et virga Moysi conversa est in draconem(4). Nec talia contra naturam
fiunt nisi nobis, quibus aliter naturae cursus innotuit; Deo autem
natura est quod facit. Non ergo contra dispositionem suam illud fecit
Deus. Erat enim in prima creaturarum conditione, sic hominem posse
fieri, sed non ibi erat necesse ut sic fieret ; « hoc enim non erat in
conditione creaturae, sed in beneplacito Creatoris, cuius voluntas ne-
cessitas est. Hoc enim necessario futurum est quod vult et praescit.
Multa vero secundum inferiores causas futura sunt, sed in praescien-
tia Dei futura non sunt. Si autem ibi aliter futura sunt, potius fu-
tura sunt sicut ibi sunt ubi praescit ille qui non potest falli. — Sic

(lj Cap. LVII. v. 16. (3) Lib. VI. Cap. 13-17.

(2) Lib. VII. c. 21 et 27. (4) Exod. c. VII. v. 10.

588 LIB. II. DIST. XVII. TEXT. MAGISTEI.

ergo factus est Adam, non secundum inferiores causas, quia non erat
in rerum causis seminalibus ut ita fieret, sed secundum superiores,
non contra naturam operantes, quia in rerum causis naturalibus erat
ut ita posset fieri » .

Quod homo extra paradisum creatus, in paradiso sit positus, et
quare ita factum sit. — Hominem autem ita formatum tulit Deus, ut
Scriptura (1) docet, et posuit in paradiso voluptatis, quem plantaverat
a principio. His verbis aperte Moyses insinuat quod homo, extra pa-
radisum creatus, postmodum in paradiso sit positus. Quod ideo factum
dicitur, quia non erat in eo permansurus, vel ut non naturae, sed
gratiae hoc assignaretur.

Intelligitur autem paradisus localis et corporalis, in quo homo lo-
catus est. — « Tres enim generales de paradiso sententiae sunt : una
eorum qui corporaliter intelligi volunt tantum: alia eorum qui spiri-
tualiter tantum: tertia eorum qui utroque modo paradisum accipiunt.
— Tertiam mihi placere fateor, ut homo in corporali paradiso sit po-
situs » (2), qui ab illo principio plantatus accipi potest, quo terram
omnem, remotis aquis, herbas et ligna producere iussit. « Qui etsi
praesentis Ecclesiae vel futurae typum tenet, ad litteram tamen in-
telligendum est esse locum amoenissimum, fructuosis arboribus ma-
gnum et magno fonte foecundum. — Quod dicimus a principio, an-
tiqua translatio dicit ad orientem. Unde volunt in orientali parte
esse paradisum, longo interiacente spatio vel maris vel terrae, a re-
gionibus quas incolunt homines secretum et in alto situm, usque ad
lunarem circulum pertingentem ; unde nec aquae diluvii illuc perve-
nerunt » (3).

De lignis paradisi, inter quae erat lignum vitae, lignum scientiae
boni et mali. — In hoc autem paradiso erant ligna diversi generis,
inter quae unum erat, quod vocatum est lignum vitae, alterum vero
lignum scientiae boni et mali. — Lignum autem vitae dictum est,
sicut docet Beda et Strabus, « quia divinitus accepit hanc vim, ut
qui ex eius fructu comederet, corpus eius stabili sanitate et perpetua
soliditate firmaretur, nec ulla infirmitate vel aetatis imbecillitate in
deterius vel in occasum laberetur » .

Lignum autem scientiae boni et mali non a natura hoc nomen
accepit, sed ab occasione rei postea secutae. « Arbor enim illa non
erat mala, sed scientiae boni et mali ideo dicta est, quia post

(1) Gen. c. II. v. 8. (3: Beda, Hexacm.

(*2) D. August. De Genes. ad Litt. Lib. VIII. c. 1.

LIB. II. DIST. XVII. TEXT. MAGISTRI. 589

prohibitionem erat in illa transgressio futura, qua homo experiendo
disceret quid esset inter obedientiae bonum et inobedientiae malum.
Non ergo de fructu qui nasceretur inde positum est illud nomen,
sed de re transgressionem secuta » (1). Cognovit enim homo, prius-
quam tangeret hoc lignum, bonum et malum; sed bonum per pra-
dentiam et experientiam, malum vero per prudentiam tantum ; quod
etiam per experientiam novit, usurpato ligno vetito, quia per expe-
rientiam mali didicit quid sit inter bonum obedientiae et malum
inobedientiae. — Si vero primi parentes obedientes essent, nec contra
praeceptum peccassent, non ideo tamen minus diceretur lignum scien-
tiae ooni et mali, quia hoc ex eius tactu accideret, si usurparetur. A
ligno ergo homo prohibitus est, quod malum non erat, ut ipsa prae-
cepti conservatio bonum illi esset, trasgressio malum. Nec melius con-
sideratur quantum malum sit inobedientia quam hoc modo, cum sci-
licet ideo reus factus esse homo intelligitur, quia prohibitus rem te-
tigit, quam si non prohibitus tetigisset, nec peccasset, nec poenam
sensisset. Si enim venenosam herbam prohibitus tetigeris, poena se-
quitur, etsi nemo prohibuisset ; similiter sequeretur, si etiam prohibe-
retur res tangi, quae non tangenti tantum, sed prohibenti obest, sicut
aliena pecunia; ideo prohibitum est peccatum, quia prohibenti est dam-
nosum. Cum vero tangitur quod nec tangenti obest, si non prohibe-
tur, nec cuilibet, si tangatur, ideo prohibetur, ut per se bonum obe-
dientiae et malum inobedientiae monstretur; sicut primus homo, a re
bona prohibitus, poenam incurrit, ut non ex re mala, sed ex inobe-
dientia poena esse monstretur, sicut ex obedientia palma.

(1) Glos. ordin.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XVII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

644. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem de-
cimam septimam, in qua Magister agit cle origine animae
Adae et de loco in quo productus fuit, quaeruntur duo: primo:

Utrum anima Adae fuit creata in corpore?
Secundo :

Utrum Paradisus sii locus conveniens habitationi hu-
manae?

645. — Argumenta principalia (1). — Circa primum ar-
guitur quod non: — a) Quia eadem productione producitur
compositum et forma compositi, quia forma non producitur
nisi quia compositum producitnr, VIII. Metaph.: Materia non
fit, nec forma, sed compositum: sed Adam non fuit pro-
ductus creatione, quia fecit eum Deus de limo terrae (2); ergo
nec eius forma, scilicet anima, fuit creata.

b) Praeterea, sicut res se habet ad esse, ita et ad fieri:
sed anima Adae, cum sit pars eius, non habuit esse nisi in
materia, scilicet in corpore; ergo et in corpore fuit facta. —
Minor probatur, quia pars alicuius totius non habet esse nisi
esse totius; ergo anima Adae, quae est pars compositi ut to-
tius, non habet esse nisi esse compositi, et per consequens nec
fleri nisi fieri compositi.

646. — Contra : Magister in littera [pag. 586], ubi exponit
illud Gen. c. II. v. 1 ) Formavit Beus Jiominem, et inspiravit
in faciem eius spiraculum vitae ; dicit: id est animam in
corpore creavit.

1) Solvuntur ad n. 653. (2) Gen. c. II. v. 7.

LIB. II. DIST. XVII. QUAEST. I. 591

647. (2) — Exponitur error tenentium animam esse de sub-
stantia Dei. — Respondeo : Circa istam quaestionem fuit unus
error: quod anima esset de substantia Dei producta. — Et ad
hoc accipit argumentum ab August. VII. Super Genes.(i), super
isto verbo inspiravit, ubi dicit quocl flatus dicitur esse de
subsiantia flantis; et hoc dicit glossa August. super illud Ioan.
c. XX. v. 22: Insuffkivit, et dixit: accipite Spiritum Sanctum.

648. — Impugnatur. — Hic error est nullus: — a) Quia
qui concipit substantiam Dei concipit eam ut indivisibilem et
inalterabilem, quae nullo modo potest aliter et aliter se ha-
bere; igitur si anima est de substantia Dei, est tota substantia
Dei, et sic erit Deus.

b) Praeterea, anima potest mutari, et mutatur ab igno-
rantia ad scientiam, a vitiis ad virtutes, et e converso: Deus
autem non sic muiabilis est.

649. — Exponitur sententia tenens animam esse ex materia,
et tamen creatam. — Dimissa opinione ista, videndum est utrum
anima sit ex materia. — Ubi dicit una opinio quod sic, et
tamen creatur, quia non est ex materia praecedente vel prae-
exsistente, sicut videtur dicere August. VII. Super Genes. (2);
sed retractat illud I. Retractat. ; et ideo quia anima et eius
materia simul, non de aliquo, producitur, ideo anima creari
dicitur.

650. ( 3 ) — Ostenditur possibile esse animam creari sine cor-
pore. — Quicquid sit de hoc, dico quod possibile est animam
creari sine corpore. Forma enim quae producitur in esse
non nisi productione totius non producitur nisi per accidens,
quia non nisi productione totius; nec etiam est nisi per acci-
dens, loquendo de entitate per se, quae competit composito.
Patet VII. Metaph. Forma ergo quae potest per se esse pro-
ducitur productione propria, vel potest sic produci: anima
Adae est huiusmodi (a); ergo.

651. — Secundum doctrinam Philosophi non demonstraretur
animam creari propria creatione. — Sed quid est de facto? —
a) Dico quod non potest demonstrari quod sit per se pro-
ducta; non enim potest demonstrari quod sit immortalis, ut

(a) Ven. addit: hoc supponitur, quare ergo.

(1) Cap. 2 seqq., ubi bunc errorem D. Augustinus multis profligat.

(2) Cap. (5 seqq.

592 LIB. II. DIST. XVII. QUAEST. I.

videbitur (a) in IV (1); igitur nec quod sit per se producta pro-
pria productione.

b) Supposito etiam quod sit immortalis, et quod non sub-
sit alicui agenti naturali, nec quantum ad esse, nec quantum
ad non esse, adhuc Philosophus non poneret eam creari; quia
dicerent Philosophi quod sicut forma coeli non potest produci
nisi a solo Deo, et tamen non dicitur(#) creari, quia Deus
non alia productione produxit formam coeli quam totum coe-
lum, et ideo non prius natura fuit forma coeli terminus crea-
tionis quam coelum, ita dicerent quod, passo exsistente dispo-
sito, crearet et produceret Deus de necessitate animam: non
creatione quae terminaretur ad formam, sed ad compositum.
Unde non concederent animam creari- non enim * est ima-
ginatus * sicut nos, scilicet quod actio Dei in primo instanti
naturae vel temporis terminetur ad esse ipsius animae, et
postea in secundo instanti infundatur corpori; sed poneret
actionem Dei terminari ad esse totius in primo instanti na-
turae.

652. ( 4 ) — Exponitur sententia tenens animam fuisse crea-
tam, formato iam corpore. — Sed supposito quod fuerit creata,
fuit ne simul creata cum formatione corporis? — a) De hoc
videtur sentire August. quod non, VII. Super Genes. (2), sed
quod fuerint creatae simul cum Angelis, et postea accessisse
ad corpora.

b) Sed contrarium huius habetur ab August. De Eccl.
Dogm.(3) c. 14, ubi dicit sic: Animas hominum non esse ab
initio inter caeteras intellectuales naturas, nec simul crea-
tas, sicut fingit Origen. * dicimus, neque cum corporibus
per coitum seminatas, sicut Luciferiani et Cyrillus et aliqui
Latinorum praesumptores afflrmant; sed dicimus creatio-

(a) FA. Ven. visum est. (b) Ed. Ven. non debet dici.

(1) Dist. 43 q. 2.

(2) Cap. 24, ubi haec habet : Credatur ergo, si nulla Scripturarum
auctoritas seu veritatis ratio contradicit, hominem ita factum sexto die, ut
corporis quidem liumani ratio causalis in elementis mundi, anima vero iam
ipsa crearetur, sicut primitus conditus est dies, et creata lateret in operibus
Dei, donec eam suo tempore sufflando, hoc est inspirando, formato ex limo
corpori insereret.

(3) Inter subdititia opuscula: Gennadio tribuitur. — Migne, P. L. tom. 42.

LIB. II. DIST. XVII. QUAEST. I. 593

nem animae solum Creatorem omnium nosse, et corpms tan-
tum per coniugii copulam seminari, Dei vero iudicio coagu-
lari in vulva et compingi atque formari, ac formato iam
corpore, animam creari et infundi, ut vivat in utero homo
eoo anima constans et corpore, etc. * Vide litteram iu dist.
sequenti [pag. 600].

c) * Praeterea * ad hoc ratio congruentiae talis: Dei per-
fecta sunt opera, Deut. c. XXXII. v. 4; quocl etiam est ra-
tionabile, si Propheta taceret, quod opera Dei sint perfecta:
anima est pars imperfecta, clum actu non infbrmat; igitur non
debuit sic creari.

d) Praeterea, non fuisset rationabile, si fuisset creata ante
corpus, quin habuisset aliquem actum vel operationem pro-
priam ante corpus; igitur similiter potuit mereri et demereri :
quod est contra Apostolum, Rom. IX. v. 11; loquens enim ibi de
Iacob et Esau, dicit: Cum nondum nati essent, aut aliquid
egissent (1), ut secundum etectionem propositum Dei ma-
neret, non ex operibus * vocanti dictum est ei: maior ser-
viet minori *, etc.

653. ( 5 ) — Solvuntur argumenta prineipalia. — a) Acl pri-
mum argumentum [n. 645 a\ clico quod illucl verum est de
forma quae non producitur alia productione quam productione
totius; quando autem forma producitur procluctione quae sal-
tem ordine naturae praecedit unionem sui cum materia, non
est verum. — Et secundum hoc possunt assignari hic duae pro-
ductiones passivae: una ad animam sicut acl unum terminum
partialem: alia ad totum.

b) Secundum etiam argumentum [n. 645 &] currit de forma
quae accipit esse quia compositum accipit esse; in hac enim
productione fleri totius est via et ratio ad esse partis. — Illa
etiam probatio de parte non est vera de parle cui non repu-
gnat per se esse, si separetur: vel vera est quantum acl esse
totius in quo includitur esse partis.

(1) Vulg. aliquid boni egissent aut mali.

Tom. II. 38

QUAESTIO II.

654. — Proponitur quaestio. — Circa secwidum:
Utrwn scilicet Paradisus sit locus conveniens habita-

tioni humanae?

655. (') — Argumenta principalia (1). — Arguitur quod
non: — a) Quia Magister dicit quod Paradisus, prae altitu-
dine loci, attingebat ad globurn lunarem: sed sphaera ignis
attingit ad illum globum Lunae; ergo non est conveniens ha-
bitatio hominum.

b) Praeterea, Paradisus est locus superior omni monte;
quia aquae diluvii, ascendentes super cacumina montium quin-
decim cubitis (2), non ascenderunt usque ad Paradisum: sed
in aliquibus montibus non est conveniens locus habitationi hu-
manae, propter raritatem aeris; quod patet per Philosophos,
qui, volentes inquirere de astris, ascendebant altissimos montes,
portantes secum spongias plenas aqua, ad condensandum ae-
rem, sive ad hauriendum aerem grossum; unde nec ros, nec
pluvia, nec ventus ibi ascenclunt, sicut dicit Solinus de Monte
Olimpi.

656. — Contra: Gen. II. v. 15: Tulit Deus hominem, et
posuit eum in Paradiso voluptatis, etc.

657. ( 2 ) — Ostenditur Paradisum fuisse locum convenientem
habitationi humanae. — Dico quod sic, tam pro statu naturae
lapsae quam innocentiae. — a) Pro statu naturae lapsae
patet de Enoch, Eccli. XLIV. v. 16, et Gen. II. v. 15, de Elia
IV. Reg. c. II. v. 11. Nec oportet recurrere ad miraculum; ex
quo non est necessitas, ut patebit.

b) Pro statu naturae rectae, patet de Adam et Eva.

658. — Aliorum sententia de situatione Paradisi. — a) De
modo altitudinis dicunt quidam quod attingit usque ad glo-
bum lunarem.

(1) Solvimtur ad nn. 659 d et G61. (2) Gen. c. VII. v. 20.

LIB. II. DIST. XVII. QUAEST. II. 595

b) Sed quoad longitudinem dicunt ipsura esse ad Orien-
iera. Unde alia translatio habet: Paradisus, quem plantaverat
Deus ad Orientem, (ubi nostra habet a principio (a) ), etc.

c) Quantum ad latitudinem dicunt ipsum esse sub aequi-
noctiali.

d) Et dicunt ultra quod locus aequinoctialis est maxirae
habitabilis; quia licet habitantes ibi habeant Soleni bis in anno
super Zenith capitum suorum, cito tarnen recedit ab eis, pro-
pter motum quem habet ibi velociorem, et ideo modicum ca-
lorem causabit et temperatum, quia pauciores facit ibi reflexio-
nes. Quod autem sit motus Solis velocior, patet, quia circulus
aequinoctialis est maior circulus, cum non attingat alterutrum
tropicorum: una autem die naturali Sol currit totam terram
motu firmamenti; igitur sub aequinoctiali citius movetur quam
sub altero tropicorum. Patet per illam regulam: rnobile in ae-
quali tempore magis transiens de spatio velocius movetur.

659. — Impugnatur. — a) Si ratio ista [n. 658 d] valeret, vi-
detur magis concludere oppositum: quia motus facit calorem,
et per consequens maior vel fortior motus maiorem calorem
causabit. — Ratio etiam in se non valet, sed est falsigraphica;
propter quod currendum est ad sententiam Avicen. I. Canon.
Sent. 2 doct. 2. c. 8, quod intitulatur de accidentibus aeris et
impressionibus , et ad Ptolom. lib. de dispositione sphaerae.
(3) b) Quantum ad hoc quod dicunt [n. 658 b] quod est ad
Orientem, dico quod in quocumque situ sit, potest intelligi
esse ad Orientem; quilibet enim punctus in terra potest in-
teliigi esse ad Orientem in comparatione ad coelum, vel re-
spectu diversorum situum terrae, praeterquam respectu duo-
rum polorum, qui sunt immobiles. Unde per esse ad Orien-
tem non habetur determinatio terrae certa et praecisa, in qua
scilicet parte terrae sit Paradisus.

c) Quod dicunt [n. 658 a] de altitudine et quod pertingit
usque ad globum lunarem, vel sunt verba metaphorica, vel
falsa, supposito quod Paradisus sit locus habitabilis; quia
experimur ignem moveri super aerem, ex motu scilicet ele-
mentorum; etsi enim parvus ignis non possit ascendere super
aerem usque ad sphaeram ignis, hoc est propter virtutem parvam
ipsius, non potentem resistere corrumpentibus ipsam; igitur

(a) Deest in Ed. Ven.

596 LTB. II. DIST. XVII. QUAEST. II.

oportet locum ignis esse usque ad locum Lunae: sed in igne
non est habitatio conveniens humanae naturae, nec naturae
mixtorum, propter calorem nimium. — Nec potest dici quod
sit in superiori parte aeris; quia illa inflammatur vehementer
propter propinquitatem ignis. — Nec etiam potest attingere
usque ad medium inierstitium aeris; quia locus ille est fri-
gidissimus perpetuo, secundum Philosophum; cuius causa po-
sitiva est frigiditas nubium in eisdem locis; causa privativa
duplex: scilicet carentia caloris generati per reftexionem ra-
diorum solis a terra, et carentia caloris causati a sole directe.
— Gum igitur Paradisus ponatur locus conveniens habitationi
humanae, sequitur quod non sit in loco aliquo praedictorum,
nisi ponatur locus ille accidentaliter temperatus, sicut sunt
loca sub polo Artico, secundum Martianum, in Mundi Descri-
ptione, et Plinium, * IV. * Naturalium, c. 7.
(£) d) Nec valet argumentum de diluvio [n. 655 6]; quia aquae
diluvii innundaverunt miraculose sic ascendentes ad puniiio-
nem peccatorum. Ubi igitur non innundaverunt non fuit faclum
miraculum ibi; in Paradiso autem, cum non essent ibi peccato-
res, non debuerunt per miraculum innundari. — Nec ratio isto-
rum valet, qui ponunt quod fuit naturalis ascensus ille, quia
scilicet per congregationem stellarum humidarum in aliquo
signo, sicut alibi patere poterit; quia hic satis per Scripturam
et Sanctos patet oppositum.

e) Quod dicitur [n. 658 d] de aequinoctiaii, quod ibi est
regio temperata, non videtur verum; quia quando hyems est
nobis frigidissima non removetur ab eis Sol nisi per viginti
quatuor gradus, et tunc est eis propinquior quam sit nobis in
maxima aestate, in qua distat a nobis per viginti quinque gra-
dus; quare plus habent de calore in fortissima hyeme nostra
quam nos in maxima aestate nostra.

f) Aliam rationem non posuit Doctor iste.

660. — Sententia Doctoris. — Dico igitur ad quaestionem
quod est locus conveniens habiiationi humanae. — * Quare *
non oportet quod sit in tanta altitudine, * nec * sub aequino-
ctiali, sed est in regione temperata. Nec est necessarium quod
sit ad Orientem ; et si ibi est, tamen est aeque temperata.

661. — Solvuntur argumenta principalia. — Per dicta patet
ad argumenta [n. 655 ].

DISTINCTIO DECIMA OCTAVA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De formatione mulieris. — In eodem quoque Paradiso mulierem
formavit Deus de substantia viri, sicut post plantatum Paradisum ho-
minemque in eo positum, et post universa animalia ad eum ducta
suisque nominibus designata, subnectit Scriptura (1) : Immisit Deus
soporem in Adam. Cumque obdormisset, tulit unam de costis eius, et
formavit eam in mulierem.

Quare virum prius, et postea de viro mulierem creavit, non simul
utrumquef — Hic attendendum est, quare non creavit simul virum
et mulierem, sicut Angelos, sed prius virum, deinde mulierem de viro?
— « Ideo, scilicet, ut unum esset generis humani principium, quatenus
in hoc et superbia diaboli confunderetur, et hominis humilitas Dei si-
militudine sublimaretur. Diabolus quippe aliud a Deo principium esse
concupierat; ideoque ut eius superbia retunderetur, hoc homo in mu-
nere accepit, quod diabolus perverse rapere voluit, sed obtinere non
potuit. Et per hoc imago Dei in homine apparuit, quia sicut Deus
omnibus rebus exsistit principium creationis, ita homo omnibus homi-
nibus principium generationis. — Ideo etiam ex uno homine omnes
esse voluit Deus, ut dum cognoscerent se ab uno esse omnes, se
quasi unum amarent » (2).

Quare de latere viri et non de alia corporis parte formata sit
mulier? — Cum autem his de causis « facta sit mulier de viro, non
de qualibet parte corporis viri, sed de latere eius formata est, ut
ostenderetur quia in consortium creabatur dilectionis, ne forte si fuis-
set de capite facta, viro ad dominationem videretur praeferenda, aut
si de pedibus, ad servitutem subiicienda. Quia igitur viro nec do-
mina nec ancilla parabatur, sed socia, nec de capite nec de pedibus,
sed de latere fuerat producenda, ut iuxta se ponendam cognosceret,
quam de suo latere sumptam didicisset » (3).

(1) Gen. c. II. v. 21-22.

(2) D. August. De Civit. Dei, Lib. XII. c. 27.

(3) Ib. et De Genes. ad Lit. Lib. IX. c. 13.

598 LIB. II. DIST. XVIII. TEXT. MAGISTRI.

Quare dormienti viro, et non vigilanti, costa subtracta est? —
Non sine causa « dormienti quoque viro potius quam vigilanti detraeta
est costa, de qua mulier in adiutorium generationis viro est formata,
sed ut nullam in eo sensisse poenam monstraretur, et divinae simul (a)
potentiae opus mirabile ostenderetur, quae hominis dormientis latus
aperuit, nec eum tamen a quiete soporis excitavit (1). — « In quo etiam
opere Sacramentum Christi et Ecclesiae figuratum est(2); quia sicut mu-
lier de latere viri dormientis formata est, ita Ecclesia ex Sacramentis,
quae de latere Christi in Cruce dormientis profluxerunt, scilicet san-
guine et aqua(3), quibus redimimur a poenis atque abluimur a cul-
pis » (4).

Quod de illa costa, sine extrinseco additamento, facta fuit per Dei
potentiam, sicut quinque panes in se multiplicati sunt. — Solet etiam
quaeri, utrum de « illa costa, sine adiectione rei extrinsecae, facta sit
mulier? — Quod quibusdam non placuit. — Caeterum si ad perfi-
ciendum corpus mulieris Deus extrinsecum augmentum addidisset,
maius illud esset quam ipsa costa. Ideoque potius de illo addito quam
de ipsa costa mulier facta deberet dici, de quo plures accepisset sub-
stantiae partes. — Restat ergo ut de sola ipsius costae substantia,
sine omni extrinseco additamento, per divinam potentiam in semetipsa
multiplicata, mulieris corpus factum dicatur, eo sane miraculo quo po-
stea de quinque panibus, Iesu coelesti benedictione multiplicatis, quin-
que milia hominum satiata sunt» (5). — Illud etiam scire oportet, quod
cum Angelorum ministerio facta sit mulieris formatio, non est eis
tamen tribuenda creationis potentia. « Angeli enim nullam possunt
creare naturam ; ergo nec formare costam in mulierem, nec carnis sup-
plementum in loco costae: non quod nihil agant ut aliquid creetur,
sed non ideo creatores sunt, sicut nec agricolae segetum vel arborum.
Solus Deus, id est, Trinitas est Creator » (6). — Facta est ergo foemina
a Deo, etiamsi costa ministrata sit per Angelos.

Utrum secundum superiores, an secundum inferiores causas ita
facta sit mulier, id est, an ratio seminalis id haberet ut ita fieret, an
tantum ut ita fieri posset, sed ut sic fieret in Deo tantum esset causa?
— Sed quaeritur, an ratio, quam Deus primis operibus concreavit, id
haberet ut secundum ipsam ex viri latere foeminam fieri necesse foret,

(«) Ed. Ven. similis.

(1) Hugo, De Sacram. I. p. 6. c. 36. (3) Ioan. c. XIX. v. 34.

(2) Eph. c. V. v. 32. (4) Id. Sumrn. Sent. tr. 3. c. 3.

(5) Hugo, ib. — Pro S. Script. Matth. c. XIV. vv. 17 seqq. Marc.
c. VI. vv. 38 seqq.

(6) D. August. De Genes. ad Lit. Lib. IX. c. 15 et 16.

LIB. II. DIST. XVIII. TEXT. MAGISTRL 599

an hoc tantum ut fieri possetf — « Ad quod sciendum est, omnium
rerum causas in Deo ab aeterno esse. Ut enim homo sic fieret, vel
equus et huiusmodi, in Dei potentia et dispositione ab aeterno fuit.
Et hae dicuntur primordiales causae, quia istas aliae non praecedunt,
sed istae alias, quae sunt causae causarum. Cumque unum sit divina
potentia, dispositio sive volantas, et ideo una omnium principalis causa,
tamen propter effectus diversos pluraliter dicit Augustinus (1) causas
primordiales omnium rerum in Deo esse, inducens similitudinem arti-
ficis, in cuius dispositione est qualis futura sit arca. Ita et in Deo
uniuscuiusque rei futurae causa praecessit. — In creaturis vero qua-
rumdam rerum, sed non omnium, causae sunt, ut ait Augustinus,
quia inseruit Deus seminales rationes rebus, secundum quas alia ex
aliis proveniunt, ut de hoc semine tale granum, de hac arbore talis
fructus, et huiusmodi. « Et hae quoque dicuntur primordiales causae,
etsi non adeo proprie, quia habent ante se causam aeternam, quae
proprie et universaliter prima est. Illae vero ad res aliquas dicuntur
primae, quae scilicet ex eis proveniunt. — Ideo etiam primordiales
dicuntur, quia in prima rerum conditione rebus a Deo insitae sunt.
— Et sicut creaturae mutabiles sunt, ita et hae causae mutari pos-
sunt » (2); quae autem in immutabili Deo causa est, mutari non
potest.

Distinctio causarum rerum perutilis, scilicet quod quaedam in
Deo et in creaturis, quaedam in Deo tantum sunt. — Omnium igitur
rerum causae in Deo sunt; sed quarumdam causae et in Deo sunt
et in creaturis ,' quarumdam vero causae in Deo tantum sunt. Et illa-
rum rerum causae dicuntur absconditae in Deo, quia ita est in divina
dispositione, ut hoc vel illud fiat, quod non est in seminali creaturae
ratione. — Et illa quidem quae secundum causam seminalem fiunt
dicuntur naturaliter fieri, quia ita cursus naturae hominibus innotuit ;
alia vero praeter naturam, quorum causae tantum sunt in Deo. —
Haec autem dicit Augustinus (3) esse illa quae per gratiam fiunt, vel
ad ea significanda non naturaliter, sed mirabiliter finnt. Inter quae
mulieris facturam de costa viri ponit, ita dicens: Ut mulierem ita
fieri necesse foret, non in rebus conditum, sed in Deo absconditum
erat. Omnis naturae(a) cursus habet naturales leges. Super hunc natu-
ralem cursum Creator habet apud se posse de omnibus facere aliud
quam eorum naturalis ratio habet, ut virga scilicet arida repente flo-

(a) Ed. Ven. creaturae.

(1) De Genes. ad Lit. Lib. IX. c. 16 et 17. — Cfr. LXXXIII. QQ. q 46.

(2j Hugo, 1. cit. (3) De Genes. ad Lit. Lib. IX. c. 17 et 18.

600 LIB. II. DIST. XVIII. TEXT. MAGISTRI.

reat et fructum gignat(l), et in iuventute sterilis foemina in senectute
pariat (2), ut asina loquatur (3), et huiusmodi. Dedit autem naturis ut ex
his etiam haec iieri possent, non ut in naturali motu haberent. Habet
ergo Deus in se absconditas quorumdam futurorum causas, quas rebus
conditis non inseruit, easque implet non opere providentiae quo na-
turae subsistunt ut sint, sed quo illas administrat ut voluerit, quas
ut voluit condidit. Omnium ergo quae ad gratiam significandara, non
naturali motu rerum, sed mirabiliter facta sunt, absconditae causae
in Deo fuerunt, quorum unum erat, quod mulier facta est de latere
Viri dormientis. Non habuit prima rerum conditio ut foemina sic fieret,
sed ut fieri posset, ne contra causas, quas Deus voluntarie instituit,
mutabili voluntate aliquid facere putaretur.

De anima mulieris, quae non est ex anima viri, ut quidam pu-
tavenmt, dicentes animas esse ex traduce. — « Quemadmodum mulieris
corpus de viri corpore traductum fuit, ita putaverunt aliqui ipsius ani-
mam de viri anima propagatam, et omnes animas praeter primam de
traduce esse, sicut corpora » (4). — Alii autem putaverunt simul omnes
animas ab initio creatas. — Catholica autem Ecclesia nec simul, nec
ex traduce factas esse animas docet, sed in corporibus per coitum se-
minatis atque formatis infundi, et infundendo creari. Unde in Eccle-
siasticis Dogmatibus (5) : « Animas hominum non esse ab initio in-
ter creaturas intellectuales natas, nec simul creatas, sicut Origenes
fingit, dicimus ; neque cum corporibus per coitum seminari, sicut Lu-
ciferiani et Cyrillus, et quidam Latinorum praesumptores auirmant.
Sed dicimus corpus tantum per coniugii copulam seminari, creationem
vero animae solum Creatorem nosse, eiusque iudicio corpus coagulari
in vulva, et compingi atque formari, ac formato iam corpore, animam
creari atque infundi, ut vivat in utero homo, ex anima constans et
corpore, et egrediatur vivus ex utero plenus humana substantia » . —
Hieronymus etiam(6) anathematis vinculo illos condemnat qui animas
ex traduce dicunt, inducens auctoritatem Prophetae(7): Qui finxit sin-
gillatim corda eorum. Hoc satis, inquit, innuit Propheta, quod non
animam de anima facit Deus, sed singillatim animas de nihilo creat.

(1) Num. c. XVII. v. 8. c5) Cap. 14.

(2j Gen. c. XVIII. v. lOseqq. Hebr. c. XI. v. 11. (G) Lib. contra Ioan. Hier.

(3) Num. c. XXII. vv. 23 seqq. (7) Ps. XXXII. v. 15.

(4) D. August. De Genes. ad Lit. Lib. X. c. 1.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XVIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

662. ( ' ) — Proponitur quaestio. — Circa dislinctionem
decimam octavam, in qua Magister agit de productione mu-
lieris quantum ad corpus et animam principaliter, et de ra-
tionibus seminalibus incidenter quasi, unum quaeritur:

Utrum scilicet in materia sit ratio seminatis ad formam
naturaliter educendam de ipsa?

663. — Argumenta principalia. — Quod sic: — a) Quaero
enim : aut aliquid formae praecedit in materia, et habetur pro-
positum: aut nihil, et tunc forma creatur, quia de nihilo pro-
ducitur; et pari ratione per corruptionem annihilatur, a quo
enim res incipit, in idem resolvitur; ergo agens naturale po-
test annihilare et creareii).

b) Praeterea, generatio est naturalis; igitur habet prin-
cipium activum intrinsecum naturale. — Antecedens patet. —
Consequentia probatur; quia II. Physic: Natura est princi-
pium motus et quietis: forma est magis natura quam mate-
ria, ut dicitur ibidem ; ergo oportet quod sit non tantum prin-
cipium passivum, sed activum: illud autem principium non
est forma inducenda, quia illa nondum est; igitur oportet
quod sit inchoativum formae, quod est ratio seminalis (2).

c) Praeterea, VII. Metaph. dicit Philos. quod ea quae
sunt vel generantur a casu generantur a causa aequivoca, ut
a corpore coelesti; igitur oportet quod in eis pars formae sit
principium intrinsecum, sicut in generatione univoca extrinse-
cum movet materiam.

664. (2 ) — Contra: — Si est, aut est eadem respectu con-
trariarum formarum : aut sunt singutae rationes seminales

(1) Vid. solutionem ad nn. 668 et 680. (2) Vid. solutionem ad n. 670.

602 LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA.

singularum formarum specificarum. — Non eadem, quia (a)
formae contrariae in aliquo differunt, et non in illa ratione se-
minali univoca, quia illa est eadem respectu earum, secundum
te; igitur ex quo conveniunt et differunt, sunt compositae (&):
quod est falsum. — Si sint singulae singularum, igitur vel
una informabit materiam, et non aliae; et tunc illae aliae
erunt subsistentes exsistentes partes formarum materialium,
nec informantes materiam: aut omnes informant, et sunt cli-
stinctae secundum speciem; et tunc illa una materia erit in-
formata diversis formis substantialibus specificis: quod est im-
possibile, quia non magis repugnat formas specie differentes
intensas informare simul unam materiam quam remissas (1).

605. ( 3 ) — Ostenditur rationem seminalem non esse materiam,
nec potentiam passivam materiae. — Responsio: hic videndum
est quid sit ratio seminalis et quomodo et ad quid ponatur
in materia.

Ubi scienclum est, secunclum aliquos, quod in materia sunt
tria, scilicet: materia, potentia receptiva et actus.

a) Ratio seminalis non potest esse ipsa materia, vel po-
tentia passiva materiae, si non differunt realiter; quia August.,
X. Super Genes. (2), dicit quod Levi fuit in Abraham, et simi-
liter Christus, secundum Apostolum ad Hebr. VII; sed diversi-
mode; nam, secundum Augustinum, Levi in Abraham secundum
rationem seminalem; unde et Apostolus ibid. v. 10 dicit eum
fuisse in lumbis paternis; sed Christus non fuit in Abraham se-
cundum rationem seminalem, sed tantum secundum corpuleniam
substantiam: uterque tamen, tam Levi quam Christus, fuit ibi
secundum materiam vel poteyitiam passivam materiae; igitur
materia et potentia passiva eius non est ratio seminalis.

b) Probatur etiam quod non sit ratio seminalis potentia re-
ceptiva materiae; quia secundum August. IX. Super Genes., et
ponitur in littera huius dist. [pag. 599], Deus multa producit in
materia vel de materia, ad quae non fuit potentia seminalis

(«) Wadd. addit: tunc idem numero erit pars formarum contrariarum,
illae etiam formae....

(b) Wadd. addit: ex partibus diversarum rationum.

(1) Vid. explicationem ad n. 681.

(2) Cap. 19 seqq. : Secundum rationem quippe seminalem ibi fuit Levi,
secundum quam rationem non ibi erat Christi caro.

LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA. 603

in ea : sed Deus nihil potest causare vel producere de materia,
ad quod ipsa non sit in potentia receptiva; igitur potentia
receytiva non est ratio seminalis.

666. — Exponitur sententia tenens rationem seminalem esse
actum, — Relinquitur igitur quod sit actus. — a) Et huiusmodi
actus ponitur ab eis eiusdem rationis vel essentiae cum forma
per generationem inducenda (a) : quae imperfecta praeexsi-
stens est ratio seminalis, qu#e licet sit imperfecta, est tamen
nata coagere generanti extrinseco.

b) Et in hoc salvare volunt quod ibi non sit creatio, quia
aliquid formae praesupponitur.

c) In hoc etiam salvant quod est generatio naturalis; si
enim principium activum esset totaliter ab exirinseco, non
videretur generatio naturalis.

d) Hoc autem confirmant per Aristot. II. Physic, ubi dicit
quod artiflcialia differunt a naturalibus, quia natnralia ha-
bent in se principium motus, artificialia non: sed illud prin-
cipium non est principium passivum, quia illud habent artifi-
cialia; igitur debet intelligi de principio activo.

e) Praeterea, VI. Metaph. dicit Philos. quod principium
artificialium est in cognoscente, et principium naturalium in
moto : cum ergo accipiat ibi principium aequaliter vel uni-
formiter, aliter argumentum non valeret, et principium artifi-
cialium in cognoscente sit activum, oportet, etc.

f) Praeterea, III. Ethic.i Violentum est cuius principium
est extra, non conferente vim passo ; igitur, per oppositum,
passum naturale, quod non movetur totaliler ab extrinseco,
sed ab intra, confert aliquam vim; aliter si passum naturale
totaliter moveretur ab extra, esset motus violentus.

667. ( * ) — Impugnatur primo quoad modum salvandi quod in
generatione non sit creatio. — Contra primum motivum de
creatione [n. 666 6] arguitur sic: — a) Quaero enim, utrum
illa pars formae de novo adveniens per generationem prae-
fuerit, aut non? — Si non, igitur cum illa pars non sit a se,
nec aliquid eius praefuerit, ergo creatur. — Si praefuit, ergo
nihil novi per generationem acquiritur; igitur nihil est totaliter
novum, sed omnia fuerunt simul creata, et quodlibet erit in
quolibet: quod Philosophus improbat I. Phvsic.

(a) Ed. Ven. addit: perfecta.

604 LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA.

b) Praeterea, illud praecedens ponitur forma imperfe-
ctior forma inducenda per generationem ; aliter ante genera-
tionem esset in materia forma perfecta eiusdem rationis cum
forma inducenda per generationem. — Et tunc ultra, cum in
his quae sunt eiusdem rationis minus perfectum non agat nisi
in virtute magis perfecti, sequitur quod ratio seminalis vel illa
forma imperfecta praecedens non aget nisi in virtute formae
inducendae, quae nondum est.

Vel formetur sic ratio: oportet quod forma praecedens et
subsequens, quae ponitur perfectior, sint eiusdem rationis; ali-
ter illa forma esset ex diversis rebus diversarum rationum.
— Tunc sic: agens quod in virtute sua activa habet formam
perfectiorem habet etiam imperfectiorem eiusdem rationis; igi-
tur sicut perfectior ponitur in esse per generans, sic et imper-
fectior; non igitur in materia praefuit ratio seminalis perpetuo.

c) Praeterea, pars formae quae per generationem induci-
tur, aut educitur immediate de potentia materiae; et tunc fru-
stra ponitur ratio seminalis praecedere in materia : aut non
immediate de materia, sed de illa parte formae praeexsistente,
sive de ratione seminali, vel de materia ut est sub illa parte
vel ratione seminali: et utrobique sequitur inconveniens, scilicet
quod aliquid educeretur ad actum de aliquo eiusdem rationis
cum ipso.

668. — Solvitur primum argumentum principale. — Ad ra-
tionem [n. 663 a] autem quae probat creationem ibi esse ra-
tione novi acquisiti quod non praefuit, dico(a) quod aliquid
novi * fit(&)* ibi naturaliter: quod oportet ponere propter causa-
tionem causarum secundarum et motum et mutationem earum,
quae sunt ad illucl novum causandum. Non est ibi tamen crea-
iio, quia creatio est productio quae excludit omnem aliam cau-
salitatem, et causae materialis, et * formalis * (c), et efflcientis
creati: quodlibet autem agens creatum requirit aliquid in
agendo ut concausam efficientem, vel saltem ut principium
materiale; igitur eius actio non est creaiio. — Patet igitur
acl rationem de creaiione, quia licet forma illa perfecta vel
nova non sit de aliquo ut ly de dicit circumstantiam rei ma-

(a) Edd. 1478 et 1490: dicunt; 1497 et deinceps: dico.

(b) Wadd. sit.

(c) Edd. 1478 et 1490: formalis; 1497 et deinceps: seminalis.

LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA. 605

terialis acl creationem, tamen requiritur quocl nihil praecesse-
rit necessario requisitum acl esse suum. — Et per idem patet
ad rationem cle annihilatione.

669. ( 5 ) — Impugnatur secundo quoad modum salvandi quod
generatio sit naturalis. — Arguitur etiam contra illucl quod cli-
cunt [n. 666 c\ de naturalitate generationis, vel de ratione trans-
mutationis naturalis: — a) Naturalis enim mutatio est quando
passum mutatur sicut aptum natum est mutari, a quocumque
agente fiat, sicut dicitur II. et VIII. Physic: sed nunquam pas-
sum est sic aptum propter principium activum intrinsecum (a)
inexsistens sibi, secl solum propter principium passivum.

b) Praeterea, natura ut est principium motus vel muta-
tionis naturalis est principium intrinsecum: sed natura est
huiusmodi ratione principii passivi, et non quia est principium
activum; ergo. — Probatur * minor * per Arist. II. Physic,
qui vult quocl accidit infirmo qui movetur ad sanitatem, quocl
sit medicus, vel quocl habet illam artem quae est principium
activum intrinsecum; tunc enim si per se esset quocl haberet
tale principium, sanaretur in quantum medicus: quod est
falsum.

c) Praeterea, illa vis activa non agit nisi agens extrinse-
cum agat prius; si enim ageret ante per unum diem, eadem
ratione et per quatuor, et sic semper ascendendo, et ita per-
petuo illa ratio egisset in materia; agens igitur extrinsecum
prius agit et prius illam excitat: sed in illo instanti in quo
prius agens agit extrinsecum est actio naturalis, aliter nun-
quam esset naturalis, quia non est transmutatio, nisi causata
ab illo.

d) Respondetur ad argumentum de artificialibus et na-
turalibus [n. 666 d] distinguendo de natura: quod uno modo
natura distinguitur contra agens a proposito; et sic distin-
guuntur artificiatia a naturalibus ex parte principii activi ;
quia natura est principium intrinsecum sic determinatum, quo
agens naturale agit sic, et non aliter; sed ars, vel voluntas,
vel propositum est principium quo habens illucl potest sic et
aliter agere, sicut placet sibi. — Alio modo distinguitur arti-

(a) Wadd. addit: eius in quo est; ex quo patet quod natura est prin-
cipium intrinsecum motus in eo quod movetur, in quantum movetur....

606 LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. TJNICA.

ficiale contra naturale ex parte principii passivi; quia natu-
ralia habent in se principium passivum inclinans et tenclens
in hoc, ad hoc ut sic agantur; artificialia autem non habent
huiusmodi principium sic inclinativum vel inclinans ad talem
incisionem vel erectionem, ut patet in aedificiis, immo inclina-
tur ad contrarium. Unde artificialia vel moventur ad formam
talem contra inclinationem naturalem, et per consequens vio-
lenter, vel diceretur quod sunt in potentia neutra, si talis for-
ma artificialis non insit eis contra inclinationem principii re-
ceptivi. — Ad hoc igilur quod motus sit naturalis sufficit
quod potentia passiva rei sit ad talem formam inclinata; nec
requiritur ibi principium activum intrinsecum, sed a quocum-
que agente agatur, erit quod acquiritur simpliciter naturale,
solum propter illam inclinationem ex parte principii passivi.
Unde grave, posito quod non habeat in se principium activum
descensus deorsum, a quocumque tamen active descendat, mo-
vetur naturaliter.

670. ( 6 ) — Solvitur II. argumentum principale. — Ad illud
de definitione naturae [n. 663 b] dico quod natura ut est
principium passivum dicitur non solum de materia, sed etiam
de forma; motus enim lapidis deorsum est ex forma, scilicet
ex gravitate lapidis; nam per eamdem formam per quam res
est haec, per eamdem est receptiva passionis consequentis (a)
naturaliter naturam eiusdem rei, ut patet de risibilitate re-
spectu formae specificae hominis. Ideo dico quod natura ut
est principium passivum motus dicitur de forma.

671. — Prosequitur secunda impugnatio. — a) Acl aliud de
differentia artificialium et naturalium [n. 666^] dictum est
[n. 669 d\ quod differunt in principio passivo; passivum enim
rei artificialis valde bene recipit formam contra inclinationem
suam, ut dictum est; non sic autem passivum rei naturalis,
sed secundum inclinationem suam movetur.

b) Ad aliud VI. Metaph. [n. 6660]: principium rei facti-
bilis est in cognoscente, verum est, principium activum ;^rm-
cipium autem rei naturalis est in moto, verum est, princi-
pium passivum, ut dictum est supra.

c) Ad illud de violento [n. 666 /*], quod est ab extra, non
conferente vim passo, dico quod clebet exponi non conferente,

(a) Ed. Ven. contincntis.

LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA. 607

id est non praebente inclinationem et tendentiam, immo ma-
gis contrariam inclinationem ; non autem debet exponi non
conferenie, id est non coagente agenti exteriori. Unde re-
spectu nullius formae potest esse generatio violenia in mate-
ria, quia materia inclinatur naturaliter ad quamlibet formam
inducendam in ea; quamvis per comparationem ad qualitates
quae expellunt et corrumpuntur, et acl formam etiam sub-
stantialem, quae corrumpitur per accidens, posset dici vio-
lenta.

672. — Corollarium. — Patet igitur quod ratio seminalis
non est materia, nec potentia receptiva materiae [n. 665], nec
actus, secundum istos [n. 667seqq.]. Patet etiam quod nec propter
vitandam creationem vel annihilationem, nec propter natu-
ratitatem generationis servandam, sunt necessariae rationes
seminales.

673. (7) — Ostenditur non requiri rationem seminalem in
agente aequivoco, nec in univoco immediate agente, — Restat igi-
tur nunc videre de afflrmativa, in quo sit ratio seminalis
et ad quid et qualiier.

Ubi sciendum quod aliqua producunt sibi dissimitia in
specie et in forma, ut Sol producens ranam et agentia aequi-
voca: alia sunt quae proclucunt sibi similia, et hoc duplici-
ter: vel immediate, ut ignis ignem, vel mediante propaga-
tione. — In primis duobus non requiritur ratio seminalis me-
diante qua forma inducatur; sed in ultimo sic: — a) Nihil
enim est dicere quod ignis in producenclo ignem de aqua primo
causet sibi rationem seminalem, quae sibi coagat vel agenti
universali, quia elementa sunt imperfectissima entia in ge-
nere substantiae, secundum Comment., III. Coeli et Mundi,
comm. 22: semen autem cuiuscumque agentis est imperfectius
eo; non ergo ratio illa seminalis ageret ad formam perfectam
mixti.

b) Praeterea, ratio seminalis agit, absente agente princi-
pali: sed, cessante igne a sua actione, non continuatur calidi-
tas vel actio caloris, mediante qua generatur ignis, sed redit
aqua ad frigiditatem; ergo.

c) Praeterea, semen ponitur ut sit medium inter gene-
rans et genitum: sed hic est actio ignis immediata sine semine,
quia ignis immediate generat ignem; ergo.

608 LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA.

d) Praeterea, Aristot. VII. Metaph. dicit quod sicut in ar-
tificialibus non fit aliquid nisi ab extra, ita in naturalibus fit
aliquid tantum ab extra, ut ignis ab igne; igitur non praeces-
sit in materia ratio seminalis, quae est inchoatio formae.

674. ( 8 ) — Declaratur quid est semen. — Quid ergo est
semen, et quid ratio seminalis? — a) Dico quod semen est
corpus quoddam, cuius forma non est intenta propter se, sed
propter alhid, ut scilicet ex illo generetur aliquid simile ge-
neranti (a).

b) Et ut hoc melius videatur, potest distingui in natura
duplex processus: unus ascendendo, ut a forma seminis ad
formam sanguinis, a forma sanguinis ad formam aliam, scilicet
embrionis vel alterius (b); et iste processus est ab imperfecto
ad perfectum. — Alius processus est descendendo e converso
a perfectis ad imperfectiora, resolvendo scilicet in cadaver
et in foeces, et sic procedendo usque acl elementa vel materiam
primam.

c) Illud autem a quo incipit natura in primo processu est
semen; et constat naturam in illo non sistere, sed ulterius
procedere et ascendere usque ad ultimam formam perfectam.
Et e converso est in descendendo vel resolvendo, quod natura
non sistit citra ultimam. Et tota natura est astricta huic or-
dini et processui.

d) Semen igitur est quoddam corpus imperfectum pro-
ductum a generante, ut sit via ascendendi ad ulteriores for-
mas perfectas.

675. — Declaratur quid est ratio seminalis. — Quid est ra-
tio seminalis? — Dico quod est aliqua forma seminis in
quantum semen est; et illud vel est forma substantialis se-
minis, vel qualitas necessario consequens formam substantia-
lem seminis, sicut forma tritici in tritico, vel qualitas conse-
quens formam substantialem eius.

Nec semen, nec ratio seminis sunt coaeva materiae, quia
semen fit ex nutrimento, in quo semine est ratio seminalis
sicut in subiecto; nec semper est semen in seminante, cum fiat
de superfluo alimenti.

(a) Ed. Ven. agenti.

(b) Ed. Ven. addit: ergo.

LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA. 609

676. (9) — Explicatur ad quid est semen. — Ad quicl est
semen? Estne propter generationem, ita quod sit principium
generationis activum ? — a) Dico quod non, si est semen uni-
forme; quod dico pro semine raaris, quod agit in sernine mu-
lieris

b) Semen tamen uniforme ex quo fit res, quod scilicet
decisum est a generante, sive sit patris, sive matris, ex quo
est uniforme respectu geniti vel generantis (a), quae uniformi-
tas et unigeneitas in semine poni debet, non potest esse prin-
cipium activurn generationis, propter duplicem rationem:
primo, quia quod non est non potest esse principium pro-
ductivum substantiae: sed semen non est in instanti genera-
tionis; ergo tunc non est principium inductivum vel producti-
vum o;enerationis vel termini ffenerationis. — Nec etiam dum
est potest esse principium activum tale, quia semen est ali-
quid de proximo convertibile in illud quod debet generari:
hoc autem habet rationem passivi, non activi.

c) Praeterea, imperfectius non est causa sufflciens activa
perfectioris : sed semen est imperfectius quam res generanda,
etiam cum omnibus spiritibus suis; igitur etiam si maneret,
non posset esse principium activum generationis.

d) Respondetur quod semen movet et agit in virtute de-
cidentis, et ideo sic potest agere ad productionem substantiae
et geniti. Et hoc patet per Galenum, qui dicit in semine esse
virtutem divinam. — Contra, in virtute non entis, eo modo
quo est non ens, nihil agit: sed generans vel decidens semen
in proposito est non ens, cum non sit praesens illi corpori
in quod debet agere semen vel ratio seminalis, et potest non
esse simpliciter; ergo si hic agit, hoc erit virtute alicuius in-
fra se contenti.

e) Praeterea, causae per se et essentialiter ordinatae, licet
simul concurrant ad unum effectum causandum, sicut patet de
Sole et homine in generand® horainem, causae tamen accidenta-
Hter ordinatae non requirunt se in causando, sed licet una sit
ab alia, ex quo tamen est habet, et habere potest propriam cau-
salitatem respectu alicuius effectus, non exsistente causa a qua
est, sicut patet de Platone generato a Socrate, qui potest ge-

(«) Ed. Ven. generati.
Tom. II. 39

610 LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA.

nerare Ciceronem, Socrate non exsistente, nec causante. Una-
quaeque igitur causarum accidentaliter ordinatarum agit et
causat propria virtute: sed generans vel seminans et semen
sunt accidentaliter ordinata, sicut Socrates et PJato; igitur ad
actionem introductivam formae ultimae non concurrit virtus
generantis.

(10) f) Dico igitur quod nullum semen, nec aliquid in semine
est principium activum generationis vel ultimae formae: nec
est a patre, quia patre qua patre non exsistente, filius gene-
ratur: nec a forma coeli, quia multa viventia sunt perfectiora
forma coeli. — Vel igitur ab Angelo, vel a Deo est anima
dans vitam, vel oportet interimere aliquam praemissarum: non
ab Angelo, quia Angelus non agit nisi mediante motu coeli;
relinquitur ergo quod a Deo.

677. — An semen sit principium alterativum ? — Sed estne
principium alterativum praevium illud semen? — Videtur
quod non: — a) Quia si est uniforme, non potest per ali-
quem gradum entitatis suae, vel per qualitatem suam seipsum
corrumpere, vel promovere ad ulteriorem gradum, sicut patet
de igne et suo calore.

b) Ista etiam qualitas si esset principium alterandi, si al-
teraret, alteraret se.

c) Praeterea, principium uniforme non est principium
activum difformitatis, nisi passivum sit difforme: sed semen
est uniforme et unigeneum, etiamsi est activum, et similiter
materia; igitur non potest alterare (a) ad tantam diversitatem,
quanta apparet in organis ipsius geniti, scilicet corporis or-
ganici.

d) Quid ergo? — Dico quod recurrendum est hic ad vir-
tutem divinam, sicut et Averroes facit, ut patet in dissolutione
illarum quaestionum difficilium, II. Coeli et Mundi ; et Gale-
nus etiam virtutes seminum vocat divinas. — Illa igitur virtus
quae facit diversitatem organorum.in corpore animalis opor-
tet quod sit agens difforme, et huiusmodi est difformis actio
caloris, vel corporis coelestis, quae consona est virtuti di-
vinae.

(a) Ed. Ven. addit: nisi ad imiformem effectum, si alteraret; igitur
non potest alterare.

LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA. 611

678. (") — Declaratur in quibus est ratio seminalis. — Qua-
liter ergo ponitur ratio seminalis in aliis ab animalibus?
— a) Dico quod omnia mixta possunt habere rationes semi-
nales; quia a generante recipiunt qualitates quae sunt viae
ad formas ulteriores et perfectiores; in cadavere enim bovis
potest induci qualitas aliqua a corpore coelesti, quae est via
ad formam apis, et est similis illi quae datur a generante uni-
voeo, et est ralio seminalis.

b) Potest etiam ratio seminalis esse in non vere mixtis,
sicut in mixtis per iuxtapositionem; corpora enim coelestia
non semper generant de vere mixtis, sed de mixtis per iuxta-
positionem; et tale mixtum potest habere qualitatem, quae est
via ad formam perfectiorem.

c) Item, unum elementum potest esse per potentiam di-
vinam quasi ratio seminalis respectu mixti, ita quod ex uno
elemento potest Deus causare mixtum, sicut de aqua fecit
pisces: Gen. I. v. 21.

679. — Explicatur Divi Augustini doctrina. — Ex dictis
patet quomodo intelligendum est illud August. III. De Tri-
nit. cap. 8 (1), quod in elementis mundi huius ponendae sunt
rationes seminales; quia possunt sic contemperari, vel per
simplicem mixtionem, vel per illam quae est per iuxtapo-
sitionem, quod causabitur ex eis quaedam qualitas vel forma
quae erit via ad aliquid perfectius. Et ex hoc potest Augu-
stinus habere intentum suum III. De Trinit., ubi ostendit quo-
modo magi Pharaonis fecerunt ranas. Nam rationes seminales
istorum sunt in elementis contemperatis ad invicem; quaecon-
temperantia non est nisi quaedam iuxtapositio elementi cum
elemento secundum proportionatam quantitatem (et qualita-
tem (a) ). Et quia malus Angelus novit illam quantitatem et pro-
portionem, et corpora huius mundi talia obediunt ei ad nutum
quantum ad motum localem, et ideo potest coniungere et po-
tuit elementa activa passivis, secundum debitum contempe-
ramentum, et apponere illa directe corporibus coelestibus ha-.
bentibus influere secundum huiusmodi contemperamentum, et

sic generare ranas.

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Omnium quippe rerum quae corporaliter visibiliterque nascuntur oc-
culta quaedam semina in istis corporeis mundi huius elementis latent.

612 LIB. II. DIST. XVIII. QUAEST. UNICA.

Ex hoc patet quod huiusmodi rationes seminales non sunt
perpetuo cum ipsa materia prima.

680. (12) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad argu-
menta [n. 663] de creatlone et annihilatione solutum est
iam [n. 668], et similiter ad alia [n. 670].

681. — Explicatur ratio fundamentalis. — Ad illud in op-
positum [n. 664] dico quod sunt singutae rationes singutarum
formarum, et quocl sunt ibi per informationem. Nec hoc est
inconveniens, quia plures formae similes, sub gradu imperfecto,
non repugnant, sicut repugnarent sub esse perfecto; patet de
frigido ac calido et tepido.

682. — Declaratur costam Adae non fuisse semen nec ratio-
nem seminalem respectu productionis Evae. — Ex his quae dicta
sunt patet quaestio qua quaeritur, utrum in costa Adae, de
qua formata fuit Eva, fuerit ratio serninalis? — a) Dico
enim quod non; quia secundum Aristot, V. Metaph. c. 6, se-
men non est potentia quaecumque remota, sed potentia pro-
pinqua, de quo proxime et per unum processum potest for-
mari res: sed in costa Adae non fuit aliquid huiusmodi, quia
non solum per unam transmutationem, sed nec per quamcum-
que poterat sic converti naturaliter. — Potest ergo dici quod
duplici ratione non poterat costa illa esse semen, nec in ea
ratio seminalis: primo quia, ut dictum est, semen est pro-
pinquum convertendum in genitum, cuiusmodi non fuit costa
illa: secundo quia per quamcumque transmutationem non po-
tuit transmutari costa in totum corpus Evae, quod fuit in
perfecta quantitate formatum, sine materiae additione; nec
etiam aliquid illius corporis fieri potuit ex ista costa natura-
liter, nisi per multas transmutationes.

b) Adducit etiam Magister auctoritatem Augustini ult. c.
huius clist. [pag. 599], quod factura mulieris de costa Adae
non habuit causam nisi a Deo, * sic dicens: ut mulierem illam
ita fieri necesse foret, non in rebus conditum, sed in Deo ab-
sconditum erat *.

DISTINCTIO DEGIMA NONA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De primo homtnis statu ante peccatum, scilicet qualis fuit secun-
dum covpus, et secundum animam? — Solent quaeri plura de primo
hominis statu ante peccatum, scilicet qualis fuerit homo priusquam
peccaret, et in corpore et in anima: mortalis, an immortalis, passi-
bilis, an impassibilis ; de termino inferioris vitae, et de transitu ad
superiorem ; de modo propagationis filiorum, et alia multa, quae non
inutiliter sciuntur, licet aliquando curiositate quaerantur. — Et prius-
quam ad animi qualitatem pertinentia prosequamur, de qualitate eius
secundum corpus et modo propagationis filiorum, et de aliis quibus-
dam inspiciamus.

« Primus igitur homo, secundum naturam corporis terreni, et im-
mortalis fuit quodam modo secundum aliquid, quia potuit non mori,
et mortalis quodam modo, quia potuit mori. In illo namque primo
statu habuit posse mori et posse non mori. Et haec fuit prima hu-
mani corporis immortalitas , scilicet posse non mori. — In secundo
vero statu post peccatum habuit posse mori et non posse non mori,
quia in hoc statu moriendi est necessitas. — In tertio statu habebit
posse non mori et non posse mori, quia ad illum statum pertinet mo-
riendi impossibilitas, quod ex gratia erit, non ex natura » (1).

Quomodo dicitur homo factus in animam viventem? — In primo
statu fuit corpus hominis animale, id est, egens alimoniis ciborum;
unde et homo factus dicitur in animam viventem (2), non spiritualem,
id est, in animam corpus sensificantem, quod adhuc erat animale, non
spirituale, quod egebat cibis, ut per animam viveret. Factus est igitur
in animam viventem, id est vitam corpori dantem, tamen per susten-
tamenta ciborum ; et tunc erat corpus mortale et immortale, qui pote-
rat mori et poterat non mori. — « Post peccatum vero factum est

(1) Hugo, De Sacram. I. p. 6. c. 18 — Cfr. D. August. De Genes.
ad Lit. Lib. VI. c. 25-26.

(2) Gen. c. II. v. 7 — /. Cor. c. XV. v. 45.

614 LIB. II. DIST. XIX. TEXT. MAGISTRI.

mortuum, sicut dicit Apostolus(l): Corpus propter peccatum mortuum
est, id est necessitatem moriendi in se habet. — In resurrectione vero
erit splrituale, scilicet agile et cibis non egens, et immortale, non
sicut in statu primo tantum fuit, scilicet quod possit non mori, sed
etiam quod non poterit mori. — Unde Augustinus Super Genes. (2):
« Apostolus ait : Corpus quidem mortuum est propter peccatum, etc.
Prius de limo terrae formatum est corpus animale, non spirituale,
cum quali resurgemus, et renovabimur a vetustate, non in corpus
animale, quale fuit, sed in melius, id est, spirituale, cum lioc mor-
tale incluet immortalitatem (3), in quam mutandus erat Adam, nisi
mortem corporis animalis peccando meruisset. Non ait Apostolus :
corpus mortale est propter peccatum, sed mortuum » .

« Illud enim ante peccatum mortale et immortale erat, quia
poterat mori et non mori. Aliud autem est non posse mori, aliud
posse non mori. Ideo factum est per peccatum non mortale, quod
erat, sed mortuum, quod non fieret, nisi peccaret. Animale enim est
et hoc corpus, sicut primi hominis fuit, sed iam deterius est; habet
enim necessitatem moriendi » (4). — Ecce hic evidenter aperit Au-
gustinus quod corpus hominis ante peccatum mortale et immortale
fuit, sed non qualiter fiet in resurrectione. — De hoc eodem Beda
Super Genes.{5) ait: « Non est credendum, ante peccatum ita fuisse
mortua corpora sicut modo ; ait enim Apostolus : Corpus propter pec-
catum mortuum est ; sed licet fuissent animalia nondum spiritualia,
non tamen mortua, quae scilicet necesse esset mori » .

Utrum immortalitas quam liabuit ante peccatum fuerit de con-
ditione naturae, an ex gratiae beneficiof — Solet hic quaeri, cum
homo primus mortale et immortale corpus habuerit, utrum ex condi-
tione naturae ipsius corporis habuerit utrumque, an alterum beneficium
esset gratiae, scilicet immortalitas, id est posse non mori? — Ad
quod dici potest, quia alterum habebat in natura corporis, id est posse
mori; alterum vero, scilicet posse non mori, erat ei ex ligno vitae,
scilicet ex dono gratiae. — Unde Augustinus Super Genes.(6): « Quo-
dam modo creatus est homo immortalis, quod erat ei de ligno vitae,
non de conditione naturae. Mortalis erat conditione corporis animalis ;
immortalis beneficio Conditoris; non enim immortale erat, quod omnino
mori non posset ; quod non erit, nisi cum fuerit spirituale » . — Aperte

(1) Rom. c. VIII. v. 10. (4) D. August. 1. cit. c. 24 seqq.

(2) Lib. VI. c. 22. (5) Hexaem. I. ad Gen. c. II, v. 17.

(3) I. Cor. c. XV. v. 44 seqq. (6) Lib. VI. c. 25.

LIB. II. DIST. XIX. TEXT. MAGISTRI 615

dicit quod non ex natura, sed ex ligno vitae habebat posse non mori.
— Propter hoc aliqui dicunt quod nisi illo ligno vitae uteretur, non
semper viveret, quia peccaret. Peccaret enim si illo ligno non utere-
tur, quia praeceptum erat ei ut comederet de omni ligno paradisi,
nisi de ligno scientiae ooni et mali. Sicut ergo peccavit comedendo
quod erat prohibitum, ita etiam peccaret si non comederet quod erat
iussum.

Si non foret praeceptum ut de illo ligno comederet et aliis, et non
illo uteretuv, an posset non morif — Sed adhuc quaeritur, si non
esset praeceptum ut de ligno vitae ederet et aliis, et non illo vesce-
retur, numquid posset non mori? — Si semper viveret, non utens illo
ligno, non erat ei ex illo ligno posse non mori; si vero non posset
semper vivere, id erat ei ex illo ligno. — Aliqui dicunt quod si non
fuisset ei praeceptum vesci illo ligno et aliis, et non illo vesceretur,
viveret semper ; sic determinantes illud quod supra dixit Augustinus,
scilicet, « Erat ei de ligno vitae, non de conditione naturae » tantum,
scilicet : quasi non ex conditione naturae solummodo erat ei, sed etiam
ex illo ligno. — Aliis autem videtur quod ex ligno vitae erat ei posse
non moriy non ex natura; ideo enim dicitur potuisse non mori, quia
poterat uti illo ligno, de quo edens non moreretur.

Quaestio Augustini, quomodo immortalis factus sit homof — De
hac vero hominis immortalitate, qualis fuerit, Augustinus Siiper Ge-
nes. (1), quaestionem movens, sic ait : « Quaeritur, quomodo immortalis
factus sit homo prae aliis animantibus, et quomodo cum illis commu-
nem acceperit alimoniam? — Sed alia est immortalitas carnis, quam
in Adam accepimus: alia quam in resurrectione speramus per Chri-
stum. Ille factus est homo immortalis, ut non posset mori, si non pec-
caret ; moreretur autem, si peccaret ; filii vero resurrectionis non po-
terunt ultra peccare, nec mori. Caro nostra non tunc egebit refectione
ciborum, quia nulla poterit esse defectio. Caro Adae ante peccatum
ita immortalis creata est, ut, per alimoniam adiuta, esset mortis et do-
loris expers. Sic ergo immortalis et incorruptibilis condita est caro
hominis, ut suam immortalitatem et incorruptionem per observantiam
mandatorum Dei custodiret. In quibus mandatis hoc continebatur, ut
de illis lignis concessis manducaret, et ab interdicto abstineret; per
horum edulium immortalitatis dona conservaret, donec corporalibus in-
crementis perductus ad aetatem quae Conditori placeret, multiplicata
progenie, ipso iubente, sumeret de ligno vitae, quo perfecte immorta-
lis factus, cibi alimenta ulterius non requireret».

(1) Lib. III. c. 21.

616 LIB. II. DIST. XIX. TEXT. MAGISTRl.

Summatim superiorum verborum sententiam perstringit. — Ecce
his verbis videtur Augustinus tradere quod caro primi hominis im-
mortalitatem in se habuerit, quae per alimoniam ciborum conser-
varetur usque ad tempus suae translationis in melius, quando de
ligno vitae comederet et fieret omnino immortalis, ita ut non posset
mori.

Quod ex praedictis consequi videtur, hominem de naturae suae
conditione quodam modo fuisse immortalem, sed non omnino fleret im-
mortalis, nisi participato ligno vitae. — Ideo aliqui dicunt quod im-
mortalitatem de natura habebat, qua poterat non mori, quae aliorum
lignorum esu poterat conservari; sed non poterat consummari nisi
per assumptionem ligni vitae. Quod videtur Augustinus sentire Su-
per Genes. (1) dicens: «Hoc quoque addo, talem cibum illam arborem
praestitisse, quo corpus hominis stabili sanitate firmaretur: non sicut
ex alio cibo? sed inspiratione salubritatis occulta» . — Hic innuere vi-
detur quod cum aliis cibis posset corpus sustentari, hoc cibo indefi-
ciente sanitate firmaretur. — Ex quo consequi videtur quod sicut in
natura sua habuit mortalitatem quamdam, scilicet aptitudinem mo-
riendi, ita aliquam immortalitatem in natura sua habuit, id est apti-
tudinem qua poterat non mori, cibis adiutus ; sed si perstitisset,
immortalitatis perfectio esset ei de ligno vitae. — Sed qui hoc tra-
dunt, quomodo superiora Augustini verba, quibus dicit quod erat
immortalis ex ligno vitae, huic sententiae non contradicant, diligen-
ter inquirant.

(1) Lib. VIII. c. 5.

^

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XIX. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

683. ( i ) — Proponitur quaestio. — Girca istam distinctio-
nem decimam nonam, in qua Magister agit de statu hominis
secundum se et absolute, quem habuisset in vita sua illa, quae-
ritur unum:

Utrum in statu innocentiae habuissemus corpora im-
mortalia?

684. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Quia
corpus quod indiget alimento et nutritur videtur esse corru-
ptibile: tale fuisset corpus in illo statu. Patet Gen. c. II. v. 16:
De omni tigno Paradisi comede, etc. — Maior satis patet,
quia omne nutribile habet partes ftuentes, quae indigent re-
stauratione, ut in aetate debifa, et augmentatione usque acl
aetatem debitam : quae quidem restauratio non fit sine deper-
ditione vel debilitatione humidi radicalis et caloris naturalis;
si igitur pars sit deperdibilis, et totum.

b) Praeterea, secundum Philos. I. Coeli et Mundi, omne
generabile necessario corrumpetur; cum igitur non sit maioris
virtutis posse rem corrumpere quam posse rem generare, si
poterant generari, per consequens poterant corrumpi.

c) Praeterea, nutlum violentum est perpetuum: sed in
corpore naturali mixto tali sunt elementa extra loca sua na-
turalia; ergo violenter detinentur. Sunt etiam ibi qualitates
contrariae simul: quod videtur violentum.

685. — Contra: — Ad Rom. c. V. v. 12: Per unum ho-
minem intravit mors in omnes; et cap. VIII. v. 10: Corpus
propter peccatum mortuum est (2).

686. ( 2 ) — Aliorum sententia exponitur et quo sensu admitti
possit determinatur. — a) Hic dicitur quod haec * propositio *,
corpus in statu innocentiae fuisset immortale, aequipollet
huic, corpus in statu innocentiae non potuit mori.

(1) Solvimtur ad n. 695. (2) Vid. explicationem ad n. 696.

618 LIB. II. DIST. XIX. QUAEST. UNICA.

b) Haec tamen distinguitur : quia ly non potest determi-
nare vel addi ad hoe verbum poiuit in habitudine ad illud *infi-
nitum * (a) mori; et sic est falsa. Secundo modo potest prae-
cise determinare vel addi ad illud *infinitum*(a) mori, dicendo
sic: homo in statu innocentiae potuit non mori; et sic est vera;
ex quo enim modo habet potentiam moriendi, cum per pecca-
tum non sit facta mutatio in natura, ad hoc quod dicta pro-
positio sit vera, negatio non debet addi ad posse vel ad po-
tentiam, quam semper habuit, sed ad terminum illius poten-
tiae, qui potuit non esse.

c) Conceditur etiam quod in sensu composito haec est
vera, homo in statu innocentiae non potait mori; quia ly
non determinat potuit in habitudine ad mori, stante siatu
innocentiae, quo stante, homo non potuit mori. In sensu dim-
sionis est falsa. Et hoc patet in hac: album non potest esse
nigrum.

d) Raiio autem quare non potuit mori, stante illo statu,
assignatur talis: poena non potest esse sine culpa: mors au-
tem est poena peccati, Gen. c. II. v. 17: Quacumque hora
comederitis, etc. : stante autem statu innocentiae, non potuit
esse peccatum; igitur nec mors(l).

e) Praeterea, in stotu illo fuisset plenum dominium ani-
mae super corpus, et ideo non poterat fieri resolutio in corpore,
quia vires inferiores obedissent animae ad nutum.

f) Alia ratio assignatur, scilicet quod fuisset hoc propter
aliquam qualitatem supernaturalem traditam animae in statu
illo; quae quidem conservasset corpus a corruptione; et haec
dicitur esse illa iustitia originalis.

687. — Doctoris sententia. — a) Non tamen video quod illa
qualitas posset facere quod tale corpus non pateretur a con-
trario, et sic tantum potuisset pati, quod fuisset mortuum; nec
aliquid morti repugnans necessario includebatur in innocentia.
(3) b) Concedo quod primus parens habuit potentiam ad
rnori (2).

(lj Vid solutionem ad n. 697. (a) Wadd. infinitivum.

(2) Illud quippe [corpus Adae] ante peccatum et mortale secundum aliam,
et immortale secundum aliam causam dici poterat: id est, mortale, quia po-
terat mori; immortale, quia poterat non mori. — D. August. De Genes. ad
Lit. Lib. VI. c. 25.

LIB. II. DIST. XIX. QUAEST. UNICA. 619

c) Sed cum dicunl quod, stante statu innocentiae, non
potuit mori, nego, et dico quod homo in statu seu stante statu
innocentiae potuit mori.

d) Ista tamen potentia non fuisset reducta ad acturn.
et sic poterat non mori: sicut si diceretur de aliquo, et
vere, quod potest esse episcopus, qui tamen nunquam erit
episcopus, vel cuius possibilitas nunquam reducetur ad
actum.

688. — Mortis causae ab intrinseco describuntur. — Et hoc
patet in proposito per causas mortis post lapsum, quae sunt
duae in genere, scilicet, vel ab intrinseco , vel ab aliquo ex-
trinseco. — Prima est duplex : quia vel corrumpitur ab in-
trinseco per * rationem vel * actionem mutuam contrariorum
inter se et infra corpus, vel propter actionem intensam unius
intrinseci in aliud, vel corrumpitur propter defectum alterius
contingentem, scilicet ex subtractione nutrimenti, vel huius-
modi. — Primo modo accidit corruptio naturalis in animatis,
non propter actionem elementi in elementum, vel propter ali-
quam qualitatem elementarem activam vel passivam, quia nec
elementa, nec eorum qualitates manent in mixto, ut dictum est
supra in quaest. de mixtione elemeniorum [n. 612 seqq.], sed
propter actionem unius partis organicae in aliam partem,
corrumpendo ipsam, ut corpus fiat indispositum et inhabile
ad animationem.

(*) Ista autem actio ponitur caloris naiuralis in humidum
radicale, corrumpendo et consumendo humidum; ad cuius cor-
ruptionem et consumptionem sequitur corruptio et consumptio
propria etiam caloris, et per consequens animalis, ut patet de
igne et oleo; et hoc modo: quia pars secundum speciem habet
certam periodum et determinatam, in qua potest convertere
in se partem nutrimenti appositam, et in qua non; hoc autem
potest quamdiu potest agere sufflcienter in nutrimentum; et
quia omne agens physicum agendo repaiitur, et repatiendo
debilitatur, ita tandem quod non potest amplius convertere
nec resistere corrumpenti; et tunc huiusmodi pars secunclum
speciem incipit esse secundum materiam, et fluere in partem
secundum materiam, desinendo esse secunclum speciem. —
Haec ergo est causa corruptionis, scilicet deperditio paula-
tina illarum partium.

620 LIB. II. DIST. XIX. QUAEST. UNICA.

689. — Causa immortalitatis ab aliis assignata reiicitur. — - a) Et
de ista corruptione dicunt quod non fuisset homo in statu innocen-
tiae corruptus; quia deperditio paulatina fuisset restaurata per
esum fructus ligni vitae. Quod probatur per illud Gen. III. v. 22:
Ne forte sumat de fruciu ligni vitae, et vivat in aeternum.

b) Sed contra: quidquid fuisset principium activum in
homine, non potuisset continuare actionem, quin aUquando debi-
litaretur, quia omne agens physicum in agendo debilitatur.
Esto ergo quod natura esset debilitata et sumeret de fructu,
non potuit sustentari per istum fructum, nisi convertendo ipsum
ut alimentum in substantiam et naturam suam: sed illud con-
versum non potuit esse nobilius quam convertens. — Similiter
natura convertens prius fuit debilitata, et in convertendo etiam
nutrimentum illius fructus debilitatur rnagis, sicut enim in
una actione, ita et in alia; et ideo magis, et magis debilitatur,
quanto magis et magis agit in convertendo; ergo semper debili-
tatur, et ideo quandoque deficiet. — Exemplum .kr\sioie\is: de
aqua mixta vino ; nam vinum primo convertit aquam in se; to-
tiens autem potest apponi aqua, quod deflciet virtus vini in con-
vertendo; unde secunda vice minus fortiter operatur quam prima.

690. (5) — Alia causa a Doctore assignata. — Dico tamen:
— a) Quod, stante innocentia, non accidisset mors. — Cuius
causam assigno talem: quia quilibet fuisset translatus in Pa-
radisum antequam fuisset alteratus alteratione improporiio-
nata animae sive formae.

b) Et haec translatio non fuit miraculosa, sed iusta et regu-
laris, quod quilibet in statu suo transformetur, et non omnes si-
mul. — Quod sic ostendo: nam illi parentes, aut semper conti-
nue meruissent dum essent in vita ista, vel non. — Si sic, et
postea omnes simul fuissent translati, primo natus fuisset ma-
ioris meriti quam posterius natus: quod falsum est, nam si
mansisset status innocentiae, beata Virgo et multi posteriores fuis-
sent beatiores quam multi praecedentes vel quam ullus praece-
dentium. — Si dicas quod in illo statu non semper meruissent,
sed usque ad certum terminum vitae, tunc si non fuissent Irans-
lati ad gloriam, illo termino adveniente, Deus fecisset eis iniusti-
tiam, differendo dare praemium, postquam opera meritoria con-
summassent quae facturi erant. — Ideo sequitur quod in statu
innocentiae unus fuisset translatus prius alio, et cuilibet fuisset

LIB. II. DIST. XIX. QUAEST. UNICA. 621

reddUum praemium suorum meritorum,antequam virtus alicuius
esset in tantum debilitata, quod necessario adesset corruptio.

691. (6) — Ostenditur quod in statu innocentiae non fuisset
corruptio ob defectum alimenti, — Sed fuissetne ibi corruptio se~
cundo modo ab inirinseco [n. 688], scilicet per subtractionem
alimenti possibilis, stante innocentia? — Dico: — a) Quod, stante
innocentia pariiculari in isto, potuit esse corruptio et mors
per subtractionem sive non ministrationem nutrimenti conve-
nientis. — Cuius ratio est, nam parvulus in statu innocentiae
non habuisset usum membrorum, ut nunc suppono, et ideo
non potuisset sibi acquirere cibum per potentiam propriam,
et per consequens potuisset deficere, stante innocentia in ipso.

b) Sed stante innocentia universali in omnibus, dico quod non
fuisset talis defectus; quia parentes providissent filiis suis, aliter
fuissent nocentes. Nec etiam adultus innocens fuisset passus ta-
lem defectum illatum ab alio, stante innocentia in omnibus aliis.

692. — Neque propter dispositionem contrariam continentis.
— Sed quid de causa extrinseca corruptiva? — Dico quod
illa est duplex: vel scilicet propter dispositionem contrariam
continentis, vel propter violentiam illatam ab aliquo extrin-
seco. — Primo modo contingit dupliciter: quia uno modo
continens directe corrumpit contentum, ut ignis corpus quod
continet: aliud est continens quod non directe corrumpit, sed
prohibet illud quod est necessarium ad vitam, cuiusmodi est
aqua, quae prohibet inspirationem et respirationem, et similiter
terra; et ista sunt cito corrumpentia. — Est etiam continens
corrumpens, sed non ita subito, ut aer regionis intemperatae.

A prima et secunda corruptione fuissent immunes, stante
innocentia universatiter in omnibus; quia tunc non se expo-
suissent periculis, aliter fuissent nocentes\ nec unns alii intu-
lisset violentiam, cum uterque fuisset innocens. — Nec etiam
fuisset ibi corruptio ex causa tertia, quia in Paradiso fuissent,
ubi est aer temperatissimus.

693. — Neque ob violentiam. — Quid de corruptione per
violentiaml — Dico quod illa potest fieri vel ab homine, vel
ab angelo malo, vel a bestia sive animali quocumque. —
Dico igitur quod a nullo animali recepissent nocumentum,
stante statu innocentiae; quia omnia animalia fuissent homini
mitia et amicabilia, vel saltem non inimica. — Nec ab angelo

622 LIB. II. DIST. XIX. QUAEST. UNIGA.

malo; quia Deus conservasset eum: non quia non (a) potuisset
corpus innocentis scindi et dividi a malo angelo, cui obediunt
corpora inferiora, Iob. XLI. v. 24: Non est potestas quae ei
valeat comparari; et etiam ab alio malo homine, si non fuis-
set innocentia universalis; sed Deus innocentem conservasset.

694. — Corollarium. — Dico ergo quod solum habuit posse
non mori per illatum ab his causis extrinsecis.

695. ( ~ ) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum [n. 684 a] dico quod habuit tunc et ha-
buisset partes ftuxibiles et deperdibiles ; non tamen fuisset
corruptus, quia fuisset iranslatus ante mortem, ut dictum
est [n. 690]. — Alii autem dicebant quod flebat restauratio
per esum ligni vitae [n. 689].

b) Ad secundum [n. 684 b~\ patet per dicta in corpore
quaestionis [n. 687], scilicet quod poterant corrumpi; illa tamen
potentia non fuisset reducta ad actum, quia fuisset praeventa
per illam translationem [n. 690].

c) Ad aliud [n. 684c]: posset negari assumptum, quia non
oportet quod omne violentum aliquando cprrumpatur, nisi na-
turaliter loquendo. — Vel potest dici quod non sunt ibi violen-
ter, nec est ibi actio vel passio violenta; nam si sit violentum
aquae, ut aqua per se consideratur, calefieri ab igne, vel moveri
sursum, non tamen considerando aquam ut est pars universi.
Unde et aqua ascendit propter vacuum fugiendum, et ignis
movetur circulariter ad motum sphaerae, cuius tamen motus
est rectus, ut secundum se consideratur. Elementa etiam non
sunt in mixto formaliter, sed solum virtualiter [n. 618].

696. — Explicatur ratio fundamentalis. — Ad argumentum in
oppositum [n. 685] dico quod verum est pro tanto, quia propter
peccatum fuit potentia illa reducta ad actum; si tamen non pec-
cassent, nihilominus habuissent huiusmodi potentiam moriendi.

697. — Solvitur ratio alterius opinionis. — Ad argumentum
opinionis [n. 686*/], quod mors estpoena peccati, dico quod, stante
illo statu, si Deus non transtulisset homines modo quo dictum est
[n. 690], si fuissent mortui, mors non fuisset plus poena in ho-
minibus quam in brutis, et fuisset conditio vel passio consequens
talem naturam, sic per mixtionem compositam, sicut modo.

(a) Ed. Ven. Nunquid.

DISTINCTIO VIGESIMA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

De modo procreationis filiorum, si non peccassent primi paren-
tes, et quales nascerentur filiif — Post haec videndum est, qua-
liter primi parentes, si non peccassent, filios procreassent, et qua-
les ipsi filii nascerentur. — Quidam putant ad gignendos filios pri-
mos homines in Paradiso misceri non potuisse nisi post peccatum,
dicentes concubitum sine corruptione vel macula non posse fieri: sed
ante peccatum nec corruptio, nec macula in homine esse poterat,
quoniam ex peccato haec consecuta sunt. — Ad quod dicendum est
quod si non peccassent primi homines, sine omni peccato et ma-
cula in Paradiso carnali copula convenissent, et esset sibi thorus
immaculatus (1), et commixtio sine concupiscentia, atque genitalibus
membris sicut caeteris imperarent, ut ibi nullum motum illicitum
sentirent; et sicut alia membra corporis aliis admovemus, ut manum
ori, sine ardore libidinis, ita genitalibus uterentur membris sine
aliquo pruritu carnis. Haec enim lethalis aegritudo membris hu-
manis ex peccato inhaesit. Genuissent itaque filios in Paradiso per
coitum immaculatum et sine corruptione. — Unde Augustinus, Super
Genes.(2): « Cur non credamus primos homines ante peccatum genita-
libus membris ad procreationem imperare potuisse, sicut caeteris, in
quolibet opere, sine voluptatis pruritu utimur? Incredibile enim non
est Deum talia fecisse illa corpora, ut si non peccassent, illis membris
sicut pedibus imperarent, nec cum ardore seminarent vel cum dolore
parerent. Sed post peccatum motum illum meruerunt, quem nuptiae
ordinant, continentia cohibet » . « Infirmitas enim prona in ruinam tur-
pitudinis excipitur honestate nuptiali, et quod sanis esset onicium,
aegrotis est remedium » (3). « Emissi quidem de Paradiso, convenerunt
et genuerunt ; sed potuerunt in Paradiso eis esse nuptiae honorabiles
et thorus immaculatus, sine ardore libidinis, sine labore pariendi » (4).

Quare in Paradiso non coierunt, duobus modis solvit. — Cur ergo
non coierunt in Paradiso? — Quia, creata muliere, mox transgressio
facta est, et eiecti sunt de Paradiso: vel quia nondum Deus iusserat
ut coirent, et poterat divina expectari auctoritas, ubi concupiscentia
eos non angebat. Deus vero non iusserat, quia casum eorum praescie-
bat, de quibus homo propagandus erat (5). — Ecce expresse habes
de modo propagationis filiorum.

(1) Hebr. c. XIII. v. 4. (2) Lib. IX. c. 10. (3) Ib. c. 7. (4) Ib. c. 3.
(5) Ib. c. 4.

624 LIB. II. DIST. XX. TEXT. MAGISTRI.

De termino illius inferioris vitae: utrUm, natis ftliis, per succes-
siones, an simul omnes transferendi essentf — De termino vero
teniporis quo transferrentur ad spiritualem coelestemque vitam, cer-
tum aliquid Scriptura non tradit. Et ideo ambiguum est utrum pa-
rentes, genitis filiis, perfectaque humani officii iustitia, ad meliorem
statum transferrentur, non per mortem, sed per aliquam mutationem ;
an parentes in aliquo statu vitae remanerent, ligno vltae utentes,
donec filii ad eumdem statum pervenirent, et sic, impleto numero,
omnes simul ad meliora transferrentur, ut essent sicut sancti Angeli in
coelis. — De quo Augustinus ambigue disserit, Super Genes. (1) ita
inquiens : « Potuerunt primi homines in Paradiso filios gignere, non ut
morientibus parentibus succederent filii, sed in aliquo formae statu
manentibus et de ligno vitae vigorem sumentibus, et filii ad eumdem
perducerentur statum, donec, impleto numero, sine morte, animalia cor-
pora in aliam qualitatem transirent, in qua omnino regenti spiritui
deservirent, et solo spiritu vivificante, sine corporeis alimentis, vive-
rent » . « Vel potuerunt parentes filiis cedere, ut per successionem nu-
merus impleretur, qui, genitis filiis perfectaque humani officii iustitia, ad
meliora transferrentur, non per mortem, sed per aliquam mutationem » (2).
— Ecce hic habemus de transitu hominis ad meliora, sed incertum
nobis relinquitur, utrum simul transferrentur, an per successiones.

Quales procreassent ftlios, utrum perfectionem staturae et usum
membrorum habentes, qualis homo primus fuit conditusf « Si vero
quaeritur, quales, si non peccasset homo, ftlios genuisset, utrum vide-
licet, sicut ipse primus homo secundum staturam corporis et usum
membrorum perfectus mox conditus exstitit, ita etiam eius filii in ipso
nativitatis exordio perfecti exsisterent, qui ambulare et loqui et cuncta
facere possent?» (3) — Responderi potest quod filios parvulos nasci opor-
tebat, propter materni uteri necessitatem. Sed utrum mox nati perfe-
ctionem staturae et membrorum usum haberent ; an parvuli et in mi-
nore aetate constituti uti possent membrorum officiis ; an per inter-
valla temporum, eo modo quo nunc fit, perfectionem staturae et usum
membrorum recepturi essent, de auctoritatibus definitum non habemus.

Ambigua Augustini verba ponit, ubi tamen videtur innuere quod
ftlii et parvuli possent membrorum uti offtciis. — Et super hoc Augu-
stinus ambigue loquitur (4). « Movet nos, inquit, si primi homines non
peccassent, utrum tales filios essent habituri, qui nec lingua, nec ma-
nibus, nec pedibus uterentur; nam propter uteri necessitatem forte
necesse erat parvulos nasci. Sed quamvis exigua pars corporis sit
costa, non tamen propter hoc parvulam viro coniugem fecit; unde et
eius filios poterat omnipotentia Creatoris mox natos grandes facere.

(1) L. cit. c. 3. (2) Ib. c. 6. (3) Hugo, Sum. Sent. t. 3. c. 4.

(4) De Peccat. merit. et Bapt. parv. Lib. I. c. 37 et 38.

LIB. II. DIST. XX. TEXT. MAGISTRI. 625

Sed, ut hoc omittam, poterat certe eis praestare quod multis animali-
bus praestitit, quorum pulli, quamvis sint parvuli, tamen mox ut na-
scuntur, currunt et matrem sequuntur. E contra homini nato nec ad
incessum pedes idonei sunt, nec manus, saltem ad scalpendum, habi-
les, et iuxta se mammis positis, nascentes magis possunt esurientes
flere quam sugere, propriaeque infirmitati mentis congruit haec infir-
mitas carnis » (1). — His verbis videtur insinuari quod filii, etiam par-
vuli, officiis membrorum valerent uti.

Quibusdam non absurde placuit, quod filii parvi nascerentur, et
per accessum temporis in statura et in aliis, sicut nunc, proficerent,
quod non esset vitio imputandum. — « Sed cum Augustinus sub as-
sertione de his nihil tradat, non irrationabiliter quibusdam placuit
primorum parentum filios nascituros parvos, ac deinde per intervalla
temporum, eadem lege qua et nunc nativitatem humanam ordinatam
cernimus, staturae incrementum et membrorum usum recepturos, ut in
illis expectaretur aetas ad ambulandum et loquendum, sicut modo in
nobis; quod utique non esset vitio deputandum, sed conditioni natu-
rae : sicut a cibo non penitus abstinere valebant ; nec tamen illud
erat ex vitio, sed ex natura conditionis » (2).

Oppositio quorumdam volentium probare eos posse vivere sine
alimonia. — « Ad hoc autem opponitur ita : si non peccarent, non
morerentur : sed non peccarent, si non comederent ; poterant igitur
sine alimonia vivere. — Caeterum, sicut supra (3) diximus, non solum
peccarent, si de ligno vetito ederent, sed etiam si concessis non ute-
rentur, quia sicut erat eis praeceptum non illo ligno vesci, ita aliis
vesci. — Praeterea, contra naturalem rationem facerent, qua intelli-
gebant de illis esse edendum, quod et naturaliter appetebant. — Item
opponitur : cum fames sit poena peccati, si non peccarent, famem non
sentirent: sed sine fame superfluum videretur comedere. Unde pu-
tant quidam eos cibis non indiguisse ante peccatum, quia non pote-
rant esurire, si non peccassent. — Ad quod dici potest quod fames
vere defectus est et poena peccati; est enim immoderatus appetitus
edendi, cui non subiacuisset homo, si non peccasset. Sed proculdubio
peccaret, nisi hunc defectum cibo praeveniret, habebat enim naturalem
appetitum et moderatum, cui ita satisfaciendum erat, ne defectum
famis sentiret. Sicut igitur non ex vitio, sed ex naturae conditione
erat quod ante peccatum homo cibis indigebat, ita non ex vitio esset,
sed de natura, si hominis conditio in principio suo, id est in primo
parente, a perfecto inchoata, in subsequenti propagatione a modico ad

(1) Hug. et D. August. 1. cit. (2) Hug. ib. (3) Dist. 19,

pag. 615.

Tom. II. 40

626 LIB. II. DIST. XX. TEXT. MAGISTRI.

maiora proficeret, ut scilicet per intervalla temporis staturae corporeae
incrementa usumque membrorum susciperet » (1).

Vtrum sicut statura corporis, ita etiam sensu mentis parvuli na-
scerentur, et per accessum temporis proficerent in sensu et notitia ve-
ritatis, scilicet an mox nati, in his essent perfecti"? — « Et cum de
corpore humano non sit absurdum vel inconveniens hoc existimare,
quaeri solet, utrum de sensu animae et cognitione veritatis eodem
modo sentiendum sit, ut scilicet hi qui sine peccato nascerentur, sensu
et intelligentia mentis imperfecti exsisterent, et per accessum temporis
in his proficerent usque ad perfectionem ; an mox conditi perfectionem
sensus et cognitionis perciperent? — Illi qui sentiunt parvulos natos
in statura corporis et usu membrorum per accessum temporis profe-
cturos, non dififrtentur eosdem in exordio nativitatis sensu imperfectos
exsistere, et per intervallum temporis in sensu et cognitione proficere
usque ad perfectum » (2).

Contra illorum sententiam opponunt quidam. — « Ad quod qui-
dam opponunt dicentes : si mox nati non haberent perfectionem sensus
et intelligentiae, ignorantia in eis esset : ignorantia autem peccati est
poena. — Sed qui hoc dicunt non satis diligenter considerant, quia
non omnis qui aliquid nescit vel minus perfecte aliquid scit, statim
ignorantiam habere, sive in ignorantia esse dicendus est ; quia igno-
rantia non dicitur nisi cum id quod sciri et non ignorari debet ne-
scitur. Talisque ignorantia poena peccati est, cum mens vitio obscu-
ratur, ne cognoscere valeat ea quae scire deberet » (3).

De liominis translatione in meliorem statum, et de duobus bonis,
altero hic dato, altero iwomisso. — « Talis erat hominis institutio
ante peccatum secundum corporis conditionem. — De hoc autem statu
transferendus erat cum universa posteritate sua ad meliorem dignio-
remque statum, ubi coelesti et aeterno bono in coelis sibi parato frue-
retur. Sicut enim ex duplici natura compactus est homo, ita illi duo
bona Conditor a principio praeparavit : unum temporale, alterum ae-
ternum; unum visibile, alterum invisibile; unum carni, alterum spi-
ritui(4:). Et quia primum est quod est animale, deinde quod est spiri-
tuale (5), temporale ac visibile bonum prius dedit. Invisibile autem
et aeternum promisit, et meritis quaerendum proposuit. — Ad illius
autem custodiam quod dederat, et ad aliud promerendum quod pro-
miserat, naturali rationi in creatione animae hominis inditae, qua
poterat inter bonum et malum discernere, praeceptum addidit obe-
dientiae, per cuius observantiam datum non perderet et promissum
obtineret, ut per meritum veniret ad praemium » (6).

(1) Hug. ib. (3) Ib. (5) /. Cor. c. XV. v. 46.

(2) Id. Dc Sacr. Lib. I. p. 6. c. 26. (4) Ib. c. 6. (6) Hug. ib. c. 27.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XX. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

698. ( ' ) — Proponuntur quaestiones. — Circa istam vige-
simam disiinctionem, in qua Magister agit de statu primi
hominis secundum quod erat principium aliorum, quaeruntur
tria: — Primum est, utrum filii procreati in statu innocen-
tiae fuissent statim confirmati in iustitia? — Secundum,
utrum in statu illo fuissent illi soli geniti qui nunc sunt
electi? — Tertium, utrum filii crevissent in corpore et scien-
tia sicut modo?

699. — Argumenta principalia I. quaest. (1). — Circa pri-
mum videtur quocl sic : — Probatio — a) Anselmus, Cur Deus
homo?, lib. I. cap. * 18 *, dicit: Si primi parentes sic vixis-
sent, ui primo teniati non peccassent, ita confirmati fuissent
cum omni progenie sua, ut ultra peccare non possent.

b) Item, Gregor., IV. Moral., dicit quod parentes non ge-
nuissent reprobos in statu innocentiae; ergo nec potentes pec-
care, quia tunc potuissent esse damnati, et per consequens re-
probi; ergo in iustitia conflrmati fuissent geniti.

c) Item, Dionys. 4. cap. Be Div. Nom.: Bonum est po-
tentius malo: sed malum peccati originalis primis parentibus
est causa quod fllii nascuntur mali malitia peccati originalis;
ergo si primi parentes stetissent in iustitia et rectitudine, in
qua conflrmati fuissent, genuissent fllios in illa iustitia con-
flrmatos.

(1) Solvuntur ad n. 705.

628 LIB. II. DIST. XX. QUAEST. I.

d) Item, si unum oppositorum est alicuius oppositi causa,
et suum oppositum erit consimile causativum: sed peccatum
in homine est causa peccati in progenito; ergo et iustitia fuis-
set causa iustitiae.

700. — Oppositum: quia illi filii fuissent viatores; ergo
peccatores esse poterant; non ergo confirmati.

701. (2) — Duplex confirmatio in gratia distinguitur. —
Dico acl quaestionem quod aliquis potest dici confirmatus in
iustitia: a) vel quia non potest peccare, eo modo quo non
posse peccare potest creaturae competere, de quo dicetur
Lib. IV.: b) alio modo potest dici confirmatus, quod non pec-
cat, vel non peccabit, sicut de multis viatoribus sanctificatis in
utero; et forte omnes peccaverunt venialiter, quia si dixeri-
mus quod peccatum non habuerimus, etc. (1).

702. — Ostenditur non posse peccare viatori non competere.

— Non posse peccare primo non potest competere viatori:

— a) Alioquin esset contradictio, quia certitudo de beatitu-
dine est maxima beatitudinis pars: non posse autem peccare
fuisset tunc scibile a quolibet, sicut et modo posse peccare
nobis est (certum; ergo fuisset (a)) certitudo infallibilis de bea-
titudine: hoc autem competere potest comprehensori * so-
lum*(£): viator autem et comprehensor distinguuntur, sicut
citra terminum et esse in termino.

b) (Item, voluntas cuius capacitas non est ad plenum sa-
tiata non est perfecte confirmata: talis fuisset voluntas eo-
rum, alioquin habuissent pro statu illo quicquid vellent, et
nihil mali vellent, et per consequens essent beati, quia bea-
tus est, secundum Augustinum (2), qui habet quidquid vult,
et nihil maii vult (c)).

c) Item, quamdiu in obiecto voluntatis viatoris est defe-
ctus boni potest voluntas viatoris deficere a rectitudine, vo-
lendo illucl non secundum debitam circumstantiam: sed dum
est viator non potest voluntas coniungi tali obiecto, in quo est
omnis boni ratio; igitur quamcliu est viator potest deficere a
rectitudine, et per consequens peccare.

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Wadd. soli. (c) Deest in Ed. Ven.

(1) L Ioan. c. I. v. 8.

(2) De Trinit Lib. XIII. c. 5.

LIB. II. DIST. XX. QTJAEST. I. 629

703. ( 3 ) — Bene vero de facto non peccare. — Secundo
modo accipiendo esse confirmatum [n. 7015], dico quod sic
mere viator posset esse confirmatus, et fuissent filii in statu
innocentiae in iustitia sic confirmati, scilicet postquam primam
tentationem vicissent, sicut pater primus fuisset confirmatus,
si primae tentationi restitisset, in ista iustitia, quam tunc re-
cepisset pro filiis, secundum Anselmum, pro tanto quia omnes
illam habuissent, et in ipsa confirmati fuissent, qui primae
tentationi restitissent sicut primus pater.

704. — Solvuntur quaestiunculae. — a) Sed transfundis-
setne Adam istam iustitiam? — Dico quod non, cum sit do-
num supernaturale ; sed ex rnera liberalitate divina esset
datum proli, sicut fuit datum parenti, qui si primae tenta-
tioni restitisset, confirmatus in illa iustitia fuisset, scilicet sic,
inquam, confirmatus, quia nunquam illam amisisset, nec pec-
casset.

b) Sed habuissetne filius illam per patrem, vel per me-
rita patris vel parentum? — Dico quod non; quod enim con-
gruit toti naturae non datur uni individuo mediante alio, vel
per merilum illius; sed singulis individuis singulae fuissent
appositae iustitiae originales.

c) Sed fuissetne filius confirmatus in illa natus? — Dico
quod non; quia filius non recepisset perfectiorem iustitiam
quam pater: sed pater potuit eam perdere, et perdidit; ergo
et filius. Nec etiam illa iustitia necessitabat eos ad bene
agendum.

Potest etiam sic persuaderi : nam si nullum fuisset me-
ritum in prole respectu iustitiae, sed in parente solum, il-
lud non fuisset tantum sicut meritum Ghristi, qui fuit secun-
dus Adam; et tamen gratia quae confertur per meritum Chri-
sti in Baptismo vel in aliis Sacramentis non confirraat reci-
pientem; ergo multo minus suffecisset meritum cuiuscumque
parentis vel prolis ad confirmandum in iustitia.

705. (4) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad
primum argumentum [n. 699 a] dicitur quod Anselmus hoc
dicit opinando; vel hoc dixit quia mirabiliter fuissent adiuti
filii, ne peccassent: tum propter iustitiam originalem: tum pro-
pter sollicitam doctrinam parentum; qui filii, si habuissent vi-
ctoriam de prima tentatione, sic fuissent confirmati sicut et pri-

630 LIB. II. DIST. XX. QUAEST. I.

mus parens, si primae tentationi restitisset et victoriam ha-
buisset, qui fuisset sic confirmatus, quod nunquam postea pec-
cassel; sed ^ecczve potuisset, occurrente inductivo ad peccandum.

b) (Ad aliud [n. 699 b] concedo quod reprobi non fuissent
nati, quia omnes nati servassent iustitiam; quia non servare
non potuissent (a)).

c) Ad aliud argumentum [n. 699 c\ dico quod bonum est
efflcacius quam malum, (quia parum facere de bono est ma-
ioris potentiae et virtutis quam multa mala facere (6)); tarnen
malum aliquod potest pluribus obesse quam bonum aliquod
prodesse. — Aliter potest dici quod etsi malum in Adam
fuisset causa mali in prole, tamen non fuit causa confirmatio-
nis in malo in prole, quia tunc unusquisque natus fuisset ob-
stinatus (c) in malo; ergo similiter nec iustitia causa confir-
mationis iustitiae fuisset in prole.

d) Ad uliimum [n. 699 d] clico quod si illa duo opposita
essent a causa univoca, scilicet bonum iustitiae originalis et
malum peccati, argumentum concluderet. * Si vero una est
aequivoca cum altera univoca, argumentum non tenet * (d).
— Exemplum: qualitas corporalis potest generare qualita-
tem corporalem, ut calor calorem; non autem qualitas incor-
poralis potest generare qualitatem incorporalem, qualitas enim
incorporalis immediate a Deo creatur. Ita in proposito.

(a) Deest in Ed. Ven. ; quae tamen argumentum sub n. 699 b positum
habet. (b) Deest in Ed. Ven.

(c) Ed. Ven.... etsi malum fuisset causa mali, tamen nullus fuisset nec
est obstinatus.

(d) Wadd. Sed dico quod illa regula fallit in omnibus ubi unum op-
positorum potest produci a causa univoca, et alterum tantum a causa ae-
quivoca.

■~-e)am8(<=>'~-

QUAESTIO II.

700. — Proponitur quaestio. — Utrum in statu innocen-
tiae fuissent illi soli geniti qui nunc sunt etecti?

707. ( i ) — Argumenta piincipalia (1): — Quocl non probo:
— a) Quia aliqui nunc electi ex reprobis sunt nati: sed tunc non
fuissent reprobi ; ergo nec filii eorum ; vel oportet clicere quod
unus et idem filius electus posset esse a diversis parentibus,
ita quod iste electus, qui nunc est de patre rnalo, in statu in-
nocentiae fuisset de patre bono : quod est inconveniens.

b) Item, in illo statu fuissent tot unius sexus sicut alterius:
sed non probabile est quocl nunc salventur tot de uno sexu
sicut de alio; ergo eaedem personae electae nunc non fuissent
* et * tunc. — Assumptum probatur, quia nulla persona fuis-
set coniuncta cum alia in linea ascendente vel deseendente,
quia haec contra naturam fuissent. Unde Adam, si nunc vive-
ret, non posset contrahere. Quaelibet tamen persona fuisset
alii coniuncta, per obligationem istins praecepti : Crescite et
multiplicamini, etc. (2); et unus etiam non fuisset coniunctus
duabus, quia bigamia fuisset contra legem naturae; ergo in
linea laterali oportebat tot esse foeminas quot viros.

708. -- Oppositum patet per Gregor., IV. Moral., in fine:
Si parentem primum nulta peccati rubigo corrupisset, nequa-
quam ex se filios gehennae generaret; sed illi qui nunc per
Redemptorem salvandi sunt soli ab illo electi nascerentur.

709. ( 2 ) — Ostenditur in statu innocentiae illos solummodo
fuisse nascituros qui modo electi sunt (3). — Dico quod soli nunc
electi fuissent in statu innocentiae nati. — Ratio huius est,
quia omnis ordinate volens, post volitionem flnis, immediate
vult illud quod est immediatius vel proximius fini: Deus est
volens orciinate; ergo primo vult seipsum vel bonitatem suam
tamquam finem : secundo vult bonum creaturae rationalis

(1) Solvuntur ad n. 711.

(2) Gen. c. I. v. 22. (3) Cfr, Lib. I. dd. 39 et 41.

632 LIB. II. DIST. XX. QUAEST. II.

ultiraatum, quod est communicatio * beatitudinis * (a), sive com-
municatio beatifica suae bonitatis, creaturae tali: et postea
vult graiiam, quae ordinatur ad beatitudinem huius vel ad
fruitionem eius: et posterius vult istum beatum vel beatifica-
bilem esse nasciturum a iali parente. * Si * ergo, ut dictum
est, prius sunt beatitudini determinali quam quod nascantur
a ialibus parentibus, per quoscumque parentes nascantur, ex
quo habent rationem posterioris, huiusmodi parentes non pote-
runt variare determinatos beatificandos a voluntate divina, quin
iidem in numero nascantur. .

710. (3) — Solvuntur instantiae. — a) Sed dices contra :
quantumcumque medicus primo velit sanitatem sibi vel amico
slio, quia tamen illam non potest dare sine potione amara tali,
ideo vult talem potionem amaram; ergo similiter in proposito,
quamvis Deus velit illum beatificare, quia tamen non potest
generari iste nisi per illum parentem, ideo sicut iste beatifi-
candus est determinatus unus et idem in numero, sic suus pa-
rens, licet posterius natura ut sic consideratus. — Dico, sicut
dictum est, quod idem homo in numero non solum quoad ani-
mam, sed etiam quoad corpus organicum, potuit esse filius
Adae et filius Abrahae; et ex quocumque istorum duorum
fuisset, idem in numero fuisset, quia si nihil substantiae filii
sit de substantia patris, sed totum de menstruo, ut vult Philos.
II. De Gener. Animal., vel si ibi concurrat semen viri cum
isto semine mulieris, dico tamen quod eadem materia ex qua
iste gerieratur, quae fuit in statu naturae lapsae sub forma
alimenti, talis potuit esse in statu innocentiae sub forma alia,
puta pomi vel huiusmodi.

b) Dices quod identitas numeralis in effectu non solum requi-
rit identitatem numeralem materiae, sed etiam efflcientis, sicut
tangit primum argumentum [n. 707«]. — Dico quod non oportet;
ignis enim A quantitatis et virtutis tantae, si ex tali materia
ignem talem generaret, ignis B eiusdem virtutis et qualitatis,
pro eodem instanti, si in istam materiam ageret, eumdem ignem
in numero produceret, non obstante quod generans sit aliud
et aliud numero, quia generatum non sequitur praecise unita-
tem vel pluralitatem ex generante. Unde corpus organicum,
ad hoc quod sit idem numero, non requirit agens idem nu-

(a) Wadd. creaturae.

LIB. II. DIST. XX. QUAEST. III. 633

mero, licet requiratur ibi materia eadem numero; et tunc ma-
teria exsistente eadem, induceretur a diversis generantibus
eadem forma numero. — Si ponamus ergo fllios procreari de
semine quod est superfluum alimenti, idem alimentum in nu-
mero, quod etiam potuit esse in utroque statu, vel materia
nutrimenti, quae potuit esse hic sub una forma et ibi sub alia,
* et induta (a) * forma seminis ab uno agente per actum vir-
tutis generativae, posset transmutari ad eamdem formam ab
alio agente, et sic esset idem numero, et sic qui modo est fllius
reprobi potuit fuisse filius electi.

711. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Et ex hoc
patet ad primum argumentum [n. 707 a~\.
( * ) b) Ad secundum [n. 7076] dico quod si volumus dicere quod
aequalis est numerus salvandorum virorum s\cu\ et mulierum,
solutum est argumentum. — Sed esto quod non sint aequales in
numero; potest dici, ut videtur, quod non fuissent in numero ae-
quali in statu innocentiae per hunc modum: quod maritus diu vi-
xisset, et accepisset aliam uxorem, sua mortua, et sic fuissent in
statu illo plures foeminae, vel si e converso, plures viri. — Sed
quia secundae nuptiae non sunt modo multum laudabiles, et multo
minus tunc, ideo dico quod eadem persona potuit esse mas et foe-
mina; nam masculus et foemina sunt differentiae accidentates,
ita quod huiusmodi sexus non variant speciem, secundum Aristot.
X. Metaph., et sicut sexus muliebris non variat speciem homi-
nis, sic nec hic sexus hanc personam, et tunc qui nunc est
talis sexus potuit fuisse tunc alterius, vel e converso.

QUAESTIO III.

712. — Proponitur quaestio. — Utrum filii in statu inno-
centiae crevissent in corpore et scientia sicut modo?

713. — Solutio quaestionis. — Dico quod fuissent primo
nescii, et quod nervi eorum non fuissent primo apti ad mo-
tum progressivum : ideo, etc.

(a) Alias: et ibi sub alia inductum vel inducta.

G/GNfiNSys

DISTINCTIO VIGESIMA PRIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De invidla diaboli, qua ad hominem tentandum accessit. — « Videns
igitur diabolus hominem per obeclientiae humilitatem posse ascendere
unde ipse per superbiam corruerat, invidit ei; et qui prius per su-
perbiam fuerat diabolus, id est deorsum lapsus, zelo invidiae factus
est satan, id est adversarius. Unde et mulierem tentavit, in qua mi-
nus quam in viro rationem vigere novit. Eius enim malitia, ad ten-
tandum virtutem timida, humanam naturam in ea parte ubi debilior
videbatur aggressa est, ut si forte illic aliquatenus praevaleret, post-
modum fiducialins ad alteram, quae robustior fuit, pulsandam vel po-
tius subvertendam accederet. Primum igitur solitariam foeminam explo-
ravit, ut in ea primum omnem suae tentationis vim experiretur » (1).

Qliare in aliena forma venitf — « Sed quia illi per violentiam
nocere non poterat, ad fraudem se convertit, ut dolo hominem sup-
plantaret, quem virtute superare nequiret. Ne autem fraus illius ni-
mis manifestaretur, in sua specie non venit, ne aperte cognosceretur
et ita repelleretur. Iterum, ne nimis occulta foret fraus eius, quae
caveri non posset, et homo simul videretur iniuriam pati, si taliter
circumveniri permitteret eum Deus, ut praecavere non posset, in aliena
quidem forma venire permissus est diabolus, sed in tali in qua eius
malitia facile posset deprehendi. Ut igitur in propria forma non ve-
niret, voluntate sua factum est; ut autem in forma suae malitiae con-
gruenti veniret, divinitus factum est. Venit ergo ad hominem in ser-
pente, qui forte, si permitteretur, in columbae specie venire maluisset.
Sed non erat dignum ut spiritus malignus illam formam homini odio-
sam faceret in qua Spiritus Sanctus appariturus erat. Non ergo nisi
per serpentem tentare permissus fuit diabolus, ut per illud quod fo-
ris erat astutiam tentantis animadvertere foemina quiret » (2). Dia-
bolus enim per serpentem tentabat, in quo loquebatur.

(1) Hugo, Surnm. Sent. t. 3. c. 4. (2) Id. ib.

LIB. II. DIST. XXI. TEXT. MAGISTRI. 635

Ideoque serpens dictus est esse callidior cunctis animantibus ter-
rae (1), quia, ut ait Augustinus (2). « Mali Angeli, licet superbia
deiecti, natura tamen sunt excellentiores omnibus bestiis propter emi-
nentiam rationis ; quamvis serpens non rationali anima, sed spiritu
diabolico possit sapientissimus dici. Non ergo mirum, si diabolus, spi-
ritu suo implens serpentem sicut vates implebat, sapientissimum red-
diderat omnium bestiarum ; quem tamen ad tentandum non elegit dia-
bolus, sed per quod animal permissus fuit tentavit » .

Unde Augustinus Super Genes. «Non est putandum quod diabo-
lus per quem tentaret elegerit, sed cum decipere cuperet, non potuit nisi
serpentem per quod animal posse permissus est. Nocendi enim voluntas
inest cuique a se, sed potestas a Deo. Sic autem loquebatur diabolus per
serpentem ignorantem, sicut per energumenos vel phanaticos loquitur;
serpente enim velut organo est usus, movens naturam eius ad expri-
mendum sonos verborum et signa, quibus suam monstraret volunta-
tem. Serpens ergo nec verba intelligebat, nec rationalis est factus;
callidissimus tamen est dictus, propter astutiam diaboli. Locutus est
autem sicut asina Balaam (3) ; sed hoc diabolicum, illud angelicum fuit ;
boni enim et mali Angeli similiter operantur » .

Hic quaeri solet : quare mulier non horruit serpentem ? — Quia
a Deo cum noverit creatum esse, etiam officium loquendi a Deo acce-
pisse putavit.

De modo tentationis. — « Tentatio autem hoc modo facta est :
Stans coram foemina hostis superbus, non audet in verba persuasionis
exire, metuens deprehendi; sed sub interrogatione eam aggreditur, ut
ex responsione colligeret qualiter in malitia procedere posset. Cur,
inquit, praecepit vobis Deus, ut non comederetis de omni ligno Para-
disi? Cui respondit mulier: De fructu lignorum quae sunt in Pa-
radiso vescimur ; de fructu vero ligni quod est in medio Paradisi
praecepit nobis Deus, ne comederemus et ne tangeremus, ne forte
moriamuriA). In quo verbo dedit locum tentanti, cum dixit : Ne forte
moriamur', unde mox diabolus dixit ad mulierem: Nequaquam mo-
riemini; scit enim Deus quod in quacumque die comederitis ex eo,
aperientur oculi vestri et eritis sicut dii, scientes bonum et malum. —
Attende ordinem ac progressum humanae perditionis. Primo Deus di-
xerat: Quocumque die comederitis ex eo, morte moriemini ; deinde
mulier dixit : iVe forte moriamur ; novissime serpens dixit : Nequa-

(1) Gen. c. III. v. 1.

(2) Super Genes. ad Lit. Lib. XI; unde et sequentia

(3) Num. c. XXII. v. 28. (4) Gen. c. III. vv. 1 seqq.

636 LIB. II. DIST. XXI. TEXT. MAGISTRI.

quam moriemini. Deus affirmavit, mulier quasi ambigendo illud dixit,
diabolus negavit. Quae igitur dubitavit ab affirmante recessit et ne-
ganti appropinquavit » .

De versutia diaboli, qui ad facilius persuadendum, malum re-
movit, et bonum in pollicito duplicavit. — Qui ad suam persuasio-
nem pleniter suffulciendam, id est ut malum quod intendebat libere
persuaderet, « et malum quod mulier timuit negando removit, et re-
promissionem addidit, et ut eius persuasio citius reciperetur, promis-
sionem duplicavit. Unam nempe comestionem suadens, duo in praemio
proposuit : similitudinem Dei scientiamque boni et mali spondens. —
Ubi tribus modis hominem tentavit, scilicet gula in persuasione cibi,
cum dixit: In quocumque die comederetis : inani gloria in promissione
Deitatis, cum dixit: Eritis sicut dii : avaritia in promissione scien-
tiae, cum dixit : Scientes bonum et malum. Gula est immoderata
cibi aviditas, vana gloria amor propriae excellentiae, avaritia immo-
derata habendi cupiditas ; quae non est tantum pecuniae, sed etiam
altitudinis et scientiae, cum supra modum sublimitas ambitur » (1).

De duplici tentationis specie. — « Porro sciendum est duas esse
species tentationis, interiorem scilicet et exteriorem. — Exterior ten-
tatio est quando nobis extrinsecus malum visibiliter suggeritur verbo
vel signo aliquo, ut ille cui fit ad consensum peccati declinet; et ta-
lis tentatio tantum fit ab adversario. — Interior vero tentatio est
quando invisibiliter malum nobis intrinsecus suggeritur. Et haec ten-
tatio aliquando nt ab hoste, aliquando a carne; nam et diabolus in-
visibiliter mala suggerit, et ex carnis corruptione suboritur motus illi-
citus et titillatio prava; ideoque tentatio quae est ex carne non fit
sine peccato ; quae autem est ab lioste, nisi ei consentiatur, non ha-
bet peccatum, sed est materia exercendae virtutis. Tentatio autem
carnis interior difficilius vincitur, quia interius oppugnans de nostro
contra nos roboratur » .

« Homo igitur, qui sola exteriori tentatione pulsatus cecidit, tanto
gravius plectendus erat quanto leviori impulsu fuerat prostratus. —
Et tamen quia aliquam, licet modicam, cadendi occasionem habuit,
idcirco per Dei gratiam iuvari potuit ad veniam, ut qui per alium
ceciderat per alium erigeretur. Qui ergo incitatorem habuit ad ma-
lum, non iniuste reparatorem habuit ad bonum. Diabolus vero, quia
sine alicuius tentatione peccavit, per alium ut surgeret iuvari non de-
buit, nec per se potuit, et ideo irremediabile peccatum eius exstitit.

(1) D. Gregor. Sup. Evang. Homil. 16.

LIB. II. DIST. XXI. TEXT. MAGISTRI. 637

Peccatnm vero hominis, sicnt per alinm habuit initium, ita per alinm
non incongrne habet remedium » (1).

Quare homo, non Angelus, sit redemptusf — Praeterea ange-
lica natura, quoniam non tota perierat, sed ex parte perstiterat, non
est redempta; humana vero tota perierat, et ideo ne penitus repente
perderetur, ex parte est redempta, ut inde ruina suppleretur ange-
lica. Unde Augnstinus in Enchir. (2). « Placuit universitatis Creatori
et Moderatori, ut quoniam non tota multitudo Angelorum Deum dese-
rendo perierat, ea quae perierat in perpetua perditione remaneret;
quae autem cum Deo, illa deserente, perstiterat, de sua certissime
cognita semper felicitate gauderet. At vero creatura rationalis quae
in hominibus erat, quoniam peccatis atque suppliciis tota perierat, ex
parte poterat reparari, unde angelicae societati suppleretur quod
ruina illa minuerat. Hoc enim promissum est Sanctis, quod erunt ae-
quales Angelis Dei (3) » .

Quod non soli viro praeceptum fuit datum, — Illud etiam no-
tandum est, quod non soli viro praeceptum videtur esse datum, cum
ipsa mulier testatur sibi etiam esse mandatum, clicens : Praecepit no-
bis Deus, etc. Supra tamen legitur, ante factam mulierem Deum di-
xisse viro : De ligno scientiae boni et mali ne comedas. Non dixit : Ne
comedatis: forte quia facturus erat mulierem de viro, sic praecepit, ut
per virum ad mulierem perveniret mandatum; quia mulier quae sub-
iecta viro fuit, non nisi mediante viro divinum debuit accipere prae-
ceptum. Unde Apostolus (4) : Si quid discere mulieres voluerint, clomi
viros suos interrogent (5).

Si quaeritur: quomodo loqui potuerunt vel loquentem intelligere,
qui non didicerant inter loquentes crescendo vel magisterio? « Di-
cimus, quia Deus eos tales fecerat, qui possent loqui et discere ab
aliis, si essent » (6).

(1) Hug. I. De Sacr. p. 7. c. 6. (4) 7. Cor. c. XIV. v. 35.

(2) Cap. 29. (5) D. August. De Genes. ad Lit. Lib. VIII. c. 17.

(3) Matth. c. XXII. v. 30. (6) Ib. c. 16.

~or>¥^¥^ot

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXI. LIBRI II. SENTENTIARUM

*

QUAESTIONES

QUAESTIO I.

714. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
vigesimam primam quaeritur:

TJtrum peccatum hominis primum in statu innocentiae
potuit fuisse veniale?

715. — Argumenta principalia (1). — Quod sic, probo: —
a) Reclitudo innocentiae magis repugnat peccato mortali quam
veniali: sed, non obstante sua rectitudine, potuit peccare mor-
taliter; igitur multo magis potuit peccare venialiter, etiam ipso
remanente in statu innocentiae; aliter non videretur minus re-
pugnare rectitudini innocentiae peccatum veniale quam mor-
tale, si utrumque totaliter corrumperet.

b) Item, ab extremo in extremum non fit transitus nisi
per medium : peccatum veniale medium est inter iustitiam et
peccatum mortale; ergo, etc.

716. — Oppositum (2) : — a) Peccatum omne est deordinatio
aliqualis: sed deordinatio quaecumque, quantumcumque mo-
dica, non potuit stare cum summa rectitudine possibili tunc
bomini in statu innocentiae, in qua creatus fuit; ergo quod-
cumque peccatum corrumpisset illam rectitudinem rationis et
voluntatis: (sed non corrumpitur rectitudo per peccatum ve-
nialeia))) non ergo fuisset veniale.

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Quae a Doctore non solvuntur, quia pro ipsius sententia faciunt.

(2) Scil. contra Doctoris sententiam. Vid. solutionein ad n. 722.

LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. I. 639

b) Item, omni peccato debetur aliqua poena (a); ergo si
Adam peccasset quocumque modo, sibi debebatur poena: sed
poena non potuit sibi deberi, ipso remanente in statu innocen-
tiae; ergo omne peccatum fuit sibi mortale, et nullum veniale,
quia non patiebatur secum illam innocentiae rectitudinem.

717. (2) — Exponitur sententia tenens primum Adae pecca-
tum non potuisse esse veniale (1). — Dicitur quod primum pec-
catum non potuit fuisse veniale: — a) Quia peccatum pure
veniale corrumpere non habet, remanens veniale, summam re-
ctitudinem, quam habuisset homo in statu innocentiae: pecca-
tum autem quodcumque tunc illam corrumpisset; quare non
potuit esse nisi mortale.

b) Item, quamdiu vires superiores sunt ordinatae ad Deum,
in viribus inferioribus nulla potest esse obliquitas; quia, stante
illo statu, non est deordinatio in viribus inferioribus, nisi primo
sit in superioribus; peccatum ergo primum oportuit quod ha-
beret deordinationem virium superiorum : sed omnis talis de-
ordinatio fuisset peccatum mortale; ergo, etc.

718. — Impugnatur. — Conira: — a) Quia illud donum
non coniungebat perfectius ultimo flni quam quaecumque gra-
tia gratum faciens coniungit nunc viatorem: sed cum gratia
quacumque nunc potest stare veniale, etiam in perfectissimis;
unde Ioan. in Can. sua (2) : Si dixerimus quod peccatum non
habemus, nos ipsos seducimus, etc.

b) Item, suppono quod aliquis actus ex genere potest
esse peccatum veniale, puta verbum otiosum: sed Adam po-
tuit talem actum exercere, otiose scilicet loquendo: sed actus
de se venialis non flt mortalis, nisi quatenus super ipsum cadit
praeceptum; ergo cum nullum praeceptum habuisset Adam
de abstinendo ex necessitate salutis a talibus verbis, ad nimis
enim difficile obligasset viatorem, si eum in isto statu cle ne-
cessitate salutis obligasset ad faciendum semper quod fuisset
melius vel expedientius, vel ad vitandum quodcumque retar-
dativum ad melius, dico ergo quod potuit peccare venialiter
in illo statu.

(a) Wadd. addit: primo peccato non debebatur alia nisi mors, Gen. II.
v. 17: sed mors non debetur culpae veniali; ergo...

(1) Cuius rationes solvuntur ad n. 721.

(2) I. Ioan. c. I. v. 8.

640 LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. 1.

719. — Peccatum mortale — veniale. — Circa quod scienclum
quod peecatum mortale non distinguitur a veniali in hoc quod
unum est respectu finis, ufc mortale, et aliud eorum quae sunt
acl finem, ut veniale ; sed utrumque potest esse et circa ea
quae sunt ad flnem, et circa finem. Sed in hoc distinguuntur,
quia peccatum mortale est deordinatio opposita ordinationi sine
qua finis non potest sequi aliquo modo; quae quidem ordinatio
habet praeceptum contra quod deordinatio flt, et ideo omnis deor-
dinatio cadens sub praecepto avertit a fine necessario. — Sed
alia est ordinatio quae potest esse respectu finis sequendi, quae
non est necessaria, sed ulilis, quae non est de praecepto, sed
potius de consilio ; et deordinatio opposita huic est peccatum
veniale, nec facit cadere a fine necessario, * licet talis * (a)
non procedat meliori modo quo potest.

720. — Conclusio. — Dico ergo quod Adam potuit non tan-
tum exercere actum deordinatum contra praeceptum, sed etiam
contra consilium tantum: ut non faciendo maxime expedienda,
vel faciendo aliqua retardativa, licet non faceret directe contra
praeceptum necessarium ad salutem.

721. ('*) — Solvuntur rationes alterius opinionis. — a) Ad
primum pro opinione opposita [n. 717«] dico quod mortale
plus repugnat, et quoad intentionem, et quoad necessitatem,
illi rectitudini, non solum habituali, sed etiam actuali, quam
venialis obliquitas; quia *ista* potuit stare cum summa re-
ctitudine habituali tunc possibili viatori : sicut cum certitudine
intellectus de aliqua conclusione potest stare opinio de alia^
quia non repugnant; et forte etiam non repugnabat actuali:
sicut nunc actum maximum meritorium et valde excellentem
potest nunc sequi aliqua vana gloria, quae est peccatum ve-
niale; nec veniale illud tolleret meritum istius actus sic me-
ritorii.

Secl clices quocl tunc posset esse similiter in beato veniale.
— Dico quod si beatus dimitteretur sibi, posset in illum actum;
secl non esset sibi venialis, ratione praecepti quod habet cle
semper eliciendo illum actum beatificum, et propter praece-
ptum cle semper operando optima, esset sibi quaecumque de-
ordinatio talis mortate peccatum.

(a) Wadd. sed facit quod aetus.

LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. I. 641

b) Ad secundum [n. 717 6]: esto quod verum sit quod in
inferioribus viribus non potuerit fuisse deordinatio nisi prae-
fuisset in superioribus, tamen dico quocl non omnis deordi-
natio in virtute superiori est peccatum mortale ; nam levis
motus per surreptionem de opinione aliqua circa articulos
fldei est deordinatio in portione vel in virtute superiori, nam
potest esse circa tale obiectum quod non potest considerari
nisi per virtutes superiores, ut Deum esse trinum et unum;
et tamen non omnis motus levis est ibi peccatum mortale, licet
in superiori virtute sit gravius peccatum quam in inferiori, ut
patebit clist. 24.

722. — Solvimtur rationes fundamentales. — a) Acl primum
in oppositum [n. 716 a} per dicta patet

b) Ad secunclum [n. 716 b~\ de poena dico * quocl * alia
poena quam mors potest responclere veniali, puta displicentia
aliqua, vel aliquid huiusmodi. — Vel potest dici quocl poena
sibi proprie non correspondet; sed committens veniale est de-
bitor ferventioris actus voluntatis quam prius, qui fervor con-
sumeret peccatum veniale. De hoc Lib. IV. dist. 21. * c. 2 *. —
Nec obfuisset innocentiae Adae habuisse poenam debitam ve-
niali, praeter mortem.

•> MMi^S^£N£N£^5 «

Tom. II. 41

QUAESTIO II d).

723. ( 4 ) — Proponitur quaestio. — * Circa secundum *
quaeritur :

Utrum peccatum Adae fuerit gravissimum?

724. — Argumenta principalia (2). — Quod sic: — a) Per
August. in Enchir. (3), qui vult quod peccatum ideo est malum,
quia adimit bonum: sed peccatum Adae ademit maximum
bonum, quia iustitiam originalem, a se et ab omnibus suis po-
sterioribus; ergo, etc.

b) Item, secundum iustitiam divinam poena correspondet
culpae, quia in Apoc. XVIII. c. v. 7: Quanlum glorificavit se et
in deliciis fuit, etc, et ibidem (4): Secundum mensuram delicii
erit et plagarum modus: sed peccato Adae maxima poena
fuit inflicta, quia mors, quae est ultimum terribilium, et sui,
et omnium posteriorum; ergo, etc.

c) Item, glossa Augustini super illud verbum Psal. LXVIII.
v. 5, quae non rapui, tunc exsotvebam, dicit quod Eva et
Adam rapere voluerunt Divinitatem, et perdiderunt felicitatem :
sed appetere Divinitatem sibi voluisse inesse fuit, ut dicitur, ma-
ximum malum in Angelo malo, patet de hoc supra [n. 417 seq.];
adhuc autem multo magis in homine, quia Divinitas multo ma-
gis est improportionata homini quam Angelo; ergo magis pec-
cavit Adam quam Angelus. Et ponitur ista auctoritas in littera (5).

725. — Oppositum: — August. XI. Super Genes. c. ult., et
ponitur in littera (6) cap. illo, Ex quo manifeste, dicit quod
Adam non carnali concupiscentia victus, sed amicabili qua-
dam ccmpulsus benevolentia, qua plerumque fit ut offendatur
Deus, ne offendatur amicus, peccavit. Eva autem, secundum

(1) Quae potius ad distinctlonem sequentem pertinet, ut legenti patet et
ex iterata ad litteram illius Distinctionis retnissione deducitur, sicque aliqui
codices ferunt, teste Waddingo. (4) Deut. c. XXV. v. 2.

(2) Solvuntur ad n. 730. (5) Distinctionis 22 pag. 650.

(3) Cap. 8. (6) Eiusd. Distinctionis pag. G49.

LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. II. 643

•eum, multo magis peccavit, quia appetivit illam aequalitatem
divinam (quam numquam appetebat Adam(a)).

726. ( 2 ) — Divisio. — Hic sunt tria videnda : primo
quale fuit primum peccatum Adae : secundo quam grave
fuit eius peccatum : tertio de comparatione gravitatis peccati
Adae ad gravitatem peccati Evae.

727. — Ostenditur primum Adae peccatum non fuisse inor-
dinatum amorem sui, sed inordinatum amorem amicitiae uxoris.
— De primo dico: — a) Quod in genere sunt duo actus volun-
tatis, velle et nolle [n. 425 et Lib. I. n. 1200]. — In nolle autem
non potest primo consistere peccatum, ut dictum est supra
* dist. 6, q. 2 *, sed in velle. — Est autem velle duplex : aut
est velle aliquid amore amicitiae, qui est propter se vel
propter amatum: vel amore commodi, qui est propter aliud.
Et ita quod amatur amore amicitiae magis amatur quam quod
amatur amore commodi, ut dicit Aristot. I. Posier.: Propter
quod unumquodque, etc.

b) Primum autem peccatum Adae non fuit ex immode-
rato amore sui, sicut fuit primum peccatum Angeli [n. 427];
Angelus autem per essentiam suam intelligit se primo [n. 309],
et homo prius intelligit alia quam se, et utitur obiecto sensi-
bili in sui cognitions. Primum ergo peccatum hominis non potuit
esse immoderatus amor sui.

c) Sed, secundum quod dicit Augustinus, ubi supra, immo-
deratus amor amicitiae uxoris. Nam dicit Augustinus quod
noluit contristare eam, quam credebat sine suo solatio con-
tabescere, et a se alienatam omnino interire, ut habetur in
littera (1), c. illo, Ex quo manifeste.

d) Patet ergo quod non fuit amor concupiscentiae vel
libidinis, quia ille nondum fuerat.

e) Ex isto autem amore inordinato peccatum gravius se-
quebatur, scilicet voluntas explendi illud quod non licuit. puta
praeceptum de esu pomi violare ; quod quidem non fuit expresse
praeceptum ex natura rei, vel de lege naturae, sicut sunt
praecepta Decalogi; esus enim illius pomi in se non fuit de
genere mali, sed solum fuit malum quia prohibitum, ad ex-
periendum eorum obedientiam.

(a) Deest in Ed. Yen. (1) Dist. 22, pag. 649.

644 LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. II.

728. ( 3 ) — Ostenditur peccatum Adae non fuisse maximum. —
Ex isto patet secundum [n. 726], scilicet cle gravitate huius pec-
cati. — aj Nam gravitas peccati vel concluditur ex hoc quod
opponitur magis intensae bonitati, vel quia honitas opposita
est magis necessaria, scilicet quia peccatum tale est magis
contra plura praecepta et magis ardua quam aliud pec-
catum.

b) Neutro autem modo fuit peccatum Adae maximum;
quia non privabat formaliter bonitatem maximam; non enim
fuit directe contra maximum bonum divinum, sed formaliter
contra bonum creatum, quamvis indirecte privaret honum
maximum. — Nec etiam fuit illud peccatum directe contra ar-
duissimum vel necessarium praeceptum, quod est: Diliges
Dominum Deum{i), etc; nec contra secundum magis neces-
sarium post illud, quod est de dilectione proximi (2); excessus
enim de diligendo eum minus est directe contra illud quam
odium proximi: idem excessus etiam de diligenclo proximum
minus est contra dilectionem Dei quam est odium Dei, si
tamen Deus potest ocliri. Quia igitur esus ligni vitae (3) non
fuit peccatum nisi quia prohibitum, ita enim bene licuisset
sumpsisse de illo ligno sicut de quolibet alio, si non affuisset
praeceptum; peccata autem contra clecem praecepta Decalogi
sunt peccata quae sunt contra illud cuius contrarium praeci-
pitur et quod est etiam tenendum et observandum ex lege
naturae; ergo sequitur quod peccatum hominis primi non fuit
quantum ad hoc gravissimum; imo dico quocl multa peccata
fiunt modo a multis quae sunt graviora, ita quod si Adam
debuisset fuisse damnatus pro illo, multo minorem poenam
sustinuisset.

729. (*) — Ostenditur peccatum Evae gravius fuisse peccato
Adae. — De iertio [n. 726] dico: — a) Quod peccatum Evae
fuit gravius quam peccatum Adae, pro eo quod voluit sibi usur-
pare aequalitatem Divinitaiis, ut dicit Magister et Augustinus;
patet in littera (4). Unde, habens aviditatem aequalitatis Dei et
scientiae divinae, fuit seducta ; vir autem non fuit seductus, ut
vult Apostolus, 1. ad Tim. II. cap. v. 14, et ideo sic appetendo

(1) Deut c. VI. 5. (2) Matth. c. XXII. v. 39. (3) Legas: scientiae
boni et mali, Gen. c. II. vv. 9 et 17. (4) Dist. 22 pag. 619.

LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. II. 645

non peccavit, secl ex inordinato amore, ut dictum est [n. 727];
et ideo peccatum mulieris fuit gravius. — Item, fuit peccati viri
causa, et ideo gravius addendo, quod praedictum est.

b) Dico tamen quod peccatum potest aggravari ex cir-
cumstaniia accidentali, ut propter excellentiam personae et
dignitatem, quae ex hoc magis debet praecavere peccatum. —
Item propter fortitudinem et possibilitatem resistendi. — Ideo
dicit Magister in littera (1), quod quia Adam exteriori tentatione
pulsatus cecidit, tanto gravius plectendus erat, quanto leviori
impulsu erat prostratus; tentatio enim carnis difflcilius vinci-
tur, quia de nostro contra nos roboratur. Quia igitur Adam
fuit circumspectior et nobilior et fortior ad resistendum, ideo
per accidens suum peccatum fuit maius; tradita enim fuit
Adae iustitia originalis tamquam digniori et circumspectiori
et fortiori, ita quod si eam perderet, pro se et tota sua po-
steritate perderet: non sic autem fuit tradita mulieri. Ideo
Adae peccatum accidentaliter fuit gravius peccato Evae;/br-
maliier tamen, per se mere et praecise in se, peccatum Evae
fuit gravius.

730. (5) — Solvuntur argumenta principalia. — Ad pri~
mum argumentum [n. 724 a] : illud est gravius quod plus
adimit de bono, verum est, si adimit formaliter, quod non
fecit peccatum Adae, ut visurn est; sed nec iustitiam origi-
nalem ademit formaliter , sed solum demeritorie.

b) Ad secundum [n. 724 b] dicendum quod peccatum il-
lud est maius cui debetur maior poena, dummodo illa poena
sit formaliter punitio illius culpae. Sic autem peccato Adae
non debebatur maxima poena, immo si ipse damnatus fuisset
pro illo peccato, non fuisset ita graviter punitus pro isto pec-
cato sicut multi alii. — Et cum dicis quod mors infligebatur
sibi pro illo peccato, quae est maxima poena, dico quod non
dicebatur immortalis ante culpam per aliqua intrinseca
[n. 690seqq.], quae postea fuissent corrupta per peccatum, sed
per gratuita sibi collata. Videmus autem aliquando quod ex
parva (a) culpa subtrahuntur maxima beneficia, licet pro illa
non infligatur maxima poena, imo modica. Et potest dici quod

(a) Ed. Ven. una.
(1) Pag. 636.

646 LIB. II. DIST. XXI. QUAEST. II.

mors, quae debetur peccato Adae, licet sit poena generalior
et magis extensa quam alia quaecumque poena homini pro
quocumque peccato data, non tamen est maior poena quam
illa quae debetur peccato mortali; nam licet Adam per pec-
catum suum amiserit iustitiam originalem pro eo et pro tota
sua posteritate, non sequitur ex hoc quod mors consequuta
per subtractionem illius iustitiae sit gravior poena : sicut nec
dehaereditatio, quae sequitur dehaereditatum et posteritatem
totam, est gravior poena quam decapitatio unius hominis, quam
non sequitur decapitatio alicuius de posteritate; nec exulatio
alicuius, quam sequitur tota posteritas, est maior poena quam
illa decapitatio.

cj Ad aliud [n. 724 6] dico quod Adam non appetebat
aequalitatem Dei directe et formaliter, sed tantum interpre-
tative ; et sic omnis peccans, secundum quod dicit Ansel., De
Casu diaboli, vult rapere aequalitatem Dei, imo vult esse
maior Deo, in eo quod voluntatem suam vult praeferri volun-
tati divinae, non obediendo voluntati eius. Et hoc est solum
interpretative, et non formaliter appetere aequalitatem DeL
Et sic tantum interpretaiive, et non formaliter appetierunt
tam homo quam Angeli mali aequalitatem Dei.

DISTINCTIO YIGESIMA SECUNDA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De origine illius peccati. — Hic videtur diligenter investigan-
dum esse quae fuerit origo et radix illius peccati. — Quidam pu-
tant quamdam elationem in animo hominis praecesisse, ex qua dia-
boli suggestioni consensit. Quod videtur Augustinus innuere, Super
Genes. (1), ita inquiens: « Non est putandum quod homo deiiceretur,
nisi praecessisset in eo quaedam elatio comprimenda, ut per humi-
litatem peccati sciret quam falso de se praesumpserit, et quod non
bene se habet natura, si a faciente recesserit » . Item in eodem (2) :
« Quomodo verbis tentatoris crederet mulier, Deum se a re bona
et utili prohibuisse, nisi inesset eius menti amor ille propriae po-
testatis et de se superba praesumptio, qitae per tentationem fuerat
convincenda aut perimenda? Denique non contenta suasione serpentis,
aspexit lignum bonum esu, decorum aspectu (3) ; nec credens se inde
posse mori, forte putavit Deum alicuius causa significationis illa di-
xisse. Ideo manducavit et dedit viro suo, fortassis cum aliqua sua-
sione, quam Scriptura intelligendam reliquit. Vel forte non fuit sua-
deri necesse, cum eam mortuam esse illo cibo non videret vir » .
« Sicut ergo non est permissus diabolus tentare foeminam nisi per
serpentem, ita nec virum nisi per foeminam » (4), ut sicut praece-
ptum Dei per virum venit ad mulierem, ita diaboli tentatio per mu-
lierem transiret ad virum. « In muliere vero, quae rationalis erat,
non est ipse locutus, ut in serpente, sed persuasio eius, quamvis in-
stinctu adiuvaret interius, quod per serpentem gerebat exterius » (5).

— Ex praedictis tentationis modus atque progressus insinuatur, nec
non etiam quod praediximus innui videtur, scilicet quod tentatio-
nem praecesserat quaedam elatio et praesumptio in mente hominis.

Obiectio contra illos qui dicunt elationem praecessisse in mente.

— Quod si ita fuit, non igitur alterius suggestione prius peccavit;
cum auctoritas (6) tradat ideo peccatum diaboli incurabile esse, quia

(1) Lib. XI. c. 5. (3) Gen c. III. v. 6 seqq.

(2) Cap. 30. (4j D. August. ib. c. 27. (5) Ib.
(6) D. Gregor. Mor. Lib. IV. c. 13; D. Anselm. Cur Deus homof

Lib. II. c. 22; D. August. loc. cit. c. 42.

648 LIB. II. DIST. XXII. TEXT. MAGISTRI.

non suggestione, sed propria superbia cecidit; liominis vero curabile,
quia non per se, sed per alium cecidit, et ideo per alium resurgere
potuit [Vid. pag.*636]. — Quocirca praedicta verba Augustini pium ac
diligentem lectorem effiagitant, quae sic intelligere sane quimus : Non
deiiceretur homo in actum illius peccati, ut scilicet lignum vetitum
ederet, et in has miserias per tentationem diaboli, nisi elatio compri-
menda praecessisset, non utique tentationeni, sed opus peccati. Talis
enim fuit ordinis processus: diabolus tentando dixit: Si comederitis,
eritis sicut dii, scientes bonum et malum; quo audito, statim menti
mulieris surrepsit elatio quaedam et amor propriae potestatis ; ex quo
placuit ei facere quod diabolus suadebat? et utique fecit. Suggestibne
igitur peccavit, quia tentatio praecessit, ex qua in mente eius orta
est elatio, quam peccatum operis secutum est et poena peccati.

Quae fuit elatio mulieris? — Et talis quidem elatio in mente
mulieris fuit pro certo, qua credidit et voluit habere similitudinem Dei
cum aequalitate quadam, putans esse verum quod diabolus dicebat. Et
ideo specialiter mulierem commemorat Augustinus(l) inquiens: «Quo-
modo crederet mulier diabolo, nisi esset in mente eius de se superba
praesumptio? » Et quod ibi sequitur, scilicet: « Quae per tentationem
fuerat convincenda vel perimenda » , ad mulierem referendum est, ut
intelligatur quae mulier, non elatio, fuerat per tentationem, etc.

Quae fuit elatio viri, an crediderit et voluerit quod mulier? —
Solet quaeri, utrum illa talis elatio et amor propriae potestatis in
viro fuerit sicut in mulieref — Ad quod dicimus quia Adam non fuit
seductus (2) eo modo quo mulier ; non enim putavit esse verum quod
diabolus suggerebat. In eo tamen fuisse seductum credi potest, quod
commissum veniale putaverit, quod peremptorium erat. — Sed nec prior
seductus fuit, nec in eo in quo mulier, ut crederet Deum illud lignum
ideo tangere prohibuisse, quoniam si tangerent, fierent sicut dii. Ve-
rumtamen praevaricator fuit Adam, ut testatur Apostolus (3). Potuit
ergo aliqua elatio menti eius inesse illico post tentationem, ex qua voluit
lignum vetitum experiri, cum mulierem non videret mortuam, esca illa
percepta. — Unde Augustinus, Super Genes. (4) : « Cum Apostolus Adam
praevaricatorem fuisse ostendat dicens : In similitudinem praevarica-
tionis Adae, seductum tamen negat, ubi ait: Adam non est seductus,
sed mulier. Unde et interrogatus non ait: Mulier seduxit me, sed:
Dedit milii et comedi. Mulier vero inquit : Serpens seduxit me » .
— Hanc autem seductionem proprie vocavit Apostolus, per quam id
quod suadebatur, cum falsum esset, verum putatum est, scilicet: quod

(1) Lib. cit. c. 30. (3) Rom. c. V. v. 14.

(2; 1. Tim. c. II. v. 14. (4) Lib. XI. c. 42 — De Civit. Dei, Lib. XIV. v. 11

LIB. II. DIST. XXII. TEXT. MAGISTRI. 649

Deus lignum illud icleo tangere prohibuerit, quia sciebat eos, si teti-
gissent, sicut cleos futuros, tamquam eis Divinitatem invideret, qui
eos homines fecerat. — « Sed etsi virum propter aliquam mentis ela-
tionem, quae Deum latere non poterat, sollicitavit aliqua experiendi
cupiditas, cum mulierem videret, accepta illa esca, non esse mortuam,
non tamen eum arbitror, si iam spirituali mente praeditus erat, ullo
modo credidisse quod diabolus suggerebat » (1).

Quis plus peccavit, Adam vel Evaf — Ex quo manifeste ani-
madverti potest, quis eorum plus peccaverit, Adam scilicet vel Eva.
Plus enim videtur peccasse mulier, quae voluit usurpare Divinitatis
aequalitatem et nimia praesumptione elata credidit ita esse futurum.
« Adam vero nec illud credidit, et de poenitentia et Dei misericordia
cogitavit, dum uxori morem gerens, eius persuasioni consensit, nolens
eam contristare et a se alienatam relinquere, ne periret, arbitratus
illud esse veniale, non mortale clelictum » . — Uncle Augustinus (2) :
Apostolus ait : Adam non est seductus ; quod utique ita accipi potest,
ut intelligatur non esse seductus prior scilicet vel, in eo in quo mulier,
ut scilicet crederet illud esse verum: Eritis sicut dii; sed putavit
utrumque posse fieri, ut et uxori morem gereret, et per poenitantiam
veniam haberet. Minus ergo peccavit qui de poenitentia et Dei mi-
sericordia cogitavit. Postquam eniin mulier seclucta manducavit eiqae
dedit, ut simul ederent, noluit eam contristare, quam credebat sine
suo solatio contabescere et a se alienatam omnino interire ; non qui-
dem carnali victus concupiscentia, quam nondum senserat, sed ami-
cabili quadam benevolentia, qua plerumque fit ut offendatur Deus,
ne offendatur amicus, quod eum facere non debuisse, divinae sen-
tentiae iustus exitus indicavit. Ergo alio quodam modo ipse etiam
deceptus est. Inexpertus enim divinae severitatis, in eo falli potuit,
ut veniale crederet esse commissum. Sed dolo illo serpentino, quo mu-
lier seducta est, nullo modo arbitror illum potuisse seduci » . — Ex
his datur intelligi quod mulier plus peccaverit, in qua maioris tu-
moris praesumptio fuit; qaae etiam in se et in proximum et in
Deum peccavit; vir autem tantum in se et in Deum. — Inde etiam
colligitur quod mulier plus peccaverit, quia gravius punita est, cui
dictum fuit (3) : In dolore paries filios, etc.

Quod praedictae sententiae adversari videtur. — Sed huic vide-
detur contrarium quod Augustinus, Super Genes. (4), de viro et muliere
peccatum suum excusantibus ait: « Dixit Adam: mulier, quam dedi-
sti mihi, dedit milii de ligno, et comedi; non dicit: peccavi. Super-
bia enim habet confusionis cleformitatem, non confessionis humilita-

(1 ) D. August. Sup. Genes. ad lit. Lib. XI. c. 42. (3) Gen. c. III. v. 16.

(2) lb, et De Civit. Dei, Lib. XIV. c. 11. (4) Lib. XI. c. 35.

650 LIB. II. DIST. XXII. TEXT. MAGISTRI.

tem.. Nec etiam mulier confitetur peccatum, sed refert in alterum,
dicens : Serpens decepit me, et comedi, impari sexu, sed pari fastu » .
— Ecce hic dicit Augustinus quia parem fastiun habuit mulier cum
viro ; pariter ergo superbierunt et pariter peccaverunt. — Sed hoc ita
determinari potest, ut dicamus parem utriusque fuisse fastum in excusa-
tione peccati, et etiam in esa ligni vetiti, sed disparem, et in muliere
multo maiorem, in eo quod credidit et voluit esse sicut Deus, quod non
vir. — Verumtamen et de viro legitur quod voluit esse sicut Deus. Dicit
enim Augustinus (1) super illum locum Psalmi (2), quae non rapui,
tunc exsolvebam : « Rapuit Adam et Eva, praesumentes ut diabolus de
Divinitate ; rapere voluerunt Divinitatem, et perdiderunt felicitatem » .•
Item super illum locum (3), Deus, quis similis tibif : « Qui per se vult
esse ut Deus perverse vult esse similis Deo, ut diabolus, qui noluit
sub eo esse, et homo, qui ut servus noluit teneri praecepto, sed voluit
ut, nullo sibi dominante, esset quasi Deus » . Item super illum Episto-
lae (4) locum, non rapinam arbitratus est se esse aequalem Deo, « quia
non usurpavit, quod suum non esset, ut diabolus et primus homo » (5).

Quorumdam sententia, quod Adam ambierit esse ut Deus, sed
non crediderit possibile. — Ideo quibusdam videtur quod etiam Adam
ambierit esse sicut Deus; non tamen credidit id fieri posse; et ideo
falsum esse quod diabolus promittebat cognovit. Et licet Divinitatis
aequalitatem concupierit, non tamen adeo exarsit, nec tanta est affe-
ctus ambitione sicut mulier, quae illud fieri posse putavit, et ideo
magis illud ambiendo superbivit. Virum autem aliqua forte ambitionis
subreptio movit, sed non ita ut illud verum vel possibile fore putaret. —
Aliis autem videtur ideo dictum esse quod Adam illud voluerit, quia
mulier de eo sumpta illud voluit, sicut, inquiunt, peccatum dicitur (6)
per unum hominem intrasse in mundum, id est, in humanam naturam,
cum tamen mulier ante virum peccaverit, quia per mulierem intraverit
de viro factam. Vel potius ideo per hominem dicitur intrasse, quia,
etiam peccante muliere, si vir non peccasset, humanum genus minime
peccatis corruptum periret. — Minus ergo peccavit vir quam mulier.

Obiectio contra id quod dictum est, virum minus peccasse. —
His autem opponi solet hoc modo : « Tribus modis, ut Isidorus ait (7) ,
peccatum geritur, scilicet: ignorantia, infirmitate, industria. Et gra-
vius est infirmitate peccare quam ignorantia, graviusque industria
quam inftrmitate. Eva autem videtur ex ignorantia peccasse, quia se-
ducta fuit ; Adam vero ex industria, quia non fuit seductus, ut Apo-
stolus ait » . — Ad quocl dicimus quia licet Eva in hoc per igno-

(1) Enarrat. in Psalm. (2) LXVIII. v. 5. (3) Ps. LXX. v. 19.
(4) Philip. c. II. v. 6. (5; Tract. XVII. in Ioan. (6) Bom. c. V. v. 12.
(7) Sent. II. c. 17 — D. Gregor. Moral. Lib. XXV. c. 11.

LIB. II. DIST. XXII. TEXT. MAGISTRI. 651

ra?ifo'ara deliquerit, quod putavit verum esse quod diabolus suadebat, nou
tamen in hoc, quin noverit illud Dei esse mandatum, et peccatum esse
contra agere; et ideo excusari a peccato per ignorantiam non potuit.

Quod ignorantia alia excusat, alia non. — Est enim ignoran-
tia quae excusat peccantem, et est ignorantia talis quae non ex-
cusat. Est autem ignorantia vincibilis, et ignorantia invincibilis. —
Excusatio omnis tollitur ubi mandatum non ignoratur.

De triplici ignorantia, quae excusat, et quae non. — Est enim igno-
rantia triplex: et eornm scilicet qui scire nolunt, cum possint; quae non
excusat, quia et ipsa peccatum est : et eorum qui volunt, sed non possunt;
quae excusat et est poena peccati, non peccatum: et eorum qui quasi
simpliciter nesciunt, non renuentes vel proponentes scire ; quae nemi-
nem plene excusat, sed sic fortasse ut minus puniatur. — Unde Au-
gustinus ad Valentinum (1) : « Eis aufertur excusatio qui mandata Dei
noverunt, quam solent habere homines de ignorantia. Et licet gravius
sit peccare scienter quam nescienter, non ideo tamen confugiendum
est ad ignorantiae tenebras, ut in eis quisquam excusationem requi-
rat. Aliud est enim nescisse, aliud scire noluisse » ; « quia in eis qui
intelligere noluerunt ipsa ignorantia peccatum est ; in eis vero qui non
potuerunt poena peccati » (2). « Ignorantia vero quae non est eorum qui
scire nolunt, sed eorum qui tamquam simpliciter nesciunt, nullum sic
excusat, ut aeterno igne non ardeat, sed fortasse ut minus ardeat»(3).
— Non igitur mulier excusationem habuit de ignorantia, cum man-
datum noverit, et peccatum esse secus agere non ignoraverit.

Unde processerit consensus illius peccati, cum natura hominis es-
set incorruptaf — Solet etiam quaeri, cum sine vitio esset natura
hominis, unde consensus mali processerit? — Ad quod responderi po-
test quia ex libero arbitrio propriae voluntatis fuit. In ipso enim et in
alio causa exstitit ut fieret deterior : in alio, quia in diabolo, qui suasit;
in ipso, quia voluntate liberi arbitrii consensit. Et cum liberum arbi-
trium sit bonum, ex re utique bona malus ille consensus provenit, et ita
ex bono malum manavit. — De hoc autem in sequenti (4) plenius tracta-
bimus, cum origo mali, et in qua re coalescat, investigabitur.

An voluntas praecesserit illud peccatumf — Si vero quaeritur, utrum
voluntas illud j)eccatum praecesseritf — Dicimus, quia peccatum illud et
in voluntate et in actu constitit ; et voluntas actum praecessit ; sed ipsam
voluntatem alia hominis voluntas mala non praecessit ; atque ex diaboli
persuasione et hominis arbitrio illa voluntas mala prodiit, qua iusti-
tiam deseruit et iniquitatem inchoavit ; et ipsa voluntas iniquitas fuit.

(1) De Gratia et Lib. Arb. c. 3. (3) S. August. 1. cit.

(2) S. Prosper, Lib. SentenL (4) Dist. 31.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

731. ( i ) — Proponitur quaestio. — Girca distinctionem
vigesimam secundam quaeritur;

Utrum peccatum primi hominis fuerit ex ignorantia?

732. — Argumenta principalia (1). — Quocl sic : — a) Au-
gust, De Civit. XIV. (2) et etiam XI. Super Genes. c. 42, dicit
quod Adam credidit peccatum suum fuisse veniale.

b) Item, omnis peccans vel peccat ex eleciione, vel ex
passione, vel ex ignorantia: illud peccatum non fuit ex pas-
sione, quia nulla inordinata passio potuit esse ante primum
peccatum : nec ex electione, quia electio sequitur consilium ;
unde electionis defectus videtur provenire ex ratione, cuius de-
fectus praesupponit peccatum : (quod non convenit (a)) quantum
ad illum statum; ergo ex ignorantia peccavit.

733. — Gontra: — I. ad Timot. II. v. 14: Adam non est
seductus, sed Eva (3).

734. ( 2 ) — Peccati ex ignorantia distinctio. — Respondeo :
— a) Proprie loquendo peccatum ex> ignorantia est triplex:
vel ubi ignorantia est causa, et sic praecedit peccatum. quia
si sciret non peccaret, et sic est quasi dispositio ad peccatum:
secundo modo concomitatur peccatum; sic enim dicitur peccare
ignorans, vel aliquis peccando ignorare: tertio modo potest
ignorantia sequi ex peccafo quasi poena eius.

b) Item distinguitur, quod potest accipi pro simplici ne-
scientia, vel pro ignorantia erronea.

c) Item distinguitur, quocl(&) potest esse ipsius facti in se,
vel quoad aliquas circumstantias, vel quoad aliquid consequens.

735. — An et qua ignorantia Adam peccaverit? — a) Lo-
quendo ergo de ignorantia quae est error, sic non peccavit
ex ignorantia, quia error non praecessit, ita scilicet quod cre-
deret illud factum esse bonum, vel bonum ex hoc sequi;quia,

(«) Deest in Ed. Ven. (b) Ed. Ven. Secundo potest.

(1) Solvuntur ad n. 736.

(2) Cap. 11. (3) Mulier autem seducta in praevaricatione fuit.

LIB. II. DIST. XXII. QUAEST. UNICA. 653

ut dicit August. III. De Lib. Arb., a/pprobare vera pro falsis
est nalurae lapsae, non institutae.

b) Contra si offerebatur sibi quando peccavit bonum verum,
in eligendo non peccavit; si bonum apparens, erravit. — Dico
quod aliquid simplex offerebatur sibi, et ut verum bonum potuit
apprehendi, scilicet diligere uxorem; tamen non est usus sicut
apprehendit. Unde scivit esse melius Deo placere quam uxori;
et volitio qua voluit uxori placere fuit peccatum. Et ante illam
non habuit errorem nisiimproprie vocanclo errorem; et ideo
prius peccavit quam erravit. Cuius probatio est, quia si ante pec-
catum erravit, bonum aliquid ergo apparuit sibi quod non erat
bonum, secl apparebat, et tunc circa principium potuit esse
error, quia illud est principium quod apparet de se verum.
( 3 ) c) Si autem dicatur quod non est principium, ergo si
apparuit falsum ex syllogismo falso in forma, non concludi-
tur sibi necessario, quia non oportet voluntatem aclhaerere
propter syllogismum sophisticum. Si ex syllogismo falso in
materia, quaero: aut cle se apparet falsum, et sic esset oppo-
situm principii veri, quocl neminem deciperet: si ex alio ap-
pareret falsum, tunc erit processus in infinitum, aut erit de-
venire ad aliquod quod cle se apparet falsum (a).

cl) Ideo dicendum quod non peccavit ex errore.

e) Similiter ignorantia facti non praecessit peccatum; sci-
vit enim hoc esse contra praeceptum Dei: comedere de ligno.

f) Sed ignorantia circumstantiarum consequentium, utpote
utrum tanta poena sequeretur, bene potuit habere illam igno-
rantiam ante peccatum.

g) Similiter ignorantia potuit sequi peccatnm primum in
quantum ex immoderato appetitu complacendi uxori suae pec-
cando credidit oppositum, scilicet esse veniale quod erat mortale.

736. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad primam
rationem [n. 732 a] dicendum quod ista credulitas erronea vel
concomitabatur , vel sequebatur primum peccatum.

b) Ad secundum [n. 732 b] dico quod peccavit ex ele-
ctione, in eo quod elegit sic complacere uxori; non tamen in-
telligendo electionem prout est * conclusio * syllogismi practici;
potuit enim quod inordinate appetiit fuisse absolute apprehen-
sum, apprehensione simplici, absque aliquo erroneo iudicio prae-
cedente, et hoc sufflcit ad hoc quod illud inordinate appeteret.

(a) Ed. Ven. verum.

DISTINCTIO VIGESIMA TERTIA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quare Deus permiserit hominem tentari, quem sciebat casurum?
— Praeterea quaeri solet, « cur Deus liominem tentari permiserit,
quem decipiendum esse praesciebat? — Sed non esset laudabile ho-
mini, si ideo bene vivere posset, quia nemo male vivere suaderet, cum
in natura haberet posse, et in potestate haberet velle non consentire
suadenti, Deo iuvante » (1) ; « et est gloriosius non consentire quam
tentari non posse » (2).

Moventur etiam quidam dicentes : « Cur creavit Deus quos futuros
malos praesciebat ? — Quia praevidit quid boni de malis eorum esset
facturus; sic enim eos fecit, ut relinqueret eis unde aliquid facerent;
et si culpabiliter aliquid facerent, illum de se laudabiliter operantem
invenirent. A se habent voluntatem malam ; ab illo naturam bonam et
iustam poenam» (3). — « Frustra igitur dicitur: non deberet Deus
creare quos praesciebat malos futuros; sciebat enim bonis profuturos
et iuste pro mala voluntate puniendos » (4).

Addunt etiam : « Talem hominem deberet facere, qui nollet omnino
peccare. — Concedimus quidem meliorem naturam esse quae omnino
peccare nollet. Concedant et ipsi non esse malam quae talis facta
est ut posset non peccare, si vellet, et iuste punitam quae voluntate,
non necessitate peccavit. Cum ergo haec bona sit, illa melior, cur non
utramque faceret, ut uberius laudaretur de utraque? Illa enim in
sanctis Angelis, haec in hominibus est » (5).

Item inquiunt : « Si Deus vellet, et illi boni essent. — Et hoc
quidem concedimus; sed melius voluit, ut quod vellent essent, et boni
quidem non infructuose, mali vero non impune essent » (6).

(1) D. August. Sup. Genes. ad lit. Lib. XI. e. 4.

(2) Ib. c. 6. (3) Ib. c. 9. (4) Ib. c. 6.
(5) lb. c. 7. (6) Ib. c. 9.

LIB. II. DIST. XXIII. TEXT. MAGISTRI. 655

Item inquiunt : « Posset Deus voluntatem eorum vertere in bo-
num, quia omnipotens est. — Posset revera. Cur non fecit ? Quia
noluit. Cur noluit ? Ipse novit. Non debemus plus sapere quam
oportet » (1).

Hic qualis secundum animam, et agit de scientia hominis ante
peccatum. — « Et quidem secundum animam rationalis fuit homo,
habens discretionem boni et mali. Scientiam quoque rerum creatarum
et cognitionem veritatis, quae primae perfectioni congruebat, mox con-
ditus non incongrue accepisse putatur, et ad illam non studio vel di-
sciplina aliqua per intervallum temporis profecisse, sed ab exordio
suae conditionis divinitus illam percepisse » (2).

Quod triplicem habuit homo ante lapsum cognitionem, scilicet :
rerum propter se factarum, et Creatoris et sui. — « Fuitque homo
primus ante lapsum triplici cognitione praeditus: rerum scilicet pro-
pter se factarum, et Creatoris et sui. — Rerum quippe cognitionem
hominem accepisse perspicuum est, cum non ipse Creator vel Angelus ali-
quis, sed homo omnibus animantibus nomina imposuerit (3), ut osten-
deretur quod singulorum notitiam homo ipse habuerit. Quae enim
propter illum creata erant et ab illo regenda et disponenda erant,
horum omnium Deus illi scientiam tribuit et providentiam atque cu-
ram reliquit, quia, ut ait Apostolus (4) : Non est cura Deo de bobus.
Quorum aliorumque animalium Deus homini curam reliquit et pro-
videntiam, ut dominationi eius subiicerentur et ratione illius guber-
narentur; ut sciret illis necessaria providere, a quibus emolumentum
debebat recipere. Hanc autem scientiam homo peccando non perdidit,
sicut nec illam qua carnis necessaria providentur; et idcirco in Scri-
ptura homo de huiusmodi non eruditur, sed de scientia animae, quam
peccando amisit » (5).

De cognitione Creatoris. — « Cognitionem quoque Creatoris pri-
mus homo habuisse creditur. Cognovit enim a quo creatus fuerat, non
eo modo cognoscendi quo ex auditu (6) solo percipitur, quo modo a cre-
dentibus abseris quaeritur, sed quadam interiori aspiratione, qua Dei
praesentiam contemplabatur ; non tamen ita excellenter sicut post hanc

(1) Ib. c. 10 — Rom. c. XII. v. 3.

(2) Hugo, 1. De Sacr. p. G. c. 12-15.

(3) Gen. c. II. vv. 19-20. (5; Hugo, 1. cit.

(4) /. Cor. c. IX. v. 9. (G) Bom. c. X. v. 17.

656 LIB. II. DIST. XXIII. TEXT. MAGISTRI.

vitam Sancti visuri sunt, neque ita in aenigmate (1) qualiter in hac
vita viclemus » (2).

De cognitione sui. — « Porro sui cognitionem idem homo talem
accepisse videtur, ut et quid deberet superiori, et quid aequali et
inferiori non ignoraret. Conditionem quoque suam et ordinem, scilicet
qualis factus esset, et qualiter incedere deberet, quid agere, quid
cavere, intellexit. Si horum notitiam non habuisset, non esset reus
praevaricationis, neque seipsum cognovisset » (3).

Utrum homo praescius fuerit eorum quae sibi futura erantf —
« Si autem quaeratur, utrum homo scientiam habuerit eorum quae
circa eum futura erant, id est, si ruinam suam praesciverit, et siini-
liter, si praescierit bona quae habiturus fuisset, si in obedientia
perstitisset ? — Responderi potest quod ei magis facienda indicta
sunt quam futura revelata. Accepit enim scientiam et praeceptum
eorum quae facienda fuerant, sed non habuit praescientiam eorum
quae futura erant » (3). Non fuit ergo homo praescius sui casus, sicut
et de Angelo diximus ; quod Augustinus Super Genes. (4) asserit, ra-
tione utens, quam supra (5) posuimus.

« Haec de scientia hominis, quantum ad primum statum pertinet,
dixisse sufficiat » (6).

(1) I. Cor. c. XIII. v. 12. (4) Lib. XI. c. 17.

(2) Hugo, 1. cit. (5) Dist. 4, pag. 345.

(3) Hugo, ib. (6) Hugo, 1. cit.

b)+

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

737. ( i ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
vigesimam tertiam quaero:

Utrum Deus possit facere voluntatem creaturae raiio-
nalis impeccabilem per naturam?

738. — Argumenta principalia (1). — Quod sic, probo : —
a) Deus potest facere aliquocl corpus quod non potest deor-
dinari a motu suo, (ut est corpus coeli (a)); ergo similiter
potest facere aliquem spiritum qui non poterit deordinari a
motu suo; ergo erit impeccabilis.

b) Item, Deus potest facere voluntatem aliquam quae ne-
cessario tendat in aliquod bonum, puta in finern; ergo facere
poterit quod necessario ista voluntas tenclat in omne ordina-
tum ad illum finem; quare, etc. — Antecedens patet per Au-
gusL, XIII. De Trinit. (2), qui dicit quod omnes volunt neces-
sario beatitudinem. — Consequentia probatur; eadem enim ne-
cessitate qua aliquid tendit in finem tendit et in ea quae sunt
ad finem.

c) Praeterea, Anselmus dicit, et est supra [n. 449 c] dictum,
ciuod posse peccare non est libertas, nec pa.rs libertatis: sed
quod non est de essentia alicuius potest per potentiam Dei,
saltem si est absolutum, fleri sine illo; ergo liberum arbitrium
esse sine potentia peccandi non includit contradictionem.

(2) d) Item, Deus potest facere creaturam impeccabilem per
gratiam; ergo et per naturam. — Antecedens patet de An-
gelis confirmatis. — Consequentia probatur; quia Deus potest
facere in creatura quicquid non repugnat limitationi creatu-

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Solvuntur ad n. 743. (2) Cap. 3. 5 et 8.

Tosi. II. 42

658 LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA.

rae : sed non repugnat naturae limitatae quod Deus creet ali-
quam creaturam in qua unitive contineatur perfectio charitatis
vel gratiae; charitas enim est quid finitum, sicut et gratia; et
ideo non possunt facere creaturam infinitam, licet unitive con-
tineantur in ea ; et ita (a) videtur, cum Deus possit omni crea-
tura data nobiliorem creare, quod possit creare creaturam in
tali gradu entitatis, quod unitive contineat perfectionem cha-
ritatis et gratiae. — Vel proba sic consequentiam : quia quod
non opponitur alicui creaturae potest concreari illi, et per
consequens potest esse connaiurale sibi: gratia vel charitas
est huiusmodi respectu rationalis creaturae; ergo, etc.

e) Item, aliqua voluntas potest esse et est impeccabilis in
primo instanti creationis; quia in primo instanti tali est motus
voluntatis naturalis, et per consequens rectus naturaliter et
necessario; ergo et in quolibet instanti sequenti potest volun-
tas illa talis continuari. — Consequentia patet, quia ex quo
manet forma eadem in instantibus sequentibus sicut in primo,
si in primo potest et necessario est impeccabilis, igitur et
in aliis.

739. — (3) Oppositum: — a) Anselmus, Cur Deus homo?,
lib. II. c. 10, in fine, respondens discipulo quaerenti ab eo, cur
non potuit Deus facere creaturam rationabilem impeccabilem
per naturam?, dicit Anselmus: quia non potuit ipsam facere
Deum; ergo nulla creatura potest esse impeccabilis, nisi sit
assumpta a supposito divino.

bj item, hocidem dicit August., Contra Maximum, lib. III.
c. 12; unde dicit ibi quod Angeli peccaverunt, et daemones
facti sunt, et cuicumque rationali creaturae praestatur
ut peccare non possit, non est hoc naturae propriae, sed
Dei gratiae.

c) Item, Hieronymus, in Tractatu de filio prodigo, dicit
quod solus Deus est in quem non potest cadere peccatum. Et
ponitur dist. 7 c 2 [Vid. sup. pag. 401].

740. ( 4 ) — Aliorum rationes ad probandum impossibilem esse
creaturam impeccabilem per naturam. — Ad quaestionem di-
citur quod Deus non potest hoc facere. — Quod patet per
auctorilates dictas et per rationes. — a) Prima talis est:

(a) Ed. Ven. idco.

LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA. 659

omnis voluntas quae non est regula suae actionis, sed habet
regulam superiorem, aliam scilicet a se, potest ab ista, sibi
dimissa, discrepare, et per consequens peccare: sed omnis vo-
luntas creata est huiusmodi, etc. (1).

b) Praeterea, voluntas creata, sibi derelicta, vel secundum
se considerata, non tantum habet pro obiecto adaequato pri-
mum bonum et verum, quod est finis ultimus, sed bonum quod
convertitur cum ente, scilicet bonum commune ad bonum ve-
rum et ad bonum apparens: sed nulla potentia esse potest
quae naturaliter non posset tendere in totum suum obiectum;
ergo omnis voluntas creata per naturam potest tendere in
bonum apparens, et per consequens poterit deficere et de-
viare (2).

cj Item, omnis creata voluntas, ex hoc quod est de nihilo,
necessario tendit in nihil; ergo non potest de nihilo creari,
quin possit deficere (3).

741. (5) — Impugnantur. — Dico quod istae rationes
non concludunt.

a) Ad primam: nego assumptum; non enim est necesse
quod voluntas quae non esl sua regula in agendo possit de-
ficere; sufficit enirn quod in agendo conformetur necessario
regulae quae non potest deviare. — Exemptum: intellectus
noster non est * regula sua circa * (a) prima principia intelli-
gibilia, quia ante omnia (b) intelligere est sicut tabula rasa,
in qua nihil depictum est; et tamen intellectus noster circa
prima principia non potest errare, II. Metaph., cum tamen non
sit in intelligendo regula sua. Eodem modo de voluntate beati;
nam in operando non potest errare. — Unde omne illud quod
necessario conformatur regulae suae, etsi non sit ipsa re-
regula sua, non potest plus deficere quam ipsa regula sua.

b) Contra secundam rationem: quidquid sit obiectum
voluntatis divinae, voluntas divina extendit se ad omne id ad
quod extendit se voluntas creata, sicut intellectus divinus ex-
tendit se ad omnia intelligibilia ad quae extendit se intellectus
creatus; igitur extendit se voluntas divina ad bonum appa-

(a) Wadd. non est sua prima principia. (b) Ed Ven. esse.

(1) Vid. solution. ad n. 741 a, eonfirmationern vero ad n. 742 a.

(2) Vid. solution. ad n. 741 b, confirmationein vero ad n. 742 b.

(3) Vid, solution. ad n. 741 c, confirmationem vero ad n. 742 b.

660 LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA.

rens, sicut voluntas creata: et tamen non potest deviare. Et
similiter voluntas beati extendit se ad quodcumque obiectum
extendit se voluntas damnati: et tamen non sequitur quod
possit peccare. — Dico igitur quod bonum apparens potest
esse obiectum voluntatis Dei et beati; non tamen quantum ad
omnem actum voluntatis quem habet circa illud viator vel
damnatus; quia duplex est actus voluntatis, scilicet velle et
nolle [nn. 425 et 727, Lib. I. n. 1200]; ideo bonum apparens
potest esse obiectum Dei voluntatis et beati, sed non respectu
cuiuscumque actus voluntatis.

c) Ad aliud; si concedatur quod voluntas sibi demissa
tendat in nihil, tamen ex hoc non sequitur quod possit pec-
care vel errare; quia pari ratione, cum intellectus sit ex ni-
hilo, potest deficere, et per consequens, secundum tuam ra-
tionem, posset errare circa prima principia : quod falsum
est, quia circa prima principia non potest errare, stante na-
tura sua. Similiter am,are Deum est actus voluntatis creatae
de nihilo; et tamen, slante actu, impossibile est ipsum defi-
cere a rectitudine, ita quod posset esse non rectus. Si etiam
esset bona ratio, concluderet quod lapis posset peccare, quia
sibi demissus tendit in nihil, et voluntas etiam beati. — Dico
igitur quod omnis creatura potest tendere in nihil et in non
esse, eo quod de nihilo est, et sua actio similiter tendit in
non esse, et huiusmodi lendentia surgit necessario ex natura
rei; sed ex hoc non potest poni defectus culpabilis.

742. (6) — Ostendit Doctor Deum non posse facere volunta-
tem creatam impeccabilem per naturam, bene vero per gratiam.
— Dico igitur ad quaestionem quod non potest fieri talis na-
tura sive voluntas quae sit impeccabilis per naturam; quia
auctoriiates Sanctorum sunt expresse de hoc [n. 739].

a) Ad quod probabiliter declarandum suppono hic quod
omnis voluntas potest appetere commodum, quia hoc compe-
tit appetitui sequenti apprehensionem; et si omnis appetitus
potest appetere commodum, potest appetere proprium commo-
dum. — Tunc sic probatur: omnis voluntas, in qua non neces-
sario coniunguntur appetere commodum et recte appetere, po-
test appetere recte et non recte: sed in nulla voluntate creata
possunt coniungi illa necessario ; igitur, etc. — Minor patet,
quia nulla voluntas potest appetere recte, ex hoc solo quod appe-

LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA. 661

tit, nisi voluntas Primi. — Maior est similiter plana, quia ex
quo non necessario coniunguntur, unum potest ab alio separari.

Dices quod voluntas potest creari talis, quae, ex hoc quod
appetit, recie appetit, et potest creari in tali natura, quod non
possit appetere nisi conformiter regulae suae, et per conse-
quens in appetendo, sive ex hoc quod appetit, non poterit non
recte appetere, sicut nec regula. — Contra: omnis voluntas,
sicut potest sibi velle commodum, sic videtur quod potest velle
eo modo quo esset sibi maius commoolum, et sic inesset
sibi; qui quidem modus non est ordinatus a Deo, ut suppono;
et per consequens voluntas appetens commodum, sub tali modo
quo esset sibi maius vel summum commodum, non confor-
mabitur regulae suae.

Ex hoc potest confirmari ratio prima [n. 740 a} soluta
[n. 741 a] sic: omnis voluntas quae non est sua regula, nec ne-
cessario est conformis regulae suae, potest deficere in recti-
tudine: sed omnis voluntas creata, derelicta naturae suae, est
talis, ut patet.

(f) b) Item secundo arguo: omnis voluntas quae in appetendo
non est satiata nec quietata, nec potest, sibi demissa, quietari,
nisi in obiecto infinito, quod non habet praesens, et per con-
sequens non tendit actualiter in illud, talis, inquam, voluntas
potest appetere aliquid non in ordine ad illud. vel tendere
in bonum apparens, ex quo non est immobilitata in isto infi-
nito: sed omnis voluntas creata, naturaliter sibi demissa, est
huiusmodi; quare, etc.

Et ex hoc potest confirmari et verificari secunda ratio
[n. 740 b] soluta [n. 741 b], quae dicebat obiectum voluntatis
creatae esse bonum indifferens ad apparens bonum et ad ve-
rum bonum; quia enim voluntas creata in puris naturalibus
non potest necessario immobilitari in summo bono, ideo potest
tendere in aliud non in ordine ad illud.

Et tertia ratio [n. 740 c] etiam soluta [n. 741 c] posset etiam
ex hoc confirmari.

c) Teneo igitur, propter auctoritates magis, quod Deus
non potest facere voluntatem rationalem impeccabilem per na-
turam, sed per donum supernaturale. — Sed quomodo, di-
cendum est Lib. IV. dist. 49, in materia de beatitudine (1).

(1) q- 6.

662 LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA.

743. ( 8 ) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum [n. 738 a\ : verum est quod Deus potest facere corpus quod
non potest deordinari in suo motu deordinatione culpabili,
quia corpus tale non potest esse susceptibile peccati vel culpae,
sicut voluntas; tamen non potest facere corpus quod non posset
moveri difformiter, nec cui repugnet necessario ex principio
intrinseco difformiter moveri, si Deus velit illud sic movere.
— Et per simile, voluntas, quae ex natura sua creatur libera,
non potest creari, quin, naturae suae dimissa, posset se movere
sic ordinate vel aliter, vel quin possit sic moveri et con-
trario modo, quantum est de se; nisi imaginetur unus An-
gelus, sicut fingit Ansel., De Casu diab. [n. 389], quod primo
esset quaedam natura, et deinde daretur sibi affectio com-
modi, sine ratione; tunc ista voluntas non esset capax peccati,
nisi daretur sibi plus, sicut etiam est in phreneticis et in ha-
bentibus usum rationis perpetuo impeditum; talis enim non est
capax peccati, nec actus meritorii, cum illis circumstantiis. Sed
quaestio intelligi debet de habente voiuntatem et simul usurn
rationis.

b) Ad aliud [n. 738 b\ dico, sicut dixi in I. [n. 193], quod
voluntas creata non necessario tendit in finem sibi ostensum,
nec in universali, nec in particulari. — Tenendo tamen com-
munem viam, potest dici quod non sequitur: tendit necessario
in hoc bonum infinitum; ergo et in quodlibet quod est in illud
ordinatum, quia in illis non est perfecte ratio boni; et si etiam
tenderet in flnem necessario, non sequitur quod tenderet in
omne quod est ad finem modo debito.

(9) c) Ad aliud de Anselmo [n. 738 c], posse peccare non esi
libertas, nec pars libertatis, dico quod verum est quod posse
praecise in peccatum, quod est carentia vel privatio debitae
circumstantiae, non est libertas vel libertatis pars; tamen posse
in actum cui annexa est deformitas est bene pars libertatis,
non simpliciter, sed creatae. — Vel dici potest, et redit quasi
in idem, quod potest loqui de posse peccare prout dicit ordi-
nem ad actum ialem, qui quidem ordo est relatio, quae nihil
est sui fundamenti vel potentiae quae est principium illius
actus, et sic posse peccare non est libertas vel pars libertatis.
Nec tamen sequitur fundamentum nec principium illius actus
posse esse sine tali respectu, quia quando respectus de neces-

LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA. 663

sitate sequitur fundamentum, licet non sit pars vel aliquid fun-
damenti, tamen non potest esse fundamentum sine illo, sicut
nec respectus * iste * sine fundamento. Si autem accipiatur
posse peccare pro fundamento illius respectus, quod quidem
fundamentum est principium actus cui annexa est deformitas,
potest esse pars libertatis huius: non dico libertatis absotute,
quae abstrahit a creata et increata, sed est pars libertatis
creatae. Unde deformitas actus magis convenit libero arbitrio
in quantum creatum quam in quantum tiberum [Vid. n. 477c].
d) Ad aliud [n. 738 d] : an Angeli beati vel homines sint
impeccabites per gratiam, patebit in IV (1). — Et si ita sit, nego
tamen consequentiam ; quia illucl quod habet de ratione sua
formali quod sit perficiens alterum, et alterum sit susceptivum
illius, et de ratione sua est perfectibile ab illo, haec in quan-
tum huiusmodi sunt diversa primo, in tantum quod impos-
sibile est quod unum, quantumcumque crescat in perfectione
substantiali et essentiali in sucgenere, sit alterum essentialiter
vel contineat illud unitive, sicut patet de materia et forma,
substantia et accidente; nam, stante limitatione subiecti, impos-
sibile erit ipsum includere perfectionem suam essentialiter et
unitive: puta si potentia materiae sit potentia receptiva formae,
quantumcumque crescat huiusmodi potentia in perfectione talis
potentiae, nunquam continebit unitive formam, nec subiectum
sive substantiam accidens; seci quantumcumque crescerent
huiusmodi perfectibilia, tantum crescerent in capacitate et po-
tentia ; nisi poneretur substantia creata formatiter infinita,
sicut Deus, tunc enim unitive contineret suas perfectiones, et
esset eadem eis, sicut Deus: quod est impossibile, ipsam scilicet
esse infinitam. Quantumcumque igitur charitas sit perfectio
finita, vel gratia, tamen nullus gradus entis sive substantiae,
quantumcumque maximus, ex quo tamen finitus est, potest
esse, in quo unitive perfectio charitatis contineatur. Quantum
igitur cresceret creatura rationalis in entitate et nobilitate sub-
stantiali, tantum cresceret in potentia vel capacitate, et non
aliter; quantumcumque etiam concrearetur gratia alicui crea-
turae, semper tamen gratia esset gratia, nec esset naturalis,
ita quod de natura sua vel consequens naturam necessario.

(1) Dist. 49. q. 6. n. (10) seqq.

664 LIB. II. DIST. XXIII. QUAEST. UNICA.

('0) e) Ad ultimum [n. 738 e] dico quod motus naturalis vel
inclinatio voluntatis in flnem non est actus eliciius. Si tamen
voluntas in primo instanti habeat actum elicitum, non video
quin possit tunc peccare. Nullus tamen actus elicitus voluntatis
est naturalis, nisi pro tanto quia est conformis inclinationi
naturali, quae non est actus elicitus; sed omnis actus volun-
tatis elicitus est mere liber. — llli autem qui negarent volun-
tatem Angeli vel hominis posse habere actum elicitum nisi re-
ctum in primo instanti, dicerent quod non est simile de primo
instanti et de aliis, quia dicerent quod totum quidquid est in
primo instanti creationis vel productionis esset a producente
vel creante, et ideo in primo instanti non posset peccare, nisi
redundaret in Deum; sed in sequentibus instantibus aliis potest
elicere actum bonum vel malum. — De actu tamen elicito An-
geli, utrum in primo instanti potuit esse malus, dictum est
supra [n. 405].

DISTINCTIO VIGESIMA QUARTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De gratia homlnis et de potentia ante casum. — Nunc diligen-
ter investigari oportet, quam gratiam vel potentiam habuerit homo
ante casum, et utrum per eam potuerit stare, vel non. — Scien-
dum est igitur quod homini in creatione, sicut de Angelis dixi-
mus (1), datum est per gratiam auxilium et collata est potentia, per
quam poterat stare, id est, non declinare ab eo quod acceperat; sed
non poterat proficere in tantum ut per gratiam creationis, sine alia,
mereri salutem valeret. Poterat quidem per illud auxiJium gratiae
creationis resistere malo, sed non perficere bonum. Poterat tamen
per illud bene vivere quodam modo, quia poterat vivere sine pec-
cato; sed non poterat sine alio gratiae adiutorio spiritualiter vivere,
quo vitam mereretur aeternam. — Unde Augustinus in Enchir. (2) :
« Sic factus est homo rectus, ut et manere in ea rectitudine posset,
non sine divino adiutorio, et suo fieri perversus arbitrio. Utrumlibet
horum elegisset, Dei voluntas fieret, vel ab illo, vel de illo. Et quia
suam maluit facere voluntatem quam Dei, de illo facta est voluntas
Dei » . Item in eodem (3) « Sic oportebat hominem fieri, ut et bene
posset velle et male ; nec frustra, si bene ; nec impune, si male » .
Idem quoque in lib. De Correptione et Gratia (4) ait : « Si hoc adiu-
torium vel Angelo vel homini, cum primum facti sunt, defuisset,
quoniam non talis natura facta erat, ut sine divino auxilio posset
manere, si vellet, non utique sua culpa cecidisset; defuisset quippe
adiutormm, sine quo manere non posset » . Idem : « Dederat Deus
homini bonam voluntatem; in illa quippe enm fecerat rectum; dederat
adiutorium, sine quo non posset in ea manere, si vellet, et per quod
posset. Ut autem hoc vellet, in eius dimisit arbitrio » . In eodem :
« Acceperat posse, si vellet, sed non habuit velle quo posset; nam
si habuisset, perseverasset » . — His testimoniis evidenter monstratur
quod homo rectitudinem et bonam voluntatem in creatione accepit atque
auxilium quo stare poterat, alioquin non sua culpa videretur cecidisse.

(1) Dist. 5, pag. 348. (3) Cap. 105.

(2) Cap. 107. . (4; Cap. 11.

666 LIB. II. DIST. XXIV. TEXT. MAGISTRI.

Qualis fuerit illa rectitudo et bonitas voluntatis, in qud creatus
est? — Sed quomodo rectam et bonam voluntatem habuit homo, si
per eam nec mereri vitam valuit, nec ea stare voluit? — Quia nec
aliquid mali ea tunc volebat, et ad tempus stare valuit, sed non
perseveranter ; et ideo recta et bona fuit tunc voluntas hominis.

Oppositio contra illud quod dictum est, hominem non potuisse
proficere. — Ad hoc autem quod dicimus, hominem non potuisse pro-
ficere vel mereri per gratiam creationis, solet opponi sic: per illud
auxilium gratiae creationis potuit stare in bono quod acceperat; po-
tuit ergo resistere tentationi: sed resistere tentationibus atque sug-
gestionibus malis meritum est ac bonum remunerabile : omne autem
bonum meritum profectus est; per gratiam igitur creationis proficere
potuit, sine adiectione alterius gratiae. — Ad quod dicimus quia re-
sistere malo et non consentire tentationi non fecisset illi meritum,
etsi non consensisset, quia nihil in eo erat quod ad malum impelleret :
sicut Angelis, qui non ceciderunt, non fuit meritum, qiiod steterunt,
id est, quod non corruerunt. JNTobis autem meritum est aliquando, si
malum non facimus, sed resistimus, ibi dumtaxat ubi causa subest,
quae nos id facere movet, quia ex peccati corruptela proni sunt ad
lapsum gressus nostri(l). Ubi autem non intervenit causa nos ad ma-
lum impellens, non meremur, si ab eo declinamus ; declinare enim a
malo semper vitat poenam, sed non semper meretur palmam.

De adiutorio homini in creatione dato, quo stare poterat. — Hic
considerandum est, quod fuerit illud adiutorium homini datum in
creatione, quo poterat manere, si vellet. — Illud utique fuit libertas
arbitrii, ab omni labe et corruptela immunis, atque voluntatis recti-
tudo, et omnium naturalium potentiarum animae sinceritas atque
vivacitas.

De libero arbitrio (2). — Liberum vero arbitrium est facultas ra-
tionis et voluntatis, qua bonum eligitur, gratia assistente, vel malum,
eadem desistente. Et dicitur liberum quantum ad voluntatem, quae ad
utrumlibet necti potest; arbitrium vero quantum ad rationem, cuius
est facultas vel potentia illa, cuius etiam est discernere inter bonum
et malum; et aliquando quidem discretionem habens boni et mali,
quod malum est eligit, aliquando vero quod bonum est. Sed quod
bonum est nisi gratia adiuta non eligit, malum vero per se eligit.
Est enim in anima rationali voluntas naturalis, qua naturaliter vult
bonum, licet tenuiter et exiliter, nisi gratia iuvet, quae adveniens

(1) Gen. c. VIII. v. 21. (2) Cfr. Dist. 25, pag. 678.

LIB. II. DIST. XXIV. TEXT. MAGISTRI. 667

iuvat eam et erigit, ut efficaciter velit bonum. Per se autem potest
velle malum efficaciter. Illa igitur rationalis animae potentia, qua
bonum vel malum potest velle7 utrumque discernens, liberum arbi-
trium nuncupatur. Quod bruta animalia non habent, quia ratione ca-
rent; habent tamen sensum et apppetitum sensualitatis (1).

De sensucditate. — Est enim sensualitas quaedam vis animae
inferior, ex qua est motus, qui intenditur in corporis sensus atque
appetitus rerum ad corpus pertinentium. Ratio vero vis animae
est superior; quae, ut ita dicamus, duas habet partes vel differen-
tias, superiorem et inferiorem. Secundum superiorem supernis con-
spiciendis vel consulendis intendit ; secundum inferiorem ad tem-
poralium dispositionem prospicit. — ■ Quidquid ergo in anima nostra
nobis considerantibus occurrit, quod non sit commune cum bestiis, ad
rationem pertinet; quod autem in ea reperis commune cum belluis,
ad sensualitatem pertinet. Et ubi nobis gradatim in consideratione
partium animae progredientibus primum aliquid occurrit quod non est
commune cum bestiis, ibi incipit ratio. Hoe autem Augustinus docet
XII. lib. De Trinit. ita dicens (2) : « Videamus, ubi sit quasi quoddam
hominis exterioris interiorisque confinium. Quidquid enim habemus in
animo commune cum pecore, recte dicitur ad exteriorem hominem per-
tinere. Non enim solum corpus homo exterior deputabitur, sed adiun-
cta quadam vita sua, qua compages corporis et omnes sensus vigent,
quibus instructus est ad exteriora sentienda » . Ascendentibus ergo in-
trorsum quibusdam gradibus considerationis per animae partes, ubi
incipit aliquid occurrere quod nobis non sit commune cum bestiis, ibi
incipit ratio, ubi homo interior iam possit agnosci » (3).

« Kationis autem pars superior aeternis rationibus conspiciendis
vel consulendis adhaerescit ; portio inferior ad temporalia gubernanda
deflectitur» (4). « Et illa rationis intentio qua contemplamur aeterna
sapientiae deputatur; illa vero qua bene |utimur rebus temporalibus
scientiae deputatur» (5). — « Cum vero disserimus de natura mentis
humanae, de una quadam re disserimus, nec eam in haec duo, quae
commemoravimus, nisi per officia geminamus » (6). — « Carnalis au-
tem vel sensualis animae motus, qui in corporis sensus intenditur,
nobis pecoribusque communis est, qui seclusus est a ratione sapien-
tiae, rationi autem scientiae vicinus est » (7).

(1) Ex Hugone, Sent. t. 3. c. 7.

(2) Cap. 1. (5) Ib. c. 14.

(3) Ib. c. 8. (6) Ib. c. 4.

(4) Ib c. 7. (7) Ib. c. 12.

668 LIB. II. DIST. XXIV. TEXT. MAGISTRI.

Quod talis est ordo peccandi vel cadendi in nobis, qualis fuit in
primis hominibus. — Illud quoque praetermittendum non est, quod
talis nunc in uno homine tentationis est ordo et progressio, qualis
tunc in primis praecessit parentibus ; ut enim tunc serpens mulieri
malum suasit, ipsaque consensit, deinde viro suo dedit, sicque con-
summatiim est peccatum, ita et nunc in nobis pro serpente est sen-
sualis motus animae, pro muliere inferior portio rationis, pro viro su-
perior rationis portio. Et hic est vir, qui secundum Apostolum (1) di-
citur imago et gloria Dei; et illa est mulier, quae secundum eumdem,
dicitur gloria viri.

Atque inter hunc virum et hanc mulierem est velut quoddam spi-
rituale coniugium naturalisque contractus, quo superior rationis portio,
quasi vir, debet praeesse et dominari ; inferior vero, quasi mulier, debet
subesse et obedire. Ideo vir, secundnm Apostolum(2), non debet habere
velamen, sed mulier. — Et sicut in cunctis animantibus non est re-
pertum homini adiutorium simile sibi (3), sed de illo sumptum quod ei
formaretur in coniugium, ita et in partibus animae, quas cum peco-
ribus habemus communes, nullum menti nostrae simile est adiutorium.
Unde Augustinus in eodem (4) : « Illud nostrum quod in actione tempo-
ralium tractandorum ita versatur, ut non sit nobis commune cum pe-
core, rationale est quidem, sed ex illa rationali mente, qua subhae-
remus intelligibili et incommutabili veritati, tamquam ductum et in-
ferioribus tractandis gubernandisque deputatum est. Sicut enim in
omnibus pecoribus non est inventum viro adiutorium simile illi, nisi
de illo detractum in coniugium formaretur, ita menti nostrae, qua su-
pernam consulimus veritatem, nullum est ad usum rerum tempora-
lium, quantum naturae hominis satis est, simile adiutorium ex animae
partibus quas communes cum pecoribus habemus. Ideoque rationale
nostrum non ad unitatis divortium separatum, sed in auxilium so-
cietatis quasi derivatum, in suo dispertitur officio. Et sicut una caro
est duorum in masculo et in foemina, sic intellectum nostrum, et actio-
nem sive rationem et appetitum rationalem, vel si aliquo modo signi-
ficantius dici possunt, una mentis natura complectitur, ut sicut de
illis dictum est (5) : Erunt duo in carne una, sic de his dici possit :
duo in mente una. — Ecce ex his aperte intelligi potest qualiter in
anima hominis exsistat imago illius coniugii, et qualiter in singulis
nostrum spiritualiter sint illa tria, scilicet vir, midier, serpens.

(1) /. Cor. c. XI. v. 7.

(2) Ib. v. 6. (4) De Trinit. Lib. XII. c. 3.

(3) Gen. c II. v. 20. (5; Gen. c. II. v. 14.

LIB. II. DIST. XXIV. TEXT. MAGISTRI. 669

Qualiter per illa tria in nobis consummetur tentatio. — Nunc
superest ostendere, quomodo per haec tria in nobis consummetur pec-
catum,' ubi agnosci poterit, si diligenter intendatur, quid sit in anima
mortale, vel veniale peccatum. U t enim ibi serpens suasit mulieri, et
mulier viro, ita et in nobis sensualis motus, cum illecebram peccati con-
ceperit, quasi serpens suggerit mulieri, scilicet inferiori parti rationis,
id est, rationi scientiae', quae si consenserit illecebrae, mulier edit ci-
bum vetitum ; post de eodem dat viro, cum superiori parti rationis, id
est rationi sapientiae, eamdem illecebram suggerit; quae si consentit,
tunc vir etiam cum foemina cibum vetitum gustat. Si ergo in motu
sensuali tantum peccati illecebra teneatur, veniale ac levissimum est
peccatum.

Quando mulier sola manducat cibum vetitum. — Si vero infe-
rior pars rationis consenserit, ita ut sola cogitationis delectatione,
sine voluntate perficiendi teneatur, mulier sola manducavit, non vir,
cuius auctoritate cohibetur voluntas, ne ad opus usque perveniat.

Si vero adsit plena voluntas perficiendi, ut si adsit facultas et
ad effectum perducatur, vir quoque manducat, quia superior pars ra-
tionis illecebrae consensit; et tunc est damnabile et grave peccatum.

Quando autem mulier sine viro gustat, aliquando est mortale, ali-
quando veniale peccatum. Ut enim dictum est, tunc mulier sine viro
gustat cum ita delectatione cogitationis peccatum tenetur, ut facien-
dum non decernatur: vel cum quidam terminus et mensura peccato
adhibetur a viro, ut non liceat mulieri effraenata libertate in pecca-
tum progredi. Si ergo peccatum non diu teneatur delectatione cogita-
tionis, sed statim, ut mulierem tetigit, viri auctoritate repellatur, ve-
niale est. Si vero diu in delectatione cogitationis teneatur, etsi vo-
luntas perficiendi desit, mortale est, et pro eo damnabitur simul vir
et mulier, id est totus homo; quia et tunc vir non sicut debuit mu-
lierem cohibuit, unde potest dici consensisse.

Repetitio sumn\am perstringens. — Itaque, ut breviter summam
perstringam, quando peccatum ita in anima concipitur, ut illud fa-
cere disponat vel etiam perficiat, aliud frequenter, aliud semel, vel
etiam quando delectatione cogitationis diu tenetur, mortale est. Cum
vero in sensuali motu tantum est, ut praediximus, tunc levissimum
est, quia ratio tunc non delectatur. — Ideo autem supra dixi aliud
frequenter, aliud semel, quia quaedam sunt quae, si tantum semel
fiant vel facienda disponantur, damnant ; quaedam vero non nisi sae-
pius fiant vel facienda decernantur : ut de otioso verbo et huius-
modi.

670 LTB. II. DIST. XXIV. TEXT. MAGISTRI.

Haec Augustinus in XII. lib. De Trinit. (1) tradit ita : « Sicut in illo
coniugio primorum hominum serpens manducandum persuasit, mulier
autem non manducavit sola, sed viro suo dedit, et simul manducave-
runt, ita et in quodam secreto coniugio, quod in uno homine geritur
et dignoscitur, cum rationi scientiae, quae in rebus temporalibus agendis
ratiocinandi vivacitate versatur, animalis sensus ingerit quamdam
illecebram, tunc velut serpens alloquitur foeminam. Huic autem ille-
cebrae consentire de ligno vetito est edere. Sed iste consensus si
sola cogitationis delectatione contentus est, superiori vero auctori-
tate ita retinentur membra, ut non exhibeantur arma iniquitatis
peccato (2), sic habendum existimo velut lignum vetitum mulier
sola comederit. Si autem in consensu illo ita decernitur quodque
peccatum, ut, si potestas sit, etiam opere impleatur, intelligenda
est mulier dedisse viro suo simul eclendum illicitum cibum. Neque
enim potest peccatum non solum cogitandum suaviter, verum etiam
perpetrandum efficaciter mente decerni, nisi et illa mentis intentio,
penes quam summa potestas est membra in opus movendi vel ab
opere cohibendi, malae actioni cedat. Nec sane cum sola cogitatione
mens oblectatur illicitis, non quidem decernens esse facienda, tenens
tamen et volvens libenter, quae statim ut attigerunt animum respui
debuerunt, negandum est esse peccatum; sed longe minus quam si
et opere statuatur implendum. Et ideo de talibus quoque cogitationi-
bus venia petenda est, pectusque percutiendum et dicendum : Dimitte
nobis debita nostra(S). Neque enim, sicut in illis duobus primis homini-
bus personam suam quisque portabat, et ideo si sola mulier cibum edis-
set illicitum, sola utique mortis supplicio plecteretur, ita dici potest in
homine uno, si delectationibus illicitis, a quibus eontinuo se deberet
avertere, cogitatio libenter sola pascatur, nec facienda decernantur
mala, sed tantum suaviter in recordatione teneantur, quasi mulierem
sine viro posse damnari. Absit hoc credere. Haec quippe una persona
est, unus homo est, totusque damnabitur, nisi haec quae sine volun-
tate operandi, sed tamen cum voluntate animum talibus oblectandi,
solius cogitationis sentiuntur esse peccata, per Mediatoris gratiam
remittantur » .

Idem quoque in lib. Contra Manichaeos (4:), de hoc eodem sic ait:
« Apostolus dicit(5): Secundum principem potestatis aeris huius, spi-
ritus, qui nunc operatur in filiis diffidentiae. Numquid ergo visibiliter
eis apparet, aut quasi corporeis locis accedit ad eos et operatur? Sed
miris modis per cogitationem suggerit quidquid potest ; quibus sugge-

(1) Cap. 12.

(2) Rom. c. VI. v. 13. (4) De Geties. contra Manich. Lib. II. c. 14.

(3) Matlh. c. VI. v. 12. (5) Eph. c. II. v. 2.

LIB. II. DIST. XXIV. TEXT. MAGISTRI. 671

stionibus resistendmn est. Non enim ignoramus (1) astutias eius. Quo-
modo enim accessit ad Iudam, quando ei persuasit ut Dominum tra-
deret?(2) Numquid in locis, aut per hos oculos ei visus est? Sed utique,
ut dictum est, in cor eius intravit. Repellit autem illum homo, si pa-
radisum mentis custodiat, posuit enim hominem Deus in Paradiso ut
operaretur et custodiret illum (3), quia sic Ecclesiae dicitur in Canticis
Canticorum (4) : Hortus conclusus, fons signatus ; quo utique non ad-
mittitur perversitatis ille persuasor, sed tamen per mulierem decepit.
Non enim etiam ratio nostra deduci ad consensionem peccati potest,
nisi cum delectatio mota fuerit in illa parte animi quae debet obtem-
perare rationi tamquam rectori viro. Etiam in unoquoque nostrum
nihil aliud agitur nunc, cum ad peccatum quisque delabitur, quam
tunc actum est in illis tribus : serpente, muliere et viro. Nam primo
fit suggestio sive per cogitationem, sive per sensus corporis : vel vi-
dendo, vel tangendo, vel audiendo, vel gustando, vel olfaciendo ; quae
suggestio cum facta fuerit, si cupiditas nostra non moveatur ad pec-
candum, excluditur serpentis astutia. Si autem mota fuerit, quasi iam
mulieri persuasum erit ; sed aliquando ratio viriliter etiam commotam
cupiditatem refraenat atque compescit. Quod cum fit, non labimur in
peccatum, sed cum aliquantula luctatione coronamur. Si autem ratio
consentiat et quod libido commoverit faciendum esse decernat, ab
omni vita beata, tamquam de paradiso, expellitur homo ; iam enim
peccatum imputatur, etiamsi non subsequatur factum, quando rea te-
netur in consensione conscientia » .

Quare liaec de animae partibus dixit. — Haec de animae par-
tibus interseruimus, ut ipsius animae natura plenius cognosceretur,
et secundum quam sui portionem in ea sit liberum arbitrium intelli-
gatur, scilicet secundum rationem, qua omne peccatum mortale geri-
tur, sed non omne veniale, illud scilicet quod in solo motu sensuali-
tatis exsistit.

Quod sensualitas saepe in Scriptura aliter quam supra accipitur,
scilicet, ut etiam inferior rationis portio eius nomine intelligatur. —
Non est autem silentio praetereundum quod saepe in Scriptura no-
mine sensualitatis non id solum in anima quod est nobis commune
cum pecore, sed etiam inferior portio rationis, quae temporalium di-
spositioni intendit, intelligitur. Quod diligens lector in locis Scriptu-
rae, ubi de ipsa fit mentio, vigilanter annotet (5).

(1) II. Cor. c. II. v. 11. (3j Gen. c. II. v. 15.

(2) Luc. c. XXII. v. 3; Ioan. c. XIII. v. 2. (4) Cap. IV. v. 12.
(5) Cfr. D. August. De Trinit. Lib. XII. c. V6.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINGTIONE XXIV. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

744. ( i ) — Proponitur quaestio. — Girca distinctionem
vigesimam quariam * quaero * :

Utrum portio superior sit potentia distincta a portione
inferiori ?

745. — Argumenta principalia(l). — Quod sic: — a) Secun-
dum August., XII. De Trinit. c. 4, imago est in superiori por-
tione, sed in inferiori non est(2): sed hoc non esset, si essent
una et eadem potentia.

b) Item, potentiae distinguuntur per obiecta, II. De Anima:
sed obiectum portionis superioris est aetemum, et inferioris
temporale, quae sunt obiecta valde distincta; ergo, etc. —
Confirmatur III. Ethic: Scientificum et ratiocinativum sunt
alterae particulae animae, quia obiecta eorum, scilicet necessa-
rium et contingens, differunt genere.

746. — Oppositum per Augustinum, ubi supra, in principio
capituli, inquit: Animam in haec duo, scilicet portionem su-
periorem et inferiorem, non nisi per offlcia geminamus.

747. ( 2 ) Ostenditur tam portionem superiorem quam infe-
riorem plures complecti potentias. — Dico quod potest esse unus
inteltectus quaestionis, utrum portio superior sit tantum una
potentia, et poriio inferior tantum una alia, distincta ab illa?
— Et tunc dico quod ille intellectus est falsus et impossibilis;
quia neutra portio tantum est una potentia. Nam, secundum
Augustinum, ubi supra, portio superior est respectu aeterno-

(1) Solvimtur ad n. .749.

(2) In eo solo quod ad contemplationem pertinet aeternorum non solum
Trinitas, sed etiam imarjo Dei; in hoc autem quod derivatum est in actione
temporalium, etiamsi Trinitas possit, non tamen imago Dei possit inveniri. —
Cfr. Lib. I. d. 3. q. 11. pag. 471 seqq.

LIB. II. DIST. XXIV. QUAEST. UNICA. 673

rum:sed respectu aeternorum potest esse et est memoria, in-
telligentia et vokintas, quae sunt plures potentiae clistinctae;
igitur, etc. — Maior patet per Augustinum, distinguendo supe-
riorem portionem ab inferiori. — Minor patet per eumdem,
qui dicit quod imago Trinitatis, quae non est nisi quantum ad
illas tres potentias, est in portione superiori (a) rationis; ergo
sequitur quod portio superior non est unica potentia.

b) Quod etiam huiusmodi potentiae dictae sint respectu
aeternorum, patet per potentias quae ponuntur principia pro-
ductionum in Divinis, quae sunt necessario intellectus et vo-
luntas; haec enim principia sive potentiae sunt respectu obiecti
aeterni, scilicet essentiae divinae ; non enim praedictae po-
tentiae, intelligendo et volendo obiectum temporale sive non
aeternum, producunt Filium et Spiritum Sanctum, quia tunc
dependerent personae istae a temporali; sed huiusmodi prin-
cipia vel potentiae, intelligendo et volendo essentiam divinam,
quae aeterna est, principiant personas. — Igitur similiter erit
de huiusmodi potentiis in creatura rationali, scilicet quod me-
moria, inlelligentia et voluntas erunt respectu aetemorum.

c) Portio igilur superior, quae est respectu aeternorum,
cum non sit respectu eorum nisi ratione praedictarum poten-
tiarum, non erit una potentia tantum. — Eodem modo de por-
tione inferiori, in qua scilicet est illa eadem imago Trinitatis,
quae etiam consistit in illis tribus potentiis; quia anima potest
esse et est quandoque in potentia accidentali respectu obiecti
temporalis intelligibilis, habens notitiam habitualem sive habi-
tum scientiae vel conclusionis alicuius, et hoc respicit memo-
riam: aliquando est in actu secundo intelligendi illud, et hoc
respicit intelligentiam. Ex hoc autem quod in actu intelligit
sequitur voliiio, quae respicit voluntatem. Quare (b) cum ista
tria non possint esse una potentia, portio inferior non erit
tantum una potentia.

d) Portio etiam superior et inferior non possunt distingui
per hoc quod una sit contemplativa vel * speculativa * (c), et
alia practica; immo tam speculativa quam practica pertinent,

(a) Ed. Ven. imago Trinitatis non est nisi quantum ad illas tres po-
tentias in portione superiori.

(b) FA. Ven. quia. (c) Wadd. respectiva.
Tom. II. 43

674 LIB. II. DIST. XXIV. QUAEST. UNICA.

secundum Augustinum, ad portionem superiorem, quia con-
templaiio, secundum Augustinurn, non est nisi actus respiciens
aeiernum; et praxis eiusdem portionis superioris est actus
eius respiciens temporale respectu aeterni, sive in ordine ad
aeternum.

748. (3) — Singulas vero potentias easdem esse in portione
superiori et inferiori. — Est igitur alius intellectus quaestionis,
accipiendo aliquam potentiam in portione superiori, ut intel-
lectivam, et aliquam similem in inferiori, scilicet etiam intel-
lectivam, et sic de voluntate et memoria, utrum sint distinctae
potentiae?

Et dico quod non. — Hoc probo: — a) Primo ex actu et
operatione. Nam Augustinus, ubi supra, dicit quod portio su-
perior intendit regulis aeternis et superioribus contemplandis;
inferior autem intendit temporalibus agendis. Arguo tuncsic:
eadem potentia cognoscit principia et conclusionem , aliter
* nulla eadem potentia cognosceret principium * (a), quia princi-
pium non cognoscitur nisi sciatur elici conclusio contenta in illo.
— Et Aristot. etiam. II. De Anima, dicit quod oportet esse sen-
sum unum qui cognoscat diversa obiecta diversorum sensuum
et diversitatem illorum obiectorum. — Sed portio inferior co-
gnoscit conclusionem, quae est de hoc agibili temporali, cuius
principium et regulam aeternam cognoscit portio superior,
scilicet, quod praecepta Dei ex charitate sunt implenda, vel
aliquod tale; igitur eadem erit potentia intellectiva illius por-
tionis superioris cognoscentis principium et portionis inferioris
cognoscentis conclusionem.

(*) b) Secundo probatur idem ex actu beatifico speciali; nam
beatitudo non consistit in pluribus potentiis eiusdem rationis;
nam si sit in intellectu simul et voluntate, non tamen est in
duabus intellectivis potentiis vel in duabus volitivis, sed tan-
tum in una intellectiva vel volitiva, quia beatitudo, secundum
omnes Philosophos, est optimum hominis, ideo in una virtute
consistit eiusdem rationis: sed beatitudo est portionis superio-
ris rationis; hoc est manifestum; et etia m portionis inferioris
rationis; probo, quia oportet quod beatitudo * sit illius * poten-

(a) Wadd. nulla eadein potentia cognosceret conclusionem, cum non co-
gnoscatur per se nisi ex collatione ad principium, quia principium...

LIB. II. DIST. XXIV. QUAEST. UNICA. 675

tiae quae est principium merendi: huiusmodi est tota portio ra-
tionis inferioris; si ergo tota intellectiva, et superioris et in-
ferioris portionis, est beatificabilis, illa intellectiva utriusque
portionis erit una potentia.

c) Tertio ex ratione habitus idem ostenditur: idem ha-
bitus simplex non perficit duas potentias: sed eadem chari-
tas perficit voluntatem superioris portionis et inferioris; igitur
non sunt duae potentiae. — Et similiter erit de intelligentia. —
Probatio maioris: quia distinctio in posteriori non arguit di-
stinctionem in priori; maior unitas semper debet esse in priori
quam in posteriori: sed habitus est unus; igitur potentia quam
informat magis est una. — Probaiio minoris: quia charitas
est in voluntate portionis superioris, qua Deus diligitur, et
eadem in voluntate portionis inferioris, qua diligitur proxi-
mus, qui est obiectum temporale, una enim charitas extendit
se ad omnia cliligibilia ; igitur non est nisi una voluntas. — Et
similiter: igitur nisi unus intellectus.

749. (5) — Soivuntur argumenta principalia. — Ad primum
[n. 745 a] dico quod imago consistit in anima, non secundum
quod totaliter est unum ens, quia essentia animae repraesentat
unitatem et distinctionem : unitatem respectu essentiae, distin-
ctionem respectu potentiarum, ut suae potentiae sunt sub acti-
bus, quia tunc consideratur ibi origo quasi unius potentiae
ab alia, ut dictum est dist. 16 [n. 640]. — Potentiae autem
animae possunt comparari vel respectu temporalium, vel re-
spectu aeternorum. — Et ut respectu aeternorum habent
quamdam specialem similitudinem, ratione qua est expressior
imago in ipsis ut sic quam ut sub actibus respectu tempora-
lium ; minus enim repugnant memoria, intelligentia et voluntas
creatae, ut sunt respectu aeternorum, Patri et Filio et Spi-
ritui Sancto aeternis, quam ut sunt respectu lapidis vel alte-
rius obiecti temporalis. — Et quia minus expresse repraesenta-
tur imago in anima prout huiusmodi potentiae animae sunt
sub actibus respectu temporalium quam quando sunt sub acti-
bus respectu aeternorum, hinc est quod Augustinus dicit ima-
ginem esse in portione superiori, quae est respectu aeterno-
rum, non in portione inferiori, quae est respectu temporalium :
non quod ibi non sit imago in eisdem potentiis, licet minus ex-
pressa, ut dictum est.

676 LIB. II. DIST. XXIV. QUAEST. UNICA.

(6) b) Ad aliud [n. 745 &], cum dicitur potentiae distinguun-
tur per obiecta, dicitur quod duplex est obiectum, formale
scilicet et materiale. Formale est adaequatum potentiae, ut
color visui: materiale quod non est adaequatum, ut albedo.
— Sed non video quin albedo sit obiectum visus ita formale
sicut color; si enim nullus esset intellectus abstrahens hoc uni-
versale, quod est cotor, oculus bovis videret album et ni-
grum; imo color ut quid commune abstractum non videtur,
secl hoc album et hoc nigrum, quorum neutrum est obiectum
adaequaium visui, quia nulla potentia habet obiectum adae-
quatum non abstractumf nisi divinus intellectus, quia nulla
res est in qua contineantur omnia perceptibilia a potentia, nisi
essentia divina. Obiecta igitur formalia in re possunt esse al-
bum et nigrum; sed non est aliquod istorum obiectorum adae-
quatum visivae potentiae.

( 7 ) Dico ergo ad argumentum quod non omnis distinctio
obiectorum formalis facit distinctionem potentiarum; nam
manifestum est quod non oportet tot esse visus quot sunt
colores, nec tot esse auditus quot sunt soni; imo Philos., II.
De Anima, ex ratione talis mixtionis in tali organo, puta
visus, concludit illam potentiam„puta visum, esse istius obiecti,
et non alterius. Et pro tanto sequitur quod distinctio obiecto-
rum facit distinctionem potentiarum, quia tale obiectum li-
mitatum et distinctum non percipitur nisi a tali potentia, et
numquam ab alia ; quae quidem potentia est limitata ad tale
obiectum ratione talis mixtionis organi. — Sed aliud est de
potentiis non organicis, quae sunt abstractissimae, et sunt to-
tius entis. Unde ibi non habet veritatem propositio illa, quod
distinctio obiectorum facit distinctionem potentiarum ; sed so-
lum est vera in organicis potentiis, quae non sunt abstractivae.

(8) Si quaeras, quod est obiectum adaequatum potentiae non
organicae? — Dico quod si ens potest habere conceptum vel
rationem communem ad ens creatum et increatum, est obie-
ctum adaequatum intellectus: non quod per abstractionem il-
lam sit obiectum intellectus, sed quia a quolibet intelligibili
potest abstrahi una talis ratio vel conceptus. — Et tunc non
distinguerentur portio superior et inferior, nec etiam intel-
lecius et votuntas formaliter per obiecta. — Si autem ens
non posset habere talem conceptum communem, si debeat assi-

LIB. II. DIST. XXIV. QUAEST. UNIGA. 677

gnari potentiae non organicae, quae se extendit ad omne ens,
aliquod obiectum adaequatum et primurn, illud non erit nisi
essentia divina, in se continens omnes rationes aliorum en-
tium, et ad quam omnia alia entia habent attributionem. —
Sed hoc falsum est, ut probatum est in I. Libro [n. 375 seqq.],
scilicet quod essentia divina non potest esse obiectum primum
et adaequatum intellectus creati, sed solum intellectus Dei, cui
est proportionata, et respectu creati intellectus est impropor-
tionata. — Et si essentia divina non ponatur esse obiectum
primum intellectus creati, cum, secundum communiter loquentes,
creato et increato nihil posset esse commune univocum, se-
quitur quod potentia non organica non habebit unum obiectum
unius rationis et adaequatum. Et hoc est probabile, propter
perfectionem potentiae; a sensibilibus enim particularibus, puta
albo et nigro, et ab aliis, ad quae se extendit potentia visiva,
quae ad illa limilata est, abstrahitur quoddam commune uni-
vocum; et ultra ab huiusmodi sensibilibus et aliis aliarum
potentiarum quoddam commune univocum; et tandem potest
procedi sic abstrahendo, quod unum erit univocum obiectum
sensibile, commune omnibus sensibilibus. — Sic etiam (a) et ob-
iectum potentiae divinae, obiectum dico operabile, non potest
esse aliquid adaequatum, nisi tantum ens possibile, quod non
est unum in re, sed * si * aliquo modo est unum, hoc est tan-
tum in intellectu, quia non potest esse aliquid univocum reale
omnibus operabilibus a potentia divina: sicut etiam ponitur,
propter perfectionem intellectus, quod ipse intellectus acl tot
se extendit, quod nullum unum obiectum habet sibi adaequa-
tum et unius rationis.

Vel dic ad illam ralionem, quod quantumcumque obiecta
distinguantur primo penes necessarium et contingens, vel penes
aeternum vel temjoorale, si tamen unum illorum possit accipi
ut principium cognoscendi alterum, talis distinctio obiectorum
non requirit distinctionem potentiarum: sic autem est de obie-
ctis portionis superioris rationis et inferioris ; quare, etc.

(a) Ed. Ven. sicut enim etiam.

DISTINCTIO VIGESIMA QUINTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Iam vero ad propositum redeamus, scilicet ad liberi arhitrii tra-
ctatum. — Quod Philosophi definientes dixerunt liberum de voluntate
iudicium,' quia potestas ipsa et habilitas voluntatis et rationis, quam
supra (1) diximus esse liberum arbitrium, libera est ad utrumlibet,
quia libere potest moveri ad hoc, vel ad illud. Liberum ergo dicitur
arbitrium quantum ad voluntatem, quia voluntarie moveri et spon-
taneo appetitu ferri potest ad ea quae bona vel mala iudicat, vel iu-
dicare valet.

Quod liberum arbitrium non pertinet nisi ad futurum, nec ad
omne futurum. — Hoc autem sciendum est, quod liberum arbitrium
ad praesens vel ad praeteritum non refertur, sed ad futura contingen-
tia. — Quod enim in praesenti est determinatum est, nec in potestate
nostra est ut tunc sit vel non sit quando est ; potest enim non esse,
vel aliud esse postea; sed non potest non esse dum est, vel aliud esse
dum id est quod est. Sed in futuro an hoc sit, vel illud, ad pofesta-
tem liberi arbitrii spectat. — Nec tamen omnia futura sub potestate
liberi arbitrii veniunt, sed ea tantum quae per liberum arbitrium
possunt fieri vel non fieri; si quis enim tale quid velit ac disponat
facere quod in eius nullatenus sit potestate, vel quod sine ipsius di-
spositione aeque fieret, in hoc ipse liberum non habet arbitrium.

Quod supraposita descriptio liberi arbitrii non convenit I)eo, nec
his qui glorificati sunt. — Et quidem, secundum praedictam assi-
gnationem, in his tantum videtur esse liberum arbitrium qui volun-
tatem mutare et in contraria possunt deflectere, in quorum videlicet
potestate est eligere bonum vel malum, et utrumlibet secundum ele-
ctionem facere vel dimittere. Secundum quod nec in Deo, nec in his
omnibus qui tanta beatitudinis gratia sunt roborati, ut iam peccare
nequeant, liberum arbitrium esse nequit. — Sed quod Deus liberum
arbitrium habeat, Augustinus docet in lib. XXII. De Civ. Dei(2), ita

;i) Dist. 24, pag. 666. (2) Cap. 30.

LIB. II. DIST. XXV. TEXT. MAGISTRI. 679

inquiens : « Certe Deus ipse numquid, quoniam peccare non potest,
ideo liberum arbitrium habere negandus est » ? Ambrosius quoque in
lib. De Trinit.{l) ait: «Paulus(2) dicit: Quia omnia operatur unus
atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult, id est, pro liberae
voluntatis arbitrio, non pro necessitatis obsequio » .

Qualiter in Deo accipitur liberum arbitrium? — Sed aliter acci-
pitur liberum arbitrium in Creatore quam in creaturis. Dei etenim
liberum arbitrium dicitur eius sapientissima et omnipotens voluntas,
quae non necessitate, sed libera bonitate omnia facit prout vult. Ideo-
que Hieronymus, attendens non ita esse liberum arbitrium in Deo
sicut est in creaturis, ab ipso videtur liberum arbitrium excludere,
in Homilia quadam de filio prodigo (3), dicens : « Solus Deus est in
quem peccatum non cadit nec cadere potest ; caetera, cum sint liberi
arbitrii, in utramque partem flecti possunt » . Dum ait caetera, indi-
cat liberum arbitrium, sicut est in caeteris, non esse in Deo.

Quod Angeli et Sancti qui iam beati sunt liabent liberum ar-
bitrium. — Angeli vero et Sancti, qui iam cum Domino feliciter vi-
vunt, atque ita gratia beatitudinis confirmati sunt, ut ad malum
flecti nec velint nec possint, libero arbitrio non carent. — Unde Au-
gustinus lib. XXII. De Civ. Dei (4) ait : « Sicut prima immortalitas
fuit, quam peccando Adam perdidit, posse non mori, ita primum li-
berum arbitrium posse non peccare, novissimum non posse peccare.
Idem in Enchir. (5): « Sic oportebat prius hominem fieri, ut bene velle
possit et male; postea vero sic erit, ut male velle non possit; nec ideo
carebit libero arbitrio » .

Quod liberius erit liberum arbitrium quando peccare non po-
terit. — « Multo quippe liberius erit arbitrium quod omnino non pote-
rit servire peccato. Neque aut voluntas non est, aut libera dicenda
non est, qua beati sic esse volumus, ut esse miseri non solum noli-
mus, sed nequaquam prorsus velle possimus. Sicut ergo anima nostra
nunc habet nolle infelicitatem, ita nolle iniquitatem semper habitura
est. Sed ordo servandus fuit, quo Deus voluit ostendere, quam bo-
num sit animal rationale, quod etiam peccare possit, quamvis sit melius
quod peccare non possit » (6). — Ecce his verbis evidenter adstrui-
tur quod post beatitudinis confirmationem erit in homine liberum
arbitrium, quo peccare non poterit. Et nunc in Angelis est et in

(1) Seu De Fide, Lib. II. c. 6. (4) Cap. 30.

(2) /. Cor. c. XII. v. 11. (5) Cap. 105.

(3) Epist. XXI. ad Damasurn. (6) D. August. 1. cit.

680 LIB. II. DIST. XXV. TEXT. MAGISTRI.

Sanctis, qui cum Domino sunt, et tanto utique liberius quanto a pec-
cato immunius et ad bonum pronius. Quo enim quisque ab illa pec-
cati servitute, de qua scriptum est (1): Qui facit peccatum servus est
peccati, longius absistit, tanto in eligendo bonum liberius habet iu-
dicium. Unde si diligenter inspiciatur, liberum videtur dici arbitrium,
quia sine coactione et necessitate valet appetere vel eligere quod ex
ratione decreverit.

De libertatis arbitrii differentia secundum diversa tempora. —
Ex praedictis perspicuum fit quod maior fuit libertas arbitrii prima
q uam secunda, et tertia multo maior quam secunda vel prima. Prima
enim libertas arbitrii fuit in qua poterat peccare et non peccare ; ul-
tima vero erit in qua poterit non peccare, et non poterit peccare ; me-
dia vero in qua potest peccare et non potest non peccare, ante repa-
rationem etiam mortaliter, post reparationem vero saltem venialiter (2).

De quatuor statibus liberi arbitrii. — Et possunt notari in homine
quatuor status liberi arbitrii. Ante peccatum enim ad bonum nil impe-
diebat, ad malum nihil impellebat. Non habuit infirmitatem ad malum,
et habuit adiutorium ad bonum. Tunc sine errore ratio iudicare et vo-
luntas sine difficultate bonum appetere poterat. Post peccatum vero, ante
reparationem gratiae, premitur a concupiscentia et vincitur, et habet
infirmitatem in malo, sed non habet gratiam in bono; et ideo potest
peccare et non potest non peccare, etiam damnabiliter. Post repara-
tionem vero, ante confirmationem, premitur a concupiscentia, sed non
vincitur, et habet quidem infirmitatem in malo, sed gratiam in bono,
ut possit peccare propter libertatem et infirmitatem, et possit non
peccare ad mortem propter libertatem et gratiam adiuvantem; non-
dum tamen habet posse omnino non peccare vel non posse peccare,
propter infirmitatem nondum perfecte absorptam, et propter gratiam
nondum plene consummatam. Post confirmationem vero, infirmitate
penitus consumpta, et gratia consummata, nec vinci poterit, nec
premi, et tunc habebit non posse peccare (3).

De corruptione liberi arbitrii per peccatum. — Unde manife-
stum est quod, praeter alias poenalitates, pro peccato illo incurrit
homo poenam in corruptione et depressione liberi arbitrii. Per illud
namque peccatum naturalia bona in homine corrupta sunt et gratuita
detracta. Hic est enim ille qui a latronibus vulneratus est et spolia-
tus(4)j vulneratus quidem in naturalibus bonis, quibus non est pri-

(1) Ioan. c. VIII. v. 34. (3) Ex eod. Sent. t. 3. c. 8.

(2) Ex Hug. I. De Sacr. p. 6. c. 16. (4) Luc. c. X. v. 30.

LIB. II. DIST. XXV. TEXT. MAGISTRl. 681

vatus, alioquin non posset fieri reparatio; spoliatus vero gratuitis,
quae per gratiam naturalibus addita fuerant. Haec sunt data optima
et dona perfecta (1), quorum alia sunt corrupta per peccatum, id est
naturalia, ut ingenium, memoria, intellectus; alia subtracta, id est
gratuita. Quamquam et naturalia ex gratia sint, ad generalem quippe
Dei gratiam pertinent, saepe tamen huiusmodi fit distinctio, cum
gratiae vocabulum ad speciem, non ad genus refertur. Corrupta est
ergo libertas arbitrii per peccatum et ex parte perdita. — Unde Augu-
stinus in Enchir. (2) : « Libero arbitrio male utens, homo et se per-
didit et ipsum. Cum enim libero arbitrio peccaretur, victore peccato
amissum est et liberum arbitrium ; a quo enim quis devictus est, huic
servus addictus est (3) » . — Ecce liberum arbitrium dicit hominem
amisisse, non quia post peccatum non habuerit liberum arbitrium,
sed quia libertatem arbitrii perdidit, non quidem omnem, sed liber-
tatem a miseria et a peccato.

De tribus modis libertatis arbitrii. — Est namque libertas triplex,
scilicet a necessitate, a peccato, a miseria (4). — A necessitate et ante
peccatum et post aeque liberum est arbitrium; sicut enim tunc cogi
non poterat, ita nec modo. Ideoque voluntas merito apud Deum iudi-
catur, quae semper a necessitate libera est et numquam cogi potest.
Ubi necessitas, ibi non est libertas : ubi non est libertas, nec volun-
tas, et ideo nec meritum. Haec libertas in omnibus est, tam in malis
quam in bonis. Est et alia libertas, a peccato scilicet, de qua dicit
Apostolus (5) : Ubi spiritus Domini, ibi libertas; et Veritas in Evan-
gelio (6) : Si Filius vos liberavit, vere liberi eritis. Haec libertas a
servitute peccati liberat, et servos iustitiae facit, sicut e converso
servitus peccati liberos iustitiae facit. Unde Apostolus (7) : Liberati a
peccato, servi facti estis iustitiae. Et item (8): Cum servi essetis pec-
cati, liberi fuistis iustitiae. Hanc libertatem homo peccando amisit;
ideoque Augustinus (9) dicit, quod homo, male utens libero arbitrio,
et se perdidit et ipsum, quia perdita est per peccatum libertas,
non a necessitate, sed a peccato ; qui enim facit peccatum servus est
peccati.

Qui habent hanc libertatem, scilicet a peccato, et per quid ? —
Istam libertatem, quae est a peccato, illi soli nunc habent, quos
Filius per gratiam liberat et reparat: non ita quod penitus sint sine

(1) Iacob. c. I. v. 17.

(2) Cap. 30. (6) Ioan. c. VIII. v. 36.

(3) II. Petr. c. II. v. 19. (7) Rom. c. VI. v. 18.

(4) D. Bernard. De Grat. et Lib. Arb. c. 3. (8) Ib. v. 20.

(5) II. Cor. c. III. v. 17. (9) Enchir. c. 30.

682 LIB. II. DIST. XXV. TEXT. MAGISTRI.

peccato in hac mortali carne, sed nt in eis peccatnm non domlne-
tur (1) neque regnet. Et haec est vera et bona libertas, quae bonam
parit servitutem, scilicet iustitiae. — Uncle Augustinus in Enchir. (2)
ait: « Acl iustitiam facienclam non erit aliquis liber, nisi, a peccato
liberatus, esse iustitiae coeperit servus, et ipsa est vera libertas,
propter recti facti laetitiam, simul et pia servitus, propter praecepti
obeclientiam » . — Est alia libertas non vera, malae servituti adiuncta,
quae est ad malum faciendum ; ubi ratio dissentit a voluntate, iudicai_
non esse faciendum quod voluntas appetit. Ad bonum vero faciendum
concordat ratio voluntati, et ideo ibi vera libertas est et pia. —
De libertate autem ad malum et servitute mala ait Augustinus
in Enchir. (3) : « Servi addicti peccato, quae potest esse libertas,
nisi quanclo eum peccare delectat? Liberaliter enim servit qui sui
Domini voluntatem libenter facit; ac per hoc ad peccandum liber
est qui peccati servus est » .

Quaestio de libertate ad malum, an sit ipsa libertas liberi arbi-
trii, an alia f — Hic quaeri potest, utrum haec libertas qua quis liber
est ad malum sit libertas arbitriif Si enim libertas arbitrii est, bo-
num quidem est, quia libertas arbitrii bonum naturale est. — Qui-
busdam videtur quod sit ipsa libertas arbitrii, quae semper bona est,
sed propter peccati servitutem ad malum sit liberior et pronior ; et
icleo dicitur non esse vera libertas, quia ad malum est. — Aliis au-
tem videtur quod haec libertas ad malum, quam supra commemoravit
Augustinus, non sit ipsa libertas arbitrii, sed sit quaedam pronitas
peccandi et curvitas, quae ex peccato est et mala est.

Quaestio alia de libertate ad bonum, an ipsa sit libertas arbitrii,
an ?ionf — Similiter etiam quaeri solet, utrum illa libertas vera
quae est ad iustitiam faciendam sit ipsa libertas arbitriif — Quidam
dicunt illam eamdem esse, sed reparatam per gratiam, qua iuvante
libera est ad bonum, sine gratia vero non est libera ad bonum. —
Unde Augustinus in Enchir. (4): « Ista libertas acl bene faciendum
unde erit homini addicto et vendito sub peccato, nisi eum reclimat qui
dicit(o): Si Filius vos liberaverit, vere liberi eritisf Quocl antequam
fieri in homine incipiat, quomoclo quisquam de libero arbitrio glo-
riatur, qui nondum est liber ad operandum bene ? » — Ecce aperte
ostendit liberum arbitrium per gratiam liberari, ut per illud bene
operetur quis. — Icleoque dicunt illam libertatem veram quae est
ad bene faciendum, cuius supra meminit Augustinus, esse libertatem

(1) Bom. c. VI. v. 14.

(2) Cap. 30. (4) Loc. cit.

(3) Loc. cit. (5) Ioan. c. VIII. v. 36.

LIB. II. DIST. XXV. TEXT. MAGISTRI. 683

ipsam arbitrii, gratia Dei liberatam et adiutam. — Alii vero putant
non esse ipsam arbitrii libertatem, sed aliam quamdam, quae ex
gratia et libero arbitrio in mente hominis, Deo operante, incipit esse,
cum reparatur.

Certa determinatio utriusque quaestionis, qua dicitur libertas ad
bonum, et ad malum esse libertas arbitrii. — Verum nobis magis
placet, ut ipsa libertas arbitrii sit et illa qua quis liber est ad ma-
lum> et illa qua quis liber est ad bonum faciendum. Ex causis enim
variis sortitur diversa vocabula: dicitur enim libertas ad malum fa-
ciendum antequam per gratiam sit reparata ; sed cum per gratiam
fuerit reparata dicitur libertas ad bonum faciendum, quia ante gra-
tiam libera est voluntas ad malum, per gratiam vero libera fit ad
bonum. Semper igitur voluntas hominis aliquo modo libera est, sed
non semper bona est; non enim est bona nisi a peccato liberata; est
tamen a necessitate libera. — Unde Augustinus in lib. De Gratia
et Lib. Arbit. (1) : « Semper in nobis voluntas libera est, sed non
semper bona est ; aut enim libera est iustitiae, quando servit peccato,
et tunc est mala: aut a peccato libera est, quando servit iustitiae,
et tunc est bona » .

De libertate a miseria. — Est iterum libertas a miseria, de
qua Apostolus (2) ait : Et ipsa creatura liberabitur a servitute corru-
ptionis in libertatem gloriae filiorum Dei. — Hanc libertatem ha-
buit homo ante peccatum, quia omni carebat miseria et nulla tange-
batur molestia; et plenius habebit in futura beatitudine, ubi miser
esse non poterit. Sed in hac vita, quae est inter primum peccatum
et ultimam confirmationem, nemo a miseria liber est, quia poena peccati
non caret.

Repetit de corruptione liberi arbitrii, ut addat alia. — Ex prae-
dictis iam apparet, in quo per peccatum sit imminutum vel corru-
ptum liberum arbitrium; quia ante peccatum nulla erat homini dif-
ficultas, nullumque impedimentum de lege membrorum ad bonum,
nulla impulsio vel instigatio ad malum; nunc autem per legem car-
nis ad bonum impeditur et ad malum instigatur, ut non possit velle
et perficere bonum, nisi per gratiam liberetur et adiuvetur, quia, ut
ait Apostolus (3): Peccatum habitat in carne. Liberum ergo arbitrium,
cum semper et in singulis sit liberum, non est tamen pariter libe-
rum in bonis et in malis, et ad bona et ad mala. Liberius enim est
in bonis, ubi liberatum esfc, quam in malis, ubi liberatum non est.

(1) Cap. 15.

(2) Rom. c. VIII. v. 21. (3; Ib. c. VII. v. 17.

684 LIB. II. DIST. XXV. TEXT. MAGISTRI.

Et liberius est ad malum, quod per se potest, quam ad bonum, quod,
nisi gratia liberetur et adiuvetur7 non potest.

De libertate quae est ex gratia, et quae ex natura. — Libertas
ergo a peccato et a miseria per gratiam est; libertas vero a ne-
cessitate per naturam. Utramque libertatem, naturae scilicet et gra-
tia, notat Apostolus (1), cum ex persona hominis non redempti ait:
Velle adiacet mihi, perficere autem bonum non invenio ', ac si di-
ceret: habeo libertatem naturae, sed non habeo libertatem gratiae;
ideo non est apud me perfectio boni. Nam voluntas hominis, quam
naturaliter habet, non valet erigi ad bonum efficaciter volendum.vel
opere implendum, nisi per gratiam liberetur et adiuvetur ; liberetur
quidem ut velit, et adiuvetur ut perficiat ; quia, ut ait Apostolus (2) :
Non est volentis velle, neque currentis currere, id est, operari, sed
miserentis Dei, qui operatur in nobis velle et operari bonum, cuius
gratiam non advocat hominis voluntas vel operatio, sed ipsa gratia
voluntatem praevenit praeparando ut velit bonum, et praeparatam
adiuvat ut perficiat.

(1) Ib. v. 18.

(2) Ib. c. IX. v. 1G. — Phil. c. II. v. 13.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXV. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

750. ( ' ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
vigesimam quintam quaero unum:

Utrum aliquid aliud a voluntate causet effective actum
votendi in votuntate?

751. — Argumenta principalia(i). — Quod sic, probo: —
a) III. De Anima ponit Aristot. ordinem moventium et motorum
sic: scilicet, quod appetibile est movens non motum, appetitus
movens et motum, ab ipso scilicet obiecto appetibili, et tertio
motum non movens, quocl scilicet movetur per actum et im-
perium voluntatis vel appetitus, ut corpus animalis. — Non
potest dici quocl appetibile movet metaphorice, sicut finis
movet; quia tunc Philosophus statim aequivocaret de movente
in suo processu, cum dicit quod primum, puta appetibile, mo-
vet secundum, scilicet appetitum, et secundum, scilicet appe-
titus, movet tertium, quia secundum, scilicet appetitus, movet
proprie, et in essentialiter orclinatis videtur quod eo genere
motus quo movetur ultimum a medio moveatur medium a primo.

b) ltem, voluntas non est potentia activa; ergo effective
non causat suam volitionem; et oportet tunc quod ab alio cau-
setur. — Consequentia patet. — Probo antecedens: quia po-
teniia activa est principium transmutandi aliud in quan-
tum aliud, V. Metaph., et sic potentia activa habet actum
transeuntem in aliud: sed vpluntas non potest agere in obie-
ctum, quia illud non patitur a potentia; magis igitur est di-
cendum e converso.

c) Item, accidens per accidens non egreditur de per se
principiis sui subiecti: sed volitio est accidens per accidens,
quia quandoque inest, quandoque non inest; ergo, etc.

(1) Solvuntur ad n. 768.

686 LIB II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA.

d) Item, quod est de se indeterminatum ad unum oppo-
sitorum in quantum huiusmodi non agit nisi concurrat agens
determinans, quia ut indeterminatum non plus se habet ad
esse effectus quam ad non esse: voluntas autem de se sic se
habet ad actum suum; quare oportet dare aliud agens: quod
non videtur esse nisi obiecium.

752. — (2) Ad oppositum: — a) Per August. XII. De
Civii. c. 6; dicit quod si duo sint aequaliter affecti animo et
corpore, et postea tententur eaclem pulchritudine vel obiecto,
unde est quod unus cadit, et alius non cadit? Et dicit quod
hoc solum est a voluntate.

b) * Item *, idem dicit Ansel., De Concept. Virgin. c. 8.

c) Item, August., II. De Lib. Arb. quod nisi ea quae
sunt voluntaria nobis essent posita in potestate nostra, vo-
luntas neque esset laudanda, neque vituperanda, neque etiam
esset monenda. Et qui dicit vel sentit voluntatem non esse mo-
nendam, talis est exterminandus ab hominum numero.

cl) Arguo igitur sic : In potestate patientis non est quod
ipsum patiatur in quantum patiens. Probatio: quia patiens non
patitur nisi quia agens agit: sed prius non est in potestate
posterioris; igitur actio agentis non est in potestate patientis
(in quantum patiens (a)); igitur nec passio eius. Probatio: quia
si agens agit, patiens necessario patitur; ergo voluntas. si est so-
lum receptiva et passiva respectu suae volitionis, nulla volitio
est in potestate eius; ergo, etc.

e) Item, adducuntur auctoritaies Anselmi: Voluntas mo-
vet nos tamquam sua instrumenla; et De Concept. Virg. cap. 4 :
Voluntas * est * instrumentum seipsum movens. Et August.
I. Lib. Reiract. cap. 22, ubi dicit quod nihil est tam in pote-
state nostra quam ip^a voluntas. Igitur ex hoc potest haberi
quod nulla actio in nobis est ita a nobis sicut volitio volun-
tatis.

f) Item, August. LXXXIII. QQ. q. 8(1).

g) Autoritas etiam Aristot. IX. Metaph. cap. 8, ubi dicit
quod potestas rationalis est ad opposita; igitur cum, secun-
dum ipsum, oporteat tale indeterminatum determinari ab alio,
ideo subdit Aristoteles hoc solvendo: Hoc autem clico appeti-

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Nam si volumus, non alius de vwbis vult.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA. 687

ium et prohaeresim, id est electionem; igitur appetitus est
effectivus suae volitionis [vid. n. 767 d].

h) Item, una ratio talis: obiectum voluntatis est finis, ad
quem terminatur eius volitio et propter quem est volitio eius:
sed finis non movet nisi metaphorice, I. De Gener.; igitur non
effective in quantum finis, quia vere movens effective movet
propter finem : sed finis in quantum finis non movet (propter
finem; ergo nullum obiectum voluntatis (a)) ipsam movet ad
volendum effective; ergo a se movetur.

i) Item, nobilissimae potenliae consequentes formam no-
bilissimam non possunt esse tantum passivae: intellectus et
voluntas sunt nobilissimae potentiae, maxime voluntas; ergo, etc.

753. (3) — Exponitur sententia tenens phantasma esse cau-
sam effectivam volitionis (1). — Dicitur hic ab uno Doctore mo-
demo quod aliquid aliud a voluniate est effectiva causa vo-
litionis in ipsa, et illud ponit esse phantasma. — a) Ratio
sua principalis est ista : oportet movens et motum esse di-
stincta subiecto : sed in parte animae intellectiva nihil potest
esse distinctum subiecto a voluntate; igitur ibi nihil est mo-
tivum ipsius; igitur oportet esse aliquid aliud extra partem
intellectivam, et illud ponitur phantasma. — Primam propo-
sitionem probat sic: quia idem est ponere movens et motum
non esse distincta subiecto et idem mocere se: quod est im-
possibile: primo quia idem tunc respectu eiusdem esset in
actu et * in * potentia, quia III. Pliysic. dicitur quod tale
est movens in actu quale est mobile in potentia. — Item,
dicit quod i-llud, scilicet quod idem non potest seipsum movere,
est principium metaphysicum; ideo tollere illud est auferre
principium requirendi veritatem in Metaphysica (2).

b) Secunda ratio est talis: materia et efflciens non coin-
cidunt in idem numero, II. Physic. ; ergo nec agens et pa-
tiens (3).

c) Item, V. Metaph.: movens refertur ad mobile realiter:
sed eiusdem ad seipsum non est retatio reatis. — Probatio:
quia relativa realiter sunt realiter opposita: sed opposita si-
mul non possunt competere eidem (4).

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Impugnatur n. 755 seqq. (3) Vid. solutionem ad n. 759.

(2) Vid. solutionem ad n. 757. (4) Vid. solutionem ad n. 760.

688 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

cl) Item, agens approximatum passo clisposito agit neces-
sario ; icleo dicit Aristot. II. De Anima quod si sensus esset
activus, semper ageret: sicut ignis semper combureret, si
haberet combustibile praesens; ergo eodem modo voluntas sem -
per vellet, si esset causa activa suae volitionis.

Dices quod voluntas libera est; ideo non sequitur quod semper
agat, sicut ignis, qui non est liber. — Contra, saltem sequitur
quod semper potest agere cum vult, et semper potest velle.
(4) Dices quod obiectum apprehensum requiritur sicut causa
sine qua non; quia, secundum Augustinum (1), invisa possu-
mus diligere, incognita nequaquam. — Contra: quia sic pos-
set * sustineri * quod quodlibet agit in se ; nam si lignum
approximatum igni comburatur, dicam eodem modo quod ignis
non comburit, sed lignum comburit se, et ignis est causa
sine qua non, et sic dicam de omnibus(2).

e) Item ad principale: omne agens aequivocum est nobi-
lius effectu suo: sed voluntas, si causat volitionem suam, non
causat nisi sicut causa aequivoca ; (a) igitur voluntas ut prae-
cise est causa activa vel principium productivum volitionis, cum
ex hoc quod est principium productivum volitionis non sit ha-
bens volitionem, sequeretur quod esset nobilior quam ut vo-
lens formaliter (3).

f) Dicit ergo illa opinio quod intellectus agens nec movet
intellectum possibilem, nec voluntatem, secl phantasma irra-
cliatum ab intellectu agente movet immediate intellectum pos-
sibilem; quia quamquam ubi sit phantasma, ibi sit intelleclus,
intellectus tamen est alicubi, ubi non est phantasma. Et sic
salvatur quod movens et motum sunt distincta subiecto. Phan-
tasma igitur irradiatum immediate causat intellectionem et
volitionem, immediatione causae, sed non i m mediatione effectus,
quia prius causat intellectionem quam volitionem.

754. (S) — Exponitur sententia tenens causam activam vo-
litionis esse obiectum ut cognitum (4). — Alia est opinio Do-
ctoris antiquioris, quae ponit eamdem conclusionem, scilicet

(a) Ed. Ven. addit: cum.

(1) De Trinit. Lib. VIII. c. 4; Lib. IX. c. 3; Lib. X. c. 1.

(2) Vid. solutionem ad nn. 761 seq.

(3) Vid. solutionem ad n. 764.

(4) Cuius rationes solvuntur ad n. 765.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA. 689

quod voluntas moveiur ab alio ; sed ponit illud aliud esse
obieclum cognitum vel intellectum. — a) Et hoc confirmatur
per auctoritatem Aver. XII. Metaph., qui dicit quod bal-
neum in re extra rnovet vires sensitivas, quas scilicet movet
effective; sed balneum in anima movet voluntatem; igitur
obiectum ut cognitum movet effective appetitum.

b) Item, appetitus sensitivus effective movetur ab appeti-
bili sensibili; igitur et intettectivus ab appetibili intelligibiU.

c) Si dicas contra hoc: quocl non est non potest esse
causa alicuius entis: sed obiectum intelligibile potest esse non
ens in se simpliciter; ergo non potest esse causa volitionis;
respondent quod obiectum ut cognitum causat, et hoc est
dicere quod intellectus per intellectionem suam causat volitio-
nem, et sic non oportet quod illud quod causat hoc sit nihil;
cognitio enim abstractiva non est nihil \\\ intellectu, licet obie-
ctum non sit in se vel in re extra.

755. — Impugnatur conclusio utrique sententiae communis.
— Istae duae opiniones concordant in hoc, quod ponunt ali-
quid aliud a voluntate movere ipsam; sed discordant in mo-
vente, ut patet.

(6) Contra conclusionem in se sunt rationes principales [n.
752 c, d], et replico eas sic deducendo: — a) Agens naturate non
potestesse per se causa contrariorum circa iclem passuin (utex-
cludatur per hoc instantia de dissotutione gtaciei et constri-
ctione luti): sed in potestate voluntatis nostrae est habere notle
et velle, quae sunt contraria respectu unius obiecii; ergo illa
non possunt fieri ab agente naturaliter; ergo non ab obiecto,
quia est agens naturate. — Esto igitur quod obiectum esset
causa ipsius velle, oportet tamen esse aliud quod esset causa
ipsius nolle. Sed illud aliud a voluntate non posset esse nisi
obiectum malum: sed malum, cum sit quid privativum, non
posset esse causa actus positivi, cuiusmodi est noile; ergo
oportet quod sit effective a voluntate.

b) Item, passio non est in potestate patientis, specialiter
quando est ab agente naturali: sed si obiectum est agens
naturatiter volitionem, et non voluntas, igitur et volitio non
erit in potestate voluntatis; et si sic, tunc nec aliquis actus alius
imperatus a voluntate erit in potestate voluntatis, et sic nec
merebitur, nec demerebitur per volitionem.

Tom. II. 44

690 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA.

(?) c) Dicitur quod pro tanto in potestate voluntatis est volitio,
pro quanto potest determinare intellectum ad considerationem
huius vel illius, vel avertere eum ab hoc vel ab illo; et sic est
in potestate voluntatis volitio, licet non quantum ad actum
primum. — Contra : accipio primam actionem in voluntate
causatam ab obiecto, quodcumque sit illud, quod oportet po-
nere, secundum te: illa actio est mere naturalis ; ergo illa
non est in potestate voluntatis; non enim est in potestate no-
stra quin visis tangamur, secundum Augustinum. Si igitur
post istum actum possum movere intellecium ad consideran-
dum hoc vel illud, quaero, per quem actum? — Non per istum,
quia iste non est in potestate voluntatis; ergo oportet * quod *
per alium. De illo alio quaero (a), unde est? — Vel est ab ipsa
votuntate, vel ab obiecto, vel a phantasmate. — Si a volun-
tate, habeo propositum, quia tunc est in eius potestate illa
volitio et est effective ab ipsa, et eadem ratione prima vo-
litio. — Aut est ab alio, scilicet ab obiecto vel phantasmate;
et si sic, tunc erit actus naturalis, et per consequens non plus
erit in potestate voluntatis sic imperare intellectui de conside-
ratione huius vel illius quam fuerit primus actus.
( 8 ) d) Dices quod in considerando per intellectum potest occur-
rere impedimentum in illa circulatione actuum; est enim isti
phantasmati primo moventi coniunctum aliud et aliud vicinum
sibi, et ideo fortius movet vel potest movere intellectum ad intel-
lectionem vel considerationem sui, et per consequens volunta-
tem ad actum volitionis; ita quod non erit necesse quod ob-
iectum quod primo occurrit causet volitionem; si enim cogito
aliquid delectabile movens appetitum, non est necesse moveri
ad illud, quia potest occurrere per considerationem intellectus
aliud obiectum magis movens voluntatem, ita quod sistat vo-
luntas a prima sua volitione. — Sed contra: concedo quod
polest occurrere impedimentum a casu, sed illud non erit in
potestate voluntatis, nec ad imperium eius; eodem enim modo
est de appetitu bruti; nam bos videt herbam, quae movet ap-
petitum suum, et ex illo appetitu movetur progressive ad
herbam; * sed in motu*(&) illo occurrit obiectum magis dele-
ctabile fortius movens appetitum, * et * tunc sistitur a primo

(a) Ed. Ven. addit: per quem actutn? Non per istum, quia iste non est
in potestate voluntatis; ergo oportet quod per alium. De illo alio quaero...

(b) Wadd. sed si in motu.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA. 691

motu, et tamen non libere, quia necessario movetur ab illo ma-
iori delectabili occurrente, quamquam casualiter (a) occurrat.

e) Alii dicunt ad rationem quod obiectum intellectus oc-
currit sub duplici ratione, scilicet sub ratione illiciti, et sub ra-
tione delectabilis, ut patet in obiecto fornicationis ; et tunc in
potestate voluntatis est sistere intellectum in turpi, dimittendo
aliam partem, et tunc sequitur mala electio. — Contra: quaero,
vel istae duae rationes aequaliter movent, vel non. — Si aequa-
liter, ergo causabunt simut notle et velle in voluntate respe-
ctu eiusdem obiecti: quod est impossibile. — Si inaequaliter
movent, ergo alterum movet efflcacius voluntatem, et movet
naturaliter et necessario, et per consequens non erit illa volitio
in potestate voluntatis, sed necessario etiam secundum illam
movebit intellectum; non igitur poterit sistere eum in alio.

756. ( 9 ) — Impugnatur specialiter I. sententia. — Contra
illud de phantasmate [n. 753] : — a) Agens aequivocum to-
tale est nobilius effectu: sed phantasma, per ipsum, est agens
aequivocum totale intellectionis et volitionis; ergo est nobilius
omni intellectione et volitione; igitur phantasiatio est nobi-
lior felicitate Philosophorum, quam ponebant consistere in in-
tellectione et volitione.

Nec potest sotvi per iumen intellectus agentis; quia illud
non est distinctum subiecto a voluntate et intellectu; ergo
phantasma non potest agere in ipsam voluntatem per ipsum,
vel in intellectum possibilem, nec etiam intellectus agens in
phantasma, cum non sit distinctum subiecto ab ipso; agens
enim et patiens oportet esse distincta subiecto, secundum eum.

b) Item sequeretur, cum in anima separata vel in Angelo
non sit phantasma, quod non poterunt velte; vel oportet quod
Deus immediate causet malum velle in Angelo, vel aliud ob-
iectum extrinsecum; et tunc prima volitio Angeli non fuis-
set culpabilis, ex quo non fuisset in potestate sua, nec causa
activa eius. — Nec est probabile quod animae separatae vel
Angeli nullo modo possint se movere, sed quod starent im-
mobiliter ubicumque ponerentur, ac si essent in carcere.

Nec valet dicere quod Philosophi non viderunt quomodo
esse poterat nova intellectio in Angelis; quia de Angelis erra-
verunt, et ubi falsa sunt principia. non est mirum si sequan-

(a) Ed. Ven. causaliter.

692 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA.

tur falsae conclusiones. Si tamen convenissent nobiscum quod
Angeli accepissent esse novum, sive esse post non esse, bene
admisissent novas intellectiones in * Angelis * (1).

757. (4 2) — Solvitur ratio prima I. sententiae. — a) Ad
primam rationem pro illa opinione [n. 753a], cum dicitur
quod movens et motum debent esse subiecto distincta neces-
sario, dicitur quod verum est in corporalibus solum. Gredo
etiam quod ibi non necessario est verum. Saltem dico quod
in spiritibus est simpliciter falsa; quia Deus non posset unum
Angelum ita nudum in naturalibus creare, quin ille, suis na-
turalibus relictus, posset suam essentiam intelligere, et sic
idem esset movens et motum, indistinctum subiecto.

b) Ad probationem suam, quod ista sunt eiusdem ratio-
nis, movens et motum esse indistincta subiecto et idem mo-
vere se, patet quod alius Doctor [n. 754] concederet voluntatem
moveri ab obiecto ut apprehenso ab intellectu ; et tamen ob-
iectum ut apprehensum ab intellectu vel intellectus ostendens
tale obiectum non sunt distincta subiecto a voluntate; et ta-
men non concederet movens et motum ibi esse idem. — Sed
ego dico quocl non solum indistincta subiecto, sed unum et
idem simplex potest esse movens et motum.

c) Cum dicis: quale est agens in actu, tale est passum
in potentia, etc, dico quod si accipiatur actus et potentia ut
sunt duae primae differentiae entis, sic dividunt omne ens;
unde et Jioc ens * et * idem numero dividunt. Et isto modo
est contradictio quod idem sit in actu et in potentia simut
respectu eiusdem; quia potentia ut est differentia entis, di-
stincta contra actumf est necessario includens oppositionem vel
negationem eius respectu cuius ponitur. potentia: ut album in
potentia non est album in actu quamdiu est in potentia. Et
isto modo est impossibile quod aliquid sic exsistens in poten-
iia faciat se in actu. Non tamen est necesse omne passum
vel motum esse sic in potentia et agens suum in actu.

(13) Alio vero (a) modo possunt considerari actus et potentia,
prout scilicet dividunt potentiam vel principium activum et
passivum per univocum et aequivocum. In univocis enim agen-
tibus verum est quod tale est passum \\\ potentia quale agens

(a) Ed. Ven. enim.

(1) Sequitur apud Waddingum additio sub nn. 30-11.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA. 693

in aciu; et ideo irapossibile est quod idem sit in actu forma-
liter tale et in potentia tale simul. Tamen in actione aequivoca
nunquam oportet hoc esse verum; quia ibi agens oportet esse
nobilius et virtualiter tale.

d) Et si dicas quod nihil idem potest esse simul in po-
tentia ad * aliquid * et actu habere illucl eminenter vel virtua-
liter, dico quod hoc est falsum, quia hoc non est aliud dicere
quam quod tale non sit capax suae perfectionis. Videmus au-
tem quod illi, cui natura dedit potentiam ut possit augmen-
tari, dedit ei potentiam augmentativam activam et effectivam
augmenti et nutritivam, ad hoc quod possit conservari. — Et
ideo absurdum est quod nobilissima forma, cuiusmodi est ani-
ma intellectiva, non habeat potentias aciivas suae perfectionis
accidentalis et receptivas eiusdem. Et quia non potest in ta-
libus formis dari potentia activa et passiva, quae sint distin-
ctae subiecto, cum non sint potentiae organicae, ideo non di-
stinguuntur subiecto. Et ideo ibi erunt unitive, sine distinctione
ratione subiecti; non tamen sine distinctione formali.

(*>) Item ostenditur (a) in IV. Libro (1) quod anima separata
habet potentiam movendi seipsam ad aliud et aliud ubi; nam
sic moveri competit enti imperfectissimo, perfectiones enim di-
stinctae in natura inferiori debent esse unitive vel non ne-
gari esse in natura perfectiori, et ad quam inferior ordinatur.

e) Curn dicitur: est principium metaphysicum, dico quod
non est verum, quia principia talia cognoscuntur esse vera,
notis terminis, ab omnibus ratione utentibus, vel saltem sapien-
tibus: sed, notis terminis illius principii, non patet illud prin-
cipium multis sapientibus esse verum. — Vel potest dici quod
si intelligatur potentia pro principio receptivo, et actus pro
forma qua agens agit, tunc nihil est aliud dicere quam quod
nihil est receptivum quod habet rationem activi vel erainen-
tioris: sed hoc patet esse falsum de substantia respectu pro-
priae passionis vel alterius accidentis, respectu cuius est
activa, (b) et cuius est recepiiva.

758. — Solvitur instantia. — a) Si dicas quod agens vir-
tualiter tale non potest facere se formaliter tale, quia habens
aliquid modo eminentiori faceret quod haberet illud modo minus

(a) Ed. Ven. ostensum est. (b) Ed. Ven. actualior.

(1) Dist. 49. q. 14.

694 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

eminenti, quod est impossibile: sicut patet de Sote, qui est ca-
lidus virtualiter, et de Deo, in quo est virtualis potentia produ-
cendi asinum, vel in quo virtualiter perfectio asini continetur, et
neutrum potest esse formaliter tale; respondeo: in talibus
exemplis committitur non causa ut causa, quia quando in aliqua
re sunt plures proprietates, ratione quarum proprietatum possunt
sibi aliqua plura inesse, et in una alia re est una istarum
proprietatum, ratione cuius dicatur illa plura debere eidem
inesse, committitur non causa ut causa. Sic in proposito.
(J3) b) Et ideo dico, quod universaliter haec propositio, quod
nihil exsistens virtualiter tale, vel modo eminentiori exsistens
tale, potest esse formaliter tale, est simpliciter falsa ex ter-
minis; et si est vera, non est vera nisi ratione materiae in
qua est. * Probo * : sicut in exemplo tuo, si praecisa causa
est quod aliquid non potest recipere aliquain formam forrna-
liter sic, quia modo eminentiori habet eam, tunc oppositum
erit causa oppositi, quocl scilicet si non habet modo eminen-
tiori vel virtualiter eam, quod poterit recipere formaliter
vel modo rninus eminenti ; cum igitur Saturnus non sit cali-
dus virtuatiter, poterit fieri foy^maliter calidus: quod est fal-
sum. — Ratio igitur quare Sol, virtualiter calidus, non potest
fieri formatiter calidus, non est quia est virtualiter calidus,
sed quia caliditas est qualitas sensibilis, quae non est nata
recipi nisi in corpore mixto ; corpus enim Solis, quia non est
corpus sic mixtum et compositum, non potest recipere for-
maliter calorem; ideo Sol virtualiter calidus non potest esse
formaliier calidus vel causare in se caliditatem : sicut ignis,
qui si frigefleret, subtracto infrigidante, quia est virtualiter
calidus, fieri posset a seipso formaliter calidus : sicut patet
de aqua summe calefacta, qua^, subtracto calefaciente, reducit
se ad frigiditatem. Non ergo ratione qua Sol est calidus vir-
tuatiter non potest non esse calidus formaliter.

c) Nec etiam exemplum de Deo valet; quia non ex eo quod
Deus perfectiones omnium virtuatiter habet et modo eminen-
tioriy ideo non potest eas habere formaliter, sed ex eo quod
est essentia simplicissima, in qua non potest esse compositio
rei et rei, vel quia perfectio Dei est infinita, ideo non potest
recipere aliam et aliam rem. — Propositio igitur universali-
ter intellecta est falsa.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA. 695

cl) Unde credo quod universaliter oinne sublectum virtuati-
ter continet passionem suam, * et * tamen formaliter recipit
eam. — Et haec videtur sententia Philos. VII. Metaph., ubi dicit
quod ad hoc quod generetur quantum et quale non oportet
praecedere, nec praeexsistere nisi substantiam.

759. ('6) — Sblvitur ratio secunda I. sententiae. — a) Ad
aliam [n. lo3b] de materia et efficiente, quae non coincidunt,
dicitur quod in voluntate possumus duo considerare: vel in
quantum est appetitus, vel in quantum est libera. In quantum
libera efficit, in quantum appetitus recipit; ita quod est ibi
differentia intentionis in voluntate, in quanturn est appetitus
et in quantum est libera.

b) Hoc non bene capio ; quia proxima ratio constituendi
speciem, cuiusmodi est differentia ultima, est proxima ratio
recipiendi propriam passionem; non enim recipit homo risibi-
litatem ratione animatis, sed ratione qua rationalis. Ratio
autem formalior voluntatis est magis * libertas * (a) quam ra-
tio appetitus ; quare est ratio * magis * recipiendi in quantum
libera: sicut ratio libertatis est magis ratio constituencli.

c) Per illam etiam responsionem patet quod quaelibet spe-
cies posset agere in se, ita bene non libera sicut libera; ita
quod ratione materialis sive generis posset recipere, et ra-
tione differentiae vel formae posset efflcere.

d) Manifestum etiam est quod cum aqua calefacta reddit
ad propriam naturalitatem et frigiditatem, quod tota aqua agit
et tota patitur; forma enim non agit in materiam suam quam
actu informat.

e) Praeterea, iste Doctor dicit alibi quod genus et differentia
differunt penes intentiones; et dicit quod differentia intentionis
non arguit quod sit res alia; igitur ipse habet concedere quod
voluntas, cum agit in quantum libera et patitur in quantum
appetitus, ratione eiusdem reatitatis primo agit et patitur.

f) Icleo concedo quod per eamdem realitatem prirno est
voluntas receptiva actus et effectiva eiusdem; nec per aliam
rationem realem elicit et recipit, nisi per aliam rationem cau-
satam ab intellectu nostro.

g) Cum igitur dicitur quod materia et efficiens non
coincidunt, dico quod Aristot. II. Physic, ubi hoc scribitur,

(a) Wadd. libera.

696 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

loquitur ibi de materia quae est subiectum transmutationis
realis, quae est alia quam sit subiectum receptivum, de quo
nunc loquitur, quod coincidit cum efficiente.
(I7) h) Praeterea, materia, id est subiectum, non coinciclit in
iclem numero cum efficiente quod dicitur proprie efficiens, distin-
ctum contra agens; sic enim efficere transit in materiam extrin-
secam, sicut et factio; sed non sic transit actio agentis, proprie
loquendo de agente, cuius scilicet actio est tantum ad intra.

760. — Solvitur tertia ratio I. sententiae. — Ad illud de
relationibus oppositis [n. 7536*] dico: — a) Quod relationes
reales sunt in triplici differentia: quaedam sunt relationes(a)
quae habent dependentiam essentialem, ut causae ad causa-
tum: aliae sunt relationes originis, quae tamen non habent
dependentiam inter se, ut paternitas et filiatio in Divinis : aliae
habent dependentiam accidentalem mutuo, ut movens et mo-
tum; motum enim non dependet essentialiter a movente, quia
non dependet nisi ratione illius accidentis quod recipit; quid-
quicl enim est de essentia moti praesupponitur motui.

b) Primae duae relationes repugnant in eadem natura
vel persona sive supposito. — Secundae repugnant in eadem
persona vel supposito, quia nullum suppositum producit se ;
sed non repugnant * ut * in eadem natura, si illa est illimi-
tata : sicut patet quod in natura divina (b) est producens et
productum. — Sed relationes tertio modo dictae non repu-
gnant in eodem, sive natura, sive siqoposito, quia idem
potest acquirere sibi et efficere in se perfectionem suam acci-
dentalem, et sic accidentaliter dependere a se.

c) Unde dico quod non repugnant ex ratione relationum
oppositarum ut oppositae sunt, scilicet quod non possunt fun-
dari in eodem, sed quia habent dependentiam essentialem.

d) Ad probationem, cum dicitur relativa realia esse op-
posita, et opposita non insunt simid, dico quod relativa realia
huiusmodi denominative accepta non sunt sic opposita, quod
scilicet unum denominative sumptum neget suum correlativum,
ut scilicet quod sequatur: si est activum, ergo non est pas-
sivum, sicut inferunt contraria, ut scilicet : si hoc est album,
ergo non est nigrum; sed in absiracto bene inferunt, ut: si
est actio, ergo non est passio, vel: si est motio activa, ergo

(a) Ed. Ven. relativa. (b) Ed Ven. addit: ibi.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNIGA. 697

non est motio passiva. Tamen non repugnant, quin possint
simul esse in eoclem, sicut * repugnant * albeclo et nigredo.

761. (|8) — Aliorum solutio ad rationem quartam I. sen-
tentiae infirmatur. — a) Ad aliud [n. 753c], sustinendo quod
quamquam voluntas sit activa, tamen intellectio vel obiectum
apprehensum est illud sine quo non, sicut ponunt alii [n. 753c?],
quod intellectio sine phantasmate non est in actu, et hoc facit
naturalis ordo potentiarum, cum dicitur quod tunc pari ra-
tione posset dici quod lignum agit in se et comburitur a se,
praesente igne, et ignis est sine quo non, et sic de aliis, dicitur
quod non est simile; quia ignis approximatus huic combusti-
bili et illi, aequaliter disposito, aequaliter comburit et unifor-
miter ipsum lignum; duobus autem ostensis voluntati, quamvis
aequaliter dispositis, non semper aequaliter vult voluntas. Et
ideo patet quod illud comburi non potest esse active a ligno,
sicut volitio a voluntate.

b) Sed haec responsio non sufflcit ; quia diceret adver-
sarius quod hoc est, quia lignum naturaliter comburit se,
praesente igne, sicut causa sine qua non, sed voluntas libere. —
Vel ^ic solve instantiam, secundum aliam reportationem(«)(l).

c) Cum arguiiur quod tunc sustineri posset quod quod-
libet ageret in se, puta quod lignum comburet se, praesente
igne, sicut causa sine qua non, non sequilur, quia nos videmus
quod iste ignis appositus alii combustibili quam ligno combu-
rit illud, et ideo scimus quod cum calefacit hoc lignum quod(6)
est actio sua.

d) Sed hoc non sufflcit; nam ego semper dicam quod
cuicumque combustibili applicetur ignis, si illud comburatur,
hoc erit per actionem suam propriam in seipsum necessitate
naturali; tamen non sine igne praesente, sicut causa sine qua
non solum.

762. (»9) — Solvitur a Doctore ratio quarta I. sententiae. —
Bico igitur hic: — a) Primo quod oportet in hac materia,

(a) Ed. Ven. repetitionem. (b) Ed. Ven. non.

(1) In Beport. d. 25. n. 15, sic prosequitur: « Dico igitur quod oportet
patiens ab alio pati; et ubi non potest ab alio pati, sequitur quod patitur
a se: sed voluntas non patitur in actu suo ab alio creato a se, quia velle
est in potestate volentis; sed agens extrinsecum non est in potestate vo-
lentis » .

698 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

etiam secundum eos, dare aliquid prius ; quod tamen non sit
causa efficiens, sed sit causa sine qua non. — Et hoc probo
per ipsum qui hanc opinionem ponit. Nam, secundum ipsum,
intellectus non est causa intellectionis, nec voluntas volitionis,
sed solum phantasma est causa utriusque; et tamen, secundum
eum, impossibile est phantasma prius causare volitionem nisi
prius natura causet intellectionem. Et ita ponit inteltectionem
esse causam sine qua non ipsius volitionis. Quod igitur voce
negat dictis suis affirmat, scilicet causam sine qua non. Intel-
lectio enim, secunclum eum, est prior natura volitione; tamen
in nullo genere causae se habet respectu volitionis; quando
enirn aliquis effectus praecedit alium effectum ordine naturae
non potest causa exire in actum causandi effectum posteriorem,
non prius causato effectu priori illa prioritate. — Exemplum:
Sol non potest illuminare posteriorem partem medii, nisi prius
natura illuminet partem propinquiorem; et tamen pars propin-
qua illuminata non habet aliquam rationem causae respectu
illuminationis partis magis distantis, quia et ipsa immediate
illuminatur a Sole immediatione causae. — Unde esto quod
phantasiatio vel obiectum apprehensum requiratur ad hoc
quod sit volitio, non tamen requiritur nisi sicut causa sine
qua non.

b) Secundo, ad auctoritatem Aristot. II. De Anima [n. 753d],
cum dicit quod si sensus esset activus, semper sentiret, dico
quod effectus prior non dependeret ab effectu posteriore, et si
esset effectus simpliciter primus, non dependeret ab aliquo effe-
ctu, sed solum a suis causis: prima autem potentia inter po-
tentias animae est sensus exterior ; ideo eius effectus non de-
pendet ab aliquo effectu, sed solum a suis causis. Si igitur
sensus exterior esset activus et haberet in se principium suffi-
ciens effectivum sensationis, ipse semper ageret. — Sed sic
non est de intellectu et voluntate; quia volitio est effectus po-
sterior intellectione naturaliter , et intellectio phantasmate vel
phantasiatione; et propter illum ordinem necessarium non po-
test causari volitio a voluntate, nisi prius causetur ab intel-
lectu intellectio ; et simile est de intellecti '.one respectu phan-
tasmatis vel phantasiationis. Quamquam igitur sensus semper
ageret vel sentiret, si esset activus, non tamen oportet hoc di-
cere de voluntate, nec etiam de intellectu.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA. 699

(•20) c) Dico tertio ad instantiam de ligno calefactivo sui, cum
dicitur si ita esset de voluntatel ita posset dici cle quocumque
alio, scilicet quocl lignum comburit seipsum, praesente igne,
qui est causa sine qua non, concedo quod exsistens in actu
primo movendi se, seipso active et non alio exit in actum
secundum: sicut habens scientiam in actu primo non indiget
aliquo effectivo vel motivo ducente ipsum ad actum conside-
randi; nisi habens actum primurn deficiat in aliquo quod ne-
cessario requiritur ad hoc quod possit exire ad actum secun-
dum: sicut quamvis oculus hominis, qui non potest immutare
medium, haberet actum primum videndi, non tamen posset vi-
clere rem in tenebris.

Sed rationabile est quod (a) tam nobilis perfectio animae,
cuiusmodi est voluntas, qua anima est in actu primo, possit
exire in actum secundum, quo anima formaliter perficitur in
actu secunclo, nullo alio activo requisito. — Sed ad huiusmodi
passiones, quae sunt calefieri et humeciari, quibus corrum-
pitur natura ligni, et non perficitur, non potest poni rationa-
biliter ipsum lignum habere actum primum seu principium
activum, quo active, praesente igne, sicut causa sine qua non
solum, reducat se ad actum illum secundum, quo natura ligni
corrumpitur.

763. — Solvuntur instantiae. — a) Si etiam insies sic: effe-
ctus non dependet a causis prioribus quantum ad suum fieri,
nisi a materia et efficiente ; cum igitur obiectum respectu
actus volitionis non se habeat nec ut materia, nec ut efficiens,
igitur volitio non dependebit ab obiecto, et sic esse poterit sine
obiecto ; patet satis per praeclicta huius obiectionis solutio;
Jicet enim effectus dependeat solum a causis prioribus quan-
tum ad suum fieri per se et suum esse per se, materia sci-
licet et efficiente, potest lamen dependere ex alio tamquam ex
illo quod est praeexactum necessario (b).

b) Si dicas etiam quoci habens actum primum potest esse
ratio sufficiens actus secundi, non in se, sed in alio, contra:
si nos ponamus quod haec potentia prima est activa, puta ca-
lefactiva, quaero, quicl reducit ipsam ad actum? Verbi gratia,
quid reducit potentiam calefactivam ad actum, praesente li-

(a) Ed. Ven. addit : cura.

(b) Ed. Ven. quod est concomitans secundum actum necessario.

700 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

gno? Certum est quod nihil nisi ipsamel potentia activa, dicente
Aristot. V. Melaph., quod ad idem genus causae reducuntur
ars et aedificator : sed ars non reducitur ad actum nisi a se
respectu artificiati; ergo potentia activa est de se sufficiens
principium eliciendi actionem suam, quae est actio vera de
genere aciionis, cuius terminus est operatio. Forma igitur
quae non habet actum primum vel principium activum nisi
respectu actus secundi immanentis, seu operationis, quae est
terminus istius actionis, poterit habere huiusmodi actum se-
cundum immanentem a seipsa, sicut potentia activa, quae non
est nata exire in actum secundum in alio receptum vel in aliud
transeuntem, exit a seipsa, praesente obiecto, in actum illum.

764. — Solvitur ratio quinta I. sententiae. — Ad aliud [n.
7536?] cum dicitur: causa aequivoca totalis est nobilior suo
effectu, vel producens aequivocum est nobilius producto, verum
est quod est nobilius termino formali productionis, ratione
cuius productum, quod est compositum unum per accidens,
dicitur productum. Unde voluntas{a) est nobilior volitione.
— Non tamen oportet quod sit nobilior voluntate sub voiitione
formaliter exsistente; immo nobilior est voluntas volens actua-
liter, ratione bonae volitionis, quam voluntas solum volens vir-
tualiter. — Ponitur exemptum, quod non oportet producens
esse nobilius produclo simpliciter , nisi scilicet ratione termini
formalis, de accidente generato in homine de novo ab alio
accidente; quod quidem accidens non generatur, puta albedo,
sed homo albus; et tamen non oportet quod generans album
sit nobilius homine albo.

765. (2i) — Solvuntur rationes II. sententiae. — Ad illud
de bataeo [n. 754a], si sustineatur quod obiectimi movet ef-
fective, licet non sit causa totalis, potest tunc sustineri quod
balneum intra movet ut efficiens, et extra ut finis. — Susti-
nendo tamen quod sit tantum causa sine qua non, et nullo
modo movens effective, tunc oportet glossare, quod non movet
effective per se, sed per accidens.

Dices: causa per se est prior causa per accidens: sed
obiectum prius est natura et origine volitione voluntatis vel
voluntate volente; ergo, etc. — Dico quod causa per se est

(a) Ed. Ven. addit: virtualiter.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA. 701

prior causa per ancidens, vel naiura vel perfectione, non
autem semper origine vel natura: sicut amotio vel fractio
trabis, * quae * est causa per accidens descensus gravis, est
prior natura causa per se ipsius motus gravis. Gausa etiam
per accidens reducitur ad causam per se priorem, vel ad
seipsam ut est causa per se respectu alterius effectus: sicut
fodiens foditione est causa per accidens inventionis thesauri,
et est causa inventionis aquae per se : et ut per accidens re-
ducitur ad seipsam ut per se, vel reducitur ad aliam per se
priorem perfectione, ut dictum est.

b) Ad aliud [n. 754&] de appetitu sensitivo qui movetur
ab appetibili, dico quod est ad oppositum; quia ex hoc mo-
vetur appetitus sensitivus sic, quia non est liber, sed alius
est liber. Unde Damasc. 42 cap. dicit quod sensitivus ducitur,
et non ducit, sed inteliectivus ducit, et non ducitur.

766. (22) — Ostenditur nihil aliud a voluntate esse causam
totalem volitionis. — Dico ergo ad quaestionem quod nihil
aliud a voluntate est causa totatis volitionis in voluntate. —
Una ratio, praeter praedictas, est ista : aliquid evenit in rebus
contingenter. Et voco contingenter evenire evitabititer eve-
nire. Aliter si omnia inevitabiliter evenirent. non oporteret
consiliari, neque negociari, ut dicit Aristot. I. Periherm. Quaero
ergo (a), illud quod contingenter evenit, unde vel a qua causa
eveniat? — Non a causa determinata, quia pro isto instanti
pro quo est sic determinata effectus non potest evenire con-
tingenter ; ergo a causa indeterminata ad alterutrum oppo-
sitorum. — Aut ergo illa causa potest seipsam determinare
contingenter ad unum illorum, cum non possit in utrumque
simul, sicut dicit Aristot. IX. Metaph. de potentia rationati,
vel non potest seipsam determinare, sed aliud determinat ipsam
ad unum illorum. — Si potest seipsam determinare ad unum
illorum contingenter vel non inevitabiliter, habetur propositum.
— Si ab alio determinatur ad unum illorum, vel ergo neces-
sario, vel contingenter. — Si necessario, effectus evenit ine-
vitabiliter. — Si determinans contingenter et evitabiliter ad
unum illorum determinat, ita quod * posset * determinare ad
aliud, tale determinans non potest esse nisi votuntas, quia omnis
causa naturalis activa est determinata ad unum effectum;

(a) Ed. Ven. addit: utrum.

702 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

vel si causa naturalis est indeterminata, non potest seipsam,
nec aliam determinare.

767. — Ostenditur indeterminationem voluntatis non esse ex
parte intellectus. — Dices: ista indeterminatio est ex parte
intellectus, sic repraesentantis ipsum obiectum voluntati, ut fore
vel non fore.

Contra: — a) lntellectus non potest determinare volunta-
tem indifferenter ad alterum contradictoriorum, puta hoc fore
vel non fore, nisi de uno demonstrando, et de altero paralo-
gizando, sive sophistice syllogizando, ita quod in concludendo
decipiatur; ergo si illa contingentia qua hoc potest fore vel
non fore sit ab intellectu dictante sic propter conclusiones op-
positas, secundum hoc a voluntate Dei vel a Deo nihil contin-
genter eveniret. quia ipse non paralogizat nec decipitur: sed
hoc est falsum et improbatum dist. 8. I. Lib. [nn. 691 seqq].

b) Item, intellectus agit modo maxime naturali, per August.
III. De Trinit. et in multis aliis locis; ideo intellectum ponit
principium appropriatum respectu productionis Filii in Divinis,
qui maxime naturaliter producitur; ergo intellectus minime
est causa indeterminata alicuius effectus, sed determinata.
(23) c) Dices: Philosophus dividit naturam contra intellectum
et contra agens a proposito; non igitur intelligit quod intel-
leclus sit causa per modum naturae. — Dico quod intelle-
ctus potest accipi vel per se, secundum quod est quaedam
potentia operativa tali operatione, distincta contra operationem
voluntatis, et sic quantum est de se naturaliter agit:velse-
cundum quod est potentia practica respectu agibilis extra, et
sic pro eodem Philosophus habet artem, intellectum, propo-
situm, electionem (a) et appetitum. Et isto modo accipiendo
intellectum, distinguit agens per intellectum contra agens per
naturam. Et illo secundo modo frequenter loquitur de intel-
lectu, fere per totum librum Ethic. et IX. Metaph. et III.
De Anima et II. Physic. de poientia rationali. — Sed primo
modo parum loquitur Philosophus de intellectu.

d) Item, sine omni contradictione posset intelligi appetitus
intellectivus non potens se determinare, si appeteret per mo-
dum naturae. Sic fingit Anselm., De Casu diaboli, c. 12, quod
esset unus Angelus qui haberet intellectum et appetitum tan-

(a) Ed. Ven. intellectionem.

LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA. 703

tum respectu affectionis commodi, et non data esset ei affectio
iusti. Iste Angelus non posset appetere nisi tantum intelligibi-
lia, et hoc per modum naturae: sicut appetitus sensitivus ap-
petit convenientia secundum sensum. Sed si libertas in appe-
titu intellectivo esset causata naturaliter ab intellectu, non
posset esse aliquo modo appetitus intelleciivus, et non liber,
nec etiam intelligi.

768. (24) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum principale [n. 751a]: qui diceret quod obiectum movet
voluntatem effective, non tamen ut totalis causa, sed ut ali-
quid ibi faciens, tunc non esset glossanda auctoritas, quod movet
scilicet metaphorice ; et tunc auctoritas esset pro me. — Vel
sustinendo et dicendo quod appetibile movet appetitum tantum
metaphorice, tunc debet intelligi quod sicut appetibile movet
appetitum metaphorice, ita appetitus sic motus movet effective
membra ad exequendum, ut acquiratur illud appetibile. — Et
cum dicitur * quod * aequivocaret de movente, hoc nihil
valet; quia non oportet quod omnia ordinata secundum ratio-
nem causandi sint ordinata in uno genere causae ; causa
enim efficiens ordinatur ad finalem, quae est causa alierius
generis, quae movet metaphorice. — Unde potest dici quod Ari-
stoleles assignat ibi ordinem causarum qualitercumque moven-
tium. — Et non est mirandum si glossatur auctoritas sic, quando
auctoritas una dignior et superior, scilicet Scripturae, glossatur
mirabilius, utpote quod una pars illius auctoritatis refertur
ad quemlibet Sanctum, et altera solum ad Ghristum, quae ta-
men videtur apparentius loqui de uno et eodem, sicut ista:
Qui potuit transgredi, et non est transgressus (1): qui potuit
transgredi ad quemlibet Sanctum refertur, et non est trans-
gressus ad solum Ghristum.

b) Ad aliud [n. 751£] concedo quod voluntas est potentia
activa. — Et cum dicitur quod potentia activa est principium
transmutandi aliud in quantum aliud, dicitur quod ibi datur
definitio potentiae factivae, et eoncedo quod idem non potest
facere seipsum. — Sed dico aliter, quod Aristot. in V. et IX.
Metaph., ubi hoc dicit, ponit exemplum de medico, qui sanat
seipsum; qui tamen non est aliud a seipso ; sedinquantum

1) Eccli c. XXXI. v. 10.

704 LIB. II. DIST. XXV. QUAEST. UNICA.

medicus est sanans est aliud a seipso in quantum sanatur;
sanatur enim in quantum infirmus, non in quantum medicus.
— Sic dico in proposito, quod voluntas in quantum potentia
acliva, quae potest elicere suam volitionem, est alia formalis
raiio a potentia vel ratione recipiendi suam volitionem, ipsam
perficientem. Unde ly in quantum aliud reduplicat formalem
rationem aliam solum quando movens et motum sunt indi-
stincta subiecto; sed quando sunt distincta subiecto reduplicat
rem aliam et rationem aliam.

025) c) Ad aliud [n. 75 ic] dico quod accidens per accidens
non nisi a principiis intrinsecis alicuius entis oritur; cum enim
causare tale accidens per accidens, puta volitionem, nullam
perfectionem tollat a causante, * nec * imperfectionem ponat
in recipiente, quia potius ipsum perficit, concedenclum est
quod talis forma perfecta, puta voluntas, possit causare in se
volitionem, quae scilicet est tale accidens per accidens. —
Item, oportet ponere quod tale accidens per accidens, cuius-
modi est volitio, ab aliquo procedat: nec potest poni, ut pro-
batum est supra [n. 766], quod procedat nisi ab illo quod
contingenter se habet ad illud; ideo illud non valel.

d) Ad aliud [n. 751 d} de potentia conlradictionis, quod
est in potentia contradictionis ad aliqua non se determinat ad
unum illorum, dico quod aliqua est forma in potentia contra-
dictionis, ut scientia, quae est contrariorura, et ista non po-
test se determinare, quia est diminuta et imperfecta quantum
ad hoc, et respicit utrumque contrariorum. Unde Aristoteles
vult quod si ex se, sine alio determinante, procederet ad actum,
simul produceret contraria.. Alia est forma in (a) potentia in-
determinata, perfecta tamen et non diminuta, obiecto sibi
praesentato, cuiusmodi est voluntas, et ista potest se determi-
nare, et etiam alia. Unde Aristot. IX. Metaph., quia dixerat
quod scientia est contrariorum, et tamen ad nullum illorum
potest se determinare, ideo subdit determinativum: hoc auiem
dico appetitum vel prohaeresim. Potentia igitur rationalis per-
fecta, cuiusmodi est voluntas, quamvis sit contradictoriorum,
poterit determinare se, obiecto praesente, ad unum illorum.

(a) Ed. Ven. vel.

DISTINCTIO VIGESIMA SEXTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De gratia operante et cooperante. — Haec est gratia operans et
cooperans. — Operans enim gratia praeparat hominis volnntatem ut
velit bonum ; gratia cooperans adiuvat ne frustra velit. — Unde Au-
gustinus in lib. De Gratia et Libero arbitrio (1); « Cooperando Deus
in nobis perficit quod operando incipit; quia ipse ut velimus opera-
tur incipiens, qui volentibus cooperatur perficiens. Ut ergo velimus,
operatur; cum autem volumus, et sic volumus ut perficiamus, nobis
cooperatur. Tamen sine illo, vel operante ut velimus, vel cooperante
cum volumus, ad bona pietatis opera nihil valemus » . — Ecce his
verbis satis aperitur quae sit operans gratia, et quae cooperans. —
Operans enim gratia est quae praevenit voluntatem bonam; ea emm
liberatur et praeparatur hominis voluntas ut sit bona bonumque efn-
caciter velit. — Cooperans vero gratia voluntatem iam bonam sequitur
adiuvando. — Unde Augustinus, contra Iulianum haereticum (2), qui
bonam voluntatem ex libero arbitrio tantum esse dicebat, atque homi-
nem per liberum arbitrium posse bonum velle et operari sine gratia
asserebat, ait: Apertam de commendatione gratiae Apostolus senten-
tiam protulit cum ait (3) : Non est volentis neque currentis, sed Dei
miserentis : « Hoc si attenderes, Iuliane, non extenderes contra gratiam
merita voluntatis humanae. Non enim ideo miseretur Deus alicuius,
quia voluit et cucurrit, sed ideo voluit et cucurrit, quia misertus est
Deus. Paratur enim voluntas hominis a Deo? et a Domino gressus
hominis diriguntur (4). Ideoque congrue ait: Non est volentis neque cur-
rentis, sed miserentis Dei; non quia hoc sine voluntate nostra agatur,
sed quia voluntas nostra nihil boni agit, nisi divinitus adiuvetur » (5).
Unde alibi « Apostolus ait (6) : Non autem ego, sed gratia Dei mecum.
Non ideo dicit, quia nihil boni agebat, sed quia nihil boni ageret, si

(1) Cap. 17. (4) Prov. c. XVI, v. 9; Ps. XXXVI. v. 23.

(2) Lib. I. c. 141. (5) D. August. De Perf. iust. c. 19.

(3) Porn. c. IX. v. 16. (6) /. Cor. c. XV. c. 10.

Tom. II. 45

706 LIB. II. DIST. XXVI. TEXT. MAGISTRI.

illa non adiuvaret -> (1). — His testimoniis aperte insinnatur quia vo-
luntas hominis gratia Dei praevenitur atque praeparatur ut fiat bona,
non ut fiat voluntas ; quia et ante gratiam voluntas erat, sed non
erat bona et recta voluntas.

Quid slt voluntas? — Voluntatem ipsam Augustinus in lib. De
Duabus Animdbus (2) itadefinit: « Vol 'untas est animi motus , cogente
nullo, ad aliquid non admittendum, vel adipiscendum » . Haec autem,
ut non admittat malum et adispiscatur bonum, praevenitur et prae-
paratur Dei gratia. Unde Apostolus gratiam praevenientem et sub-
sequentem commendans, id est, operantem et cooperantem, vigilanter
dixit: « Non est volentis neque currentis , sed Dei miserentis ; et non e
converso, non est miserentis Dei, sed volentis et currentis. Nam si,
ut quibusdam placuit, quod dictum est ita accipiatur: Non est volen-
tis neque currentis, sed miserentis Dei, tamquam diceretur: non suffi-
cit sola voluntas hominis, si non sit etiam misericordia Dei; contra
dicitur: non sufficit etiam misericordia Dei, si non sit voluntas homi-
nis; ac per hoc, si recte dictum est illud, quia id voluntas hominis
sola non implet, cur non etiam a contrario recte dicitur : non mise-
rentis est Dei, sed volentis est hominis, cum id misericordia Dei sola
non impleat? Homo enim credere vel sperare non poterit, nisi velit,
nec pervenire ad palmam, nisi voluntate currat. Pestat ergo ut ideo
ita recte dictum intelligatur, ut totum detur Deo, qui hominis volun-
tatem bonam praevenit et praeparat adiuvandam et adiuvat praepa-
ratam ; nolentem praevenit ut velit, volentem subsequitur ne frustra
velit » (3). — Ecce his verbis et aliis praemissis evidenter traditur quia
voluntas hominis praeparatur et praevenitur gratia Dei ut velit bo-
num, et adiuvatur ne frustra velit.

Quod bona voluntas comitatur gratiam. — Itaque bona voluntas
comitatur gratiam, non gratia voluntatem. — Unde Augustinus, ad
Bonifacium Papam (4) scribens contra Pelagianos, inquit : « Cum fides
impetrat iustificationem, sicut unicuique Deus partitus est mensuram
fidei, non gratiam Dei aliquid meriti praecedit humani, sed ipsa me-
retur augeri, ut aucta mereatur et perfici, voluntate comitante, non
ducente, pedissequa, non praevia » . — Ecce hic expresse habes quod
gratia praevenit bonae voluntatis meritum, et ipsa bona voluntas pe-
dissequa est gratiae, non praevia.

Quae sit gratia voluntatem praeveniens, scilicet fides cum dile-
ctione. - Et si diligenter intendas, nihilominus tibi monstratur quae
sit ipsa gratia voluntatem praeveniens et praeparans, scilicet fides

(1) D. August. Epist. CLXXXVI, ad Paulin. e. 10.

(2) Cap. 1U. :; Id. Enchir. c. 32. (4) Seu Epist. cit. c. 3.

• LIB. II. DIST. XXVI. TEXT. MAGISTRI. 707

cum dilectione. — Ideoque Augustinus in eodem {!), tractans quomodo
iustificati sumus ex ftde, et tamen gratis, (utrumque enim dicit Apo-
stolus, qui dicit (2) : Iustiftcati ex ftde, alibi (3) ait : Iustiftcati gratis per
gratiam), hoc, inquit, ideo dixit, « ne fides ipsa superba sit, ne dicat
sibi: si ex fide iustificati, quomodo gratis? Quod enim fides meretur,
cur non potius redditur quam donatur? Non dicat ista homo fidelis,
quia cum dixerit: habeo fidem ut merear iustificationem, respondetur
ei (4) : Quid habes, quod non accepisti? » Fides enim, qua iustificatus es,
gratis tibi data est. — Hic aperte ostenditur quod fides est causa
iustificationis, et ipsa est gratia et beneficium quo hominis praeve-
nitur voluntas et praeparatur. — Unde Augustinus in I. Libro Re-
tract. (5) : « Voluntas est qua et peccatur et recte vivitur. Voluntas vero
ipsa, nisi Dei gratia liberetur a servitute qua peccati serva facta est,
et ut vitia superet et adiuvetur, recte pieque vivi a mortalibus non
potest, et hoc beneficium quo liberatur, nisi eam praeveniret, iam
meritis daretur et non esset gratia, quae utique gratis datur » . —
Praevenitur ergo bona hominis voluntas illo gratiae beneficio quo li-
beratur et praeparatur. — Et illud beneficium recte ftdes Christi in-
telligitur, sicut Augustinus in Enchir. (6) evidenter ostendit dicens:
« Ipsum arbitrium liberandum est post illam ruinam a servitute pec-
cati. JSTec omnino per seipsum, sed per solam Dei gratiam, quae in
fide Christi posita est, liberatur, ut voluntas ipsa praeparetur » . —
Ecce aperte dicit gratiam per quam liberatur arbitrium et praepara-
tur voluntas positam esse in fide Christi. « Fides enim Christi, ut in
eodem ait, impetrat quod lex imperat » .

Quod bona voluntas quae praevenitur gratia quaedam Dei dona
praevenit. — Ipsa tamen eadem voluntas quaedam gratiae dona prae-
venit. — Unde Augustinus in Enchir. (7) : « Praecedit bona voluntas
hominis multa Dei dona, sed non omnia ; quae autem non praecedit
ipsa, in eis est et ipsa iuvat; nam utrumque legitur in sanctis Elo-
quiis (8) : Et misericordia eius praeveniet me, et misericordia Dei subse-
quetur me. Nolentem quippe praevenit ut velit ; volentem subsequitur
ne frustra velit. Cur enim admonemur orare pro inimicis nostris no-
lentibus pie vivere, nisi ut Deus in eis operetur et vellef Itemque,
cur admonemur petere iit accipiamus, nisi ut ab illo fiat quod volu-

(1) Cit. Epist. c. 3.

(2). liom. c. V. v. 1. (5) Cap. 9.

(3) Ib. c. III. v. 24 (6) Cap. 106.

(4) i". Cor. c. IV. v. 7. (7) Cap. 32.

(8) Ps. XXII. v. (3; Ps. LVIII. v. 11; Matth. c. V. v. 44; Luc. e. XI.
v. 9; Rom. c. IX. v. 16.

708

LIB. II. DIST. XXVI. TEXT. MAGISTRL

mus, a quo factuin est ut velimus? Uncle Apostolus ait: Non est vo-
lentis neque currentis, sed Dei miserentis » . — Ex his apparet quod
bona hominis voluntas quaedam dona Dei praevenit, quia eam comi-
tatur gratia adiuvans ; et quibusdam praevenitur, quia eam praevenit
gratia operans, scilicet fides cum charitate.

Quae praedictis videantur adversari, scilicet quod videtur dici
fidem esse ex voluntate. — Non est tamen ignorandum quod alibi
Augustinus significare videtur quod ex voluntate sit fides, de illo verbo
Apostoli (1), Corde creditur ad iustitiam, ita super Ioannem (2) tra-
ctans : « Ideo non simpliciter Apostolus ait creditur, sed corde credi-
tur, quia caetera potest homo nolens, credere non nisi volens ; intrare
ecclesiam et accedere ad altare potest nolens, sed non credere » . Item
Super Genes. (3), ubi Laban et Bathuel dixerunt : Vocemus puellam et
quaeramus eius voluntatem, dicit expositor: quia fides est voluntatis,
non necessitatis » (4). — Ad quod respondentes dicimus, non haec
ita accipienda fore, ut ex voluntate hominis fides intelligatur pro-
venire, cum ipsa sit proprie Dei donum, ut ait Apostolus (5), et
ex ea bona hominis merita incipiant; per hanc enim, ut ait Au-
gustinus super Psalm. LXVII(6), « iustificatur impius, id est, fit de
impio pius, ut deinde ipsa fides incipiat per dilectionem operari, unde
omnia bona merita incipiunt » ; sed potius haec ideo ita dicta sunt,
quia non est fides nisi in eo qui vult credere, cuius bonam volunta-
tem fides praevenit, non tempore, sed causa et natura. Unde Augu-
stinus supra congruenter dixit quod bona voluntas in eis donis est,
quae non praecedit, et ipsa iuvat,' quia ea iuvat quibus praevenitur,
dum eis consentit ad effectum boni, et in eis est, quia tempore ab eis
non praeceditur.

Quaedam adhuc addit quae graviorem faciunt quaestionem, sci-
licet quod cogitatio boni praecedit fidem. — Caeterum hanc quaestio-
nem magis acuunt et urgent verba Augustini, quibus in lib. De
Praedest. Sanct. (7) utitur, pertractans illud verbum Apostoli (8) :
« Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis, quasi ex nobis.
Attendant, inquit, hic et verba ista perpendant qui putant ex nobis
esse fidei coeptum, et ex Deo esse fidei supplementum. Commendans
enim istam gratiam, quae non datur secundum aliqua merita, sed effi-
cit omnia bona merita, inquit: Non quod swfficientes simus cogitare
aliquid boni, scilicet ex nobis. Quis autem non videat prius esse co-
gitare quam crederef Nullus quippe credit aliquid, nisi prius cogita-

(1) Rom. c. X. v. 10.

(2) Tract. XXVI. in Ioan.

(3) Ad Cap. XXIV. v. 56.

(4) Glos. interl.

(5) Ephes. c. II. v. 8.

(6) Ad v. 33 : Enarrat in Psalm.

(7) Cap. 2.

(8) II. Cor. c. III. v. 5.

LIB, II. DIST. XXVI. TEXT. MAGISTRI. 709

verit esse credendum. Si ergo cogttare bonum non est ex nobis, ut hic
Apostolus tradit, nec credere, quamquam et ipsum credere nihil est
aliud quam cum assensione mentis cogitare » . Hic videtur insinuare
quod cogitatio bona praecedat fidem, et ita bona voluntas praeveniat
fidem, non praeveniatur ; quod praedictis adversari videtur. — Ad
hoc autem dicimus quod aliquando cogitatio bona sive voluntas prae-
venit fidem; sed non est illa bona voluntas vel cogitatio qua recte
vivitur / illa enim sine fide et charitate non est; nam, ut ait Augu-
stinus ad Anastasium (1), « sine spiritu non est voluntas hominis libera,
cum cupiditatibus vincatur» , « non est libera ad bonum, nisi liberata
fuerit » (2). Non autem liberatur nisi per Spiritum Sanctum diffundatur
charitas incordibus (3). Non est libera voluntas, nisi eam liberet gratia
per legem fidei (4), id est, non est libera sine fide operante per dilectio-
nem ; et illa sufficienter et vere bona est. « Non est enim fructus
bonus qui de charitatis radice non surgit. Si vero adsit fides operans
per dilectionem, fit delectatio boni » (5).

De illa cogitatione boni quae praecedit fidem plene disseritur. —
Illa autem cogitatio sive voluntas quae fidem et charitatem aliasque
iustificationes praecedit non sufficit ad salutem, nec recte ea vivitur.
Hac voluntate concupiscitur illa bona voluntas, quae est magnum bo-
num, ista vero non. Alia ergo illa est voluntas sive cogitatio, alia ista.

Et sicut illa istam praecedit, ita illam praevenit intellectus. Unde
Augustinus, ista distinguens, super illum locum Psalmi CXVIII. (6), Con-
cupivit anima mea desiderare iust i ficat iones, ait: « Concupivit deside-
rare, inquit, non desideravit. Videmus enim ratione nonnunquam quam
utiles sint iustificationes Dei; sed infirmitate praepediti, aliquando non
desideramus. Praevolat ergo intellectus ; sequitur tardus aut nullus
affectus ; scimus bonum, nec delectat agere, et cupimus ut delectet.
Sic iste olim desiderare concupiscebat quae bona esse cernebat, cu-
piens eorum habere delectationem, quorum potuit videre rationem.
Ostendit itaque quibus quasi gradibus ad eas perveniatur : prius enim
est ut videantur quam sint utiles et honestae ; deinde ut earum de-
siderium concupiscatur ; postremo ut? proficiente gratia, delectet earum
operatio, quarum sola ratio delectabat » (7). — Attende hunc ordinem
gratiarum quem hic distincte assignat Augustinus, qualiter scilicet
intellectus bonorum praecedit concupiscentiam eorumdem, et ipsa con-

(1) Epist. CXLV.

(2) Glos. ad IL Cor. c. III. v. 6. (6) Vers. 20.

(3) Eom. c. V. 5. (7) Serm. VIII. in cit. Psalm.

(4) Ib. c. III. v. 27.

(5) D. August. De Spiritu et Litt. c. 14. — Cfr. D, Gregor. Homil. XXVII.

710 LIB. II. DIST. XXVI. TEXT. MAGiSTRI.

cupiscentia delectationem, quae fit per fidem et charitatem ; qua ha-
bita, vere bona est voluntas, qua recte vivitur, ipsaque fidei comes
est, non praevia.

Qui verba Augustini praemissa (1) secundum hanc distinctionem con-
siderat, nullam ibi repugnantiam fore animadvertit, non ignorans etiam
ante gratiam praevenientem et operantem, qua voluntas bona prae-
paratur in homine, praecedere quaedam bona ex Dei gratla et li-
bero arbitrio, quaedam etiam ex solo libero arbitrio / quibus tamen
vitam non meretur, nec gratiam qua iustificatur ; « illius enim gra-
tiae percipiendae, quae voluntatem hominis sanat, ut sanata legem
impleat, nulla rnerita praecedunt » (2). Ipsa est enim qua iustificatur
impius, id est fit iustus, qui prius erat impius ; « meritis autem im-
pii non gratia, sed poena debetur; nec ista esset gratia, si non da-
retur gratuita» (3). Datur autem gratuita, quia nil ante boni feceramus
unde hoc mereremur. — Non negamus tamen multa ante hanc gra-
tiam et praeter hanc gratia.m ab homine fieri bona per liberum ar-
bitrium, ut tradit Augustinus in responsionibus contra Pelagianos (4),
ubi dicit homines per liberum arbitrium agros colere, domos aedifi-
care et alia plura bona facere sine gratia cooperante.

Utrum una eademqiie sit gratia quae dicitur operans et coope-
rans? — Hic considerandum est, cum praedictum sit per gratiam ope-
rantem et praevenientem voluntatem hominis liberari ac praeparari ut
bonum velit, et per gratiam cooperantem et subsequentem adiuvari ne
frustra velit, utrum una et eadem sit gratia, id est unum munus gra-
tis datum, quod operetur et cooperetur, an diversa, alterum operans,
et alterum cooperans f — Quibusdam non irrationabiliter videtur quod
una et eadem sit gratia, idem donum, eadem virtus, quae operatur
et cooperatur, sed propter diversos eius effectus et dicitur operans
et cooperans. Operans enim dicitur in quantum liberat et praeparat
voluntatem hominis ut bonum velit; cooperans in quantum eamdem
adiuvat ne frustra velit, scilicet ut opus faciat bonum. Ipsa enim
gratia non est otiosa, sed meretur augeri, ut aucta mereatur et perfici (5).

Quid sit ipsa gratia, et quomodo meretur augeri, quaeritur. —
Si vero quaeritur, quomodo ipsa gratia praeveniens mereatur augeri
et j)erfici, cum nullum meritum sit absque libero arbitrio ; et quid sit

(1) Supra, ex lib. De Praedest. Sanct. c. 2.

(2) D. August. De Spiritu et Litt. c. 9.

(3) Gios. ad c. III. v. 24 Epist. ad Eom.

(4) Hypognost. Lib. III. c. 4.

(5) D. August. Epist. CLXXXVI. c. 3.

LIB. II. DIST. XXVI. TEXT. MAGISTRl. 71 1

ipsa gratia, an virtus, an non; et si virtus, an actus, vel non ; ut
hoc aperte insinuari valeat, praemittendum est, tria esse genera bo-
norum.

Alia namque sunt magna, alia minima, alia media, ut Augusti-
nus ait in I. lib. Retract. (1) : « Virtutes, inquit, quibus recte vivitur,
magna bona sunt. — Species autem quorumlibet corporum, sine quibus
recte vivi potest, minima bona sunt. Potentiae vero animi, sine qui-
bus recte vivi non potest, media bona sunt. — Item, virtutibus nemo
male utitur; caeteris autem bonis, id est mediis et minimis, non so-
lum bene, sed etiam male quisque uti potest. Et ideo virtute nemo
male utitur, quia opus virtutis est bonus usus istorum, quibus etiam
non bene uti possumus ; nemo autem bene utendo male utitur. Non
solum autem magna, sed etiam media et minima bona esse praestitit
bonitas Dei » . — Ecce habes tria genera bonorum distincta.

In quibus bonis sit liberum arbitrium? — Quaeritur autem, in
quibus bonis contineatur liberum arbitrium? — De hoc Augustinus
in I. lib. Retract. (2) ita ait : « In mediis quidem bonis invenitur liberum
voluntatis arbitrium ; quia et male illo uti possumus, sed tamen tale
est, ut sine illo recte vivere nequeamus. Bonus autem usus eius iam
virtus est, quae in magnis reperitur bonis, quibus male uti nullus
potest. Et quia bona, et magna, et media, et minima, ex Deo sunt, se-
quitur ut ex Deo sit etiam bonus usus liberae voluntatis, qui virtus
est et in magnis numeratur bonis » . — Attende diligenter quae dicta
sunt, et confer in unum; sic enim aperietur quod supra quaerebatur.
Dixit equidem opus virtutis esse bonum usum illorum bonorum quibus
etiam non bene uti possumus, id est mediorum, in quibus posuit li-
berum arbitrium, cuius quoque bonum usum dixit esse virtutem. Quod
si est, non est ergo opus virtutis, quod supra dixit, quia aliud est
virtus, aliud opus eius.

(1) Cap. 9. (2) Loc. cit.

.<=)88fi3^0"

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXVI. LIBRI II. SENTENTIARUM

41

QUAESTIO UNICA.

769. ( M — Proponitur quaestio. — Girca dislinctionem
vigesimam sextam * quaero de gratia, et primo*:

Utrum * ista * sit in essentia animae, vel in potentia?

770. — Argumenta principalia(l). — Quod in essentia, probo:
— a) Quia essentia prius exit a Deo quam potentia; igitur
prius reducitur in Deum. — Consequentia probatur: tum per
Dionysium, quia res reclucuntur in Deum eo modo quo exeunt a
Deo: tum quia sicut quaelibet creatura habet Deum pro primo
efficiente, ita et pro ultimo flne (2).

b) Praeterea, essentia est indeterminatior quam potentia;
igitur magis indiget determinari quam potentia : sed gratia
ponitur tamquam formaliter determinans animam indetermina-
tam; ergo, etc.

c) Praeterea, gratia semper est in actu suo: potentia non;
ergo non est in potentia. — Prima propositio probatur : quia
actus gratiae est gratificare: sed gratia semper gratificat. —
Consequentia probatur : quia habitus non potest semper esse
in suo actu, nisi illud cuius est sit in actu.

(2) d) Item, acceptatio essentiae sufficit ad acceptationem po-
tentiae, et non e converso; ergo gratia, quae est principium ac-
ceptandi, debet poni per se in essentia. — Probatio antece-
dentis : Gen. IV. v. 4 : Respexit Deus ad A bel et ad munera

(1) Solvuntur ad n. 776.

(2) Solutio desideratur in Ed. Ven. 1490 et apud Waddingum. — In Ed.
Mauritii 1506 ita solvitur: «Et quod dicitur, quod res reducuntur in Deum
eo ordine quo exeunt a Deo, dicendum, quod verum est de extremis produ-
ctivis in personis diversis; non autem in illis quae sunt in eodem supposito,
quia essentia prius accipit esse, et tamen prius reducitur per potentiam
quam per operationem eius » .

LIB. II. DIST. XXVI. QUAEST. UNICA. 713

eius. — Praeterea, cum essentia sit prior essentialiter in esse
ipsa potentia; igitur similiter in acceptatione*

e) Praeterea, forma cleterminans ad agenclum magis debet
poni in principali agente quam in instrumento: essentia est
principale agens; et potentia sicut instrumentale, secundum
Anselmum, De Concord. c. 19; ergo, etc.

f) Praeterea, correspondentia debet esse imaginis recreatae
ad imaginem creatam: imago creata requirit unitatem essen-
tiae et trinitatem potentiarum; ergo et illud quod recreatur
requirit unitatem gratiae perflcientem essentiam, et trinitatem
virtualiter perficientem potentiam.

771. — Oppositum: — Gratia est aliqua formainanima, secun-
dum quod probatur dist. 17, I. Lib. [n. 812 seqq.]: sed non est
passio vel potentia ; ergo habitus, secundum illam divisionem
Philos. II. Ethic: omnis autem habitus est in potentia (a), * quia
opus habentis bonum reddit ; ergo *, etc.

772. (3) — Exponitur sententia tenens gratiam esse in es-
sentia animae. — Hic dicitur quod gratia esi primo in es-
sentia. — Quod probatur: — a) per August. De laude chari-
tatis: quia ipsa est radix et vita omnium bonorum. — lbid.
etiam : Charitas est vita morientium : vita autem et mors
pertinent ad essentiam; ergo, etc.

b) Confirmatur, quia si ibi ponatur, dat esse supernatu-
rale et primum; igitur pari ratione poterit dare agere super-
naturale: non autem claret esse per se supernaturale, si tantum
esset in potentia; cum tamen necesse sit omne agere praece-
dere esse, et esse naturale praecedere agere naturale, et esse
supernaturale agere supernaturale.

773. (£) — Prima huius sententiae impugnatio. — Contra
istam positionem arguitur dupliciter: — Primo: — a) Quia
cum gratia sit idem realiter cum gtoria, vel per se sit di-
spositio ad eam, sequitur quod per se sit in eodem subiecto
in quo est beatitudo: beatitudo autem non est per se in es-
sentia, sed in potentia(l); ergo, etc.

b) Respondetur quod beatitudo principaliter est in es-
seniia, et redundat mediante illa in potentias. Primo modo
anima est deiformis, sicut carbo ignitus, ex speciali illapsu Dei.

(a) Wadd. est in potentia voluntatis. (1) Cf. Lib. IV. d. 49, q. 2.

714 LIB. II. DIST. XXVI. QUAEST. UNICA.

— Contra : ergo, circumscriptis potentiis, posset anima esse
beata per se, et ita esset beatitudo non m aliquo actu se-
cundo, neque etiam in attingendo obiectum ultimum, nam
non attingitur obiectum ut obiectum nisi per actum secundum,
qui convenit animae ut est potentla.

c) (Item, beatitudo non est nisi quia satiat et quietat bea-
tum : haec quietatio non potest esse nisi per coniunctionem ad
obiectum beatificum : coniunctio autem non est nisi per actum
aliquem qui tantum est potentiae. Et haec est sententia Phi-
losophi ponentis quod beatitudo est in actu{a)).

d) Praeterea, si beatitudo poneretur in essentia, cum (b)
eiusdem rationis sit gratia in essentia in via et in Patria,
ergo nunc anima esset beata, licet minus quam in Patria:
consequens est falsum; ergo et antecedens. — Consequentia
probatur, quia nunc habet actum primum eiusdem rationis,
per te, cum isto in quo est essentialiter beatitudo.

(5) e) Respondetur quod ita posset argui (de actu sicut (a))
de gratia, si esset in poientia, . quia eiusdem rationis est actus
nunc et tunc. — Nec valet instare de actu videndi et lumine
gloriae, quia ista per se non pertinent ad gloriam; ergo, etc.

— Dico quod argumentum cle actu primo concludit quod
nunc esset anima beata, licet minus quam tunc; non autem si
ponatur beatitudo in actu secundo, etiam diligendi, quia ille
non est eiusdem rationis in via et in Patria ; si enim intel-
lectio sit per se causa partialis respectu volitionis, sicut dicit
* secunda * opinio in quaest. praeced. [n. 754], sequitur quod
visio et cognitio enigmatica, quae sunt intellectiones alterius
rationis, possint concurrere ad volitionem simpliciter alterius
rationis. — Et haec fuit una ratio tacta (c) superius pro tertia (?)
opinione; quia idem obiectum diversimode cognitum potest diligi
diversis actibus etiam secundum speciem.

774. (6) — Impugnatio secunda. — Praeterea secundo :

— a) Quando aliqua forma est indeterminata secundum vir-
tutem activam ad plura, illud quocl praecise respicit unam
actionem determinatam non perflcit earn in quantum est in-
deterrninata, sed in quantum est poteniia determinata re-

(a) Deest in Ed. Ven.

(b) Ed. Ven. et. (c) Wadd. facta.

LIB. II. DIST. XXVI. QTJAEST. UNICA. 715

spectu illius actionis. — Exemptum: si anima est indetermi-
nata ad plures actus convenientes sibi secundum plures po-
tentias, sapientia vel quicumque habitus intellectualis alius
non perficit animam in quantum indeterminata, sed praecise
in quantum intellectus. — Et ratio propositionis est ista : quia
si perficeret eam in quantum indeterminata secundum virtu-
tem activam, ergo aeque posset eam perficere in ordine ad
quemcumque actum suum. Similiter si perficeret eam praecise
in ordine ad deferminatum actum, ita perficeret eam si tan-
tum esset potentia activa determinata ad istum actum, et non
indeterminata ad plures. Sed gratia tantum perficit animam
in ordine ad deterrninatum actum, scilicet meritoriwn, qui
scilicet est solius votuntatis, secundum Ansel., De Conc. Virg.
c. 4., et alibi frequenter; ergo perficit praecise in quantum est
illa potentia cuius est talis actus: haec est voluntas; ergo, etc.
b) Confirmatur ista ratio; quia si posset perficere vel
perficeret essentiam animae ut essentia, posset redundare in
actum prioris potentiae, scilicet intellectus, et sic actus intet-
lectus ut praecedit actum voluntatis posset esse gratifica.bilis
et meritorius; imo si solus intellectus esset, sine voluntate,
in essentia illa posset esse gratia et meritum.

775. — Conclusio Doctoris. — a) Concedi potest conclusio
istarum rationum; quia iste habitus, qui probatus est esse su-
pernaturatis, dist. 17. 1. [n. 809 seqq.], perficit potentiam animae,
et deterrninatam, scilicet voluntatem, quia in ordine ad obie-
ctum determinatum talis potentiae, et etiam actum: non autem
perficit essentiam, quia ipsa ut sic nullum respicit obiectum,
nec aliquem etiam actum.

b) Confirrnatur per Anselm. De Conc. Virg. c. 3 : Omnis
iustitia et iniustitia est formaliter in voluntate: gratia est
quaedam iustitia et rectitudo; ergo, etc.

776. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad argu-
menta in oppositum [n. 770. b] dico quod gratia determinat
ad operationem gratuitam, sicut pertinet ad habitum determi-
nare; et hoc modo potentia est indeterminata indeterminatione
proxima, et non essentia.

b) Ad aliud [n. 770 c] dico quod etsi gratificare, id est
gratum reddere, significetur active, non tamen est agere, sicut
nec albedinem facere parietem album est agere, sed infor-
niare parietem.

716 LIB. II. DIST. XXVI. QUAEST. UNIGA.

c) Ad tertium [n. 770 d] dico quod acceptatio potentiae
sufflcit ad acceptationern essentiae, et non e converso; sicut
enim si homo posset videre actum alterius diligendi, propter
illum actum acceptaret totum suppositum, ita Deus primo ac-
ceptat actum libere elicitum a potentia, non quidem accepta-
tione generali, qua acceptat omnem creaturam, quia sic primo
essentia acceptatur, sed acceptatione speciali, qua ordinat ac-
ceptum ad beatitudinem. Acceptat autem sic primo et princi-
paliter potentiam, quae est primo beatificabilis, et per illam
ipsam essentiam. — Et cum obiicitur de Abel et muneribus eius,
dico quod actus exterior non acceptatur nisi quia interior,
nec interior nisi quia potentia illa cuius est actus, vel elicitus
vel imperatus, acceptatur. Sed non est ulterius resolvere
illam acceptationem istius potentiae in acceptationem alicuius
prioris acceptati; quia nihil est prius acceptabile accepta-
tione speciali, nisi mediante illa potentia.

d) Ad aliud de instrumento [n. 770 e] posset concedi ma-
ior de instrumento extrinseco ; non autem de intrinseco, quod
est idem operanti: sic ipsemet operans dicitur instrumentum,
in quantum habet rationem determinatam operativam; quia
illo modo accipiendo instrumentum , forma determinans actio-
nem debet poni in instrumento, non autem in principali agente,
ut distinguitur ab instrumento debet poni nisi forma recipiens
actionem.

^H>H*^e^>-

DISTINCTIO VIGESIMA SEPTIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De virtute, quid slt et quid slt actus eiusf — Hic videndum est quid
sit virtus, et quid sit actus vel opus eius. Virtus est, ut ait Augu-
stinus (1), bona qualitas mentis, qua recte vivitur, et qua nullus male
utitur, quam Deus solus in homine operatur. Ideoque opus Dei tan-
tum est, sicut de virtute iustitiae Augustinus docet, super illum locum
Psalmi (2), Feci iudicium et iustitiam, ita dicens : « Iustitia magna vir-
tus animi est, quam non fecit in homine nisi Deus. Ideoque, cum ait Pro-
pheta ex persona Ecclesiae : Feci iustitiam, non ipsam virtutem, quam
non facit homo, sed opus eius intelligi voluit » (3). — Ecce aperte insi-
nuatur hic quod iustitia in homine non est opus hominis, sed Dei;
quod et de aliis virtutibus itidem intelligendum est.

De fide itidem dicit, quod non est ex homine, sed ex Deo tantum.
— Nam de gratia fidei, Ephesiis scribens Apostolus, similiter ftdem
non ex homine, sed ex Deo tantum esse, asserit inquiens (4) : Gratia
estis salvati per ftdem, et hoc non ex vobis ; Dei enim donum est.
Quod a Sanctis ita exponitur : « Haec, scilicet ftdes, non est ex vi na-
turae nostrae, quia donum Dei pure est » . — Ecce et hic aperte tra-
ditur quod fides non est ex libertate arbitrii sive ex arbitrio volun-
tatis : quod superioribus consonat, ubi dictum est gratiam praevenien-
tem vel operantem esse virtutem, quae voluntatem hominis liberat et
sanat. Unde Augustinus in lib. De Spiritu et Littera (5) ait : « Iusti-
iicati sumus non per liberam voluntatem, sed per gratiam Christi; non
quod sine voluntate nostra fiat, secl voluntas nostra ostenditur infirma
per legem, ut sanet gratia voluntatem, et sana voluntas impleat
legem » .

De gratia, quae liberat voluntatem, quae si virtus est, non est ex li-
bero arbitrio, et sic non est motus mentis. — Si igitur gratia quae sanat

(1) Retract. Lib. I. c. 9; De Lib. Arb. Lib. II. c. 18.

(2) CXVIII. v. 121. (4) Cap. II. v. 8.

(3) Serrn. 26. (5) Cap. 9.

718 LIB. II. DIST. XXVII. TEXT. MAGISTRI.

et liberat voluntatem hominis virtus est, vel una vel plures, cum ipsa
gratla non sit ex arbltrio voluntatis, sed eam potius sanet ac prae-
paret ut bona sit, consequitur ut virtus non sit ex libero arbitrio,
et ita non sit motus vel affectus mentis, cum omnis motus vel affe-
ctus mentis sit ex libero arbitrio ; sed bonus ex gratia et libero ar-
bitrio, malus vero ex libero arbitrio tantum. Ut enim ait Augustinus
in lib. Retract. (1) : « Homo sponte et libero arbitrio cadere potuit ; non
etiam resurgere » . Idem in lib. De Duabus Animabus (2) : « Animae si
libero ad faciendum et non faciendum motu animi careant, si denique
his abstinendi ab opere suo potestas nulla conceditur, earum peccatum
tenere non possumus » . — Hic aperte ostenditur quod motus animi,
sive ad bonum sive ad malum, ex libero arbitrio est. Ideoque, si gra-
tia vel virtus motus mentis est, ex libero arbitrio est: si vero ex li-
bero arbitrio vel ex parte est, iam non solus Deus sine homine eam fa-
cit. — Propterea quidam (3) non inerudite tradunt virtutem esse bonani
mentis qualitatem sive formam, quae animam informat,' et ipsa non
est motus vel affectus animi, sed ea liberum arbitrium iuvatur, ut
ad bonum moveatur et erigatur; et ita ex virtute et libero arbitrio
nascitur bonus motus vel affectus animi, et exinde bonum opus pro-
cedit exterius. Sicut pluvia rigatur terra, ut germinet et fructum fa-
ciat: nec pluvia est terra nec germen nec fructus, nec terra germen
vel fructus, nec germen fructus. Ita gratis terrae mentis nostrae, id
est arbitrio voluntatis, infunditur pluvia divinae benedictionis, id est
inspiratur gratia,' quod solus Deus facit, non homo cum eo; qua ri-
gatur voluntas hominis ut germinet et fructificet, id est sanatur et
praeparatur ut bonum velit, secundum quod dicitur operans ,' et iuva-
tur ut bonum faciat, secundum quod dicitur cooperans. Et illa gratia
virtus non incongrue nominatur, quia voluntatem hominis infirmam
sanat et adiuvat.

Ex quo sensu dicuntur ex gratia incipere bona merita, et de qua
gratia Jwc intelligatur. — Cum ergo ex gratia dicuntur esse bona me-
rita et incipere, aut intelligitur gratia gratis dans, id est Deus, vel
potius gratia gratis data, quae voluntatem hominis praevenit. Non
enim esset magnum, si haec a Deo dicerentur esse, a quo sunt omnia.
Sed potius eius gratia gratis data intelligitur, ex qua incipiunt bona
merita, quae cum ex sola gratia esse dicantur, non excluditur libe-
rum arbitrium, quia nullum meritum est in homine quod non sit per
liberum arbjtrium. Sed in bonis merendis causae principalitas gratiae

(1) Lib. I. c. 9; De Lib. Arb. Lib. II. c. 20; De Don. persev. c. 11.

(2) Cap. 12; Retract. Lib. I. c. 15.

(3j Cfr. Hug. De Sacr. Lib. I. p. G. c. 17.

LIB. II. DiST. XXVII. TEXT. MAGISTRI. 719

attribuitur ; quia principalis causa bonorum rneritorum est ipsa gratia,
qua excitatur liberum arbitrium et sanatur, atque iuvatur voluntas
hominis ut sit bona.

Qaod bona voluntas gratia principaliter dicitur, et etiam gratia
est, sicut et omne bonum meritum. — Quae ipsa etiam donum Dei
est et hominis meritum, imo gratiae, quia ex gratia principaliter est
et gratia est. — Uncle Augustinus, ad Sixtum presbyterum (1) : « Quid
est meritum hominis ante gratiam, cum omne bonum meritum no-
strum non in nobis facit nisi gratia »? Ex gratia enim, ut dictum
est, quae praevenit et sanat arbitrium hominis, et ex ipso arbitrio
procreatur in anima hominis bonus affectus sive bonus motus mentis;
et hoc est primum bonum hominis meritum. Sicut, verbi gratia, ex
fidei virtute et hominis arbitrio generatur in mente motus quidam
bonus et remunerabilis, scilicet ipsum credere, ita ex charitate et libero
arbitrio alius quidam motus bonus provenit, scilicet diligere, bonus valde;
sic de caeteris virtutibus intelligendum est. Et isti boni motus vel
affectus merita sunt et dona Dei, quibus meremur et ipsorum augmen-
tationem, et alia quae consequenter hic et in futuro nobis apponuntur.

Ex qua ratione dicitur fides mereri iustificationem et alia. —
Cum ergo dicitur fides mereri iustificationem et vitam aeternam, ex
ea ratione dictum accipitur, quia per actum fidei meretur illa. Simi-
liter de charitate et iustitia et de aliis accipitur. Si enim fides ipsa,
virtus praeveniens, diceretur esse mentis actus, qui est meritum, iam
ipsa ex libero arbitrio originem haberet ; quod quia non est, sic dicitur
esse meritum, quia actus eius est meritum, si tamen adsit cliaritas,
sine qua nec credere, nec sperare meritum est vitae — Unde apparet
vere quia charitas est Spiritus Sanctus, quae animae qualitates in-
format et sanctificat, ut eis anima informetur et sanctificetur, sine qua
animae qualitas non dicitur virtus, quia non valet sanare animam (2).

De muneribus virtutum, et de gratia quae non est, sed facit me-
ritum. — Ex muneribus itaque virtutum boni sumus et iuste vivi-
mus; et ex gratia, quae non est meritum, sed facit, non tamen sine
libero arbitrio, proveniunt merita nostra, scilicet boni affectus eorum-
que progressus atque bona opera, quae Deus remunerat in nobis, et
haec ipsa sunt Dei dona. — Unde Augustinus ad Sixtum presbyte-
rum (3) : « Cum coronat Deus merita nostra, nihil aliud coronat quam

(1) Epist. CXCIV. c. 5. (3) Epist. cit.

(2) De ha Magistri opinione cfr. Scotuaj, Lib. I. nn. 809 scqq. et n. 821.

720 LIB. II. DIST. XXVII. TEXT. MAGISTRI.

munera sua. Unde vita aetema, quae in fine a Deo meritis praece-
dentibus redditur, quia et eadem merita quibus redditur non a nobis
sunt, sed in nobis facta sunt per gratiam, recte et ipsa vita gratia
nuncupatur, quia gratis datur. Nec ideo gratis, quia non meritis da-
tur, sed quia data sunt per gratiam et ipsa merita quibus datur » .

Epilogat, ut alia addat. — Ex praemissis iam innotescere nobis
aliquatenus potest qualiter gratia praeveniens meretur augeri, et alia ;
et quid ipsa sit, an virtus, an aliud • et si virtus, an sit actus, vel
7io7i. Ostensum enim est supra, ex parte quorumdam, quod ipsa est
virtus, quia virtus non est actus, sed eius causa, non tamen sine libero
arbitrio. Unde quod supra Augustinus dixit, bo7ium usum liberi . ar-
bitrii esse virtutem, ita accipi potest, id est actum virtutis ; alioquin
sibi contradicere videretur, qui etiam opus virtutis supra dixit esse
bo7ium usum eorum quibus non bene uti possumus, in quibus posuit
liberum arbitrium. Si vero bonus usus liberi arbitrii opus virtutis est,
iam virtus non est. Cum ergo bonum usum eius virtutem esse dixit,
nomine virtutis ipsius usum significavit.

Quod idem usus est virtutis et liberi arbitrii, sed virtutis princi-
paliter. — Idem nempe usus bonus ex virtute est et ex libero arbi-
trio, sed ex virtute pri7icipaliter. Et bonus ille usus in mag7iis bonis (1)
annumerandus est. — Illa autem gratia praeveniens, quae et virtus
est, non usus liberi arbitrii est, sed ex ea potius est bonus usus li-
beri arbitrii ; quae nobis est a Deo, non a nobis ; usus vero bonus ar-
bitrii et ex Deo est et ex nobis ; et ideo bo7ium meritum est ; ibi enim
solus Deus operatur, hic Deus et homo. Hoc meritum ex illa puris-
sima gratia provenit ; quod Apostolus notavit dicens (2): Gratia Dei sum
id quod sum, et gratia eius in 7ne vacua 71071 fuit. Super quem locum
Augustinus (3) ita ait : « Recte gratiam nominat ; primum enim solam
gratiam dat Deus, et non nisi gratis, cum non praecedant nisi mala
merita ; sed post per gratiam incipiunt bona merita. Et ut ostenderet
etiam liberum arbitrium, addit: Et gratia eius in me vacua 7\07\ fuit.
Et ne ipsa voluntas sine gratia Dei putetur aliquid boni posse, sub-
dit : Non autem ego, solus scilicet sine gratia, sed gratia Dei mecum, id
est, cum libero arbitrio » . Plane cum data fuerit gratia, incipiunt esse
nostra merita bona ; per illam tamen, quia si illa defuerit, cadit homo.

Alioru7n sententia hic ostenditur, qui dicunt virtutes esse bonos
usus liberi arbitrii, id est actus me7\tis. — Alii vero dicunt virtutes

(1) Cfr. dist. 26. pag. 711.

(2) T. Cor. c. XV. v. 10.

(3) De Grat. et Lib. Arb. c. 5; De Corrept. et Grat. c. 13.

LIB. II. DIST. XXVII. TEXT. MAGISTRI. 721

esse bonos usus naturalium potentiarum ; non tamen omnes, sed tantum-
modo interiores, qui in mente sunt; exteriores vero, qui per corpus
geruntur, non virtutes esse dicunt, sed opera vlrtutum. Et ideo quod
Augustinus dicit, opus vlrtutis esse bonum usum naturalium poten-
tiarum, de usu exteriori accipiunt; quod vero dicit, bonum usum li-
beri arbitrii virtutem esse, et in magnis numerari bonis, de usu in-
teriori intelligunt. Et virtutes nihil aliud esse quam bonos affectus
vel motus mentis asserunt; quos Deus in homine facit, non homo;
quia licet illi motus sint liberi arbitrii, non tamen esse queunt, nisi
Deus ipsum liberet et adiuvet gratia sua operante et cooperante ; quam
Dei gratuitam voluntatem accipiunt, quia Deus est qui et operatur in
nobis velle et operarVbonum.

Quibus auctoritatibus muniunt, quod virtutes sint motus mentis.
— Quod autem virtutes sint motus mentis, testimoniis Sanctorum ad-
struunt. Dicit enim Augustinus, super Ioannem (1) : « Quid est fidesf
Credere quod non vides » : credere autem motus mentis est. Idem in
lib. III. De Doct. Christ. (2) : « Charitatem autem voco motum animi » .
Si vero charitas et fides motus animi sunt, virtutes ergo motus animi
sunt. — Quibus et alii respondentes, praemissa verba Augustini ita
intelligenda fore inquiunt : Fides est credere quod non vides, id est,
fides est virtus qua creditur quod non videtur. Item: Charitas est
motus animi, id est gratia, qua movetur animus ad diligendum. —
Et quod haec et his similia ita accipienda sint, ex his coniicitur quae
alibi Augustinus ait; nam in II. lib. Quaestionum Evangelii (3)
inquit : « Est fides qua creduntur ea quae non videntur, quae proprie
dicitur fides » . Item in XIII. lib. De Trinit. (4) : « Alia sunt ea quae
creduntur, aliud est fides qua creduntur » , — Ex quibus verbis sic ar-
gumentando procedunt : Aliud est credere, aliud illud quo creditur :
praedictum autem est fidem id esse quo creditur ; sic ergo credere non
est fides, quia credere non est id quo creditur. — Addunt quoque :
Virtus opus Dei tantum est, quam ipse solus facit in nobis ; ipsa ergo
non est usus vel actus liberi arbitrii : sed credere est actus liberi ar-
bitrii; non est itaque virtus. — Praemissis aliisque rationibus ac te-
stimoniis innituntur utrique. — Horum autem iudicium diligentis le-
ctoris relinquo examini, ad alia properans.

(1) Tract. XL. (3) Quaest. 39.

(2) Cap. 10. (4) Cap. 2.

-(MsXgNSVa-

Tom. II. 46

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXVII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

777. (') — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
vigesimam septimam quaero:

Utrum gratia sit virtus?

778. — Argumentum principale (1). — Quod non; quia sic
se habet lumen supernaturale respectu virtutum gratuita-
rum sicut lumen naturale respectu virtutum naturalium:
sed lumen naturale non est virtus naturalis ; ergo nec gratia,
quae est lumen supernaturale, est virtus supernaturalis.

779. — Contra: Gratia est habitus, ex praec. quaest. et
non vitium; ergo est habitus virtus.

780. ( 2 ) — Aliorum sententia. — Opinio fuit hic aliquando,
quod gratia * esset * quoddam lumen supernaturale, se ha-
bens ad virtutes theologicas sicut lumen naturale ad virtutes
acquisitas: sicut anima ponitur idem suis potentiis; vel ergo
gratia esset radix earum, vel illae tres perficerent in ordine ad
lumen supernaturale, quod est gratia, sicut virtutes acquisitae
perficiunt in ordine ad lumen naturale.

781. — Impugnatur. — Sed ex hoc sequeretur quod fides
non posset manere informis, quia non posset perficere, non
manente illo lumine in ordine acl quod perficit: sicut nec vir-
tus acquisita potest manere virtus, non manente habitudine
eius naturali ad illud quod respicit (ut ad lumen, quod est
prudentia (a) ).

Et si dicatur quod est assignare gradus in gratia, et se-
cundum gradum inferiorem est fides et spes, et secundum gra-
dum superiorem meretur nomen charitatis, et ita inferior po-
test manere sine superiori, ct hoc modo fides et spes manent
sine charitate, contra hoc: eadem essentia non potest ita di-
versimode perficere potentias animae. Secundo etiam videtur

a\ Deest in Ed. Ven. (1) Solvitur ad n. 786.

LIB. II. DIST. XXVII. QUAEST. UNICA. 723

quod istae tres virtutes theologicae essent in Patria; manebit
enim tunc perfecta gratia, et ita omnes virtutes, secundum
* istam * opinionem.

782. ( 3 ) — Ostenditur gratiam formaliter esse charitatem.
— Ideo alia est opinio, quae dicit quod gratia formaliter
est virtus quae est charitas; et quaecumque excellentiae at-
tribuuntur gratiae, et charitati, et e converso: utraque enim
formaliter dividit inter filios regni et perditionis, XV. De
Civit. cap. 18: utraque est etiam forma virtutis, et neutra po-
test esse informis: utraque etiam coniungii ultimo fini per-
fecta coniunctione, qualis potest esse in via. — Et si ponere-
tur distincta, altera superflueret, quia reliqua sufficeret.

783. — Opinio Magistri Sententiarum. — Et secundum hoc
potest teneri opinio Magistri, sicut tenebatur dist. 17. I. [n. 821]:
quod Spiritus Sanctus non per alium habitum distinctum a
charitate movet voluntatem ad diligendum Deum meritorie, et
distinctum ab illo habitu quo animam inhabitat, qui est gra~
tia, et ipsa est chariias; et eodem habitu quo Spiritus Sanctus
inhabitat animam inclinatur voluntas in suum actum merito-
rium ; non sic autem eodem habitu quo Spiritus Sanctus in-
habitat credit omnia et sperat, sed aliis habitibus imperfectis,
quia actus istorum habituum requirunt imperfectionem.

784. — Obiectio. — a) Proponitur. — Sed ex hoc videtur
sequi distinctio inter gratiam et charitatem; quia charitas est
perfectio simpliciter, alias enim non formaliter competeret Deo,
qui, secundum Ioan. (1), est charitas: gratia autem non est per-
fectio simpliciter, nec formaliter ponitur in Deo; ergo, etc.
(£) b) Solvitur. — Respondeo : charitas dicitur qua habens
eam habet Beum charum, ita quod respicit Deum non in ratione
ditigentis (a), sed in ratione diligibilis. Gratia est qua Deus
habet aliquem gratum, ita quod ipsa respicit Deum acceptantem
sive diligentem, non autem dilectum. Non autem dicitur gratia
quodcumque propter quod Deus diligit, quia tunc essentia divina
in Filio posset dici gratia; quia propter eam diligit Filium;
sed illud propter quod Deus acceptat habentem (b) ut dignum
beatitudine, dignitate quae est in correspondentia meriti ad
praemium, illud dicitur gratia; et ita aliquam imperfectionem

(a) Ed. Ven. diligibilitatis. (b) Ed. Ven. babens.

(1) Epist. I. cap. IV. v. 16.

724 LIB. II. DIST. XXVII. QUAEST. UNICA.

includit illud quod est gratia, quia talis dignitas aliquam im-
perfectionem ponit in digno, quia non est per se beatus.

785. — Corollarium. — Sic ergo possumus concedere quod
licet idem absolutum sit in anima, per quod anima diligit
Deum ut obiectum, et per quocl acceptatur speciali accepta-
tione a Deo et ordinatur ab beatitudinem, tamen alia et alia
ratio est in isto absoluto, in quantum sic et sic respicit Deum,
et una ratio prima, scilicet principalis, competit sibi in quan-
tum est perfectio simpliciter ; alia competit sibi ut est per-
fectio limitata; et ita appropriate secundum primam est cha-
ritas; secundum secundam dicitur gratia; et ut sic omnis
gratia est charitas, licet non e converso.

Secl nec tamen ista distinctio rationum vel non converti-
bilitas concludit quod ubi concurrunt in eaclem anima gratia
et charitas, quod sint distincta secundum formam ; sicut licet
sapientia sit perfectio simpliciter, et sapientia talis sit perfectio
limitata, ubi tamen concurrunt non sequitur quocl haec ab illa
sit forma distincta, vel quod sint distincta secundum formam;
et tamen sunt distincta ab invicem formaliter; idem enim est
quocl est in intellectu meo scientia, et quod est acquisitum per
cloctrinam; et tamen in Deo est sapientia, et non aliquis talis
habitus limitatus. * Dicunt igitur eamdem rem, aliter et aliter
acceptam; nec tamen sic differunt *.

Differunt etiam in ratione connotati, quia illud absolutum
potest considerari ut est habenti principium operandi, et sic
non dicit imperfectionem, et potest esse in Deo, et dicitur cha-
ritas: potest etiam considerari ut obiectum Dei in me, prout
Deus habet me * charum (d) *, et sic determinat obiectum, et
dicitur gratia; est tamen idem re.

786. — Solvitur argumentum principale. — Ad argumen-
tum [n. 778] dicendum quod virtutes acquisitae morales per-
ficiunt in ordine ad quoddam lumen quoci potest dici prudentia,
quae non perrlcit in ordine ad aliud lumen nisi intellectus
agentis: prudentia tamen est virtus. Sic in proposito virtutes
supernaiurales perflciunt in ordine ad virtutem quae est cha-
ritas, et illa ulterius in ordine ad flnem supernaturalem.

(«) Wadd. gratum.

DISTJNCTIO VIGESIMA OCTAVA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Praedicta repetit, ut alia addat definitam assignationem ponens
de gratia et libero arbitrio contra Pelagianos — Id vero inconcusse et
incunctanter teneamus, liberum arbitrium sine gratia praevenmite et
adiuvante non sufficere ad iustitiam et salutem obtinendam; nec me-
ritis praecedentibus gratiam Dei advocari, sicut Pelagiana haeresis
tradidit. Nam, ut ait Augustinus I. lib. Retract. (1), « novi haeretici
Pelagiani liberum sic asserunt voluntatis arbitrium, ut gratiae Dei
non relinquant locum, quam secundum merita nostra dari asserunt » .

« Pelagianorum haeresis omnium recentissima a Pelagio Mona-

cho exorta est. Hi Dei gratiae, qua praedestinati sumus, et qua

meruimus de potestate tenebrarum erui (2), in tantum inimici sunt, ut

sine hac credant hominem posse facere omnia divina mandata. — De-

nique Pelagius a Fratribus increpatus, quod nihil tribueret adiutorio

gratiae Dei ad eius mandata facienda, non eam libero arbitrio prae-

ponebat, sed infideli calliditate supponebat, dicens ad hoc etiam dari

hominibus, ut quae facere per liberum arbitrium iubentur, facilius

possint implere per gratiam. Dicendo utique facilius possint, voluit

credi, etiamsi difficilius, tamen posse homines sine gratia facere iussa

divina. — Illam vero gratiam Dei, sine qua nihil boni possumus fa-

cere, non esse dicunt nisi in libero arbitrio, quod nullis suis praece-

dentibus meritis ab illo accepit nostra natura, ipso ad hoc tantum

iuvante nos per suam legem atque doctrinam, ut discamus quae fa-

cere et quae sperare debeamus ; non autem ad hoc per donum Spiritus

Sancti, ut quae didicerimus esse facienda faciamus. — Ac per hoc

divinitus nobis dari scientiam confitentur, qua ignorantia pellitur;

charitatem autem negant divinitus dari, qua pie vivitur : ut scilicet

sit donum Dei scientia, quae sine charitate inflat, et non sit donum

Dei ipsa charitas, quae, ut scientia non inflet, aedificat. (3) — Destruunt

etiam orationes quas facit Ecclesia, sive pro infidelibus et doctrinae

Dei resistentibus, ut convertantur ad Deum, sive pro fidelibus, ut au-

geatur eis fides et perseverent in ea. Haec quippe non ab ipso ac-

cipere, sed a seipsis homines habere contendunt, gratiam Dei, qua li-

beramur ab impietate, dicentes secundum merita nostra dari. — Par-

vulos etiam sine ullo peccati originalis vinculo asserunt nasci » (4).

(1) Cap. 9. (2) Colos. e. I. v. 13. (3) /. Cor. c. VIII, v. 1.

(4) D. August. De Haeres. et Epist. CLXXVII. ad Inuoc. Pp.

726 LIB. II. DIST. XXVIII. TEXT. MAGISTRI.

Hic ponit ea quibus suum conftrmant errorem, verbis Augustini
contra ipsum utentes. — Quod vero dicunt, sine gratia hominem per
liberum arbitrium omnia iussa implere, huiusmodi inductionibus mu-
niunt. Si, inquiunt, non potest ea facere homo quae iubentur, non est
ei imputandum ad mortem, sicut tu ipse, Augustine, in lib. De Lib.
Arbit.il) asseris: « Quis, inquis, peccat in eo quod nullo modo ca-
veri potest ? Peccatur autem ; caveri igitur potest » . — Hoc testimo-
nio Augustini Pelagius usus est, disputans adversus eum, imo adver-
sus gratiam, sicut Augustinus in libro Retract. (2), illud et alia huius-
modi retractans, commemorat, inquiens : « In his atque huiusmodi ver-
bis meis, quia gratia Dei commemorata non est, de qua tunc non age-
batur, putant Pelagiani suam nos tenuisse sententiam; sed frustra
hoc putant. Voluntas quippe est qua peccatur et recte vivitur, quod
his verbis egimus; sed ipsa nisi Dei gratia liberetur et ut vitia su-
peret adiuvetur, recte a mortalibus vivi non potest » . — Ecce aperte
determinat ex quo sensu illa dixerit, inimicos gratiae refellens.

Aliud testimonium Augustini ponit, quo Pelagius pro se utebatur.
— Similiter et innitebatur Pelagius verbis Augustini contra gratiam,
qui in lib. De Duabus Animabus (3) dicit : « Peccati, inquit, reum te-
nere quemquam, quia non fecit quod facere non potuit, summae ini-
quitatis et insaniae est » . His auditis, exiliit Pelagius dicens : Cur
ergo parvuli et illi qui non habent gratiam, sine qua non possunt fa-
cere mandata divina, rei tenentur? — Hoc autem qua occasione di-
xerit, in Lib. Retract. (4), Pelagio respondens aperit. Id enim contra
Manichaeos dixit, qui in homine duas naturas esse contendunt : unam
bonam ex Deo, alteram malam ex gente tenebrarum, quae nunquam
bona fuit, nec bonum velle potest; quod si esset, non videretur ei
imputandum esse, si non bonum faceret.

Aliud quod videtur contradicere gratiae Dei addit. — Alibi etiam
Augustinus dicit quod huic gratiae contradicere videtur qua iustifi-
camur. Ait enim in lib. contra Adimantum (5); Manichaei discipulum :
« Nisi quisque voluntatem suam mutaverit, bonum operari non potest;
quod in nostra potestate esse positum Dominus docet, ubi ait (6) : Aut
facite arborem bonam, aut fructus eius bonos, etc. » . — Quod Augu-
stinus in Retract. (7) « non esse contra gratiam Dei, qnam praedicamus,
ostendit : In potestate quippe hominis est mutare in melius volunta-
tem; sed ea potestas nulla est, nisi a Deo detur, de quo dictum est (8) :
Dedit eis potestatem ftlios Dei fteri. Cum enim hoc sit in potestate quod
cum volumus facimus, nihil tam in potestate quam ipsa voluntas est :
sed praeparatur a Domino voluntas ; eo ergo modo dat potestatem » .

(1) Lib III. c. 18. (2) Lib. I. c. 9. (3) Cap. 12. (4) Lib. I. c. 51.
(5) Cap. 26. (6) Matth. c. XII. v. 33. (7) Lib. I. c. 22. (8) Ioan. c, I. v. 12.

LIB II. DIST. XXVIII. TEXT. MAGISTRI. 727

Aliud testimonium eiusdem, quod videtur adversum. — Sic etiam
intelligendum est quod in eodem ait, scilicet in nostra potestate esse,
ut vel inseri bonitate Dei, vel excidi eius severitate mereamur; quia
in potestate nostra non est, nisi quod nostram sequitur voluntatem,
quae cum praeparatur a Domino, facile fit opus pietatis, etiam illud
quod impossibile et difficile fuit.

Aliud testimonium. — In expositione quoque quarumdam propo-
sitionum epistolae ad Romanos quaedam Augustinus interserit quae
videntur huic doctrinae gratiae adversari. Ait enim : « Quod credi-
mus nostrum est; quod autem bonum operamur illius est qui cre-
dentibus dat Spiritum Sanctum » . Et paulo post: « Nostrum est cre-
dere et velle ; illius autem dare credentibus et volentibus facultatem
bene operandi per Spiritum Sanctum » . — Quae qualiter intelligi de-
beant, Augustinus in lib. Retract. (1) aperit dicens: « Verum est qui-
dem a Deo esse quod operamur bonum; sed eadem regula utriusque est,
et volendi scilicet et faciendi; et utrumque ipsius est, quia ipse prae-
parat voluntatem; et utrumque nostrum est, quia non fit nisi volen-
tibus nobis. Illa itaque profecto non dixissem, si iam scirem, etiam
ipsam fidem inter Spiritus Sancti munera reperiri » .

Adhuc addit aliud quod videtur contrarium. — Illud etiam di-
ligenter est inspiciendum quod Augustinus in lib. Sentent. Prosperi
ait, scilicet quod « posse liabere fidem, sicut posse habere charitatem,
naturae est hominum; habere autem fidem, sicut habere charitatem,
gratiae est fidelium » . — Quod non ita dictum est, tamquam ex
libero arbitrio valeat haberi fides vel charitas, sed quia aptitudinem
naturalem habet mens hominis ad credendum vel diligendum, quae
Dei gratia praeventa creclit et diligit, quod sine gratia non valet.

Testimonium Hieronymi adstruit, quid tenendum sit de gratia et
libero arbitrio, ubi triplex liaeresis indicatur, scilicet Iovinianiy Ma-
nichaei et Pelagii. — Id ergo de gratia et libero arbitrio indubitanter
teneamus quod Hieronymus in explanatione fidei catholicae (2) ad Da-
masum Papam, Ioviniani et Manichaei et Pelagii errores collidens,
docet : « Liberum, inquit, sic confitemur arbitrium, ut dicamus nos
semper indigere Dei auxilio ; et tam illos errare qui cum Manichaeo
dicunt hominem peccatum vitare non posse, quam illos qui cum Iovi-
niano asserunt hominem non posse peccare. Uterque tollit arbitrii li-
bertatem. Nos vero dicimus hominem semper et peccare et non pec-
care posse, ut semper nos liberi confiteamur esse arbitrii. Haec est
fides quam in catholica Ecclesia didicimus et quam semper tenuimus » .

(1) Lib. I. c. 23. (2) Inter Opera non genuina D. Hieronymi.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINGTIONE XXVIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

787. (4) — Proponitur quaestio (1). — Circa distinctionem
vigesimam octavam quaero de errore Pelagii:

Utrum Uberum arbitrium hominis sine gratia posset
cavere omne peccatum mortale?

788. — Argumenta principalia (2). — Quod sic : — a) Apo-
stolus Acl Rom. II. v. 14: Gentes quae legem * non habent sibi
recte sunt lex *, etc., ubi videtur Apostolus increpare Iudaeos
m hoc, quod Gentes sine lege data servabant legem; ergo cave-
bant ab omni peccato: et tamen * videtur quod * non habue-
runt gratiam.

b) Praeterea, August. II. De Libero Arbit.: Nullus peccat
in eo quod vitare non potest{3). Aut igitur aliquis potest vi-
tare peccatum sine gratia, aut non. — Si non, igitur non
peccat. — Si sic, habeo propositum. — Ergo nullum peccatum
est quod non possit vitari.

c) Item, Anselm., De Libero Arb.\ Liberum arbitrium est
potestas servandi rectitudinem propter se ; ergo manente li-
bero arbitrio, manet potestas eius.

789. — Gontra: — a) Hoc videtur esse haeresis Pelagiana,
quod liberum arbitrium sufficiat sine gratia.

b) Item, haec haeresis videtur potissime increpata ab
August. De Rectitudine iustitiae (4). Quaere.

c) Gregor. XXV. Moral., super illud Iob. c. XXXIV. v. 24:
Conteret multos * et innumerabiles peccatum *, etc. — Item,
Gregor. in Homil. : Peccatum quod poenitentia non deletur
mox suo pondere ad aliud trahit.

(1) Pro cuius pleniore intelligentia conferas oportet Lib. I. n. 809 seq.,
supra nn. 361 b, 464 — dd. 26 et 27, et infra d. 32. — Lib. III. d. 13.
q. 4. n. (21) — Lib. IV. d. 2. q. 1. n. (11) — d. 22. — Eeport. II. d. 29.

(2) Solvuntur ad n. 797. (3) In Eeport: « igitur si non possit vi-
tare pcr liberuin arbitrium, non potest peccare per iiberum arbitrium ».

(4) Scil. De Perfectione iustitiae hominis.

LIB. II. DIST. XXVIII. QUAEST. UNIGA. 729

790. ( 2 ) — Doctrina communis proponitur. — Hic dicitur
quod, propter verba Augustini quae adducit contra Pelagianos,
non polest caveri ab omni peccato sine gratia.

791. — Ab aliis explicatur (1). — Sed hoc diversimode po-
nitur: — a) Uno modo, quod liberum arbitrium possit vitare
singula peccata mortalia, non tamen omnia. — Exemplum
ponitur de exsistente in vase perforato, quod licet possit quod-
libet singulorum foraminum obstruere, non tamen omnia; dum
enim unum obstruit relinquitur aliud patens.

b) Alio modo dicitur quod liberum arbitrium potest con-
siderari tripliciter: uno modo anle deliberationem et tempus
deliberationis : secundo modo post utrumque, scilicet delibera-
tionem et ipsum tempus deliberationis: vel tertio modo post
tempus deliberationis elapsum, non autem post deliberationem
habitam. — Primo modo ponitur non posse peccare mortali-
ter, sed venialiter. — Secundo modo ponitur posse vitare
omne peccatum mortale post deliberationem habitam. — Ter-
tio modo dicitur non posse cavere, si sit in peccato mortali,
propter defectum intellectus ante tempus deliberandi, propter
quod non recte deliberabit; licet transeat tempus in quo haberi
potuit deliberatio, et ita tenebitur, quia quando transit conve-
niens tempus deliberationi, si non tunc deliberet, est consensus
interpretativus.

792. ( 3 ) — Ostenditur ad vitanda peccata non requiri gratiam
habitualem. — Contra hoc arguitur, et primo contra conclu-
sionem: quia peccatum mortale non est nisi in transgrediendo
praeceptum Dei : sed, secundum Hieronymum, qui dicit Deum
praecepisse impossibilia anathema sit.

Respondetur: — a) Quod exsistenti in peccato mortali
possibile est servare praeceptum; non autem ut manet in pec-
cato, sed possibile est ipsum praeparare et disponere se ad
gratiam, qua data, potest servare praeceptum; et ita si non
praepararet se, illa impraeparatio imputaretur sibi in pecca-
tum, sicut exemplificat Anselmus (de proiiciente se in pu-
teum (a)) [Vide n. 793 <?].

b) Alia responsio, quod licet manens in peccato mor-
tali posset servare praeceptum quantum ad eius explicatio-
nem, non tamen quantum ad intentionem mandantis ; quia

(a) Deest in Ed. Ven. (1) Quae explicationes n. 794 irapugnantur.

730 LIB. II. DIST. XXVIII. QUAEST. UNICA.

intentio sua est ut consequeretur finem per ipsuiri: non autem
per illorum observationem consequitur aliquis finem, nisi ob-
servet illa ex charitate.

793. — Ostenditur non esse obligationem servandi praecepta
ex charitate (1). — Contra: — a) Si Deus praecipiens inten-
debat quemlibet obligare ad servandum praeceptum ex cha-
ritate, ergo quicumque faciens opus praecepti, et non ex cha-
ritate, peccat mortaliter; et hoc tam de praecepto negativo,
acl quod tenetur semper et pro semper, et si teneatur ad il-
lucl servandum ex charitate, quando illud servat non ex cha-
ritate peccat mortaliter, quam (a) de praecepto afflrmativo,
acl quod tenetur pro aliquando, si pro tunc non servat ex
charitate, peccat mortaliter: et ita quicumque commisit pec-
catum mortale, si postea non occidit, quia Deus praecepit non
occiclere, si etiam non furetur, quia Deus praecepit non furari,
peccat mortaliter; similiter si servat Sabbatum, etiam quia
Deus hoc praecepit, peccat mortaliter. Hoc dicere non videtur
aliud quam pervertere omnes qui semel commiserunt pecca-
catum mortale, ut nullum bonum opus ex genere postea faciant,
ad quod tamen alias sunt astricti; cum tamen suadendi sint et
movencli aci oppositum, ut scilicet faciant bona opera ex ge-
nere, quia illa disponunt eos acl gratiam citius et facilius
obtinendam.

b) Similiter exsistens in charitate potest facere aliquod
opus praecepti, non tunc motus ex charitate, sed ex pietate
et mansuetudine naturali, vel ex aliquo alio, non referendo
tunc actuahter ad finem ultimum, ita quod ista impletio ope-
ris praecepti non esset sibi meritoria. Quod si teneretur ser-
vare praeceptum secundum intentionem mandantis, ut scilicet
per ipsum possit finem pertingere, tenetur tunc ad meritum,
et tunc peccaret mortaliter faciendo tale opus quocl est bonum
ex genere et ex praecepto: quod est absurdum.

ia) Ed. Ven. similiter.

(1) « Etsi Deus voluit hominem sic operari ex intentione mandantis, non
tamen voluit hoc imponere homini ex necessitate, quod in quolibet actu es-
set obligatus ad operandum sub tali intentione; et si exsistens in peccato
mortali non habeat ad hoc conscientiam de reddendo aliquid quod iniuste
abstulit, potest habere vehementiorem modum diligendi Deum quam multi
cxsistentes in gratia; et tamen non eurn diligit dilectione meritoria ; nec
tamen in sic diligendo peccat novo peccato » . — Report. II. d. 28. n. 7.

LIB. II. DIST. XXVIII. QUAEST. UNICA. 731

c) Per idem arguitur contra primam responsionem
[n. 792 &]; quia ponaraus quod worc disponat se aliquis ad
gratiam: si tunc stat in culpa, non potest se servare a culpa;
ergo pro tunc est sibi impossibile servare se a culpa: quod
est falsum, quia omnis culpa est voluniaria; si autem pro tunc
potest se servare a culpa, quod saltem videtur manifestum
quantum ad genus operis praecepti, redit argumentum prius
factum, quia hoc sufficit ad excusandum euma peccaio mortali.

794. ( 5 ) — Impugnantur aliorum explicationes doctrinae com-
munis. — Contra istas duas vias * arguo * : — a) \\\ speciali
primo contra primam [n. 791 a\ : si in hoc tempore potest
cavere ab hoc peccato mortali et illo, et dum cavet hoc cavet
omne, et similiter de iempore consequente , et sic de sem-
per, ergo si potest semper cavere hoc et illud, simul po-
test cavere om?iia. — Assumptum, quod si potest cavere hoc
peccatum mortale pro tunc, quod potest etiam cavere illud
aliud, et ita omne pro tunc, patet, quia voluntas non potest
habere (simul (a)) distinctos consensus, qui requiruntur ad
peccatum mortale et acl resistendum peccato mortali, et ita
dum distincte habet actum resistendi huic peccato mortali nul-
lum aliud velle habet tunc, per quod aliud velle pro tunc pec-
cet mortaliter, maxime cum praeservando se ab uno peccato
mortali fit fortior ad resistendum aliis; ergo si nunc potest
hoc peccatum cavere de quo tentatur (b), multo magis illud
potest alias cavere, et sic de aliis.

b) Contra secundam viam [n. 791 b] arguo sic: tempore illo
quo * possit * haberi deliberatio de hoc peccato A, aut potest
deliberare de A, et sequitur quod dum deliberat non peccat
mortaliter; completa etiam deliberatione, cavere potest, per te,
ut non peccet actualiter ipso peccato, nec aliquo alio tunc (c),
aut non potest deliberare de A in illo tempore deliberationis, et
ita non habebit usum rationis.

795. ( 6 ) — Solvtmtur instantiae. — Quod si dicas non
posse deliberare recte propter excaecationem intellectus, hoc
videtur absurdum: — a) Quia unum peccatum mortale non
facit aliquem (d) intemperatum generali intemperantia, quia
una hyrundo non facit ver ; nec unus actus virtuosus vel

(a) Deest in Ed. Ven. (c) Wadd. actu.

(b) Ed. Ven. timetur. (d) Ed. Ven. aliquo modo.

732 LIB. II. DIST. XXVIII. QUAEST. UNICA.

vitiosus facit hominem virtuosum vel vitiosum generaliter, nec
per consequens excaecatum generaliter circa omnia principia ope-
rabilium; ergo potest habere rectam deliberationem de multis de
quibus tentatur, non obstante quod sit in uno peccato mortali.

b) Similiter vitia non sunt connexa in tantum quod unum
peccatum excaecet circa omnia principia operabilium ad bene
agendum; quia nec etiam unum peccatum depravat appetitum
per se inclinando ad aliud; immo cum uno peccato potest stare
virtus acquisita contraria illi peccato, quia unum peccatum mor-
tale non corrumpit totum habitum virtutis; igitur per istos
habitus, tam acquisitos circa idem agibile quam acquisitos circa
alia agibilia, potest iste recte iudicare et deliberare, sive de
eodem peccato, sive de alio. Et si posset recte deliberare, nec
peccet consensu interpretativo, potest, per te, cavere omne pec-
catum; ergo simpliciter potest.

796. (?) — Solutio quaestionis. — a) Ad quaestionem po-
test clici quod peccatum uno modo potest accipi pro ipso actu
elicito deformi, loquendo de peccato commissionis: alio modo
pro macula quae remanet post actum elicitum, sive pro reatu
permanente, quousque peccatum fuerit deletum per poeniten-
tiam. — Secundo modo dico quod liberum arbitrium non po-
test ex se cavere omne peccatum m,ortale pro statu isto;
quia anima sine gratia aliquo peccato maculatur, vel originali
vel actuali, a quo non liberatur nisi per gratiam.

b) Sed si quaeratur, utrum hoc sit propter immediatam
oppositionem culpae et gratiae, dico quod non: quia ista non
essent immediate opposita pro statu innocentiae; tunc enim
potuit aliquis esse in puris naturalibus, tam sine gratia quam
culpa; ergo nullo modo sunt immediate opposita, nec etiam per
comparationem ad potentiam facientis, quia qualem potuit Deus
facere voluntatem, talem potest eam reparare postquam pecca-
verit. Sed hoc tantum est ex lege illa universali, qua nullo modo
remittitur inimicitia, nisi flat non tantum non inimicus, sed
etiam amicus sibi acceptus per graiiam gratiftcantem (1).

(1) « Haee igitur est causa quare liberum arbitrium non sufficit ad vi-
tandum peccatum, quia modo omnes sunt nati filii irae, ctd Ephes. II v. 3;
ideo nunc nisi recipiat gratiam, est in peccato; et postquam gratiam rece-
perit, non perdit eam sine peccato mortali, et tunc non potest redire sine
gratia». — liepovt. II. d. 28. n. 2. — Cfr. Oxon. IV. d. 16. q. 2 n. (5).

LIB. II. DIST. XXVIII. TEXT. MAGISTRI. 733

c) Si obiiciatur, quomodo potest Deus remittere culpam,
non danclo gratiarn, videretur enira esse muiatio in Deo, si
non ponatur in ipso iustificato, de hoc in IV. dist. 16 (1).

d) Et potest illa opinio confirmari per hoc quod illud
praeceptum, Diliges Dominum Deum, etc, est primura, a quo
tota Lex pendet et Prophetae, in Matth. XXII. v. 40. Ad
actum igitur huius praecepti aliquando elicienclum tenetur
voluntas, ita quod non potest esse semper omissio actus huius
praecepti sine peccato mortali; quandocumque autem voluntas
actum huius praecepti exequitur, licet informis, et disponit
se de congruo ad gratiam gratificantem sibi oblatam, vel re-
sistet, et peccabit mortaliter, vel consentit, et iustificabitur.

e) Haec igitur opinio non ponit partem negativam quasi
propter impotentiam liberi arbitrii absolute, sed in quantum
ipsum comparatur ad Deum, liberaliter gratiam offerentem,
libero arbitrio aliqualiter tamen disposito.

797. — Solvuntur argumenta principalia. — Acl argumenta
— a) Ad illud [n. 788 a] ad Rom. dici potest quod si non erant
obligati ad legem Moysi nisi fllii Israel, alii gentiles potuerunt
iuste vivere servando legem naturae; et tunc ipsi facti sunt
sibi ipsis lex, id est per legem naturae scriptam in cordibus
eorum interius direxerunt se recte vivendo, sicut Iudaei per
legem scriptam. Sed isti [gentiles] non bene vixerunt sine
omni gratia, quia gratia potuit esse in eis, supposita hypo-
thesi, absque observatione legis Mosaicae.

b) Ad aliud [n. 788 b] concedi potest ista propositio Augu-
stini absolute, secundum istam opinionem. — Et ad minorem
potest dici quod iste cui offertur gratia potest cavere ne re-
sistai gratiae; sed non potest cavere a peccato; si enim non
resistat gratiae, iustificabitur. Solum igitur potest hoc caveri;
sed non potest caveri stando in peccato prius commisso (2).

c) Ad teriium [n. 788 a] respondit Anselmus quod quan-
tum est ex parte liberi arbitrii potest servari iustitia, licet
quando iustitia non habetur iustitia servari non possit.

(1) q. 2. (2) In Eeport.: « Concedo quod illud non est pec-

catum in eo quod nullo modo vitari potest. Nunc autem, licet exsistens in
peccato mortali non possit sufficienter ex se vitare omne peccatum, tamen
potest se disponere, et tunc Deus dabit sibi gratiam, unde possit ».

DISTINCTIO YIGESIMA NONA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Utrum homo ante peceatum eguerit gratia operante et cooperante?
— Post haec consiclerandum est, utrum homo ante peccatum eguerit
gratia operante et cooperante? — Ad quod breviter dicimus, quia non
cooperante tantum, sed etiam operante gratia indigebat : non quidem
secundum omnem operandi modum operantis gratiae; operatur enim
liberando et praeparando voluntatem hominis ad bonum. Egebat ita-
que homo ea, non ut liberaret voluntatem suam, quae peccati serva
non fuerat, sed ut praepararet ad volendum efficaciter bonum, quod
per se non poterat. Non enim poterat bonum mereri sine gratia, ut
Augustinus in Enchir. (1) evidenter tradit. « Illam, inquit, immorta-
litatem, in qua poterat non mori, natura humana perdidit per libe-
rum arbitrium ; hanc vero, in qua non poterit mori, acceptura est per
gratiam, quam fuerat, si non peccasset, acceptura per meritum ; quam-
vis sine gratia nec tunc ullum meritum esse potuisset, quia etsi pec-
catum in solo erat arbitrio constitutum, non tamen iustitiae habendae
vel retinendae sufficiebat liberum arbitrium, nisi divinum praeberetur
adiutorium » . — Ecce his verbis satis ostenditur quod ante pecca-
tum homo indigebat gratia operante et cooperantej non enim habebat
quo pedem movere posset sine gratiae operantis et cooperantis auxilio ;
habuit tamen quo poterat stare.

Si homo ante lapsum virtutes habuerit ? — Praeterea quaeri
solet, utrum homo ante lapsum virtutem habuerit ? — Quibusdam vi-
detur quod non habuerit, id ita probare conantibus: lustitiam, in-
quiunt, non habuit, quia praeceptum Dei contempsit : nec prudentiam,
quia sibi non providit : nec temperantiam, quia aliena appetiit : nec
fortitudinem, quia pravae suggestioni cessit. — Quibus respondentes
dicimus, eum quidem non tunc habuisse has virtutes quando peccavit,
sed ante, et tunc amisisse. Quod multis Sanctorum testimoniis com-

(1; Cap. 106.

LIB. II. DIST. XXIX. TEXT. MAGISTRI. 735

probatur. Ait enim Augustinus in quadani Homilia (1): « Adam, perdita
charitate, malus inventus est » . Item (2) : « Princeps vitiorum, dum vi-
dit Adarn, de limo terrae ad imaginem Dei factum, pudicitia armatum7
temperantia compositum, charitate splendidum, primos parentes illis
donis ac tantis bonis expoliavit pariterque peremit » . — De hoc eodem
Ambrosius ad Sabinum (3) ait : « Quando Adam solus erat, non est prae-
varicatus, quia eius mens Deo adhaerebat » . Super Psalmum (4) quoque
dicit quod « homo ante peccatum beatissimus auram carpebat aethe-
ream » . Sed quomodo sine virtute beatissimus erat? — Augustinus
quoque Super Genes. (5) dicit Adam ante peccatum « spirituali mente
praeditum fuisse » . — Non est ergo dubitandum hominem ante pec-
catum virtutibus fulsisse ; sed illis per peccatum expoliatum fuisse.

* De eiectione hominis de Paradiso. — In illius quoque peccati
poenam eiectus est de Paradiso in istum miseriarum locum, sicut in
Genesi (6) legitur : Nunc ergo, ne forte mittat manum suam et sumat de
ligno vitae, et comedat, et vivat in aetemum, emisit eum Deus de Pa-
radiso voluptatis. — His verbis insinuari videtur quod nunquam mo-
reretur, si postea de illo ligno sumpsisset.

Quomodo intelligendum sit illud: Ne sumat de ligno vitae et co-
medat, et vivat in aetemum ? — Sed quia per peccatum iam mortuum
corpus habebat, illa verba ex tali intellectu accipi possunt : Deus
modo irati loquens, de homine superbo ait: Videte, ne forte mittat
manum suam, etc. id est : cavete, vos, Angeli, ne comedat de ligno
vitae, quo indignus est; de quo? si perstitisset, comederet et viveret
in aeteruum; sed modo propter inobedientiam indignus est comedere.
Et sicut verbo dixit, ita opere exhibuit : « Emisit enim eum Deus de
Paradiso voluptatis in locum sibi congruum, sicut plerumque malus,
cum inter bonos vivere coeperit, si in melius mutari noluerit, de
bonorum congregatione pellitur, pondere pravae consuetudinis pres-
sus » (7).

De flammeo gladio ante Paradisum posito. — Ne vero ad illud
posset accedere, collocavit Deus ante Paradisum Cherubim, et flammeum
gladium atque versatilem, ad custodiendam viam ligni vitae (8). Quod
iuxta litteram potest hoc modo accipi: quia per ministerium Angelo-

(1) Serm. de Symbolo contra Iudaeos, c. 2. (4) CXVIII. Serm. 4.

(2) Ib. (5) Lib. XI. c. 42.

(3) Epist. XLIX. (6) Cap. III. v. 22 seq.

(7) D. August. De Genes. contru Manich. Lib. II. c. 22.

(8) Gen. c. III. v. 24.

736 LIB. II. DIST. XXIX. TEXT. MAGISTRI.

rum ignea custodia ibi constituta fuit. « Hoc enim per coelestes pote-
states in Paradiso visibili factum esse credendum est, ut per ange-
licum ministerium ibi esset quaedam ignea custodia; non tamen frustra,
sed quia aliquid significat de paradiso spirituali » (1). « Cherubim enim
interpretatur plenitudo scientiae, haec est charitas, quia plenitudo le-
gis est dilectio (2). Gladius autem fiammeus poenae temporales sunt,
quae versatiles sunt, quoniam tempora volubilia sunt. Illa ergo ad custo-
diendam viam ligni vitae ideo posita sunt ante Paradisum, quia ad
vitam non reditur nisi per Cherubim, scilicet plenitudinem scientiae,
id est, charitatem, et per gladium versatilem, id est, tolerantiam pas-
sionum temporalium (3) » .

An homo ante peccatum comederit de ligno vitaef — Potest au-
tem quaeri, utrum de ligno vitae ante peccatum comederit homo? —
De hoc Augustinus in lib. De Baptismo parvul. (4) sic ait : « Recte pro-
fecto intelliguntur primi homines ante malignam diaboli persuasionem
abstinuisse a cibo vetito atque usi fuisse concessis » . — His verbis
ostenditur quod de ligno vitae ante peccatum sumpserint, quibus prae-
ceptum erat ut de omni ligno Paradisi comederent, nisi de ligno scien-
tiae boni et mali.

Quare non sunt facti immortales, si comederunt de ligno vitae ?
— Quare ergo perpetua soliditate et beata immortalitate vestiti non
sunt, ut nulla infirmitate vel aetate in deterius mutarentur? Hanc
enim virtutem naturaliter illud lignum habuisse dicitur. — Sed forte
hoc non conferebat, nisi saepe de illo sumeretur. Potuit ergo fieri ut
de illo sumeret semel, et non saepius, qui per aliquam moram in Pa-
radiso fuisse intelligitur, cum Scriptura dicat eum sibi soporatum
fuisse, quando costa de latere eius assumpta est, et inde formata mu-
lier, et animalia ante eum ducta, quibus nomina imposuit.

(1) D. August. De Genes. ad Lit. Lib, XI. c. 40.

(2) Rom. c. XIII. v. 10.

(3) D. August. De Genes. contra Manich. Lib. II. c. 23.

(4) De Peccator. merit. et de Bajjt. parmd. Lib. II. c. 21.

=C^O=

D0CT0RIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXIX. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

798. (') — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
vigesimam nonam quaero:

Utrum iustitiam originalem in Adam necesse sit po-
nere aliquod donum esse supernalurate ?

799. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Quia
si ponitur, ponitur propter rectitudinem excludentem omnem
rebellionem potentiarum et propter immortalitatem pro statu
illo habitam: utrumque istorum potest salvari ex puris natu-
ralibus, quia utrumque istorum est poena: poena autem non
est sine culpa. — Quod mors sit poena, patet. — De rebel-
lione etiam probatur; quia pugna potentiarum inferiorum ad
superiores poena est.

b) Praeterea, voluntas in puris naturalibus suis est recta,
quia non fuit facta a Deo curva, et ita rectitudo est ab ori-
gine; ergo originaliter convenit homini, et per consequens iu-
stitia, quia rectitudo voluntatis est iustitia; ergo voluntas in
puris naturalibus habet iustitiam originalem.

c) Praeterea, si tantum esset donum supernaturale, ergo
peccatum originale tantum esset carentia istius doni superna-
turalis; ergo aliquis factus in puris naturalibus actu esset
aequalis illi qui per peccatum amisisset iustitiam originalem,
et ita essent aequaliter puniendi: quod videtur inconve-
niens.

d) [Item, sicut habens principium naturale potest in ope-
rationem naturalem, sic habens sufflciens principium superna-
turale in operationem supernaturalem; et tunc per talem iu-
stitiam originalem posset mereri: consequens est contra Ma-

(1) Solvuntur ad n. 806.
Tom. II. 47

738 LIB. II. DIST. XXIX. QUAEST. UNICA.

gistrum in littera, ubi dicit quod homo habuit unde potuit
stare, sed non unde proficere] (1).

800. — Contra: — Naturalia manent integra in peccatore,
secundum Dionysium: iustitia originalis non manet; patet per
effectus sibi assignatos; ergo, etc.

801. (2) — Exponitur sententia tenens, praeter dona in-
fusa, ponendam esse in voluntate quamdam rectitudinem naturalem
amissibilem per peccatum (2). — a) Hic dicitur quod praeter
istam rectitudinem infusam, si qua fuerit, oportet ponere in
voluntate rectitudinem quae est sicut qualitas in quantitate (a),
cui opponitur curvitas naturalis inflicta ipsi voluntati, quam
ipsa incurrit peccando; et ex ista curvitate sequitur inobe-
dientia virium inferiorum; quia licet voluntas recta possit eis
dominari, non tamen voluntas sic incurvata [Vid. n. 821]. —
Exemplum ponitur de virga recta, et postea incurvata; cuius re-
ctiludo est naturalis, non tamen ita quod sit de essentia eius.

b) Declaratur istud; quia alias non videtur quod possit sal-
vari quod peccatum vulneret in naturalibus; si enim corrumpe-
ret tantum aliquod donum gratuiium, spoliaret tantum in gra-
tuitis; ergo ad hoc quod vulneratio ponatur in naturalibus, opor-
tet ponere aliquam rectitudinem quae privetur per peccatum.

c) Si ergo ponatur aliquod donum supernaturale prae-
ter illam rectitudinem, oportet dicere quod iustitia originalis
includat utrumque ; quia si tantum attenditur secundum illud
donum, aequales essent iste qui est in puris naturalibus et
peccator. Et sicut deduxit quoddam argumentum [n. 799 c\ in
opponendo, sequeretur quod essent aequaliter puniendi.

802. (3) — Impugnatur. — Contra istud obiicitur: —
a) Quia, secundum istam positionem, non videtur possibile vo-
luntatem peccare, nisi habeat rectitudinem naturalem quae pos-
set corrumpi per peccatum. Fiat igitur sine isto addito, in sola
essentia sua; ipsa non poterit peccare: quod videtur absurdum;
quia ipsa potest iustitiam tenere, hoc est velle concorditer di-
ctamini legis naturalis: et non esi necesse ita velle, quia libera
est; ergo potest peccare; ergo non oportet ponere talem qua-
litatem, ut eius opposita curvitas inducatur per peccatum.

(1) Ex Report. q. 2. n. 1; quod argumentum desideratur in Oxon., in
quo tamen habetur relativa solutio, uti infra, n. 806 d.

(2) Cuius rationes solvuntur ad n. 807. (a) Ed. Ven. addit : spirituali.

LIB. II. DIST. XXIX. QUAEST. UNIGA. 739

b) Praeterea, non tantum propter illam curvitatem vi-
detur esse rebellio potentiarum, quia voluntas ex libertate
sua naturali videtur melius et magis dominari virtutibus in-
ferioribus quam ex illa qualitate accidentali, quia ipsa secun-
dum essenliam suam est suprema potentia ; igitur non erit
ista qualitas tota ratio dominandi, ita quod si ipsa non insit,
non dominetur voluntas.

cj Praeterea, tunc posset cognosci per rationem natura-
lem hunc statum non esse naturalem ; quia manifestum est
nunc esse rebellionem in potentiis inferioribus, et, per te, non
potest esse, nisi corrumpatur rectitudo voluntatis: consequens
est inconveniens, quia praeclarissimi Philosophi ad hoc per-
tingere non potuerunt.

dj Praeterea, ista rectitudo corrupta est iotaliter per
(primum(a)) peccatum mortale; igitur, cum secundum peccatum
ita formaliter sit peccatum sicut primum, oportet quod ita
corrumpat ipsam secundum sicut primum: sed secundum non
potest illam rectitudinem corrumpere, quia iam non manet;
ergo primum est peccatum ex hoc quod corrumpit istam.

ej Praeterea, * ista * rebellio videtur esse in homine exsi-
stente in puris naturalibus ; igitur non est propter aliquam
curvitatem quam incurrit voluntas per peccatum. — Pro-
baiio aniecedentis : naturale est unicuique appetitui ferri in
suum appetlbile, et si est appetitus non liber, naturale est ei
summe ferri quantum potest; quia sicut talis appetitus, secun-
dum Damasc. 43, ducitur, et non est in potestate sua eius
actus, ita non est in potestate eius intensio actus, quin agat
quantum potest. Igitur cum appetitus sensitivus exsistens in
puris naturalibus habeat proprium appetibile et delectabile,
summe haberet tendere in illud, quantum est ex se, et illud
tendere impediret actum rationis, quia adhuc essent istae po-
tentiae in eadem essentia sicut modo, propter quam unitatem
impediunt se mutuo in actibus suis intensis, secundum Avi-
cen. VI. Natural.-, ergo deberet conari ratio ad impediendum
istam delectationem summarn partis sensitivae, et non posset
inferior potentia cohiberi sine aliqua tristitia et difficultate in
ipsa exsistente, quia sicut ipsa summe inclinatur ad hoc, ita

(a) Deest in Ed. Ven.

740 LIB. II. DIST. XXIX. QUAEST. UNICA.

ex parte sui summe remittitur ad oppositum; igitur ibi esset
rebellio, quia inclinatio potentiae inferioris ad delectandum
contra iudicium rationis, et difficuttas in refraenando illum ap-
petitum.

803. ( * ) — Sententia Doctoris tenentis iustitiam originalem
fuisse donum supernaturale. — a) Potest dici ergo quod si
originalis iustitia habuit illum effectum facere, scilicet per-
fectam tranquillitatem in anima quantum ad omnes potentias,
ita quod natura inferior non inclinaretur contra iudicium su-
perioris, aut si inclinaretur quantum est ex se, posset tamen
(a superiori (a)) regulari et ordinari, sine difflcultate superioris
et sine tristitia inferioris, cum hoc non habuerit potentia facta
in puris naturalibus, necesse est ipsam ponere donum super-
naturale, quo sit ista tranquillitas perfecta in anima.

b) Ex hoc potest formari secunda ratio : voluntas enim
coniuncta appetitui sensitivo nata est condelectari sibi, sicut
intellectus coniunctus sensui natus est intelligere sensibilia; et
si tulis voluntas multis appetitibus sensitivis coniungitur, nata
est condelectari illis omnibus, et ita non tantum illum appeti-
tum non potest retrahere a suo delectabili, sine aliqua con-
traria inclinatione ex parte istius appetitus et difficultate, sed
nec etiam *seipsam * (b) videtur posse retrahere, sine ditticultate,
a condelectando illi appetitui. Ad hoc igitur ut se delectabi-
liter retrahat, oportet eam in aliud ferri sibi delectabilius
quam sit illud delectabile appetitus inferioris, cui condelecta-
retur. Si hoc non esset, igilur ad hoc quod voluntas possit se
retrahere delectabiliter ab omni delectatione inordinata cum
aliqua vi inferiori, oportuit aliquid ex se ipsi voluntati esse
delectabilius quam aliquod delectabile alicuius vis inferioris;
et cum nihil sit tale ex parte ipsius voluntatis, oportet aliquid
fuisse in voluntate supernaturale , quo fieret sibi finis dele-
ctabilior quam aliquod delectabile alicuius appetitus sensitivi,
propter quam rationem delectabilius se retraheret a condele-
ctando appetitui sensitivo quam * recedet * ab illo delectabili,
scilicet fine. — Si igitur in primo homine fuit ille effectus,
scilicet perfecta tranquillitas, et erat effectus originalis iu
stitiae, illa iustitia fuit donum supernaturale ; quia fecit Deum

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Wadd. seipsum.

LIB. II. DIST. XXIX. QUAEST. UNICA. 741

delectabiliorera voluntati quam aliquod appetibile sensibile :
quod non potuit esse ex aliquo dono naturali ipsius vo-
luntatis.

804. — An per iustitiam originalem tolleretur omnis re-
bellio? — Sed numquid ex hoc tollitur omnis rebellio, ut po-
tentia inferior delectabiliter se retrahat a suo delectabili pro-
prio? — Respondeo : — a) Si voluntas abstinet delectabiliter
a condelectando potentiae inferiori, totus homo delectabiliter
abstinet a delectabili appetitus sensitivi inferioris. Non autem
totus homo cum tristitia abstinet, si vis illa inferior abstinet
cum tristitia. Hoc enim convenit homini simpliciter quod ei
convenit secundum potentia m superiorem ; nec propter hoc ab
eo negatur, etsi non conveniat ei secundum potentiam infe-
riorem.

(5) b) Quod si dicatur quod ipsa potentia inferior ex parte sui
delectabiliter obediat rationi, tunc videtur quod oporteat ali-
quid ponere in potentia inferiori, quo sic delectabiliter feratur
in delectabile voluntalis; non enim videtur quod ex natura
illius potentiae esset delectabiliter avelli a suo delectabili; nec
etiam erat ex natura sua in quantum est inferior voluntate
delectabiliter avelli a suo delectabili ab ipsa voluntate; quia
iste ordo essentialis manet nunc, et tamen nunc non est talis
delectatio; oporteret enim ponere in singulis potentiis appeti-
tivis inferioribus singula dona, ita quod quaelibet per suum
donum delectabiliter moveretur a voluntate, et ipsa voluntas
per donum suum delectabiliter moveret se ad potentias in-
feriores.

c) Et si essent talia plura dona, potissimum tamen fuit
iustitia onginalis, quae fuit in voluntate; per illud enim do-
num voluntas quasdam delectationes appetitus sensitivi prae-
venisset (a), ne unquam illae inessent: puta adulterandi cum
puella (b) aliena; quasdam imperasset, et bene eis fuisset usus
homo: puta cognoscendi suam, obediendo praecepto divino, illi
scilicet: Crescite et multiplicamini, etc. (1). Ita quod istas de-
lectationes licitas, quandoque habendas, pro tunc quando in-
fuissent non habuisset voluntas pro fme, sed ad finem debi-

ia) Ed. Ven. praeveniebat. (b) Ed. Ven. pulchra.

(1) Gen. c. I. v. 22.

742 LIB. II. DIST. XXIX. QUAEST. UNIGA.

tum retulisset. — A quibusdam etiam delectabilibus licitis, quan-
doque habendis, quandoque avertisset, sicut ab illa delecta-
tione quae non erat habenda nisi pro tempore. — Et quodcumque
istorum, sive praevenire, sive bene uti habitis, sive avertere
ab habendis (a) delectabilibus, voluntas delectabiliter faceret per
donum illud supematurale, quo delectabilius fuit sibi fini ul-
timo inhaerere, et omnibus ordinatis ad illum, quam ab illo
separari inhaerendo alicui delectabili, non ordinato ad istum
finem.

d) Ista omnia ex puris naturalibus suis non potuit habere;
et si ex se haberet aliquod donum cui haec omnia convenirent,
nec propter hoc esset delectata, licet tolus homo delectaretur,
cuius ista erat principalis potentia delectandi.

e) Nec forte necesse est ponere quod nullus sensitivus ap-
petitus potuit tunc tristari; potuit enim visus tunc videre turpe
visibile, et auditus audire turpe audibile, et utrumque potuit
offendere appetitum sensitivum, sicut et conveniens sensibile
delectare. Sed voluntas tunc bene usa fuisset istis tristitiis (b), et
delectabiliter (c), appetituum inferiorum, ita quod non contristata
fuisset immoderate ab appetitibus inferioribus, sicut bene usa
fuisset delectabilibus eorum, non immoderate delectando.

805. — An iustitia originalis conferebat immortalitatem? —
De alio effectu qui attribuitur (originali (d) ) iustitiae, scilicet
immortalitate, non oportet arguere ; quia ista immortalitas,
ut dictum fuit dist. 19 [n. 687, 690 seqq.J, non fuit impossi-
bilitas moriendi, etiam stante isto statu, sed possibilitas non
moriendi; quae possibilitas conservata fuisset in actu non
morieudi per multa adiutoria, quae dicta sunt ibi: puta per
esum ligni vitae, per custodiam Angelorum, per protectionem
divinam et bonum regimen intrinsecum, et caetera ibi dicta.

806. (6) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum [n. 799 a\ dico quod neutrum istorum ex
puris naturalibus potest haberi.

Cum probaiur, quia opposita istorum sunt poenae, dico
quod non, sed conditiones naturales: sicut non est poena bovi
rnori, sed naturale, et quod appetitus eius feratur in suum de-

(a) Ed. Ven. habitis. (c) Ed. Ven. addit: usa fuissct tristitiis.

(b) Ed. Ven. addit: etiam ipsa. (d) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XXIX. QUAEST. UNIGA. 743

lectabile; ex quo enim homo compositus est ex multis partibus
organicis, et ita sunt in eo multi appetitus, nalurale est quem-
libet ferri in suum delectabile, et etiam ipsum corpus consumi
potest, nisi sint remedia quae suppleant abundanter, ne con-
sumptio ista vincat.

Contra istud: quia ista fuissent passiones invohmtariae;
ergo et poenae. — Respondeo : dico quod licet involuntariae
voluntate naturali, non tamen poenae; nam contra inclinatio-
nem naturalem bovis est mori, et tamen illa non est sibi
poena. — Si autem dicas involuntarium, quia contra actum vo-
luntatis, dico quod non fuisset poena involuntaria voluntati
exsistenti in puris naturalibus; si enim ipsa voluisset natu-
ram suam habuisse conditionem supernaturalem , peccasset.

b) Ad secundum [n. 799 b~\ dico quod ista rectitudo na-
turalis est libertas innata ipsi voluntati, in qua necessa-
rium est voluntatem fleri a Deo; nec illa per peccatum cor-
rumpitur. Et ita iustitia originalis, si ponatur rectitudo na-
turalis voluntatis, erit ipsa libertas eius : sed ista non habet
illos effectus qui attribuuntur iustitiae originali. — Quod si
isti effectus attribuuntur uni qualitati mediae inter naturam
et virtutem infusam, illam qualitatem mediam non est ne-
cesse ponere, quia quaecumque apparent inconvenientia de vo-
luntate salvabuntur sine ea.

c) Ad tertium [n. 799 c] dico quod exsistens in puris na-
turalibus non est aequalis ei qui peccavit * exsistenti * (a) in
iustitia : non quia iste habeat aliquam curvitatem, quam ille
non habet, sed quia iste debitor est iustitiae originalis quam
accepit, ille non; et ideo iste est reus, et ille non. Et si neu-
tri conferatur visio Dei, uni tamen est carentia visionis poena,
alii non est; reus enim privatur ea propter reatum peccati,
alter vero privatur ex conditione naturae [Vid. n. 855 e\
(7) d) Ad quartum [n. 799 d] dico quod si fuerit aliquod do-
num supernaturale, non tamen oportet quod sit principium
merendi; se enim habet ad gratiam, quae est principium me-
riti, sicut excedens et excessum: excedens quidem, quia fini
ultimo coniunxit firmius voluntatem quam gratia; ita enim con-
iunxit, secundum aliquos, quod non patiebatur secum aliquod

(a) Wadd. exsistens.

744 LIB. II. MST. XXIX. QUAEST. UNICA.

peccatum veniale, charitas autem compatitur: vel, secundum
praedicta [n. 804], saltem ita coniunxit, quod facilius et de-
lectabilius erat ei pati ab aliqua tristitia inferiori quam alicui
delectationi inferiori acquiescere, recedendo a delectatione finis.
Istam facilitatem non facit gratia, cum qua stat pronitas ad
malum et difficultas ad bonum. — Sed excedit gratia in hoc,
quia ipsa coniungit fini ut bono supernaturali, et ut super-
naturaliter per meritum attingendo tale bonum; non sic istud
donurn, sed tantum coniungebat illi bono ut convenienti et
delectabili.

807. — Solvuntur rationes I. sententiae. — a) Ad aliud
[n. 801 a] quod tangit in positione de virga, non est simile;
non enim quantitas corporalis potest fieri in aliquo, ut vi-
detur, sine aliqua determinata qualitate quartae speciei; sed
essentia et potentia spiritualis possunt fieri sine habitu.

b) Ad aliud [n. 801 b] quod tangit de vulnerationibus in
naturalibus dicetur infra, dist. 35, quando dicetur quod pec-
catum est corruptio boni, et cuius boni, utrum ipsius na-
turae in qua est, vel allerius. — De hoc etiam in fine illius
quaestionis.

DISTINCTIO TRIGESIMA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIAKUM.

Quod per Adam peccatum et poena transit in posteros. — In su-
perioribus (1) insinuatum est, licet ex parte, non enim perfecte suffici-
mus exponere, qualiter primus homo deliquerit, et quam pro peccato
poenam subierit. — Quibus adiiciendum est, peccatum simul ac poe-
nam per eum transisse in posteros, sicut Apostolus ostendit inquiens (2) :
Sicut per unum hominem peccatum in hunc mundum intravit, ita in
omnes homines mors pertransiit.

Utrum illud peccatum quod transit fuerit originale, vel actuale?
— Hic primo videndum est quod fuerit illud peccatum, originale sci-
licet, an actuale. Et si de originali intelligatur, consequenter quid sit
originale peccatum, et quare dicatur originale, et quomodo pertran-
sierit vel pertranseat in omnes, diligenter investigandum est.

Quibusdam placuit de peccato actuali Adae illud accipere, asse-
rentibus hoc Apostolum sensisse, cum inferius (3) ait : Sicut per inobe-
dientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita, etc. Evi-
denter, inquiunt, etiam ipso nomine exprimit Apostolus peccatum, quod
per unum hominem intravit in mundum, scilicet inobedientiam : ino-
bedientia vero peccatum actuale est.

Quomodo intrasse in mundum dicunt. — Hoc autem dicunt in-
trasse in mundum non traductione originis, sed similitudine prae-
varicationis, omnesque in illo uno peccasse dicunt, quia omnibus
ille unus peccandi exemplum exstitit. — Hoc male senserunt quidam
haeretici, qui dicti sunt Pelagiani, de quibus Augustinus in lib. De Ba-
ptismo parvulorum (4) commemorat dicens : « Sciendum est haereticos
quosdam, qui nominati sunt Pelagiani, dixisse peccatum primae trans-
gressionis in alios homines non propagatione, sed imitatione transisse.
Unde etiam in parvulis nolunt credere per Baptismum solvi originale

(1) Di*t. 21, pag. 634, seqq.; dist. 25 pag. 680 et G83.

(2) Rom. c. V. v. 12. (3; v. 19. (4) Lib. I. e. (J.

746 LIB. II. DIST. XXX. TEXT. MAGISTRI.

peccatum, quod in nascentibus nullum esse omnino contendunt. — Sed
eis dicitur, quia si Apostolus peccatum imitationis, non propagationis
intelligi voluisset, eius principem non Adam, sed diabolum diceret.
De quo in libro Sapientiae (1) dicitur: Invidia diaboli mors intravit in
orbem terrarum. Et quia non vult intelligi hoc esse factum propaga-
tione, sed imitatione, continuo subiunxit Scriptura (2): Imitantur autem
eum qui sunt ex parte ipsius. Imitantur quidem Adam quotquot per
inobedientiam transgrediuntur mandatum Dei; sed aliud est quod
exemplum est voluntate peccantibus, aliud quod origo est cum peccato
nascentibus » . — Non est igitur accipiendum peccatum Adae transisse
in omnes imitationis tantum exemplo, sed propagationis et originis vitio.

Hic aperit illud esse peccatum originale quod transit in posteros.
— Et est illud peccatum originale, ut aperte Augustinus (3) testatur,
quod per Adam transivit in omnes per eius carnem vitiatam concupi-
scentialiter generatos.

Quid sit originale peccatum hic inquiritur. — Quod diligenter inve-
stigandum est, quid, sit. De hoc enim sancti Doctores sub obscuritate lo-
cuti sunt, atque scholastici Doctores varia senserunt. — Quidam enim pu-
tant originale peccatum esse reatum poenae pro peccato primi hominis, id
estdebitum vel obnoxietatem, qua obnoxii et addicti sumus poenae tempo-
rali et aeternae pro primi hominis actuali peccato, quia pro illo, ut aiunt,
omnibus debetur poena aeterna, nisi per gratiam liberentur. — Iuxta
horum sententiam oportet dici originale peccatum nec culpam esse,
nec poenam. Culpam non esse ipsi fatentur ; poena quoque, secundum
eos, esse non potest, quia si debitum poenae originale peccatum est,
cum debitum poenae non sit poena, nec originale peccatum est poena.
Quod etiam quidam eorum admittunt dicentes in Scriptura originale
peccatum saepe uominari reatum, et reatum ibi intelligunt, ut dictum
est, obnoxietatem poenae ; et ea ratione asserunt peccatum originale
dici esse in parvulis, quia parvuli pro illo primo peccato rei sunt poe-
nae, sicut pro peccato iniqui parentis aliquando exulant lilii secundum
iustitiam fori.

Quod originale peccatum est culpa, auctoritatibus probat. — Sed
quod originale peccatum culpa sit, pluribus Sanctorum testimoniis
edocetur. — Super Exodo (4), ubi dicitur : primogenitum asini mutabis
ove, Gregorius (5) ait : « Omnes in peccatis nati sumus, et ex carnis de-
lectatione concepti, culpam originalem nobis traximus, unde et volun-

(1) Cap. II. v. 24. (4; Cap. XIII. v. 13.

(2) v. 2"). (5) Moral. Lib. XXVII. c. 18.

(3) De Trinit. Lib. XIII. c. 16.

LIB. II. DIST. XXX. TEXT. MAGISTRI. 747

tate nostra peccatis implicamur » . — Ecce culpam originalem dixit
nos trahere ; unde constat originale peccatum culpam esse. — Augu-
stinus quoque, in lib. De Natura et Gratiail), de hoc eodem sic ait:
« Omnes, ut ait Apostolus, peccaverunt, utique vel in seipsis, vel in
Adam; quia sine peccato non sunt, vel quod originaliter attraxerunt,
vel quod malis moribus addiderunt » . « Peccatum enim primi hominis
non solum ipsum, sed omne nocuit genus humanum, quia ex eo damna-
tionem simul et culpam suscepimus » (2). ldem super Psalmo L.(3):
« Quod de corpore mortuo seminatur cum vinculo peccati originalis nasci-
tur et mortis. Ideo igitur se in iniquitatibus conceptum dicit David,
quia in omnibus trahitur iniquitas ex Adam et vinculum mortis ; nemo
enim nascitur nisi trahens poenam et meritum poenae. Meritum
autem poenae peccatum est. Omnis ergo qui nascitur per carnis con-
cupiscentiam peccntum trahit. Peccatum itaque originale culpa est,
quam omnes concupiscentialiter concepti trahunt » . — Unde in Eccle-
siasticis Dogmatibus (4) scriptum est : « Firmissime tene et nullatenus
dubites, omnem hominem, qui per concubitum viri et mulieris concipitur,
cum originali peccato nasci, impietati subditum mortique subiectum,
et ob hoc natura irae nasci filium (p), a qua nullus liberatur, nisi per
fidem Mediatoris Dei et hominum » (6). — His et aliis auctoritatibus
evidenter ostenditur peccatum originale culpam esse, et in omnibus
concnpiscentialiter genitis trahi a parentibus.

Quid sit quod dicitur peccatum originale, scilicet fomes peccati, id
est concupiscentia? — Nunc superest videre quid sit ipsum originale
peccatum. Quod cum non sit actuale, non est actus sive motus animae vel
corporis ; si enim actus est animae vel corporis, actuale utique peccatum
est : sed actuale non est ; non est ergo actus vel motus. — Quid igitur
originale peccatum dicitur? Fomes peccati, sciiicet concupiscentia vel
concupiscibilitas, quae dicitur lex membrorum, sive languor naturae,
sive tyrannus, qui est in membris nostris, sive lex carnis. — Unde
Augustinus in lib. De Baptismo parvulorum (7) : « Est in nobis concu-
piscentia, quae non est permittenda regnare. Sunt et eius desideria,
quae sunt actuales concupiscentiae, quae sunt arma diaboli, quae ve-
niunt ex languore naturae » . « Languor autem iste tyrannus est, qui
movet mala desideria. Si ergo vis esse victor tyranni atque inermem
inimicum invenire, non obedias concupiscentiae malae » (8). — His
verbis satis ostenditur fomitem peccati esse concupiscentiam (9).

(1) Cap. 4. (5, Eph. e. II. v. 3.

(2) D. August. Hypognost. Lib. II. c. 4. ((}) I. Tim. c. II. v 5.

(3) Enarrat. in Psalm. (7) De Continentia, c. 3.

(4) De Fide ad Petrum, c. 26. (8) Serm. XXX. c. 5.

(9) Cfr. Doctorem, infra n. 832seqq.

748 LIB. II. DIST. XXX. TEXT. MAGISTRI.

Quid nomine concupiscentiae intelligitur, quae dicitur fomes
peccati? — Nomine autem concupiscentiae non actum concupiscendi,
sed vitium primum significavit, cum eam dixit legem carnis. —
Unde idem in Tract. de Verbis Apostoli (1) ait: « Semper pugna est
in corpore mortis huius, quia ipsa concupiscentia, cum qua nati sumus,
finiri non potest quamdiu vivimus; quotidie minui potest, finiri non
potest » . — Quae autem est concupiscentia, cum qua nati sumus ?
Vitium utique est, quod parvulum habilem concupiscere facit, adultum
etiam concupiscentem reddit. « Sicut enim in oculo caeci in nocte vi-
tium caecitatis est, sed non apparet, nec discernitur inter videntem
et caecum, nisi luce veniente, sic in puero vitium esse non apparet,
donec aetatis provectior tempus occurrat » (2).

Quod per Adam originale peccatum intravit in omnes, id est
concupiscentia. — Ex his datur intelligi quid sit originale peccatum,
scilicet vitium concupiscentiae, quod in omnes concupiscentialiter natos
per Adam intravit eosque vitiavit. — Unde Augustinus in lib. De Ba-
ptismo parvulorum (3): « Adam, praeter imitationis exemplum, occulta
etiam tabe carnalis concupiscentiae suae tabificavit in se omnes de
sua stirpe venturos. Unde Apostolus (4) recte ait : In quo omnes pec-
caverunt. Oircumspecte et sine ambiguitate dicit hoc Apostolus; sive
enim intelligatur, in quo homine, sive in quo peccato, sanum est. In
Adam enim omnes peccaverunt, ut in materia, non solum eius exem-
plo, ut dicunt Pelagiani; omnes enim ille unus homo fuerant, id est
in eo materialiter erant. Manifestum est itaque omnes in Adam pec-
casse quasi in massa; ipse enim per peccatum corruptus quos genuit,
omnes nati sunt sub peccato; ex eo igitur cuncti constituti sunt pec-
catores » . — Ita et in illo uno peccato, quod intravit in mundum,
recte omnes dicuntur peccasse, quia sicut ab illo uno homine, sic ab
eodem uno peccato immunes esse non possunt, nisi ab eius reatu per
Christi Baptismum absolvantur. — « Alia ergo sunt propria peccata,
in quibus tantum peccant quorum peccata sunt; aliud hoc unum, in
quo omnes peccaverunt, id est, ex quo omnes peccatores constituti
sunt » (5).

Quid sit peccatum in quo omnes peccaverunt, scilicet originale,
quod ex inobedientia processit? — Hoc est originale peccatum, quo
peccatores nascuntur omnes concupiscentialiter geniti, quod ex Adam
sive ex eius inobedientia emanavit et in posteros demigravit. Unde Apo-

(1) Serm. CLI. c. 5. (4) Rom. c. V. v. 12.

(2) Hug. Sum. Sent. t. III. c. 11. (5) D. August. loc. cit.
(3j De Peccator. meritis et Bapt. Parvul. Lib. I. c. 9. seqq.

LIB. II. DIST. XXX. TEXT. MAGISTRI. 749

stolus (1) consequenter per inobedientiam unius hominis multos dicit
constitutos esse peccatores, quae est actuale peccatum. Cum autem di-
xerit per unum hominem peccatum intrasse in mundum, et in eo
omnes peccasse, quod de originali dictum est oportere accipi.

Ex quo sensu dictum est: per inobedientiam unius multi sunt
constituti peccatores? — Quod ergo ait: Per inobedientiam unius
multi constituti sunt peccatores, eo sensu dictum esse intelligendum
est, quia ex inobedientia Adae, scilicet ex peccato actuali Adae, pro-
cessit originale peccatum, quo omnes peccatores nascuntur, ut et in
illo esset et in omnes transiret.

Quod peccatum originale in Adam fuit et in nobis est. — Unde
Augustinus (2) Iuliano haeretico, nullum peccatum in parvulis esse con-
tendenti, respondens, aperte asserit peccatum originale ex vokmtate
Adae processisse ac per eius inobedientiam in mundum intrasse. Quae-
rit enim Iulianus per quid peccatum invenitur in parvulo, ita in-
quiens : « JSTon peccat iste qui nascitur, non peccat ille qui genuit,
non peccat ille qui condidit ; per quas igitur rimas, inter tot praesidia
innocentiae, peccatum fingis ingressum ? — Et respondet sancta Pagina :
Per unum hominem peccatum intravit in mundum, per unius inobe-
dientiam, ait Apostolus. Quid quaeris amplius, quid quaeris apertius ?

— Item, inquit Iulianus : si per hominem peccatum intravit in mun-
dum, peccatum vel ex voluntate est, vel ex natura est. Si ex volun-
tate est, mala est voluntas quae peccatum facit: si autem ex natura
est, mala est natura. — Cui respondeo: Ex voluntate peceatum est.

— Quaerit forte, utrum originale peccatum ex voluntate sit? — Re-
spondeo, prorsus et originale peccatum ex voluntate esse, quia hoc ex
voluntate primi hominis seminatum est, ut in illo esset et in omnes
transiret » .

Obiectio quorumdam contra id quod supra dictum est: omnes in
Adam fuisse homines. — « Ad hoc autem quod diximus, in Adam
fuisse omnes homines, quidam verborum sectatores (3) sic obiiciunt dicen-
tes : non omnis caro quae ab Adam traducta est in eo simul exsistere
potuit; quia multo maioris quantitatis est quam fuerit corpus Adae,
in quo nec tot etiam atomi fuerunt, quot ab eo homines descenderunt.
Quocirca verum non esse asserunt, substantiam uniuscuiusque in
primo fuisse parente » (4).

Responsio, ubi aperitur qualiter fuerunt in Adam secundum ra-
tionem seminalem, et quomodo ex eo descenderunt, scilicet lege propa-
gationis. — Quibus responderi potest quod materialiter atque causa-

(1) Rom. c. V. v. 19. (3) Prov. c. XIX. v. 7.

(2) De Nuptiis et Concupise. Lib. II. c. 28. (4) Hug. loc. cit. c. 10.

750 LIB. II. DIST. XXX. TEXT. MAGISTRI.

liter, non formaliter, dicitur fuisse in primo homine omne quod in
humanis corporibus naturaliter est, descenditque a primo parente lege
propagationis, et in se auctum et multiplicatum est, nulla exteriori
substantia in id transeunte, et ipsum in futuro resurget. Fomentum
quidem habet a cibis, sed non convertuntur cibi in humanam substan-
tiam (1), quae scilicet per propagationem descendit ab Adam. Transmi-
sit enim Adam modicum quid de substantia sua in corpora filiorum,
quando eos procreavit, id est, aliquid modicum de massa substantiae
eius divisum est, et inde formatum corpus filii suique multiplicatione
sine rei extrinsecae adiectione auctum est. Et de illo ita augmentato
aliquid inde separatur, unde formantur posterorum corpora. Et ita pro-
greditur procreationis ordo lege propagationis usque ad finem humani
generis. Itaque diligenter ac perspicue intelligentibus patet, omnes
secundum corpora in Adam fuisse per seminalem rationem, et ex eo
descendisse propagationis lege.

Auctoritate et ratione probatur nihil extrinsecum converti in hu-
manam substantiam. — Quod vero nihil extrinsecum in humani cor-
poris naturam transeat, Veritas in Evangelio (2) significat dicens :
Omne quod intrat in os, in ventrem vadit et in secessum emittitur.
« Quod etiam ratione ostendi potest hoc modo : puer, qui statim
post ortum moritur, in illa statura resurget, quam. habiturus erat,
si viveret usque ad aetatem triginta annorum, nullo vitio corporis
impeditus. Unde ergo illa substantia, quae adeo parva fuit mor-
tua, in resurrectione tunc magna erit, nisi sui in se multiplica-
tione? Unde apparet quod etiam si viveret, non aliunde, sed in se
augmentaretur illa substantia: sicut costa, de qua facta est mulier,
et sicut panes Evangelici. — Non inficiamur tamen, quin cibi et hu-
mores in carnem et sanguinem transeant, sed non in veritatem naturae
humanae, quae a primis descendit parentibus, quae sola in resurre-
ctione erit; reliqua vero caro, in quam cibi transeunt, tamquam su-
perflua in resurrectione deponetur » (3), quae tamen ciborum aliarum-
que rerum fomentis coalescit.

(1) Quam sententiam Doctor Subtilis impugnat Lib. IV. d 44. q. 1.;
Report. ib.

(2) Matth c. XV. v. 17.

(3) Hug. loc. cit.

DISTINCTIO TRIGESIMA PRIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quomodo peccatum originale a patribus transeat ad filiosf ; an
secundum animam, an secundum carnemf — « Nunc superest inve-
stigare, qualiter illud peccatum a patribus traducatur in filios, scili-
cet an secundum solam animam, an secundum carnem, sive secundum
utrumquef » (1).

« Putaverunt quidam secundum animam trahi peccatum originale,
non solum secundum carnem, quia non solum carnem, sed et animam
ex traduce esse arbitrati sunt. Sicut enim in generatione prolis de
carne paterna substantialiter trahitur caro, ita etiam de gignentis
anima animam geniti essentialiter deduci ab his existimatur. Ideoque
sicut de corrupta carne caro corrupta seminatur, ita etiam de anima
peccatrice anima peccatrix, corruptione originali infecta, ab illis trahi
dicitur » (2).

Praedictam opinionem damnat, et quod per carnem traducatur pec-
catum dicit, et quomodo ostendit. — Hoc autem fides catholica respuit
et tamquam veritati adversum damnat ; quae non animas, sed carnem
solam, sicut superius (3) diximus, ex traduce esse admittit. — Non igitur
secundum animam, sed secundum carnem solam peccatum originale tra-
hitur a parentibus. Est enim peccatum originale, ut supra (4) diximus,
concupiscentia, non quidem actus, sed vitium. — Unde Augustinus (5) :
« Ipsa concupiscentia est lex membrorum vel carnis, quae est morbidus
quidam affectus vel languor, qui commovet illicitum desiderium, id
est carnalem concupiscentiam, quae lex peccati dicitur (6) ; quae dicitur
manere in carne, non quia in anima sit, sed quia per corruptionem
carnis in anima fit.

Causam corruptionis carnis ostendit, ex qua in anima peccatum
fit. — Caro enim propter peccatum corrupta fuit in Adam, adeo ut
cum ante peccatum vir et mulier sine incentivo libidinis et concupi-

(1) Hug. De Sacr. I. p. 7. c. 29. (4) Dist. 30. pag. 746 seqq.

(2) Id. ib. (5) De Nupt. et Concup. Lib. I. c. 25. 30. et 31.

(3) Dist. 18. pag. 600. (6) Rom. c. VII. v. 23.

752 LBI. II. DIST. XXXI. TEXT. MAGISTRI.

scentiae fervore possent convenire, essetque thorus immaculatus (1), iam
post peccatum non valeat fieri carnalis copula absque libidinosa con-
cupiscentia; quae semper vitium est, et etiam culpa, nisi excusetur
per bona coniugii. In concupiscentia igitur et libidine concipitur caro
formanda in corpus prolis. Unde caro ipsa, quae concipitur in vitiosa
concupiscentia, polluitur et corrumpitur ; ex cuius contactu anima, cum
infunditur, maculam trahit, qua polluitur et fit rea, id est vitium
concupiscentiae, quod est originale peccatum.

Quod propter corruptionem carnis, quae est causa peccati, dicitur
peccatum esse in carne. — Ideoque ipsum peccatum dicitur manere
in carne. Caro igitur, quae in concupiscentia libidinis seminatur, nec
culpam habet, nec actum culpae, sed causam. In eo igitur quod se-
minatur corruptio est; in eo autem quod nascitur concupiscentiae vi-
tium est. — Unde Ambrosius, De Verbis Apostoli (2), sic ait : « Quomodo
habitat peccatum in carne, cum non sit substantia, sed.privatio boni?
Ecce primi hominis corpus corruptum est per peccatum, ipsaque cor-
ruptio ' per conditionem offensionis manet in corpore, robur tenens di-
vinae sententiae datae in Adam, cuius consortio anima maculatur pec-
cato. Per id ergo, quod facti causa manet, inhabitare dicitur pecca-
tum in carne » ; haec est lex carnis. Idem : « Non habitat peccatum
in ariima, sed in carne, quia peccati causa ex carne est, non ex anima;
quia caro est ex origine carnis peccati, et per traducem omnis caro
fit causa peccati » ; anima vero non traducitur, et ideo in se causam
peccati non habet. — Augustinus quoque, ex carne peccatum animam
contrahere, in sermone quodam de Verbis Apostoli (3) ostendit dicens :
« Vitium concupiscentiae est, quod anima non ex se, sed ex carne
contraxit. Natura quippe humana non opere Dei cum vitio primitus
est instituta, sed ex voluntatis arbitrio priorum hominum venienti
vitio est sauciata, ita ut non sit in carne bonum, sed vitium, quo in-
ficitur anima » .

De causa originalis peccati, quae est in carne, utrum sit culpa,
vel poena? — Hic quaeri solet, utrum causa peccati originalis, quae
dicta est esse in carne, culpa sit, vel poena, sive aliquid aliudf
— Culpa esse non potest, quia culpa non est in re irrationali / si enim
culpa esset in carne ante infusionem animae, actualis esset, vel ori-
ginalis. Sed actualis ibi non est; nec originalis culpa est, quia ipsa
causa est originalis peccati. — Si autem poena est, quae est illa? : passi-

(1) Hebr. c. XIII. v. 4.

(2) Comment. in Epist. ad Rom. ad c. VII. v. 18.

(.'i Serm. XXX. e. 5. — Vid. Contra Iulian. Lib. II. v. 3.

LIB. II. DIST. XXXI. TEXT. MAGISTRI. 753

bilitas vel mortalitas, vel alia corruptio? Hos enim defectus carni

inesse constat.

Hic aperitur quid sit foeditas tracta ex libidine coeuntium, quae

vitium vel corruptio dici potest. — Ad quod dici potest quod multi-

plex defectus carnis, et praecipue pollutio quaedam, quam ex fervore

coitus parentum et concupiscentia libidinosa contrahit caro dum con-

cipitur, causa est originalis peccati, quae recte vitium sive corruptio

carnis appellari potest. Quae foeditas maior videtur esse in carne con-

cupiscentialiter traducta quam in ea unde traducitur. Et quod vi-

tium vel corruptio sit in carne ante coniunctionem animae, effectu

probatur, cum anima infunditur, quae ex corruptione carnis maculatur ;

sicut in vase dignoscitur vitium esse, cum vinum infusum acescit.

Inductu similium ostendit non absurde dici filios trahere pecca-

tum a parentibus, etiam mundis. — Ne autem miremur et intellectu

turbemur audientes peccatum originale filios traducere a parentibus

iam per Baptismum ab illo peccato mundatis, diversarum similitudi-

num inductione id posse fieri insinuat Augustinus in lib. De Baptismo

parvulorum (1), ita inquiens : « Quomodo praeputium per circumcisio-

nem aufertur, manet tamen in eo quem genuerunt circumcisi, quomodo

etiam palea, quae opere humano tanta diligentia separatur, manet

tamen in fructu^ qui de purgato nascitur tritico » , ita peccatum, quod

in parentibus per Baptismum mundatur, manet in eis quos genuerunt.

Ex hoc enim gignunt quod adhuc vetustum trahunt, non ex hoc quod

lex in novitate (2) promovit eos inter filios Dei. Non enim generant

parentes filios secundum illam generationem qua denuo nati sunt, sed

potius secundum illam qua carnaliter et ipsi primum sunt generati.

Quare dicatur originale hic dicitur, cum epilogo. — Iam ostensum
est (3) quid sit originale peccatum, et qualiter a parentibus in filios, et per
carnem in animam transeat. — Ex quibus etiam innotescit quare dicatur
originale peccatum, ideo scilicet quia ex vitiosa lege originis nostrae,
in qua concipimur, scilicet carnis libidinosa concupiscentia, traducitur,
ut supra dictum est. Non enim quia ex carne tracta ab Adam con-
cepti sumus, ideo peccatum traximus ; quia et Ohristi corpus ex eadem
carne formatum est, quae ab Adam descendit? sed eius conceptus est
celebratus non lege peccati, id est concupiscentia carnis, unde et caro
eius peccatrix non fuit, imo operatione Spiritus Sancti. Noster vero
conceptus non fit sine libidine, et ideo non est sine peccato. — Quod
evidenter Augustinus ostendit in lib. De Fide ad Petrum (4), sic dicens :

(1) Lib. III. c. 8.

(2) Cfr. Rorn. c. VI. vv. 4 et 6; Ephes c. IV. vv. 22 et 24.

(3) Dist. 30. pag. 746 seqq. (4) Cap. 2.

Tom. II. 48

754 LIB. II. DIST. XXXI. TEXT. MAGISTRI.

« Quia dum sibi invicem vir mulierque miscentur, sine libidine non
est parentum concubitus, ob hoc filiorum ex eorum carne nascentium
non potest sine peccato esse conceptus, ubi peccatum in parvulos non
transmittit propagatio, sed libidoil)] nec foecunditas humanae naturae
facit homines cum peccato nasci, sed foeditas libidinis, quam homines
habent ex illius primi iustissima condemnatione peccati. Ideo beatus
David, propter originale peccatura, quo naturaliter obstricti sunt filii
irae, dicit (2) : In iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit
m,e mater mea » . — Ex hoc itaque apparet, ex lege conceptionis tra-
duci originale peccatum, quia nisi conceptio sic fieret in carne, anima
ex carnis coniunctione concupiscentiae vitium non traheret.

Obiectio quorumdam nitentium probare peccatum non traduci ex
lege coitus. — Sed ad hoc opponitur hoc modo: in ipso conceptu, ubi
dicitur transmitti peccatum, propagatur caro, nec tamen tunc infun-
ditur anima, secundum Physicos, sed iam effigiato corpore ; quod etiam
Moyses in Exodo (3) aperte significat, ubi ait de percussura mulieris
praegnantis: Si quis, inquit, percusserit mulierem praegnantem et
abortum fecerit, si adhuc informe fuerit puerperium, mulctabitur pe-
cunia; si autem formatum fuerit, reddat animam pro anima. For-
matum vero intelligitur propria anima animatum, et informe quod
nondum habet animam. In ipso ergo conceptu, cum caro propagatur,
nondum infunditur anima. Quomodo ergo ibi peccatum transmittitur,
cum peccatum non possit esse ubi anima non est? — Ad quod dici
potest, quia in illo conceptu dicitur peccatum transmitti, non quia pec-
catum originale ibi sit, sed quia caro ibi contrahit id ex quo pecca-
tum fit in anima cum infunditur. Et utrumque vocatur conceptus, sci-
licet et cum caro propagatur formamque corporis humani recipit, et
cum anima infunditur; quod aliquando etiam dicitur nativitas; unde,
quod natum est in te (4) ; proprie autem nativitas dicitur in lucem
editio.

(1) Cfr. infra, n. 846. (3) Cap. XXI. v. 22. seqq.

(2) Ps. L. v. 7. (4) Matth. c. 1. v. 20.

DISTINCTIO TRIGESIMA SECUNDA

TEXTUS MAGISTKI SENTENTIARUM.

Quomodo originale peccatum dimittatur in Baptismo, cum et post
sit illa concupiscentia quae dicitur originale peccatumf — Quoniam
supra (1) dictum est originale peccatum esse vitium concupiscentiae, as-
signatumque quomodo a parentibus trahatur et originale dicatur, su-
perest investigare, quomodo in Baptismo dimittatur, cum etiam post
Baptismum remaneat concupiscentia quae ante fuerat. Unde videtur
vel peccatum originale non esse concupiscentiam, vel non remitti in
Baptismo. — « Manet quippe, ut ait Augustinus (2), in corpore mortis
huius carnalis concupiscentia, cuius vitiosis desideriis non obedire
praecipimur; quae tamen concupiscentia quotidie minuitur in profi-
cientibus et continentibus » . Sed licet remaneat concupiscentia post
Baptismum, non tamen dominatur et regnat sicut ante ; imo per gra-
tiam Baptismi mitigatur et minuitur, ut post dominari non valeat,
nisi quis reddat vires hosti eundo post concupiscentias (3). Nec post Ba-
ptismum remanet ad reatum, quia non imputatur in peccatum? sed
tantum poena peccati est ; ante Baptismum vero poena est et culpa.

Quod originale peccatum duobus modis dimittitur, scilicet exte-
nuatione sui, et ob solutione reatus. — Duplici ergo ratione peccatum
originale dicitur dimitti in Baptismo: quia per gratiam Baptismi vi-
tium concupiscentiae debilitatur atque extenuatur, ita ut iam non re-
gnet, nisi consensu reddantur ei vires ; et quia reatus ipsius solvitur. —
Unde Augustinus in lib. De Baptismo parvulorum (4) : « Gratia per
Baptismum id agitur, ut vetus homo crucifigatur et corpus peccati de-
struatur (5) ; non ita ut in ipsa vivente carne concupiscentia respersa et
innata repente absumatur et non sit, sed ne obsit mortuo quae inerat
nato. Nam si post Baptismum homo vixerit, in carne habet concupi-
scentiam, cum qua pugnet; eamque, adiuvante Deo, superet, si tamen
non in vacuum gratiam eius suscepit (6). Non itaque hoc praestatur in

(1) Dist. 30. pag. 747. et dist. bl. pag. 751.

(2) De NupL et Concup. Lib. I. e. 25.

(3) EcclL c. XV. v. 30.

(4) Scil. De Peccator merit... et de Bapt. parv. Lib. I. c. 39.

(5) Bom c. VI. v. 6. (6) iT. Cor. c. VI. v. 1.

756 LIB. II. DIST. XXXII. TEXT. MAGISTRI.

Baptismo, nisi forte miraculo ineffabili Creatoris, ut lex peccati quae
est in membris prorsus extinguatur et non sit, sed ut quidquid mali
ab homine factum, dictum, cogitatumque est, totum aboleatur, ac velut
factum non fuerit habeatur ; ipsa vero concupiscentia, soluto reatus
vinculo, quo per illam diabolus animam retinebat et a suo Creatore
separabat, maneat in certamine » . — Ecce hic aperte ostendit ea ra-
tione dimitti in Baptismo, non quia non maneat post Baptismum, sed
quia reatus in Baptismo aboletur. — Deinde idem ipse ostendit eo
modo etiam dimitti, quia Baptismi gratia concupiscentia ipsa mitiga-
tur et minuitur, in eodem libro (1) ita dicens: « Lex carnis, quam Apo-
stolus (2) appellat peccatum, cum ait: Non regnet peccatum in vestro mor-
tali corpore, non sic manet in membris eorum qui ex aqua et Spiritu
Sancto renati sunt (3), tamquam non sit eius facta remissio, ubi omnino
plena fit remissio peccatorum ; sed manet in vetustate carnis tamquam
superatum et peremptum, nisi illicito consensu quodammodo reviviscat
et in regnum proprium dominationemque revocetur » . — Hic aperte
insinuatur in Baptismo concupiscentiam debilitari, ex quo et dicitur
dimitti, non solum ideo quia reatus ibi solvitur. — Quem remis-
sionis modum aliis etiam pluribus testimoniis Scriptura edocet. Ait
enim Augustinus contra lulianum (4) : « Lex quae in membris est
vitium carnis est, quod ex poena peccati et ex traduce mortis pro-
venit. Sed lex ista, quae est in membris, remissa est regeneratione
spirituali, et manet in carne mortali. Remissa est, quia reatus solutus
est Sacramento quo renascuntur fideles. Manet autem, quia operatur
desideria, contra quae dimicant etiam fideles » . — Idem in Sermone
quodam de concupiscentia carnis(p): « Per gratiam Baptismatis et lava-
crum regenerationis solutus est et ipse concupiscentiae reatus, cum
quo eras natus, et quidquid antea consensisti malae concupiscentiae sive
cogitatione, sive locutione, sive actione » . — Idem in lib. De Nuptiis
et Concupiscentia (6) : « Concupiscentia carnis, licet in regeneratis iam
non deputetur in peccatum, quaecumque tamen proles nascitur obli-
gata est originali peccato » . Item : « Dimittitur concupiscentia carnis
in Baptismo, non ut non sit, sed ut non imputetur in peccatum. Hoc
est enim non habere peccatum, non esse reum peccati. Quomodo ergo
alia peccata praetereunt actu et remanent reatu, ut homicidium et
similia, ita e converso fieri potest ut concupiscentia praetereat reatu
et remaneat actu » (7). — Ex praedictis evidenter monstratur quo-
modo peccatum originale in Baptismo remittatur.

(1) Lib. II. c. 28.

2j Rom. c. VI. v. 12. (5) Serm. CLV. (seu De Verbis Apostoli) c. &

(3) Ioan. c. III. v. 5. (6) Lib. I. c. 24.

(4) Lib. [I. c. 3. (7) Ib. c. 25, seqq.

LIB. II. DIST. XXXII. TEXT. MAGISTRI. 757

De foeditate quam caro ex libidine coitus contrahit, utrum in
Baptismo diluaturf — Solet autem hic quaeri, utrum et ipsa caro in
Baptismo ab illa foeditate purgetur quam in conceptione ex concu-
piscentia libidinosa contraxit ? — Quibusdam videtur quod sicut anima
a reatu purificatur, ita et caro ab illa pollutione purgatur: nt sicut
duobus completur mysterium Baptismi, scilicet aqua et spiritu, ita ibi
duo purgentur, anima scilicet a reatu, et caro ab illa contagione ;
quod quidem probabile est. — Alii vero putant tantum animam ibi
mundari, carnem vero non ab illa foeditate purgari. — Si vero remanet
illa foeditas usque ad procreationem filiorum, quae fit in concupiscentia
carnis, videtur natura carnis magis ac magis corrumpi, et magis cor-
rupta videtur caro prolis quam parentis, quia de carne pollutionem
quam habuit a conceptu retinente trahitur polluta et in concupi-
scentia concipitur, unde et polluitur, et ita ex duplici causa conta-
minatur. Unde et maior videtur pollutio carnis in prole quam fuerit
in parente. — Ad quod illi dicunt, quia licet caro prolis ex carne
foeda seminetur et in concupiscentia concipiatur, non tamen maiorem foe-
ditatem trahit quam caro unde seminatur habuerit. — Quamvis etiam
sit foedior atque immundior sit caro prolis, et ideo magis corrupta
quam caro parentis, non tamen, ut aiunt, fit praeiudicium veritatis,
quia nec absurdum esse dicunt, si carnis natura magis in posteriori-
bus corrupta trahatur, neque ex ipsa magis corrupta anima amplius
inficiatur.

Ex quo auctore sit illa concupiscentia, Deo scilicet, vel aliof —
Praeterea quaeri solet, utrum concupiscentia, quae post Baptismum
remanet et tantum poenalitas est, ante Baptismum vero poena erat
et culpa, ex Deo auctore sit, vel ex alio? — Ad quod breviter re-
spondentes dicimus, quia in quantum poena est Deum habet aucto-
rem; in quantum vero culpa est diabolum sive hominem habet au-
ctorem.

Qua iustitia animae mundae ex creatione illud peccatum impu-
tetur, cum non possit vitare? — Solet etiam quaeri, qua iustitia te-
neatur illo peccato anima innocens a Deo creata, cum non sit in po-
testate sua illud vitare? Non enim per liberum arbitrium illud com-
mittitur, quia non prius est anima quam illi peccato est obnoxia. —
Ad hoc quidam dicunt ideo animam ream esse illius peccati, licet
munda a Deo sit creata, quia cum infunditur corpori condelectatur
carni ex quo peccatum contrahit. — Quod si esset, iam non originale,
sed actuale diceretur. — Potius ergo ideo recte potest dici imputari
animae illud peccatum, quod ex corruptione corporis inevitabiliter

758 LIB. II. DIST. XXXII. TEXT. MAGISTRI.

trahit, quia, ut ait Augustinus in lib. De Civitate Dei (1), « Non fuit
corruptio corporis, quae aggravat animam, caitsa primi peccati, sed
poena,' nec caro corruptibilis anirnam peccatricem fecit, sed peccatrix
anima carnem corruptibilem fecit » .

Utrwm illud peccatum sit voluntarium, vel necessariumf — Illud
etiam non immerito quaeri potest, utrum peccatum originale debeat
dici voluntarium, vel necessarium? — Et necessarium potest dici, quia vi-
tari non potest ; unde et Propheta (2) dicit : De necessitatibus meis erue
me; et voluntarium non incongrue appellatur, quia ex voluntate primi
hominis processit, ut Augustinus I. lib. Retract. ostendit dicens (3) :
« Istud quod in parvulis dicitur originale peccatum, cum adhuc non
utantur libero arbitrio voluntatis, non absurde vocatur voluntarium,
quia ex prima hominis mala voluntate contractum, factum est quodam-
modo haereditarium » .

Quare Deus animam corpori iungit, sciens eam inde maculari,
et ideo damnari? — Si vero quaeritur: cur Deus, qui fecit animam
ipsam sine macula et scit eam ex corporis coniunctione maculam pec-
cati contrahere, et aliquando ante Baptismum seiungi ab ipso corpore,
et sic damnari, eam corpori coniungit?, respondemus, ex altitudine
iudiciorum Dei(A) id provenire, et nec iniuste id a Deo fieri; ipse enim
non incongrue humanae conditionis modum, quem a principio instituit,
licet peccata hominum intercesserint, sine immutatione continue servat,
corpora de materia, a principio sine vitio facta, fingens, animasque
de nihilo creans, eorumque coniunctione hominem perficiens. Cum igitur
utraque hominis natura a Deo sine vitio sit instituta, licet a se pec-
cato sit vitiata, non ideo immutabilis Deus humanae conditionis pri-
mariam legem mutare debuit, sive a multiplicatione hominum desi-
stere.

An anima sit talis qualis a Deo creatur? — Hic a quibusdam
quaeri solet, utrum anima talis sit ante Baptismum qualis a Deo crea-
tur ? — Quod non esse probare conantur hoc modo : anima in corpore
creatur, in cuius coniunctione peccato maculatur; quam cito igitur est,
peccatum habet, nec prius fuit quam peccatum habuerit; non est igitur
talis qualis a Deo creatur. Creatur enim a Deo innocens et sine vitio,
et nunquam talis est. — Ad quod dici potest, quia non omnino talis
est qualem eam Deus fecit ; Deus enim bonam eam fecit et bonitatem
ei sine corruptione indidit. Et dicitur illa naturalis bonitas, quam in

(lj Lib. XIV. c. i*. (3) Cap. 13.

(2; Ps. XXIV. v. 17. (1) llom. c. XL v. 33.

LIB. II. DIST. XXXII. TEXT. MAGISTRI. 759

creatione a Conditore suscepit, quam bonitatem per peccatum penitus
non amisit, sed vitiatam habuit, quam Deus tamen sine vitio fecit.
Si enim res bona non esset anima, in ea malum esse nequiret, cum
non possit malum esse nisi in bono, ut post (1) dicetur. Non igitur
omnino talis est anima qualis a Deo est creata. Sicut quis, pollutas
habens manus, non tale habuit pomum, quale ego dedi mundis mani-
bus; ego enim dedi mundum.

An animae ex creatione sint aequales in donis naturalibusf —
Illud quoque non incongrue quaeri solet: utrum omnes animae ex
creatione aequales sint, an aliae aliis excellentioresf — Pluribus non
irrationabiliter videtur quod ex ipsa creatione aliae aliis excellant in
naturalibus donis, ut in essentia alia aliis sit subtilior et ad intelli-
gendum memorandumque habilior, utpote acutiori ingenio et perspi-
caciori intellectu praedita. — Quod non improbabiliter dicitur, cum in
Angelis ita fuisse constet (2). Et licet naturalibus donis aliae prae aliis
polleant, tamen ante Baptismum a corpore discedentes parem poenam?
et post Baptismum statim aequalem coronam sortiuntur, quia ingenii
acumen vel tarditas praemium vel poenam in futuro non collocat.

1) Dist. 34. pag. 790 (2) Cfr. Dist. 3. pag. 218.

^

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCT. XXX, XXXI ET XXXII. LIBRI II. SENT.

QUAESTIONES(l)

ARTICULUS I.
PROPONUNTUR QUAESTIONES ET ARGUMENTA PRINGIPALIA.

808. ( i ) — Proponitur quaestio I. dist. XXX (2). — Circa
distinctionem trigesimam quaero :

Uirum quilibet secundum legem communem propagatus
ab Adam contrahat peccatum originale?

809. — Argumenta principalia (3). — Quod non : — a) Au-
gust., De Vera Religione : Peccatum adeo voluntarium est,
ut si non est voluntarium, peccatum non dicitur: sed nihil est
voluntarium in parvulis, qui non habent usum rationis; ergo, etc.

b) Item, nullus peccat in eo quod vitare non potest, III.
De Lib. Arb.: parvulus quod sibi a conceptione convenit vi-
tare non potest; igitur defectus naturalis qui intrat ab origine
non est defectus cutpabilis, sed poenalis.

c) Item, per argumentum quod ponitur in littera [pag. 749]:
non peccat qui creat, non peccat qui generat, per quas igitur
rimas, inter tot praesidia innocentiae, intrat peccatum?

d) Item, III. Ethic: Caeco nato nullus improperabit, sed
magis miserebitur ; igitur defectus naturalis non est culpabilis,
sed magis poenalis.

e) Item, Adam non fuit nobilior tota natura humana;
ergo se inflciendo non potuit totam naturam humanam infi-

(1) Apud Wadd. post textum Magistri cuiusque Distinctionie habentur
respectiva argumenta principalia et rationes fundamentales seu Contra.

(2) Solvitur ad. n. 835.

(3) Solvuntur ad n. 841.

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. I. 761

cere. — Antecedens patet, quia natura humana habuit aliquod
individuum ita nobile sicut ipse, vel habere potuit. — Pro-
batio consequentiae : quia corruptio minoris boni non includit
corruptionem maioris.

810. — Contra: — a) Ad Rorn. V. v. 12.: Per unum
hominern peccalum in mundum intravit, in quo omnes pec-
caverunt. Et ibidem, v. 19 : Sicut per inobedientiam unius
hominis peccatores constituti sunt multi, ita per unius
hominis obedientiam iusti constituentur multi.

b) Item, August. De Fide ad Petr.: Firmissime tene, etc,
et ponitur in littera [pag. 747].

811. (2) — Proponitur quaestio II. dist. XXX. (1) — Secundo
quaero :

Utrum istud peccatum sit carentia originalis iustitiae?

812. — Argumenta principalia (2). — Quod non: — a) Quia
Angelus caret ea(a): et tamen non habet aliquod peccatum.

b) Praeterea, Adam caruit ea, amisit enim iustitiam ori-
ginalem peccando: et tamen non habuit peccatum originale,
sed actuale.

c) Praeterea, baptizatus parvulus caret iustitia originali:
et tamen non habet peccatum originale.

d) Si dicaiur quod aliquo modo per gratiam est dimis-
sum, ideo aliquo modo non habet illud; contra: baptizatus
relapsus non habet gratiam-; ergo non habet unde remittatur
sibi illud peccatum: et non habet iustitiam originalem; ergo
peccatum originale redit in eo.

e) Praeterea, tunc ipsa carentia esset in voluntate, sicut
et iustitia, cuius est privatio, secundum Anselm., De Concept.
Virg.: consequens est falsum, quia voluntas est vis immate-
rialissima, et per consequens maxime a carne separata; ergo
non potest inflci a carne, ex quo a carne separatur.

813. (3 ) — Contra: — a) Peccatum originale non potest esse
aliud quam ista privatio ; non enim est concupiscentia : tum
quia illa est naturalis, ex disi. 29 [n. 802^1: tum quia ipsa est in
parte sensitiva, ubi non est peccatum, secundum Anselm.: tum

(a) Ed. Ven. quia Angelus non caret cst [sic].

(1) Solvitur ad n. 832 seqq. (2) Solvuntur ad n. 842.

762 LIB. II. DIST. XXXXXXII. ART. I.

quia non est actualis, quia tunc illa concupiscentia esset actualis,
* non habitualis *, quia habitus derelictus in anima ex peccato
raortali non est peccatum mortale, manet enim talis habitus,
dimisso peccato, per poenitentiam : nec etiam ignorantia est;
quia parvulus baptizatus ita ignorat sicut non baptizatus (1).

b) Praeterea, deordinat totam animam; ergo si est aliqua
una culpa, in illa potentia est ad cuius deordinationem tota
anima deordinatur: illa sola est voluntas; quia sicut ipsa or-
dinata ordinat alias, ita deordinata deordinat: non est autem
aliquid positivum; ergo est privatio iustitiae * alicuius * op-
positae huic culpae.

814. (i ) — Proponitur quaestio dist. XXXI. (2) — Circa di-
stinctionem trigesimam primam quaero :

Utrum anima contrahat peccatum originale a carne
infecta concupiscibiliter seminata ?

815. — Argumenta principaiia (3). — Quod non: — a) Quia
materia non agit in formam; ergo nec caro in animam. — Con-
firmatur; quia, secundum August. XII. Super Genes.(4), agens
praestantius est patienie, et secundum ipsum, ibidem, nullus
corpus est praestantius spiritu; ex quibus concludit quod nul-
lum corpus agit in spiritum; ex quo habetur propositum.

b) Et si dicatur quocl maior Augustini vera est in bonis,
non iri malis, quia defectus potest esse peior (causa (a) ), con-
tra: causa nuturalis mali cuJpae non potest esse sola poena,
quia poena iusta est, et ad iustum praecise non sequitur natu-
raliter culpa: illucl autem quod est in carne est pure poena,
et si est causa culpae, non est nisi causa naturalis, quia non
est libera; ergo, etc.

c) Praeterea, si a carne infecta contrahitur, ergo contra-
hetur a proximo parente, quia ab ipso seminatur talis caro:
consequens est falsum, quia tunc peccatum originale posset
augeri in parentibus intermediis; plura enim agentia eiusdem
rationis possunt in effectum perfectiorem, et ita parens pri-
mus cum parentibus intermediis potest intendere peccatum
originale ultra illud quod esset in filio primo immediate a
primo parente genito.

(a) Deest in Ed. Ven. (2) Solvitur ad n. 839.

(1) Vid. tamen n. 843. (3) Solvuntur ad n. 843. (4) Cap. 16.

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. II. 763

816. ( *2 ) — Contra(l): — a) Magister in littera [pag. 751seqq.]
adclucit auctoritates Sanctorum, quod anima a carne inficia-
tur ; quia nisi esset ita, noa videtur posse assignari aliqua causa
unde istud peccatum causaretur in anima; non enim causatur
a se actu suo, quia tunc esset peccatum actuale : nec a Deo,
patet: nec ab ipso Adam, quia ponamus quod fuerit annihila-
tus, vel modo si est, saltem modo non habet aliquam culpam,
quia ponitur beatus; ergo modo non est sub ratione peccato-
ris, sub qua ratione poni haberet causa huius peccati.

b) Praeterea, contraximus istud peccatum in quantum fui-
mus in Adam secundum rationem seminalem, secundum Au-
gust. IV. Super Genes. : hoc autem fuit secunclum corpus, non
secundum animam; anima enim non est ex traduce, sicut ad-
ducit Magister auctoritatem in littera.

817. ( i ) — Proponitur quaestio dist. XXXII. (2) — Circa di-
stinctionem trigesimam secundam quaero:

Utrum in Baptismo remittatur peccatum originale?

818. — Argumentum principale (3). — Quocl non; quia culpa
non remittitur nisi iustitia opposita restituatur: sed iustitia
originalis non restituitur in Baptismo. Patet per effectus eius.

819. — Gontra est Magister in littera [pag\ 755scqq.], et
Ecclesia tenet oppositum.

Articulus II.

EXPONITUR ET IMPUG-NATUR I. VIA.

820. — Divisio. — In ista materia de peccato originati,
tenendo ipsum inesse, sicut sonant auctoritates quae sunt pri-
rnae qnaestionis [n. 810], duo sunt modi dicendi circa hoc:
unus Magistri et aliorum sequentium et exponentium ipsum.
— Acl intellectum autem istius viae quatuor sunt videnda:
primo qualiter ab anima contrahitur infectio in carne: se-
cundo qualiter seminatur caro infecta : tertio qualiter ab
ipsa inficitur anima : quarto qualiter anima ab infectione
illa liberatur per Baptismum.

(1) Vid. explicationern ad n. 845.

(2) Solvitur ad n. 840. (3) Solvitur ad n. 847.

764 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. II.

821. (2) — Explicatur ab aliis qualiter ab anima contrahi-
tur infectio in carne (1). — Ad primum dicitur quod voluntas
peccans in carne causavit quamdam qualitatem morbidam
consequentem curvitatem voluntatis [n. 801]. Haec autem
qualitas morbida dicitur fomes, lex membrorum, tyrannus;
et est sicut quoddam pondus in carne, excitans motus sen-
suales, et inclinans animam ad condelectandum carni, et ita
retardans et reprimens a delectationibus superioribus sive
supernaturalibus, iuxta illud Sap. IX. v. 15: Corpus quod
corrumpitur aggravat anirnam, propter istam qualitatem
morbidam in ipsa carne sic aggravaniem, id est inclinantem
ad inferiora.

Et secundum quemdam ista qualitas nunquam minuitur
in essentia sua, licet in effectu suo minuatur, hoc est, quod
licet gratia tanta possit esse quod magis inclinet ad superiora
quam fomes ad inferiora, non tamen minuit fomitem quan-
tum ad esseniiam suam, quia non contrariatur fomiti, qui
est in carne, et gratia est in anima. — Et ponitur exem-
pium de lapide appenso et ligato ad alas avis: quantumcum-
que cresceret vis motiva in ala, numquam decresceret pondus
lapidis, licet quantum ad effectum minus posset deprimere,
quia virtus contraria vinceret in effectum.

822. — Explicatur ab iisdem quaiiter seminatur caro infecta(2).
— De secundo dicitur quod vel tota caro parentum fuit in-
fecta hac qualitate morbida, et ita illa quae seminatur: vel
si non tota, aut si illa quae seminatur non fuit caro patris,
saltem ex fervore et libidine in seminatione inficitur ipsa
caro seminata. — Et huic secundo videtur consentire Augusti-
nus, qui infectionem illam attribuit non propagationi, sed li-
bidini in propagatione, sicut patet dist. 31 huius [pag. 754].

823. (3 ) — Et qualiter a carne infecta inficiatur anima(3). —
De tertio articulo dicitur quod in instanti creationis et infu-
sionis animae ipsa maculatur a carne infecta; ita quod licet
infectio vel maculatio carnis non fuerit culpa formaliter, sed
sequela culpae, est tamen occasio culpae in anima carni unita,
quia quando anima unitur (in carne(a)) infectio eius talis est

(a) Deest in Ed. Ven.

(1) Vid. impugnat. n. 826 et 829. (3) Vid. impugnat. n. 828 et 829.

(2) Vid. impugnat. n. 827 et 829.

LIB. II. DIST. XXXXXXIL ART. II. 765

qualis nata est esse in anima, talis est culpa. — Exemplificatur
de pomo dato mundo, et faedato a manu recipientis [Vid.
pag. 759].

824. — Demum qualiter anima ab infectione illa liberetur
per Baptismum (1). — De quarto : vel ponitur quod ista curvitas
manet in voluntate, quam incurrit peccando, vel si non, saltem
manet fomes in carne. Sed sive utrumque, sive alterum manet,
non imputatur animae post Baptismum sicut ante, quia tota-
liter tollitur reatus ; manet autem praecise ut poena peccati
praecedentis, et materia exercendae virtutis.

825. — Corollarium. — Secundum istam viam patet quid
est dicendum ad quaestiones motas; est enim culpa originalisin
quolibet sic propagato, et hoc quantum ad primam quaestio-
nem [n. 808J; et quoad tertiam quaestionem [n. 814] dicendum
est carnem infectam sic seminari, et ab illa infecta animam
infici culpabiliter; quae culpa, quoad secundam quaestionem
[n. 811], vel est curvitas opposita rectitudini naturali volun-
tatis, vel concupiscentia, id est pronitas ad concupiscendum
effraenate delectabilia; et remittitur, quantum ad quartam
quaestionem [n. 817], non in se, sed quantum ad reatum.

826. ( ^ ) — Impugnatur aliorum explicatio ad I. — Contra
istam viam, quantum ad singulos articulos, sunt aliqua dubia.

Quantum ad primum [n. 821]: — a) Dubium est quo-
modo voluntas habeat tantum dominium super corpus, ut possit
immediate alterare totum corpus ad istam qualitatem mor-
bidam; maxime cum non habeat pro obiecto primo corpus,
potuit enim peccare primo peccato appetendo excellentiam Dei,
vel alio peccato spirituali, et in isto non erat corpus obiectum
voluntatis, quod tamen ponitur alterari a voluntate. — Aut si
salvetur quomodo ista alteratio potuit fieri, videtur difficile
quomodo eadem causa, etiam cum maiori adiutorio extrinseco,
non potuit corrumpere istam qualitatem; voluntas enim, quan-
tumcumque adiuta gratia, non potest corrumpere fomitem,
secundum istos: et quaecumque causa totalis alicuius effectus
illum effectum videtur posse corrumpere, maxime si augeatur
virtus eius activa.

b) Secundum dubium est: ad quid ponitur ille fomes in
carne? — Si ponitur ut principium rebellionis, non oportet; non

(1) Vid impugnat. n. 830.

766 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. II.

enim per se rebellat caro voluntati, sed appetilus sensitivus,
quia, secundurn Philos. I. Politic, voluntas dominatur corpori
principatu despotico, sed appetitui sensitivo principatu poli-
tico; ergo fomes deberet principaliter poni in appetitu sensi-
tivo, vel si in corpore, non nisi in illo quod est organum ap-
petitus sensitivi; et si hoc, cum nulla talis caro transfundatur.
ergo non * transfundit caro infecta fomitem * (a).

cj Tertium dubium est, quia in puris naturalibus esset
rebellio, sicut dictum est dist. 29 [n. 802 e\\ ergo propter eam
non oportet ponere aliquam qualitatem morbidam in carne.

Si dicatur quocl esset delectatio appetitus sensitivi pro-
pria, et in proprio delectabili, etiam in puris naturalibus,
non tamen ipsa esset cum libidine, id est non effraenata, nec
immoderata, sicut est modo, et huiusmodi libidinosae delecta-
tionis principium fomes est, contra: sicut in potestate appe-
titus sensitivi non est delectari, quia non ducit, sed duciiur,
ita nec modus delectandi ; ergo summe quantum potest dele-
ctatur in summo delectabili sensibili praesente. Quid addit ergo
libido supra hoc quod esl summe delectari, delectabili sensi-
bili praesente, non facile videtur.

827. ( & ) — Impugnatur aliorum explicatio ad II. — Circa se-
cundum articulum [n. 822]: — a) Primum dubium videtur esse
quod semen nunquam fuit animatum anima patris; est enim
relictum aliquid quod non est necessarium membro alendo:
illud autem quod assumitur a membro, cum quo erat eiusdem
dispositionis, non erat animatum ; ergo nunquam perficiebatur.
— Confirmatur per Anselm. De Concept. Virg. cap. 6 et 7,
ubi vult quod non magis est semen infectum quam sputum
vel sanguis; et si de istis formaretur corpus organicum, non
videretur qualiter ex eius infectione anima inficeretur.

b) Secundum dubium est: si semen fuit infectum, cum
transmutatur per mulias formas substantiales antequam de
ipso fiat corpus organicum, et forma substantialis prior, quae
constituebat subiecium istius qualitatis morbidae, non manet,
ergo nec illa qualitas morbida.

Diceretur quod de infecto generatur infectum. — Exem-
plum: de semine patris leprosi generatur corpus filii lepro-

(a) Wadd. non transfunditur caro infecta fomite.

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. II. 767

sum. — Contra: ergo leo comedens cadaver hominis mortui
contraheret, secundum hoc, fomitem. — Probatio consequen-
tiae: illud enim cadaver infectum est fomite, et, per te, de
infecto generatur infectum; ergo. — Probatio assumpti: re-
suscitetur mortuus, sicut fuit de Lazaro: anima reunita carni
inveniet carnem rebellem spiritui; ergo tunc erit fomes in
corpore illo. A quo ergo? Non ab anima, quia ipsa fuit
purgata a peccato originali, ponamus per Baptismum vel Gir-
cumcisionem; nec oporteret flngere quod a Deo ; remansit
igitur fomes \\\ cadavere mortuo.

Acl ista dubia posset responderi per hoc quod virtus
activa seminis infecta generat de infecto infectum, et etiam de
non infecto infectum. — Et ideo acl primum: de nutrimento
non infecto generat virtus activa patris infecta semen infe-
ctum et culpam originalem transfundit. — Ad secundum: vir-
tus illa infecta de infecto semine generat carnem infectam.
— Et tunc non valet tertia insiantia de leone, quia virtus
eius activa conversiva cadaveris in membrum leonis non est
infecta.

c) Tertium dubium circa istud videtur esse, quia homo
miraculose formatus de carne digiti mei contraheret pecca-
tum originale: quod est contra Anselm. c. 19, ubi vult quod
duae sunt rationes quare Christus non contraxit peccatum ori-
ginale, et quarum una per se sufflceret sine altera: una quia
purgata fuit caro eius in Beata Virgine: secunda quia non
erat filius naturalis Adae, et ideo non obligabatur in Adam.

828. ( 6 ) — Impugnatur aliorum explicatio ad III. — Circa
tertium articulum [n. 823]: — a) Est dubium, qualiter caro
causet istam infectionem animae ; si enim anima causavit (a)
illam infectionem in carne, et ex carne causatur (a) in anima,
utraque causa est aequivoca suo effectui, et videtur quod to-
talis; et difficile * est * in causis aequivocis totalibus salvare
circulationem.

b) Difficile etiam erit salvare illum * motum * (&), quo
voluntas, quae est potentia mere immaterialis, transmutetur
immediate a cor ruptibili ; et cum intellectus non ponatur im-
mediate posse transmutari a phantasmate, nisi virtute intel-

(a) Ed. Ven. creavit... creatur. (b) Wadd. modum.

768 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. III.

lectus agentis, sequitur quod intellectus sit immaterialior quam
voluntas.

c) Videtur etiam sequi quod istud peccatum primo sit in
essentia, quia essentia primo perftcit carnem : sed consequens
est falsum, quia in essentia ut essentia non videtur esse culpa
formaliter.

829. — Impugnantur simul aliorum explicationes ad tres
praefatos articulos. — Contra omnes tres articulos est unum
dubium commune: quare scilicet potuit primus homo actu
suae voluntatis inficere carnem suam, quin secundus et tertius
post eum possit similiter. Et ita cum multi patres intermedii
peccaverunt mortaliter, semper caro seminata est magis et
magis infecta: quod videtur absurdum; quia non omnis modo
genitus pronior est ad inordinate delectandum quam quicum-
que antiqui prius geniti: tum etiam quia videretur sequi quod
peccatum originale intenderetur ; quamvis enim si ponatur
peccatum originale privatio totalis, non recipiat m.agis et
minus, tamen si ponatur curvitas vel concupiscentia, secun-
dum illam opinionem, illa potest esse maior vel minor.

830. — Impugnatur aliorum explicatio ad IV. — Contra quar-
tum articulum [n. 824] est dubium; quia peccatum non di-
mittitur formaliter, nisi illud quod est formale in peccato delea-
tur, non illud quod est materiale: debitum autem iustitiae
originalis non est formale in peccato originali; non enim fuit
* debitum innocentiae (a) *, nisi quia habens eam debuit eam ;
igitur non videtur formaliter remitti nisi tollatur illa deformi-
tas vel carentia, aut in se, aut saltem per habitum aliquem
aequivalentem habitui huius privationis.

Articulus III.

EXPONITUR ET PROPUGNATUR II. VIA.

831. (~) — Divisio. — Circa istam materiam est alia via,
quae videtur Anselmi in toto I. libro De Concept. Virg., ubi
tractat de peccaio originali. — Ad quam videndam etiam
quatuor sunt tangenda: primo quid sit peccatum originale, et

(a) Wadd. in statu innocentiae.

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. III. 769

in hoc solvitur secimda quaestio [n. 811] : secundo an tale
peccatum insit, quoad primam quaesiionem [n. 808] : tertio
qualiter contrahatur, quoad tertiam quaestionem [n. 814] :
quarto qualiter remittatur per Baptism,um, et hoc quoad
quartam quaestionem [n. 817].

832. — Declaratur quid sit peccatum originale. — a) Quoad
primum dicit Anselm. in lib. I. De Concept. Virg. cap. 27:
Per peccatum quod originale dico aliud intelligere nequeo
in ipsis infantibus nisi factam per inobedientiam Adae iu-
stitiae debitae nuditatem, per quam omnes sunt filii irae.
— Ista ratio peccati originalis probatur ex hoc, quia pecca-
tum formaliter est iniustitia\ igitur et tale peccatum talis
iniustitia : * iniustitia * (a) autem, secundum eum ib. cap. 5,
et 16. De Casu diaboli, non est nisi careniia iustitiae debitae.

b) Dico igitur quod peccatum originate, quod est caren-
tia iustitiae originalis, non est nisi careniia iustitiae de-
bitae.

833. — Solvitur obiectio. — Et si obiicitur quod aliqui
Sancti videntur dicere concupiscentiam esse peccatum originale
[Vid. pag. 747 seqq.], respondeo: concupiscentia potest accipi
vel prout est actus, vel habitus, vel pronitas in appetitu sen-
sitivo; et nullum istorum est formaliter peccatum, quia non
est peccatum in parte sensitiva, secundum ipsum, cap. 3 et 4,
ibi: vel potest accipi prout est pronitas \\\ appetitu rationali,
id est in voluntate, ad concupiscendum delectabilia immoderate,
quae nata estcondelectari appetitui sensitivo, cui coniungitur; et
hoc modo concupiscentia est materiale peccati originalis; quia
per carentiam iustitiae originalis, quae erat sicut fraenum
cohibens ipsam ab immoderata delectatione, ipsa, non positive,
sed per privationem, fit prona ad concupiscendum immoderate
delectabilia: sicut exemplificat cap. 5 de navi, fracto guberna-
culo, et de equo, fracto fraeno, qui dimittitur sibi, et ex hoc
exequitur motum inordinatum, quem cohiberet illud fraenum.
Sic acl propositum.

834. — Corollarium. — Per hoc solvitur secunda quaestio
[n. 811], qua quaeritur quid sit peccatum originale? Est
enim formaliter carentia iustitiae originalis debitae ; et non

(a) "Wadd. iustitia.
Tom. II. 49

770 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. III.

qualitercumque debitae, * sed debitae * quia accepiae in primo
parenie et in ipso amissae. — Et ideo Adam non habuit pec-
catum originale; quia illud debitum non fuit ad ipsum tra-
ductum per aliquem parentem, sed ipse in se accepit illam iu-
stitiam, et actu suo amisit.

835. ( R ) — Ostenditur quemlibet secundum legem communem
propagatum ab Adam contrahere peccatum originale. — Quantum
ad secundum [n. 831] solvitur prima quaestio [n. 808], te-
nendo, secundum auctoritales Sanctorum, quod sit hoc pecca-
tum in omnibus communiier propagatis. — Hoc declaratur
ex ista raiione peccati originalis; habet enim quilibet sic
propagatus carentiam iustitiae originalis. Patet ex effecti-
bus (a) illius iustitiae prius dictis, dist. 29 [n. 804] istius II.
Et est debitor istius iustiiiae ; quia accepit eam in primo pa-
rente, per cuius parentis actum amisit eam; ergo, secundum
dictam descripiionem, quilibet sic propagatus habet peccatum
originale. — Antecedens patet ibi per Anselm. cap. 27 : Natu-
ram accusat spontanea quam fecit in Adam iustitiae deser-
tio ; nec personas excusat recuperandi impotentia, ut de-
clarat cap. 2, quoniam ipsa sibi eam deserendo iustitiam
in primis parentibus, in quibus toia natura erat, et semper
debitrix est habere potesiatem, quam ad servandam sem-
per iustitiam accepit.

Ex dictis videtur concludi [cap. 28] debitum in parvulis,
propter hoc quod Adam accepit iustitiam pro se et pro tota
natura, quae tunc erat in eo, et ideo iuste Deus exigit a tota
natura, in quocumque est, illam iustitiam quam dedit naturae;
ita quod, secundum ipsum, cap. 7, Adam peccato personali nu-
davit naturam iustitia debita, *et nudata natura a tali iustitia
debita *, in quocumque facit naturam nudam facit et talem de-
bitricem.

836. ( 9 ) — Obiectio. — a) Proponitur. — Contra hoc
obiicitur: quia haec natura numero quae est in * Petro * (b)
non fuit in Adam, licet ibi fuerit natura eiusdem speciei; ergo
illa natura non accepit aliquam iustitiam; ergo non est debi-
trix. — Et si dicas quod ista natura fuit in Adam causali-
ter, ita etiam haec persona fuit in Adam causaliter; ergo

(a) Ed. Ven. defectibus. (6) Wadd. propagato.

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. III. 771

idem est loqui de personis propagatis et de naturis propaga-
torum, quantum est ad propositum; eodem enim modo oportet
ostendere quod persona sit debitrix, sicut haec natura, pro
eo quod fuit in Adam causaliter quando accepit iustitiam for-
maliter. Qualiter igitur sufflcit modus accipienali iustitiam ad
debere iustitiam acceptam? Si enim non fuit in ipso secundum
voluntatem, sed tantum secundum carnem, et non potest esse
debitor iustitiae nisi secundum voluntatem, secundum quam
potest habere iustitiam, non igitur quia fuit in aliquo causali-
ter ut in principio propagativo, ideo est debitor iustitiae.
(4 0) b) Solvitur. — Respondeo : non faciendo mentionem
de hac natura et hac persona, ostendo quod iste debitor
est iustitiae, quia iustitiam accepit formaliter Adam, et ipse
in eo. — Et hoc probatur sic: omne donum est debitum,
quod datur ab ipso Deo dante voluntate antecedente, id est
quantum est ex parte Dei, sine speciali gratia et merito,
licet non voluntate consequente: sed Adam accipiente iusti-
tiam, filio eius data est iustitia voluntate Dei antecedente, id
est quantum erat ex parte Dei, quia sine speciali dono con-
ferretur filio, nisi adesset impedimentum; ergo ex illa colla-
tione facta patri filius est debitor iustitiae sic datae. —
Maior probatur ; accipiens enim voluntatem et gratiam, li-
cet ei non detur opus meritorium in se, sive voluntate con-
sequente, datur tamen sibi in gratia, in qua est voluntate
aniecedenie et virtualiter ; et propter hoc accipiens gratiam
debitor est bonorum operum, quae virtualiter continentur in
gratia illa, ita quod amittens gratiam et frequenter peccans
non tantum punitur pro amissione gratiae, quia tunc qui plu-
ries et qui paucius peccarent aequaliter punirentur. — Minor
patet ex lege divina, quae statuit per patrem, non ponentem
obicem per peccatum, quasi naturaliter iustitiam originalem
dari propagatis: non quidem quia pater eam transfunderet,
cum sit donum supernaturale, sed quod Deus ipse naturae
cooperaretur regulariter, dando iustitiam propagato, sicut modo
animam intellectivam creat, corpore perfecte organizato.

837. — Instantia. — a) Proponitur. — Instatur contra
probaiionem maioris: quia si opera perfecta accepta forma-
liter in gratia sint debita, hoc est ab eadem voluntate quae
accepit gratiam, quia in ipsa virtualiter continentur illa opera:

772 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. III.

sed in proposito ista voluntas filii nunquam accepit iustitiam;
nec videtur ista iustitia posse virtualiter accipi in illa iustitia
voluntatis alterius, sicut opera accipiuntur virtualiter in ipsa
gratia data. — Confirmatur hoc, quia si Deus creasset omnes
homines simul, et dedisset Adae iustitiam originalem, si tunc
solus Adam peccasset, non videtur aliqua lex iustitiae, quod
alii qui non acceperunt in se iustitiam sint debitores illius
iustitiae; ergo nec modo, quia non potuerunt plus modo obli-
gari per Adam quam tunc, si Deus tunc statuisset quod, Adam
non peccante, dedisset omnibus iustitiam. — Assumptum, sci-
licet quod ipsi non essent debitores, probatur per hoc, quia
si Deus dedisset eis iustitiam, et immediate eos privasset ea
sine actu suo, non reputarentur debitores iustitiae qua care-
rent; magis tamen possunt accipere rationem debiti a Deo
dante quam ab hoc quod pater eorum accepit iustitiam for-
maliter, et suo actu amisit; et ita filius non erit debitor, ita
quod carentia imputetur sibi ad cutpam.
(M) b) Solvitur. — Hanc instantiam exctudendo, confirma-
tur ratio sic: ratio debiti, tam ex parte doni quod debetur
quam ex parte voluntatis quae debet, est ipsa datio dantis,
qui dat donum receptum, et dat voluntati recipienti; ergo
datio eiusdem rationis sufficit ad hoc quod voluntas sit de-
bitrix, qualis sufficit.ad hoc quod donum sit debitum: * sed
ad hoc quod donum sit debitum* sufficit clatio voluntate an-
tecedente, sive virtualiter dare, licet non in se formaliter; ergo
ad hoc quod voluntas sit debitrix sufficit similis datio facta
illi voluntati: sed quando facta est datio voluntati Adae facta
est tali modo quod quasi eadem datione, quantum erat ex
se, dabatur similiter omni votuntati cuiuscumque filii, si non
poneretur obex; ergo ex tati datione fit voluntas cuiuscum-
que filii debitrix. — Licet ergo non sit omnino simile de ope-
ribus meritoriis datis virtualiter in gratia et in proposito,
est tamen simile quantum ad propositum, quia utrobique
est praecise datio ex parte dantis, scilicet voluntate ante-
cedente et non consequente, et ipsa est ita ratio votuntati
ut sit debitrix, sicut dono ut sit debitum.

838. — Iustitia potest esse debita dupliciter. — Propter solu-
tionem argumentorum est intelligendum quod dupliciter potest
esse iustitia debita: uno modo quia in se accepta, et actione

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. III. 773

accipientis amissa: alio modo quia accepta in alio, et actione
alterius amissa. — Primo modo peccatum actuale est iniu-
stitia et carentia iustitiae: secundo modo originale. — Unde
magis comparatur peccato quasi quiescenti in anima post
actum transeuntem quam comparatur peccato actuati, quod
elicitur ab ipsa voluntate peccante.

839. (12) — Declaratur qualiter contrahatur peccatum origi-
nale. — Quantum ad tertium articulum [n. 831] et iertiam
quaest. [n. 814] dicitur, secundum istam viam, quod anima
contrahit mediante carne: non ita quod caro, quasi per qua-
litatem quamdam causatam in ea, causet istud peccatum ori-
ginale, sed ex hoc quod caro concupiscibiliter seminatur, et
ex ipsa formatur corpus organicum, cui infunditur anima con-
stituens personam, quae est filius Adae. Ista ergo persona,
quia naturalis filius Adae, ideo debitrix est iustitiae origi-
nalis, datae a Deo ipsi Adae pro omnibus filiis: et caret ea;
ergo habet peccatum originale [n. 832]. — Contrahitur igitur
illud peccatum in carne, in quantum est naturalis ratio, et
ex hoc debet iustitiam, qua per peccatum Adae caret.

840. (13) — Declaratur qualiter peccatum originale remittatur
per Baptismum. — Quantum ad quartum articulum [n. 831] et
quartam quaest. [n. 817] dicitur quod illud quod est formale in
peccato deleri debet in se per oppositum formaliter vel virtua-
liter in remissione peccati: formale autem in peccato non est de-
bitum iustitiae; patet, quia in statu innocentiae fuit iustitia de-
bita; sed est carentia iustitiae. Ista ergo debet deleri vel per po-
sitivum proprium oppositum, velper aliud virtualiter continens
illud oppositum. Gratia autem, licet non ita perfecte coniungat
flni ultimo quantum ad aliquam conditionem accidentalem sicut
iustitia originalis, perfectius tamen coniungit, sicut dictum
est dist. 29 [n. 809<ij, et hoc quantum ad illud secundum quod
disiungit a fine ultimo peccatum originale; simpliciter enim
perfectius et eminentius coniungit gratia flni sub ratione finis
quam iustitia originalis Et ideo in Baptismo, cum redditur
gratia, simpliciter dimittitur illud peccatum eminentius quam
remitteretur per proprium positivum; et licet remaneat ca-
rentia illius positivi, non tamen est culpa, quia illud positi-
vum non est debitum; solvitur enim debitum habendi istud
donum, et commutatur in debitum habendi aliud donum.

774 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. IV.

Articulus IV.

SOLUTIO ARGUMENTORUM.

841. (u) — Solvuntur argumenta principalia quaest. I. dist.
XXX. — Ad argumenta quaestionum per ordinem.

a) Ad primum [n. 809 a~\ dico quod voluntarium potest
accipi vel pro eo quod est in voluntate, vel, prout communi-
ter sumitur et magis proprie, pro eo quod est in voluntatis
polestate ut est activa. — Primo modo istud peccatum pos-
set dici voluntarium, quia ipsum, sicut quodlibet peccatum,
est in voluntate, ubi solum nata est esse iniustitia, secundum
iustitiam sibi oppositam, secundum Anselm., cap. 4. et 5. —
Secundo modo dico quod peccatum non oportet esse volunta-
rium ipsi habenti, sed ei, vel alii, scilicet a quo contrahitur
istud peccatum; et utrumque sufflcit Augustino contra Mani-
chaeos, qui posuerunt peccatum esse. ab anima mala, et ita
simpliciter esse necessarium, propter istam animam malam,
et involuntarium cuicumque.

b) Ad iliud De Lib. Arb. [n. 809 b] dico quod peccare
potest esse vel elicere actum peccandi, vel habere peccatum.
— Primo modo potest concedi illa auctoritas; quia parvuli
non eliciunt actum peccandi, quia illud peccatum non est eis
actuale, sed tantum contractum a parentibus. — Secundo
modo propositio est falsa, nisi intelligatur in generali, sic: in
eo quod nec ipse in se vitare potest, nec in illo per quem
contrahii peccatum; et secundum falsum est in proposito; et
ista propositio sic disiunctive vera sufficit Augustino contra
Manichaeos, sicut prius.

(15) c) Ad tertium [n. 809 c\ dico quod ad istud peccatum con-
currunt duo: carentia iustitiae scilicet, ut formale, et debitum
habendi eam, ut materiale: sicut in aliis privationibus concur-
rit privatio et aptitudo ad habitum. Debitum istud est a Deo
statuente legem istam: do iustitiam tibi Adae, et omnibus filiis
tuis naturalibus do eadem datione quantum est ex parte mea;
et ideo ex hac datione tenentur omnes eam habere, et ex patre
propagante, per cuius actionem iste est filius naturalis Adae.
Ergo hoc debitum per nullas rimas ignotas intrat, sed per

LIB. II. DIST. XXX XXXII. ART. IV. 775

istas duas causas positivas. Illa autem carentia non habet
causam nisi negative, scilicet non dantem iustitiam origina-
lem. Cuius si quaeratur ulterius causa, non est nisi demeri-
toria, quia scilicet Adam demeruit ne iustitia originalis dare-
tnr: negativa, non dans, Deus est; demeritoria, quare non
datur, Adam peccans.

Et si obiicitur quod quando effectus actu efflcitur ne-
cesse est ponere tunc causas eius in actu: si autem Adam
esset annihilatus, vel si modo cle facto in voluntate Adae nul-
lum esset peccatum vel demeritum, quomodo in isto instanti
contrahit iste parvulus peccatum ab Adam? — Respondeo :
sicut meritum (a) cum transit in se, manet tamen in scientia
et acceptatione divina, quia ita praemiat pro eo ac si esset
praesens, ita cum demeritum transit quantum ad actum,
manet tamen in scientia divina, quia ita punit pro eo ac si
iam esset praesens. Ita ergo, huius negationis, non habere iusti-
tiam originalem, erunt viae per quas intrat: Deum non dare,
et demeritum Adae in scientia Dei, propter quod non dat.

d) Ad atiud [n. 809 d~\ de III. Ethic. dico quod nullus est
defectus contractus ab origine increpabilis, nisi iste; et ideo
licet omnes defectus alii sint poenae non increpabiles, non
ita iste.

e) Ad ultimum [n. 809 e] dicitur quod Adam non corrum-
pit naiuram hanc numero, sicut nec personam hanc numero,
sed corrumpit se peccato personali, et in hoc demeritorie totam
posterioritatem suam.

842. (16) — Solvuntur argumenta principalia quaest. II. dist.
XXX. — Ad argumenta secundae quaest. — a) Ad primum
[n. 812 &] de Adam, patet quod habuit carentiam huius iustitiae
actu proprio, et iustitiae debitae, quia in se acceptae: talis ca-
rentia non est peccatum originale, sed illa quae habetur actu
alieno, et iustitiae debitae ex acceptatione alterius.

b) Et ad aliud de Angelo [n. 812 a], patet quod vel non
est capax iustitiae originalis, vel si sic est, habet eam; si enim
non respicit per se nisi votuntatem, et non appetitum sensiti-
vum, etsi respiciat finem sub ratione convenientis et delecta-
bilis, non est inconveniens ponere aliquod tale donum in Angelo.

(a) Ed. Ven. demeritum.

776 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. IV.

c) Ad tertium [n. 812 c] dico quod in Baptismo solvitur
debitum habendi illud donum in se, et commutatur in debitum
habendi donum aequivalens, scilicet gratiam; et istud debitum
secundum semper ex tunc manet, nec primum redit ; et qui
caret secundo dono debito gravius peccat quam qui caret primo;
nec tamen est peccator peccato originali, quia non redit de-
bitum habendi illam iustitiam.

d) Ad quartum [n. 812 d] patet ex solutione quartae
quaest. [n. 840].

e) Ad quintum [n. 812 e] concedo quod non est nisi in
volunlate. — Et cum clicis voluntatem esse immaterialem, et
ideo non posse pati immediate a carne, dico quod ista * iniu-
stitia * (a) non est ibi quasi in subiecto alterato a carne al-
terante, sed est ibi, quia iustitia non inest, quae tamen de-
bita est, quia *ista* est voluntas filii Adae.

843. — Solvitur argumentum n. 813 a propositum. — Ad
argumenta in oppositum contra concupiscentiam, patet quia
non concludunt oppositum secundum intentionem quaestionis.

844. ('?) — Solvuntur argumenta principalia dist. XXXI. —
Ad argumenta tertiae quaesi. — a) Ad primum [n. 815 a\ dico
quod non est a carne in animam agente. — Et per idem ad
August., Super Genes.\ tantum est enim a carne illa relatio in
producto, quia est filius naturalis Adae, et hanc consequitur
debitum, ex lege divina, et careniia est ibi ex negatione causae.

b) Cum arguitur [n. 815 6] reducendo (b) illud argumen-
tum, quod poena non est causa culpae, verum est: principalis
causa. — Si tamen ponatur aliqua infectio in carne, quod non
est necessarium secundum*istam viam, ipsa potest esse instru-
mentalis causa culpae : aut si nulla sit ibi infectio, adhuc caro
potest esse causa instrumentalis, in quantum in ipso semine est
vis activa producendi filium Adae, qui per hoc est debiior.

c) Ad aliud [n. 815 c] de proximo parente respondeo:
quicumque accepisset iustitiam originalem in se formaliter,
vel voluntate consequente, fuisset debitor pro se et pro tota
sua posterioritate, pro qua accepisset virtualiter. Et ita si
Adam non peccasset, sed Cain, tamen fllii Gain contraxissent
originale, non ab Adamo, sed a Cain. Nunc autem, nullus ac-

(a) Wadd. iustitia. (b) Ed. Ven. recitando.

LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. IV. 777

cepit form,aliier nisi Adam, et ideo omnes alii habuerunt eam-
dem rationem debiti habendi iustitiam et eamdem rationem
carentiae ipsius, quia per actum alterius; et ideo modo a nullo
parente proximo contrahitur, ita ut per ipsum posset intendi,
sicut nec per ipsum posset per se causari.

845. (|8) — Explicantur argumenta in oppositum. — Ad ar-
gumenta in oppositum [n. 816] patet, quia auctoritates quae
dicunt quod anima inficitur a carne sunt intelligendae modo
praedicto, in quantum scilicet anima est forrna carnis, ex
quorum unione resultat filius Adae, qui est debitor habendi
iustitiam, qua caret.

846. — Explicatur quaedam auctoritas. — Sed hic facit dubium
auctoritas Augustini, De Fide ad Petrum (1), quam adducit
Magist. dist. hac [pag. 754], quae sonat quod istam maculam non
transfundit propagatio, sed libido ; ergo videtur quod non ex
hoc solo quod iste est filius naturalis Adae est sic tali pec-
cato obnoxius, sed ex hoc quod est filius Adae libidinose pro-
pagatus iste contrahit peccatum originale. — Respondeo: si
fuisset propagatio in statu innocentiae, non fuisset peccatum
originale contractum, et tunc fuisset omnino sine libidine, quia
propagantes habuissent iustitiam originalem. Nunc autem
quaecumque propagatio communis libidinosa est; ex illa igi-
tur, quia maculosa est, maculat prolem; non autem quia pro-
pagatio, quia propagatio non est medium inter parentem et
filium, per quod filius maculetur, secundum illam absolutam
rationem propagationis quae fuisset in statu innocentiae, sed
ex carentia iustitiae originalis in propagantibus, quam ca-
rentiam consequitur libido. Ita quod illa auctoritas debet ex-
poni, ut libido accipiatur pro carentia iustitiae originalis in
propagantibus, quae est causa libidinis in actu propagandi.

847. ('9) — Solvitur argumentum principale dist. XXXII. —
Ad argumentum quaest. quartae [n. 818] patet quod iustitia
originalis restituitur in dono aequwalenti ; imo etiam prae-
eminenti [Vid. n. 840].

848. — Solvitur dubium. — a) Sed hic dubitatur : cum
enim iustitia originalis non sit formaliier graiia, igitur nec
eius oppositum, scilicet privatio, formaliter est privatio gra-
tiae; ergo ista privatio iustitiae originalis potest stare cum gra-

(1) Inter subdititia D. August. opera.

778 LIB. II. DIST. XXX-XXXII. ART. IV.

tia, et ita licet gratia detur, manet tamen peccatum originale.
Nisi dicatur quod praecise solvitur debitum habendi iustitiam
originalem. Et hoc incidit cum alia responsione.

b) Respondeo: in statu innocentiae erant dona ordinata,
ita quod iustitia originalts potuit esse sine gratia, non e
converso; et tunc privatio prioris includebat virtualiter pri-
vationem posterioris. Cuicumque igitur (a) tunc restituta fuis-
set gratia sine iustitia originali, si hoc factum fuisset, non
habuisset ipse perfectum statum innocentiae. — Sed pro statu
isto non habent talem ordinem, sed gratia potest inesse sine
tali iustitia; et ipsa simpliciter est donum excellentius quam
talis iustitia. Ipsa igitur gratia inexsistens simpliciter resti-
tuit hominem in statu isto ad perfectionem supernaturalem
sibi possibilem ; sed hoc sine iustitia, licet absolute non con-
tradicant. Unde non repugnant carentia iustitiae originalis,
absolute loquendo, et gratia pro statu isto; repugnant tamen
in quantum illa carentia est culpa avertens a fine ultimo, quia
conversio opposita illi pro statu isto nata est inesse filio Adae
per gratiam sine isto dono.

(«) Ed. Ven. Cuiuscumque.

DISTINCTIO TRIGESIMA TERTIA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

An peccata omnium praecedentium patrum parvuli originaliter
trahant, ut peccatum Adae? — Praedictis adiiciendum videtur, an pec-
cata praecedentium patrum ad parvulos transeant, sicut illud primi
hominis debitum in omnes carnaliter genitos diximus redundasse? Et
si peccata parentum transeunt in parvulos, utrum omnium, qui fue-
runt ab Adam usque ad ipsos, an aliquorum, et non omnium?

Quid super hoc Augustinus in Enchiridio dicere videtur? — De
hoc Augustinus in Enchir. (1) ambigue disserit. Videtur enim appro-
bare peccata parentum praecedentium imputari parvulis / non omnium
tamen qui fuerunt ab Adam, ne importabili et nimia sarcina in poena
aeterna gravarentur parvuli, sed tantum eorum parentum qui eos a
quarta generatione praecesserunt. Quod confirmat illis verbis quibus
in Exodo (2) Dominus ait : Ego sum Deus visitans iniquitates patrum
usque in tertiam et quartam generationem : quasi peccata parentum
proximorum tantum parvulis imputentur, et non alia, quod est per
moderationem divinae miserationis.

Eorum ponit documenta qui dicunt transire in parvulos paren-
tum delicta. — Et quod non illud solum primi hominis delictum par-
vulos teneat, sed etiam alia, illi, quibus ita videtur, ex eo confirmant,
quod etiam parvuli, non modo maiores, dicuntur baptizari in remis-
sionem peccatorum, per pluralem numerum, non per singularem, in re-
missionem peccati. Et David de legitimo matrimonio procreatus dicit (3) :
In iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea;
non dicit : in iniquitate vel peccato. Unde putant non tantum illud
unum peccatum originale, sed etiam plura, quae in peccato Adae re-
periri possunt, et alia parentum peccata parvulis imputari.

Quod in illo uno primo peccato plura reperiuntur. — Quod
vero in actuali peccato Adae plura notari valeant peccata, |Augusti-
nus in Enchir. (4) insinuat : « Possunt, inquit, intelligi plura peccata

(1) Cap. 47. (3) Ps. L. v. 7.

(2) Cap. XX. v. 5. (4) Cap. 45.

780 LIB. II. DIST. XXXIII. TEXT. MAGISTRI.

in una transgressione Adae, si in sua quasi membra dividatur. Nam
et superbia est illic, quia homo in sua potius esse quam Dei pote-
state dilexit: et sacrilegium, quia Deo non credidit: et homicidium,
quia se in mortem praecipitavit : et fornicatio spiritualis, quia inte-
gritas mentis humanae serpentina suasione corrupta est : et furtum,
quia cibus prohibitus usurpatus est : et avaritia, quia plus quam suf-
ficere illi debuit appetivit: et si quid aliud in hoc uno peccato inve-
niri potest » .

Deinde de parentum praecedentium peccatis, utrum parvulis
imputentur, magis opinando quam asserendo disceptat, ita inquiens (1) :
« Parentum peccatis parvulos obligari, non solum primorum hoininum,
sed etiam suorum, de quibus ipsi nati sunt, non improbabiliter dici-
tur. Illa quippe divina sententia (2) Reddam peccata patrum in filios,
tenet eos ante regenerationem, usque adeo ut etiam de legitimo ma-
trimonio procreatus dicat: In iniquitatibus conceptus sum, et in pec-
catis concepit me mater mea. Non dixit : in iniquitate vel in peccato,
cum et hoc recte dici posset, sed iniquitates et peccata dicere maluit ;
quia et in illo uno, quod in omnes homines pertransiit atque tam ma-
gnum est ut eo mutaretur humana natura, reperiuntur, sicut supra
disserui, plura peccata; et alia parentum, quae non ita possunt mu-
tare naturam, reatu obligant filios, nisi gratia Dei subveniat. — Sed de
peccatis aliorum parentum, quibus ab ipso Adam usque ad patrem
suum progeneratoribus suis quisque succedit, non immerito disceptari
potest, utrum omnium malis actibus et multiplicatis delictis origina-
libus qui nascitur implicetur, ut tanto peius quanto posterius quisque
nascatur; an propterea Deus in tertiam et quartam generationem de
peccatis parentum posteris eorum comminetur, quia iram suam quan-
tum ad progeneratorum culpas non extendit ulterius, moderatione mi-
serationis suae, ne illi quibus regenerationis gratia non confertur ni-
mia sarcina in ipsa aeterna damnatione premerentur, si cogerentur ab
ipso initio generis humani omnium praecedentium parentum suorum
originaliter peccata contrahere et poenas pro eis debitas pendere. An
aliquid aliud de re tanta, Scripturis sanctis diligentius perscrutatis
ac tractatis, valeat, vel non valeat reperiri, temere affirmare non
audeo » . — Ecce perspicuum fit lectori Augustinum superiora dixisse
non asserendo, sed diversorum opiniones referendo.

Ostendit Augustinum sibi fore contrarium, si id sentiret. — Alio-
quin sibi ipsi contradicere videretur, qui in eodem libro (3) omnium mi-
tissimam dicit esse poenam parvulorum, qui originali tantum tenentur
peccato, his verbis : « Mitissima sane poena eorum erit qtii praeter

(1) Ib. c. 46. (2; Deut. e. V. v. <t. (3) Cap. 93.

LIB. II. DIST. XXXIII. TEXT. MAGISTRI. 781

peccatum quod originale contraxerunt, nullum insuper addiderunt ; et
in caeteris qui addiderunt tanto quisque ibi tolerabiliorem habebit
damnationem, quanto hic minorem habebit iniquitatem » . — Ecce hic
aperte dicit parvulorum poenam omnium aliarum poenarum esse levis-
simam. — Quod si est, non igitur peccatis patrum praecedentium obli-
gantur, nisi Adae. Si enim pro peccatis actualibus parentum aeterna-
liter punirentur et pro suo originali, non iam minus, sed forte magis
quam ipsorum parentes punirentur. Non igitur pro peccatis parentum
actualibus, nec etiam pro actualibus primi parentis, sed pro originali,
quod a parentibus trahitur, parvuli damnabuntur, pro eo nullam aliam
ignis materialis vel conscientiae vermis poenam sensuri, nisi quod
Dei visione carebunt in perpetuum. Uno igitur, et non pluribus pec-
catis, parvuli obligati sunt. — Unde etiam ea quibus illa opinio mu-
niri videtur, scilicet quod peccata et iniquitates in parvulis aliquando
Scriptura esse significat, utens plurali numero, ita determinat Augu-
stinus in eodem libro (1) : « Quia in Scriptura per singularem numerum
pluralis numerus saepe significari solet, ut ibi (2) : Ora ergo ad Deum,
ut auferat a nobis serpentem, non ait serpentes, quos patiebatur po-
pulus; et e converso per pluralem significatur singularis numerus, ut
in Evangelio (3) : Mortui sunt enim qui quaerebant animam pueri,
non ait mortuus est, cum loqueretur de Herode ; et in Exodo (4) : Fece-
runt Deos aureos, cum unum fecerint vitulum, de quo dixerunt: Isti
sunt dii tui, Israel; ita et illud originale unum plurali numero signi-
ficatur, cum dicimus parvulos in peccatorum remissionem baptizari,
et in peccatis vel iniquitatibus concipi.

An peccatum Adae sit gravius caeteris? — Hic quaeri solet,
utrum peccatum transgressionis Adae, ex quo processit originale, et
in quo plura superius notata sunt peccata, gravius fuerit caeteris pec-
catis ? — Quibusdam ita esse videtur, quia illud peccatum totam hu-
manam naturam mutavit, sicut Augustinus dicit in Enchir. (5): « Illud
unum peccatum, in loco et habitu tantae felicitatis admissum, tam ma-
gnum est, ut in uno homine originaliter , et, ut ita dixerim, radicaliter
totum genus humanum damnaretur » . Idem in lib. De Civit. Dei (6) ;
« Tanto maiori iniustitia violatum est illud mandatum, quanto faci-
liori poterat observantia custodiri. Nondum enim ipsi voluntati cupi-
ditas resistebat, quod de poena transgressionis postea secutum est » .
— His aliisque utuntur auctoritatibus qui illud peccatum caeteris

(1) Cap. 44.

(2) Num. c. XXI. v. 7 , ubi Vulgata habet serpentes.

(3) Matth. c. II. v. 20. (5; Oap. 48.

(4) Cap. XXXII. v. 4. (6) Lib. XIV. c. 12.

782 LIB. II. DIST. XXXIII. TEXT. MAGISTRI.

aliorum honiinum peccatis gravius esse dicunt. — Quod etiam ratione
ostendere laborant hoc modo: magis nocuit illud peccatum quam ali-
quod aliorum, quia totum humanum genus vitiavit ac morti utrique
subdidit, quod nullo alio peccato factum est; maiorem ergo effectum
mali habuit illud peccatum quam aliquod aliud.

Responsio contra illos, ubi alia peccata ostenduntur illo maiora.
— Ad quod dici potest, quia licet illud peccatum humanam naturam
mutaverit in necessitatem mortis et in totum genus humanum reatum
diffuderit, non est tamen putandum gravius fuisse peccato in Spiri-
tum Sanctum, quod neque hic, neque in futuro, ut Veritas ait (1), dimit-
titur. — Quod vero totam humanam naturam corrupit, non ideo est
quia gravius fuerit cunctis aliis peccatis, sed quia ab homine commis-
sum est quando in uno homine tota natura humana consistebat, et
ideo tota in eo corrupta est, maioremque effectum mali intulit quan-
tum ad multiplices defectus qui ex eo manaverunt, sed non quantum
ad poenam aeternam, quam graviorem non meruit quam plures postea
meruerunt per alia peccata ; imo alios graviorem promeruisse credimus
iram quam Adam meruerit.

An illud peccatum sit primis parentibus dimissum? — Si vero
quaeritur, an illud peccatum primis parentibus fuerit dimissumf, di-
cimus eos per poenitentiam veniam consecutos. Unde Augustinus in
lib. De Baptismo parvulorum (2) ait : « Sicut illi primi parentes postea
iuste vivendo creduntur per Domini Sanguinem ab extremo liberati
supplicio, non tamen in illa vita meruerunt ad Paradisum revocari,
sic et caro peccati, etiam remissis peccatis, si homo in ea iuste vixe-
rit? non continuo meretur eam mortem non perpeti, quam traxit de
propagine peccati » .

Quod peccata parentum visitantur in filios, et quod non sunt ad-
versa quae Deus dicit in Exodo et in Ezechiele. — Et licet peccatis
parentum, nisi Adae, parvuli non obligentur, non est tamen diffitendum
peccata parentum in filios redundare, sicut Dominus in Exodo (3) ad
Moysen ait : Ego sum Deus fortis, zelotes, visitans iniquitates patrum
in filios usque in tertiam et quartam generationem, his qui oderunt
me. His verbis aperte insinuatur quod Deus reddit peccata patrum
super filios tertios et quartos, — Huic autem videtur adversari quod
Dominus ait in Ezechiele (4) : Quid est quod inter vos parabolam verti-
tis in proverbium istud, dicentes: patres comederunt uvam acerbam,

(1) Matth. c. XII. v. 32.

(2) De Peccator. merit. et remis. ac de Baptismo par. Lib. II. c. 34.

(3) Cap. XX v. 5. (4) Cap. XVIII. v. 2. seqq. et v. 20.

LIB. II. DIST. XXXIII. TEXT. MAGISTRI. 783

et dentes filiorum obstupescunt ? Vivo ego, dicit Dominus, si erit vobis
ultra parabola haec in proverbium in Israel. Ecce omnes animae meae
sunt: ut anima patris, ita anima ftlii mea est. Et anima quae pec-
caverit, ipsa morietur. Filius non portabit iniquitatem patris , et pater
non portabit iniquitatem filii. Iustitia iusti super eum erit, et impietas
impii erit super eum. His verbis videtur Deus corrigere per Prophe-
tam quod male dixerit in Lege. Si enim peccata parentum reddit in
tertiam et quartam generationem, iniustitia videtur Dei esse? ut alius
peccet, et alius puniatur. Quomodo enim iustum est? alium peccare,
et alium peccata lugere ? » .

Determinatio praemissarum auctoritatum convenientiam ostendens.
— Sed? ut ait Hieronymus (1), « ne Lex et Prophetae, id est Exodus
et Ezechiel, imo ipse Deus? qui et hic et ibi locutus est? in sententiis
discrepare videantur » , attendamus ftnem illius anctoritatis Exodi.
Dicto enim : Reddo iniquitates patrum in ftlios, addit : His qui ode-
runt me,' per quod evidenter ostendit, « non ideo puniri filios? quia
peccaverunt patres, sed quia eis similes quodam haereditario malo
Deum oderunt » . Illud ergo quod in Exodo Dominus dicit? sicut Hie-
ronymus tradit? non id sonat quod multi existimant, nec est simile
huic proverbio: Patres comederunt uvam acerbam, etc. Illud enim
Exodi Hieronymus super illud Ezechielis, et Augustinus super illud
Psalmi (2) : Deus laudem meam ne tacueris, de filiis peccata patrum imi-
tantibus accipiendum censent ; super quos dicitur Deus reddere peccata
patrum, quia punit eos, eo quod imitantur peccata patrum? non quia
patres peccaverunt. Non itaque corrigit Deus in Propheta quod ante
dixerat in Lege, sed quomodo intelligendum sit aperit. Unde et illos
qui prave intelligebant arguit? qui dicebant: Patres comederunt, etc.

Quare dixerit in tertiam et quartam generationem? et quare pa-
tres tantum commemoravit? — Verumtamen, si de imitatoribus ma-
lorum illud accipitur? quare tertiam et quartam generationem tantum
commemoravit? cum in qualibet generatione rei teneantur qui peccata
patrum imitantur? Et quare patres commemoravit, cum et illi omnes
mali sint qui quorumlibet malorum peccata imitantur? — Sed ideo
patres specialiter nominavit, quia maxime patres filii imitari solent?
quos praecipue diligunt. — Et tertiam et quartam generationem ideo
commemoravit, quia solent parentes interdum tamdiu vivere, donec
filios tertios et quartos habeant, qui patrum iniquitates videntes, eorum
impietatis haeredes per imitationem efficiuntur. Secundum hunc mo-
dum recte intelligitur ad litteram quod in Exodo dicitur.

Quomodo illud Exodi intelligi debeat secundum mysterium? —
Quod etiam mystice intelligendum esse ostenditur, ex eo quod para-

(1) Sup. Ezech. c XVIII. v. 2. (2) Enarrat. in Ps. CVUI. v. 14.

784 LIB. II. DIST. XXXIII. TEXT. MAGISTRI.

bola dicitur. « Si enim parabola est, ut ait Hieronymus (1), aliud verbis
sonat, aliud sensu continet. Unde aliqui ita edisserunt: Patrem in
nobis esse dicunt levem punctum sensuum » , scilicet primum motum
suggestionis, vel cogitationis ; « filium vero, si cogitatio conceperit pec-
catum » , in quo notatur consensus et delectatio mulieris / « nepotem,
si quod cogitaveris atque conceperis opere compleveris » , vel complere
decreveris, in quo notatur consensus viri, sive patratio peccati ; « pro-
nepotem autem, si non solum feceris, sed in eo glorieris, et haec est
quarta generatio » : non quia tres praecesserint, sed quarta dicitur,
quia quarto loco a primo motu, qui est quasi pater, enumeratur. Deus
igitur « primos et secundos stimulos cogitationum, quos Graeci pro-
pathias vocant, sine quibus nullus hominum esse potest, non puniet
aeternaliter; sed si cogitata quis facere decreverit, et quae fecit cor-
rigere noluerit » , quae sunt mortalia peccata et tertia et quarta ge-
neratio.

Per quid probatur, quool primus motus non puniatur aeternaliter ?
— Ad probandum vero, ut ait Hieronymus (2), quod primus pulsus co-
gitationis non puniatur aeternaliter a Deo, illud de Genesi (3) afferen-
dum est: Cham enim peccavit, irridens nuditatem patris, et senten-
tiam non ipse, sed filius eius Chanaam accepit: Maledictus Chanaamy
servus erit fratrum suorum. Quae enim iustitia est, ut pater pecca-
verit, et filius punitus sit ? » . Sed in mysterio illud dictum est.

(1) Loc cit. v. 1. seq. (2) Ib. (3) Cap. IX. v. 25.

- o (f^s^s^^ytyiy^ c

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXXIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

849. ( '• ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
irigesimam teriiam quaero:

Utrum peccato orlginali debeatur sola carentia visio-
nis dicinae pro poena ?

850. — Argumenta principalia (1). — Quod non: — a) Au-
gust. in Enchir. 24(2): Firmissime tene, et nullatenus du-
bites. etiam parvulos qui sine Sacramento Daptismatis de
hoc saeculo transeunt aeterni ignis supplicio sempiterno
puniendos.

b) Praeterea, parvuli habebunt corpora passibilia, quia
non gloriosa; igitur poterunt pati ab activo eis praesente; ergo
ab igne. — Ant si dicis quocl praeservabuntur, ne ignis possit in
ipsos agere, saltem videntur posse pati poena interiori, scili-
cet famis et sitis, et ita poena sensus.

c) Praeterea, fomes erit in eis non extinctus; ergo pote-
runt habere concupiscentias inordinatas secunclum eum; pote-
runt igitur sibi inordinate appetere delectabilia, propter quo-
rum abJationem et subtractionem poterunt tristari, et ita pati
poena interiori.

d) Praeterea, habebunt usum rationis et cognoscent natu-
ram suam; ergo poterunt cognoscere se ordinatos ad vitam
aeternam; et cum quilibet habens ordinatum (a) appetitum
appetat illam, secundum August. XIII. Trinit. cap. 5, ergo
ex certitudine carentiae illius desiderati poterunt tristari, et
ita pati poena interiori.

e) Praeterea, exsistens in puris naturalibus haberet istud
damnum; ergo exsistens deordinatus per culpam, curn habeat
malitiam, quam iste non habet, debet habere poenam, quam
iste non habet, alioquin culpa esset impunita; et lta non soium
damnum erit poena istis, sed aliquid aliud.

(a) Ed. Ven. inordinatum. (1) Solvuntur nd n. 855.

(2) Potius De Fide ad Petrum, c. 27 isubdititium;.

Tom. II. 50

786 LIB. II. DIST. XXXIII. QUAEST. UNICA.

851. — Oppositum vult Magister in littera, et Augustinus
in Enchir., quod mitissima poena, etc. [Vid. pag. 780].

852. (2) — Ostenditur damnatos ob solum peccatum origi-
nale nullam habituros poenam. — Hic videtur Magistrorum esse
sententia : — a) Quod damnatl pro solo peccato originali
nullam habebunt poenam sensus exterioris, puta ignis; quia
nullam delectationem inordinatam habuerunt, cui delectationi
correspondeat acerbitas ignis affligentis ut propria poena.

b) Nullam etiam habebunt interiorem, ut tristitiam;
quia si tristarentur de statu suo, et tristitia, secundum Au-
gustinum (1), sit de his quae nobis invitis accidunt, ergo ipsi
involuntarie sustinerent statum suum, et vellent oppositum,
et ita murmurarent contra dispositionem divinam, et ita habe-
rent inordinatam dispositionem voluntatis: quod videtur absur-
dum; nam sententia divina est dispositum quod ubicumque
ceciderit lignum, ibi erit, m Ecct. (2); igitur cum isti nul-
lam inordinatam volitionem habuerunt in isto statu, sequitur
quod nullam tristitiam interiorem habebunt.

c) Praeterea, si tristarentur de carentia beatitudinis et vi-
sionis divinae, cum desperent de ea, quia non habebunt spem,
igitur haberent poenam gravissimam inter poenas omnium
damnalorum, scilicet tristitiam ex desperatione.

d) Yidetur etiam quod simpliciter maior sit poena
tristitia homini, ut distinguitur contra dotorem, quam aliqua
poena alia sensus ; quia sicut votuntas est magis appetitus
liominis in quantum homo quam appetitus sensitivus, ita
quidquid agit vel patitur secundum voluntatem simpliciter ma-
gis agit et patitur in quantum homo quam secundum aliquem
alium appetitum; et ita simpliciter magis patitur si tristatur
quam si doleat. Et ita non videtur quod sit ponenda in eis
aliqua tristitia.

853. ( 3 ) — De cognitione damnatorum ob solum peccatum
originale. — Et si quaeratur de eis quantum ad cognitionem,
sine assertione potest concedi quod cum non * habeant * intel-
lectum impeditum corpore corruptibili, in tantum quantum
noster intellectus impeditur in isto corpore, nec etiam erit im-
pedimentum per tormenta, sicut habebunt damnati, poterunt
habere cognitionem naturalem rerum, et hoc de novo aeqiii-

(I) De Civit. Dei, Lib. XIV. c. 15. (2) Cap. XI v. 3.

LIB. II. DIST. XXXIII. QUAEST. UNICA. 787

sitam; quia hoc non repugnat immobilitatl status eorura,
cum hoc etiam non repugnet immobilitati status beatorum,
quod de novo intelligant aliqua facta coniingentia; igitur a
simili non repugnat firmitati status eorum, quae est in vi-
dendo Verbum, quod de novo intelligant aliquod verum ne-
cessarium, quod prius non intellexerunt, et ex uno vero ne-
cessario intelligere aliud verum necessarium, et ita possunt
addiscere aliqua vera necessaria de necessariis in genere pro-
prio. Ita igitur et isti, cum non habeant ita perfectam cogni-
tionem, ut nullam possint recipere, nec sit verisimile ponere
in eis impedimentum propter quod istam non possunt acqui-
rere, videtur probabile concedere quod omnium naturaliter
cognoscibilium possunt naturaliter cognitionem habere, excel-
lentius quam aliqui * Philosophi * habuerunt pro statu isto; et
ita aliqualem beatitudinem naturalem de Deo cognito in uni-
versali poterunt attingere.

'854. (*) — An beatitudinem in particulari noscant? —- Sed
si quaeratur de cognitione beatitudinis in particulari, utrum
illam habeant, vel de ea tristentur, respondeo, sicut dictum
fuit in prima quaest. I. [n. 8]: ista cognitio non est possi-
bilis homini, nisi supernaturaliter elevetur. — Vel igitur non
dabitur illis illa cognitio supernaturalis in particulari, quia
esset eis ad tristitiam, quam non demeruerunt habere, sicut
demeruit paganus, propter quod demerituni sibi cedit cognitio
beatitudinis in particulari ad poenam gravissimam, ut scilicet
tristetur desperans se posse ad istam pervenire: vel si istam
cognitionem in particulari habuerint, non tristabuntur, quia
erunt contenti de statu suo, scientes Deum de se ita dispo-
suisse, nec suo actu hoc aliquando demeruisse.

855. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad primum
argumentum [n. 850a] respondet Bonaventura dicens quocl Au-
gustinus excessive loquitur de illis poenis, sicut frequenter fa-
ciunt Sancti; quia aliqui dixerunt eos nullam habere culpam,
et ita nullam poenam; quia, secundum Philosophum, sicut in
moribus via deveniendi ad mediura est aliqualiter procedere
ultra medium versus extremum, II. Ethic., ita frequenter Sancti,
extinguendo contra se haereses pullulantes, excessive locuti
sunt, volentes declinare ad aliud extremum. Et ita multum pon-
derandum est contra quos haereticos Sancti sunt locuti: sicut

/00 LIB. II. DIST. XXXIII. QUAEST. UNICA.

Augustinus contra Arium videtur quasi declinare ad Sabel-
liura, et e eonverso; similiter videtur contra Pelagium decli-
nare ad Arium, et e converso.

(5) AUler posset dici quod aetemi ignis supplicio in sensu
divisionis, id est in illo supplicio quod est in aeterno igne,
sunt cremandi, id est sunt puniendi poena damni, et non poena
sensus aeterni.

b) Ad secundum [n. 850 b] dicendum quod sicut damna-
torum corpora patientur ab aeterno igne, sed non dissolventur,
ita isti carebnnt perpetua visione Dei supematurati, sine omni
tali passione exteriori; nullam etiam passionem interiorem
patientur, per quam possint consumi; ita quod, ex dispositione
divina, corpora illa erunt impassibilia, licet non ex dote im-
passibititatis; ita quod nec ab extra, nec ab intra patientur.

c) Ad aliud [n. 850 c] de fomite dico quod sicut foraes
iste nullum motum inordinatum suscitavit in eis in via ista,
nec ibi aliquem suscitabit.

d) Ad aliud [n. 850 d] dico quod desideriwn naturale
non causat tristitiam nisi sit etectivum (a): sed hoc non vi-
detur ponere per se istum magis punitum quam illum; quia
sicut non est per se praemium intellectui cognoscere creatu-
ram, sed Deum, ita non videtur per se poena damni intelle-
ctui non cognoscere creaturam; sed per se poena est visione
Dei privari; et quoad hoc sunt isti aequales.

e) Et ideo (ad quinium (b) ) [n. 850 e\ dici potest, sicut di-
ctum est dist. 29. huius II. (c) [n. 806 c\, quod alter punitur,
alter non; aliter enim debitor est iustitiae quam accepit iste, et
modo non habet, et aliter ille cui non datur, non propter ali-
quam culpam suam et reatum: sicut si duos primo ex aequo
acceptarem gratuite ad aliquem honorem vel ad aliquod donum
accipiendum, postea alter offenderet, per quod demeretur il-
lum honorera, et alter non, tamen non offendenti non datur,
non propter aliquod demeritum, sed quia non placeret mihi
istum honorem sibi dare; isti vero essent inaequales, quia
alter privatur quia reus, et alter non. — Tamen de facto num-
quam erit aliquis in puris naturalibus, quia Deus naturam
rationalem quam fecit semper producit ad finem, si non fuerit
ex parte illius impedimentum vel defectus.

(a) Ed. Ven. elicitum. (b) Deest in Ed. Ven. (c) Ed. Ven. primi.

DISTINCTIO TRIGESIMA QUARTA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Quae de peccato animavertenda sunt ? — Post praedicta, de peccato
actuali diligenti indagine quaedam consideranda sunt, scilicet: quae
fuerit orlgo et causa primi peccati, utrum res bona, an res mala:
postea in qua re sit peccatum : deinde quid sit peccatum, et quot
modis flat: et de differentia ipsorum peccatorum.

Quae fuit origo et causa peccati prima ? — Causa et origo prima
peccati res bona exstitit, quia ante primum peccatum non erat aliquid
mali, unde oriretur. Cum enim originem et causam habuerit, aut ex bono,
aut ex malo habuit : sed malum ante non erat ; ex bono igitur ortum
est. Prius enim in Angelo ortum est peccatum, et postea in homine.
Et quid erat Angelus nisi bona natura Dei? Non ex Deo ortum est
malum quod fuit in Angelo : non ex alio quam ex Angelo ; ex bono
igitur ortum est. Unde Augustinus (1) in responsionibus contra Iulianum
haereticum, qui dixerat : « Si ex natura peccatum est, tunc mala est
natura » , ait : « Quaeso ut, si potest, respondeat. Manifestum est, ex
voluntate mala, tamquam ex arbore mala, fieri omnia opera mala, tam-
quam fructus malos ; sed ipsam malam voluntatem unde dicit exor-
tam nisi ex bono? Si enim ex Angelo, quid est Angelus nisi bonum
opus Dei? Si ex homine, quid erat ipse homo nisi bonum opus Dei?
Imo quid erant haec duo, antequam in eis oriretur mala voluntas,
nisi bonum opus Dei et bona et laudanda natura ? Ergo ex bono ori-
tur malum, nec fuit unde oriri posset nisi ex bono. Dico ergo, quia
voluntatem malam nullum malum praecessit, sed ex bono originem
habuit » . — Hic aperte dicitur primam causam et originem mali bo-
nam fuisse naturam. Et nihilominus ostenditnr cuius peccati fuerit
causa, scilicet malae voluntatis.

Quod mala voluntas secundaria causa fuit malorum, — Mala
autem voluntas illa Angeli et hominis causa est etiam malorum sub-
sequentium, scilicet malorum operum et malarum voluntatum. Unde

(1) De Nupt. et Concup. Lib. II. c. 28.

790 LIB. II. DIST. XXXIV. TEXT. MAGISTRI.

Augustinus in Enchir.(l): « Nequaquam dubitare debemus, rerum bona-
rum quae ad nos pertinent causam non esse nisi bonitatem Dei; malarum
vero ab immutabili bono deficientem boni mutabilis voluntatem, prius
Angeli, postea hominis; hoc primum est creaturae rationalis malum,
id est prima privatio boni » . — Ecce habes primam voluntatem boni
mutabilis, id est Angeli vel hominis, deiicientem ab immutabili bono,
id est a Deo, causam esse malarum rerum ad nos pertinentium ; quia
causa est tam peccatorum quam poenarum quibus premitur humana
natura. Prima igitur origo et causa peccati bonum fuit, et secunda
malum quod ortum est ex bono.

In qua re sit peccatum, an in bona, an in malaf; et dicitur quia
in re bona tantum. — Ostensa origine mali, superest videre in qua re
sit malum, scilicet an in re bona, an in re malaf — Qui recte acu-
teque sapit non nisi in bono malum esse intelligit, id est in natura
bona. Malum enim est corruptio vel privatio boni: ubi autem bonum
non est, non potest esse corruptio vel privatio boni ; peccatum igitur non
potest esse nisi in re bona. Sicut enim morbis ac vulneribus corrum-
puntur corpora, quae, ut ait Augustinus in Encliir. (2), « sunt privatio
nes eius boni quod dicitur sanitas, ita et animorum quaecumque sunt
vitia naturalium sunt privationes bonorum. Quid est enim aliud quod
malum dicitur nisi privatio bonif » . « Bonum enim minui malum est;
quamvis quantumcumque minuatur, necesse est ut aliquid remaneat,
si adhuc natura est ; non enim consumi potest bonum quod est natura,
nisi et ipsa consumatur. Cum vero corrumpitur, ideo malum est eius cor-
ruptio, quia eam qualicumque privat bono ; nam si nullo bono privat, non
nocet: nocet autem; adimit igitur bonum. Quamdiu itaque natura corrum-
pitur* inest ei bonum, quo privetur » (3). « Ac per hoc nullum est quod
dicitur malum, si nullum sit bonum. Sed bonum omnino malo carens inte-
grum bonum est ; cui vero inest malum vitiatum vel vitiosum bonum est ;
nec malum unquam potest esse ullum, ubi est nullum bonum. — Unde
res mira conficitur, ut quia omnis natura, in quantum natura est, bo-
num est, nihil aliud dici videtur cum vitiosa natura mala natura esse
dicitur, nisi malum esse quod bonum est, nec malum esse nisi quod
bonum est » (4). — Hac contextione evidenter insinuatur malum non
posse esse nisi in re bona; ubi etiam, licet absurdum videatur, ma-
nifeste dicitur esse malum quocl bonum est.

<luod ex praemissis sequitur, scilicet quod cum dicWur malus
homo dicitur malum bonum. — Ex quo colligitur nihil aliud signi-
ficari cum dicitur homo malus nisi bonum malum. Unde Augustinus
in eodem (5) subdit : « Quid est malus homo nisi mala natura?; quia homo
natura est. Porro, si homo aliquod bonum est, quia natura est, quid

(1) Cap. 23 et 24. (2) Cap. 11. (3) 76. c. 12. (4)76. c. 13. (5) Loc. cit.

LIB. II. DIST. XXXIV. TEXT. MAGISTRI. 791

aliucl est malus liomo nisi malum bonum? Tamen cum duo ista discer-
nimus, invenimus nec ideo malum quia homo est, nec ideo bonum
quia iniquus est; sed bonum quia liomo, malum quia iniquus. Omnis
itaque natura, etiam si vitiosa sit, in quantnm natura est bona est;
in quantum vitiosa est mala est » .

Quod regula Dialecticorum cle contrariis fallit in his, scilicet bono
et malo. — Ideoque « in his contrariis, quae bona et mala vocantur,
illa Dialecticorum regula deficit, qua dicunt nulli rei duo simul inessse
contraria / ' nullus enim potus aut cibus simul dulcis est et amarus ;
nullum simul corpus ubi album ibi et nigrum; et hoc in multis ac
pene in omnibus reperitur contrariis, ut in una re simul esse non
possint. Cum autem bona et mala nullus ambigat esse contraria, non
solum simul esse possunt, sed mala omnino sine bonis et nisi in bonis
esse non possunt. Et haec duo contraria ita simul sunt, ut si bonum
non esset in quo malum esset, prorsus nec malum esse potuisset, quia
non modo ubi consisteret, sed unde oriretur corruptio non haberet,
nisi esset quod corrumperetur, quoniam nihil est aliud corruptio
quam boni exterminatio. Ex bonis igitur mala orta sunt, et nisi in
bonis non sunt » (1). « Nec fuit prorsus unde oriretur ulla mali natura,
nisi ex Angeli et hominis natura bona, unde primitus orta est vo-
luntas mala » (2).

Epilogum facit, ad alia transiturus. — Ex his aperitur quod
primo et secundo supra diximus investigandum, scilicet quae fuerit
origo mali, et in qua re sit ; ex bona enim re ortum et in re bona
consistere, praemissis testimoniis comprobatur.

Sententiae illi qua dictum est bonum esse mcdum opponitur de
prophetia quae ait: Vae his qui dicunt bonum malum. — Ad hoc
autem quod dictum est, « mcdum esse quod bonum est » , quidam sic
opponunt : si bonum malum esse dicimus, incidimus in illam senten-
tiam propheticam (3), ubi legitur: Vae his qui dicunt bonum, malum, et
malum bonum. Igitur si hanc maledictionem vitare volumus, nullate-
nus dicere debemus bonum esse malum, et e converso. — Hoc autem
Augustinus in eodem libro (4) determinat dicens : « Id quod dictum est
in Prophetia intelligendum est de ipsis rebus quibus homines mali
sunt, non de hominibus. Unde qui adulterium dicit bonumy in eum
cadit illa prophetica detestatio » , et in eum qui « dicit malum esse
hominem, vel bonum esse iniquum. Qui enim dicit hominem in quan-
tum homo est malum esse, et bonitatem esse iniquitatem, opus Dei
culpat, quod est homo, et vitium hominis laudat, quod est iniquitas » (5).

(1) D. August. ib. c. 14. (3) Isai. c. V. v. 20.

(2) Ib. c. 15. (4) Cap. 19. (5) Ib c. 13.

DISTINCTIO TRIGESIMA QUINTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quid sit peccatum f — Post haec videndum est quid sit pecca-
tum. — Peccatum est, ut ait Augustinus(l), « omne dictum,vel factum ,
vel concupitum, quod fit contra legem Dei » . — Idem in lib. De Duabus
Animabus (2) : « Peccatum est voluntas retinendi vel consequendi quod
iustitia vetat » . — In utraque assignatione de actuali peccato agitur,
et mortali, non veniali. — Ex prima descriptione ostenditur peccatum
esse voluntas mala, sive locutio et operatio prava, id est actus malus,
tam interior quam exterior ; ex altera vero tantum ostenditur' esse
actus interior; voluntas enim, ut in superioribus (3) dictum est, motus
animi est; actus ergo interior est. — Ambrosius quoque in lib. de Para-
diso (4) ait : « Quid est peccatum nisi legis divinae praevaricatio et coe-
lestium inobedientia praeceptorum? » Ergo in praevaricante peccatum
est. sed in mandante culpa non est. Non enim consisteret peccatum,
si interdictio non fuisset. Non consistente autem peccato, non solum
malitia, sed etiam virtus fortasse non esset, quae, nisi aliqua malitiae
fuissent ut semina, vel subsistere, vel eminere non posset » . — Ecce prae-
varicationem legis et inobedientiam definit Ambrosius esse peccatum.

Diversorum sententias de peccato ponit. — Quocirca, diversitatis
huius verborum occasione, de peccato plurimi diversa senserunt. —
Alii enim dixerunt voluntatem malam tantum esse peccatum et non
actus exteriores: alii voluntatem et actus: alii neiitrum, dicentes omues
actus esse bonos et a Deo et ex Deo auctore esse, malum autem nihil
esse, ut ait Augustinus super Ioannem (5) : Omnia per ipsum factasunt,
et sine ipso factum est 7iihil(6), id est peccatum, quod nihil est; et nihil
fiunt homines cum peccant » . Supra (7) enim dixit Augustinus, quod
malum est privatio boni vel corruptio boni ; quod etiam in lib. LXXXIII.
QQ. quaest. 6. ait: « Summum malum nullum modum habet, caret enim
omni bono » : at modus aliquid boni est ; non igitur est, quia nulla
specie continetur, totumque hoc nomen mali de speciei privatione re-
pertum est » . — Item, in Dogmatibus Ecclesiasticis(S) dicitur : « Malum
vel malitiam non esse a Deo creatam, sed a Diabolo inventam, qui
et ipse bonus creatus est» . — Idem etiam in lib. Contra $Ianichaeos(9),

(1) Contra Faust. Manich. Lib. XXII. c. 27. (4) Cap. 8. (5) Tract. 1 .

(2) Cap. 11. (6) Cap. I. v. 3. (7) Dist. 34. pag. 790.

(3) Dist 26. pag. 706. (8) Cap. 27. (9) Cap. 8.

LIB. II. DIST. XXXV. TEXT. MAGISTRI. 793

quicl sit peccare ostendit clicens : « Peccare quid aliud est nisi in ve-
ritatis praeceptis vel in ipsa veritate errare? Quod si non voluntate
faciunt peccatores, iniuste iudicantur » .

Quid igitur in liac tanta varietate tenendum, quidve dicendum?

Vera sententia de peccato proponitur. — Sane dici potest et li-
bere tradi debet peccatum esse actum malum, interiorem et exterio-
rem, scilicet malam cogitationem, locutionem et operationem ; praecipue
tamen in voluntate consistit peccatum, ex qua tamquam ex arbore
mala procedunt opera mala tamquam fructus mali (1).

Traditio quorumdam, qui dicunt voluntatem malam et actum in
quantum sunt esse naturas, et ideo bona; in quantum vero mala sunt
esse peccata. — Quiclam autem, diligenter attendentes verba Augu-
stini, quibus supra et in aliis Scripturae locis utitur, non indocte tra-
dunt voluntatem malam et actus inalos, in quantum sunt vel in quan-
tum actus sunt bona esse ; in quantum vero mala sunt peccata esse ;
qui voluntatem et actum quemcumque bonam Dei naturam esse di-
cunt, in quantum actus est vel voluntas, et ex Deo auctore esse; in
quantum vero inordinate et contra legem Dei fit. et fine debito caret,
peccatum est, et ita in quantum peccatum est nihil est, nulla enim
substantia est, nulla natura est.

Auctoritatibus probant voluntates et actus omnes esse bona in quan-
tum sunt. — Quod autem voluntas omnis et actio bonum sit in quan-
tum est, ex eo probant quod ait Augustinus lib. LXXXIII QQ.(2):
« Deus boni tantummodo causa est; quocirca mali auctor non est,
quia omnium quae sunt auctor est, quae in quantum sunt in tan-
tum bona sunt » . Idem probans niliil casu fieri in mundo, ait in
eodem (3) : « Quidquid casu fit temere fit : quidquid temere fit non fit
providentia. Si ergo casu aliqua fiunt in mundo, non providentia uni-
versus mundus administratur : si non providentia universus mundus
administratur, aliqua natura vel substantia est quae ad opus provi-
dentiae non pertinet. Omne autem quod est in quantum est bonum est ;
summum enim est illud bonum cuius participatione sunt caetera bona; et
omne quod mutabile est, non per se, sed boni illius participatione in
quantum est bonum est, quod divinam etiam providentiam vocamus.
Nihil igitur casu fit in mundo » . — His testimoniis innituntur ad osten-
dendum omne quod est in quantum est bonum esse. Unde idem Au-
gustinus, I. lib. De Doctr. Christ. (4) ait : « Ille summe ac primitus est,
qui omnino incommutabilis est, et caetera quae sunt, nisi ab illo esse
non possunt, et in tantum bona sunt in quantum acceperunt ut sint » .

Quid ex praedictis sequatur? — Ex praedictis colligitur atque
infertur, quia si mala voluntas et mala actio est, in quantum est bona

(1) Mattk. c. VII. v. 17. (2) Qunest. 21. (3) Quaest. 24. (4) Cap. 32.

794 LIB. II. DIST. XXXV. TEXT. MAGISTRI.

est. — Sed quis est qui diffitetur malam voluntatem esse et malam
actionem? Mala igitur voluntas sive actio in quantum est bonum est,
et in' quantum voluntas est vel actio bonum similiter est; sed ex vitio
mala est, quod vitium a Deo non est, neque aliquid est. Quod Au-
gustinus notasse videtur lib. LXXXIII QQ. (1) dicens: « Vitium est
voluntatis, quo est homo deterior ; quod vitium longe abest a voluntate
Dei, ut ratio docet » . — Ex hoc loco probant voluntatem in quan-
tum vitiosa est non esse a Deo ; et in quantum vitiosa est peccatum
est ; et peccatum est, ut aiunt, in quantum non habet ordinem nec
rinem debitum. Ita et actio, in quantum ex malo procedit et ordinem
non habet et ad malum tendit.

Alia probatio, quod omnis actus in quantum est bonus est. —
Item et aliter probant omnem actum, interiorem vel exteriorem, in
quantum est esse bonum ,' quia nou esset actus malus, nisi esset res
bona, quia non est aliqua res mala, nisi eadem res bona sit. — Unde
Augustinus in Enchir. (2): « Omnis natura bonum est, nec res aliqua
mala esset, si res bona ipsa quae mala est natura non esset. Non igitur
potest esse malum, nisi esset aliquod bonum. Quod cum dici videatur
absurde, connexio tamen ratiocinationis nos compellit hoc dicere » . —
Ex praemissis testimoniis asserunt omnes actus in quantum sunt
esse res bonas, nec aliquid esse malum, id est peccatum, nisi idem
quoque secundum aliquid bonum sit; et omnium quae sunt in quan-
tum sunt Deum auctorem praedicant, et eius voluntate omnia esse
quaecumque sunt, quae in quantum sunt naturae sunt.

Obiectio contra illos qui clicunt omnes actus in quantum sunt esse
bonos. — Quibus opponitur : si omnia quae sunt in quantum sunt
bona sunt et naturae sunt, ergo adulterium et homicidium et similia
in quantum sunt bona sunt et naturae sunt, et Deo volente fiunt.
Quod si est, tunc illi qui faciunt illa bona agunt : quod penitus absur-
dum est. — His vero sic illi respondent : dicunt equidem, adulterium,
homicidium et huiusmodi non simpliciter actus denotare, sed actuum
vitia; actusque ipsos adulterii et homicidii in quantum sunt, vel in
quantum actus sunt, a Deo esse, et bonas naturas esse; sed non in
(juantum adulterium et homicidium sunt. Et ideo non sequi dicunt,
si actus qui homicidia et adulteria sunt a Deo sunt, quod homicidia
et adulterio a Deo sint.

Alia illorum oppositio contra eosdem. — Item aliter eis opponi-
tur : si aliquid non est malum quod non sit natura vel res bona, quo-
modo igitur peccata sunt non credere in Deum, non ire ad ecclesiam
et huiusmodi, cum ista non sint naturae, imo omnino non sintf Non
est enim aliquid vel res aliqua non ire ad ecclesiam, vel non credere

(1) Quaest. 3. (2) Cap. 13.

LIB. II. DIST. XXXV. TEXT. MAGISTRI. 795

et huiusmodi. — Ad quod dicunt, his atque huiusinodi dictionibus,
quae videntur privationes simpliciter notare et nihil ponere, quia per
negationem dicuntur, vere aliqua poni, actusque per eas significari.
Non credere enim in Christum incredulitatem dicunt, et nomine in-
credulitatis malum mentis actum significari. Ita etiam cum dicitur
non ire ad ecclesiam malum est, non euntis contemptus significatur,
icl est voluntas mala vel propositum; hoc est enim declinare a bono,
et ideo malum est, sicut e converso declinare a malo bonum est. Sicut
ergo declinatio a malo aliquid ponit, scilicet voluntatem et propositum
vitandi malum, non enim potest esse bonum quod omnino nihil est,
ita declinatio a bono quod est significat, scilicet voluntatem et pro-
positum mali. — Et secundum hoc vera est et generalis illa peccati
mortalis descriptio, quam supra (1) posuit Augustinus.

Utrum malus actus in quantum peccatum est sit privatio vel cor-
ruptio boni? — Potest etiam quaeri ab eisdem: cum peccatum sit,
ut supra dictum est, privatio vel corruptio boni, et omnis actus malus
sit peccatum, utrum sit privatio vel corruptio boni in quantum pec-
catum est, vel non? Si enim in quantum peccatum est corruptio boni
est, cum corruptio vel privatio boni poena sit homini, in quantum
igitur peccatum est poena est. Quod si est, tunc in quantum pecca-
tum est bonum esse videtur et a Deo esse. Si autem non in quan-
tum peccatum est corruptio est, quaeritur ergo, secundum quid cor-
ruptio sit? Si enim corruptio est, et non in quantum peccatum est,
cum non sit nisi bonum, praeterquam in eo quod peccatum est, ergo
in quantum bonum est corruptio vel privatio boni est. — Ad quod
etiam ipsi dicunt actum malum, non in quantum est neque in quan-
tum bonum est, esse privationem vel corruptionem boni, sed in quan-
tum peccatum est ; non tamen in quantum peccatum est poena est, vel
aliquid quod a Deo sit. Ut enim ex verbis praemissis Augustini colligi-
tur, peccatum dicitur corruptio vel privatio active, non passive; nam ideo
malum vel peccatum dicitur corruptio boni, quia naturam bonam qua-
licumque privat bono; nam si non privat aliquo bono, non nocet, ut su-
pra (2) Augustinus ait: nocet autem; adimit ergo bonum: non autem no-
cet nisi in quantum peccatum est ; ergo in quantum peccatum est privat
bono : itaque in quantum peccatum est privatio est vel corruptio boni.

Quomodo in quantum peccatum est possit corrumpere bonum, cum
nihil sit? — Sed cum nihil sit in quantum peccatum est, quomodo
potest bonum corrumpere vel adimere? — Augustinus te hoc docet in
lib. De Natura et Graiia (4) dicens : « Abstinere a cibo non est aliqua
substantia; tamen substantia corporis, si omnino abstineatur a cibo,
languescit et frangitur. Sic non est substantia peccatum ; eo tamen
natura animae corrumpitur » .

(1) Dist. 84, pag. 790; hic, pag. 792. (2) Dist. 34, pag. 790. (3) Oap. 20.

790 LIB. II. DIST. XXXV. TEXT. MAGISTRI.

Quod peccatum proprie corruptio est animae, et quomodo/ —
Peccatum vero, id est culpa, proprie animae corruptio est. — Si au-
tem quaeritur, in quo possit corrumpi animaf, in parabola (1) illius qui
incidit in latrones7 qui eum spoliaverunt et vulneraverunt, clarescit.
Incidit enim homo in latrones, quando per peccatum in potestatem
diaboli traditur ; et tunc per peccatum spoliatur gratuitis bonis, id
est virtutibus, et in naturalibus bonis vulneratur, quae sunt ratio,
intellectus, memoria et ingenium et liuiusmodi, quae per peccatum
obtenebrantur et vitiantur. Per peccatum etiam privatur illo bono
cuius participatione caetera bona sunt; quo tanto magis privatur,
quanto magis se ab eo elongat.

Qualiter homo se elongat a Deo, scilicet per dissimilitudinem,
quam facit per peccatum. — Ab eo autem se elongat homo per pec-
catum, non loci distantia, quia ubique totus et praesens est omnibus, et
« omnia in ipso sunt, ut ait Augustinus lib. LXXXIII. QQ.(2), et ipse
locus non est. Locus tamen Dei abusive dicitur templum Dei, non
quod eo contineatur, sed quod ei praesens sit et inhabitans ; id autem
anima munda intelligitur » . — Per peccatum igitur non secundum
locum aliquis longe fit a Deo, sed in eo longe fit quod ab eius si-
militudine recedit, et tanto longius quanto fit dissimilior. « Illa autem,
ut Augustinus ait lib. LXXXIII. QQ. (3), quae participatione similia
sunt Deo recipiunt dissimilitudinem. At ipsa similitudo nullo modo
ex aliqua parte potest esse dissimilis. Unde fit ut cum similitudo Pa-
tris Filius sit, ex nulla parte Patri possit esse dissimilis, cuius par-
ticipatione similia sunt quaecumque Deo similia sunt; et illa possunt
recipere dissimilitudinem » . Nihil est autem quod hominem acleo Deo
dissimilem faciat quemadmodum peccatum. — Cum autem peccatum
sit privatio vel corruptio boni, quae est in anima, est etiam privatio
et corruptio boni corporis, sicut corpus hominis privavit beneficio il-
lius immortalitatis et impassibilitatis quam habuit ante peccatum.

An poena sit privatio boni? — Quaeri autem solet, utrum et
poena sit privatio vel corruptio boni? — Ad quod facile respon-
deri potest, si praedicta ad memoriam revocentur. Diximus enim su-
pra, privationem vel corruptionem boni accipi active vel passive, id
est secundum efflcientiam vel effectum. Ideoque privatio vel corru-
ptio boni dicitur et peccatum et poena ; sed peccatum secundum efp-
cientiam, quia privat vel corrumpit bonum; poena autem secundum
effectum, id est secundum passionem, quae est effectus peccati. Aliud
est enim culpa, aliud poena; alterum est Dei, id est poena, alterum
diaboli vel hominis est, id est culpa.

(lj Luc. c. X. v. 30. seqq. (2) Quaest. .20. (3) Quaest. 23.

DISTINCTIO TRIGESIMA SEXTA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

Quod quaedam simul sunt peccatum et poena peccatl, quaedam
peccatum et causa peccati, alla vero peccatum et causa et poena peccatl.

— Sciendum est tamen quaedam sic esse peccata, ut sint etiam poe-
nae peccatorum. Unde Augustinus super illum locum Pscdm. 57 (1),
Supercecidit ignis et non viderunt Solem, ait : « Ignis superbiae et
concupiscentiae et irae intelligitur. Istas poenas pauci vident ; ideo eas
maxime commemorat Apostolus in Epistola ad Eomanos{2), et enumerat
multa quae peccata sunt et poena peccati. Inter primum enim pec-
catum apostasiae et ultimam poenam ignis aeterni media quae sunt et
peccata sunt et poena peccati » (3). — Gregorius quoque super Ezechie-
lem (4) ait : « Contemnentr, qui non vult poenitere, ponit Deus offen-
diculum, ut scilicet gravius impingat. Peccatum enim, quod per poeni-
tentiam citius non deletur, aut peccatum est et causa peccati, aut pecca-
tum et poena peccati, aut peccatum simul et causa et poena peccati.
Unde Moyses (5): Nondum sunt completa peccata Amorrhaeorum ; et
David inquit (6): Appone iniquitatem super iniquitatem eorum; et alius
Propheta (7) : Sa?iguis sanguinem tetigit, id est peccatum peccato addi-
tum est. Paulus quoque ait (8) : Propterea tradidit illos Deus in passiones
ignominiae, etc. ; et item (9) : Ut impleant peccata sua semper. Ioanni
quoque per Angelum dicitur: Qui in sordibus est sordescat adhuc » (10).

— Ex his testimoniis colligitur peccatum aliquod et peccatum esse
et poenam peccati.

Ex praedictis quaestio oritur, scilicet an in quantum peccatum
est sit poena peccati? — Et ideo merito quaeritur? utrum in quantum
peccatum est sit poena peccati? — Quod non videtur, cum omnis
poena peccati iusta sit. Unde Augustinus in lib. Retract. (11): « Omnis

(1) v. 9. (7) Os. c. IV. v. 2.

(2) Cap. I. v. 23. seqq. (8) Eom. c. I. v. 26.

(3) Enarrat. in Psalm. (9) /. Thes. c. II. v. 16.

(4) Lib. I. Homil. 11. — Cfr. Moral. Lib. XXV. c. 9.

(5) Gen. c. XV. v. 16. (10) Apoc. c. XXII. v. 11.

(6) Ps. LXVIII. v. 28. (ll)Lib. l.c.d; De Lib. Arb. Lib. III. c.18.

798 LIB. II. DIST. XXXVI. TEXT. MAGISTRI.

poena peccati iusta est et supplicium nominatur » . Si ergo peccatum,
quod est peccaturji et poena peccati, in quantum peccatum est poena
peccati est, cum omnis poena iusta de iustitia Dei veniat, videtur in
quantum peccatum est iustum esse et a Deo provenire. — Ad quod
illi respondent peccatum sic dici poenam peccati, quia per peccatum,
in quod merito praecedentis peccati homo labitur, deserente Deo, cor-
rumpitur bona natura. Sicut ignis aeternus dicitur poena malorum,
quia ea cruciantur; nec tamen ipse cruciatus malorum ignis est, sed
per ignem fit in homine. Ita per peccatum corrumpitur natura, et
imminuitur bonum naturae ; et est ipsa imminutio et corruptio boni
passio et poena ; et non est essentialiter ipsa peccatum, per quod fit,
sed ideo peccatum dicitur, ut praemissum est, quia per peccatum, il-
lico ut peccat homo, fit in homine illa corruptio ; quae tamen fit a Deo
auctore ; illa enim poena sive passio, quae est boni corruptio, a Deo
est. Illius tamen, ut sic dicam, materia et causa est peccatum, quod
a Deo non est. — Quod videtur Augustinus notasse et iuxta hunc
sensurn intellexisse cum ait in lib. De Praedest. Sanct. (1): « Prae-
destinatione Deus ea praescivit quae fuerat ipse facturus. Sed prae-
scivit Deus etiam quae non est ipse facturus, id est omnia mala, quia
etsi sunt quaedam quae ita peccata sunt ut etiam poenae sint pec-
cati, secundum illud Apostoli (2) : Tradidit illos Deus in passiones, etc,
non tamen peccatum Dei est, sed iudicium » , scilicet poena. In Scri-
ptura enim saepe nomine iiidicii poena intelligitur. — Hic diligenter
intendentibus insinuare videtur ea quae peccata sunt et poenae pec-
cati, non in quantum peccata sunt, sed in quantum poenae, Dei esse
dicuntur. Nam cum dixisset Deum non esse facturum mala aliqua,
id est peccata, quia posset ei obiici quaedam peccata esse etiam poe-
nas peccati, et poena peccati omnis iusta est, et ideo a Deo est, quasi
determinando secundum quid faciat ea, vel secundum quid non faciat,
addidit reliqua. Iuxta vero praedictam intelligentiam peccata sane di-
cuntur poenae. Unde Apostolus appellat eas passiones ignominiae, quia,
ut ait auctoritas (3), « licet quaedam peccata sint quae delectant, sunt
tamen passiones naturae non nominandae » , quia per ea corrumpitur
natura.

Quod cum omne peccatum possit dici poena, non tamen omne
peccatum est poena peccati. — Et licet ex hoc sensu omne peccatum
mortale possit dici poena, non tamen omne potest dici poena peccati.
Poena enim peccati, ut praedictum est, est illud cuius causa est aliud
praecedens peccatum. Nam peccatum sic dicitur poena peccati respectu
praecedentis sicut dicitur causa peccati respectu sequentis. Quo fit

(1) Cap. 10. (2) Eom. c. I. v. 26. (3) Glos. ad Eom. c. I. v. 26.

LIB. II. DIST. XXXVI. TEXT. MAGTSTRI. 799

ut idem peccatum et causa sit et poena peccati; sed alterius peccati
poena et alterius causa. Ut enim Gregorius in Moral. (1) ait : « Pec-
catum quod poenitentia non diluitur suo pondere mox ad aliud trahit.
Unde fit ut non solum peccatum sit, sed et causa peccati ; ex illo
quippe culpa subsequens oritur. Peccatum vero quod ex peccato ori-
tur non solum peccatum, sed et poena peccati est ; quia iusto iudicio
Deus cor peccantis obnubilat, ut praecedentis peccati merito etiam in
alia cadat. Quem enim liberare noluit deserendo percussit » . — Proinde,
ut Augustinus ait (2) : « Praecedentis est haec poena peccati7 et tamen
etiam ipsa peccatum est » . « Iudicio enim iustissimi Dei traditi sunt,
ut ait Apostolus (3) de quibusdam, sive deserendo, sive alio modo expli-
cabili vel inexplicabili, in passiones ignominiae, ut crimina crimini-
bus vindicarentur, et supplicia peccantium non tantum sint tormenta,
sed et vitiorum incrementa » (4). Illa ergo peccata quae enumerat Apo-
stolus, quia de superbia sunt7 non solum peccata, sed etiam supplicia
sunt. — Ecce ex his iam fit perspicuum quaedam peccata etmm jJoe-
nas et causas peccati esse ; et illud peccatum esse paenam peccati
quod causam praecedentem habet peccatum ; atque illud peccatum esse
causam peccati quod est meritum sequentis culpae.

Ex praedictis videtur significari ipsa eadem quae peccata sunt
esse et poenas peccati. — Sed cum ait crimina criminibus vindicari,
videtur insinuare ea ipsa quae peccata sunt essentialiter esse poenas
peccati, id est punitiones peccati. — Ad hoc autem7 inquiunt illi7 haec
et similia dicta esse secundum rationem praedictam7 et ideo intelli-
genda fore secundum praemissam expositionem. « Intelligentia enim
dictorum ex causis est assumenda dicendi » (5).

Quod non obviat veritati, si quis dicat ipsa peccata esse poenas
peccati essentialiter. — In nullo tamen praeiudicium factum veritati
putatur7 si quis dicat ipsa eadem quae peccata sunt essentialiter, ut
ita dicam7 esse poenas, id est punitiones peccatorum praecedentium,
quae iustae sunt et a Deo sunt. Nec tamen in quantum peccata sunt a
Deo sunt, nec in quantum peccata sunt poenae peccati sunt ; et tamen
in quantum peccata sunt privationes boni sunt7 sed ut supra (6) dictum
est7 causaliter et active dicuntur privationes.

Aperte ostendit peccata quaedam esse poenam peccati, et poe-
nam ipsam iustam esse a Deo. — Quod autem quaedam peccata
poenae sint. et ipsa poena iusta sit et a Deo sit, evidenter tra-

(1) Lib. XXV. c. 9. (4) D. Aug. loc. cit.

(2) Contra lulian. Lib. V. c. 3. (5) D. Hilar. De Trinit. Lib. IV.

(3) Rom. c. I. v. 26. (6) Dist. 35, pag. 795.

800 LIB. II. DIST. XXXVI. TEXT. MAGISTRI.

dit Augustinus in lib. Retract. I. (1) dicens, quaedam necessitate fieri
ab hornine, quae mala sunt, et eadem iusta poena peccati sunt.
« Sunt, inquit, quaedam necessitate facta improbanda, ubi homo vult
recte facere, et non potest. Unde est illud Apostoli (2) : Non quod
volo facio bonum, sed quod odi malum hoc ago. Et illud (3) : Caro
concupisclt adversus splrltum, et spiritus adversus carnem. Haec
enim invicem sibi adversantur, ut non ea quae vultis, faciatis. Sed
haec omnia ex illa mortis damnatione sunt. Nam si non est ista poena
hominis, sed natura, nulla ista peccata sunt. Si enim non receditur
ab eo modo quo naturaliter factus est homo, cum haec facit, ea utique
facit quae debet. Si autem homo, quia ita est, non est bonus nec
habet in potestate ut sit bonus, sive non videndo qualis esse debeat,
sive videndo et non valendo esse qualem se esse debere videt, poenam
istam esse quis dubitet? Omnis autem poena, si peccati poena est,
iusta est et supplicium nominatur. Si autem iniusta est poena, quo-
niam poenam esse nemo ambigit, iniusto aliquo dominante homini im-
posita est. Porro, quia de omnipotentia Dei et iustitia dubitare de-
mentis est, iusta est haec poena et pro peccato aliquo impenditur.
Non enim quisquam iniuste dominans aut surripere hominem potuit,
veluti ignoranti Deo, aut extorquere invito tamquam invalidiori, ut
hominem iniusta poena cruciaret. Helinquitur ergo ut haec poena iusta
de damnatione hominis veniat » . — His atque aliis pluribus testimo-
niis docetur quaedam esse peccata et poenas peccati essentialiter.

De quibusdam quae sine dubio peccata sunt etpoenae, ut ira, invidia.
— Praeterea, nullatenus ambigendum est quaedam peccata absque ullo
scrupulo poenas esse, ut invidia, quae est dolor alieni boni, et ira, quae
etiam, non in quantum poenae sunt, peccata sunt ; ita etiam de cupidi-
tate et timore et aliis huiusmodi sentiendum est. Unde Augustinus lib.
LXXXIII. QQ. (4) ait: « Omnis perturbatio passio: omnis ^cupiditas
perturbatio; omnis ergo cupiditas passio: omnis vero passio cum est
in nobis ipsa passione patimur; omnis igitur cupiditas cum est in
nobis ipsa cupiditate patimur, et in quantum cupiditas est patimur.
Omnis autem passio in quantum ipsa patimur non est peccatum.
Ita et cle timore, non enim consequens est ut si joatimur timorem,
ideo non sit peccatum, quia multa sunt peccata quae patimur, sed
non in quantum patimur eis » .

Quod verbis Augustini praemissis quaedam sententia Hieronymi
obviare videtur. — Illud autem diligenter est annotandum, quod supra
positis verbis Augustini dicentis, quaedam necessitate facta esse im-

(1) Cap. 9. De Lib. Arb. Lib. III. c. 18. (3) Gal. c. V. v. 17.

(2) Rom. c. VII. v. 15. (4; Quaest. 77.

LIB. II. DIST. XXXVI. TEXT. MAGISTRI. 801

probancla et mala, vicletur obviare quod Hieronymus ait in Explana-
tione fidel (1), quod licet supra sit positum, tamen, ut perfectius sciatur,
iterare non piget : « Execramur, inquit, eorum blasphemiam, qui di-
cunt impossibile aliquicl homini a Deo esse praeceptum, et manclata
Dei non a singulis, sed ab omnibus in commune posse servari » . Et
paulo post : « Et tam illos errare dicimus qui cum Manichaeo dicunt
hominem peccatum vitare non posse, quam lllos qui cum Ioviniano
asserunt hominem non posse peccare » . — Ecce Hieronymus dicit er-
rorem esse, si quis dicat hominem vitare peccatum non posse. Qui
autem dicit quaedam necessitate fieri, quaedam dicit non posse vitari.
Cum ergo id Augustinus dicat, videtur aut erroris esse quod tradit,
aut non esse verum quod Hieronymus ait.

Determinatio contrarietatem submovens de Sanctorum medio. —
Ad quocl dici potest, quia Augustinus secundum statum huius mise-
riae (acl quam pertinet ignorantia et difficultas, ut idem ait in lib.
De Lib. Arbit. (2), quae ex iusta damnatione descenderunt), illud
tradidit, ubi et venialia peccata inclusit. Hieronymus vero tantum de
mortalibus peccatis loquitur, quae unusquisque, gratia illuminatus, vi-
tare valet: vel de homine secundum statum liberi arbitrii ante pec-
catum illud ait.

Epilogum facit, ad alia transiturus. — Satis diligenter eorum
posuimus sententiam qui dicunt omnes actus naturas esse, et in quan-
tum sunt bonos esse. — In quo tractatu quaedam interseruimus quae
non ex eorum tantum persona accipienda sunt, quia ab omnibus ca-
tholice sapientibus absque haesitatione tenentur; atque auctoritatum
testimoniis et rationibus eorumdem traditionem munivimus, qui dicunt
omnes actus essentia sui, icl est in quantum sunt, esse bonos, quos-
dam vero in quantum inordinate iiunt peccata esse. — Addunt quo-
que, quosdam non tantum essentia, sed etiam genere bonos esse, ut
reficere esurientem, qui actus est de genere operum misericordiae ;
quosdam vero actus absolute ac perfecte bonos dicunt, quos non solum
essentia vel genus, sed etiam causa et finis commendat, ut sunt illi
qui ex bona voluntate proveniunt et bonum finem metiuntur.

(1) Symboli Explanatio ad Damas. Cfr. supra, Dist. 28, pag. 727.
(2; Cap. 18.

Tom. II. 51

DISTINCTIO TRIGESIMA SEPTIMA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

Aliorum ponit sententiam qui dicunt malos actus nullo modo esse
a Deo, nec esse bonos, sive in eo quod sunt, sive alio modo. — Sunt
autem et alii plurimi, longe aliter de peccato et de actu sentientes;
asserunt enim voluntatem malam et actum malum peccata esse, et
nulla ratione bona, nec secundum aliquam rationem ex Deo auctore
esse, quia sine Deo fiunt. Sine eo namque, ut ait Evangelista (1),
factum est nihil, id est peccatum, quod dicitur esse nihil: non quia
non sit actio, vel voluntas mala, quae aliquid est, sed quia a vero
esse separat homines et ad malum trahit, et sic ad non esse dedu-
cit. « Qui enim a summi boni participatione recedunt, quod solum
vere ac proprie est, merito non esse dicuntur » (2). — Ideoque Augu-
stinus dicit super Joannem (3), « peccatum nihil esse, nihilque fieri ho-
mines cum peccant » . — Hac igitur ratione astruunt peccatum nihil
esse, quia a vero esse hominem elongat ; voluntatemque malam atque
actionem sive locutionem malam peccatum esse dicunt, quia praeva-
ricatio et inobedientia haec sunt et contra legem Dei fiunt; quae ta-
men sunt, sed ab homine, vel a diatolo, non a Deo; nullatenus enim
haec a Deo esse dicunt, sive in quantum sunt, sive alio modo.

Qualiter determinent verba Augustini praemissa, quibus ait, omne
quod est in quantum est bonum est ? — Illa quoque Augustini verba (4),
quibus dicit omne quod est in quantum est bonum esse, et Deum ha-
bere auctorem, de naturis sive de substantiis tantum accipienda
fore tradunt. Substantiae vero nomine atque naturae dicunt signifi-
cari substantias ipsas, et ea quae naturaliter habent, scilicet quae
concreata sunt eis; sicut anima naturaliter habet intellectum et in-
genium et voluntatem et huiusmodi. Quod ex verbis Augustini prae-
missis (5) colligitur, ubi bonum hominem appellat bonam naturam, et
malum hominem malam naturam. Secundum hanc ergo assertionem
vel acceptionem mali actus non sunt naturae vel substantiae, nec

vl Ioan. c. I. v. 3. (4) Vid. Dist. 35, pag. 793.

(2) D. Gregor. Moral. Lib. XIV. c. 18. (5) Dist. 34, pag. 790.

(3j Tract. I.

LIB. II. DIST. XXXVII. TEXT. MAGISTRI. 803

etiani boni actus. — Quod utique videtur Augustinus innuere in
lib. I. Retract. (1), distinguens inter substantias sive naturas et bonas
actiones sive malas. Aperiens enim quomodo intelligendum sit quid-
dam in lib. De Vera Religione (2) ab eo traditum, ait : « Hoc de sub-
stantiis atque naturis dictum est, inde enim disputabatur ; non de
bonis actionibus atque peccatis » . — Aperte hic videtur dividere inter
naturas sive substantias et actiones sive peccata. Ideoque asserunt
praefati Doctores actiones interiores vel exteriores non esse naturas
vel substantias ; quae si malae sunt, peccata sunt, neque a Deo sunt.
— Quod vero mali actus non sint naturae, Augustinus videtur no-
tare in prima responsione contra Pelagianos (3), ita dicens : « Opera dia-
boli, quae vitia dicuntur, actus sunt, non res » . Idem in quarta re-
sponsione (4) : « Omne malum natura non est, sed actus, accidens alicui
ex defectu boni. Quam ob rem quod natura non est Deus non fecit,
quia natura est omne quod fecit » . Item (5) : « Omne quod natura bo-
num est Deus ex nihilo fecit, non diabolus » .

Secundum hos, res aliquae sunt quae a Deo non sunt, quibus ho-
mines mali sunt. — Ex quo colligitur res aliquas esse quae a Deo
non sunt, eisque homines mali sunt. Quod nihilominus et ipsi conce-
dunt, innitentes verbis Augustini superius positis, qui in Enchir. (6) de-
terminans illa verba Prophetae (7) : Vae his quis dicunt bonum malum !,
dicit « de ipsis rebus, quibus homines mali sunt, non de hominibus
hoc esse intelligendum » . — Sunt ergo aliquae res quibus homines
mali sunt. — Id autem quo homo fit deterior a Deo non est ; quia, ut
ait Augustinus in lib. LXXXIII. QQ. (8), « Deo auctore non fit homo
deterior » . Non est igitur Deus auctor rerum quibus homo deterior
fit: at sunt aliquae res, ut dictum est, quibus homines mali fiunt;
sunt igitur aliquae res quae a Deo non sunt, quia peccata ipsae sunt.
Ideoque Scriptura in pluribus contestatur locis (9) Deum non esse
auctorem malorum, id est eorum quae peccata sunt.

Ex parte eorum praemissae opponitur sententiae in illo verbo:
Deus auctor malorum non est. — In hoc autem verbo superiorum
sententiae recte opponitur qui dicunt Deum non esse auctorem eo-
rum quae mala sunt in quantum mala sunt, sed in quantum sunt;
et in quantum mala sunt dicunt ea nihil esse. Quid igitur mirum
si Deus dicitur non esse auctor eorum in quantum nihil sunt, cum

(1) Cap. 13. (tfj Cap. 19.

(2) Cap. 41. (7) Isai. c. V. v. 20. — Cf. dist 24 (c. 5).
(3; Hypognost. Lib. I. c. 5. (8) Quaest. 3.

(4) Ib. Lib. IV. c. 1.

(5) Ib. (9) Ex. gr. Deut c. XXXII. v. 4: Isai. c. LIII. v. 9.

804 LIB. II. DIST. XXXVII. TEXT. MAGISTRI.

nihil nullus auctor exsistere queat? Ideoque cum dicitur Deus esse
auctor omnium quae sunt, bonorum isti subintelligi volunt. Bona au-
tem illa esse dicunt quae naturaliter sunt; ea vero naturaliter esse
dicunt, non solum quae substantiae sunt vel concreata substantiis,
qualiter supra acceperunt, sed et omnia quae naturam non privant
bono. Et ita, secundum eosdem, multiplex in Scriptaris fit intelli-
gentia, ubi de natura sive substantia, vel de his quae naturaliter
sunt sermo occurrit.

Sed super illum locum Psalmi (1) : Non est substantia, ita Augu-
stinus de substantia disseruit, ut praemissae sententiae videatur con-
sentire, dicens (2) : « Substantia intelligitur illud quod sumus, quidquid
sumus, homo, pecus, terra, sol; omnia ista substantiae sunt, eo ipso
quo sunt. Naturae ipsae substantiae dicuntur; nam quod nulla est
substantia nihil omnino est; substantia ergo est aliquid esse. Deus
fecit hominem substantiam ; sed per iniquitatem lapsus est homo a
substantia in qua factus est; iniquitas quippe ipsa non est substan-
tia; non enim iniquitas est natura, quam formavit Deus, sed ini-
quitas est perversio, quam fecit homo. Naturae omnes per ipsum
factae sunt; iniquitas per ipsum non facta est, quia iniquitas non
est substantia. In illo hymno trium Puerorum (3) universa creatura
laudans Deum commemoratur. Laudant enim omnia Deum, sed quae
fecit Deus : laudat ibi serpens Deum, sed non avaritia : omnia repti-
bilia ibi nominata sunt, sed non aliqua vitia; vitia enim ex nobis et
ex nostra voluntate habemus, et vitia non sunt substantia » . — In-
tendant diligenter his verbis praemissarum assertores sententiarum,
et percipere poterunt rationem et causam dictorum, ubi Scriptura de
natura vel substantia mentionem facit. — Illarum vero sententiarum
iudicium prudentis lectoris, cui utriusque sententiae notitiam plenarie
dedimus, arbitrio relinquimus, ad ea quae adhuc nobis supersunt tra-
ctanda festinantes.

Quod de peccato, non de poena intelligitur cum dicitur: Deus
non est auctor mali. — Cum igitur in hoc omnes consentiant Catholici
tractatores, scilicet quod Deus non est auctor malorum, cavendum
est tamen ne malorum nomine poenas, sicut peccata, generaliter in-
cluclas. Poenarum enim Deus auctor est, sicut ipse per Prophetam (4)
ait : Non est malum in civitate quod Dominus non fecerit. Item alibi (5)
ex persona sua ait: Ego sum Deus, creans malum et faciens malum.
— Ecce hic dicitur creasse et fecisse malum. Sed mali nomine poena

(1) LXVIK. v. 3. (3) Dan. c. III. v. 24seqq.

(2) Enarrat. in Psalm. (4) Amos, c. III. v. 6.

(5) Isai. c. XLV. v. 7. ubi vulgata: Ego Dorninus, et non est alter,for-
rnans lucem et creans tenebras, faciens pacem et creans malum.

LIB. II. DIST. XXXVII. TEXT. MAGISTRl. 805

intelligitur, non peccatum; sicut e converso cum dicitur Deus non
esse auctor malorum, nomine mali peccata intelliguntur. — Ideoque
Augustinus, qui dixerat in lib. LXXXIIL QQ. (1) quod Deus auctor
mali non sit, in I. lib. Retract. (2) quomodo intelligendum sit aperit di-
cens : « Videndum est ne male intelligatur quod dixi : Deus auctor
mali non est, qui et omnium quae sunt auctor est, quia in quantum
sunt in tantum bona sunt; et ne hinc putetur non ab illo esse poe-
nam malorum, quae utique malum est his qui puniuntur. Sed hoc
ita dixi, sicut dictum est (3) : Deus mortem non fecit, cum alibi (4)
scriptum sit : Mors et vita a Domino est. Malorum ergo poena, quae a
Deo est, malum est quidem malis ; sed in bonis Dei operibus est,
quoniam iustum est ut mali puniantur; et utique bonum est omne
quod iustum est » . — Sic ergo dicitur Deus non fecisse mortem, quia
non fecit illud pro quo mors infligitur, id est peccatum. — Audisti,
lector, causam dictorum, ex qua sana intelligentia sumatur cum di-
citur : Deus non est auctor mali, et Deus mortem non fecit.

(1) Quaest. 21. (3) Sap. c. I. v. 13

(2) Cap. 26. (4) Eccli. c. XI. v. 14.

^vf(3^>l<v3v^-

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCT. XXXIV. XXXV. XXXVI. ET XXXVII.
LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES(l)

Articulus I.

PROPONUNTUR QUAESTIONES CUM ARGUMENTIS PRINCIPALIBUS.

856. — Proponitur quaestio dist. XXXIV (2). — Circa di-
stinctionem trigesimam quartam, in qua Magister agit de
peccato actuali, quaero de causa peccati:

Utrum scilicet peccatum sit a bono sicut a causa?

857. — Argumenta principaiia (3). — Quod non: — a) Quia
Matth. VII. v. 18 dicitur quod non potest arbor bona fructus
matos facere; et GIos. ibi: Nihil dubium quin causa boni
sit bona et mali mala.

b) Praeterea, omne agens assimilat sibi effectum, I. De
Generat., saltem in remotissimis remotissima assimilatio est,
puta in communissimis; ergo ad minus in perfectionibus corn-
munissimis assimilatur effectus causae; ergo et in bonitate ;
et per consequens a bono ut a causa non potest esse pecca-
tum, sed a malo.

c) Praeterea, quicquid est a bono ut ab efflciente est ad bo-
num ut ad finem: * peccatum non est ad bonum ut ad finem *,
quia deordinat a fine ; ergo, etc. — Probaiio maioris: Philos.
V. Metaph. et II. Physic. : Efficiens et finis sibi invicem sunt
causae.

d) Praeterea, malum in natura non est in effectu ab ef-
ficiente sicut a causa; nunquam enim producitur effectus mon-

(1) Apud Wadd. post textum Magistri cuiusque Distinetionis habentur
respectiva argumenta principalia et rationes fundamentales seu Contra.

(2) Solvitur Art. III.

(3) Solvuntur ad n. 904.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. I. 807

struosus vel malus malitia naturae nisi a causa imperfecta;
ergo ita hic.

e) Praeterea, aliquod est primum malum, ut probabo;
ergo ab ipso est omne aliud malum. — Ista consequeniia proba-
tur de bono dicto in aliis, ut patet dist. 2. I. Lib. [n. 221 seqq.],
et probatur a Philos. II. Metaph. de eo quod est maximum
tale, a quo omnia sunt talia. — Et ulterius, si (a) ab illo
primo malo non est aliquod bonum, ergo nec malum quod
est a primo malo est ab aliquo bono. — Ista consequentia pro-
hatur, quia idem non est a diversis causis, quae non sunt or-
dinatae. ; — Probatio primae propositionis: quia aut est ali-
quod suminum malum, et ita habebitur propositum, et hoc est
primum: aut non, et ita omni malo est accipere aliquod peius
in infinitum: sed est inconveniens procedere in infinitum in
permanentibus, II. Metaph., et declaratum est prius dist. 2. I.
[n. 226seqq.]; ergo potest esse unum malum intensive infinitum:
quod est propositum.

858. — Contra pst Magister in littera [pag. 789 seqq.], ubi
adducit August. II. De Nuptiis et Concupiscentia.

859. (i) — Proponitur quaestio dist. XXXV (1). — Girca
distinctionem trigesimam quintam quaero:

Utrum peccatwm sit per se corruptio boni?

860. — Argumenta principalia (2). — Quod non : — a) Au-
gust. XXII. Contra Faustum, et habetur in littera [pag. 792]:
Peccatum est dictum, vel factum, vet concupitum contra
legem Dei: quodlibet istorum est positivum ; ergo, etc.

b) Item, illud est per se de ratione peccati, secundum cuius
distinctionem distinguitur peccatum: sed ipsa distinguuntur ex
distinctione alicuius positivi: puta ex conversione ad tale bonum
creatum vel tale; igitur ipsa conversio ad bonum creatum in
communi est conversio ad ipsum peccatum in communi (b).

c) Praeterea, quaero, cuius boni sit corruptio? — Non
illius in quo est, quia accidens non corrumpit subiectum, quia

(a) Ed. Ven. sicut.

(b) Ed. Ven.: igitur ipsa conversio pertinet ad bonum creatum in com-
muni ad ipsum peccatum in commnni.

(1) Solvitur Art. II.

(2) Solvuntur ad n. 883.

808 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. I.

naturaliter praesupponit ipsum : quod autem praesupponit ali-
quid naturaliter non corrumpit illud: nec etiam alterius boni,
quia, secundum beatum August. XII. De Civit. cap. 6, malum
illud bonum corrumpit cui nocet: sed non nocet nisi illi in
quo est; igitur, etc.

861. — Oppositum vult August. super illud loan. I. v. 3:
Sine ipso factum est nihit, dicit: Peccatum nihil est. Et An-
selm. De Concept. Virg. et Casu diaboli, ex intentione hoc
probat cap. 16. Yide eum ibi diligenter (1).

862. ( i ) — Proponitur quaestio dist. XXXVI (2). — Circa
distinctionem trigesimam sextam quaeritur:

Utrum peccatum sit poena peccati?

SG3. — Argumenta principalia (3). — Quod non : — a) Au-
gust. I. Retract. cap. 26.: Omnis poena iusta est: omne iustum
a Deo est; ergo omnis poena a Deo est : nulla autem culpa
a Deo est; ergo nulla culpa est poena peccati. — Ilem, omne
peccatum est voluntarium, secundum August. De Vera Re-
lig.: poena est involuntaria, secundum Anselm. De Concept.
Virg. c. 4; ergo.

b) Praeterea, poena non excedit culpam, quia Deus punit
semper citra condignum: sed quandoque sequens peccatum
maius est praecedente. — Similiter etiam, cum sit status in pec-
catis, ultimum non punitur per aliquod peccatum; ergo non
ita punitur sicut aliquod praecedens: et tamen ultimum po-
test esse maius praecedente; igitur aliqua poena minori pu-
nitur: quod est inconveniens.

864. — Contra est Magister in littera, et adducit auctori-
tates, ut ibi apparet [pag. 797].

865. ( • ) — Proponuntur quaestiones I et II dist. XXXVII.
— Girca distinctionem trigesimam septimam quaeritur primo :

Utrum peccaium possit esse a Deo?{4)

Secundo :

Utrum voluntas sit causa totalis sui actus? (5)

(1) Discipulus: Sufficienter video iniustitiam non esse nisi absentiam iu-
stitiae, ubi debet esse iustitia.

(2) Solvitur Art. VII. (4) Solvitur Art. V.

(3) Solvuntur ad n. 910. (5) Solvitur Art. IV.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. I. 809

866. — Argumenta principalia quaestionis 1(1). — Circa pri-
mum arguitur quod sic: — a) Cuiuscurnque causa inferior
potest esse causa, et causa superior eiusdem erit causa : quic-
quid est eticim causa causae est causa causati: voluntas
creata, quae est causa inferior respectu Dei, qilia Deus est
eius causa, est causa peccati; ergo et Deus.

Si dicatur quod non est causa peccati in quantum est a
Deo, sed in quantum est ex nihilo, contra : Deus magis coa-
git causae activae creatae superiori quam inferiori: nulla est
causa superior voluntate: sed Deus ita coagit naturae, quod
nihil est naturale cui Deus non coagat in natura; igitur ita
coagit votuntati, quod nihil est volitum cui Deus non coagat in
volendo.

b) Praeterea ad principale: actus substractus peccato in
voluntate a Deo est; igitur Deus est causa peccati. — Pro-
batio aniecedentis : tum quia est aliquod ens: et non a se;
ergo ab alio, et ita a Deo: tum quia dare eleemosynam, prae-
dicare Christum, facere miracula, generare fllium, sunt opera
eiusdem rationis in esse naturae, sive fiant bene moraliter,
sive male; ergo habent causam eiusdem rationis quantum ad
esse naturae eorum: Deus autem est causa istorum actuum
quando sunt boni moraliter; ergo et quando sunt mali mora-
liter. — Probatur etiam illud antecedens per illud Isaiae, X.
v. 15: Nunquid gloriabitur securis * contra eum qui secat
in ea? *. Loquitur de Senacherib. Ubi Glos. : Sicut instrumenta
per se nihil possunt, ita Senacherib nihit per se potuit con-
tra Iudaeos. Erat igitur instrumentum Dei in isto actu; et
tamen mortaliter peccavit, sicut patet in cap. XIV; istum igitur
acturn substractum peccato mortali creavit Deus. — Probatio
consequentiae : quia voluntas creata non ob aliud (a) est causa
peccati, nisi quia causat actum substractum deformitati; quia,
secundum Dionys., De Divin. Nom. c. 4., nullus ad malum aspi-
ciens omnino operatur.

(^) c) Praeterea tertio ad principale: Deus potest subtrahere
manutenentiam suam a gratia,et tuncnonerit; imo quandocum-
que gratia non inest annihilatur: annihilare convenit soli Deo;
ergo per actionem solius Dei potest anima esse non grata Deo;

(a) Ed. Ven. ab alio.
(1) Solvuntur ad n. 905.

810 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. I.

ergo eodem modo potest esse causa peccati; quia non videtur
magis esse ratio mali in peccato quam in privatione gratiae(l).
d) Praeterea, Deus est causa poenae; ergo et peccati.
— Probatlo consequentlae: quia poena ita est per se malum
sicut culpa; imo magis per se malum, ut videtur; quia poena
opponitur bono naturae, culpa opponitur bono moris: bonum
naturae est per prius bonum quam bonum moris. — Antece-
dens patet per August,, I. Retract. c. 25: Omnis poena iusta
est, etc. (2).

867. — In oppositum: — a) Est August. super illud Ioan.,
Sine ipso factum est nihil: Per Verbum non est factum
peccatum.

b) Praeterea, quod non possit esse causa actus substracti
peccato, probatur; quia tunc faceret contra suam prohibitio-
nem; prohibuit enim Adae comedere: nec aliqua delectatio in
actu est peccatum, nisi quia prohibetur; ergo si fecisset illum
actum positivum, fecisset immediate contra suam prohibitio-
nern: quod videtur esse dupticitatis (3).

c) Praeterea, quidquid Deus facit, propter se facit: Omnia
enim propter seipsum operatus est Altissimus (4), et ex cha-
ritate perfectissima, quae ipse est, facit; ergo eius actus est
ordinatissimus, tam ex fine quam ex principio operativo; si ergo
ille est actus inordinatus a voluntate creata peccante, idem actus
videtur ordinatus et inordinatus: quod videtur impossibile (5).

d) Item, liberum arbitrium non errat quando in agendo
concordat suae regulae: regula eius in agendo est voluntas
divina; ergo si Deus vult illud quod liberum arbitrium pec-
cans vult, tunc illud liberum arbitrium quando peccat non
peccat (6).

868. ( 3 ) — Ordo tractandorum praefigitur. — Istae quae-
stiones, licet secundum Magistnmi pertineant ad diversas di-
stinctiones, tamen sunt connexae solutiones earum; propter
quam connexionem possunt hoc modo simul quaeri. Et inter
istas primo solvenda est secunda [n. 859], quia eius solutio
habet locum in aliis.

(1) Vid. solutionem ad n. 908 d. (2) Vid. solutionem

ad n. 903 c. 907 seqq. (3) Vid. n. 905 h. 906 a. (4) Prov. c. XVI. v. 4.
(5) Vid. n. 906 6. (6) Vid. n. 906 c.

LIB. II. DfST. XXXIV-XXXVIL ART. II. 811

Articulus II.

SOLVITUR QUAESTIO : « UTRUM PECCATUM SIT PER SE
CORRUPTIO BONI? »

869. — Ostenditur peccatum esse formaliter privationem boni.
— Et licet ibi possit praefigi quid dicatur per nomen pec-
cati, non probando, quia ante omnem quaestionem de aliquo
oportet istam praecognitionem habere, quid scilicet dicitur per
nomen, tamen quod peccatum sit formaliter privatio boni,
ostenditur per auctoritates adductas in oppositum [n. 861]
et per rationem talem : — Quia agens inferius tenetur in agendo
conformare se agenti superiori; quia si in potestate eius sit se
conformare illi * et non conformare *, non conformari illi est
peccatum. Ideo loquendo de peccato, sive contra legem divi-
nam sive contra legem humanam, aliquid dicitur peccatum
quia peccans potuit concordari legi superioris agentis, et di-
scordavit, Iste igitur actus, qui est in potestate discordantis,
et per hoc voluntarius, non est formaliter peccatum, quia
si ille esset concors regulae superiori non esset peccatum;
ergo in illo actu praecisa ratio peccati est privatio illius con-
cordiae.

870. — Triplex aliorum sententia circa bonum quo peccatum
privat. — Ex hoc ulterius potest inferri cuius boni peccatum
est formaliter privatio. — a) Ponitur quod illius boni in quo est,
quia illi nocel, sicut argutum est per August. XII. De Civit. c. 6.
[n. 860 c]. — b) Alio enim modo ponitur quod boni supernatu-
ralis, scilicet gratiae, peccatum est privatio. — c) Tertio modo
ponitur quod est privatio habituum acquisitoruvn, quibus re-
pugnant actus virtualiter mali: sicut habitus generatus ex acti-
bus formaliter malis repugnat formaliter habitibus virtuosis.

871. ('«•) — Ostenditur peccatum non esse formaliter priva-
tionem illius boni in quo est. — Conira primum istorum mo-
dorum [n. 870 a]: — a) *Primo* arguitur, quia cum illud bo-
num in quo est peccatum sit ftnitum, per ablationem alicuius
finiti boni ab eo aliquoties factam totaliter posset consumi.

Et si dicatur quod ista ablatio flat secundum partes eius-
dem proportionis, ergo fit processus in infmitum; contra:

812 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. II.

secundum malum potest esse aequale primo in malitia vel
maius eo; ergo corrumpit partem eiusdem quantitatis vel
maiorem; igitur sic procedendo in peccatis aequalibus vel ma-
ioribus, sequitur quod natura tandem totaliter consumetur (1).

b) Secundo, quia natura intellectualis a solo Deo est crea-
bilis, et ex hoc simpliciter est incorruptibilis respectu crea-
turae, ita quod nulla creatura potest eam destruere; ergo pec-
cans per actum suum non potest aliquid de natura sua de-
struere, cum illud esset eiusdem rationis cum tota natura
quantum ad incorruptibilitatem, quia incorruptibile non com-
ponitur ex corruptibilibus.

c) Praeterea, quod repugnat effectui formaliter non de-
struit causam non necessariam istius effectus: peccatum dicit
formaliter deformitatem et obliquitatem repugnantem rectitu-
dini in actu; igitur non destruit causam non necessariam istius
rectitudinis: voluntas est causa huius rectitudinis non neces-
saria: tum quia non necessario causat actum suum, sed con-
tingenter: tum etiam quia si causat actum, non necessario
causat eum rectum. — Probatio maioris *istius*: quia causa
contingens respectu alicuius potest esse, et non causare; ergo
propter non esse istius (a) causati non oportet causam destrui.
— Patet per oppositum in simili ; itleo enim alterans inducens
aliquid repugnans qualitati corrumpit formam substantialem,
quia ipsam necessario coneomitatur qualitas talis. — Igitur
quod est praecise corruptivum alicuius contingenter concomi-
tantis non potest corrumpere illud quod sic contingenter con-
comitatur.

(5) d) (Praeterea, tunc peccata(6)) non differrent specie; quia
sunt privationes unius boni: et (c) privationes non habent di-
stinctionem specificam nisi ab habitibus.

872. — Neque privationem gratiae. — Eadem argumenta ali-
qua probant quod peccatum no.n est formaliter privatio seu cor-
ruptio gratiae [n. 870 b], licet hoc non probet primum [n. 871 «],
quia per primum peccatum mortale gratia tollitur totaliter.

a) Tamen aliud est hic speciale contra hoc, scilicet: quod
secundum peccatum non erit peccatum, quia nihil corrum-

(a) Wadd. addit: peccati. (fi) Deest in Ed. Ven.

(c) Ed. Ven. quia. (1) Vid. n. 904a\

LIB. II.. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. II. 813

peret; quia peccatum natum est per se corrumpere, et gratia
non inest, quae corrumpatur.

b) Secundum [n. 871 b] concluclit hic; quia gratia est a solo
Deo per creationem, et ab eo solo conservatur, et quando destrui-
tur annihilatur, quia cuius procluctio est creatio, eius destructio
est annihilatio.

c) Tertia etiam ratio [n. 871 c\ hic concludit ; quia gratia
est causa contingens respectu rectitudinis in actu.

d) Quarta [n. 871 d] similiter, quia peccata mortalia essent
eiusdem rationis in formali ratione prHvationis.

873. — Neque privationem habituum acquisitorum. — Eadem
etiam argumenta (aliqua (a) ) concludunt contra iustitiam sive
virtutem acquisitam [n. 870 c]\ quia licet illud non semper rema-
neat incorruptibile, sicut natura, nec per unicum peccatum
mortale corrumpitur, sicut gratia, non tamen est peccatum mor-
tale per se privatio eius; quia potest stare tam in isto pec-
cante mortaliter quam in illo non peccante (b)\ puta si iste habuit
iustitiam 9 graduum, et alter 10 graduum, et iste habens
iustitiam 10 graduum peccat mortaliter, ponamus quod cor-
rumpitur in eo gradus 10; ergo adhuc habet iustitiam(c) ae-
qualem illi qui non peccavit mortaliter; igitur si alter peccasset
mortaliter simiii peccato, illud peccatum in eo non repugnasset
suae iustkiae 9 graduum, et ita non corrupisset (aeque (a)) eam.

Tertium * argumentum * [n. 871 c] concludit hic, quia
quicumque talis habitus est tantum causa contingens respectu
actus peccati.

874. (6) — Sed privationem rectitudinis actualis quae debe-
ret inesse actui. — Concedo igitur iuxta solutionem quaestionis
praemissam [n. 869] quod peccatum est corruptio rectitu-
dinis in actu secundo ; non autem naturalis, nec cuiuscum-
que habitualis. — Secl non intelligo de corruptione quae est
mutatio (cle esse ad non esse («)); potest enim peccatum manere
post(d) talem mutationem iustitiae ab esse in non esse; sed
intelligo corruptionem formaliter: sicut privatio dicitur for-

(a) Deest in Ed. Ven.

(b) Wadd. : quam in illo non peccante. — Et si dicis de illo, contra,
intensius potest esse in illo peccante mortaliter quam in illo non peccante:
puta... (c) Ed. Ven. gratiam.

(d) Ed. Ven. praeter.

814 LIB. II. DIST. XXXIV XXXVII. ART. II.

maliter corruptio sui habitus; hoc enim modo peccatum est
formaliter corruptio rectitudinis in actu secundo, quae
opponitur illi rectitudini ut privatio habitui: non quidem recti-
tudini quae inest, quia tunc * duo * opposita simul inessent, nec
quae prius infuit illi actui, quia actus non manet, ut possit
alterari ab opposito in oppositum, * sed * quae deberet inesse;
voluntas enim libera debitrix est ut omnem actum suum eliciat
conformiter regulae superiori, scilicet secundum divinum
praeceptum; et ideo quando agit discorditer ab illa regula
caret iustitia actuali debita, * hoc est * (a) iustitia quae deberet
inesse actui, et non inest; et haec carentia in quantum est
actus voluntatis deficientis, sicut dicetur in alia solutione
[n. 898], est formaliter peccatum actuale.

875. (~) — Quod auctoritatibus confirmatur. — Istud patet
per auctoritates : — a) Primo per August. lib. De Duabus Ani-
mabus (1): Peccatum est voluntas consequendi vel retinendi
quod iustitia vetat, et a quo liberum est abstinere; hoc est
dictum breviter: peccatum est velle vetitum; ita quod ipsa
voluntas est ibi materialis, et pro tanto totum imputatur vo-
luntati, quia totum est in potestate eius. Vetitum autem vel
prohibitum est ibi formale, quod significat discordiam a re-
guta superiori.

b) Similiter Ambros. in lib. De Paradiso, et ponitur in
littera [pag. 792]: Peccatum est coelestium transgressio man-
datorum, etc.

c) Huic etiam consonat quod dicit August. De Civit. XII.
c. 8: In eo, inquit, fit mala voluntas, quod si nollet, non
fieret; ei ideo non necessarios, sed voluntarios defectus
iusta consequitur poena. Deficitib) enim non ad mala, sed
male, id est, non ad malas naturas, sed ideo mate, quia
contra ordinem naturarum ab eo quod summe est ad ittud
quod minus est, etc. Quaere eum ibi. Quasi diceret: iste actus
positivus volendi creaturam non est formaliter peccaium,
secl carentia debiti ordinis in actu illo, quo illud debet amari
propter summum bonum; a quo ordine deficit voluntas quie-
scens in bono creato, et iste defectus est formaliter peccatum.

(a) Wadd. caret iustitia actuali debita. Haec est.

(b) Apud Migne: Dcficitnf.
(1) Cap. 11.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. II. 815

876. — Et ratione. — Cum istis auctoritatibus consonat
ratio ; quia omne peccatum est iniustitia formaliter, et iale
peccatum talis iniustitia, et per consequens privatio talis iu-
stitiae ; ergo peccatum actuale est formaliter iniustitia actua-
tis; ergo et privatio iustitiae actualis, scilicet iustitiae quae
deberet esse in actu.

877. ( 8 ) — Proponuntur tres quaestiunculae de peccato. —
Ex ista solutione patet solutio ad illas quaestiones (a) de pec-
cafo: — a) Primo, utrum magis per se sit de ratione peccati
aversio qua.mconversio? — Z^Secundo, quomodo possent peccata
mortalia distingui specie, si formalis ratio est in aversionel
— cJTertio, quomodo unum potest esse alio gravius, si sint aver-
siones ab eodem bono?; non enim videtur privatio pura reci-
pere magis et minus, secundum Anselm. De Concep. Virg. c. 24.

878. — Explicatur qualiter peccatum sit aversio a fine ul-
timo. — Ad primum dico : — a) Quod aversio a fine ultimo
potest intelligi dupliciter: vel formatiter, vel virtualiter. —
Formaliter contrarie vel negative, sic quod voluntas nolit il-
lum finem, et tale nolle est odire: vel non veiit cum deberet
velte, et tale non velle est omittere illud praeceptum: Diliges
Dominum Deum tuum (1). — Virtuatiter, sic quod quando
aliquid est necessarium ad consequendum fmem ultimum vo-
luntas aversa ab illo in hoc virtualiter a fine avertitur :
sicut intellectus negans conclusionem viriualiter avertitur a
principio.

b) Prima aversio secundum se est eiusdem rationis;
nec includitur formaliter in quolibet peccato; est enim odium
Dei speciale peccatum, et omissio istius praecepti, Diliges
Dominum, etc, est aliud speciale peccatum.

c) Secundo modo aversio est communis omni peccato
mortati, quia in omni tali peccato mortali voluntas inordinate
se habet respectu alicuius necessarii ad flnem. — Unde autem
est illud necessarium? — Dico quod a voluntate divina prae-
cipiente illud observari: Si vis ad vitam ingredi (2); non ab
alio syllogismo practico; hic enim non oportet quaerere mo-
ralem doctrinam Philosophorum, sed praecepta Dei in Scri-

(a) Ed. Ven. illam quaestionem.

(1) Deut. e. VI. v. 5; Matth. c. XXII. v. 37.

(2) Matth. c. XIX v. 17.

816 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. II.

ptura. Huiusmodi aversio a Deo est essentialis ratio peccati
cuiuscumque; sicut enim formalis ratio rectitudinis est propria
virtus in actu ilnis circa ens ad finem, sic et carentia rectitu-
dinis talis est carentia propriae virtutis a fine, quia propria
aversio tbrmalis ab eo quod est necessarium ad finem. Et hoc
modo nihil aliud est aversio nisi iaordinatio voluntatis circa
aliquid ordinalum ad ftnem, ex praecepto divino, circa quod
deberet ordinari.

879. ( 9 ) — Explicatur quomodo peccata mortalia distinguan-
tur specie. — Ex hoc patet secuadum [n. 877 b]\ — a) Quia
cum privationes distinguantur specie ex distinctione hdbituum
specifica, et numero ex distinctione habituum numeraii, pec-
cata, quae sunt privationes quaedam, scilicet rectitudinuin
quae deberent inesse actibus, distinguuntur formaliter ex
distinctione talium rectitudinum : ut quando debent haberi
diversae rectitudines specie, sunt carentiae diversae specie ;
et ita non per conversiones ad obiecia, quae non sunt mala
nisi materialiter , distinguuntur ipsa peccata, sed formalis
ratio in eis distinguitur in comparatione ad rectitudinem
aliam et aliam specie, quae deberet inesse.

b) Ita etiam possunt plura peccata eiusdem speciei inesse
quae privant plures rectitudines, quae deberent inesse in di-
versis actibus succedentibus (a).

880. — Explicatur quomodo unum peccatum potest esse gra-

vius alio. — Ad tertium [n. 877 c] etiam patet: — a) Quia illud

peccatum est gravius ex genere quod opponitur rectitudini

meliori: illa autem est melior quae est fini immediatior,

caeteris paribus. — Hoc patet per simile in principio et con-

clusione ;illeenim errorest maior qui magis redundat in princi-

piis, sive quo negatur conclusio verior et principio propinquipr.

b) Loquendo autern in eodem genere peccati mortalis,

illucl est gravius in quo voluntas maiori libidine peccat;

quia quanto magis conatur, tanto perfectiorem actum causaret,

et tenetur illi dare rectitudinem proportionalem, si est capax

rectitudinis, vel magis cavere se ab illo, si non sit capax recti-

tudinis, quam ab alio actu minus repugnante, et ita *hoc*(£)

omittendo magis peccat.

(a) Ed. Ven. successivis. {b) Wadd. illud.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. II. 817

c) Huius exemplum est si intellectus errans circa unani
conclusionera habeat obiectum magis necessarium quarn er-
rans circa aliam conclusionem • error iste peior est, pro quanto
actus verus oppositus deberet esse perfectior.

881. (J°) — Corollarium. — Ex isto etiam faciliter apparet
quod si peccata possent in infinitum continuari, nihil seque-
retur inconveniens, quia quodlibet infinitum bonum corrumperet,
non corruptione quae est transmutatio, sed formaliter corru-
ptione quae est privatio, et hoc non boni quod infuit, sed
quod deberet inesse. Infinita autem bona, hoc est infiniti actus
recti, sunt debiti a voluntate, si in infinitum conservetur; et
ideo absque diminutione voluntatis et cuiuscumque actus primi
in ea possunt infinita talia bona privari.

882. — Solvuntur obiectiones adductae ad probandum pecca-
tuin esse formaliter privationem naturae vel gratiae. — Et si
obiicitur contra istam viam pro aliis duabus, quae ponunt
naturam corrumpi vel gratiam [n. 870]: quod natura, pro-
batur per illud Luc. X. v. 30, Plagis impositis, etc. Glossa :
Peccatum vulnerat in naturalibus: quod non esset verum
si nihil auferret a perfectione naturae, sed tantum prohiberet
tales perfectiones ab actu secundo : quod gratia, probatur,
quia per peccatum mortale destruitur gratia: quod non esset
nisi peccatum esset formaliter corruptivum gratiae; alias
posset stare cum eo: quod est absurdum:

a) Ad primum respondeo quod qui vulneratur nullam
partem sui amittit(a), licet continuitas soivatur, et per hoc
recldatur minus habilis ad operationes suas, imo privetur bono
usu sui; natura enim integra manens, secundum Dionys., De
Div. Nom., vulneratur quando fit inhabilis ad usum rectum,
quod fit per crebram carentiam rectitudinis actualis.

b) Ad secundum dico quod peccatum non potest effective
corrumpere gratiam, sed tantura demeritorie, ita quod prius
voluntas avertit se naturaliter quam Deus cesset naturaliter
conservare gratiara: necesse est autem omnem privationera esse
alicuius positivi formaliter, cum quo impossibile est ipsam
stare; non est igitur peccatum (b) formaliter privatio gratiae,
quam non ex incompossibilitate destruit, sed ut demeritum.

(a) Ed. Ven. dimittit. (b) Ed Ven. addit sive.

Tom. II. 52

818 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. III.

883. (") — Solvuntur argumenta principalia dist. XXXV. —
Ad argumenta. — Ad primum [n. 860 a) dico quod dictum,
factum, concupitum accipitur tamquam materiale ; sed di-
cturn et factum ut materiale remotum; sed concupitum dicit
materiale proximum: contra legem Dei dicit formale in
peccato.

b) Ad secundum [n. 860 b] patet [n. 879] quod distinguitur
modo privationum, sicut privationes possunt distingui.

c) Ad lertium [n. 860 c) dico quod est corrupiio forma-
liter, hoc est privatio illius boni quod inesset actui, nisi ipsa
esset, et privatur per ipsam [n. 874]. — Et ad Augustinum clico
quod nocet illi in alio, non in se auferendo aliquid quod sit de
natura eius, sed ab eo auferendo aliquam perfectionem sibi
convenientem, scilicet iustitiam actualem.

Et si obiicitur : ista iustitia (a) non infuit; ergo non
potest corrumpi, patet responsio ex dictis [n. 874]; sequitur
enim quod non corrumpitur corruptione quae est mutatio ab
esse ad non esse, sed corrumpitur formaliter per hoc quod
eius privatio inest, et non ipsa: sicut peccatum originale cor-
rumpit iustitiam originalem quam privat, non tamen prius
inexsisientem ; et ita illam formaliter corrumpit.

•

Articulus III.

SOLVITUR QUAESTIO : « UTRUM PEGGATUM
SIT A BONO SIGUT A GAUSA ? »

884. (12) — Ostenditur peccatum esse a bono tamquam a causa.
— Ad atiam quaestionem [n. 856], qua primo quaerebatur
de causa peccati, dico quod peccatum, eo modo quo potest
habere causam, est a bono. — Quod probatur: — a) Quia
nullum est primurn malum; alioquin illud in se careret summa
perfectione nata sibi convenire (b): sed nulli nata est conve-
nire summa perfectio nisi summo bono in natura; igitur sum-
mum malum esset summum bonum in natura, et ita Deus,
quia nihil aliud a Deo est summum bonum in natura.

(a) Ed. Ven. iniustitia.

(b) Ed. Ven. suinma perfectione sibi conveniente.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. III. 819

b) Et ad hanc haeresim sequuntur multa alia inconvenien-
tia, non tantum contra fidem, sed etiam contra Philosophiam ;
quia destruit seipsam et includit contradictionem; quia si
ponatur summum malum primum ex aequo ad primum bo-
num, oportet quod illud sit necesse esse, et omnino indepeyi-
dens et impartitum: et tamen ista non conveniunt enti nisi
perfeciissimo.

c) Itaque * igitur * si malum habet causam, non potest
habere nisi bonum, loquendo de primo malo creato.

d) Hoc patet per August. XII. De Civit. cap. 6: Ipsi sibi
ipsis videntur fecisse voluntatem malam, etc; ubi videtur.
velle quod propria voluntas sit causa cadendi, immoderate
fruendo aliquo bono creato, id est aliquo quod est in potestate
ipsius voluntatis, ita quod ipsa voluntas talis, sicut ex se po-
test frui et non frui, ita moderate (a) potest frui et non frui
aliquo bono sibi conveniente, et ita potest illud peccatum pri-
mum esse immediate et primo a sola voluntate.

885. (13) — Duplex proponitur sententia circa modum quo
bonum potest esse causa peccati. — Sed de modo ponendi di-
versimode dicitur: — a) Uno rnodo quod bonum est causa
per accidens mali. — Et hoc potest intelligi dupliciter: vel
quod accidentalitas sit ex parte causae, sicut Philosophus lo-
quitur de causa per accidens V. Metaph. et II. Phijsic, quod
Polycletus est causa statuae per accidens: vel ex parte effe-
ctus, sicut dicitur, ubi supra, quod causae per accidens sunt
casus et fortuna; ubi non est aliquid accidentaliter coniunctum
causae per se, quod dicatur causa per accidens, sed est ali-
quicl accidentaliter coniunctum effectui per se, quod dicitur
effectus per accidens eiusdem causae, cuius effectus per se
est intentus. — Primo modo dicitur (b) quod voluntas, non
quidem unde voluntas, sed unde defectibilis, est causa peccati.
— Et hoc ulterius reducitur in hoc, quod voluntas ex nihilo est.

Et hoc videtur probari per August., ubi prius, ubi dicere
videtur quod si quaerat aliquis cur earn fecit, inveniet ma-
lam votuntatem non ex eo esse incipere quod (c) facta est,
sed ex eo quod de nihilo facta est.

(a) Ed. Ven. immediate.

(5) Ed. Ven. addit: « Bonav. d. 44. ar. 1 q. 2». Sed est d. 34.

(c) Ed. Ven.: quod natura est, sed ex eo quod de nihilo natura facta est.

820 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. III.

(**) b) Aliter ponitur, ponendo accidentatitatem ex parte effe-
ctus: puta quod voluntas per se intendat positivum in effectu,
cui per accidens coniungitur deformitas, et istam deformi-
tatem non per se intendit voluntas, sicut est in fortuitis, sicut
patet per Dionys. De Divin. Nom. cap. 4: Nemo agit ad malum
aspiciens, et multa similia ibi. — Et similes auctoritates in-
veniuntur apud Philosophum : Unusquisque ialia eligit qualia
sibi videntur, III. Etliic, et ideo virtuosus bona eligit, et quae
sibi sunt bona simpliciter sunt bona.

886. — Impugnatur I. sententia (1). — Contra primam
viam [n. 885 a] arguitur sic: — a) Aut defectibititas in vo-
luntate est causa peccati per se, aut per accidens. — Si per
accidens, ergo frustra ponitur. — Si per se, et defectibiliias
in voluntate est a Deo ut a per se efflciente, et quidquid est
per se in causato in quantum causatum est rper se a causa
eius, * et quidquid est causa causae est causa causati *, igitur
peccatum esset per se a Deo. — Probatio assumpti, scilicet
quod defectibititas sit a Deo efficiente: quia licet defectibi-
litas consequatur naturam creatam, quia est ex nihilo, non
tamen est effective ex nihilo, quia terminus a quo non dat
effectui producto aliquam proprietatem sui; igitur defectibili-
tatem habet talis natura ab ipso Deo, sicut ab ipso efflciente.
(13) b) Si dicatur quod voluntas defectibilis est causa per
accidens peccati propinquior quam voluntas absolute, sicut,
secundum Philos. V. Metaph. cap. De Causa, ordo est in causis
per accidens, propinquior enim est Polycletus quam atbum
respectu statuae, contra hoc arguitur primo: quia voluntas
creata videtur esse convertibititer causa respectu peccati, licet
contingens : defectibilitas autem, quae convenit alicui in quan-
tum ex nihilo, non est convertibilis) ergo magis proprie causa
respectu peccati est voluntas ialis quam voluntas defectibilis.

c) Confirmatur ratio, quia idem sub eadem ratione pro-
pria est proprium subiectum privationis ethabitus; et etiam
in causa libera, quae potest in opposita, idem sub eadem ra-
tione propria est causa oppositorum, licet unius per se, et
alterius contingenter et per accidens, vel amborum contin-
genter: sed voluntas ut voluntas est subiectum proprium et
causa propria bonae volitionis; ergo et matae.

(1) Cfr. n. 898.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. III. 821

d) Conflrmatur iterum ratio, quia si voluntas in quan-
tum defeciibilis peccat, ita quod defectibilitas sit per se ratio
vel proxima (a) ratio peccandi, licet per accidens (b), sequi-
tur quod in quantum defectibilis non potest bene velle, et ita
si peccat, non peccat, quia nullus peccat in eo quod omnino
vitare non potest.

(16) e) Praeterea, non potest poni defectus actualis esse cau-
sam per accidens; quia tunc ante primum defectum volun-
tatis esset defectus; igitur tantum potentialis; sed non alte-
rius rationis ab illo actuali qui inerit, quia istedefectus po-
tentialis non est proxima causa per accidens respectu actualis
defectus alterius rationis; igitur erit idem defectus ut po-
tentialis respectu (c) suae causae potentialis per accidens.
iP) f) Respondetur quod non est * idem * defectus poten-
tialis, sed potentialitas ad deficiendum, et ita non sunt eadem,
sicut nec est idem albedo in potentia et potentialitas in su-
perficie ad albedinem. — Contra: aut ista potentialitas in vo-
luntate est activa, aut passiva. — Non passiva, quia voluntas
in quantum passiva non comparatur ad malum ut causa, sed
ut subiectum. — Si activa, cum illa non sit nisi libertas ei
concreata, igitur redit propositum, quod libertas talis propria
voluntati erit causa per accidens peccati: sed tantum valet
dicere voluntatem istam esse causam per accidens peccati
sicut dicere tibertatem eius esse proximam rationem causae
per accidens peccati.

887. — Impugnatur II. sententia (1). — Contra secundam
viam [n. 885 b} arguitur sic : — a) Quia tunc peccatum vide-
retur esse casuale: sed casuale non est peccatum.

b) Praeterea, si tantum per accidens est voluntas causa
peccati, quia praecise vult illud positivum, ad quod sequitur
ista deformitas, et Deus per se vult illud positivum, ad quod
sequitur ista deformitas, igitur non magis sequitur quod vo-
luntas creata peccet quam divina.

888. (18) — Proponitur III. sententia circa modum quo bonum
potest esse causa peccati. — Tertio modo ponitur quod pecca-
tum non habet causam efflcientem, sed deficientem; et sic

(a) Ed. Ven. propria. (6) Ed. Ven. addit: propria.

(c) Ed. Ven. ratione.
(1) Cfr. nn. 890 et

822 LIB. II. DIST. XXXIVXXXVII. ART. III.

habet volwitatem pro causa deficiente, non efflciente. — Quod
confirmalur per August. XII. De Civit. c. 7: Nemo quaerat
efficientem causam malae voluntatis. Non enim est efficiens,
sed deficiens, quia nec illa effectio, sed defeciio; deficere nam-
que ab illo quod summe esi ad id quod minus est, hoc
est incipere habere malam voluntatem. Causas porro ista-
rum defectionum, cum efficientes non sint, ut dixi, sed de-
ficientes, velte invenire tale est ac si velii quisquay?i videre
tenebras, vel audire s ilentium. Et in fine: Cum in quantum
deficiunt male faciunt, et quid faciunt, nisi vana, quae
causae deficientes habent? Et idem ibidem, c. 9. in princ. :
Nec talem voluntatem facit nisi defectio, qua deseritur Deus,
cuius etiam defectionis causa deficit.

889. — Impugnatur (1). — Contra istud: — a) Quia tunc
sequitur quod Deus sit causa peccati sicut voluntas creata;
hic enim deficere est non efficere, sicut Philos. dicit V. Me-
taph., quod quemadmodum nautae praesentia est causa salutis
navis, sic eius absentia est causa periclitationis illius, et utrum-
que est in eodem genere causae. Ita igitur non efflcere recti-
tudinem quae deberet efflci est quasi causare effective vel de-
fective peccatum: sed hoc ita convenit Deo sicut voluntati
creatae. — Quod probo dupliciter: primo quia Deus non ne-
cessario causat vei dat rectitudinem actui, quia nihil aliud a
se necessario causat [Vid. Lib. I. nn. 689 seqq.], et ita potest
non dare; igitur potest esse causa defectiva respectu peccati,
id est non efflciens positivum quod excluderet peccatum: se-
cundo quia prius naturaliter causaret totam istam rectitudi-
nem, si inesset, quam voluntas creata; causa enim naturaliter
prior prius naturaliter causat; igitur quando non inest Deus
per prius non causat quam voluntas creata non causat, et ita
voluntas creata ideo deflcit quia Deus deficit, id est non ef-
ficit aliquid causando.

b) Haec ratio excludit quamdam responsionem quae posset
fieri ad primam rationem: quia Deus non deficit cum non
causat, nisi prius demereatur voluntas creata. — Istud non
probat nisi quod non est prima non causatio ex parte Dei.
(19) c) Et si dicatur, secundum Anselm., De Casu diaboli. c. 3.,
quod licet Deus dederit, tamen Angelus non accepit, non tamen

(1) Cfr. nn. 890 et 898.

LIB. II. DIST. XXXIV XXXVII. ART. IV. 823

quia Deus non dedit, icleo Angelus non accepit, sed e converso,
ita hic, contra: accipio tempus in quo voluntas peccat, et di-
vido in duo instantia naturae, A et B. In A comparatur Deus
ad voluntatem ut causa prior; in B voluntas comparatur ad
se ut causa posterior. Tunc quaero: aut in A Deus causat re-
ctitudinem, et sequitur voluntas etiam causat in B illam, alio-
quin si voluntas causaret in B peccatum, oppositum rectitu-
dini esset simul in voluntate, et per consequens simul erunt
in voluntate illud peccatum et rectitudo sibi opposita; igitur
oportet dicere quod Deus non causat rectitudinem, et per con-
sequens quod voluntas in B non causat. Hoc enim praeexigit
naturaliter Deum in A non causare.

d) Praeterea, in causis praecisis si negatio est causa ne-
gationis, et afflrmatio afflrmationis : Deum causare * rectitudi-
nem est praecisa causa eius quod est voluntatem creatam
causare rectitudinem in suo ordine causandi * (a); igitur ibi ne-
gatio est causa negationis. — Maior patet I. Poster. de ha-
bere pulmonem et respirare.

Articulus IV.

SOLVITUR QUAESTIO : « UTRUM VOLUNTAS SIT CAUSA
TOTALIS SUI ACTUS?»

890. (!) — Proponitur quaestio (1). — Ex his tribus viis
[nn. 885 et 888], si bene intelligantur, potest colligi una soluiio
de modo quo voluntas est causa peccati. — Tamen, quia istud
est solutio quartae quaestionis [n. 865], an scilicet Deus sit causa
peccati, dependet ex cognitione activitatis voluntatis creatae
respectu sui actus, ideo circa secundum quaesitum [n. 865]
quaero sine argumentis:

Utrum voluntas creata sit totalis causa et immediata
sui velle, ita quod Deus respectu illius non habeat aliquam
efflcientiam immedialam, sed tantum mediatam ?

(a) Wadd. Deuin causare rectitudinem in suo ordine causandi est jwae-
cisa causa quare voluntas creata causet eam ; igitur...

(1) Quam Waddingus seiunctam a quaestione I, sub propria numera-
tione, ponit.

824 LIB II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. IV.

891. — Adducuntur rationes pro sententia tenente vokmtatem
esse totalem et immediatam causam suae volitionis [Vid. n. 766]. —
Et potest dici quod voluntas est totalis causa (et immediata (a))
respectu suae volitionis. — Quod probatur per rationes: — Primo
quia aliter ipsa non esset libera: — Secundo quia etiam aliter
nihil contingenter causare posset: — Tertio quia aliter non
posset peccare : — Quarto quia aliter omnino nuttam actionem
liabere posset: — Quinto ex comparatione eius ad aliascau-
sas creatas.

a) Ex prima via arguitur dupliciter: Primo sic: nulla
potentia habet perfecte in potestate sua effectum qui non po-
test causari ab ea immediate, nec ab aliqua causa cuius cau-
satio non est in potestate illius potentiae: causatio autem Dei
non est in potestate voluntatis creatae; patet, sicut nec virtus
agentis superioris est in potestate inferioris agentis; igitur si
Deus necessario immediate concurrat ut causa immediata re-
spectu volitionis creatae, voluntas creata non plene habet in
sua potestate illam volitionem. — Propositio maior assumpta
patet; quia quod habet in potestate sua perfecte effectum, vel
potest ex se solo in illud, vel causatio cuiuscumque concur-
rentis est in potestate eius, scilicet quod illud causat, vel non.
— Exemplum de intellectu, qui si concurrat ad causandum
volitionem, secundum tertiam [?] opinionem dist. 25 huius Lib.
[n. 754], non tamen causat nisi voluntate causante, ita quod
eius causatio est in potestate voluntatis.

(2) Secundo arguitur sic: quod ab alio delerminatur ad ali-
quid non habet perfecte illud in sua potestate: voluntas creata
determinatur, ex hypothesi, a voluntate divina ad hoc; ergo.
Minor probatur, quia aut una voluntas determinat aliam, et
non nostra divinain, patet, quia temporale non est causa ae-
terni; ergo e converso, et habetur propositum: aut neutra
aliam, et tunc neutra erit movens mota, nec erit inter istas
ordo essentialis; immo si voluntas divina non determinat no-
strain, sicut arguit secunda ratio, posset illa aliquid velle,
quocl non fleret, propter voluntatem nostram non concordantem.

b) Praeterea ex secunda via arguitur sic: illud non est
* contingens* (b) propter habitudinem sui ad aliquam causam,

(a) Deest in Ed. Ven. (b) Wadd. contingenter,

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. IV. 825

ad cuius eventum causa superior est determinata, cuius cau-
sae determinationem necessario sequitur determinatio omnium
causarum inferiorum. — Exemplum: si voluntas mea esset
modo determinata ad unam partem de scribendo cras, et non
esset impedibilis nec mutabilis, non esset meum scribere cras
contingens ad utrumlibet ex habitudine sui ad manum, quia
sicut voluntas est determinata modo ad alteram partem, ita
in ipsa virtualiter sunt omnes causae inferiores ad idem. Et
similiter ex quo illud determinatum est, ad cuius determina-
tionem effectus determinatus erit, eventus istius effectus non
est simpliciter indeterminatus ad utrumque, saltem non est
eius esse contingens propter potestatem causae inferioris. —
Sed si vohmtas divina sit causa immediata meae volitionis,
iam est aliqua causa determinata respectu eius; quia voluntas
Dei aeternaliter est determinata ad alterum contradictoriorum,
et determinationem huius causae necessario concomitatur de-
terminatio voluntalis meae respectu eiusdem, alioquin simul
staret Deum velle hoc et hoc non fore ; igitur illucl velle non
est contingens ad utrumlibet propter potestatem voluntatis
meae.

(3) c) Ex tertia via arguitur sic : si Deus sit causa imme-
diata volitionis, constat quod erit causa prior voluntate; ergo
prius natura influit ad effectum quam voluntas creata. Ac-
cipio ergo illud signum naturae, in quo Deus causat velle,
in quantum est prius illo signo in quo voluntas creata agit
ad illud velle: aut in illo signo Deus causat immediate recti-
tudinem perfectam in velle, et per consequens voluntas in se-
cundo signo non peccat, quia non causat in effectu oppositum
istius quod prima causa causat: aut in isto primo signo Deus
non causat rectitudinem perfectam immediate in velle; et se-
quitur quod voluntas in secundo signo non peccatf quia non
potest tunc in velle rectum; in nihil enim potest ipsa in se-
cundo signo nisi illud quod causa prior in primo signo pro-
ducit: sed non habendo velle rectum si non potest habere re-
ctum, non pteccat; ergo, etc.

d) Ex quarla via arguitur sic: si Deus sit causa istius
volitionis, erit totalis causa eius, quia volendo causabit eam:
volendo autem est totalis causa perfectioris creaturae, puta
Angeli, vel cuiuscumque creaturae cle nihilo; ergo si volendo

826 LIB. II. DIST. XXXIVXXXVTI. ART. IV.

esset causa eius, esset totaliter causa eius: sed cum totali
causa alicuius nihil aliud potest causare cum illa in eodem
genere causae; igitur voluntas nullam causaliiatem haberet
respectu volitionis suae.

(£) e) Ex quinta via arguitur sic: si aliqua est totalis causa
creata respectu sui effectus, hoc maxime concedendum est de
voluntate, quia ipsa est suprema inter omnes causas activas:
sed aliqua potest esse totalis causa respectu sui effectus;
ergo, etc. — Minor probatur dupliciter: primo quia hoc n.on
repugnat creaturae; licet eiiim aliquid sit totalis causa ca-
loris effectiva, hoc tamen non ponit in eo aliquam infinitatem,
nec perfectionem repugnantem creaturae; si enim sit causa
univoca, non oportet quod excettat effectum suum in perfe-
ctione: si autem est aequivoca, non oportet in infinitum ex-
cellere effectum, secl in aliquo gradu determinato. — Secundo
probatur minor, quia illud est totalis causa alicuius quod si
esset, omni alio per impossibile circumscripto, perfecte cau-
saret illud: sed subiectum, si esset, omni alio circumscripto
per impossibile, adhuc causaret suam propriam passionem;
ergo subiectum est totalis causa suae passionis.

Ex hac minori dupliciter probata infertur conclusio: quod
voluntas potest esse totalis causa respectu suae volitionis. — Et
ultra, cum praeter totalem causam nihil aliud causet in eodem
genere causae, alioquin idein bis causaretur, vel causaretur ab
aliquo, sine quo nihil minus esset, et sic sequitur quod Deus
immediate non causabit istam volitionem.

892. (5) — Auctoritates pro eadem sententia. — Per aucto-
ritates probatur propositum. — a) Primo per illud Eccli. XV.
v. 14 seqq. : Deus iniiio constituit hominem, et reliquit eum
in manu consilii sui. et adiecit mandata, et praecepta eius:
Si volueris mandata servare, conservabunt te: Apposuit enim
ante te ignem et aquam ; ad quod volueris porrige ma-
num. Ante hominem bonum et malum, vita et mors; quod
placuerit ei dabitur ei.

b) August. etiam VII. De Civit. c. 30: Sic Deus res quas
condidit adminisirat, ut eas agere proprios motus sinat.

c) Anselm. etiam De Concordia, dicit: Deus facit omnes
actiones et ornnes moius, quia ipse facit res a quibus et in
quibus et ex quibus fiunt, et nidta res habet utlarn pote-

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. IV. 827

siatem volendi aut faciendi, nisi ipso dante. — Ibidem etiam
parte II: Non ea Deus qua praedestinat facit voluntate co-
gendo, aut voluntati resislendo, sed in suo esse dimitiendo.
d) Ad hoc etiam Comment. IX. Metaph. com. 7, super
illud, Ergo possibile est ut aliquid habeat poteniiam, ubi
dicit sic : Moderni ponunt unum agens omnia entia causare
sine medio, scilicet Deum, et convenit illis dicere ut nul-
lum ens habet propriam actionem naturaliter, et cum entia
non habuerint actiones proprias, non habebunt essentias pro-
prias, sive potentias. Actiones enim non distinguuntur nisi
per essentias diversas, et ista opinio est vatde extranea a na-
tura hominis etc.

893. (6) — Corollarium. — Si haec via esset vera, posset
secundum eam faciliter assignari quomodo Deus non sit causa
peccati; loquendo enim sive de materiali sive de formali in
peccato, totum esset causatum a voluntate sicut a totali causa,
et ita nullo modo a Deo, nisi mediate, quia Deus produxit
voluntatem talem quae posset sic et sic velle.

894. — Obiectio duplex contra praefatam sententiam. — Sed
contra istam viam obiicitur: — a) Quia ista via non salvaret
Deum esse causam meriti, cum meritum sit ita hberum sicut
peccatum.

b) Et similiter non salvaret ordinem essentiaiem causa-
rum; quia secundum primam propositionem De Causis, omnis
causa primaria, etc. : secundum istam viam causa primaria
non influeret in effectum, nisi quia produxit causam istam.

895. — Solutio. — a) Ad primum istorum potest dici
quod Deus aliquo modo est causa meriti, quo modo non est
causa peccati; quia immediate causat in anima gratiam vel cha-
ritatem, quae per modum naturae inclinat ad merendum. Et
quandocumque forma activa per modum naturae est ab ali-
quo agente, etiam actio formae illius est ab eo. — Et ex hoc
etiam pateret quomodo effectus aliarum causarum aliter es-
sent a Deo quam effectus voluntatis ; quia istae causae deter-
minatae acceperunt inclinationem a Deo et necessitatem ad
tales effectus; non sic voluntas.

(7) b) Ad secundum diceretur quia licet sit aliquando ordo
causarum principalium et minus principalium, quarum neu-
tra movet aliam, sicut se habent obiectum et potentia cognitiva

828 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. IV.

respectu actus cognoscendi, ex clist. 3. I. Libri fn. 493 seqq.];
aliquando autem sit ordo, ita quod principale movet minus
principale, vel ad actum secundum vel primum, ita tamen quod
si islae duae causae sint partiales et integrent per se unam
causam totalem, sicut manus et baculus respectu motus pilae,
vel sicut Sol et pater respectu fllii, tamen in causis totalibus
respectu suorum effectuum immediatorum potest etiam esse
ordo essentialis, ita quod causa secunda sit causa totalis im-
mediata respectu sui effectus, sicut causa prima respectu sui
effectus, et tamen essentialiter sit secunda, quia secundum suam
causationem, sicut secundum suum esse, essentialiter depen-
det a prima, non tamen ita quod ista dependentia sit imme-
diata effectus sui ad ipsam et ad causam priorem.

Et cum dicit illa propositio quod causa prima plus cau-
sat, verum est, quia causat secundam.

Exemplum liuius poni posset in causis essentialiter or-
dinatis alio modo causandi; si enim ponamus plures materias
ordinatas in composito respectu ultimae formae, non quaelibet
istarum materiat respectu ultimae formae, ita quod quaelibet
earum perficiatur ab ultima forma, sed solum ultima (a) ma-
teria. Quaecumque (autem prior sit(#)) perficietur ab aliqua
forma priore, quae constituit materiale respectu posterioris.

896. (s). — Praefata sententia impngnatur (1). — Contra
istam opinionem arguitur dupliciter: — Prirno, quia ex ipsa
sequitur quod Deus non sit naturaliter praescius futurorum:
— Secundo quod non sit omnipotens.

a) Probatio primae consequentiae : quia non habet scien-
tiam de futuris contingentibus, nisi quia certitudinaliter novit
determinationem voluntatis suae respectu eorum acl cjuae vo-
luntas sua est immutabilis et inimpedibilis: sed si voluntas
creata est toialis causa respectu sui velle, et ipsa contingen-
ter se babet ad illud velle, ergo quantumcumque voluntas
divina ponatur determinata ad unam partern eorum quae de-
pendent a voluntate creata, poterit voluntas creata aliter velle,
et ita non sequitur certitudo ex cognitione determinationis vo-
luntatis divinae.

(a) Ed. Ven. priina. (b) Deest in Ed. Ven.

(1) Cfr. Lib. I. dist. 39 per tot.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. IV. 829

b) Probatio secundae consequentiae tripticiter: — Prirno
quia quidquid vult Omnipotens hoc fi-t: sed si velit volitionem
meam fore, et ista est in potestate voluntatis meae ut totalis
causae contingenter se habentis ad illud, ergo ipsa potest de-
terminari ex se ad unani partem vel ad aliam indifferenter,
et ita potest non fieri illud aliud acl quod voluntas divina eam
determinavit. — Secundo quia voluntas divina non potest im-
pedire (a) voluntatem meam, nisi violentando eam; si enim ex se
determinetur ad unam partem, ex quo determinata est ad unum,
non potest impediri, nisi violenter: sed voluntatem violentari
includit contradictionem; igitur Deus non potest volitumua vo-
luntate rnea impedire. — Tertio quia voluntas Omnipotentis {b)
producit volitum in esse pro tunc pro quando vult illud esse;
non enim est alius actus voluntatis divinae respectu Angeli, vel
alicuius alterius creati, quo producitur in esse: sed si voluntas
mea est totalis causa huius volitionis, illa voluntas nullo modo
producit istam volitionem in esse.

897. (9) — Corollarium. — Propter igitur istas cluas ratio-
nes, de cmnipotentia et omniscientia Dei, non tenenclo istam
viam, restat inquirere qualiter peccatum possit esse a votuntaie
creata, quoad primam quaestionem [n. 856], et quomoclo non
a Deo, quoad quaestionem quartam [n. 865].

898. — Ostenditur formale peccati non habere causam effi-
cientem, seddeficientem. — Quantum ad primum dico quocl ex
illis tribus viis, duabns scilicet quae ponunt causam per ac-
cidens respectu mali [n. 885], et teriia [n. 888] quae ponit
respectu eius causam deficientem, potest colligi una solutio
integralis talis: a) In peccato mortali concurrunt duo actus,
scilicet positivus ut rnateriale et privatio iustitiae debitae
ut formale.

b) Respectu huius privationis nulla est causa erflciens,
secl tantum deficiens, secundum tertiam viam [n. 888]; vo-
luntas enim, quae est debitrix dandi rectitudinem suo actui,
etnon dat, deficiendo peccat; * nam formaliter peccare est *(c)

(a) Ed. Ven. et ita non potest fieri iilud quod voluntas divina, quia non
potest iinpedire...

(b) Ed. Ven. omnipotens.

(c) Wadd. hoc est ergo formaliter peccare, scilicet....

830 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. IV.

causam huiusmodi liberam non dare debitam rectitudinem suo
actui, quam tunc posset dare.

c) Ex hoc apparet illa via de causa per accidens [n. 885 a];
licet enim ista causa non causet formaliter quod est in pec-
cato efficiendo, sed deficiendo, causat tamen efflciendo aliquod
positivum, cui annexus est iste defectus deficiendo causatus.
('0) d) Et ita stant auctoritates Dionysii de accidentalitate ex
parte effectus [n. 885 U\.

e) Est etiam accidentalitas ex parte causae, non pro-
prie, sicut album dicitur esse causa aedificandi accidentaliter,
et universaliter omne quod accidit causae per se, ita quod facit
unum per accidens cum ea, sed extendendo accidens ad
quodlibet quod est extra per se rationem alicuius, quomodo
di/ferentia dicitur accidere generi; hoc enim modo illud quo
voluntas nostra specifice est haec voluntas accidit voluntati
(in communi (a) ), quia voluntas in communi est perfectio simpli-
citer, propter quod ponitur formaliter in Deo. — Et voluntas
sub ista ratione non est proxima causa, etiam contingens,
respectu peccati ; quia tunc quodlibet inferius sub ipsa ha-
beret talem rationem causalitatis, et ita voluntas divina. Sed
voluntas contracta per ditferentiam aliquam ad voluntatem
creatam, quam circumloquimur per hoc quod est limila-
tum, est proxima causa defectiva, et per hoc causa per acci-
dens, respectu peccati, et ideo accidentaliter etiam ex parte
causae, accipiendo voluntatem in communi pro causa, quia pro
quanto intelligitur ista differentia superaddi accidit sibi per
accidens esse causae respectu peccati : sicut si diceretur quod
animal non est per se causa intelligendi, sed per accidens,
quia animal perfectissimum intelligit: non quod perfectissimum
sit propria ratio intelligendi, quia animali simpliciter accidit;
sed (b) rdtionale, quod animali accidit ut differentia generi; quod
rationale circumloquimur per hoc quod est perfectissimum.
— Ita in proposito illam differentiam specificam, qua voluntas
in communi contrahitur ad voluntatem creatam, quae con-
tractio vel differentia nos modo latet, circumloquimur per hoc
quod est esse limitalum vel defectibile vel ex niliilo; et isti
toti attribuuntur actus isti tamquam causae magis propriae

(a) Deest in Ed. Ven.

(b) Ed. Ven. secundum.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V. 831

quam voluntati de se; quod verum est si intelligatur de hoc
contracto, scilicet de ista voluntate in specie; ei enim conve-
nit non tantum per acciclens, sicut voluntati in communi, sed
quasi causae propinquae, ita quod cuilibet tali voluntati potest
convenire, et nulli alii. — Et hoc modo debet intelligi prima
opinio de defeciibilitate voluntatis [n. 885 a].

Articulus V.

SOLVITUR QUAESTIO: « UTRUM PECCATUM POSSIT ESSE A DEO»?

899. (ii) — Adducuntur rationes ad probandum voluntatem
divinam non posse esse causam peccati. — Sed tunc restat videre
quomodo voluntas defectibilis sit causa dedciens respectu pec-
cati aliier quam ditnna voluntas, imo quod ipsa sit causa,
et divina voluntas non sit causa; et hoc quantum ad solutio-
nem quartae quaestionis [n. 865]. — Ubi dicitur et tenetur
communiter quod voluntas divina non potest esse causa pec-
cati. ~ Ad quod possunt poni tres rationes istorum.

a) Prima talis: August. LXXXIII. QQ. q. 3: Nullo homine
sapiente auctore fit homo deterior ; tanla enim est ista in
homine culpa, ut in homine sapiente non cadat: est autem
Deus omni homine sapiente praestantior; non igitur Deo auctore
fit homo deterior, ut vult ibidem August. quaest. 4.

b) Item in eodern lib. q. 21 : Qui causa est omni enti
ut sit non est causa non essendi vel ut non sit, quia illud
quod est ab eo in quanium est bonum est: est autem Deus
causa omnis boni; non est ergo Deus causa non essendi ali-
cui; ergo nec causa peccati alicui, quod formaliter est non esse.

c) Tertia ratio est Anselmi, De Lib. Arb. c. 8: Cum Deus
omnem substantiam, etc. Quaere ibi (1).

(1) Cuius auctoritatem £kl. Ven. sequentibus affert: * Anselm. De Lib.
Arb. c. 8. Quod nec Deus potest auferre voluntatis rectitudinem. A volun-
tate vero habente rectitudinem non valet illam separare. — Discip. : Huius
tnae niihi inauditae assertionis multum a te rationem expecto. — Magist. :
Nos loquimur de illa voluntatis rectitudine qua iusta dicitur voluntas, id est
qnae propter se servatur: nulla autem iusta voluntas nisi quae vidt quae
Deus vult eam velle. — Discip. : Quae hoc non vult plane iniusta est. — Ma-
gist. : Servare igitur rectitudinem voluntatis propter ipsam rectitudinem est
unicuique eam servanti velle quod Deus vidt illum velle. — Discip. : Sic oportet

832 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V.

900. (12) — Obiectiones contra praefatas rationes (1). — Con-
tra istas rationes instatur: — a) Primo contra primam : quia
homo sapiens tenetur ad servandum praeceptum Dei, et ideo
non potest eo auctore alius esse deterior, nisi ipse peccet, et
ita liat non sapiens; non enim in potestate eius est libere
cooperari alii ad bene agendum, vel non cooperari; quod si
esset, posset non cooperari manens sapiens, et icleo eo auctore
esset alius deterior, id est, eo non erficiente bonitatem in actu
alterius, alius non bene ageret. In potestate autem Dei est li-
bere cooperari voluntati creatae ad bene agendum, vel non
cooperari; ergo ipso recte manente, potest non cooperari
voluntati creatae, et ita ipsa peccabit. — Confirmatur ista
ratio, quia sicut Deus prius naturaliter agit ad actionem re-
ctam quam voluntas creata, ita videretur quod Deus prius non
ageret quam voluntas creata non agat, quando actio esset non
recta.

b) Contra secundam rationem arguitur; quia causa ne-
cessaria sive naturalis respectu entitatis tantum non est causa
non essendi; quia talis agit secundum ultimum potentiae suae,
et ita non potest non agere illud quod nata est agere: sed
Deus non est talis causa essendi creaturarum secundum quod-
cumque esse («)> respectu cuius potest esse principium agendi,
cuius ulterioris esse carentia est malum; ergo Deus potest esse
deficiendo causa mali.

c) Praeterea, quare potest Deus magis esse causa poe-
nae quam culpae, cum poena sit formaliter malum sicut
culpa? Ita enim est simpliciter maluni non frui Deo, et per

fateri. — Magist. : Si Deus separat hanc rectitudinem ab alicuius volun-
tate, aut volens facit hoc, aut nolens. — Discip.: Nolens non potest. — Ma-
gist.: Si erf/o aufert voluntati alicuius praefatam rectitudinem , vult quod facit.
— Discip.: Absque dubio vult. — ■ Magist. : Utique ab cuius voluntate vult se-
parare eamdem rectitudinem, non vult eum rectitudinem servare voluntatis
propter ipsam rectitudinem. — Discip.: Sic sequitur. — Magist.: Sed iam po-
situm est servare hoc modo rectitudinem esse omni servanti velle quod Deus
vult illum velle. — Discip.: Si positum non esset, ita tamen esset. — Magist :
Ergo si Deus saepe factam rectitudinem tollit ab aliquo, non vult eum velle
quod vult eum velle. — Discip.: Nihil consequentius et nihil impossibilius. —
Magist. : Igitur nihil magis impossibile quam Deum rectitudinem voluntatis
auferre *.

(a) Ed. Ven. sive cuiuscumque esse. (I) Solvuntur ad n. 903.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V. 833

comparatiooem ad bonum quod privat, et per comparationem
ad naturam cui nocet, sicut non diligere Deum actu merito-
rio in via : et tamen ista poena conceditur esse a Deo, seeun-
dum August, I. Retract. c. 25.

d) Praeterea, tantum malum est privatio gratiae in se
et in natura illa a qua privatur sicut est privatio rectitudi-
nis iustitiae: sed Deus potest esse immediata causa privationis
gratiae, immo est causa huius quandocumque gratia annihila-
tur, quia ipse solus potest aliquid annihilare, et maxime illud
quod ipse immediate conservat; sicut igitur desistendo ab actio-
ne, id est non conservando gratiam, potest esse causa non es-
sendi gratiam, ita non agendo potest esse causa carentiae re-
ctitudinis in actu elicito.

('3) e) Contra tertiam rationem arguitur: quia videtur con-
cludere quod homo non possit peccare: quod consequens est
falsum; igitur ratio non concludit. — Quod autem illud con-
sequens sequeretur ex illa ratione, probo: possum peccare in
A; ergo Deus potest non velle me esse rectum in A; sequitur
enim in illis de inesse: si pecco in A, ergo non vult me esse
rectum in A; quia ex opposito sequitur oppositum: si vult me
esse rectum in A, sum rectus in A, et ita non pecco. Sed si
non vult me esse rectum in A, non vult me velle illucl in A
quod vult me velle in A; hoc enim est esse rectum, * scilicet *
secundum rationem eius velle quod Deus vult me velle; ergo
Deus potest non velle me velle in A quod ipse vult me velle
in A: quod est impossibile.

Quod si dicatur rationem concludere quod Deus non pos-
sit de potentia ordinata auferre rectitudinem voluntatis sine
actu voluntatis, contra: ratio * ista * absolute ostendit quod
sequatur ex ratione illa absolute voluntatem meam non posse
peccare. Similiter si concluderet hoc sine actu voluntatis meae,
concluderet de Deo secundum potentiam absolutam ; intendit
enim inferre contradictoria ; unde subdit: Nihil impossibilius,
vel saltem aeque impossibile: sed contradictoria non sequun-
tur (a), nec est hoc possibile (b), etiam potentia Dei absoluta;
quodlibet enim aliud a se Deus contingenter vult, et contin-
genter conservat, quia potest non conservare.

{(i) Ed. Ven. consequuntur. (b) Ed. Ven. impossibile.

Tom. II. 53

834 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V.

901. 0*) — Declarat Doctor quomodo voluntas divina nequit
esse causa peccati. — Ad solutionem istorum obiectorum et so-
lutionem principalem istius quaesiionis, dico quod quando duae
causae partiales concurrunt ad effectum communem ambarum
potest esse defectus in productione effectus ex defectu unius cau-
sae concurrentis praecise, et non alterius (a). — Exemplum: ad
velle, secundum opinionem tertiam [?] dist. 25 huius [n. 754],
concurrit intellectus et voluntas: potest igitur esse defectus
in actu isto ex defectu voluntatis, licet non praecedat defectus
in cognitione. — Ita igitur, si ad velte voluntatis creatae con-
currunt duae voluntates, scilicet voluntas creata et divina,
potest esse defectus in ipso velle ex defectu alterius causae,
et hoc quia ista causa posset rectitudinem dare actui, quam
tenetur dare, et tamen non clat; alia autem licet non teneatur
eam dare, tamen quantum est ex se daret, si voluntas creata
cooperaretur. Universaliter enim quidquid Deus dat anteceden-
ter daret illud consequenter, quantum est ex se, nisi esset im-
pedimentum : dando autem voluntatem liberam dedit antece-
denter opera recta, quae sunt in potestate voluntatis, et ideo
quantum est ex parte sui dedit rectitudinem omni actui vo-
luntatis, et voluntati ex consequenti daret, si (b) ipsa voluntas
quemcumque actum elicitum recte ageret ex parte sui. — Est
igitur defectus in effectu duarum causarum, non propter defe-
ctum causae superioris, sed inferioris: non quia causa supe-
rior causet rectitudinem in effectu, et inferior obliquitatem,
sed quia causa superior, quantum est de se, causaret, si causa
inferior secundum suarn causalitatem causaret; et ideo rectitu-
dinem non causari est propter hoc, quia causa secunda, quan-
tum ad se pertinet, non causat.

002. (15) — Solvitur obiectio. — Et si obiicitur de illis duo-
bus instantibus naiurae, sicut obiectum est, quod Deus in primo
daret rectitudinem acfui, respondeo et dico quod prioritas,
quae includit posse esse sine se invicem, absque contradictione,
non est ordo in causis ut causant effectum communem, sed
simul causant; sicut enim, loquendo de diversis generibus
causarum, non prius natura materia materiat quam efficiens
efficiat, quasi sine contradictione possit esse materiatum, et

(a) Ed. Ven. ex defectu alteriusque causae concurrentis.
(/> Ed. Ven. Etsi.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V. 835

non effectum, vel e converso, sed tantum prius natura, hoc
est perfectius, una causat quam alia, ita in eodem genere cau-
sae diversae causae ordinatae, licet habeant ordinem secundum
perfectius et imperfectius caiisare, non tamen habent priorita-
tem naturae, quae dicat posse esse sine se invicem, respectu
tertii; imo, sicut in uno instanti naturae materia materiat et
efficiens efficit, ita duae causae efficientes ordinatae in uno in-
stanti naturae causant effectum communem, ita quod neutra
tunc causat sine altera; sed quod effectus non rectus causetur,
hoc non est * tunc * (a) propter causam priorem, quae, quantum
est ex se, recte causaret, si secunda causaret, sed propter de-
fectum causae secundae, quae in potestate sua habet concau-
sare causae primae, vel non concausare, et si non concausat
illi, ut tenetur, non est rectitudo in effectu communi ambarum.

903. (16) — Solvuntur obiectiones supra positae. — Ex isto
respondetur ad obiectiones. — Ad primam [n. 900 a]: quocl
sapiens non tantum quia tenetur ex praecepto non subvertere
proximum, ideo non potest esse auctor quo proximus est de-
terior, sed ex perfectione sapientis est quod manens sapiens
non potest esse prima ratio deficiendi. Et quoad hoc bene tenet
ratio Augustini; est enim [Deus] omni sapiente praestantior, id
est voluntas eius est simpliciter perfectior, quia * ipsa * (b)
non est prima ratio deficiendi alicui, cui ipsa potest coagere..

b) Ad secundum [n. 900 b] dicitur quod etsi non neces-
sario causet entitatem competentem huic actui, tamen ita di-
sposuit quod quicquid * dedit * antecedenter dat, quantum est
ex parte sui, consequenter.

Sed tunc est dubium quantum ad principalem quaestio-
nem; licet enim saivetur quod peccatum non adscribatur
Deo sicut causae, sed voluntati creatae, non tamen * ostendi-
tur * quod Deus non possit esse causa prima deficiendi; ex
quo enim libere causat rectitudinem, et per prius quam volun-
tas creata, videtur semper stare quod prius possit non causare
rectitudinem quam voluntas creata non causet, et ita potest
esse ratio deficiendi, licet non sit propter illam legem suam,
quam dedit: quidquid Deus antecedenter * dedit *, etc. — Re-
spondeo: quod Deus in se peccare non possit, patet per hoc

(a) Wadd. nuuc. (b) Wadd. ipse.

836 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V.

quod non polest a se averti: nec formaliter, quia non potest
se non diligere summe et ordinate et cum omnibus circum-
stantiis requisitis, alioquin vel non posset se ordinate diligere,
vel posset mutari, quorum utrumque est impossibile: nec etiam
virtualiter potest a se averti, quia nihil aliud a se est neces-
sarium sibi ad volendum se; quodcumque enim aliud a se est
quia ab eo volitum, et hoc modo volitum, et pro nunc et pro
tunc, ex hoc est sic ordinate volendum.

('"?) Sed quare * voluntas increata * (a) non potest esse prima
ratio deftciendi? — Respondeo: si Deus non causat libere
rectitudinem quae deberet esse in actu voluntatis creatae, et
hoc propter libertatem voluntatis suae, non autem propter
defectum voluntatis creatae non voluntarie cooperantis, non est
tunc causa peccati in voluntate creata, quia non est ibi ca-
rentia iustitiae debitae; non enim est iustitia debita a volun-
tate creata, nisi in quantum in potestate eius est recte agere, ita
quod nulla intelligitur subtractio causae prioris, propter cuius
defectum non possit voluntas recte agere. — Si igitur Deus
esset prima causa non agens rectitudinem, actus non rectus
non esset peccatum.

c) Ad aliam [n. 900 c\ obiectionem de poena patebit in
quaest. tertia istarum quatuor quaest. [Art. VII].

d) Ad aliud [n. 900 d\ de gratia patet ex dictis; quia
si Deus immediate subtrahendo manutenentiam suarn annihi-
laret gratiam, sine defectu voluntatis in operando, ista ca-
rentia non esset peccatum, quia non esset carentia iustitiae
debitae; voluntas enim non est debitrix istius iustitiae, nisi
in quantum in potestaie eius est conservare eam, ne scilicet
demeritorie corrumpat eam. Licet igitur maius malum sit
privatio gratiae quam privatio iustitiae actualis, tamen ista
potest esse a Deo non agente, id est non conservante, sed non
primo non agente, sed ideo non agente quia voluntas deme-
ruit illucl, propter quod Deus subtrahit conservationis suae
manutenentiam a gratia. Sed respectu iilius (privationis (b)) re-
ctitudinis actualis, si est primum peccatum, non est aliquod
peccatum praecedens vel demeritum, propter quod Deus posset
se subtrahere, ut illa rectitudo non insit, quantum est ex parte

(a) Wadd. in voluntate increata. (b) Deest in Ed. Vcn.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. V. 837

Dei; igitur nec (a) privatio gratiae est peccatum, nisi in quan-
tum est iustitiae debitae, qua voluntas demeritorie se privavit,
licet a Deo non causante sit ista annihilatio gratiae; sed si ista
annihilatio gratiae esset non propter aliquam obliquitatem in
voluntate priorem, ista non esset peccatum.
(18) e) Ad illud [n. 900 e] contra rationes Anselmi potest
dici quod non concludit contradictionem ; quia aequivocat de
velle; nam rectum velle (b) includit voluntatem velle quod Deus
vult eam velle; vult itaque voluntate signi et antecedente,
non voluntate beneplaciti et consequente; nam pro instanti
pro quo voluntas creata peccat Deus non vult eam velle hoc vo-
luntate consequente vel voluntate beneplaciti. — Quando igitur
infertur quod Deus non vult me velle quod vult me velle, non
est contradictio ; quia negatur voluntas beneplaciti et conse-
quens, et afflrmatur voluntas signi et antecedens; alioquin
enim, ut argutum est, videretur absolute quod voluntas creata
non posset peccare, quod falsum est, et quod Deus de potentia
absoluta non posset auferre rectitudinem a voluntate creata,
vel ab actu eius, absque demerito voluntatis creatae(c): quo-
rum utrumque est falsum.

Tamen exponendo rationem suam ibi, potest dici quod
sua ratio probat quod Deus actu positivo non potest auferre
rectitudinem voluntatis, quia tunc volens auferret, et ita volens
voluntate beneplaciti, et per consequens voluntate beneplaciti
vellet me non velle quod vult voluntate antecedente me velle.
Sed hoc consequens, licet non includat contradictionern, est
tamen falsum, quia quicquid vult voluntate antecedente, hoc
vult voluntate beneplaciti et consequente, quantum est de se(d),
si non ponatur impedimentum in voluntate creata: sed si
aufertur (a voluntate mea (e) ) sine actu meo, ego non pono
impedimentum; igitur hoc casu posito, ipsum Deum velle
voluntate beneplaciti me non velle quod vult voluntate ante-
cedente me velle, est falsum, licet non includat contradi-
ctionem. Et tunc non probat plus ista ratio nisi quod sine de-
merito voluntatis creatae non potest Deus de potentia ordinata

(a) Ed. Ven. nunc igitur. (b) Ed. Ven. esse.

(c) Ed. Ven.: Deus... non posset facere rectitudinem in voluntate creata,
vel in actu eius, absque merito...

(d) Ed. Ven. addit: et converso. (e) Deest in Ed. Ven.

838 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VI.

auferre voluntati rectitudinem; secl non probat hoc de potentia
absoluta ; nec etiam probat quod Deus non posset negative
auferre, et hoc propter demeritum voluntatis creatae.

Articulus VI.

SOLUTIO ARGUMENTORUM.

r

904. (19) — Solvuntur argumenta principalia dist. XXXIV.

— Ad argumenta principalia primae quaestionis. — a) Sal-
vator [n. 857 a\ intelligit per arborem actum interiorem et
per fructum actum exteriorem, et increpat hypocritas, id est
Pharisaeos, monens eos ut conforment actus exteriores inte-
rioribus, et e converso, ut scilicet appareant quales sunt, et e
converso.

b) Ad secundum [n. 857 b]\ quando est causa efficiens si-
militudo est inter causam et causatum, licet remota in causis
aequivocis: hic autem non est causa efficiens, sed deficiens,
respectu peccati.

c) Ad aliud [n. 857 c\ dico quocl illud quod est ab effi-
ciente non efficiendo, sed deficiendo, non est ad finem de-
biturn.

d) Ad aliud [n. 857 e] clico quod nullum malum est a
malo. — Cum probatur, dico quocl uno modo potest malum
intelligi per privationem partium eiusdem naturae: alio modo
per privationem perfectionum convenientium tali naturae.

— Prirno modo est processus in infinitum secundum partes
eiusdem proportionis, secundum quod * finitum * (a) dividitur
in infinitum secundum proportionem, et non secundum quan-
titatem; ita enim posset ab aliqua natura auferri pars et pars,
et sic secundum partes eiusdem proportionis, et sic in infini-
tum. Secundum autem partes eiusdem quantitatis status est,
non ad malum, secl ad nihil, quomodo est status in clivisione
continui acl nihil, si partes divisae destruerentur. — Secundo
modo dico quod licet illud quod est bonum alicui, cuius ca-
rentia est malum ei, posset auferri ab eo, ista natura subtracta,
dupliciter per moclum praedictum, scilicet secunclum partes

(a) Wadd. infinitum.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VI. 839

eiusdem proportionis, et sic proceditur in infinitum, vel eius-
dem quantitatis, et sic stat ad nihil; alius tamen processus est
ibi, secundum quem natura perfectibilis est melior et perfectio
sibi correspondens est melior, qua tamen caret, et hoc modo est
status in malo, scilicet ad unum bonum creatum carens summa
perfectione sibi conveniente. Et hoc modo supremus diabolus, vel
aliqua creatura factibilis nobilissima, quae caret perfectione sibi
proporrionata, diceretur summum malum. Sed a tali malo summo
non sunt talia rnala positive, nec positivum a positivo, neque
privatio a privatione.

905. (-20) — Solvuntur arguoienta principalia I. quaest. dist.
XXXVII. — Ad argumenta quartae quaestionis dicitur quod
etsi peccatum sit a voluntate creata, non tamen est a Deo;
quia Deus non primo deficit, secl, quantum est ex parte sui,
omnino non deficit; sed tantum est defectus in actione propter
deficere causae secundae in agendo. Nec etiam potest Deus
prius deficere, ita quod defectus in effectu sit peccatum; quia.
si ipse primo non ageret, carentia rectitudinis in actu non es-
set debila.

a) Cum probatur [n. 866 a\ de causa superiori et infe-
riori, respondeo : hoc est verum de causa efflciente, non de-
ficiente.

Cum confirmatur de aliis, ut de causis naturalibus, dico
quocl istae non possunt causare nisi secundum illam inclina-
tionem quam acceperunt a causa superiori, et conformantur
illi; voluntas autem accepit libertatem, ut possit agere con-
formiter causae superiori, vel clifformiter, hoc est quocl quan-
tum est ex se causaret quocl causa superior causat, et hoc
sibi conformiter, vel difformiter.

b) Acl secundum [n. 866 b] : concedo antecedens, et nego con-
sequentiam. — Et ad probationem consequentiae dicitur quod
non propter hoc solum imputaretur peccatum voluntati crea-
tae, quia ipsa per accidens causat defectum, sed quia ipsa
tenetur agere recte, in quantum effectus est sub potestate sua,
et non agit recte. Non sic autem tenetur voluntas divina, et
ex hoc ipsa in se peccare non potest; neque etiam ipsa potest
non causando primo deficere respectu rectitudinis debitae in
actu, ita quod tunc fiat clebita, quando non est ex defectu vo-
luntatis creatae.

840 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VII.

906. (2i) — Solvimtur rationes fimdamentales eiusdern quaest.
— a) Ad argumenta in oppositum, quae probant quod actus
substractus peccato non sit a Deo, respondeo ad primum
[n. 867 b] et dico quod multa vult Deus vo.luntate signi, quae
prohibuit voluntate beneptaciti, et noluit omnia fieri quae prae-
cepit: sicut noluit Isaac immolari, quod tamen praecepit. — Eius
autem quod vult Deus voluntate beneplaciti oppositum aliquando
praecepit, et hoc est signum voluntatis duplicis, et dupliciias
est quando aliquis est praecepti finis consonus rectae rationi,
sicut ibi fuit manifestatio praecepti Abrahae, sicut patet Gen.
XXII. v. 1: Tentavit Deus Abraham.

b) Ad aliud \n. 867 c] dico quod illud quod est forma-
liter actus voluntatis meae, quo scilicet voluntas mea vult,
non est actus voluntatis divinae, sed effectus eius; quia volun-
tas divina semper est ordinata et actus eius rectus, et iste
actus voluntatis meae est inordinatus, quia caret rectitudine
debita. Iste autem actus a Deo causante est ordinate volitus
sicut materiale respectu causantis: quemadmodum in nobis
actus noster materialiter est bonus, quia potest esse ex chari-
tate elicitus. Sequitur igitur quod velle divinum sit simplici-
ter perfectum, quia ex charitate elicitum, et habet finem opti-
mum; et ita opus exterius istius velle, quod est meum velie,
est ordinatum mqterialiter , sive secundum quid; inordina-
tum autem simpliciter \ in quantum est actus quo formaliter
voluntas mea vult.

c) Ad ultimum [n. 867 d] dico quod voluntas divina non
est regula voluntatis meae vel voluntatis creatae quantum
ad rectitudinem quoad ipsum volitum, ut scilicet voluntas
creata concordans voluntati illi in volito sit recta; sed est re-
gula in quantum est volens voluntatem creatam sic vel sic
velle ; et hoc volendo voluntate signi et antecedente, non au-
tem semper voluntate beneptaciii et consequenie.

Articulus VII.

SOLVITUR QUAESTIO: « UTRUM PEGGATUM SIT POENA PEGGATI? »

907. (22) — Ostenditur omne peccatum esse poenam. — Ad
quaestionem tertiam in ordine [n. 862] dico quod omne pec-

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VII. 841

catum est poena, et unum peccatum potest esse poena alte-
terius. — Primum probo; quia poena formaliter est carentia
boni convenientis voluntati et volenti; ita quod si distinguamus
in voluntate affectionem boni iusti et boni commodi, patet
quod ablatio boni commodi poena est (quia conveniens
ei (a))\ sed bonum iustitiae est magis conveniens voluntati
quam bonum commodi; igitur eius ablatio per se ^Xpoena.
— Probatio minoris: quanto perfectibile est perfectius, et
per consequens perfectio correspondens, tanto eorum maior
est convenientia et melior, et privatio peior: sed voluntas in
quantum habet affectioneru iustitiae, id est in quantum li-
bera est, loquendo de iustitia innata, est simpliciter nobilior
seipsa in quantum habet affectionem commodi: et hoc con-
venit sibi simpliciter; igitur maior et melior est convenien-
tia iustitiae ad voluntatem absolute quam boni commodi ad
voluntatem; igitur ablatio istius est simpliciter poena et ma-
ior poena quam oblatio cuiuscumque commodi alterius a iu-
stitia. — Et in hoc bene verificatur illud Augustini, lib. Con-
fes.(l): Iussisti, Domine, et ita est, ut omnis inordinatus
animus poena sit sibi. Et idem III. De Lib. Arb.: Neque
enim ad momentum est dedecus culpae sine decore iu-
stitiae; ut scilicet ipsa voluntas, seipsam privans iustitia, in
hoc se privat maximo bono sibi conveniente, cuius carentia est
sibi formaliter maior poena quam carentia alicuius boni com-
modi quae infertur propter talem culpam. — Et inde est quod
poena dicitur ordinare culpam, quia ex quo Deus non vult
culpam auferre, non potest melius sive ordinatius anima cul-
pabilis esse quam (quod (a)) sit in poena, quae non est tantum
malum formaliter quantum est culpa, quia naturam manentem
sub culpa ordinat.

908. (23) — Solvitur obiectio. — Et si obiicitur: quomodo
potest eadem carentia iustitiae esse formaliter culpa et poena
formaliter ?, respondet Magister distinguendo carentiam in quan-
tum est privatio boni active, vel passive. — Frimo modo est
culpa : secundo modo est poena. — Hoc potest sic exponi : quod
ipsa culpa est a voluntate ut causa activa, sed tamen defi-
ciente; et ipsa poena est in voluntate sicut in subiecto, quod

(a) Dcest in Ed. Ven. (1) Lib. I. e. 12.

842 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VII.

per culpam privatur bono conveniente; quod quidem bonum
debitum erat in quantum voluntas secundum primam rationem,
scilicet in quantum potuit agere ad rectitudinem sibi debitam,
et non egit; et ideo primo modo est culpa, et sic voluntaria,
quia in potestate voluntatis ut causa activa: sicut praesentia
(ad proram (a)) dicitur in potestate nautae, per quam posset
salvare navem, si praesens diligenter laboraret. — Secundo
modo formaliter est poena, quia corruptio sive privatio boni
debiti in voluntate, et maxime sibi convenientis; et ut sic non
est formaliter voluniaria, quia voluntas in quantum subie-
cturn non habet formam sibi inhaerentem in sua potestate ;
et ita privatio iustitiae debitae inhaerens voluntati est contra
inclinationem naturalem voluntatis magis quam quaecumque
carentia boni commodi non iusti, vel praesentia incommodi.

909. — Ostenditur unum peccatum esse posse poenam alte-
rius. — a) Secundum probo; quia sicut ablatio gratide est
poena peccati, pro eo quod exsistente primo defectu in volun-
tate non agente ad rectitudinem debitam, Deus ex demerito
huius defectus subtrahit manutenentiam suam, ne gratia con-
servetur, ita ex demerito huius defectus voluntatis Deus potest
se subtrahere a voluntate, ne agat ad rectitudinem in secundo
actu, sicut ageret si nullum praecessisset demeritum; et ita
ex hac subtractione est carentia rectitudinis in secundo actu.
Et ista rectitudo erat debita, quia licet non esset in potestate
voluntatis nunc dare rectitudinem, fuit tamen in potestate
eius, prius, ante scilicet primum peccatum, dare, quia priva-
vit se illa assistentia divina, qua Deus paratus erat cooperari
sibi ad rectitudinem, et ideo imputatur sibi ad peccatum : sicut
etiam imputatur quod non gratuite agit in secundo actu post
gratiam corruptam, quia licet tunc non habeat gratiam, nec
possit ex se habere, in hanc tamen impotentiam ex se incidit,
potuit enim custodisse eam, et dabatur sibi ad hoc posse, ut
custodiret eam.

(24) b) Sed iste modus, ut videtur, est valde difflcilis, quod
scilicet in aliquo actu elicito carentia rectitudinis possit esse
ex parte Dei non causantis propter demeritum alicuius peccati;
tunc enim licet voluntas prius potuerit non demereri, et tunc

(a) Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VII. 843

Deus sibi affuisset, et quantum est ex parte Dei, in secundo
actu egisset ad rectitudinem, nisi in primo actu deviasset, ta-
men ex quo semel peccavit, si Deus in secundo actu non as-
sistat ad causandum rectitudinem in eo, videtur quod illud
peccatum ex tunc non sit in potestate voluntatis, ita quod ipsa
tunc non possit non deflcere: quod videtur inconveniens.

c) Ideo posset dici aliter, quod licet Deus in actu se-
cundo, quantum est ex se, assistat voluntati, sicut et in primo
et in quolibet actu, prima causa deficiens, hoc est non iuste
vel recte agens, est voluntas creata; tamen defectus secundus
est poena peccati primi, pro quanto privat se bono maxime sibi
conveniente. — Nec est simile de privatione gratiae et re-
ctitudinis in actu secundo: puta quod Deus, sicut propter de-
meritum non assistit ad causandum gratiam in anima, ita nec
ad causandum rectitudinem in voluntate, quia ipse non dedit
gratiam antecedenter, sicut dedit rectitudinem, et ideo potest
eam non dare consequenter.

Carentia etiam gratiae est una iniustitia habitualis in
anima, non semper propter aliucl et aliud peccatum; sed in
actibus malis succedentibus sibi est semper novum malum, et
ideo oportet ibi quemlibet esse in potestate voluntatis creatae;
non sic autem carentia gratiae, post instans annihilationis, opor-
tet esse in potestate voluntatis, quia non est nova iniustitia,
sed tantum una habitualis malitia quiescens in anima.

910. (25) — Solvuntur argumenta principalia dist. XXXVI.
— Sed primum argumentum ad quaestionem [n. 863 d\ habet
difflcultatem .- quomodo peccatum sit poena cum omnis poena sit
a Deo. — Ad quod dicitur quod etsi non semper illud quod
est poena sit a Deo, tamen in quantum est ordinatiintm cul-
pae sic est a Deo, quia ipse ordo est a Deo. — Contra: si
poena non est aliquod ens quod possit esse a Deo, nec etiam
culpa potest esse a Deo, ergo nec relatio fundata in altero
extremorum, et ita nullus est ordo qui possit esse a Deo. —
Praeterea, pari ratione culpa posset esse a Deo et effectus
Dei; culpa enim ordinatur per poenam, sicut poena ordinat
culpani: et tamen nullus concedit quod poena sit nihil.

Ideo potest atiter dici: quod poena * aliqua * est solum
carentia boni convenientis naturae intellectuali : sicut est ca-
rentia visionis et fruitionis Dei; (et haec est pura priva-

844 LIB. II. DIST. XXXIV-XXXVII. ART. VII.

tio(a)). Alio modo pofest dici poena aliquod positivum, et
tamen disconveniens tali naturae: sicut calor excellens est
aliquod positivum disconveniens carni. — Omnes poenae se-
cundo moclo dictae possunt poni a Deo, quia sunt aliqua po-
sitiva; et de istis debet intelligi illud I. Reiract. c. 25 et 26;
ait enim : In bonis operibus Dei bona opera sunt ista pu-
nitiva, licet sint mala istis punitis, quia disconvenhmt eis.
— Sed poenae.primo modo non sunt a Deo efficiente, quia non
sunt effectibilia, nec deficiente primo, sed tantum propter de-
meritum voluntatis in actu peccati, non coagendo voluntati
nunc(^) ad illud bonum habendum ad quod operatus fuisset,
quantum est ex se. Talis ergo poena est a Deo non infligente,
vel efficiente, nec deficiente primo, sed deserente, id est na-
turam quae deficit relinquente in suo defectu, et in omnibus
defectibus consequentibus ad illum defectum. Ubi includuntur
multae carentiae perfectionum convenientium tali naturae. Sic
ergo poena quae est peccatum non est a Deo efficiente, vel
deficiente primo, sed tantum est a Deo deserente voluntatem
ratione primi demeriti, quae deserta a Deo caclit in secundum
demeritum.

b) Ad secundum argumentum [n. 863 b] patet per idem;
quia si esset poena inflicta a Deo, non esset maius malum, sed
minus, ita quod secundum peccatum est poena inflicta a volun-
tate pecccante, et a Deo tantum ut deserente.

(a) Deest in Ed. Veu.

[b) Ed. Ven. loco « nunc » habet : nec coagendo.

DISTINCTIO TRIGESIMA OCTAVA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De voluntate et fine ex quo et ipsa iudicatur. — Post praedicta,
de voluntate eiusque fine disserendum est. — Sciendum igitur est quod
ex flne suo, ut ait Augustinus (1), voluntas cognoscitur, utrum recta, an
prava sit. Finis autem bonae voluntatis beatitudo est, vita aeterna,
Deus ipse; malae vero finis est aliud, scilicet mala delectatio, vel
aliquid aliud, in quo non debet voluntas quiescere. — Finem bonum
insinuat Propheta (2) clicens : Omnis consummationis vidi flnem, etc.
Charitas ergo, cuius latum mandatum est, finis consummationis est,
id est omnis bonae voluntatis et actionis, ad quam omne praeceptum
referendum est. — Unde Augustinus in Enchir. (3) : « Omnia praecepta
divina referuntur ad charitatem, de qua dicit Apostolus (4) : Finis prae-
cepti est charitas cle corde puro et conscientia bona et flcle non flcta.
• Omnis itaque praecepti finis charitas est, id est ad charitatem refertur
omne praeceptum. Quod vero ita fit vel timore poenae, vel aliqua
intentione carnali, ut non referatur ad charitatem, quae est dilectio
Dei et proximi, nondum fit quemadmodum oportet fieri, quamvis fieri
videatur. Tunc enim recte fiunt quae mandat Deus et quae consilio
monet, cum referuntur ad dilectionem Dei et proximi » . — His ver-
bis aperte insinuatur quis sit rectus flnis voluntatis sive actionis,
scilicet charitas, quae et Deus est, ut supra (5) ostendimns.

Quod Deus est flnis omnis .bonae actionis, quia charitas est; nec
tantum Spiritus Sanctus, sed etiam Christus et Pater ; nec hi sunt
tres flnes, sed unus. — Qui ergo charitatem sibi ponit finem Deum
sibi ponit finem; unde et Christum flnem legis ad iustitiam dicit
Apostolus (6) esse omni credenti. Et recte dicitur Christus flnis legis
ad iustitiam, quia, ut ait Augustinus in lib. Sentent. Prosperi (7),
« In Christo lex iustitiae non consumitur, sed impletur ; omnis enim per-
fectio in ipso est, ultra quem non est quo spes se extendat. Finis
fidelium Christus est, ad quem cum pervenerit currentis intentio, non
habet quo possit amplius venire, sed habet in quo debeat perma-
nere » . — Finis ergo rectus atque supremus Deus Pater est et Filius
et Spiritus Sanctus. — Neque hi tres sunt tres fines, sed unus finis, quia
non tres Dii, sed unus Deus.

(1) De Trinit. Lib. XI. c. 6. (4) /. Tim. c. I. v. 5.

(2) Ps. CXVIII. v. 96. (5) Lib. I. dist. 17. pag. 777.

(3) Cap. 121. (6) Bom. c. X. v. 4. (7) Sent. 190.

840 LIB. II. DIST. XXXVIII. TEXT. MAGISTRI.

Quod omnes bonae voluntates unum habent finem, et tamen quaedam
bonae diversos fines sortiuntur. — Sed quaeritur, utrum omnes bonae
voluntates unum tantum habeant finem ? — De hoc Augustinus in
XI. llb. De Trinit. (1) ita ait : « Aliae atque aliae voluntates suos pro-
prios fines habent, qui tamen referuntur ad finem illius voluntatis qua
volumus beate vivere et ad eam pervenire vitam quae non referatur
ad aliud, sed amanti per seipsam sufnciat; quemadmodum voluntas
videndi finem habet visionem, et voluntas videndi fenestram finem
habet fenestrae visionem; altera vero est voluntas per fenestram vi-
dendi transeuntes, cuius item finis est visio transeuntium. Ad quod
etiam praedictae referuntur voluntates » . Item : « Rectae sunt volun-
tates omnes sibimet religatae, si bona est illa ad quam cunctae refe-
runtur ; si autem prava est, pravae sunt omnes. Et ideo rectarum
voluntatum connexio iter quoddam est ascendentium ad beatitudinem,
quod certis velut passibus agitur; pravarum autem et distortarum
voluntatum implicatio vinculum est, quo alligabitur qui hoc agit, ut
proiiciatur in tenebras exteriores (2) » . — His auctoritatum testimoniis
evidenter monstratur plures in fidelibus rectas esse voluntates, pro-
prios ac diversos fines habentes, et tamen unum eumdemque, quia
omnes referuntur ad unum, qui est finis finium, de quo paulo ante
diximus. Ita e converso forte est et in malis.

Quaedam huic sententiae videntur adversari. — Verumtamen
huic sententiae, qua dictum est fidelium quasdam rectas voluntates
diversos fines sortiri, et tamen ad unum referri, videtur obviare quod
alibi Augustinus monet, ne scilicet nobis duos fines constituamus,
ita inquiens in lib. de Sermone Domini in Monte (3): « Non debemus
ideo evangelizare ut manducemus, sed ideo manducare ut evangeli-
zemus, ut cibus non sit bonum quod appetitur, sed necessarium quod
adiicitur, ut illud impleatur: Quaerite primum regnum Dei, et haec
omnia adiicientur vobis (4) » . Non dixit : « Primum quaerite regnum
Dei, et deinde quaerite ista, quamvis sint necessaria, sed ait: haec
omnia adiicientur vobis, id est, haec consequentur, si illa quaeratis;
ne, cum ista quaeritis, illinc avertamini, aut ne duos fines constituatis,
ut et regnum propter se appetatis, et ista necessaria propter illud.
Ergo propter regnum Dei tantum debemus operari omnia, non solam
vel cum regno Dei mercedem temporalem meditari » . — Ecce hic aperte
dicit, ne duos fines nobis constituamus, sed unum tantum, id est
regnum Dei, cum supra dixerit bonas voluntates alios et alios pro-
prios habere fines.

llic ostenditur quomodo, licet videantur, non repugnent praedicta.
— Haec autem sibi non repugnare animadvertit qui verbis praemissis

(1) Cap. 6. (3) Lib. II. c. 16.

(2) Matth. c. XXII. v. 13. (4) Matth. c. VI. v. 33.

LIB. II. DIST. XXXVIII. TEXT. MAGISTRI. 847

simplici oculo diligenter intendit. Qui enim dixit, ne duos fines nobis
constituamus, sed omnia propter regnum Dei faciamus, ipse praemisit
quod debemus manducare ut evangelizemus. Cum autem hoc ita fa-
cimus, actionis illius finem Evangelium constituimus. Sed et hunc
finem ad regnum Dei referimus; manducamus enim propter Evange-
lium, et manducamus et evangelizamus propter regnum Dei. Duos
igitur fines nobis in manducando constituimus ; sed ista facientes,
numquid peccamus? Absit. Nam et ipse sic facere suadet, si dili-
genter eius verba inspiciamus. Cum ergo ait, ne duos fines nobis
constituamus, fines in diversa, tendentes intelligi voluit, scilicet quo-
rum alter ad alterum non referatur. Ita et cum dicit propter regnum
Dei tantum omnia agenda, nec cum ipso mercedem temporalem me-
ditandam, ita intelligendum est, ut non appetendo meditemur cum re-
gno mercedem temporalem, ita quod non propter regnum, sed propter
se, ut scilicet regnum propter se appetamus et ista propter illud, si-
cut ipse docet. Sicut enim petimus vitam aeternam, petimusque etiam
temporalia a Deo, si ea petimus propter vitam aeternam, non offendi-
mus, neque sinistra tunc scit quid faciat dextera (1), quia mercedem
temporalem non propter se meditamur, sed propter regnum Dei, ut sit
laeva sub capite, et dextera in amplexu (2). Alioquin si haec temporalia
propter se quaerimus, sicut aeterna, miscetur dextrae sinistra. Ideoque
cum Dominus dixerit (3) : Attendite, ne iustitiam vestram faciatis
coram liominibus, ut videamini ab eis, alibi ait (4) : Sic luceant
opera vestra bona coram liominibus, ut glorificent Patrem vestrum qui
in coelis est. Propter Deum ergo omnia facienda sunt, ut omnia quae
facimus, omniumque fines ad eum referamus.

De differentia voluntatis et mtentionis et finis. — Solet etiam
quaeri, quid distet inter voluntatem et intentionem ac finemf — Ad
quod dici potest, inter voluntatem et finem certo atque evidenti modo
distingui, quia voluntas est qua volumus aliquid; finis vero volun-
tatis est vel illud quod volumus, per quod impletur ipsa voluntas,
vel potius aliud propter quod iilud volumus. — Intentio vero inter-
dum pro voluntate, interdum pro fine voluntatis accipitur ; quae diligens
ac pius lector in Scriptura, ubi haec occurruirt, discernere studeat. —
Finis vero voluntatis est delectatio bona vel mala, ad quam nititur
quisque pervenire. — Unde Augustinus super illum locum Psalmi (5) :
Scrutans corda et renes, sic ait (6) : « Deus solus scrutatnr corda, id
est quid quisque cogitet, et renes, id est quid quemque delectet;
quia finis curae et cogitationis est delectatio, ad quam cura et cogi-

(1) Matih. c. VI. v. 3. (4) lb. c. V. v. 1G.

(2) Cant. c. II. v. 6. (5) Ps. VII. v. 10.

(3) Matth. c. VI. v. 1. (<i) Enarrat. in Psahn.

848 LIB. II. DIST. XXXVIII. TEXT. MAGISTRI.

tatione nititur quisque pervenire » . Et paulo post : Opera nostra, quae
sunt in dictis et factis, possunt homines videre, sed quo animo fiant
et quo venire cupiant solus Deus videt, qui cum videt cor esse in
coelo, et non delectari nos in carne, sed in Domino, id est cum bonae
sunt cogitationes et earum fines, dirigit iustum». — Idem super alterius
Psalmi (1) locum illum, scilicet: In laqueo isto quem absconderunt
comprehensus est pes eorum, dicit : « Pes animae amor est qui ; si
pravus est, dicitur cupiditas vel libido; si rectus, dicitur charitas.
Eo movetur anima quasi ad locum quo tendit, id est ad delectatio-
nem bonam vel malam, quo se supervenisse per amorem laetatur » (2).
Finis ergo voluntatis, ut praemissum est, dicitur et illud quod vo-
lumus, et illud propter quod volumus; et intentio ad illud respicit
propter quod volumus, et voluntas ad illud quod volumus : ut verbi
gratia, si velim esurientem reficere ut habeam vitam aeternam, vo-
luntas est qua volo reficere esurientem, cuius finis est refectio esu-
rientis; intentio vero est qua sic ad vitam pervenire volo; finis vero
supremus est ipsa vita, ad quam et alius finis refertur.

An illa intentio sit voluntas? — Sed quaeritur, utrum intentio
talis sit voluntas, et si voluntas est, an in hoc opere sit una eadem-
que voluntas qua volo reficere esurientem et qua volo habere vitam
aeternam? Videtur nempe talis intentio esse voluntas ; ut enim vo-
luntas est qua volo reficere pauperem, ita et voluntas est qua per
istud volo habere vitam. — Et alia quidem videtur esse voluntas
qua volo habere vitam, et alia qua pauperi subvenire volo. Sed ista
ad illam refertur. « Nam etsi hoc ita placeat, ut in eo cum aliqua
delectatione voluntas acquiescat, nondum est tamen illud quo tenditur,
sed hoc ad illud refertur, ut illud deputetur tamquam patria civis, istud
vero tamquam refectio vel mansio viatoris» (3). Et sunt istae voluntates
affectus sive motus mentis, quibus quasi gressibus vel passibus tenditur
ad patriam. Sicut ergo altera est voluntas videndi fenestras, ut supra,
docente Augustino, didicimus, altera quae ex ista nectitur, voluntas
scilicet per fenestras videndi transeuntes, ita nonnullis alia videtur
esse voluntas eleemosynas dandi pauperi, alia voluntas habendi vi-
tam. — Alii autem putant quod una sit voluntas et hic et ibi, sed
propter subiectorum multiplicitatem diversitas memoratur voluntatum.
— Caeterum quodlibet horum verum sit, illud nulli in ambiguum
venit, quin voluntas ex suo fine pensetur, utrum recta sit, an prava,
an peccatum. an gratia, et quin nomine intentionis aliquando finis,
aliquando voluntas intelligatur.

(1) Ps. IX. v. 1(3.

(2) Enarrat. etc. (3) D. August. De Trinit. Lib. XI. c. 6.

«og>g©8<§o

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXXVIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

911. (*) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
trigesimam octavam quaeritur:

Utrum intentio sit actus solius voluntatis?

912. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Omne
per se agens agit propter finem, ex II. Physic; ergo ex in-
tentione.

b) Praeterea, non est distincta visio sine intentione co-
pulante, secundum August. XI. De Trinit. c. 2: sed potest
esse distincta visio praecedens actum intellectus, et per conse-
quens omnem actum voluntatis; ergo intentio non erit actus
solius voluntatis.

c) Praeterea, Maith. VI. v. 22: Si oculus tuus fuerit sim-
plex, totum corpus tuum erit lucidum. Et ibidem: Vide ergo
ne lumen quod in te est tenebrae sint. Glos. exponit oculum
et lumen de intentione : sed oculus et lumen pertinent ad in-
tellectum ; ergo, etc. (2).

d) Praeterea, intentio includit relationem unius ad alterum:
sed referre, sicut et conferre, est solius intellectus.

913. — Contra Magister in littera [pag. 848]. Et praeterea
August. XI. De Trinit.

914. (2) — Explicatur quid sit «intendere ». — Respondeo :
primo videndum est quid dicitur per hoc nomen intendere. —

(1) Solvuntur ad n. 916

(2) Solutio desideratur tam apud Waddingum quam in Ed. Veneta. Ac-
cipe eam ex Reportat. bic, n. 4: « Dico quod requiritur recta ratio, si de-
bet esse recta visio spiritualis et utilis: vel quod recta intentio requiritur
tamquam praevia vel saltem communiter ».

Tom. II. 54

850 LIB. II. DIST. XXXVIII. QUAEST. UNIGA.

Intendere enim dicit in aliud tendere. — Hoc potest accipi
generaliter : sive ab alio habeat quod in illucl tendat, sive a
se movente se in illud. Potest eiiam tendere in aliquid sicut
in obiectum praesens, vel ut in terminum distantem vel ab-
sentem. — Primo modo convenit omnipoieniiae respectu sui
obiecti: secundo modo magis proprie sumitur pro illo scilicet
quod tendit in aliud, et non ducitur in illud, sed ducit se in
iUud. Et hoc modo non potest esse alicuius potentiae natura-
lis, sed tanlum tiberae; quia, secundum Damasc. c. 23., appe-
titus non liber ducitur, et non ducit, et ita est de omni po-
tentia naturali.

915. — Solutio quaestionis. — Hoc ergo modo proprie ac-
cipiendo intendere, prout scilicet dicit in aliud tendere ex se,
est principaliter potentiae iiberae. Sed cum iibere velle sit
totius liberi arbitrii, quod includit intellectum et voluntatem,
secundum illam opinionem tertiam [?] disi. 25, huius totius («)
erit intendere : et hoc si propriissime sumatur; et non erit
alicuius potentiae respectu sui obiecti, sed respectu finis.

b) Et cum in omni volitione, secundum Anselmum, sit ac-
cipere quid et cur, intendere non respicit quid, sed cur:
prout scilicet dicit tendentiam in aliquid ut distans per aliquid
tamquam per aliquod mediurn.

c) Erit igitur intentio actus liberi arbitrii ratione volun-
taiis, et erit actus eius respectu eius quod vult. Quod si et vo-
liti et eius propter quod est volitum sit idem actus volendi,
idem actus erit usus et intentio ; si autem alius, intentio dicet
formaliter actum illum quo tendit voluntas in finem, et ma-
terialiier actum utendi quo refert aliud in istum finem.

916. (3) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad pri-
mum argumentum [n. 912 a]: patet quod procedit de inten-
dere prout dicit tendentiam alicuius determinati et terminati
ab atio.

b) Ad secundum [n. 912 b] dico quod primarn visionem
non causat intentio voluntatis copulans, sed tamen illam (&)
potest copulare; et concedo quod in eodem instanti temporis,
et ita firmando illam visionem. Sed posita prima intellectione,
voluntas potest se convertere et avertere respectu aliarum ope-

(a) Wadd. addit : potentiae. (b) Ed. Ven. sed totum.

LIB. II. DIST. XXXVIII. QUAEST. UNICA. 851

rationum ad eopulandum vel non copulandum, et ita diversi-
mode copulare. Neganda est igitur ista maior, quod nulla
visio distincta possit haberi sine intentione copulante, nisi in-
telligatur * ista copulatio non esse actus concomitans* (a); et hoc
modo neganda est ista, quod visio distincta praecedit tempore
omnem intellectionem, sive intentionem, licet ista natura prae-
cedat. — Vel si illa visio, quae est sine intellectione et inten-
tione concomitantibus, potest esse sine intentione voluntatis co-
pulante, sicut ista, cum qua concomitatur intellectio et volitio,
tunc ne»anda est ista propositio absolute, quod visio distincta
non potest esse sine intentione copulante. Nec istam negare
est contra Augustinum ; vult enim * ipse * quod ipsa voluntas
potest aciem convertere ad obiectum, et tendere in obiectum;
sed non vult quocl nulla visio possit fieri, nisi intentio sic te-
neat et convertat.

c) Ad ultimum [n. 912 d] dico quod conferre per modum
iudicii est solius intellectus, sicut et intelligere. Utendo autem
sive ordinando referre unum amabile ad aliud est voluntatis ;
sicut enim voluntas est reflexiva, quia immaterialis, ita et col-
lativa, vel potens conferre suo modo vel referre.

(a) Wtfdd. istam copulationern non esse aetum coneomitantem

•S^*^3-

DISTINCTIO TRIGESIMA NONA

TEXTUS MAGISTEU SENTENTIARUM.

Cum voluntas sit de hls quae homo naturaliter habet, quare
peccatum fore dicatur, cum nullum aliud naturale peccatum est? —
Hic autem oritur quaestio satis necessaria, ex superioribus causam
trahens. Dictum est enim supra (1) voluntatem inesse naturaliter
homini, sicut intellectus et memoria. Quae autem homini naturalia
sunt, quantumcumque vitientur, bona tamen esse non desinunt; quia
non valet vitium bonitateni, in qua Deus eam fecit, penitus consu-
mere: ut, verbi gratia, intellectus vel ratio et ingenium ac memoria,
etsi vitiis ac peccatis obnubilentur et corrumpantur, bona tamen
sunt, nec peccata nominantur, sicut Augustinus de ratione, quae est
imago Dei, in qua facti sumus, evidenter ostendit in XV. lib. De
Trinit. (2) : « Haec est, inquit, imago, in qua homines sunt creati,
qua caeteris animalibus praesunt; quae creatura, in rebus creatis
excellentissima, cum a Deo iustificatur, a deformi forma in formo-
sam mutatur formam ; erat enim etiam inter vitia natura bona » .
Haec antem imago ratio est vel intellectus. Cum ergo voluntas de
naturalibus sit, quare ipsa non semper bonum est, etsi aliquando vitiis
subiaceat? — Ad hoc facile respondent qui dicunt omnia quae sunt
in quantum sunt bona esse; quia et ipsam voluntatem in quantum
est vel in quantum voluntas est, ut supra posuimus (3), bonum esse
asserunt, sed in quantum inordinata est mala est et peccatum.

Ubi potest ab eis rationabiliter quaeri: Si voluntas in quantum
inordinata est peccatum est, quare ergo intellectus, ratio et ingenium
et huiusmodi, cum inordinata sunt peccata non sunt ? Inordinata vero
sunt, sicut voluntas, cum ad rectum finem non tendunt, eorumque actus
praevaricationes exsistunt. — Ad quod illi dicunt, voluntatis nomine
aliquando vim, scilicet naturalem potentiam volendi, aliquando actum
ipsius vis significari. Vis autem ipsa, naturaliter animae insita, nun-
quam peccatum est, sicut nec vis memorandi vel intelligendi ; sed
actus huius vis, qui et voluntas dicitur, tunc peccatum est quando
inordinatus est.

(lj Dist. 37, pag. 802. (2j Cap. 8. (3) Dist. 35, pag. 793.

LIB. II. DIST. XXXIX. TEXT. MAGISTRI. 853

Quare actus voluntatls slt peccatum, si actus aliarum potentia-
rum non sunt peccata? — Sed adhuc quaeritur, quare huius naturalis
potentiae actus peccatum sit, si aliarum potentiarum actus peccata
non sunt, scilicet potentiae memorandi, cuius actus est memorare, et
potentiae intelligendi, cuius actus est intelligere? — Ad quod et ipsi
dicunt quia alterius generis est actus ille voluntatis quam actus me-
moriae vel intellectus; hic enim actus est ad aliquid adipiscendum
vel non amittendum, qui non potest esse de malis, quin sit malus ;
velle enim mala malum est; sed intelligere vel memorare mala ma-
ium non est ; quamvis eorum quidam etiam hos actus malos esse in-
terdum non improbe asserant. Memorat enim interdum quis malum,
ut faciat, et quaerit intelligere verum, ut sciat impugnare. — Ecce
qualiter solvitur praemissa quaestio ab his qui tradunt omnia esse
bona in quantum sunt. — Qui vero dicunt voluntates malas peccata
esse et nullo modo bona brevius respondent dicentes actum volun-
tatis non esse de naturalibus, sed vim ipsam et potentiam volendi,
quae semper bonum est et in omnibus est, etiam in parvulis, in qui-
bus nondum est eius actus.

Quomodo intelligendum sit illud: et homo etiam qui servus est
peccati naturaliter vult bonum? — Praeterea quaeri solet, quomodo
intelligendum sit quod ait Ambrosius, exponens illud verbum Apo-
stoli (1) : Non enim quod volo illud ago, sed quod nolo illud facio?
Dicit enim quod « homo, subiectus peccato, facit quod non vult, quia
naturaliter vult bonum. Sed voluntas haec semper caret effectu, nisi
gratia Dei adiuvet et liberet » . Si homo subiectus peccato est, vult
quidem malum et operatur, quia servus est peccati (2), et eius volunta-
tem, sicut supra (3) dixit Augustinus, libenter facit; quomodo ergo na-
turaliter vult bonum? An est eadem voluntas, id est idem motus,
qua libenter peccato servit, et qua naturaliter vult bonum? Si non
est eadem voluntas, quae ergo istarum est, quae, cum homo iustifi-
catur, a servitute peccati liberatur ? Ut enim superius (4) disseruimus,
gratia Dei voluntatem hominis liberat et adiuvat, quae voluntatem
hominis praeparat adiuvandam et adiuvat praeparatam. Sed quae est
illa voluntas f An illa quae naturaliter vult bonum ? an quae libenter
servit peccato, si tamen duae sunt voluntates ? — Proposita est quae-
stio profunda, quae varia a diversis expositione determinatur.

Alii enim dicunt duos esse motus : unum quo vult bonum natu-
raliter. Quare naturaliter et quare naturalis dicitur? Quia talis fuit
motus naturae humanae in prima conditione, in qua creati sine vitio

(1) Rom. e. VII. v. 19. (8) Dist. '25, pag. 681.

(2) Rom. c. VI. v. 20. (4) Dist. 26, pag. 705.

854 LIB. II. DIST. XXXIX. TEXT. MAGISTRI.

sumus, quae proprie natura dicitur ; fuit enim homo creatus in volun-
tate rectus. Unde in Ecclesiasticis Dogmatibus (1) scriptum est: « Fir-
missime tene, primos homines bonos et rectos esse creatos cum libero
arbitrio, quo possent, si vellent, propria voluntate peccare; eosque
non necessitate, sed propria voluntate peccasse » . Hecte igitur dicitur
homo naturaliter velle bonum, quia in recta et bona voluntate con-
ditus est. Superior enim scintilla rationis, quae etiam, ut ait Hierony-
mus (2), « in Cain non potuit extingui » , bonum semper vult et malum
odit. — Alium autem dicunt esse motum mentis, quo mens, relicta
superiorum lege, subiicit se peccatis eisque oblectatur. Iste motus. ut
aiunt, antequam adsit alicui gratia, dominatur et regnat in homine
alterumque deprimit motum. Uterque tamen ex libero arbitrio est.
Veniente autem gratia, ille malus motus eliditur, et alter naturaliter
bonus liberatur et adiuvatur, ut efficaciter bonum velit. Ante gratiam
vero, licet naturaliter homo velit bonum, non tamen absolute concedi
oportet bonam habere voluntatem, sed potius malam.

Alii autem dicunt unam esse voluntatem, id est unum motum,
quo naturaliter vult homo bonum et ex vitio vult malum eoque de-
lectatur; et in quantum vult bonum naturaliter bonus est, in quan-
tum malum vult malus est.

(1) Potius De Fide ad Petrum, c. 25.

(2) Sup. Ezech. cap. I. v. 7.

•<&~*3;2*~e>-

DOCTORIS SUBTILI8 AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XXXIX. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES.

917. ( i ) — Proponitur quaestio I. — Circa distinciionem
trigesimam nonam * quaeritur'* primo:

Utrum synderesis sit in voluntate?

918. — Argumenta principalia (1). — Quod sic: — a) Sem-
per enim remurmurat malo: remurmurare est voluntatis.

b) Praeterea, voluntas necessario vult commocla, secun-
dum Anselm. De Concordia, 44: Commoda non velle nequit;
ergo aeque necessario vult iustitiam, quia iustitia est perfe-
ctio aeque conveniens sibi sicut commodum : sed illnd quo
homo necessario inclinatur in iustiliam ponitur synderensis ;
ergo aliquid est in voluntate quod potest poni synderesis.

c) Praeterea, voluntas naturalis necessario vult illud in
quod tendit. — Quod patet ex XIII. De Trinit. cap. 5, ubi
vult Augustinus quod certum est omnes velle beatitudinem
propter inclinationem naturalem ad illam: quod non esset
certum si voluntas non necessario vellet eam. — Ergo natu-
raliter volitum est necessario volitum: sed iustitia est natu-
raliter volita a voluntate, quia est perfectio ita naturalis vo-
luntati sicut commodum; ergo est necessario volita. Debet ergo
illud poni in voluntate quod ponitur necessario principium in-
ciinandi voluntatem ad iustitiam: hoc est synderesis; ergo, etc.

d) Praelerea, natura inferior, puta irrationalis, habet prin-
cipium tendendi in illud quod sibi convenit recte secundum
naturam suam; ergo et voluntas habebit necessario principium
tendendi in iustitiam, quae sibi convenit ex natura sua.

919. — Oppositum vult Magister in littera [pag. 853], ad-
ducens Hieronym., super Ezech., quod superior portio rationis
est synderesis; ergo est in superiori portione rationis; ergo
in intellectu, qui intendit contemplationi.

(1) Solvuntur ad n. 927.

856 LIB. II. DIST. XXXIX. QUAESTIONES I. ET II.

920. (4) — Proponitur quaestio II. — Secundo quaero:
Ulrum conscientia sil in voluntate?

921. — Argumenta principalia (1). — Quod sic: — a) Con-
fidimus enim quod bonam conscientiam habemus, etc. Ad
Hebr. XIII. v. 18: bonitas pertinet ad voluntatem; igitur et
conscientia.

b) Praeterea, si esset in intellectu, tunc plus sciens de
agibilibus esset plus conscientiatus : consequens falsum est;
ergo et antecedens.

922. — Ad oppositum: Eccl. VII. v. 23, Scit enim conscien-
tia tua * quod maledixisti ei(2); * ergo etc. Hoc etiam patet de
actibus conscientiae, quisunt testificare, accusare, iudicare, etc,
quae omnia pertinent ad rationem et intellectum; ergo, etc.

923. — Aliorum sententia proponitur. — Hic dicitur quod
lex naturae principia naturalia agendorum continet. (Et dicit
quod synderesis est pondus voluntatis ; conscientia vero est
eiusdem habitus (a)) Quaere (b).

Hic est primo * sciendum * quod non sunt idem in ope-
randis ratio recta et conscientia. Ex universalibus enim re-
gulis operandorum, quae sunt de dictamine legis naturae, quasi
ex propositione maiori, et particularibus operandis sumptis
sub illis regulis universalibus consilio rationis, quasi ex rni-
nori propositione, formatur ratio recta operandorum particu-
larium. — Sed nondum ex hoc babetur operandi conscientia;
quia tunc omnis habens operandorum notitiam haberet de ope-
rando conscientiam, et habens maiorem notitiam haberet de
operando conscientiam strictiorem: quod falsum est, quoniam
videmus saepius habentes maiorem operandorum notitiam mi-
norem habere operandi conscientiam.

Et hoc ideo quia conscientia ad partem animae cogniti-
vam non pertinet, sed ad affectivam; sicut enim in cognitiva
sunt tex naturalis et universalis regula operandorum, et ratio
recta ut particularis, sic ex parte voluntatis est quidam uni-

(a) Deest in Ed. Ven

(b) Ed. Ven. eitat Henrie. Quodlib. I. q. 18, ex quo excerpta sunt se-
quentia usque ad n. 942, quae Waddingus addita dicit, Veneta vero editio
in textu affert. (1) Solvuntur ad n. 928.

(2) Vulg. et Wadd.: quia ct tu crebro maledixisti aliis.

LIB. II. DIST. XXXIX. QUAESTIONES I. ET II. 857

versalis motor stimulans ad opus, secundum regulas univer-
sales Jegis naturae, et dicitur synderesis, quae est in volun-
tate quaedam naturalis electio, semper concordans cnm natu-
rali dictamine legis naturae. — Et ideo dicitur synderesis,
hoc est conelectio, a syn, quod est con, et deresis, quod est
electio. — Et quidam motor particularis stimulans ad opus
secundum dictamen rationis rectae, et dicitur coyiscientia,
quae est in voluntate quaedam electio deliberativa semper con-
cordans cum dictamine rationis rectae. Et ideo dicitur con-
scientia, hoc est cum scientia, quia electio in voluntate deli-
berativa concordans cum scientia in ratione recta.

924. ( 2 ) — Impugnatur praefatus niodus ponendi synderesim.

— Contra istud arguitur primo de synderesi: — a) Quia si
ipsa habeat actum elicitum necessario tendentem in bonum, et
resistentem rnalo, et nihil tale est in voluntate, ergo ipsa non
est in voluntate. — Probatio assumpti : quia dist. 1 I. Lib.
[n. 193] ostensum est quod voluntas non necessario fruitur
fine ostenso, nec aliqua (potentia vel (a) ) vis vel habitus in ea po-
test esse principium necessario fruendi; igitur nec principium
necessarium concorditer volendi principiis practicis quae su-
muntur a fine.

b) Praterea, si esset aliqua talis potentia vel vis vel
portio in voluntate, quae actu elicito necessario tenderet in
bonum et resisteret (b) malo, ipsa esset suprema in tota volun-
tate, quia ipsa respiceret finem ultimum, a quo sumuntur prima
principia practica ; igitur in potestate eius esset ipsa voluntas
secundum quamlibet vim et portionem eius inferiorem, ita
quod ipsa movente, portio vel vis inierior obediret sibi, et con-
formiter moveretur; igitur ipsa impediret omne peccatum in
voluntate, quia sicut ipsa nocessario moveretur, ita tota vo-
luntas necessario moveretur ad eius motum, et ab ea; et si
tota voluntas esset recta, nullum esset peccatum in voluntate.

925. ( 3 ) — Impugnatur etiam modus ponendi conscientiam.

— Contra aliud de conscientia arguitur: — a) Primo, quia ha-
bitus appetitivus non generatur ex uno actu, sed ex uno syl-
logismo practico: deducendo evidenter aliquid conclusum ex
primis principiis practicis fit conscientia; igitur non est ha-

\a) Deest in Ed. Ven. (b) Ed. Ven. addit: in.

858 LIB II. DIST. XXXIX. QUAESTIONES I. ET II.

bitus appetitivus acquisitus. — Patet etiam quod non est in-
natus, neque portio, nec vis.

b) Praeterea, quod natum est causari ab aliqua causa
noi) potest causari ab alia nisi virtualiter contineat perfectio-
nem illius causae: habitus voluntalis natus est causari ab actu
voluntatis sicut a propria causa; igitur non potest causari ab
alio actu, nisi iste actus contineat in se virtualiter actum vo-
luntatis: sed actus intellectus non potest continere in se vir-
tualiter actum voluntatis, secundum istum, * Quodllb. I. q. 14.*,
quia actus voluntatis est perfectior; igitur non potest intel-
lectus per actum suum causare in voluntate tale pondus quod
sit quasi habitus voluntatis.

c) Praeterea, aut potest voluntas istud pondiis non reci-
pere, et tunc intellectus non erit causa eius sufficiens. causa
enim sutficiente agente sequitur effectus, maxime quanclo pas-
sivum est debite approximatum : aut non potest non recipere,
et tunc, stante illa consideratione actuali in ratione, non potest
voluntas istud pondns deponere, quia non minorem necessitatem
habet ratio in conservandj pondus causatum quam in causando.

d) Praeterea, ant necesse est volnntatem agere secundnm
illud pondus datum, aut non. — Si sic, igitur non est libera,
quia agens huius ponderis est naturalis causa; igitur et ef-
fectus eius erit forma naturalis ; igitur necessario agens secun-
dum illud pondus non libere agit, quia non est in potestate
eius sic vel aliter agere. — Si non necesse est agere secun-
dum istud pondus, quod etiain videtur velle Apostolus ad Rom.
* Quod non est ex fide peccatum est, c. XIV. v. 23, est voluntas
discordans a ratione errante *, secundum illam Glos. Quidquid
est contra conscientiam, etc. ; ex quo patet quod peccatum
aliquod potest committi contra conscientiam ; et tunc seqnitur
quod, stante conscientia perfecta, potest voluntas velle oppo-
situm eius quod dictatur secundum illam, et ita nunquam per
actum voluntatis corrumperetur iste habitus: quod videtur ab-
surdum, ponendo quod sit habitus voluntatis.

'J26. ( *) — Quaestionum solutio. — Ad quaestiones istas : —-

a) Si synderesis ponatur aliquid habens actum elicitum sem per

necessario (a) ) tendentem in actum iustum, et resistentem pec-

(a) Deest m Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XXXIX. QUAESTIONES I. ET II. 859

cato, cum nihil tale ponatur in voluntate, non potest ibi poni;
igitur est in intellectu. — Et si sic. non potest aliud poni quam
habitus principiorum, qui semper est rectus: quia ex ratione
terminorum virtute luminis intellectus naturalis statim intel-
lectus acquiescit illis; et quantum est tunc ex parte intelle-
ctus, liberum arbitrium naturn est concorditer velle istis prin-
cipiis, licet prout deficit reliqua causa partialis, libere non
velit, quia non est ibi aliqua necessitas.

b) Secundum hoc etiam conscientia potest poni habitus
proprius conclusionis practicae ; secundum cuius actum nata
est conformari electio * recta * (a) in agibilibus; et ita dicitur
stimulare ad bonum in quantum liberum arbitrium totum
habet unam causam partialem recte dispositam, et sequeretur
recta et bona volitio, nisi esset defectus alterius causae partialis
concurrentis, scilicet voluntatis.

927. ( 5 ) — Solvuntur argumenta principalia quaest. I. —
a) Ad prirnum argumentum [n. 918 a] dico quod * synde-
resis * remurmurat ostensive, quia ostendit bonum esse volen-
dum, et in hoc est occasio remurmurandi contra malum.

b) Ad aliud [n. 918 b] dico quod voluntas, quae est po-
tentia libere agens, non necessario vult commodum, sicut nec
necessario vult iustum, actu elicito. Tamen si isla una po-
tentia consideratur ut habet affectionem commodi tantum, et
non ut habet affectionem iustitiae, id est in quantum est appe-
titus non liber, non esset in eius potestate sic non velle com-
modum; quia sic praecise esset appetitus naturalis naturae
intellectualis, non liber, sicut appetitus bruti est appetitus na-
turalis naturae sensitivae. — Dico igitur quod illa propositio
Anselmi', commoda non velle nequit, debet intelligi non de
tota potentia, quae modo libere potest non velle, non tantum
commoda, sed etiam iusta, quia libere potest haec et illa velle
et non velle; sed debet intelligi de illa in quantum praecise
affecta ajfectione commodi, hoc est ut considerata sub ra-
tione talis appetitus: non tamen includendo in appetitu tali
libertatem. Sed hoc modo nullum actum elicit in nobis. Ideo
dixi in solvendo [nn. 924 et 926] quod (b) synderesis est aliquid
habens actum elicitum.

(a) Wadd. recte. (b) Ed. Ven. addit: si.

860 LIB. II. DIST. XXXIX. QUAESTIONES I. ET II.

c) Per idem ad tertium [n. 918 c]: quod voluntas natu-
ralis ut necessario tendit in volitum non habet actum elicitum
circa illud, sed ipsa est tantum inclinatio quaedam in tali
natura ad perfectionem sibi maxime convenientem. Et ista in-
clinatio necessario est in natura, licet actus conformis huic
inclinationi et naturae non necessario eliciatur; actus enim non
elicitur, sive conformis qui dicatur naturalis, sive difformis
qui dicatur contra naturam, nisi a voluntate libera, quae
quantumcumque velit oppositum eius ad quod est inclinatio,
nihil minus est necessaria illa inclinatio ad illud ad quod in-
clinat, quia stat, stante natura.

d) Ad ultimum [n. 918 d\ dico quod haec sola natura
est libera et habens modum agendi superiorem omni alia na-
tura creata.

928. (6) — Solvuntur argumenta principalia quaest. II. —
Ad argumenta secundae quaestionis [n. 921 a] dico quod habi-
tus intellectus practici dicuntur boni vel mali propter conve-
nientiam eorum ad voluntatem, sicut e converso voluntas po-
test dici recta vel curva propter convenientiam eius ad actum
rectum vel non rectum speculativum, qui est formaliter in in-
tellectu. Tamen bonitas est voluntatis, sicut rectitudo intel-
lectus; sed bonitas magis transumitur ad intelleclum practi-
cum quam speculativum.

b) Ad aliud [n. 921 b] responderi potest per illud Philos.
VII. Ethic. cap. 3, quod in passionibus exsistenies quidam
dicuni * deficiationes [sic] et * verba aenigmatica ; sciunt au-
tem nequaquam. Et ita posset concedi quod simpliciter sciens
scientia practica, non tantum sciens dicere verba, est conscien-
tiatus, et magis sciens magis conscientiatus. — Et hoc maxime
videtur debere dici ab illo cuius opinio est iam improbata; quia
secundum eum in eodem instanti temporis in quo est voluntas
mala ratio excaecatur, ut sic nullus habeat minus de conscientia,
etiam si pertineat ad voluntatem. Est igitur argumentum com-
mune sibi, sicut alii parti, et solvi potest sicut modo praedicto.

hMJmSKQ/H)-

DISTINCTIO QUADRAGESIMA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

An ex fine omnes actus pensari debeant, ut simpliciter boni vel mali
dicanturf — Post haec, de actibus adiiciendum videtur, utrum et ipsi
ex fine, sicut voluntas, pensari debeant boni vel mali? — Licet enim,
secundum quosdam, omnes boni sint in quantum sunt, non tamen absolute
dicendi sunt omnes boni, nec omnes remunerabiles, sed quidam simpli-
citer mali dicuntur, sicut et alii boni. Nam simpliciter ac vere boni sunt
illi actus qui bonam habent causam et intentionem, id est qui voluntatem
bonam comitantur et ad bonum finem tendunt. Mali vero simpliciter
dici debent qui perversam habent causam et intentionem. — Unde Am-
brosius ait (1) : « Affectus tuus operi tuo nomen imponit » . Et Augusti-
nus, super Psalm. XXXI (2) : « Nemo computet bona opera sua ante fi-
dem. Ita enim videntur mihi esse ut magnae vires et cursus celerrimus
praeter viam ; quia ubi ipsa fides non erat, bonum opus non erat ; bonum
enim opus intentio facit, intentionem fides dirigit. Non valde attendas
quid homo faciat, sed quid cum facit attendat, quo lacertos optimae
gubernationis dirigat » . — His testimoniis insinuari videtur ex affectu
et fine opera bona esse vel mala. — Quibus consonat quod Veritas in
Evangelio (3) ait : Non potest arbor bona fructus malos facere, neque
arbor mala fructus bonos facere. Nomine arboris non natura humanae
mentis, sed voluntas intelligitur ; quae si mala fuerit, non bona, sed
mala opera facit; si vero bona fuerit, bona, non mala facit opera.

Utrum omnia opera hominis ex affectu et fine sint bona vel
malaf — Sed quaeritur, utrum omnia opera hominis ex affectu et
fine sint bona vel malaf — Quibusdam ita videtur esse, qui dicunt
omnes actus esse indifferentes, ut nec boni nec mali per se sint, sed
ex intentione bona bonus, et ex mala malus sit omnis actus. Secun-
dum quos quilibet actus potest esse bonus, si bona intentione geratur.
— Aliis autem videtur quod quidam actus in se mali sint, ita ut non
possint esse nisi peccata, etiam si bonam habeant causam,' et quidam

(1) De Officiis, Lib. I. c. 30. (3) Matth. c. VII. v. 18.

(2; Enarrat. etc.

862 LIB. II. DIST. XL. TEXT. MAGISTRI.

in se boni, ita ut, etsi malam habeant causam, non tamen boni esse
desinant. — Quod testimonio Augustini (1) confirmant, qui dicit bonum
aliquando non bene fieri. « Quod enim quis invitus vel necessitate
facit non bene facit » , quia non bona facit intentione, ut ait Augu-
stinus, super Ioan (2) : « Servilis, inquit, timor non est in charitate,
in quo quamvis credatur Deo, non tamen in Deum : etsi bonum
fiat, non tamen bene; nemo enim invitus bene facit, etiamsi bonum
est quod facit » . — Ecce habes quod aliquis non bene facit illud
quod bonum est; facit ergo quod bonum est intentione non bona. —
Ideo asserunt illi quaedam opera esse talia, quae sic bona sunt, quod
mala esse non possunt, quocumque modo fiant ; sicut e converso quae-
dam sic sunt mala, ut non possint esse bona, quacumque ex causa
fiant; alia autem esse opera, quae ex fine vel ex causa bona sunt,
vel mala; et ad illa referunt Sanctorum testimonia, quibus vel affectu
vel intentione iudicium operum pensari dicunt. Tripartitam edunt isti
differentiam actuum.

Aliter Augustinus sentire videtur, qui dicit opera hominis esse
bona vel mala ex intentione et causa, praeter quaedam quae per se
peccata sunt. — Sed Augustinus evidentissime docet in lib. Contra
Mendaciurn (3) omnes actus secundum intentionem et causam iudicandos
bonos vel malos, praeter quosdam, qui ita sunt mali, ut numquam
possint esse boni, etiamsi bonam videantur habere causam. « Interest,
inquit, plurimum, qua causa, quo fine, qua intentione quid fiat. Sed
ea quae constat esse peccata, nullo bonae causae obtentu, nullo quasi
bono fine, nulla velut bona intentione facienda sunt. Ea quippe opera
hominum, si causas habuerint bonas vel malas, nunc sunt bona, nunc
mala, quae non sunt per seipsa peccata: sicut victum praebere pau-
peribus bonum est, si fit causa misericordiae cum recta fide; et concu-
bitus coniugalis, quando fit causa generandi, si ea fide fiat ut gi-
gnantur regenerandi. Haec rursus mala sunt, si malas habeant causas :
velut si iactantiae causa pascitur pauper, aut lasciviae causa cum
uxore concumbitur, aut filii generantur non ut Deo, sed ut diabolo
nutriantur. Cum vero opera ipsa per se peccata sunt, ut furta, stupra,
blasphemiae, quis dicat, causis bonis esse facienda, vel peccata non esse,
vel, quod est absurdius, iusta peccata esse? Quis dicat : furemur di-
vitibus, ut habeamus quid demus pauperibus; aut falsa testimonia pro-
feramus, non ut inde innocentes laedantur, sed potius salventur? Duo
enim bona hic sunt: ut inops alatur, et innocens non puniatur. Aut
quis dicat adulterium esse faciendum, ut per illam cum qua fit homo
de morte liberetur? Testamenta etiam vera cur non supprimimus et
falsa supponimus, ne haereditates habeant qui nihil boni agunt, sed

(1) Confess. Lib. I. c. 12. (2) Tract. 41. (8) Cap. 7 seqq.

LIB. II. DIST. XL. TEXT. MAGISTRI. 863

hi potius qui indigentes adiuvant? Cur non fiant illa mala propter
haec bona, si propter haec bona nec illa sunt mala? Cur non ab im-
mundis meretricibus, quae ditant stupratores, rapiat divitias vir bo-
nus, ut indigentibus eas largiatur, cum nullum malum malum sit,
si pro bono fiat? Quis hoc dicat, nisi qui res humanas moresque co-
natur et leges subvertere? Quod enim facinus non dicatur recte fieri
posse, nec impune tantum, verum etiam gloriose, ut in eo non timea-
tur supplicium, sed speretur et praemium, si semel concesserimus, in
malis actibus non quid fiat, sed quare fiat esse quaerendum, ut quae-
cumque pro bonis fiunt causis, nec ipsa mala esse iudicentur? At iu-
stitia merito punit eum qui dicit se subtraxisse superflua diviti, ut
praeberet pauperi; et falsarium, qui alienum corrumpit testamentum,
ut is esset haeres qui faceret eleemosynas largas, non ille qui nullas ;
et cum qui se fecisse adulterium ostendit, ut per illam cum qua fecit
hominem de morte liberaret » .

Sed « dicet aliquis : ergo aequandus est fur quilibet furi qui vo-
luntate misericordiae furatur. Quis hoc dixerit ? — Sed horum duorum
non ideo quisquam est bonus, quia peior est unus ; peior enim est
qui concupiscendo quam qui miserando furatur; sed si furtum omne
peccatum est, ab omni furto abstinendum est. Quis enim dicat esse
peccandum, etiam si aliud sit gravius, aliud levius peccatum? Nunc
autem quaerimus, quis actus peccatum sit vel non, non quid gravius
sit vel levius » . — Intende, lector, propositis verbis tota mentis con-
sideratione, quae non inutilem habent exercitationem ; et dignosces
quis actus sit peccatum, qui scilicet malam habet causam; nec ille
tantum, quia sunt nonnulli actus qui, etsi bonam habeant causam,
tamen peccata sunt, ut supra positum est.

Ex quo consequi videtur, quia non semper ex fine iudicatur voluntas
sive actio mala, sicut in illis quae per se peccata sunt; illa enim
cum quis gesserit pro aliqua bona causa, bonum videtur habere finem ;
nec ex fine voluntas est mala, nec ex voluntate actio fit mala, sed
ex actione voluntas fit prava. In quibus aliqui ponunt actum Iudaeo-
rum, qui crucifigendo Christum arbitrabantur se obsequium praestare
Deo(l)\ quia bonum finem dicunt eos sibi posuisse, scilicet Dei obse-
quium, et tamen voluntatem eorum et actionem perversam fore as-
serunt.

De bonis autem nulla fit exceptio in praemissis verbis Augustini,
quin omnis voluntas bona ex fine sit bona, et ex flne et voluntate
omnis actio bona bona est. Sed non omnis mala voluntas ex fine mala
est, nec omnis mala actio ex fine et ex voluntate mala est ; et omnis
quae habet malam causam mala est, sed non omnis quae bonam ha-

1) loan. e. XVI. v. 2.

864 LIB. II. DIST. XL. TEXT. MAGISTRI.

bet causam bona est. — Ideoque cum ex affectu dicitur nomen im-
poni operi, in bonis operibus generaliter vera est haec regula; sed
in malis excipiuntur illa quae per se mala sunt. Omnia igitur ho-
minis opera secundum intentionem et causam iudicantur bona vel
mala, exceptis his quae per se mala sunt, id est quae sine praevari-
catione firi nequeunt.

Quidam dicunt praedicta non posse fieri bono fine. — Quae ta-
men quidam contendunt nunquam habere bonam causam. Qui enim
aliena furatur ut pauperibus tribuat, non pro bono, ut aiunt, furatur,
non enim bonum est aliena pauperibus erogare; qui enim de ra-
pina sacrificium Deo offert idem facit, ut ait auctoritas, ac si filium in
conspectu patris victimet (1), vel sacrificium canis Deo offerat (2) ; abo-
minabilis nempe Deo est impiorum oblatio (3). Ita etiam et hominem
per adulterium a morte liberare malum esse dicunt ; etsi enim bonum sit
hominem a morte liberare, tamen sic hominem liberare malum esse asse-
runt. — Ideoque Augustinum in superioribus dicunt temperasse sermo-
nem cauteque locutum, ubi ait : Ea quae constat esse peccata, nullo quasi
bono fine, nulla velut bona intentione facienda. Non enim simpliciter
dixit bono fine et bona intentione, sed addidit quasi et velut, quia talia
non fiunt bono fine et bona intentione, sed intentione quae videtur
bona, et fine qui putatur bonus, sed non est. Nec ideo excepit Au-
gustinus ista, ut aiunt, quin causas habeant malas, sed quia causas
habent quae videntur bonae, sunt tamen malae.

(1) Eccli c. XXXIV. v. 24: Qui offert sacrificium ex substantia pau-
perum, quasi qui victimat filium in conspectu patris sui.

(2) Isai. c LXVI. v. 3: Qui mactat pecas, quasi qui excerebret canem.

(3) Prov. c. XXI. v. 27: Hostiae impiorum abominabiles, quia offerun-
tur ex scelere.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XL. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

929. — Proponitur quaestio. — Girca clistinciionem gua-
dragesimam quaero:

Utrum ornnis actus sit bonus ex fine?

930. — Argumenta principalia (1). — Quod sic: — a) Au-
gust. c. 3, in littera [pag. 861] : Bonum opus intentio facit.

b) Praeterea, actus intelligendi est verus ex principio:
sed finis est hic sicut ibi principium; ergo, etc.

c) Praeterea, bonitas est ab aliqua una causa : nulla alia
potest dari nisi finis.

931. — Contra: August. Contra Mendacium, et ponitur
in littera [pag. 862], dicit quod multi actus non possunt esse
boni, etiamsi propter flnem bonum fiant.

932. ( 2 ) — Divisio. — Respondeo : — a) Primo dicendum
est de bonitate naturali: — b) Secundo de bonitate rnorali.

933. — Declaratur in quo consistit bonitas naturalis actus.
— De primo dico quod sicut in corpore pulchritudo est ex
aggregatione omnium convenientium illi corpori et inter se,
puta, quantitatis, coloris et figurae, sicut vult August. VIII. De
Trinit., cap. 4., Bona facies * hominis dimensa parititer et
affecta ilariter et luculenter colorata, et sic de aliis bonis,
ut patet ibi *, etc, ita bonitas naturalis, non illa quae con-
vertitur cum ente, sed illa quae habet oppositum malum, est
perfectio secunda alicuius rei, integrata ex omnibus convenien-
tibus sibi et sibi invicem. Et omnibus illis concurrentibus, est
perfecta bonitas, iuxta illud Dionysii : Bonum est ex perfecta
et causa integra; omnibus autem istis deficientibus et natura

(1) Solvuntur ad n. 935.
Tom. II 55

866 LIB. II. DIST. XL. QUAEST. UNIGA.

stante quae deberet perfici illis, est perfecte mala; quibusdam
subtractis, est mala, sed non perfecte, sicut de pulchritudine et
turpitudine in corpore. — Actus autem naturaliter natus est
convenire causae suae efflcienti, obiecto, fini et formae. Tunc
igitur bonus est naturaliter quando habet omnia convenientia,
quantum ad ista quae nata sunt convenire sibi naturaliter, et
concurrere ad esse eius naturale.

934. (2) — Deciaratur in quo consistit bonitas moralis
actus(l). — De secundo dico quod bonitas actus moralis est
ex aggregatione omnium convenientium actui, non absolute ex
natura actus, sed quae conveniunt ei secundum rectam ra-
tionem. — Quia igitur actui ratio recta dictat determinatum
obiectum convenire et determinatum modum et alias cir-
cumstantias, non est completa bonitas ex solo fine ; sed prima
ratio bonitatis eius est ex convenientia acius ad efflciens, a
quo actus dicitur moralis, quia libere elicitus. Et hoc est
commune actui bono et malo, neque enim actus est laudabilis,
nec vituperabilis, nisi sit a voluntate. — Secunda conditio est
ex obiecto, quod si sit conveniens, tunc est actus bonus ex
genere, quia est indifferens ad bonitates ulteriores, quae su-
muntur ex circumstantiis specialibus: sicut genus est indiffe-
rens ad multas differentias. — Post istud prima circumstantia
est ipsius (a) finis. — Nec ista sufficit sine aliis circumstan-
tiis, sicut est circumstantia formae: puta, quod debito modo
fiaf, quod pertinet ad quartam circumstantiam. — Et sequuntur
circumstantiae magis extrinsecae, scilicet quando et ubi et
huiusmodi.

Patet igitur quod sola bonitas finis, etiam cum intenditur
secundum rectam rationem, non sufficit acl bonitatem actus,
sed requiruntur aliae circumstantiae, secundum ordinem prae-
dictum, ad hoc quod bonitas sit.

935. ( * ) — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad au-
ctoritatem Augustini [n. 930 a]: patet quod est ad oppositum,
quia etsi finis sit conditio principalior pertinens ad bonita-
tem actus, non tamen est sufficiens simpliciler. Loquendoetiam
de bonitate meriti, quae addit super bonitatem moralem, illa

(aj Ed. Ven. primus.

(1) Cfr. Lib. I. n. 799 seqq. ; supra, n. 457 seqq. — Quodlib. q. 18-

LIB. II. DIST. XL. QUAEST. UNICA. 867

est principatiter ex fine, quia supposita completa bonitate
morali superadditur bonitas meritoria ex relatione debita istius
actus in finem, quae relatio debita flt in quantum elicitur a
charitate. — Et quoad hoc possunt auctoritates de flne ex-
poni, quod scilicet bonitas meritoria est ex flne.

b) Acl secundum [n. 930 b] dico quocl causa efficiens actus
intelligendi, illa quae est ex parte intellectus vel habitus in-
tellectus, naturatiter agit, nec potest difformiter agere ipsi
obiecto, et ideo semper recte agit. Non sic voluntas semper
conformiter agit suo obiecto, quia est causa libera, non na-
turalis. Quando igitur est rectitudo ex parte principii moventis
totus actus est rectus. Non sic hic ex parte finis.

c) Ad tertium [n. 930] dico quod illa una bonitas inte-
grat in se perfectiones omnes convenientes actui; et non est
aliqua una< sola, sicut nec pulchritudo in .corpore.

■(LSZdl6>^)>

DISTINCTIO QUADRAGESIMA PRIMA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

An omnis intentio vel actio eorum qui carent fide sit mala? —
Cumque intentio, ut supra (1) dictum est, bonum opus faciat, et fides
intentionem dirigat, non immerito quaeri potest, utrum omnis intentio
omneque illorum opus malum sit qui fidem non habent? Si enim fides
intentionem dirigit, et intentio bonum opus facit, ubi non est fides,
nec intentio bona, nec bonum opus esse videtur. — Quod a quibus-
dam non irrationabiliter astruitur, qui dicunt omnes actiones et vo-
luntates hominis sine fide malas esse, quae, fide habita, bonae exsi-
stunt. — Unde Apostolus (2) ait : Omne quod non est ex fide peccatum est.
Quod exponens Augustinus (3) ait: « Omnis infidelium vita peccatum
est, et nihil bonum est sine Summo Bono ; ubi deest agnitio aeternae
veritatis falsa virtus est, etiam in optimis moribus » . Et Iacobus in
Epistola Canonica (4) ait : Qui offenderit in uno, scilicet in charitate,
factus est omnium reus. Qui ergo fidem et charitatem non habet,
omnis eius actio peccatum est, quia ad charitatem non refertur. Quod
enim ad charitatem non refertur, ut supra (5) meminit Augustinus, non
fit quemadmodum fieri oportet, ideoque malum est. Non igitur man-
data custodit qui charitate caret, quia sine charitate nullum manda-
torum custoditur. — Unde Augustinus super Epistolam ad Gal. (6)
ait : « Custoditionem legis dicit Apostolus non inebriari, non occidere,
non moechari, et alia huiusmodi ad bonos mores pertinentia, quae nisi
charitate, fide et spe impleri non possunt » . Nullum ergo mandatum
implet, nullum bonum opus facit, qui fidem charitatemque non habet ;
Impossibile est enim, ut ait Apostolus (7), sine fide aliquid placere Deo.
Quae ergo sine fide fiunt bona non sunt, quia omne bonum placet Deo.

Quae praemissae sententiae obiiciuntur ex verbis Augustini? — His
autem obiicitur quod supra (8) dixit Augustinus, scilicet quod in servili

(1) Dist. 40, pag. 861 i

(2) Bom. c. XIV. v. -23.

(3) Sent. S. Prosperi : Contra Iul. Lib. IV. c. 3; De gestis Pelag. e. 14
J)e Civ. Dei, Lib. XIX. c. 25. (G) Ad cap. VI. v. 13.

(4) Cap. II. v. 10. (7) Hebr. e. XI. v. (5.

(5) Dist. 38, pag. 844. (8) Dist. 40, pag. 862.

LIB. II. DIST. LXI. TEXT. MAGISTRI. 869

timore, etsi bonum fiat, non tamem bene. « Nemo enim invitus bene
facit, etiamsi bonum est quod facit » (1). Hic enim bonum dicit fieri,
sed non bene, ab illo qui charitatem non habet; qui enim serviliter
timet charitate vacuus est ; de quo tamen hic dicit quia bonum facit,
sed non bene. Qui etiam super illum locum Psalmi(2), Turtur invenlt
sibi nidum, ubi reponat pullos suos, dicit quod « Iudaei, haeretici et
pagani opera bona faciunt, quia vestiunt nudos et pascunt pauperes,
et huiusmodi ; sed non in nido Ecclesiae, id est in fide, et ideo concul-
cantur pulli eorum » (3). — Quibus illi respondent dicentes bona opera
appellari huiusmodi quae sine charitate fiunt, non quia bona sint
quando sic ftunt, quod supra evidenter Augustinus docuit, sed quia
bona essent si aliter fterent, quae etiam suo genere sunt bona, sed
ex affectu fiunt mala.

Aliorum sententia de praemissa quaestione, qua quaerebatur : Si
omnis actio eorum mala est qui ftdem non habent. — Alii vero? qui
trifariam distinctionem actuum faciunt, opera cuncta quae ad naturae
subsidium fiunt semper bona esse astruunt. — Sed quod Augustinus
mala esse dicit, si malas habeant causas, non ita accipiendum est,
quasi ipsa mala sint, sed quia peccant et mali sunt qui ea malo ftne
agunt. Item et illud aliud, scilicet « bonum opus intentio facit, et
intentionem fides dirigit » (4), determinant dicentes ibi bonum voca-
tum quod remunerabile est ad vitam, non quod illud sit solum bonum
opus, imo et alia plura, licet non ea ratione qua illud, sint bona.

Bonum enim multipliciter accipitur, scilicet : pro utili, pro remu-
nerabili, pro signo boni, pro specie boni, pro licito, et aliis forte modis ;
solaque illa intentio remunerabilis est ad vitam quam fides dirigit;
sed non illa sola bona est, ut aiunt. Nam si quis Iudaeus vel malus
Christianus necessitatem proximi relevaverit, naturali pietate ductus,
bonum fecit, et bona fuit voluntas qua illud fecit (5).

Hic ponuntur quaedam Augustini capitula quae retractavit, non
quasi prave dicta, sed quo sensu dixerit insinuans. — Post haec
investigari oportet qualiter intelligendum sit quod ait Augustinus
in lib. De Vera Relig. (6) : « Usque adeo, inquit, peccatum voluntarium
malum est, ut nullo modo sit peccatum, si non sit voluntarium » ? —

(1) Confes. Lib. I. c. 12. (3) Enarrat in Psalm.

i2) Ps. LXXXIII. v. 3. (4) Dist. 40, pag. 861.

(5) Ornnia opera infidelium sunt peccata. — Omne quod agit peccator
vel servus peceati peecatuin est (Propos. 2") et 35 d;vmnatjie a S. Pio V.
1 Oet. 1587). — Xeeesse est infidelem in omni opere peccare (Pnopos. 8
damnata ab Alex. VIII. 7 Dec. 1690). (6) Cap. 7.

870 LIB. II. DIST. LXI. TEXT. MAGISTRI.

Huius dicti rationem Augustinus aperiens, in lib. Retract. (1) dicit :
« Potest videri falsa haec definitio : sed si diligenter discutiatur, in-
venitur esse verissima. Peccatum quippe illud cogitandum est quod
tantummodo peccatum est, non quod est etiam poena peccati» , scili-
cet peccatum primum hoininis, quod fuit peccatum et causa peccatl,
sed non poena; « quamvis et illa quae non voluntaria peccata non
immerito dicuntur, quia vel a nescientibus vel a coactis perpetrantur,
non omni modo possunt sine voluntate committi; quoniam et ille qui
peccat ignorans, voluntate utique facit quod, cum faciendum non sit,
putat esse faciendum; et ille qui, concupiscente adversus spiritum
carne, non ea quae vult facit, concupiscit quidem nolens, et in eo
non facit quod vult; sed si vincitur, concupiscentiae consentit volens,
et in eo non facit nisi quod vult; et illud quod in parvulis est ori-
ginale peccatum, ex prima hominis voluntate mala contractum est.
Non itaque falsum est quod dixi : Usque adeo peccatum voluntarium
est » . etc. — Ecce qualiter accipiendum sit illud, scilicet vel de primo
peccato hominis, vel de omnibus generaliter peccatis mortiferis, quo-
rum licet quaedam dicantur non voluntaria, quae scilicet per igno-
rantiam vel per infirmitatem fiunt, eadem tamen ratione ea possunt
dici voluntaria, qiiia sine voluntate non committuntur.

Aliud capitulum. — Illius etiam intelligentia perquirenda est
quod in lib. De Duabus Animabus (2) edidit, inquiens : « Nusquam nisi
in voluntate peccatum est » . Quod etiam in lib. Retract. (3) plane deter-
minat dicens : « Potest putari falsa esse ista sententia, qua diximus,
nusquam nisi in voluntate esse peccatum, cum Apostolus (4) dicat:
Quod nolo, lioc facio, etc. Sed peccatum, quod nusquam est nisi in
voluntate, illud praecipue intelligendum est, quod iusta damnatio
consecuta est, id est primum hominis peccatum.

In eodem quoque lib. De Duabus Animabus (5) aliud tradidit con-
sideratione dignum; ait enim: « Non nisi voluntate peccatur », ipsam-
que voluntatem definit dicens : « Voluntas est animi motus, cogente
nullo, ad aliquid vel non amittendum, vel adipiscendum » , Huius
dicti causam aperiens et intelligentiam pandens, in lib. Retract. (6) ait :
« Hoc propterea dictum est, ut hac definitione volens a nolente di-
scerneretur, et sic ad illos referretur intentio qui in Paradiso fece-
runt originem mali, nullo cogente, peccando, id est libera voluntate,
quia et scientes contra praeceptum fecerunt, et ille tentator suasit,
ut hoc fieret, non coegit. Nam qui nesciens peccavit non incongruenter
nolens peccasse dici potest, quamvis et ipse quod nesciens fecit vo-

(1) Lib. I. c 13. (4) Rom. c. VII. v. 16.

(2) Cap. 10. (5) Cap. 10.

(3) Lib. I. c. 15. (6) Lib. I. c. 15.

LIB. II. DIST. LXL TEXT. MAGISTRL 871

lens tamen fecit. Ita nec tale peccatum sine voluntate esse potuit,
sed voluntas facti ibi fuit, non voluntas peccati; quod tamen factum
luit peccatum; hoc enim factum est quod fieri non debuit. Quisquis
autem sciens peccat, si potest cogenti ad peccatum sine peccato resi-
stere, nec tamen facit, utique volens peccat ; quia qui potest resistere
non cogitur cedere. Quapropter peccatum sine voluntate esse non
posse verissimum est » . — Ex his liquet qualiter superiora acci-
pienda sint.

Quod mala voluntas est voluntarium peccatum. — Si autem pecca-
tum mortale voluntarium est, cum voluntas mala peccatum sit mortale,
constat ipsam esse voluntarium peccatum. « Quid enim, ut ait Augusti-
nus (1), tam in voluntate quam ipsa voluntas sita est? » Voluntas itaque
mala recte voluntarium dicitur peccatum, quod in voluntate consistit.
« Volunt&s quippe, ut ait Augustinus in eodem (2), est prima causa
peccandi, aut nullum peccatum est prima causa peccandi, nec est cui
recte imputetur peccatum nisi peccanti. Non ergo est cui recte impu
tetur nisi voluntati » . Hoc autem de peccato actuali et mortali intel-
ligendum est. — Neque his verbis aliud voluit ostendere Augustinus,
ut ipse ait in Retract. (3), nisi quia « voluntas est qua peccatur et
qua recte vivitur » .

(1) De Lib. Arb. Lib. I. c. 12; Lib. III. c. 3.

(2) Lib. III. c. 17.
(8) Lib. I. c. 9.

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XLL LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

936. ( ■' ) — Proponitur quaestio. — Circa distinctionem
quadragesimam primam quaeritur:

Utrum aliquis actus possit esse indifferens?

937. — Argumenta principalia(l). — Quod non: — a) Quia inter
habitum et privationem non est medium : bonum et malum sunt
privative opposita; ergo, etc. — Maior patet, quia, X. Metaph.,
opposita privative sunt contradictorie opposita circa aptum na-
tum: inter contradictoria non est medium, IV. Metaph; ergo, etc.

b) Praeterea, ex actibus generatur habitus; ergo si inter
actum bonum et malum esset aliquod medium, aliquis esset
habitus, qui nec esset bonus nec malus.

938. — Contra: — Ambrosius in littera [pag. 861]: Affectus
tuus operi nomen imponit: sed si nullus actus ex se esset indif-
ferens, non posset ex uno (a) esse bonus per se, et ex alio malus.

939. ( *2 ) — Aliorum sententia proponitur. — Hic dicitur
quod nullus singularis actus est indifferens; actus tamen in
communi (b) est indifferens. Quaere Bonav. (c).

940. — Praemittitur distinctio — Aliter posset dici (quod
aliter potest (d) ) esse de bonitate et malitia morali, et de bo-
nitate meritoria et malitia demeritoria.

941. — Tenet Doctor ut probabile dari actus indifferentes mo-
raliter. — In prima bonitate et malitia, comparando ad actum
naturalem, videtur posse inveniri actus indifferens, qui scilicet
habeat determinatam speciem in genere naturae, per compara-
tionem ad omnes causas suas, et possit tamen habere indiffe-
renter bonitatem moralem et malitiam. — Quod probatur :

(a) Wadd. addit: actu. (b) Ed. Ven. in hoc.

(c) Ed. Ven. addit: in d. 1. art. 1. q. 3. opin. 1, quam non tenet. Est
opinio 8. Thomae p. 2. q. 18. art. 2. (d) Deest in Ed. Ven.

(1) Solvuntur ad n. 944.

LIB. II. DIST. XLI. QUAESTIO UNICA. 873

a) Primo, quia, secundum Philos. II. Ethic, habitus iusti-
tiae generatur ex operibus iustis, non tamen iuste factis: iste
actus non est bonus moraliter, quia non ex virtute.

b) Similiter de actibus elicitis post virtutem ; quia non
videtur necessitas quod voluntas habens virtutem semper uta-
tur ea necessario, sed tantum quando occurrit passio ita ve-
hemens quae subverteret rationem, nisi utatur virtute.

942. — Et etiam meritorie. — a) Secundo etiam modo
loquendo de bono et malo, videtur esse medium inter actum
bonum et malum.

b) Supposita enim bonitate morali, ut dictum est in quaesi.
praec. [n. 934], meritum videtur esse ex relatione ad finem debi-
tum, quae relatio est ex charitate inexsistente. — Potest autem
actus referri ex charitate in finem ullimum tripliciter : — Uno
modo actualiter : sicut cogitans actualiter de fine diligit illum
et vult aliquid propter illum. — Alio modo virtualiter : sicutex
cognitione et dilectione finis deventum est ad volitionem huius
entis .ad finem : puta ex cognitione Dei pertinente ad portionem
superiorem portio inferior considerat talem actum, puta poe-
nitentiae, esse assumendum, et postea illum exequitur volendo,
non tamen tunc referendo in finem, quia nec tunc actualiter
cognoscitur, nec diligitur. — Tertio modo habitualiter : puta
si omnis actus referibilis in finem manens cum charitate, quae
est principium referendi, dicatur referri habitualiter.
( 3 ) c) Triplicl autem modo potest dici actus non referri: — Uno
modo negative absolute, quia non refertur actualiter, nec virtuali-
ter. — Alio modo privative, quia non est natus referri, sicut pec-
catum veniale, quia licet stet cum charitate, non est tamen natum
cum charitate referri in finem. — Tertio modo co?itrarie, scilicet
quia corrumpit principium referendi, scilicet charitatem, ut pec-
catum mortale.

d) De istis duobus membris ultimis certum est quod illi
actus sunt mali, scilicet peccatum veniale et peccatum mortale.

e) De duobus primis certum est quod primus actus est
meritorius, et satis probabile est de secundo.

fj De duobus mediis, scilicet de actu qui tantum refertur
habitualiter, et negative, id est qui non refertur, nec actualiter,
nec virtualiter, dubium est utrum talis actus sit meritorius, vel
peccatum veniate, quia mortale peccatum non potest esse, aut sit
talis actus indifferens. — . Si ponatur alterum duorum primorum

874 LIB. II. DIST. XLI. QUAESTIO UNICA.

membrorum, videtur quod homo exsistens continue in gratia, vel
mereatur continue, vel peccet morfaliter, vel saltem venialiter,
quia multos tales actus elicit continue, qui nec referuntur actua-
liter, nec virtualiter, secundum dictum modum.
(*) g) Ideo probabile videtur tales actus indifferentes ponere,
quia non habent sufficienfem rationem malitiae pertinentem
ad peccatum veniale, quia possibile est nullam deordinationem
esse in eis quae sufficiat ad rationem peccati; non enini tene-
tur homo, nec tentione necessitatis, contra quam sit peccatum
mortale, nec tentione minori, contra quam sit peccatum ve-
niale, referre semper actum suum in Deum actualiter vel vir-
tualiter, quia Deus non obligavit nos acl hoc. — Neque videtur
esse in istis actibus sufficiens ratio bonitatis, ut sint merito-
rii, quia non videtur minor relatio sufficere ad meritum quam
relatio virtualis, qualis non est hic.

943. — Corollaria. — a) Sunt ergo multi actus indifferentes,
non tantum secundum esse quod habent in specie naturae,
sed etiam secundum esse quod habent in esse morali, et sunt
etiam indifferentes ab bonum meritorium, quia unum indivi-
duum potest esse tale. et aliud tale.

b) Multi etiam singulares actus eliciti sunt indifferentes,
qui nec sunt tales, neque tales ; et non solum actus non humani,
de quibus non est sermo, sicut movere barbam, levare festucam
et huiusmodi, quae procedunt ex sola imaginatione, non ex li-
bero arbitrio impellente, sed etiam de actibus libere elicitis.

944. (5) — Solvimtur argumenta principalia. — Ad argu-
menta. — a) Ad primum [n. 937 a] dico quod non sunt priva-
tive opposita circa actum, loquendo de bonitate et malitia mo-
rali, vel etiam loquendo de bonitate et malitia meritoria et de-
meritoria ; non enim est actus malus ex hoc solo quod caret
bonitate tali vel tali, sed quia caret bonitate quam debet ha-
bere: non autem omnis actus debet habere talem bonitatem.

b) Acl aliud [n. 937 b] concedo quod ex similibus actibus
g<ineratur similis habitus, et ita ex multis actibus indifferenti-
bus potest generari consimilis habitus ad consimiles actus in
genere immobiliter inclinans. Non tamen inclinat ad eos ut
bonos, nec ut malos, sicut etiam ipse in se neque est bonus,
neque malus, sicut nec etiam generatur ex actibus bonis vel
malis. Et ita inconveniens ad quod deducit ratio non est incon-
veniens, sed tamquam verum concedendum est.

DIST. QUADRAGESIMA SECUNDA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

An voluntas et actlo mala in eodem homine et circa eamdem
rem sint unum peccatum, vel plura? — Cum autem voluntas mala
et operatio sint peccatum, quaeri solet, utrum in eodem homine et
circa eamdem rem liaec cluo unum sint peccatum, vel diversaf Ut si
quis voluntate furatur, voluntatem habuit malam, quae peccatum est,
et actum malum, qui item peccatum est : haec autem duo diversa sunt,
scilicet voluntas et actio / sed numquid diversa sunt peccata, an
unumf — Quidam dicunt unum esse peccatum. — Alii vero diversa
esse peccata dicunt ; quia cum constet haec duo esse diversa, aut
diversa duo peccata dicuntur, aut duo diversa, non peccata. — Quibus
alii respondent haec duo diversa esse, non peccata ; non enim plura
peccata sunt, sed peccatum unum, quia una praevaricatio vel inobe-
dientia in utroque admittitur, sive quando vult, sive quando agit, et
unus est ibi contemptus ; sed minor cum in vohmtate solum peccatum
continetur, maior vero cum voluntati etiam operatio additur; et ideo
maius fit peccatum, sed non plura, cum voluntas operi mancipatur.

Alia contra eosdem oppositio. — Sed adhuc eisdem obiicitur : Si
unum tantum peccatum illa duo sunt, cum quis, voluntate mali prius
concepta, deinde opus patraverit, non pro aliquo reus est, nisi pro
quo ante opus reus erat, cum adhuc in sola voluntate peccatum con-
sistebat ; nullus enim reus est aeternae mortis nisi pro peccato : sed
peccatum aliud non est admissum actione quam prius admissum erat
voluntate; non igitur pro aliquo alio iste fit damnabilis actu peccando,
quam, ante fuerat, cum sola voluntate delinquebat. — Ad hoc etiam
illi respondent dicentes, propter peccatum quidem tantum illum fu-
rem reum constitui; et quamvis eius voluntas et actio unum sint
peccatum, pro alio tamen reus factus est actu peccando quam prius
erat sola voluntate deliquendo, quia pro actu qui est aliud quam vo-
luntas, licet non aliud peccatum.

Alia adversus eosdem obiectio. — Item et adhuc quaestioni in-
stant dicentes, ideo haec duo diversa esse peccata, quia diversorum
legis mandatorum praevaricationes sunt; alio enim mandato legis

876 LIB. II. L>IST. XLII. TEXT. MAGISTRI.

prohibetur actio furti, scilicet non furaberis (1), alio voluntas furandi,
scilicet non concupisces rem proximi tui. Cum autem haec duo di-
versa mandata sint, quibus illa duo prohibentur, patet illa duo di-
versas esse praevaricationes ; diversa igitur peccata. — Ad quod esse
etiam illi dicunt dlversa quidem esse mandata, quibus illa duo di-
stinctim prohibentur, ut Augustinus docet super Exodum (2), verumta-
men in illis non observatis una tantum praevaricatio incurritur, unum-
que contrahitur peccatum, licet duo diversa illis prohibeantur ; sicut
e converso duo sunt mandata clxaritatis, quibus duo praecipiuntur
diligi, una tamen in eis nobis commendatur charitas.

Si peccatum ab aliquo commissum in eo sit usquequo poeniteat?

— Praeterea quaeri solet, cum ab aliquo perpetrato voluntate pec-
cato, voluntas id agendi et actio transierit, nondum tamen vera ha-
bita poenitentia, utrum illud peccatum usquequo poeniteat sit in eo?

— Quod non esse videtur ; quia voluntas illa quae prius fuit non est,
neque actio, quia non vult illud vel agit quod ante voluit et egit. —
Sed non est ignorandum peccatum duobus modis dici esse in aliquo et
transire, scilicet actu et reatu (3). Actu est in aliquo dum ipsum quod
peccatum est, ut actio vel voluntas, in peccante est ; reatu vero, cum
pro eo, sive transierit sive adsit, mens hominis polluta est et corrupta,
totusque homo suppliciis obligatur perpetuis. Nec unquam est in
aliquo peccatum actu, praeter originale, quin sit etiam reatu,' sed est
reatu interdum, postquam transierit actu.

Quibus modis accipitur in Scriptura reatus? — Reatus autem in
Scriptura multipliciter accipitur, scilicet: pro culpa, pro poena, pro
obligatione poenae temporalis vel aeternae. Si enim mortale est, obli-
gat nos poenae aeternae: si veniale, obligat nos poenae temporali;
duo enim sunt peccatorum genera, mortalium scilicet et venialium.
Mortale est per quod homo mortem aeternam meretur ; « crimen enim,
ut ait Augustinus (4), est quod est dignum accusatione et damnatione».
Veniale autem est quod hominem usque in reatum perpetuae mortis
non gravat; verumtamen poenam meretur, sed facile indulgetur.

De modis peccatorum, qui multipliciter assignantur. — Modi au-
tem peccatorum varias in Scriptura habent distinctiones; in qua di-
citur duobus modis peccatum committi, scilicet « cupiditate et timore » ,

(1) Exod. c. XX. v. 15 et 17; Deut. c. V. v. 19 et 21.

(2) (luaest. in Pentat. Lib. II. q. 71.

3) Cfr. D. August. De Nupt. et Concup. Lib. T. c. 26; Contra Tulian.
Lib. VI. v. 19.

(4; Tn Evang. Ioan. tract. 41.

LIB. II. DIST. XLII. TEXT. MAGISTRL 877

ut Augustinus tradit, super illum locum Psalmi (1) : Incensa igni et
suffossa. His enim duobus modis dicit omnia peccata mortalia includi.
Et incensa ea dicit quae ex cupiditate male incendente oriuntur ; suf-
fossa vero quae ex timore male humiliante proveniunt; quod est
quando quis cupit non cupienda, vel timet non timenda. — Alibi
vero dicitur peccatum fieri tribus modis, scilicet cogitatu, verbo et
opere. Unde Hieronymus, super Ezechielem (2) : « Tria generalia delicta
sunt, quibus humanum subiacet genus ; aut enim cogitatione, aut ser-
mone, aut opere peccamus » . — His aliquando etiam additur quartus
modus, scilicet consuetudinis, quod in quatriduano Lazaro (3) significa-
tum est. — Dicitur quoque homo peccare in Deum, in se et in pro-
ximum. In Deum cum de Deo male sentit, ut haereticus, vel quae
Dei sunt usurpare praesumit, indigne participando Sacramentis, vel
quando nomen Dei peierando contemptibile facit. In proximum pec-
cat cum proximum iniuste laedit. In se vero cum sibi, et non
alii, nocet.

Quomodo differant delictum et peccatumf — Variam quoque ap-
pellationem habet ; dicitur enim peccatum et delictum. — Et « deli-
ctum fortasse est, ut ait Augustinus in Quaestionibus Levitici(4), de-
clinare a bono ; peccatum est facere malum ; aliud est enim declinare
a bono, aliud est facere malum. Peccatum ergo est perpetratio mali ;
detictum desertio boni. Quod et ipsum nomen ostendit ; quid enim aliud
sonat delictum nisi derelictum, et qui delinquit quid derelinquit nisi
bonum? — Vel delictum est quod ignoranter fit, peccatum quod scienter
committitur. — Indifferenter tamen et peccatum nomine delicti, et de-
lictum nomine peccati appellatur » .

De septem principalibus vitiis. — Praeterea sciendum est septem
esse vitia principalia vel capitalia, ut Gregorius super Exod. (5) ait,
« scilicet : inanem gloriam, iram, invidiam, acediam, vel tristitiam, ava-
ritiam, gastrimargiam, luxuriam » ; quae, ut ait Ioannes Chrysostomus,
significata sunt in septem populis qui terram promissionis Israeli
promissam tenebant. De his quasi septem fontibus cunctae animarum
mortiferae corruptelae emanant. Et dicuntur haec capitalia, quia ex
eis oriuntur omnia mala; nullum enim malum est quod non ab ali-
quo horum originem trahat.

(1) LXXIX. v. 17: Enarrat. in Psalm.

(2) Ad Cap. XLIII. v. 23. — Cfr. O. August. Enchirid. c. 64.

(3) Ioan. c. XI. v. '49.

(4) Quaestion. in Pentat. Lib. III. q. 20.

(5) Moral. Lib. XXXI. c. 45.

878 LIB. II. DIST. XLII. TEXT. MAGISTRl.

De superbia, quae est radix omnium malorum. — Ex superbia
tainen omnia mala oriuntur, et haec et alia; quia, ut ait Gregorius (1),
« radix cuncti mali est superbia » ; de qua dicitur (2) : Initium omnis
peccati est superbia, quae « est amor propriae excellentiae » (3). — Cuius
quatuor sunt species, ut Gregorius ait (4) : « Prima est cum bonum quod
habet quis sibi attribuit: secunda cum credit a Deo esse datum, sed
tamen pro suis meritis: tertia cum se iactat habere quod non habet:
quarta cum, ' caeteris despectis, singulariter vult videri » . — Merito
ergo radix omnis mali dicitur superbia.

Huic autem videtur obviare quod Apostolus ait (5) : Radix omnium
malorum est cupiditas ; quia si radix omnium malorum est cupiditas,
ergo superbiae ; quomodo ergo superbia radix est et initium omnis
peccati ?

Quomodo superbia dicatur radix omnium malorum et cupiditas,
cum suyerbia non sit cupiditas? — Sed « utrumque recte dictum
esse intelligitur, si genera peccatorum singulorum, non singula ge-
nerum utraque locutione intelligantur includi; nullum quippe genus
peccati est quod interdum ex superbia non proveniat; nullum etiam
est quod ex cupiditate aliquando non descendat. Sunt enim nonnulli
hominum qui ex cupiditate fiunt superbi; et aliqui ex superbia fiunt
cupidi. Est enim, ut ait Augustinus (6), homo qui non esset amator pe-
cuniae, nisi per hoc putaret se excellentiorem esse, ideoque ut excel-
lat divitias cupit ; tali ex superbia oboritur cupiditas. Et est aliquis qui
non amaret excellere, nisi putaret per hoc maiores divitias habere » (7).
Ideo ergo excellere laborat, quia divitias habere amat. Huic innascitur
superbia, id est amor excellentiae, ex cupiditate. — Patet ergo quod
ex superbia aliquando cupiditas, et ex cupiditate aliquando superbia
oritur; et ideo de utraque recte dicitur quod sit radix omnis mali.

(1) Loc. cit. (5) /. Tim. c. VI. v. 10.

(2) Eccli. c. X. v. 15. (6) De Gcnes. ad Litter. Lib. XI. c. 15.
(3; D. August. De Genes. ad Litl. Lib. XI c. 14.

(4) Moral. Lib. XXIII. c. 6. (7) Ex Glos, ad /. Tim. 1. cit.

^0!^®^^0-

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XLII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES I-V. (l)

945. ( i ) — Proponuntur quinque quaestiones hic solvendae.
— Circa istam quadragesimam secundam disiinctionem , in
qua Magister recitat dictum Hieronymi, in quo innuitur quod
peccaium consistit in cogitatione, sermone et opere, quae-
runtur quinque: — a) Primo, utrum peccatum possit esse in
cogitationel (2) — b) Secundo, utrum in sermonelfi) — c)
TertiO, utrum consistat in opere?(4) — d) Quarto, utrum di-
visio Hieronymi de peccato sit sufficiensl (5) — e) Quinto pos-
set quaeri de distinclione sepiem peccatorum capitalium (6).

946. — Argumenta principalia quaest. 1(7). — Circa pri-
mum arguitur quod non: — a) Quia, secundum August, De
Duabus Animabus, peccatum nusquam est nisi in voluntate.

b) Item, De V er a Religione: Peccatum adeo voluntarium
est, etc. : sed non est voluntarium nisi quia in voluntate vel
in potestate voluntatis: cogitatio autem non est in potestate
voluntatis, dicente August. III. De Lib. Arb. cap. 15: Non
est in potestate nostra quin visis tangamur ; ergo non est
in cogitatione peccatum.

c) Praeterea, nihil est peccatum nisi sit cognitum, quia
non est peccatum nisi votitum, et nihil est volitum nisi co-
gnitum: sed cogitatio non est cognita vel intellecta; quia
si sic, aut igitur quando est, quod non contingit, quia tunc
duo actus essent simul in intellectu, quod non est necesse ad
hoc quod aliquis peccet : nec antequam insit, quia tunc de ista
intellectione quaererem, utrum esset infellecta, vel non; et si
sic, iterum quaererem de illa, et sic in infinitum; nec etiam

(1) Quas Waddingus separatim enuntiat cum argumentis principalibus.

(2) Solvitur n. 955 seqq. (5) Solvitur n. 975.

(3) Solvitur n. 966 seqq. (6) Solvitur n. 976.

(4) Solvitur n. 970 seqq. (7) Solvuntur ad n. 965.

880 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V.

postquam infuit, quia tunc in illa non esset peccatum actua-
liter: quod est propositum.

d) Praeterea, in cogitatione non est malum; ergo non
peccatum. — Probatio antecedentis : quia si hoc esset verum,
non esset nisi quia talis cogitatio est alicuius mali: sed in-
tellectio mali non est mala; habet enim Deus cogitationem
mali, in quo tamen non est malnm vel peccatum: scientia etiam
est eadem respectu oppositorum, et respectu unius oppositi
est bona; igitur et respectu alterius.

947. — Contra est Hieronym. * in littera [pag. 877] et
Super Ezech. In omnem autem, etc. * — Idem etiam dicit
August. XII. De Trinit. c. 12.

948. ( ' ) — Argumenta principalia quaest. 11(1). — Circa se-
cundum, utrum peccatum possit esse in sermone, arguitur quod
non: — a) Utensinstrumento ad flnem illum ad quem est ordina-
tum non peccat sic utendo: sed sermo inventus est ad exprimen1
dum mutuae voluntatis inditia, secundum Platonem in Timaeo.

b) Praeterea, si esset peccatum in sermone, hoc esset vel
in quantum est vox, vel in quantum significativa: non in
quantum vox, quia tunc in brutis esset peccatum: nec ut si-
gnificativa, quia ad significandum est imposita, et eius impo-
sitio non est peccatum: tum etiam quia ex hoc quocl est si-
gnificativa non imprimitur sibi aliqua qualitas; ergo.

949. — Contra: — Matth. V, v. 22: Qui dixerit frairi
suo Raccha reus erit iudicio (2); * qui dixerit fatue, etc. * —
Praeterea, lac. III. v. 2: Si quis verbo non offendit. — Item,
ibi. v. 6: Lingua ignis est.

950. (') — Argumenta principalia quaest, 111(3). -- Circa ter-
iium, utrum peccatum consistat in opere, arguitur quod non : —
a) Quia quod non est voiuntarium non est peccatum: opus
non est voluntarium, ad Rom. VII. v. 19: Non quod volo
bonum hoc * ago, sed quod odio malum illud * facio ; ergo.

b) Praeterea, in eo quod est commune brutis et homini-
bus non potest esse peccatum; per illud enim commune non
possumus nos convertere ad finem, nec averti a fine: sed in
multis operibus in quibus deberet esse peccatum communica-
mus cum brutis; ergo, etc.

(1) Solvuntur ad n. 969. (2) Vulg. concilio. (3) Solvuntur ad n. 974.

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES IV. 881

951. — Contra: — ln Psal.(l): Redclet unicuique iuxta
opera sua. Et Apoc.(2): Opera enim, illorum sequuntur eos.

952. — Proponitur quaestio IV (3). — Girca quartum, utrum
divisio D. Hieronymi de peccato sit sufficiens, proceditur
sine argumentis.

953. ( J ) — Ostenditur malitiam primo et formaliter non esse
nisi in aliquo actu voluntatis [Vid. n. 874]. — Ad quaestiones istas
praemitto quoddam generale, scilicet quod malitia primo et
formaliter non est nisi in aliquo actu voluntatis. — * Probo * :
a) Quia iustitia habitualis, ut distinguitur contra peccatum
originale, et actualis iustitia, ut distinguitur contra peccatum
actuale, est in voluntate; ergo peccatum originale et actuale est
in voluntate. Hoc satis patet per Anselm. De Peccato Orig. c. 4.

b) Item, August. III. De Lib: Arb.: Causa *primo* (a) pec-
candi est voluntas; nihil enim est peccatum nisi quod est in po-
testate facientis, et nihil est in potestate facientis nisi quod est
in potestate voluntatis eius, quia nihil praeter hoc est impu-
tabile; et ideo dicit XII. De Civit. cap. 8 quod defectus volun-
tarios sequitur debita poena. — Ex quo sequitur quod in solo
relle est peccatum primo, et in aliis non nisi mediante velle.

c) Praeterea, omnis causa activa in universo, praeter vo-
luntatem, est naturaliter activa; ergo nulla, praeter volunta-
tem, est vituperabilis propter suam actionem; hoc enim patet
per August. III. De Lib. Arb.; causa enim naturalis, secundum
eum, non agit nisi secundum quod accipit ut agat ab alio, et
ideo in nulla sua propria actione est vituperabilis, et ideo in
nulla actione sua est peccatum.

d) Ex quo sequitur quod in cogitatione, sermone et opere
non est peccatum formaliter et primo, sed hoc est in solo
actu voluntatis.

954. ( 2 ) — Materialiter tamen potest etiam esse in cogita-
tione, sermone et opere (4). — Secundo dico quod, licet peccatum

(a) Wadd. prima.

(1) XVII, v. 21, ubi Vulgata: Et retrlbuet mihi Dominus secundum iusti-
tiam meam, et secundum puritatem manuum mearum retribuet mihi. — Melius
ad rem: Prov. c. XXIV. v. 12; Eccli. c. XVI. 15; Matth. c. XVI. v. 27;
Rom. c. II. 6. (3) Solvitur ad n. 975.

(2) Cap. XIV, v. 13. (4) Cfr. Quodlib. q. 18, per tot.

Tom. II 56

882 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V.

non possit esse formaliter nisi in voluntate vel in actu eius,
materialiter tamen poiest esse in istis actibus dictis, scilicet
cogitatione, sermone et opere: — a) Quia, secundum Anselm.
ubi supra, voluntas est motor in toto regno animae, et omnia.
obediunt sibi. Sicut ergo voluntas tenetur habere in actu suo
rectitudinem, sic tenetur habere illam in aliis actibus exterio-
ribus, ad quos cooperatur ut motor. Sicut igitur movendo recte
potentias inferiores, actus earum sunt recti rectitudine parti-
cipata, ita etiam per oppositum movendo non recte actus sunt
non recti, quam rectitudinem debet voluntas illis dare, et
ita movendo eas non recte privat eas illa rectiludine.

b) Et hoc habetur expresse ab Anselmo, ubi supra, cap. 4,
ubi loquens in forma aliarum potentiarum dicit: Dedisti nobis
dominum, * cui non obedire non * possumus, etc. Et dicit
quod movet ahas potentias in nobis sicut instrumenta.

c) Ex quo etiam sequitur quod nullus actus possit esse
malus, etiam maierialiter , nisi qui potest imperari ab actu
voluntatis formatiter malo.

955. ( 3 ) — Divisio I. quaest. — Ex istis respondeo ad pri-
mam quaesiionem [n. 945 a]. — Ubi primo videndum est si
cogitatio sit in potestate voluntatis et quomodo. — Secundo,
quomodo potest esse mala; primum enim est necessarium ad
secundum; cum eniin in cogitatione non sit fprmaliter malitia
vel peccatum, ad hoc quod sit aliqualiter rnala oporfet quod
subsit imperio voluniatis, ex qua subiectione contrahat ma-
litiam a malitia voluntatis.

956. — Rationes tenentium cogitationem non esse in pote-
state voluntatis(t). — Quantum ad primum non videtur quod
subsit imperio voluntatis: — a) Quia omnis volitio requirit
necessario intellectionem naturaliter priorem, licet simul
duratione. Quaero igitur, quam cogitationem potest imperare?
— Non illam priorem; patet. — ■ Nec aliam secundam; quia ad
nihil movet voluntas simul duratione nisi ad illud quod fuit
praecognitum ; igitur si movet ad cogitationem secundam, illa
erat iam cognita. — Et sic posset procedi in infinitum.

Aliter deducitur argumentum sic: Si volunlas potest im-
perare intellectui cogitationem alicuius obiecti, tunc aut illam

(1) Solvuntur n. 963.

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V. 883

a qua (a) avertit intellectum, aut illam ad quam convertit
ipsurn. — Non primum, quia tunc non averteret ab ea. —
Nec secundum, quia, ut dictum est, volitio requirit in intellectu
actualem cognitionem simul duratione, et priorem natura:
cogitatio vero ad quam convertit est posterior natura voli-
tione per quam intellectus convertitur acl illam. — Igitur non
videtur quod voluntas possit imperare cogitationem aliquam
intellectui, nec ipsum avertere a consideratione alicuius obiecti,
et convertere ad aliud.

(4) b) Praeterea, in per se causis eiusdem speciei non potest
esse circulus, ex I. Poster., tunc enim idem esset essentialiter
prius et posterius: sed cogitatio in intellectu est per se causa
requisita ad volitionem, cum voluntas non * potest * velle nisi
praecedente cogitatione in intellectu; ergo non erit e converso
voluntas causa cogitationis in intellectu, et per consequens nec
imperabit illam.

Dices quod cogitatio in intellectu non est per se causa
volitionis in voluntate, sed tantum causa sine qua non. — Con-
tra : causa prior non solum non habet esse a causa posteriori,
sed nec ad actum suum praesupponit actum causae posterio-
ris: sed si voluntas imperat cogitationem in intellectu, oportet
eam esse causam priorem intellectu; ergo non praesupponit
actum intellectus ut causam sine qua non.

c) Praeterea, quilibet effectus habens causam sufflcientem
potest causari ab ea : sed quaelibet intellectio habet causam
sufficientem, scilicet memoriam perfectam, ad cuius rationem
non concurrit voluntas, ut patet in Divinis, ubi ad actum me-
moriae perfectae non concurrit voluntas concausans, quia vo-
luntas non concurrit ad productionem Filii, ex dist. 6 I. Libri
[n. 580]; ergo non potest imperare, nec intellectum movere ad
actum intelligendi. — Praeterea, causa efficiens intellectionis
meae videtur esse obiectum intelligibile (b) cum intellectu
agente. Ex quo sequitur quod voluntas non habet causalitatem
super illam; quia causae naturales habentes causalitatem super
effectum communem causant illum iotaliter.

957. (5.) — Ostenditur aliquam cogitationem esse a voluntate
imperatam. — Respondeo et dico quod oportei actum intelle-

(a) Wadd. quo. (b) Ed. Ven. intellectuale.

884 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES IV.

ctus es.se in potestate voluntatis, ita quod possit intelleclum
avertere ab uno intelligibili, ad aliud intelligibile convertendo :

a) Alias intellectus staret semper in cognitione obiecti per-
fectissimi habitualiter sibi noti — * Probo *: agens perfectius
circa idem passum fortius agit, et impedit minus perfectum ;
patet de igne et aqua, quae si agant circa idem, ignis totali-
ter impediet (a) aquam in sua actione, ita quod non habebit
effectum suum: sed obiecta intelligibilia respectu intellectionis
sunt causae naturales activae, et intellectus agens et possibilis,
si ponantur agere ad intellectionem ; igitur rninus perfectum
intelligibile, praesente magis perfecto intelligibili movente, nun-
quam moveret, neque averteretur intellectus ab illo magis per-
fecto et efficacissimo intelligibili.

b) Praeterea, August. XI. De Trinit. c. 2 et XV. c. 27 dicit
quod voluntas vult et copulat intelligentiam proli. Verum est
tamen quod in XI. loquitur de sensu; sed in XV. de inteltectu.

c) Praeterea, II. De Anima: Intelligimus cum volumus,
scilicet quorum notitiam habitualem habemus.

d) Praeterea, habitus est quo quis potest uti cum volue-
rit, I. Ethic; ergo.

e) Dicitur igitur quod aliqua intetlectio vel cogitatio est
a voluntate imperata.

1)58. — Non tamen primam. — Et cum possit distingui co-
gitatio generaliter in primam et secunclam, de prima probo
quod non potest esse in potestate voluntatis : — a) Quia ali-
qua cogitatio praecedit necessario omne velle, saltem natura:
sed quod praecedit omne velle et est prius, natura saltem, non
est in potestate nostra.

b) Hoc etiam dicit August. III. De Lib. Arb. cap. 15: Non
est in potestate nostra quin visis tangamur.

959. ( 6 ) — Aliorum modi expiicandi quomodo cogitatio sit in
potestate voluntatis. — Sed de secuncla cogitatione videtur diffi-
cile quod sit in potestate nostra, cum ad nihil videatur mo-
vere voluntas nisi ad cognitum. — Et dicitur hic multipliciter :

a) Uno mocto quod sufficit ad hoc, quod voluntas moveat
ad cogitationem alicuius, quod illud sit cognitum solum habi-
tualiter, non actualiter.

(a) Ed Ven. formaliter impediret.

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES IV. 885

b) Alio modo dicitur quod sufficit cognitio vel cogitatio
alicuius obiecti in universali, vel in aliquo simili, vel con-
irario.

c) Alio modo dicitur quod sufficit cognitio illius obiecti
remissa, vel quod voluntas remittat intellectum ad cogitatio-
nem inexsistentem (a) sibi, et tunc illa cogitatione remissa oc-
currit aliud cogitabile.

d) Alii dicunt quod intellectus habet actum collativum,
ita quod in quantum cognoscit unum correlativum comparando
ipsum ad aliud, voiuntas movet ad standum in cognitione illius.

e) Alii dicunt quod in potestate voluntatis non est cognitio
simplex, sed discursiva ; sed ex simplici movet ad discursivam,
ita quod intellectui apprehendenti cognitione simplici aliqua
duo obiecta voluntas imperat collationem unius ad alterum.

960. — Impugnantur singillatini. — a) Contra primum
modum : impossibile * enim * est voluntatem velle actu, nisi sit
actualis intellectio in intellectu ; si enim sufficeret habitualis,
tunc dormiens vel quantumcumque distractus posset velle ali-
quod notum in habitu. *

b) Nec secundus modus valet; quia tunc cum in lapide
intelligatur substantia corporea, intellectio lapidis sufficeret
ad volendum avem vel bovem, quia haec intelliguntur in sub-
stantia corporea ut in universali.

Item, illa intellectio in universali vel est idem cum intel-
lectione in particulari, vel (atia(b)). — Non potest esse alia,
quia sicut universale in singulari non est aliud quam singulare,
sic nec intellectio universalis in particulari est alia a particu-
lari. Ergo est idem in particulari: sed per hanc non intelligitur
nisi aliquid determinatum ; ergo.

(7 ) Praeterea, intelligendo universale * possem (c) * velle quod-
libet contentum sub universali, quod est volibile vel appetibile:
puta intelligendo animal * possem * d) velle ovenr vel bovem:
hoc tamen non possum sine specie propria ovis vel bovis:
quam speciem non causat illa intellectio universalis, nec etiam
voluntas, sed obiectum singulare et intellectus agens; igitur
intellectio universalis non sufficit.

(«) Ed. Ven. cogitatione illa inexsistente.

(b) Deest in Ed. Ven. (c) Wadd. possuin.

886 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V.

(8) c) Tertius etiam modus non est conveniens; bene enim
concedo quod voluntas potest remittere cogitationem inexsisten-
tem; sed tunc a casu accidit quod occurrit aliud intelligibile,
vel eogitatio alterius intelligibilis, vel eiusdem aliter quam
prius, quod quidem intelligibile moveat intellectum et volunta-
tem, et sic solum casnaliter, et non per se esset cogitatio(a)
in potestate voluntatis.

Praeterea, non salvat propositum; quia quantumcumque
voluntas moveat ad aliud remittendo priorem cogitationem,
hoc tamen non est per se ad aliquod determinatum, quia
hoc solum est ad phantasma fortius quod fortius movet, et hoc
per accidens, in quantum scilicet remittit illam cogitationem.

d) Quartus etiam modus non sufflcit; non enim semper
ad hoc, quod voluntas avertat intellectum ab uno et convertat
acl aliud, oportet quod cognitio vel cogitatio sit comparativa,
quia unum obiectum potest cognosci per se, sine comparatione
ad aliud, et ab intellectione illius potest voluntas avertere in-
tellectum.

# (Item in comparatione non est intelleclio alterius, sed
tantum cointellectio (b) ).

(9) e) Ultimus etiam modus non valet; quia si non est in
potestate (nostra (b)) illud sine quo non potest haberi discursus,
nec etiam ipse discursus erit in potestate nostra: discursus
autem necessario praesupponit cognitionem apprehensivam
obiecti, et illa simplex intellectio obiecti * qua * (c) debet in-
tellectus discurrere, non est in potestate voluntatis, ut proba-
tum est supra ; ergo nec discursus.

901. — Impugnantur omnes simul. — Item, contra omnes
modos simul ; quia nullus eorum potest assignare aliquem
actum in intellectu in eodem instanti cum volitione, qui ad
hoc sufficiat. — Non primus, quia ille nullum actum ponit,
sed solum cognitionem habitualem. — Nec secundus, quia
volitio est in se distincta: sed actus vel cognitio in univer-
sali est indistincta. — Nec tertius, quia remissio intelle-
ctioriis unius obiecti non ponit aliquam intellectionem alterius
obiecti nisi a casu. — Nec quartus, quia quando intelligo
lapidem absolute non habeo comparationem praeviam, nec

(a) Ed. Ven. cognitio. (b) Deest in Ed. Ven. (c) Wadd. ad quam

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V. 887

absoluta intellectio sufficit ad hoc quod velit comparatl-
vam. — Nec quintus, quia in instanti in quo voluntas con-
vertit non intelligit extremum a quo discurrit, quia ab intel-
lectione illius avertit ; nec extremum ad quod discurrit, quia
illius intellectio est naturaliter posterior volitione. — Stat ergo
difficuttas praedicta.

962. (io) — Explicat Doctor quomodo cogitatio sit in pote-
state voluntatis. — Respondeo ergo praemittendo tres propo-
sitiones: — a) Prima, quod una intellectione perfecta et
distincta exsistente in intellectu, multae iniellectiones indi-
stinctae et imperfectae possunt inesse. — Patet in exemplo
in visu, qui in pyramide et infra basim videt unum punctum in
cono distincte; et tamen in eadem pyramide et infra eamdem
basim videt multa imperfecte et indistincte (et tamen una est
tantum visio perfecta istius, scilicet super quod cadit axis pyra-
miclis (a) ). Si hoc est possibile in sensu, multo magis in iniellectu.

b) Secunda propositio est, quod intellectione inexsistente,
licet non cogniia ut obiectum, potest voluntas vette et com-
ptacere sibi in obiecto iliius intellectionis et in illa intelle-
ctione, et non complacere sibi. Aliter enim voluntas non pos-
set copulare parentem cum prole: quod est contra Augustinum,
quasi ubique in lib. De Trinit.

c) Tertia propositio est, quod votuntate comptacente
intetiectioni, inleltectio firmatur et intenditur ; ipsa autem
non complacente vel nolente, inftrmatur et remittitur. — Et
hoc declaratur sic: agens quod est diversarum operationum
et actionum, si circa unum et idem agit, fortius agit et per-
fectius quam si simul agat circa disparata; virtus enim unita
fortior est et perfectior; igitur si anima secundum omnes suas
potentias agit circa idem, ibrtius et perfectius agit quam si
circa diversa secundum diversas potentias ageret. Et ideo si
voluntas operatur circa idem circa quod intellectus, confir-
matur intellectus in actione sua. — Et haec est ratio propter
quid. — Quocl vero ita sit, patet per experientiam certam,
sicut quilibet potest experiri in se.

Praeterea, agens inferius perfectius agit,concurrenteagente
superiori, licet non necessario requisito: sed voluntas est agens

(a; Deest in Ed. Ven.

888 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V.

superius respectu intellectus, licet non necessario requiratur
ad actionem intellectus; ergo, etc.

i i ) d) Dico igitur quod una intellectione intellectus exsistente
perfecta, possunt ibi esse multae confusae et imperfectae, nisi
illa intellectio esset ita perfecta et actualis, quod non pate-
retur secum aliam. Illis ergo confusis et imperfectis ibi exsi-
stentibus, potest voluntas, secundum propositionem secundam,
complacere in qualibet earum, etiamsi illa intellectio non fuerit
cognita ut obiectum actualiter; et ex tertia, voluntate com-
placente in aliqua intellectione, confirmat illam et intendit. llla
igitur quae fuit remissa et imperfecta fit per istam compla-
centiam perfecta et intensa; et sic potest imperare cogitatio-
nem et convertere intellectum acl illam. Voluntate autem no-
lente aliam intellectionem et non complacente in ea, illa re-
mittitur vel desinit esse, et sic dicitur voluntas avertere in-
tellectum ab intellectione illius. — * Et est simile, ut dictum
est, de oculo, qui stans * in comparatione eadem ad aliquod
corpus visum, sine motu aliquo, et manente eadem pyramide,
potest virtus visiva in aliuci punclum, quod prius videbat, licet
imperfecte; nisi forte visio illa esset ita perfecta, quocl non
permitteret secum aliam.

963. ('2) — Solvuntur rationes tenentium cogitationem non
esse in potestate voluntatis. — Acl argumenta: — a) Ad pri-
mum [n. 956 a] dico quod volitio requirit intellectionem prio-
rem naiura; sed sunicit quocl illa intellectio sit imperfecta,
ad hoc quod voluntas illi complaceat, ut dictum est [n. 000].

b) Ad secundum [n. 956 b\ clico quod non est inconve-
niens esse circulum ubi causa superior non est simpliciter
necessaria, sed contingenter concurrit cum inferiori, et potest
effectus inferioris esse sine illa : sic autem est in proposito;
voluntas enim non est causa necessaria intellectionis. — In
causis autem naturalibus et necessariis ordinatis simpliciter
illa propositio est vera.

c) Ad tertium [n. 956 c] dico quod intellectiones habent
causam sufflcientem memoriam, quoad perfectionem quam
illa potest causare. Ipsa tamen eaclem causa concurrente cum
superiori, vel habente ordinem essentialem circa illud circa
quod agit, ipsa (perfectius agit (a) ). Propter quem ordinem

(ai Deest in Ed. Ven.

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES 1-V. 889

natae sunt istae potentiae se invicem impedire, cum circa di-
versa operantur; ideo circa idem se intendunt, et tunc sequi-
tur operatio inlensior et perfectior. Unde quando intellectus
* intelligit * (a) aliquid, si esset operatio voluntatis circa idem,
et imaginatio circa idem imaginabile, et sensus circa idem
particulare, ut puta quod esset praesens, perfecMor esset in-
tellectio, quia potentiae distinctae circa diversa remittuntur in
actionibus suis.

Aliter posset dici quod voluntas habeat immediatam
actionem super intellectum. — Sed tamen hoc est difficilius.

964. ('3) — Deelarat Doctor quomodo peccatum potest esse in
cogitatione. — Sequitur secundnm [n. 955], quomodo scilicet
potest esse peccatum in cogitatione? — Ad quod dico: —
ipsius voluntatis sunt duo actus, scilicet complacentiae et con-
a) Quod cupiscentiae ; et actus complacentiae prior est, quia
prius complacet voluntati ex dilectione in illo cui concupiscit
quam concupiscat aliquid sibi.

b) Voluntas igitur potest aliquid sibi inordinate concupi-
scere et complacere in illo, et etiam potentiis inferioribus po~
test aliquod inordinatum concupiscibile concupiscere, et in hoc
complacere in illo, et eodem modo potest quoad * actus * in-
tellectus.

c) Quando igitur voluntas imperat cogitationem alicuius
illiciti, qua vult quod obiectum sit sibi praesens ad continuan-
dum delectationem et complacentiam in illo, si illud cogitatum
sit illicitum, in complacentia plena illo modo praedicto est
peccatum mortale; et hoc non solum de carnalibus, ut cogi-
tare luxuriam, sed etiam in actibus intellectus respectu alio-
rum obiectorum, ut imaginari et morari cum delectatione in
cogitatione mortis inimicornm. Et sic patet quod cogitatio de
obiecto illicito procedens ex complacentia voluntatis in illo,
post deliberationem, est peccatum mortale; sicut enim est pec-
catum mortale voluntati concupiscere sibi delectationem de
obiecto illicito, et illam etiam vel aliam concupiscere poten-
tiae inferiori, sic etiam est peccatum (ad (b)) hoc velle cogita-
tionem de isto obiecto.

( 'M d) Haec est sententia August. XII. De Trinit. cap. 12, et
Magister allegat dist. 24, cap. illo, Itaque, ut breviter sum-

(a) Wadd. intelligeret. (b) Deest in Ed. Ven.

890 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I V.

mam perstringam, etc. [pag. 670]. Et quod Augustinus ibi
intelligat quocl delectatio sine consensu in opus sit peccatum
mortale, patet per illud quod dicit: Si sola mutier cogitat de
re iUicita, totus homo darnnabitur, nisi Mediatoris gratia
interveniente liberetur; quod si esset veniate, posset sine gratia
opposita liberari. Ex quo (patet quod {a)) in eadern cogitatione
potest esse peccatnm, et non esse; quia quantumcumque cogi-
tatio sit delectabilis, cum tamen obiectum (non (a) ) sit delectabile,
non est peccatum. Unde vir sanctus potest delectari in cogita-
tione alicuius peccati, quod detestatur.

e) Delectari tamen in cogitalione alicuius peccati, quatenus
obiectum sit sibi praesens, ut delectetur in illo ut in obiecto,
est peccatum. — Et hoc patet per August. IX. Trinit. cap. 10:
Definire intemperantiam, verbumque eius dicere pertinet ad
artem mcrurn ; esse autem intemperantem pertinet ad illud
quod in itla arte cutpatur : sicut nosse et definire quid sit
solecismus pertinet ad artem loquendi; facere autem iltud
vitium est quod in eadem arte reprehenditur.

f) Sic ergo si cogitatio placet, et continuatur non propter
cogitatum, sed ut per eam quis ad finem debitum deducatur,
non est peccatum; sed si propter obiectum illicitum. ut in ipso
delectetur, sic est peccatum. Et isto modo sancti viri detestantur
cogitationes illicitas.

965. (15) — Solvuntur argumenta principalia quaest. I. —
a) Ad primum [n. 946 a] patet per praedicta; concedo enim quod
peccatum forrnaliter non est nisi in voluntate [n. 953]; sed
materiatiter potest esse in aliis actibus [n. 954]; non tamen
nisi ut imperantur a voluntate. Unde prima cogitatio, ut patet
supra [n. 958], non inducit peccatum; sed totiens habet homo
primas cogitationes, quotiens sibi occurrunt diversa obiecta, et
quotiens surgit a somno.

b) Ad secundum [n. 946 61 concedo quod prima cogitatio
non est in potestate voluntatis [n. 958]; sed sic complacere
cogitationi, et sic acceptare, et tenere intellectum ibi, bene est
in potestate voluntatis.

c) Ad tertium [946 c] dico quod non sequitur: cogitatio non
est prius cognita; ergo nec volita; nam sufficit quod actus co-

(«) Deest in Ed. Ven

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES IV. 891

gitationis sit praesens in ratione actus, non in ratione obiecti con-
siderati, nec recte, nec reflexe, ad hoc quod voluntas velit illam et
complaceat sibi in illa [n. 962]. Unde ad hoc quod aliquid sit vo-
litum sufficit eius cogitationem actualiter intellectui inhaerere.
d) Ad ultimum [946 d\ patet ex alio ariiculo quaestionis,
quomodo scilicet peccatum est in cogiiatione [n. 964].

966. (I6) — Divisio II. quaest. — Ad quaesiionem secundam
[n. 945 #] solvendam, primo videndum est quomodo sermo sit in
potestate voluntatis. — Secundo, quomodo in eo est malitia.

967. — Ostenditur sermonem esse in potestate voluntatis. —
Quantum ad primum dico quod potentia motiva in homine
est in obedientla servili respectu voluntatis, quae I. Politic.
vocatur despotica. Unde in tantum sibi obedit, quod nullum
membrum habile ad motum, nisi sit aridum, resistit imperio
voluntatis. Sed formare voces articulatas est actus potentiae
motivae. licet noii possit elici, nisi praecedente actu imagina-
tionis vel intellectus; ergo sermo est in potestate voluntatis,
si lingua non sit impedita, sed disposita ad motum.

968. — Ostenditur malitiam esse posse in sermone materia-
liter, formaliter vero in voluntate. — Quantum ad secundum dico
quod malitia vel peccatum est in sermone materialiter, forma-
titer vero in voluntate. — Nam recta ratio iudicat omnes actus
humanos debere esse recte circumstantionatos rectitudine sibi
debita, scilicet participata, loquendo de actibus poientiarum
inferiorum: sed actus potentiae motivae subest voluntati; ergo
debet esse circumstantionatus et rectus rectitudine sibi debita:
ut quod transeat super materiam debitam,ut ordinetur ad de-
bitum finem, ut scilicet aedificet proximum, et quod notiflcet
illud quod est in conceptu mentis; aliter enim esset menda-
cium. Ex defectu igitur alicuius circumstantiae, quam debet
imperare voluntas, est peccatum et malitia formaliter in vo-
luntate, et materialiter in sermone.

969. (17) — Solvuntur argumenta principalia quaest. II. —
a) Ad primum argumentum [n. 948 a] dico quocl usus insiru-
menti ad finem suum, licet in se non sit formaliter malus, potest
tamen esse malus materialiter, \\\ quantum imperatur a (a)

(a) Ed. Ven. in.

892 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V.

voluntate, in qua est malitia formaliter, ut cum intendit malum
flnem. Si autem talis usus sit secundum dictamen rectae rationis,
non est in eo malitia aliquo modo.

b) Ad secundum [n. 948 b] dico quod illa malitia est in
voce materialiter prout est significativa. — Et cum dicis
quod impositio ad significandum nullam qualitatem voci tribuit,
concedo : nec aliquam inteniionem, nec aliquem concepium.

Unde nihil valet quod dicunt aliqui, quod vox significa-
tiva continef in se conceptum rei quem causat in animo au-
dientis; si enim hoc esset verum, tunc vox significativa audita
movere posset intellectum audientis secundum illam intentio-
nem, in quantum scilicet est sic significativa ; et tunc vox la-
tina significativa moveret intellectum Graeci audientis eam ad
conceptum quem exprimit: quod falsum est. — Unde per
hoc quod est significativa nulla qualitas sibi imprimitur, nec
aliquem conceptum in se conlinet : sicut nec in circulo cau-
satur qualitas aliqua de novo per hoc quod imponitur ad si-
gnificandum vinum.

Ideo dico quod vox significativa solum est signum re-
memorativum ad placitum. Unde vox tantum immutat sen-
sum auditus; nec habet causare in sensu vel in phantasia
vel in intellectu nisi conceptum vocis ex se. Auditu tamen im-
mutato a voce significativa, immutatur phantasia et memoria,
et rememoratur rei cui tale nomen fuit impositum ; et sic ex-
citat intellectum ad considerationem illius rei, cuius prius ha-
buit notitiam ; aliter enim nihil moveret, nisi res cui imponitur
prius fuerit sibi nota,et quod ad rem illam significandam im-
ponebatur; et sic reducit intellectum ad actuatem intellectio-
nem rei prius notae habitualiter. — Et isto modo potest esse
materialiter malitia in voce ut est instrumentum voluntatis.

970. (18) _ Divisio III. quaest. — Ad quaestionem tertiam
[n. 945 <?] solvendam, videndum est primo, ut prius, quomodo
operationes aliarum potentiarum sunt in potestate volun-
tatis. — Secundo, quomodo in eis est malitia.

971. — Operis significatio determinatur. — Quantum ad
primum dico quod opus accipitur in proposito pro operatione
potentiarum inferiorum, aliarum a potentia motiva linguae;
licet enim sermo sit quoddam opus, distinguitur tamen contra

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES I-V. 893

alia opera, quia secundum illud opus sermonis maxime se ha-
bet homo civiliter et politice.

972. — Ostenditur operationes potentiarum inferiorum esse in
potestate voluntatis. — Dico ergo: — a) Quod potentia rnotiva
est in potestate voluntatis, ut supra [n. 967] visum est, et si-
militer potentiae sensitivae, et etiam vegetativae, quatenus de-
pendent a motiva: sicut potentia (a) vegetativa quantum ad
nutritivam requirit appositionem nutribilis, et similiter appro-
ximationem activi ad passivum. — Et secundum hoc potentia
generativa est in potestate nostra, et in ea potest esse pecca-
tum materialiter in quantum ad actum inordinatum praecedit
potentia motiva, quae est in potestate voluntatis. Similiter
etiam quantum ad potentias sensitwas, quatenus operationes
earum dependent a potentia motiva. — Unde August. XI. De
Trinit. cap. 8 dicit quod quia operatio palpebrarum necessario
requiritur ad visionem, et motus localis palpebrarum obedit
animae, eatenus visio est in potestate voluntatis.

b) Sed suntne huiusmodi potentiae aliter in potestate vo-
luntatis quam (per (b)) principium motivum ? — Dico quod
sic, in quantum scilicet perfectius possunt in actum suum, ex
hoc quod voluntas habet actum suum circa idem obiectum.
Patet in visu; nam, stante eadem dispositione obiecti et oculi,
potest visus imperari a voluntate, ut absque motu locali in-
tueatur nunc aliquem punctum perfectius quam prius, et hoc
in eadem pyramide et infra eamdem basim, propter copula-
tionem voluntatis.

973. — Ostenditur malitiam esse in operationibus potentiarum
inferiorum materialiter. — De secundo dico quod malitia est
in eis materialiter, eodem modo sicut in aliis [n. 954], scili-
cet sermone [n. 968] et cogitatione [n. 964], scilicet quando
non sunt cum debitis circumstantiis elicitae, et carent rectitu-
dine participata, quam debent habere.

974. (i9) — Solvuntur argumenta principalia quaest. III. —
a) Ad primum de Apostolo [n. 950 a] dico quod illud clebet in-
telligi quoad primos rnotus, de quibus non video quod sint
peccatum, quia praecedunt omnem actum voluntatis, et nulla
ratio culpae est in aliquo praecedente actum voluntatis. Dele-

(a) Ed. Ven. addit: et (b) Deest in Ed. Ven.

894 LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONKS IV.

ctationes vero quae sunt in voluntate tamquam primi motus
sunt peccatum quando sunt de obiecto illicito, ut quando vo-
luntas delectatur appetitui sensitivo, quia illae non sunt sine
actu rationis et voluntatis praecedente.*

Si dicas quod primi motus sunt peccata ex eo quod vo-
luntas non praevenit, tunc non est peccatum commissionis,
sed omissionis. Et sic illa opera quae sunt peccata forma-
liter sunt illa opera interiora.

b) Ad secundum [n 950 b] dico quod appetitus noster in
quo convenimus cum brutis est liber et rationalis per par-
ticipaiionem; non autem per actum suum, sed per actum ai-
terius potentiae, scilicet voluntatis, cui subest; et ideo potest
converti ad bonum et averti a bono. In brutis autem, licet
sit appetitus sensitivus, non tamen est particeps rationis in
eis sicut in nobis.

975. (20) — Solvitur quaestio. IV. et explicatur peccatorum divisio
a D. Hieronymo tradita. — Ad quaestionem quartam [n. 945 d\
dicendum quqd Hieronymus non dividit hic peccatum actuate
formaliter, nec subiecium peccati formalis, quia * hoc * (a) est
actus votuntatis, et non cogitatio, nec sermo, nec opus e.vte-
rius ; nec etiam originale peccatum, quia illud est solum in
anima; sed distinguit hic tantum subiectum materiate peccati.

— Et posset contineri illa divisio peccati sub duplici membro,
scilicet: quod quoddam est peccatum in actu interiori: quod-
dam consistit in actu exteriori. — Primo modo est peccatum
cogitatioyiis — * Secundo rnodo * subdividitur; quia sic continet
locutionem et operationem; quia locutio maxime convenit
homini ut est rationalis et ut est homo, quia ut sic est com-
municativus [n. 971]. — Et sic circumloquimur actum exterio-
rem per duo membra. — Et debet intelligi divisio positive,
quoad peccatum commissionis; negative quoad peccatum omis-
sionis, in cogitatione, locutione et opere

970. (4) — Explicatur distinctio peccatorum capitalium (1).

— Circa * quintum * [n. 945 e\ scilicet de * distinctione * pec-
catorum capitalium, est sciendum: — a) Quod eius solutio patet
dist. 6 huius [n. 445], ubi quaesitum fuit de peccato Angeti;

(a) Wadd. hic.

(1) Apud Waddingum est Quaestio V. ab aliis seiuucta.

LIB. II. DIST. XLII. QUAESTIONES IV. . 895

voluntas eiiim coniuncta appetitui sensitivo nata est tendere in
clelectabilia talis appetitus, et maxime in maxima clelectabilia
et appetibilia appetitui sensitivo excellentiori : sicut intellectus
coniunctus natus est intelligere sensibilia, et prius ea quae
sunt prius sensibilia. Voluntas igitur nostra, propter coniun-
ctionem sui cum appetitu sensitivo, nata est tendere in dele-
ctabilia tali appetitui.

b) Et secundum ista delectabilia possent assignari peccata
capitalia carnalia; spiritualia autem secundum * id * quocl
est delp.ctabile volunlati in se, non propter appetitum sensiti-
vum. Peccatum autem avaritiae non videtur esse nisi circa
appetibile ulile, quod ordinatur ad appetibile secundum se altero
dictorum modorum, scilicet ad voluptatem vel honorem.

c) Secundum tamen formalem rationem peccatorum ista
divisio septimembris non est sufficiens ; immo esset per se
accipienda distinctio peccatorum vel ex carentia vel ex obli-
quitate praeceptorum, ita quod sicut sunt decem praecepta,
ita sunt decem peccata capitalia, et ex oppositione ad virtutes;
et de hoc dictum est disi. 6 [n. 445].

""^^^h^

DIST. QUADRAGESIMA TERTIA

TEXTUS MAGISTRI SENTENTIARUM.

De peccato in Spiritum Sanctum, quod dicitur etiam peccatum
ad mortem. — Est praeterea quoddam peccati genus caeteris gravius
et abominabilius, quod dicitur peccatum in Spiritum Sanctum, de
quo in Evangelio (1) Veritasait: Qui peccaverit in Spiritum Sanctum
11071 remittetur ei, neque hic, neque in futuro. Et Ioannes in Epistola
Canonica (2) : Est peccatum ad mortem ; non pro eo dico ut quis
oret. Qui enim peccat in Patrem, remitetur ei; et qui peccat in
Filium, remittetur ei; qui autem blasphemaverit in Spiritum Sanctum,
non remittetur ei, neque hic, neque in futuro.

Sed quaeritur, quid sit illud peccatum in Spiritum Sanctum vel
ad mortem? — « Quidam dicunt illud peccatum esse desperationis
vel obstinationis. — Obstinatio est induratae mentis in malitia per-
tinacia, per quam homo fit impoenitens. — Desperatio est qua quis
penitus diffidit de Dei bonitate, aestimans suam malitiam divinae
bonitatis magnitudinem excedere » (3), sicut Cain, qui dixit (4) : Maior
est iniquitas mea quam ut veniam merear. — Utrumque vero dicitur
peccatum in Spiritum Sanctum; quia Spiritus Sanctus amor est Pa-
tris et Filii, et benignitas, qua se invicem et nos diligunt, quae tanta
est, cuius finis non est. Recte ergo in Spiritum Sanctum delinquere
dicuntur qui sua malitia Dei bonitatem superare putant, et ideo poe-
nitentiam non assumunt, et qui iniquitati tam pertinaci mente inhae-
rent, ut eam nunquam relinquere proponant, et ad bonitatem Spiritus
Sancti nunquam redire, patientia Dei abutentes et de misericordia
Dei nimis praesumentes ; quibus placet malitia propter se, sicut piis
bonitas. Isti nimia pertinacia et praesumptione peccant, autumantes
Deum non esse iustum; illi desperatione Deum non bonum existi-
mant, tollentes in hoc turbulentissimo iniquitatum mari portum di-

(1) Matth. c. XII. v. 32.

(2) I. c. V. v. 16; Marc. c. III. v. 29; Luc. c. XII. v. 10.

(3) Glos. in Ep. ad Rom. c II. v. 5. (4) Gen c. IV. 13.

LIB. II. DIST. XLIII. TEXT. MAGISTRI. 897

vinae indulgentiae, quo se recipiant fluctuantes. Atque ipsa despera-
tione addunt peccata peccatis, dicentes misericordiam nullam esse, et
quod super peccatores necessaria damnatio debetur.

Utrum omnis obstinatio vel desperatio sit peccatum in Spiritum
Sanctumf — Sed quaeritur, utrum omnis obstinatio mentis in malitia
obduratae omnisque desperatio sit peccatum in Spiritum Sanctum?
— Quidam dicunt omnem obstinationem et omnem desperationem esse
peccatum in Spiritum Sanctum. — Quod si est, aliquando illud pec-
catum remittitur; quia multi etiam obstinatissimi et desperatissimi
convertuntur, ut Augustinus (1) ait super illum locum Psalmi (2) : Con-
vertam in profundum maris, id est, eos « qui erant desperatissimi » ;
et ibi (3) : Mittit crystallum suam sicut buccellas, id est « obstinatos
facit aliorum doctores » . Talium conversio ibi etiam evidenter osten-
ditur, ubi ait (4) : Qui educit vinctos in fortitudine, similiter eos qui
exasperant, qui habitant in supulchris.

Secundum istos illud peccatum dicitur irremissibile, non quin ali-
quando remittatur, sed quia vix et raro et difficulter dimittitur. Non
enim solvitur crystallus, nisi vehementi spiritus impetu.

Alii vero tradunt non quamlibet obsbinationem vel desperationem
appellari peccatum in Spiritum Sanctum, sed illam tantum quam co-
mitatur impoenitentia, qui etiam impoenitentiam dicunt peccatum in
Spiritum Sanctum.

Sed quia Augustinus (5) dicit impoenitentiam esse peccatum in Spi-
ritum Sanctum, cum sic obstinatus est aliquis, ut non poeniteat, di-
scuti oportet, an aliud obstinatio, aliud impoenitentia sit in eo pec-
catum, an idem, sed diversis modis commissum? — Secundum istos
peccatum illud dicitur irremissibile , eo quod nunquam dimittatur. —
Unde Augustinus etiam dicit quod hoc solum peccatum veniam mereri
non potest; et Hieronymus (6), super Marcum, quod taliter peccans
digne poenitere non potest. Et ideo recte Ioannes dicit, ut non pro
eo oret quis, quia qui sic peccat orationibus Ecclesiae hic vel in fu-
turo iuvari non potest, habens cor induratum tamquam lapis, sicut
de diabolo legitur. Post hanc vitam qui valde mali sunt meritis Ec-
clesiae iuvari non possunt.

Quod aliter accipitur peccatum in Spiritum Sanctum. — Est
etiam alia huius peccati assignatio. Hoc enim peccatum Augustinus
definiens in lib. De Sermone Domini in Monte (7) ait : « Peccatum ad
mortem est cum post agnitionem Dei per gratiam Christi oppugnat

(1) Enarr. in Psalm. (5) Serm. LXXI. c. 12.

(2) LXVII. 23. (6) In Marc. c. III. v. 29, et in Matth. c, XXVII. v. 4.

(3) Ps. CXLVII. 17. (7) Lib. I. c, 22.

(4) Ps. LXVII. 7.

Tom. II. 57

898 LIB. II. XLIII. TEXT. MAGISTRI.

aliquis fraternitatem, et adversus ipsam gratiam, qua reconciliatus est
Deo, invidentiae facibus agitatur; quod fortasse est peccare in Spiri-
tum Sanctum. Quod peccatum dicitur non remitti, non quia non sit
ignoscendnm peccanti, si poeniteat, sed qnia tanta labes est peccati
illius, ut deprecandi humilitatem subire non possit, etiamsi peccatum
suum mala conscientia agnoscere et enuntiare cogatur; ut Iudas cum
dixit : Peccavi, facilius desperans cucurrit ad laqueum quam humili-
tate veniam peteret ; quod propter magnitudinem peccati iam ex dam-
natione peccati tales habere credendum est » . — Ecce quaedam as-
signatio peccati in Spiritum Sanctum vel aal mortem hic posita est,
qua illud peccatum esse traditur oppugnatio fraternitatis post agni-
tionem, et invidentia gratiae post reconciliationem ; quod species quae-
dam obstinationis intelligi potest. — Illam tamen definitionem Au-
gustinus in lib. Retract. (1) rememorans, aliquid adiiciendum ibi fore,
nec asserendo se dixisse aperit, ita dicens : « Quod quidem non con-
firmavi, quoniam hoc putare me dixi. Sed tamen addendum fuit : si
in liac scelerata mentis perversitate finierit hanc vitam,' quoniam de
quocumque pessimo in hac vita constituto non est desperandum : nec
pro illo imprudenter oratur de quo non desperatur » . — His verbis
insinuatur peccatum praemissa definitione descriptum tunc solum de-
bere dici ad mortem vel in Spiritum Sanctum, cum non habet co-
mitem poenitentiam ; nec de aliquo peccatore in hac vita desperandum
esse, et ideo pro omni esse orandum. Unde illud Ioannis : Non pro
eo dico ut quis oret, sic accipiendum videtur, ut pro aliquo pec-
cante ad mortem vel in Spiritum Sanctum, postquam finierit hanc
vitam, non oremus. Dum autem in hac vita est, nec peccatum illius
iudicare, nec de illo desperare, sed pro illo orare debemus. — Unde
Augustinus, De Verbis Domini (2), de impoenitentia, quae est blasphe-
mia in Spiritum Sanctum, sic ait : « Ista impoenitentia vel cor impoe-
nitens, quamdiu quisque in hac carne vivit, non potest iudicari. De nullo
enim desperandnm est, quamdiu patientia Dei ad poenitentiam adducit.
Paganus est hodie, Iudaeus, infidelis est hodie, haereticus est hodie,
schismaticus est hodie, quid si cras amplectatur catholicam fidem et
sequatur catholicam veritatem ? Quid si isti, quos in quocumque genere
erroris notas et tamquam desperatissimos damnas, antequam finiant
istam vitam, agant poenitentiam et inveniant veram requiem et vitam
in futuro? Nolite ergo ante tempus iudicare quidquam (3) » . — Ex
his ostenditur pro singulis peccatoribus in hac vita esse orandum,
nec de aliquo esse diifidendum, qui converti potest dum in hac vita
est; quia non potest sciri de aliquo, utrum peccaverit ad mortem vel

1) Lil). I. c. 1<>. (2) Serm. LXXI. c. 13. (3) I. Cor. c. IV. v. 5.

LIB. II. XLIII. TEXT. MAGISTRI. 899

in Spiritum Sanctum, nisi cum ab hac vita discesserit, nisi forte alicui
per Spiritum Sanctum mirabiliter revelatum fuerit.

Ex praedictis aliquatenus capi potest, quomodo accipiatur pecca-
tum in Spiritum Sanctum, scilicet invidentia gratiae fraternitatem
impoenitenter oppugnans, quae utique obstinatio esse videtur, et omnis
impoenitentis obstinatio atque desperatio. — Notandimi vero est quod
non omnis qui non poenitet impoenitens dici potest, quia impoeni-
tentia proprie obstinati est, et, ut quidam volunt, etiam desperati.

Alia assignatio peccati in Spiritum Sanctum. — De hoc quoque
peccato in Spiritum Sanctum Ambrosius, in lib. de Spiritu Sancto (1)
disserens, definitam assignationem tradit dicens : « Cur Dominus di-
xerit(2): Qui blasphemaverit in Filium hominis, remittetur ei; qui
autem blasphemaverit in Spiritum Sanctum, neque hic, neque in futuro
remittetur ei, diligenter adverte. Numquid alia est offensio Filii, alia
Spiritus Sancti? Sicut ima dignitas, sic una iniuria. Sed si quis, cor-
poris specie deceptus humani, remissius aliquid sentit de Christi carne
quam dignum est, habet culpam ; non est tamen exclusus a venia. Si
quis vero Sancti Spiritus dignitatem, maiestatem et potestatem ab-
neget sempiternam et putet non in Spiritu Dei eiici daemonia, sed
in Beelzebub (3), non potest ibi exhortatio esse veniae, ubi sacrilegii
plenitudo est » . — Satis aperte hic explicatur quid sit peccatum in
Spiritum Sanctum. — Quod illi Augustini descriptioni congruere vi-
detur, qua illud peccatum dicitur esse invidentia gratiae oppugnans
fraternitatem. Qui enim post cognitionem veritatis Sancti Spiritus ve-
ritatem negat, eiusque opera dicit esse Beelzebub, potestati, bonitati
et gratiae Dei invidere non dubitatur. — Non itaque distinctio illa
verborum sic accipienda est, quasi trium personarum divisae sint of-
fensae. sed ibi genera peccatorum distincta sunt. Peccatum enim in
Patrem id intelligitur quod fit per infirmitatem, quia Patri Scriptura
frequenter attribuit potentiam', peccatum in Filium quod fit per
ignorantiam, quia sapientia Pilio attribuitur; tertium expositum est.
Qui ergo peccat per infirmitatem/ vel per ignorantiam, facile veniam
adipiscitur ; sed non ille qui peccat in Spiritum Sanctum. — Cum autem
una sit potentia, sapientia, bonitas trium, quare Patri potentia, Filio
sapientia, Spiritui Sancto bonitas saepius assignetur, superius (4)
dictum est.

(1) Lib I. c. 3. (3) Matth. c. XXIV. v. 28.

(2) Matth c. XII v. 32. (4) Lib. I. dist. 34. pag. 1143.

.o>b8!G»<0"

DOCTORIS SUBTILIS AC MARIANI

SUPER DISTINCTIONE XLIII. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIONES

QUAESTIO L

977. (4 ) — Proponitur quaestio. — Girca istam quadrage-
simam tertlam distinctionem, in qua Magister agit de pec-
cato in Spiritum Sanctum, quaeruntur duo: — Primo:

Utrurn voluntas possit peccare in Spiritum Sanctum ?

Secundo :

Utrum voluntas creata possit peccare ex malitia, vo-
lendo aliquid non ostensum sibi sub ratione boni veri, id
est boni simpticiter, vel boni apparentis et secundum quid?

978. — Argumenta principalia (1). — Circa primum ar-
guitur quod non : — a) Quia qui odit me odit et Patrem
meum, Ioan. XV. v. 23; ubi dicit Glossa quod qui peccat in
unam personam peccat et in aliam. Et loan. XV. (2) : Qui
diligit me diligit et Patrem meum.

b) ltem, si potest esse peccatum in Spiritum Sanctum, hoc
erit peccatum quod opponitur charitati; quia, secundum Ma-
gistrum, dist. 17. lib. I [pag. 777], charitas est Spiritus San~
ctus, et patet I. Ioan. IV. v. 16: Deus charitas est: sed cha-
ritati opponitur odium: sed voluntas non potest odire Deurn,
quia in eo nulla ratio mali est.

c) Praeterea, si est aliquod peccatum in Spiritum Sanctum,
illud est irremissibile, secundum sententiam Salvatoris, Matth.
XII, v. 31 : sed nullum peccatum est irremissibile, secundum Au-
gust. I Retract. ; ergo nullum peccatum est in Spiritum Sanctum.

979. Contra est Magister in littera [pag. 896].

980. (2) — Declaratur an et qualiter possit peccatum esse
in unam personam praecise. — Respondeo: hic primo videndum

(1) Solvuntur ad n. 984.

2) Quo in caplt. textus iste non invenitur; at in Epist. I. Ioan., c. V.
t. 1, ita legitur : Omnis qvi diligit eum quigenuit diligit et eum quinatus est ex eo-

LIB. II. DIST. XLIII. QUAEST. I. 901

est quomodo potest esse peccatum aliquod praecise in Spiri-
tum Sanctum.

a) Ubi sciendum est quod peccatum est aversio a Deo
et conversio ad creaturam.

b) In quantum autem peccatum formaliter vel virtualiter
avertit a Deo, et in quantum cedit in irreverentiam alicuius
personae, sic non potest avertere ab una persona, quin avertat
ab alia virtualiter, nec ut sic potest quis peccare in unam
personam, quin peccet in aliam.

c) Sed si intelligatur quaestio de aversione actuali, pos-
set videri eadem ratione quod nec aversio actualis posset fieri
ab una persona, nisi actualiter fieret ab omnibus.

d) Videtur tamen mihi contrarium, scilicet quod posset
fieri aversio actualis ab una persona. non ab alia. — Quod
probatur : — Primo sic: cum enim sint tres articuli respi-
cientes distincte tres personas, possibiie est aliquem errare in
uno articulo, et non in alio, et per consequens peccare actua-
liter in unam personam, et non in aliam ; quia habita actuali
consideratione de una, non oportet quod habeatur de alia : in
qualibet autem persona invenitur ratio ultimi finis, quia ratio
omnis boni; igitur illi ut sic potest fieri reverentia et irreve-
rentia, non habila consideratione ad alias personas.

e) Et hoc videtur facere Ecclesia, ut patet in Collectis, in
quibus includitur in fine Per Dominum nostrum Iesum CJiri-
stum, etc; primo enim praemittitur Pater, ad quem oratio
communiter porrigitur, et in fine subnectitur Mediator, in cu-
ius nomine petit et orat Ecclesia. Unde si quis orando Per Do-
minum Nostrum Iesum Christum, etc, intenderet petere in
nomine Trinitatis, nihil peteret, quia petitur in nomine Media-
toris, qui Ghristus est. Videtur ergo Ecclesia in orando orare
unam personam, et non aliam actualiter. — Hoc etiam patet in
illo Hymno: Veni,creator Spiritus, ubi multa ponuntur quae non
conveniunt nisi Spiritui Sancto, ut puta quod sit donum, et talia.
(3) f) Praeterea, magis distinguitur persona a persona quam
essentia a persona ; quia inter personas est oppositio relativa,
non sic autem inter essentiam e t personam : sed possibile est
aliquem stare in actuali consideratione essentiae divinae, nihil
cogitando de persona, ut patet in Philosophis; et sic considerare
essentiam, non considerando personam, inveniet in ea rationem

902 LIB. II. DIST. XLIII. QUAEST. I.

finis et bmnis boni; et per eonsequens essentiae ut essentia est
potest facere reverentiam vel irreverentiam. non faciendo alicui
personae; ergo potest facere uni personae, non faciendo alteri (1).

981. — Solvitur obiectio. — Dices quod non est simile de
personis et de persona et essentia', quia personae sunt corre-
laiivae, et intellectus non potest habere actum circa unum
correlativum, quin habeat circa aliud ; et sic non potest fieri
irreverentia uni personae, quin fiat omnibus. — Sed hoc non
valet; quia quantumcumque sint correlativa, tamen circa ex-
trema sunt duo actus intellectus: sicut patet de accidenfe et
subiecto; qui enim intelligit accidens, non propter hoc intelligit
subiectum eadem intellectione, licet actus comparandi sit unus.
(i) Praeterea, Pater sub ratione patris non dicitur correla-
tive ad Spiritum Sanctum; igitur Patri potest fieri reveren-
tia actualiter, licet actualiter non fiat Spiritui Sancto. Et sic
possibile est quod actualiter quis peccet in unam personam,
non peccando in aliam actuatiter.

Sed tamen virtualiter necesse est ipsum cogitare de omni,
cum facit reverentiam vel irreverentiam uni, et ita virtuali-
ter facere idem omni; et si eliciat aliquam opinionem erroneam
circa unam personam, virtualiter elicit circa omnes* quia ea-
rum est una bonitas et una sapientia. Non tamen est necesse,
si actualiter peccat in unam, quod pecet actualiter in aliam.

982. — Declaratur quid sit peccatum in Spiritum Sanctum. —
a) Sed isto modo non accipitur peccatum in Spiriium Sanctum,
ut *scilicet* (a) aliquis peccet in ipsum, et non in aliam personam.
Sed dicitur peccatum in Spiritum Sanctum non proprie, sed
appropriaie, ut quia peccatum aliquod est contra appropria-
lum Spiritui Sancto: secundum quod dicimus quod bonitas est
appropriata Spiritui Sancto, ideo peccatum ex certa maliiia
dicitur esse peccatum in Spiritum Sanctum: Patri autem ap-
propriaturpo/£^/a, ideo peccatum ex infvrmitaie dicitur appro-
priate contra Patrem,: sapientia autem appropriatur Filio;
ideo peccatum ex ignorantia dicitur esse contra Filium{2).
($) b) Dico tamen breviter quod omne peccatum quod est in
voluntate, non praecedente periurbatione vel passione, nec ex
ignorantia in ratione, est peccatum ex certa malitia. Et sic

(a) Wadd. si. (1) Cfr. Lib. I n. 162 seqq. (2) Cfr. n. 988.

LIB. II. DIST. XLIII. QUAEST. I. 903

forte peccavit Adara, quia in eo noii fuit perturbatio ex pas-
sione praecedente, nec ignorantia.

c) Sed tamen non orane (a) peccatum sic ex malitia * vel * (b)
sine pertnrbatione voluntatis et ignorantia rationis commissum
est (c) peccatum in Spiritum Sanctum; quia sic peccatum iu
Spiritnm Sanclum non esset peccatum gravissimum; peccatum
enim ex certa malitia potest esse contra praecepta secundae
Tabulae, qnae non snnt gravissima, quia tantum viriualiter
avertunt a fine. Oportet igitur nt sit contra praeceptum pri-
mae Tabulae, quia timc actualiter et formaliter avertit ab
obiecto illo perfectissimo et ultimo fine. — Nec adhnc omnia
praecepta primde Tabulae sunl in Spiritum Sanctum, quia
oportet, ad hoc quod sit peccatum gravissimum, quod oppona-
tur actni perfectissimo conversivo ad Deum. Et sic, quia
actus charitatis, ut dilectio Dei, est actus perfectissimus con*
versivus ad Deum, si haberet oppositum, scilicet odium Dei,
hoc esset niaximum peccatum. Sed non credo (d) qupd talis
actus charitatis habeat oppositum actum contrarium; quia Deus
non potest odiri ab aliqua voluntate, ut * dixi in IV. dist. 49.
q. 1: Utrum omnes velint cle necessitate beatitudinem? * \e).

d) Ergo peccatum in Spiritum Sanctum non est odium
Dei ; quia formaliter non potest Deus odiri. — Cum igitur post
dilectionem Dei, actus perfectissimus quo voluntas tendit in Deum
sit actus spei, oppositum eius erit peccatum gravissimum. Et
hoc est peccatum desperationis sive obstinationis in malo
cum desperatione et proposito non poenitendi; et hoc est
peccatum in Spirilum Sanctum.

(^) e) Et secundum hoc ad peccatum in Spiritum Sancium
requiruntur tria, scilicet: quocl sit ex certa malitia, quocl sit
contra praeceptum primae Tabulae,et quod sit actus oppositus
perfectissimo actui convei'sivo. Et iioc modo est peccatum in
Spiritum Sanctum, ei est finalis impoenitentia : non quia
homo decedit sine poenitentia, sed quia habet propositum de
nunquam poenitendo ; et oritur ex despei-atione.

f) Et sic dicit August., De Fid. ad Pefr., quod pessimi ho-
mines incidunt in hoc peccatum, ut patet de Cain, qui dixit
Gen. IV. v. 13: Maior est iniquitas mea quam ut veniam

(«) Ed. Ven. est. (o) Ed. Ven... rationis sit.

(b) Wadd. et. (d) Ed. Ven. non concedo. (e) Wadd. dicitur in IV.

904 LIB. II. DIST. XLIII. QUAEST. I.

merear ; credidit enim misericordiam Dei esse minorem suo
delicto; et misericordia Dei est bonitas, quae appropriatur
Spiritui Sancto, et ideo dicitur peccatum in Spiritum San-
ctum, ut patet in littera [pag. 896]. Eodem modo Iudas Matth.
XXYII. v. 3 seqq., et ponitur in littera [pag. 898] c. illo: Est autem
peccati huius assignatio ; de quo dicit August. lib. I. De Serm.
Domini in Monte, quod Iudas desperans facilius cucurrit ad
ktqueum quam * humilitate * veniam peteret; et de numero
isto fuit Achitophel ille. * De eo habetur II. Reg. c. XVII v. 23. *

983. ( 7 ) — Quare peccatum in Spiritum Sanctum dicitur
irremissibile ? — Dicitur autem peccatum hoc irremissibile, non
simpliciter; unde, secundum Magistrum in littera [pag. 898], hoc
peccatum non remittetur hic, nec in futuro, quando non habet
poenitentiam comitem; sed hoc convenit cuilibet peccato mor-
tali. Verumtamen hoc peccatum dicitur irremissimile, eo
modo quo nullum aliud peccatum dicitur irremissibile, dupli-
citer: — Primo{a), quia nullura peccatum aliud opponitur di-
recte principio remissionis in remittente, nisi istud, quia
hoc solum directe aufert a Deo misericordiam, quae est prin-
cipium remittendi peccata, et non dat sibi nisi iustitiam ; et
hoc habet in quantum est cum desperatione ; talis enim diffi-
dit et desperat de misericordia Dei. — Secundo, quia cor-
runipit dispositionern ad remissionem in eo cui debet remitti,
quia, sicut dictum est (b) in IV. * dist. 14. q. 4. art. 3 *, prin-
cipium dispositivum ad remissionem peccati in peccatore est
aliqualis displicentia de peceato cum conversione ad Deum:
hoc autem peccatum in quantum habet propositum de non poe-
niiendo in tali obstinato tollit omne tale dispositivum.

984. — Solvuntur argumenta principalia. — a) Ad primum
[n. 978 a\ patet per praedicta, quod non potesf quis diligere
nec odire unam personam, nisi virtualiter diligat vpI odiat
aliam; potest tamen actualiter diligere unam, non diligendo
actualiter aliam.

b) Ad secundum [n. 978 b~\ etiam patet, quia illud pec-
catum est principaliter contra spem. Et potest sic dici, etiam
si teneatur opinio Magistri de charitate [Lib. I. n. 809].

c) Ad tertium [n. 978 c\ patet quomodo est irremissibiie.

(a) Ed Ven. addit: rnodo. (b) Wadd. dicitur.

QUAESTIO II.

985. — Proponitur quaestio. — TJtrum voluntas creata
possit peccare ex malitia, volendo aliquid non ostensum sibi
sub ratione boni veri, id est boni simpliciter, vel boni ap-
parentis, et secundum quid?

986. ( i ) — Aliorum sententia. — * Et * hic dicitur quod
non, secundum auctoritatem Dionysii, IV. De Div. Nom.: Nul-
lus operatur ad malum aspiciens (a).

987. — Impugnatur. — Sed contra hoc: — a) Quia tunc
videtur quod voluntas creata non posset tendere in obiectum
sub aliqua ratione, sub qua non posset tendere voluntas divina;
voluntas enim divina potest tendere in omne bonum subtra-
ctum illi deformitati, licet non in illam rationem malitiae
concomitantem. — Et si concedatur quod omne volibile ab una
voluntate sit volibile ab alia, quia omnis voluntas habet obie-
ctum aeque commune, non tamen illud quod est ordinate vo-
litum ab una voluntate est ordinate volitum ab alia; quia or-
dinatum velle non est ex solo obiecto, sed ex convenientia
actus et obiecti circa illam potentiam [n. 934]; potest enim
convenire uni voluntati aliquis actus circa aliquod obiectum,
qui non convenit alteri.

b) Aliter arguitur contra illam opinionem: quia ap-
prehendatur odium Dei ab aliqua potentia intellectiva creata
non errante, nec per consequens ostendente illud sub ratione
boni, sed tantum mali. — Si voluntas potest istud velle, patet
propositum; quia nulla est bonitas in isto actu prior ipso actu
volendi; si enim assignatur aliqua bonitas propter aclum vo-

(a) Ed. Ven. addit: « Sanctus Bonaventura in II. dist. 34. art. 1. q. 3 5
voluntas tantum vult substantiam actus, et accidit ei talis deforinitas in
actu, sicut de fodlente habes exemplum».

906 LIB. II. DIST. XLIII. QUAEST. II.

lendi, hoc non est in obiecto ut praecedit actum, sed est in
ipso ut sequitur actum volendi. — Si autem non potest in
illud malum ostensum nisi sub aliqua ratione boni, et non mali,
ergo vel simpliciter non potest in illud, vel oportet rationem
esse excaecatam prius naturaliter: quod videtur inconveniens,
et * contra art. parisiensem, qui est * contra illud VII. Ethic.
c. 3: Stante ratione universali et particulari, etc.

988. (2) — De distinctione peccati in Spiritum Sanctum ab
aliis. — Si teneatur in ista quaestione quod sic, facile est distin-
guere peccatum in Spiritum Sanctum ab aliis peccatis. — Vo-
luntas enim. quia coniuncta est appetitui sensitivo, nata est con-
delectari sibi, et ideo peccans occasionaliter ex inclinatione
appetitus sensitivi ad suum delectabile peccat ex passione,
quod dicitur peccatum ex infirmitate , sive ex impotentia, et
est appropriate in Patrem, cui attribuitur potentia. — Ipsa
etiam * voluntas * agit per cognitionem intellectualem; et ideo
ratione errante, ipsa recte non vult, et peccatum eius ex er-
rore rationis dicitur peccatum ex ignorantia, et est contra
Filium, cui attribuitur sapientia. — Tertium * est * peccatum
ipsius secundum se, ex libertate sua, non * ex * conclelectando
appetitui sensitivo, neque ex errore rationis; et istud recte est
ex malitia, et appropriate contra Spiritum Sanctum, cui ap-
propriatur bonitas [Vid. n. 982].

Si tamen non ponatur voluntas creata posse velle malum
sub ratione mali (1), adhuc potest assignari peccatum ex
certa malitia, quando voluntas ex libertate sua, absque pas-
sione in appetitu sensitivo et errore in ratione, peccat; ibi enim
est plenissima ratio peccati, quia nihil aliud est a voluntate
alliciens eam ad malum, sed ex pura libertate, sine alia occa-
sione extrinseca, eligit sibi malum velle; non tamen ex mali-
tia, ita quod voluntas sic peccans tendat in malum in quan-
tum malum.

(1) De quo cfr. Lib. I. n. 194, supra n. 437, et Lib. IV. d. 49 q. 10.
n. (4) seqq.

- o c^MMi?S^£MKS^ ° -

DISTINCTIO QUADRAGESIMA QUARTA

TEXTUS MAGISTRl SENTENTIARUM.

De potentia peccandi, an sit homini vel diabolo a Deof — Post
praedicta, consideratione dignum occurrit, utrum peccandi potentia
sit nobis a Deo, vel a nobis? — Putant quidam potentiam recte
agendi nobis esse a Deo ; potentiam vero peccandi non a Deo, sed a
nobis vel a diabolo esse : sicut mala voluntas non a Deo nobis est,
sed a nobis et a diabolo ; bona autem nobis a Deo tantum est. « Bo-
nae namque voluntatis et cogitationis initium non homini ex seipso
nasci, sed divinitus parari et tribui, in eo Deus evidenter ostendit,
quia nec diabolus, nec aliquis Angelorum eius, ex quo in hanc cali-
ginem sunt detrusi, bonam potuit vel poterit resumere voluntatem;
quia, si possibile foret ut humana natura, postquam, a Deo aversa,
bonitatem perdidit voluntatis, ex seipsa rursus eam habere potuisset,
multo possibilius hoc natura haberet angelica, quae quanto minus
gravatur terreni corporis pondere, tanto magis hac esset praedicta
facultate » (1). Non igitur homo vel Angelus a se voluntatem bonam
habere potest, sed malam. — Similiter et de potentia inquiunt, per si-
militudinem voluntatis de potentia boni vel mali disserentes, quod illa
sit a Deo, non ista.

Auctoritatibus astruit potentiam peccandi esse a Deo. — Sed plu-
ribus Sanctorum testimoniis indubitanter monstratur quod potestas
mali a Deo est, a quo est omnis potestas. Ait enim Apostolus (2) : Non
est potestas nisi a Deo ; quod non de potestate boni tantum, sed et
mali intelligi oportet, cum Pilato etiam Veritas dicat (3) : Non haberes
in me potestatem, nisi datum esset tibi desuper. « Malitia nempe ho-
minum, ut ait Augustinus (4), cupiditatem nocendi per se habet ; po-
testatem autem, si ille non dat, non habet » . Ideoque diabolus, ante-
quam aliquid tolleret Iob (5), dicebat Domino : Mitte manum tuam, id
est, da potestatem, « quia etiam nocentium potestas non est nisi a
Deo, sicut Sapientia ait (6) : Per me reges regnant, et tyranni per me

(1) D. Fulg. De Fide ad Petr. c. 3. (4) Enarr. in PsaVm. XXXII. senn. 3.

(2) Pom. c. XIII. v. 1. (b)Iob. c. I. v. 11.

(3) Ioan c. XIX. v. 11. (6j Prov. c. VIII. v. 15-D5.

908 LIB. II. DIST. XLIV. TEXT. MAGISTRI.

terram tenent. Unde Iob de Domino ait (1) : Qui facit regnare hypo-
critam propter perversitatem populi. Et de populo Israel dicit Deus (2) :
Dedi eis regem in ira mea» (3). — « Nocendi enim voluntas potest esse
ab hominis animo; potestas autem non est nisi a Deo, et hoc abdita
aptaque iustitia » (4) ; nam per potestatem diabolo datam iustos Deus
facit suos. — De hoc etiam Gregorius in Moralibus (5) ait: « Tumoris
elatio, non potestatis ordo, in crimine est. Potentiam Deus tribuit,
elationem vero potentiae malitia nostrae mentis invenit. Tollamus ergo
quod de nostro est, quia non potentia iusta, sed actio prava damna-
tur » . — His auctoritatibus aliisque pluribus evidenter ostenditur
quod non est potestas boni vel mali cuicumque nisi a Deo aequo,
etsi te lateat aequitas.

An aliqaando resistendum sit potestatif — Hic oritur quaestio
non transilienda silentio. Dictum est enim supra quod potestas pec-
candi et nocendi non est homini vel diabolo nisi a Deo: Apostolus
autem dicit (6) quod qui potestati resistit Dei ordinationi resistit. Ctim
ergo diabolo sit potestas mali Dei ordinatione, eius potestati non esse
resistendum videtur. — Sed sciendum est Apostolum ibi loqui de sae-
culari potestate, scilicet Hege et Principe et huiusmodi; quibus non
est resistendum in his quae iubet Deus eis exhiberi, scilicet in tri-
butis et huiusmodi. Si vero princeps aliquis vel diabolus aliquid ius-
serit vel suaserit contra Deum, tunc resistendum est. Unde Augu-
stinus, determinans quando sit resistendum potestati, ait (7) : « Si ali-
quid iubet potestas quod non debeas facere, hic sane contemne po-
testatem, timendo maiorem potestatem. Ipsos humanarum rerum gra-
dus adverte. Si quid iusserit curator, numquid faciendum est, si con-
tra Proconsulem iubeat? Rursus, si quid ipse Proconsul iubeat, et
aliud iubeat Imperator, numquid dubitatur, illo contempto, illi esse
serviendum? Ergo si aliud Imperator, aliud Deus iubeat, contempto
illo* obtemperandum est Deo » . — Potestati ergo diaboli vel hominis
tunc resistamus, cum aliquid contra Deum suggesserit; in quo Dei
ordinationi non resistimus, sed obtemperamus ; sic enim Deus prae-
cepit, ut in malis nulli potestati obediamus.

Iam nunc his intelligendis atque pertractandis quae ad Verbi In-
carnati mysterium pertinent, integra mentis consideratione intendamus,
ut de ineffabilibus vel modicum aliquid fari, Deo revelante, valeamus.

(1) Tob. c. XXXIV. v. 30. (5) Lib. XXVI. c. W.

(2) Ose. c. XIII. v. 11. (6) Bom. c. XIII v. 2.

(3) D. August. De Natura boni, c. 32. (7) Serm. LXII. c. 8.

(4) Id. De Genes. «rf Litt. Lib. XI. c, 3.

DOCTORIS SUBTILIS AC MAKIANI

SUPER DISTINCTIONE XLIV. LIBRI II. SENTENTIARUM

QUAESTIO UNICA.

089. (') — Proponitur quaestio. — Utrum potentia pec-
cancll sit a Deo?

990. — Argumentum principale(l). — Videtur quod non,
secundum Anselra., De Liber. Arbit.: posse peccare non est li-
bertas, nec pars libertatis ; ergo ex hoc quod Kberum arbi-
trium est a Deo, non est potestas ab eo peccandi: * sed non est
a Deo per hoc quod aliquid aliud a libero arbitrio est a Deo *;
ergo nullo modo est a Deo.

991. — Gontra: — Magister adducit in littera fpag. 907]
* quod licet posset peccare * (auctoritates cap. 2, et allegat
Paulum ad Roman. XIII. v. 1. ubi vult, quod non est potestas
nisi a Deo (a) ),

992. ( 2 ) — Distinctiones praeviae. — Respondeo : aut po-
tentia peccandi dicit immediatum ordinem ad actum peccandi,
aut dicit ipsum fundamentum huius ordinis, ratione cuius
habens illud dicitur potens peccare. — Si primo modo, aut
ordo est ad actum subiractum deformitati, aut ad illam de-
formitatem quae est in actu.

993. — Solutio quaestionis. — a) Si primo modo, ille ordo
est a Deo, sicut et utrumque extremum ordinis, et ad illud etiam
subtractum Deus habet potentiam, quia ipse illud causat, et
non tantum voluntas creata, secundum unam opinionem [Vid.
nn. 866 b, 906 o].

b) Si secundo modo, iste ordo ad peccare nihil est, sicut
et terminus, scilicet peccare, nihil est, et ideo non est a Deo.

c) Si autem loquamur de fundamento huius ordinis, dico
quia aliquid positivum est fundamentum illius ordinis utroque

(a) Deest in Ed. Ven. (1) Solvitur ad n. 995.

910 LIB. II. DIST XLIV. QUAEST. UNICA.

modo sumpti; sicut enim (a) in potentiis passivis idem estpro-
ximum subiectum habitus et privationis, ita potentia acliva
llbera defectibilis est immediatum subiectum, agendo et defi-
ciendo, oppositorum: agendo quidem reciitudinis, deficiendo
autem peccati ; et istud absolutum est propria potentia respectu
utriusque, eo modo quo potentia potest esse respectu eorum,
scilicet effective et clefective. — Hoc modo potentia peccandi est
a Deo, hoc est illa natura qua (b), habens est potens peccare :
potens quidem non efflciendo, sed deficiendo ; cuius tamen de-
ficere istud positivum est proxima ratio.

994. — Solvitur obiectio. — Et si obiicitur quod volunlas
semper deficit, in quantum est ex nihilo, non per aliquid po-
sitivum in ea, respondeo : esse defectibile, id est esse verti-
bile in nihil, consequitur omnem creaturam, quia est ex
nihilo; sed esse sic defectibite, scilicet peccando, est proprium
huic naturae et consequitur eam ratione qua Jiaec natura spe-
cifica, quae potest esse principium oppositorum, agendo sci-
licet et deficiendo.

995. ( 3 ) — Solvitur argumentum principale. — Ad Anselmum
[n. 990] dico quod libertas absolute est perfectio simpliciter ;
unde formaliter ponitur in Deo, secundum eumdem; libertas
in nobis est limitata. — Potest tamen considerari secundum
rationem eius formalem, sine illa limitatione, et tunc non est
perfectio limitata, sed perfectio simpliciter. — Exemptum:
sapientia est perfectio simpliciter, et illius (c) ratio absolute
est in nobis: non tantum sic, sed cum limiiatione, ita quod
sapientia nostra includit duo, quorum alterum est perfectio
simpliciter, alterum non. — Ita dico quod haec voluntas huius
speciei quae est in nobis includit Hbertatem, quae est per-
fectio simpliciter; sed non eam solam, sed cum limitatione,
quae limitatio non est perfectio simpliciter. — Ratione primi
non convenit sibi peccare posse, nec est fundamentum proxi-
mum huius ordinis ad deficere actualiter; sed ratione secundi,

— Ita igitur exponenda est auctoritas Anselmi : quia posse
peccare nihil est libertatis, ut libertas est perfectio simpticiter.

— Nec aliud probat ratio sua per hoc quod non est in Deo.

— Si autem accipiatur ista libertas causata, secundum ordinem

(a) Ed. Ven. addit: est. (/>) Wadd. quam. (c) Ed. Ven. addit: et.

LIB. II. DIST. XLIV. QUAEST. UNIGA. 911

suum, adhuc non est aliquid eius; sed ut dicit fundamentum
proximum huius ordinis est aliquid ipsius. — Sicut autem ista
potestas est aliquod ens positivum, ita est a Deo; quoniam ex
Ipso et in Ipso et per Ipsum sunt omnia, * Ipsi * honor et
aioria in saecula saeculorum. Amen

In Ed. Veneta:

Secundus liber sentetiaru Ioanis Scoti ordis mi

norum sacre theologie doctoris excelletissimi a Rn

do sacre theologie pfessore magistro Grano

Brixiano eiusde ordinis i Vniuersitate Pa

duana publice theologiam legente di

ligeti cura ac sollicitudine eme

datus feliciter termiatur.

Ac Expesa et industria

solerti Bernardini d'

Nouaria Impssus

Uenetiis anno

dni. 1490.

die 3°.

mar

tii

:=£33^^r

INDEX ANALYTICUS

LIBER SECUNDUS SENTENTIARUM.
Distinctio prima.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum 1-5

1. Libri II. obiectum 6

QUAESTIO I.

UTRUM PRIMA CAUSALITAS RESPECTU OMNIUM CAUSABILIUM
DE NECESSITATE SIT IX TRIBUS PERSONIS?

2. Proponitur quaestio. — 3. Intellectus quaestionis. — 4. Argu-

menta principalia. — 5. Contra. — 6. Henrici sententia.
— 7. Impugnatur. — 8 Quaestionis divisio. — 9. Ostenditur
causalitatem respectu omnium creaturarum necessario esse
in tribus divinis personis. — 10. Praedictorum ratio assi-
gnatur. — 11. Absurda quae sequerentur ex sententia Hen-
rici — 12. Ordo naturae et originis in Divinis. — 13. In
primo instanti naturae originantur divinae personae. — 14.
In secundo instanti naturae producuntur alia a Deo in esse
cognito. — 15. Ergo Verbum divinum non producitur de
creaturis ut in memoria Patris. — 16. Ergo causalitas
omnium causabilium. etiam in esse cognito, necessario est
in tribus personis divinis. — 17. Praedicta magis explican-
tur. — 18. Solvuntur difficultates. — 19. Si per impossibile
esset una tantum persona absoluta, esset in ea perfecta cau-
salitas respectu omnium causabilium. — 20. Solutio quaestio-
nis. — 21. Solvuntur argumenta principalia. — 22. Expli-
cantur rationes propositae n. 5 6-22

QUAESTIO II.

UTRUM DEIS POSSIT ALIQUID CREARE?

23. Proponitur quaestio. — 24. Argumenta principalia. — 25. Op-
positum. — 26. Quid sit creatio et quo sensu eam Philosophi
admittant. — 27. Alioruin probatio infirmatur. — 28. Pro-
batio Doctoris. — 29. Exponitur scntentia Philosophorum ne-
gantiuin creationem in tempore. — 30. Impugnatur. — 31.

Tom. II. 58

914 INDEX ANALYTICUS.

Pag.

Exponitur sententia tenens creationem praesupponere quod-
dam esse essentiae, ideoque non esse simpliciter de nihilo.

— 32. Impugnatur. — 33. Sententia Doctoris. — 34. Sol-
vuntur argumenta principalia. — 35. Solvuntur rationes al-

terius sententiae 23-32

QUAESTIO III.

UTRUM POSSIBILE SIT DEUM PRODUCERE ALIQUID ALIUD A SE
SIXE PRINCIPIO DURATIONIS?

36. Proponitur quaestio. — 37. Argumenta principalia. — 38. Con-
tra. — 39. Rationes pro sententia tenente Deum potuisse
producere aliquid aliud a se sine principio. — 40. Adducun-
tur auctoritates pro eadem sententia. — 41. Rationes pro
opinione tenente aliud a Deo fuisse sine principio includere
contradictionem. — 42. Respondetur ad rationes primae opi-
nionis. — 43. Explicantur auctoritates adductae pro prima
opinione. — 44. Kespondetur ad rationes alterius opinionis.

— 45. Solvuntur argumenta principalia. — 46. Explicantur
argumenta in oppositum 33-51

QUAESTIONES IV. ET V.

UTRUM CREATIO ANGELI SIT IDEM ANGEUO? — UTRUM RELATIO CREATURAE
AD DEUM SIT EADEM FUNDAMENTO?

47. Proponitur quaestio IV. — 48. Argumenta principalia. — 49.
Oppositum. — 50. Proponitur quaestio V. — 51. Argumenta
principalia. — 52. Oppositum. — 53. Exponitur sententia
tenens relationem esse eamdem fundamento. — 54. Praefata
sententia impugnatur ratione. — 55. Impugnatur etiam au-
ctoritate. — 56. Impugnatur sententia tenens relationem esse
tantum ens rationis. — 57. Solvuntur instantiae. — 58. Co-
rollarium. — 59. Solvuntur argumenta supra adducta pro
indistinctione relationis. — 60. Exponitur sententia tenens
relationes creaturue ad Deum esse easdem fundamento. —
61. Impugnatur. — 62. Exponitur sententia tenens relationem
Angeli ad Deum differre realiter ab essentia Angeli. — 63.
Impugnatur. — 64. Quaestionis V. solutio. — 65. Probatur
primo relationem creaturae ad Deum esse idem realiter suo
fundamento. — ^. Idem probatur secundo. — 67. Probatur
relationem creaturae ad Deuin non esse eamdem formaliter et
praecise suo fundamento. — 68. Solvuntur argumenta prin-
cipalia quaestionis V. — 69. Solvuntur argumenta sententiae
tenentis relationem Angeli ad Deum differre realiter ab es-
sentia Angeli. — 70. Solvitur quaestio IV. — 71. Solvuntur
argumenta principalia quaestionis IV 52-78

INDEX ANALTYGUS. 915

QUAESTIO VI.

UTRUM ANGELUS ET ANIMA DIFFERANT SPECIE ?

Pag.
72. Proponitur quaestio. — 73. Argumenta principalia. — 74. Con-

tra. — 75. Solutio quaestionis. — 76. Prima sententia circa

rationem primam distinctionis specificae animae humanae ab

Angelo. — 77. Impugnatur. — 78. Sententia altera. — 79.

Impugnatur. — 80. Sententia Doctoris. — 81. Solvuntur ar-

gumenta principalia 79-85

Distinctio secunda.

Textus Magistri Sententiarum 86-88

QUAESTIO I.

UTRUM IN EXSISTENTIA ACTUALI ANGELI SIT ALIQUA SUCCESSIO FORMALITER ?

82. Proponitur quaestio. — 83. Argumenta principalia. — 84. Con-
tra. — 85. Proponitur cum suis rationibus sententia tenens
in exsistentia Angeli esse successionem formaliter. — 86. Prae-
fata sententia auctoritate firmatur. — 87. Proponitur sen-
tentia negans successionem in duratione Angeli. — 88. Im-
pugnatur. — 89. Prima sententia amplius explicatur. — 90.
Solvuntur argumenta facta contra primam sententiam. — 91.
Alia eiusdem primae sententiae expositio. — 92. Impugnatur
conclusio primae sententiae. — 93. Solvuntur argumenta sen-
tentiae tenentis in exsistentia Angeli essc successionem for-
maliter. — 94. Explicantur auctoritates adductae pro eadem
sententia. — 95. Solvuntur argumenta principalia .... 89-106

QUAESTIO II.

UTRUM IN ANGELO ACTUALITER EXSISTENTE NECESSE SIT PONERE ALIQUID MEN-
SURANS EIUS EXSISTENTIAM VEL DURATIONEM EXSISTENTIAE EIUS, REALITER
ALIUD AB IPSA EXSISTENTIA?

96. Proponitur quaestio. — 97. Argumenta principalia. — 98. Con-
tra. — 99. Aliorum sententiae. — 100. Impugnantur. — 101.
Instantia. — 102. Solvitur. — 103. Instantia altera. — 104.
Mensurae definitio et distinctio. — 105. Demonstratur in
actuali exsistentia Angeli non esse aliquam mensuram intrin-
secam distinctam ab ipsomet mensurato. — 106. Solvuntur
argumenta principalia 107-116

QUAESTIO III.

UTRUM OMNIUM AEVITERNOHUM SIT UNUM AEVUM ?

107. Proponitur quaestio. — 108. Argumenta principalia. — 109.
Contra. — 110. Aliorum sentcntia. — 111. Impugnatur. —

916 INDEX ANALYTICUS.

112. Triplex sententia exponitur. — 113. Conclusio. — 114.
Instantia. — 115. Solvitur. — 116. Solvuntur argumenta
principalia. — 117. Explicatur ratio fundamentalis . . . . 117-120

QUAESTIO IV.

UTRUM OPERATIO ANGELI MENSURETUR AEVO ?

118. Proponitur quaestio. — 119. Arguinenta principalia. — 120.
Oppositum. — 121. Aliorum sententia. — 122. Impugnatur
conclusio praefatae sententiae. — 123. Impugnatur etiam
aliorum modus ponendi. — 1.24. Conclusio Doctoris. — 125.
Obiectio. — 126. Solvitur. — 127. Solvitur difficultas. — 128.
Corollarium. — 129. Solvuntur argumenta principalia. — 130.
Solvitur argumentum aliorum 121-132

QUAESTIONES V. ET VI.

UTRUM ANGELUS SIT IN LOCO? — UTRUM REQUIRAT DETERMINATUM LOCUM ?

131. Proponitur quaestio V. — 132. Arguinenta principalia. — 133.
Contra. — 134. Proponitur quaestio VI. — 135. Prima sen-
tentia. — 136. Impugnatur. — 137. Sententia altera. — 138.
Impugnatur. — 139. Demonstratur Angelum non esse in loco
praecise per operationem. — 140. Sex proprietates loci cor-
porum recensentur. — 141. Quae per ordinem exponuntur.
— 142. Explicatur quae proprietates loci corporum congruant
loco Angelorum. — 143. Solvuntur argumenta principalia
quaest. V. — 144. Solutio quaest. VI 133146

QUAESTIO VII.

UTRUM UNUS ANGELUS POSSIT ESSE SIMUL IN PLURIRUS LOCIS?

145. Proponitur quaestio. — 146. Argumenta principalia. — 147.
Contra. — 148. Solutio quaestionis. — 149. Solvuntur argu-
menta principalia 147-150

QUAESTIO VIII.

UTRUM DUO ANGELI POSSINT SIMUL ESSE IN EODEM LOCO?

150. Proponitur quaestio. — 151. Argumenta principalia. — 152.

Solutio quaestionis. — 153. Solvuntur argumenta principalia. 151-153

QUAESTIO IX.

UTRUM ANGELUS POSSIT MOVERI DE LOCO AD LOCUM MOTU CONTINUO ?

154. Proponitur quaestio 154

Articulus I. Proponuntur argumenta principalia 154

§ 1. /. Argumentum principale. — 155. Negatur in genere, An-

gelum posse moveri 154

INDEX ANALYTIGUS. 917

Pag.
§ 2. II. Argwnentum principale. — 156. Divisio. — 157. Argui-

tur nullum successivum esse continuum, quia componitur ex

indivisibilibus. — 158. Arguitur nullum successivum esse con-

tinuum, quia componitur ex minimis. — 159. Arguitur au-

ctoritate Philosophi, successiva componi ex minimis. — 160.

Idipsum arguitur ratione 154-157

§ 3. III. Argumentum principale. — 161. Arguitur Angelum non

posse moveri, quia indivisibilis 158

§ 4. IV. Argumentum principale. — 162. Arguitur Angelum non
posse moveri localiter continue, quia non habet resistentiam.

— 163. Idipsum arguitur rationibus Philosophi. — 164. Ad
oppositum 158-160

Articulus II. Solvitur quaestio. — 165. Ostenditur Angelos posse

moveri de loco ad locum motu continuo 160

Articulus III. Solvuntur argumenta principalia 161

§ 1. Solvitur I. Argumentum principale. — 166. Ostenditur locum

posse aliqualiter esse perfectionem Angeli 161

§ 2. Solvitur II. Argumentum principale. — 167. Per Philoso-
phum probatur successivum non componi ex indivisibilibus.

— 168. Exponitur prima probatio geometrica ad idem. - —
169. Obiectio. — 170. Secunda probatio geometrica. — 171.
Ostenditur successivum non componi ex minimis. — 172. Ex-
ponitur sententia tenens dari minimum secundum formam,
non secundum materiam. — 173. Impugnatur primo auctori-
tate. — 174. Impugnatur secundo ratione. — 175. Corolla-
rium. — 176. Impugnatur iterum ratione quoad secundum
intellectum. — 177. Solvitur instantia. — 178. Impugnatur
adhuc quoad utrumque intellectum. — 179. Solvitur ratio
prima adducta ad probandum successivum dividi in indivi-
sibilia. — 180. Instantia. — 181. Aliorum solutio. — 182.
Infirmatur. — 183. Solutio Doctoris. — 184. Solvuntur in-
stantiae. — 185. Exponitur sententia negans indivisibile esse
quid positivum. — 186. Impugnatur. — 187. Solvitur instan-
tia. — 188. Solvitur ratio altera adducta ad probandum suc-
cessivum dividi in indivisibilia. — 189. Solvitur obiectio. —
190. Solvuntur auctoritates Philosophi adductae ad proban-
dum successivum componi ex minimis. — 191. Solvuntur ra-
tiones adductae ad probandum successivum componi ex mi-

nimis 161-187

§ 3. Solvitur III. Argumentum principale. — 192. Quod Ange-
lus sit indivisibilis non obstat quominus possit moveri. —
193. Ostenditur indivisibile posse moveri. — 194. Solvuntur
rationes Philosophi adductae ad probandum Angelum non

posse moveri, quia indivisibilis 188-192

§ 4. Solvitur IV. Argumentum principale. — 195. Explicatur
unde sit possibilitas et necessitas successionis in motu. —
196. Ostenditur in Angeli actione sufHcientem invcniri posse

918 INDEX ANALYTICUS.

Pag.
resistentiam ad successionem in motu habendam — 197.

Explicantur auctoritates Philosophi adductae ad probandum

Angelum non posse moveri localiter continue, quia non ha-

bet resistentiam 192-195

QUAESTIO X.

UTRUM ANGELUS POSSIT MOVERE SE ?

198. Proponitur quaestio. — 199. Argumenta principalia. — 200.
Contra. — 201. Ostenditur Angelum posse a seipso moveri
localiter. — 202. Obiectio. — 203. Ostenditur auctoritate
gravia et levia habere potentiam activam ad motum localem.
— 204. Idipsum ostenditur ratione. — 205. Solvitur directe
obiectio supra proposita. — 206. Solvitur instantia. — 207.
Solvuntur argumenta principalia. — 208. Solvitur obiectio. 196-208

QUAESTIO XI.

UTRUM ANGELLS POSSIT MOVERI IN INSTANTI ?

209. Proponitur quaestio. — 210. Argumentum principale. — 211.
Contra. — 212. Aliorum sententiae. — 213. Impugnatur pri-
ma sententia. — 214. Impugnatur sententia altera. — 215.
Ostenditur non esse necessarium quod Angelus in instanti
temporis discreti moveatur. — 216. Solvitur obiectio. — 217.
Solutio quaestionis. — 218. Solvitur argumentum principale. 209-213

QUAESTIO XII.

UTRUM ANGELUS POSSIT MOVERI AB EXTREMO IN EXTREMUM
NON TRANSEUNDO PER MEDIUM ?

219. Proponitur quaestio. — 220. Argumenta principalia. — 221.
Contra. — 222. Aliorum et Doctoris solutio. — 223. Solvi-
tur obiectio. — 224. Solvuntur argumcnta principalia. —
225. Solvitur quaedam auctoritas Philosophi adducta quaest. IX 214-217

Distinctio tertia.

Textus Magistri Sententiarum 218-222

226. Distinctionis III. obiectum et divisio 223

QUAESTIO I.

UTRUM MATERIALIS SU5STANTIA EX SE SIVE EX NATIRA SUA
SIT 1NDIVIDUA VEL SINGULARIS ?

227. Proponitur quaestio. — 228. Argumentum principale. — 229.

Contra. — 230. Exponitur sententia tenens naturam esse ex se
singularem. — 231. Impugnatur primo. — 232. Impugnatur
secundo. — 233. Ostenditur multipliciter aliquam esse unitatem

INDEX ANALYTICUS. 919

Pag.
realem minorem unitate numerali. — 234 Ostenditur substan-

tiam materialem ex natura sua nen esse individuam. — 235.

Explicatur qualiter possit intelligi naturam esse de se indiffe-

rentem ad unitatem singularem. — 236. Coroliarium. — 237.

Obiectiones. — 238. Solvuntur. — 239. Solvitur argumen-

tum principale. — 240. Solvitur argumentum prioris opinionis 223-232

QUAESTIO II.

UTRUM SUBSTANTIA MATERIAUS PER ALTQUID POSITIVUM INTRINSECIM

SIT DE SE INDIVIDUA?

241. Proponitur quaestio. — 242. Argumentum principale. — 243.
Contra. — 244. Exponitur sententia tenens substantiam ma-
terialem non esse individuam per aliquod positivum. — 245.
Intellectus quaestionis. — 246. Ostenditur individuum non
constitui formaliter per negationem vel privationem. — 247.
Corollarium. — 248. Solvitur argumentum principale . . . 233-236

QUAESTIO III.

AN SURSTANTiA MATERIALIS PER ACTUALEM EXSISTENTIAM SIT INDIVIDUA
VEL RATIO INDIVIDUANUI ALIQUID ALIUD?

249. Proponitur quaestio. — 250. Exponitur sententia tenens sub-
stantiam materialem per actualem exsistentiam esse indivi-
duam. — 251. Impugnatur. — 252. Solvitur argumentum
praeexpositae sententiae 237-238

QUAESTIO IV.

UTRUM SURSTANTIA MATERIAUS SIT PEH QUANTITATEM INDIVIDUA"

VEL SINGULARIS?

253. Proponitur quaestio. — 254. Argumenta principalia. — 255.
Contra. — 256. Exponitur seutentia tenens substantiam ma-
terialem esse singularetn et . individuam per quantitem. —
257. Proponuntur quinque viae ad ostendendum quod nec
quantitas nec quodcumque aliud accidens potest esse ratio
individuationis substnntiae materialis. — 258. Explicat Do-
ctor quid intelligat per individuationem sive unitatem nume-
ralem sive singularitatem. — 259. Ex identitate rationis nu-
meralis ostenditur nullum accidens esse principium indivi-
duationis. — 260. Idem ostenditur ex ordine substantiae ad
accidentia. — 261 Idem ostenditur ex ratione coordinationis
praedicamentalis. — 262. Exponitur alius sententiae supra
impugnatae dicendi modus. — 263. Impugnatur. — 264.
Ostenditur specialiter quantitatem non esse principium indi-
viduationis substantiae materialis. — 265. Arguitur speciali-
ter contra rationes illiua opinionis. — 266. Corollarium. —

920 INDEX ANALYTICUS.

Pag.
267. Solvuntur rationes prioris opinionis. — 268. Solvitur

obiectio. — 269. Instantiae. — 270. Solvuntur. — 271. Sol-

vitur ultima instantia. — 272. Solvuntur argumenta princi-

palia 239-256

QUAESTIONES V. ET VI.

UTRUM SUBSTANTIA MATERIALIS SIT HAEC ET INDIVIDUA PER MATERIAM ? — UTRUM
SUBSTANTIA MATERIALIS SIT INDIVIDUA PER ALIQUAM ENTITATEM POSITIVAM,
PER SE DETERMINANTEM NATURAM AD SINGULARITATEM ?

273. Proponitur quaestio V. — 274. Argumentum principale. —
275. Contra. — 276. Exponitur sententia tenens substantiam
materialem esse individuam per materiam. — 277. Impugna-
tur. — 278. Proponitur quaestio VI. — 279. Argumenta prin-
cipalia. — 280. Oppositum. — 281. Aliorum sententia. —
282. Duplex eiusdem sententiae intellectus. — 283. Impugna-
tur quoad primum intellectum. — 284. Impugnatur quoad se-
cundum intellectum. — 285. Ostenditur substantiam mate-
rialem esse individuam per aliquam entitatem positivam per
se determinantem naturam ad singularitatem. — 286. Sol-
vitur obiectio. — 287. Declaratur quid sit entitas individua-
lis per simile ad differentiain specificam. — 288. Solvitur
obiectio. — 289. Deciaratur quae sit entitas individualis. —
290. Solvuntur argumenta principalia quaest. VI. — 291.
Solvuntur argumenta sententiae expositae n. 281. — 292.
Solutio quaest. V. — 293. Solvitur argumentum principale
quaest. V. — 294. Solvuntur argumenta sententiae tenentis
substantiam materialem esse individuam per materiam . . 257-276

QUAESTIO VII.

UTRUM SIT POSSIBILE PLURES ANGELOS ESSE IN EADEM SPECIE ?

295. Proponitur quaestio. — 296. Argumenta principalia. — 297.
Oppositum. — 298. Exponitur sententia tenens non posse
plures Angelos esse in eadem specie. — 299. Ostenditur pos-
sibile esse plures Angelos esse in eadem specie. — 300. Co-
rollarium. — 301. Solvuntur argumenta principalia . . . 277-286

QUAESTIO VIII.

UTRUM ANGELUS POSSIT SE COGNOSCERE PER ESSENTIAM SUAM, ITA QUOD ES-
SENTIA SUA SIT RATIO COGNOSCENDI, SINE ALIQUO REPRAESENTANTE PRAE-
CEDENTE ACTUM NATURALITEK?

302. Proponitur quaestio. — 303. Argumenta principalia. — 304.
Contra. — 305. Exponitur sententia tenens essentiam Angeli
esse principium totale suae intellectionis. — 306. Impugna-
tur. — 307. Exponitur sententia tenens Angelum cognosccre

INDEX ANALYTIGUS. 921

Pag.
se per habitum scientialem. — 308. Impugnatur. — 309. Osten-

ditur Angelum posse se intelligere per essentiam suam. —

310. Obiectiones. — 311. Solvuntur. — 312. Solvuntur argu-

menta principalia 287-301

QUAESTIO IX.

AN ANGELUS HABEAT NOTITIAM NATURALEM DISTINCTAM ESSENTIAE DIVINAE?
313. Proponitur quaestio. — 314. Argumenta principalia. — 315.
Contra. — 316. Exponitur sententia tenens Angelos non ha-
bere naturaliter notitiam distinctam essentiae divinae. —
317. Exponitur sententia tenens Angelum cognoscere essen-
tiam divinam per essentiam suam propriam. — 318. Impu-
gnatur prior sententia. — 319. Impugnatur sententia altera.
— 320. Cognitio abstractiva-intuitiva. — 321. Explicatur
quo sensu Angelus possit habere naturaliter cognitionem
abstractivam divinae essentiae. — 322. Persuadetur poni de-
bere speciem distincte repraesentantem essentiam divinam,
licet abstractive. — 323. Solvitur obiectio. — 324. Solvun-
tur rationes prioris sententiae. — 325. Solvuntur rationes
alterius opinionis. — 32G. Solvuntur argumenta principalia. 302-315

QUAESTIO X.

UTRUM AD IIOC QUOD ANGELUS COGNOSCAT QUIDDITATES CREATAS ALIAS A SE
REQUIRATUR NECESSARIO QUOD HAREAT PROPRIAS ET DISTINCTAS RATIONES
COGNOSCENDI EAS ?

327. Proponitur quaestio. — 328. Argumenta principalia. — 329.
Contra. — 330. Exponitur sententia tenens Angelum cogno-
scere omnes quidditates rerum per unuin habitum scientia-
lem. — 331. Adducuntur rationes pro praefata sententia. —
332. Exponitur sententia tenens non oportere ponere in An-
gelo proprias rationes respectu quidditatum creaturarum sin-
gularum. — 333. In quo predictae sententiae coincidant. —
334. Contra praefatas sententias ostenditur rationem creatam
unam esse non posse rationem cognoscendi plures quiddita-
tes. — 335. Impugnatur specialiter prima sententia. — 336.
Ostenditur Angelum ad cognoscendum distinctas quidditates
habere distinctas rationes cognoscendi. — 337. Solvuntur tria
priora argumenta principalia. — 338. Solvuntur rationes pri-
mae sententiae. — 339. Solvitur obiectio. — 340. Solvuntur
rationes alterius sententiae. — 341. Solvuntur duo postrema
argumenta principalia. — 342. Solvitur ultima ratio alterius
sententiae 316-332

QUAESTIO XI.

ITRUM ANGELI POSSINT PROFICERE ACCIPIENDO COGNITIONEM A REBUS?
343. Proponitur quaestio. — 344. Argumenta principalia. — 345.
Contra. — 346. Exponitur sententia tenens Angelum non ac-

922 INDEX ANALYTICUS.

Pag.

cipere cognitionem a rebus. — 347. Quae tatnen sententia
tenet Angelum cognoscere singularia. — 348. Impugnatur
praedicta sententia quoad primam partem. — 349. Impugna-
tur modus quo praefata sententia explicat Angelorum cogni-
tionem de singularibus. — 350. Exponitur sententia tenens
Angelum sine habitu scientiali concreato nih.il intelligere.
— 351. Impugnatur. — 352. Ostenditur Angelum posse pro-
ficere in cognitione rerum accipiendo ab eis aliquam noti-
tiam actualein. — 353. Solvuntur argumenta principalia. . 333-344

Distinctio quarta.

Textus Magistri Sententiarum 345-346

QUAESTIO UNICA.

UTRUM INTER CREATIONEM ET BEATITUDINEM ANGELI I50NI FUERIT AUQUA MORA ?

354. Proponitur quaestio. — 355. Argumenta principalia. — 356.

Contra. — 357. Solutio 347

Distinctio quinta.

Textus Magistri Scntentiarum • . . . 348-349

QUAESTIO I.

UTRUM ANGELUS PRIUS MERUIT BEATITUDINEM QUAM EAM ACCEPERIT?

358. Proponitur quaestio. — 359. Argumenta principalia. — 360.
Ad oppositum — 361. lmpugnatur sententia Magistri te-
nentis Angelos fuisse beatos antequam beatitudinem merue-
rint. — 362. Ostenditur Angelos meruisse beatitudinem prius
quam eam receperint. — 363. Solvuntur argumenta princi-
palia 350-353

SOLVITUK QUAESTIO DIST. IV : UTRUM INTER CREATIONEM ET BEATITUDINEM
ANGELI BONI FUEKIT ALIQUA MORA?

364. Divisio 353

Articulus I. Quot erant morae ponendae ciroa Angelos. — 365.
Sententia I. ponens duas moras. — 366 Sententia II. ponens
tres moras. — 367. Sententia III. ponens quatuor moras. —
368. Propositio I. — 369. Propositio II. — 370. Proposi-
tio III. — 371. Propositio IV. — 372. Propositio V. — 373.
Corollarium. — 374. Propositio VI. — 375. Corollarium. . 353-356

Articulus II. Quantae fuerint istae morae. — 376. Praesupponitur
moras Angelorum fuisse diversa nunc aevi. — 377. Decla-
ratur quibus corrcspondebant instantia aevi in tempore no-
stro continuo. — 378. Ostenditur secundam moram in se non
fuisse instantaneam vel indivisibilcm. — 379. Solvuntur ar-
gumenta principalia. — 380. Praemittitur solutio ad ratio-
nem sententiae tencntis duas tantum fuisse Angelorum moras 357-359

INDEX ANALYTICUS. 923

QUAESTIO II.

UTRUM ANGELI BONI FUERUNT BEATI IN PRIMO INSTANTI CREATIONIS SUAE,

ET ANGELI MALI MISERI?

Pag.

381. Proponitur quaestio. — 382. Argumenta principalia. — 383.

Oppositum 360-361

Articulus I. An Angeli potuerint esse in primo instanti beati vel mi-
serif — 384. Ostenditur Angelos bonos potuisse esse beatos
in primo instanti. — 385. Ostenditur Angelos malos potuisse
esse miseros in primo instanti miseria poenae. — 386. Prima
aliorum ratio ad probandum Angelos non potuisse in primo
instanti peccare. — 387. Impugnatur. — 388. Secunda alio-
rum ratio. — 389. Impugnatur. — 390. Tertia aiiorum ra-
tio. — 391. Impugnatur. — 392 Quarta aliorum ratio. —
393. Impugnatur. — 394. Ex praedictis rationibus arguit Do-
ctor ad hominem. — 395. Quinta aliorum ratio. — 396. Im-
pugnatur. — 397. Sexta aliorum ratio. — 398. Impugnatur.
— 399. Septima alioruin ratio. — 400. Iinpugnatur. — 401.
Octava aliorum ratio. — 402. Impugnatur. — 403. Nona
aliorum ratio. — 404. Impugnatur. — 405. Sententia Doctoris 361-370

Articulus II. Utrum Angeli boni de facto fuerint beati in primo in-
stanti, et mali miserif — 406. Ostenditur Angelos malos non
fuisse beatos in primo instanti. — 407. Neque fuisse in primo
instanti miseros vel malos. — 408. Eadevn asseruntur de An-
gelis bonis 371

Articulus III. Uberius explicantur morae Angelorum. — 409. Ex-
ponitur sententia tenens duas tantum fuisse Angelorum mo-
ras. — 410. Sententia Doctoris. — 411. Solvuntur argumenta
principalia. — 412. Solvitur ratio sententiae tenentis duas
tantum fuisse moras Angelorum 371-375

Distinctio sexta.

Textus Magistri Sententiarum 376-378

QUAESTIO I.

UTRUM ANGELUS MALUS POTUERIT APPETERE AEQUALITATEM DEI ?

413. Proponitur quaestio. — 414. Argumentum principale. — 415.
(Jontra. — 416. Exponitur sententia tenens Angelum maluin
non potuisse appetere aequalitatem Dei. — 417. Ostenditur
Angelum malum potuisse appetere aequalitatem Dei. — 418.
Sed volitione tantum complacentiae, non vero efficaci. — 419.
Soivuntur rationes contrariae sententiae. — 420. Solvitur
argumentum principale 379 384

924 INDEX ANALYTICUS.

QUAESTIO II.

UTRUM PRIMUM PECCATUM ANGELI FORMALITER FUIT SUPERRIA ?

Pag.
421. Proponitur quaestio. — 422. Arguinenta principalia. — 423.

Oppositum. — 424. Divisio 385-386

Articulus I. Ostenditur quae fuit malitia in primo Angelo peccante.

— 425. Actuum voluntatis distinctio. — 426. Eorumdem
actuum ordo. — 427. Ostenditur primum actum inordinatum
Angeli fuisse velle amicitiae respectu sui ipsius. — 428. Et
primam velle concupiscentiae deordinationem fuisse immode-
ratum appetitum beatitudinis. — 429. Corollarium. — 430.
Obiectiones. — 431. Affectio iustitiae — commodi. — 432.
Sine libertate non datur peccatum. — 433. Qualiter potuerit
Angelus peccare in appetendo beatitudinem. — 434. Solvun-
tur obiectiones supra propositae. — 435. Solvitur instantia.

— 436. Alii Angelorum pravi actus. — 437. An possibile sit
odium Dei? 386-396

Akticulus II. Explicatur ad quod genus peccati pertinebat malitia
Angeli. — 438. Divisio. — 439. Exponitur sententia tenens
immoderatum amorem amicitiae Angeli fuisse superbiam. —
440. Ostenditur immoderatum amorem ainicitiae Angeli non
fuisse superbiam proprie dictain. — 441. Bene vero luxuriam.

— 442. Vel etiam praesumptionem. — 443. Neque immo-
derata concupiscentia beatitudinis fuit proprie superbia. —
444. Neque alii pravi actus Angeli fuerunt superbia. — 445.
Solvitur obiectio. — 446. Solvuntur argumenta principalia.

— 447. Explicantur rationes fundamentales 396-400

Distinctio septima.

Textus Magistri Sententiarum 401-405

QUAESTIO UNICA.

UTRUM MALUS ANGELUS VELIT NECESSARIO MALE?

448. Proponitur quaestio. — 449. Argumenta principalia. — 450.

Ad oppositum 406-407

Articulus I. Proponuntur et impugnantur aliorum sententiae. — 451.

Proponitur I. sententia. — 452. Proponitur II sententia. —

453. Impugnatur conclusio praedictarum sententiarum. —

454. Impugnatur specialiter I. sententia. — 455. Impugna-

tur specialiter II. sententia. — 456. Divisio 407-414

Articulus II. De gradibus bonitatis et malitiae. — 457. Triplex bo-

nitas moralis distinguitur. — 458. Triplex malitia distingui-

tur. — 459. De actu indifferenti 414-417

Articulus III. Explicatur quae bonitas possit inesse volitioni Angeli

damnati, vel si aliqua malitia necessario insit. — 460. An-

INDEX ANALYTICUS. 925

Pag.
gelus malus potest elicere actum bonum ex obiecto. — 461.

Non vero actum meritorium in sensu compositionis. — 462.

In sensu autem divisionis habet potentiam realem in ratione

principii passivi respectu actus meritorii. — 463. Habet

etiam, in sensu divisionis, principium activum partiale vo-

litionis meritoriae. — 464. Nequit tamen acquirere aliud

principium partiale seu gratiam. — 465. Nec potest se di-

sponere ad gratiam. — 466. Corollarium. — 467. Angelus

malus habet potentiam, ut differentia entis, ad merendum

remotam, non vero proximam. — 468. Habet etiam poten-

tiam logicam seu non repugnantiam intrinsecam, cum repu-

gnantia tamen extrinseca. — 469. De potentia Dei ordinata

repugnat Angelum malum posse mereri. — 470. Solvuntur

obiectiones. — 471. A quo sit obstinatio malae voluntatis?

— 472. Corollarium alterum. — 473. Duplex exponitur sen-
tentia negans Angelum malum posse aliquem actum morali-
ter bonum elicere. — 474. Impugnatur prima sententia. —
475. Impugnatur sententia altera. — 476. Sententia Doctoris

— 477. Solvuntur argumenta principalia 417-429

Distinctio octava.

Textus Magistri Sententiarum 430-433

QUAESTIO UNICA.

UTRUM ANGELUS POSSIT ASSUMERE CORPUS, IN QUO EXERCEAT OPERA VITAE ?

478. Proponitur quaestio. — 479. Argumenta principalia. — 480.
Ad oppositum. — 481. Explicatur quid sit Angelum assu-
mere corpus. — 482. Quale corpus possit Angelus assumere.

— 483. Quales motus et operationes in corpore assumpto
possit Angelus agere. — 484. Solvuntur argumenta princi-

palia 434-438

Distinctio nona.

Textus Magistri Sententiarum 439-442

QUAESTIONES I. ET II.

UTRUM ANGELUS SUPERIOR POSSIT ILLUMINARE INFERIOREM ? — UTRUM^UNUS
ANGELUS POSSIT INTELLECTUALITER LOQUI ALTERl ?

Articulus I. Proponuntur quaestiones cum argumentis principalibus.

— 485. Proponitur quaestio I. — 486. Argumenta princi-
palia quaest. I. — 487. Contra. — 488. Proponitur quaest. II.

— 489. Argumenta principalia quaest. II. — 490. Oppositum 443-446
Articulus II. Aliorum solutio acl jjropositas quaestiones. — 491.

Divisio. — 492. Exponitur sententia tenens Angelum cogno-

92(5 INDEX ANALYTICUS.

Pag.
scere singulare per universale concreatum suo in.tellectui. —

493. Iuxta eamdem sententiam explicatur modus quo Angelus

cognoscit singulare. — 494. Et quomodo singulare ab uno An-

gelo cognitum posset alium latere. — 495. Item, quomodo

singulare fit Angelo patens per aliquam rationein quando

alius loquendo ei exprimit illud. — 496. Exponitur aliorum

sententia de illuminatione Angelorum. 446-451

Articulus III. Praefata aliorum solutio impugnatur. — 497. Impu-
gnatur sententia tenens Angelum cognoscere singulare per
universale concreatum suo intellectui. — 498. Impugnatur
modus explicandi quomodo singulare ab uno Angelo cogni-
tum potest alium latere. — 499. lmpugnatur modus expli-
candi quomodo singulare fit Angelo patens. — 500. Impu-
gnatur aliorum sententia de illuminatione Angelorum. — 501.
Exponuntur aliae praefatae sententiae difticultates .... 451-455

Articulus IV. Doctoris sententia. — 502. Ostenditur Angelum loqui
Angelo causando in eo conceptum immediate illius obiecti
de quo loquitur. — 503. Instantiae — 504. Ostenditur An-
gelum distantem posse causare conceptum in Angelo distante.

— 505. Quod tripliciter confirmatur. — 506. Solvuntur instan-
tiae supra propositae. — 507. Obiectio. — 508. Secunda ra-
tio principalis ad ostendendum Angelum loqui Angelo cau-
sando in eo conceptum immediate illius obiecti de quo lo-
quitur. — 509. Explicatur quid gignatur in intellectu au-
dientis ab Angelo loquente. — 510. Explicatur qualis intel-
lectio sit auditio. — 511. Corollaria. — 512. Explieatur ordo
auditionis ad visionem. — 513. Explicatur quomodo possit
Angelus loqui uni et non alteri. — 514. Corollarium. — 515.
Proponitur dubium. — 516. Solvitur quaestio I. — 517. Sol-
vuntur duo dubia 455-466

Articulus V. Solutio argumentorum. — 518. Solvuntur argumenta
principalia I. quaest. — 519. Solvuntur duo priora argu-
menta principalia II. quaest. — 520. Solvitur III. argument.
princ. II. quaest. — 521. Solvuntur rationes adductae ad
probandum Angelum non intelligere nisi per species innatas.

— 522. Solvitur ultimum argumentum principale quaest. II.

— 523. Solvuntur argumenta sententiae tenentis Angelum
cognoscere singulare per universale concreatum suo intel-

lectui 466-477

Distinctio decima.

Textus Magistri Sententiarum 478-479

QUAESTIO UNICA.

UTRUM OMNES ANXtELI MITTANTUR?
524. Proponitur quaestio. — 525. Argumentum principale. — 526.
Oontra. — 527. Ostenditur omnes Angelos mitti ad extra
vel ad intra. — 528. Solvitur argumentum principale. . . 480-481

INDEX ANALYTICUS. 927

Distinctio undecima.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum ■ 482-484

QUAESTIO UNICA.

UTRUM ANGELUS CUSTOIUENS POSSIT EFFECTIVE ALIQUID CAUSARE
L\ INTELLECTU HOMINIS CUSTODITI ?

529. Proponitur quaestio. — 530. Argumenta principalia. — 531.
Contra. — 532. Exponitur opinio Avieennae. — 533. Ab aliis
impugnatur. — 534. At minus efficaciter. — 535. Impugna-
tur a Doctore. — 536. Divisio. — 537. Declaratur quid non
possit Angelus effective causare in intellectu hominis custo-
diti — 538. Corollarium. — 530. Ostenditur Angelum posse
docere hominem perfectius quam alius homo. — 540. Decla-
ratur quid possit Angelus in hominis intellectu circa phan-
tasmata. — 541. Declaratur quid possit Angelus circa intel-
lectum possibilem hoininis. — 542. Solvuntur argumenta prin-
cipalia 485-492

Distinctio duodecima.

Textus Magistri Sententiarum 493-496

QUAESTIO I.

UTRUM IN SUBSTANTIA GENERABILI ET CORRUPTIBILI SIT ALIQUA
ENTITAS POSITIVA REALITER DISTINCTA A FORMA?

543. Proponitur quaestio. — 544. Argumenta principalia. — 545.
Contra. — 546. Aliorum sententia. — 547. Impugnatur pri-
mo. — 548 Impugnatur secundo. — 549. Impugnatur tertio.

— 550. Solvuntur rationes praefatae sententiae. — 551. Po-
tentia obiectiva-subiectiva. — 552. Aliorum sententia circa
potentialitatem materiae. — 553. Impugnatur. — 554. Do-
ctoris sententia circa entitatem materiae primae. — 555.
Obiectiones. — 556. Solvuntur. — 557. Declaratur quomodo
materia realiter distinguitur a forma. — 558. Declaratur
quomodo materia et forma. constituunt unum simpliciter. —
559. Conclusio Doctoris. — 560. Obiectio. — 561. Solvuntur
argumenta principalia 497-511

QUAESTIO II.

UTRUM PER ALIQUAM POTENTIAM MATERIA POSSIT ESSE SINE FORMA?

562. Proponitur quaestio. — 563. Argumenta principalia. — 564.
Contra. — 565. Sententia I negativa. — 566. Impugnatur.

— 567. Sententia II. negativa. — 568. Exponitur III. sen-
tentia negativa. — 569. Sententia Doctoris tenentis non esse

928 INDEX ANALYTICUS.

contradictionem quod materia sit sine forma. — 570. Sol-
vuntur dubia et instantiae. — 571. Solvuntur argumenta
principalia. — 572. Solvuntur rationes III. sententiae. —
573. Obiectio 512-520

Distinctio decimatertia.

Textus Magistri Sententiarum 521-524

QUAESTIO UNICA.

UTRUM LUX GIGNAT LUMEN TAMQUAM PROPRIAM SPECIEM SENSIBILEM SUI ?

574. Proponitur quaestio. — 575. Argumenta principalia. — 576.
Contra. — 577. Divisio. — 578. Declaratur quid sit lux. —
579. Declaratur quid sit lumen. — 580. Declaratur qualiter
lumen a luce gignatur. — 581. Solvitur obiectio. — 582.
Solvuntur argumenta principalia. — 583. Declaratur amplius
qualiter lumcn a luce gignatur 525-532

Distinctio decimaquarta.

Textus Magistri Sententiarum 533-535

QUAESTIO I.

UTRUM CORPUS COELESTE SIT ENS SIMPLEX?

584. Proponitur quaestio. — 585. Recitatur sententia Philosopho-
rum tenentium corpus coeleste esse simplex. — 586. Eecita-
tur sententia Theologorum tenentium corpus coeleste esse
compositum ex materia. — 587. Kecitatur doctrina Theolo-
gorum circa animationem coeli - 536-540

QUAESTIO II.

LTRUM ALIQUOD SIT COELOJ MOBILE, ALIUD A COELO STELLATO?

588. Proponitur quaestio. — 589. Argumenta principalia. — 590.
Oppositum. — 591. Divisio. — 592. Ostenditur illud in quo
omnes Astrologi concordant. — 593. Ostenditur illud in quo
Astrologi discordant. — 594. Solvuntur argumenta principalia. 541-547

QUAESTIO III.

UTRUM STELLAE AGANT IN IIAEC INFERIORA?

595. Proponitur quaestio. — 596. Argumenta principalia. — 597.
Contra. — 598. Solutio quaestionis. — 599. De influxu cor-
porum coelestium in elementa. — 600. De influxu corporum
coeiestium in mixta imperfecta — 601. De influxu corporum
coclestium in mixta perfecta inanimata. — 602. De influxu
corporum coelestium in animata. — 603. Solvuntur argu-
menta principalia 548-554

INDEX ANALYTICUS. 929

Distinctio decimaquinta.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum 555-557

QUAESTIO UNICA.

UTRUM IN MIXTO REMANEANT ELEMENTA SECUNDUM SUBSTANTIAM IN ACTU?

604. Proponitur quaestio. — 605. Argumenta principalia. — 606.
Contra. — 607. Sententia Avicennae. — 608. Impugnatur a
Commentatore. — 609. Sententia Commentatoris. — 610.
Instantiae ipsius Commentatoris. — 611. Eiusdem responsiones.
— 612. Impugnat Doctor responsiones Commentatoris. — 613.
Ostenditur elementa non manere in mixto secundum substan-
tiam. — 614. Explicatur sententia Aristotelis tenentis ele-
menta manere in mixto. — 615. Explicatur quomodo mixtum
ex elementis generatur. — 616. Sententia Doctoris, quod ele-
menta manent in mixto virtualiter. — 617. Solvuntur ratio-
nes ad oppositum. — 618. Solvuntur rationes Commentatoris. 558-565

Distinctio clecima sexta.

Textus Magistri Sententiarum 566-568

QUAESTIO UNICA.

UTRUM IMAGO TRINITATIS CONSISTAT 1N TRIBUS POTENTIIS ANIMAE
RATIONALIS REALITER DISTINCTIS ?

619. Proponitur quaestio. — 620. Argumenta principalia. — 621.
Contra. — 622. Ponitur I. sententia tenens intellectum et
voluntatem esse duas potentias realiter distinctas inter se et
ab essentia animae. — 623. Ponitur II. sententia tenens in-
tellectum et voluntatem esse partes essentiales animae. — 624.
Probatur I. sententia ratione. — 625. Confirmatur auctori-
tate. — 626. Solvitur ratio prima I. sententiae. — 627. Sol-
vitur ratio secunda I. sententiae. — 628. Solvitur ratio tertia I.
sententiae. — 629. Solvuntur tres postremae rationes I. sen-
tentiae. — 630. Exponitur II. sententia tenens intellectum et
voluntatem esse partes animae realiter distinctas inter se,
quamvis non ab essentia animae. — 631. Impugnatur. — 632.
Exponitur III. sententia tenens potentias esse idem essentiae
animae, distinctas tamen inter se realitate relativa. — 633.
Impugnatur. — 634. Sententia Doctoris tenentis potentias
animae non distingui realiter inter se, nec ab essentia. —
635. Corollarium. — 636. Solvitur instantia. — 637. Osten-
ditur potentias animae distingui formaliter inter se et ab es-
sentia. — 638. Corollaria. — 639. Explicantur auctoritates
n. 630 adductae. — 640. Solutio quaestionis — 641. Solvun-

Tom. II. 59

930 INDEX ANALYTIGUS.

tur argumenta principalia. — 642. Auctoritates pro I. sen-
tentia adductae aliis auctoritatibus infirmantur. — 643. Ex-
plicantur auctoritates pro I. sententia adductae 569-585

Distinctio decima septima.

Textus Magistri Sententiarum 586-589

QUAESTIO I.

UTRUM ANIMA ADAE FUIT CREATA IN CORPORE?

644. Proponitur quaestio. — 645. Argumenta principalia. — 646.
Contra. — 647. Exponitur error tenentium animam esse de
substantia Dei. — 648. Impugnatur. — 649. Exponitur sen-
tentia tenens animam esse ex materia, et tamen creatam. —

650. Ostenditur possibile esse animam creari sine corpore. —

651. Secundum doctrinam Philosophi non demonstraretur ani-
mam creari propria creatione. — 652. Exponitur sententia
tenens animam fuisse creatam, formato iam corpore. — 653.
Solvuntur argumenta principalia 590-593

QUAESTIO II.

UTRUM PARADISUS SIT LOCUS CONVENIENS HABITATIONI HUMANAE?

654. Proponitur quaestio. — 655. Argumenta principalia. — 656.
Contra. — 657. Ostenditur Paradisum fuisse locum conve-
nientem habitationi humanae. — 658. Aliorum sententia de
situatione Paradisi. — 659. Impugnatur. — 660. Sententia
Doctoris. — 661. Solvuntur argumenta principalia .... 594-596

Distinctio decima octava.

Textus Magistri Sententiarum 597-600

QUAESTIO UNICA.

UTRUM IN MATERIA SIT RATIO SEMINALIS AD FORMAM
NATURALITER EDUCENDAM DE IPSA ?

662. Proponitur quaestio. — 663. Argumenta principalia. — 664.
Contra. — 665. Ostenditur rationem seminalem non esse ma-
teriam, nec potentiam passivam materiae. — 666. Exponitur
sententia tenens rationem seminalem esse actum. — 667. Im-
pugnatur primo quoad modum salvandi quod in generatione
non sit creatio. — 668. Solvitur primum argumentum prin-
cipale. — 669. Impugnatur secundo quoad modum salvandi
quod generatio sit naturalis. — 670. Solvitur IL argumentum
principale. — 671. Prosequitur secunda impugnatio. — 672.
Corollarium. — 673. Ostenditur non requiri rationem semi-

INDEX ANALYTICUS. 931

Pag.
nalem in agente aequivoco, nec in univoco immediate agente.

— 674. Declaratur quid est semen. — 675. Declaratur quid
est ratio seminalis. — 676. Explicatur ad quid est semen.

— 677. An semen sit principium alterativum? — 678. De-
claratur in quibus est ratio seminalis. — 679. Explicatur Divi
Augustini doctrina. — 680. Solvuntur argumenta principalia.

— 681. Explicatur ratio fundamentalis. — 682. Declaratur
costam Adae non fuisse semen nec rationem seminalem res-

pectu productionis Evae 601-612

Distinctio decima nona.

Textus Magistri Sententiarum 613-616

QUAESTIO UNICA.

UTRUM IN STATU INNOCENTIAE IIARUISSEMUS CORPORA IMMORTALIA?

683. Proponitur quaestio. — 684. Argumenta principalia. — 685.
Contra. — 686. Aliorum sententia exponitur et quo sensu ad-
mitti possit determinatur. — 687. Doctoris sententia. — 688.
Mortis causae ab intrinseco describuntur. — 689. Causa im-
mortalitatis ab aliis assignata reiicitur. — 690. Alia causa
a Doctore assignata. — 691. Ostenditur quod in statu inno-
centiae non fuisset corruptio ob defectum alimenti. — 692.
Neque propter dispositionem contrariam continentis. — 693.
Neque ob violentiam. — 694. Corollarium. — 695. Solvuntur
argumenta principalia. — 696. Explicatur ratio fundamen-
talis. — 697. Solvitur ratio alterius opinionis 617-622

Distinctio vigesima.

Textus Magistri Sententiarum 623-626

QUAESTIO I.

UTRUM FILII PROCREATI IN STATU 1NNOCENTIAE FUISSENT STATIM
CONFIRMATI IN 1UST1TIA?

698. Proponuntur quaestiones. — 699. Argumenta principalia I. quaest.

— 700. Oppositum. — 701. Duplex confirmatio in gratia distin-
guitur. — 702. Ostenditur non posse peccare viatori non compe-
tere. — 703. Bene vere de facto non peccare. — 704. Solvuntur
quaestiunculae. — 705. Solvuntur argumenta principalia . 627-630

QUAESTIO II.

UTRUM IN STATU INNOCENTIAE FUTSSENT ILLI SOLI GENITI

QUI NUNC SUNT ELECTI ?

706. Proponitur quaestio. — 707. Argumenta principalia. — 708.
Oppositum. — 709. Ostenditur in statu innocentiae illos so-

932 INDEX ANALYTICUS.

Pag.
luinmodo fuisse nascituros qui modo electi sunt. — 710.

Solvuntur instantiae. — 711. Solvuntur argumenta prin-

cipalia 631-633

QUAESTIO III.

UTRUM FILII IX STATU INNOCENTIAE CREVISSENT IN CORPORE
ET SCIENTIA SICUT MODO ?

712. Proponitur quaestio. — 713. Solutio quaestionis 633

Distinctio vigesima prima.

Textus Magistri Sententiarum . . . 634-637

QUAESTIO I.

UTRUM PECCATUM HOMINIS PRIMUM IN. STATU INNOCENTIAE
POTUIT FUISSE VENIALE?

714. Proponitur quaestio. — 715. Argumenta principalia. — 716.
Oppositum. — 717. Exponitur sententia tenens primum Adae
peccatum non potuisse esse veniale. — 718. Impugnatur. —
719. Peccatum mortale — veniale. — 720. Conclusio. — 721.
Solvuntur rationes alterius opinionis. — 722. Solvuntur ra-
tiones fundamentales 638-641

QUAESTIO II.

UTRUM PECCATUM ADAE FUERIT GRAVISSIMUM ?

723. Proponitur quaestio. — 724. Argumenta principalia. — 725.
Oppositum. — 726. Divisio. — 727. Ostenditur primum Adae
peccatum non fuisse inordinatuin amorem sui, sed inordina-
tum amorem amicitiae uxoris. — 728. Ostenditur peccatum
Adae non fuisse maximum. — 729. Ostenditur peccatum Evae
gravius fuisse peccato Adae. — 730. Solvuntur argumenta
principalia 642-646

Distinctio vigesima secunda.

Textus Magistri Sententiarum 647-651

QUAESTIO UNICA.

UTRUM PECCATUM PRIMI HOMINIS FUERIT EX IGNORANTIA?

731. Proponitur quaestio. — 732. Argumenta principalia. — 733.
Contra. — 734. Peccati ex ignorantia distinctio. — 735. An
et qua ignorantia Adam peccaverit? — 736. Solvuntur argu-
menta principalia 652-653

INDEX ANALYTIGUS. 933

Distinctio vigesima tertia.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum 654-656

QUAESTIO UNICA.

UTRUM DEUS POSSIT FACERE VOLUNTATEM CREATURAE RATIONALIS
IMPECCABILEM PER NATURAM ?

737. Proponitur quaestio. — 738. Argumenta principalia. — 739.
Oppositum. — 740. Aliorum rationes ad probandum impos-
sibilem esse creaturam impeccabilem per naturam. — 741.
Impugnantur. — 742. Ostendit Doctor Deum non posse fa-
cere voluntatem creatam impeccabilem per naturam, bene
vero per gratiam. — 743. Solvuntur argumenta principalia. 657-664

Distinctio vigesima quarta.

Textus Magistri Sententiarum , 665-671

QUAESTIO UNICA.

UTRUM PORTIO SUPERIOR SIT POTENTIA DISTINCTA A PORTIONE INFERIORI?

744. Proponitur quaestio. — 745. Argumenta principalia. — 746.
Oppositum. — 747. Ostenditur tam portionem superiorem
quam inferiorem plures complecti potentias. — 748. Singu-
las vero potentias easdem esse in portione superiori et infe-
riori. — 749. Solvuntur argumenta principalia 672-677

Distinctio vigesima quinta.

Textus Magistri Sententiarum 678-684

QUAESTIO UNICA.

UTRUM ALIQUID ALIUD A VOLUNTATE CAUSET EFFECTIVE ACTUM
VOLENDI IN VOLUNTATE?

750. Proponitur quaestio. — 751. Argumenta principalia. — 752.
Ad oppositum. — 753. Exponitur sententia tenens phan-
tasma esse causam eflPectivam volitionis. — 754. Exponitur
sententia tenens causam activam volitionis esse obiectum ut
cognitum. — 755. Impugnatur conclusio utrique sententiae
communis. — 756. Impugnatur specialiter I. sententia. —
757. Solvitur ratio prima I. sententiae. — 758. Solvitur in-
stantia. — 759. Solvitur ratio secunda I. sententiae. — 760.
Solvitur tertia ratio 1. sententiae. — 761. Aliorum solutio
ad rationem quartam I. sententiae infirmatur. — 762. Sol-
vitur a Doctore ratio quarta I. sententiae. — 763. Solvuntur
instantiae. — 764. Solvitur ratio quinta I. sententiae. —

934 INDEX ANALYTICUS.

Pag.

765. Solvuntur rationes II. sententiae. — 766. Ostenditur
nihil aliud a voluntate esse eausam totalem volitionis. — 767.
Ostenditur indeterminationem voluntatis non esse ex parte
intellectus. — 768. Solvuntur argumenta principalia . . . 685-704

Distinctio vigesima sexta.

Textus Magistri Sententiarum 705-711

QUAESTIO UNICA.

UTRUM GRATIA SIT IN ESSENTIA ANIMAE, VEL IN POTENTIA?

769. Proponitur quaestio. — 770. Argumenta principalia. — 771.
Oppositum. — 772. Exponitur sententia tenens gratiam esse
in essentia animae. — 773. Prima huius sententiae impu-
gnatio. — 774. Impugnatio secunda. — 775. Conclusio Do-
ctoris. — 776. Solvuntur argumenta principalia 712-716

Distinctio vigesima septima.

Textus Magistri Sententiarum 717-721

QUAESTIO UNICA.

UTRUM GRATIA SIT VIRTUS?

777. Proponitur quaestio. — 778. Argumentum principale. — 779.
Contra. — 780. Aliorum sententia. — 781. Impugnatur. —
782. Ostenditur gratiam formaliter esse charitatem. — 783.
Opinio Magistri Sententiarum. — 784. Obiectio. — 785. Co-
rollarium. — 786. Solvitur argumentum principale .... 722-724

Distinctio vigesima octava.

Textus Magistri Sententiarum 725-727

QUAESTIO UNICA.

UTRUM LIBERUM ARBITRIUM HOMINIS SINE GRATIA POSSET
CAVERE OMNE PECCATUM MORTALE ?

787. Proponitur quaestio. — 788. Argumenta principalia. — 789.
Contra. — 790. Doctrina communis proponitur. — 791. Ab
aliis explicatur. — 792. Ostenditur ad vitanda peccata non
requiri gratiam habitualem. — 793. Ostenditur non esse obli-
gationem servandi praecepta ex charitate. — 794. Impugnan-
tur aliorum explicationes doctrinae communis. — 795. Sol-
vuntur instantiae. — 796. Solutio quaestionis. — 797. Sol-
vuntur argumenta principalia 728-733

INDEX ANALYTICUS. 935

Distinctio vigesima nona.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum 734-736

QUAESTIO UNICA.

UTRUM IUSTITIAM ORIGINALEM IN ADAM NECESSE SIT PONERE ALIQUOD
DONUM ESSE SUPERNATURALE ?

798. Proponitur quaestio. — 799. Argumenta principalia. — 800.
Contra. — 801. Exponitur sententia tenens, praeter dona in-
fusa, ponendam esse in voluntate quamdam rectitudinem na-
turalem amissibilem per peccatum. — 802. Impugnatur. —
803. Sententia Doctoris tenentis iustitiam originalem fuisse
donum supernaturale. — 804. An per iustitiam originalem
tolleretur omnis rebellio? — 805. An iustitia originalis con-
ferebat immortalitatem? — 806. Solvuntur argumenta prin-
cipalia. — 807. Solvuntur rationes I. sententiae 737-744

Distinctio trigesima.

Textus Magistri Sententiarum 745-750

Distinctio trigesima prima.

Textus Magistri Sententiarum 751-754

Distinctio trigesima secunda.

Textus Magistri Sententiarum 755-759

QUAESTIONES AD DIST. XXX-XXXII.

Articulus I. Proponuntur quaestiones et argumenta principalia. —
808. Proponitur quaestio I. dist. XXX. — 809. Argumenta
principalia. — 810. Contra. — 811. Proponitur quaestio II.
dist. XXX. — 812. Argumenta principalia. — 813. Contra.
— 814. Proponitur quaestio dist. XXXI. — 815. Argumenta
principalia. — 816. Contra. — 817. Proponitur quaestio dist.
XXXII. — 818. Argumentum principale. — 819. Contra. . 760-763

Articulus II. Exponitur et impugnatur I. via. — 820. Divisio. —
821. Explicatur ab aliis qualiter ab anima contrahitur in-
fectio in carne. — 822. Explicatur ab iisdem qualiter semi-
natur caro infecta. — 823. Et qualiter a carne infecta infi-
ciatur anima. — 824. Demum qualiter anima ab infectione
illa liberetur per Baptismum. — 825. Corollarium. — 826.
Impugnatur aliorum explicatio ad I. — 827. Impugnatur
aliorum explicatio ad II. — 828. Impugnatur aliorum expli-
catio ad III. — 829. Impugnantur simul aliorum explicatio-
nes ad tres praefatos articulos. — 830. Impugnatur aliorum
explicatio ad IV 763-768

936 INDEX ANALYTICUS.

Pag.
Articulus III. Exponitur et propugnatur II. via. — 831. Divisio.

— 832. Declaratur quid sit peccatum originale. — 833. Sol-
vitur obiectio. — 834. Corollarium. — 835. Ostenditur quem-
libet secundum legem communem propagatum ab Adam con-
trahere peccatum originale. — 836. Obiectio. — 837. Instan-
tia. — 838. Iustitia potest esse debita dupliciter. — 839. De-
claratur qualiter contrahatur peccatum originale. — 840. De-
claratur qualiter peccatum originale remittatur per Baptismum. 768-773

Articulus IV. Solutio argumentorum. — 841. Solvuntur argumenta
principalia quaest. I. dist. XXX. — 842. Solvuntur argu-
menta principalia quaest. II. dist. XXX. — 843. Solvitur
argamentum n. 813 a propositum. — 844. Solvuntur argu-
menta principalia dist. XXXI. — 845. Explicantur argu-
menta in oppositum. — 846. Explicatur quaedam auctoritas.

— 847. Solvitur argumentum principale dist. XXXII. — 848.
Solvitur dubium 774-778

Distinctio trigesima tertia.

Textus Magistri Sententiarum 779-784

QUAESTIO UNICA.

UTRUM PECCATO ORIGINALI DEBEATUR SOLA CARENTIA VISIONIS
DIVINAE PRO POENA?

849. Proponitur quaestio. — 850. Argumenta principalia. — 851.
Oppositum. — 852. Ostenditur damnatos ob solum peccatum
originale nullam habituros poenam. — 853. De cognitione
damnatorum ob solum peccatum originale. — 854. An bea-
titudinem in particulari noscant? — 855. Solvuntur argu-
menta principalia 785-788

Distinctio trigesima quarta.

Textus Magistri Sententiarum 789-791

Distinctio trigesima quinta.

Textus Magistri Sententiarum 792-796

Distinctio trigesima sexta.

Textus Magistri Sententiarum 797-801

Distinctio trigesima septima.

Textus Magistri Sententiarum . . 802-805

QUAESTIONES AD DIST. XXXI V-X XXVII.

Articulus I. Proponuntur quaestiones cum argumentis principalibus.

— 856. Proponitur quaestio dist. XXXIV. — 857. Argu-
menta principalia. — 858. Contra. — 859. Proponitur quae-

INDEX ANALYTIGUS. 937

Pag.
stio dist. XXXV. — 860. Argumenta principalia. — 861.

Oppositum. — 862. Proponitur quaestio dist. XXXVI. —

863. Argumenta principalia. — 864. Contra. — 865. Propo-

nuntur quaestiones I et II dist. XXXVII. — 866. Argu-

menta principalia quaestionis I. — 867. In oppositum. —

868. Ordo tractandorum praefigitur 806-810

Articulus II. Solvitur quaestio : « Utrum peccatum sit per se cor-
ruptio bonif » — 869. Ostenditur peccatum esse formaliter
privationem boni. — 870. Triplex aliorum sententia circa bo-
num quo peccatum privat. — 871. Ostenditur peccatum non
esse formaliter privationem illius boni in quo est. — 872.
Neque privationem gratiae. — 873. Neque privationem ha-
bituum acquisitorum. — 874. Sed privationem rectitudinis
actualis quae deberet inesse actui. — 875. Quod auctoritati-
bus confirmatur. — 876. Et ratione. — 877. Proponuntur
tres quaestiunculae de peccato. — 878. Explicatur quaiiter
peccatum sit aversio a fine ultimo. — 879. Explicatur quo-
modo peccata mortalia distinguantur specie. — 880. Expli-
catur quomodo unum peccatum potest esse gravius alio. —
881. Corollarium. — 882. Solvuntur obiectiones adductae ad
probandum peccatum esse formaliter privationem naturae vel
gratiae. — 883. Solvuntur argumenta principalia dist. XXXV. 811-818

Articulus III. Solvitur quaestio : « Utrum peccatum sit a bono sicut
a causa f » — 884. Ostenditur peccatum esse a bono tam-
quam a causa. — 885. Duplex proponitur sententia circa mo-
dum quo bonum potest esse causa peccati. — 886. Impugna-
tur I. sententia. — 887. Impugnatur II. sententia. — 888.
Proponitur III. sententia circa modum quo bonum potest
esse causa peccati. — 889. Impugnatur 818-823

Articulus IV. Solvitur quaestio: « Utrum voluntas sit causa totalis
sui actus f » — 890. Proponitur quaestio. — 891. Adducuntur
rationes pro sententia tenente voluntatem esse totalem et imme-
diatam causam suae volitionis. — 892. Auctoritates pro eadem
sententia. — 893. Corollarium. — 894. Obiectio duplex contra
praefatam sententiam. — 895. Solutio. — 896. Praefata senten-
tia impugnatur. — 897. Corollarium. — 898. Ostenditur formale
peccati non habere causam efficientem, sed deficientem . . 823-831

Articulus V. Solvitur quaestio: « Utrum peccatum possit esse a Deof »
— 899. Adducuntur rationes ad probandum voluntatem di-
vinam non posse esse causam peccati. — 900. Obiectiones
contra praefatas rationes. — 901. Deciarat Doctor quomodo
voluntas divina nequit esse causa peccati. — 902. Solvitur
obiectio. — 903. Solvuntur obiectiones supra positae . . . 831-838

Articulus VI. Solutio argumentorum. — 904. Solvuntur argumenta
principalia dist. XXXIV. — 905. Solvuntur argumenta prin-
cipalia I. quaest. dist. XXXVII. — 906. Solvuntur rationes
fundamentales eiusdem quaest 838-840

938 INDEX ANALYTIGUS.

Pag.
Articulus VII. Solvitur quaestio: « Utrum peccatum sit poena pec-

cati? » — 907. Ostenditur omne peccatum esse poenam. —

908. Solvitur obiectio. — 909. Ostenditur unum peccatum

esse poenam alterius. — 910. Solvuntur argumenta princi-

palia dist. XXXVI 840-844

Distinctio trigesima octava.

Textus Magistri Sententiarum 845-848

QUAESTIO UNICA.

UTRUM INTENTIO SIT ACTUS SOLIUS VOLUNTATIS?

911. Proponitur quaestio. — 912. Argumenta principalia. — 913.
Contra. — 914. Explicatur quid sit «intendere». — 915.
Solutio quaestionis. — 916. Solvuntur argumenta principalia. 849-851

Distinctio trigesima nona.

Textus Magistri Sententiarum 852-854

QUAESTIONES.

UTRUM SYNDERESIS SIT IN VOLUNTATE ?

917. Proponitur quaestio I. — 918. Argumenta principalia. — 919.
Oppositum. — 920. Proponitur quaestio II. — 921. Argu-
menta principalia. — 922. Ad oppositum. — 923. Aliorum
sententia proponitur. — 924. Impugnatur praefatus modus
ponendi synderesim. — 925. Impugnatur etiam modus po-
nendi conscientiam. — 926. Quaestionum solutio. — 927. Sol-
vuntur argumenta principalia quaest. I. — 928. Solvuntur
argumenta principalia quaest. II 855-860

Distinctio quadragesima.

Textus Magistri Sententiarum 861-864

QUAESTIO UNICA.

UTRUM OMNIS ACTUS SIT RONUS EX FINE ?

929. Proponitur quaestio. — 930. Argumenta principalia. — 931.
Contra. — 932. Divisio. — 933. Declaratur in quo consistit
bonitas naturalis actus. — 934. Declaratur in quo consistit
bonitas moralis actus. — 935. Solvuntur argumenta prin-
cipalia 865-867

INDEX ANALYTIGUS. 939

Distinctio quadragesima prima.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum 868-871

QUAESTIO UNICA.

UTRUM ALIQUIS ACTUS POSSIT ESSE INDIFFERENS?

936. Proponitur quaestio. — 937. Argumenta principalia. — 938.
Contra. — 939. Aliorum sententia proponitur. — 940. Prae-
mittitur distinctio. — 941. Tenet Doctor ut probabile dari
actus indifferentes moraliter. — 942. Et etiam meritorie. —
943. Corollaria. — 944. Solvuntur argumenta principalia . 872-874

Distinctio quadragesima secunda.

Textus Magistri Sententiarum 875-878

QUAESTIONES I-V.

945. Proponuntur quinque quaestiones hic solvendae. — 946. Ar-
gumenta principalia quaest. I. — 947. Contra. — 948. Ar-
gumenta principalia quaest. II. — 949. Contra. — 950. Ar-
gumenta principalia quaest. III. — 951. Contra. — 952. Pro-
ponitur quaestio IV. — 953. Ostenditur malitiam primo et
formaliter non esse nisi in aliquo actu voluntatis. — 954.
Materialiter tamen potest etiam esse in cogitatione, sermone
et opere. — 955. Divisio I. quaest. — 956. Rationes tenen-
tium cogitationem non esse in potestate voluntatis. — 957.
Ostenditur aliquam cogitationem esse a voluntate imperatam.

— 958. Non tamen primam. — 959. Aliorum modi explicandi
quomodo cogitatio sit in potestate voluntatis. — 960. Impu-
gnantur singillatim. — 961. Impugnantur omnes simul. —
962. Explicat Doctor quomodo cogitatio sit in potestate vo-
luntatis. — 963. Solvuntur rationes tenentium cogitationem
non esse in potestate voluntatis. — 964. Declarat Doctor
quomodo peccatum potest esse in cogitatione. — 965. Sol-
vuntur argumenta principalia quaest. I. — 966. Divisio II.
quaest. — 967. Ostenditur sermonem esse in potestate vo-
luntatis. — 968. Ostenditur malitiam esse posse in sermone
materialiter, formaliter vero in voluntate. — 969. Solvuntur
argumenta principalia quaest. II. — 970. Divisio III. quaest.

— 971. Operis significatio determinatur. — 972. Ostenditur
operationes potentiarum inferiorum esse in potestate volun-
tatis. — 973. Ostenditur malitiam esse in operationibus po-
tentiarum inferiorum materialiter. — 974. Solvuntur argu-
menta principalia quaest. III. — 975. Solvitur quaestio IV.
et explicatur peccatorum divisio a D. Hieronymo tradita. —

976. Explicatur distinctio peccatorum capitalium .... 879-895

940 INDEX ANALYTICUS.

Distinctio quadragesima tertia.

Pag.
Textus Magistri Sententiarum 896-899

QUAESTIO I.

UTRUM VOLUNTAS POSSIT PECCARE 1N SPIRITUM SANCTUM ?

977. Propouitur quaestio. — 978. Argumenta principalia. — 979.
Contra. — 980. Declaratur an et qualiter possit peccatum
esse in unam divinam personam praecise. — 981. Solvitur
obiectio. — 982. Declaratur quid sit peccatum in Spiritum
Sanctum. — 983. Quare peccatum in Spiritum Sanctum di-
citur irremissibile? — 984. Solvuntur argumenta principalia 900-904

QUAESTIO II.

UTRUM VOLUNTAS CREATA POSSIT PECCARE EX MALITIA ?

985. Proponitur quaestio. — 986. Aliorum sententia. — 987. Im-
pugnatur. — 988. De distinctione peccati in Spiritum Sanctum
ab aliis 905-906

Distinctio quadragesima quarta.

Textus Magistri Sententiarum . . . 907-908

QUAESTIO UNICA.

UTRUM POTENTIA PECCANDI SIT A DEO?

989. Proponitur quaestio. — 990. Argumentum principale. — 991.
Contra. — 992. Distinctiones praeviae. — 993. Solutio quae-
stionis. — 994. Solvitur obiectio. — 995. Solvitur argumentum
principale • 909-911

V

X

T

A

V

%

V.

/ w

Duns Scotus

Oxoniensia.

- Commentaria

J

N J

> &
°2

vO

(d

•H

(Q
0
<D
•H

1 d

/

-s

vol# 2.

PQNTIFICAL INSTITUTE

OF MEOIAEVAL STUDIES

BO QUEEN'S PARK

TORONTO P. CANAOA

26807

V

u