Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual
personal, non-commercial purposes.
and we request that you use these files for
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
a[nttp: //books . google. con/]
LOUER TII
3 b105 027 ?83 138
BIBLIOTHEK
LITTERARISCHEN VEREINS
IN STUTTGART.
CXXIV.
TÜBINGEN.
GEDRUOCK®B AUF KOSTEN DES LITTEBRABISCHEM VEREINS,
1875.
PROTECTOR
DES LITTERARISCHEN VEREINS IN STUTTGART:
"VPN zi PSEINE. MAJSSTAT. DER KQNIg. .
^
ones
"ee
vu 9 "e lt]oli
. $7.4 . »
n e e
"8 "le » . * v . . ec
VERWALTUNG:
Präsident:
Dr A.v.Keller, ordentlicher profeesor an der k. universitätin Tübingen.
Kassier:
Roller, universitäts-secretär in Tübingen.
Agent: 7
Fues, buchhändler in Tübingen.
*
GESELLSCHAFTSAUSSCHUSS:
Professor dr Barack, oberbibliothekar der kais. universitite- und
landesbibliothek in Straßburg.
Geheimer hofrath dr Bartsch, ordentlicher professor an der g. univer-
sität in Heidelberg.
K. Cotta freiherr von Cottendorf in Stuttgart.
Hofrath dr Hemsen, director der k. handbibliothek in Stuttgart.
Dr Holland, professor an der k. universität in Tübingen.
Dr Klüpfel, bibliothekar an der k. universität in Tübingen.
Director dr O. v. Klump p in Stuttgart.
Dr Maurer, ordentlicher professor an der k. universität in München.
Dr Simrock, ordentlicher professor an der k. universität in Bonn.
Dr Vollmer in Stuttgart.
Geheimer regierungsrath dr Waitz, ordentlicher professor an der k.
universität in Berlin.
Dr Wattenbach, ordentlicher professor an der k. universität in
peri. 204543
BRIEFWECHSEL
ZWISCHEN
CHRISTOPH, HERZOG VON WÜRTTEMBERG,
UND
PEIRUS PAULUS VERGERIUS
GESAMMELT UND HERAUSGEGEBEN
VON
EDUARD VON KAUSLER, \
WEILAND VICEDIRECTOR DES K. HAUS- UND STAATSARCHIVS,
UND
THEODOR SCHOTT,
PROFESSOR, BIBLIOTHEKAR AN DER K. ÖFFENTI.ICHEN BIBLIOTHEK IN STUTTGART.
FÜR DEN LITTERARISCHEN VEREIN IN STUTTGART
NACH BESCHLUSS DES AUSSCHUSSES VOM JUNI 1861
GEDRUCKT VON H. LAUPP IN TÜBINGEN
1875.
EINLEITUSG. .
VERGERS LEBEN. ^^ -
.. e A
Petrus Paulus Vergerius! ist 1498 in Capodistria” "geboren;
noch soll in der romantischen felsenstadt sein geburtshaus' gezeigt
werden; früher hatte die stadt dem kaiser Justin zu ehren’ Jen.
namen Justinopolis getragen und Vergerius nennt sich gar manch- -.
mal Justinopolitanus; damals stand dieselbe mit der ganzen istrischen j
halbinsel unter venezianischer herrschaft, das selbstgefübl der königin
der Adria ist auch in diesem sohne zu erkennen, und nachdem er
schon lüngst in württembergischen diensten stand, liegt ihm viel
daran, dass die Markusstadt sich nicht vor den anmaßenden an-
sprüchen Roms beuge, und mit ganz besonderer vorliebe gedenkt
er der reformation in Venedig und ihrer unglücklichen märtyrer.
Seine familie war angesehen und nicht unbemittelt; ein ahne gleiches
namens (weswegen unser Vergerius der jüngere heißt) hatte ein
jahrhundert zuvor 1349 bis 1428 in Padua und Veuedig eine be-
deutende rolle als schriftsteller und lehrer gespielt *; Petrarcas leben
hatte er geschrieben, 1419 hatte er eine reise nach Deutschland zu
*kaiser Sigismund unternommen. Man wird nicht irren, wenn
*
1 Vergers leben ist ausführlich beschrieben von C. H. Sixt, Petrus
Paulus Vergerius, Braunschweig 1855; neue (titel-) ausgabe 1872; die
vorliegende skizze will besonders die lebensperiode Vergers, die in Würt-
temberg verfloss, schildern ; von einer würdigung seiner schriftstelle-
rischen thätigkeit ist schon aus mangel an raum ganz abgesehen
worden; dagegen wird sie die sixtische darstellung in manchem er-
gänzen, aber auch das urtheil über Verger wesentlich anders stellen.
2 S. über ihn Schweminski, P. P. Vergerins und M. Vegius. Ein
beitrag zur geschichte der püdagogik. Programm des k. Marien-gym-
nasiums zu Posen 1858.
Verger 1
LÀ
2
dieser mann dem jüngeren geschlecht als vorbild dargestellt wurde,
ebenso wenig, wenn der ehrgeiz ihm nachzueifern bald erwachte.
Eine zahlreiche geschwisterschaar ' umgab Peter Paul; Aurelio, der
älteste der familie, Giacomo, Giovanni Battista hießen die brüder,
auch 2 schwestern Ceeilia und Lucrétia erwähnt er; für die söhne
und enkel derselben hat Vergeriüs-jéderzeit treulich gesorgt, 9 von
ihnen Aurelins und Ludoviens jt er nach Deutschland zu sich ge-
nommen, er sparte keine- und keine mühen, dass freigebige
fürsten sie in ihre, dienst nehmen sollten, oder auf ihre kosten
dais "die pension, die er von Frankreich erhielt,
.(& z. b. brief 42. 66. 91. 197, 158. 204 u. s. w.),
eine der letzten sorgen seines lebens war, einer mannbaren nichte
eine stäudesgemäße aussteuer zu verschaffen, gewiss ein rührender
zug Voi- Tamilienanhänglichkeit, die im fremden lande eher zu- als
iron hat. Die namen der eltern finden sich dagegen in
keinem der folgenden briefe, was in der spätern abfassung derselben
* seine ganz natürliche erklärung findet.
In Padua studierte Verger die rechte; mit einer menge talent-
voller münner kam er auf der berühmten hochschule zusammen,
2. b- mit Peter Martyr Vermigli, Flaminio, Bembo und andern; frühe
wurde seine begabung anerkannt und geschäzt; die freundschaften,
die hier geknüpft wurden, waren für sein ganzes leben bedeutungs-
voll; manche aus diesem kreise haben sich später im oratorium der
liebe zusammengefunden, denen eine reformation der kirche sym-
pathisch war; und wenn die wege der männer nachher weit ausein-
andergiengeu, gerade die reformation war der punkt, an dem sie sich
geschieden haben. Es ist doch wohl auch das interesse an dem
neuen geist gewesen, der in Wittenberg sich zeigte, was ihn und
seinen bruder Giacomo bewog, den freiherrn von Schenck, der dem *
kurfürsten Friedrieh dem weisen Feliquien besorgte, um einen em-
pfehlungsbrief an Spalatin zu bitten, sie wollen in Wittenberg stu-
dieren. Ein unwollsein hielt sie von der reise ab, der freiherr
kam bald nicht mehr nach Italien, da die reliquien in Deutschland
*
1 B.97 a in seinem testament giebt er die ausführlichsten familien-
nachrichten; doch möchte eine stammtafel nach denselben und nach
den angaben in den briefen schwer herzustellen sein, da zwischen
nete und großneffe nicht immer unterschieden wird.
3
ihren werth verloren hatten. Erst in späteren jahren unter ganz
anderen verhältnissen kam Verger nach Deutschland.
Nach vollendung seiner studien übte er seinen beruf als advokat
in Verona, Padua und 5 jahre in Venedig aus; aber bald war ihm
die thätigkeit, bei der sich zwar geld gewinnen ließ, aber keine
hohe stellung erwerben, zu gering; Rom, wohin doch aller Italiäner
augen stets gerichtet waren als der ersten stadt ihrer halbinsel, war
gewiß der rechte ort für den ehrgeizigen jungen maun, sich dort
auszuzeichnen; sein bruder Aurelio hatte bei papst Clemens VII
eine stellung als sekretär gefunden; 1529 begab sich auch Peter
Paul in die Tiberstadt; in kurzer zeit war cs ibm gelungen, das
vertrauen des papstes zu gewinnen, so dass ihn dieser für den vor-
aussichtlich sehr wichtigen Augsburger reichstag von 1530 zum ge-
sandten der curie ernannte. Redefertig, geschüftsgewandt (etwas
von der advokatenart, alle möglichen geschäfte anzunehmen, blieb
ihm zeitlebens), mit einer wunderbareu gabe, mit allen verhält-
nissen rasch vertraut zu werden und mit allen einflussreichen per-
sonen, die in seine nále kamen, sich rasch bekannt zu machen, war
Verger, der noch im geruche makelloser rechtgläubigkeit stand, ganz
an seinem posten. Auf Ferdinand von Österreich, eine der haupt-
stützen des katholischen glaubens in Deutschland, sollte er ermu-
thigend einwirken; er wuste sich so gut in den könig zu finden,
dass dieser ibn mit ehren überhäufte ! und iin Jahr 1533 zum pathen
für seine tochter Katharina, die spätere königin von Polen, an-
nahm. Eine reihe von kurzen gesandtschaftsberichten aus den jah-
ren 1533 und 34 sind noch erhalten * mit treffenden bemerkungen
und voll guter beobachtungen; in vertrauten briefen sprach er sich
sehr befriedigt über seinen beruf aus, der seinen wünschen ent-
spreche, eine vorstufe zu hóberen würden sei uud schon an und für
sich nicht zu den untergeordneten gehöre.
Clemens VII starb. Paul III bestieg den päpstlichen stuhl; Ver-
ger blieb auf ausdrücklichen wunsch Ferdinands an seinem posten,
ja er erhielt den auftrag 1535 die protestantischen fürsten, die er
an Ferdinands hof und in Augsburg wolil sàmmtlich kennen gelernt,
*
1 Einige briefe, die Ferdinand in den jahren 1534 und 36 an ihn
richtete, sind veröffentlicht von Valentinelli, Lettere latine di principi
Austriaci. Venezia 1856.
2 S. Hugo Lümmer: Monumenta vaticana, Freiburg 186], s. 146 ft.
. l*
4
zu dem nach Mantua ausgeschriebenen coneil einzuladen und die
herrenlose englische krone jedem anzubieten, der sie annehme. Aber
mit keinem von beiden hatte er glück; es war dem papste schwer-
lich völlig ernst mit dem coneil, und Verger war diss nicht ver-
borgen, aber auch die evangelischen fürsten Deutschlands hatten ihre
gründe, auf den vorschlag nicht einzugehen, und Melanchthon hat.
im auftrag des schmalkaldischen bundes Vergers werbung die treff-
liehste antwort gegeben. Die interessanteste epoche jener rundreise
ist seine zusammenkunft mit Luther in Wittenberg (7 November)
gewesen; heiteren muthes ist Luther zu dieser conferenz gegangen
(man denke an die kóstliche scene mit seinem barbier, dass er sich
so schmücke, damit des papstes legat denke: Ei der teufel, ist der
Luther noch jung und hat schon so viel unglück angerichtet, was
wird er noch thun?) im freimüthigsten tone hat er sich gegen
seinen widersacher ausgesprochen und dieser hat von dem großen
Deutschen durchaus nicht den eindruck empfangen, den man hätte
erwarten können; er fand nicht, wie einst ein anderer legat, bei jener
bestie mirabiles speculationes in capite suo. In einem vertrauten
briefe hat er seine geringschätzung über ihn offen ausgesprochen, *
und wenn sonst die berichte über jene zusammenkunft keineswegs
übereinstimmen, gewiss ist, dass durch Luther Verger nicht zum ab-
fall von Rom veranlasst wurde.
Dann eilte er nach Italien, um zu berichten und den lohn sei-
ner thaten in empfang zu nehmen; übermäßig groß fiel derselbe
nicht aus; Mai 1536 wurde er mit dem bisthum des kroatischen
städtchens Modrusch belehnt (mit etwas sauersüßer miene schreibt
er von diesem glück an seine freunde); daß er je dort sich aufge-
halten hat, ist nicht nachzuweisen und bald vertauscht er dasselbe
mit dem bischofsitz in seiner vaterstadt Capodistria. Er ließ sich
zum priester weihen und begann eine neue thätigkeit; ausführlich
hat er später in seinem widerruf die ceremonien beschrieben, die
er vornahm; wo er öffentlich auftrat, ist es nie ohne großen pomp
geschehen, denn er liebte stets äußeren glanz; aber auch mit der
theologie hat er sich mehr beschäftigt, als bisher; wie so mancher
.
1 Der brief vom 12 November 1535, den H. Lämmer in seinen
Analeeta Romana, Schaffhausen 1861, s. 128 ff. wörtlich anführt, ist
derselbe, von welchem vorher aus Pallavieini, [storia del Concilio di
Trento III, 18, 9 nur einige bruchstücke bekannt waren.
5
rechtsgelehrte des 16 jahrhunderts hat auch er das corpus juris mit
der bibel vertauscht.
Unterbrochen wurde seine bischófliche thätigkeit 1540 durch ,
eine reise, die er als begleiter des cardinals Hippolyt von Este nach
Frankreich unternahm, wo er am hofe Franzs I besonders dessen
schwester Margarethe von Angouléme kennen lernte; die unterhaltung
mit der geistreichen, der reformation geneigten frau über religiöse
gegenstände machte den tiefsten eindruck auf ihn !; reich beschenkt
vom kónige eilte er nach Worms, wo in dem bekannten religions-
gesprüche einer der letzten versuche zur vereinigung der beiden
getrennten kirchen gemacht wurde. In wessen auftrag Verger in
Worms erschien, ist immer noch nicht mit völliger klarheit er-
wiesen *; manche glaubten, der kónig von Frankreich habe ihn be-
auftragt. Klügere leute hielten diss für unwahrscheinlich, und hielten
ihn eher für einen verkappten gesandten des papstes, er selbst hat
sich auch später nicht darüber ausgesprochen. Eifrigst verkehrte er
mit katholiken und protestanten; 1 Januar 1541 hielt er vor den
versammelten abgeordneten und theologen eine rede über die ein-
heit und den frieden der kirche; sie war noch von ächt rómischem
geiste getragen und ragt keineswegs durch besondere tiefe der auf-
fassung oder durch neue ideen hervor, hat aber auch in ihrem theile
etwas dazu beigetragen, dass gerade weder der friede, noch die
einheit der kirche zu stande kam.
Aber der aufenthalt in Deutschland hatte eine ganz andere
folge, als er erwartet; statt des purpurs, auf den er sich (mit recht
oder unrecht) rechnung gemacht, mit welchem jedenfalls andere in
gedanken ihn schon geschmückt sahen, begegnete er külte und zu-
rücksetzung; man hatte ihn beim papste als heimlichen Lutheraner
verdächtigt und gerade sein bekanntsein mit vielen protestanten, sein
verkehr mit ihnen auch in Worms gab der verdächtigung schein-
baren grund, und überdiss begann in Italien die zeit aufrusteigen,
wo es bald zu den schwersten verbrechen gehörte, nicht bloß ketze-
rische gesinnungen, sondern auch nur ketzerischen umgang zu haben.
Eine andere Iyft wehte über die halbinsel, als der Jesuitenorden ge-
*
1 Siehe die begeisterte schilderung, die Verger in einem brief an
Vittoria Colonna von der königin von Navarra entwirft Lettere vol-
gari ed. 1542. I, 100.
2 Siehe darüber auch Hugo Lümmers Monumenta vaticana s. 305.
6
gründet wurde; die katholische kirche schickte sich vom jahr 1542
an, das verlorene gebiet in der welt wieder zu erobern, die ab-
gefallenen glieder auszustoßen oder zu bestrafen; von einem ora-
torium der liebe vernahm man nichts mehr, um so fühlbarer machte
sich die inquisition. Auch die edelsten und vornehmsten der na-
tion wurden nicht verschont; schmerzlich empfand Contarini, als er
von Deutschland zürückkehrte, diese wendung. Vittoria Colonna
gieng in das kloster zu Orvieto; bei manchen war eine völlige ver-
änderung der gesinnung hervorgetreten, wie bei Caraffa, dem stifter
der inquisition; andere, wie Occhino, Peter Martyr, Curioa, blieben
dem evangelischen bekenntnis treu, aber eilten über die Alpen, um
leben und freiheit zu retten; bald füllten sich die kerker und lo-
derten die scheiterhaufen, aber noch ein volles. menschenalter ver-
gieng, bis unter der eisernen hand der inquisition die letzten zuc-
kungen evangelischen lebens in Italien erstorben waren.
Unter diesen ketzerverfolgungen hatte frühe auch Verger zu
leiden; schon während seines letzten aufenthaltes in Deutschland
finden sich spuren, dass man ihn beim papste verdächtigte; sie
waren ihm selbst nicht verborgen geblieben. Obgleich selbst ver-
stimmt über die zurücksetzung und die geldverhältnisse seines bi-
schofssitzes, erschrack er doch sehr darüber und meinte am -leich-
testen über all diese unruhe und gefahr herr zu werden, wenn er
in einem buche die lutherische lehre und ihre anhänger widerlege.
Ausführlich hat er in einem selbstbekenntnis dargelegt, wie ge-
rade diss der weg geworden sei, ihn erst recht zum evangelischen
glauben zu führen; er war nicht der mann, um von seiner innern
überzeugung einen hehl zu machen oder das, was ihn lebhaft ergriff
und beschäftigte, zu verheimlichen; in seinen predigten trat die
rechtfertigungslehre in den vordergrund; an seinem bruder Giovanni
Battista, der unterdessen bischof von Pola geworden war, fand er
zu seinem innigsten. freude einen gesinnungs- und glaubensgenossen.
Auch in der gemeinde rührte es sich, und wenn auch keine katho-
lischen ceremonien abgeschafft wurden, Verger noch das päpstliche
Jubiläum rühmte, so war doch die bewegung so stark, daß die in-
quisition in Venedig sich bewogen fand, eine untersuchung einzu-
leiten, Liederliche mónche, gegen welche Verger gerecht, aber scharf
*
1 8 der widerruf Petri Pauli Vergerii, Tübingen 1558.
7
eingeschritten, waren die ankläger geworden. Die untersuchungs-
kommission fand außer einigen ketzerischen büchern nichts gravieren-
des, ja einer der inquisitoren hat ihm noch das lob eines katholi-
schen mannes und treuen seelenhirten gespendet; aber seines bleibens
auf dem bischofssitze war doch nicht lünger (Januar 1546). Mit
seinem bruder Giovanni Battista verließ er die heimath, um von
nun àn ein unstetes wanderleben zu führen; früher war diese un-
ruhige lebensweise seine lust und sein beruf gewesen, jetzt wühlte
er sie aus noth. Er flüchtete zuerst zu einem alten gónner und
vielvermügenden freunde, zu dem cardinal Hercules von Gonzaga;
treulich hat sich dieser des verdächtigen angenommen, aber er konnte
es nicht dahin bringen, dass man in Rom Vergers berufung auf das
versammelte Trienter concil, vor welchent er sich rechtfertigen wollte,
annahm; man fürchtete (und nicht mit unrecht) seine scharfe zunge,
sondern verlangte unbedingte unterwerfung; der vorladung vor sei-
nen inquisitor in Venedig folgte er nicht, die rückkehr in sein bis-
thum war ihm verschlossen, er hielt sich einige zeit in Riva auf,
da gab ein besuch in Padua seinem noch schwankenden entschluss
die letzte entscheidung.' Dort kam er nämlich an das kranken-
lager des unglücklichen advokaten Francesco Spiera, der eine zeit-
lang den evangelischen glauben mit voller begeisterung in sich auf-
genommen und bekannt hatte, aber aus angst vor den verfolgungen,
mit denen man ihn bedrohte, denselben feierlich abschwur, seitdem
von den schrecklichsten gewissensbissen gequält wurde und in völlige
verzweiflung versank, indem cr meinte, die sünde gegen den hei-
ligen geist (Matth. 12, 32) begangen zu haben. Den eindruck,
den das seelenleiden dieses mannes, der durch nichts getróstet wer-
den konnte und unversóhnt starb, auf Verger machte, hat er in
seinen 6 briefen und seiner vertheidigungsschrift ausgesprochen und
unverkennbar hat der anblick des verzweifelnden sehr dazu beige-
tragen, den schwankenden in seinem neugewonnenen glauben zu be-
festigen und die absicht, wenn sie je da war, um weltlicher vor-
theile willen oder aus furcht denselben zu verleugnen, weit von
sich zu weisen *. Der bruch mit Rom" wurde beschleunigt; als er
^
1 Über den process Vergers hat die rivista cristiana, Firenze 1878,
einige originaldokumente veröffentlicht; mir kam leider nur das sep-
temberheft zu gesicht.
2 Eine reihe sehr wichtiger documente über den process Spieras
8
sah, wie man seine besuche bei Spiera beargwöhnte, da übergab er
13 December 1548 eine vertheidigungsschrift dem bischof in Padua;
sie ist sein scheidebrief von Rom geworden, geschrieben mit dem
feuer einer gekrünkten unschuld, getragen von einer edlen ent-
schlossenheit, um Christi willen alles zu dulden; eiligst verlie er
dann Italien und floh über Bergamo nach Graubündten; seine lie-
genden güter hatte er vorher unter seine nüchsten verwandten ge-
theilt.
Selten hat ein übertritt so große aufmerksamkeit erregt, wie
dieser; die fülle waren nicht allzuhäufig, daß ein italiünischer bi-
schof, ein gewesener nuntius, der in die geheimnisse des Vaticans
einen tiefen einblick gethan, bisthum und vaterland, ehre und freunde
aufgab für einen neuen glauben, für eine ungewisse zukunft, und
Verger verhehlt nicht, dass es ihm schwer gefallen; in jener recht-
fertigungsschrift ruft er aus, er habe geglaubt, am ende seiner tage
angekommen zu sein und dem hafen der rulfe sich zu nähern, da
sei der hauptsturm über ihn hereingebrochen. Äußere und innere
gründe haben ihn gleichermaßen zu diesem schritte bewogen; sein
ehrgeiz war verletzt, die misstimmung mit der curie wurde blei-
bend, aber es wäre sehr ungerecht, die religiösen triebfedern leug-
nen zu wollen, die den letzten ausschlag gegeben haben.
Am 3 Juli 1549 sprach der papst vor versammeltem consisto-
rium seine absetzung und excommunication aus; einen entgegen-
kommenden schritt gegen Verger hat Rom, so lange der process
währte, nicht gethan, wohl aber ihn immer weiter in die bahn hin-
eingetrieben, die ihn zum abfall vom katholischen glauben führte,
und nachdem er einmal mit dem papstthum gebrochen, wollte auch
er von einer versöhnung nichts mehr wissen. Man hat später man-
chen versuch gemacht, ihn zum rücktritt zu bewegen, aber in seinen
briefen und schriften findet sich nicht die leiseste spur, dass er diss
im sinne hatte; wenn er mit seinen früheren bekannten nicht ge-
brochen hat, sondern vielfach den briefverkehr mit ihnen aufrecht
erhielt, so ist er dagegen mit dem papste in unaufhörlicher feind-
schaft; was er thun konnte durch wort und schrift, um das papst-
*
aus den venetianischen inquisitionsakten sind veröffentlicht in der zeit-
schrift für historische theologie. 1874, I, 71 ff. Dort ist auch eine pre-
digt erwähnt, die Verger über Spiera gehalten hat und aeiche der
inquisition neue nahrung für ihre angriffe bot.
9
thum herabzusetzen, das hat er redlich gethan; Rom hat ihn mit
gleicher münze bezahlt, gehasst und ihm nachstellungen bereitet,
wo es konnte; zu einer art von verdienst rechnete sich diss Verger,
denn mehr als einmal (s. brief 176) zieht er in seinen briefen den
uns so seltsam anmuthenden schluß: Ich muß bei Christo hoch be-
gnadigt sein, denn ich werde vom papste so sehr verfolgt und ge-
hasst ; und in seinem testament spricht er den kräftigsten fluch über
das papstthum aus: Und alle welt sage amen! (S. b. 97, a.)
Verger flüchtete über Bergamo ins Veltlin nach Chiavenna und
weiter hinein nach Poschiavo; der strom der italiänischen flüchtlinge
hatte sich schon lange dorthin ergossen, mehrere hundert hielten
sich in diesen thàlern auf, in denen man der heimath nicht zu ferne
war, wo die italiänische sprache vielfach verstanden und gesprochen
wurde und wo die vegetation noch farbe und charakter des schónen
südens trug. Das land stand unter bündtnerischer herrschaft und
die 3 bünde ließen es jedem cinwohner frei, sich zu der einen oder
andern religionsparthei zu halten; ebenso mühten sich Frankreich
und Spanien um die freundschaft der bergbewohner, wegen der
wichtigen pässe. Hier entfaltete Verger eine eifrige, vielgeschäftige
thätigkeit; aus seinem arsenal voll donnerkeile, die er gegen das
papstthum mitgebracht hatte, wie ein freund von ihm rühmt, schleu-
dert er jn kleinen, zahlreichen broschüren einen um den andern
gegen seinen todfeind; besonders um seine schriften drucken zu
kónnen, hat er in den jahren 1550 und 51 die errichtung einer
druckerei in Poschiavo eifrigst betrieben; daneben predigte er, nahm
eine pfarrstelle an, reiste umher und schloss neue verbindungen und
freundschaften, auch von politischen bestrebungen hat er sich nicht
ferne gehalten; aber während der 4 jahre, die er sich in Grau-
bündten aufhielt, brachte er es zu keinem bleibenden wolınsitz, zu
keiner festen stellung, zu keiner ruhigen, ersprießlichen thätigkeit.
Man ist dem manne, dem ein solcher ruf vorangegangen, mit großer
freundlichkeit entgegengekommen, gastfreundlich wurde er überall,
wohin er kam, aufgenommen, in Vicosoprano wurde er zum pfarr-
herrn erwühlt und seine beredtsamkeit, seine imposante persünlich-
keit, der eifer, mit welchem er sich gegen das papstthum aussprach,
hat der reformation manchen vorschub in jenen gegenden geleistet;
noch nach vielen jahren redete er gerne von »seinem« Veltlin. Aber
diese einfache pfarrstelle genügte seinem thätigkeitsdrang nicht; noch
10
im ersten sommer (1549) durchreiste er die ganze Sehweiz,' eine
stelle in Lausanne würe ihm angenehm gewesen, noch lieber wünschte
er unter die zahl der Berner geistlichen aufgenommen zu werden.
Bald richtete er seine spühenden blicke ins ausland, um dort eine
passende stellung zu finden; in England erweckte der jugendliche
kónig Eduard VI mit seinem eifer für die reformation die schönsten
hoffnungen der Evangelischen.* Heinrich II von Frankreich setzte
ilim einen. gehalt aus für seine bemühungen, Graubündten für
Frankreicl.zu gewinnen. (S. brief n. 204.) Aber die unterband-
lungen mit England zersehlugen sich und bald stellten sich im
Bündtnerlande misshelligkeiten genug ein. Es ging ibm wie so-man-
chem verbannten alter uud neuer zeit, dass er das gleichgewicht in
seinem wesen verlor; die erinnerung au das alte, die alte stellung,
das alte ansehen war noch nicht vergangen und das neue, die neue
heimath und thätigkeit war ihm noch nicht so lieb geworden, dass
er keine vergleichungen angestellt hätte. Seine tadler sagten, er
habe die bischofsmitra noch nicht ausgezogen, und er, der gewohnt
war, eine rolle in der welt zu spielen und aufmerksamkeiten zu
empfangen, beklagte sieh wohl darüber, dass man den flüchtling, der
um des evangeliums willen alles verlassen habe, zu wenig ehre. Ihm
erschienen die hohen berge unwirtlich, und wenn er dann die
Schweiz durehwanderte, so galt diss andern als trügheit und sie fragten,
warum er nicht seines pfarramtes warte. Unter den italiünischen
flüchtlingen war er der stellung nach entschieden der vornehmste
und ibm selbst gefiel es, nicht bloß mit allen seinen landsleulen in
verbindung zu stehen, sondern als ihr beschützer und fürsprecher
allenthalben aufzutreten; aber diese menschenfreundliche thätigkeit,
in welche sich auch einige eitelkeit mischte, trug bittere früchte;
nur sehr wenige jener vertriebenen verstanden sich die allgemeine
*
1 Über den aufenthalt Vergers in Graubündten s. de Porta, historia
reformationis eeelesiarum rwticarum, Chur 1772, 1. 2, 189 ff Meyer,
die evangelische gemeinde in Lokarno, Zürich 1836, I, 36 i. Trechsel,
die protestantischen Antitrinitarier, Heidelberg 1839, II, 107 ff.
2 8. den titel zweier schriften, die Verger dem könig widmete, in
Wellers übersicht der litterarischen thätigkeit des Pietro Puolo Ver-
gerio im Serapeum. Jahrg. iss. 65 ff. n. 18. 19. Weller giebt die
mir bekannte vollatündigste und genaueste übersicht über Vergers lit-
terarische thätigkeit.
11
achtung zu erwerben, wie Curio unı noch mehr Peter Martyr Ver-
migli; bei andern hörten die streitigkeiten unter einander und mit
den Schweizern gar nicht auf, sehr viele zeigten bedenkliche zu-
neigung zu den schlimmsten ketzereien (man denke an Gribaldo,
Socino und andere), mit allen war Verger gut freund und diss wurde
ihm in jenen aufgeregten zeiten übel ausgelegt. Ein lieblingsplan
von ihm war die vereinigung der italiänischen gemeinden unter ciner
eigenen synode, natürlich unter seiner leitung, es kam deshalb zu
unangenehmen erórterungen mit den rhütischen geistlichen , beson-
ders mit Phil. Gallicius und Joh. Comander, die im dienste ihrer kirche
ergraut waren und sich wenig von einem fremdling darein sprechen
lassen wollten; beide theile mógen bei diesem streiten den weg der
liebe und besonnenheit verlassen haben ; die rhätische confession,
die herbst 1552 angenommen wurde und allen irrlehren einen festen
damm entgegensetzen sollte, drückte Verger den wanderstab in die
hände ; einen ruf, der vom herzog Christoph in Württemberg an ihn
ergieng, nahm er an.
Wie herzog Christoph mit Verger bekannt geworden, ist nicht
nachzuweisen. Beim reichstag in Augsburg 1530 und am hofe Fer-
dinands hatte Verger gewiss öfters von dem herzoglichen crben
Württembergs gehört, fiel doch die eroberung Württenbergs durch
die schlacht bei Lauffen 1534 gerade in die zeit seines aufenthaltes
in Deutschland '; das wahrscheinlichste aber ist, dass die edle her-
zogin Renata von Ferrara, die tochter Ludwigs XII, die bekannt-
schaft der beiden vermittelte; Renata war dem evangelischen glau-
ben innigst zugethan und wünschte ihre töchter an evangelische
deutsche fürsten zu vermählen; ihre wünsche trafen zusammen mit
einer art lieblingsbeschäftigung Christophs, ehen zwischen den fürst-
lichen familien zu vermitteln. um auch dadurch die verbreitung des
evangelischen glaubens möglichst zu fördern. Schon 1546 wollte
Christoph die älteste princessin Anna mit dem damaligen kurprinzen
Johann Friedrich dem mittleren vermählen. Die sache zerschlug
sich wegen des schmalkaldischen krieges und Anna heirathete den
herzog Franz von Guise; jetzt (1553) wurden diese bestrebungen
mit der zweiten tochter Lucretia erneuert, und in den ersten briefen
*
1 Siehe den nuntiaturbericht Vergers über diesen krieg in H.
Lüámmers Monum. vatic. s. 158 ff.
12
dieser sammlung treffen wir Verger, der mit dem hofe von Ferrara
längst bekannt war, mitten in diesen verhandlungen * Christoph
wollte Verger wohl schwerlich als professor an der universität Tü-
bingen anstellen, jedenfalls würe er sehr bald von diesem plan ab-
gekommen; und wenn er ihn auch als universitütsverwandten betrachtet
wissen wollte (s. br. n. 230), eine lehrthätigkeit hat Verger nie ge-
habt, der deutschen sprache ist er ohnediss nie mächtig geworden
(s. br. n, 183); Als mann, der um des glaubens willen seinem
bisthum entsagt hatte, schätzte er ihn; wegen seiner genauen kennt-
nis des papstthums, sowie wegen seiner ausgebreiteten bekannt-
schaften hoffte er den gewandten Italiäner als vorkümpfer des pro-
testantismus, als diplomatischen agenten und correspondenten ver-
wenden zu können. April 1553 verließ er Graubündten * Anfang
Mai war er in Tübingen eingetroffen; Bullinger hatte ihm ein em-
pfehlungsschreiben an Brenz mitgegeben; eiligst macht er sich daran,
die Confessio wirtembergica ins Italiänische zu übersetzen, sowie das
Syntagma: suevieum, ebenso will er den catechismus von Brenz in
seine muttersprache übertragen, sich mit diesen druckschriften nach
Italien begeben und sie dort überall verbreiten. Dem herzog, der
in freundlicher fürsorge im hause Melehior Volmars ihm quartier
angewiesen und den befehl gegeben hatte, dem drucke kein hinder-
nis im den weg zu legen, verheißt er großen erfolg von dieser thä-
tigkeit (s. br. n. 1). In württembergische dienste war er aber
noch nicht getreten; noch‘ nennt er Graubündten locum ministerii
sui. Dorthin kehrte er schon im August zurück (9 August schrieb
er von Ohur aus br. 4); er hatte sich in Württemberg land und
leute angesehen, der herzog batte ihn mit vollmachten für die
*
1 Siehe Müller, entdecktes süchsisches stantskabinet II, 90 bis 133.
Stälin, wirt. Gesch. IV, 649.
2 8. Meyer, die evangel. gem. in Lokarno I, 79. Dagegen beruht
die behaupfung Meyers, dass er schon anfang 1552 einen ruf von her-
zog Christoph erhalten, auf einem irrthum, wie schon Heberle, in stu-
dien der evangel. geistlichkeit Württembergs 1842, XIV, b, 48 bis 90 ver-
muthet hat. Die annahme von Sixt, dass Verger schon 21 Januar in
"Tübingen gewesen sei, gründet sieh auf einen brief Vergers an Bul-
linger, der dieses datum trägt (Porta IL, 254); aber statt Januar muß
es wohl Juni heißen, da es unmöglich ist, dass Verger am 16 Januar
noch nicht einmal in Chur und am 21 schon in Tübingen war, beson-
ders bei tiefem schnee; de Porta ll, 167.
13
ferrarische heirath versehen, aber nach Italien selbst gelangte Ver- :
ger nicht; der weg war ihm zu geführlich, der nachstellungen zu
viele; die heirathsangelegenheit wurde wegen des kriegs zwischen
Moriz von Sachsen und Albrecht von Brandenburg hinausgezögert,
aber die herzogin rieth Verger die stellung bei Christoph anzuneh-
men, und da um dieselbe zeit der thronwechsel in England jede
aussicht, dorthin zu kommen, vereitelte, überdiss die prediger in
Graubündten von den versuchen Vergers, den catechismus von Brenz
in ihren gemeinden zu verbreiten, und so durch lutherische dogmen
verwirrung im reformirten lager hervorzurufen, keineswegs erbaut
waren und ihm diss deutlich zu fühlen gaben, so nahm Verger, der
sich in Graubündten vor den päpstlichen nachstellungen nicht mehr
sicher sah (s. br. n. 5), das ihm von Christoph angebotene asyl an;
er wil nichts als sicherheit und ruhe, wo er mit seinem beschei-
denen hausbalt (er war zwar nicht so klein, 3 bis 4 personen) un-
angefochten leben könne und wäre es mitten in den wäldern (br.
n. 5).
In einem freundlichen briefe vom 10 Oct. 1553 (n. 7) stellte
herzog Christoph ihm die wahl seines aufenthaltes in Württemberg
frei, schlug aber als den passendsten ort Tübingen vor wegen des
umgangs mit so vielen gelehrten männern; einen monat später
(16 Nov. brief 7a) wurde der eigentliche vertrag, wenn man so sa-
gen kann, sowie die besoldung festgestellt; Verger wurde consiliarius
des herzogs; mit fürstlicher liberalität ließ ihm sein neuer herr ein
bedeutendes einstandsgeschenk überreichen, sorgte dafür, dass der
abt Johann von Hirsau ihm und den seinigen ein paar stuben und
kammern, keller und küche einräumte; später wurde der gehalt be-
trächtlich erhöht (ende 1562 br. 169); im jahr 1559 bezog er ein
haus, das dem abt vou Blaubeuren gehörte (br. 240), später wohnte
er bei der wittwe eines katholischen arztes um 55 fl. zur miethe
(br. 249). Auch einen garten oder weinberg besaß er, um fremde
sámereien, die er mitgebracht, zum gemeinen besten dort anzu-
pflanzen (br. 74. 75) *.
*
1 Fischlin, memoria theologorum wirtenbergensium, Ulm 1710, suppl.
s. 116 ff. giebt an, Verger habe einen weinberg in der nühe des her-
zoglichen stipendiums (des jetzigen evangelischen seminars) gekauft und
'dem stipendium vermacht. Vgl. dagegen brief 169, aus dem hervorgeht,
14
Sein wirkungskreis war kein fest umgrünzter; gerade als cor-
respondenten und diplomatischem agenten lag ihm das verschiedenste
ob; zu allen möglichen sendungen benutzte ihn Christoph, nach Polen,
Graubündten, an den Rhein; docl ist nicht zu verkennen, dass be-
sonders in späteren jahren wichtigere diplomatische verhandlungen
ihm nie anvertraut wurden; die stets aufs neue angetragenen dienste,
z. b. nach Trient oder Frankreich zu gehen, wurden freundlich
aber entschieden abgelehnt und die krünkliebkeit des betagten man-
nes gab oft einen bequemen vorwand, seine dringendsten bitten ab-
zuschlagen. Die nachrichten, die er von seinen zahlreichen cor-
respondenten oder die er bei der begegnung eines durchreisenden
gesandten oder bischofs erfuhr, hatte er dem herzog mitzutheilen;
die quellen waren nicht immer lauter und seine auffassung nicht
immer die richtige; von seinem eifer und seinen raschen schlüssen
sticht die kühle, besonnene kritik, die herzog Christoph ausübte und
die als marginalbemerkungen zu Vergers briefen deren interessantesten
commentar bilden, merkwürdig ab. Seine hauptthütigkeit war aber
so zu sagen eine kirchenpolitische, das evangelium in den ländern,
wo es um seine existenz rang, zu unterstützen und zu verbreiten
und dem papstthum möglichst viel schaden zuzufügen. Darum reiste
und schrieb Verger, deswegen betrieb er die übersetzuug der bibel
ins Slavische; hier etwas großes gethan oder auch nur gewollt zu
haben, hielt er für seines lebens ruhm und diese wirksamkeit,
wünschte auch herzog Christoph. Von den 12 jahren, welche er in
Württemberg zubrachte, ist kaum eines vergangen, das ihn nicht iu
ferne gegenden geführt.hütte; aber auch sonst war er stets auf der
fahrt. Bald kommt ein italiänischer cardinal, dann ein französischer
gesandter, irgend einer von den unzählichen, die er zu seinen aller-
nächsten freunden rechnet; er muss hin, ihn zu sehen und zu spre-
chen. Unrubig und viel bewegt ist diese lebensweise, aber gerade
nach Vergers geschmack. Auf seinen reisen sucht er auch seine
eigenen bücher und schriften so viel als möglich zu verbreiten,
manchmal nimmt er ganze ladungen davon mit und veranstaltet des-
wegen vorher noch neue auflagen,
Was er in Graubündten angefangen, setzte er fort; es erschien
*
dass er den stipendiaten-weinberg Selaé Fert (warscheinlich ohne
pacht) erhalten hat.
15
eine reihe kleiner scbriftchen, flugschriften und broschüren, welche
irgend eine that des papstthums, einen aberglauben der katholischen
kirche geiselten; oder er übersetzte einen deutschen catechismus,
richtete einen trost- oder mahnbrief an seine freunde in Italien
oder focht eine persónliche fehde aus.
Sie waren meistens von kleinem umfang, hüufig nur wenige
bogen oder seiten stark; manche wurden in briefform gefaltet und
den bekannten und freunden in die häuser geschickt, um so die
wachsamen augen der inquisitoren zu teuschen; lodernde feuerfunken
sollten sie sein, durch welche er das gebüude des papstthums in
flammen zu stecken glaubte. ‘Großen erfolg hoffte der sanguinische
und eitle mann von seinen schriften (s. br. 2); häufig findet sich
in seinen briefen der ausruf: noch nie sei er so beschäftigt ge-
wesen, als jetzt zur ehre Gottes. Seiue zeitgenossen urtheilten nicht
immer so günstig; leichte waare nennt sie Curio, bei vielen wäre
es kein schade gewesen, wenn sie das licht der welt nicht erblickt
hätten; der Graubündtner prediger Gallicius schreibt: Vellem tamen
ut plus doceret quam exclamaret'; und Bullinger warnt: Man hat
die jahre her wohl erfahren, was er für büchlein hat lasseu aus-
gehen, sine nomine, falso sub nomine und zum theil famosos libellos,
nichts denn spötteln und schmähen, nichts. fruchtbares. * Auch her-
zog Christoph ließ ihm manche mahnung zugehen; strenge hielt der
herzog darauf, dass er ihm jede schrift vorlege, ehe er sie heraus-
gebe, lobte was zu loben war, sprach aber ebenso offen sein miß-
fallen aus; eine schrift Vergers über das council von Trient ließ der
herzog, nach dem gutachten von Brenz, gar nicht drucken, da das
meiste aus Sleidan abgeschrieben sei, und als Verger die anmer-
kungen zum Catalogus Hiereticorum herausgab, schrieb Christoph,
weil viel historisches darin euthalten sei, solle Verger sehen, dass
das, was er anführe, certum sei, damit er nicht reprehendiert werde
(br. 240). Eine unwillkührliche selbstkritik über sich übt Verger in den
wahren worten: Multa enim scribuntur, quz postea non inveniuntur vera
(br. 143). Die strenge censur des herzogs ist aber nicht nur aus
den pressverhältnissen der damaligen zeit zu erklären, sondern auch
aus dem umstand, dass Christoph meistens die kosten des druckes
1 S. De Porta II, 168.
2 Meyer, die evang. gemeinde in Lokarno II, 243.
A 16
trug, die Verger, dessen feder nie ruhen konnte, freilich ste so
gering als möglich darzustellen suchte. Doch gelüstete Jen s ^ en
Italiäner gegen den stachel zu lücken, wo er konnte. Manche rift
von ihm erschien unter einem pseudonym oder außerhalb Wür .em-
bergs oder war der druckort falsch angegeben, oft ohne das. ein
grund vorhanden gewesen würe, namen und ort zu verbergen. Die
päpste, durch die scharfen hiebe, die Verger nach allen seiten aus-
theilte, tief verletzt, ließen seine schriften durch die inquisition auf-
greifen und vernichten, wo sie konnten; diese verfolgungswuth und
der kleine umfang der schriften, weswegen sie der zerstórenden
unbill der zeit leichter erlagen, als größere werke, bewirkten, dass
Vergers schriften auf den bibliotheken so selten zu treffen sind, ob-
gleich er ein schriftsteller von großer fruchtbarkeit war und ob-
gleich von einigen 4 bis 5 auflagen erschienen waren, Von der ge-
sammtausgabe seiner werke, die er am abend seines lebens unter-
nahm, «um der welt etwas zu hinterlassen, nicht an geld, aber was
der sache Christi nützen künne« (brief 247) und welche etwa 4
bände umfasst hätte, ist nur der 1 band vollendet worden *, In die
theologischen streitigkeiten der protestanten, die in allen deutschen
gauen so heftig entbrannt waren, besonders in den abendmahlsstreit,
bat er sich glücklicherweise nicht eingelassem; als er längere zeit
in Württemberg war, erklärte er, die lutherische auffassung der
einsetzungsworte sei die richtige, und nicht minder beklagt er eifrig
in den briefen an Christoph, dass. in Polen und Frankreich die re-
formierte ansicht immer‘ mehr boden gewinne; aber diese klagen
sind doch mehr schein gewesen, denn im grunde hat er den unter-
schied der beiden lehrmeinungen für nicht sehr bedeutend gehalten
und so ist ihm der übergang aus dem reformierten lager in das lu-
therische nicht allzu schwer geworden. Ein negatives verdienst könnte
man eher darin finden, dass er den unitarischen und antitrinitari-
schen irrlehren, denen seine mitvertriebenen landsleute so schnell
‚zufielen, stets abgeneigt war, und herzog Christoph konnte daher
mit fug und recht ihm das beste zeugnis der rechtgläubigkeit aus-
stellen (br. 182a).
Sein haus in Tübingen ist von besuchern und gästen nie leer
*
1 8. über Vergers schriften die schon angeführte zusummenstellung
von Weller im Serapeum, jahrg. 19.
17
gewesen; dass er für seine neffen nach besten krüften sorgte, wurde
schon erwähnt; aber überdiss drängte sich ein ungezühltes heer
von bittstellern aller art und aller nationen um ihn, seinc vielen
»freunde« und bekannten wiesen ihm dieselben zu, und gewiss ge-
hört seine bereitwilligkeit , jeden verbannten und vertriebenen zu
‚unterstützen, ihn zu empfehlen und für ihn zu bitten, zu den liebens-
würdigsten seiten seines charakters. Da ist es ein märtyrer des
evangeliums Baldus von Albona, der in den venetianischen kerkern
schmachtet, dann 2 gefangene, die kaiser Maximilian in gewahrsam
hält, dann ein graf Julius von Thiene, der in Württemberg auf-
nahme sucht, ! dann die Spanierin Isabella Manriquez, die gar ver-
schiedene anliegen hat, die löwen auf dem schloß in Tübingen zu
sehen wünscht, aber auch liebhaberin von gutem essig ist, dann
kommt ein portugiesischer spielmann u.s. w.; für sie alle und noch
viele andere schreibt Verger mit seiner nimmer müden feder und
für sie alle mußte herzog Christoph helfend eintreten. Überdiess
führte Verger einen ziemlich großen haushalt; er war gewohnt
gewesen, groDartig aufzutreten und suchte diese lebensweise auch
später iu veränderten umstünden beizubehalten, stets hat er einige
diener und pferde (einmal deren 7), immer einen sekretür; seine
briefe sind nur von ihm unterzeichnet und wenn seine neffen auch
dieses amt háufig versahen, so wollten sie doch auch auf des oheims
kosten leben. So kam es, dass der gehalt, der für die damaligen
zeiten gewiß bedeutend war und später ausehnlich erhöht wurde,
immer weniger zureicheu wollte; das fortwührende reisen und seine
zunehmende kränklichkeit, welche theure badekuren veranlasste,
brachten ihn in bestündige geldverlegenheit. Schon aus Italien hatte
er den unschönen ruf mitgebracht, dass sein hauptbestreben sei,
geld zusammenzuraffen, wo er kónne; in der Schweiz wurde ilim
dasselbe nachgesagt und in dem zeitraum, welchen diese briefe um-
schließen, macht es einen wahrhaft kläglichen eindruck, wie die
vermögensverhältnisse von jahr zu jahr unregelmäßiger und die bit-
ten um geld häufiger und dringender werden. Brief 98 klagt er,
wie der apotheker ilım 50 fl. abgenommen und überdieß nur alte
Ld
| Sein gesuch und das gutachten der württembergischen rüthe, in
welchem eine hauptrolle spielte, dass er seinen eigenen pfennig ver-
zehre, gehören zu den am meisten charakteristischen der sammlung
(br. n. 36 ff.).
Verger 9
18
und ranzige mittel dafür gegeben habe; ein anderes mal hat ihn
Baden-Baden (br. n. 113) oder das Wildbad vollständig ausgezo-
gen (br. 161), aber er will nicht beschwerlich fallen; dann müchte
er seinen auf Georgii verfallenen gehalt schon im Januar beziehen
(br. 170) und wie er am verfalltermin die fruchtbesoldung nicht so-
gleich auf den tag erhält, schreibt er stracks dem herzog und be-
klagt sich bitterlich (br. 181). Zu seinen reisen entlehnt er gerne
pferde vom herzog; ein einfaches frommes thier will er (br. 192),
er wolle gewif es unversehrt zurückgeben. Aus Polen hat er einige
zobelpelze mitgebracht und so lange trügt er sie dem herzog an,
bis dieser endlich sie abkauft (br. 101). In Chur bat er sich so
verschuldet, daß er um Christi willen bittet, ihn doch auszulösen
(br. 155); gerade die letzten briefe Vergers enthalten nichts als
den ruf: geld, geld! Nur ein einziges mal ist ihm eine geldsumme
klein erschienen, als er in Chur wegen einer injurie gegen den spa-
nischen gesandten um 25 kronen gestraft wurde (br. 202a), da
spricht er von pecuniola; freilich bittet er unmittelbar darauf den
herzog um geld; der bote. den er abschicke, solle es doch sogleich
mitbringen.
Mit bewundernswerther geduld und freigebigkeit hat herzog
Christoph diesen sturm von bittgesuchen ausgehalten; wenn Verger
immer wieder auf die reise nach Poissy oder Trient zurückkommt,
mit ruhiger freundlichkeit wird die abschlügige antwort ertheilt; so-
weit es nur möglich ist, gewährt auch Christoph die bitten, und
nimmt es nicht übel, wenn Verger auch mit kleinigkeiten ihn be-
helligt, um weinbergpfähle bittet (br. 200) oder für seinen neffen
Aurelius eine büchse reklamirt, welche ein herzoglicher fórster dem-
selben abgenommen (br. 1992). Nie hat Christoph seinen diener im
stich gelassen; zu einer reise nach Graubünden gab er ihm 200 fl.;
ein andermal bekam er ein »badtgeld« (br. 131) und noch dem
letzten briefe, den Verger wenige tage vor seinem tode erhielt, war
eine beträchtliche geldsumme beigeschlossen (br. 227) und mit recht
foBen die briefe Vergers über von dem edelmuth des gnàdigen
fürsten. Dem vielangegangenen herzog darf man es dann auch
nicht verüblen, wenn er unmuthig über das fortgesetzte betteln in
den klassischen ausruf ausbricht: »Diser khumbt Alle tritt vnd helt
vmb geldt An; soll Ainest mit Ime Abgerechnet werden vnd so
man Ime wass zu thuen, solches Ime bezallen« (br. 252) und ein
19
anderesmal vorsorglich bemerkt: »doch das die quittung gestellt
werde, sonst khem er wider« (br. 244). Auch mag die herzog-
liche kasse nicht immer zum besten bestellt gewesen sein; als Ver-
ger wieder einmal um 100 fl. bittet, läßt Christoph zurückschreiben,
er babe nicht soviel geld bei sich, da er nicht in Stuttgart sei
(br. 215).
Im allgemeinen ist es ein schönes vertrauensvolles verhältnis
gewesen, in welchem der herzog zu seinem rathe stand; besonders
gegen auDen ehrt er ihn, wo es nóthig ist, noch 1564 spricht er
von singularis gratia, die er zu ihm habe (br. 198) und der brief,
in welchem Christoph ihn seinem fürstlichen collegen Albrecht von
Preußen empfiehlt, ist ein ehrenvolles denkmal der wirklichen hoch-
schátzung. die Christoph für ihn hatte und der schönste lobspruch,
der ibm aus hohem munde zu theil geworden ist (br. 1822). Verger
seinerseits that alles, was er konnte, um seinem landesherrn zu ge-
fallen; er pries ihn wo er konnte und seiner worte manche streifen
nahe an schmeichelei, wie es denn auch zu den sonderbarkeiten ge-
hört, die uns abstoßen, dass er dem herzog regelmäßig berichtet,
wann er das heilige abendmahl genommen oder bedauert, dass er
es nicht zugleich mit dem herzog habe nehmen können. Sollte es
vielleicht ein beweis seiner rechtgläubigkeit sein? Wenn Christoph
ihm etwas abschlug oder ilın zurecht wies, s. z. b. 22, hat er viel-
leicht im stillen geseuftzt und gemurrt, aber in seinen briefen schlägt
er den ton der geduldigen ergebung an, wie es sich für einen
Christen gezieme, der des herzogs willen für Gottes willen ansehe,
wie er umgekehrt bei jedem einfall und projekt, das ihm in den
sinn kommt, die phrase auwendet: der heilige geist habe ihm dies
eingegeben.
Mit den herzoglichen beamten dagegen war das verhültnis
nicht immer ein angenehmes; den derben Schwaben waren die frem-
den gäste, die sich keineswegs durch demuth auszeichneten, und
' immer mit neuen ansprüchen auftraten, widerwärlig, auch fingen die
heißblütigen Italiäner gerne streit und hader an und so kam es
zwischen ihnen und den herzoglichen beamten, welche die mühe des
geldanschaffens manchmal schwer empfanden, zu unerquicklichen
Scenen.
Mit den professoren der universität, mit den geistlichen lebte
Verger im allgemeinen friedlich; vorübergehend war die zwistigkeit
9 *
20
mit Eisenmann, der Verger nicht das h, abendmalıl reichen wollte
(vielleicht sah er in Verger einen Oryptokalvinisten ?). Durch her-
zogliches machtgebot kam ein vergleich zu stande'. Viel verdrießlicher
waren die hündel mit dem schwindler und abentheurer Scalichius;
auch Verger war nicht ganz ohne eigene schuld in dieselben hinein-
gezogen worden, durch eine lange reihe von briefen zieht sich die
widerwärtige angelegenheit, sie hat Verger viel geschadet und ihm
von herzog Christoph manchen verweis eingetragen (br. 96 ff.).
Über die ersten jahre, die Verger in Württemberg zubrachte,
fließen die quellen nicht allzureichlich (nur 18 documente in den
jahren 1553 und 54); das wichtigste ereigniss, das sie erwähnen,
ist eine reise nach Straßburg (Oct. 1554, br. 12), wo er mit Sleidan
zusammentraf, der ibm von früher bekannt war; nun war er damit
beschäftigt, sein geschichtswerk durchzusehen und neues und unbe-
kanntes dem forscher mitzutheilen; Sleidan hat sich dankbar gezeigt,
indem er Vergers leben und tbun ausführlicher behandelt hat, als
das von manchem andern gleichbedeutenden manne; wie weit Ver-
gers angaben sonst verwendbar und richtig waren, läßt sich freilich
nieht mehr nachweisen. Eine reihe von 18 schriften des verschie-
densten inhalts hat in jenen zwei jahren die presse verlassen (siehe
die titel im serapeum jg. 19. N. 40. 46—63); von manchen seiner
schriften jetzt und in späteren jahren gibt er an seinen entschluss,
sie zu schreiben, den fortgang, den das werk nimmt, auch wenn der
erste bogen fertig geworden; aber bei mindestens ebensovielen fehlt
jeder anhaltspunkt in den noch vorhandenen briefen; durch die ver-
gleichung von beiden erhält man ein bild von Vergers vielumfassen-
der thätigkeit, welche ein landsmann treffend mit den worten ge-
würdigt hat: er glaube, daß nichts ohne ihn geschehen könne.
Auch im jahr 1555 rührte sich seine feder; (s. Serap. N. 64
bis 67) der herzogiu Sabina von Württemberg widmete er eine re-
ligióse schrift »unseres herrn Jesu ablassbrief« (Ser. 67); Reginald
Pole hatte sehon 1554 in einer flammenden rede den kaiser auf-
gefordert zu den waffen zu greifen, 55 vertheidigte er die einheit
der kirche in einer besondern schrift. Verger gab beide werke
seines früheren freundes, mit welehem er auch nicht mehr in der
*
1 Nach mittheilungen aus dem Stuttgarter k. archiv.
21
frage über die einheit zusammenstimmte, heraus, mit scholien ver-
sehen (ser. n. 60 und 66). Aber von ganz anderer wichtigkeit ist
sein zusammentreffen mit Primus Truber, dem reformator Krains,
dem übersetzer der bibel in die südslavische sprache. Als die nieder-
lage der protestanten im schmalkaldischen kriege diesen merkwür-
digen mann aus amt und heimath vertrieben, hatte er sich nach
Deutschland geflüchtet und durch vermittlung von Veit Dietrich in
Rothenburg an der Tauber und spüter in Kempten eine prediger-
stelle gefunden (1548 ff.) Um mit seinen landsleuten in geistiger
verbindung zu bleiben und die reformation möglichst zu fördern,
unternahm es Truber, die slowenische sprache in buchstaben und
schrift zu fassen und so den seinigen die möglichkeit einer eigenen,
selbständigen litteratur zu geben. 1550 erschien in Tübingen ein
abecedarium und ein catechismus in slowenischer sprache aber mit
deutschen und lateinischen lettern pseudonym. In seinem vater-
lande wurden diese arbeiten mit großer freude aufgenommen, aber
dem wunsche, andere schriften, eine postille und bibelübersetzung
herauszugeben, stellten sich unüberwindliche schwierigkeiten ent-
gegen; von Krain und Kürnthen aus wurde nun Verger auf Truber
aufmerksam gemacht; es ist nicht unmöglich, daß er noch in Italien
von den evangelischen predigten dieses mannes gehórt hatte, nach-
weisen läßt sich aber eine frühere bekanntschaft nicht; diese lit-
terarische thátigkeit war ihm jedenfalls unbekannt. Einen aufent-
halt in Góppingen, December 1554 und Januar 55, benützte er, um
mit Truber in Ulm zusammenzukommen, da er sich nicht getraute
nach Kempten zu reisen. Mit aller geschäftigkeit, mit welcher
Verger jedesmal einen neuen Gegenstand ergriff, bemächtigte er
Sich dieser sache; alle bedenken Trubers, der die schwierigkeiten
der unternehmung deutlich vor augen sah, auch mit edler beschei-
denheit seine geringen kenntnisse in den alten sprachen als stórend
hervorhob, überwand Verger mit siegender beredtsamkeit; er ver-
sprach nach krüften dafür zu wirken, stellte geldbeiträge nach allen
seiten hin in aussicht, bot den schutz, und die hülfe herzog Chri-
stophs an und nun wurde das werk rüstig unternommen. Die luthe-
rische bibelübersetzung wurde zu grunde gelegt und von Truber
das evangelium Matthäi in das Slowenische (Windische) übersetzt
(br. 20); Juli 55 war dies vollendet (br. 30); hocherfreut hatten
sich die landsleute Trubers über dies edle werk geäußert, ihrerseits
22
ebenfalls geldmittel in aussieht gestellt; nun brachte Verger durch
eine zusammenkunft mit Truber in Blaubeuren es dahin, dass der-
selbe seine pfarrstelle in Kempten aufgab und nach Reutlingen zog,
um den druck zu leiten und zu überwachen, worin ihm Verger zur
seite stand. 18 August 1555 wurde der erste druckbogen des Mat-
thäus dem herzog überreicht und triumpfirend ruft Verger aus: jam
sclavice loquitur (Matthaeus) qua lingua nunquam antea usus fuit
(br. 32). Wie weit Verger an der übersetzung selbst theil genom-
men, ist nieht ganz klar; er redet von nostra versio (br. 18), ge-
steht dann freilich auch, Truber sei multo peritior in ea lingua (br. 31).
Kenntnisse der slowenischen sprache hatte Verger, sehr groß sind
sie schwerlich gewesen und von der übersetzung wird wohl ein ge-
ringer theil auf ihn fallen, aber sein verdienst war, daß er die sache
nach außen hin mit all der energie, die ihm bei solch neuen unter-
nehmungen zu gebot stand, vertrat; schrieb er ja einmal im ersten
fener der begeisterung: ein römischer cardinal wolle sich auch da-
bei betheiligen (br. 27). Dadurch, daß er nach außen hin seinen
namen statt des in Deutschland unbekannten Trubers an die spitze
stellte, daß er in dem weiten kreise seiner gönner und bekannten
das interesse dafür weckte und an allen thüren um geldunterstützung
anpochte, hat er das unternehmen, das vieler wunsch war, das auf
der grenze zwischen scheitern und fortsetzen schwebte, materiell
möglich gemacht; ohne ihn wäre Truber schwerlich von seinen klei-
neren versuchen -zu der bibelübersetzung vorgeschritten, aber nach-
dem einmal das werk im flu& war, trat Truber und später Ungnad
in den vordergrund, Verger selbst hatte seine thätigkeit andern ge-
bieten zugewendet; seine reisen nach Preußen und Polen nahmen
ihn in anspruch, doch zeigte er in manchfachen äußerungen, daß er
nicht alles interesse an jenen arbeiten verloren hatte (br. 66. 70).
Auch eine reise, die er von Wien aus in jene gegenden unternahm,
diente wohl der Übersetzungsaugelegenheit, s. Le Bret IX, 117.
Eiumal bietet er sogar dem lierzog eine schon vollendete über-
setzung der bibel in das krobatische (dalmatisch-illyrische) an, deren
druck viel weniger kosten verursachen würde, allein die sache hatte
keine weitere folgen (br. 85). Zu einem zerwürfnis mit Truber war
es auch gekommen; gerüchte, dass Truber schwärmerische, keze-
rische ansichten hegte, waren ausgesprengt worden und Verger war
nicht unbetlieiligt bei diesen beschuldigungen; in einer eigenen
23
schrift muste sich Truber rechtfertigen; später trat wieder eine
versóhnung zwischen beiden ein, denn am sterbebette Vergers stand
Primus Truber und tröstete den sterbenden mit geistlichem zuspruche
(br. 228). *
Aber in ganz anderer, großartiger und uneigennüziger weise
widmete diesem segensreichen werke seine volle thütigkeit Haus v.
Ungnad, freiherr von Sonnegg; als Truber jene schüchternen ver-
suche unternahm, war er noch statthalter in Steiermark; durch ihn
wurde Verger, der mit ihm schon frühe bekannt gewesen sein mub
(br. N. 239), auf Trubers thun aufmerksam gemacht; und als Un-
gnad selbst von dem katholischen Ferdinand gezwungen wurde, die
hohe stellung, in welcher er ein volles menschenalter hindurch in
krieg und frieden treulich dem haus Österreich gedient hatte, aufzu-
geben, weil er sich von seinem evangelischen glauben nicht lossagen
wollte, so widmete er den abend seines lebens und den rest seines
vermügens dem friedlichen werke, die bibel und religióse schriften
in die sprache der völker übertragen zu lassen, welche er einst in
voller manneskraft als statthalter regiert und als krieger gegen den
halbmond geführt hatte. Herzog Christoph wies diesem edlen ver-
triebenen, dessen er sich auch in manchen staatsgeschäften bediente,
diesem ächt evangelischen ritter ohne furcht und tadel, in Urach
MEE
1 8. über diese ganze angelegenheit Schnurrer, slavischer bücherdruck
in Würtemberg im 16 jahrhundert. Tübingen 1799. Kostrencié, Ur-
kundliche beiträge zur geschichte der protestantischen literatur der
Südslaven in den jahren 1559 bis 1565. Wien 1874. Die obige dar-
stellung gründet sich besonders auf sehr werthvolle mittheilungen,
welche hr. pfarrer Elze in Venedig mir gütigst zusandte und wofür ich
hier herzlichen dank ausspreche; seit jahren ist er mit studien über die
krainische litteratur im 16 jahrhundert beschüftigt und wohl der ge-
naueste kenner dieser übersetzungsarbeiten. Das buch von Kostren(ic
enthált nur die ungnadische periode des slavischen bücherdrucks und
hat nur wenige notizen über Verger. Der schlimme verdacht, in den
Verger gerieth, von den für die übersetzung bestimmten geldmitteln
' etwas zu andern zwecken verwendet zu haben, wird Kostrencié s. 6
ebenfalls ausgesprochen. Dass Verger slowenisch verstand, beweist
seine schrift: Ena molitoh tiv kerszhenikou etc. Oratione de persegui-
tali e forusciti per lo Evangelio e per Giesu Christo Sixt. s. 601. N. 86.
Serap. s. 100. N. 126, welche hr. Elze mit aller entschiedenheit Verger
‚ suschreibt, der sie übersetzt habe; vielleicht habe Truber sie corrigiert.
Die trennung Vergers und Trubers setzt hr. Elze in das jahr 1557.
24
wohnung und zuflucht an; dort wurde 1559 eine eigene druckerei
. errichtet, an welcher auch Truber thätig war; so lange Ungnad lebte
(f 27 December 1564), stand sie in höchster blüthe und eine reihe
von werken in dalmatisch-illyrischer sprache (damals krobatisch ge-
nannt) mit glagolischen, kyrillischen und lateinischen lettern ge-
druckt, ist aus jener officin hervorgegangen, die somit die erste
bibelanstalt ist, von welcher die evangelische geschichte kenntniß
hat; die meisten evangelischen fürsten, eine menge reichsstüdte
unterstützten freigebig dies gemeinnützige werk, den hervorragend-
sten antheil hatte freilich herzog Christoph. Mit dieser druckerei
und der übersetzung in den krobatischen dialekt der südslavischen
sprache hat Verger keine beziehungen gehabt, mit Ungnad stand er
dagegen in vielfachem verkehr und beide haben auch ihre letzte
ruhestütte in der 8t, Georgenkirche in Tübingen gefunden.
Eine reise, die Verger april und mai 1555 in die Schweiz unter-
nahm, besonders auch um den ausgezeichneten juristen Gribaldo für
Tübingen zu gewinnen (s. Meyer, die evangelische gemeinde in
Lokarno II, 9 ff, Trechsel, die protestantischen Antitrinitarier II.
58£), wird in dem briefwechsel mit keinem worte erwähnt; freilich
enthält derselbe eine bedeutende lücke über die monate april juli.
Ein neues bedeutendes feld öffnete sich seiner thätigkeit in
Preußen und Polen vom jahr 1556 an. Auch in diesem slavischen
reiche hatte die reformation eingang und anhang gefunden. Zwar
die regentenfamilie war dem alten glauben treu geblieben, aber sie
verhielt sich wenigstens nicht positiv feindlich gegen die neuerungen
und Sigismund II August schien eine zeitlang günstig für die refor-
mation gestimmt; doch war es eher religiöse gleichgültigkeit, die so
ausgelegt wurde. Dagegen hatten, wie in vielen lindern, so auch
hier, reiche und mächtige adelsfamilien aus unabhängigkeitsstreben
gegen die krone, aus haß und neid gegen den clerus und aus re-
ligiösen beweggründen entschieden parthei für die protestanten ge-
nommen, ihre schlösser gaben sie zu den versammlungen her und
ihr mächtiger arm schützte"prediger und arme leute. vor den ge-
waltthütigkeiten der bischöffe; unter ihnen waren die einflußreichsten
die Radzivil, Gorka, Ostrorog, Tarnow, Tomicki, Ossowski; die zahl-
reiche deutsche bevólkerung in den städten war dem beispiel der
heimathlichen reichsstädte gefolgt und protestantisch gestimmt. Aber
in keinem andern lande hatten die streitigkeiten und lehrverschie-
25
denheiten der evangelischen schlimmere folgen, als in Polen; einen
eigenen reformator hatte dieses land nicht erzeugt, so war man auf
die von außen gekommenen lehrer angewiesen. Den Lutheranern,
weiche an dem herzog Albrecht von Preußen eine starke stütze
hatten, waren reformirte geistliche gefolgt und hatten durch ihr ent-
schiedenes auftreten gegen die katholischen gebräuche großen an-
hang gewonnen, besonders den mächtigen woiwoden von Litthauen,
Nikolaus Radzivil Czarny. Aber noch eine III. religionsgemeinschaft
hatte ihren weg in die Weichselländer gefunden, die böhmischen
brüder, die nach dem schmalkaldischen krieg von Ferdinand I heftig
verfolgt wurden, nach Preußen und Polen auswanderten und dort
eine ziemliche verbreitung fanden; ihr bedeutendster günner war
der graf Jakob Ostrorog!; jede der beiden andern religionsgemein-
schaften, lutheraner und reformirte, suchten sie auf ihre seite zu
ziehen. Aber auch die katholische kirche war keineswegs gesonnen,
das volk, das seit seiner christianisirung ein vorkämpfer des katho-
lischen glaubens gewesen war und geblieben ist, leichten kaufes sich
entreißen zu lassen. Papst Julius III sandte dem könig Sigismund
IL August ein geweihtes schwert zum kampfe nicht blos gegen den
halbmond, die forderungen der landboten durch ein polnisches na-
tionalconcil eine kirchenverbesserung herbeizuführen (1552 gestellt
und 1555 erneuert), wurden von der curie mit dem hinweis auf das
Tridentinum, das allen diesen ansprüchen genügen werde, abgelehnt.
Der bischof Lipomanni von Verona, der fnit ausgedehnten vollmach-
ten als päpstlicher nuntius nach Polen geschickt wurde, sollte neben
sehr energischen rathschlägen an den könig (er sollte von dem kö-
nig die köpfe von 8 bis 10 der vornehmsten evangelisch gesinnten
adeligen fordern) durch kleine zugeständnisse den wichtigen for-
derungen ausweichen.
So war in Polen alles in gewaltiger aufregung, und um die
*
1 S. über die polnische reformation Lukaszewicz, geschichte der
reformirten kirchen in Lithauen I, 1848. Krasinski, geschichte des
ursprungs, fortschritts und verfalls der reformation in Polen. Leipzig
1841. Koniecki, geschichte der reformation in Polen. Breslau 1872
Gindely, geschichte der bóhmischen brüder. I. lI. Prag 1857. 1862.
Das ungerechte urtheil des letzteren über die lutherische reformation
I, 392 ist einfach lächerlich, wie er auch die bedeutung der brüder-
unitàt zu hoch stellt.
26
verwirrung zu vermehren und die reformation zu schwächen, hatten
auch die antitrinitarier in Polen ihr gelobtes land gefunden; schon
1551 war Lelius Socinus von Wittenberg aus dorthin gekommen !
und 1555 waren in Kleinpolen so viele antitrinitarier, dass sie in
Pinezow eine größere versammlung halten konnten. *
In diese bewegung, wo alles noch im fluss war, deren verlauf
und ausgang niemand voraussehen konnte, griff Verger handelnd
und schreibend ein; seine aufmerksamkeit war wohl schon lange
dorthin gerichtet und er wünschte auch dort etwas auszurichten; an-
dererseits kannte man ihn als eifrigsten gegner des papstthums und
glaubte, seine anwesenheit werde zur bekämpfung der päpstlichen
ansprüche. und zur aufdeckung der päpstlichen listen sehr nützlich
sein, Mit einer naivität, die uns keineswegs sehr zart erscheint,
bahnt Verger die anknüpfung? mit dem polnischen regentenhause
an. Jene östreichische princessin, welche er aus der taufe gehoben
(8.5. 3), war 1553 polnische königin geworden: Verger behauptet
mun die pflicht zu haben, für ihr geistliches wohl besorgt sein zu
müssen und widmet eine einleitung zur italiänischen übersetzung
der württembergischen confession dem künige, in der entschiedenen
absicht, die augen des monarchen auf sich zu ziehen und ihm seine
dienste anzubieten. Es ist nun sebr wahrscheinlich, daß eine ein-
ladung an Verger erfolgte, anfang 1556 *; zugleich war er mit dem
berzog Albrecht von Preußen in verbindung getreten, ein jahre-
langer briefwechsel (s. Sixt: s. 531 bis 593 vom Oct. 1556 bis Febr.
1563) ist die frucht davon gewesen. Unter dem geleite des preußi-
schen sekretürs Timotheus reiste er 8 Juni von Stuttgart ab. Über
Wittenberg, wo er mit Melanchthon zusammenkam, gelangte er
nach einer reise von 34 tagen 20 Juli nach Königsberg (br. 45),
freundlichst aufgenommen von herzog Albrecht; eine aufforderung,
in seine dienste zu treten, lehnte er entschieden ab; sein bernf sei,
für Italien zu wirken und das vermöge er besser in Württemberg.
Hocherfreut war er, als august 1556 Nikolaus Radzivil, der schon
*
1 S. Trechsel, die protestantischen Antitrinitarier lI, 155.
2 S. Koniecki s. 143 ff.
3 Dem briefwechsel nach ist dies die erste anknüpfung.
4 Gegen Gindely I, 402. Bei der großen lücke, die der brief-
wechsel enthält, von November 1555 bis Mai 1556 kein brief, ist das
genauere nicht nachzuweisen.
27
seit 1552 mit herzog Christoph in brieflichem verkehr stand, die
freundlichste einladung an ihn ergehen ließ zu einem besuch in
Wilna (br. 47).:Die neuheit aller verhültnisse wirkte so güilftig auf
den thätigen mann, dass er, der sonst stets etwas zu klagen hat,
ruft: pulchre valeo. Schon wollte er sich im October zur heimreise
anschicken (br. 48), da ereilte ihn, wie es scheint, eine zweite ein-
ladung Radzivils. 29 October war er in Wilna im verkehr mit
Radzivil, ja mit dem kónigspaare selbst (so nach Sixt s. 535 ff,
denn im briefwechsel ist eine große lücke vom 14 October 1556 bis
17 Juni 1557). Wie viel Verger dazu beigetragen, daß die blut-
dürstigen absichten und antrüge des päpstlichen nuntius Lipomanni
scheiterten, läßt sich, wie Gindely I, 402 mit recht bemerkt, mehr
vermuthen als nachweisen; seine schriften de Gregorio Papa I (Se-
rap. s. 85. N. 72), Catalogus Haereticorum (ib. N. 73) und beson-
ders die veröffentlichung des briefwechsels zwischen Lipomanni und
Radzivil (Duae Epistolae ib. N. 74), sowie die scholien zu 2 briefen
Pauls IV (Scholia in biuas Pauli IV literas loc. cit. N. 78) sind
gewiß nicht vergeblich gewesen. !
Sehr wichtig für Verger war sein zusammentreffen mit den nach
Polen und Preußen eingewanderten böhmischen brüdern; er hatte
vorher keine gute meinung von ihnen gehabt (s. br. 46), aber nach-
dem er januar 1557 ihre häupter Rokyta und Israel in Soldau ken-
nen gelernt, ihre confession von 1535 geprüft und rechtglaubig ge-
funden hatte, faßte er für die vielverfolgten und verläumdeten exu-
lanten eine solche zuneiguug, dass er nicht nur das abendmahl mit
ihnen genoß, sondern überall, wo er konnte, für sie fürsprechend
eintrat. Ihre confession gab cr 1558 mit vorrede und nachtrag ver-
sehen heraus (Serapeum s.89. N. 88), mit allem eifer verwahrte er
sich gegen jede änderung derselben; mit Rokyta und Israel stand
er in längerem briefwechsel. Herzog Christoph wußte er so für die
brüdergemeinden einzunehmen, daß er für den gefangenen Augusta
Maximilians verwendung in anspruch nahm, ebenso an Radzivil die
brüder empfahl und selbst sich erbot, 2 jünglinge der gemeinde auf
seine kosten in Tübingen studiren zu lassen. Eines der unbestrit-
tensten verdienste Vergers ist, wesentlich dazu beigetragen zu haben,
*
l Auch die schrift: Cur et quomodo christianum concilium debeat
esse liberum u.s. w. gab er mit einer vorrede neu heraus (Serap. s. 88. N. 80).
28
dass die böhmischen brüder iu der achtung des evangelischen Europas
gehoben wurden, und wenn ihm nicht alles gelang, wenn nament-
lich Maximilian seine abneigung gegen sie nicht ablegte, so ist doch
das evangelische Polen ein lieblingskind geblieben; in seinen briefen
nahmen die berichte tiber Polen stets einen großen raum ein, tri-
umphierend verkündigt er das wachsthum der gemeinden oder eine
günstige wendung in den königlichen entschlüssen; sein sehnlichster
wunsch war, von Maximilian als gesandter dorthin gesandt zu wer-
den; und gegen ende 1560 sprach er brieflich gegen die vorsteher
der brüdergemeinde den wunsch aus, die wenigen tage, die er noch
zu leben habe, in ihrer mitte zuzubringen; aber die brüder in der
richtigen anschauung' von der ruhelosigkeit und den ansprüchen des
alten mannes erklärten sich zwar bereit, ihn aufzunehmen, aber
stellten ihm die ungewisse lage vor, in die er sich begebe und nun
verzichtete Verger. *
- Erst vom 17 Juni 1557 ist der nächste brief datiert; Verger
hatte eine reise in die Schweiz unternommen, wobei er bis nach
Genf gekommen war; indessen fehlt jede weitere urkunde darüber
und wir sehen aus dem reiseberichte nur, daß es sich um die Fer-
rarische heirath, wohl auch um die polnischen angelegenheiten han-
delte, dagegen wurde die schriftstellerische thätigkeit, der er sich
mit erneutem eifer hingab, in eigenthümlicher weise unterbrochen
durch eine persönliche angelegenheit. Verger wollte eine italiünische
dame, auch eine vertriebene, die in seinem hause zuflucht gefunden
hatte, als ehefrau heimführen. Name und stand-der erwählten wer-
den in dem einzigen briefe, der davon handelt (br. 52) nicht ge-
nannt; gnädigst bewilligte der herzog eine namhafte gehaltserhöhung,
aber die bitte um eine privattrauung im eigenen hause schlug er
ab. Indessen wurde aus der ganzen sache nichts; in keinem briefe
findet sich die mindeste andeutung, dass er verheirathet gewesen
sei und doch wäre es unmöglich gewesen, dies mit stillschweigen zu
übergehen, da die correspondenz gerade so viele kleine einzelnheiten
seines täglichen lebens uns offenbart.
Beza und Farel kamen im verlauf des jahres an den hof zu
M
1 Über das verhältnis Vergers zu den böhmischen brüdern siehe
Gindely, geschichte der böhmischen brüder I, 392 ff. und Fontes rerum.
austriacarum abth. IT, t. 19, 213 f. und besonders auch die briefe Vergers
um aufnahme unter die brüder s. 255 ff.
29
Göppingen, um Christophs fürsprache für die von Heinrich II ver-
folgten Waldenser zu erflehen; Verger, der mit ihnen zusammen-
kam, würe sehr gerne als gesandter nach Frankreich gegangen,
aber es kam nur zu einer brieflichen verhandlung. Größere hoff-
nungen setzte Verger auf eine reise, die er ende 1557 nach Wien
zu Maximilian unternahm ; schon früher machte es ihm grofe freude,
zu hóren, dass Maximilian seine bücher gerne lese (br. 42), und
eiligst schickt er ihm die neuesten. Im persönlichen verkehr hofft
er dem evangelisierenden kónig von Bóhmen seine abneigung gegen
die böhmischen brüder zu benehmen und ihn zur theilnahme an der
gesandtschaft nach Polen zu bewegen, um welche Radzivil den her-
zog Christoph und den churfürsten Ottheinrich von der Pfaltz ge-
beten und wozu diese geneigtheit gezeigt hatten; des königs ge-
wichtige stimme sollte die günstigen aussichten der evangelischen
vermehren. Anfang 1558, als kaiser Ferdinand, vor dem sich der
apostat nicht sehen lassen durfte, nach Bóhmen »verruckt« war,
traf Verger in Wien ein (br. 57), freilich mit keinem credenzbrief
Christophs versehen, da er offenbar der besonnenheit seines rathes
nicht ganz vertraute; entsprechend nahm ibn Maximilian auf, freund-
lich, aber ohne gewicht auf seine vorschläge und seinen rath zu
legen; so reiste Verger nach einigen wochen wieder ab und war nach
einem abstecher in die windischen länder 19 april 1558 (br. 61)
wieder in Tübingen. In der ausführlichen relation über seine zu-
sammenkunft mit Maximilian ist zwar manches interessante zu finden,
aber weder hatte er den könig günstiger für die böhmischen brüder
gestimmt, noch kam es zu einer gesandtschaft nach Polen; der vor-
sichtige monarch hatte keine lust sich in diese verwickelten ver-
hältnisse zu mischen, seine hinneigung zum protestantismus war
keineswegs so groß, um ihn dazu zu treiben und Verger schien ihm
nicht der manu, dem wichtiges anvertraut werden könnte. Verger
hat auch durch sein späteres benehmen dies mißtrauen nicht besei-
tigt (s. z. b. br. 69. Le Bret IX, 128 ff.) und die häufige erschei-
nung, daß ein mann bei seinem ersten auftreten imponirt und die
herzen gewinnt, bei näherer kenntniß aber nur verliert, scheint auch
Maximilian mit Verger gemacht zu haben, doch würdigte Maximilian
auch noch später Verger einer correspondenz, s. br. N. 185.
Leidend war Verger von seiner reise zurückgekommen, er ging
im Mai ins Wildbad, aber das heilkräftige wasser sagte ihm dissmal
30
nicht zu. Noch in demselben monat kehrt er wieder nach Tübingen
zurück und erst im nächsten monat erholte er sich allmählich. Dürftig
ist die zahl der briefe dieses jahres; ein längerer aufenthalt Christophs
in Tübingen und Vergers krankheit erklürt diese lücke; auch die
literarischen leistungen waren nicht bedeutend (siehe Serap. s. 69.
N. 10. s. 88. N. 83 bis 89. 96). Aber eine reise nach Heidelberg,
die er ende 1558 unternahm, um den kurfürsten um einen beitrag für
die slavische bibelibersetzung anzugehen, brachte ihn mit englischen
diplomaten in verbindung und herrliche aussichten schienen sich ihm
zu öffnen; was ihm" bei Eduard VI nicht gelungen war, konnte sich
unter dem scepter seiner schwester Elisabeth erfüllen. 14 december
1558 schrieb er an Elisabeth, wohl den ersten brief, denn neben
glück- und segenswünschen zu ihrer thronbesteigung schildert er
seine gegenwärtigen verhältnisse als ratlı herzog Christophs und
spricht die hoffnung aus, bei der wiederherstellung der wahren re-
ligion, die er von ihr erwartet, auch sein theil thun zu können. Es
war eine wenig verblümte art, ihr seine dienste anzubieten, und
offenbar war Verger durch Elisabeths gesandten, Heinrich Killigrew,
den er in Heidelberg getroffen, zu diesem schritte ermuthigt wor-
den. Elisabeth lag daran, den evangelischen fürsten Deutschlands
nahe zu treten, hoffte durch Verger auf Christoph und darch diesen
auf seine fürstlichen collegen einzuwirken, nahm Vergers schreiben
gnüdig auf und bald gelangten weitere anträge nach Deutschland.
Dort hatte herzog Christoph, von Verger benachrichtigt, die andern
evangelischen fürsten in kenntnis gesetzt und da sie ebenso wün-
schen musten, an der mächtigen königin des inselreiches einen bei-
stand zu haben, redete man von einer gesaudtschaft nach England,
um Elisabetli zu beglückwünschen u.s. w. Januar 1559 kam Killigrew
von Straßburg, um herzog Christoph aufzusuchen; da er ihn ver-
felilte, übergab er Verger seine auftrüge (br. 73a), den antrag
auf ein förmliches schutz- und trutzbündnis. Schleunigst entledigte
sich Verger seines mandats (21 januar), aber begreiflicherweise ging
herzog Christoph mit den übrigen confessionsverwandten auf solche
weitgreifenden plane nicht ein. Es wird nie zu entscheiden sein,
ob Killigrew seine instruktion überschritt oder Verger sie so aus-
legte und herzog Christoph darstellte; lord Cecil, der früher einen
sehr freundlichen brief an Verger gerichtet, bedeutete ihm, daß er
ihn nicht recht verstanden und später schrieb er auf die (falsche)
31
nachricht von seinem tode, daß er nie viel auf ihn gehalten habe,
auch dem lebenden nicht rathen móchte, nach England zu kommen.
Gerade diss beklagte aber Verger am meisten, dass auch die eng-
lische reise vereitelt worden; herzog Christoph hatte beim beginn
der unterhandlungen seinen neffen Ludwig dorthin gesandt und die
anmaßende klage Peter Pauls: »wenn ich nach England gegangen
wäre, ich hätte in einer so großen sache gewiss bedeutendes aus-
gerichtet!« (br. 73) verhallte spurlos in den lüften; wohl währten
bei den deutschen evangelischen fürsten die besprechungen während
des ganzen Augsburgischen reiehstags fort, wohl stand Verger selbst
in regem briefwechsel mit England (das naivste davon ist der wohl-
gemeinte rath, den er mit merkwürdiger selbstverblendung der kö-
nigin Elisabeth giebt, br. 73b), im auftrag Christophs mußte er den
Frankfurter receß ins lateinische für die königin übersetzen, aber
zu einem resultat kam es nicht; keine gesandtschaft wurde abge-
'sandt, sondern (15 august 1559) nur ein gratulationsschreiben und
Verger mußte sich seufzend trösten: fiat voluntas Dei!' An den
spätern verhandlungen herzog Clıristophs, der vielumworbenen jung-
fräulichen königin einen gemahl zuzuführen, hat Verger gar keinen
antheil genommen.
Eine ziemliche anzahl von schriften brachte dieses jahr (Serap.
s. 90. N. 90 bis 95); kaum war in Rom ein neuer index erschie-
nen, so gab er ihn sammt scholien heraus (br. 85); gegen den erm-
ländischen bischoff Hosius, der mit so großem erfolg das evangelium
in Polen bekämpfte, trat er auf (dialogi quatuor etc., s. br. 76) und
gerade dessen bedeutende thätigkeit veranlaßte ihn, herbst 59 sich
zu einer II. reise nach Preußen und Polen aufzumachen; im osten
wollte er hereinbringen, was der westen ihm versagt hatte und es
dünkte ihm beinahe nothwendig, den gefährlichen bischoff nicht blos
mit der feder in der hand, sondern aug in aug zu bekümpfen und
besonders seinen steigenden einfluB auf den kónig zu paralysiren.
Schriftlich kündigte er sich bei dem herzog Albrecht an (Sixt s. 536);
20 october brach er von Tübingen auf; 'über Heidelberg, Weimar,
*
1 Über die englische episode im-leben Vergers vergleiche Calendar
of State Papers, Foreign 1558 bis 1559, s. 32. 111. 118. 115. 221. 225.
479. 1561 bis 1562, s. 562. Schweizerisches museum 1788. IV, 1. 481 ff.
961. 822.
32
Jena, Erfelt (Erfurt) reiste er in den norden, überall die ihm be-
kannten fürsten besuchend; auch Schwerin und Stettin ließ er nicht
vorbei und endlich gelangte er um die weihnachtszeit nach Königs-
berg; seine briefe sind voll bitterer klagen über die grundlosen
wege, die ihn überall aufgebalten. Aüch diss mal waren es vielsei-
tige geschäfte, die er zu besorgen hatte; einen ansehnlichen vor-
rath seiner streitschriften hatte er mitgenommen, andere ließ er neu
auflegen (wie seinen catalogus, de papa femina, Serap. 19. s. 86
N. 75. 92), überallhin wurden sie verbreitet; die bühmischen brüder
suchte er von einer vereinigung mit den calvinisten abzuhalten; bei
Radzivil hielt er sich längere zeit auf; mit dem könig kam er oft
zusammen, er hatte wegen einer heirathsangelegenheit (die vermählung
seiner schwester mit herzog Johann Wilhelm von Sachsen) zu spre-
chen und wurde mit aufträgen von ihm deßhalb betraut, aber auch
in religiöser hinsicht war sein aufenthalt nicht vergeblich; der
schwankende monarch neigte sich etwas den reformatorischen be-
strebungen zu, denn in dem empfehlungsbriefe, welchen er einigen
jungen Polen, die in Tübingen studieren wollten, mitgab, hebt er
hervor: dass dieselben die reine lehre in Tübingen kennen lernen
wollen. * Voll freudigen stolzes, dass seine mission für das evan-
gelium nicht unfruchtbar gewesen sei, kehrte Verger anfang mai 1560
(vor dem 10 mai, br. 92) nach Württemberg zurück. Dem herzog
führte er ein prüchtiges viergespann, ein geschenk Radzivils, zu,
aber noch mehr mag den fürsten, der sehr viel auf seine universität
hielt, die schaar von polnischen adeligen erfreut haben, die mit
ihren hofmeistern unter Vergers geleite nach Tübingen sich begab,
dort zu studieren (br. 93). Wenige tage nachher kamen Rokyta
und Herbert, die abgesandten der bóhmischen brüder, auf einer
reise nach der Schweiz, um die reformirten theologen für sich zu
gewinnen; sie sollten Vergers rath einholen; aufs freundlichste nahm
er sich ihrer an, stellte sie dem herzog und dem pfalzgrafen Wolf-
gang in Göppingen vor und fasste die bittschrift selbst ab, in wel-
cher die fürsten um ihre protektion für die confession angegangen
wurden. Die einzige frucht dieser verhandlungen war das ver-
sprechen Christophs, einige junge münner der gemeinde auf seine
kosten studieren zu lassen und 2 warme schreiben an Radzivil und
*
1 8, Moser, neues patriotisches Archiv II, 46.
38
kónig Sigismund. !
. Eine schwere krankheit ergriff ibn im Juli; er glaubte dem
tode nahe zu sein und machte 12 Juli sein testament; mit der freund-
lichsten leutseligkeit sorgte herzog Christoph für seinen rath, sandte
seinen eigenen leibarzt, erkundigte sich auf das liebreichste nach
ibm und gestattete dem genesenden gerne, in dem schönen benach-
barten kloster Bebenbausen der luftveränderung halber zu wohnen.
Gerührt dankte Verger für das schöne erbarmen, mit welchem der
gütige fürst des armen, kranken, verlassenen sich annehme (br. 97),
vergaß freilich auch nicht, die alten klagen vorzubringen über geld-
verbrauch und berichtete noch halb krank ausführlich von einer
häßlichen litterarischen fehde, in die er mit dem betrügerischen
Scalichius gerathen war und welche des herzogs geduld lange in an-
spruch nahm, bis er ärgerlich über das wüste zanken, beiden schwei-
gen gebot (br.100). DassVerger während seiner krankheit nur wenig
litterarisch thátig sein konnte, ließ sich erwarten; die todesgedanken,
welche ihm seine krankheit nahe gelegt, machte er in einer klei-
nen, erbaulichen schrift bekannt (s. Serap. 19. s. 91. n. 98), eine
pädagogische schrift seines ahnen gab er neu heraus (ib. n. 99)
und das glaubensbekenntnis des edlen französischen märtyrers Anna
Dubourg, der im december 1559 in Paris den tod erlitten, ließ er
lateinisch und deutsch drucken (ib. n. 97).
Da brachte das scheidende jahr einen gewaltigen umschwung durch
den tod FranzsII, welcher der welt eine andere gestalt zu geben schien;
aller augen waren auf Frankreich gerichtet, wo die macht der
Guisen zusammensank, der protestantismus gewaltig sich regte und
offen um gleichberechtigung warb und die regeutschaft Antons von
Navarra die erwartungen der evangelischen hoch steigerte. Wie
konnte es anders sein, als dass Verger, der sich überall als einen
vorkümpfer des evangeliums zeigen wollte, nicht auch sich für be-
rufen hielt, bei dieser bewegung mitzuwirken! er war aufs tiefste
ergriffen, in einer gewissen fieberhaften aufregung, woran sein ge-
schwächter gesundheitszustand, der ihn zwang, mehrere wochen in
Baden-Baden und in Wildbad sich aufzuhalten, auch die schuld
e
1 S. Gindely, geschichte der böhmischen brüder I, 411 ff. Die be-
richte ‚von Rokyta und Herbert, sowie den brief Christophs an Radzivil
vom 18 juni 1560 fontes rer. austriac. IT. t. 19. s. 185 ff. Die corre-
spondenz enthält von allen diesen angelegenheiten gar nichts.
Verger 3
34
tragen mochte; von keinem jahr haben wir so viele briefe, was
allerdings auch von zufälligen umständen herrühren mag, aber von
keinem jahr sind die briefe so reichhaltig und nicht leicht ist seine
feder so emsig gewesen, als da er nach Frankreich oder Trient
reisen wollte. Aber dem ungestümen drängen und treiben setzte
die bedächtige vorsicht herzog Christophs ernstliche hindernisse ent-
gegen; mit knapper noth erlangte Verger, dass sein nefle Ludwig
gleichsam als sein vorläufer nach Frankreich entsandt wurde (17 april,
br. n. 112), aber den oheim ließ Christoph nicht ziehen, trotz seiner
in jedem briefe wiederkehrenden bitte, trotz seines rühmens, dass
er $0 viele personen in Frankreich kenne und dass ein mann, wie
er, gewiß etwas bedeutendes zur ehre gottes ausrichten werde; seine
geschwächte gesundheit, die ihn zwang, sich mehrere wochen in
Baden-Baden aufzuhalten (Mai, br. n. 113 und 114), schien ihm
kein linderniß, um so willkommener war der hinweis darauf für
herzog Christoph, welcher offenbar der unvorsichtigkeit Vergers miß-
traute und taub gegen alle bitten schien. Die nachricht von der
berufung Bezas und Martyrs erfüllte Verger mit neuer sehnsucht;
es wäre ein wunder, meint er, wenn nicht auch lutherische theolo-
' gen nach Poissy gewünscht würden und gerne wäre er selbst bereit,
dortbin zu ziehen, schon um der königin (Katharina von Medici)
willen, auf welche ein landsmann großen einflu& haben könne (br.
124). Umsonst; wie es in Frankreich leute gab, die seine anwesen-
heit keineswegs wünschten (z. b. Hubert Languet), so wollte herzog
Christoph ihn auch nicht als privatmann ziehen lassen, da er wuste,
der eitle mann hätte diesen charakter schwerlich gewahrt. Verger
muste sich darein ergeben, dass er besser thue, nach Göppingen
ins bad zu gehen, statt ins schöne Fraukreich und nach des her-
zogs freundlicher erinnerung 140 stunden im bad zu sitzen statt nur
50 (br. 128) und endlich in der wahl und absendung der 3 würt-
tembergischen theologen Andreä, Beuerlin und Bidembach die lei-
tung des hl. geistes zu erkennen (br. 128). Dafür hatte er die
genugthuung, seine voraussage, dass an dem zankapfel der abend-
mahlslehre alles scheitern werde, in erfüllung gehen zu sehen; in-
dessen würde seine anwesenheit schwerlich dies verhindert haben.
Unbegreiflich aber ist jener streich, den er Andrei spielte, als er
ihm ein versiegeltes paket mitgab an den cardinal von Bourbon,
das statt der angeblichen briefe einige der schlimmsten schmäh-
35
schriften gegen die katholische kirche enthielt; ein zufall machte
Andreä mit dem compromittierenden inhalt bekannt, so dass er es
nicht übergab; wir glauben nicht, dass es kleinliche rache war an
dem glücklicheren nebenbuhler, sondern in knabenhafter thorheit
wollte Verger seinen alten widersacher ärgern, unbekümmert, welche
folgen dies auch für den überbringer haben könnte; der briefwechsel
enthält darüber nicht die leiseste andeutung.
Als ende 1561 herzog Christoph selbst dem könig von Navarra
schrieb, er halte es für gut, daß der könig Vergerium zu sich be-
rufe ob multas causas (br. n. 136) und hoffe zuversichtlich, dass es
geschehen werde, so hatte bei Anton damals schon jene wandlung
angefangen, die ihn später ganz in die hände der katholischen par-
thei lieferte und der französische gesandte in der Schweiz Coignet, von
Bullinger bearbeitet, scheint ebenfalls vor Verger gewarut zu haben. !
Aber zu gleicher zeit, da er so sehnsüchtig nach Frankreich
schaut, sind seines herzens gedanken auch mit dem neu zusammen-
tretenden concil in Trient beschäftigt und hegt er den heißesten
wunsch, dort zu erscheinen, dort eine rolle zu spielen. Den
29 November 1560 hatte Pius IV das concil wieder ausgeschrieben;
was ließ sich verlockenderes denken, als in der versammlung, wo
man 1549 ihn nicht hatte hören wollen, als wahrhafter christlicher
bischoff aufzutreten, durch seine entschiedenheit die »Nikodemusse«
zu stärken, durch seine enthüllungen cardinäle und concil in die
. größte verlegenheit zu bringen, und.so die brandfackel in die ver-
sammlung zu schleudern! Er weiß, dass er sich durch diese reise
in die größte gefahr begiebt, dass man ihn in den kerker werfen
und verurtheilen könnte, aber die märtyrerkrone zieht den eifrigen
eher an, als daß sie ihn bedenklich macht, ja den wunsch vor sei-
nem tode noch etwas recht großes für die sache Christi zu wirken
und für den herrn zu sterben , wiederholt er so oft, dass man fast
versucht ist, zu glauben, es sei ihm nicht immer so ganz ernst da-
mit gewesen; auch sucht er sonst einen geleitsbrief zu erhalten,
und nur wenn dies unmöglich sei, ist er bereit, auch ohne denselben
über die alpen zu reisen. Seine sebnsucht begegnete sich mit den
wünschen der curie; mit dem wiederaufschwung des katholicismus
hatte man in Rom die hoffnung gefasst, die abgefallenen glieder in
*
1 S. Meyer, die evangelische gemeinde von Lokarno Il, 248.
g*
36
den schooß der mutter kirche zurückzuführen; bei manchen war diss
gelungen; sollte es nicht auch bei Verger möglich sein? war er ja
doch mit einer reihe treuer söhne der kirche in briefwechsel und
verkehr geblieben! Der nuntius Delfino erhielt den auftrag, mit
ihm in verhandlungen zu treten; im Elsaß fanden dieselben Juni und
Juli 1561 statt; Delfino stellte eine berufung von kaiser und papst
in aussicht, und stündlich harrte Verger derselben, allein sie kam
nicht; der legat mochte sich bald überzeugen, daß ein rücktritt in
den katholieismus durchaus nicht zu erwarten sei und so befahl der
papst, den verkehr mit Verger abzubrechen. So erbleichte allmählig
auch dieser hoffnungsstern, aber der sanguinische mann wollte sich
den letzten schimmer nicht entreißen lassen, noch im April 1563
schreibt er: einige väter hoffen ihn in Trient zu sehen (br. n. 180).
Und doch sollte das jahr 1561 nicht zu ende gehen, ohne dass
er im auftrag des berzogs eine reise gemacht hätte. Philipp von
Spanien und der papst suchten die Graubündner zu einem bünd-
niß zu bewegen, welches ihren truppen den freien durchzug durch
die alpenpässe gestattet hätte und ihnen ferner die möglichkeit gab,
den protestantismus jener gemeinden zu unterdrücken; Juni 1561
erschienen ihre gesandten in Chur (ihre forderungen s. br. n. 133).
Verger erhielt sehr bald nachricht von diesem vorhaben; bei herzog
Christoph erregten diese mittheilungen große besorgnisse; die luft
war ohnediss voll von kriegsgerüchten und kriegsbefürchtungen und
die gefahr, welche dem süddeutschen protestantismus von dieser
seite her drohte, keineswegs gering anzuschlagen; Verger wurde
angewiesen, die sache im auge zu behalten (br. n.115) und Novem-
ber 1561 mußte er eiligst im auftrag seines herzogs dorthin, um
genaue erkundigungen einzuziehen, die Graubündner in ihrer guten
gesinnung für die deutschen fürsten zu bestärken und zur abweisung
der päpstlich-spanischen forderungen zu bestimmen. Wenn die ab-
lehnung derselben auch schon vor seiner ankunft erfolgte, ganz ohne
einfluss ist diese sendung nicht gewesen; sie wurde unterstützt durch
eine italiänische schrift »an die edlen herrn der 3 bünde über die
püpstliche sendung« * und wenn herzog Christoph auf Vergers bitten
sich der armen bündnerischen geistlichkeit angenommen hat, sie mit.
*
1 Den titel der schrift s. Serap. 19. &. 92. n. 107, das datum 1 No-
vember 1561.
37
geld unterstützte und einige von ihren sóhnen auf seine kosten in
Tübingen studieren lassen wollte (s. br. 137. 138 ff. 158), so haben
zwar die schweizerischen reformierten einen entsezlichen versuch,
das lutherthum bei ihnen einzuschmuggeln darin gewittert und Ver-
gers thätigkeit keineswegs mit lobsprüchen überhäuft, aber jene
geistlichen waren sehr erfreut über die hochherzigkeit des deutschen
fürsten und der zweck, die bündner für die deutsch-protestantischen
wünsche auch fernerhin günstig zu stimmen, war damit erreicht, !
denn die spanisch-päpstliche parthei gab ihre versuche nach der
ersten abschlägigen antwort nicht auf. Schon in den ersten monaten
des nächsten jahres mußte Verger deßwegen abermals nach Grau-
bünden. Die hoffnung,. Frankreich besuchen zu dürfen, hatte ihn
über den jahreswechsel begleitet und als er. von der beabsichtigten
zusammenkunft herzog Christophs mit den Guisen in Elsaß-Zabern
erfuhr, meinte er, er müsse auch mitgenommen werden, allein Chri-
stoph lehnte das anerbieten unter dem vorwand der geschwüchten
gesundheit seines rathes ab. 10 März 1562 reiste Verger von Tü-
bingen ab (br. n. 151); den nachstellungen, welche man ihm be-
reitet hatte und von denen er in Lindau kunde erhielt, entrann er
glücklich; in kaufmannskleidern betrat er Graubünden; eifrigst
machte er sich daran, das bündniß zwischen Graubünden und
Frankreich, das Heinrichs II tod zerrissen, zu erneuern. Daneben
besuchte er die evangelischen gemeinden der italiánischen thäler,
wobei er bis ins Veltlin gelangte, predigte (br. n. 151) und kehrte
*
1 Die chronologie dieser reise, über welche kein brief vorhanden
ist, macht einige schwierigkeit. Meyer, die evangelische gemeinde in
Lokarno II, 250 giebt an, dass Verger um den 14 November in Chur
angekommen sei, und diss stimmt allein mit den daten unserer briefe,
von denen n. 134 am 30 October von Stuttgart aus, n. 185 am 4 De-
cember von Tübingen aus geschrieben ist; zu einer reise nach Chur
wurden 5 bis 6 tage gerechnet, so würde ein monat vollständig hin-
gereicht haben. Dagegen ist die angabe de Portas, hist. ref. eccl.
rhaet. II, 169 Vergerius hic versetur jam aliquot dies aus einem brief
vom 17 October 1561 unmöglich richtig, da wir briefe vom 1. 6. 8. 13.
22. 23. 30. October (n. 128 bis 134) alle von württembergischen orten
aus haben; der richtigkeit der chronologie de Portas ist, wie auch Meyer
bemerkt, in diesen jahren nicht unbedingt zu trauen. Die reise selbst
erwähnt Verger nur in andeutungen, so br. 136: Vergerius nescio quid
fecisse in hac causa, cum nuper venisset, nescio unde. Sixt. 579: fui
nuper in Hhaetia.
38
hochbefriedigt über seine thätigkeit 16 Juni nach Tübingen zurück
(br. n. 156) '. Aber keine art von ungemach hatte es gegeben,
die er nicht erlebt, und wenn er auch im Wildbad erholung von
seinen strapazen fand (August 1562), so war doch der einfluss des
alters immer mehr zu spüren; die eigenen klagen senex sum et
valetudinarius kehren häufig wieder in den briefen, diese selbst
werden uninteressanter und leiden an dem gebrechen zahlreicher
wiederholungen. Zwar seine feder ist noch nicht müde, mirum in
modum sum occupatus ruft er September 1562 aus (br. n. 168),
auch spitzig genug war sie noch, wie sein buch gegen Chizzuola
beweist, der nicht ohne wissen der curie eine schrift voll persön-
licher invektiven gegen ihn und voll angriffe gegen die evangeli-
schen überhaupt vom stapel gelassen hatte. * Im übrigen bewegte
sich seine schriftstellerische thätigkeit im‘jahr 1562 besonders um
das coneil (s. Serap. n. 111 bis 123), aber am meisten nahm ihn
die herausgabe seiner gesammelten schriften in anspruch, um dem
papstthum eine letzte geführliehe wunde dadurch beizubringen, s.
oben s. 16.
ge reisen in die Schweiz füllen die letzten jahre seines.
lebens. Mai 1563 faßte er den entschluß eine kur in Baden (im
Aargau) zu gebrauchen (br. n. 182), er reiste nach Zürich, aber
zog der sicherheit wegen Sondrio vor (br. 184); leider fand er in
»seinem« Veltlin die fortschritte des evangeliums nicht so groß, wie
er erwartet hatte. Ende Juli (28. s. br. 185) war er wieder in
"Tübingen, trotz seiner geschwächten gesundheit immer wieder reise-
lustig; denn im december 1563 geht er über Straßburg und Basel
mach Solothurn (br. 193) und.april 1564 eilt er noch einmal nach
Chur, um die letzte hand anzulegen, die spanischen vorschläge zu
nichte zu machen. Leider ließ er sich in der hitze beikommen,
den spanischen gesandten Verbeccus einen gesandten des papstes zu
schelten, es gab einen sehr ärgerlichen auftritt, den er durch eine
empfindliche geldstrafe büßen mußte, aber eine noch größere ein-
buße litt sein ansehen (s. br. n. 202 f.); man mochte es den Grau-
bündnern nicht verdenken, wenn sie froh waren, als er wieder ab-
*
1 Die ausführliche beschreibung der reise s. Sixt s. 460 #. Von dem
plan, eine italiänische kirche zu gründen, Meyer II, 247, erwähnt die
correspondenz nichts.
2 8. den titel Serapeum s. 100, m. 124.
39
reiste, des alters spuren und die sinkende kraft hatten sich zu deut-
lich geoffenbart '. Und dennoch hatte der betagte mann keine ruhe.
Beinahe den ganzen rest des jahres 1564 füllten die bitten um er-
laubnis zu einer reise nach Villach und Triest, um der heirath einer
nichte anzuwohnen. Mächtig zog ihn noch einmal die süße heimath
an, ehe er starb. Ungern gab herzog Christoph, dem schon die
frühjahrsreise in die Schweiz zuwider gewesen war, die erlaubniss
dazu. 17 October (br. n. 223) kündigt Verger seinen entschluss an, sich
auf den weg zu machen; es ist sehr wahrscheinlich, dass er die Reise
ausgeführt, allein in den wenigen briefen, welche nach einer langen
pause (vom 17 October 1564 bis 11 April 1565) den faden der er-
zählung wieder aufnehmen, findet sich nicht die leiseste spur von
derselben. Zum letztenmal hatte er den wanderstab in der hand
gehabt, eine lángere krankheit fesselte ihn an Tübingen, rasch zer-
fielen die kräfte, die wenigen aus diesem jahr vorhandenen briefe
sprechen todesahnungen aus, inniger als je flossen die dankesbezeu-
gungen gegen herzog Christoph, der durch freundlichkeiten jeder
art dem sterbenden manne seine letzten tage zu erleichtern suchte.
Am 4 October 1565 zwischen 11 und 12 uhr mittags schloss
Verger sein vielbewegtes leben, sein neffe Aurelius und Primus Truber
waren an seinem todtenbette gestanden. Herzog Christoph befahl,
»nachdem der ehrwürdig vnser besonders lieber petter paulus ver-
gerius die schuld menschlicher natur bezallt« ihn in der St Georgen-
kirche in Tübingen in der nähe von Ungnad zu bestatten, sämmt-
liche universitätsverwandten sollten ihm zur »leicht« gehen, eine
tafel zu einem epitaphium und auf das grab ein stein mit seinem
wappen und einer umschrift, wie es sonst bei universitätsverwandten
sitte sei, errichtet werden. Die kosten davon trug er, er wollte seinen
treuen diener damit ehren und noch über dessen grab hinaus dehnte
er sein wohlwollen aus, indem er die verschiedenen reklamationen
der vergerischen neffen mit fürstlicher großmuth ausglich. Die sin-
nige inschrift des epitaphs erwähnt Sixt s. 526; 1635 ließen die
Jesuiten, damals die herren der evangelischen stadt, denkstein und
tafel ihres todfeindes wegnehmen, 1672 wurde beides wieder an
seine stelle gesetzt; am ersten pfeiler soll sie gestanden sein, aber in
x
1 Vgl. besonders das bezeichnende urtheil herzog Christophs br.
n. 219a. )
40
späteren baulichen veränderungen ist beides zu grunde gegangen.
Sein neffe Aurelius blieb in württembergischen diensten. 1567 wurde
er mit einer gesandtschaft herzog Christophs nach Frankreich be-
traut, wovon sich noch eine interessante relation im württember-
gischen k. archiv findet *. Von dort an wird der name nicht mehr
erwähnt.
Eine interessante gestalt ist der bischoff von Capodistria ge-
wesen, interessant wegen der zeit, in weleher er lebte, wegen der
rolle, die er in derselben spielte, und nicht minder wegen seines
eigenen persönlichen wesens; wie er während seines lebens mitten
im kampf der partheien stand, so ist auch nach seinem tode über
ihn gestritten worden, wie um die leiche des Patroklus und es hat
an bitteren anklügern und heftigen feinden so wenig gefehlt als an
begeisterten lobrednern und vertheidigern; sein vielbewegtes leben
und seine vielseitigkeit fordert zu beidem heraus. Der entscheidende
punkt ist natürlich sein übertritt zum protestantismus, die evange-
lische welt hat ibn von dort an zu den ihrigen gezählt; daß er die-
sen schritt gethan hat, war sein verdienst und wird jederzeit so an-
gesehen werden; viele seiner zeitgenossen und landsleute sind auf
halbem wege stehen geblieben, die einheit der kirche, die macht der
tradition, die äußeren verhältnisse übten bestimmenden einfluß über
ihre inneren überzeugungen, Verger hat auch diese bande gesprengt
und ist nachher entschieden evangelisch geblieben. Von seinen an-
geblichen gelüsten, in das papstthum wieder zurückzukehren, ver-
rathen seine briefe nichts, äussere verhältnisse haben ihn nicht beim
protestantismus zurückgehalten, denn wenn er auch von verschie-
denen fürsten geehrt und geschätzt wurde, das brod der verban-
nung schmeckt stets herb und keines der fremden länder, in wel-
chen er sich aufgehalten, konnte ihm das schöne süße heimathland
ersetzen; auch die feischtöpfe Egyptens waren ihm nicht zugefallen,
man denke nur an die vielen bettelbriefe, welche ihm seine geld-
*
1 Am 300jihrigen todestag Vergers habe ich die ganze kirche ver-
geblieh nach dem grabmal durchsucht; bei der im jahr 1806 vorge-
nommenen gründlichen restauration der kirche fand sich ebenfalls keine
spur vor, s. Bunz, die stiftskirche zu St Georg in Tübingen 1869, s. 119
und doch führt ein in diesem jahrhundert gedrucktes verzeichniss der
grüber in der St-Georgskirche noch P. P. Vergerius an!
9 8, Kluckhohr, briefe Friedrichs des Frommen II, 130.
41
noth auspresste. Diese überzeugungstreue achtete herzog Christoph
hoch, sie ließ ihn die vielen widerwürtigkeiten und schwächen ver-
gessen , welche an seinem diener auffielen, und sie gab ihm das
schöne ebrende zeugniss in den mund, dass er ihn für »ain auff-
rechten biedermann und ainen rechten Christen erkhenne und halte«
(s. br. n. 1828). Darin aber liegt das tragische im leben Vergers,
dass sein abfall vom katholicismus gerade zu der zeit erfolgte, da
derselbe wieder macht gewann, als das schicksal der reformation
in Italien schon entschieden war und dass nuu auch Verger unter
diesem loos zu leiden hatte und von dem boden, wo er naturge-
mäss seine wirksamkeit hätte entfalten sollen und können, heraus-
gerissen und in fremde verhältnisse hineinversetzt wurde, in denen
er unmöglich solche früchte bringen konnte, wie in Italien. Wie
sein herz immer an der alten heimath hing und er desswegen auch
seine brieflichen und persónlichen verbindungen mit ehemaligen glau-
bensgenossen unterhielt, was zu vielen missdeutungen anlass gab,
auch nicht immer passend war, so war auch seine spütere thütig-
keit besonders der italiänischen reformation zugewandt; seine schrift- _
stellerei, die theilnahme an der slavischen bibelübersetzung, seine
reisen nach Graubünden, seine vielfachen fürbitten für vertriebene
landsleute legen beredtes zeugniß dafür ab, mehr als einmal hat er
dies auch in seinen briefen ausgesprochen und erst in zweiter linie
kommen Polen und Preußen und die böhmischen brüder. Sein pro-
testantischer glaube war mit einer starken dosis hass gegen das
papstthum, das ihn verstossen und gegen die püpste, die dies ge-
wagt, getränkt, darum hielt er sich am liebsten in solchen gegenden
auf, wo es galt, diesen gemeinsamen feind ernstlich zu bekämpfen,
da spielte er als gefürchteter kenner vieler rümischen geheimnisse,
als grimmer feind Roms, dem witz und hohn, ernst und leidenschaft
gleichmässig zur verfügung standen und den der heiligenschein eines
freiwilligen märtyrerthums schmückte, eine bedeutende rolle; die
vielseitigkeit und vielgeschäftigkeit seiner natur, die im innersten
seines wesens begründet war und einen hervorragenden charakterzug
in ihm ausmacht, kamen hier in ungeordneten verhültnissen zur
geltung, während sie ihn bei ruhigen und geordneten zustünden
widerwärtig machten und ihn selbst zu allen möglichen planen uud
immer neuen wünschen und unternehmungen trieben. In den bóh-
mischen brüdern, die ebenso hart verfolgt wurden und gleichfalls
42
aus ihrer heimath auswandern mussten, sah er leidensgenossen und
die gleichmäßigkeit des schicksals weckte seine theilnahme, die sich
zu lebhafter vorliebe für diese stillen im lande "steigerte; den
übrigen kirchlichen und religiösen verhältnissen Deutschlands blieb
er stets etwas fremd. Vor den theologischen lehrstreitigkeiten,
welche die evangelische welt verheerten, sowie vor den irrwegen
der kezerei, in welchen so viele seiner landsleute zu grunde giengen,
bewahrte ihn klugheit und gleichgültigkeit.
"Wie groß sein einfluss bei der bekämpfung des papstthums und
bei der verbreitung evangelischer grundsätze gewesen, was er wirk-
lich zu stande gebracht in dem politischen und religiösen gewebe
der reformationsgeschichte, wer vermöchte diess darzulegen? Die
persönliche einwirkung gab. hier stets den ausschlag und sie entzieht
sich jeder berechnung. Darum ist es eine müssige frage, ob Verger
ein mann zweiten oder dritten rangs gewesen sei. Umsonst hat er nicht
gelebt und würden alle andere stimmen schweigen, so würde der
hass, den die curie gegen den lebenden und todten gezeigt hat,
zeugniss genug ablegen für seine bedeutung.
Aber auch an solchen zügen fehlt es nicht, welche das bild
des mannes trüben und es wäre ungerecht und unwahr, sie zu ver-
hehlen, vielleicht deutlicher als manche schöne charakterseite tre-
ten sie in unserem briefwechsel hervor: es ist seine unruhige ge-
sehüftigkeit, welche die hand in allem haben wollte und in dem
bestreben, allen alles zu sein, soweit geht, dass sie zum überdruss
wird, seine maaßlose eitelkeit, die in zu gründlicher selbsttäuschung
über sich und seine gaben verleitet, geldgier und aufdringlichkeit
machen ihn für uns widerwürtig, während sein benebmen gegen
Gribaldi z. b. gar keine entschuldigung zulässt.
Emptindlieh haben ihm diese schwüchen und fehler geschadet,
die mitwelt hat manches harte urtheil deswegen über ihn gefällt
und nieht mit unrecht, und das schönste lob, ein ganz lauterer cha-
rakter gewesen zu sein, kann Verger nicht zieren,
48
II
DER BRIEFWECHSEL.
Verger ist ein sehr fleißiger briefschreiber gewesen, wie sich
wegen seiner grossen bekanntschaft kaum anders denken lässt; nicht
leicht wird sich ein größeres archiv in Deutschland, Italien, der Schweiz
und in Frankreich finden, welches nicht briefe von ihm enthielte. Sixt
hat die in Königsberg vorgefundenen als beilagen seines werkes ver-
öffentlicht. Gindely, Trechsel, Meyer haben in ibren werken, das
was die archive der brüdergemeinde, die staatsbibliothek in Bern, die
universitätsbibliothek in Basel, die simmlerische sammlung in Zürich
ihnen bot, auszugsweise benützt; die gedruckten briefsammlungen
des 16. und späterer jahrhunderte, 2. b. Lettere volgari, Lettere
di Aretino u.8. w. enthalten briefe Vergers und wie viel mag noch in
den schränken von bibliotheken und archiven unentdeckt und un-
gekannt schlummern? Eine sammlung seiner briefe ist noch nicht
vorhanden, der hier vorliegende briefwechsel umfasst-nur die ganze
noch vorhandene correspondenz zwischen herzog Christoph und Ver-
ger; sie beginnt mit dem 24 Juni 1553 (n. 1) und endigt mit dem
30 Juli 1565 (n. 226). Die briefe n. 227 bis 285 enthalten nach-
richten über die beerdigung Vergers und die übrigen 236 bis 254
entbehren eines sicheren oder jeglichen datums.
Von den 294 dokumenten der sammlung entfallen auf das
jahr 1553 10 nämlich 9 briefe 1 beilagen
1554 8 7 «€ l «
1555 34 28 « 1 «
1556 7 x — —«
1557 11 10 « l «
1558 18 16 « 2 «
44 '
1559 23 19 briefe 4 beilagen
1560 19 6 < 3 «
‘ 1561 37 35 <« 2 «
1562 30 27 « 3 «
1563 29 25 « 4 «
1564 36 30 « 6 «
1565 13 4 « 9 «
undatiert . 19 16 « 3 «
| 294 244 briefe 50 beilagen.
Auch diese bedeutende anzahl umschließt nicht die ganze cor-
respondenz der beiden; das erste wort des 1. briefes Pergo weist
auf frühere mittheilungen hin und in den 12 jahren des briefwech-
sels sind die empfindlichsten lücken zu beklagen.
Die, hier veröffentlichten briefe sind dem k. württembergischen
staatsarchive entnommen, wo sie unter der rubrik: Religionssachen
büsch. 20a bis 20g eine zusammenhüngende, geordnete sammlung
bilden.
In andere fascikel waren versprengt:
N. 56. weltliche fürsten insgemein. Ferrara.
N. 67. Schreiben von Charles Dumoulin 1554 bis 62. Uniyer-
sität Tübingen.
N. 77. Universität Tübingen.
N. 78. England.
N. 93. Polen. Büschel 1.
N. 93b. Pfalzgraf. Briefwechsel zwischen Christoph und Fried-
rich III de anno 1550 bis 1568. Fasc. 1.
N. 118. 121. 121a. Frankreich. Fasc. IV.
N. 217. 218. 241. Polen.
N, 236. Nach der abschrift aus der Jügerschen sammlung Ul-
mensia et Varia, Tom. IV.
N. 85 ist der consistorialregistratur entnommen.
Von n. bb. 7a. 49a. 52. 73a. b. c. d konnten die originalien
im archive nicht mehr aufgefunden werden. Die briefe herzog Chri-
stophs sind nur im concept vorhanden und im gegensatz zu der
breiten deutlichen handschrift Vergers und seiner sekretäre oft sehr
undeutlich geschrieben.
Dieses reiche material ist, soweit es zugünglich war, von früheren
geschichtschreibern und forschern nicht bei seite gelassen worden.
45
Sattler in seiner geschichte der herzoge hat das ihm wichtig schei-
nende benützt, Lebret, magazin b. II. III. IX, hat einige briefe
ausgewählt. Schnurrer hat das auf den slavischen bücherdruck be-
zügliche, Moser in seinem neuen patriotischen archive II die pol-
nischen dokumente, das schweizerische museum jg. IV die englischen
verhandlungen mitgetheilt und das interesse, welches diese bruch-
stücke erregten, weckte den gedanken an eine sammlung und her-
ausgabe der briefe Vergers. Leider ist von dem großen schatze der
briefe, welche er selbst erhielt, nichts mehr aufzufinden ; wahrschein-
lich haben die neffen, als nach dem tode herzog Christophs Württem-
berg keine státte für sie bot, die papiere ihres oheims mitgenommen
und sie sind spurlos verschollen; die hoffnung, dieselben in irgend
einem verborgenen winkel aufzuspüren, wird eine ziemlich eitle sein.
Verger ist kein Luther oder Calvin gewesen, darum hat auch
seine correspondenz einen viel geringeren werth; auch Hubert
Languets briefwechsel (Arcana seculi XVI) steht weit über dem Ver-
gers an pünktlichkeit und zuverlüssigkeit der erzühlung wie an
schürfe der beobachtung; Verger war ineistens nur correspondent,
selten augenzeuge, mehr schriftsteller als diplomat; überdieß sind
alle briefe an Christoph gerichtet, der unterthan schreibt an seinen
herrn, der herzogliche rath berichtet an seinen fürsten und darum
fehlt jenes sich gehen lassen, jenes vertrauliche sich aussprechen,
und damit der anmuthigste zauber, den ein briefwechsel haben kann.
Dennoch wird die forschung über das 16 jahrbundert manchen gewinn
daraus entnehmen kónnen, manches ereigniss wird in einem neuen
lichte erscheinen, mancher charakter eine bisher unbekannte seite
enthüllen, auch die culturgeschichte sich da und dort bereichern;
sehr viel gewinnt die württembergische geschichte und hier fällt das
hellste licht mit recht auf die beiden personen, deren namen der
briefwechsel trägt. Eine gerechte würdigung, eine gründliche le-
bensbeschreibung Vergers hat nun einen sichern boden, denn es ist
ja sein eigen leben, das er in seinen briefen zeichnet, darum sind
auch manche unbedeutendere briefe von der sammlung nicht aus-
geschlossen worden und der fürstliche gönner wird auch in diesem
briefwechsel so erscheinen, wie ihn unser württembergischer ge-
schichtschreiber rühmt »als das musterbild eines guten fürsten« !.
*
1 Stälin IV, 760.
1553.
1.
Verger an Herzog Christoph.
Tübingen 24 Juni 1553.
Verger überschickt seine italiänische übersetzung der württem-
bergischen confession, sowie die vorrede zu dem syntagma, erbietet
sich den catechismus von Brenz ins Italiänische zu übersetzen und
wünscht bei dem kreistag in Ulm zu sein.
Theilweise (Pergo-degustare) schon gedruckt in C. F. Schnurrer,
erläuterungen der würtembergischen kirchen- reformations- und ge-
lehrtengeschichte. Tübingen 1798. S. 215. 219.
Illustrissine Princeps et Domine Domine gratiosissime!
Pergo reddere rationem villicationis mex. Heri primum abso-
lutus est a typographo liber confessionis', quem et mitto. Utinam
vero Celsitudo Tua posset intelligere et judicare, quod mihi donum
dederit Deus (ad gloriam ejus dico) in lingua mea italiea! Hodie
misi certum nuntium, qui aliquot ex his confessionibus incipiat
spargere per Italiam in nomine Domini. Ego reliquas mecum feram.
Dieo iterum, quod jam dixi, spero ingentem fructum ex ipsis. Valde
tarde incedit typographus in imprimendo, quia illi omnino res nova
est laborare in lingua usque adeo incognita. Vix absolvet alterum
librum nempe syntagma* tribus septimanis (ut opinor) at sperave-
.
1 Der titel: Confessio pis doctrinm, que nomine illustr. prin-
cipis ac domini Christophori D. Virtemb. ete. per legatos ejus die
XXIIII mensis Januarii a. 1552. congregationi tridentini concilii propo-
sita est, Die übersetzung Vergers Confessione della pia dottrina, s. Sixt
5. 997 n.33. Serapeum s.77 n.46. Die litteratur der confession vergl.
Schnurrer, erläuterungen s. 214 ff.
2 Syntagma eorum, quae nomine illustr. princ. Christophori in
synodo tridentino per legatos suos acta sunt. 1553. Der titel der ita-
liänischen übersetzung lautet: Deserittione di quello che in nome dell’
illustr. u. s w. s. Sixt s. 597. 32. Serapeum s. 77. n. 48.
1668 47
ram, fore ut utrumque potuisset XX diebus absolvere. Mihi vero
neque ulla mora molesta est neque ullus labur, dummodo emergat
gloria domini Dei mei.
Mitto etiam prsefationem, quam cogito affigere ante syntagma.
D. Volmarius *, meus carissimus hospes, atque idem valde bonus et
prudens vir non recusavit laborem, vertendi tantum in hunc usum, ut
Vestra illustrissima Dominatio possit eam degustare. Vehementer cupio
habere protestationem regis Galliarum factum in concilio tridentino *.
Ejus exemplum puto esse in Vestro archivo, quin affirmavit mihi
d. Brentius *, omnino illic esse ; quapropter supplico, Vestre Celsitudini,
ut jubeat quieri et ad me statim mitti, ut possim uti nunc ad lau-
dem Dei. Audio mense Augusto futura comitia Ulmae*, et quia
forsitan tractabitur illic aliquid in causa religionis, magnopere cu-
perem eo tempore illac ex Rhstia venire sub aliquo pretestu '.
Novit enim Tua Celsitudo, quomodo in comitiis augustanis multi
fuerint decepti sub quadam externa specie bonorum verborum (ea
historia etiam in ipso syntagmate recitatur). Si ergo tunc ego af-
fuissem, potuissem indicare et manifestare omnes illas astutias et
*
3 Melchior Volmar Roth, geb. 1497 in Rottweil, studierte in Tübingen
und Paris, wurde professor der griechischen sprache in Bourges und
dort der lehrer von Calvin und Beza; wegen seiner hinneigung zur
reformation,. die er auch seinen schülern einflófite, verließ er 1535
Frankreich und kam nach Tübingen als professor der rechte. Der feine,
gebildete, in hohem ansehen stehende mann wurde von den herzogen
Ulrich und Christoph mehrfach mit wichtigen staatsgeschäften betraut.
Er starb 1561 in Iany, s. Schnurrer, erläuterungen 361 ff. Ruckgaber,
geschichte der freien reichsstadt Rothweil 2b. 494 ff. Baum, Beza
I, 11 £f.
4 Papst Julius II[ hatte 1551 den herzog Ottavio Farnese von Parma
bekriegt, dieser stellte sich unter den schutz Frankreichs und so wurde
Heinrich II selbst in einen krieg mit dem papst verwickelt; in folge
davon protestirte er gegen das auf 1 september 1551 wieder nach
Trient ausgeschriehene concil als nicht ökumenisch. Die protestation
mit den weiteren massregeln als edikt von Fontainebleau bekannt
3 September 1551, s. Soldan, geschichte des protestantismus in Frank-
reich 1855. I, 226 f. |
5 Johannes Brenz, der reformator Württembergs, geb. 24 Juni 1499,
f 11 September 1570. damals stiftspropst in Stuttgart; in kirchen
sschen herzog Christophs rechte hand.
6 Der alljührliche kreistag des schwübischen kreises.
7 Lies prs&textu.
48 1558
dolos; fateor enim me illismet fuisse aliquando usum, quum essem
legatus paparum, et prosequerer ecclesiam Dei; sed possum cum
Paulo dicere: Ignorans feci, ideo misericordiam sum conseentus. ®
Quandoquidem intellexi ex litteris d. Creteri?, Taxe Illustrissima
Dominationi videri consultum, si pro commodo ecclesiarum Itali: ver-
terem catechismum. d. Brentii ?°; respondeo, idem mihi videri omnino:
itaqne promitto, qnod laborem non defugiam, quin statim, ubi in
Rhretiam venero, vertere incipiam, ut per consilia atque auxilia
vestra nostra Italia hoc tantum commodum consequalur; est enim
ille omnino utilis liber. Laboremus omnes pro instauranda ecclesia
filii Dei, domini nostri Jesuchristi, alius quidem precibus, alius
predicando, alius scribendo, alius juvando opibus datis ab ipso Deo
eos, qui collaborant in evangelio. Quam primum venerit ad aures
Celsitudinis Vestr®, quisnam suffectus fuerit loco ducis Venetorum de-
mortui **, supplico, ut mihi indicari faciat ob certas causas. Puto ego
futurüm unum ex familia Throna vel Theupula. Fama attulit, Vestram
Dominationem Illustrissimam prorsus transegisse cum Rege Romanorum'*
et redemisse vexationem, quod prudentis est. Dominus Deus fortunet,
quod actum est, et confirmet Vos cum omni posteritate in felicissima et
*
8 1 Tim. 1, 13.
9 M. Caspar Grüter von Gundelsheim, frühe der reformation zu-
gewandt, als lehrer der alten sprachen in Heilbronn angestellt, später
pfarrer in Herrenberg, c. 1540 hofprediger herzog Ulrichs; auch herzog
Christoph behielt den um die reformation Württembergs sehr verdienten
mann in dieser stellung, s. Fischlin, memoria theologorum wirtember-
gensium 1709. 1,41 (der aber sein todesjahr zu früh auf 1552-angibt),
Jäger, mittheilungen zur schwäbischen und fränkischen reformations-
geschichte I, 26 ff.
10 Der große catechismus von Brenz: Catechismus pia et utili
explieatione illustrata. De Porta führt an II, 163, man sage: Vergor
lasse ihn in Zürieh drucken und widme ihn den gemeinden des Veltlin,
Im Serapeum 19 ist er aber nirgends angeführt.
11 Francesco Donato, doge seit 24 November 1545, war 23 Mai
1558 gestorben; sein nachfolger wurde Marcantonio Trevisan, vom
4 Juni 1553 bis 31 Mai 1554. s. br. n. 4.
12 Kaiser Ferdinand I, geb. 1503, + 25 Juli 1564, seit 1531 römi-
scher könig. Der entwurf zu dem vertrage, welcher die sogenannten
ansprüche Ferdinands auf Württemberg regelte und den widerwärtigen
streitigkeiten ein ende machte, wurde 6 Juni 1553 von Christoph unter-
schrieben; s. Stülin 1V, 532.
1558 49
pacifica regni possessione ad laudem et gloriam ejus per Jesum Chri-
stum d. nostrum. Fiat, fat. Commendo me ex animo V. Excel-
lentie. Tubinge die 24 Junii 1553.
VERGERIUS.
Illustrissimo Principi et Domino Domino Christophoro Duci Vir-
tembergae etc. Domino meo gratiosissimo.
Hinten die Bemerkung von des herzogs hand: bedarff khainer
anntwurtt.
2.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 27 Juli 1553.
Verger berichtet über seine übersetzungen, bittet um einen wagen
und einen begleiter zu seiner reise nach Graubünden; nachriéhten aus
Italien und Sicilien über einen einfall der Türken; über die berufung
von Dumoulin und Volmars gastfreundschaft.
Illustrissime Princeps, et Domine Domine gratiosissime !
Gloria ccelesti Patri per Jesum Christum cum Spiritu Sancto. Ab-
solvi enim libellos, et jam impositos currui premisi Lindavium, sunt
decem vascula, folia vero ultra XXXIm; ac non modo confessio-
nem et syntagma, sed initium catechismi verti et curavi imprimen-
dum, et hoc autumno reliqua vertam. Spero fore, ut ante duos
menses possem magnam horum partem per Italiam et ulterius spar-
gere, nam soleo ad domum usque fratrum et amicorum mittere dono
et addere etiam compactüram de meo, atque hac ratione facile pos-
sum plura'distrahere, quam decem bibliopole , omnia ad gloriam
Dei. Ego hic Tubinge omnibus professoribus, parochis et diaconis
donavi latina illa, quze pertinent ad concilia! et ad juramenta pa-
parum et episcoporum, atque ita revelata sunt nunc omnibus, ea,
que paulo ante vix unus aut alter noverat in tota Germania; in
summa possumus affirmare actum esse de omnibus synodis papisticis;
*
1 Vielleicht seine schrift Bulla Julii Ill. cum commentariolo D.
Vide (pseudonym für Verger) 1551, die 1553 in Tübingen neu auf-
gelegt wurde, s.Serapeum 19. 2. 75. n. 85; möglicherweise könnte auch
die ebendas. n. 40 genannte Concilium fugiendum esse gemeint sein.
Verger | .4
4,
50 1558
Tua enim Celsitudo letale vulnus illis inflixit mittendo legationem !,
mihi vero Deus dedit eam vim, ut potuerim ambas manus ponere
in ipso vulnere et illud dilatare et lacerare ad gloriam nominis
ejus.
Mitto unum exemplum syntagmatis, versio mea crevit a septimo
folioad XIX. Historia tamen semper eadem mansit, sed multa fuerunt
declaranda, Discedam statim, ubi redierit is nuntius, quem nunc
mitto. Quoniam vero statim ibo ex Rh:etia, et quidem per. postas
ad illustrissimum illum ducem *, de quo dixi, qui a me anxie queeret
de regno Anglise, et de ill. d. marchione Alberto *, oro Celsitudinem
*
1 Die gesandtschaft, welche herzog Christoph 1551 zum coneil
nach Trient geschickt und welche dort die württembergische confession
übergeben hatte.
2 Herkules II von 1534 bis 1558 herzog von Ferrara, gemahl von
Renata von Frankreich (geb. 29 October 1510, + 12 Juni 1575), tochter
vou könig Ludwig XII, der edlen gónnerin und beschützerin der re-
formation. Schon 1546 hatte herzog Christoph, von Frankreich dazu
angeregt, die älteste tochter Anna mit dem erbprinzen von Sachsen,
Johann Friedrich dem mittleren, vermählen wollen; der schmalkal-
dische krieg vereitelte die sache und Anna heirathete den herzog Franz
von Guise. Nun wurde demselben deutschen fürsten die zweite tochter
Lueretia vorgeschlagen, aber auch dies zerschlug sich. Johann Fried-
vich heirathete Agnes, die wittwe von kurfürst Moriz, aber nach deren.
frühem tode, 4 November 1555, wurde abermals unter Vergers vermitt-
lung das heirathsprojekt mit Lucretia erneuert, 1557, ebenfalls erfolg-
los, indem der herzog von Ferrara weniger als je geneigt war, seine
tochter einem evangelischen fürsten zu geben. Lucretia vermählte sich
mit Franz Maria von Urbino 1570 und Johaun Friedrich, nach auderen
irrfahrten, mit Elisabeth, tochter von kurfürst Friedrieh IIl von der
Pfalz (1558), welche ihre schónen weiblichen tugenden besonders wäh-
rend der gefüngenschäft ihres manner zeigte. s. Müller, entdecktes
staatskabinet. 3 eröffn. 90 bis 133, Beck, Johann Friedrich der Mitt-
lere I, 221. 229. Stülin IV, 431. 649 f. Auch eine vermählung von
Leonore, der jüngsten tochter, mit Eberhard, herzog Christophs ültestem
sohne, wurde in vorschlag gebracht, trotz des bedeutenden alters-
wnterschiedes. s. Stälin ibid. br. m. 4. 5. 5b. 7. 8. 9. 10. 12. 49. 56. 129,
3 Eduard VI war 6 Juli 1553 gestorben.
4 Markgraf Albrecht von Brandenburg-Culmbach, damals in fehde
mit kurfürst Moriz von Sáehsen und den bischöffen von Bamberg,
Würzburg ete., von Moriz 9 Juli 1553 bei Sievershausen geschlagen;
Albrecht entkam, irrte aber dann machtlos umher und starb 8 Januar
1557 in Pforzheim geächtet. S. br. n. 3. 4.
1558 51
Vestram velit mihi significare hec, duo tantum: Num alius rex
fuerit creatus, et num vera sint, que prius fuerunt dicta de cap-
tivitate marchionis? Prseterea supplico eidem Vestre Celsitudini
velit scribere ad cellarium, ut quemadmodum dedit mihi currum us-
que Lindavium, ita velit omnino dare nuntium equestrem usque ad
locum ministerii mei; sum enim omnino solus, nam Tigurum remisi
equitem, quem mecum adduxeram, et nuntius Tuus non solum osten-
det viam, sed erit mihi veluti pro custode vite mes; sine illo non
possum esse. Cellarius quidem dicit, sibi fuisse scriptum de curru
et nuntio, sed glossat litteras et dicit: dabo currum sumptu principis,
sed non sumptu principis nuntium. Itaque V. Celsitudo aperiat ipsa
mentem suam.
Accepi heri litteras ab Italia; certum est Dragutum ’, olim py-
ratam, nunc imperatoris Turcarum summum pr&fectum triremium,
invasisse Siciliam et jam obtinuisse locum in ea, quem,Appellant
Pharum Messing. Princeps Salernitanus est cum eo, qui habet
XXIII triremes regis Gallorum; is exposuit magnum numerum mi-
litum in litore. Timendum non solum de amissione Sicilie, sed de
regno neapolitano. Exercitus Csesaris relicto agro senensi profectus
est Neapolim versus. Ego ex Italia his de rebus Celsitudinem Tuam
diligenter commonefaciam per meas litteras, quin si dux ille illustris-
simus ita jusserit, egomet redibo, prsesertim si videro, illum idem
optare ex animo, quod aliquando optabat de nuptiis etc. |
Egi cum abbate, diligenter monui, ut suscipiat evangelium d.
nostri Jesuchristi; attente audivit; non male respondit, nempe se
cogitaturum et Deum rogaturum, non est valde alienus. Sed esset
urgendus et instigandus privatis concionibus; rogemus pro eo.
D. Carolus Molingeus?, ad quem scripseram, ut veniret visum
*
1 8. darüber Ranke, deutsche geschichte im zeitalter der refor-
mation (8 aufl) V. 115. 238. H. Martin, histoire de France (IV éd.)
VIII, 426 £., wo der weitere verlauf der expedition angegeben ist, die
daran scheiterte, dass die französische flotte mit dem fürsten von Sa-
lerno nicht zur rechten zeit eintraf, s. br. 1. 6.
2 Charles Dumoulin, der berühmte rechtegelehrte, geb. ende des
15 jahrhunderts in Paris. Wie so mancher fachgenosse seiner zeit,
wandte er sich der reformation zu, musste desswegen 1552 Frankreich
verlassen und flüchtete nach Deutschland. Von Straßburg aus trat
erDecember 1553 in die dienste herzog Christophs, der ihn mit großen
ehren in Tübingen anstellle. Aber schon October 1554 verließ er Tü-
4 *
52 . 1588
Tubingam, misit ad me duas litteras, quas mitto; si quid amplius
Vestra Celsitudo jusserit, seribam illi.
D. Volmarius', hospes meus, bene me tractavit, ut nihil queam
amplius cupere, quia tamen non est honesta res, ut fuerim illi gravis,
discedens solvam liberaliter omnia. Certe non potuit me Celsitudo
Vestra ad meliorem virum neque in amceniorem domum mittere.
Bene et feliciter valeat illustrissima Amplitudo Tua. Deus eam
incolumen nobis servet per Jesum Christum d. nostrum.
Tubinge die 27 Julii 1553.
Vergerius.
3.
Herzog Christoph an Verger.
- Urach 30 Juli 1553.
Antwort auf n. 2. Glückwünsche zur reise nach Graubünden,
nachrichten über England, den markgrafen Albrecht von Brandenburg-
Culmbach; gewährt Vergers bitte um einen begleiter zur reise.
Christophorus Dei gratia Dux Würtembergensis.
Salutem et gratiam nostram. Litteras tuas a tabellione tuo,
dilecte Vergeri, nobis heri oblatas, recepimus et legimus ete, Prin-
cipio quidem non dubitamus de tua integritate et diligentia, quibus
ex animo gloriam Christi atque ejus ecclesiam augere et ornare de-
sideras, dabitque misericors Pater incrementum, ut in eo animi tui
compos fias. Ducet vero atque reducet te incolumem angelus Do-
mini et tibi fidus custos comesque itineris erit.
Quod autem de rege Mun nuper eleeto et principis Al-
- bingen, nach Brodenu, vie de M. Charles Du Molin (Paris 1654), weil
seine rechtgläubigkeit in betreff der abendmahlslehre verdächtigt wurde,
Brenz giebt gesundheits- und familienrücksichten an, s. Anecdota Bren-
tiana von Pressel, s. 393. Über Mömpelgard, wo er eine zeitlang ein-
gekerkert war, kehrte er in sein vaterland zurück, aber der ansbruch
der religionskriege zwang ihn zu einer zweiten flucht von Paris; seine
letzten jahre brachte er in einem unstäten wanderleben zu, verfolgt
und angeklagt und freigesprochen; er starb 27 December 1566 in Paris.
Siehe ausser Brodeau auch Revue de législation 1872, 288 ff. Das kö-,
nigliche stantsarchiv in Stuttgart besitzt eine menge briefe von ihm.
s. br. n. 94.
18. br. n, 1.
1588 53
bertí, marchionis, consanguinei nostri statu, certior a nobis fieri
cupis, notum tibi facimus, quod nobis per litteras fide dignas signifi-
estum est, statim mortuo priore Anglorum rege ab ipsis Anglis du-
cem e Northumer !, virum quidem principatu et imperio dignum, in
regem electum fuisse, at is rursus e finibus Anglie recedere atque
in tutum se recipere coactus fuit, cum alii plerique d. Mariam, im-
peratoris Caroli V, domini nostri clementissimi, ex sorore neptim,
elegissent eandemque in reginam proclamassent atque investivissent,
quam quidem adhuc retinent, armis potestateque defensuri.
Marchio vero Albertus immunis e conflictu illo * evasit, neque
(ut fertur) captus est. Sed infractus animo reparat vires atque
exercitum colligit, conscribendo tam pedites quam equites, ita ut
adversariis suis rursus obviam sive in occursum ire atque eos ad
pugnam provocare fortunamque tentare destinaverit. Id ipsum etiam
episcopi cum Saxonibus et Braunsvicensibus ex adv faciunt.
Precemur itaque Deum omnipotentem misericordiarum em, ut
imminentem horribilem Germanie cladem clementer avertat.
Hec fuere, que tus flagitationi respondere voluimus, et tibi
ex animo bene cupimus. Cellario quoque nostro juxta petitiones
tuas per litteras, tabellioni tuo traditas, mandamus, ut nostris
sumptibus tibi unum e servis seu equitibus nostris adjungere velit,
qui te ad destinatum locum ducat, tibi tuoque equo inserviendo,
Bene vale.
Urachi 30 Julii anno 53.
4.
Verger an herzog Christoph.
Chur 10 August 1553.
Nachrichten über den thronwechsel in England, den französisch-
*
1 Johann, herzog von Northumberland, graf von Warwick, brachte
seine schwiegertochter Johanna Gray, die Eduard VI in seinem testa-
ment zur nachfolgerin bestimmt haben sollte, dahin, dass sie die eng-
lische krone annahm; aber Maria Tudor, die tochter Katharinas von
Arragonien ließ sich zur kónigin ausrufen, nöthigte Johanna zur ab-
dankung, nahm Northumberland gefangen und ließ ihn 22 August
1553 hinrichten.
2 Sievershausen s. br. 2, a4. 5. Es kam indessen zu keiner schlacht
mehr.
54 1558
italiünischen krieg, Polen, Venedig, das Veltlin und Vergers reise naclı
Ferrara.
Jllustrissime et excellentissime Princeps et. Domine Domine Cle-
mentissime !
Heri Curiam Rhetorum appuli, et quia hic inveni aliquem ex
meis, qui me ulterius comitabitur, putavi nuntium esse remittendum.
Remitto itaque. Nova quz d. legatus' regis Gallorum mihi com-
münicavit sunt hujusmodi: d. Catherina * Cesaris patrnelis regno
Anglie potita est et dux ille, qui fuerat electus, non modo cessit,
sed in vinculis.retinetur. Profugit, et nescitur quo unus ex illis
summis nobilibus, ad quem successio regni jure pertineret; is er-
rumpet aliquando, ex familia albze rosse est, et novas res (ut multi
putant) mollietur.
D. commestabilis" in exercitum ingressus est post expugnationem
Hiedini * dent animi utrinque mirum in modum, affirmat mihi
is. d. 1 Ciesarem nunc aliam civitatem non oppugnare,
Fama est regem Polonim * diem suum obiisse, d. legatus putat
*
1 Jenn des Monstiers, Herr von Froissac (naeh Gallia christiana),
bischof von Bayonne; gewandter, viel verwendeter diplomat, besonders
iu Deutschland, das er sehr genau kannte, schloss mit Moriz von Sach-
sen das blüindniss, war 1552 in Passau, "t 1508 in Paris. 1553 gelang
es ihm, die anstrengungen Carls V und des Papstes, mit Graubünden
ein bündniss zu schließen, zu vereiteln und die Schweizer für Frank+
reich zu gewinnen. s de Porta II, 251 ff. br. n. 79.
2 Verger verwechselt hier Maria Tudor mit ihrer mutter Katharina.
von Arragonien, die schon 6 Januar 1536 gestorben war. Der dux ist
der herzog von Northumberland, s. br. n. 3. Der spróssling von der
weißen rose, auf welchen Verger nnspielt, ist Eduard Courtenay, ur-
enkel von Eduard IV. Als sein vater, der marquis von Exeter, unter
Heinrich VIII hingerichtet wurde, blieb er im Tower gefangen; Maria
Tudor gab im nach lbjührigem kerker frei, er musste aber bald Eng-
land verlassen, weil er staatsgefährlich schien und t Mai 1556 in
Venedig.
3 Anna von Montmorency, connétable von Frankreich, Heinrichs IT
vertrautester rath, fiel bei Dreux 1567.
4 Philibert Emmanuel, geb. 8 Juli 1528, t 30 August 1580, seit 1553.
herzog von Savoyen, das aber damals Frankreich erobert hatte; er
eroberte am der spitze des kaiserlichen heeres 22 August 1553 Hesdin
in Artois.
5 War nicht richtig, denn Sigismund II August, könig seit 1548,
starb erst 1572.
1885 66
esse verum. Quin addit se pro certo scire, illustrissimum d. marchio-
nem Albertum * male habere propter vulnus in brachio acceptum,
quod valde intumuit; sed hsc melius Celsitudo Vestra potest novisse.
Papa destinavit legatos, qui eant ad episcopos * Germanie, et
illis gratulentur pro victoria et offerant deinceps auxilia.
Certa res est, classem regis Gallorum nuper invasisse et oceu-
passe unam urbem in Sicilia, cui Alica * nomen, et fecisse predam
ad centum et quinquaginta millia coronatorum. In regno neapoli-
tano aliqui, qui erant exules, et regis Gallorum partes sequebantur,
coacto exercitulo occuparunt Salernum; cardinalis Pacecus *, qui
prorex est, miserat aliquot Hispanos obviam, qui fuerunt cssi.
Dux Venetorum, qui nuper fuit creatus, est d. Joannes Aloy-
sius Bernardo, vir bonus quidem, sed qui nunquam fuit in rebus
agendis exercitatus.
Mea Vallis Tellina, ubi habeo ministerium et tuguriglum , la-
borat magna pestilentia *, et me in apertissimum periculum con-
jiciam, si nunc intravero. Agam quod Dominus suo spiritu monuerit.
Legatus Papae*, qui in meum odium missus est, urget, ut audiatur
8b bis dominis trium foederum, qui respónderunt, se paratos esse
comitia celebrare et audire, si Papa sumptum sumministret; non
enim esse morem, ut propriis sumptibus conveniant, nisi quando
suos magistratus creaturi sunt; expectatur itaque pecunia e Roma.
Nunc magis fremet et Papa et suus legatus, quum viderit me tan-
tum librorum attulisse et sparsisse; gloria Deo, spero me brevi de
illis triumphaturum. Cras hinc abibo, et cito in Italiam ad Ferraris
*
1 S. br. n. 2. 3.
2 S.. br. n. 2. 3.
8 Alikante.
4 Peter Pacheco von Montalban, cardinalbischof von Jaen, spüter
vicekónig von Neapel, + 4 Februar 1560.
5 Cölius Curio Secundus schrieb nicht unrichtig: Neminem un-
quam vidi miserius formidare pestilentiam , quam Vergerius fecit. de
Porta II, 161.
6 Paul Odescalco von Como, apostolischer nuntius und inquisitor,
damals ins Veltlin gesandt, um das evangelium dort auszurotten; s.de
Porta II, 257. Seine instruction s. br. n. 5a. "Verger schrieb gegen
ihn: Delle commissioni e faculta, che P. Giulio IlI ha dato a M. P.
Odescalco. Serap. s. 82. n. 57.
56 1553
ducem effieiamque, ut brevi Vestra Celsitudo possit intelligere, quid
ille cogitet, et si videro, eum cupere nuptias, et mihi ita velle man-
dare, ut veniam cum responso, non detrectabo laborem. Deus pater
noster celestis augeat Celsitudini Vestrae divina sua dona per Je-
sum Christum d. nostrum, hoc rogo ex animo, et rogabit mecum
brevi tota mea ecclesia. Commendo me reverenter.. Curie Rhe-
torum X Augusti 1553.
(Nachschrift.) Nune d. legatus regis monet me per suum se-
eretarium, Papam alios legatos destinasse, qui eant in Angliam, et
hortentur populos ad conversionem. Nihil intentatum relinquit, at
frustra, ut spero, et destruet eum Dominus spiritu oris sui.
Vergerius.
5.
Verger an herzog Christoph.
Chiavenna 17 September 1553. Chur 28 September 1553.
Verger berichtet, dass er nicht nach Ferrara reisen konnte, über
. die heirathsangelegenheit; spricht den entschluss aus, bleibend seinen
wohnsitz in Tübingen zu nehmen, wenn es der herzog gestatte.
(Schnarrer, slavischer bücherdruck in Württemberg 1799, s. 13, führt
einige Stellen aus diesem briefe an.)
Illustrissime et excellentissime Dux et Domine Domine gratio-
sissime !
Mitto Aurelium Vergerium nepotem meum, qui has litteras Celsitu-
dini Vestre tuto perferat, ex quibus ipsa possit plane intelligere, quid
actum fuerit cum duce Ferrarie *, et quid in his finibus Italie in
causa evangelii agatur. Legatus ille Pape *, de quo coram sum
locutus, venit ad proximas urbes atque ita custodit et obsidet una.
cum cardinalibus et episcopis, qui proxime habitant, ommes vias,
quibus in Italiam itur, ut non ausus fuerim me ipsum tanto periculo
committere et Ferrariam ire. Sed nepotem hunc meum cum meis
*
r. n. 2.
S. bi
8. n.
Odescaleo, & n. 4.
558 57
litteris misi, qui incidit etiam in manus impiorum et beneficio Dei
evasit veluti quodam miraculo. Ego scripseram d. ducissee in hanc
sententiam: me fuisse per aliquot septimanas in ducatu Vestro, et
quam mira benignitate fuissem a Celsitudine Vestra exceptus, me
inter loquendum cognovisse ex ejus verbis, eam esse optime affectam
erga illustrissimum d. ducem ejus maritum et erga illam, et cupere
Occasionem, qua posset suum benevolum animum testari, et salutavi
utrumque tum Vestro tum illustrissims Vestre consortis nomine;
deinde addidi, Vestram Celsitudinem, quum de filiabus ejus mentio
jneidisset, dixisse, se suam omnem operam benigne collocaturam et
facturam quiequid. posset, si intelligeret, illustrissimum ejus maritum.
adhuc esse ejus animi, quo aliquando fuit, nempe collocandi in ma-
trimonium unam ex filiabus illustrissimi d. ducis Saxonis primo-
genito. Respondit itaque, se maximas gratias agere Vestre Celsi-
tudini atque illustrissime Vestrs consorti pro tam propensa beni-
wolentia, et rogare Deum patrem domini nostri Jesuchristi, ut re-
pendat ipse, qui abunde potest, et se interim occasionem optare, qua
possit vicissim suum erga vos animum testari, et plurimam salutem
mittere utrique. Quod ad matrimonium attinet, laudat magnopere
eonditiones illustrissimi d. ducis Saxonie filii, et ait se ejusdem
animi esse, quo olim fuit, et cupere illi filiam collocare. Sed ante-
quam res inciperet serio tractari, vellet videre, quem exitum habi-
tura essent bella illa saxonica ', presertim quisnam in electoratu *
‚suecessurus esset. Ita ad me scribit italice, nam si latine scripsisset,
misissem nunc ipsasmet litteras. Deinde addit hujusmodi verba:
»Tu Vergeri interea causam ne deseras, sed tene vivam practicam
lianc quantum potes apud excellentissimum d. ducem Vuirtembergensem,
mec prztermittas omnia ea officia, que in hac re tus prudentie
(ita scribit) videbuntur necessaria.» Sie res habet. Fideliter refero
omnia atque hic addo nunc, duas illas Ferrari ducis filias esse
omnium prorsus italicarum puellarum przestantissimas pietate in
Deum, elegantia et integritate morum et pulehritudine; dotem vero
habituras, qualem vix ullus rex numeraret, et de nobilitate utrius-
«ue parentis, quum ea sit toto orbi nota, mitto loqui. Mihi quidem
videretur (sed Vestra Celsitudo agat, ut summe ejus sapientie vi-
MM *
. 1 Der krieg mit markgraf Albrecht von Brandenburg-Culmbach.
- 2 Nach dem tode von Moriz; es war sein bruder August.
= 58 1558
debitur) consultum fore, si ea per aliquem ex suis nuntiaret illu-
strissimo d. Saxonite duci, Herculem Ferrariensium ducem adhuc esse
eo animo, quo fnerat, et copere filiam filio nuptui tradere, et hor-
tari illum ut, posteaquam Deus finem dederit. bello, velit audire Cel-
situdinem Vestram, qui negotium habet in manu, antequam aliam du-
eat; et satis de nuptiis. Nune ad reliqua. — Quum essem Tubinge,
seripsi Celsitudini Vestre, adventurum fuisse in hane regionem quen-
dam legatum Pape, a quo mihi fuisset magnopere timendum, et
rogavi eam, ut vellet me Tubingw suscipere, si posteaquam in Rhee-
tiam rediissem, vidissem non posse me resistere furori illius bellus,
et Celsitudo Vestra per manum d. Creteri * benigne respondit id,
quod etiam. propriis verbis non semel dixerat mihi (quz ejus est pietas
et clementia), nempe quod venirem, quando vellem, quod mihi non
esset defutara. Nune igitur affrmo, legatum ipsum jam advenisse
in proximam quandam urbem et swvire, ac insanire prse rabie con-
tra omnes Christianos, sed presertim contra me. Mitto hie exem-
plum ejus auctoritatis, nam minatur carceres, tormenta et supplicia.
Hujus nebulonis opera meus is nepos, quum nunc Ferrariam iret,
fuerat captus, sed fugit ex unguibus ejus (ut initio scripsi) ejusdem-
que opera nuntius, qui ferebat litteras Celsitudinis Vestre ad ducem
Venetorum, pro liberatione illius fratris Christiani *, qui per XI
annos sustinet carceres, raptus de media via fuerat in carcerem
conjectus, sed d. Veneti, quum audiissent eum ferre Vestras litteras,
jusserunt liberari, sed nondum confecit negotium, ideo non rediit
ad me. In summa necesse est, ut secedam ab his finibus Italis,"
saltem ad tempus, alioquin papiste perdent me procul dubio: si
vero secedendum sit, alium locum (intercepta mibi Anglia?) non
habeo, quam eum ipsum, quem Celsitudo Vestra mihi obtulit pro
sua clementia, Tubinge itaque euperem heerere, quamdiu Dominus
vellet, et scholam atque ecclesiam juvare pro virili; sum ego quar-
*
1 Gräter, s. br. n. 1.
2 Baldus Lupetinus von Albona. Das nähere über diesen evange-
lischen märtyrer s. n. 17.
3 Durch den tod könig Eduards VI, dem Verger seine bücher De
portamenti di Papa Giulio III und Della creatione del nuovo Papa Giulio
III, Serap. s. 71, n. 18. 19 gewidmet hatte (wofür er ein ansehnliches
geschenk erhielt) und dureh die thronbesteigung Marias war jede mög-
lichkeit, in England zuflucht und wirkungskreis zu finden, verschwunden.
tes ® in mea familiola, et omnes in evangelii propagatione labo-
reremus die noctuque. At si ob aliquam causam Celsitudini Vestrse
non videretur, me nunc in illa luce academie Tubingensis debere
comparere, non recuso vivere in aliquo secessu'et vico solitario, et
latitare (si its videtur eonsultum). Dum possim cedere presenti
furori et insidiis paparum, et dum habeam, unde me et familiolam
(tenuiter quidem et evangelice) possim alere et laborare in evan-
gelio, reliqu& omnia contemno, etiamsi in media aliqua silva mihi
esset vivendum. Peto nunc hospitium ac veluti p.rtum, in quem ex
bac tempestate et periculo summo recurram, et saltem ad tempus
(ut dixi) et illius nomine peto, qui dixit: Qui vos recipit, me re-
' cipit, id est Jesuchristi d. nostri nomine. Vestra Celsitudo digne-
tur pro sua clementia respondere, quicquid Dominus illi suo spiritu
suggesserit, in cujus manu oinnes res atque omnem meam vitam
collocavi; sive vivendum, sive moriendum sit, Domini sumus. Com-
mendo me humiliter Vestrre Celsitudini et pietati. Deus eam cum
tota familia et dominio servet a malo per Jesum Christum domi-
num nostrum.
Clavene XVII Septembris 1653.
Vergerius.
(P.S.) Hactenus scripsi Clavene, postea Curiam Rheetorum veni,
ot me longius subtraherem ab ea urbe, in qua ille legatus hostis
meus habitat. Incredibile dictu est, quantum mihi sit infensus, pr&-
sertim quum viderit me syntagma et confessionem fidei Vestre per
totam Kaliam sparsisse, gloria Deo. Hic ego quidam negotia, qute
ad evangelii propagationem pertinent. conficiam,, interea redibit ne-
pos meus cum responso Vestre Celsitudinis (ut spero).
Curie Rhsetorum XXVIII Sept.
58.
Beilage.
Plipetliche vollmacht für Paul Odescalco.
Auctoritas * apostolica novi nuntii sus sanctitatis aput Rhatos.
*
1.S. seine familiennotizen br. 97a. und oben s. 17.
2 Der französische gesandte de l'Aubespine hatte diese merkwär-
e
60. 1558
Dilecto filio magistro Paulo Odescaleo clerico Comensi utriusque
juris doetori, notario et in toto dominio Rhztorum nuntio nostro.
Dilecte fili salutem. Cum sicut nobis nuper innotuit, nonnulli iniqui-
tatis filii instigante humani generis hoste, diversa perversaque dog-
mata et pravas opiniones ac varias bzreses in dominio Rhzetorum
disseminare et predicare ac Christi fideles a pietate Christiana et
sanctee matris Roman: ecclesie devotione et obedientia avertere
contendant et conentur, Nos impietatem hujusmodi avertere volentes,
te qui etiam litterarum apostolicarum majoris et minoris justitiee cor-
rector et in utraque signatura nostra referendarius existis, cujusque
litterarum scientiam et prudentiam ac in Deum pietatem etiam fa-
miliari experientia perspectam habemus, nostrum et apostolice sedis
nuntium ad totum dominium hujusmodi per presentes destinamus
tibique verbum Dei in illis partibus per probos et catholicos viros
tam seculares quam cujusvis ordinis regulares predicare et disse-
minare faciendi et populos earundem partium ad veram Ohristi
fidem et pietatem wdificandi, nec nou quoscunque de fide male sen-
tientes aut de illa quomodolibet suspectos inquirendi, et contra eos,
prout juris fuerit procedendi ac juxta canonicas sanctiones carceri-
bus mancipandi et rigoroso examini et torture subjiciendi et qui
resipiscere et ad gremium ejusdem ecclesi redire voluerint (dum-
modo relapsi non: sint) a quibusvis eorum hieresibus et in fide pre-
dicta erroribus illis prius per eos publice vel occulte prout tibi vi-
debitur abjuratis et injunctis inde sibi pro modo culpe penitentia
salutari et aliis que jure fuerint injungenda etiam in utroque foro
absolvendi et liberandi ac unitati ipsius ecclesi et communioni fide-
lium restituendi, nec non qui corde indurato in hieresibus et erro-
ribus suis perseveraverint, et quoscunque eorum receptatores aut
fautores debitis pcenis et si canoniez sanctiones id exigerint etiam
supplicio affici faciendi, nec non omnia et singula inquisitoribus hee-
retice pravitatis a jure permissa exequendi et adimplendi et ad
effectum premissorum quoscunque culpabiles aut suspectos etiam per
edictum publicum locis publicis et consuetis affigendam constito sum-
marie et extrajudicaliter de non tuto ad eos accessu citandi eisque
*
dige instraktion Bullinger in Zürich zukommen lassen, durch den letz-
teren erhielt sie Verger; er ließ dieselbe auch vermehrt drucken unter
dem titel: Delle commissioni e facultá che Papa Giulio III ha dato
2M. P. Odescalco 1554, s. Meyer, 1. 81. Serap. s. 82, n. 57.
Ps
1558 61 í
et aliis, quibus opus fuerit, etiam simili edicto ac sub sententiis, cen-
suris et poenis ecclesiasticis inhibendi, ceteraque in premissis ne-
cessaria sen quomodolibet opportuna faciendi, statuendi et ordinandi
plenam et liberam apostolica auctoritate tenore presentium conce-
dimus facultatem et potestatem, non obstantibus constitutionibus et
ordinationibus apostolicis ceterisque contrariis quibuscumque. Da-
tum etc. j d
bb.
Verger an herzog Christoph.
Chur 28 September 1553.
Wegen der ferrarischen heirath.
Gedruckt bei Sattler IV, s: 64. beil. 24. Das original im archiv
nicht mehr aufzufinden. Der anfang scheint zu fehlen.
Aperiam hic seorsum rem aliquam magni momenti. Ducissa
Ferrarie ! non solum libenter daret filiam majorem natu d. ducis
Saxoniae primogenito, sed etiam daret minorem natu Vestre Celsitu-
dinis filio?. Quin scio, ducem ipsum Ferraris ejusdem animi esse, suo
quidem tempore, nam sciunt filium esse tenerse setatis. Sed scribit
ad me ducissa, ut quum ad Celsitudinem Vestram rediero, incipiam
tentare animos et materiam preparare. Rarissima est ea conditio;
pater puelle dux est inter omnes Italie principes nobilissimus et doc-
tissimus, mater regis Galliarum filia, dos maxima et rege digna,
puella ipsa formosissima et valde bene educata in omni virtutum.
genere. Rogandus pater ccelestis per Jesum Christum. d. nostrum ut
faciat ipse, quod bonum est in oculis suis. Coram pluribus hac de
re agam cum Vestra Celsitudine, cui me reverenter commendo.
Curie Rhetorum 28 Septembris 1553.
| Vergerius.
6.
Verger an herzog Christoph.
Chur 29 September 1553.
Nachrichten über die türkische flotte.
Illustrissime et Excellentissime Domine Dux!
* c
] S. br. n. 2.
2 Eberhard geb. 7 Januar 1545 in Mómpelgard, t 2 Mai 1568.
62 1558
Nune quum essem misnrus nuntium meum, audivi a bono viro,
qui ex Kalia venit immo ab ipsamet classe gallica, Dragutum * cum
omnibus triremibus thurcicis Constantinopolim versus. djscessisse re-
lieta classe gallica in insula Corsiea. Timendum est, quod sola hmc
per se non poterit resistere classi d. Andres Doria*. Det pacem
Dominus, in qua eum laudemus et glorificemus omnes! Commendo
me reverehter Vestr:Celsitudini, Deus edm servet a malo.
Curie Rheetorum 29 Septembris 1553,
Vergerius.
T.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 10 October 1553. -
Herzog Christoph dankt Verger für seine bemühungen in den
heirathsangelegenheiten und bietet ihm Tübingen oder einen andern
ort Württembergs als wohnsitz an.
Sehr undeutlich geschriebenes concept.
Christophorus Dei gratia Dux Wirtembergensis ete. etc. comes
Montis Pelligardi.
Salutem. Litteras tuas accepimus, Vergeri carissime, ad quas
quie pro tempore putabamus respondenda, paucis accipe. Et pri-
mum omnium gratum est nobis officium illud tuum, quod nostro
nomine illustrissime domui ducatus Ferrariensis in salutandis prin-
eipibus personis exhibuisti, quod ut sepe facias hortamur te etiam.
Nec minus grata sunt, qus ex illorum collocntione nobis refers,
maxime vero, que ad sponsalia, sie Christo volente, inter maxi-
mum natu filium ducis Saxonie et Ferrariensis filiam olim futura
pertinent. Non enim diffidimus, quin fructus aliquis egregius hinc
ad ecclesiam quoque Christi manaturus sit, ubi pii piis et in tantis
familiis auspicio Dei aliquando conjungantur. Nec ab instituto illo
suo pulcherrimo Ferrariensem remorentur rumores illi bellici, qui
.
18 br. n. 2. 4.
2 Andreas Doria, geb. 1468, + 1560, der berühmte seeheld Gemuas,
eroberer von Tunis, damals admiral der kaiserlichen flotte.
3 Die streitigkeiten , welche naeh dem iode von kuríürst Moriz
zwischen der albertinischen und ernestinischen linie ausbrachen, indem
Johann Friedrich wieder im den besitz der kurwürde und seines lan-
des gelangen wollte, was aber nicht gelang. Sie wurden dureh den
1568 63
plerumque re ipsa grandiores esse solent. Non enim dubitamus, quin
brevi inter Saxonem et Augustum Mauritii fratrem !,. transactiones,
qus pro foribus sunt, finem habiture sint non infelicem. Et Al-
berti * vires sic sunt debilitate, ut nihil quidcunque a ceptis suis
Herculem deterrere possit. Quod consulis autem, [3 Jinien unlesbar]
intelligeremus , idem hoc Herculem serio velle. Ne quid igitur hic
per nos stet, tu te ipsum nobis declara luculentius, [2 linien unles-
bar] Et gaudebimus occasionem nobis dari, unde promptum erga se
animum nostrum Hercules ille noster perspicere possit. Sed de iis
hactenus. Quod ad causam tuam attinet, si quidem apud nos esse
cupis, libera tibi a nobis facultas conceditur vel Tubingam remi-
grandi, vel quocunque locorum tibi visum fuerit; quicquid enim
hujus ad te scripsit Greterus *, nostro consilio scripsit. Tibi igitur,
inquam, optio detur, ubicumque velis inter nostros habitandi, quan-
quam arbitremur, Tubingam tibi commodissimam fore, tum propter
doctissimorum virorum, quos nunc habet, perpetuam conversationem,
tum quod propediem illuc quoque venturum speremus Molynsum *,
quem tu nobis tantopere commendasti; bono igitur sis animo ac vale
feliciter. Stutgardie 10 Octobris Anno etc. 530.
7 8.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 16 November 1553.
Herzog Christoph weist Verger unterhalt und wohnung aa.
Gedruckt Sattler IV, beil. 25. s. 65. Das original im archiv nicht
mehr aufzufinden.
Christophorus dux Wirtembergensis etc.
S. P. Reverende vir et amice delicte! Reddite sunt mihi
vestre litterse *, quibus facitis nos certiores, quod receperitis vos
*
Naumburger vertrag vom 24 Februar 1554 beendigt, welcher Johann
Friedrich und seinen erben die ämter Altenburg, Lukkau, Schmöllen
und andere gebietstheile zusicherte; s. Beck, Johann. Friedrich der
mittlere I, 153 ff.
2 Albrecht von Brandenburg, s. br. n. 2.
8 8S. br. n. 1.
4 S. br. n. 2.
5 Dieser brief Vergers, in welchem er definitiv dem herzog zu-
sagt, ist verloren gegangen. Die gefahren, denen er entrann, hat
' 64 1558
juxta nostram concessionem ad Tubingam et quanta evaseritis
pericula. Gratulamur igitur de incolumi vestro reditu et agi-
mus Deo patri domini nostri Jesu Christi nomine vestro gratias,
quod vos inter tot adversariorum insidias conservaverit et ex
ore leonum tam clementer eripuerit. Nec dubitamus, quin id
hoe consilio divinitus fiat, ut ecclesiam filii Dei vestris officiis
et donis a Deo vobis concessis juvare non intermittatis et ut in
hac secessione et otio omne studium vestrum in asserenda gloria
nominis Dei collocetis. Quod a nobis requiritis, curabimus non il-
liberaliter, quee ad usum vits vestre necessaria sunt. Scribamus
abbati Hirsaviensi, ut liceat vobis in domo ejus Tubinge habitare
et speramus, eum hoc officii non recusaturum. Jussimus prieterea,
ut przfecti nostri curent vobis advebi ligna et fuderum vini ac nu-
merari in prasentia centum aureos, que cum in usum vestrum
absumpseritis et nos a vobis admoniti fuerimus, non committemus,
ut desideretis in nobis benignitatem, nec patiemur, quod in nobis
est, ut vobis aliquid rerum necessarium desit, donec Dominus os-
tenderit consilium, ut de vestris rebus aliquid certi constituatur.
Bene ac feliciter valete.
Datum Stuckgardie 16 die Novembris anno ab incarnatione
servatoris nostri 53.
Assignatur Vergerio. pro alimentis suis:
Fudera vini.
XII clovter® lignorum.
XX modii aven®.
200 fl. in numerata.
Addidit dux, eum Vergerius uxorem Tigurinam exulem ducere
constituerat: A
1 fuder wein.
8 klaffter holz.
20 malter habern.
30 malter dinkel.
*
Verger in einem briefe an Bullinger vorausgesehen: Certe (Papa) me-
cum non pugnabit seripturis, sed subornabit viros, qui pugione, sclo-
bep veneno meeum agant: at in Domino confido, de Porta l. c. II,
1554 65
1554.
8.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 7 April 1554.
Wegen der ferrarischen heirath.
Illustrissime et excellentissime Princeps et Domine Domine Cle-
mentissime !
Veni Stutgardiam et cum clarissimo viro d. magno magistro
curie, et cum d. Brentio contuli quedam negotia, quz ipsi Vestre
Celsitudini referent. Unum vero ex eorum consilio hic egomet nunc
scribam. Illustrissima d. Ferrarize ducissa! nuper ad me scripsit,
jussitque ut nuntiarem Celsitudini Vestr®e , quod se illi ex animo
commendat. Deinde petit a me, ut scribam, quo in statu sint res
illustrissimi filii primogeniti ducis Johannis Friderici felicis me-
morise?, idest an sint aliquo modo auctse propter mortem ducis Mau-
ritii, quia ipsa domina ducissa audivit, ducem Augustum qusedam
castra aut oppida dedisse ipsi primogenito, et cuperet scire, num
re vera ita sit*. Ego itaque, quum ex me nihil certi possim scire
hac in re, putavi rogandam Celsitudinem Vestram, si vellet dignari
ad me scribere, an illustrissimus ille primogenitus consecutus sit opes
aut castra aliqua post mortem Mauritii. Nam ego quicquid a Vestra
Celsitudine intellexissem, statim ad d. ducissam scriberem. Commendo
me reverenter pietati et caritati Vestre. D. Jesus augeat omnibus
dona coelestia.
Stutgardie die 7 Apr. 1554.
Vergerius.
9.
Herzog Christoph an Verger.
Concept sine dato.
Antwort auf n. 8.
Ex tuis intelleximus litteris, qua nos animi affectione prose-
x
1 S. br. n. 2. |
2 Johann Friedrich war 4 Mürz 1554 gestorben.
3 S. br. n. 7. 9.
Verger 3)
66 1554
quatur d. Ferrariz ducissa, cujus nomine non minore favore eandem
comprehendimus ut quie nobis vel tua promotione valde recommendata.
Cieterum cum eadem tam officiose super ducis Johannis Frederici pie
memorise filiis statu inquisierit, non intermisimus eundem ut accepimus,
ita et tibi notum facere. Cum enim post ducis Mauritii mortem
bonz memorie Augustus frater bonorum administrationem subierit,
idemque feuda, quie Cwsar in fratrem defunctum transtnlerat, ocen-
parit, intercedentibus Saxonis statibus ante aliquanto, quam vitam
obiret, eum Johanne Frederico duce ejusdemque filiis in tractatum *
descendit, vigore eujus dux Augustus ex bonis a Ciesare confiscatis
quatuor opima et distincta dominia cum omnibus appertinentiis ssepe
dieto Johanni Frederico et filiis tam bzeredis restitmit, quorum an-
nuus reditus summam triginta florenorum millium ascendit; accedunt
insuper duo monasteria, que singulis annis ex residuo Frederici
filiis 8000 florenorum millia contribnunt, quibus in nnum collectis
universe ducum intrate absque illo gravamine sive hypotheca et op-
pignoratione facillime centena florenorum millia annue conficiunt. Que
de bonis eorum corporis. In bonis fero animi filii etiam post patris
mortem adeo elucent et proeul dubio a Jesu Christo domino nostro
ejusdemque sancto evangelio nunquam deficient, quin hane sponsam
et vitie et bonorum periculo perpetuo adornabunt. Porro cum per-
cepimus, quod dueis Ferraris: primogenitus* ambiat eognatam nostram,
Alberti ducis Bavarim sororem et eo quasi negotium traductum
sit, ut id ipsum in donatione propter nuptias potissimum hzerenat et
retardetur, mirum nobis visum est, tum divitem Ferrarise ducem
dotem, quam elaram familiam et amicos Germanis proceres atque
principes prius habere. Quid quod conjunx domini parentis nostri
felieis memori, sororem, dominam matrem nostram *, patris ducis
*
1 8. br. n. 7.
2 Alfons, von 1559 bis 1597 herzog von Ferrüru; er war mit se-
nem vater ganz zerfallen und damals in Frankreich; heirathete 1560
Lucretia von Medici.
3 Mathilde, geb. 1532, 1 2 November 1565, ibr brüutigam, Philipp
von Braunschweig, war 1558 gestorben; sie heirathete 1556 Philibert
von Baden.
4 Sabine von Baiern, tochter von herzog Albrecht IV, lebte in
ihrem wittwensitze Nürtingen, + dort 30 August 1564, und wurde in
der stiftekirche Tübingen beigesetzt; dem evangelischen bekenntnis
155 67
Alberti in uxorem duxerit, cui dos non adeo ampla, imo multo in-
ferior distributa sit. Non enim dotem, sed familiam, non pecuniam,
sed uxorem inter nos consuevimus ducere. Qu:e tu suo loco stu-
diosius exagerabis idemque elaborabis sedulo, ne ob tain vilem rem
matrimonium utraque ex parte felicissimum irritetur. Qus tibi ad
litteras tuas ex singulari favore respondere voluimus.
10.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 19 April 1554.
Nachrichten über die ferrarische heirath und über ein buch von
R. Pole.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Ago gratias quam maximas Celsitudini Vestre, qus dignata est
nuper meis litteris respondere, ac non modo ad id quod petebam, sed
aliud preterea non parvi momenti communicare. Nunc obsecro atque
supplico, ut pauca liceat mihi de utroque articulo adhuc scribere.
Quum diu familiaris fuerim duci et ducissse Ferrarige, possum affır-
mare, ducem, qui pietatem veram non novit, cupere Bavaricas ! pro
filio, ducissam vero, qus vere novit pietatem, Saxonicas pro filia
desiderare. Sed et aliud simul affirmare possum, ducem esse ali-
quanto tenaciorem (ut dicam id quod est) et illum in causa esse,
ut nunc qussierim, si quid principi Saxoni accreverit, atque ut Ba-
varicee nuptie causa dotis retardentur, non autem ducissam, quie ut
vere pia est ita et magnanima, nihilque prster virtutem nobilitatem-
que in suorum filiorum matrimoniis querendum censet. Scripsi ego
huic nuper de meliore nota tanquam ex me, ac litteras per certum
nuntium usque ad fines Italie misi, et ita puto, ine exagitasse ne-
gotium et ursisse, ut nuptise ille Bavaricee omnino sint future; scio
enim ducem Ferrari et cardinalem Hippolytum * ejus fratrem atque
x*
war sie von frühe an zugethan gewesen. S. Stälin IV, 770. s. br.
n. ld. Die construktion ist sehr mangelhaft.
] S. ». 9.
2 Hippolyt von Este, sohn von Alfons I von Ferrara, bruder von
Herkules II, geb. 1509, mit den höchsten kirchlichen würden betrant,
erzbischof von Mailand, cardinal, protektor von Frankreich, zu vielen
kirchlich-politischen missionen verwendet, t 2 December 1572. S. br.
n. 128.
5*
68 1554
una Gallorum regem maguopere cupere, ut fiant. Itaque consultum
fuerit, si illustrissimus consanguineus Celsitudinis Vestre permaueat
constans, neque de plus pollicendo cogitet. Hie addiderim, Alfonsum
illum futurum sponsum sane optime indolis principem esse atque
ab evangelio minime alienum ?, mater enim curavit instillari illi
clanculum invito patre, quod certe scio, semina pietatis. Eum pre-
terea nune in Gallia esse, quo profugit a patre, qui illum contineret
in neutralitate, ut nec Ciesari nec regi faveret; puto Vestram Celsi-
tudinem scire. Commendandum est Domino negotium; ego me puto
optimam operam mune pro illo illustrissimo consanguineo Vestro
navasse ut dixi, et eredo nuptias futuras. Utinam vero futura sponsa
a veritate non sit aliena, qnemadmodum neque sponsus futurus est.
Fuit Tubing: clarissimus d. a Gilthlinga *, qui ad singula capita
negotiorum, quie illi nuper Stutgardiw proposueram, dixit mihi Cel-
situdinis Vestr® sententiam. Deinde quum d. Brentius a me petiisset
librum cardinalis illius Poli Angli ^ dandum Vestris legatis, qui ad
*
38. br. n. 9. Alfons IT zeigte sieh später anders; nach seiner
thronbesteigung eröffnete er seiner mutter, entweder müsse sie das
land verlassen oder den evangelischen glauben aufgeben; sie wählte
das erstere.
4 Balthasar von Gültlingen, landhofmeister herzog Christophs bis
1556, f 1569.
5 Reginald Pole, geb. 1499, dem königl. hause Englands nahe ver-
wandt. Reichbegabt und hochgeboren gelangte er schon als junger
mann zu hohen kirchlichen würden, aber seine schrift pro unitatis
ecclesie defensione, worin er sich gegen Heinrichs VIII trennung von
Rom aussprach, zog ihm den hass seines verwandten und herrn zu, er
wurde als hochverrüther zum tode verurteilt; der papst, zu welchem
er sich geflüchtet, belohnte ihn dagegen mit dem cardinalehut. Merk-
würdigerweise schloss er sich in Italien dem reformatorisch angehauch-
ten kreise von Üontarini, Sadolet n. s. w. an, und so konnte Verger
mit recht behaupten: agnoscebat vel saltem agnoscere se simulabat,
hominem per solam fidem in Christum justificari, Maria Tudors thron-
besteigung óffnete ihm glinzende aussichten, als päpstlicher eardinal-
legat kehrte er nach England zurück, das er in cultas und lehre mit
allem eifer wieder katholisch zu muchen suchte; nach Cranmers tod
wurde er 1556 erzbischof von Canterbury. Wenige stunden nach Ma-
rias tod schloss auch er sein wechselvolles leben, 18 November 1558,
ehe es einen neuen wechsel erlitt, s. br. n. 15. 19. 20.21. 4. Die hier
genannte schrift ist: Oratio Reg. Poli, qua Ciesaris animum accendere
vonatur, ut adversum eos, qui nomen Evangelio, dederunt, arma. sumat.
1554 69
conventum * jam mittuntur, remisi illi. Ego autem (ita ut debeo)
Vestrie sententie omnino acquiesco, servaboque apud me omnia
scripta et alia etiam parabo, quibus nostri uti possint, quum occasio
comitiorum advenerit. Interea Illustrissima Vestra Dominatio gustet,
qua virulentia et rabie scripta fuerit ad Cesarem ab illo cardinale
oratio; mitto enim hic adjunctam. atque una instructionem mitto,
si forte videretur ad legatos Vestros, ad quos missus est liber, mit-
tendam esse; nam parum possunt proficere, si librum habeant et
historiam, quie ad librum pertinet, ignorent. Ego dies atque noctes
(Deus scit) meditor et. laboro in causa dilecti filii sui domini nostri
Jesuchristi et spero, gratos illi esse labores meos, quia eo instigante
a me suscipiuntur. Commendo me reverenter pietati et caritati
Celsitudinis Vestre. Dominus Jesus servet eam a malo cum tota
familia et regno.
Tubinge XIX April 1554.
Vergerius.
11.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 26 Aug. 1554.
Nachrichten über den krieg in Italien, die ausbreitung des evan-
geliums in Locarno, den mürtyrertod von Franziscus Gamba in Como
und Sleidans geschichte.
(Theilweise von Optasset bis pertinent gedruckt. Sattler III, 75.)
Illustrissime et excellentissime Princeps et Domine Domine gra-
tiosissime
Hodie ex Argentina accepi quedam nova, itaque putavi ea
communicanda Celsitudini Vestre, quin ipsasmet litteras mitten-
das, quas d. Sleidanus! ad me. Interpretor locum, ubi de Petro
"
Cum scholiis Athanasii; Atbanasius, einer der verschiedenen pseudo-
nymen Vergers, s. Serap. &. 82. n. 60.
6 Wohl die Naumburger conferenz, zu der aber die württember-
gischen gesandten zu spät kamen, s. Kugler I, 335 f.
1 Der berühmte geschichtschreiber der reformation (1506 bis 1556);
sein werk de statu religionis et reipublice Carolo V Ces. Commentar.
erschien Straßburg 1555. Verger kam oft mit ihm zusammen und
lieferte ihm materialien besonders aus seiner früheren diplomatischen
laufbahn ; s. br. 12. 19. 21. 27. 50a. 126.
7O. . 1554
Strozzio * mentionem fecit, nam aliunde audivi, eum fuisse captum
una cum comite Mirandule et comite Petiliano; suspicor autem,
eum sibi voluisse mortem conseissere, et Philippum patrem imitari,
qui quum arma pro liberanda Florentina patria sumpsisset. neque
illi suecessisset, qnin fuso ejus exercitu in hostium potestatem de-
venisset, mortis timorem morte fugavit (nt quidam poeta inquit)
se enim ipsum jugulavit. Sed utinam mea interpretatio falsa sit!
Üelebrantur nune comitia in. Helvetia, metuo enim. discordia inter
ipsos cantones, a!que adeo propter religionis causam. Nam Locar-
menses? jam non possunt amplius papales tenebras ferre. et niten-
tibus illis ad lucem evangelii errumpere resistunt quantum. possunt
maxime aliquot cantones, Seribunt tamen ad me boni viri, spem
esse, nt hi cedant, et Locarni liberum cursum nostrie doetrine per-
mittant, quod faxit Dominus. Comenses nuperime interfecerunt ern-
delissime Franeisenm Gambum Brixiensem * propter. evangelium
et propter Ohristum: eduxerunt e carcere lingua clavo eonfixa, ne
posset loqui, mox adductis tribus plaustris lapidum his primum inter-
fectus, deinde combustus, sed tanta constantia et hilaritate, ut de-
siderari nihil possit amplius. , Benedietus dominus Deus noster, qui
tales spiritus et tales martyres hae setate profert! Hoc martyrium
non pretereundum erit silentio in historia d. Sleidani, quin adornabit
eam velut gemma pretiosissima. De qua quidem nuuc ad d. Bren-
tium non pauca seribo; autor constituit proxima hieme prielo eam
.
2 Peter Strozzi, Sohn von Philipp Strozzi, tapferer soldut, der un-
versöhnliche feind des hauses Mediei, geb. 1500, + 20 Juni 1558 vor
"Thionville; er kommandierte 1554 als französischer Marschall die
französische armee in Italien. Bei Lueignano wurde er 2 August ge-
schlagen, aber nicht gefangen, zog sich nach Siena und von dort nach
Montaleino zurück. Siena musste sich 2] April 1555 an die kaiser-
lichen ergeben. S. H. Martin l c. VIII, 438 M; s. nuch br. 16. 26.
27; sein vater Philipp war von Cosimo von Medici gefangen worden
und entleibte sich selbst, um diese schmach nicht zu überleben.
3 Die ersten anfünge des protestantismos in Lokarno reichen im
die jahre 1541 bis 42 zurück, aber häufige verfolgungen unterbrachen
den gedeiblichen fortgang; s. Meyer, die evangelische gemeinde in
Lokarno, bes. I, 162 ff.
4 Franz Gamba, geb. in der nähe von Brescia, war auf der rück-
reise von Genf in Graubünden gefangen, nach Como gebracht und
dort 21 Juli 1554 lebendig verbrannt worden; s. das nähere darüber
de Porta 1, c. II, 258 ff.
1554 71
eommittere et edere, quamquam ego conatus fuerim dissuadere et
in tempora minus periculosa differendam, et adhuc non deero hoc
agere. Optasset ille quidem Vestre Celsitudini eam dicare, sed
scio non facturum, ubi me audierit; nam brevi alicubi conveniemus,
ut totam una percurramus et recognoscamus; tum ex me ipso autor
homini futurus sum, ut Celsitudini Vestre minime dicet, sed alteri
cui voluerit. Ita enim sentio, ex animo non esse consultum, ut
talis historia sub Vestro nomine prodeat. Sed profecto valde ju-
eunda et valde utilis futura est, velut lux qusedam hujus statis
precipue in his, quz ad religionem pertinent. Ubi Celsitudo Vestra
Stutgardiam redierit, cupio eam convenire, tum ob hanc historiam
tum ob alias cuusas; afferam nova qusedam scripta mea; nam pro-
fiteor me nulla editurum, qu: prius non ostendam et commeudicem,
ita ut sane decet. Laboro dies noctesque, et sum quotidie in ipsis
laboribus fortior et hilarior Dei gratia. Commendo me reverenter
Celsitudini Vestre, quam rogo, ut Dominus diu servet incolumem
ecclesix sus sanctie.
Stutgardie 26 Aug. 1554.
Servitor Vergerius.
12.
Verger an herzog Christoph.
Straßburg 25 October 1554.
Nachrichten über seine schriftstellerische thütigkeit und Sleidans
geschichte, neuigkeiten uus Ferrara.
Theilweise gedruckt (Ago gratias bis tractaverim) Sattler III, 75.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Clementissime!
Ago gratias domino Deo patri per Jesum Christum, nam
posteaquam discessi ab Italia, nunquam tam multa eodem tempore
habui pre manibus, quie agerem in ejus gloriam. quam nunc
habeo. Principio recognosco totam historiam Sleidani et qusedam
curo mitiganda et moderanda, quemadmodum Vestra Celsitudo mo-
nuit, quaedam vero addenda, quum nou pauca publica negotia ali-
quando tractaverim !. Deinde dedi imprimendum librum Cardinalis Poli
*
] 8. br. 11.
72 1554
Angli eum antidotis'. Dedi etiam librum illum, quem Celsitudini
Vestre ostendi, quum nuper esset in venatione in Sambach*. Hi
magni futuri sunt. Sed mediocres etiam curo imprimendos: de Idolo
Lauretano" latine, italice et germanice, prsterea contra catalogum *,
quem etiam Vestre Celsitudini ostendi cum responsione. Iterum
ago gratias Deo, qni dignatur uti opella mea in his, que ad promo-
vendam ejus doctrinam pertinent. Scio advenisse huc pecuniam
missam pro Anglis exulibus, Laudetur Deus in Celsitudine Vestra.
Est legatus Venetus apud Cresarem d. Marcus Antonius Mula®,
vir magna prudentia et eruditione et summus amicus meus; is ad
Te scribit, se mense proximo Novembri rediturum in patriam, quum
vero per ducatum Vestrum iter facturus sit, valde se cupere mecum
loqui. Quare cum velim ei morem gerere et quum fructum aliquem
sperem evangelio ex ejus colloquio *, constitui in ducatum redire
infra 15 dies et dimittam hic hominem, qui pro me adsit typo-
graphis. Filius ducis Ferrarie ? rediit ex Gallia in Italiam et ad
1 Der titel lautet: Reginaldi Poli pro ecclesiastiew unitatis de-
fensione libri IV ete. Adjectum est etiam quorundam aliorum gra-
vissimorum virorum de pontificis Romani primatu judicium 1555, s. Serap.
s. 83. n. 66. s. br. n. 20.
2 Das sehloss Einsiedel in der nühe von Tübingen, s. Stülin IV. 767.
3 Der titel der italiänischen ausgabe: Della camera et statua
dela Madonna chiamata di Loretto etc. 1554. Vorrede vom 15 Octo-
ber 1554. Lateinische übersetzung: De Idolo Lauretano. Tübingen 1554.
s. Serap. s. 78. n. 55.
4 1549 war der erste index librorum prohibitorum erschienen.
Verger begleitete ihn mit den beissendsten glossen und wiederholte
diss verfahren beinahe bei jeder neuen ausgabe des index. Das hier
gemeinte werk Vergers ist gegen die dritte ausgabe des index, veran-
staltet von Archibald, erzbischof von Mailand 1554, gerichtet und
trägt den titel: "Catalogo del Areimboldo etc. con une riposta ete.
1554. Serap. s. 82. n. 56.
5 Markus Antonius du Mula, gesandter in Madrid, dann in Rom.
von papst Pius IV zum bischof und cardinal erhoben.
6 Christophs antwort s. br. n. 13a. 14. 15.
7 B. br. n. 2. 9. 10, Über das folgende: König Heinrich II sandte
den inquisitor dr. Oris mit einem eigenhändigen brief an die heraogin,
worin er seinen tiefen schmerz darüber ausdrückt, dass seine einzige,
hochgeliebte tante in dieses labyrinth von unseligen, verdammten irr-
lehren eingetreten sei. Oris war bevollmüchtigt, der herzogin predig-
ten zu halten, denen sie anwohnen musste; hülfen diese bekehrungs-
154 78
parentem. — Nunc videbimus, si velit conficere nuptias Bavaricas.
Preterea audio ducem ipsum conjecisse in carcerem ejus consortem,
quia constantissime recusat missam audire. Si hoc factum fuerit,
certe non erit sine consensu regis Gallorum; maritus enim non fuisset
ausus hanc injuriam uxori inferre. Et si rex consensit, indicium
est, illum velle omnino arctissimo fcedere se conjungere cum Papa,
cujus rei multa habeo indicia. Rogandus Deus, ut dissipet talia
consilia. Volui nudius tertius, qui erat dies dominicus, videre, qu&-
nam esset frequentia in ecclesiis papisticis, in tribus vero hora misse
numeravi XXX viros et circiter L femellas; sit nomen Domini bene-
dictum.
Oro celestem patrem, ut Celsitudinem Tuam diu servet in-
columem per Christum dominum nostrum. Commendo mc illi re-
verenter.
Argentine 23 Oct. 1554.
Vergerius.
Sodann von des herzogs hand: Hore gern, das er dermalien
in gottes sachen arbaitte zu erbawung seiner kirchen; hab mir im
Schenbach ain cathalogum hereticorum und papiste Somiamt [?] so zu
Maylandt publiciert seye worden zu sehen geben, wolle mir copia
darvon zukhommen lassen.
13.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 6 November 1554.
Antwort auf n. 12. Bittet um den Catalogus hereticorum.
Dei gratia Christophorus Dux Vuirtenbergensis etc.
$. Quod tu in negotio Christi nostri [sc. domini] singu-
lariter affectus, et ad promovendam ac plantandaın ejus ecclesiam
desudare soles, vir ornatissime, ex tuis litteris ad nos, que 23 Oc-
*A
versuche nichts, so sollte man zu zwangsgraden schreiten. Die herzogin
blieb standhaft: sie beichtete nicht, ging nicht zur messe; da schritt
Herkules zu gewaltsmassregeln. 17 September 1554 lief) er seine ge-
mahlin mit zwei ihrer frauen in das alte schloss Este' bringen, das ihr
als gefüngniss dienen sollte; ihre tóchter wurden von ihr getrennt
und ganz abgeschlossen von denen, welche ihr stürkung bringen konn-
ten, gab Henata nach und sandte 23 September nach einem katholi-
schen priester; 1 December wurde sie wieder in ihren pallast zurück-
berufen. Herzog, Realencyklopüdie, suppl. II, 631 f.
74 1554
tóbris Argentinz dat® sunt, plane intelleximus, ac non ingrato animo
percepimus; superest, ut incessanter pergas, studium, quo decurris,
conficere. Ceterum est quod petimus, ut s. catalogi illius heretico-
run, qui a papistis confictus ac Mediolani divulgatus dieitur, quem-
admodum nobis im silva Sehonbuchica nuper ostendisti; copiam ad
nos transmittas, quo eundem peritius inspicere possimus, et facies
nobis rem pergratam, singulari animo et studio erga te compensan-
dam. Vale ete. Datum Stutgardiw. 6 Novembris Anno ete. 54.
Concept.
Hinten: Reverendo domino Petro Paulo Vergerio Nobis inpri-
mis caro.
13a.
Herzog Christoph an B. von Gültlingen '.
Nürtingen 1 December 1554.
Wegen des venezianischen gesandten.
Cristoff etc. u. g. 2,
Lieber getreuwer! Wir haben dein schreiben sambt des Vergerii
eingeschlossen zedel (so wir dir hiemit widerumb zusenden) alles
innhallts verlesen. Und dieweil wir dises legaten® kein kundtschafft
auch nit wissens haben, außer was ursachen er ombreitt und son-
derlich, wie geneigt und guthertzig er der waren religion sei, so
wissen wir disem begeren nit statt zegeben. Darumb wellest das-
selbig ime Vergerio füeglicher weis, wie Du ze thon wol weisst, ab-
lainen und es dabei beruwen lassen. Daran hastu onnser gefellige
mainung. Datum Nürtingen den ersten Decb. ao etc. 54.
14.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 31 December 1554.
Zeigt an, dass er den venezianischen gesandten erwarte; schrift-
stellerische thütigkeit.
lllustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime !
*
18. br. n. 12, anm. 5.
1 Gültlingen s. br. 10, anm.
2 8. br. n. 12.
1554 15
Quun, diu expectassem partim Stutgardie, partim Cansteti
adventum oratoris Veneti !. et jam defatigatus essem expectando
Tubingamque rediissem , tandem audivi, quare tamdiu cuncta-
retur (certe ob gravissimam causam, quam coram dicam) venturum
tamen brevi. Quare hodie Chepingam * veni expectaturus ejus re-
ditum. Quod volui Celsitudini Tus, cui debeo rerum mearum om-
nium rationem reddere, significare. Dedi imprimendas indulgentias?
Germanice, quas illustrissimse matri Sabin®* inscripsi. mitto primum
folium, nam plura non erant impressa me discedente Tubiuga. Do-
minus Jacobus Andreas pastor *, apud quem sum, et ego clementie
Vestr:e Celsitudinis se ex animo commendamus. Perendie alia
sumus misuri nempe de Gregorio *, qui fuit seminarium multorum
malorum in ecclesia, eum ego suscepi exagitanduim latine, germanice
atque italice et profecto si lioc propugnaculum dejicimus, non bene
habiturus est Antichristus. /Eternus pater domini nostri Jesu Christi
servet Vestram Celsitudinem pro gloria ejus, amen.
Chepinge XXXI Xbris 1554.
Vergerius.
»%
.
| Antonius Mula, s. br. 12. 13a.
2 Göppingen, freundliche stadt im Filsthal, nicht weit vom Hohen-
staufen, bekannt durch seine mineralquellen und damals als badeort
viel besucht, s. auch br. 127.
3 Titel: Unseres Herrn Jesu Christi des obersten priesters gnüden-
und ablassbrief, s. Serap. s. 84. n. 67.
4 Sabine von Bayern, s. n. 9.
5 Jakob Andreä (genannt Fabri oder Schmidlin, weil sein vater
schmid gewesen), geb. 25 März 1528. in streng lutherischer recht-
gláubigkeit der nachfolger von Brenz. damals dekan in Göppingen,
nahm 1561 theil am religionsgesprüch in Poissy, 1562 professor dev
theologie, canzler und probst zu Tübingen. nahm u. a. theil an der
abfassung der conkordienformel. t 7 Januar 1590. S. br. 17. 21.
s3. 174.
6 Wahrscheinlich: Che cosa sieno le XXX messe chiamate di
&. Gregorio, e quando prima incominciarono ad usarsi. 1555. Serap.
s. 83. 63. Die übersetzung ins lateinische und deutsche wird in kei-
nem bücherverzeichniss erwähnt, vergl. dagegen br. n. 17. 20.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 6 Januar 1555.
Verger berichtet über seine zusammenkunft mit dem venezianischen
gesandten Antonius Mula, und theilt die über den kaiser Carl V, Phi-
lipp II, Ferdinand Gonzaga, England, Türkei u. s. w. erbaltenen nach-
richten mit. Beginn der slavischen bibelübersetzung.
Theilweise (Tubing® bis Celsitudinis) schon gedruckt, Schnurrer,
slavischer bücherdruck s. 15.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine, Domine
Gratiosissime!
Ago humillimas gratias Vestre Celsitudini, quod curaverit
ad me mitti litteras ejus legati Veneti!, quem dudum expecta-
veram. Statim acceptis conscendi equum et veni Geppingam , ubi
illum inveni, sumque cum eo bislocutus fere per sex horas; nam in
iota Italia non habui conjunetiorem amicum. Principio itaque coepit
me serio hortari, ut abjectis meis opinionibus christianis vellem in
patriam redire, pollicebaturque ad id omnes suas facultates et omnem
suam autoritatem. Ego contra ecpi verbo Dei urgere, ut doetrinam
nostram amplecteretur; quantum profecerim nescio, scio me seminasse;
Deus det incrementum; certe hactenus nostram causam non intel-
ligit, sed non habet contra eam zelum amarum. Quiesivit a me dili-
genter de Celsitudine Vestra affirmavitque, Venetam rempublicam illam
maximi facere, et optasse aliquando eam habere pro generali capi-
taneo; priecipue quiesivit, an ipsa Vestra Celsitudo revera habeat
opiniones, quas Lutheranas vocant. Respondi, me mirari illum de
hoc dubitare et constanter affrmavi, verum esse, quod Celsitudo
Vestra ex animo susceperit, et promoveat in suo ducatu doctrinam
evangelii domini nostri Jesu Christi, illam inquam, quie est contraria
papis, sed conformis voluntati Dei. Deinde hmc audivi ab eo. Ait
C:esarem mediocriter habere, quod ad valetudinem, tamen vix baculo
sustentatum posse per eubieulum duntaxat se movere et ambulare
per aliquot passus, convaluisse tamen ab asmo et hydropisi. Deinde
ait, illum vix post duas septimanas solere negotia audire a regina
*
1 Mare. Anton. Mula, s. n. 12.
1555 11
ejus sorore !, quee omnino summa rerum potitur, et ab Atrabatensi *,
sed ut plurimum otiari et quiescere, ex astrologorum vero adulatione
promittere sibi vitam adhuc undecim annorum; nullo vero negotio
nunc magis delectari quam anglico*. Prseterea suam majestatem
impendisse ingentem vim auri pro anglico ipso negotio; nam per
quinque menses fuit coactus sustentare classem, qua filius ex Hispa-
nia veheretur, qui in singulos dies exigebat sumptum octo millium
coronatorum: sperasse vero se posse statim ex Anglia habere vi-
ginti centena millia, et vix tercenta millia habiusse; filius enim Phi-
lippus se excusat, quod pecunia fuit impendenda in mitigandis et
alliciendis animis potentiorum. Subjunxitque is d. legatus, se scire
Cesarem revera pecunia valde carere, ita ut nunquam antea magis
caruerit; eorrasisse enim paucissimis annis ex Flandria quinquaginta
tria centena millia, ut illic non possit corradere amplius. In summa
ait suam majestatem sumpsisse pecuniam nunc a mercatoribus ad
32 pro centenario.
Qusesivi num toto hoc triennio, quo legatione sua functus est,
potuerit inquam audire aliquid a sua majestate, quid de Germania
sentiat, an seilicet cogitet adhuc de vexanda propter religionem aut
alio nominc ; respondit, multas incidisse occasiones, quibus se Cesar
aperuit, se abjecisse omnem cogitationem de vexanda amplius, imo
illum dixisse, se aliquibus principibus dixisse, quod onerant eorum
conscientiam, et ut ipsi cogitent, quomodo reddant rationem Deo.
Quesivi de pace*, an aliqua sit spes aut tractatio; respondit se
nomine su:e reipublice Venet: rogasse Cesarem pro pace, Ciesarem
vero respondisse, se cam valde optare, sed non sperare fore regis
animum quietum. Deinde subdidit ipse legatus biduo ante quam
discederet, Cesarem ipsum misisse mandata oratori suo, qui Rome
est, et domino Francisco de Toledo, qui nunc Florentis degit, ut
*
1 Maria, wittwe von könig Ludwig II von Ungarn, statthalterin
der Niederlande. geb. 1505, t 1558.
2 Anton von Perrenot Granvella, der berühmte staatsmann Carls V
und Philipp II, geb. 1517, t 21 September 1586. Im jahr 1540 wurde
er erzbischof von Arras.
3 Die heirath Philipps 1] mit Maria Tudor. 25 Juli 1554.
4 Der friede zwischen Spanien und Frankreich kam damals nicht
zu stande, sondern nur der waffenstillstand zu Vaucelles. 5 Februar
1556. Vgl. br. n. 25.
78 1585
hi duo agant de pace apud Papam, in Flandria vero nullum de ea
esse tractatum. Qusesivi, an speret futuram ipsam pacem, respondit:
ego quidem vix spero, quia animi mihi videntur nimis exacerbati,
Ego vero arbitror futuram ?.
Quiesivi, an conquestus fuerit nomine sus reipublice, quod
Owsar eontra fidem promissam dederit Philippo filio ducatam Me-
diolani, respondit, rempublicam Venetam non posse fundare quierelam
suum, quia illa promissio non fuit seripta, sed Ciesarem oretenus
tantum dixisse similia verba : Non dabo meis et noluisse ut hoc deberet
referri inter paeta. Quo nomine nune reprehenduntur tanquam ne-
gligentes duo oratores Veneti, qui Neapoli negotium tractarunt.
Non est ita, ut scribit ille ex Italia in litteris, quas Vestra Cle-
mentia nuper mihi dabat legendas, quod ille, qui haberet ducatum
Mediolani, non deberet habere regnum Neapoli. Sed negotium sic
habet: Nullum cesarem posse obtinere regnum Neapolitanum, sed
Clementem septimum * dispensasse cum Carolo Quinto, dum singulis
annis solveret sex mille coronatorum. Itaque illos Philippus non
solvet, quia non est ciesar.
Quiesivi de Ferdinando Gonzaga ^, cujus causa in malo statu
est, et nunquam fuit deteriore, conjectus est nuper in carcerem
Bruxellis; Fanginus ejus locum tenens, Atrabatensis et dux Sabau-
die * ipsum Gonzagam pessime oderunt et aperte infectantur, deni-
que acensatur non modo, quod viginti centena millia expilarit, sed
quod egerit de oceupando pro se ipso ducatu Mediolanensi. Le-
gatus omnia luec rescivit ab ipso Ferdinando et ab Atrabatensi,
imo addit Ferdinandum cogitare fugam, et dixisse legato, se Vene-
tias velle ire,
De Anglia ait, nihil esse actum in parlamento de coronatione,
sed tantum de recipienda obedientia papatus, que (unico tantum
*
l Zusatz von Verger.
2 Clemens VII, papst 1523 bis 1534.
3 Fernando Gonzaga, sohn von Markgraf Franz von Mantoa, geb.
1507. Kaiserlicher statthalter in Mailand, 1555 ubberufen, um sich
wegen seines verhaltens in Italien zu rechtfertigen, wurde zwar frei-
gesprochen, aber nicht mehr in sein umt eingesetzt. $ 15 November
1557 in Brüssel; s. Ranke, Ref.-Gesch. V, 315. Vgl. br, n. 98.
4 Philibert Emanuel, s, br. n. 4. 21.
1555 79
discrepante) fuit recepta, cardinalem vero Polum ' populuin absol-
visse a culpa et a pena, quasi aliquando hsereticus fuerit, et factum
esse archiepiseopum Cantuariensem. Dominus confundat eum, nam
contra conscientiam illic agit, quicquid agit.
Ait preterea, unicum restare scrupulum, quod attinet ad ipsum
Anglie regnum; nam fere decem millia hominum profugerant ex in-
feriori Germania et aliunde propter evangelium in Angliam, et quia
hi non habent, quo se recipiunt, et consentire papatui nolunt, timen-
dumque est, ne hi concitent novum motum.
Is meus amicus legatus videtur multum timere a Turca, ne
scilicet hoc anno terra marique adoriatur Christianos, quin ait Ce-
sarem etiam id formidare et sperare, Germaniam juvaturam, ut illi
resistatur.
Postremo cum me rogaret, ut ubicunque essem futurus, conarer
persuadere hic in Germania, d. Venetos valde amare hauc nationem,
et cupere perpetuam concordiam cum ea servare, respondi, me non
defuturum, (quantuluscunque sim) sed hortari, ut interim abstineant
a persecutione contra Christianos; nam hac via conservabunt sibi
benevolentiam bonorum principum et Dei etiam; et promisit, se hoc
iu senatu renuntiaturum.
. Quum essem ab eo recessurus, et ille me amantissime com-
plecteretur diceretque, se (si non amplius in hoc mundo) saltem in
paradiso me visurum, respondi: Utinam, opto enim tuam salutem,
si quispiam alius; sed affirmo, quod nisi tibi Dominus filium suum
manifestet et renovet cor spiritu suo, in colum (ubi certus sum me
ascensurum) non ascendes; sed ora, ut tibi manifestetur, et rogabo
ego etiam assidue. Atque ita invicem discessimus, sed oneravi illum
libris, imprimis dedi confessionem fidei Celsitudinis Vestre et com-
mendavi eum Domino.
Tubinge pestis incepit progredi, quare cum illic nullam habeam
vocationem, qu& me cogat ibi manere in periculo, subsistam hic per
aliquot dies, et adornabo negotium de versione in linguam Slavi-
cam *, Deo juvante et caritate et clementia Vestre Celsitudinis.
"t
1 S. br. n. 10.
2 Von diesem zeitpunkt au beginnt Vergers thätigkeit bei der
übersetzung der bibel in die südslavische (slovenische upd windische)
sprache. Vgl. br. n. 17.
80 1555
Quam ipse Deus pater domini nostri Jesu Christi diu servet incolumem
ecclesie sus sancte. Hoc perpetuo rogo.
Geppinge VI Januarı 1555.
Vergerius.
16.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 7 Januar 1555.
Nachrichten über den krieg in Italien.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Exercitus regis Gallorum cepit proditione Hypporegium, vulgo
Hyvream ! appellant, et jam Mediolanum versus tendebat. Sic scri-
hunt boni viri ad me ex Italia. Credibile est, exercitum, qui Senas*
obsidet, inde discessurum, ut Mediolano succurrat; credibile etiam
spem pacis, quam ego habui ex narratione legati, nullam fore. Com-
mendo me humilline Vestre Celsitudini. Deus eam servet a malo.
Goeppingse VII Januarii 1555. _
Vergerius. ,
17.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 15 Januar 1555.
Berichtet abermals über sein gespräch mit dem venezianischen
gesandten, bittet um des herzogs verwendung für 2 gefangene in Öster-
reich und für einen gefangenen protestanten, Baldus von Albona in
Venedig. Über die bibelübersetzung ins Slavische.
Theilweise (Nunc nihil bis inveniri) gedruckt Sattler IV, 85, aber mit
den) falschen Datum 1556. S. Schnurrer, slavischer Bücherdruck 15 f.
Illustrissime et excellentissime Princeps et Domine Domine
gratiosissime!
Optavi mirum in modum reverenter alloqui hic Geppinge Vestram
Celsitudinem. Sed cum vidissem adesse lllustrissimum principem
Palatinum?, putavi eam fore occupatam noctu cum illo, mane autem
*
1 Ivrea erobert vom marschall de Brissac. H. Martin VIII, 438.
9 S. br. n. 11.
3 Wahrscheinlich Wolfgang, Pfalzgraf bei Rhein, herzog von Zwei-
. 1555 81
non tam cito discessuram. Sed voluntas Domini fiat! resarciam lit-
teris. Preetermiseram scribere aliquid, quod a legato Veneto ! au-
dieram, ut coram referrem; est autem hujusmodi: Ait, Atrabatensem*
ardere ingenti odio adversus religionem nostram, atque etiam ad-
versus principes, qui eam susceperunt, solitum autem fuisse ssepe
urgere et dicere: Cur vos Veneti non estis diligentiores in exstir-
pandis Lutheranis? cur non exuritis? an vultis pati, ut excrescant,
sicut in Germania, unde vix unquam poterunt amplius exstirpari?
de principibus vero solitum illum fuisse dicere, eos reliquisse ve-
terem religionem et papatum, et novam suscepisse, tantum ut oc-
cuparent bona ecclesiarum, quibus bombardas conficerent, bella ador-
narent pacemque turbarent et quietem Cesaris. Et certe, Illu-
strissime Princeps, is legatus jam imbiberat hanc opinionem ab
Atrabatense et plane crediderat, esse veram atque ut veram re-
nuntiasset Venetiis in senatu ducentorum, ubi legationes solent re-
nuntiari, non sine aliqua nota religionis nostre sanctissime et piorum
principum Germanie; huc enim spectavit Atrabatensis, quum talia
ingereret in auribus legati, nempe ut impelleret ad renuntianda
hec in auribus Venetorum. "Verum Deus dedit mihi gratiam, ut
potuerim mendacia diluere, et certo scio me diluisse et contra-
rium 'persuasisse, imo ut postea legatus mihi dixerit: Profecto
timeo, ne etiam in aliis me deceperit ille episcopus, quando video
me in hoc, quod tanti ponderis est, fuisse ab eo deceptum. In sum-
ma oravit me, ut scriberem ad eum aliquando et precipue, ut mo-
nerem, si quid mihi videbitur occurere, in quo ipsi domini Veneti
possint illustrissimis principibus Germanis morem gerere, quia libenter
facerent; imo promisit mihi, quod respublica illa sit me habitura
perpetuo pro fideli et caro subdito, etiam si me papa odio habeat.
Mitto memoriale ad d. Berum ? in causa duorum adolescentum
*
brücken, geb. 1526, seit 1532 (resp. 1543) herzog; f 11 Juni 1569 bei
Limoges als er den Hugenotten mit einem heer zu hülfe zog. s. br. n. 72.
Herzog Christoph stand damals in lebhaften unterhandlungen mit den
evangelischen fürsten und Ferdinand von Östreich wegen des Augs-
burger reichstags, auf welchem der bekannte religionsfriede geschlossen
wurde.
1 S. br. n. 15.
2 Granvella, s. br. n. 15.
3 Dr Caspar Beer, einer von den vertrautesten rüthen herzog Chri-
stophs, t 1556.
Verger 6
82 à 1555
eaptivorum, pro quibus Celsitudo Vestra intercessit litteris apud se-
renissimum regem Romanum *. Atque etiam in causa fratris Baldi de
Albona*, qui per duodecim annos patitur martyrium deterrimorum
earcerum apud Venetos ob confessionem Jesu Christi, Ipsa Vestra
Celsitudo dignata est sponte mihi dicere superiore anno Tubinge,
se Auguste acturum de eo cum legato Veneto, supplico autem per
Jesum Christum, ut velit id nunc agere; est enim membrum Christi,
et ipsimet Christo priestatur, quod illi captivo prestatur. Una enm
memoriali addidi exempla litterarum Vestre Celsitudinis ad d,
ducem Venetum, et responsionis hujus. Si legatus Venetus, qui
nunc est apud regem Romanum, scripserit ad ducem Venetum,
Celsitudinem Vestram egisse cum eo, ille legatus amicus meus pro-
misit mihi, quod velit diligenter rem promovere.
Mane accessi ad illustrissimum principem Palatinum, cui et libros
aliquot donavi, precipue duos germanice »de Indulgentiis«, et »de
Idolo Lauretano«*. Visus est mihi clementissimus et valde pius;
M
1 Die beiden brüder hießen Julius und Darius Guardo von Capo-
distria, Vergers geburtsort, sie waren seit 7 jahren in östreichisch Neu-
stadt und in Graz gefangen; nach br. 239 waren sie und ihre eltern
von einem Spanier Mamsius des hochverraths augeklagt; Verger be-
hauptet, es sei von demselben nur geschehen, um in den besitz ihrer
güter zu gelangen, s. nuch br. n. 25. 99. 38. 4l.
2 Dieser mürtyrer des evangelischen glaubens hieß Baldus Lupe-
tinus von Albona, einem stüdtehen in Istrien; er war gegen ende des
15 jahrhunderts geboren, aus edler familie stammend, trat, zum geist-
lichen stande bestimmt, frühe in ein Franziskanerkloster und wurde
provinziel seines ordens in Venedig; frühe neigte er sich der refor-
mation zu, wurde aber auf betrieb des päpstlichen legaten 1544 oder
45 gefangen und in einen kerker, dessen boden mit der fluthöhe auf
gleichem nivenu stund, eingesperrt; standhaft weigerte er sich, seinen
glauben abzuschwören; alle fürbitten herzog Christophs, der 1558 an
den dogen von Venedig geschrieben und Barth: Sylvius abgesandt
hatte, s. br. 5. 17b, und anderer evangelischen fürsten halfen nichts.
Nach 20 jühriger gefangenschaft (also um 1563, genaues datum unbe-
kannt) wurde sein process entschieden und er ertrünkt, s. Mac Crie,
geschichte der reformation in Italien, übers, 92. 227. Verger hat ge-
than was er konnte, um diesen unglücklichen, der ihm als landsmaun
sehon bekannt sein mochte, zu befreien; wie ihm das schicksal der
evangelischen gemeinde in Venedig, die unter den verfolgungen all-
mählig erlosch, sehr um herzen lag, s. seine br. n. 5. 17a. b. c. d. 29.
42. 103. 105. 123. 130. 147. 184. 199.
3 8. br. n. 12. 14.
1555 83
attigi illi de neophito, idest, novo in fidem viro nuper, scilicet Ju-
dseo, cui cogitat tradere filium in disciplinam, gratiasque egit, ait se
deliberaturum.
Vidi quum nuper essem Stutgardie, nam d. a Gultlingen et d.
Brentius ostenderunt mihi novum quodam interim, si forte propone-
retur (quod vix credo) sperare me posse in co ostendere horribiles
insidias; si quid autem hac in re aut alia Celsitudo Vestra putaverit
opellam meam posse proficere, uno verbo vocet me et clanculuın,
hilariter curram pfo gloria domini Dei mei.
Nunc nihil aliud cogito, quam de adornanda versione in linguam
Slavonicam. Dei et Clementie Vestre gratia, que provinciam juvit,
et spero me brevi eam feliciter confecturum; cogor egomet intra
quinque aut sex dies clanculum cum d. doctore Fabri non quidem
Campidunum ! usque sed vel Ulmam vel in proximum aliquem lo-
x
1 In Kempten war damals pfarrer Primus Truber, der reformator
von Kärnthen und Krain, der begründer der südslavischen litteratur,
einer der interessantesten männer jener epoche. Geb. 1508 zu Raschiza
gelang es ihm trotz seiner armuth sich so viele kenntnisse zu erwerben,
dass er, von den reformatorischen lehren frühe ergriffen, prediger und
1542 domherr in Laibach wurde. Seinem vorsatz, unter seinen land»-
leuten dem evangeliun eine bahn zu bereiten, ist er mit der grössten
hingebung und unter den vielfachsten verfolgungen bis an seinen tod
treu geblieben. Der schmalkaldische krieg vertrieb ihn von seiner
heimath, kurze zeit hielt er sich in Triest auf, durch Veit Dietrich
von Nürnberg wurde er der evangelischen stadt Rothenburg an d. 'l'. em-
pfohlen und als geistlicher 1548 dort angestellt; hier beschäftigte er
sich damit, die sprache seines landes in buchstaben und schrift zu
fixiren, um seinen heimathgenossen das evangelium zugänglich zu
machen. Mit deutschen lettern erschien anonym in Tübingen sein Abece-
darium und sein katechismus in windischer (slowenischer) sprache.
Später kam er nach Kempten und nach seinem bekanntwerden mit
Verger und nachdem herzog Christoph für den plan einer bibelüber-
setzung gewonnen war, hielt sich Truber in Reutlingen und Urach
auf, um die übersetzung zu betreiben und den druck zu leiten. Von
1561 an war er wieder in Krain als erster geistlicher des landes, aber
1565 musste er seine heimath für immer verlassen, die er nur kurz
1567 wieder sah. Herzog Christoph nahm ihn in sein land auf, er
wurde pfarrer in Lauffen und spüter in Derendingen bei Tübingen, wo
er 29 Juni 1586 starb. Ihm verdankt man die slowenische übersetzung
des Matthäus (1555), der 3 andern evangelien und der apostelgeschichte
(1557), des Rómerbriefs (1560). An der durch Unguad (s. br. n. 30) ge-
6*
84 1555
cum me conferre, ubi convenient illi, qui me sunt adjnvaturi in ne-
gotio hoc sancto, et spero me illos perducturum hue Goeppingam,
ubi versio fiat. Certe non otior, Dei gratia, qui mihi spiritum at-
que alacritatem addit, addit etium hune doctorem Fabri, quo pro-
fecto pauci magis ferventes ubi de gloria Dei agitur, poterint in-
veniri; Deus itaque undique impellit et juvat, ut in ejus causa
laborem.
Oro »ternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut Vestre
Celsitudini perpetuo adsit suo spiritu, nam omnes piorum ecclesie
non aliunde nunc pendent, ne impiorum consiliis opprimantur, quam
a Vestra pietate et prudentia, Commendo me reverenter,
Geppinge XV Januarii 1555.
Vergerius,
17a.
Verger an herzog Christoph.
Dieser brief ohne datum und unterschrift gehört in diesen zu-
sammenhang.
Verger bittet um des herzogs verwendung für 9 gefangene in
Österreich und für Baldus in Venedig.
Tllustrissime Princeps et Domiue Gratiosissime!
Dignetur Celsitudo Vestra pro sua clementia et vera in Deum
pietate habere in memoria August: cansam infelicium illorum duorum
adolescentum fratrum !, qui jam tot annis captivi detinentur a se-
renissimo rege Romanorum ob falsam suggestionem illius Hispani.
Nomen eorum est Julius et Darius ex familia Guardorum. Patri
nomen fuit Sanctus. Arx, in qua fuerunt capti, et est solo sequata,
appellabatur Castrum novum, eam nec reditus repetunt, non curant,
sed tantum liberari ex tam diuturna et miserrima captivitate, quum
tamen nihil mali egerint, erant enim illic a patre relicti. Vestra
*
gründeten bibelanstalt in Urach nahm er den lebendigsten antheil, s.
über Truber: Herzog, realencyklopüdie 21, 360 ff. Sillem, Primus Tru-
ber, Erlangen 1861. Kostrenüid, urkundliche beiträge zur geschichte
der protestantischen litteratnr der Südslaven in den jahren 1559 bis
1565. Wien 1874, S, br. n, 30. 31.
18. br. n. 17,
1558 85
Celsitudo dignetur recordari, quod in supplicatione fuit scriptum,
ipsam Celsitudinem Vestram novisse eorum patrem in Gallia.
Dignetur etiam recordari boni illius servi et membri Jesu Christi
et martyris, qui per duodecim annos patitur deterrimos carceres ob
confessionem -evangelice veritatis; pro eo Celsitudo Vestra anno
1553 mense Julio! suis litteris apud ducem Venetum intercessit. Hic
erunt colligata exempla earum et etiam responsionis ipsius d. ducis.
Agendum esset de hoc cum oratore Venetorum, quemadmodum
Celsitudo Vestra pro sua clementia mihi dixit aliquando se facturam.
Et quia ipse orator habet patrem, quo in tota republica Veneta
nullus major existit, cui nomen Stephano Teupolo, dicendum erit
oratori tale verbum: Scio si pater tuus voluerit, fore ut obtineam
liberationem illius captivi etc. etc. Oro eternum patrem domini nostri
Jesu Christi, ut spiritu suo adsit Celsitudini Vestre tam sancta ne-
gotia tractanti. Amen.
17b.
Schreiben, das herzog Christoph 31 Juli 1553 von Tübingen
an den Dogen von Venedig sandte.
Die freilassung von Baldus von Albona betreffend.
Exemplum litterarum illustrissimi principis Wirtembergensis ad
d. ducem Venetiarum.
Primum gratulamur Dilectioni Vestre, qus post multos labores
reipublice prastitos, et ob Vestra singularia in eam merita evecta
sit in istum amplissimum dignitatis gradum; rogamusque Deum optimum
maximum atque ejus dilectum filium Jesum Christum dominum nostrum,
ut Dilectionem Vestram diutius servet incolumem et juvet in ad-
ministranda republica, et ita juvet, ut inprimis gloria ejus, deinde
patrie Vestre et totius Christiani orbis consequatur. In hac vero
felicissima creatione Vestra quandoquidem sciamus multos solere
gratias petere atque impetrare, nos etiam aliquid petere destinamus,
et impetraturos esse speramus. Neque auderemus a Dilectione Vestra
et ab ista eximia republica quippiam petere, nisi nobis conscii esse-
mus, nos vicissim paratos esse morem gerere, si qua occasio ali-
quando incideret, qua possemus eidem Vestre Dilectioni et reipublice
*
] 8. br. n. 17. 17 b. und c.
86 1555
inservire. Petimus igitnr nunc rem aliquam, que vehementer nobis
cordi est, freti nostra conseientix, nostra in Vos observantia et
Vestra summa humanitate. Quod vero petimus hujusmodi est. Au-
dimus fere ante decem annos conjectum fuisse in carceribus Vestris
fratrem Baldum ordinis minorum de Albona, nempe propter reli-
gionem, et quia non poterat ferre et confiteri doctrinam pontificum
Romanorum esse siuceram, quam ille corruptam esse putat, et au-
dimus, etiam illum jam omnino esse senem et decrepitum, ita ut
parum adhue posse eum vivere sperandum sit. In summa rogamus
et obsecramus Vestram Dilectionem, atque universam istam rem-
publicam excellentissimam, ut velit illum Baldum liberare et nobis
donare, id est, paucissimos illos annos et forte menses aut etiam
dies, quibus victurus sit. Quod sane donum tanti faciemus, quan-
lum vix possemus verbis indicare, et profecto ex animo loquimur.
lile (si possumus, quod petimus, impetrare) non remanebit amplius
in dominio Vestro neque in Italia, sed ad nos veniet, et apud nos
vivet (si modo tantum vitze illi superit, quo possit bujusque venire).
Hane unam ob causam non modo serio et ex animo scribimus, sed
mittimus doetissimum virum, dilectum ac familiarem nostrum Bartho-
lomeum Silvium *, qui has nostras litteras Vestre Dilectioni afferet,
et eui mandavimus, ut hoc negotium omni diligentia nostro nomine
apud Vos conficiat. Commendamus itaque illum, et benignum re-
sponsum expectamus, id est, Baldum ipsum, qui ad nos adducatur,
pro quo offieio et munere speramus fore, ut possimus aliquando aliis
in rebus Dilectioni Vestrae, atque universe isti reipublieze (quam ex
animo diligimus et observamus) inservire. Bene valeat ipsa Dilectio
Vestra, eui nos ex animo commendamus. Datum in civitate nostra
Tubinga, die ultimo Julii 1553.
17e.
Mareus Antonius Trevisano, doge von Venedig, an herzog
Christoph.
Venedig 9 September 1553.
Abschlägige antwort auf N. 17b.
*
1 Bartholomeus Sylvius, pfarrer in Pontresina, cf. De Porta I, 281.
Mac Crie 356.
1555 87
Marcus Antonius Trivisano Dei gratia dux Venetorum etc. Illu-
strissimo Domino Christophoro Duci Wirtenbergensi etc. amico nostro
carissimo salutem et sincere dilectionis affectum.
Litteras Excellentie Vestre ultimo die Julii seriptas recepimus,
quibus nobis et adeptam principatus dignitatem gratulatur, et eam
ipsam Deus optimus maximus nobis et reipublice ut fortunet verbis
amantissimis et honorificis precatur. Demumque petit, ut fratrem
Baldum e carcere eductum dimittamus. ^ Nobis vero Excellentie
Vestre, principis mutua cum republica nostra benevolentia iam pri-
dem conjunctissimi, et gratulatio gratissima fuit et animus, quem
ipsis litteris ostendit in nos, maxime propensus. Itaque facile in
gratiam Vestre Excellentie ea omnia facere in animum induceremus,
que a nobis proficisci. Sed cum is fratrum minorum coenobium
multis abhinc annis ingressus, et tanquam male de religione sen-
tiens, accusatus, in carcerem sit coniectus ab iis, qui talibus presunt
hominibus ac ejus generis causas disceptant, nostrum omnino non
est, eorum decretum aliqua ex parte immutare. Quod si qua nobis
alia oblata fuerit occasio, in qua Excellentie Vestre morem gerere
possimus, nihil nobis antiquius erit, quam ut maximam quidem certe,
qua illustrissim: Dominationis Vestre prosequimur benevolentiam, ei
ostendamus, quemadmodum Excellentie Vestre ejus nuntius, cui hec
omnia coram exposuimus, uberius explicabit. Date in nostro ducali
palatio, die VIIII Septembris, indictione XII MDLIII.
17 d.
Vergers bemerkungen zu n. 17 c.
Primum.
Homo pientissimus est, qui in carceribus detinetur Baldus no-
mine; & suis monachis invidia ac smulatione accusatus, quod in
concionibus hereticam doctrinam predicavit, cum evangelium ipeissi-
mum semper auditoribus proposuerit; annos jam 15 in obscurissimis
carceribus detinetur, calculo miserrime cruciatus; si veritatem ab-
negare voluisset, jam antea fuisset liberatus, at ipse in sententia
constantissime perseverat. |
Secundum.
Quod dux jn sua responsione scribit, ad se negotium illud non
pertinere, falsissimum est; nam causa tota religionis ad ducem Ve-
88 1555
metum spectat, et ipse, cum Venetiis nullus esset magistratus in-
quisitioni (ut dieunt) prefectus. Ipse dux, ut inhiberet ecclesiasti-
corum insolentiam, constituit magistratum peculiarem, qnod facere
mon potuisset, nisi ejus esset religionis causa, et cum magistratus
ille ante sex annos Baldum comburendum deerevisset ob constan-
tiam in vera religione, ipse dux facinus tam horrendum Venetiis
patrari noluit.
Tertium.
Stephanus Teupolus summus (preter ducem) in Veneta re-
publica vir, ob maximam autoritatem maxime potest negotium pro-
movere; is pater est oratoris.
Quartum.
Venetis abunde satisfactum videri posset, si Baldus ab illorum
ditione exularet, ae interim principi, ut illum in suo ducatu haberet,
gratificari possent.
18.
Verger an herzog Christoph.
Ulm 27 Januar 1555.
Nachrichten über die slavische bibelübersetzung, die religions-
streitigkeiten in Lokarno.
Theilweise (Quum scriptura bis inflammare) gedruckt in Schnurrer,
slavischer bücherdruck s. 16.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime !
Quum scriptura nos moneat, maledietum esse, qui facit opus
Dei negligenter, et quum mihi nune incumbat onus vertendi Novum
Testamentum in linguam Slavieam, fuit omnino necesse, ut Ulmam
venirem, quo avocarem ad me pastorem Campidunensis ecclesise !,
atque cum ipso coram conferrem. Veni itaque, contuli que volui,
atque hodie rursus Geppingam redeo cum doctore Fabri, qui me-
cum est. Negotium versionis bene habet feliciterque procedet, Deo
gratia. Audivi ab eodem pastore Campidunensi, quinque illas pro-
vineias Austrie multa habere evangelii semina; benedictus Deus.
Conversati sumus toto hoc triduo eum ministris hujusce Ulmensis
eeclesim, non sine fructu glorie Dei (ut spero); sunt enim adhuc
* à
1 Truber s. n. 17.
1555 89
juvenes, et profuit eos excitare atque inflammare.
Papa misit novum nuntium atque oratorem ad d. Helvetios,
mempe episcopum Terraeinse * mihi iamdiu notum, imo non abhor-
rentem ab evangelio, ita ut a me petierit, ut ad eum mittam, si
quem novum librum habeo, quin ait, se optare meum colloquium,
sed me illi non credam, nam timeo Danaos.
D. Helvetii contendebant inter se in causa, inquam, religionis,
et periculum erat, ne ad arma venirent. Causa aut origo conten-
tionis erat, quia Locarnum oppidum maxima ex parte susceperat
evangelium (qua in re Dominus usus fuit me ministro), Tigurum
vero, Berna, Basilea, et Scaffusium Locarnenses tuebantur, reliqui
eantones impugnabant; tandem in adventu nuntii papalis inita est
concordia nimirum hec: Ut Locarnenses, qui noluerint permanere
in papistica religione, cogantur ex patria discedere, in vitam vero
eorum ac neque in bona non fiat executio*. Deus eos sustentet
suo spiritu, ne amore patrim deserant amorem Christi et zternam
patriam. x
Quum essem Patavii paulo ante meum ex Italia discessum eo
scilicet tempore, quo Deus obtulit oculis meis horribile illud spec-
taculum Francisci Spier® ? desperati, inter alios studiosos, qui me-
tum sepe ad eum ventitabant, erat Gallus quidam, quem dominum
de Saneto Laurentio* vocabant, certe magna pietate atque eruditione,
quo nomine mihi erat carissimus, et ego illi. Nune is ipse venit
legatus Henriei II in Helvetiam, seripsitque ad me amantissime et
omnino pre se fert, se esse constantem in tuenda atque amanda
veritate; misi vicissim libros tum meos cum reliquorum inprimis
*
1 Oetavianus Rovero aus Mailand, seit 1545 bischof in Terracina,
im herbst 1554 nuntius des papstes bei der eidgenossenschaft.
- 9 Über die gewaltthätige vertreibung der protestanten von Lo-
kurno vgl Mac Crie s. 234 ff. und Meyer, die evangelische gemeinde
von Lokarno bes. I, 269 ff; s. br. n. 25.
3 1548. Über Franz Spiera, des unglücklichen advokaten zu Padua,
der zur evangelischen kirche übergetreten war und dann widerrufen
hatte und dem sein widerruf die grösten gewissensbisse machte, weil
er glaubte, die sünde gegen den heiligen geist begangen zu haben,
vgl. Sixt s. 125 ff.
4 Bernhardin Bochatel, abt von St Laurent, bei der eidgenossen-
‚schaft acereditiert 5 October 1554 und wiederum December 1556, blieb
bis Mai 1558,
90 1555
aliquot Brentii, quos petierat. Laudetur pater domini nostri Jesu
Christi, qui ubique habet suos.
Redeo hodie Geppingam (ut dixi) degamque illie apud eundem-
met Fabri, eum quo mibi pulehre convenit. Nune omnes meos
labores convertam ad quierendas et serutandas diligentissime omnes
veteres novasque versiones bibliorum, ut quod melius fuerit imitemur
in nostra versione.
Oro wternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut Celsitudini
Vestre quotidie augeat fidem et spiritum ad tuendas ejus ecclesias
et gloriam his turbulentis temporibus; commendo me reverenter
atque humillime.
Ulme die XXVII Januarii 1555.
humilis Celsitudiuis Vestrae servus
Vergerius.
19.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 3 Februar 1555.
Danksagungen der englischen füchtlinge, die herzog Christoph
unterstützt hatte. Nachrichten über die Schweiz, u. Sleiduns geschichte.
Schon gedruckt: Le Bret II, 243 f.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime!
Quanquam puto Vestram Celsitudinem aliunde scivisse, quid
agatur in misera illa Anglia, nihilominus mitto exemplum cujuspiam
mes epistole, quam scripsi nuper, complectens fere omnia, que ad
me Angli exules.scripserunt, illi scilicet, qui a clementia et pietate
Vestra fuerunt adiuti et sustentati, Quo nomine agunt Celsitudini
Vestrie immortales gratias; nam Argentinenses dispensarunt illos
ducentos florenos. En qualis revera existit cardinalis ille Polus ',
nonne dicebam ego? nonne pingebam illum suis coloribus? Sed non
est abbreviata manus Domini, qui et consolabitur fideles Anglos, et
penas sumet de impiis.
Comes de Gruera * debebat ingentem: pecuniam Bernensibus ac
*
1 Pole, s. br. n. 10.
2 Greiers im Saanethal.
1855 91
Friburgensibus, itaque armata manu invaserunt atque arripuerunt
sibi totum illum comitatum. et confestim res in concordiam redacta
est, nam acceptis decem millibus cessit bonis, et domini illi diviserunt
inter se. Quare ea portio, quse obtigit Bernensibus, suscepit con-
cionatores evangelicos. Deus promoveat etiam alibi terminos regni sui.
Adhuc dego Gappiuge, quia pestis progreditur Tubinge. Agat
Pater colestis, quod bonum est in oculis suis.
Scribit ad me d. Johannes Sleidanus !, ex XXV libris, qui sunt
in sua historia, jam esse impressos XX, et nunc magistratus nescio
unde impulsus vetavit, ne evulgetur. Quis dubitet, Cesarem hoc
curasse? quia est sibi conscius nullumque honorem sperat, si ejus
res geste in Germanie legantur. Voluissem ego. ut Geneve vel
alibi curasset excudi. Scd hic ctiam non deerit Dominus; agitur
enim de ipsius gloria.
Oro eum quotidie, ut perpetao adsit suo spiritu Celsitudini
Vestre, in qua omnes piorum ecclesis post Deum maximopere con-
fidunt. Commendo me reverenter.
Goppinge die 3 Februarii 1555.
Vergerius.
20.
Verger an herzog Christoph.
Góppingen 9. Februar 1555.
Nachrichten über die sendung des cardinals Morone zu dem reiche-
tag in Augsburg; über die slavische bibelübersetzung und einige schrif-
ten Vergers, die könig Ferdinand in die hände kamen; über feruere
schriftstellerische arbeiten.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime !
Habeo bonum virum, qui litteras meas Augustam * ferat, nempe
doctorem Ehemum Vestre Celsitudini observantissimum. Quare pos-
sum tuto scribere nonulla, que habeo. Papa et cardinales, postea-
quam viderunt sibi ad vota successisse omnja hucusque in Anglia,
adiecerunt animum ad Germaniam in spemque venerunt, posse fieri,
*
1 S. br. n. 11.
2 Herzog Christoph war seit Februar beim reichstag dort.
93 1555
ut iu hac natione contingat nunc aliqua talis mutatio ac revolutio;
ideo instituerunt jubilieum, atque hortantur omnes, ut Deum rogent,
quo reliquis populis, qui desciverunt ab ecclesia Romana, donet illud
ipsum lumen, quod donavit Anglis. Deinde ex omnibus cardinalibus
elegerunt Moronem !, qui ad Vestra comitia veniat; fuit enim ali-
quando nuntius apud regem Romanum (et mihi successit), sperant
itaque, quod favore sum majestatis suaque astutia atque hypoerisi
debeat omnino aliquid agere, Vir est, qui omnino intelligit veri-
tatem atque ejusdem farine cum cardinale Polo*; qui unum videt,
alterum videt, et certe pulchre posset imponere, si quis prius non
fuisset monitus, qualis sit. Inprimis vero est cmsarianus, ita ut
nihil supra, ceesarianissimi (ut ita dicam) hominis filius, patria Me-
diolanensis, In summa vulpecula eximia, quare omnia ejus facta
dictaque sunt suspecta habenda.
Scio (nam ita fratres ad me ex Italia mod eum facturum
verba de celebrando concilio, non quidem quod cupiant celebrare,
sed ut moram injiciant, ne cogitetis de nationali, timent enim ab eo.
Sed non deerit Spiritus sanctus, qui Vestra consilia gubernet.
Quum a me, qui nuper fui Ulm:e (ut scripsi aliis litteris), dis-
cederet minister ecclesiee Campidunensis *, cum quo de versione Slavica
contuleram, dedi illi tria scripta latine mea manu; in uno contine-
*
1 Giovanni de Morone, einer der gewandtesten diplomaten Roms
im 16 jahrhundert, geb. 25 Januar 1509 in Mailand, vornehmer familie
entsprossen; 1536 wurde er bischof in Modena und noch in demselben
jahre gesandter bei könig Ferdinand; der erfolg seiner diplomatischen
thätigkeit trug ihm den cardinalshut ein, aber in seiner diöcese Modena
entfaltete er nun eine eigenthümliche reformatorische thütigkeit. Mit
Contarini stand er in verbindung, duldete lutherische predigten, lehrte
selbst die rechtfertigung, verbreitete das büchlein del beneficio di Giesu
und ühnliches. Aber mit dem jahr 1542 ünderte auch er seine ansich-
ten; der cardinalshut siegte über den reformatorischen geist, Er wurde
wieder zu diplomatischen missionen gebraucht, wie zum reichstag in
Augsburg, aber von Caraffa wurde ihm ketzerei vorgeworfen (Mai 1555)
und 1557 wurde er sogar mit dem bischof San Felicio von Cava ein-
gekerkert. Erst Pauls IV tod (18 August 1559) öffnete sein gefüngniss
und Pius IV bediente sich seiner bei den wichtigsten angelegenheiten;
er präsidierte eine zeitlang dem Tridentinum und schloss dessen letzte
sitzung. f 1 December 1580 in Rom. Vgl. br. n. 26a. 68.
2 S. n. 10.
3 Truber, s. n. 17. 18.
1555 93
batur una tantum ex fabulis Gregorii, illa seilicet, qua fuerunt in-
stitute XXX misse Gregoriane pro liberatione animarum ex pur-
gatorio *; in alio erat descripta mutatio regni Angliw, et quo modo
in ea se gessisset cardinalis Polus (cnius exemplum seilicet ad Cel-
situdinem Vestram nuper misi), in tertio monebam illum ipsum mi-
nistrum, quo pacto procedere deberet im negotio versionis in lin-
guam Slavieam, ut scilicet Martini Lutheri versionem sequeretur,
donec conferemüs cum aliis versionibus, item monebam, ut ex do-
minio ipsius regis duos alios ejusdem lingue peritos ad me mitteret,
postremo ut quosdam meos libros in patriam meam, atque ut esset
constans, nihilque timeret serviendo Christo. Quid vero accidit?
bonus pastor Campidunensis perdidit in via illa tria seripta. Quo
autem pervenerunt? Audiat Vestra Celsitudo rem miram: ad manus
regis ipsius, qui ea legit cum suis consiliariis; et profecto fuit id
consilium Dei, ut ex tam multis viatoribus ille potissimum invenerit
Tea scripta, qui ad ejus majestatem perferet; quare non est quod
egre feram aut contrister; voluntas enim Domini sie fuit; nollem
quidem pervenisse memoriale, sed quid agam? mea culpa non fuit.
Mitto exemplum utriusque illius seripti, quod ipse rex legit, d.
doctor Fabri hospes meus verterat in germanicum, id sciendum est,
in fine ejus scripti, ubi de Anglia loquor, additum fuisse a me unam
clausulam, quam cupio legi a Vestra Celsitudine.
Si a me queerat, unde sciverim scripta mea ad suam majestatem
pervenisse, dieam: Minister Campidunensis scribit, se perdidisse in
via, et doetor Ehemus narrat mihi, se Auguste audivisse, quaedam
mea scripta in manus regis pervenisse procul dubio. Quare nulla
alia possunt esse preter hiec.
Si forte ejus majestas vellet, queri de me, posset illi responderi,
me solere taxare tantum crassissimos quosdam errores, quos papse
aut introducere nunquam debuissent in ecclesiam Dei, aut tollere
mune, quum videant, usque adeo et merito reprehendi. Deinde si
wolo vertere novum testamentum in linguam Slavicam, hoc esse
opus, quod ipsamet majestas regia deberet curare, quum tam multos
lhabeat subditos Slavos. Quis seit, si commoveatur talia audiens a
^
1 S. den italiünischen titel, Serap. s. 83. n. 63. b. n. 14. Das buch
über England vielleicht Reginaldi Poli libri IV, de defensione ete.
5. br. n. 12,
94 1555
Spiritu sancto per os alicujus servi Dei? is dirigat negotium.
Audivi Vestram Celsitudinem disputasse cum cardinali Augustano ',
quomodo patres appellarint missam sacrificium. Quare putavi ad-
ducendum esse illi in memoriam, talem articulum valde perspicue
tractari in confessione fidei Celsitudinis Vestre, quam ego ut verti
italice, ita etiam sincere complector; hoc utinam rex sciret de mea
fide! Si Vestra Celsitudo voluerit habere aliquot exemplaria aut
coufessionis ipsius aut descriptions seu syntagmatis, petenda erunt
ex domo d. doctoris Ehemi, habeo enim illie nonnulla.
Audio quendam Italum, cui nomen Vincentio Locadello Cremo-
nensi eum scilieet qui vendit quiedam sacearo condita querere con-
ditionem apud Vestram Celsitudinem, ut ex Italia emat quedam;
ego novi hominem, qui non est certz fidei, vitandus ergo.
Adorno duo scripta haud exigui momenti, alterum in quo de-
scribo, quibus dolis Anglia nunc fuerit decepta et dementata, alterum
abi commemoro, quam turpia scripta papiste ediderint; utrumque *
mittam ad manus Celsitudinis Vestre privatim; nihil vero dabo im-
primendum (saltem cum meo nomine) durantibus comitiis. Com-
mendo me reverenter Celsitudini Vestre, pro cujus incolumitate,
unde etiam ecclesi: pax pendet, oro quotidie. Si cardinalis Mo-
ronius aliquid de concilio proponeret, ego clam venirem, quo mihi
imperatum fuisset ad retegendas ejus fraudes; fraudibus enim utetur
proeul dubio, atque ille sunt mihi note.
Geeppinge VIII. Februarii 1655.
Vergerius.
21.
Verger an herzog Christoph.
Güppingen 15 Februar 1555.
*
1 Otto Truchseß von Waldburg, geb. 26 Februar 1514; nach ‚guten
studien in Deutschland und Italien wurde er kaiserlicher rath, 1543
bischof in Augsburg, stieg zu den höchsten kirchlichen würden, 1570
cardinalbischof von Präneste, + 2 April 1573 in Rom; einer der eifrigsten
und entschiedensten bekümpfer der reformation in Süddentsckland,
günner der Jesuiten, denen er 1563 ein collegium in Dillingen errich-
tete; s. Braun, geschichte der bischöffe von Augsburg II, 258 f.
2 Es scheint nicht, dass die zweite der schriften gedruckt wurde;
sie findet sich in keinem bücherverzeichniss Vergers.
1555 95
Verger berichtet über eine unterredung mit dem Spanier Petrus
Lasso, die sich auf seinen übertritt zum protestantismus und die re-
lıgionsverhältnisse in Deutschland bezog. Neuigkeiten aus England;
über Sleidans geschichtswerk.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime ! |
Quamdiu apud serenissimum Romanum regem vixi in legatione
atque altera !, nemo in tota illa aula erat mihi majore benevolentia
et necessitudine conjunctus, quam d. Petrus Lasso Hispanus *.
Nam antequam essem creatus episcopus * eram eques sancti Jacobi,
ferebamque crucem rubeam sicut et ille, quare animi nostri erant
conglutinati superstitione externs illius crucis. Contigit ut nunc
ex Anglia rediens, ubi egit legatum regie majestatis Romans et
Maximiliani Bohemis regis, iter fecerit per Geppingam. Spiritus
autem Domini impulit me, ut accederem; accessi, et sum cum eo
aliquandiu locutus satis amanter, et quidem presente d. doctore
Fabri * . Quoniam vero audivi nonnulla, qus mihi non indigna vi-
dentur, que Vestra Celsitudo intelligat, ea nunc breviter scribam.
Quum ego illi redderem rationem fidei mes, et cur discessissem &
papatu (nam hoc statim a me petierat) dixit mihi, id sibi videri
certum argumentum, nos minime esse in via veritatis, quia Augustenses
non idem sentiunt, quod Ulmenses aut Argentinenses; quare ego
affirmavi, eum valde errare, atque has tres civitates esse omnino
conformes in dogmatibus, tum invicem, tum etiam toti ducatui Cel-
situdinis Vestre. Tunc ille, certe in omnibus his locis feruntur
anabaptiste passin et impune ®, at ego illi: Oro te, domine, per
*
1 Bei Ferdinand 1530 bis 34 und wieder 1535.
2 S. Maurenbrecher, Maximilian II in Sybel, histor. zeitschrift 32, 280.
3 5 Mai 1536 wurde er zum bischof von Modrusch in Kroatien
ernannt.
4 Andreä s. br. n. 14.
5 Dass die wiedertäufer, Schwenkfelder u. s. w. in Württemberg
nicht geduldet werden solten, befahlen edikte von herzog Ulrich 1536
und herzog Christoph 1554 und 1558; s. Paul Fried. Stälin, das rechts-
verhältniss der religiösen gemeinschaften und der fremden religions-
verwandten in Württemberg nach seiner geschichtlichen entwicklung,
württemb. jahrbb. 1868. Dass man die wiedertäufer dulde, war ein
beliebter vorwurf der katholiken gegen die evangelischen und dess-
wegen wurden sie auch von den letzteren beinahe überall verfolgt.
96 1555
mostram veterem amicitiam, hoc ne affirmes alibi, quia certissimum
est, neque ducem nostrum illustrissimum neque Augustenses neque
Ulmenses neque Argentinenses ferre anabaptistas, imo curare dili-
gentissime, ut reprimantur (si qui modo sunt) Quum hic se repres-
sum videret: Certe, inquit, saltem Palatinus Rheni! et Landgra-
vius* fovet eos. Respondi constanter (modeste tamen) neque hoc
verum esse, et rursum oravi, ne id eredat neve affirmet, eumque
injuriam facere illustrissimis principibus, verum pertinaciter conten-
debat, se scire pro certo, rem esse veram. Nihil autem dubito, quin
loc suo regi inprimis, deinde aliis, apud quos versatur, sit affirma-
turus; novi enim hominem. Quare Celsitudo Vestra dispiciat, quid
agendum, ne illi duo illustrissimi prineipes hoc nomine diffamentur;
nescio unde iste hauserit tam malam opinionem.
Jactat, Cesarem optime valere, fatetur tamen, eum abstinere a
iractatione consiliorum. De rege Anglie mira atque hispanice id
est multis exclamationibus predicat, przesertim de devotione populi
ad missas (ita loquitur); respondi libere, nihil illic. voluntarium,
sed metu dissimulari religionem pape, atque id minus posse esse
diuturnum.
Aliud verbum percepi, quod non est a me silendum. Ego (in-
quit) scio, Cesarem constituisse, relinquere unicuique religionem
liberam, neque esse coacturum quemquam in Germania; sed id eum
male habet, quod tanta sit varietas opinionum et quod ferantur
anabaptiste; respondi, minime ferri, deinde, minime esse inter nos
varietatem, et quotidie nos hoc inprimis curare, ut in nostris ec-
clesiis existat solida et sancta unitas, ut unanimes glorificemus pat-
rem domini nostri Jesu Christi.
Addam et hoc; petivit a me, nunquid scirem regem Romanum
discedisse Augusta, propter quasdam nuptias, que fiunt in Saxonia,
unde timetur bellum; ajebat enim se id in via alicubi audivisse;
respondi me nihil aliud scire, quam regem Auguste esse.
Vir est sexagenarius, vehitur lectica propter podagram, placet
sibi valde; habet enim luculentam barbam, neque ineloquens est
neque parum cautus, agit magistrum domus regis Bohemis, sed quam
*
1 Friedrich II, kurfürst 1544-1556.
2 Philipp, lundgraf von Hessen, geb. 1504, t 1507, der eifrige für-
derer der reformation.
1555 97
verum est, quod inquit Spiritus sanctus: Non cognovit mundus per
sapientiam Deum. Bonus iste vir omnino nihil novit in vera re-
ligione, prorsus, inquam, czecus est, ac ne suam quidem novit. Inter
alia, ubi egregie ejus crassam ignorationem patefecit, hoc erat: pu-
tabat enim totum evangelium integre contineri in missali, ubi sunt
tantum frustula quedam, addebatque nihil in regnis esse perniciosius,
quam sinere, ut omnes possent illud intelligere. Hic vero cum ego
illi moderate resisterem, et non pauca de nostra doctrina inculcarem,
ille exorsus fabellam, qui in Hispania accidisset. Erat (inquit) in
carcere Maurus, de quo erat sumendum supplicium; accessit mon-
achus Hispanus, ut eum ad fidem Ohristi converteret; tant» vero
fuit efficaci: Maurus ín dicendo, ut ipsum monachum in fidem Mau-
rorum traxerit, ita et tu, Vergeri, dum cupio tibi persuadere, ut
redeas ad nostros, fere me rapis ad vestros. Cui ego: Utinam
possem! non solum enim verba, sed sanguinem et vitam profunderem.
Et sic eum dimisi. Seminavi scilicet; si quidem erit ex electis, Deus
educabit semen, sin minus, mea priedicatio illi erit in condemnatio-
mem; certe audivit sibi przdicari evangelium, ac forsan nunquam
liberius, imo certe arbitror nunquam antea illum audivisse, qui libere
explicaverit fidem nostram.
Hoc enim inter cetera dixi; petierat a me fere in hunc mo-
dum: Tu ergo prorsus consentis cum Lutheranis? atquin ego vidi
te aliquando magnum hostem illorum. Ego vero respondi: Sic
consentio et certo scio esse verissima, qu: Lutherus docuit et sub-
seribo illi addebamque rationem, quia retentis articulis fidei et his,
que in propheticis, evangelicis atque apostolicis scriptis continentur,
reliqua enm his pugnantia repudiavit. Verum ille tum obstupesce-
bat, quia animalis. Nos vero perpetuas gratias decet agere Deo
semper,-quod eligerit nos in salutem, in sanctificatione spiritus et
in fide veritatis, in qua et vocavit nos per evangelium in acqui-
sitionem glorie domini nostri Jesu Christi. 2 ad Thess. 2.
Commendo me Celsitudini Vestre reverenter.
Geppinge XV Februarii 1555.
Ejusdem Celsitudinis Vestre humilis servus
Vergerius.
Postscripta.
Non dubito, quin Vestra Celsitudo audierit nova ex Anglia; ta-
men scribam, qus nunc accepi ex litteris Anglorum, qui Argentine
Verger 7
98 1555
degunt. Certum est, dimissum esse conventum neque impetratam
coronationem; sed spes data Philippo, ut posteaquam regina pepererit,
eligatur in protectorem regni. Ferunt eum venturum in Flandriam,
Cesar euravit, ut dux Sabaudie ' duceret in uxorem Helizabetham,
reginte illius sororem, sed hec recusavit. Cardinalis Polus* ex Londino
profectus est Oxonium, ubi Thomas archiepiscopus Cantauriensis* in
carcere degit, atque una alii quidam episcopi; timetur ne eos nunc
morti adjudicet. Deus pater noster ccelestis det illis spiritum con-
stantiie per Jesum Christum.
Quum rediissem ex Argentina, attuli tantum quatuor Petrarchie
epistolas, quia plures non erant tunc impresse; nunc quum omnes
XVI sint absolute, mitto duo exemplarin. Audio Januam atque
Aste tentatum fuisse proditione, nec successisse.
Argentinenses deliberant, num velint pati, ut historia Sleidani
evulgetur; audio eos accepisse ea de re litteras, quibus monentur,
ne evulgari permittant, Sed cujus sint litterse, nescimus. Commendo
me reverenter.
22.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 16 Februar 1555.
Antwort auf n. 20; mahnung zu größerer vorsicht und mäßigung.
Vgl. n. 28. 95.
Schon gedruckt in Fisehlin, memoria theologorum Wirtembergen-
sium. Ulm 1709. Suppl. s. 115 f.
Christophorus etc.
Reverende fidelis dilecte amice!
Reddite sunt nobis vestrze littere, ex quibus inter cetera cogno-
D
1 Philibert Emanuel heirathete nicht Elisabeth von England, son-
dern 20 Juni 1559 Margareta von Frankreich, tochter Heinrichs II.
28. br. n. 11.
3 Thomas Cranmer, geb. 2 Juli 1489, erzbischof von Canterbury,
führte könig Heinrichs VIII scheidung von Cathurina, die unabhängig-
keit Englands von Rom und die reformation in England dureb. Marias
thronbesteigung brachte ihn 14 September 1553 in denjTower; seine
erzbischöfliche würde wurde ihm genommen; um sein leben zu retten,
liess er sich zu einem widerruf verleiten, erlitt aber doch den flammen-
tod 21 Mürz 1556; s. br. n. 24.
1555 99
vimus, qusedam in causa religionis vestra manu latine scripta a
pastore Campidunensi, cui ante ea tradideratis, amissa ac intempestivo
quodam casu ad sacram majestatem regiam delata esse. Quamvis
vero non dubitamus, vos vero et pio studio in evangelio Christi pro-
pagando ferri, tamen segre nec libenter accepimus, vos adhuc hisce
in rebus tanta libertate passim uti, presertim, cum hoc nihil pro-
ficere eamque ad rem ipsam parum facere vel ipse animadvertere
potestis. Cuperemus itaque, vos in scriptis et sermonibus vestris
(quoad ejus pie fieri potest) moderatiorem nonnihil et cautiorem
esse, maxime hisce adhuc temporibus et in hoc rerum et ecclesiarum
nostrarum difficili statu.
Ceterum cum nunc Goppingse degere vos intelligamus, ubi,
tanquam in loco celebriore, propter multorum ibidem varia et fre-
quentissima itinera, vos (qui haud dubie & plurimis accuratius ac
infensius observamini) non prorsus sine periculo versari judicamus,
hortamur, ut inde secedentes in locum aliquem tutiorem hujus du-
catus nostri commigretis.
Date Stutgardii 169 Februarii anno etc. 55°.
Reverendo fideli ac nobis dilecto amico Petro Paulo Vergerio
etc. episcopo etc.
23.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 19 Februar 1555.
Entschuldigt sich wegen der in n. 20 und 22 erwähnten vorfälle,
wil Góppingen bald verlassen und bittet, ihm einen sichern aufenthalt
anzuweisen.
Illustrissime et Excellentissime Princeps ac Domine Domine Gra-
tiosissime!
Accepi hodie et quidem sub noctem litteras Celsitudinis Vestre
datas die XVI. Hoc vero inprimis reverenter indicandum putavi,
nam si prius accepissem, prius paruissem. Constitui enim velle au-
dire vocem jussionemque ejusdem Vestre Celsitudinis, quum sciam,
eam spiritu Dei agi, utpote vocem ipsius donfini Dei mei, qui per
os Vestrum mihi demo[n]stret, quid me agere oporteat. Respondeo
igitur ad utrumque caput, me hinc crastino die Nirtingam ! dis-
*
1 Nürtingen, st&dtchen am Neckar, 6 stunden von Stuttgart.
7 *
100 1555
cessurum, deinde a talibus scriptis, qua possint sine fructu irritare, ^
temperaturum.
Fiet utrumque, tum quia Vestra Celsitudo ita imperat, tum
quia cogor dies noctesque in textu ipsius evangelii laborare, videli-
cet ut possim subministrare his, qui laborant vertendo Novum
Testamentum in linguam Slavicam, ex multis eas versiones, quz ju-
dicio piorum habentur meliores. Verum obtestor Celsitudinem Vestram
per illum Deum, cui servimus omnes ejus filii, ut me patiatur pauca
adbuc dicere de utroque capite. In mea patria cessavit pestis, il-
lico vero papa misit novum genus sacrificulorum, qui se Jesuitas
appellant, atque hi nihil aliud urgent, quam ut heredes mortuorum
numerent pro missis Gregorianis, quare Deus ipse me impulit, ut
meos caros compatriotas monerem, ne sinerent se decipi, utque
patefacerem, quae sit origo illarum XXX missarum Gregorianarum,
hoc est, ex mera fabula. Obedivi ergo Spiritui sancto, volui mit-
iere privatim epistolam mea manu scriptam ad meos, non placuit
Deo; ea enim excidit e sinu ministri Campidunensis, pervenitque
ad regem. Hie que mea culpa est! Eadem est ratio alterius
scripti; nonnulli enim consanguinei norunt, justificari hominem sola
fide, at nihilominus contaminant se illicitis cultibus, et ajunt id
licere, quia sic ajatcardinalis Polus, a quo pendent libenter (nam li-
benter fugiunt crucem) tanquam ab apostolo quodam, volui itaque
eos monere, quomodo se eorum apostolus gesserit nunc in Anglia.
Seripsi ergo privatim, epistola alio pervenit. Qu:e nam mea culpa
est? Sed si nihilominus Celsitudo Vestra putat me peccasse, ego
ili magis credam quam mihi, petoque humiliter, ut mihi ignoscat.
Quod ad alterum caput de habitatione attinet, testis est mihi
dominus provineialis et d. Brentius, me ante tres dies scripsisse, me
malle vivere in aliquo deserto loco (quam hic) et illos rogasse, ut me
apud Celsitudinem Vestram juvarent, quo possem habitare (dum pestis
grassatur Tubinge) in Sindelphing', ubi scilicet d. Brentius ali-
quandofdegit, ubi possim Patrem coelestem sine metu et sine turbis
invocare, pascere animam meam cibo evangelii, atque etiam scriptis
juvare meos fratres, quibus minime est concessa predicatio evangelii.
Dixi in tota causa. Nunc supplico Vestram Celsitudinem, ut dignetur
mibi illum locum Sindelphing concedere, nam eo vocabo duos pau-
E
1 Sindelfingen, kleines stüdtchen, 4 stunden von Stuttgart entfernt.
1555 10
peres fratres, qui laboraburit mern, in versione, cujus modo me-
mini; subsistam Nirtings atque ilie grafjosum responsum expectabo.
Judicia Dei abisus [?], ipse ita ab sterno. stolierat, ut illa duo mea
scripta in regias manus pervenirent, ut redderet aliquot inexcusa-
biles, speremus quum simus filii Dei, patrem nostrum: omnia ver-
surum in bonum. MSS
('ómmendo me reverenter Celsitudini Vestre. Gepping®- 3x.
Februarii 1555. :
Ejusdem Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
24.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 10 März 1555.
Warnt herzog Christoph vor dem ankauf italiänischer waaren.
Über einen angriff auf sein leben. Nachrichten aus England.
Illustrissime et Excellentissime Princeps ac Domine Domine
Gratiosissime!
Aliquis Italus magna autoritate et pietate vir scribit ad me,
perlatum fuisse in Italiam, Vestram Celsitudinem emisse nuper
Auguste quasdam confectiones et reverenter monet, semel non fuisse
periculum, sed futurum maximum, si eadem Celsitudo Vestra per-
severaret emendo, quandoquidem Papa conaretur corrumpere ali-
quem mercatorem, qui confectiones veneno (more Romano) infectas
obtruderet.
Volui hoc monuisse; dicit quidem scriptura de eleetis et filiis
Dei: Et si mortiferum quid biberint, iis non nocebit; sed alia
scriptura simul monet, nos debere esse prudentes. Bone Deus, quam
exultaret antichristus et satan, si quid posset in hoc genere! avertat
sua divina majestas.
Si forte Vestra Celsitudo cuperet habere certum hominem, qui
ex Italia mitteret confectiones, sericum etc. inveniremus hominem
pium atque etiam divitem, qui libenter onus susciperet et bona fide
ageret.
Data est mihi domuncula, qui ab una parte habet d. Bren-
tium, ex altera hortum, quare sepe fruor utroque magna cum animi
voluptate. Benedictus pater domini nostri Jesu Christi qui eripit
..
c «
102 .: 1555
suos ex periculis collocatque ju Jhonó* lobo; hoc est, quod ait serip-
tura, electis omnia. eooperafi 3onum; certum est, illos tres nebu-
lones* movisse anim. "Cassitudinis Vestre, ut me hue mitteret,
atque ita. dum, me "yéoárentur ad mortem, fuerunt mihi causa boni.
Seribung ad, me Angli, quinque ex nostris fratribus combustos
fuisse-in Abglia, inter quos fuit unus episcopus, hoc est, Operus*;
ol vero" summa constantia summaque letitia perpessos fuisse mar-
iyrium. Prseterea scribunt, latam fuisse sententiam contra alios sex,
qui mox erunt rapiendi ad flammas. ‘O0 crudelissimum cardinalem
Polum?! At domini papiste volunt conqueri de me et de aliis, si
*
1 Verger entgieng damals einer großen lebensgefahr; während
«eines aufenthalts in Nürtingen lauerten 3 von den päpstlichen ge-
dungene mörder auf ihn, um ihn beim spaziergang zu überfallen und
nach Rom zu schleppen; zu seinem glück dehnte Verger seinen spa-
ziergang nicht weit aus, die sache wurde ruchbar und der herzog gab
energische befehle, Verger zu schützen und die 3 zu verhaften; siehe
das eigenhündige concept des herzogs, von Tübingen aus datirt! Die
im briefe genannten orte Zizishausen, Bettlingen, Nürtingen, Reut-
lingen sind alle auf dem weg von Göppingen nach Tübingen.
Lieber Getrewer. Wir geben dir gnädiger maynung zuvernemen,
das deren, so den Petter Paulum Vergerium gedenckhen zu greyffen, drey
seindt, der ain Hanss Dirr von Zizenhaussen, so von wegen allerhandt
begangener mißhandlung, auch wildtbredt-schießes halber ausgetret-
ten, der ander Hanss Glückh von Nürtingen, welcher ain todtschlag
gethan und daromben sich endtenssert, der dritt ist aim geraissiger
und enthaltten sich alle drey zu Reittlingen, seindt verschinen dinstag
zu rof! mit ainem ledigen pfert zwischen ainem dorf Bettell [Bett-
lingen] und hie gehalten, vermaindt, gedachter sollte sich waß weitters
als er spacieren gangen, hinauß begeben haben; daromben wollest
dein khundtschafft in stille auff sye gehn Reittlingen auch machen,
wa dem vogt alhie sein anschlag nit geriette, man doch die bueben
bekhomen möchte; und wiewoll die von Reutlingen in unserem schutz
und schirm, so wissen wir nit, ob auff unser recht anrueffen solliche
uns zugestellt wurden; derwegen solches auch zu erwegen wolten wir
dir ete. An Marschalkh. 8. die beschreibung davon in seinem brief
al signor Francesco Betti 1562. Serap. s. 98. n. 111. Meyer, die evan-
gelische gemeinde I, 459.
2 Johann Hooper, bischof von Glocester und Worcester, einer der
eifrigsten beförderer der reformation; von Maria Tudor deswegen zum
feuertod verurtheilt, den er 9 Februar 1555 mit großer standhaftigkeit
erlitt.
3 S. br. n. 10.
1555 103
uno verbo eos tangimus, ipsi vero contra membra Jesu Christi et
nostra membra igne atque ferro diabolice sgeviunt. Vzeh illis, vseh
illis, nam sempiterno igne cito cruciabuntur!
Si iste cardinalis Moronus! legatus aliquod scriptum proferret in
materia concilii, statim ubi legissem, possem patefacere insidias, ne-
que enim sine insidiis proforet, sat scio.
Utinam Celsitudo Vestra dignaretur legere breve, sed horribi-
lissimum scriptum, quod ante mensem fere misi d. Bero; pudet me
quidem vel meminisse, ut Romanenses non pudet talia patrare.
Deus illis meliorem mentem [det].
Oro aternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut Celsitudinem
Vestram suo spiritu regat et tueatur ad defensionem et gloriam sancte
ejus ecclesie. Commendo me reverenter.
Stutgardie X Martii 1555.
Ejusdem Celsitudinis Vestre servus
Vergerius.
25.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 12 Mürz 1555.
Fürbitte für die 2 gefangenen jünglinge, gefundene schriften.
Nachrichten über die evangelische gemeinde in Lokarno.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime !
Extat clarissimum Christi verbum de suscipienda cura capti-
vorum; promittit enim vitam »ternam huic, qui tale testimonium de-
derit fidei suse, ut captivorum curam et protectionem susceperit.
Quum itaque Celsitudo Vestra habeat verbum ipsum Christi, a quo
monetur sui officii, non conabor ego verbis meis cam stimulare, sed
tantum causam indicare.
Vestra Celsitudo dignetur legere supplicationem annexam, ex
qua percipiet, in quo statu sit causa eorum duorum adolescentum
*
1 8. br. n. 20.
104 1555
captivorum, quorum protectionem dignata est suscipere *; mihi vi-
detur magnam esse spem, fore, ut liberatio obtineatur.
Ile mes littere, quas ad me fuerat scriptum pervenisse ad
manns regis, sunt inventz; res certa est, vidi meis oculis, vidit
d, Brentius; minister Campidunensis reliquerat in quodam ho-
spitio, aliquis fidelis invenit, et misit illi. Itaque sua majestas non
conqueretur (ut spero) de me.
Helvetii cum Locarnensibus * convenerunt nempe in causa reli-
gionis, ut qui noluerint credere, sicnti fecerunt eorum parentes,
discedant inde atque alio se conferant, non tamen priventur bonis.
Quare inventi sunt ducenti viginti, neque est ita magnum oppidum,
qui volunt relinquere patriam potiusque consentire iniquitati; Rhieti
antem sive Grisones volunt eos suscipere. Benedictus pater domini
nostri Jesu Christi, illic est viva fides, illic habitat atque urget
spiritus Christi, illa erit fervens ecclesia ducentorum viginti filiorum
Dei. Non potero me continere, quin post pascha curram ad eos;
amo ut mea viscera, ego nutrivi primum lacte evangelii, certe hoc
factum perfudit me incredibili letitia. Jam misi nuntium ad ipsos,
certe seio, quod omnes orabunt pro Celsitudine Vestra, dico ferventer.
Commendo me reverenter Vestre Sublimitati una cum miseris cap-
tivis.
Stutgardise XII Martii 1555.
Vergerius.
26.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 18 März 1555.
Schickt eine zeitung aus Italien. Beilage n. 26a.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Dignetur Vestra Celsitudo diligenter legere inclusam scedam
*
18, br n. 17. Die bittschrift liegt nicht bei den acten, wenn es
nicht 172 ist.
2 8. br. n. 20.
3 Truber, s. br. n. 17.
4 S. br. n. 18. Die zahl der Evangelischen betrug nach Meyer,
evangelische gemeinde I, 447, 204; davon zogen 3 Mürz 98 aus, zuerst
nach Roveredo, von dort verstärkt mit nachzüglern nach Zürich, 4
1555 105
missam ad me ex Italia a viro prudente; est omnino aliquid in
ea, quod erit habendum ob oculos durantibus his comitiis. Audio
expectari ad litora Italie XL triremes regis Galliarum. Pax ! ad-
huc tractatur, sed non magna spe.
Obtestor Celsitudinem Vestram per Jesum Christum, ut velit
esse memor duorum captivorum innocentum * Commendo me re-
verenter.
Stutgardie XVIII Martii 1555.
| Vergerius.
26 8.
Beilage.
Zeitung aus Rom. Über die belagerung von Siena und den übri-
gen kriegsschauplats in Italien.
Roms die 19 Januarii 1555.
Cum decima et undecima Januarii octo bombardis positis inter
portam ovilem et divum Franciscum marchio Marignanensis Senarum
oppugnationem aggressus esset, etiam 250 globos esset ejaculatus,
die 12 expectabatur longe vehementior oppugnatio, et 25 aut 30
bombardas priori numero addendas putabatur. At bombardas nocte
avectas et retro abductas versus exercitum animadverterunt Senenses,
et inde postea versus castra ac munimenta magna celeritate pro-
gressas esse. Item exercitus ille, qui in campo suo tentoria habe-
bat, in munimenta et castra se recepit, cujus certe reditus ac ve-
luti fugee nullam Senenses causam habebant exploratam.
Item ex Montalcino scribunt, Adrianum Baglionem cum suo
presidio in Lunigianam regionem profectum esse, et prster ingen-
tem jumentorum predam, hostes plurimum divexasse.
Item Aurelius Fregosius multos capitaneos constituerat, qui pe-
dites multos colligerent; ex quo facile conjectari licet, expeditionem
aliquam esse faciendam; potissimum vero cum Gallica classis ad
Senensium portum, qui Herculis dicitur, in dies expectetur.
Item littere ex Neapoli Romam misse nuntiant, 13 Jünuarii
*
1 Zwischen Spanien und Frankreich. Vgl. br. n. 15.
2 Vgl. br. n. 17.
106 1555
11 triremes seu galeras ex Gaieta discessisse, quarum 7 ad regnum
Neapolitanum pertinent et quatuor ad ducem Florentinum, que recta
profieiscuntur, ut eum 25 triremibus Genuensibus jungantur.
ltem summo studio curatur expeditio legati Moroni, qui in
Germaniam ad comitia est destinatus. Et per dispositos equos mon-
signor Antonio Augustino auditor rote in Angliam mittetur.
27.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 1 April 1555.
Über Sleidans geschichte. Ein italiänischer cardinal wolle sich
an der bibelübersetzung ins slavische betheiligen. Verger unwohl.
lllustrissime et Excellentissime Princeps ac Domine Domine
Gratiosissime!
D. Argentinenses post longam deliberationem tandem statuerunt,
ut historia d. Sleidani' possit prodire, ac brevi mittam ego eam
ad Celsitudinem Vestram, certe contra id, quod humana prudentia
videbatur ferre, illi domini fecerunt opus ergo Dei.
Petrus Strozzius filium habet fere XVI annorum, qui cum filiis
regis Gallorum vivit*, admirabilis sane ingenii, sed nuper certo
scimus, zternum Patrem manifestasse illi veritatem, ita ut pro ea
quotidie disputet magno spiritu, Quis scit, quid velit operari Do-
minus per illum adolescentem? Magnus aliquis vir monuit me per
litteras, ut ad illum primo quoque tempore mittam aliquot ex meis
libris Italicis, quod lubens faciam; habeo enim, qui illi in manu tradet.
Amicus ille purpuratus scilicet, qui Roms degit *, (audiat Cel-
situdo Vestra aliud miraculum) significat mihi, se audivisse me nunc
laborare in Novo Testamento in linguam Slavicam. vertendo; mox
addit, se quoque velle particem esse tam boni operis et conferre ali-
*
1 8. br. n. 1.
28. br. n. 11. Philipp Strozzi, geb. 1541; wegen der verwandt-
schaft mit Katharina von Medici wurde er mit den k. prinzen er-
zogen; den protestantismus nahm er aber nieht an; an den religions-
kriegen nahm er als tapferer soldat bedeutenden antheil; er fiel bei
dem unglücklichen unternehmen gegen die Azoren 1582. S. H. Martin
IX, 511.
3 Unbekannt, welcher cardinal hiemit gemeint ist; er kam natür-
lich nicht dazu.
1555 107
quam partem pecunie; proh Dei omnipotentiam, qui cogit eos etiam,
qui versantur in abominatione, ut juvent tale opus contra ipsam
abominationem. ^ Omnino sumus visuri mirabilia, quse operabitur
Dominus spiritu suo.
Ego aliquantum sgroto; affligitur corpus, ut corroboretur spi-
ritus; fiat de me, quod bonum est in oculis ipsius ccelestis Patris,
etiam si me velit ad se vocare. Utinam!
Eum rogo, ut perpetuo adsit Sublimitati Vestre per Jesum
Christum. |
Stutgardie kalendis Aprilis MDLV.
Vergerius.
28.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 10 April 1555.
Bittet um ein recept gegen den stein, um es dem herzog von
Mantua zu schicken.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime !
Quum ante nonnullos menses dixissem Celsitudini Vestre,
d. ducem Mantus'! calculo laborare, ea dedit mihi scriptum re-
medium, quod illi mitterem; misi, accidit vero, quod mes litters
perierint. Quod quum ad aures ejus illustrissimi domini pervenisset,
scripsit nuper ad me nempe die 29 Martii, et primum mandat mihi,
ut suo nomine agam gratias quam maximas Vestre .Celsitudini,
qui dignata est sgritudinis ejus curam habere, deinde ut dili-
genter orem pro remedio rursus mittendo; affirmat enim esse ve-
rissimum, quod eo morbo misere crucietur. Quamobrem quum sciam,
Vestram Sublimitatem priditam esse vera Dei caritate atque omnibus
cupere benefacere, presertim tam nobili et magno principi, supplico,
ut dignetur illi remedium illud communicare, quin putarem consultum
et ad promovendum illius animum maxime conducere, si Vestra Celsitudo
met ad illum mitteret et scriberet, me ejus nomine petiisse, aut si se-
cus videtur, mittam ego; sed ad me mittatur necesse est, nullum enim
*
1 Wilhelm Gonzaga, geb. 1536, herzog von Mantua, 1550 bis 1573.
Möglicherweise könnte auch Ferrante Gonsaga br. n. 15 gemeint sein.
108 1555
habeo exemplum. Verum ob eam etiam causam forte esset melius,
ut Vestra Celsitudo ex Augusta mitteret, quia citius:ad eum per-
veniret, quam si esset mittendum prius ad me, et ego hine deberem
mittere. Sat autem fuerit, si inclusum fuerit litteris, litterze vero
istic dentur magistro poste. Statim enim sic mittetur. Certe ille
bonus princeps perpetuo servabit memoriam tanti benefecii; scribit,
quod non solum ipse ita laboret, sed una mater ejus, neque hac-
tenus potuisse ullum remedium invenire.
Commendo me reverenter illustrissime atque excellentissim®
Vestre Dignitati, quam oro :ternum patrem domini nostri Jesu
Christi, ut quotidie magis suo spiritu corroboret; amen.
Stutgardie X Aprilis 1555.
Vergerius,
29.
Memoriale dem venezianischen gesandten zu übergeben.
Augsburg 20 April 1555.
Über die freilassung von Baldus de Albona.
Magnificus d. orator Venetus eorum meminerit, que illu-
strissimus d. princeps Christophorus dux Wirtemberge et Tec-
kie, comes Montispelligardi etc. novissime cum ejusdem magni-
ficentia familiariter contulit ratione captivi fratris Baldi?, ut qui
annis jam quindecim diris carceribus detinetur. Cumque pro ejus-
dem liberatione sua celsitudo apud Venetiarum ducem amice et di-
ligenter per litteras institit, responsum fuit datum, celsitudinis sus
omnino non esse, eorum (qui super hoc captivo fratre cognoverunt)
decretum aliqua ex parte immutare. Ceterum postquam sua celsi-
tudo plane confidit et illustrissimum ducem et status Venetiarum
non solum in se propensos, verum etiam istam bon: voluntatis de-
clarandz occasionem nullo modo neglecturos, quin potius id officii
diligentissime priestituros, si quando sua celsitudo persuasum habet
dictam liberationem in manibus vel ducis vel senatorum residere,
ut quorum nutu et dicto etiam religionis causse administrentur; li-
cet enim in id peculiaris magistratus faerit constitutus, is tamen
nimirum superiorum jussu ac mandato potissimum nititur, quin et
*
18. br. n. 17.
1555 109
ipse career et locus reipublice adeo commendatus, at etiam ipsa
liberatio captivorum penes eandem sita. Adeoque cum illustrissi-
mus princeps dux Christophorus intellexerit, vel magnifici d.
oratoris per ejusdem dominum patrem virum in republica Veneta
reverendum et magna autoritate pollentem in hoc negotio multum
posse, et dubio pocul, ubi uterque, tum ducem tum senatores pro
fratris Baldi liberatione acrius et sedulo comprehenderint, facile im-
petrari posse, ut hec Baldi exigua relique vitze suz pars sus cel-
situdini donetur et tandem iste hoc difficili carcere quovistnodo di-
mittatur. cujus sane offieii rempublicam Venetam non peenitebit,
quin vehementissime factum olim probabit, neque quiequam in hac
re reipublice verendum, quasi dimissus frater Baldus novas causas
agere contendet; imo finibus se Venet[iJarum quam primum dimissus
abdet, seque inde alio absque tumultu et insolentia conferet.
Quare magnificus d. orator hanc suam operam sus celsi-
tudini diligenter collocare et negotium supra dicto modo diligen-
tissime promovere velit, quo facto respublica Veneta illustrissimam
suam celsitudinem sibi reddet devinctam et orator eidem pergra-
tum fecerit.
30.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 13 Juli 1555.
Über einen brief des freiherrn Hans Ungnad und die slavische bibel-
übersetzung. Zusammenkunft mit Truber beabsichtigt. Prinz Eber-
hard.
Theilweise (Venit bis celestem Patrem) gedruckt Sattler IV, 89.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Venit ad me ante quatuor dies nuntius ex Carniola missus à
multis nobilibus, inprimis a d. Joanne Ungnot', barone ac pre-
.
1 Hans Ungnad, freiherr von Sonnegg, geb. 1493 in Krain, ein
worzüglicher mann. Lange jahre stand er im dienste Üsterreichs, das
ihm die wichtigsten stellen im krieg und frieden anvertraute; damals
war er statthalter von Steiermark; seine hinneigung zum protestantis-
mus, die sich schon bei den Augsburger reichstagen von 1530 und 1548
gezeigt und ihn zum haupt der evangelischen in Krain, Kürnthen,
Steiermark gemacht hatte, bewog ihn, als Ferdinand immer strengere
110 1555
fecto Styriw, qui in summa agunt magnas gratias Celsitudini Vestre,
quie dignata est collata pecunia juvare negotium versionis Slavice,
offeruntque reverenter omnia eorum obsequia, przeipue preces apud.
coelestem Patrem. Vere mihi videntur ardere in evangelio, et scri-
bunt ad me, omnes eas provincias esse repletas viris piis, qui con-
stituerint reformare illas ecclesias, etiam si facturi sint jacturam
omnium facultatum atque simul vitm, Urgent me, ut laborem in
vertendo, pollicentur reliquum pecunim liberaliter, monent se velle
habere versionem in propria eorum lingua, nec curare, ut admisce-
antur vocabula elegantiora, quie ab omnibus Slavis ubique intelli-
gantur, sed tantum ea, quz illis sunt in communi usu, quanquam
radia aliis videri possint. Ille d. Ungnot valde est affectus Vestre
Celsitudini, cui se reverenter commendat.
Et quia debemus conferre eum pastore Campidunensi* totum
Mattbaeum, qui jam versus est, neque ego audeo Campidunum ire,
statuimus proxima septimana convenire Blopirz *, atque illie triduo
aunt quatriduo subsistere ad gloriam Dei.
Volumus vertere etiam catechismum d. Brentii et aliquot Psal-
mos; certe maximus fructus in ecclesia sancta Dei sperandus est
ex hoc labore.
*
maßregeln gegen die reformation ergriff, lieber seine einflussreiche stel-
lung, als seinen glauben aufzugeben; 1555 begab er sich nach Witten-
berg, um die evangelische lehre dort gründlich kennen zu lernen,
später hielt er sich in Leipzig auf; für das werk der bibelübertragung
in das südslavische interessirte er sich aufs lebhafteste und als er 1557
in Württemberg eintraf, um hier auf des herzogs einladung seinen
lebensabend zuzubringen, wies ihm Christoph den Mönchshof in Urach
als wohnort, zugleich als sitz der druckerei und der ganzen bibelan-
stalt an, die unter seiner opferwilligen und energischen leitung zu
ihrer höchsten blüthe gelangte. 27 December 1564 starb der würdige
mann, der auch manche politisch-wichtige dienste dem herzog leistete,
auf seinem schloß Wintriz in Böhmen; die stiftskirche in Tübingen
zeigt heute noch sein grab. S. über ihn Stälin IV, 658, wo auch die
litteratur über ihn, Kugler II, 318, Kostrenäid, beiträge zur geschichte
der protestantischen litteratur der südslaven; die ungnadische thätig-
keit bei der dalmatisch-illyrischen übersetzung ist hier in vielen briefen
und urkunden. dargestellt, s. br. n. 15. 17. 32. 33. 37. 72. 87. 117. 192,
212. 213. 217. 936. 950. Sein sohn Ludwig br. n. 224.
1 8. br. n. 17.
2 Blaubenren, kleine stadt, 3 stunden von Ulm entfernt.
1555 111
Pransus sum et canavi aliquoties in eadem mensa cnm illustri
filio Celsitudinis Vestre, qui se mire accommodat, et in dies vere
proficit discitque agere principem; maximopere laudandum est con-
silium, ut cito versetur in luce hominum, audiat gravia et sancta
colloquia, unde possit mentem ad pietatem informare ac linguam ad
eruditionem. Oro :eternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut
illum tueatur regatque suo spiritu ad laudem et gloriam suam. Com-
mendo me reverenter Celsitudini Vestre.
Stutgardie XIII Julii 1555.
| Vergerius.
31.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 8 August 1555.
Zeigt seine abreise nach Reutlingen an, wo der druck der Libel
beginnen sollte.
Theilweise (Quoniam bis corrigat) gedruckt bei Sattler IV, 90.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime !
Quoniam fratres, qui sunt in Carinthia, Carniola atque Stiria
magnopere urgent de Novo Testamento in linguam Slavicam ver-
tendo, atque etiam de excudenda typis ea parte, quie jam versa est,
usus consilio d. provincialis* obtinui a Morrhardis typographis, ut e
Tubinga, ubi plus solito pestis grassatur, transferrent typographiam
Reuthlingam, atque ibi in nomine Domini inciperent Mattheum, quin
jussi ad me venire ministrum ecclesie Campidunensis multo peritio-
rem me in ea lingua, qui corrigat. Atque ita hodie (Deo propitio)
ambo se conferimus Reuthlingam tantum propter Slavica. Mitto
tres novos libellos, latinos ex Argentina, germanicum ex Tubinga
accepi, certe typographus Celsitudinis Vestre habet nunc elegantissi-
(os caracteres ac non modo germanicos (ut in hoc libello videre
est), sed etiam latinos.
*
1 Eberhard, herzog Christophs ältester sohn, geb. 7 Januar 1545,
f 2 Mai 1568, s. Kugler II, 625. Verger widmete ihm 1554: Lac spi-
rituale, s. Serap. s. 83, n. 62 und die ausgabe der schrift seines ahnen:
de nobilium puerorum educatione ib. e. 9]. n. 99.
2 D. provincialis Andre&.
112 1555
Oro eternum patrem domini nostri Jesu Christi, ui illustrissi-
mam Dignitatem Tuam regat spiritu sancto in omnibus actionibus.
Commendo me reverenter,
Stutgardie VIII Augusti 1555.
Vergerius.
.
32.
Verger an herzog Christoph.
Reutlingen 18 August 1555.
Schickt den ersten bogen des ins slavische übersetzten Matthäus;
bittet um das buch von Soto.
Theilweise (Neminem bis Ungnot) gedruckt bei Sattler IV, 90.
Tllustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine
Gratiosissime !
"Neminem habeo, eni magis debeam reddere rationem omnium
laborum meorum, quam Celsitudinem Tuam. Quare mitto primum
folium Matthei, qui jam Slavice loquitar, qua lingua nunquam an-
tea usus fuit; quod maximum beneficium omnes populi, qui ea lin-
gua utuntur, debebunt Tus pietati et liberalitati post Deum. Certe
spero ex hac provincia et versione rediturum ingentem fructum ad
ecclesiam Christi. Adorno una catechismum in eadem lingua; vix
autem credi potest, quantopere urgeant me litteris et nuntiis boni
illi fratres, ut cito mittam hec omnia ad eos, inter quos maxime
videtur ardere d. Joannes ille Ungnot'. Nescio, an allatus sit ex
Frankfordia liber contra Asotum ® typis excusus; supplico Celsitu-
*
ls n. 80
2 Petrus de Soto, geb. in Cordova, wurde dominikaner, rath und
beichtvater Carls V, durch den bischof Otto von Augsburg (s. br. 20)
lehrer der theologie am jesuitenkollegium in Dillingen. Als erbitterter
feind des evangeliums schrieb er gegen Brenz: Assertio catholice fidei
circa artienlos confessionis nomine ill. d. Würtembergim joblatm con-
cilio Tridentino. Antwerpen 1552. Brenz trat ihm entgegen mit: In
apologiam confessionis domini Christophori prolegomena 1554. Soto
antwortete mit Defensio catholice confessionis ete. Antw. 1557. An
dem wieder eröffneten Tridentinum nahm er ebenfalls theil. } 20 April
1568, s. br. n. 33. 38. 41. 42. Die schrift Vergers ist nach den folgen-
den briefen unzweifelhaft: Prefatione alla tradottione d'un libro del
Brentio contra Fra Pietro Asoto 1556. Serap. s. 85. n. 70.
1555 113
dinem Vestram, ut dignetur ad me jubere mitti confestim, ubi ad-
venerit; volo enim italice vertere, nam ita instantissime petunt a
me frates Itali.
Oro seternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut illustrissi-
mam Dignitatem Tuam servet incolumem ccclesie sure sancte,
amen.
Reuthlinge XVIII Augusti 1555.
' Vergerius.
33.
Verger an herzog Christoph.
Reutlingen 12 November 1555.
Schickt die 3 bogen seiner übersetzung des brenzischen buches
gegen Soto und berichtet über die slavische bibelübersetaung.
Gedruckt bei Sattler IV, beilage 33, s. 85.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime !
Neminem habeo post Deum, cui debeam reddere rationem villi-
cationis meze, nisi Celsitudini Vestre. Quare quum audierim illam
rediisse domum (quod felix faustumque sit), volui nuntiare, quid
nunc agam. Verti librum d. Brentii contra Asotum !, et curo ex-
cudi. Mitto tria prima folia. Affirmo futurum Italiee valde utilem
ac fere necessarium, nam passim illic leguntur deliria Asoti (ut ad
me scribunt fratres), quibus certe erat occurrendum. Spero, me
intra duas aut tres septimanas absoluturum laborem hunc et Stut-
gardiam rediturum, habeo enim nonnulla cum Celsitudine Vestra con-
ferenda.
D. Joannes Ungnod ? misit ad me nuntium et versionem qua-
tuor evangelistarum ; certe valde afficitur gloria Dei bonus ille
dominus. Dignetur Sublimitas Vestra legere illius litteras ad me
scriptas, presertim quia se illi reverenter commendat. Et tamen
adhuc videtur timere suum regem, ita enim mihi ejus nuntius coram
narrat. Deus eum confirmet! potest enim valde promovere evan-
gelium sua autoritate, quod spero illum esse facturum. Illustrissime
Dux! Vestra quidem Celsitudo non eget hortationibus, sed me urget
*
1 S. n. 32.
. 9 B. n. 30.
Verger .
114 1555
Spiritus, ut dicam, laborandum esse, laborandum sine intermissione
pro gloria domini Dei nostri, quem oro, ut Vestram Sublimitatem
conservet ecclesie suie sanete ae magis quotidie ornet et ditescat
Spiritus saneti thesauro. Commendo me reverenter. Libro, quem
verti, d. Brentii nondum est appositus titulus nec mea praefatio,
apponetur postea. Dignetur Vestra Celsitudo conferre prefationem
sive epistolam preliminarem d. Brentii cum mea translatione ac vi-
debit, quod feliciter verterim.
Renthlinge XII Novembris 1555.
Vestre. Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
34.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 14 November 1555.
Concept ohne unterschrift.
Antwort anf n. 32 und 33. Gedruckt bei Sattler IV, beilage n. 34.
s. 86.
Salutem dico. Quas litteras et chartas vestra dominatio ad nos
dedit, grato animo accepimus. Et landamus ardens vestrum stu-
dium in promovenda et illustranda gloria nominis Christi ae spe-
ramus fore, nt Domino benedicente et incrementum liberaliter dante
labor vester non fiat inanis. Quod nostrarnm est partium, sicut
arbitramur, nos hactenus divina clementia adjutos non defuisse nostro
officio, ita dabimus deinceps operam, quantum in nobis est, ne quid,
quod ad incitandum et juvandum cursum evangelii de filio Dei, unico
nostro mediatore et salvatore, et ad conservandam in ecclesin ejus
piam doetrinam utile ac necessarium cognoverimus, a nobis pre-
termittatur. Tametsi enim multa sunt obstacula, et magna est hu-
manorum consiliorum varietas, tamen filius Dei tanta est majestate
et potentia, ut non solum humana obstaenla, verum etiam portas in-
ferorum perrumpat.
Benevolentia, quam erga nos amieus noster d. Joannes Ungnad,
liber baro in Sonnegg etc. in litteris ad vestram dominationem osten-
dit, pergrata nobis est perque jucunda; et precamur Deum, nt pium
animum ejus in vera cognitione evangelii filii Dei confirmet. —Peti-
mus autem, ut si quando vestra dominatio per occasionem ad eum
1555 115
litteras dederit, salutem ei nostro nomine diligenter adscribat, et
ei vicissim nostra, qu& possumus, officia deferat. Bene ac feliciter
valete. Stutgardie die 14 Novembris anno MDLV.
Reverendo amico nobis dilecto d. Petro Paulo Vergerio epis-
copo etc.
35.
Verger an herzog Christoph.
Reutlingen 23 November 1555.
Berichtet über den fortgang des bibeldruckes und über die über-
setzung der württembergischen confession ins Slavische.
Theilweise (Cc ppimus bis populis) gedruckt bei Sattler IV, s. 90.
Illustrissime Princeps ac Domine Domine Gratiosissime!
Ago Celsitudini Vestrze reverenter magnas gratias, quod dignata
est nuper ad me scribere, ac d. Ungnad litteras remittere. Deus,
qui est scrutator cordium, novit, me duntaxat ob ejus gloriam
tam graves labores ferre (ut certe fero) tamen adhue magis accen-
dor et fio alacrior, quum video, meum hoc studium probari a Vestra
Celsitudine. Sum in medio operis, vix adhuc duabus septimanis ab-
solvetur reliqua pars, at quotidie spero majorem fructum ex hac
versione; novi enim ingenia meorum Italorum. Coepimus vertere
in linguam Slavicam confessionem fidei Celsitudinis Vestrz !. . Valde
enim est accommodata ad introducendam et constabiliendam veram
pietatem in populis. Feci latinam eam prefationem Italicam *, quam
cogito affigere versioni mes. Mitto nunc eam ad «d. Brentium; cu-
pio, ut Celsitudo Vestra cam videat, antequam in publicum mittatur ;
multa enim attingo illic non levis momenti. Idem d. Brentius offeret
etiam duas supplicationes? meo nomine, utrumque negotium ad pie-
*
1 Schnurrer, slavischer bücherdruck s. 18, bemerkt, es finde sich
keine andeutung, dass die württembergische confession wirklich ge-
druckt wurde; es sei nur eine schmeichelei Vergers. Es ist auch in
der that bis jetzt kein exemplar einer solchen übersetzung bekannt
und allem nach ist die übersetzung, welche Verger ohne Trubers hülfe
gar nicht zu stande bringen konnte, stecken gebliebeu. Die vermuthung
von Weller, Serap. s. 100. n. 126, ist nach einer mittheilung von herrn
pfarrer Elze in Venedig unbegründet.
2 S. n. 32.
3 Die eine davon ist br. 36; die andere, nach br. 37 für die beiden
gefangenen brüder s. br. n. 17, liegt nicht mehr vor.
8a*
116 1855
tatem et Christum pertinet. Quare spero, me impetraturum. Oro
seternum patrem domini nostri Jesu Christi, nt Vestram Celsitudinem
cum tota familia et regno perpetuo regat suo spiritu, amen.
Reuthlinge die XXIII Novembris 1555.
Vergerius.
36.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato. November 1555.
Trügt die bitte des grafen Julius von Thiene um aufnahme in
Württemberg vor.
Supplicatio Vergerii pro generoso domino comite Julio a Thiene
Vincentino.
Dlustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Est in Italia celebris civitas sub ditione Venetorum, cui mo-
men Vincentia; hie inter alias illustres familias est familia d.
comitum, qui vocantur de Thiene !, ex hac unus est, cui nomen
Julio, vir quinquaginta annorum; hoc anno mortua est illi uxor, ex
qua septem liberos habet, sed maximus natu non excedit undecimum
annum. Est mediocriter dives, et certe magno in pretio et honore
habetur in magna parte Itali» non modo propter splendorem familie.
et propter opes, sed propter multas egregias virtutes ejus. Jam is
ante XX annos ccpit cognoscere veram pietatem et ita eam promo-
vere, ut certe nemo in tota Italia magis promoverit. Ante omnia
mundus est ab omni labe sectariorum et sincerissime, si quis alius
qui vivat, complectitur doctrinam confessionis Augustan®, preterea
ducit vitum paeificam et ineulpatam ac nihil aliud unquam cogitat,
quam de promovendo evangelio. Hoc testimonium prbeo huic d.
1 Mit diesem italiänischen llüehtling, der um seines protestantischen
glaubens willen seine vaterstadt Vicenza verließ, hatte Verger viel zu
verkehren, besonders weil der graf seinen aufenthalt in Württemberg
nehmen wollte. Er muste deswegen ein glanbensbekenntnis überge-
ben, das aber den herzog Christoph in der abendmahlslehre nicht voll-
ständig. befriedigte. Er ließ sich in Straßburg nieder und verheirathete
sich dort zum zweiten mal, s. br. n. 113. Verger widmete ihm sein
buch: Le proposte di due nuncii del papa. S. Serap. s. 93. n. 101;
vgl. br. n. 37. 38, 39. 40. 41. 42. 49. 50. 73. 81. 92. 02a. 112. 113.
118b. 119, 120. 137.
1555 117
comiti coram Deo et Vestra Celsitudine. Ad rem, is ante XX dies
in propria persona ad me ex Italia huc Reuthlingam clanculum venit,
quia optasset reverenter convenire Celsitudinem Vestram suamque
supplicationem ipsemet offerre, sed quum aliquot dies expectasset,
et eadem Celsitudo Vestra differret reditum suum ex conventu alio-
rum principum, rediens ipse in patriam me rogavit, ut ego suppli-
varem pro illo. Quod lubens facio, quia non est alius in tota Italia,
quem tanti faciam, et cui sim conjunctus majore caritate. In summa,
ille videt se usque adeo diffamatum esse pro Lutherano, presertim
in auribus Papz ac Venetorum, ut nullo modo speret, se posse
evadere sine omnium facultatum atque adeo vite periculo, nisi se
submoveat ex ltalia. Quare jam vendidit magnam partem suorum
bonorum et omnino constituit deserere patriam, et una cum suis
septem filiis se conferre in ea loca, ubi tuto possit per omnem vitam
suam confiteri dominum nostrum Jesum Christum et familiam suam
in vera religione instituere. Precipue vero optat venire in ducatum
Vestre Celsitudinis et vivere de suo sub umbra et protectione
Vestra. Nibil, inquam, aliud petit, nisi consensum et protectionem,
ac promittit, (et ego pro eo confidenter promitto) quod juvante Deo
non sit futurus dedecori neque evangelio filii Dei neque Celsitudini
Vestre, cui reverenter supplico, ut dignetur mihi gratiosum respon-
sum superinde mittere. Certe Pater meus coelestis valde consolabitur
me in hoc meo exilio, si licebit buic optimo fratri meo in Vestrum
ducatum venire, ubi possim frui ejus pia et sancta conversatione,
imo nihil carius potuisset mihi contingere in tota vita mea; oro
aeternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut spiritu suo moveat
clementiam et pietateın Vestrre Celsitudinis, ita ut mihi hec suppli-
canti gratiose annuat.
Vestre Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
37.
Herzog Christoph an Balthasar von Gültlingen.
Böblingeu 25 November 1555.
Über den grafen von Thiene, die 2 gefangenen in Österreich und
die vorrede zu dem buche von Brenz gegen Soto.
118 1555
Von Gottes guaden Christof Hertzog zu Wirttemberg etc.
Unsern grus zuvor lieber getreuwer '!
Wir haben beigethone Vergerii schreiben und mitgesanndte
supplieationen von wegen graven Julii a Thiene Vincentiuo °, so in
unser fürstentbumb begertt zu ziehen, unnd für die zwen gefanngne *,
auch den prologum in Brentii buch contra Asotum * gelesen,
Unnd sovil den graven belangt, wellest du sambt andern er-
wegen, wab deswegen zuthun, unnd künde nit schaden, das bei dem
Gribaldo * seins thuns unnd wesenns nachfrag gehabt wurde.
Sodann belangt die zwen gefanngue, were die gebetten fur-
schrifft an Hansen Ungnad? mitzutheillen, auch weß wir hievor der
romisch kuniglicheu Majestät’, unserm allergnedigsten herrn, irthal-
ben fürbittlich geschrieben, copias mitzuschicken.
*
1 Gültlingen, ». n. 10.
9 S. br. n. 36.
38. br. n. 17.
4 8 n. 32.
5 Matthäus Gribaldi in Chiers in Piemont geboren, seit 1548 pro-
fessor der rechtsgelehrsamkeit in Padua; der neuen lehre blieb er nicht
lange fremd und der verzweiflungskumpf des unglücklichen Spiera, den
er mit ansah, erschütterte ihn aufs tiefste; doch gelang es ihm lange,
sein evangelisches bekenutnis geheim zu halten, bis er April 1555 Pa-
dua für immer verlassen muste. Verger, mit welchem er schon länger
bekannt war, erwartete ihn in Zürich uud führte ihn als ausgezeich-
meten juristen nach Tübingen (Mai), trotzdem dass ihm seine antitrini-
tarische richtung nicht unbekannt war. Aber das gerücht von der
ketzerei des fremden professors drang nuch nach Württemberg; Verger
schlug das gewissen, er fürchtete in seinen sturz mit verwickelt zu
werden und so beging er die schändlichkeit, ihn beim herzog zu de-
nuncieren. Der herzog zögerte lange, ehe er Gribaldi zur verantwor-
tung vorlud »wegen erschröckenlicher, ubscheulicher und unchristlicher
errores.« Der untersuchung entging der verdüchtigte durch eilige flucht,
sommer 1557. Er floh in die Schweiz, von wo er 8 August 1557 ein
würdiges schreiben nach Tübingen erließ. In Farges hatte er ein gut
und nachdem er seine irrlehren widerrufen, wurde ihm der aufenthalt
dort gestattet. September 1564 starb er. 8. Trechsel, die protestan-
tischen antitrinitarier besonders 11,54 #. 287 ff, Württembergische jahr-
bücher 1872. II, 49. br. n. 39, 40. 61a. 69, 192. 171.
68. br. n. 30. Die fürbitte Ungnads für die gefangenen nicht er-
halten. 1
7 Der brief an Ferdinand nicht vorhanden.
1555 119
Wir haben auch deß ermelten prologi! halben kein bedenncken,
sonder were unsers erachtens also furgeen zu lassen, welches alles
du doch mit den andern vieren rüthen auch erwegen, unnd unns
euwer bedenncken, sambt concept, welcher gestallt ermeltem Hansen
Ungnaden unnd Vergerio zu schreiben sein möcht (mit widersendung
diser schrifften, und der copien Hansen Ungnaden einzuschliessen)
zu schicken. Dess geschicht unnser meinung. Datum Böblingen
den 2öten Novenibris anno etc. 55.
Cristoff Herzog zu Wirtemberg etc.
38.
Herzog Christoph an Matthüus Gribaldus.
Stuttgart 25 November 1555.
Verlangt von ihm auskunft über den grafen Julius von Thiene.
Dei gratia Christophorus Dux Württembergensis et Tegkensis
Comes Montisbeligardi etc.
Salutem doctissime nobis dilecte ac fidelis'
Commendatus est nobis quidam Julius a Vincentia, civitate Ve-
netorum, ex familia comitum de Thiene etc. eo nomine ut ipsum
tanquam membrum ver: ecclesise Christi atque ideo in Italia sum-
mis tam vite quam facultatum periculis expositum, in ducatum
nostrum suscipere, ac ibidem ei sub protectione nostra locum tutius
vivendi concedere dignaremur.
Etsi autem erga homines pios et propter evangelium Christi
periclitantes animum gerimus sane propensum ac benignum, tamen
dicto Julio comiti de Thiene non duximus gratificandum, nisi prius
aliquanto certius edoceremur, quisnam ille, et qualis sit conditio
rerum ipsius.
Itaque clementer cupimus a vobis qyam primum certiores fieri,
quis ille dictus comes Julius, ex quali familia oriundus, et cujus
religionis sit, nec non quie ratio vite ipsius hactenus acte fuerit,
et quid omnino vobis de illo constet, ut eo comniodius, quid nobis
hac in re sit faciendum, decernere ac statuere possimus. Date
Stutgardis. 25 mensis Novembris anno Domini etc. LV.
Doctissimo nobis dilecto ac fideli consiliario nostro Matheo Gri-
baldo juris utriusque doctori ac Tubingensis nostre academis pro-
fessori ordinario.
] S. br. n. 82.
99.
Matthüus Gribaldus am herzog Christoph.
27 November 1555.
Antwort auf n. 38. Über den grafen von Thiene.
Tllustrissime atque Inclitissime Princeps !
Acceptis qua decuit reverentia litteris per Celsitudinem Vestram
ad me transmissis, quibus dignata est, per me certior fieri de ge-
nere, conditione et qualitatibus mobilis viri et comitis Julii Athenei
Vincentini, ut brevibus satisfaciam. Ego quidem, Princeps Incli-
tissime, vere de illo attestari possum, utpote quem ex diutina con-
suetudine de facie, moribus, religione et (ut diei solet) intus et in
cute novi exploratumque habui virum certe pium, probum et vere
christianum, qui pro evangelica veritate multa pertulit, nobilem ge-
nere et animo, ex preclara Athenzorum familia, inter Vincentinas
priecipua, oriundum, honestissima coniuge (nunc annus agitur) non
sine gravi totius su: familie jactura Deo sic volente privatum. Is
vero (ut ex ipso, cum una Patavi essemus, persepe audivi) semper
in animo habuit, Italiam superstitiosis periculis plenam prorsus re-
linquere et in alia loca, veram religionem ac pietatem foventia, com-
migrare. Atque inde effectum puto, ut Celsitudini Vestre supplices
libellos dederit, quibus pro innata ejus clementia se facile impetra-
turum confidit, ut in ditione sua liceat eidem cum familia sua tuto
commorari. Ego vero, ut id ei feliciter et pro voto succedat, et
Deum imprimis et Celsitudinem Vestram suppliciter rogo, quam Al-
tissimus augeat et conservet.
Ex Bachena ' XXVII Novembris 1555. Ejusdem Celsitudinis
Vestrae
deditissimum mancipium
Mattheus Gribaldus.
40.
Die vier rüthe an den herzog Christoph.
Stuttgart 2 December 1555.
Ihre ansicht über die vorrede Vergers zu dem buch von Brenz
*
1 Backnang? die universität war wegen der pest verlegt.
1555 121
gegen Soto ; über die aufnahme des grafen Julius von Thiene und über
die 2 gefangenen in Wien.
Durchleuchtiger Hochgebornner Fürst! E. F. Gn. seyenn in schul-
diger gehorsam unnser underthenig willig dienust jederzeit zuvor !
Gnediger fürst unud herr, auff E. F. Gn. gnedigenn bevelch
anu deren laudhoffineister unnd darinnen bestimbte rätlı, nachvol-
gende sachenu unnd puncten belanngend, haben wir in abwesen er-
melts hernn landhofmeisters, so seiner krannckeit halber dabey
nicht sein kónneu, die sachenn in unnderthenigkeyt unnder hannd
genommen, wit vleiB verlesen unnd darbey volgennde underthenige
bedenncken :
Unnd anfenglicheun def hern Vergerii uber def Brentii aus-
ganngen apologiam gesteldt prefation unnd prologum! betreffendt,
haben über dess Brentii hintzuverzeichnete correction wir auch kein
fernner bedencken, sonnder verhoffenn, solch ganntz werckh unud
version soll nach dem willen unnd gnedigem gedeyhenn defi All-
mechtigen bey diser nation nicht one frucht abgen werdenn.
Sovil aber zum andern ermelts Vergerii underthenig annsuchen,
graff Julii Vincentini * unnd defelbigenn siben són oder kinnder,
welche vonn wegenu seiner christlichen confession in Italien aller-
hannd gefar, beschwernuß unnd verfolgung underworffen, auch zu
abwendung oder fürkommung derselbigen bey E. F. Gn. zuflucht,
unndersehleuff und protection, doch allein auff iren costenn und
pfenning unnd one einich E. F. Gu. beschwernus zu suchenn unnd
zu haben begern, unnd ob E. F. Gn. thunlich sein welle, inn deren
fürstenthumb solche frembde unnd außlendische einnistern zu laßen,
betreffen will, inn dem bedencken wir gleichwoll, daß dif ein rech-
ter warer von Got bevolner unnd allen waren cliristen aufferlegter
bevelch unnd Gottes dienst ist, das auch nebenn Gottes bevelch die
christliche brüederliche lieb solchs erfordere, unnd ein rechts offenn-
bares werck der barmhertzigkeit sey, den vervolgendten, niderge-
truckten unnd betrangten christen nicht allein allen trost, lieb unnd
befürderung, sonuder auch ungescheuchten underschlaiff, handhabung,
schutz unnd schirmb zu ertzeigen unnd zu beweisenn, unnd das
solchs Ewer F. Gn. uund andern hohen potentaten unnd fürsten
X:
1 S. br. n. 32.
2 S. br. n. 86.
122 1555
sovil destermehr vor Gott gepüren wóll, sovil dieselben andern chri-
sten inn diser wellt wit zeitlicher hochheit vorgestellt seyenm, da-
bey insonderheit neben Gottes beveleh auch zu herlzenn füeren
sollen, was demnach E. F. Gn. hernn unnd vatter hochseeliger unnd
loblicher gedechtnns, in deren hoher betrangnus unnd widerwertig-
keyt, desgleichenn E. V. Gn. selbs inu deren gottlob glücklich über-
standnen beschwernus für freundtschaft, fürschub unnd underschleüff
von frembdeu uationen erzeigt unnd bewisen sein möchte, unnd
dann dab diser graff allein unnd ledig sein pfenning inn E. F.
Gn. fürstenthumb ‘one einich beschwernus oder anhenng zu ver-
tzeren begert, so hetten wir obertzelter unnd anderer mehr ur-
sachenn halben bey unns dester weniger bedenncken, daß voun
E. F. Gn. ausser christennlicher -brüederlicher lieb ime hierinnen
gnedigliche wilfarung geschehenn möchte. Da wir aber hiebey auch
iun schuldiger unnderthenigkeit sollen erwegen unnd unns fürbilden,
was nieht allein E. F. Gn., sonnder auch dem gemeinen vatterland
teutscher nation (da die suchen anders, damn wie die unnder dem
schein der christlichen religion fürgeben, gemeint oder gesucht
wolten werden) darus für unnrath, weiterung unnd beschwernus inn
gemein unnd E. F. Gn. privatim, desgleichenn deren unnderthanen,
auch iun vill weeg außer disem gutherzigem christenlichem under-
schlaiff für aunhange ervolgen und erwachßen möchte, inn dem unus
^ auch die exempell veterum fürstellen, da solche gest mit guten
fugen unnd one schadenn nicht woll mehr abtzuschaffen gewesen
unnd wie gesagt würd: turpius ejicitur quam non admittitur hospes,
unnd dannocht E. F. Gn. hierinnen Ir fürstlich umnd.christlieh. ge-
mäth nieht. allein. mit getreuwem unnderschlaiff, sonder auclı milter
unnd fürstlicher unnderhaltung etlicher vertribner unnd vervolgter
christenn mit dem werck bißher christlich ertzeügt unnd bewisenn,
unnd E. F. Gn. je nicht meniglichem in disem faal zu statten zu
kommen wißen, so hetten wir iun schuldiger underthenigkeyt neben
dem ertzelten auch anndere mehr ansehennliche ursachenn, warumb
E. F. Gn. wir solche aufinemung insonderheit, da eb nicht ein per-
son, sonder vattern mit siben künder unnd zuversichtlich mererm
annhang will belangen, inn unnderthenigkeyt nicht zu raten wissten.
Aber dieweil eB ain bevolhen werck Gottes unnd der brüederlichen
lieb ist, über welchem der güettig Gott allb seinem wort, bevelch
unnd werck sein hannd selbs würt halten unnd E. F. Gm. daß zu
1558 128
keinen unnstatten gerathen laßen unnd dannocht der Vergerius unnd
Gribaldus disem geschlecht unnd altem guthertzigem unndertruckten
christen ein solch lobliche zeugung unnd testimonia gebenn, unnd
der nicht anderß dann von dem seinen de suo inn E. F. Gn. für-
stenthumb zu lebenn, unnd allso allein seinen pfenning zu zeren be-
gert, so stett zu E. F. Gn. guedigem gefallen, ime solchenn unnder-
schlaiff dergestalt sampt seinen kündern zu bewilligen, das sie iun
E. F. Gn. fürstenthumb iren teglichen pfenning zeren, deren schutzs
und schirmes sich dergestallt getrösten möchten: da sich waß zwi-
schen inen uund E. F. Gn. oder deren unnderthauen begeben unnd
zutragen wurde, daß sie jederzeit E. F. Gn. bevelch unud gebür-
licher erkantnuß unnd bescheids gewertig uund deßelbigenu gesettigt
sein wolten, unnd daß E. F. Gn. jedertzeit frey stehn solte, inen
solchenn unnderschlaiff, schutz unnd schirmb abtzukündten, daruft sie
auch one einiche beschwernus E. F. Gn., deren unnderthanen und
fürstenthumb ziehen, dab raumen unnd verlaGen sollten, mit andern
mehr clausulis, wie die gelegennheit unnd tractation solchs möchte
mitbringen etc. Zum dritten, sovil die zwen gefangnen zu Wien !,
derenhalben ermelter Vergerius bey E. F. Gu. auch underthenig-
lichen angesucht hat, belanngt, dieweil wir nicht wissenn mógen,
worauff die sachen über alle zu Augspurg durch licentiat Eyss-
lingern * gepflogne bandlung diser zeit beruwen, uund zuversicht-
licheu ermelter Eyblinger nun mehr alle tag heruff kommen möclıte,
so haben wir diser zeit nichts schließlichs oder sats daruff fürnem-
men mogen, sonder bedacht, die sachenn bi6 zu ankunfft licentiat
Eysslingers einzustellen sein / welehes E. F. Gn. auff deren guedig
begern wir gehorsamlich berichten sollen, unnd thuu derselbigenu
unns zu gnaden undertheniglichenn bevelhen. Datum Stutgarten denn
2 Decembris anno 55.
E. F. G. unuderthenige gelorsame diener
hoffmeister, cantzler unnd ráth zu Stutgarten.
Die entschließung von des herzogs eigener hand:
»Deu prologum belanngendt hatt es sein weg; sovill aber den
I 8. br. n. 17.
2 Balthasar EifMinger, aus Speier gebürtig, leibarzt in Mómpelgard,
licentiat der rechte, ein ausgezeichneter geschüftsmann und herzog
Christophs treuer rath, in allen möglichen verhandlungen gebraucht;
er war damals beim reichstag in Augsburg.
124 1555
graffen belangdt, laß ich mir der rätte bedenckhen auch gefallen,
das ime solches nit abzuschlagen seye; dieweil aber der Ittalianer
art unnd natur ist, das sye pratiekhanten sindt, solte er nur under
dem schein des evangelii wider die kay. und kun. Mt. in meinem
lande. practicieren wollen, das were nit zu passieren; daromben
sollen die rütte dem Vergerio laut ieres bedenckhe[n]s zuschreiben,
mit dem anhang, das er sich wessenliehen welle halten, nicht wider
ir beide Mt. handlen, schreiben oder practicieren welle.«
Al.
Die rüthe zu Stuttgart an herzog Christoph.
Stuttgart 7 December 1555.
Legen das lateinische concept des erlasses an Verger vor.
Durchleuchtiger Hochgeboruner Fürst! E. F. Gn. seyen unnser
underthenig schuldig und verpflücht willig diennst jeder zeit zuvor!
Gnediger Fürst und Her, uff E. F. Gn. decretierten gnedigen be-
veleh haben wir hiebeyligend lateinisch concept begreiffen lassen,
welchermassen dem Vergerio uff sein underthenig ansuchen graf Julii
Vincentini halbenn widerumb ze schreiben sein möcht, ob nun E. F.
Gn. daselb iu dero namen also fürgehen oder dasselb endern und
inn unser der reth namen außgeen lassen wellen, das steet zu E.
F. Gn. gnedigem gefallen, thun derselben unnß geborsamlich bevelben.
Datum denn 7 decembris anno etc. 55.
E. F. G. underthenige gehorsame diener
reth zu Stutgarten.
4la.
Die räthe an Verger.
Stuttgart 11 December 1555.
Die entscheidung des herzogs über die aufnahme des grafen Julius
von Thiene und über Vergers vorrede zu Brenzs buch gegen Soto.
Reverendissime in Christo domine amice observande!
Reddit sunt illustrissimo principi nostro littere paternitatis vestrze,
quibus celsitudini sue comitem Julimm Vicentinum, cum aliis de
*
18. n. 41a.
1555 125
causis, tum maxime omnium pietatis nomine diligenter commendas,
petens, ut, cum is tanquam verum membrum ecclesise Christi propter
sinceram evangelii professionem in Italia tam vitee quam fortunarum
summis quibusque periculis sit expositus atque eam ob causam inde
in hunc celsitudinis sus ducatum, (ubi se ‘cum suis tutiorem fore
sperat) migrare cupiat, eum clementer admittere .eique sub sua pro-
tectione securiorem propriis nimirum sumptibus vivendi locum con-
cedere dignaretur etc.
Quamvis vero sus celsitudini hanc vestram petitionem dili-
gentius discutienti et perpendenti non leves caus® occurrerint, qua-
propter in hoc prsecipue rerum statu visum est neque suse celsi-
tudini satis tutum de liospitio dieti comitis aliquid certi statuere,
neque ipsi comiti consultum fore, hauc profectionem suscipere, tamen
adducta vestris commendationibus cum propter ipsius ac familie ejus
honestatem, tum potissimum veram evangelii doctrinam et cognitio-
nem filii Dei confessionemque nominis ct glorie ipsius, propter quam
magis foris exul quam domi magnifice vitam cum suis degere cupiat
ac preterea a Domino salvatore nostro omnibus christianis non tan-
tum sit mandatum, sed etiam caritas christiana et fraterna con-
junctio hoc exigat, ut presertim verse ecclesi: membra, sicubi ne-
cessitas postulat, tam hospitio quam protectione benignius suscipian-
tur ac in hoc erumnoso seculo promoveantur, noluit sua celsitudo
huic vestre petitioni renuere. Quare si pro vestro erga dictum co-
mitem amore et studio statuere potueritis, hospitium in hoc ducatu
Württembergensi hujusque provincie mores illi non fore ingratos,
haud recusat sua celsitudo, quin illi suo nomine significetis, suam
celsitudinem, qua debet christiana benevolentia, ipsum cum suis me-
diocri tamen familia stipatum libenter et benevolo animo suscep-
turam, ea autem conditione, ut (sicut ducatus hujus fert communis
lex et consuetudo) de suo et propriis sumptibus in aliquo certo ad
illius placitum, quantum fieri poterit, illi destinando loco cum sua
familia vivat, eamque ut hospes celsitudini sus et subditis cjus mo-
destiam et observantiam exhibeat, ne sua celsitudo a suis subditis
justa de causa querelis contra ipsum vcl suos gravetur. Et si quid
inter ipsum et eos omnes, qui familie ipsius conjuncti fuerint, inter
se invicem vel etiam contra subditos Württembergenses discordis,
dissidiw vel litium in hoc ducatu, dum in eo egerit, forte exorietur,
ut in his omnibus cognitioni et dijudicationi dicti illustri[ssi]mi prin-
196 1555
cipis nostri se cum suis submittat suzque celsitudinis desuper datis
eognitionibus tranquille et pacifice vivat et acquiescat. Et si for-
tassis vel temporum ratio vel aliarum causarum necessitas ita ferat,
nt sus celsitudini aut minus consultum aut gravius esse velit, ipsi
eum suis in hoc ducatu suo dintius hospitium prebere, ut tunc admoni-
tus absque recusatione locum mutet, in quo tamen casu eam celsi-
tudinis sus sentiet benignitatem et animi promptitudinem, ne quid
christiano principe et sns celsitudinis protectione indignum sibi a
celsitudine ejus contigisse justis de causis conqueri possit. At
quidem sua. celsitudo ex vestris commendutionibus sibi vieissim de
illo certam spem faeit, eam comitis et totins familie ipsius fore
modestiam , ut leges hospitii non sit transgressurus et ita neque
claneulnm neque ex professo publice vel quovis alio modo, quod
pure et sincerm confessioni fidei et Christi adversetur, sit aınplexu-
rus, vel etiam sub specie et pretextu verbi Dei quidquam moliturus,
quod vel universe patrie vel huie ducatui vel etiam exsarea et
regie Majestati, quibus omnibus sua. celsitudo, ut :equum est, certa
religione et observantia devineta est, in despectum, periculum, vel
quovis alio modo detrimentum sit proventurum vel recasurum, sed
(nt summatim dicatur) ipsum ita cum suis hie vieturum, ut vita,
moribus, exemplo et professione ab omnibus aperte conspici possit.
eam (quam pre se fert) veram exilii sui esse causam. Ceterum
quantum in celsitudine sua erit quantumque communes leges patrie
Terent, in his sua celsitudo pollicetur illi suum studium et eam
protectionem, quam quivis confessor Christi confratri suo prestare
tenetur.
Quod vero ad prologum attinet, quem apologise Brentii Italico
sermone versioni vestrae priemittere statnistis, in eo preter id, quod
dietus Brentius assignavit, celsitudo sua etiam nihil desiderat, sed
poterit paternitas vestra ad propagandam et illustrandam gloriam
filii Dei, unici mediatoris et redemptoris nostri, eo quo hactenus stu-
dio et zelo progredi, Deum optimum maximum ex animo orantes,
ut paternitatem vestram in hoc vero christiano et episcopali officio
sancto suo spiritu gubernet diuque ecclesie su: salvum et inco-
lumem conservet. Qui omnia ex mandato illustrissimi principis
nostri paternitati vestre, cui . 2 « . libenter gratifi-
camur significare debuimns.
Date Studgarda 11 Decembris anno ete. 55.
1556 127
1556.
42.
Verger an herzog Christoph.
Reutlingen den 20 Mai 1556.
Verger rüstet sich zu einer reise nach Preußen und Polen und
bittet um verwendung des herzogs für seinen in Venedig gefangenen
neffen Aurelius.
Schon gedruckt bei Lebret III, 548 f.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime '!
Quum e Spira Tubingam rediissem vidissemque pestilentiam in-
valuisse, subduxi me e periculo Reuthlingam veniens, nempe ut me
reservarem ad novos labores, ad quos sentio me a Domino vocari.
Hic autem tamdiu subsistam, dum sciero, secretarium Prussis ! in
ducatum rediisse; nam Augustam iverat. Interea non sum otiosus,
sed paro quidam scripta, «quie mihi videntur utilia futura Polonie
regno.
D. Gasparus a Nidbruck * scribit ad me, regem Bohemis li-
benter legere mea scripta urgetque, ut sc»pe mittam, inulta interim
predicans de crescente illius fide et pietate, quare misi nunc cata-
logum ? cum annotationibus, ut videat ingentem numerum militum
Jesu Christi, tum alios quoque libres misi.
Illustrissime Princeps! Ante meum discessum duo cupio a Vestra
pietate ac clementia impetrare, alterum est, ut quod Spir» petivi et
Celsitudo Vestra visa est clementer annuere, jubeat mihi dari duos
mediocres equos, quos spero me reducturum (si Dominus voluerit,
ut possim ego salvus redire, ut spero). Alterum est mihi vehementer
cordi, quod est hujusmodi. Veneti * crudelissime ssviunt in toto
eorum dominio ac presertim in mea patria contra evangelium pr&-
cipue contra ineos cognatos, quorum sex coacti sunt, uno die Ter-
*
1 Der sekretär hieß Timotheus, 8. br. n. 45.
2 Caspar v. Nidbruck dr. jur, Maximilians lI vertrauter ratb, viel
verwendet zu diplomatischen verhandlungen, s. Lebret IX, 1.
3 Der titel: Catalogus hereticorum de commissione tribunalis
sanctissime inquisitionis; cum annotationibus Athanasii. 1556. s. Serap.
s. 85. n. 73.
4 Über die verhültnisse der protestanten in Venedig s. n. 17. 60.
128 1556
gestum profugere, (res conjecti in carcerem, ex his unus meus ne-
pos, quem hine miseram, ut negotia illie mea conficeret, nomine
Aurelium !; si Vestra Celsitudo dignaretur mandare suis legatis ad
comitia profecturis, nt dumtaxat illum unum ab oratore Veneto pe-
terent, nihil mihi gratius posset contingere, et non est dubium, quin
Veneti sint concessuri, quia est laieus et ex aula. Vestra, quum mihi
serviat et fuerit duobus annis mecum in dncatu; alioquin vereor, ne
illum eomburant, quia constanter se gerit et confitetur Christum.
Spero, me hsc duo a Vestra Celsitudine impetraturum, unde hilari
animo suscipiam hunc laborem in senectute mea. Si audiero, se-
eretarium Prussiw istie esse, ego quoque statim accedam, ut simnl
cum illo aceipiam Celsitudinis Vestre: mandata et consilia, quae
ad unguem sequar in hae profectione. Aeternus pater domini nostri
Jesu Christi servet Celsitudinem Vestram din incolumem ecclesie sui.
Reutbling® die XX Mai 1556.
Vergerius.
A8.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 7 Juni 1556.
Kündigt seine abreise nach Polen an; schickt noch einige bücher.
Gedruckt bei Lebret IIT, 549.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Cras (si Dominus voluerit) discedam Stutgardia et recta Franc-
fordiam ibo, inde sequar meum iter; supplico Celsitudinem Vestram,
nti verum membrum Jesn Christi, ut dignetur pro me orare seternum
patrem domini nostri Jesu Christi, nam scio, mihi esse propositos
in liae profectione labores, difficultates et pericula, sed libenter feram
etiam mortem pro gloria Christi. Dixi coram, me eurasse imprimi
aliquot exemplaria, talia qualia mitto, censerem mittenda Ratisponam.
Commendo me reverenter Vestrze Celsitudini, Dominus servet a malo.
hoc est a papatu, et sibi, hoc est ecclesite sanctse conservet. Da-
tum Stutgardie septima Junii anno MDLVI.
Celsitudinis Tue observantissimus
Vergerius.
1 Vgl. n. 5. 48. 91.
1556 129
44.
Verger an herzog Christoph.
Frankfurt 12 Juni 1556.
Nachrichten über die reformation in Polen.
Schon gedruckt bei Lebret Ill, 550.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime !
Quum venissem Francfordiam, inveni peculiarem d. a Lasco !
nuntium, qui e Polonia redierat; quare quum aliquid inde afferat,
quod mihi videatur Vestra Celsitudine dignum, id putavi, a me
scribi oportere. Rex * ille misit suos legatos Romam, nuntiatum,
sitne ulla spes de universali concilio; nam si spes sit, se velle
illius decisionem exspectare, si vero non sit, se cogi provinciale in
*
1 Johann von Lasco geb. 1499 aus vornehmer polnischer familie
atammend ; schon frühe zeigte er hinneigung zum protestantismus, wurde
auch mit Zwingli bekannt, trat aber mit seinem bekenntnis nicht often
hervor. 1536 verließ er sein vaterland, trat öffentlich zur evangelischen
lehre über, entsagte seinen geistlichen würden und verheirathete sich
1540 in Löwen. In Ostfriesland führte er die reformation siegreich durch
und erlangte dadurch einen solchen namen, dass Albrecht von Preußen
ihn in sein land berief; Lasco lehnte ab und ging 1548 nach England.
Maria Tudors regierungsantritt vertrieb auch ihn, er begab sich nach
Deutschland und gründete eine englisch-evangelische gemeinde in Frank-
furt. 22 Mai 1556 kam er, von herzog Christoph geladen, nach Stutt-
gart, wo Brenz in gegenwart von dem herzog, Gültlingen, Hans Dietrich
Plieninger eine besprechung wit ihm hatte. Die nichtübereinstim-
mung in der abendmahlslehre, (Brenz fand calvinische ansichten) be-
stimmte den herzog, ihn nicht bei sich zu behalten. Lasco kehrte
hierauf nach Polen zurück, wo er die reformation eifrigst beförderte.
Verger trat gegen ihn auf, als Lasco die böhmischen brüder bewegen
wollte, ihre confession in calvinischem sinne zu ändern; s. den wich-
tigen brief Vergers an Stanislaus Ostrorog, den 1 Januar 1558, in
Fontes rerum Austriacarım Abth. II, bd 19: Quellen zur geschichte
der böhmischen brüder s. 224 ff. Lasco starb 13 Januar 1560. Gin-
dely, Geschichte der böhmischen brüder I, 403 ff. Bartels, Johann
von Lasco. S. br. 6la. 63.
2 Sigismund II (oder August l1) geb. 1 August 1520, kónig von
Polen 1548, t 1 Juni 1572; seine damalige (dritte) frau, Katharina von
Üsterreich, Vergers pathenkind. Über die kirchlichen verhültnisse, be-
sonders über den wunsch des adels nach einem nationalconcil s. Kra-
sinski, geschichte der reformation in Polen, bes. s. 96. 111 ff.
Verger 9
130 1566
Polonia celebrare, ad quod Papam hortatur, ut suos theologos ad
Bartholomei festum mittat; tune enim celebranda erunt regni co-
mitia. Barones et nobiles, quia .de universali desperant et nationale
sperant concilium, accersunt in Poloniam d. a Lasco et d. Calvinum.
Interea rex videtur resistere potius, quam favere reformationibus,
quie tentantur in civitatibus ad se pertinentibus, imo regina etiam
frigidior est, quam aliqui nuntiabant. Verum barones ae nobiles in
eorum arcibus, oppidis et pagis strenue agunt, suntque jam reformatze
XXXVI ecelesie. Spero me in tempore affuturum; reeta enim ibo
nunc in Prussiam, faciam illie, que Dominus voluerit, at circiter
Bartholomsi in Poloniam me conferam. Pauca hie habni, quie
Vestre Celsitudini indicarem, eui me reverenter commendo.
Frankfordie XI Junii 1556.
Vergerius.
45.
Verger an herzog Christoph.
Königsberg 20 Juli 1556.
* Verger berichtet über seine reise nach Preußen, den dortigen her-
zog, die kirchlichen verhültnisse in Preußen und Polen, über streitig-
keiten zwischen Polen und Livland.
Schon gedruckt bei Lebret IIT, 550, aber unter dem datum vom
29 Juli.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Peryeni tandem in Prussiam, Dei gratia, triginta quatuor dierum
itinere; labores non mediocres, in magnis presertim caloribus et
per mala plerumque hospitia, sed Dominus conservavit me sospitem
atque hilarem. Wittemberge multa contuli cnm d. Melanthone, qui
visus est non mediocriter letatus adventu meo (qus ejus fuit hu-
manitas); suspirat ad concordiam ecelesiarum aitque, se jam nihil
aliud cupere in hae vita; sperat autem ex conventu, qui futurus
est (si modo futurus est) aliquid boni. Quum Montem Regium ad-
venissem, illustrissimus princeps', ut est profecto summa clementia.
*
1 Albrecht, inarkgraf von Brandenburg, erster herzog von Preußen,
geb. 17 Mai 1490; 1511 wurde er hochmeister des deutschen ordens,
führte 1525 die reformation ein und verwandelte sein geistliches fürsten-
thum in ein weltliches; obgleich er vasall des katholischen Polens war,
1556 131
et virtute, excepit me honorifice atque amantissime, ut nihil amplius
desiderare possim, Deus illi retribuat! Libentissime ac sepe inter-
rogat me de Celsitudine Vestra, de illustrissima Vestra conthorali ac
de liberis, de Vestris ecclesiis ac de toto ducatu, aitque, se quidem
nunquam vidisse Celsitudinem Vestram, sed vehementer amare, non
modo propter arctissimam affinitatem, sed propter virtutem ac prie-
cipue propter ardens studium religionis. Senex quidem est prin-
ceps, excessit enim sexagesimum sextum annum, sed robustus ad-
modum, imprimis lietissimus semper ac jucundissimus. Mirum, quam
non solum congrue, sed culte latine loquatur, quam habeat in
promptu multa seripturse loca multaque reliquorum scriptorum, et
quam valeat memoria. Non dissimulat, se propterea vocasse me ad
se, quia sperabat, fore ut in his ecclesiis apud suam celsitudinem.
degerem, et adhuc sperat; respondi, me habere vocationem Dei, ut
serviam theatro Itali, itaque cupere me in ducatum Celsitudinis
Vestre redire, ut profecto faciam, si Dominus voluerit, mense Oc-
tobri ant Novembri; istic enim video, me posse nonnihil promovere,
quantuluscunque sim, causam domini Dei mei, certe multo magis
quam hic. É
Quidquid alii aut scripserint aut retulerint, adbuc causa illa
permolesta Osiandrica' non est sopita: sunt mir acerbitates ani-
: *
führte er doch die reformation glücklich in seinem lande dureh; theo-
logische streitigkeiten an der von ihm gegründeten universität Königs-
berg, besonders der osiandrische streit, machten ihm viele widerwürtig-
keiten, und der einfluss, den der betrüger Scalichius auf ihn ausübte,
írübte den abend seines lebens; er starb 20 März 1508. Eine reihe
von briefen zwischen ihm und Verger hat Sixt als beilage seines bu-
‚ches von & 531 an veröffentlicht. Das württembergische regentenhaus
war mit dem brandenburgischen mehrfach verwandt; herzog Christoph
hatte Anna Maria von Ansbach, die nichte von Albrecht geheirathet,
1 Andreas Osiander, geb. 19 December 1498 in Gunzenhausen,
+ October 1552 in Königsberg, prediger in Nürnberg, eifriger vor-
kümpfer der reformation; das Interim vertrieb ihn von dort, er folgte
einem ruf des herzogs Albrecht nach Königsberg; dort entspann sich
unter den theologen ein heftiger streit über die rechtfertigungslehre,
der über Osianders tod hinauswährte und seinem namen eine traurige
berühmtheit gegeben hat; sein hauptgegner war Staphylus; Osianders
Schwiegersohn, Johannes Funk, der als hofprediger großen einfluß auf
den alternden herzog hatte, setzte den streit fort und trug ihn auf das
politische gebiet über, was eine polnische intervention herbeiführte,
9*
132
morum atque odiorum in plerisque, et quod summe dolendum est,
in ipsa familia, in ipsis consiliariis aliisque ministris illustrissimi
principis, neque eos invitat aut monet ad concordiam summa cle-
mentia et patientia, qua hactenus usus est clementissimus princeps.
Quid multis? quispiam e nobilibus aulicis est in arresto constructus
in quodam hospitio, propterea quod sunt deprehense ejus ad Illyri-
cum * litteree, quibus illum urgebat missa etiam summa sexaginta
florenorum, ut contra principem scriberet confessusque est disserte,
aliquot ex consiliariis contribuisse ad ejus pecunie summam. Con-
sideret Vestra Celsitudo, quomodo suimet istum optimum principem
tractent. Durat ergo discordia, durant simultates, Deus suo spiritu
dignetur placare et mitigare omnia ista incommoda per Christum
dominum nostrum. Ego quidquid forte conferre potero tenuitate
mea, conferam, aut si aliud non potero, saltem meas preces ad cc-
lestem Patrem pro hac odiorum mitigatione et concordia. Verum
non in hoc solo incommodo versatur nunc illustrissimus is princeps,
sed aliud habet longe majus, de quo scribam ego quoque, quamvis
sciam, celsitudinem ejus quoque scripsisse et petiisse etiam aliquid.
Res'sic habet. Frater sus celsitudinis, nemque Willelmus Rigensis
archiepiscopus * agebat de assumendo sibi in coadjutorem fratrem
*
die ihm 1566 den tod durch das schwert brachte, s. Dorner, entwick-
lungsgeschichte der lehre von der person Christi b.IL. Dem fortgang der
reformation in Polen haben diese streitigkeiten unendlich geschadet.
S. br. n. 47. 48. 89a.
1 Matthias Flacius Illyricus, geb. 7 März 1520 in Albona in Istrien;
sein verwandter Baldus (s. n. 17) rieth ihm, statt ins kloster nach
Deutsehland zu gehen, um dort zu studieren; er folgte diesem rath,
wurde mit Luther und Melanchthon bekannt, als professor in Witten-
berg und Jena eine der hauptstützen der streng lutherischen richtung;
einer der streitbarsten oder streitsüchtigsten theologen, war er in alle
die theologischen hündel, welche das zeitalter ‚nach der reformation
kennzeichnen, verwickelt; besonders kam er mit Melanchthon über das
Interim in die heftigste fehde; wegen des verdammenden urtheils, das
er über dasselbe füllte, muste er sich nach Magdeburg flüchten, wo er
dann auch den plan zur herausgabe der centurien faßte. Er starb
11 März 1575 in Frankfurt; siehe Preger, M. Flacius Illyrieus, 1,2. Er-
langen 1859-61.
2 Wilhelm, markgraf von Brandenburg, bruder herzog Albrechts;
erzbischof von Riga 1539 bis 4 Febr. 1563. Im jahr 1555 ernannte er
den herzog Sigismund August von Mecklenburg, der von Polen be-
1556 ! 133
illius ducis Mechelburgensis, qui duxit filiam hujus illustrissimi ducis.
Res interceptis litteris est patefacta; Livonienses segerrime ferentes,
qui nolunt principes regnare super eos, sumptis armis archiepiscopum
cum eo, qui futurus erat coadjutor, in quadam ejus arce obsederunt.
Rex Polonie misit suum legatum. qui de pace ageret, legatus cum
omnibus suis famulis ae comitibus a Livoniensibus est trucidatus.
Alium quoque rex statim legatum episcopum misit, qui auditus qui-
dem a Livoniensibus fuit, sed nihil omnino impetravit. Rex man-
davit, ut aliquot equitum millia ex Lituania et Schytia ad fines Li-
voniensium accedant, ut Livonienses deterrerent atque ab obsidione
abducerent; accesserunt equites, sed Livonienses nibilominus per-
tinaces perseverarunt, donec arce expugnatg archiepiscopum una cum
eo, qui erat futurus coadjutor, ceperunt atque in alias arces ab-
duxerunt. In hoc statu res est; is princeps illustrissimus nunc mi-
litem colligit, subsidia ab rege Polonorum, Danorum atque ex Ger-
mania petit. Rationem consilii ignoro, velitne tantum tueri suos
fines, au vero fratrem suum et sui generi fratrem ! liberare. Illud
Scio, principem metuere, ne in hac occasione papiste ejus adversarii
se exserant et cum Livoniensibus conjungant. Sic ego, qui speravi
me venturum, ut in pace agerem de concordia ecclesiarum , incidi
in magnas turbas ac magna bella non sedatis tamen seditionibus
domesticis; verum non despondi animum, adhuc non despere, bella
posse sopiri, contentiones domesticas componi quoque. Venit, post-
quan hec scripsissem, ab rege Polonorum, qui est nunc Vilne in
Lituania, ad principem legatus; rescivi, Livonienses ad regem Po-
lonie legatos misisse et jactare, se pacem cupere, postquam qus
libido suggessit, fecere (si modo etiam ex animo pacem nunc petant);
Suam regiam majestatem velle ducem nostrum, si Willelmus non
restituatur, armis jüvare, quin dedisse mandatum, ut ad hoc bellum
equites describantur.
"
günstigt war, zu seinem coadjutor, obgleich er erst 17 jahre alt war.
Der livländische zweig des deutschordens, der den einfluss Polens fürch-
tete, protestierte dagegen, es kam zum eigentlichen krieg zwischen dem
erzbischof und den ordensmeistern Heinrich von Galen (1551 bis 30 Mai
1557) und dessen nachfolger Fürstenberg; Polen mischte sich ein und
zwang den deutschorden zum nachgeben. Sept. 1557.
1 Anna Sophie, tochter von Albrecht von Preußen, seit 24 Febr.
1555 verheirathet mit Johann Albert I, herzog von Mecklenburg.
184 . 1556
Causa religionis in regno Polonie est in eodem, in quo erat
statu, nempe quod nobiles, barones ac palatini omnino velint in-
veetum evangelium, acerrime resistentibus episcopis: dictus est dies
ad Bartholom:ei propter comitia celebranda, quie cum nationalis con-
cilii vim sint habitura, spero me interfuturum, postea inde (si Do-
minus voluerit) suh umbram ac protectionem Celsitudinis Vestre
rediturum.
Reliqua coram aliquando eommemorabo, neque enim omnia sunt
litteris committenda. Commendo me reverenter Vestro Celsitudini.
Oro zternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut eam diutissime
servet nobis incolumem propter pacem et augmentum ecclesiarum.
Amen.
E Monte Regio XX Julii 1556.
Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
Quum hactenus seripsissem, illustrissimus dux constituit mittere
eundem secretarium d. Timotheum, qui me huc comitatus est, non
solum Coburgum, sed Stutgardiam quoque ad Vestram Celsitudinem ;
ita mihi hodie dixit sua illustrissima dominatio. A Timotheo itaque
tum de bello, tum de statu harum ecclesiarum Vestra Celsitudo
plane omnia intelliget; de bello hoe ego addo: quum Livoniensium
legati sint apud regem Polonorum, inde sciemus, quid in hac causa
futurum sit, forsan sua majestas autoritate sua perficiet aliquid, quo
bella compeseantur, inde ergo pendemus. De turbis ecclesiarum
addo quoque, nuper Funetium scripsisse ad quendam Norembergen-
sem acerbissimas atque atrocissimas, quas ego vidi, contra reliquos
concionatores suos collegas litteras, quie a quodam Norembergensi
huc fuerunt misse; in summa, mire exacerbarunt animos omnium.
Videretur omnino is Funetius utpote turbulentus homo allegandus,
verum hoc quoque vix potest sine periculo fieri: nam quum populari
quadam facundia sibi devinxerit animos vulgi, verendum esset, ne
hoe tumultuaretur, si ille dimitteretur. Deus dives in misericordia
sua inveniat medicinam huic malo.
Vergerius.
1556 | 135
46.
Postscript zu n. 45.
Königsberg 21 Juli 1556.
Über den briefwechsel von Lipomani und Radzivil.
Schon gedruckt bei Lebret III, 555.
Post scripta. Vidi hie episcopi Veronensis!, nuntii papalis in
Polonia, ad d. palatinum Vilnensem * litteras, quibus illum fautorem
hereticorum vocat, et vicissim vidi ipsius palatini ad nuntium lit-
teras, in quibus illi objicit, quod in Polonia spargat, debere regem
aliquot ex primoribus, qui causs nostre, capite plectere, alias suam
regiam majestatem pacem non habituram, sed magnam regni tur-
bationem. Caput illarum litterarum ınitto descriptum, in quo du-
1 Aloysio Lipomani aus Venedig, päpstlicher nuntius bei Karl V,
in gleicher Eigenschaft in Portugal, seit 1548 bischof in Verona, spüter
in Bergamo. t 15 August 1559 in Rom.
2 Nikolaus Radzivil IV mit dem beinamen Czarny, der schwarze,
Fürst von Olyka. Woiwode von Litthauen, einer der bedeutendsten und
einflussreichsten männer des diinaligen Poleus, hervorragend als staate-
mann und feldherr. Die ideen der reformation hatte er in seiner ju-
gend auf reisen keunen gelernt; 1553 trat er offen mit seiner familie
zum reformirten glaubensbekenntuiss über, blieb zeitlebens einer der
eifrigsten gónner und befórderer der reformation, der er auf seinen
ausgebreiteten besitzungen eingang verschaffte; für den litthauischen
adel war sein beispiel vielfach der antrieb zu gleicher gesinnung.
Auf seine veraulassung wurde die bibel ins polnische übersetzt 1563
und ein exemplar herzog Christoph, mit dem er seit 1552 in lebhafter
correspondenz stand, überreicht; er starb 28 Mai 1565. S. Lukas-
zewicz, geschichte der reformirten kirche in Litthauen. Leipzig 1848.
1, 6ff. Moser, neues patriotisches Archiv, 2, 1 bis 74, wo sein briefwechsel
mit herzog Christoph, der schon vom jahr 1552 datiert.
Wie Verger mit ihm bekannt geworden, findet sich nicht in der
correspondenz; er widmete ihm seinen Catalogus hereticorum, Serap.
». 85. n. 73. S. br. n. 48. 76. 85. 90. 93. 93a. 94. 95. 96. 147. 177. Im
jahr 1563 sandte er seinen ältesten sohn Nikolaus Christoph, »Sierotk«
genannt, nach Straßburg, um dort zu studieren; wegen der pest flüch-
tete er sich September 1564 nach Tübingen, s. br. n. 187. 190. 198.
212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 223. Verger widmete ihm eben-
falls die schrift Lac spirituale, s. Serap. s. 88. n. 62. Die beiden briefe
vom 21 Februar und 1 September 1556 hat Verger nachher heraus-
gegeben: Dus epistole altera Lipomani, altera Radzivili cum P. P.
Vergerii praefatione. Serap. s. 86. n. 74.
136 1556
riora quoque atque atrociora sunt, nempe quod idem nuntius se
jactavit in Polonia, se dedisse consilium Cesaris majestati et regie
Romanorum, quod deberent truncare electorem Saxonis et Landgra-
vium, quum essent captivi, si vellent sopire liereses, sed suas majestates
noluisse hoc facere. Consultum puto, ut ista mittantur ad legatos
Vestre Celsitudinis Ratisponam , qui aliis communicent legatis, ut
passim intelligatur, quse demum consilia subministrent regibus isti
legati sathanici.
E Monte Regio XXI Julii 1556.
Vergerius.
Postscripta.
Venit nunc e Vilna, ubi rex Polonoruu adhuc degit, d. Geor-
gius Sabinus !, Melanthonis gener, legatus illustrissimi electoris Bran-
deburgensis; is mecum multa contulit, ait in summa, in illo reguo
invalescere Arrianismum et quosdam Pichardos *, qui fere alterum
monachatum cum juramento etiam instituerunt. Preterea dedit mihi
pessimum libellum, cui titulus: de filio Dei homine Christo Jesu,
ubi Arrianisınus omnino renovatur; dolendum profecto, et orandus
Deus, ut illud regnum sublevet.
47.
Verger an herzog Christoph.
Königsberg 24 August 1556.
Verger berichtet über seine bemühungen zur beilegung des osiandri-
schen streits und seine reise zu Radzivil.
Gedruckt bei Lebret III, 657.
Illustrissime Princeps ct Domine Domine Gratiosissime !
Incidi in tabellarium istuc venientem, quare pauca quaedam ad
Vestram Celsitudinem volui scribere. Fui lic jam fere sex septi-
x
1 Georg Sabinus heirathete Anna, die älteste tochter Melanchthons,
wurde professor in Frankfurt a./O., und war damals rektor in Königsberg,
t 2 December 1560; vergl. Vita Georgii Sabini a Petro Albino, denuo
ed. Theodor Crusius, Lignicii 1724.
2 Pikarden, auch Waldenser nennt Verger die bóhmischen brüder,
die nach dem schmalkaldischen krieg von Ferdinand aus Bóhmen ver-
trieben, nach Preußen und von dort nach Polen einwanderten, s. Gin-
dely, geschichte der böhmischen brüder 1. 2. Von seinem ungünstigen
urtheil ist Verger vollständig zurückgekommen, s. brief n. 56.
1556 137
manis, quibus manibus pedibusque laboravi pro concordia hujus ec-
clesie cum nostris ecclesiis Germanis; ante omnia liberrime locutus
cum illustrissimo hoc principe ac dixi, debere suam celsitudinem
abjicere illud dogma Osiandricum !', quod tantam vastationem pe-
perit in hac ecelesia atque schola, qu: omnino desolata est; quale
responsum tulerim, qus sit spes sarciende concordis, non est tutum
litteris committere, quare reservo me, ut coram narrem. Stat sen-
tentia de redeundo mense Novembri, Octobri conficiam iter, si Do-
minus voluerit. '
Puto, Vestram Celsitudinem audiisse nomen illustrissimi ducis in
Olica, palatini Vilnensis *, summzs autoritatis in regno Polonis» ac
precipue post regem, is avidissime complexus est evangelium, et
quidem palam sciente rege, ac promovet, quantum potest; misit ad
me nuper peculiarem e Vilna nuntium rogatum, ut ad se accedam,
quod velit quedam conferre pro bono ecclesiarum ; promittit vero
securitatem etiam autoritate regia. Quare ire constitui omnino,
quando scilicet erit mihi hinc abeundum, ut per minorem Poloniam
redeam, quum per majorem venerim, non dubito, quin velit me
ante regem et reginam collocare. Sed hzc apud Vestram Celsitudinem.
Valeo pulchre, laboro, exerceo hic quoque typographos, paro aliquid,
quod regie majestati offeram. Bellum cum Livoniensibus* extrahitur
extra instantem hiemem; forsan interea Deus ostendet viam pacis,
et sunt quidem tractationes; fuerunt enim hic legati ducum Pome-
ranie tres viri certe prudentes ac profecti sunt ad Livonienses.
Oro seternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut Celsitudinem
Vestram cum tota familia et toto regno servet diu incolumem ad
laudem ejus. .
Regiomonti 24 Augusti 1556.
Servus Vergerius.
48.
Verger an herzog Christoph.
Königsberg 14 October 1556.
*
1 S. n. 45, anm.
2 Radzivil s. n. 46.
9 Über diesen krieg s. br. 45.
138 1556
Verger berichtet über seine baldige heimkehr, seine litterarische
thätigkeit in Preußen; bittet für seinen neffen Aurelius. Über den
briefwechsel zwischen Lipomani und Radzivil.
Gedruckt bei Lebret II, 249.
Illustrissime Princeps ac Domine Domine Clementissime! — .
Quid aetum sit in turbulenta ista eausa Osiandriea ', que spes
sit componendi tam perniciosi ilissidii, spero me coram narraturum
Vestre lilustrissimie Celsitudini; constitui enim hae ipsa hieme. do-
mum redire, si Dominus voluerit. E Lituania atque Polonia spero
ex hac mea peregrinatione non mediocrem fructum, quem etiam
malo coram, quam per litteras:narrare; res certe multo felicius suc-
cedunt, quam initio speravi. Vestra Celsitudo dignetur legere,
quam mitto epistolam, et letabitur, sat seio, ubi viderit lantum
principem tam egregiam confessionem sus fidei edidisse. Is Celsi-
tudinem Vestram ex animo diligit, colit, veneratur et valde cupit
numerari in numero Vestrorum amicorum et servitorum intimorum
(sie enim ipse loquitur). Cupit etiam excudi facere hie Regiomonti
confessionem Vestre Celsitudinis et suam addere in eodem libro
ac per Lituaniam et Poloniam spargere. De rege et regina habeo
etiam multo meliora nova et certiora, quum initio habuerim; sed
cum tam cito sperem redire, supersedeo, omnia litteris explicare.
Possum ita tuto nunc in Polonicis ecclesiis versari, sieuti in eccle-
siis Vestri ducatus. Nam illustrissimus palatinus Vilnensis* et pri-
mores totius regni susceperunt protectionem meam, qui certe in
gratiam Vestre Illustrissime Celsitudinis, sub eujus umbra sciunt
me venire, libenter me vident et rebus in omnibus tuentur.
Tllustrissime Princeps! miser'meus nepos?. quem dixi Vestrw
Celsitudini esse Venetiis propter evangelium in carceres horribiles
(in odium meum) conjectun, adhuc est in illa miseria, quia, cum
serenissimus Romanorum rex ad comitia non venerit, nec legatus
Venetus venit, atque ita legati Vestri non potuerunt cum illo agere.
Nune per Christum oro, ut Celsitudo Vestra dignetur illis mau-
dare, ut tale negotium cordi habeant.
Legatus Pape, qui est in Polonia, deprehensus est, dedisse
*
1 Vgl. n. 45.
2 Vgl n. 47.
3 Vgl. n. 42.
1556 139
consilium ! illi serenissimo regi de truncandis octo aut decem ex
praecipuis nobilibus , qui evangelio favent, imo se jactavit dedisse
consilium Cesari et regi Romanorum, cum anno 1548 Jegatus esset in
Germania, ut capite plecteret Juhannem Fredericum Saxonem et
Laudtgravium Hessie; et verissima sunt ista. Nam illustrissimus
d. dux Olieg, palatinus Vilnensis, non objecisset (ut objecit) illi tam
nefarium scelus in sua epistola impressa, nisi scivisset esse verum.
In hoc exemplo manuscripto, quod mitto ,- oinnia hec continentur,
proderit, si Gerinania noverit hec consilia sauguinaria; forsan Vestra
Celsitudo mittet hoc exemplum ad suos legatos, qui sunt in co-
mitiis. Aliud misi ad illustrissimum electorem Palatinum, ad ne-
minem preterea. -
Commendo me reverenter Vestrie Illustrissime Celsitudini, quam
dominus noster Jesus Christus diu servet incolumem ecclesise sus sauctie.
Regiomonti in Prussia die 14 Octobris 1556.
Vestre Illustrissime Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
49.
Verger an herzog Christoph. -
Tübingen 17 Juui 1557.
Verger berichtet über seine reise nach Graubünden, sein zusam-
mentreffen mit Beza und Farel, über den grafen Julius von Thiene;
klagt Gribaldi der ketzerei an und bittet um geld; über die übersetzung
des neuen testamenta ins Slavische.
Schon gedruckt bei Lebret II, 251, mit dem falschen datum 17 Ja-
nuar 1557.
Illustrissime Princeps et Domine Domiue Clementissime !
Tandem redii Tubingam hodie (gratia Dei). Misi fidclissimum
hominem Ferrarium *, quem in horas exspecto; re vera civitas illa
fuit tentata proditione opera cardinalis Tridentini *, quare si que
1 In der schon erwähnten schrift Dui epistole, altera Lipomani,
altera Radzivili. S. br. n. 40.
2 Ottheinrich, geb. 1502, seit 1556 kurfürst von der Pfalz. }
12 Februar 1559.
8 S. br. n. 2.
4 Christoph Maddruccio, geb. 1512 in Trient, aus angesehener
140 1557
mora aut difficultus in alloquenda ducissa fuerit, totum erit propter
arctissimas custodias, que nune fiunt ante portas Ferrarie, ut vix
ullus peregrinus admittatur.
Ineidi in Farellum et Bezam ', qui magno certe animi ardore
praedicant elementiam Vestre Celsitudinis cum summa pietate con-
junetam, id quod incomparabili mea cum voluptate audivi ob mul-
las gravissimas causas. Ipsi quidem fecerunt, quantum in illis fuit,
ut quatuor evangelicz ecclesie Helvetiorum mitterent aliquot ex
suis ad conventum Francfordiensem *; sed non eredo esse missuras
ob certas causas, quas eoram narrabo, et nihilominus scio, illas esse
eupidissimas, ut articulus de coena Domini in concordiam redigatur.
Basilew monui dextere mandatu Vestr@ lllustrissime Domina-
tionis illos dominos, ut diligentiam adhibeant, ne mali libri apud se
excudantur. Qua ex re non medioótem fructum spero, magno qui-
dem eum fremitu malorum quorundam hominum, qui nullo freno
*
familie stammend, studierte in Bologna. 1539 bischof in seiner vater-
stadt, spüter von Brixen, von Paul III zum eardinal erhoben, von
Karl V, Ferdinand I und Pbilipp II mit den wichtigsten stellen und
geschüften betraut, prüsidierte den ersten sitzungen des Tridentinums,
war 1555 beim reichstag in Augsburg, 1556 bis 7 gouverneur von Mai-
land; ein edler, liebenswürdiger mann, der wührend seines nufenthaltes
in Deutschland sich auch die aehtung der evangelischen fürsten er-
worben hatte, wegen seiner tugend und gelehrsamkeit der Cato des
cardinalscollegium genannt. + 5 Juli 1578. S. br. n. 108. 180.
1 Theodor Beza, der college, freund und nachfolger Calvins, geb.
24 Juli 1519 in Vezelay in Burgund, + 18 October 1605 in Genf, als
diplomat und theologe durch wort und that tief eingreifend in die
religiósen und politischen verhültnisse der Schweiz, noch mehr des
französischen protestantismus. Wilhelm Farel, geb. 1489 zu Gap in
der Dauphiné, seit 1521 protestant, der unermüdliche missionar des
evangeliums in Murten, Neuenburg, Genf; mit dem württembergischen
fürstenhause war er dureh seinen aufenthalt in Mómpelgard, wohin ihn
1524 herzog Ulrich berufen, bekannt. t 13 September 1565 in Neuen-
burg. Damals waren die beiden theologen nach Deutschland gereist, ,
um den schutz der evangelischen fürsten für die verfolgten Waldenser
von Agrogna und Luserna anzuflehen. 13 Mai hatten sie bei herzog
Christoph zu Göppingen audienz gehabt.
2 Der protestantische fürstentag in Frankfurt, wo Christoph jene
waldenserangelegenheit vorbrachte; die verwendung der evangelischen
war aber umsonst; die 4 städte waren: Bern, Zürich, Schaffhausen,
Basel. .
1557 141
vellent coerceri, sed rursus magna cum letitia bonorum, qui nollent
ecclesiam Christi infici pravis opinionibus atque libris.
Non dubito, quin Celsitudo Vestra meminerit, me ante unum
annum petiisse ab ea et impetrasse etiam, ut dignaretur admittere
in ejus ducatum ac suscipere iu protectionem d. Julium comitem
a Thiene Vicentinum !, qui previdebat, se tandem non posse in Italia
consistere salva conscientia et vita; nam aut neganda fuisset propter
tyrannidem Pape vera Jesu Christi doctrina, aut moriendum in
carcere aut forte etiam in igne. Nunc itaque reverenter significo
Celsitudini Vestra, ipsum d. comitem advenisse, atque esse apud me
in meis zdibus, virum procul dubio singulari pietate et constantia.
Optat mirum iu modum osculari manum Illustrissime Dominationis
Vestre, quare aut hic exspectabit magno cum desiderio Vestrum re-
ditum, aut forte etiam istuc mecum veniet, si advocabor; interea
commendat se reverenter.
Illustrissime Princeps! urget me conscientia, ut libere dicam,
me in hoc itinere multa novisse de d. Gribaldo*, quse ignorabam et
que me plane confirmarunt, illum esse aliquibus pessimis opinionibus
infectum, quemadmodum die XI preteriti mensis memini, me Celsi-
tudini Vestre Chepiuge in horto dixisse; coram pluribus agam,
nunc tantum dixerim, plurimos clamare et queri contra illum et
verissimum esse, verissimum inquám, quod novas et perniciosissimas
opiniones alat; amicus Plato, amicus Socrates, magis amica veritas.
Ideo non potui nunc parcere amico meo. Monueram etiam ante
annum d. Brentiun ea de re, deinde etiam Beurlinum *; neque
enim placent mibi isti, qui intra certas metas a sanctis ecclesiis
constitutas consistere recusant.
Sustineo nimis graves (meis quidem humeris) sumptus, post-
quam e Polonia redii; sunt enim mihi VII equi domi, quos alo, et
*
1 Vgl. n. 36.
2 S. br. n. 38.
3 Jakob Beurlin, geb. 1522 in Dornstetten (Schwarzwald) seit 1555
doctor und professor der theologie in Tübingen, 1561 propst und canzler
daselbst, bedeutender theologe, von herzog Christoph vielfach zu ge-
sandtschaften, nach Trient, Worms 1557, Erfurt 1561 und Poissy 1561, ver-
wendet; herzog Christoph nannte den ausgezeichneten mann nur seinen
lieben, getreueu herrn. t 28 October 1561 in Paris an der pest, auf
der reise zum colloquium nach Poissy. S. Fischlin, mem. theol. Wir-
temb. I, 82 ff. Baum, Beza Il, 420 tt.
142 1557
fere totidem famuli. Exonerassem me statim tali onere, sed feren-
dum putavi, quia Vestra Celsitudo mihi scribere dignata fuerat, me
esse remittendum in Poloniam. Quare nune supplico, ut dignetur
seribere, quando mihi istue veniendum sit, ut recta e Francfordia
accingam me itineri, quemadmodum memini, Vestram Ilustrissimam
Celsitudinem mihi dixisse, se esse facturam; aut si forte mutata
fuisset sententia de legatione mittenda atque de me mittendo, digne-
tur etiam me certiorem reddere, nam me hoe sumptu liberarem,
Impendi eirciter quinquaginta taleros in hoc, quod nune in
Rhetiam confeci, itinere et simul in mittendo homine equite Ferra-
riam. Legatus illustrissimi d. Johannis Federici Saxonie ducis,
qui nuper Chepingam venerat, nullam prorsus mihi pecuniam dedit.
Nescio quienam sit Celsitudinis Vestrm voluntas; debeamme ab illo
per litteras petere, an a ministris vestris? Quod Vestra Celsitudo
dignabitur mandare, faciam.
Est nune sub prelo Novum Testamentum slavice *, absolvetur
intra duos menses, Interea dum ego abfui, d. Primus Truberus,
qui vertit, dedit imprimendam prrefationem germanice, quam mitto.
lllustrissima Vestra Dominatio dignetur legere, nam si quid in ea
corrigendum esset, adhuc tempus est. Commendo me reverenter.
Deus pater noster perpetue adsit omnibus actionibus Vestris.
Libenter adessem in conventu, ubi de religione tractandum
fuerit. Saltem orarem pro feliei suecessu, dum reliquos viderem
laborantes.
"Tubinge XVII Junii 1557.
Vestre Illustrissime Celsitudinis observantissimus
Vergerius. +
49a.
Herzog Christoph an Verger.
Concept ohne datum.
Antwort auf n. 49.
r
1 Lucas Thangel, von den süchsisehen herzogen häufig zu gesandt-
schaften verwendet; damals war er zu Verger gesandt, um den heiraths-
versuch Johann Friedrichs des mittleren mit Lucretia von Ferrara zu
erneuern. 8. Beck II, 253.
2 8. br..17.
1557 143
Dei gratia Christophorus Dux Wirtemberge et Teccise Comes
Montisbelligardi etc.
Reddite nobis dominationis tue sunt littere, ex quibus tuum
ex Rhztia reditum intelleximus. Quodque eadem Julium comitem a
Thiene Vicentinum Tubings in suas edes susceperit, boni consulimus,
quem dominatio tua usque ad adventum nostrum secum retinere poterit.
“ Contulimus quoque cum electore Palatino, domino ac fratre
nostro, super legatione ad regem Polonie'. Cum vero incertum sit,
quam brevi hinc abituri simus, vel etiam dominatio tua satis in tempore
advenire possit, consultum nobis visum, ut interim Tubinge tam
diu expectet, donec nos domum redeamus. Deinde post Heidel-
bergam dominationem tuam cum deputato nostro transmittemus, ut
una simul super instructione et legatione atque discessu vestro de-
liberetis, ne diutius hoc negotium et iter vestrum differatur.
Quod sumptus absoluti tui in Rheetiam itineris attinet, cogitamus
eosdem dominationi tuse de mensa nostra restituere.
Quse ad dominationis tus litteras (ut cui bene cupimus) re-
spondere voluimus.
50.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 August 1557.
Nachrichten über den krieg in Italien.
Gedruckt bei Lebret II, 254.
Das original im archiv nicht mehr aufzufinden.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi ab Italia litteras, quibus aliquis bonus vir scribit, Pa-
pam post acceptum nuntium de strage suarum * correptum fuisse
febre et periculose decumbere. Deus tollat ex orbe terrarum illam
tantam pestem, nam quanivis omnes pape sint mali, ille certe re-
liquos iniquitate et crudelitate superat. Septem vexilla Helvetiorum
x
1 Zu dieser gesandtschaft Christophs und Ottheinrichs ist es nicht
gekommen. 8. br. 53.
2 Die Püpstlichen und Franzosen wurden Juli 1557 in einem klei-
nen treffen bei Palliano von den Spaniern unter Marco Antonio ('o-
lonna geschlagen; die päpstlichen anführer waren Giulio Ursino und
des papstes jüngster neffe, marggraf von Montbello. S. br. 74a.
144 1557
et quatuor Italorum et quingenti equites fuerunt profligati et cwsi.
Ducebantur a Julio Ursino et marchione Montisbelli, nepote anti-
christi. Prior est lethaliter vulneratus et captus, alter nec vivus
nec mortuus inveniebatur. Si quid Vestra Celsitudo audivit de pro-
gressu Marci Antonii Columne (nempe ad urbem Romam) dignetur
mihi pro sua clementia significare.
Mitto aliquot libellos, non novos, tamen istis generosis dominis
comitibus, quos in exspectatione cervi, dum ex silva exeat, legant.
Generosus d. Julius a Thiene ' una mecum se reverenter
Vestre Celsitudini commendat.
Certe pro illa assidue oramus :eternum patrem domini nostri
Jesu Christi, ut fidem et spiritum sanctum illi augeat.
Vestro Illustrissime Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
Tubinge 24 Aug. 1557.
50a.
Herzog Christoph an den rath zu Straßburg.
Stuttgart 14 September 1557.
Erbittet sich aus der verlassenschaft Sleidans die bücher, welche
Verger gehören.
Christof etc.
Fürsichtigen ersamen und weysen lieben besondern, uns hat
der ehrwürdig unser rhat und lieber getrewer Petrus Paulus Ver-
gerius underthenig zu erkliennen geben, wie das er verschinner zeit
weylundt Johanni Sleidano* zu mehrung der beschribnen historien
etliche schrifften und buechlein, deren ains thails latinisch, und aius
thails welsch, darzu etliche derselben eingebunden, etliche aber on-
eingebunden seien, vertrewlichen vertrawt und zugestelt, welcher
lhernacher, als er Vergerius ins landt zu Poln verritten gewest, ver-
storben, und ime solehe seine schrifften auch uber bescheenes er-
fordern von seinen testamentariis und bevelchhabern bißher vor-
gehalten worden, und uns derwegen underthenig gebetten, ime mit
unser gnedigen fürschrifft (deren er sich bey euch nit wenig zu-
*
n. 36,
l
1557 145
genießen getröst) an euch zu erscheinen. Dieweil wir denn ge-
'manttem unserm rath mit sondern gnaden genaigt, auch an ime selbs
bilich ist, das ainem jeden das seine, so ime vou rechtswegen zu-
steet und gehörig ist, vervolgen solle, so haben wir ime die ge-
bettne fürschrifften nit waigern mógen, und ist demnach unser gnedigs
begern an euch, ir wóllet mit vilgenants Sleidani testamentariis und
bevelchhabern guetlich verschaffen, ob gemeltem unserm rath solche
seine schrifften (die seines vermainens bey einander uf ainom puc-
schel, und von wegen der welschen schrifften, so darunder, leicht-
lich zu finden und zu erkhennen sein werden) one weitern uftzuge
uf sein ansuechen widerumb zu geben und volgen zu lassen, wie
uns dann gar nit zweifelt, ir werdet das als ein billiches für euch
selbs zu verordlnen genalgt sein, daran thut ir uns angenembs gne-
digs gefallen, in gnaden gegen euch wider zu erkhennen. Datum
Stutgartten den 14 Septembris anno etc. 57.
51.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 5 October 1557.
Verger dankt für eine hirschkeule.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Obtuli nomine Celsitudinis Vestre cervam matrone pientissima
hospiti mee '. Quie humiles gratias agit, agnoscens se indignaın,
cujus tantus princeps meininerit. Recordabitur ipsa assidue Illu-
strissim: Dominationis Vestrie in suis orationibus, quai etiam summo
desiderio exspectat, ut Tubingam veniat, nam se cupit offerre atque
faciem Vestrum intueri. Interim parat se ad thermas aquarum aci-
darum, seque humilline una mecum commendat.
Tubinge 5 Octobris 1557.
Observantissimus
Vergerius.
*
1 Wahrscheinlich ist der gast, den Verger beherbergt, die br. 52
erwähnte Isabella Manriquez; am 8 October war sie schon bei Verger,
wie aus seinem brief an Maximilian lI zu entnehmen; s. Lebret IX,
s. 108. br. n. 56a.
Verger 10
146
52.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 23 October 1557. -
Verger bittet um die erlaubnis zu heirathen und frügt au wegen
des aufenthalts von Isabella Manriquez.
Gedruckt bei Sattler IV, beil. 26. s, 66.
Das original nicht mehr im archiv anfzufinden.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Veneram Stutgardiam, quo putavi Vestram Celsitudinem rediisse,
ut quiedam reverenter conferrem. Cum eam minime invenerim,
Tubingam redeo; nam typographus habet sub prelo meam versio-
nem italice epistole d, Brentii'; sine me vero nihil posset, in Ita-
licis dico. Quare famulum meum cum his litteris mitto.
Quanto magis Deum rogo, magis sentio me inspirari, ut illam *
in uxorem ducam, quam coram dixi; puto Patrem celestem in do-
mum meam duxisse, ut ducam illam. Qua in re supplico a Vestra
Tllustrissima Celsitudine ac per Christum rogo, ut dignetur imihi con-
cedere. Alterum est, ut mecum dispenset, ne cogar accedere in publicum
ad ecclesiam, ubi conciones, que finnt de matrimonio, non intelli-
gimus, sed ut possim in domum meam vocare pastores, qui eam
mihi conjungant coram theologis. Aut aecedam ad presentiam
Vestram privatim (nollem enim publicas nuptias, nollem publiea
convivia aut choreas) et coram Celsitudine Vestra et coram ma-
trona, hospita mea, que adesset loco matris. desponsarem eam
mihi. Utrum ex his duobus Celsitudo Vestra vocaverit, faciam,
tantum dignetur significare ejus voluntatem, nam quid jusserit, faciam,
atque etiam ad ecclesiam publice ducam. sed si possim, libenter,
quod petivi, impetrarem. Alterum est, Illustrissime Princeps, quando
quidem accipiam hane, quie nullam aliam dotem habet, nisi pietatem
(nam hanc profecto habet) dignetur clementia Vestra amore domini
nostri Jesu Christi me jnvare, hoc est, eum ab initio, quando in
Vestrum ducatum veni, fuerit mihi mandato Celsitudinis Vestrie ordi-
natus victus pro mea persona, ut pro educanda uxore et susten-
*
1 Der titel ist: Al illustrissimo principe e signor Christophoro du-
ca di Virtemberga. Epistola di M. Giov. Brentio, tradotto dal Vergerio,
5. Serap, s. 88. n. 79.
2 Die heirath mit der ganz unbekannten Italiünerin kam nieht zu
stande, s. Sixt 510 ff.
1557 147
tando onere matrimonii aliquid mihi addatur singulis annis man-
dare. Hoc, per Christum inquam (quid enim possim dicere majus!)
oro atque obtestor, non tam pro meo commodo, «quam ut reliqui
pii laatentur, cum Vestram liberalitatem in pios ac profugos audierint.
Fuerunt pro me sustentando ordinata ea, qus continentur in sceda
inclusa his litteris; Illustrissima Celsitudo Vestra jubeat, ut adda-
tur, quidquid velit: nam cum ingenti actione gratiarum accipiam;
parum vitre spero mihi superesse. Vestra Celsitudo hoc modico
dignetur me liberare molestia et sollicitudine de parando victu, ut
possim toto animo laborare in vinea Domini.
Offendi matronze hospite mee! litteras d. Sebastiani Cocceji ad
me, quibus nomine illustrissimz domin:e principis illi agit gratias pro
munusculo. IL;etata est matrona gratissimumque illi fuit hoc officium.
Verum in magna tentatione ac tribulatione ea nunc est; venit enim
ad eam quispiam missus a Tigurina ecclesia, rogatum ut ad illam
velit se conferre, tanquam ad mundiorem in doctrina (sic enim di-
xit). Contendi ego acerrime, negavi mundiorem ullam esse nostra
ecclesia, sed fateor, matronam titubare: tanta est diaboli potentia,
qui cum videat eam potuisse egredi ex papatu, vellet nunc Tigurum
ducere, quasi illic sit inclusa salus. Celsitudo Vestra potest huic
tentationi succurrere, nempe si ad ine seripserit, ut matrons dicanı,
ut sit bono animo; si forte non libenter Tubingae maneat, Vestram
Celsitudinem curaturam, ut Stutgardie ili inveniantur sedes, ubi
minus ibi erit timendum, imo ut omnino velit saltem hac hieme
Stutgardie se continere. Succurendum est membris Christi afflictis,
compatiendum sexui, prsesertim in hac fuga; si ita Vestra Illustrissima
*
1 Isabella oder Catharina Mauriquez aus Bresegna, eine vornehme
Spanierin, schwester (oder schwügerin?) von Alonso Manriquez, erz-
bischof von Sevilla und cardinalinquisitor von Spanien; in Neapel war
sie mit ihrem landsmann Valdes und seinem kreise (Vittoria Colonna,
Julia Gonzagua) bekannt und dadurch für die reformation gewonnen
worden; ihre familie blieb katholisch, sie selbst musste in die Schweiz
flüchten, wo sie mit Occhino und Peter Martyr zusammentraf. Eine zeit-
lang dachte sie daran, sich in Stuttgart oder Wien niederzulassen,
aber sie kehrte doch wieder in die Schweiz zurück. Herzog Christoph
correspondierte mit Maximilian über sie, s. Lebret IX, 118 ff. Curio
widmete ihr die erste Ausgabe der briefe von Olympia Morata. S.
Gerdes, Mc. Crie, Meyer, die evangelische gemeinde in Lokarno II, 152.
Vgl. br. n. 56 a. 57.
10*
148 1557
Dominatio ad me scripserit, si per hiemem Stutgardiw manserit,
luerifaciemus eam.
Vellem illam in arcem Tubingensem ducere, ut recrearet ani-
mum videndo zdifiia illa et leones. Utinam Celsitudo Vestra
scribat prefecto, ut per mediam horam nos ad spectandum ad-
mittat.
Cum sit abstemia, nihil interim comedit avidius, quam acetum
optimum; hoc eum Tubinge non inveniatur (dico ex optimo genere)
sciam autem in arce optimum esse, Vestra Cesitndo dignetur suis
ministris mandare, ut aliquot mensuras dent matronis, nam negarunt
mihi petenti. Parvie haec sunt ad consolandum animum perturbatum,
sed verbo Dei sepe soleo consolari; przdieo enim domi italice, quo
accedunt aliquot studiosi Itali et ferme collegi Italicam | ecclesiam.
ad landem Dei.
Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre, quam.
Deus optimus maximus servet incolumem eeclesie sui sanete.
Stutgardi: XXIII Oct. 1557.
Vergerius.
Die eigenhändig von dem herzog auf den rand dieses bittschreibens
geschriebenen resolutionen sind diese ':
Exordium hab 3 schreiben von ime erhalten und von wegen
fürgefallner geschefit und andere impedimenta ime nit eher zu ant-
warten wissen; waß nun versionem Brentii epistole belangendt, das
hat sein weg.
Sovil sein heurat belangdt, wünsche ich ime fil glückhs; das
aber sein bitt, das er die zusamengebung und vermehlung in dem
hauß solle haben, das wolle bedenckhlich fallen, wie woll meinet-
halber es nit nott, aber ime und der gutten matronen, die jetzundt
bey ime wonet, allerhand nachred gebüren würde, so khan er solliche
vermehlung oder kirchengang woll dermassen anschicken, das es in
beysein etzlicher ime familiares morgens früe in diluculo diei be-
scheche oder auff ainem nechstgelegnen dorff, daB dann nit fill zu-
lauffs seye, so bedarff auch solches weder mit saitenspill oder an-
dern solenniteten beschechen.
Sovil sein underhaltung belangd, wolle ich ime laut der addition
hiebey weitters verordnen.
18. br. n. 55.
1557 149
*
Die eingelegte scheda des Vergerii: Des herzogs resolution:
fuderam vini. additio: 1 fueder Wein.
XII clouteras lignorum. 8 klaffter holtz.
XX modicos avenz. 20 malther habern.
ducentos florenos in numerato. 30 malther dinckhel.
Das die matrona, so jetzt bei ime wonet, gedenckh gen Zürch
zu ziehen, das stehet zu irer gelegenheit. Es wurdet aber gespürt,
das sye noch nicht recht in dem glauben confirmiert seye. Wie
er aber vermynt, das die alher gehn Stuckhgarten solle ziehen, ist
solches nit geratten; dan sye allerhandt mer ungelegenheit alhie,
dann zu Tübingen hatt, darzu ir ehe insidias alhie, dann dort zuge-
richt mochten werden, als in ainer statt, dahin vil volckhs webernt.
Das sye das schloss zu Tübingen sehen mag, lass ich mich ge-
fallen, schicke ime ain schreiben an den prefectum, das er sye
einlasse.
59.
Verger an herzog Christoph.
. Tübingen 31 October 1557.
Verger schickt einige exemplare eines buches von Brenz und bittet
um mittheilung des reichstagsabschieds von Regensburg.
Gedruckt bei Lebret IIT, 558.
Das original nicht mehr im archiv aufzufinden.
Illustrissime Dux et Domine Domine Gratiosissime!
Mitto sex exemplaria epistole d. Brentii! hic impresse, si
forte Vestra Celsitudo velit dare illustrissimo sororio marchioni
Brandenburgensi, qui in patriam ferat. Propediem absolvetur etiam
ea versio ejusdem epistole in Italicum, a qua non exiguum fructum
spero in mea Italia. Accepi commodato Soti * novum librum, qui
non est negligendus. Multa certe magna astutia corrumpuntur. Ego
unam partem suscipiam confutandam, qualem Celsitudo Vestra vo-
luerit. Exspecto, ut jubeat ad me mitti exemplar, si advenit ex
Francofordia.
150 1557
Utinam Illustrissima Dominatio Vestra mandaret, ut mitteretur
ad me decretum diste Ratisponensis postrema, illud scilicet, quod
confirmat decreta Augustang diete, quibus actum est de religione
et de pace servanda usque ad concilium. Est mihi valde opus co
decreto propter libellum, quem nunc adorno contra ipsum Sotum.
Venissem egomet nunc ad Celsitudinem Vestram, sed non bene
habeo, atque est animi quadam zgritudo et moeestitia, quis me tor-
quet, non corporis; quinam ea sit, dicam aliquando.
Commendo me reverenter Illustrissime Dominationi Vestra. quam
Deus optimus maximus diu incolumem servet ecclesie sus sancte
per Christum dominum nostrum.
Tubinge yridie kal. Novembris 1557.
Vergerius.
Von des herzogs eigner hand stand auf dem rande !:
Wenn die theologi von Worms werden kommen, alsdann ge-
denke ich die verordnung zu thun, damit Asoto wieder geantwortet
werde.
Den reichsabschied findet er zu Tübiugen gedruckt, er wolle
aber derwegen nichts in druck ausgehen lassen, ehe ich solches ge-
sehen und erwogen habe. Denn in dem reichsabschied allerhand
sachen sind, die nicht nach dem buchstaben allein verstanden
kónnten werden, wann nicht einer der prücedentien zuvor wissen-
schaft hat.
54.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 4 November 1557.
Verger bittet um nachricht über die reise des cardinals von Trient;
erbietet sich zu einer gesandtschaft nach Frankreich.
Gedruckt bei Lebret lII, 559 ohne angabe des datums.
Illustrissime Priuceps et Domine Domine Clementissime !
Audio cardinalem Tridentinum * esse in via, ut ad regem Phi-
lippum in Belgium eat: transiturum vero per ducatum Celsitudinis
Vestre. Intereessit inihi cum eo aliquando arctissima familiaritas,
quare cuperem eum alloqui, atque admonere sui officij, nec dubito,
*
] S. n. 55.
2 Vgl. n. 49.
1557 151
quin libenter sit me auditurus. Oro itaque Vestram Celsitudinem
supplex, ut cum primum et audierit cardinalem ipsum esse in fini-
bus (scio non venire per equos díspositos) dignetur mandare alicui
ex suis, ut me de eo certiorem faciat, nam statim accurrerem.
Farellus, Beza et college ' significarunt mihi per litteras, quid
agant in eorum legatione. Quare volui uuo verbo Celsitudini Vestre
indicare, me paratum esse laborem illum in Galliam pro membris
Christi proficiscendi, si modo idoneus videor et consultum videatur
Vestre Celsitudini, ut ego ista legatione fungar. Sum notus regi,
habeo amicos illic minime impios, nec paucos. Si sum idoneus, in-
quam, labores non detrecto, nam puto evanuisse occasionem Polo-
nice legationis . Commendo me reverenter Vestre Celsitudini.
Tubinge 4 Novembris 1557.
Vergerius.
55.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 8 November 1557.
Antwort auf n. 52. 53. 54.
Dei gratia Christophorus Dux Württembergensis.
Salutem. Reverende nobis dilecte ac fidelis!
Superioribus diebus accepimus ternas litteras, a vobis diversis
temporibus scriptas. Ad quas citius respondissemus, nisi multitudo
negotiorum aliaque impedimenta obstitissent. Ad quarum singula
capita jam paucis hec accipite.
Primum quantum ad sponsalia vestra attinet, gratulamur vobis
illa verum quod petitis vobis licere, ut ritus conjunctionis domi
vestre atque ita privatim celebretur, in eo multa inconvenientia no-
bis consideranda veniunt, propter quse minus hoc probare possumus.
*
1 Vgl. n. 49. Beza, Farel, Carmel und Budäus waren wegen der
entsetzlichen verfolgung, welche die Evangelischen Frankreichs im
September durch einen auflauf in der straße St. Jacques getroffen hatte,
abermals nach Deutschland gereist, hatten 8 October in Worms ihre
anliegen um verwendung vorgebracht. Bei herzog Christoph hatten
sie ende October in Wildbad audienz und wurden von ihm aufs freund-
lichste empfangen.
2 S. n. 49a.
152 1557
Etsi enim per nos hoc faeile vobis integrum esset, tamen vos in eo
et vestri el. vestre spons® rationem habere decet, quibus utrisque
inde non parum przjudieii et tacitarum reprehensionum passim
eventurum esset. Judicamus autem, hane vestram conjunetiogem ita.
commodius institui posse, nempe ut hme matutino diluculo im pra-
sentia aliquorum vestrorum familiarium aut (si vobis magis ridetur)
im vieino aliquo pago, (ubi etiam interdiu minor est concursus
vulgi) absque instrumentis musicis aliisque pompis et solemnitati-
bus fiat.
Secundo, quod pertinet ad vestrum victum, quem vobis in po-
sterum largius przberi oratis, mandabimus ad priora adhuc addi,
vini fuderam unam, preterea lignorum claffteras (quas ita vulgo
appellant) octo, item avene modios viginti atque speltie modios
triginta.
"Tertio, quz seribitis de matrona hospite vestra, que avocata
Tigurum abire parat, eam relinquimus ipsius arbitrio et commodi-
iati; ae apparet, eam in fide nondum satis esse confirmatam.
Quod autem censetis, ipsi hie Stutgardie diverticulum preben-
dum esse, hoc minime nobis consultum videtur, quippe quie hic
plura quam Tubingae incommoda habitura, ipsique majores insidie
timendz gravioraque pericula exspectanda essent, utpote in loco po-
puloso et ubi subinde omnis generis homines peregre advenire et
divertere solent.
Sed ut videat arcem nostram Tubingensem, hoc non tantum
non impedimus, verum etiam hisce adjunctis litteris priefeeto ejus-
dem arcis nostr: inseriptis mandamus, ut in eam intromittamini,
Ceterum, quod in secunda vestra epistola seribitis de Asoto,
nos curabimus, ut cum theologi nostri Wormatia redierint, ipsi re-
spondeatur.
Decretum Ratisponense postremum reperire est Tubinge typis
exeussum. Versiones tamen vestras atque ea scripta, quae juxta hoe
decretum dirigere vultis, nolumus a vobis edi, quam nos ea prius
viderimus et approbaverimus. Nam in eo ipso decreto Ratisponensi
plures et varie res tractantur, quz mon perpetuo secundum sim-
plicem dumtaxat verborum tenorem atque phrasein communem sunt
accipiende intelligendwque, sed opus est, ut quis alia multa pre-
cedentia et prius acta bene perspecta et cognita habeat.
Cardinalis tridentinus, eujus alloquium in tertia vestra epistola
1557 153
expetitis, jam transiit ducatum nostrum, et accepimus, eum et de
vobis et de alio quodam Hannibale episcopo qussivisse, at niholo-
minus (pro horum more et ingenio) vos, ut qui defeceritis a catho-
lica ecelesia, conviciis incessivisse.
Postremo, quod legationem ad regem Gallorum vobis deman-
dari cupitis, nolumus voe ignorare, quod res scriptis et non inter-
nuntiis agetur. Legatis enim difficiliter ad regem aditus in hisce
presertim infestis tumultibus -futurus esset.
Hiec breviter scriptis vestris volumus respondere. Date Stut-
gardie octava die mensis Novembris anuo LVII.
w ,»
o5.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 3 December 1557.
Verger schickt einen brief des herzogs von Ferrara au Christoph;
seine litterarischen arbeiten.
Beigedruckt das italiänische original jenes briefs.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Mitto autenticum et versionem ! de verbo ad verbum. Res non
parva est, quam dux Ferrariz? petit, quare miror litteras tain sero
venisse; scripte enim sunt ultima Octobris et miror non petiisse,
hoc quod petit, per hominem missum per dispositos equos.
Forsan qui tulit litteras, habuit rationem equi, quem audivi dono
attulisse.
Crediderim, Vestram Celsitudinem non posse, quod dux, Fer-
rarise petit, concedere, scilicet propter regem Anglie, quare reve-
renter dicam meum consilium. Consultum videretur, ut Vestra
Celsitudo vel sola vel adjunetis sibi aliquibus principibus inter-
cederet pro pace in hac causa; nam Christus ait: Beati pacifici,
hoc est qui pacem faciunt. Certe Vestra Celsitudo devinciret sibi
perpetuo totam familiam Estensem, quse est ducum Ferrarie, et
magnam in tota Italia sibi compararet laudem.
Imo suspicor ducem Ferrarie hoc magis voluisse petere inter-
cessionem scilicet, quam vexilla militum.
*
l Die übersetzung ist nicht mehr vorhanden.
2 S. br. n. 2.
154 1557
Aut Vestra Celsitudo respondens petat ab illo (si videtur) an
velit, ut intercedatur pro pace.
Sunt in litteris quedam verba, quz italice liabent emphasim et
magnam quandam vim, verbi gratia ubi dicit, se velle reducere in
memoriam Vestre Celsitudini, quod eupiat illi facere servitium; ego
ita interpretor, quod velit in memoriam adducere, quod iam facta
fuerint verba de danda filia sua filio Vestro; certe verba sunt plena
affectu.
Si forte Celsitudo Vestra voluerit italice respondere, jubeat;
veniam, quo illa dignabitur mandare. Cuperem meas litteras adjun-
gere, saltem ad ducissam,
Adorno epistolam in Poloniam, ut eos fratres adhorter, ne pa-
tiantur sibi mutari confessionem. Sed non mittam neque exeudam,
nisi Vestra Celsitudo videat prius; magnum enim est negotium.
Interea mitto folium in Poloniam (hic etiam mitto) ut videant,
me non damnasse (ut Laschus sparsit) confessionem Valdensium *,
imo magnopere laudasse, ut etiam videant, que testimonia ea con-
fessio habent et sint constantes.
Nee tamen desisto certare cum malo illo Soto*; imo progredior
Dei gratia. Commendo me reverenter Vestre Illustrissim® Celsi-
tudini, Deus eam servet a malo.
Tubinge 3 Decembris 1557.
Vergerius,
Original der beilage zum vorhergehenden schreiben:
Illustrissimo et eccellentissimo senior! Tornandosene, un soldato
della mia guardia, eshibitor della presente, nel stato di Vostra Signo-
ría Tllustrissima, mi seria parso mancar alla molta affectione, ch'io le
porto, se non Phauessi eon questa occasione visitata, come faccio, et
rinfrescatoli nella memoria il desiderio, che € in 'me di farle ogni
*
1 Brief und blatt sind schwerlich gedruckt worden; dagegen gab
Verger die confession, welche die böhmischen brüder am 14 November
1535 dem könig Ferdinand in Wien überreicht hatten (s. Gindely,
geschichte der böhmischen brüder I, 233 #.), neu heraus: Confessio
fidei ne religionis baronum Bohemis. Serap. s.89, 88. Sie kam anfıng
1559 heraus in 400 abzügen; s. Fontes rerum austriacarum II, 19. 214.
Vgl. aueh br. 44. 45.
2 S. br. n. 32.
1557 155
servitio, la prego ad accettare questo ufficio con quella amorevo-
lezza, con la quale vien fatto, et esser certa, che trovera sempre in
me tal prontezza di bona volouta nel seruirla, che nó harra causa
di restar ınal satisfatta di me, et con questo fine prego Dio, che
doni a Vostra Signoria Illustrissima longa et felice vita col com-
pimento de suoi desiderii.
Da Ferrara alli 31 Octobre 1557.
Bon fratello et amico de Vostra Eecellenza
il duca de Ferrara.
Postscript.
Vostra Eccellenza deve haver inteso il duca di Parına essere entrato
nel stato mio con grossa troppa di gente inimica et cerca dannegiarlo
iu tutto quel che puote, onde desiderarei per la inclinatione et fede,
che ho sempre hauuta nella valorosa natione allemana, valermi di
qualche insegna di pt. natione in questo mio gran bisogno, pero
quando con buona satisfattione di Vostra LEccellenza potessi leuarne
qualcuna nel stato di lei, mi saria molto caro et glie ne restarti
con obligo iufinito, et contentandosi compiacermi prego Vostra Ec-
cellenza avisarmi quanto prima quel che io habbi a fare et come mi
ho a governare per farle condurre di qua sicuramente.
56 8.
Maximilian an Verger.
Wien 4 December 1557.
Maximilian dankt für die überschickten bücher und ladet Verger
ein, zu ihm zu kommen; über Isabella Manriquez.
Gedruckt bei Lebret IX, 107 ff.
Maximilian von Gottes Gnaden König zu Böhmen, Erzherzug zu
Österreich ete. ctc.
Ehrwürdiger, hochgelelhrter, besonder lieber!
Wir haben euer schreiben, so ihr uns aus Tübingen vom 8 Oc-
tober gethan, allererst auf den letzten November jetztvergangen, nicht
ohne verwundrung, wo doch dasselbe so lauge verblieben, empfangen,
und seines iunhalts nach längs gnediglich verstanden und vernom-
men, nehmen solches samt eurem getreulierzigen gemüth und willen,
so wir daraus gegen uns spüren und befinden, und dann die bücher,
156 1557
so ihr uns überschickt, zu ganz gnädigem gefallen und dank an,
mit gnädigem begehren, was ihr hinfürter noch von solchen nütz-
liehen büchern bekommt, uns gleicherweise damit zu versehen.
Soviel dann die polnische handlung belangt, ist nicht ohne, daß
uns hievor durch den Ungnaden euer schreiben zugekommen, die-
weil aber dieselbige handlung an ihr selbst wichtig und guter vor-
betrachtung wohl würdig, so haben wir darinn nicht eilen wollen,
So ihr dann in jetzigem eurem schreiben selbst zu uns zu kommen
und euch mit uns zu bereden begehrt, seyn wir dessen gantz wohl
zufrieden und möget euch derbalben auf nächstkünftige weilmachten
hieher verfügen*, dann die römisch königliche majestät, unser gnä-
digster liebster herr und vater, innerhalb 14 tagen in die krone
Böhmen verrueken wird, daß also solche eure herkunft zur selbigen
zeit ganz wohl und füglich beschehen mag, und alsdann wollen wir
uns dieser sachen halben allerdings mit euch nothdürftiglich berath-
schlagen und unterreden, euch auch wiederum an eure gewarsame
und sicherheit befördern.
Von wegen der donna Isabella? würen wir insonders wohl
geneigt gewesen, ihr mit der begehrten beförderung zu begegnen;
dieweil uns aber angeregt euer jetziges sehreiben so spüt und lang-
sam zugekommen, seyn wir inzwischen berichtet worden, wie dass sie
allbereit schon von unserm freundlichen lieben vetter und gevatter,
dem herzog von Wirtemberg wiederum verruckt sey, darum wir
derselben beförderung für unnoth geachtet. Wann uns aber solches
euer schreiben ehender behändiget worden, oder sie noch der orten
vorhanden, wollten wir uns, wie gehört, wohl haben wissen zu hal-
ten. Und das haben wir auch auf euer schreiben zu antwort gnä-
diger meinung nicht bergen mögen. Seyn euch daneben mit gnade
und gutem zu erscheinen wohl geneigt.
Gegeben zu Wien den 4 December 1557.
P. S. Übersenden wir euch bierinn ein verzeichnis dieser bü-
cher, so uns von euch zugekommen, damit ihr euch zu ersehen, oh
es dieselben alle oder aber deren noch mehr gewesen seyen, dann
*
18.n. 30.
2 Verger reiste in folge dieser einladung anfang 1558 nach Wien,
s. n. 57 ff. E
8 S, n. 52.
1558 157
wir wollen euch gleichwo] nicht verhalten, daß das paquet etwas
übel verwahrt gewesen. Actum ut supra.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 Januar 1558.
Verger bittet, dass Isabella Manriquez ihren aufenthalt in Würt-
temberg nehmen dürfe; kündigt seine abreise nach Wien an; litte-
rarische neuigkeiten.
Gedruckt bei Lebret III, 560 fi.
Original im archiv nicht mehr autzufinden.
Illustrissime Princeps Domine Domine Gratiosissime!
Dixi Vestre Celsitudini, matronam illam', que in ducatum
Vestrum ante paucos menses venerat, hospitam meam, profectam
fuisse ad fines Italie, ut colloqueretur cum marito, eum fratre at-
que filiis, a quibus obnixe, ut id faceret, rogabatur. Deinde dixi,
eam omuibus auditis permausisse constantem et respondisse in sum-
ma, se nunquam velle in papatum amplius redire. Nunc aliud, quod
de ea dicam, habeo. Tandem maritum, fratrem et filios ab ea pe-
tiisse, ut, si extra Italiam atque extra papatum velit degere, saltem
ne alibi degat, quam in ducatu Vestre Celsitudinis; inatrem vero
respondisse, se ita esse facturam et luc redituram , si Celsitudo
Vestra consenserit volueritque illi protectionem dumtaxat concedere.
Hec omnia mihi per peculiarem nuntium significarunt petieruntque,
ut velim Vestre Celsitudini supplicare, ut dignetur contenta esse,
ut in Vestrum ducatum atque in Vestram protectionem cum sua fa-
milia redeat et vivat de suo. Cum ergo noverim, ista fieri et sup-
plicari sincere et christiane, nihilque esse hic Vestre Celsitudini
metuendum, a Celsitudine Vestra reverenter peto, ut dignetur ad me
rescribere, an sit contenta, ut illa domina redeat sub protectionem
Vestram, quod ut faciat, etiam atque etiam supplex oro.
Statim accepto hoc Celsitudinis Vestre responso, quud ad illam
possim mittere ante meum discessum, ego cum jam paraverim, qus
*
1 Vgl. n. 52. 55.
15€ 1558
volo, iter ingrediar Viennam versus !, quo certe proficiseor magna
cum alacritate magnaque spe alieujus fructus pro gloria Dei.
Mitto exemplum desumtum ex libris Zwinglii *, qui paganos in
paradiso collocat cum Christo, enm matre ejus et cum apostolis.
Utinam ista tam prava doetrina palam esset cognita! nam paucis
certe nota est, profeeto multorum animos commoveret, ne aliis in
rebus Zwinglio crederent. Tigurini ergo pro eorum interesse de-
fenderunt apud Basileenses librum Coeli Secundi * de numero sal-
*
18. n. 56a.
2 In: Christiane fidei brevis explicatio a Zuingho paulo ante mor-
tem ejus ad regem christianum (Franz I von Frankreich) scripta, s. in
der ausgabe von Schuler und Schulthess vol. IV. s. 42 f£, vgl. br.
n. 244.
3 Cölius Secundus Curio, geb. 1 Mai 1503 in der nähe von Turin,
aus angesehener familie stammend; er widmete sich humanistischen
studien, wurde schon frühe eifriger anhünger der evangelischen lehre
und trat in Pavis, Ferrara, Venedig, Lucca offen für sie auf; zweimal
eingekerkert entrann er auf fast wunderbare weise glücklich allen
verfolgungen. Der verfolgungssturm von 1542 zwang ihn, sich über
die Alpen in die freie Schweiz zu flüchten, wo er in seinem gastfreund-
lichen hause viele flüchtlinge aufnahm, unter andern auch Verger,
In Bern, Zürich, Lausanne, Basel hielt er sich auf, hochgeschätzt we-
gen seiner humanistischen kenntnisse, an letzterem ort starb er 24 No-
vember 1569, s. die treffliche lebensskizze über ihn von dr. C, Schmidt,
in der zeitschrift für die historische theologie 1860, 571 ff. Seine
hauptschrift gegen das papstthum ist Pasquillus ecstaticus 1544. Mit
Verger stand er in vielfacher verbindung, aber die berührung war
nicht immer eine freundliche. Die beiden landsleute und schicksals-
genossen hatten manches an einander auszusetzen; Curio nannte Ver-
ger einen mann, der die bischofsmütze noch nicht abgelegt habe,
nannte ihn eitel, ehr- und geldgeizig, machte sich lustig über seine
foreht vor der pest u. s. w. (s. das keineswegs schmeichelhafte bild,
das er von ihm entwirft Baum, Beza Il, 382 f.) und Verger hat ihm
wohl in gleicher münze heimgezahlt. Eine zeitlang scheint eine ver-
sühnlichere stimmung platz gegriffen zu haben, da schuf dus buch
Curios: De amplitudine beati regni Dei dialogi sive libri duo, =. 1.
et a. eine kluft zwischen beiden, die nicht mehr überbrückt wurde.
Curio hatte troz der warnungen wohlwollender freunde September
1554 das genannte buch herausgegeben. Verger hatte wahrscheinlich
dureh Julius von Mailand schon wührend des druckes von dem inhalt
des buches gehört, trat als offener gegner gegen die latitudinarischen
‚ansichten Curios beim herzog Christoph und in der Schweiz auf, brachte
es auch wirklich dahin, duß Curio sich vor den Basler censorem ver-
1558 159
vandorum atque ideo Basileenses dissimulant, nec voluerunt quidem
reprehendere Coelium, ipsi viderint. Commendo me reverenter Vestrae
Illustrissimse Celsitudini, cui Pater celestis augeat suos thesauros,
spiritum scilicet et tidem.
Tubingz 1 Januarii 1558.
Vergerius.
58.
Verger an herzog Christoph.
: Wien 19 Februar 1558.
Nachrichten über seinen aufenthalt in Wien und den gesandten,
welchen Maximilian zu herzog Christoph schickt.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Glementissime !
Quandoquidem spero me propediem ad Vestram Illustrissimam
Celsitudinem rediturum, non est opus, ut prolixis litteris agam. Sed
reservo me, ut coram exponam, qu& opus fuerint. Credo me hine
discessurum intra octo dies. Nam animadverti, serenissimum Bohe-
minorum regem non esse nunc ejus intentionis, ut me velit in Polo-
niam mittere, «quare ut dixi, Tubingam redibo. (Opere pretium
puto, ut Vestra Celsitudo a me intelligat, quisnam sit iste. qui hujus
serenissimi regis legatione fungitur. Nobilis est Silesita, qui diu
bonis litteris dedit operam Vittembergs , prwsertim juri civili, in
quo valde profecit, ut iuter bonos doctores (licet non sit doctor)
connumerari possit. Serenissimus rex nuper ascivit eum in con-
siliarium et valde carum habet. Magna est ingenii dexteritate
magnaque prudentia, sed imprimis singulari pietate atque innocen-
tia vitie. Taleın profecto novi in quotidiano convictu, cum ine in
ipsiusmet hospitio regis mandato susceperit. Dignissimum in summa
existimo, «quem Illustrissima Celsitudo Vestra suo favore et gratia
complectatur, eui me reverenter etiam atque etiam commendo.
Vienne XIX Februarii 1558.
Illustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
T
antworten muste, aber er wuste sich gut zu rechtfertigen; s. den
ganzen process Schelhorn, amonitates XII, 592 tf. 1562 wurde merk-
würdigerweise die sache noch einmal erneuert, s. br. n. 171. 244.
1 Der geaandte hieß Nikolaus von Warnsdorff, s. Lebret TX, 116.
160 1558
59. .
Verger an herzog Christoph.
Wien 20 Februar 1558.
Verger giebt den grund an, warum er nicht als gesandter nach
Polen geschickt werde.
Illustrissime Princeps!
Scriptis jam alteris litteris serenissimus rex dixit isti suo le-
gato causam, quare non putet consultum, ut sua regia celsitudo
adjungat mihi aliquem ex suis atque ad serenissimum Polonie re-
gem mittat. Jam igitur causam ipse legatus eoram narrabit. Ego
debeo hodie de ea cum serenissimo rege conferre. Utinam possem
et ejus consilium mutare! nam interea audio, «quod d. a Lascho !
in Polonia nihil remittit diligentie in sua de eucharistia sententia
promovenda, et quod multa sunt illie ob eam rem scandala et tur-
bationes, et quod tamen illi, qui sunt in majore Polonia (paucis ex-
ceptis) maneant constantes.
Illustrissime Princeps! Animadverto hunc serenissimum regem
velle in longum protrahere negotium, dum possit de tota liac causa
cum Vestra Celsitudine et cum aliis illustrissimis principibus coram
conferre. Sed interea animadverfo etiam. quod perit causa aut
certe valde deterior redditur. Quare per Jesum Christum oro, ut -
Celsitudo Vestra ejus curam suscipiat, presertim si Francekfordie
cum aliis principibus futura est. Dico iterum, causam male habere
et periclitari. Polonia enim se cum Helvetiis conjunget, nisi Vestre
Celsitudines providerint.
Volo aperire mysterium: serenissimus rex male sentit de con-
fessione Valdensium *, ideo non putat illam promovendam aut to-
lerandam. et tamen Vestra Celsitudo eam vidit in venatione et pro-
bavit, et multi praterea doctissimi viri probant. Sic res est. Sua
serenitas male de illa confessione sentit, nec possum abstrahere ab
liac. sententia.
'ommendo me reverenter Vestre Celsitudini.
Vienne XX Februarii 1558.
Vergerius.
1 Vgl. n. 44.
2 Vgl. br. n. 56. Nach Gindely, geschichte der bóhmischen brüder,
I, 420 f. 471, hielt Maximilian die brüder für fülscher der bibel, warf
ihnen auch verbindung mit den wiedertüufern vor; s. auch br. 170.
1558 161
60.
Verger an herzog Christoph.
Wien 29 (?) Februar 1558.
Sein bericht über die polnische angelegenheit.
Gedruckt bei Sattler 1V, beil. 43. s. 126 ff.
Original nicht mehr im archiv zu finden.
Illustrissime Priuceps et Dómine Clementissime!
Quamvis sperem, me intra quatriduum hinc discessurum, ut ad
Clementissimam Celsitudinem Vestram redeam, tamen praemitto has
litteras. Causa est, quia tarde veniam, quum jam vie incipiant
valde deteriores esse, quum velar curru et quum utar valetudine
parum prospera; consultum autem existimavi, ut Celsitudo Vestra
intelligat, quid hic fecerim et quo in statu sit negotium Polonicum !,
propter quod huc veni, si forte voluerit illud communicare aliquibus
ex principibus, qui sunt Francfordie et aliquid superinde deliberare
et statuere. .
Res ergo sic habet. Vestra Celsitudo discedenti mihi dixerat,
quod eonsultum sibi visum fuisset, si serenissimus Bohemia rex mihi
aliquem ex suis adjunxisset atque in Poloniam misisset, ut scilicet
serenissimo regi et reliquis primoribus persuaderemus, ne adjunge-
rent se Zwinglianis, a quibus sollicitantur, sed constantes manerent
in confessione Valdensium ?, quam susceperunt, utpote conformi con-
fessioni Augustan®. Dixi ergo hoc Vestrum judicium atque con-
silium ejus serenitati regie. Nam licet sim non modo senex, ve-
rum etiam :egrotus, non recusassem subire talem laborem pro gloria
Dei atque ut Celsitudini Vestre, domino meo clementissimo, obedirem.
Verum sua regia serenitas quum negotii magnitudinem pro sua pro-
fecto summa ingenii perspicacia animadvertisset atque perpendisset
*
] S. br. n. 58. 59. 72. 73.
2 S. br. 56. Die confession hatte nach form und inhalt große
verwandtschaft mit der Augustana; übrigens war diese »Waldenser
confession« nie von allen Evangelischen Polens angenommen worden;
nur die Reformierten Kleinpolens hatten sie eine zeit lang angenommen,
aber bald wieder verworfen; s. Koniecki, geschichte der reformation in
Polen, 101. Vergers wunsch war, daß sie als gemeinsames bekennt-
niß von allen Evangelischen angenommen würde, und diesen wunsch
stellt er als frühere thatsache dar.
Verger 11
162 1558
diuque pro sua gravitate et prudentia seeum deliberasset, mihi re-
spondit, nihil esse tam difficile atque arduum, quod facere recusa-
tura sit, ubi agitur de promovenda doetrina evangelii atque ecclesia.
et gloria filii Dei, verum se dubitare, an debeat nunc talem le-
gationem in Poloniam mittere, quum nondum sciat, quienam sit in
ea re mens atque intentio reliquorum illustrissimorum principum
Germanie, qui evangelio nomen dederunt. Ubi autem seiverit,
illustrissimas eorum dominationes probaturas et consensuras, ut talis
legatio adornetur, se minime defuturum suo officio.
Atque ut rem clarius exponam, regia celsitudo sua visa est
mihi id mirari, nempe quum illustrissimi prineipes amplectantur at-
que tueantur confessionem Augustanam, eur Celsitudo Vestra que-
reret nobis adjungere regnum Polonie, quod ante sex aut septem
annos suscepit non Augustanam confessionem, sed Valdensium. Suspi-
catur enim sua serenitas, diversam esse doctrinam confessionis Au-
gustane a doetrina confessionis Valdensium.
Quare quantum potui conatus sum persuadere, non esse diver-
sam doctrinam, sed eandem atque ideo probatam fuisse a Luthero,
a Melanthone atque ab aliis magnis et bonis viris, eam inquam. doc-
trinam non esse diversam, sed fuisse a piissimis et doctissimis pro-
batam, quie contineturin ea confessione, quie fuit oblata serenissimo
Romano regi anno 1535. Quod si alia forte reperiatur confessio sub
nomine Valdensium aut Piecardorum, me de illa non intelligere nec
putare esse Polonis commendandam. Quin et illud addidi. Si reg-
num Polonie nullam hactenus confessionem suscepisset, sed adhuc
leereret in principiis, nullam aliam debuisse illi a principibus evan-
gelicis commendari prieter Augustanam. Sed quum ante septem an-
nos jam susceperit Valdensium confessionem atque in ea assueverit
et profecerit, ideo istam tolerari et laudari debere, non modo, quia
revera conformis est Augustanz, sed priesertim, quia Helvetii mira-
bilibus practicis stimulant atque urgent d. Polonos, ut abjiciant
Valdensium, quam sentiunt-sibi esse contrariam, atque accipiant
Zwinglianam.
Debere igitur nos d. Polonos monere, nt in ea, quam susce-
perunt, constanter manedunt, nam si quid videbitur in ea corrigendum
aut mutandum, facile id fieri poterit, postquam eos ad nos traxeri-
mus et a Zwinglianis disjunxerimus.
Nunc id imprimis esse curandum, ut ab his eos disjungamus.
1558 163
In sumina laboravi pro virili, ut sua regia celsitudo intelligeret, ean-
dem revera doctrinam esse, quse continetur in Valdensium confessione,
exhibita serenissimo Romano regi anno 1535, quse est in Augustana
priesertim in articulo de eucharistia, et omnibus nervis enitendum,
ne d. Poloni illa confessione deserta adjungant se Zwinglians.
Hec egi apud hunc optimum regem, qui clementissime me- au-
divit multaque mecum contulit, quae ad promovendam veram pietatem
pertinent atque ea coram a me dicentur. Id nunc praemitto, suam
regiam celsitudinem esse jam prorsus radicatam in vera pietate, ardero
amore Jesu Christi et miuime curaturam summas dilficultates, quas
video ego illi esse propositas, dum possit promovere verum cultum
Dei. lllud imprimis in sua serenitate vehementer laudo, quod solli-
citum video, ut evangelium pariat in nobis fructus dignos poenitentia
veramque vitz reformationem et mortificationem ; precipue vero sol-
licitam video, ut inter illustrissimos principes imperii sarciatur vera
concordia sublatis simultatibus atque odiis, quas esse cogitutiones et
curas dignas vero christiano rege, quis non videt? In summa ani-
madverto illum gubernari a Spiritu sancto.
Si Vestra Celsitudo forte velit intelligere, quid sentiam porro
esse faciendum in hac causa, quum in ea diu fuerim versatus habe-
amque illam satis perspectam, paucis dicam. Qus mihi videretur,
Vestram Celsitudinem debere nune cum aliquibus ex principibus, qui
Francfordia futuri sunt, agere, quanti momenti sit ista causa, decla-
rare, deliberare ac statuere, an legatio sit iu Poloniam mittenda.
Si consenserint et serenissimus Bohemis rex de eoruin consensione cer-
tior factus fuerit, non est dubium, quin sua screnitas regia, etiam
legatione palam missa, sit juvatura hanc causam atque interea etiam
non desistit juvare aliis rationibus; scio enim, ad palatinum Vilnen-
sem de ea accurate scripsisse neque defuturum, quacunque ratione
poterit. Ego hiuc recta me in Poloniam contulissem , atque co
prorsus animo Viennam descenderam, sed nou debui in illud regnum
sine glypeo alicujus legationis atque omnino privatus ingredi; nam
summum periculum fuisset, ne potentes Papistee me oppressissent.
Interea amici inde ad ime scribunt, d. a Lascho ! non desistere
urgere, ut confessio Zwingliana, ejecta Valdensium atque conteinpta
Augustana, ab universo regno suscipiatur. Multos jam consensisse
*
] S. br. n. 44.
11*
164 1558
et nuper celebratam fuisse comam Domini in domo d. castellani
Voinicensis prorsus secundum usum et ceremoniam ecclesie Ti-
gurine. '
Deinde mihi seribunt aliquid boni, nempe serenissimum Polonia»
regem concessisse in civitate Vilnensi in Lituania ecclesiam saneti
Nicolai, in qua nostri fratres possint habere concionatorem. Postremo
addunt, ejus majestatem esse nunc occupatam in stabilienda pace
cum Moscovita, quam si firmare potuerit, venturam Cracoviam cir-
citer festum Pentecostes; futurum enim eo tempore conventum, in
quo de religione agatur. Reliqua coram dicam Vestre Celsitu-
dini ac dabo operam, ut quantum potero, citius revertam, Cui
me reverenter commendo atque oro szternum Patrem, dominum
nostrum, ut eidem atque omnibus augeat spiritum sanctum et fidem.
Vienne Austrie die XXIX Febr. 1558.
Vestra: Illustrissim® Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
61.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 20 April 1558.
Verger zeigt seine rückkehr aus Wien an.
Illustrissinte Princeps et Domine Domine Clementissime!
Tandem Tubingam heri* vesperi redii, Deo gratie, sed non
sine magnis laboribus et nonnullis difficultatibus, nam in via epi
wgrotare. Que wgritudo, cum me nondum deseruerit, facit, ut non.
recta et statim potuerim ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram ac-
cedere. Supplico, ut dignetur pro ejus clementia boni consulere.
Statim enim ubi paulo melius habuero, comparebo plenus rerum bo-
narum (ut spero). Interea me Illustrissime Dignitati Vestrae reve-
renter commendo. Deus optimus maximus eam diutius servet ee-
elesiee filii sui. 1
Tubinge die XX Aprilis MDLVIII.
Vestre Illustrissime Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
*
1 Die rückkehr hatte sich verzögert, da Verger nach einer notiz
in einem brief herzog Christophs an Maximilian »in den windischen
lündern« gewesen war, s. Lebret IX, 117. 8. br. 66.
1558 165
618.
Summa earum rerum, que Vergerius ex Austria rediens,
Christophoro duci renuntiavit.
1558.
Gedruckt bei Fischlin, memoria theologorum Wirtembergensium.
Ulm 1710. suppl. 122. Das datum 1556 muss 1558 heißen.
Omnia, qua de rebus Austriacis narravi'!, eo potissimum ten-
dunt, ut Vestra Illustrissima Celsitudo intelligat, Papam nullum tempus
intermittere, quo per suos jesuitas aliaque instrumenta et practicas
non anxie querat subvertere bene coeptas reformationes ecclesiarum,
presertim vero serenissimi Maximiliani pium animum, hunc tamen
manere constantem, Deo gratie.
Dixi imprimis, nuntium apostolicum Maximiliano dixisse Papam
(ut ulcisceretur Philippum, Anglie regem) se velle illustrissimis Ger-
manie principibus liberam relinquere religionem, dummodo una
cum ipso Papa capereut arma contra Carolum Quintum atque ipsum
Philippum; ipsumque Pape nuntium se jactasse, quod Papa jam
traxisset Albertum Brandeburgensem in suas partes.
Deinde dixi, Papam, facta pace cum Philippo, misisse secreta-
rium ad Ferdinandum sub persona seu larva jesuite, qui primum
conquereretur, ipsum Ferdinaudum nimis favisse colloquio Vorma-
ciensi, ita ut ipsum colloquium procedere potuisset, nisi collocutores
catholici fuissent diligentes et secretarius ille diserte dixit, quod
Pape valde carum fuerit, quod dicti collocutores colloquium inter-
turbaverint.
Dixi etiam de hoc secretario jesuita, quod dixerit Ferdinando,
Papam conqueri, quod Philippus pauciores jam comburit propter
confessionem nostre fidei, quam rex Gallorum.
Dixi, Maximilianum noluisse ad se admittere secretarium illum,
qui tertio tentavit suam regiam celsitudinem accedere, adjutus etiam
a Martino de Guzman, sed fuisse spretum et contemptum.
Addidi, eundem Maximilianum solere graviter objurgare et vexare
Jonam vicecancellarium, quando eum audit laudare Papam et Ro-
manam ecclesiam.
*
1 Verger war von herzog Christoph veranlasst worden, den inhalt
einer unterredung, worin er seinen reisebericht erstattete, zu papier zu
bringen, er holte weiter aus und gieng auch auf frühere zeiten zurück.
166 1558
Dixi de gravissimis contentionibus, quas fuerunt inter Ferdinan-
dum et Phauserum, priedicatorem Maximiliani ', et de litteris invicem
scriptis, ac de gravissimis atque ignominiosissimis verbis, quibus
Ferdinandus ipsum Phauserum oneravit, suam indignationem ac
mortem etiam minando, nisi desisteret a nostra doctrina priedicanda,
imo multa gravia verba pronuntiando contra omnes, qui sequuntur
nostram piam doctrinam et preeipue contra Vos lllustrissimos Ger-
manis principes, ita in summa, ut affirmari possit, Ferdinandum nun-
quam fuisse tam acerbo animo atque amaro zelo eontra nostram ro-
ligionem, ut nune est,
Precipua causa est, quod sua Majestas videat Maximilianum.
(quem pater excepta religionis causa plus quam dici possit, amat,)
plane accessisse nd partes nostras, atque una cum eo maximam par-
tem hominum, qui sunt in ditionibus sus Majestatis. Est itaque
inflammato animo, quod videt se non potuisse tanta diligentia, qua
usus est per multos annos, retinere cursum nostre doetrin:e,
Dixi, quomodo sua Majestas tentaverit collocare filios Maxi-
miliani sub institutione et disciplina alicujus jesuit:? , Maximilianum
vero viriliter restitisse.
Dixi, Ferdinandum? cum Francfordiam venturus esset, eo animo.
fuisse, ut (si pro consequenda dignitate imperii necesse esse videret)
libenter juraturus fuisset, se non molestum futurum nostr religioni;
*
1 Johann Sebastian Pfauser, geb. 1520 in Markelfingen bei Con-
stanz, zuerst als prediger in den diensten Ferdinands, dann bei Maxi-
milian, dessen evangelischer hofprediger er längere zeit war; Ferdi-
nand, der die evangelischen sympathieen seines sohnes besonders dem
einfluss Pfausers zuschrieb, verbannte ihn schon 1555, verfolgte ihn
auch später und erzwang es endlich, daß Maximilian den ausgezeich-
neten prediger und warmen fürsprecher der evangelischen bestrebungen
in Böhmen und den übrigen ländern der österreichischen monarchie 1560
entlassen mußte; aber noch lange zeit blieb er mit ihm in correspondenz.
Pfauser starb 6 Juni 1569 als geistlicher in Lauingen; vgl. Raupach,
evangelisches Österreich II, 54, wo auch sein bild. Gindely, geschichte
der böhmischen brüder 1, 426 und Fontes rer. austriae. II, 19, 125 ff.
Lebret IX, 180 f. Reimann, die religiöse entwicklung Maximilians II.
Sybel, historische zeitschrift XV, 1 ff. Maurenbrecher, zur geschichte
Maximilians II, ebend. XXXII, 221 ff. Vgl. n. 66. 74. 101.
2 24 Februar 1558 kam Ferdinand nach Frankfurt a,/M. und wurde
dort 14 Mürz zum kaiser erhoben.
1558 167
nam Papa absolutionem ei fuisset daturus a juramento, si illud non
servasset.
Dixi deinde, Maximilianum met solere conqueri, quod sit tam-
quam puer, qui visitet scholas, ideo necesse habere, ut informetur
adhuc de his, qus ad nostram religionem pertinent; revera enim
neque sua regia celsitudo neque qui illi assistunt, sunt bene in hac
causa exercitati, putant enim, se posse dissimulare et missis inter-
esse, se posse accipere canamı sub utraque specie ex manibus sacri-
ficuli papistici atque alia hujusmodi. Dixi ergo, tum regem tum re-
liquos, qui illic videntur amarc evangelium, essc juvandos, regem-
que ipsum et reliquos hoc petere, ut juventur, pricipue vero
nobiles, qui sunt in ipsa Austria, Stiria, Carinthia et Car-
niola, qui gratissimam habuere versionem Novi Testamenti in
linguam Slavicam !, petuntque sibi adornari versionem Veteris
Testamenti et alios selectos aliquot libros mitti, quibus possint
proficere.
Inprimis petunt, ut Vestra Celsitudo velit eos habere commen-
datos, primum apud Maximilianum, apud quem omues jam norunt,
Celsitudinem Vestram plurimum valere gratia et autoritate, deinde
in comitiis, qui proxime celebrabuntur. Nam in animo habent,
mittere legatos et experiri, an possent a suo domino per Vestram
intercessionem obtinere libertatem reformandarum ecclesiarum ad
normam evangelii.
Hsec sunt praecipua capita, qua de statu Maximiliani ct statu
rerum Austriacarum dixi.
Addidi de Moravia, quod ea abundet Anabaptistis * magis quam
unquam antea, et quod nuper eo confluxerint circiter XXX profugi
ex Italia, nec non, quod illi Anabaptist:? nuper susceperint et cce-
perint defendere articulum illum de triuitate, propter quem Gribal-
dus fuit condemnatus.
] S. br. n. 17.
2 Seit 1526 waren wiedertäufer nach Mähren eingewandert und
hatten dort trotz manchfacher verfolgungen sich sehr ausgebreitet;
adelige gutsbesitzer, welche ihre betriebsamkeit und sparsamkeit hoch
schätzten, gaben ihnen gerne unterkunft; damals zählten sie 60 ge-
meinden, besonders deutschredende; s. Gindely, geschichte der böh-
mischen brüder I, 213 f. II, 19 f.
168 1558
De Bohemia dixi, quod Valdenses! cum eorum confessione valde
illie proficiunt, confirmantur enim et augetur numerus quotidie. Ma-
ximilianum vero pessime sensisse de illis atque existimasse, esse
malos viros eum mala doctrina*; me autem sperare, quod sus regie
celsitudini talem opinionem atque errorem ademerim, quod magni
momenti existit, nam si sua regia dignitas pervenisset ad admini-
strationem regni, antequam illo errore exutus fuisset, aliquid pro-
fecto durius in bonos Valdenses statuisset.
De rebus Polonieis dixi, Laschum® sperasse, quod potuerit tra-
here in suam de eucharistia sententiam, imo se jactasse, quod jam
traxisset magnificum d. Jacobum ab Ostrorogum*, quod si verum fuisset,
Laschus totam Poloniam sibi lucrifecisset. At ostendi litteras Vestrie
Celsitudini, quas ad me seripsit unus ex concionatoribus ejusdem
magnifici d. Jacobi, qui affirmat, dominum suum nihil voluisse immutari
in confessione Valdensium, sed in ea constantem velle manere.
Addidi et lectis eisdem litteris ostendi, quod theologi Helvetii
scripserunt et miserunt in Poloniam censuras* et reprehensionem
in confessionem Valdensium suadentes, ut ista confessio atque Au-
gustana ejecta, suscipiatur illic Helvetica confessio.
Quare cum Helvetii non desistant sollicitare Polonos, ut a con-
fessione nostra discedant, reverenter consului, quod sit talibus prac-
tieis aut missa (quando comitia illic celebrabuntur) legatione aut
alio modo occurendum. Qua de re tunc pluribus agam, eum pala-
tini Vilnensis litter ea de re advenerint.
*
1 Die lage der böhmischen brüder war um jene zeit verhältniss-
mäßig besser; zwar waren ihre hüupter Augusta und Jakob noch ge-
fangen, aber dass die auswanderung aufgehört, wies doch auf größere
duldung hin, s. Gindely I, 430.
2 S. br. n. 59, 170.
38. br. n. 44.
4 Jakob von Ostrorog, dem höchsten adel Polens angehörig, der
bedeutendste gönner der böhmischen brüder; vgl. die merkwürdige art,
wie er für sie gewonnen wurde, in Koniecki, geschichte der reformation
in Polen, s. 54.
5 Lasco hatte 1557 die brüderconfession in die Schweiz geschickt
zur begutachtung; ende des jahres liefen von Calvin, Bullinger, Viret
u. 8. w. gutachten ein, die in einzelnen lehren, besonders vom h. abend-
mahl, die confession tadelten; daher Luscos bestreben, die confession
zu ändern. S. Gindely I, 403. Br. n. 63.
1558 169
62.
Verger au herzog Christoph.
Tübingen 1 Mai 1558.
Verger überschickt eine denkschrift über das concil; berichtet
über ein buch von Staphylus und kündigt seine abreise nach Wild-
bad an.
Illustrissime Priuceps et Domine Domine Clementissime!
Mitto scriptum, quod nuper a Celsitudine Vestra discedens pro-
misi me missurum. Prodest anticipare et versari iu his gravissimis
argumentis, ut cum primum indictio concilii! fuerit, evulgata ha-
beamus in promptu consilia, ad quie recurramus.
Legi Staphili * libellum venenatissimum, si alium unquam legi
(est ejusdem fere argumenti, cujus sunt etiam tabuls hereticorum),
legi preterea responsionem Philippi Melanchthonis, qus mihi visa
est jejuna et exilis; majorem machinam oportuit adhibitam ad de-
pellendas et prosternendas tam multas et tam graves Staphili nebu-
lonis calumnias. Utinam Austria, Stiria, Carinthia et Carniola me
non usque adeo occuparent, experirer profecto, quid contra Staphi-
lum possem.
Post triduum iturus sum ad Thermas ferinas (si Dominus vo-
luerit), si quid forte acciderit, in quo mea opera usui esse possit,
illic inveniar. Imprimis supplico, ut mihi significetur, si ex Prussia
aliquis nuntius advenerit. Commendo me reverenter Vestre Illu-
x
1 Das Tridentinum, seit 28 April 1552 vertagt, sollte wieder er-
neuert werden; die indiktionsbulle aber erließ Pius IV erst 29 No-
vember 1560. Die schrift Vergers folgt n. 62a.
2 Friedrich Staphylus, geb. 17 August 1512 in Osnabrück, studierte
unter Melanchthon evangelische theologie, wurde von herzog Albrecht
nach Königsberg berufen 1546. Der streitsüchtige mann kam bald in
fehde mit Osiander, so daß er 1549 Königsberg verließ, um enthebung
von seiner stelle bat und zum katholicismus übertrat, dem er in Öster-
reich und Bayern großen vorschub leistete. } 5 März 1564 in Ingol-
stadt. Veranlaßt durch das Wormser colloquium gab Staphylus eine
schmähschrift gegen die Evangelischen heraus: Theologie Lutheri tri-
membris epitome. Melanchthon antwortete mit: Responsiones ad cri-
minationes Staphyli. Gegen die Defensio von Staphylus trat Melanch-
thon nicht mehr auf. 8. auch br. 66. 88.
170 1558
strissimwe Celsitudini, quam Deus pater ecelestis diu servet incolu-
mem ecclesie sum per Jesum Christum.
Tubingw calendis May MDLVIII.
Vestre Illustrissime Celsitudinis observantissimus
Vergerius,
62a.
Die denkschrift Vergers, wie man einen krieg vermeiden könne,
der beim ausschreiben des coneils wahrscheinlich ausbrechen
werde.
lllud imprimis existimo debere statui pro certissimo atque in-
dubitatissimo, quod Papa dies noctesque verset in animo, qua ra-
lione quave injuria possit Germaniam gravissimo bello* primo quo-
que tempore adoriri.
Pro certissimo atque indubitatissimo puto etiam debere statui,
quod novus Cesar Papam (quantum poterit) instigabit de eo bello
suscipiendo, neque enim dubium est, quod sua cwsarea Majestas
nunc majore odio nostram religionem prosequatur, quam unquam
fecerit.
Verum neque Cesar neque Papa putabit rem statim armis
aggrediendam, sed procul dubio premittendam cognitionem; hoc est
concilium.
Quo utcumque peracto tune demum capient arma, ut cogant
(si potuerint) illustrissimos principes protestantes ad executionem
atque ad obedientiam.
Non est etiam dubium, quin omni studio euraturi sint, ut ad
rem tantam perficiendam adjungant sibi vires, quoteumque potuerint.
regum et principum, imo quod sibi Tuream quoque et ipsum Sa-
tanam corporaliter essent vocaturi in subsidium, dummodo possent,
Quare eum multum diuque cogitaverim, qua ratione posset im-
pediri, ne tota Europa tam periculoso bello se involveret utque
parceretur tot ezdibus, tot incendiis, tot calamitatibus, tot vasta-
tionibus atque miseriis, quie ex tanto bello nascerentur, in summa
sentio, Deum mihi hoc consilium inspirasse.
*
1 Diese kriegsbefürchtungen, die auch andere personen theilten,
wiederholten sich von zeit zu zeit; s. Stülin IV, 595. Verger kommt
sehr oft auf seine prophezeiung eines krieges zurück.
1558 171
Affrmo quod principes, qui degunt in Italia, quotquot sunt,
Veneti, dux Ferrarie, dux Florentie, dux Urbini, dux Mantus, dux
Parmae et Placenti® et reliqui domicelli persuasum habent, si con-
cilium celebrandum sit, fore ut celebretur christianum et liberum,
qualia legimus aliquot fuisse celebrata aliquando in ecclesia Dei, in
quibus pastores atque alii boni viri, pietate et doctrina prestantes,
liberi imprimis ab omni vinculo juramenti, quo papis astringerentur,
et vacui ab omni passione, omnibus diligenter auditis, qui voluissent
accedere, pronunciabant libere, quod sentiebant.
Tale inquam concilium principes Italie (quod certissime scio)
persuaserunt sibi, Papam velle celebrare, atque ideo si nilil aliud
intelligant, facillime patientur sibi ab ipso Papa persuaderi, ut pro
talis concilii executione arma capiant; nam justissima illis videbitur
causa belli, neque poterunt se excusare, ne capiant.
Iterum dico, quod affirmo, principes Italie esse, ita ut dico,
persuasos, crediderim autem non aliter persuasos esse, regem Gal-
lorum, regem Hispaniarum, regem Lusitanie, regem Polonimw. .
Cum primum igitur Papa evulgaverit indictionem concilii, in
qua procul dubio apparebit, illum velle iniquissimum concilium ce-
lebrare, tune statim putarem adornaudas ab illustrissimis principibus,
qui evangelio nomen dederunt, gravissimas legationes tam ad reges,
quam ad principes Italie et illis esse significandum , Papam evul-
gasse indictionem concilii, iu qua aperte se prodit, velle ipsuinmet
judicem esse in causa propria, et per suos conjuratos episcopos
statuere, quicquid sibi placuerit, quod est inquissimum atque ab-
surdissimum. Quare principes protestantes rogare, ut diligenter
rem expendant, an equum vidcatur, ut qui tot annis accusatur pro-
ditze christianz religionis, idem spretis reliquorum judiciis debeat
nunc esse solus judex. Imprimis vero expendant, an christiani re-
ges et principes debeant postca arma sumere pro executione tam
tyranviei concilii totumque terrarum orbem bello perturbare et vas-
tare; cogitent potius, Papam monere de alia concilii forma et ra-
tione ineunda, qus justa sit et tolerabilis; principes enim Germanice
non defugere cognitionem, modo sit honesta; ete. in hanc sententiam,
qui poterunt dici plurima.
Si tales legationes gravissimorum hominum etiam comitum et
baronum mittantur, qui diligentissime aperiant, quale concilium Papa
velit celebrare, ego spero, quod si non omnes, saltem magna pars
172 1558
regum et principum commovebitur atque aget cum Papa monebit-
que, ut de alio genere concilii cogitet, alioquin se non posse salva
conscientia executionem armis juvare.
Sperarem, inquam, quod ex regibus atque ex principibus aliqui
invenirentur, qui audita legatione, hoc est, quam iniquum concilium
Papa in animo habeat celebrare, ita essent, eum illo acturi, ac ali-
quid profecturi, ut dixi. Non enim libenter in hac eausa arma ca-
perent, saltem Itali principes, quare letarentur sibi offerri istam ex-
cusationem, qua se a sumptibus, ab incommodis et a periculis li-
berarent.
Prodesset etiam eodem tempore, quo legationes mitterentur,
publicare in omnibus linguis libellos, quibus describeretur iniquitas
et tyrannis concilii, quod Papa per suam indictionem ostendisset se
velle celebrare, et omnino hine quoque aliquid lucri facturi essemus,
Hoc ego certe multo melius existimo quam sinere, ut Papa suo
modo concilium celebret, deinde ut etiam suos exercitus adornet, et
tunc parare se ad defensionem.
Luerum et commodum, quod possumus sperare ex hoc consilio,
maximum est; quare non putarem hoe eonsilium negligendum, sed
tentandum potius, priesertim eum tentari facillime possit.
Certe hoc consilio tentato faciemus causam nostram tum apud
homines favorabiliorem.
63.
Verger an herzog Christoph.
Wildbad 11. Mai 1558.
Nachrichten über die inquisition in Frankreich, die umtriebe der
Calvinisten in Polen, das buch des Musculus über den wucher und
seine eigene schrift über Spiera.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Ago Vestre lllustrissimze Celsitudini ingentes gratias pro re-
sponso, quod dignata est dare meis litteris die 5 hujus mensis.
Accepi amici alienjus, qui Lugduni degit, litteras, qui mihi
nuntiat, Gallorum regem tandem victum importunitate eardinalis Lo-
theringis admississe in suum regnum deterrimam illam carnificinam ',
*
1 Die versuche der eurie, die inquisition förmlich in Frankreich
1558 173
nempe inquisitionem hispanicam, qua nihil potest crudelius et scele-
ratius excogitari. Tanto ergo rigore procedetur nunc contra eos,
qui usum aqu& sancte (ut appellant) negaverint, quanto contra eos,
qui messiam (ut Marani faciunt) venisse negaverint. Nunc aliquis
tumultus nascetur in Gallia procul dubio. Germani mercatores im-
petrarunt, ne tam inique et diabolic® inquisitioni subjaceant, alio-
quin minabantur fugam.
Ostendi nuper Vestre Illustrissime Celsitudini litteras, quibus
ad me ex Polonia scribebatur, doctores Helveticos scripsisse censuras
in confessionem Valdensium et curasse, eas per Poloniam spargi.
Nunc de eisdem censuris ibidem sparsis iterum audivi; sed audio
simul per opportunum antidotum fuisse, quod ego jam sparseram,
eandem confessionem testimonio Lutheri !, Philippi, Buceri et Musculi
disertissime confirmatam et comprobatam. Habeo etiam aliud anti-
dotum adversus easdem censuras, nempe litteras eorundemmet cen-
sorum, quibus ante triennium laudarunt eam confessionem, antequam
scilicet d. Laschus * in Poloniam commigrasset atque istam cameri-
nam movisset. Oportebit me eas litteras spargere.
Serenissimus Bohemis rex atque una concionator ejus * monu-
erant me, ut aliquid adversus usuras scriberem ac mitterem ad illos.
Non fuit mibi otium scribere de meo, quare curavi recudendum
Musculi * libellum, qui mihi severius agere in hac materia videtur;
non est dubium, quin corrupta valde sint nostra tempora tali peste.
Mitto unum exemplum duntaxat, ut Vestra Illustrissima Celsitudo
*»
einzufübren, gelangen nicht vollständig, sondern führten nur zu dem
edikt von Compitgne 24 Juli 1557, welches zwar strenge strafen gegen
die Evangelischen aussprach, aber wesentlich von der inquisition ab-
wich; s. Polenz, geschichte des franzósischen Calvinismus I, 366 ff.
Soldan I, 251 f.
1 S. br. 60. 61a. In der vorrede zu der 1588 gedruckten, etwas
veründerten confession hatte Luther die brüder und ihren glauben ge-
lobt; s. Gindely, geschichte der bóhmischen brüder I, 240, vgl. auch
den brief Vergers an Ostrorog, Fontes rer. austr. II, 19. 214 ff, wo die
namen und lobenden äußerungen der reformierten theologen angeführt
werden.
2 S. br. n. 44.
9 Pfauser, 8. br. n. 61a.
4 Titel: De usuris ex verbo Dei appendix ex libro, quem Wolfg.
Musculus scripsit in Psalmos 1558, mit einer vorrede von Verger; s.
Serap. s. 88. n. 84.
*
174 1858
intelligat Tubingm haberi ad octingenta. Mittam in Austriam, cum
e Thermis rediero, si eidem Celsitudini Vestre Illustrissimi vide-
bitur.
Dedi recudendam historiam Francisci Spierze * illius, qui in mi-
serrimam inciderat desperationem ob negatam. veritatem agnitam;
nam ea valde commovebit multos in Austria, ubi permulti dissimu-
lant atque negant. Serenissimus rex nihil adhuc de ea audierat et
dixit, se eam a me exspectare,
Nescio quo modo contigerit, ut Thermarum prefectus nullas
habuerit litteras, nullum mandatum, ut mei rationem habeat; utinam.
adhue haberet! sunt enim hie varia hominum genera, Hispanum
etiam vidi mendicantem; sum quidem in privatis zedibus, non in pu-
blico diversorio, at consultum putarem, si multi viderent, preefectum
habere aliquam. curam mez persoug&.
Commendo me reverenter Vestrae Illustrissimae Celsitudini, quam
Pater ccelestis nobis diu incolumem servet per Christum dominum
nostrum.
Ex Thermis ferinis die XI Maii 1558.
Vestre Hlustrissime Celsitudinis obseryantissimus
Vergerius.
64.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 31 Mai 1858,
Verger empfiehlt einen evangelischen prediger, Ambrosius Ziegler,
der in Württemberg gerne eine stelle annehmen würde. Litterarische
neuigkeiten,
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Agam paucis, eum aliquot capita habeam, quie scribam; quia
decumbo jam XV diebus, nam TThermie ferine, que tam multis pro-
sunt, mihi vero non profuerunt. Laudetur Dominus, spero tameu
intra aliquot dies melius me habiturum.
Venit ad Celsitudinem Vestram doctor Paulus Scalicius *, co-
.
1 Über Spiera s. Vergers leben; von den verschiedenen nusguben
ist dies nach Serap. s. 69. n. 10 die dritte.
2 Paulus Sealichius, geb. 1534. Er behauptete aus dem vornehmen
Veroneser hause der Sealiger abzustammen; unterstützt durch gute
1558 175
nes Hunnorum etc. addueitque secum egregium sane virum !, patria.
Constantiensem, sed quem inveni nuper Vienn: agentem paroehum
in suburbio atque ita pie et libere concionantem, ut magnam de se
apud omnes bonos spem exeitarit, quin ut serenissimus quoqne Bohe-
morum rex voluerit aliquoties ipsum audire in ecetu octo aut decem
millium hominum. Mihi est familiariter notus et spero in summa,
illum in non mediocrem verbi Dei concionatorem evasurum. Jam
eodem tempore, quo d. Scalicius et ego Vienna discessimus, dis-
cessit quoque idem Ambrosius litteris. commendatieiis ejusdem se-
renissimi regis ad praefectum Constantiensem instructus, ut patriam
et reliquos suos inviseret. Nunc quum in animo haberet, redire
Viennam, ecepit cogitare, quod serenissimus Cesar Ferdinandus vix
enm patietur, postquam ita libere (ut dixi) sua ewsarea Majestate
absente, coram serenissimo filio et tota Vienna fuerit concionatus.
Quare idem Ambrosius sensit sibi a Domino hoc consilium in-
*
maturanlagen verstand er, sich in das vertrauen der verschiedensten
fürsten einzuschwindeln, wobei er nach bedürfnis den katholiken oder
protestanten spielte. Papst Julius III empfahl ihn als trenen sohn der
kirche an könig Ferdinand, dieser ernannte ihn zum coadjutor in
Laibach. Dort entpuppte er sich bei vorlesungen als evangelisch und
in folge davon ging er 1557, mit empfehlungsbriefen von Maximilian
an Christoph vesehen (s. Lebret IX, 118) nach Tübingen, dort kam er
mit dem pfarrer Gangolf von Lustnau in heftigen streit, indem der-
selbe die oben erwähnte abstammung als falsch angriff; thörichterweise
ließ sich auch Verger in denselben hineinziehen, was ihm viele bittere
stunden kostete und ernste vorstellungen von seiten des herzogs zuzog.
1561 ging Sealichius nach Preußen, schrieb dort ein buch voll schwerer
schmähungen gegen Verger und richtete auch dort große verwirrung
an. 1575 starb er in Danzig als vagabond; s. Raupach, evangelisch,
Österreich II, 123 f. (Voigt stand mir nicht zu gebot.) Vgl. br. n. 97.
100. 106. 107. 108. 110.161. 162. 177. 182a. 250,
1 Der mann hieß Ambrosius Ziegler. Herzog Christoph nahm sich
seiner freundlich an und als die freilich falsche nachricht kam, er sei
bei der rückreise nach Österreich gefangen und nach Passau geführt
worden, schrieb er an Maximilinn, Lebret IX, 125 f. Maximilians ant-
wort, dass Ziegler sich auf freiem fuße befinde; ebend. s. 135. Herzog
‚Christoph stellte ihn als geistlichen in Backnang an; 1570 wurde er
mit bewilligung herzog Ludwigs nach Klagenfurt als geistlicher be-
rufen, 1576 pfarrer in Herrenals in Niederösterreich, 1578; s. Raupach,
Presbyterologin austriaca s. 209 f. (Die angabe, daß er ein Württem-
berger, ist falsch.)
176 1558
spiratum, nempe, ut aliquamdiu in ducatu Vestro consisteret, dum
videret, si forte Deus vellet suo spiritu mitigare Cesaris animum.
Ac ne interea idem Ambrosius ulli esset oneri et panem frustra
consumeret otiosus, aperuit se mihi, quod libenter accepturus esset
a Vestra Celsitudine eonditionem aliquam ecclesiasticam, in qua ta-
lentum exerceret. Et cum me orasset, ut egomet ob eam causam
ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram accederem neque possem ob
adversam valetudinem , seribo reverenter et commendo hominem,
quem spero futurum honori Celsitudini Vestre Vestrisque ecclesiis.
Reverenter gratias ago pro monitione Vestre Dominationis
lllustrissim:e, nempe ut abstineam ab edendis libris eorum au-
lorum, qui non sunt nostre confessionis. Parebo sine ulla excep-
lione, ut me decet.
Historia Francisci Spierse est sub prelo. Tractatus de usuris
supprimetur !.
Magnificus d. Sigismundus a Dietristan, baro in Carniola (Celsitudi-
nis Vestre observantissimus, si quispiam alius) scripsit hunc libellum,
quem mitto de missa, cuperet dari imprimendum, sine ejus nomine ta-
men. Quamvis autem d. Beurlinus* et d. Snepphius? theologi viderint.
et probarint, tamen putavi mittendum ad Celsitudinis quoque Vestrae
censuram, Nihil vidi ego in eo suspectum et bona multa, unde
spero futurum utilem illis novitiis ecclesiis. Exspectabo Vestrum
consilium et mandatum ca de re.
D. Veneti decreverunt honorificam legationem ad Cesarem, fu-
iura est centum equitum et ultra. Volunt placare, nam non paucis
injuriis illum non multo ante affecerunt, presertim cum . oppidum,
eui nomen Marrano *, juxta mare munitissimum, illi ademerunt et
adhue retinent.
Commendo me reverenter Vestre Illustrissime Dominationi. Ago
gratias Deo pro benedictione domini, qua donavit tertium heredem,
E
1 8. n. 63.
2 8. n. 50.
3 Dietrich Schnepf, geb. in Wimpfen 1 November 1525 , sohn des
württembergischen reformators Erhard Schnepf, damals professor der
theologie in Tübingen, nahm am gesprüch in Worms 1557, in Maul-
bronn 1564 theil; fruchtbarer theologischer schriftsteller, + 9 Novem-
ber 1586. 8. n. 111. 159.
4 Marano auf einer halbinsel bei Udine.
1555 177
Deus det illi spiritum sapientie et fortitudinis! Amen.
Tubings postridie Pentecostes 1558 [d. h. 31 Mai].
Vestre Illustrissim& Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
65.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 9 Juni 1558.
Nachrichten über den frieden, der in aussicht stehen solle, die
streitigkeiten zwischen Genf und Bern. "Verger noch krank.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Heri venit ad me amicus e Lugduno, qui ait, tum Lugduni tum
in tota Helvetia se audivisse, magnam esse practicam et spem de
pace!, Quin quod Lugduni rex mandarat, ut celebrarentur circui-
tus aut processiones et funderentur preces ad Deum pro pace im-
petranda; et amicus idem meus ait, se processiones vidisse ante
IX dies Lugduni. Faciat Dominus, quod bonum est in oculis suis!
Sed certe pax ista (si successerit) multas res novas allatura est et
magnas. In Italia valde exercetur persecutio in filios Dei.
In ecclesia Genevensi coepit controversia satis gravis de trini-
tate *, quare aliqui ex fratribus discessere, et timetur, ne magna
aliqua vastitas succedat.
Composito priore dissidio inter d. Bernenses et Genevenses
aliud non mediocre subortum est. Taudem credo, quod Berna mul-
ctabit Genevam. Bernenses omnium dissidiorum culpam transferunt
in Calvinum.
Adhuc decumbo, licet meliuscule habeam. Domini voluntas fiat,
qui nos ita exercet variis crucibus. Commendo me reverenter Illu-
strissime Celsitddini Vestre. 'Tubings die nono Junii 1558.
Vestre Illustrissims:e Celsitudinis observantissimus
. Vergerius.
:1 Es wührte noch bis 3 April 1559, bis in Cateau-Cambrésis der
frieden zwischen Spanien und Frankreich geschlossen wurde.
2 Gribaldis (s. br. 38) ansichten hatten in der italiüniachen ge-
meinde Genfs ziemlich starke wurzel gefasst. S. Trechsel, die prote-
stantischen antitrinitarier II, 302.
Verger 12
66.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 16 Juni 1558,
Fragt an wegen bücher, die nach Österreich bestellt sind. Nach-
richten über die lage der Evangelischen in Kürnthen, die aufnahme
zweier kürnthnischer jünglinge in das seminar zu Tübingen, die ver-
folgung der protestanten in Italien; bittet um einen geleitsbrief für
seinen neffen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Tandem (Dei beneficio) emersi ex lectulo, ubi aliquot septi-
manas decubui. Fiat voluntas Domini! Sic nos solet sub cruce
modo hac, modo illa exercere ccelestis Pater. Certe videor mihi
nunc sentire fruetum atque exeitationem aut etiam augmentum spi-
ritus. Accepi a d. Phausero ', serenissimi Bohemorum regis conciona-
tore, litteras, qui scripsit, nondum comparnisse libros, quos Illu-
strissima Celsitudo Vestra Franefordie jussit comparari et Viennam
mitti. Deinde urget me, ut quanto possim citius, aliquot ei com-
parem atque mittam, quod faciam. Seribit etiam, sibi uni fuisse
parsum, (quamquam clanculum sentit sibi parari gravissimas insidias
a Staphilo*, quem ait esse in magna autoritate, atque a jesuitis)
reliquos autem concionatores, qui erant in Austria et veritatem vide-
bantur nosse, fuisse magna insolentia profligatos atque exturbatos,
ut nunquam gravior fuerit illic in nostros persecutio. Accepi deinde
ex Carniola litteras, quibus mihi significatur, magnam fuisse inter
omnes pios letitiam exeitatam, ubi ex litteris meis intellexerunt,
Vestram Celsitudinem jussisse, ut duobus Carniolunis pueris daretur
locus in stipendio Tubingie, atque omnes uno ore agere gratias et
orare Deum pro ea; etiam pueri advenerunt, et sunt in stipendio.
Celebratus fuit conventus provinciarum Stirim, Carinthie, Car-
niole etc, ubi communibus omnium votis statutum est de iterum
urgendo et supplicando apud Ciesarem, et de adjungenda etiam. sibi
in ea re illustrissimorum Germanie principum intercessione, ut li-
ceat illis reformare ad normam evangelii eorum ecclesias. Preterea
publico deereto statuerunt de conferenda pecunia in versionem bi-
x
1 Vgl. n. 6La.
2 Vgl. n. 62.
1558 179
bliorum in linguam Slavicam'. Non est dubium, quin in illis pro-
vinciis sint magna initia vers pietatis; illud vero imprimis laudo,
quod omnes (quantum potui brevi tempore videre) sunt concordes
in omnibus articulis, neque ulli sectarii apparent. Deus eos in tali
statu conservet. D. Volphangus, baro ab Auspergen, migravit, bona
confessione edita, ad Dominum.
Nusquam fuit unquam tanta in pios persecutio, quanta nunc est
in Istria, patria mea et in Foro Julio, nempe in ditione d. Vene-
torum. Quid multis? Rapiuntur in carcerem consanguinei atque
alii mei amici, duntaxat quia voluerunt me invisere, cum nuper
essem in illis confinibus. Deus reprimat illam tantam Venetorum
rabiem, que tamen non esset tanta, si non a Papa accenderetur.
Exspecto, ut Illustrissima Celsitudo Vestra dignetur mandare, ut
remittatur mihi libellus manu scriptus de missa autore d. Sigismundo
barone a Dietristan *, quem ante aliquot dies misi una cum judicio
ejusdem Celsitudini Vestre. Nam si videbitur dignus, qui impri-
matur, bene quidem, sin minus, dimittam.
D. Phauserus, serenissimi regis Maximiliani concionator, se re-
verenter Vestre Illustrissime Celsitudini commendat. Quod facit
quoque d. Scalichius *, ad quem idem serenissimus rex nuper dedit
litteras gratiosissimas, imo misit etiam pensionem, hoc est 300 flo-
renos, quos ipsi discedenti promiserat. Certe videtur eum amare.
Mitto meum nepotem ad aulam, tantum ut videat, an Illustris-
sima Celsitudo Vestra dignetur concedere id, quod in inclusa sup-
plicatione continetur. Certissime affirmo, nullum alium futurum
usum talium litterarum patentium, quam ut eximat se a magno ali-
quo vite periculo, quod propter religionem forte incurreret. Spero
enim hunc meum nepotem esse fidelem et probum, addo etiam pru-
dentem, quantum stas patitur. Commendo me reverenter Vestre
Dominationi Illustrissime.
Tubingse die 16 Junii anno 1558.
Celsitudinis Vestre Illustrissime observantissimus
Vergerius.
] Vgl. n. 15.
2 Vgl. n. 64.
9 Vgl. n. 64.
12*
67.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 Juli 1558.
Schiekt die übersetzung eines spanischen briefes und empfiehlt
seinen neffen für des herzogs hof.
Dlustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Mitto versionem *, quam a me Vestrz Celsitudinis nomine pe-
tivit minor prefectus. Ne autem arrogem mihi, id quod revera
nescio, ego hispanicam linguam non novi, ideo ego non verti, sed
nepos meus, quem apud me habeo, qui est satis bene in ea lingua
peritus; preterquam quod eleganter dictat italicas litteras, novit
latine et nonnihil gallice, et prieterea est satis cordatus, si mitten-
dus esset aliquando (ut solet contingere) per Italiam.
Quare si Vestra Celsitudo voluerit habere aliquando aliquem in
sua aula in istis linguis peritum, et qui etiam germanice sciat, ut
iste scit, hunc ergo Vestre Celsitudini offero in servitorem, et pro-
mitto pro eo, quod sit fidelis et nobilis genere, ut est etiam pius.
Omnino necesse est, ut Celsitudo Vestra aliquem talem in aula ha-
beat propter multos casus, qui possunt contingere, non modo propter
ornamentum. Interea dum vel meum nepotem vel alium recipiat,
dignetur mea opera uti; nam nihil unquam facio lubentius, quam
cum Vestre Celsitudini inservio.
D. vicecancellarius discessit heri letus et bene contentus, quia
vidit se a Celsitudine Vestra et ab omnibus fuisse honorifice excep-
tum. Commendo me reverenter. Deus servet Vestram Celsitudinem
a malo.
Tubinge calendis Julii 1558.
lllustrissime Dominationis Vestree observantissimus
Vergerius.
68.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 5 August 1558.
*
1 Ein Spanier Antonius Quierque Salazar aus Valladolid hatte den
herzog gebeten, ihn in seine dienste aufzunehmen.
2 S. n. 66.
1568 18
Schickt einige bücher; nachrichten aus Polen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Venissem ante duas aut tres septimanas in conspectum Vestre
Illustrissime Celsitudinis. Sed id me retinuit, quod semper speravi
illam propius esse venturam vel in Fulingen ! vel etiam Tubingam.
Cum vero viderem, ejusdem Celsitudinis Vestre adventum differri,
volui saltem meum nepotem mittere, qui aliquem libellum in Vestram
venationem ferat; nam etiam in silvis et saltibus decet audire ver-
bum Dei.
Mitto igitur F. Spier® historiam * germanice pro his, qui forte
latine non intelligunt. Mitto articulos, qui sunt oppositi cardinali
Morono * adhuc carcerato. Spero brevi me alia quoque missurum
vel daturum. Quotidie experior, quod hi parvi libelli non mediocrem
fructum ferunt; statim enim leguntur aut vorantur potius, et statim
possunt longe mitti, quod de magnis libris fieri non potest. In his
edendis semper usus sum theologorum professorum judicio, maxime
Isenmanni *.
Pulchre convalui tum ex pedibus, tum ex toto corpore, et
Spero me strenue in meis studiis laborare, Deo gratis.
Ex Polonia habeo litteras, nempe ab ipsomet d. Stanislao
Ostrorogo ®, qui scribit dominum a Lascho fuisse in majori Polonia
et fere nihil obtinuisse, tantum seruisse discordiam. Reliqua coram
dicam.
Duo imprimis cupio scire: an meus Papa adhuc sit in ea opi-
nione, quod nolit agnoscere Ferdinandum pro Czsare*, et an venerit
*
1 Pfullingen, städtchen, 3 stunden von Tübingen.
2 S. n. 68.
9 S. n. 20. Titel: Articuli contra Moronem de Lutheranismo ac-
cusatum et in carcerem conjectum, cum scholiis V. Serap. 8. 89. n. 86.
4 Johannes Eisenmann, geb. in schwübisch Hall, college von Brenz,
irat nach dem Interim in den württembergischen kirchendienst und
erhielt bald wichtige stellen; 1558 war er superintendent des evan-
gelischen seminars, wo Verger wohnte; am frankfurter tag und wormser
religionsgespräch 1557 nahm er auch antheil. + 1574 in Tübingen.
9 Vgl. br. n. 61a.
6 Papst Paul IV hatte den gesandten Ferdinands, Martin de Guz-
mann, der ihm seine ernennung zum kaiser anzeigen sollte, nicht em-
pfangen, weil Karl V seine krone nicht in die hünde des papstes
niedergelegt hatte.
182 1558
aliquis nuntius ex Prussia? Satis erit unum verbum de his meo
nepoti dixisse. Ego si intelligerem, Vestram Illustrissimam Oelsi-
tudinem non esse cito hue prope venturam, venirem statim ad eam.
Interea me reverenter commendo et Deum oro, ut eidem Illustrissimse
Celsitudini Vestre omnia prospera largiatur, imprimis ut spiritum
et fidem augeat. d
Tubinge V Augusti 1558.
Vestra. Illustrissime Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
69.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 11 August 1558.
Über ‚Georg Tzurzschick von Mitterburg, der Verger geld schul-
dete und über eine schrift von Gribaldi.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Vidi litteras serenissimi regis Maximiliani*. Totum negotium
intelligo, utpote quod ad me pertinet, est autem hujusmodi: su-
periori anno mense Majo e Cheppinga, ubi tunc Vestra Illustrissima.
Dominatio lavabat, misi peculiarem nuntium, cui nomen Georgio de
Pisino aut de Mitterburg in patriam meam cum meis litteris ad
amicos, et patentibus litteris Vestre Celsitudinis, quibus eadem
diguabatur testari, eundem Georgium esse famulum et ministrum
Vergerii, sui consiliarii; dedi preterea eidem Georgio florenos quin-
quaginta, quibus duceret ad me duos famulos ex mea patria, qui
scirent slavice; nam cum putarem superiore anno mihi redenndum
esse in Poloniam, habebam opus talibus famulis. Discessit Georgius e
*
1 Wie aus dem briefe und aus den verhandlungen zwischen kaiser
Maximilian und herzog Christoph, Lebret IX, 128 f, hervorgeht, hatte
Verger einem gewissen Georg Tzurzschick von Mitterburg in Istrien
geld (50 fl) und briefe an einen handelsmann, Anton Forest in Laibach,
mitgegeben und argwöhnisch, wie er in geldsachen war, gemeint, die-
selben seien nicht überliefert worden; er hatte nun bei Maximilian
deswegen klage erhoben; dieser ließ Georg von Mitterburg in seiner
heimath festnehmen, aber gegen eine bürgschaft von 100 dukaten frei,
da derselbe nachweisen konnte, dass er das anvertraute abgeliefert
habe, Maximilian fragte bei Christoph an, ob man ihn der bürgschaft
entledigen sollte, was natürlich sogleich zugestanden wurde, 8. br. 189.
1558 183
Cheppinga XIII die Maii, et nihil postea de illo audivi fere per
annum. Quare cum merito suspicatus essem, illum aufugisse cum
pecunia, et litteras meas forsan dedisse papistis, cum essem mense
Martio proximo ajud serenissimum Bohemie regem, supplicavi, ut
sua regia dignitas dignaretur scribere ad magistratum, qui est in
Pisino vel in Mitterburg, ut inquireret, an ille Georgius esset in
sua patria, et si esset, ut cogeret ad reddendam pecuniam, meas
litteras et patentes litteras Vestre Celsitudinis. Ista autem meo
ipsius privato nomine, pro meo ipsius interesse supplicavi. Dignitas
sua regia scripsit (pro sua clementia) ut supplicavi; inventus fuit
ille Georgius et coactus fuit, dare sponsionem aut fidejussionem pro
centum ducatis. Cum ergo ministri serenissimi regis debuissent ad
me scribere, quid fuerit factum, scripserunt ad Celsitudinem Vestram
et significarunt, Georgium illum fuisse captum et dedisse fidejussio-
nem. Non erat opus, ut in tali negotio, quod erat facile, ut ne-
mini tales litterze, quales mihi sunt concesse, negari potuerint, usus
fuissem nomine et autoritate Vestrte Celsitudinis. Ideo non sum
usus, sed meo privato, et certe in hoc erravit cancellarius aut scriba,
quod putarunt Vestre Celsitudini dirigendas litteras et negotii mei
rationem reddendam. Verum reverenter significo Vestre Illustrissime
Dominationi, me nuper accepisse litteras a meis amicis ex patria,
qui ad me scribunt, quod ille Georgius tandem reddidit illis. pecu-
niam et litteras omnes. Quare si quid Vestra Celsitudo voluerit
hac de re respondere, dignabitur scribere, quod sponsor seu fide-
jussor, qui datus est pro summa centum ducatorum, potest liberari,
quia ego recuperavi meam pecuniam et litteras. Imo scribo egomet
quoque ad d. vicecancellarium de tota re et peto, ut fidejussor
liberetur, quin etiam, ne quid mali fiat ipsi Georgio (licet parum
fideliter se gessit). Sed forsan fuit impeditus rgritudine vel alio
(ut fit) incommodo.
Remitto scriptum d. Gribaldi ', qui mihi valde suspectus est,
quod in sua confessione describenda noluerit dicere, quod accipiat
symbola, et sic includere Athanasii quoque. Sed dicit, se symbolum
acceptare apostolicum ct intelligit parvum symbolum. Nostri sic
semper locuti sunt, quod acceptarint symbola. Non est sincerus
nec veniet, licet habuerit salvum conductum.
*
1 S. n. 37.
184 1558
Commendo me reverenter Vestre Illustrissime Celsitudini.
Tubinge XI. Augsti 1558.
lllustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
70.
Herzog Christoph an den kurfürsten Ottheinrieh von der
Pfalz.
Tübingen 2 December 1558.
Geleitsbrief für Verger zu seiner reise in die Pfalz.
Hochgebornner fürst, freundlich lieber vetter unnd bruder!
Unnß hat Petter Pauluß Vergeriuß angezeigt, das er willen
seie, sich zu E. L. zubegeben unnd dieselbige zu bittenn der trans-
lation halber der bibel, so er in die windisch sprach, damit die
Winden, Polacken und anndere derselben sprach kundig auch möch-
ten zu dem wort gottes gebracht und damit erleucht werden, bringen
unnd außgeen lassen wollt, auch mit hilff unnd fürderung zu er-
scheinen mit bitt, ime deßhalben unser schreiben an E. L. mitze-
tbailen.
Dieweil dann solhes ain cristlichs unnd Gott wolgefelligs
werckh ist, auch wir hievor darzu geholffen, das das neuw testa-
ment in ermelte sprach transferiert und im truckh außgangen ist,
auch wir jetzo daz unnser zu solher vorhabenden translation auch
thon wellen, so haben wir ime ditz sein bitt nit zu wegern gewisst.
Und ist hierauf an E. L. unnser sonder freundlich bitt, die wellen
zu diesem cristenlichen vorhaben auch behilflich und fürderlich sein,
wie unns nit zweiffelt, E. L. solhes one das mit begierden gern
thon werden.
Daran beweisen E. L. Gott dem herrnn ain angenem gutt
werckh, der auch E. L. solhes one vergollten nit lassen wurdt,
sonder on allen zweiffel reichlich widergellten. Wir seien auch
der trostlichen zuversicht, solche translation werde rechtgeschaffen
*
1 Nach einem briefe Vergers an die kónigin Elisabeth von Eng-
land am 14 December 1558 von Heidelberg aus hat er diese reise aus-
geführt. Calend. of State Papers. Foreign 1558 bis 50. s. 32.
1558 185
uud dermassen gemacht, daf es zu erbauwung gottes glori und eer
ganntz fürderlich und erschiesslich sein werde.
Wollten wir E. L. auf sein Vergerii underthenig bitt und beger
freundlicher und cristenlicher wolmainung nit bergen, und seind deren
daneben mit freundlichem und bruederlichem willen zdienen wol-
genaigt. | \
Datum Tübingen den 2 December anno 58.
71.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 30 December 1558.
Nachrichten aus Polen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Dignetur Celsitudo legere has, quas mitto litteras, quibus in-
telliget de statu Polonie. Nobilis, qui attulit, affirmat, utramque
reginam Polonie! scilicet et Ungarie * vivere. Orandus Deus, ut
adsit suo spiritu d. Polonis. Cum rex nihil scripserit, ut promiserat,
de tempore celebrandse diete, crediderim scripturum, ut saltem
Vestra Celsitudo ad colloquium mittat; ita olfacio ex aliis amicorum
litteris: Commendo me reverenter Vestr® Illustrissims® Celsitudini.
Tubinge XXX Decembris 1558.
Vestre Illustrissimse Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
71a.
Herzog Christophs antwort auf n. 71.
Christophorus u. s. w.
Salutem dico. Reverende, singulariter nobis dilecte! | Quas
litteras regii secretarii de statu regni Polonici nobis legendas misistis,
non fuerunt nobis lectu injucunde. Etsi autem cogitamus, prsdic-
tum regium secretarium metiri aliorum animos e suo ingenio, et
polliceri sibi pro sui cordis desiderio felicem eventum comitiorum
Polonie, quare fortassis longe alias erit exitus, quam sperat, tamen
in presentia et hoc rerum statu non possumus aliam opem afferre,
*
1 Katharina, tochter Ferdinands I, geb. 1533, f 1572.
2 Maria von Ungarn, Ferdinands I schwester, t 18 Oct. 1508.
186 1559
nisi ut conjungamus cum ipsis nostras preces et invocemus Deum
patrem domini nostri Jesu Christi, ut gubernet mentes eorum, qui
in illis comitiis convenient, et inflectat eos ad salutaria ecclesim
Dei et glorie nominis ejus consilia. Rex multa habet impedimenta,
qui obstant, quominus doctrinam nostrarum ecclesiarum agnoscat.
Orandum igitur est, ut Deus ista obstacula e medio tollat et pate-
faciat regi viam, qua recta ad cognitionem veritatis perveniat. Bene
et feliciter valete.
1559.
72.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 5 Februar 1559.
Schickt einige bücher; erinnert an eine bittschrift bei Maximilian.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Mitto aliquot libellos partim latinos, partim germanicos, si forte
viderentur Celsitudini Vestrze non indigni, qui cum vita Pauli III
ad illustrissimum Bipontinum? mitterentur, Supplico per Jesum
Christum, ut Illustrissima Dominatio Vestra dignetur meminisse ejus
supplicationis, quam nomine aliquorum fratrum mittendam ad sere-
nissimum Bohemie regem dedi*.
Prodesset cause, quod d. Ungnad ?, quem scio istic esse,
impulsu Celsitudinis Vestre ad d. Ludovicum, ejus filium, ea-
dem de re scriberet, ut scilicet procuraret negotium; audio eum
statim ex Stutgardia missurum esse proprium hominem in Austriam.
Convalui ex podagra celebroque bacchanalia inter meos libros et
cum domino nostro Jesu Christo, Deo gratia.
Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre.
Tubingm quinta Februarii 1559.
Illustrissime Celsitudinis Vestrae observantissimus
" Vergerius.
18. br. n. 17.
2 Es ist nicht ganz klar, auf welche bitte Vergers sich diss be-
zieht; in Lebret IX, 156 schreibt Maximilian, er habe das schreiben
Christophs vom 5 Februar in betreff der armen, vertriebenen Christen
aus ltalien erhalten und es stehe ihnen frei, sich ungehindert im sei-
nem reich niederzulassen.
9 Vgl. n. 30.
1550 187
79.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 Februar 1559.
Neuigkeiten aus England und Polen, ob die lutherische oder hel-
vetische lehre siege. Über seine literarische thätigkeit.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Mitto nova quaedam ex Italia. Spero meum nepotem proxima
septimana rediturum ex Anglia'; sunt enim quatuor et viginti dies,
quibus discessit; ubi redierit, statim cum eo ad Celsitudinem Vestram
veniam. Audio illic magnas et acres esse concertationes, aliis scilicet
suadentibus, ut papismus adhuc retineatur, aliis, ut eo projecto con-
fessio Augustana, aliis, ut Helvetica suscipiatur; spero, quod nepos
meus'in tempore cum meis litteris supervenerit retardaveritque
plurimum, ne aliis regina adhereat. Utinam ivissem egomet! multo
certe magis in re tanti momenti profecissem, sed postea ibo (si
Dominus voluerit) neque ullos labores recuso subire pro gloria do-
mini Dei mei. Idem prorsus est regni Polonis *, quo ad religionem,
qui est Anglie, status: in Polonia enim eodem modo, eadem de re
contenditur, et parum propter dissensiones proficitur. Audio ven-
turam ad Caesarem Polonicam legationem et forte venturum pala-
tinum Vilnensem *.
Si descripta sunt duo illa scripta, alterum latine de vita Pauli III *
germanicum alterum, qus Celsitudo Vestra constituerat ad illustris-
simum d. Bipontinum mittere, dignetur mandare, ut mihi remittan-
tur, nam opus habeo. Versor nunc in argumento, quod spero Vestre
Celsitudini placiturum; communicabo, cum venero. Dialogi mei, sta-
tim post librum germanicum Vestr® Celsitudinis nomine typographo
datum * procudentur tandem; per me non stetit, quominus exiissent
*
1 S. den lebensabriss.
2 S. br. n. 63.
38
4 8. br. n. 72.
5 Das lateinische buch: Dialogi quatuor de libro, quem St. Osius
contra Brentium et Vergerium edidit. Serap. s. 90. n. 98. Das deut-
sche buch vielleicht: Athanasii sendbrief von dem traktat von reichung
der sacramenten. Tübingen 1559. Serap. s. 90. n. 91.
188 1559
in proximis nundinis. Accepi litteras a d. Ostrorogo ', qui se Illu-
strissim® Dominationi Vestre ex animo commendat, idem facit d. comes
Julius a Thiene*. Idem ego quoque admodum reverenter facio.
Pater coelestis omnium augeat suos divinos thesauros per Jesum
Christum dominum nostrum.
Tubinge die 24 Februarii 1559.
Illustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
73a.
Heinrich Killigrew an Verger.
Straßburg 24 Januar 1559.
Über das zwischen England und den evangelischen fürsten Deutsch-
lands zu schließende bündnis. Vgl. n. 73.
Abgeschrieben aus dem schweizerischen museum 1788. 4 jahrgang,
s. 485 ff, da das original im k. archiv in Stuttgart nicht mehr aufzu-
finden war.
Mi domine observandissime !
Mitto litteras, quas mihi dederas Basileam ferendas, Audio
enim, eum hominem, qui mihi illic erat conveniendus, inde discessisse.
Quare oportet me per Lotharingiam iter suscipere atque inde in An-
gliam, ubi spero, me futurum die decimo futuri mensis; interea com-
mendo me atque omnes res meas in manus tuas, domine.
Seripsi hine, quid hactenus perfecerimus.
Deinde, quod ad reliqua attinet, remisi me ad litteras tug do-
minationis; que, si quid habuerit dignum, quod scribatur, antequam
vel veniatis vel mittatis in Angliam, poteritis ad me scribere, mit-
tere antem litteras Argentinam ad manus domini Joannis Abel,
mercatoris Anglive.
Audio hodie, per Argentinam iter facturos dominos Marilach
et Burdilom* magno comitatu Augustam versus.
18. br. n. 6la. ^
28.n. 96.
1 Carl Marillae (geb. 1510 in Rom, 1550 bischof in Vannes, 1557
erzbischof von Vienne, einer der bedeutendsten diplomaten Frank-
reichs, lange gesandter bei Karl V, der reformation nicht feindlich ge-
sinnt, + 2 December 1560) und Imbert de la Platitre, "herr von Bour-
dillon, giengen damals als französische gesandte zum reichstag nach
Augsburg.
1559 189
Dominatio tua meminerit mei; non dico amplius. Nunquam
potui intelligere, quoquam revera profectus esset illustrissimus dux
vester. Cum essem Etinge, audivi pro certo, eum fuisse Bade, sed
ubicumque fuerit, rogabo Dominum pro sua excellentia.
Non est opus, domine Paule, ut vobis cogar amplius persua-
dere et commendare hanc causam, quam in manibus vestris collo-
cavi, quandoquidem mili videtur, quod vos, qui desernistis bona et
commoda hujus mundi, ut pro virili augeretis gloriam Christi et
sus ecclesie, nou possetis optare pulchriorem occasionem intrandi
in apertum campum et explicandi vexilla contra Antichristum suas-
que practicas, eo potissilnum tempore, quo ipse sperabat, auxilio
suorum confederatorum posse debellare illustrissimos principes Ger-
manie.
Sed laudandus Deus, qui suas consolatus est magnopere ista
Anglix mutatione, qua ostendit viam principibus protestantibus, qua
possint se munire contra suos adversarios.
Quod ad me attinet, vobis affirmo, domine Paule: quod si re-
gina Elisabeth non fiet cum suo regno ex toto christiana et con-
foederata protestantium, non potero culpam conferre nisi in principes
et status Germani®, qui recusaverint suscipere oblationem, quam
Deus illis fecit.
Sed mibi videtur, quod aliquis mihi posset illud objicere, sus
Minervam docet. Ignoscat mihi dominatio vestra, quia rapior zelo,
sed non humano; credatis mihi.
Supplico tue dominationi, ut si voluerit seribere vel mittere
in Angliam, digneris non modo significare , quid successum fuerit,
postquam rem totam detuleris ad illustrissimum ducem vestrum, sed
seribere etiam aliquas instructiones, quibus nostri possint se guber-
mare in confederatione ista promovenda, qua in re vester princeps
plurimum potest efficere; quia non satis est velle, sed oportet scire,
quomodo agendum et exsequendum sit.
Quamquam ego nihil dubitem, quiu ista practica sit successura,
tamen nounihil timeo, ne ista legatio Gallicana, que ad comitia
Augustana mittitur, sit nobis aliquo impedimento.
Quare volui monuisse, ut ab ea caveatur. Pergite feliciter in
opere cepto ad gloriam Dei et sur ecclesie, ad honorem et con-
solationem vestrarum dominationum et amicorum vestrorum. Ro-
gabo Dominum, nt vos confirmet et corroboret in hac causa impor-
190 1559
tantissima. Spero autem, quod non deerit sus cause et sibi,
Osculor valde humiliter manus vestre dominationis reveren-
dissima.
Argentine die XXIIII Januarii 1559.
Dominationis vestre reverendissime deditissimus amicus et ser-
vitor in Christo
Henricus Chillegrevus.
Postseriptum.
Revera non fuit possibile, quod potuerim redire per istam viam
et valde laboravi, ut possem per istam redire. Sed ratio meorum
negotiorum non est passa, ut potuerim. Quum confidam in vestra
dominatione, nihil sum sollicitus, Audistis a me voluntatem nostrorum.
Quare remitto et colloco totum negotium in vestris manibus.
Confidimus vobis. Utinam veniretis in tempore, quo possemus una
esse Antverpie! Scitis, ad quam domum Antverpie debeatis acce-
dere, aut nos aut alium, quem mitteretis. Obsecro! Facite meas
humiles eommendationes illustrissimo domino duci, cui dicatis, quam
molestum mihi fuerit, quod non potuerim illi coram facere reve-
rentiam.
Bene valete. Sitis constans et diligens in hoc maximi momenti
negotio.
Dominationis vestre reverendissime amantissimus
Henricus Chillegrevus.
73 b.
Verger an die künigin Elisabeth von England.
Stuttgart 30 Januar 1559.
Ohne unterschrift.
"Wegen des bündnisses zwischen den protestantischen fürsten Deutsch-
lands und Elisabeth.
Abgeschrieben aus schweiz. museum 1788, 483 f£,, da das original im
k. archiv in Stuttgart nicht mehr aufzufinden war.
Serenissima Regina!
Cum fuerit apud me dominus Heinricus Chillegrevus, ego, quid-
quid ab eo intellexi, illustrissimo principi meo statim litteris (erat
enim a ducatu suo absens) communicavi. Deinde hodie primum
licuit facie ad faciem omnia cum ipsius celsitudine conferre.
1559 191
Quare visum est mibi, meum nepotem statim mittere, ut ea,
qui mihi videntur digna, qus Vestre Majestati nuntiarentur, ad-
ferret.
Quacunque in re illustrissimus princeps meus poterit Majestati
Vestre suoque regho commodo et honori esse ad propagandam glo-
riam et honorem Dei, possum affirmare, quia sensum ejus novi, suam
celsitudinem non defuturam. Christianus sum, neque affirmarem,
quod non esset mihi compertissimum. Nunc ait, quod ad confoede-
rationem in causa religionis faciendam attinet, oportere rem tantam
ad reliquos principes protestantes deferre; solum aut cum uno atque
altero principe nihil posse. Quare se dedisse in mandatis suis le-
gatis, quos ad comitia Augustana misit, ut cum aliis principibus ea
de re agerent, dum ipse postea supervenerit.
Deinde mihi dixit, se sperare, quod illustrissimi principes et
status Germanie, qui evangelio nomen dederunt, non sint recusaturi
(quantum ipse existimat), quin velint suo consilio suaque opera in
causa religionis promovenda Majestatem Vestram serio juvare. De
hoc, inquam, non dubitat, sed vix putat, posse fieri, ut talis con-
federatio ineatur, qualis solet fieri in tuendis rebus profanis, de-
fensiva scilicet atque etiam offensiva.
Deinde ait illustrissimus dominus princeps meus, sibi consultum
videri, ut Majestas Vestra mittat suos ad comitia legatos, qui illic
de his gravissimis rebus cum principibus, qui adfuturi sunt, dextere
acturi sunt. | |
Postremo mihi dixit, se audivisse, tum Cesarem, tum Hispania-
rum regem satis claris verbis dixisse, si Vestra Majestas nollet am-
plecti papisticam, (quam ipsi catholicam religionem nominant,) se
magis posse pati, si in regno Majestatis Vestre recepta fuerit doc-
trina in Augustana confessione contenta. Magnum verbum et bene
expendeudum.
Hac mihi illustrissimus meus princeps clementer atque confi-
denter dixit, et cum scio, posse eum pati, ut à me pro gloria Dei
scribantur, scribenda nunc putavi.
Nunc aliquid de meo reverenter dicam.
Serenissima Regina!
Quum de tuenda religione agatur, non putarim, opus esse alia
amicitia aut confcderatione, quam ea, quam illustrissimus princeps
meus laudat, nempe ut hinc promittatur consilium atque opera. Hoc
192 1559
satis puto in tali causa. Alia confoederationis forma, offensiva sci-
licet et defensiva, prieterquam difficulter hinc obtineretur et forte
non obtineretur, maximas secum traheret suspiciones et forsan ali-
quando incommoda.
Quare reverenter dico, satis futurum, si Majestas Vestra con-
tenta faerit ea, quz promittatur, consilium et opera.
Deinde addo, me in animo habuisse, postam conscendere et
quod nune scripsi, egomet ad Majestatem Vestram adferre, sed se-
quutum consilium illustrissimi domini principis mei, domi mansisse
et constituisse, nepotem meum Ludovicum Vergerium, przwsentium
exlhibitorem mittere. Sed ubi primum Vestra Majestas dignata fuerit,
mihi significare, se non zegre laturam, ut egomet accedam, ego nullis
laboribus (licet senex sum) parcam et libentissime veniam.
Cum Deus in manu Vestra tale et tantum regnum collocavit,
eum dies noctesque rogo, ut talem spiritum talemque sapientiam
Majestati Vestri inspiret, qua gloria ejus promoveatur.
Commendo me reverendissime.
Stuttgardie die XXX Januarii 1559.
73 e.
Wilhelm Cecil an Verger.
Westmünster 2 Mürz 1559.
Antwort auf n. 73b. wegen des genannten bündnisses.
Abgeschrieben aus schweiz. museum 1788, 488, da das original im
k. archiv in Stuttgart nicht mehr vorlag.
Reverendo et preclaro viro d. Petro Paulo Vergerio amico
prieclaro !
Quod ex Kylligrevo nostro accepisti, id te dicis in litteris tuis,
datis tricesimo Januarii, illustrissimo principi domino tuo universum
communicavisse. Atque studium hoc tnum voluntatemque a sere-
nissima regina nostra, scito, magnopere sane laudari.
Quum serenissimus princeps tuus, quacunque in re excellen-
tissime regine nostre aut ejus regno ulli vel commodo vel honori
esse possit in propaganda gloria et honore Dei, non videatur defu-
turus, illa sane hanc ejus et pietatem in Deum vehementer laudat,
et voluntatem erga majestatem suam cum summis etiam gratiis ma-
xime complectitur; quarum te quoque ejus nomine nuntium esse
1559 193
rogat, quod ita existimet, confeederationem in causa religionis facien-
dam (quoniam res sit magni momenti) ad reliquos principes pro-
testantes oportere deferri, et propterea oratoribus suis, quos ad
Augustana comitia legavit, in mandatis dederit, ut hanc causam
agerent cum reliquis principibus.
Vix tamen putet, posse fieri, ut talis confoederatio ineatur,
qualis solet fieri in rebus profanis, defensiva scilicet atque etiam
offensiva.
Hanc illa singularem animi propensionem, quam illustrissimus
princeps vester erga majestatem illius ostendit, :equissime inter-
pretatur. Hoc tamen tibi a me voluit significari: Majestati illius
nunquam in animo fuisse, principem tuum ad eam causam isto al-
licere modo, ut hanc rem ab illo postulare, utcunque tamen petita
sit, aut a voluntate quadam vestra erga principem vestrum aut a
studio aliquo in vos quorundam nostrorum profectam esse, inter-
pretari. Etenim cum nulli suorum majestas illius mandaverit, ut
hanc rem sic exponerent, audierit tamen ex tuis et rationibus qui-
busdam et prioribus etiam litteris, valde te scire velle, quomodo
legatio a principibus protestantibus, si que forte mitteretur, qua
ad promovendum evangelium iucitaretur, majestati sue probari posset,
cupere etiam, te inter ceteros oratorem ad nos venire.
Consiliariis tum quibusdam illius, qui hoc negotium cum illius
majestate eo tempore tractarunt (quibus ego tum intereram), quam
libenter horum principum studia et voluntates complecteretur, aperte
ostendit.
Et tamen anteaquam ad ea quid certo statueret, responderi
voluit, et principes ipsos, qui legatos mitterent et quot numero
essent, et ipsa legatio, quid sequi aut quo spectare posset, scire
valde cupiebat. .
Quarum rerum quum esset illius majestas facta certior, mature
tum respondere velle, perspicue nobis significabat. Prster heec nihil
certe majestas illius in hac causa respondit.
Et tamen, quum hs&c res aliquanto longius progressa sit, sicut
ex litteris tuis, jam postremo per nepotem tuum hnc missis, mani-
feste intelligi potest, voluit majestas sua, ut ejus nomine tibi signi-
ficarem, singulari cuidam desiderio vestro illustrandi evangelium
servatoris nostri Jesu Christi omnino se hoc tribuere, cui tantopere
Verger 13
194 1559
se debere agnoscit, nt speret, etiam fore per ejus gratiam, ut animo
in en re neque tardo neque vecordi reperiatur.
Id quod vobis etiam et vestro principi valde utile, persuaderi.
Quod attinet ad eorum consilium, qui confessionem Augustanam
et recipi a nobis et probari eupiunt, hoc serenissima majestas sua
voluit me tibi testificari, non cogitare, se discedere ab illa christiana-
rum ecclesiarum mutua consensione, ad quam Augustana illa con-
fessio proxime videtur accedere.
Heec sunt, quee majestas ejus ad tuis litteris respondendum me
tibi voluit siguificare.
Ego vero ipse (ut plane dieam, quod sentio) quum nihil in his
laboribus meis magis sequar, nec ullam mili operz mes jueundiorem
mercedem aut pollicear aut sperem, quam frui et gaudere hae ec-
clesia Christi purgata denuo et pristino nitori restituto, claris verbis
tibi affirmo, me quamvis eruditione et seientia vel exigua vel nulla
certe sim, labore tamen et diligentia optimo enique operario in hac
vinea Domini nihilo fore inferiorem.
Eeelesiam Christi, quee apud nos est, nunc rursus ab summis et
miserandis afflictionibus incredibili Dei beniguitate respirantem tuis
et euris et orationibus unice commendo; eni juvandze nullam oeen-
sionem pretermittes, qua. adversarii intelligere possint, illustrissimos
principes vestros evangelii fcederis eandem hujus nostrie rationem
curamque gerere, quam ipsorum proprie ecelesie essent habituri,
in eaque tuenda non minorem ipsos strenuitatem ostendere, quam
adversarii ad defendendam suam andaciam adferunt.
Optime vale.
Ex aula regía Westmonasterii 2 Martii 1559.
Guilielmus Cecilius.
73d.
Anton Cook an Verger.
London 5 März 1559.
Über die religiösen wirren in England.
Abgeschrieben aus dem schweiz. museum 1788, 491, da das original
im k. archiv in Stuttgart nicht mehr vorlag.
De rebus nostris, quo in loco sint, ex litteris domini Cecilii
secretarii, quas nepoti tuo tradidit, intelliges. Promovemur lento
1559 195
nimis gradu, me judice, neque tamen mirer nostram cunctationem,
quum et domestici non desint. qui opus Domini impediant, et ex-
terni multi sint potentes, qui ab incepto deterrere conantur, pauci
vel nulli potius, qui ad strenuam rem gerendam hortantur et insti-
gent. Quis rerum exitus futurus sit, in tanta negligentia tam bons
occasionis timere licet, ominari non libet.
Optarim regin® nostr? mentem tam solide divino niti presidio,
ut homines neque tardos operantes (timeat) nec precedentibus in-
stare sollieita sit. Dominus noster Jesus Christus ecclesiam suam
liberet et conservet! qui quum sit sapientia Patris ac potentia, solus
et novit et potest hostes suos profligare.
Bene vale et antichristi tyraunidi perge resistere.
Datum Londini 5 Martii 1559.
Tuus in Domino frater amantissimus Antonius Cookus.
74.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 6 März 1559.
Überschickt briefe, meldet dass die Züricher über seine bemühungen
wegen der annahme der Augustana in England sehr erzürnt seien;
bittet für einen gefangenen buchdrucker in Augsburg; berichtet über
einen in Tübingen erstochenen Polen Saletzkhi und die versuche du
Bellays, ihn zum papstthum zurückzubringen.
Herzog Christophs antwort n. 75.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Ad litteras Vestr® lllustiíssime Uelsitudinis diei 25 Februarii,
quas reverenter accepi, nullo responso opus est. Exspectabo, ut
Clementia Vestra mandet mibi de jugero provideri pro commodo
reipublice; jam habeo, quod plantem.
Nicolaus a Warendorf !, serenissimi Bohemi® regis in comitiis
legatus, misit ad me has, quas mitto litteras, Vestre Celsitudinis
nomini inscriptas, quas ait a Pfhausero * ad se missas. Suspicor
eas, qu& sunt incluse, ad me pertinere, sed cum non licuerit mihi
1 Nikolaus Warnsdorlt war Maxinilians gesandter auf dem reichs-
tag in Augsburg. S. Lebret IX, 154.
2 Vgl. n. 61a.
13*
196 1559
experiri, ut viderem, num ad me pertineant, mitto integras, sperans,
fore ut Celsitudo Vestra jubeat ad me mitti, si viderit ad me per-
tinere. °
Audio pro certo, Galliarum regis legatum, qui Auguste est,
dixisse, quod regina Anglis velit suscipere confessionem Augustanam,
Idemque scio, scripsisse ex Anglia ad Tigurinos quendam et graviter
conquestum esse de me!, quasi ego sim, qui reginam ea de re sol-
lieitaverim; ita in summa, ut Tigurini mili valde sint irati et ma-
chinentur, nescio quid contra me.
Certiora sciemus a nepote, quem in horas (ut scripsi aliis lit-
teris) exspecto *, statimque cum eo veniam ad Celsitudinem Vestram.
Monueram meis litteris pastores Augustanos, ne remisse agerent,
sed mascule, ut solidos Christianos decet, quare ex amicorum litteris
intellexi, eos viriliter certe agere et constituisse ad me mittere
concionem in latinum versam, quam Mechardi ® filius, qui diaconus
est, habuit de exsequiis et de purgatorio.
Cogor impulsu amicorum, quos Auguste habeo, commendare
Vestre Illustrissimze Celsitudini causam non satis mihi perspectam.
Scribunt, quendam typographum* in carcerem illic fuisse conjectum,
quia aliquid excuderit sibi a nescio quo datum, ignorans quid id
sit; suspicantur, esse aliquid, quod ad Celsitudinem Vestram perti-
neat, (ita ad me scribunt) orantque supplices per Christum, ut ea
pro sua magna clementia velit ignoscere et mandare suis legatis, ut
dicant, quod, quantum ad Vestram Celsitudinem attinet, ea non vult.
vindietam in persona iliius pauperis, qui per ignorantiam peccavit;
clementia est non modo heroica virtus, sed cumprimis christiana.
De Polono studioso miserabiliter "interfecto ® nihil scribo, cum
sciam ab aliis abunde scriptum; reliqui Poloni erant valde perterre-
facti, sed spero, me eos sustentasse et consolatum fuisse.
Cardinalis Bellaius* usque eo dementis pervenit, ut non pu-
H
1 Vgl n. 73a, über die sache selbst n. 78b und c.
2 Vgl. n. 73b und c.
3 unbekannt.
4 Vgl. n. 75.
5 Der Pole hieß Michael Saletzki. Vgl. n. 77.
6 Wahrscheinlich Jean du Bellay, geb. 1492, bischof von Bayonne,
seit 1532 erzbischof von Paris, bei vielen wichtigen staatsgeschüften
verwendet, vereinigte noch mehrere andere kirchliche würden. 1585
1559 197
duerit eum, me litteris hortari, ut velim pati, quo me reconciliet
tandem suo Pape. Deus illum cum suo cardinalium collegio cum-
que suo antichristo perdat, amen amen, et vivat Christus!
Commendo me reverenter Vestre Illustrissime? Celsitudini, quam
Deus optimus maximus nobis conservet.
Tubinge die 6 Martii 1559.
. Illustrissime? Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
148.
Neuigkeiten aus Italien.
Über die ungnade der neffen Pauls IV und die verfolgung des
evangeliums in Rom.
Papa machinatur nescio quid contra serenissimum Bohemie re-
gem, cogitat eum excommunicare tanquam Lutheranum.
Cum Papa tres nepotes habeat, quorum unum cardinalem, alium
ducem, alium marchionem crearat cumque uteretur horum potissi-
mum opera in gubernando toto papatu, nuper sua sanctitas (ut
ajunt) removit omnes tres ab omni administratione jussitque, ut in
spatio tridui discedant ab urbe!; causa est propter nefarias libi-
dines, propter expilationes atque rapinas.
Cardinalis Moronus ® dicitur degradatus, et in quandam civi-
tatem deportatus seu relegatus, prestita fidejussione, quod inde non
sit abiturus.
Plurimi sunt Rom& in carcerem propter evangelium conjecti
pluresque Romse, quam in alia urbe Italis. -
Totus est in hoc Papa, ut cursum evangelii cohibeat: nam et
*
cardinal. 1551 legte 'er seine pariser stelle nieder zu gunsten seines
verwandten Eustachius du Bellay und gieng nach Rom, wo er 1560
starb. S. br. n. 75.
1 Paul IV Caraffa hatte seine 8 neffen, den einen Carl zum car-
dinal, den andern zum herzog von Palliano, den jüngsten zum mar-
chesen von Montebello ernannt; als er ihre ausschweifungen und ver-
brechen erfuhr, nahm er ihnen in einem consistorium 27 Januar 1559
ihre würden ab und verwies sie in entfernte ortschaften. Vgl. Ranke,
völker und fürsten u. s. w. II, 304.
2 Vgl. n. 20.
198 1859
Jibros quotidie damnat et quacunque ratione potest, cavet, ne ulli
libri contra suam doctrinam in Italiam inferantur.
Domini Veneti adornant classem maritimam, quod est certissi-
mum signum, quod sciant, Turcam magnos apparatus facere.
' 75.
Herzog Christoph an Verger.
Nürtingen 7 Mürz 1559.
Antwort auf n. 74.
Christophorus Dei gratia Dux Wirttempergensis et Theki etc.
Reverende et uobis dilecte! |
Accepimus litteras tuas, in quibus imprimis tibi provideri cupis
agrum, cui pro reipublice commodo, qus habes semina, mandare
possis. Curavimus igitur per has litteras tuis inclusas, ut certus
quidam locus plantationi accoınodus ab ecclesiastico nostro ad-
ministratore tibi demonstretur, ad quem dictas litteras quam pri-
mum mittere poteris.
Littere a Pfhausero nobis inscript:$ ad nos tantum pertinent,
nulle vero, que ad te spectant, his vel adjunctze vel incluses sunt.
Utinam porro quod de regina Anglie ad nos scribis, non aliter
se haberet, ac pre ceteris omnibus solam, quam vocant, Augustanum
confessionem , in suo regno propagari curaret! Sed exspectandus
est nepos. |
. Quod ad typographum Auguste in carcerem. conjectum attinet,
audimus propter excusos quosdam libellos anabaptisticos, Schwenck-
feldianos atque Zwinglianos cum suo collega in vinculis «detineri,
autorem vero libelli anabaptistam auffugisse; quod ad nos spectat,
nobis cum eo quidquam negotii est, aut contra nos ab eo aliquod
delictum nescimus, ut verisimile plane sit, eos qui suo nomine ad
te ejusmodi, qua scribis, detulerunt, suse secte quoque assertores
et asseclas esse.
Denique cardinalem Dellaium, de quo postremo mentionem fa-
cis, hominem prorsus &9sor. impium, inconstantem atque mendacem
agnoscimus, a quo merito omnes boni et pii sibi summopere cavere
debeant, hzc breviter litteris tuis respondere voluimus; vale. Date
Nürtinge 7 Martii anno 1559.
1559 199
16.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 15 März 1559.
Berichtet über den preußischen gesandten, der zu ihm gekommen,
über herzog Albrechts wunsch, er solle gegen Hosius schreiben, das
lange ausbleiben seines neffen Ludwig.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissimne !
Cum illustrissimi domini ducis Prussie ad me venisset nun-
tius !, qui apud Celsitudinem Vestram fuit. suscepi eum et detinui,
quam diu pararem responsum ad litteras valde prolixas suse illu-
strissimie dominationis. Cum vero dimitterem, narravit mihi, se ob que-
dam infortunia fuisse in via multo plus quam debuisset, ut metuat,
in summa, ne viaticum sibi a principe datum sufficiat, dum possit
in Prussiam usque redire. Oravit me, ut hoc scriberem; scribo re-
verenter.
Illustrissimus ille dux videtur esse pio et forti animo; scribit
se fuisse excitatum ab »gritudine, ut paret se atque componat ad
mortem, quodque eam intrepide exspectet atque optet.
Urget me valde, ut contra Osium* scribam; ait enim, papistas
*
1 Wahrscheinlich Ahasverus Brandt, der gesandte, von welchem
Verger in seinem brief vom 13 August 1559 an Albrecht von Preußen
redet. S. Sixt S. 536.
2 Stanislaus Hosius, geb. Krakau 5 Mai 1504, studierte rechtswissen-
schaft, wurde auf seinen reisen in Italien unter anderen auch mit Pole
bekannt, trat dann, in seine heimath zurückgekehrt. in den geistlichen
stand über und wurde einer der ersten würdentrüger der katholischen
kirche in Polen. In allen seinen stellen, als bischof von Culm, Erme-
land, nuntius in Wien (1559), cardinal (1561), voreitzender des Triden-
tinums war sein hauptbestreben darauf gerichtet, die katholische kirche
in Polen zu stärken; mit seltener energie und mit sichtbarem erfolge
setzte er dies fort bis zu seinem tode (f Rom 15 August 1579), darum
gründete er 1565 ein jesuitenkollegium in Braunsberg und leitete von
Rom aus, wohin er sich 1569 begab, «die kirchlichen angelegenheiten
seines vaterlandes. Sein wahlspruch war non stylo, sed sceptro ma-
gistratuum coürcendos esse hereticos. Als Soto, 3. br. n. 32, gegen die
württenibergische coufession schrieb und Lipomani auf dem reichstag
in Warschan die disputation mit Verger nicht aunahm, fühlte sich
Hosius gedrungen, auch litterarisch gegen Brenz nufzutreten und schrieb:
Confutatio prologomenon Brentii; herbet 1557 wurde das buch als ma-
200 1859
in illis finibus exsultare et triumphare pro illius sycophante libro.
Non ante pascha habiturus sum hic prelum venum; fiat voluntas
Domini.
Summe miror, cur tam diu remoretur meus nepos; magna causa
sit oportet; scio enim illum esse prudentem, alias fuisse in Anglia,
bonos pr&terea habere amicos, qui illum juvent. Celebratur nunc
parlamentum illic; forsan inde exspectat aliquid, jussu regine. Non
dubito, quin statim sit affuturus, veniamque cum eo recta ad Ther-
mas !.
Cum in dialogis quadaın addiderim, habeo in animo ire Stut-
gardiam, ut cum d. Brentio conferam. Commendo me reverenter
Vestre Illustrissim® Celsitudini. Gratia et pax domini nostri Jesu
Christi cum ca. Amen.
Tubinge XV Martii 1559.
lüustrissimse Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
TT.
Herzog Christoph an die 4 rüthe.
Wildbad 26 März 1559.
Die bücher des in Tübingen ermordeten Polen Michael Saletzky
seien in beschlag zu nehmen.
Cristoph etc.
Unsern gruess zuvor. Lieben getreuwenn!
Auf gestern ist Vergerius alher zu unns komen und beigethon
buechlein (welches hinder dem Polackhen Michael Saletzkhi *, so
neuwlich zu Tübingen erstochen, gefunden worden ist) uberanntwort
und dabei weitter vermeldet, das ein Polackh mit namen Thomas
Droievius (der auch noch ain bruder zu Tübingen studieren hab)
nuscript dem könig von Polen überschickt und erst 1558 gedruckt.
Verger schrieb dagegen: Dialogi quatuor de libro, quem Hosius contra
Brentium et Vergerium edidit. S8. Serap. s. 90. n. 98. S. Eichhorn,
der ermlündische bischof nnd cardinal St. Hosius. Mainz 1854. I, 290
und passim.
1 Ludwig Verger kam anfangs April aus England zurück und
überbrachte die briefe n. 78c und d.
29 S. n. 74,
1559 | 301
zu ime komen unnd solches ime uberanntwort auch angezeigt, das
gemelter Polackh vor wenig tagen seines entleibens zu ime und
anndern Polacken, so noch zu Tübingen studieren, gesagt, das were
der recht grund und die warheit des ewanngelii, unnd was ad mar-
gines verzeichnet, das were sein hanndtschrifft, deßgleichen was
unnderstrichen, das hette er mit seiner hanndt auch gethan und
darauff begert, ine zu berichten, ob es jusst und sinsserus auch
der rechten wabrheit gemeß were, oder nit. So seie auch der Po-
lackh willens gewesen, sollichen verfierischen irrthumb unnd greuwel
in truckh zu geben und außgeen zu lassen,’ aber es hetts khein
truckher thon noch annemen wellen. Er hab auch innerhalb 10
tagen nach seiner entleibung zu Tübingen hinweg in Polen zu sei-
nem vettern (der des kunigs schatzmeister seie) ziehen unnd alda
unndersteen wellen, diese verfierischen irrthumb in dem kunigreich
allenthalben zu publicieren und außzubraitten.
Wiewol nun seine hinderlassne buecher durch die universitet
zu Tübingen inventiert, so seien doch zweiffells one solche buecher
in der eil nit nottürfftiglich besichtigt worden, unnd wie gedachter
Vergerius uus bericht, so vermainen sie, die Polacken, selbst es
werden zuversichtlich und one allen zweiffel von solcher schwermerei
mer schrifften under solchen buechern vorhannden sein.
Darumb so ist unnser gnediger bevelch, ir wellendt allsobald
gedachter unser universitet solches zuschreiben unnd inen auferlegen,
das sie onnverzogenlich d. Dietriechen Schnepffen ' und Jacob Peur-
lin * neben sonst einem vom senatu schole verordnen, die da nit
allein ermelte buecher, sonnder auch alle seine schreiben und
episteln, so ime, dem entleibten, hin und wieder zugeschrieben wor-
den sein möchten, mit vleiß durchsehen unnd ubergeen, auch was
sie allso (es sei wenig oder vil) von diser greuwlichen gotzleste-
rung und schwermerei finden werden, das sie unns dasselbig den
nechsten wol verwartter zu aigen hanuden zuschicken wellen.
Unnd nachdem sich solche schwermerei ie lenger ie mer und
sonnderlich zu Tübingen bei den frembden studiosis einreissen will,
so wellennt erwegen, ob nit angeregte Polacken, sonnderlich aber
ir preceptor unnd di eltesten unter inen deshalber sollten zu exami-
*
] 8. n.
' 9 &. n. 49.
209 1559
nieren sein, auch wie und durch was mittel und weg angeregter
schwermerei bei zeitten gesteuert unnd dieselbige undergetruckht
werden möcht. Waß nun allso euer bedenken hierauf sein wurdt,
das wcllendt und oneverzogenlich zusenden, verlassen wir unß gne-
diglich. |
Datum Wildtbad den 26 Martii anno 59.
Cedula.
Unnd nachdem Vergerius unnf solches alles angezeigt, auch
ime die Polacken bekannt seien. so hetten wir darfür, er sollte
neben den beeden gemelteu theologen von der universitet wegen
zusolcher besichtigung der buecher zu verorduen sein, wo nun euch
solliches fur gut ansechte, so wellendt inen von der universitet
zuschreiben, das es allso geschehe, verlassen wir un&. Actum ut in
litteris.
Altera Cedula.
Es hatt unß auch ermelter Vergeriuß bericht, wiewol die bue-
cher, wie gemelt, von der universitet inventiert worden seien, so
sollen doch gedachte Polacken den schlüssel zu der cammer oder
zimmer, darinnen sie steend, haben, auch der enden auß- und ein-
geen, welches ir der universitet auch zuschreiben sollen, solches
allsobald abzuschaffen. Verlassen wir unß. Actum ut in litteris.
18.
Herzog Christoph an die 4 räthe.
Wildbad 3 April 1559.
Gibt ibnen briefe aus England an Verger zur erwügung.
Christoph etc.
Lieben getrewen!
Was der kunigin von Engellandt. cantzler! insonderheit an Ver-
gerium, deßgleichen irer kuniglichen wirde sekretarius, an ine aucli ge-
schrieben, das werden ir hiebei underschiedlich zu verleßen finden,
Dieweil dann eben ain lanndtag und die lanndtstend des kunig-
reichs beisamen gewesen, alls des Vergerii nechst schreiben hinein-
komen, so ist sollich schreiben von der kunigin ermelten stenden
zu erwegen uberantwort worden und darauff die anntwort von dem
*
1 S. br. n. 73c. d.
1559 203
secretario aus bevelch der kunigin und der landtstend ime, Vergerio,
wider zugeschrieben worden.
Demnach so ist unnser gnediger bevelh, ir wellendt (neben dem
brobst h. Johan Brentio) erwegen und bedenncken, was ime Ver-
gerio hinwider darauff zu schreiben, zu rathen sein möcht, und
euch mit solchem ewerm bedencken bit zu unser ankunfft dermassen
verfasst machen, das ir unß auf nechstkünftigen montag gewiß-
lich derwegen relation thun kennden. verlassen wir unnß gnediglich.
Datum Wildtbad den 3 Appril anno 59.
19.
Verger an herzog Christoph.
Lauingen 20 April 1559.
Über seine Zusammenkunft mit Marillae und dem englischen ge-
sandten Mundt.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissinie !
Venit reverendissimus dominus archiepiscopus Viennensis ! (ut
condixerat) Laoingam et fere per iutegrum diem contulimus de statu
religionis, qux diligenter scribam, si forte Vestre Celsitudini vide-
bitur, non esse mihi Augustam accedendum. Hoc nunc scribendum
putavi, hunc non esse Bajonensem episcopum * aut Fraxineum, sed
summu gravitate, magnoque zelo in nostras ecclesias tantaque rerum
nostrarum cognitione atque experientia, ut vix putem, esse in Galliis
sui similem. Scio quod non decipior; qua vero contulerimus, Vestra
Celsitudo brevi a me intelliget aut litteris aut coram, ut dixi.
Secretarius regine Anglie ? hodie promisit meo nepoti, se huc
venturum; exspectabo atque cum eo quoque conferam. Sed audio,
ilum nullum habere mandatum de rebus, «quz ad religionem atti-
nent. Polonicus etiam nuntius mecum est, de quo habeo quod scribam,
1 Marillac, s. br. n. 73a. 80. 92.
2 S. br. n. 4, wo ein ganz anderes urtheil über diesen mann
steht. —
3 D. Christoph Mundt. von Elisabeth als gesandter zum reichstag
nach Augsburg geschickt; vgl. br. n. 78. 30. 81. Seinen bericht über
diese zusammenkunft s. Calend. of State Papers. Foreign 1558 bis 59,
s. 225.
204 1559
verum ipsemet feret litteras crastina die, Commendo me Vestre
lllustrissime Dominationi reverenter. Laoinge die XX. Aprilis 1559.
lllustrissimse Celsitudinis Vestre observantissimus
. Vergerius.
80.
Verger an herzog Christoph.
Lauingen 21 April 1559,
Über seine unterredung mit dem englischen gesandten.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Fuit mecum is, qui pro serenissima Anglie regina negotia agit
per Germaniam, Christophorus scilicet Montius '; contulimus de An-
glia multa, et in summa video, illum nihil seire de negotio, de quo
ad me Cecilius secretarius seripsit *. Atque utinam non fuissem
cunctatus tamdiu, sed ante aliquot dies misissem in Angliam litteras
et recessum et confessiones; sed mitto nunc saltem ad Celsitudinem
Vestram, quae curet per postas Antverpiam deferri; si magistro
postie, qui Auguste est, sub autoritate Vestri nominis, traditus fuerit
fascis, nullum puto esse periculum, ut intereipiatur. Si loco latine
inscriptionis videretur germanica reponenda, agat Vestra Celsitudo,
ut lubet. Discedo hodie ex Laoinga, Tubingam rediens; causam
Anglieam Vestre pietati commendo ex animo. Quidam que omnino
oportet Celsitudinem Vestram scire de colloquio meo cum legato Gallico®,
scribam e Tubinga; hic non possum, eum multa sint, sed mittam
statim. Hoe commodi videor mihi ex colloquio istius Montii asse-
cutus, quod suis litteris hortabitur reginam, ne alteri quam Au-
gustan: confessioni adhsreat, quod alias fortassis non fecisset.
Commendo 1e reverenter Celsitudini Vestre. Laoinge die XXI
Aprilis 1559.
lllustrissime Dominationis
servitor Vergerius.
1 Vgl. n. 79.
2 Vgl. n. 78.
3 Vgl. n. 79. N. 81 Vergers bericht.
1559 205
8l.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 25 April 1559.
Berichtet seine verhandlungen mit Marillac, die sich besonders auf
die aussichten des protestantismus in Frankreich bezogen; ebenso dass
er vertraulich mit dem gesandten über die schuld Frankreichs an
Württemberg gesprochen, ferner dass viele Italiäner von Genf nach
Württemberg einwandern und die augsburgische confession annehmen
wollen.
Die antwort herzog Christophs s. n. 82.
Illustrissime Priuceps et Domine Domine Clementissime !
Accepi hodie Vestre Celsitudinis litteras, quibus mandat, ut
que negotia cum d. legato Gallico tractaverim !, debeam illico
significare. Qus, cum mihi minime contemnenda videantur, eram
mea sponte cras per peculiarem nuntium significaturus; sed cum
advenerit tabellarius, per eundem rescribo. In summa, cum legatus
sit vere pius, sit prudens, et ex secreto regis consilio, petivit me-
cum conferre ob gravissimam et sanctissimam causam, nempe, ut
intelligeret, qua ratione possint nostris ecclesiis favere nonnulli pii,
qui apud suum regem * in magna existimatione degunt. Ecquid
potest esse optatius? sunt enim illic non pauci neque parve autori-
tatis, qui promotum cupiunt renascens Christi evangelium, et hi cu-
piunt se (quantum possunt) objicere papistarum conatibus, habita
nobiscum prudenti intelligentia. Sic res est; Vestra Celsitudo non
dubitet, sed cuin paucissimis dignetur communicare. Quo circa cum
a me petiisset, quid nam hoc tempore meo judicio facere deberent
pro commodo nostrarum ecclesiarum, ipsi pii, qui sunt apud regem
in existimatione, respondi ex improviso. Cum in pace nuper facta*
*
1 Vgl. n. 79. 80.
2 Heinrich II, könig seit 1547, + 10 Juli 1559; unter den vor-
nehmen, welche den protestantiemus besonders begünstigten, waren die
Chatillons, Coligny mit seinem bruder Andelot, sowie der Prinz von
Condé die bedeutendsten, damals schien auch Anton von Bourbon sich
der reformation zuzuneigen.
3 Der frieden von Cateau-Cambrésis, 8 April 1559; weit mehr als
von diesem artikel sprach man von einer geheimen vereinigung Frank-
reichs und Spaniens zur unterdrückung des protestantismus.
206 1559
sit unus ex articulis, quod reges debeant procurare universale con-
eilium , nt ipsi pii omni studio laborent, ne sub pretextu concilii
universalis et non liberi neque christiani opprimatur veritas, in hoc
monui, nt, laborent atque nt interea perfieiant, ut rex aliquibus lit-
teris seriptis debeat nostras ecclesins consolari et profiteri, se nul-
lum aliud concilium proeuraturum neque in ullum consensurum, quod
non liberum atque christianum futurum sit. Tunc legatus respondit ;
Sine me facere, nam spero, te aliquid" hujusmodi propediem audi-
turum de talibus litteris priesertim, postea de re ipsa. Illustrissime
Princeps, ista est practica nullo modo contemnenda, imo alenda et
promovenda omni studio. Multä simul in hoc genere mecum con-
tulit de rege, de regina *, de delphino ?, de regina Scoti *, de sorore
regis*, leque aliis primoribus, aperuitque, quinam faveant revera
nostre eausze, et qui non, quantus sit in Gallia priesertim Parisiis
numerus eorum, qui bene sentiunt, et quam speret, non posse am-
plius retineri evangelinm, ne perrumpat atque vincat. Idem legatus
primo aspectu videtur junior, verum attigit. quadragesimum nonum
annum; valde est in legationibus exercitatus, est doctus latine et
griece neminemque habet ex suis familiaribus, qui non agnoscat
Jesum Christum. Collega autem ejus?, alioque bonus dominus, est
amarissimo in nostram religionem zelo et olfacio, datum esse opera
cardinalis Lotheringi *, veluti custodem archiepiscopi, eum suspica-
retur, eum esse ex nostris, Video, Celsitudinem Vestram scribere,
non esse tutum neque consultum, ut egomet Augustam munc acce-
dam propter metum pharis@orum. Non contendo, quandoquidem vi-
deo Vestra: sapientiie sie videri, manebo domi, sed meam sententiam
dicam, si potuissem Auguste nune esse (etiamsi debuissem me domi
continere, illud nihil moratus fuissem), profecto sperassem non exi-
guum fruetum. Cum enim iste videatur mihi confidere, plura adhuc
1 Katherina von Medici, die nach dem tode ihres gemahls während
der regierung ihrer 3 söhne den grösten einfluss anf die geschifte aus-
übte. S. n. 142. 176.
2 Franz Il, kónig 10 Juli 1559, $ > December 1560. 8. n. 106.
3 Maria Stuart, gemahlin von Franz Il.
4 Margaretha von Valois an den herzog Philibert von Savoyen
vermühli, S. n. 123.
5 Bourdillon.
6 Karl Guise, erzbischof von Rheims und cardinal von Lothringen,
grofer gegner der protestanten. S. m, 177.
1559 207
mihi aperuisset, facta inter nos majore familiaritate. Iterum atque
iterum et millies affirmo, eum bene velle nostris ecclesiis, et cupere
illis prodesse, et talem esse, qui possit prodesse. Supervenit etium aliud
negotium, propter quod mihi videbatur consultum, ut possem cito cum
Vestra Celsitudine conferre, atquc id est hujusmodi. Ea potest memi-
nisse, d. comitem Julium a Thiene! Italum, qui apud me erat proximo
superiori anno, dedisse confessionem suze fidei, quam Celsitudo Vestra
non improbavit. Cum ergo Genevam venisset, ubi fere quingenti exules
ex Italia degunt, nempe, ut filiam nuptui traderet et ipse uxorem
duceret, persuasit multis ex illis, nt Geneva discedentes peterent
sedem in ducatu Vestro. Quare imnulti et nobiles et divites me
orant, ut cum Celsitudine Vestra agam, «quo liceat illis sub illius
umbra et protectione vivere, quod ad magnam Christi gloriam ce-
deret; nam in articulo de coma Domini ajunt, se velle eam con-
fessionem sequi, quam in d. comite prsedicto Vestra Celsitudo pro-
bavit. Hoc inquam est negotium, de quo optassem coram conferre,
quod non potest moram pati ob certas causas, sed tamen, cum Vestre
Celsitudini non videatur neque consultum neque tutum, ut istuc
veniam, domi (ut dixi) me continebo. Mitto recessum, quem legatus
legit, non lectum prius, letatusque fuit, talem concordiam vidisse,
ut possit tum suo regi, tum aliis in Gallia testari, mitto etiam ca-
talogum eorum, qui consenserunt. Non dubito, quiu Celsitudo Vestra
a Montio*, secretario regine, acceperit fasciculum in Angliam mitten-
dum, dedi enim Laoinge die XXI hujus mensis. Commendo me
eidem Celsitudini Vestre reverenter oroque Dominum, ut in istis
tractationibus augeat illi spiritum sapientie et donum fidei. Amen.
Tubinge die XXV Aprilis MDLIX.
Celsitudinis Vestre servitor humillimus .
Vergerius.
Postscriptum.
Ego ex me legato dextere dixi, quod mirarer, regem suum
videri.non adeo magnam rationem habere Celsitudini Vestre, cum
illi denegarit solvere, quse debet*; ex me, inquam, dixi et dextere;
*
1 S. br. n. 36.
2 S. n. 79.
3 Die ansprüche herzog Christophs an die franzósische regierung
wegen früher geleisteter dienste und einer vorgestreckten geldsumme
208 ^o wo
miratus fuit legatus dixitque, se nullum verbum de ea re unquam
audivisse; postridie autem petivit a me, an de hoc deberet suo regi
quippiam referre; respondi, me scire, quod Celsitudo Vestra consti-
tuerit nolle amplius ea de re verbum facere, et quod magno redi-
meret, non petiisse; cum tale responsum retulerit, quale non exspec-
tasset, qua re nullo modo debere eum referre regi quasi, voluntate
Vestra ego ejus rei mentionem fecerim, sed si' voluerit referre, quod
à me, tanquam ex me, audierit talem historiam in familiari collo-
quio, agat de hoc ut velit, me non impedire: quia non est mibi sub
silentio concredita, et visus est mihi hoc negotium non parvi fecisse,
ut est profecto prudens, imo gratias egit, quod communicaverim.
Certo sciat Celsitudo Vestra, me clarissimis verbis dixisse, quod non
facerem mentionem nisi ex me, et addidisse, quod Celsitudo Vestra.
constituerit, non petere amplius, cum tale responsum retulerit, quale
non putasset; si forte peccassem in facienda hujus rei mentione,
Vestra Celsitudo mibi ignoscat, feci pro bono, nimirum, ut concor-
diam sererem, ut me decet. E
82.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 1 Mai 1559.
Antwort auf n. 81.
Reverende nobis dilecte!
Redditse nobis vestre, sunt littere, ex quibus summam tracta-
tionis vestre, quam eum legato Gallico habuistis, abunde satis cogno-
vimus.
.Cumque idem legatus hujus rei apud nos quoque mentionem
fecerit, longe aliter de eodem nobis persuademus et plane confidi-
mus, hune potissimum explorandi, quam animo ecclesiam Christi pro-
pagandi super negotio religionis vobiscum contulisse. Ea enim hujus
gentis astutia et dissimulatio. Porro expeditis jam Galli legati
uterque novissimis hisce diebus Augusta discessit, ea propter non
est, quod horum nomine non absque periculo et frustra huc con-
tendatis.
*
betrugen 59,610 kronen, sie sind ihm weder damals, noch später ersetzt
worden. S8. Stülin, IV, 487.
1559 209
Quod ad tertium scripti vestri caput attinet, non recordamur
confessionis fidei, quam a comite Julio de Thiene Italo nobis exbi-
bitam scribitis. Qua prius non visa et cognita, vestram ad petitio-
nem minus respondere potuimus. Date 1 Maii anno 59.
33.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 Mai 1559.
Einige bücherneuigkeiten, wünscht nach Augsburg reisen zu dürfen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Venit ad me ille, quem Vestrse Celsitudini dixi me exspectare,
qui vellet me in Suetiam ducere. Respondi, me nolle quidquam
statuere, nisi prius totam rem conferam cum Vestra Celsitudine;
dimisi hominem, qui dixit, se ad me rediturum pro responso. Car-
dinalis Augustanus * librum edidit suo nomine stultissimum, scheda
inclusa continebit unum ex capitibus; liber est impressus Dilinge
hoc ipso anno, titulus est »Tractatus de celebratione missarum. etc.
Fuit hic doctor Jacobus Andreas Faber *, cui dedi, ut exornet suam
praefationem in duas conciones, quarum altera est de cona Domini.
Iterum peto, ut liceat mihi, saltem per tres duntaxat dies Au-
gusta esse clanculum. Faciam tamen, quod Vestra Illustrissima
Celsitudo jusserit; pro nullo meo commodo desidero venire, sed
pro gloria Dei.
Commendo me eidem reverenter.
Tubinge calendis Maii 1559.
Vergerius.
84.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 2 Mai 1559.
Neuigkeiten aus England und Tübingen. Beschwert sich über den
langsamen druck seines buches gegen Hosius.
1 S. br. n. 20.
2 S. n. 14.
Verger 14
210 1559
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Scripsi heri ad Vestram Celsitudinem Illustrissimam et cogor
nune iterum ob certas causas; boni consulat, si videbor obtundere
et nimis molestus esse meis litteris.
Ex Argentina scribitur mihi, habitam esse de religione dispu-
tationem in Anglia, et coniectos fuisse in carcerem duos episcopos
inter alios, qui paulo insolentius locuti sunt contra delegatos a
regina.
Preterea jactant se Helvetii, quod idem status religionis futurus
sit in Anglia, qui fuit sub Eduardo. Vellem trajecisse in illud
regnum, sed fiat voluntas Domini. Ibo tamen aliquando (si pla-
cuerit).
Habemus novum rectorem schole papisticum, scilicet d. Geb-
hardum?, quem hodie probe monui, auditus fui patienter. Mortuus
est hodie professor lingue Grszecz Illyricus Garbitius?*, interfui fu-
neri. Nisi clementissimus pater noster Deus misertus fuerit in ul-
tima hora ejus, cum papista fuerit, metuo de ejus salute.
Postremo, nisi Illustrissima Celsitudo Vestra interposuerit suam
autoritatem, mei dialogi contra Osium®, pestilentissimum scriptorem,
vix absolventur hoc anno, nec fiet, quod heri scripsi, me sperare,
ut in comitiis possim spargere; alium enim librum dicit Georgius
typographus se habere XX foliorum, quem velit interponere, hoc
est, vix post mensem procedet in meis (scio enim, quam lente pro-
cedat) et sic vix post quinquaginta dies absolvet. Ego me exonero,
si neque in preteritis nundinis dialogi exierunt, neque in comitiis
exibunt, per me non stetit.
Commendo me reverenter Vestrze Illustrissimse Celsitudini, quam.
oro, ut Pater coelestis spiritu suo repleat per Christum dominum
nostram.
*
1 Gebhard Brastberger von Urach, professor juris, resignirte 1560;
man hatte ihm vorgeworfen, dass er in den zeiten des interims die
messe besucht habe.
2 Matthias Garbitius von Illyrien, aus niederem stande, kam frühe
nach Deutschland, wurde Luthers tischgenosse in Wittenberg und von
Melanchthon und Camerarius empfohlen, wurde er 1537 professor der
griechischen sprache in Tübingen; der bescheidene mann wurde in
religiöser hinsicht manchfach verkannt; 1559 traf ihn der schlag bei
der erklärung von Joh, 14, 1.
38, n. 76,
1559 311
Tubinge die 2 Maii 1559.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
85.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 11. Mai 1559.
Berichtet, er werde gegen den eben erschienenen catalogus heere-
ticorum schreiben. In betreff der slavischen bibelübersetzung habe er
einen mann gefunden, der die bibel schon ganz in diese sprache über-
setzt habe und nur die druckkosten nicht aufwenden kónne; herzog
Christoph móge dieselben übernehmen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Habui ab urbe Roma catalogum hereticorum !, nuper a Papa
editum, qui est quinque foliorum; mirabilia in eo scripta sunt, con-
fessio Vestrse Illustrissimse Celsitudinis nominatim pro heeretica ab illo
antichristo cóndemnata est, et nominatim illustrissimus d. Nicolaus
Radzivilus *, palatinus Vilnensis, quod libenter vidi. Nam tanto
magis sua illustrissima celsitudo pro Christo animabitur. Quare
multe sunt cause, cur non debeam aliter facere, quam arripere ca-
lamum et primo quoque tempore quadam scribere contra tam su-
perbum, tam blasphemum et tam abominandum catalogum, quid plu-
ribus? condemnat omnia prorsus opera Erasmi, et prohibet, ne Vetus
et Novum Testamentum lingua vernacula legatur in Italia, quod scio
nunquam antea in Italia factum fuisse. Audio d. Venetos nolle obe-
dire. Quare per aliquot dies (vix per tres septimanas) Osius* et
reliqua mea studia quiescent, et dabo me totum isti maledicto ca-
talogo, quem pro dignitate excipiam.
Aliud est, Illustrissime Princeps, non parvi momenti, ad quod
Vestre Celsitudini supplico, ut diligenter attendat. Deus videtur om-
nino velle, ut Celsitudo Vestra habeat hunc honorem in omnibus
*
1 Das buch, das Verger dagegen schrieb, führt den titel: Postre-
mus catalogus hereticorum Romse conflatus, 1559, continens alios
quatuor, qui post decennium — fuerunt editi. Cum annotationibus ;
in Pforzheim gedruckt. 8. Serap. s. 90. n. 92. S. br. n. 240.
2 S. n. 46.
8 8. n. 76.
14 *
212 1559
ecclesiis filii sui, apud omnem posteritatem, scilicet de integris bibliis
in Slavicam illam linguam *, qu: communior est evulgandis. Nam
interea dum misi in Slavoniam ad querendos homines idoneos ad
faciendum versionem, ecce mei amici invenerunt ipsa biblia jam con-
versa à quodam linguse Slavies peritissimo et pio viro, qui nesciens,
ubi nam posset dare imprimenda, motus a Spiritu sancto traduxerat.
integra, et spero, quod bene fraduxerit. Ille igitur cupit Vestre
lllustrissime Celsitudini offerre tales suos labores, et suam etiam
operam in corrigendo, dum imprimetur, atque ita multo minor sump-
tus futurus est et multo citius fiet, quam si fuissent alendi homines,
qui huc venissent et ipsa biblia vertissent a principio usque ad finem,
quod certe et vix biennio, et vix fortasse millibus florenis factum
fuisset. Nunc solum opus erit solvere Vestro typographo circiter
quadringentos florenos, dare mensam in stipendio autori versionis,
qui intersit correctioni, postea aliquod honorarium mediocre; nam
donarentur illi aliquot exemplaria, que in suum commodum distra-
heret. Deus, inquam, misit hanc occasionem, quse sine ejus injuria
non potest negligi, tanto magis, quod nullum credo principem esse
futurum, qui tam sanetum opus amplectetur, nisi Vestra Illustrissima
Dominatio amplectatur, quod, ne amplecti pretermittat, etiam atque
etiam per Jesum Christum rogo. Cum ergo amici mei ad me scri-
bant, illum bonum virum statim esse venturum ex Dalmatia ad pre-
sentiam Celsitudinis Vestrie et offerre ipsemet suam versionem,
supplico, ut eadem Celsitudo Vestra dignetur, mihi rescribere,
an sit contenta, ut scribam, quod veniat in nomine Domini, et ju-
beam illi dari viaticum Vestro nomine; nam darent illic mei amici.
Et ne dubitet Illustrissima Dominatio Vestra, quin bene correcta
futura sit talis versio, et fontibus bene conformis, ne possit carpi
ab smulis, hoc in me recipio. Dico tertio, quod Deus illum homi-
nem moverit, ut talem versionem adornaret, in qua multos annos
audio illum consumpsisse, ut auxilio Vestrze Illustrissime Dominationis
"
18.m. 17. In Sehnurrer, slavischer bücherdruck s. 19 f, findet
sich, dass ein Dalmate nach Tübingen gekommen sei, der eine ganze
slavische bibel in der handschrift mitbrachte, die er 1547 angefangen
und 1554 vollendet habe; allein derselbe habe seine bibel nicht drucken
lassen wollen und sei nach 4 tagen wieder abgereist, so dass Verger
und Truber abermals auf sich angewiesen waren. Ob aber dieser un-
bekannte derselbe, wie der hier erwähnte ist, ist nicht ganz gewiß.
1559 218
ad gloriam Dei et utilitatem proximi posset publicari. Si denuo
fuissent vertenda biblia per certos homines, qui huc venissent, et
magni sumptus fuissent faciendi, fuissent quoque requirendi alii prin-
cipes, qui contribuerent; ob quam causam accesseram ego ad elec-
torem Palatinum defunctum; sed cum vix tertia pars ejus sumptus
facienda nunc sit, spero, Vestram Illustrissimam Celsitudinem pro
sua magna pietate non recusaturam, velle solam tale onus sustinere,
ad gloriam ejus, qui pro nobis mortem sustinuit. Commendo me
reverenter Illustrissime Dominationi Vestre, Deus augeat illi spiritum
et fidem per. Christum dominum nostrum.
Tubinge die XI Maii anno 59.
Celsitudinis Vestre Illustrissimse servitor
Vergerius.
86.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 September 1559.
Fürbitte für einen in Görtz gefangenen Italiäner; die züricher
theologen seien sehr erbost auf ihn, weil er die kónigin von England
zur annahme der Augustana bewegen wolle.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Vestra Illustrissima Celsitudo dignata fuit, proximis preteritis
mensibus ad serenissimum regem Bohemie intercedere, ut vellet
pati, quo aliquis insignis Christianus amicus meus ex Italia profugus !
in Istria consisteret, et ecce, interea dum exspectat responsum, in
excelsam turrim Goritie conjicitur. Crediderim fuisse csesaree Ma-
jestatis opus. Illustrissima Celsitudo Vestra inspiciat, quod mitto
memoriale. Supplico per Jesum Christum, ne permittat (quan-
tum in se est) ut bonus ille vir aut in Venetorum aut in Pape
manus transmittatur , hoc esset dare lupis devorandum filium Dei,
Vestrum membrum.
»Quod uni ex minimis meis feceritis, mibi feceritis«, ait veritas.
Ceterum ex Tiguro habeo aliquid novi. Illi clamant contra me
iratissimi, sed me, inquam, petunt, cum Illustrissimam Celsitudinem
*
] Der Italidner hieß Franziscus Stella, sonst unbekannt.
214 1550
Vestram non audeant. Ajunt, me misisse ad reginam Anglie" exem-
plum recessus Franefordiensis, hortatum fuisse suam majestatem, ut
cum illo consentiat et cum Illustrissimis Dominationibus Vestris;
illos me damnasse nominatim (quod tamen minime feci) in auribus
regine, quare eorum causam factam esse difficiliorem, et minantur
in summa, quod velint ulcisci,
Ego nondum rescripsi sed ostendam prius Vestra Illustrissime
Gelsitudini, quid respondere in animo habeam. Res enim est non
parvi momenti; fremunt, nollent factam illam declarationem.
Exspeeto meas in catalogum annotationes*, corrigam, quidquid
Vestra Illustrissima Dominatio mandaverit, cui me reverenter com-
mendo.
Tubinge calendis Septembris 1559.
lllustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
Die resolution von des herzogs eigener hand lautet:
Soll dem künig von Behem geschriben und in meliori forma
gebetten werden, das sein küniglich wirde umb erledigung diß ge-
fangnen beholffen wolte sein, soll ime auch inligender bericht in
originali zugeschickht werden.
87.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 27 September 1559.
Schickt die übersetzung eines italiänischen schreibens ; theilt seine
baldige abreise nach Polen mit.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi heri noctu reverenter et remitto hodie scripta a sere-
wissimo Bohemis rege missa. Miror, snam majestatem intelligere
potuisse, certe vix puto assecutum, eum ad bune modum miserit ;
sunt enim a puero rerum et litterarum rudi conscripta. Vix potui
ad sensum aliquibus in rebus verti epistolam, quie videtur ex in-
ferno a Paulo IV ad nepotem scripta; ea mihi visa est lepida, ut
vera quoque, prodesset (ut arbitror) cum Roma veniat, per Ger-
*
18. n. 73 b.
S. n. 85.
1559 215
maniam in linguam popularem esse sparsam, ut omnes intelligant
paparum artes, papistste quoque. Rhytmorum quorundam sententiam
saltem converti quoque, verum turpissima qusedam missa feci, neque
enim attingere ausus fuissem. Hsc affert meus nepos Lodovicus.
Misi heri famulum Augustam, qui mihi meum currum, qui illic est,
reducat. Ubi redierit, quod brevi fiet, arripiam iter ', si Dominus
voluerit; veniam tamen ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram prius,
ut aliquibus de rebus adbuc conferam, litterasque atque alia quz-
dam accipiam necessaria. Cui me reverenter commendo; accedam,
inquam, ante meum discessum.
Scriptis his litteris, supervenit medicus; ago Vestre Celsitudini
immensas gratias; corrigam omnia prorsus loca, deinde d. Brentio
ostendam (si videtur Celsitudini Vestre) satisfaciamque, quod nullo
negotio possum, facilis est enim correctio homini non pertinaci, nam
ab hoc titulo plane abhorreo. Rogavit me per litteras d. Ungnad *,
ut exspectem ejus ex Heidelberga reditum, vix potero, Domini vo-
luntas fiat.
Tubinge die 27 Septembris 1559.
Servitor Vergerius.
*
1 Verger hatte sich zu einer reise nach Polen entschlossen, wie es
scheint auf ergangene einladung hin, s. den brief Radzivils an ihn vom
2] Juli 1559, in Müller entdecktes staatskabinet IIT, 128. Neben den
religiósen angelegenheiten handelte es sich besonders um die vermüh-
lung deutscher fürsten und polnischer prinzessinnen. Sigismund August
hätte gerne seine schwester Katharina oder Anna an einen deutschen
fürsten vermählt und Verger und mit ihm manche andere hofften da-
von eine wesentliche befórderung des evangelischen glaubens. Schon
1553 war Johann Wilhelm von Sachsen, der sohn von Johann Fried-
rich, dazu vorgeschlagen worden. 1556 und 1559 wurde es durch Ver-
ger und Thangel erneuert. Aber die sache scheiterte, denn Johann Wil-
helm hatte sich im geheimen mit Dorothea Susanna, tochter von
Friedrich III von der Pfalz, verlobt und führte sie 10 December 1560
heim ; s. Beck, Johann Friedrich der mittlere I, 284. Doch suchte man,
. wie br. 93b. zeigt, noch im jahr 1560 noch andere evangelische fürsten
für die beiden Polinnen, aber ohne erfolg. Katharina heirathete 1562
Johann, kónig von Schweden (} 1583) und Anna, obgleich schon 60jäh-
rig, Stephan Bathory, den fürsten von Siebenbürgen und brachte ihm
wirklich die krone Polens zu; sie starb 1596; s. über das ganze Müller
und brief n. 88. 89. 89a. 90. 90a. b. 98. 94. 108.
2 S. br. n. 80.
216 1558
Postseriptum.
Mitto quedam Germanica ex nundinis allata, alterum latine,
alterum italice habeo.
B8.
Verger an herzog Christoph.
Erfelt 2 November 1559.
Berichtet über seine bisherige reise und über ein neues buch des
Staphylus.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Vix XL milliaria confeci novem diebus ', quod curru utor, quod
vim inepte, quod Haidelberge habui, quod agerem, deinceps con-
fieiam, spero, plura. Cum incidissem in hunc ab illustrissimo do-
mino duce Brunsvicensi tabellarium, putavi reverenter aliquid de me
Scribendum esse. Spero me rediturum ad pascha, si Dominus vo-
luerit. Iterum relegi in via noctu universum Staphyli* novum li-
bellum seditiosissimum; sathan suscitavit nunc istum, nihil Eechius *,
nihil Coclens*, nihil etiam Osius* ad hune; summus hie in papatu
tyrannus atque acerbissimus; absolvam responsum, ut spero in via,
daboque in Prussia imprimendum. Commendo me Illustrissime Cel-
situdini Vestre reverenter. Pater ccelestis augeat illi suos divinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum. Credo
olim meum Mantus cardinalem * futurum papam; optarem illi me-
1 Verger war 20 October von Stuttgart mit 3 begleitern aufge-
brochen.
2 Vgl. n. 62. Wahrscheinlich die n. 62, anm. 2 erwähnte schrift
von Staphylus: Defensio etc, welche nach dieser notiz schon ende 1559
erschienen wäre. Eine gegenschrift Vergers findet sich im Serap. nicht
angeführt.
3 Eck, der bekannte gegner Luthers, geb. 1486, } 1543.
4 Johannes Cochleus, einer der bedeutendsten vertheidiger der
katholischen kirche in Deutschland während der reformation, er faßte
die ganze reformation als streit zwischen Dominikanern und Augusti-
nern. + 1552.
5 Hosius s. n. 76,
6 Herkules Gonzaga, cardinal von Mantua, legat des papstes beim
Tridentinum, dem er eine zeitlang prüsidirte. f 2 Mürz 1503. Freund
Vergers, s. br. n. 94. 118. 125, 159. 177. Übrigens täuschte sich Verger
über die papstwahl. Paul IV war 18 August gestorben, sein nachfolger
wurde Angelo Medici als Pius IV.
1559 217
liora, nihil fuit nobis conjunctius, hausit a me evangelium.
Datum Erfelt die Novembris 2 1559.
Illustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
89.
Verger an herzog Christoph.
Stettin 25 November 1559.
Berichtet über seinen aufenthalt beim herzog von Mecklenburg.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Posteaquam Tubinga discessi, litteras ad Vestram Celsitudinem
dedi ex Haidelberga atque ex Vinaria sive Jena. Nunc ex Stetino
pauca. Veni tandem ad illustrissimum Mechelburgensem !, qui me
ob Celsitudinis Vestre commendaticias litteras summa clementia
suscepit; detinuit enim me reluctantem sex apud se diebus, nullum
pretermittens genus officii, quo me posset honorare; pollet certe
admirabilibus virtutibus atque donis. Longius autem latiusque patet
ejus ditio, quam putassem; est enim in longitudine fere XX millia-
rium, quie ego sum iter faciendo emetitus. Mandavit mihi, ut scri-
bam, se Celsitudinem Vestram ex animo diligere seque illi plurimum
commendare. Tractautur nuptie cum ejus formosissima ac pientis-
sima sorore atque illustrissimo Saxonie duce Willelmo *, quod se-
creto dico. Spero me ante pascha (si Deus voluerit) Tubingam re-
diturum. lllustrissimus Prussie dux pulcherrime valét, quod a
quodam ejus secretario rescivi mihi obviam facto. Commeudo me
Celsitudini Vestre reverenter. Pater celestis augeat illi suos di-
vinos thesauros, spiritum et fidem per Christum. dominum nostrum.
Datum Stetini die XXV Novembris 1559.
Illustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
3
1 Johann Albert I, herzog zu Mecklenburg, geb. 1525, herzog 1547,
t 1576, seine gemahlin Anna Sophie, tochter von Albert von Preußen
1555, t 1591. Seine schwester hieß Anna, geb. 1533 und heirathete
1566 Gerhurd, herzog von Kurland, + 1602.
2 S. n. 87.
218
89a.
Verger an herzog Christoph.
Künigsberg, weihnachten 1560.
(Muß nothwendig 1559 heißen, da Verger 15 December 1560 und
18 Januar 1561 in Tübingen war; zu seiner im jahr 1559 nach Preußen
unternommenen reise paßt aber dieser brief.)
Nachrichten über Preußen, Polen, Livland.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
"Tandem Regiomontem veni Dei gratia, sed itinere fere duorum
mensium ob pessimas vias et dies brevissimos, sed perveni Dei be-
neficio. Illustrissimum principem * cum tota familia, aula atque ec-
clesia incolumem inveni, nisi quod pridie illius diei, quo huc ve-
neram, suus medicus Andreas Aurifaber* improvisa morte, eum
mane esset in aula, correptus concidit, eo potissimum tempore, quo
hie celebrabatur conventus ex toto ducatu, adessetque tota nobilitas;
venerat, inquam in aulam sanus atque fortis, et ecce ex improviso
concidit in loco celebriore, ut nec verbum ullum unquam postea
fecerit; de quo satis. Livonia? proxima valde est sollicita, ne in
hac summa hieme redeat Moschovita, qui eam iterum devastet: solet
enim id genus per glacies perque nives ex remotissimis regionibus
centum millibus equitibus et amplius irrumpere. Assecutus sum
exemplum pactorum inter ipsam Livoniam et serenissimum Polonis
*
1 Albrecht von Preußen.
2 Andreas Aurifaber, mediciner und philologe, leibarzt des herzogs,
schwiegersohn Osianders und als solcher tief verflochten in jene strei-
tigkeiten; er besonders hatte den herzog für Osiander einzunehmen
gewußt. 12 December 1559 starb er plötzlich an einem schlag im vor-
zimmer des herzogs, der ihn mit einem brief an den könig von Polen
schicken wollte.
3 Schon im Januar 1558 hatte das russische heer die livlündische
grenze überschritten, 11 Mai Narwa, Juli Dorpat erobert. Januar 1559
rückten die Russen bis Riga. Der livländische hochmeister Kettler
stellte sich unter polnischen schutz, aber derselbe wurde so schwach
geleistet, dass 25 Mai 1559 die Deutschen vollständig von den Russen
geschlagen wurden. Um sich vor den greueln der russischen eroberer
zu schützen, ging Livland November 1561 auf die einverleibung mit
Polen ein und Kettler wurde herzog und gouverneur unter polnischer
oberherrschaft. S. br. n. 147.
1559 219
regem; ita illa trepidat, ut dederit regi oppida, villas, regiones pro
sexcentis florenis millibus, ut a sua majestate defendatur, quie preter
defensionem promisit quoque, quod velit Livonie confessionis Au-
gustanz fidem sua potentia custodire. Unus ex quatuor episcopis
Livoniam prodidit Moscehovit, qui una eum exercitu profugiens,
factus erat in ea gente primus in religione, at non multo post in
vincula conjectus est tanquam proditor, cui minime fidunt. Tota
Prussia totaque Polonia minor in retinenda confessione Augustana
constantem se prebet, quod affirmo, sola ea pars, quz prope Cra-
coviam est, d. a Lasco! sequitur, cum tamen non desint sectarii
quoque. Pestis grassatur non modo in majore Polonia illic prope
Cracoviam, sed non nihil in Lituania atque in aliquibus Prussie lo-
eis, et profecto metuendum est, ne fiat atrocior, nisi a magnis fri-
goribus comprimatur.
Audieram, d. a Lasco traxisse in suam sententiam fere omnes
Valdensium aut Picardorum seu Bohemorum ecclesias, quarum du-
catus Prussite habet quattuor, Polonia vero minor multo plures, sed
veritas est, quod fuerint valde tentatze atque oppugnat, et quod
tandem constantes manserint, quod affirmo; vidi enim et multo ad
me legatos miserunt.
Osii* episcopi Varmiensis ecclesia et diocesis est hic in finibus,
Abest enim vix diei itinere, multi in ea sunt insolentes, multi bene
sentientes, Elbingenses imprimis, qui me amanter susceptum per
terram Varıniensem conduxerunt, servaruntque ab injuria; non de-
sum hic meo officio spargens scilicet, quidquid possum librorum.
Spero, me diseessurum hinc Februario mense ae Martio domi
futurum, si Dominus voluerit, spero me apportaturum non pauca,
quie cum Vestra Illustrissima Celsitudine reverenter communicem, ne-
que attinet ea scribere nune; tametsi sperem litteras tuto perferen-
das. Mea negotia conficiam (ut spero) non infeliciter. Quin ex me
cum illustrissimo palatino Vilnense*, qui ad me de nuptiis scripserat,
agam omnino aliquid ex me, inquam, et curabo de illustrissimi d.
Bipontini nepote dextre servata ejus existimatione, saltem potero
certissima renuntiare. Rex Polonie non videtur ad Cesarem ac-
*
18. br. n. 44.
2 S. br. n. 76.
3 Radzivil, s. br. n. 87.
220 1559
cessurus; heret enim in sua Lituania; sed archiepiscopum Gnes-
nensem, olim vicecancellarium, legatum ad suam Majestatem desti-
navit, quasi acturum de bonis regine mortue, qui sunt in regno
Neapolitano, sed revera ut vias inveniat, quibus futura comitia regni
Polouig impediantur, sperabatur enim ex illis reformatio.
Erant future nuptie inter regem Danis et Cesaris filiam, de
quibus ante decem dies in conventu Marieburgensi hic admodum
prope actum fuit, sed propterea turbate ac prorsus impeditse fuere,
quod Danus rex noluerit Cesaris filie papismum, ut apud se retineret.
una cum missa, permittere, sancte fecit, laudanda constantia.
Urgente doctore Aurifabro, mortuo, missus fuerat ad d. Bren-
tium libellus germanice magistri Fogelii* contra Merlinum, qui Tu-
binge excuderetur, continens nimirum Osiandri causam, multi hic
ex precipuis, d. cancellarius imprimis me rogavit, ut scriberem, nisi
admodum necessarius videatur liber, qui in lucem hoc tempore eda-
tur, ne edatur, ne majores turbe concitentnr, quos certe Aurifaber
minime videbatur metuere. Vestra Illustrissima Celsitudo agat cum
d. Brentio, ut videtur, prudens est, non faciet, quod non opus fuerit.
Commendo me eidem Illustrissime Celsitudini Vestre reverenter.
Pater celestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem
per Christum dominum nostrum.
Regiomonti postridie natalis Domini MDLX.
Illustrissime Celsitudinis Vestre» observantissimus
Vergerius,
1 König von Dänemark war Friedrich II von 1559 bis 1588. Die
heirath mit einer tochter Ferdinands kam nicht zu stande,
2 Matthäus Vogel, geb. 7 September 1519 in Nürnberg, prediger
in Nürnberg; wegen des interims flüchtete er sich nach Preußen und
wurde professor in Königsberg; 12 jahre lehrte er dort mit großem
erfolg, dann zwangen ihn die osiandrischen streitigkeiten, Preußen zu
verlassen; herzog Christoph nahm ihn freundlich auf und übertrug ihm
die pfarrstelle von Hornberg; er starb 3 December 1591 als abt von
Alpirsbach. Die hier angeführte schrift führt den titel: Dialogus von
der rechtfertigung def glaubens samt einem bedencken von dem zwi-
spalt über solchen artikul und antwort auf d. Johann Mörlins send-
brieff und apologiam. S. Fischlin, mem, I, 64 ff.
1560 321
1560.
90.
Verger an herzog Christoph.
Ohne ort und datum; muß ende April 1560 geschrieben sein, da
der brief 4 Mai in Wildbad präsentirt wurde.
Kündigt seine baldige ankunft in Württemberg an.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Sum in via rediens ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram (per
Dei gratiam) spero autem, me non inane neque infructuosum pro
evangelio iter fecisse. Fero enim non levia negotia mihi ab ipso-
met Polonorum rege! demandata una cum suc majestatis ad Vestram
Celsitudinem litteris non modo illustrissimi palatini Vilnensis *, cujus
habeo mecum eundem legatum *, qui proxima superiore estate in
Germaniam venerat cum mandatis et muneribus ad Vestram Illu-
strissimam Celsitudinem, quin habeo illustrissimi quoque ducis Prus-
sie legatum. Has pr&mitto per equitem Vinariam usque, unde, ut
Spero, mittentur. Ego non possum celerare non modo propter im-
pedimenta*, que mecum veho homo senex, sed quia habeo ad quos-
dam illustrissimos Germanie principes ab eodem serenissimo Polo-
norum rege mandata. Commendo me Illustrissime Celsitudini Vestre
reverenter. Pater coelestis augeat illi et toti sancte familie suos
divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Ejusdem Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor ex animo
Vergerius.
91.
Verger an herzog Christoph.
Ohne datum und ort; muß anfangs Mai 1560 geschrieben sein, da
er im Mai in Wildbad prüsentirt wurde.
Verger bittet um eine empfehlung für seinen neffen Aurelius an
den könig von Böhmen, damit er in Wien studieren könne.
*
18. br. n. 87.
2 S. br. n. 47. Verger war bei Radzivil in Wilna gewesen.
3 Balthasar Lewald.
4 Verger brachte dem herzog bedeutende geschenke mit, s. br. 98.
222 1500
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Habeo inter alios nepotes ex mea familia unum, eui nomen
Aurelio'; is est juris civilis studiosus fuitque eorum studiorum causa
Padus aliquamdiu, sed cum propter verbum Dei, cui est addietus,
fuerit in carcerem conjectus multaque illic passus, lata est demum
sententia contra eum, ne in aliqua schola ant academia, que Romane
ecclesie doctrinam non eomplecteretur, studiis operam daret (me-
tuebant enim inquisitores, ne recta ad me veniret Tubingam) addita
pena, quod si ad scholam Lutheranam (ut appellant) venisset, tunc
deberet incurrere in perpetuum exilium a tota Venetorum ditione
et eonfiscationem bonorum. Quare cuperet idem meus nepos Aure-
lius, quamdiu posset et patrie libertatem et bona sibi conservare,
paratus tamen omnia amittere, potius quam in alia religione vivere,
quam in evangelica; jam, si nollit in Italia permanere, nullibi posset
commodius suis studiis operam dare, quam Vienn: Austrim; nam
neque exilium neque confiscationem bonorum incurreret, si illic stu-
deret. Quapropter supplieo Illustrissime Celsitudini Vestree, ut eum
serenissimo Bohemis regi dignetur commendare; quamvis enim ne-
pos meus adhuc habeat, unde sibi vestes et libros comparet, non
habet tamen, unde se extra suam patriam sustentet, cum in sua
captivitate magnam partem sui patrimonii consumpserit. Quare opus
haberet, ut duobus aut tribns annis stipendio aliquo in gymnasio
Viennensi aleretur atque sustentaretur. Nam hoc spatio temporis
peraeto sperat, se posse sumere doctoratus insignia, et sum regime
dignitati serviturum (si opus habuerit). Collegia illa, que Vienne
sunt, non libenter intraret, qui enim nobilis est et jam proximus
doetoratui, aliam vitam aliamque studiorum rationem sequi debet.
Oro eternum patrem domini nostri Jesu Christi, ut tum lllustrissi-
mam Celsitudinem Vestram, tum serenissimam ejus dignitatem regiam
suo spiritu permoveat ad succurrendum huic meo nepoti, qui multas
srumnas propter evangelium passus est.
Illustrissime Celsitudinis Vestre obsequentissimus
Vergerius.
1 Vgl. n. 5. 42. 92.
1560 223
92.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 10 Mai 1560.
Schickt das glaubensbekenntniß des grafen Julius von Thiene und
erneuert die bitte um verwendung für seinen neffen Aurelius.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Accepi reverenter Vestr& Illustrissime Celsitudinis litteras, que
duo capita continebant, alterum erat de legato gallico ', quem illa
putat simulare. quod nostre religioni bene velit, alterum de con-
fessione fidei, quam d. comes Julius a Thiene* Illustrissime Celsi-
tudini Vestre exhibuit. Quod ad primum, nihil est quod respon-
deam; cedo, non putassem, homines esse tam malos: ve illi, si
simulat in re tanta, adhuc volo sperare aliquid boni. Ipsa autem
dies veritatem manifestabit, an revera iste simulet. Quod ad con-
fessionem attinet, mitto exemplum; dixerat tunc Vestra Illustrissima
Dominatio, eam non sibi displicere* (considerata qualitate persons).
Est enim indocti hominis confessio, sed discerni potest, eum a
Vestra confessione non abhorrere. Hanc certe multi exules partim
Itali, partim Galli, qui diu Genevse substiterunt, libenter acciperent
atque inde abirent (ut audio ex litteris d. comitis). Esset agendum
cum illis peculiariter, facie ad faciem, et eorum sententiam diligenter
exquirere. Quis scit, si Dominus per hoc medium velit nobis con-
cedere illam concordiain in ecclesiis, quam optamus. Dignetur Vestra
Celsitudo cogitare et orare, cum sit negotium Christi.
Nuper in Thermis ferinis supplicavi aliquid pro uno ex meis
nepotibus ^, et Vestra Illustrissima Celsitado dignata est, mihi cle-
menter respondere, ut darem sibi ea de re memoriale, quod nunc
tandem mitto. Utinam ea primo quoque tempore ad serenissimum
Bohemie regem * mittat atque intercedat aliqua efficaciore verborum .
forma, ne neget, quod petitur. Quod per Christum rogo. Commendo
me reverenter Vestre Illustrissime Celsitudini, Deus illi adsit suo
spiritu. Ego domi libenter manens saltem precibus do operam, ut
-
l Marillac, mit dem Verger in Lauingen zusammengetroffen war.
S. br. n. 79 und 80.
2 S. br. n. 36.
8 RS. br. n. 91.
224
possim causam Christi juvare, etsi non desint alii labores.
Tubinge die X Maii anno MDLX.
Ilustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
& Eigenhündige entschliessung des herzogs: »soll ime geantwurttet
werden, wie hiebey ich es decretiert hab.«
b »Er schreibe selbst dem kunig in Behem, schickhe mir die brief,
will ich darneben ir kuniglich wirden auch in meliori forma schreiben.«
S. br. 91.
92a.
Confessio generosi comitis d. Julii a Thiene Vieentini.
Credo, quod confessio Augustana et confessio illustrissimi do-
mini ducis Vuirtembergensis contineat bonam et sanam doctrinam;
dico iterum, quod, in quantum se extendit mea intelligentia, habeo
illam pro doctrina sana et bona. Qnantum autem attinet ad arti-
culum eucharistie, audieram, quod in his ecclesiis tenebatur, quod
corpus Christi veniret ad includendum se intus in illo pane; ideo ut
satisfacerem mes conscientie, volui clare loqui atque addere, quod.
ego illud non credebam, sed quod credebam, me manducare in
eoena dentibus fidei et spiritus verum corpus filii Dei, nati in mundo,
mortui in cruce et resuscitati pro me, et bibere suum sanguinem,
sed de modo, quo manducarem corpus Christi et biberem ejus san-
guinem, quod nesciebam, sed me ita credere, quia Christus mihi
dixit, quod comedo corpus et bibo sanguinem ejus.
Nunc autem addo amplius et me declaro, dico enim, me ere-
dere, quod qui comedit panem et bibit vinum in ccena, non comedit.
neque sumit nuda tantum signa, sed ut dixi. Hec est summa mem
confessionis et fidei, paratusque sum doceri et acceptare, si quis
melius me docuerit.
Darunter von des herzogs hand: »sye ist nit lucida und clar,
daromben er auch nit lenger in meinem landt beleiben wellen.«
93.
Nicolaus Radzivil an herzog Christoph.
Wilna 4 März 1560.
Prüsentirt Wildbad 15 Mai 1560.
1560 225
Empfiehlt einige Polen, welche der studien halber Tübingen be-
suchen wollen; die polnische heirath.
Schon gedruckt bei Moser, neues patriotisches archiv II, 48 ff.
Illustrissime et Excellentissime Princeps et Domine Domine cum
observantia Colendissime !
Commendo addicta studia et officia mea ! ac omne genus obser-
vantie in Illustrissimae Celsitudinis Vestre singularem gratiam et
benevolentiam. Cum hic esset apud me reverendissimus et clarissimus
vir d. Petrus Paulus Vergerius, Illustrissime Celsitudinis Vestre
alumnus et consiliarius, non satis a me dici potest, quam suavis
quamque jucunda mihi cum illo fuit consuetudo, qui me colloquiis
suis non minus disertis quam sapientibus de reipublice deque re-
ligionis statu per Germaniam ac per alia regna et provincias in dies
magis ac magis informabat; novit enim ejus generis permulta, usu
didicit ac etiamnum discit plurima, faciem ecclesiarum tam pr&-
sentium quam paulo superiorum temporum si quisquam alius a pro-
pinquo inspexit, et non interfuit modo, sed et praefuit negotiis et
certaminibus his, qus fatali quadam necessitate in hsc nostra tem-
pora de re omnium maxima et maximi momenti inciderunt; quse
tametsi non usque adeo longum neque diuturnum explent aut con-
stituunt seculum, tamen magna est in his paucis annis religionis et
reipublice in universo terrarum orbe inutatio; quse res equidem
nobis est et esse debet magne consolationi, orbem Cliristianum, ma-
xime vero ecclesiam quamquam duriter concuti et conquassari, tamen
veritatem et lucem magis ac magis in dies in mentibus hominum
accendi, et erumpere flammam ignis coelestis, profligari tenebras
superstitionum, et paparum infinitas idolomanias proteri; idque pre-
sidio. defensione et patrocinio illustrissimorum principum Germanis,
nutriciorum ecclesie Dei, qui huic Lazaro pleno morbis et ulceribus ante
fores divitum et prepotentum paparum et pontificum multis seculis
jacenti hospitium prabuerunt; inter quos cum Illustrissimam Celsi-
tudinem Vestram non ultimas neque medias, sed facile primas partes
obtinere intelligerem cum sspe ante alias tum prsecipue nunc ex
clarissimo d. Petro Paulo Vergerio, dici nequit, Illustrissime Prin-
*
1 S. br. 47. Unter demselben datum hatte auch k. Sigismund
wegeu der gleichen angelegenheit an herzog Christoph geschrieben, s.
neues patriotisches archiv von Moser II, 45 f.
Verger 15
226 1560
ceps, quanto studio quantave veneratione et observantia in nomen
lllustrissime Celsitudinis Vestre ferar. In ea tamen declaranda
longus esse nolo, verum eas partes ad eundem d. Vergerium re-
lego, qui mihi mea sponte in observantiam nominis Illustrissime
Celsitudinis Vestri? ferenti calear addidit, incendit et inflammavit;
ineund® autem amplioris gratie et testand® qualiscunque obser-
vantie mese in Illustrissimam. Celsitudinem Vestram, mitto illi un-
garieum currum (Kotezi vulgo vocant) unà cum quatuor equis, ad
perferendos labores et magna celeritate itinera conficienda maxime
idoneos, mitto et hominem Scytam seu Tartarum servum et mamn-
cipium etc. Ceterum spectabilis et magnificus d. Eustachius Wolo-
witz, consiliarius et marschalkus majestatis regie in Mohilow et
Miednyki capitaneus, cum intelligeret litterarum et pietatis studia
in schola Tubingensi Illustrissim:ze Celsitudinis Vestre florere, mittit.
eo nepotes et consanguineos suos: Joannem et Josephum Wolowitz,
Joannem et Petrum Wiesiolowfski et Corsacum Poloczanin, quibus
se alii duo majores natu et jam gründiusculi adjunxerunt Stanislaus
Rmitha et Fredericus Skumin, marschalkorum et consiliariorum.
majestatis regir filii, honestissimo loco in claris familiis nobilitatis
Lituanice nati, ut scilicet istie virtutem et studia litterarum ea-
pessant, linguam utramque Latinam et Germanicam usu discant, im-
primis vero ut a teneris sinceram religionem et pietatem Christianam
tamquam cum lacte imbibant, quo in posterum utiles, frugi et salutares
cives hujus reipublice esse possint. His est in preceptorem et in-
spectorem adjunctus Georgius Zaboloezki, vir bonus, pius et non in-
eruditus; istos itaque omnes Ilustrissime Celsitudini Vestre ita.
commendo, ita in tutelam et patrocinium do, ut neque fide nec
diligentia possim majore. Intercedit enim mihi eum patribus et amicis
istorum non solum amicitia, sed et arctior familiorque benevolentie
usus et consuetudo, ac isti forte sola benignitate, tutela et patro-
cinio Illustrissime Celsitudinis Vestre contenti erunt. Sed Martinus,
advocati Kawnensis filius, qui una cum his et cum d. Vergerio
istic proficiscitur, beneficentia et liberalitate si non in toto, saltim
in parte Illustrissime Celsitudinis Vestre indigebit, quem etiam illi
commendo; quidquid autem in istum, sicnt et in illos beiizuitatis
et beneficii sui contulerit, pertinebit hoc ad gloriam Dei et ecclesie
Dei salutem, olim per istos in his nostris septentrionalibus regioni-
bus promovendam et propagandam, pertinebit ad laudem, ad gloriam et.
1560 227
celebritatem nominis Illustrissimse Celsitudinis Vestre, tamquam sin-
gularis pr&cipui et eximii ecclesire Dei, litterarum et pietatis nutricii,
patroni et defensoris.
Inter hec autem privata, domestica et scholastica negotia com-
mendo et alia duo civilia et politica magni momenti ad gloriam Dei
et ad tranquillitatem reipublice magnopere pertinentia, causam sci-
licet nuptiarum serenissimarum Polonis iufantum !, deinde causam
feudi ducatus Prussie, quse non minus ad ipsum illustrissimum
Prussie ducem, quam ad majestatem regiam, dominum meum cle-
mentissimum, pertinet. Non est autem opus de singulis his materiis
longa scriptione, quandoquidem dominus Vergerius coram latius, fusius
et disertius Illustrissims:e Celsitudini "Vestre explicabit, quem una
cum hoc servitore meo Balthasaro Lehwaldt auctoritate, promotione
et consilio suo juvare dignabitur, ut illa quidem tanto citius ad
effectum perducatur, ista vero ita tractetur, ita alto sapientique
consilio illius ac auctoritate moderetur, ne quid inde ad rempublicam
et ad communem tranquillitatem perturbandam redundare possit de-
trimenti. Quod restat, oro dominum Deum, quo Illustrissims Celsi-
tudini Vestre diuturnam incolumitatem esse velit et omnium bona-
rum felicitatum participem faciat. Date Vilne IIII Martii anno
Domini MDLX.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor observantissimus
Nicolaus Radzivil
manu sua.
93a.
Herzog Christoph an Nikolaus Radzivil.
Stuttgart 20 Juni 1560.
Antwort auf n. 98.
Abgeschrieben aus Moser, neues patriotisches archiv II, 54.
Die minute auf dem k. archiv in Stuttgart.
lllustris princeps et amice nobis dilecte!
Etsi antea sepenumero audiverimus et ex multis indiciis cogno-
verimus, quo animo quantaque pietate Vestra Dilectio veram et sin-
ceram doctrinam religionis amplectatur, tamen nunc clarior ex Vestre
*
18. br. n. 87.
15 *
4
^
228 1560
Dilectionis litteris ad nos scriptis eximium quendam et ardentem
principeque christiano dignissimum zelum perspeximus. Hunc enim
"Vestra Dilectio valde illustri argumento testatum facit, dum magno-
pere gaudet et ex animo gratulatur nostris et aliorum principum
ecclesiis, quod in illis sonat sincera predicatio verbi Dei, ab infinitis
superstitionibus repurgati, ingenti nc ineffubili Dei beneficio, quem
precamur, ut lucem verbi sui apud nos exstingui non sinat ac Vestram
Dilectionem sicut hactenus spiritu suo regat, ut omni conatu et
studio idem verbum Dei in regno Poloniw promoveat, quo radii di-
vins lucis passim nunc accensi et clare micantes etiam in illis sep-
tentrionalibus regionibus spargantur ad gloriam sanctissimi nominis
Dei et multorum miserorum hominum adhuc in tenebris versantium
salutem. Nos quidquid opere hactenus in fovenda ecclesia Christi
et dilatando verbo Dei prestitimus, id divina assistente gratia usque
ad extremum spiritum prestabimus. Hoc enim officium et hunc
cultum pre ceteris omnibus Deo nos debere agnoscimus, nt omnes
nostros conatus ad juvandam veram ecelesiam filii Dei pro virili
nostra conferamus.
Porro honoraria illa munera, quibus nos et duos nostros filios
Dilectio Vestra honoravit, currus videlicet Ungaricus, equi celeres
etservus Tartarus (qui tamen in itinere e vita excessit) nobis fuerunt.
gratissima, non solum ob novitatem et raritatem apud nos, sed multo
magis, quia profecta sunt a Vestra Dilectione, nobis ob pietatis ar-
dens studium aliarumque virtutum ornamenta carissima. Itaque
Vestre Dilectioni amieissimas et studiosissimas gratias agimus ac ita.
ferente occasione promptissima remuneratione nos gratos testabimur,
omnibus, quibuscunque poterimus, modis declaraturi, Vestram Dilec-
tionem a nobis singulariter amari, donaque illa nobis non vulgariter
grata acceptaque fuisse. In presentia pro grati animi testimonio
mittimus Dilectioni Vestre duos equos, duas bombardas, gladium
venatorium, cornu venatorium, ensem ad apros jugulandos aptum,
duo ferra, quz venabulis prefiguntur et cultrum venatorium, quie
omnia more in his regionibus consueto gestari atque in re
venatoria usurpari solent.
Ceterum quantum ad nobiles adolescentes Polonos attinet, quos
mobis Vestra Dilectio commendavit, ita illos commendatione apud
Scholam nostram Tubingensem promovimus et prospeximus, ut procul
dubio omnes illius schole ordines erga ipsos humanissimi equissimi-
1560 ' 999
que futuri sint. Speramus insuper, ipsos ex schola hac nostra magna
pietatis et eruditionis ornamenta in patriam allaturos, quibus ali-
quando et respublica et ecclesia mirifice juvari possit. Preterea
Martino, Canuensis advocati filio, etiam clementer ac benigne pro-
speximus, ut in nostra schola religionis et litterarum studiis operam
navare possit.
Qus vero ad causam matrimonialem Polonicam et negotium
Borrusicum spectant, ea omnia Vestra Dilectio plene et copiose ex
reverendo Petro Paulo Vergerio cognoscet, qui ex nostro mandato
Dilectioni Vestre illa fideliter exponet.
Hisce Vestram Dilectionem divinse tutele et protectioni com-
mendantes eamque diutissime incolumem valere cupientes.
Date Stutgardie die 20 Junii anno 1560.
Christophorus Dux.
93 b.
Herzog Christoph an kurfürst Friedrich III von der Pfalz.
Wildbad 16 Mai 1560.
Wegen der polnischen heirath.
E. L. Der geben wir freundtlich zu vernemen, wie das Petrus
Paulus Vergerius an gestern bey. uns alhie ankhomen und mit sich
des palatini Vilnensis secretarium, so verschines jars auch bey uns
herausser gewest, wie E. L. wol bewißt, mit sich gebracht, welcher
uns bericht, das er bey E. L. und der sone hertzog Hanss Fri-
derichen zu Saxen zu Heidelberg gewest, und von wegen der an-
gebottnen freundtschafft des ktünigs von Polen mit seinen schwestern,
dieselbigen teutschen fürsten zu verheiratten etc. mit baiden E. L.
redt gehabt, welche die sachen in bedacht genomen; nun hatt aber
er neben. dem bemelten secretario gleich vermogige vermeldung uns
gethon, mit ausfuerlicher erinnerung, wie hoch fürstendig dise freundt-
schafft unser der religionsverwandten stenden sein möchte, das auch
dardurch der kunig von Polen desto eher beweget möchte werden,
sich unser religion nit allein anhengig zu machen, sonder deren sich
offentlichen zu ercleren und im ganzen kunigreich dieselbige anzu-
stellen, darneben sye beide uns gebetten,. bey E. L. freundtlichen
anzuhalten (dieweill befunden, das E. L. mit sonder affection der
sachen nachzudenckhen sich erbotten), damit E. L. deren sone herzog
230 1560
Hanuss Friderich zu Saxen und wir dem secretario dermassen mit
anntwurtt begegneten, das ehegedachter kunig spüren möchte, uns
sein freundtschafft angelegen oder anmuttig zu sein, und dieweill
die hoffnung E. L. eltern sons unsers vetters pfalzgraff Ludwigs ',
auch herzog Hanss Wilhelms von Saxen* versaumbt und vorüber,
wa den mit E. L. anderm sone die gelegenheit anch nit wülte sein,
das wir alle drey obgemelte doch wolten anderweg bedacht sein, es
"were bey Hessen, Holstein, Pomern oder anderwerz, ob der enden
also freundschafften zutreffen und (wie man pflegt zu sagen) die
schone dockhen verkramet und verheuratt müehten werden; wass
nun E. L. und dero sone obgemelt gefellig innen zu anntwurtten,
mügen E. L. uns dess im vertrauen verstendigen; wüllen wir uns
gern mit E. L. vergleichen und solches innen vermelden; den für
unser person wissen oder khennen wir jetzt der zeit kheinen welt-
lichen teutschen fürsten, usser Hessen und Holstein, da wir gedech-
ten, das da geratten sein solte, dem kunig von Polen zu vermelden,
sonsten sindt bey uns die argumenta gar puerilia, das diese freundt-
schafft und heiratt den kunig möchten bewegen, das er desto eher
sich declarieret, unser religion zu werden und solliche in seinem
kunigreich und landen anstellen thett den wülschen die ewige sellig-
keit nit lieber den zeitliche freundtschafft, bündtnus und pracht,
oder das ainer vermaindt durch solches dahin zu khomen, deme ist
bey uns nit zu ratten; wolten wir E. L. freündtlicher maynung uit
bergen ete, Datum Wildtbad denn 16 Maii anno ete. 60.
94.
Verger an herzog Christoph.
"Tübingen 98 Juni 1560.
Neuigkeiten aus Italien, über den Türkenkrieg, papst, Venedig,
England und den streit zwischen Scalichius und Gangolf.
Die antwort herzog Christophs n. 95.
lliustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Adornavi novum (ut dixi coram) memoriale et consilium ex
*
l Der ältere sohn Friedrichs Ludwig, geb. 4 Juli 1539, heirathete
8 Juli 1560 Elisabeth, die tochter des landgrafen Philipp von Hessen ;
der zweite, Johann Casimir, geb. 1543, war zu jung.
2 8. br. n. 87.
1560 231
quibusdam, que mihi Dominus inspiravit Celsitudini Vestre Illu-
strissime dandum in causa Poloniea*, quod mihi videtur commodius
exbibendum, eum eadem Celsitudo Vestra ad colloquium cum illu-
strissimo electore proficiscetur: exspectabo (si dignabitur et pla-
cebit) ad illud vocationem.
Sum in opere", quod ad Molingum* attinet, ac spero me aliquid
prestiturum, non propterea desistant alii et proferant meliora: pos-
sunt enim, novi meam infirmitatem, aclibenterlaboro. Habetur hic
Tubinge apud d. Varembilerum ® major iste Molinzei liber, hine pe-
tam, si opus fuerit. Mittam intra biduum, ut spero, aut triduum.
Quidam habeo ab Italia et aliunde ad me scripta*: Clades
Phbilippiana fuit talis, ut multis annis non fuerit (in mari quidem)
illata Christianis a Turcis major *; non tam metuunt, ne ipsi Tureee
litora Thireni aut Adriatici maris invadant, quam ne pirate et
similes latrones undique excurrant, grassentur longe lateque, ut post.
tales conflictus et victorias fieri solet, unde saltem summa rei fru-
mentarie inopia consequetur, non audentibus mercatoribus navigare,
Domini voluntas fiat. Fortassis hac ratione voluit coercere Papam
et aliorum quorundam conatum atque rabiem contra nos.
Papa est totus in suis ditandis et promovendis?; deinde erant,
qui religionis curam in hoc monstro sperabant, habebit de armis
capiundis curam et de idolomaniis sue Romane ecclesise conservandis,
et propterea allicit et conjungit sibi nune magna sollicitudine duces
et principes Italie nuptiis, cardinalatibus aliisque hujuscemodi re-
bus; perdat enim Deus cum sua ambitione atque impietate summa!
In republica Veneta dextre exerit se evangelium *, sunt illic,
*
1 Herzog Christoph war 29 Juni in Hilsbach mit dem calvinisch
gesinnten kurfürsten Friedrich III von der Pfalz und dem strengen
Lutheraner Johann Friedrich dem mittleren zusammengekommen, um
über eine vereinigung der deutschen protestantischen kirchen sich zu
besprechen. Die heirathsanträge von Polen wurden ebenfalls behandelt,
so Sattler IV, 146. Kugler II, 188.
2 8. br. n. 2. Die schrift Vergers findet sich in keinem schriften-
verzeichniß, ist also wohl nicht gedruckt worden.
8 Nikolaus Varnbüler aus Lindau, geb. 1515, seit 1544 professor
juris in Tübingen, f 5 December 1604.
4 Die türkische flotte unter Piali schlug die zur eroberung von
Tripolis ausgesandte spanische expedition bei Jerbah im Golf von
Tunis.
282 1560
qui me urgent, ut illius civitatis euram habeam, libellis scilicet im-
missis, qui satis avide ab illis senatoribus rapiuntur, ut ajunt. Edi-
deram, antequam in Poloniam irem, orationem congratulatoriam ad
ducem Venetum !, in qua fortassis aliquid monueram, quod ad rem
faceret. Nunc audio, eam ad manum ipsius ducis penetrasse ac
commovisse et concussisse non paucorum animos in ea civitate. Ex
qua nuperrime unus insignis senator ex familia, qus appellatur a
Ponte, religionis ergo profugit cum duobus aliis ae Genevam se
eontulit, plures vero profugient in dies, ut sperant. Hi primi omnium
sunt, qui ex nobilitate Veneta palam dederunt nomen evangelio,
quod crescit in summa radicesque dilatat in dies, per Dei gratiam.
Tanta est annonz Venetiis caritas!, ut captum sit ex publico
dividi inter pauperes ea munitio, que» propter maximas necessitates
reponi solet, ac non est dubium, quin adhuc augebuntur frumenti
pretia.
Dux Sabaudiw misit suos legatos ad comitia, quer singulis annis
fiunt Baden circiter festum Joannis apud Helvetios, quam ob rem
d. Bernenses sunt in magna sollicitudine. Nam ab his potissimum
dux petit multa sibi restitui. Quin et Papa eo suum misit nuntium,
haud dubie, ut Helvetios sibi adjungat. utinam contra Turcas ad-
jungeret. Rogaram amicos, ut mihi aliquid prieter ea, que sciebam,
de Pape genealogia * significarent *; monent, eum esse ex pago Ve-
nete ditionis oriundum, suos tamen Mediolani degisse in eo pago,
omnes esse medicos, hoc est, eastratores, ideo medicos dictos, avum
autem ipsius in patibulo suspensum, et alia multa, quz servo apud
me. Legati Valdensium ecclesiarum apud Celsitudinem Vestram di-
xerant, se scire missos fuisse aliquarum ecclesiarum, que sunt circa
Cracoviam, ad Helvetios legatos". Quare hi fuerunt revera nuper
illic et multa contra bonos Valdenses, quos vulgo appellant, ut dele-
rent eos, miscuerunt. Sed tota faba tandem in meum presertim
*
1 Auch diese epistola congratulntoria findet sich im Serapeum nicht.
erwähnt,
2 Nach Ranke hieß der vater von Pius IV Bernardino Mediei, war
nach Mailand gezogen und hatte sich dort ein kleines vermögen er-
worben; der bruder des papstes Giangiacomo begründete durch glück-
liche waffenthaten den ruf seines hauses; Pius studierte die rechte,
erwarb sich damit einen namen, wurde cardinal und papst, 8. br.
n. 102, 125. 141.
1560 233
caput eudebatur; exclamant enim, me non modo illis favere, sed
litteris in Anglia, coram in Lituania atque Polonia turbare Zwingli-
anorum sententiam, non sum tanti, sed ita conqueruntur. Beati qui
persecutionem patiuntur propter justitiam; utinam vero tantumdem
essent intenti papatui exstirpando, ut sunt in contentione unius ar-
tieuli.
In Anglia fere' omnes eeclesiw sunt revera alterius quam Au-
gustanse confessionis, regina nonnihil contradicit, sed ferme sola
est; tandem cogetur (ut scribitur) consentire cum reliquis et me-
mini, me Celsitudini Vestra dixisse, quod si serenissimus Polonie
rex fuisset dexteritate protestantium cum illis detentus, detenta
fuisset fortassis regina quoque. Vellem videre omnes uni cogitationi
deditos, de abolendo seilicet papatu; Deus nobis concedat hoc tan-
tum bonum! Et
Admiscebo hic cum magnis parva. Scalichius* et Gangolfus
inter se litigant satis acerbe, et quidem palam coram d. rectore et
ipsa universitate; lis est de nobilitate, affirmante Scalichio et qui-
dem libro a se composito et universitati Tubingensi* dicato, se tra-
here originem a Scaligeris olim Veronse dominis, et multo ulterius,
credo, a Julio Czsare, et negaute Gangolfo. Postea exprobrabunt
nobis papistze tales inter nos eontentiones. Ineruduit enim certa-
men, olfacio, totam causam rejiciendam esse a d. rectore et universi-
tate in Celsitudinem Vestram et propterea aliquid scribendum putavi ;
ipsa seit, pro sua felicissima memoria, Me de utroque semper fuisse
apud illam sobrie locutum, certe nunc quoque et a causa et ab
illis (nec tamen odi, absit) abstineo, satis alioquin habeo, quod agam
in meis studiis absque eo, quod me istis certaminibus immisceam.
Boni consulat Illustrissima Celsitudo Vestra, si longiusculus fui,
eui commendo me reverenter. Pater ccelestis augeat illi suos di-
vinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge die XXVIII Junii MDLX.
Tllustrissimze Celsitudinis Vestre servitor ex corde
Vergerius.
Randbemerkungen von herzog Christophs hand:
a »Ist schon in dem concept. b »frustra laboratt, da er nit den
s
234 1560
gantzen statum cause hatt, wan er aber zusamengezogen wirdet, will
ich ime solches zuschiekhen.« ^ c shatt sein weg«e. — d »Ich« (nichts
weiter. e »hore es geru«. — f Ist pena peccati, — g »Ain erliches
herkhomen, das er viccarius Christi solle seine. h »man mueß sye
platerieren lassen«, i »Ist mir woll wissendt, das es ubel darinen
stehet«. k sDer senatus solte seine vices interponieren, auch andere
guette freundt ir operam auch darzu thuen«.
95.
Herzog Christoph an Verger.
Maulbronn 3 Juli 1560,
Antwort auf n. 94.
Profecti sumus Hilspachium 19 Junii et ibi convenimus elec-
torem Palatinum ac Johannem Fridericum, Saxonie ducem. Quo-
minus autem te vocaverimus (ut quidem cupiebamus) in causa fuit
temporis angustia, siquidem dies et locus ab electore Palatino nobis
eonstitutus atque nominatus fuit eo demum die, quo post meridiem
profectionem suscepimus, neque diutius ibi permansimus una noete.
Intermittere tamen noluimus, quin eum electore Palatino, nec
non Saxonie duce Johanne Friderico de sponsalibus vel de causa
matrimoniali tibi cognita, quantum necessitas postulabat, amice con-
ferremus.
Ceterum re deliberata, elector significavit nobis, se hujus ne-
gotii gratia nuntium ablegaturum ad palatinum Vilnensem atque
animum suum declaraturum. Cum enim in his et similibus delibe-
rationibus serenissimus Polonie rex nihil agere soleat, nisi prius
convocatis precipuis consiliariis et comitiis quasi celebratis, con-
sultius videri dilectioni ejus, de hac re antea per nuntium agere
cum palatino Vilnensi, priusquam ad regem negotium deferatur.
Quantum autem nos conjicere possumus ex colloquio cum electore
Palatino habito, non videtur sponsalia, quod attinet ad filium Pala-
tini, suecessura, neque futurum, ut matrimonium ineatur, Ad hec
intelleximus, sepedictum electorem Palatinum constituisse, se eum
nuntium, cui causa Polonica commendabitur, etiam ad ducem Prussise
ablegaturum et declaraturum, quid sibi videatur de negotio perti-
nente ad Teutonici ordinis magistrum, atque ita per unum nuntium
duas legationes expediturum.
Hoc te scire voluimus, non dubitantes, te pro tua prudentia et
1560 235
dexteritate, quid in hae causa agendum sit, perspecturum. Datum
etc. Maulbron® 3 Julii anno ete. LX.
Postseriptum.
Antequam obsignarentur littere, accepimus alias a te profectas
et duo erant, que responsione digna judicavimus. Primó probamus
tuum laborem contra Molineum susceptum, admonere tamen te vo-
luimus, frustra laboraturum te, nisi prius statum totius cause cogno-
veris, et de anteactis informatus fueris. Postquam antem omnia
fuerint congesta et in ordinem redacta, communicabimus tibi, in-
terea progrediendum non erit, nisi operam perdere velis. Secundo
tegre ferimus inter Scalichium et Gangolfum lites et simultates ex-
ortas, et omnino sublatas volumus. Ceterum nolumus causam in
nos rejici, eum aliis negotiis occupati et distracti simus. Sed se-
matus schole erit, autoritatem suam interponere et tollere dissidia.
Pertinebit autem ad te aliosque bonos viros, eausam juvare et sua
opera non deesse.
Datum ut in litteris etc.
96.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 8 Juli 1560.
Über Molineus, die polnische angelegenheit und den streit des
Sealichius, sowie über seine eigene krankheit und seinen neffen Jako-
bus Vergerius.
Antwort auf u. 95.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum heri accepissem Celsitudinis Vestra litteras, datas die 3
hujus mensis Maulbroni, constitueram, eandem Celsitudinem Vestram
lllustrissimam accedere die crastina; sed ecce incidi hodie (per vo-
luntatem Dei) in wgritudinem, quam metuo, ne mibi futura sit satis
molesta; dedi autem mandatum nepoti meo, qui scribat meis verbis.
Primum quod ad epistolam meam ad Molinzeum * attinet, mitto, licet
hane ego appellem primam veluti imaginem delineatam in pariete; si
plura erunt addenda, ut video, Vestram Celsitudinem habere in animo,
non recusabo (si modo quid potero) laborem; facile enim possum
*
1 S, br, n. 94. 95.
236 1560
addere, sed mea sententia paucula et gravia, quibus Molinens re-
spondere non possit, fuisse huic epistole inserenda, nihilominus fiet,
quod mandabitur.
Habeo in animo scribere ad illustrissimum Palatinum electorem,
cum audiverim, eum cogitare de nuntio ad illustrissimum palatinum
Vilnensem mittendo, placet enim sententia, imo mihi videtur ne-
cessaria ad retinendum regem et palatinum Vilnensem in officio, ne
seilicet adjungat se alteri parti, sed vobiscum maneat (si fieri po-
terit sine nuptiis), decet autem illustrissimum electorem Palatinum
nuntium mittere, tum etiam illustrissimum Joannem Fridericum, aut
illustrissimum Joannem Gulielmum, quia huic et illustrissimi elec-
toris filio serenissimus Polonie rex voluisset sorores dare; quare
cum Deus aliter statuerit, saltem erant illi gratie agend® per pro-
prium nuntium, hoc certe erit injicere frenum serenissimo regi, ut
cum protestantibus, ut dixi, maneat. Adiungam exemplum littera-
rum ad eundem illustrissimum dominum electorem. Cras aut perendie
mittam in Prussiam ad illustrissimum illum principem tabellarium,
quem detinui apud me, dum aliquid scirem de exitu hujus con-
ventus.
Suspicor, illustrissimum electorem Palatinum velle dispicere atque
etiam requiri per suum nuntium, num aliquid forte esset cogitandum
de sponsalibus pro filio aut fratre, faciat Dominus; potuissem aliquid
efficere, si fuissem eadem de re monitus, sed cum nihil fuerit ad
me scriptum, non est, quod seribam ego aliquid, tantum ad duos per
tabellarium scribo, ad illustrissimum ducem Prussio et ad illustrissi-
mum Radzivillum commonefaciens, me propterea non mittere illu-
strissimi electoris responsum, quia sua illustrissima celsitudo nuntium
mittit, cujus nuntii utinam nomen scire potuissem, nam commendassem
eum amicis meis.
Nuntiavi d. Beurlino et d. Fuchsio*, Illustrissimam Celsitudinem
Vestram cupere, nt Scalichii et Gangolphi causa in senatu schole
judicetur aut componatur; quid sint facturi nescio; causa inter illos
duos ardet; non deessem meo officio, ad quod me Vestra Celsitudo
hortatur, verum in hac re non sum idoneus, ut curem ullam com-
"
1 8. br. n. 49.
2 Dr. Leonhard Fuchs von Wimpfen, geb. 1501, seit 1538 pro-
fessor der medicin in Tübingen, damals einer der bedeutendsten ver-
treter dieser wissenschaft auf der universität. f 1566. Vgl. br. n. 98.
1560 | 237
positionem , nunquam enim volui Illustrissime Celsitudini Vestre
dicere, ne viderer aut importunus, aut minus Christianus, quasi ego
in culpa ullo modo essem; non sum enim, Deus scit, nunc cogor rem
patefacere, jam enim annus est aut amplius, quo Scalichius nec
fuit in meis sdibus nec me alloquitur, imo persequitur me miris
modis, et tacuissem nunc etiam patienter, sed provocatus loquor; nec
plura de hac causa dicam, Deus mitiget ferocia ingenia et carnalia,
non deero ego meo officio, ut Christianum agam. Commendo me
Celsitudini Vestre, Pater coelestis illi augeat suos divinos thesauros,
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubingz 8 die Julii 1560.
Illustrissimse Celsitudinis Vestre
servitor Ludovicus Vergerius
pro Vergerio sgrotante.
Postscripta.
Qualis sit mea agritudo, qus nudius tertius coepit, cogor de-
clarare, ea est paralisis et Domini voluntas fiat; metuo, ne fiem
omnibus negotiis inhabilis; iterum dico: Domini voluntas fiat; est
tamen principium debile, quidquid sit futurum, nescio; utor duobus
medicis Fuscio et Rochero !, quamquam autem non desim meo officio
et numerem utrique pro tenuitate mea, tamen prodesset haud dubie,
si lllustrissima Celsitudo Vestra meam causam utrique medico com-
mendaret; tamen faciat, ut vult. Tertius nepos duorum aliorum,
qui mecum sunt, frater, venit ex Italia, ut me invisat, nec latine
nec germanice scit, quid attinet, ut in conspectum Celsitudinis Vestre
veniat; cum tamen adduxerit canem turcicum, quem existimat esse
valde bonum et insignem, eum Illustrissime Celsitudini Vestrae re-
verenter dono dat, adducebat alterum simul, sed periit in via.
97.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 12 Juli 1560.
Dankt für den ihm zugesandten leibarzt des herzogs, berichtet
über Scalichius und schickt eine abschrift seines testaments (s. n. 97 a).
* "
1 Michael Rucker, seit 1584 dr und professor der medicin. } 1561.
288 1500
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Venit ad me medicus Vestra Illustrissime Celsitudinis, afferens
ad me litteras summa clementia plenas atque pietate, Deus et pater.
domini nostri Jesu Christi retribuat, cam me hoc difficillimo ae pe-
rieulosissimo tempore ita me dignatur consolari eadem Celsitudo
Vestra et sustentare. Deus enim seit, me maximam ex litteris et
medico cepisse consolationem et recreationem; ille sententiam dixit
et me reliquis duobus medieis commendavit. Deus profecto non
deseret Celsitudinem Vestram, quie talibus officiis utitur erga peregri-
nos, erga profugos pro Christo, denique erga wgrotantem; non de-
erit Deus, qui retribuat ea, que promisit per filium suum.
Medici eurant corpus, ego auimse sum intentus et quz spero,
me crastina die sumpturum conam Domini eum d. Beurlino * et
paucis quibusdam fratribus in lecto meo scilicet, unde fiet, quod non
potero Vestram Celsitudinem invisere, si huc venerit, ut scribit. Patientia,
fiat voluntas Domini, neque enim possum me lecto dimovere. Ante-
quam ad ecenam Domini accedam, liberior volui me extricare cogi-
tationibus terrenis, quare volni brevissimum testamentum conscribere
ad dirimendas contentiones, qu: possent oriri, et quia in mea patria.
legetur et velit nolit magistratus cogetur illud in aeta et registrum.
referre, volui in eo pauca obiter addere de mea confessione, ut
etiam mortuis et posteritati priedicem ea ratione fidem in Christum et.
gloriam ejus. Mitto ad Vestram Celsitudinem ejus testamenti exemplum,
quale seilicet nullus Italorum condidit, ut puto. Postremo Vestra
Celsitudo scribit de Scalichio*; non possum non laudare, quidquid in
ea causa fecerit eadem Celsitudo Vestra ea in re; ego quo ad me
attinet, Christo et Celsitndini Vestre condono gravissimas injurias
mihi ab illo illatas: nam postquam incepi #grotare, missum est ad
me ex Heidelberga exemplum famosi libelli in publico ab illo affıxi,
in quo non modo ego proseindor et laceror, qui sum tamen indignus
Vestra Celsitudinis consiliarius, sed duo alii simul, qui tamen ha- .
buerunt recursum ad illustrissimum electorem, unde bonus Scalichins
evasit, dicendo, se pertinere ad serenissimum Bohemis regem et se
constitisse Heidelbergw, ut jussu sum regis celsitudinis se in An-
gliam conferet, et tamen inde profugit et Tubingam venit; sed ego,
* .
1 Vgl. n. 49.
9 Vgl. n. 94.
1560 239
inquam, ut Christianus, omnia condono, tantum videndum erit, ne
mei nepotes illum urgeant pro interesse familie nostre, quie fuit a
Sealichio atrociter proseissa. H:ec inquam tantum nuper fuerunt ad
me ex Heidelberga perscripta, ut diabolus haberet opportunam ten-
tandi occasionem , quando maxime tempus est oblivisci injuriarum,
sed profecto obliviscor et Christo et Vestre Celsitudini ut dixi, dono,
et Sealichio etiam, pro quo non desistam orare, sed habenda erit,
ut dixi, ratio meorum nepotum, qui gravissime de eo conqueruntur ",
Commendo me reverenter Vestre Illustrissim:w Celsitudini, cui
rogo, Pater ccelestis augeat suos divinos thesauros, spiritum et fidem
per Christum dominum nostrum.
Tubings die XII Julii 1560 anno
Vestri. Hlustrissim:z Celsitudinis
servitor Ludovieus Vergerius
pro d. Vergerio sgrotante.
97a.
Vergers testament.
Cum alias ex Italia seilicet religionis causa discedens fecerim
generalem omnium bonorum meorum et etiam feudorum donationem,
quam laudo et approbo, nune de quibusdam mobilibus, qute mecum
habeo hic et alibi, facio hanc presentem ordinationem et volo eam
haberi loco testamenti et ultime voluntatis. De Deo, de Christo, de
anima dixi et exposui antea, quare non est, ut hic de his aliquid
agam; scio, nihil opus esse Christiano homini, nilil omnino legare
pro anima sua, quam Deus precioso suo sanguine sanctificavit se-
mel et redemit atque utinam hoc meum exemplum reliqui mei com-
patriotz;, propter quos hoc scribo, imitarentur. Cum vero mihi sint
tres ex filio fratris nepotes Aloisius, Aurelius, Jacobus, et cum do-
natio omnibus tribus fuerit facta, nunc de quibusdam bonis mobili-
bus, quee mihi supersunt, volo, ut eorum omnium duo eorum sint
heredes et successores et domini, videlicet Ludovicus et Jacobus
duntaxat; quod propter duas causas facio, altera est propter gloriam
Dei, de qua non attinet dicere plura, altera vero, quia paravi Aurelio
H
1 Ludwig Verger schrieb über den handel mit Scalichius unter dem
16 Juli an Brenz; s. Pressel, Anecdota Brentiana s. 471.
240 1560
modum et sumptum, nnde possit ad doctoratum pervenire, quo qui-
dem gradu non est dubium, quin sibi prospectum sit, si vir esse
voluerit; nihilominus si in eo gradu assequendo opus habuerit fratrum.
auxilio, hortor illos, ut non modo propter caritatem fraternam, sed
etiam in meam gratiam et memoriam juvent illum.
ltem quod idem Ludovicus et Jacobus teneantur, dare de meis
bonis Venturino, antiquo meo servitori, 50 ducatos in ratione libra-
rum sex et solidorum quatuor pro ducato, sive voluerit manere in
servitio Ludovici, quod Ludovicum rogo, sive minus.
Cecilia mea soror et tres ejus filii non habent opus per Dei
gratiam et sunt multo ditiores, quam alii mei nepotes, nihilominus
in signum amoris et benevolontim volo: dictus Ludovicus et Jacobus
dent vel ipse Cecilie, vel ejus loco filiis suis 25 florenos.
Antonise de Apolonio et simul filiis suis volo viginti floreni nu-
merentur.
Cum Ludoviei et Jacobi mentionem fecerim, non est dubium,
quin memor fuerim matris eorum et sororum et amicm Lucretie,
quas spero futuras illis commendatas, et magis etiam commendatas
habituros in mei gratiam et memoriam.
Ludovic me:e nepoti ex fratre et tribus meis pronepotibus
Catherine, Sancto et Francisco volo, ut 20 floreni numerentur, non
quod egeant, sed amoris et benevolentie causa.
Christiano homini in tantum opus est tali ati ordinatione, in
quantum velit tollere contentiones et lites, quie post se oriri so-
lent, presertim vero cum non tantum sit in hereditate, unde possit.
multis que prospiei et non habeatur ratio eorum, qui magis indi-
gent; quare omnes hortor in Christo, ut boni consulant, exemploque
meo preferant Christum etiam in paupertate et tribulationibus ho-
moribus et opibus mundi et toti papatui, qui sit maledictus in se-
cula et omnis populus dicat amen!
Hane scedam dictavi ego Vergerius existens in lecto Tubinge
in ducatu illustrissimi d. Christophori, ducis Wirtembergici etc, piis-
simi et sapientissimi, quem utinam omnes reges et principes mundi
in promovenda vera doctrina et gloria Dei imitarentur, quod testi-
monium de illo libenter relinquo, infirmus quidem corpore, sed animo
(per Dei gratiam) sano et in Christum erecto et confidentissimo, "
qui mihi sua morte aperuit portas vite ieternze et hsc est preci-
cipua mea confessio, quam velim ab omnibus amplecti. Novi enim
1560 241
Christum et hunc crucifixum , et certe qui hoc dicit, dummodo ex
corde dicat et vere credat, vere ecclesie Christi se adjungit et
cetui electorum et piorum; disjungit autem se ab ecclesia corrup-
tissima paparum, a qua in hoc ipso. presentissimo mortis periculo
fateor me esse penitus disjunctissimum atque ista contestor moriens
coram Deo Patre, Filio et Spiritu sancto et toto mundo.
Cum autem non potuerim ego hanc ordinationem scribere aut
subscribere, et cum scripta sit manu Aloisii habentis interesse, ne
quis cavillari possit, nisi alia adhibeatur cautio, constitui vocare ad
me notarium atque illi hanc meam cartulam consignare, ut loco so-
lemnis .testamenti habeat.
Hinten von des herzogs hand: »Und Frantz Kurz soll diss schrei-
ben und mittel des testaments verwarlichen auffheben.«
98.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 8 September 1560.
Berichtet über seine genesung und bittet um gewährung eines
aufenthalts in einem kloster. Schickt einen türkischen hund dem
prinzen Eberhard.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime'!
Accepi reverenter litteras Celsitudinis Vestrz», datas in Steiulilben
die 28 Augusti, quibus cum nihil fere fuisset responsione dignum,
non putavi necesse ante hoc tempus respondere. Litters enim illu-
strissimi d. Prussie ad me misse privatam materiam continebant
aut cujusdam professoris Regiomontani!. Quod ad confessionem
meam spectat, sit Deo gloria, si Celsitudo Vestra aliquam scin-
tillam spiritus divini, (ut ad me scripsit pro sua clementia) in ea
vidit; si soleo errare, mea est et carnis me: opera et fructus, si
quid boni facio aut scribo, id totum in Deum refero.
Ad valetudinem quod attinet, decubui novem septimanis incre-
dibili quadam molestia, labore et tormentis, sumptu vero tanto, ut
eum tolerare plane non potuissem, nisi me Illustrissima Dominatio
Vestra uti nutricius piorum sustentasset. Nunc medici consulunt,
ut aörem mutem et tantum me exerceam curemque, restituere
*
1 Der professor hieß David Voitt. S. Sixt s. 554. |
Verger 16
242 1560
vivacitatem et motum totius pedis, quemadmodum restituta. videtur
brachii bona ex parte. Usus sum aliquibus balneis sudatoriis et ali-
quando ligno Gajaci, quare mon putarunt medici ablegare me hoc
tempore ad Thermas ferinas vel alias.
Usus sum Vestre Illustrissimz Celsitudinis consilio, et preter
medieos duos' (ut, si alter Tubinga discederet (ut fit) alter mibi ad-
esset) nullum volui accessere, sed his Tubingensibus contentus esse,
qui mihi satisfaciunt quidem, quamvis pharmacopola sit omnino tan-
ium mon megligens. Parcat illi Deus; emunxit a me his paucis
diebus fere quinquaginta florenos, atque utinam non dedisset vetera
et rancida (quod caput est) pro novis et utilibus; sic solet, ommes
quaruntur, ab unieo Ruchero, licet alias bono medico, defenditur.
Ad rem medici jubent, ut me exerceam et eurem, me paulatim
portari hue et illuc, ut pueri solent et aliquando sponte ambulare.
Quodsi mutandum est cclum aut aör, et si habenda sunt loca ad
exercitationem spatiosa, cogitavi una euni medicis, me nullibi com-
modius posse degere per aliquot septimanas et me exercere, etiamsi
pluvie ingruant aut venti aut parum serenum eclum, ut solet esse
in autumno, quam in claustris aut ecclesia aut refectorio alicujus
monasterii, ubi mei servitores me manu cirenmducant in parvo curru.
rotulis parato, senem seilicet more infantum (Domini voluntas fiat,
patior toleranter, quia ita vult).
Quare si placet Celsitudini Vestra, mihi aliquod concedere per
aliquot, ut dixi, septimanas, gratissimum mihi ut commodissimum
futurum est, sive in Bebenhausen * proximo (quod malim) sive in
lio, quod non longe absit, fiat Domini voluntas. Utar hac quoque
a Celsitudine Vestra commoditate, si ad me litteras miserit, quibus
profecto monasterii mandetur, ut me suscipiat cum tribus aut qua-
fuor ex meis.
Lituani et Russi? a serenissimo Polonie rege Vestre lllustris-
sims Celsitudini commendati Statgardiam proprium hominem mise-
rant, qui illis conduceret hospitium cum tribus equis (qnos a me
habebunt, nam reliquos conducent et remittent statim Tubingam) ut
possint interesse per tridunm aut quatriduum spectaculis nee sumpti-
*
1 8. br. n. 96.
2 Bebenhausen, 1 stunde von Tübingen, in romantischem thal.
5 8. br. u. 98.
1560 243
bus parcerent. Sed cum hospitium nullum consequi potuerint, pe-
tunt nunc a Celsitudine Vestra per litteras, ut dignetur scribere
forerio, qui illis provideat (eorum sumptu) de qualicunque hospitio,
et huc litteras mittat; nam unum ex suis Stutgardiam ad forerium
ablegarent; hoc videtur mihi consultum valde ob multas causas, pr®-
sertim iu gratiam regis ut locum habituri essent.
Postremo mitto Celsitudini Vestre. quse vel pro se dignetur re-
tinere vel tradere illustrissimo Eberhardo primogenito, canem Tur-
cicam adductam ad me lis diebus ex Histria a quodam meo ne-
pote *; crediderim illam esse egregiam et insignem, neque enim
fuisset ad me adducta in eum finem, ut fuit, ut Celsitudini Vestre
dono darem, experiatur, credo, inveniet singularem.
Incipio concinnare (dictando tamen non scribendo) quedam, quse
ad statum anims et salutis pertinent *; conqueror enim modeste et
submisse (omnia tamen referendo in ejus voluntatem) cum Deo et
Christo, qui me non acceperit nunc ad se, sed adhuc permiserit in
laboribus et serumnis hujus vite, fiat voluntas ejus. Certe (quod
ad me attinet) cuperem dissolvi et esse cum illo. Commendo me
piissime Celsitudini Vestrz.
Tubinge 8 Septembris 1560.
Illustrissime Celsitudinis Vestri observantissimus
Vergerius.
99.
Herzog Christoph an Verger.
Urach 10 September 1560.
Antwort auf n. 98.
Reverende nobis dilecte!
Accepimus litteras tuas die 8 Septembris datas. Quod pro re-
cuperanda valetudine consulunt medici, ut ccelum aut aérem mutes
et te exerceas, probamus consilium, et tibi, qui in Bebenhusensi
monasterio aliquamdiu degere petis, clementer illud concedimus, ut-
que ibidem suscipiare, prefecto hic adjunctis litteris mandamus.
2
1 S. br. n. 90.
2 Vielleicht die schrift: In che modo si portino nel tempo del
morire quei, che ritengono l'obedientin della sedia Romane. 1560 nel
mese di Settembre. S. Serap. s. 91. n. 98.
16 *
244 1560
Lituanis et Russis per mareschalkum et forerium nostrum eu-
rari hospitium jussimus, ita nt commode illie esse possint.
Canem Tureivam nobis donatam clementi accepimus animo, et
tibi pro ea, quas decet, agimus gratias.
Quod quedam ad statum auimw et salutis pertinentia concin-
mare te scribis, tibi gratulamur, utque ad divini nominis gloriam
atque ecclesi utilitatem facias, eum, qui cuneta potest et guber-
nat, precamur. Date in civitate nostra Uraco die 10 Septembris
anno.ete. 60.
100.
Verger an herzog Christoph.
Bebenhausen 14 September 1560.
Über den streit mit Scalichius.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Vestram Illustrissimam Celsitudinem in testem appello, me nun-
(uam apud eam conquestum fuisse, quod d. Paulus Scalichius! me
durissime persequeretur; tantum apud eam dixi, me dubitare de ejus
ingenio, ne scilicet parum esset pium, et in summa non esset Chri-
stianus; hoc tantum dixi, qus ınea patientia et tolerantia usque
adeo illum exacuit et accendit (cum tamen ego illi omnia, que ha-
bet, a serenissimo rege Maximiliano impetrarim, ego, inquam, ego)
ut semper in me factus sit asperior (sine ulla causa, Deum testor).
Quid multis? Cum essem in Polonia, ille autem Heidelberge, affixit
publice in valvis ecclesiw libellum famosum contra me, deinde eo
ipso die, quo ad mortem iegrotans, nuper sumpsi ecenam Domini, in
illo inquam fervore mei morbi misit ad me sua propria manu scrip-
tam invectivam. De quo libello famoso et invectiva scio Celsitudinem
Vestram Illustrissimam intellexisse aliunde, non tamen a me, qui fugio,
quantum possum, ne illi referam ea, quie in alterius redundent pre-
judicium. Nollem enim cniquam mortalium (Deus scit) esse ali-
eujus incommodi causa.
"Tamen audio, IHustrissimam Celsitudinem Vestram, cum hie Tubingse
esset, mandasse, ut idem d. Paulus a magnifico d. cancellario non-
mullis presentibus moneretur aut forte reprehenderetur, ne pergeret
*
1 8. n, 64. bes, 94.
1560 245
mihi molestus esse, quo nomine Celsitudini Vestre maximas gratias
ago, que hoc mandaverit, me etiam non petente.
Quorsum autem ista commemorem, dicam. Animum gero (per
Dei gratiam) christianum et d. Paulo et omnibus (si qui sunt, qui
mibi adversentur) condono omnes injurias, sed ea, qus sunt in folio
ineluso seripta, non ullo odio aut malevolentia (quod Deus novit)
seripsi, sed propter gravitatem causm atque ut commemorem ea, quie
mihi sunt compertissima, sum enim Venetus. Inter alios serenissi-
mus Maximilianus Bohemis rex, si fiat provisio, maximo odio li-
berabitur a tota republica Veneta et a multis malis practicis.
Nam ipsi domini Veneti dicturi sunt procul dubio (novi homi-
nes) quod eua regia dignitas enutriat istum novum dominum della
Scala, ut eum factus fuerit cwsar, habeat occasionem turbandi ali-
(quando Venetorum dominium, sic enim interpretabuntur, eum noto-
rium sit, quod ab ejus sumptu, pendeat, quin et alia multa mala
oritura pr&video, nisi remedium, inquam, fiat.
Credat mihi Illustrissima Celsitudo Vestra, non frustra loquor,
homo senex et rerüm Italicarum et Venetarum (nt spero) expertus.
Voluissem exonerare hoc negotio Illustrissimam Celsitudinem
Vestram, sed d, Scalichius adhnc recusat, habere scholam seu rectorem.
et universitatem pro judice; jam enim agit dominum et patronum
omnium, velletque ab omni judicio liber esse, cum tamen nomen de-
derit universitati Heidelbergensi, et illi se submiserit, quod affirmo,
et recusat dare Tubingensi.
Supplico Celsitudini Vestra, ut dignetur pro sua clementia boni
consulere, quod mitto, et si fortassis ista non videntur ejus momenti,
eujus fateor ea mihi videri, supprimat, laceret omnia suo jure, ut
voluerit, sed repeto, me non frustra canere.
Veni heri in Bebenhausen et video contigisse, quod nunquam
speravi, hoc est, nt vivus exirem 'Tubinga, sed potens Deus, qui sit
benedietus in secula. Pergam ejus auxilio dictare de statu meo,
quod seilicet, eum ad portas paradisi pervenissem, coactus sum re-
dire de voluntate Dei, ut scilicet iterum paulo post eo redirem.
Ago summas et immortales gratias pro clementissimis litteris
Vestris, receptis heri ex Uraco et pro concesso monasterio, ubi ope-
ram valetudini daturus sum. Remuneret Dominus. Commendo me
reverenter Celsitudini Vestra.
Datum in Bebenhausen 14 7bris 1560,
246 1560
Inter alia ostendam, quod in privilegio Ferdinandi Cesaris et
regis Hungarie Bele nulla prorsus fit mentio de Scala concessa in
insigni, ita ut iste proeul dubio adjunxerit nune ex suo capite se-
eutus sonum vocis, ut dixi, sed verbum Skalich iu Hungarico aliud
putarem significare quam Scala in latino: sed si idem sonaret, non
valet consequentia, ut iu litteris dixi.
Imo dicam amplius. quod in duobus privilegiis Bele regis et
Ferdinandi Ciesaris nullum prorsus sit nomen de baronatu et comi-
tatu, quem Scalichius jactat, sed ajunt privilegia, donatas fuisse pro
famulitio quasdam terras Bartolomeo cuidam Skalich, non ergo co-
imitatus et baronatus; et si esset mentio baronatus et comitatus,
esset Scalichio probanda successio, quod ab eo Bartolomeo descen-
dat. Puto certe, Scalichium ridere, quod tam facile crediderimus,
quod sit comes et baro. Si aliam informationem vel Celsitudo
Vestra vel domini consiliarii a me voluerint, libenter dabo, siqui-
dem petatur, simul eum magistro Gangolpho, pastore in Lusno, qui
est satis instructus in hae causa.
lllustrissim:e Celsitudinis Vestrie observantissimus
Vergerius.
101.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 5 October 1560.
Bietet einige zobelfelle dem herzog au. Nachrichten über seine
gesundheit. .
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum rediissem nuper ex Lituania, Vestra Illustrissima Celsitudo
potest meminisse, ut est prestantissim:e memorie, me illi obtulisse
aliquot. pelles zibellinas, quas- libentius etiam donassem, quam eredi
possit. Vestra autem Celsitudo visa est mihi suis verbis signifi-
care, se non habere opus; retinui ergo, et cum nuperrime audirem
futuros ludos Stutgardie, misi unum ex meis, qui in ea frequentia,
quie sperabatur, priesertim principum, daret operam, si ipsas pelles
divendere potuisset. Quare rediens nuntius meus dixit, se incidisse
in aliquem, qui ipsas pelles ad Vestram Celsitudinem detulerit, que
etiam 250 florenos obtulerit; meus nepos, cum meam voluntatem erga.
Vestram Celsitudinem propensissimam nesciret nullumque mandatum
1560 247
haberet dandi eo pretio, recusavit, et plus, nescio quid, petiisse
visus est.
Hie eum postea rescivissem, putavi ad eandem Celsitudinem
Vestram scribendum, et ipsas pelles offerendas, et gratis et quo-
cunque ipsamet velit pretio, eas itaque servo, cui mihi fuerit serip-
tum, consignabo. Non nego autem, sed ingenue fateor, fuisse mihi
donatas ab ipso serenissimo rege et ab illustrissimo palatino Vil-
nensi, emptas vero fuisse eodem fere pretio (quod rescivi) quale
meus petierat. Sed nihil interest, nihil moror, tanto libentius Vestre
lilustrissimw Celsitadini, cui omuia debeo, concedo, supplico autem,
ne igre ferat pro sua clementia, si meus nuntiüs, nesciens volun-
tatem meam, ut dixi, recusavit dare; certe si vitam profunderem,
adbuc nom satis facerem meritis Vestre Illustrissimi. Celsitudinis in
, me. Exspeeto litteras, ut dixi, quibus mihi mandetur, debeamne
isthuc mittere, vel hie priefecto vel alicui consignare, qnod supplico;
eupio enim dare, ne ingratus videar.
Redii nudius tertius ex monasterio Bebenhausensi'; ago sum-
mas gratias Celsitudini Vestra, profuit mihi mutatio aöris, quemad-
modum spero, profuturum mihi, quod Reittlingam cogito adire; ibi
enim possum commodius exercere, quam Tubinge propter frequen-
tiam studiosorum.
Agunt mecum gratias d. Lituani et Rutheni*, qui ajunt, se
clementissime et liberalissime fuisse exceptos, qua de re seripturi
suut in patriam.
Misi hodie unum ex meis Laoingam, quo audio bonum Phau-
serum? advenisse: invitavi hominem, ut mecum aliquot diebus sit
Tubinge, me autem ad illum esse profecturum, si ad me non possit;
videbo, quid nuntius reportaturus sit. Commendo me reverenter
Tllustrissimee Celsitudini Vestre, Pater coelestis augeat illi suos the-
sauros eclestes, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 5 die Octobris 1560.
Hlustrissim:w Celsitudini Vestre addictissimus
Vergerius manu propria, Deo grati.
*
1 Vgl. n. 98.
2 Vgl. n. 98 und 99.
3 Vgl. n. 61a.
248
102.
Verger an herzog Christoph.
Rentlingen 20 October 1560.
Bittet den gesandten des herzogs von Mecklenburg nach Tübingen
zu schicken; über eine reise des papstes nach Innsbruck, den ezar
von Rußland, die zobelfelle und seine literarische thätigkeit.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Audio, apud Illustrissimam Celsitndinem Vestram nune esse illu-
strissimi ducis Mechelburgensis legatum. Quare cum illi prineipi
plurimum debeam ^ mee possim ego propter valetudinem isthuc ve-
nire, mitto famulum, qui eundem legatum invitet, ut Tubingi me-
cum sit, ubi saltem poterit scholam videre, prieterquam quod habeo
nonnulla, quie conferam cum illo. Quare si fortassis non fuerit ex- :
peditus, et si Stutgardise subsistet interea, dum Illustrissima Celsi-
tudo Vestra Heidelberga revertatur, consultum erit, ut ad nos ve-
niat, dabimus enim operam, ut saltem amanter suscipiamus, si non
honorifice,
Fere quindecim diebus fui Reittlinge, mutandi aéris gratia.
Spero antem me die Lun: aut Martis Tubingam reversurum. Valeo
utennque, sed Domini voluntas fiat, sive vivimus, sive morimur, Do-
mini sumus (ut Paulus ait).
Quod Papa ! jactat, velle Enopontem * venire, nihil aliud est,
quam fictio et terricnlamentum; veniet enim etiam Mediolanum us-
que, qui est illi patria, et fortassis Tridentum, ut incutiat timorem,
sed Enopontem usque minime gentium.
Leetabitur, quod Moscovita prosperos habeat successus, neque
deerit, qnin ipsum sollieitet, quod non dubito. De quo Moscovita *
ego mala multa metuo, et ne jam excurrerit ultra Prussiam. Scio
regionem, Deusadjuvet nos; consurget certe nova monarchia ab illo
fidei Ruthenz principe.
Propter istos motus bellicos puto non advenisse famulum, qui
erat per Prussiam venturus eum pecunia ad d. Lituanos et Ru-
thenos * studiosos, sed veniet tamen per Poloniam minorem et Bo-
*
1 S. n. 94.
2 Innsbruck.
39 Iwan IV Wasiljewitsch, czar von 1533 bis 1584. Vgl. br. Bü.
4 Vgl. n. 98,
1500 - :249
hemiam. Interea cupide responsum exspectant; petierunt enim a
Vestra Celsitudine per litteras mutuum, cui se humiliter commendant.
Sunt enim Reittlinge mecum et mecum Tubingam revertentur.
Fortassis non sunt Vestre Celsitudini redditse me: litter:,
quas ante 15 fere dies scripsi, obtulique illi reverenter aliquot pelles
zibellinas ', quas etiam statim in meo a Polonia reditu obtuleram,
aut gratis aut quocunque vellet pretio. Dignabitur eadem Celsi-
tudo Vestra (siquidem meas acceperit) unum verbum scribere,
num eas velit. Ego enim darem przefecto vel mitterem. Non fui
otiosus in monasterio Bebenhausensi atque hic Reittlinge; possum .
enim uti ingeniolo et spiritu (Dei gratia) et dictare, si non pede
ac manu. Vertuntur nunc a Schradino in Germanicum, qus scripsi.
Commendo me reverenter Celsitudini Vestre, Pater coelestis illi au-
geat suos coelestes thesauros, spiritum et fidem per Christum domi-
num nostrum.
Datum Reitlinge 20 die Octobris 1560.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
103.
Herzog Christoph an Verger.
13 November 1560.
Wegen einer fuhre wein, die dem herzog von Preußen geschickt.
werden solle.
Original nicht im archiv.
(Abgeschrieben aus Sixt s. 554 f.)
Dei gratia Christophorus Dux Wirtembergicus.
Reverende ac nobis dilecte!
Elector Palatinensis, dux Bavariw etc. affinis noster clarissimus,
inter cetera scheda quadam nos commonuit, ut plaustra vini illu-
strissimo Prussie duci una cum preefati electoris vino Bacharachis
adhuc jacente advehenda curaremus. Quod hactenus a vobis inter-
missum et sic vina utrorumque nostrum (si ita diutius vectura im-
pediretur, ac ut hactenus prolongaretur) non citra jacturam detri-
menti quiddam passura forent, idcirco clementer vos adhortamur, ut
*
1 Vgl. n. 101. 104.
250 1560
per aquam et in id deputatum opus omni remota mora conficiatur,
Quie vobis clementer judicare voluimus '.
Date 13 Novembris anno 60.
Christophorus dux Wirtembergensis.
Audio, Venetes accepisse evangelium et ex patriciis circiter
quinquaginta esse, qui profitentur veritatem evangelii.
104.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 14 November 1560.
Wünscht den herzog zu sprechen und fragt, wann und wo er ihu
besuchen könne; die zobelfelle.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Letor, quod audierim, Illustrissimam Celsitudinem Vestram do-
mum rediisse incolumem, Deo sint gratie. Ego cum (per ejus vo-
luntatem) potuerim ex gravissimo morbo evadere, nt adhuc serviam
ecclesi, qualiseumque sim, meliuscule habeo, saltem possum in
studiis versari et in hypocausto per me uteunque ambulare, com-
mitto me Domino; agat ille de me, ut voluerit. Relegi quedam
seripta, qui ante mgritudinem adornaveram, et alia quedam con-
einnavi postea. Preterea alia habeo, que cum Vestra Celsitu-
dine reverenter conferam. Quare si scirem, eam propediem ven-
turam, (ut solet hoc anni tempore) in Schompach * exspectarem, nt
eam illic convenirem, alias egomet sperarem, me posse Stutgardiam
usque in eurru venire. In summa supplico Celsitudini Vestre, ut
dignetur me ea de re certiorem facere, venire ne debeam an ex-
spectare ejus adventum.
Nec dedi euipiam nec dabo pelles zibellinas®, nisi certo sciam,
velitne eas Vestra Illustrissima Celsitudo (vel pro se vel pro alio)
ntinam, quemadmodum ab initio obtuli, ita nune dignetur accipere
a me dono etiam aut quocunque pretio voluerit, quibus duabus de
rebus responsum exspecto. Aeternus Pater augeat Celsitudini Vestrie
*
1 Vergers antwort s. n. 105.
2 Das jagdschlof Einsiedel, 2 stunden von Tübingen.
3 8, n. 101.
1560 251
et toti familie su: sua dona celestia, spiritum et fidem per Christum *
dominum nostrum.
Tubinge 14 Novembris 1560.
llustrissime Celsitudini Vestre addictissimus
Vergerius,
Von herzog Christophs hand darauf gesetzt: Soll ime geschri-
ben werden, das er von heut uber 8 tag gehn Beblingen mige zu mir
khomen, seye neher, so hab ich auch mehr pomm(?) und muess mit
ime zu reden. Er mige auch der enden die zobell mit ime bringen,
werden die ime bezallt werden.
105.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 15 November 1560.
Wegen des weines und wegen der protestanten in Venedig. Ant-
wort auf n. 103.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi reverenter Vestrz Illustrissime Celsitudinis litteras, quee
mihi dignata est scribere de vino illustrissimo duci Prussim donato:
eum Vestra Illustrissima Dominatio mihi de eo dixisset, et.quod Bac-
charam misisset, dixi, me habere in animo de pecnliari homine mit-
tendo, ne quid doli committeretur; non recordabar enim, quie man-
data ea in re habuissem; quesivi, inveni, mandatum mihi fuerat, ut
ad alterum. de duobus mercatoribus curarem mittenda; statimque
postquam inveni, invasit me ferocissima wgritudo; cum vero ec-
pissem (per Dei gratiam) meliuseule habere, mandavi nepoti, qui
Heidelbergw juri civili operum dat, ut euraret vina Coloniam ad.
mercatorem advehenda, et speravi, rem esse confectam; presertim
quia eam commendaram illustrissimo Clivie duci quoque, qui (si
opus esset) suam interponeret autoritatem. Hoc est meum respon-
sum; mandatum est mihi, ut ad mercatores mittam, et mittentur,
spero, si hactenus non fuerunt missa.
Quod ad Venetos attinet, statim, ubi legi verba manu Vestre
Tllustrissimz Celsitudinis (pro sua clementia) scripta, cum et ego
nonnihil de eo audivissem, imo meum quendam libellum aliquot ex-
citasse, constitui peculiarem hominem, qui est inter meos familiares,
eo mittere, quare intra duos dies discedet, non modo ut mihi nuntiet,
quid id sit, sed ut offerat meam operam illis patriciis, qui cceperunt
252 1560
"Christum sentire, mitterem enim libros et me exponerem quibusvis
periculis pro gloria Dei mei, omnia autem, que is meus mihi signi-
ficaverit, efficiam, ut statim intelligat Illustrissima Celsitudo Vestra,
ut possit rem juvare, si opus fuerit.
Scripsi et adhuc scribo, me summopere optare, audiri ab Illu-
strissima Celsitudine Vestra, si ventura est in Scomback, illie eam
conveniam; sin minus, Stutgardiam veniam. Commendo me reve-
renter Celsitudini Vestra: Illustrissimre , Pater coslestis augeat illi
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Tubinge 15 Novembris 1560.
Illustrissimze Celsitudinis Vestre addictissimus servitor
Vergerius.
Von Christophs hand darauf geschrieben: Es were gutt, das sein
nepos mit den weinen biß gehn Colln were gefaren zu dem inligon-
den verzeichnetten kauffiman, damit die rechtgeschrifft ime geamnt-
wurttet würden. Man mueß warten, waß ime von Venidig zu- (rest
fehlt).
106.
Verger an herzog Christoph,
Tübingen 15 December 1560.
Überschickt 2 bücher, meldet den tod von Franz Il.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Mitto duos libellos nuper impressos, alterum. pro Illustrissima
«elsitudine Vestra, alterum pro illustrissimo domino filio. Ante an-
num eadem Celsitudo Vestra Illustrissima vidit prwfationes, et nihil
improbavit aut desideravit, ut tune dignata est mihi dicere. Libel-
lus fuit ab uno ex mea familia ante 120 annos seriptus . Utinam
habuissem majora, qu: sub illustrissimi domini filii nomine in lu-
cem emisissem, quemadmodum hunc emitto illi dedicatum.
*
1 Die eine schrift hatte den titel: Senioris Petri Pauli Vergerii
Justinopolitani de nobilium puerorum edueatione; die widmung an
prinz Eberhard und die vorrede ist vom 1 December 1560 datiert, s.
Serap. s. 91. n. 99. Über ihren pädagogischen werth s. Schweminski,
P. P. Vergerius und M. Vegius, ein beitrag zur geschichte der püda-
gogik. Posen 1858.
1560 253
De reliquis libellis, quos Beblinge apud Illustrissimam Celsitu-
dinem Vestram reliqui, exspecto judieium, corrigam vero, quz for-
tassis displicent; non enim cogito vel tantillum. discedere a epi
ecclesiis, qua» sunt in Vestra ditione.
De mea causa cum Scalichio spero me habiturum, quod a Vestra
Celsitudine petivi, hoc est judices, quare nihil mihi gratius esse po-
tuisset, unde ago Illustrissima: Celsitudini Vestre immortales gratias.
Rescripsi magnifico d. Ungnadio, qui proprio misso secretario
exquirebat meam in ea eausa voluntatem, me christianum. hominem
esse (per Dei gratiam), quare me totam causam remittere arbitrio
lllustrissimse Celsitudinis Vestre et sum magnificentie, me autem
nihil aliud cupere, nisi, ut Scalichius inter privatos amicos dicat,
"quod injuste scripserit contra me. famosum libellum et duas invec-
tivas. Non est iniqua petitio, sed christiana et honestissima, inju-
riam vero mibi illatam condono ad laudem Dei, in gratiam Celsitu-
dinis Vestre nec volo (si fecerit, quie peto) mea scripta edere,
quie confeci, postquam e Beblinga discessi. Sed id sciendum est,
me inter scribendum pro mea defensione deprehendisse, quod miser
Sealichius falsificaverit aut corruperit tria privilegia, atque per falsi-
tates et corruptiones se comitem, baronem et regulum Veronie ap-
pellarit, Expono caput meum, si hoc nou probo manifestissime.
Paravi ad serenissimum Bohemis regem epistolam, cujus exem-
plum mitto lllustrissime Celsitudini Vestre» expendendum, si illi
videbitur, mittam cum meis scriptis, si nom videbitur, desistam. Et
in summa nihil faciam, nisi quod sciero, placere Celsitudini Vestre,
eujus consilia scio a. Spiritu sancto. gubernari.
Causa est magni momenti, utinàm possemus contegere et sup-
primere corruptiones et fulsitates in privilegiis commissas; non est
dubium, «quin papiste animadverterint eas, aut sint animadversuri
acutius quam ego. Quare traducent, suo more, non modo Scali-
chium, sed omnes, qui illum in tam turpi causa defendere aut su-
stentare voluerint.
Ad me quod attinet, omnia faciam in gratiam Celsitudinis
Vestrie, sed videndum est, quid agendum de isto Scalichio, si de-
bemus tacere et contegere, quod corruperit privilegia, aut quid?
Hoc dispiciat sua pietate et autoritate Illustrissimus D. Dux Wir-
tembergensis, meus dominus clementissimus, nam illi omnia remitto,
254 1560
et excusabo me apud dominum Deum meum, quod illustrissimo do-
mino principi christianissimo, sub quo vivo, omnia remiserim, quam-
quam non erediderim, futurum ulla excusatione opus, nam certo scio,
illam alind non esse mandaturam, nisi quod esset secundum domini
nostri Jesu Christi doctrinam.
Puto (ut reverenter meum consilium dicam) vel a Vestra Cel-
situdine vel a suo delegato judice vel judicibus, pro sufficienti ne-
cessitate, audiendum Sealichium , si vero. deprehendetur, falsum in
privilegiis commisisse et se comitem et baronem falso jactasse, esse
quidem mitissime cum illo agendum, nt in summa lneri faciamus
hominem, qui nondum est confirmatus in evangelio, ita tamen, ut
adversarii non exelament, nos contegere tales, hoc facit, ut causa sit
non facilis. Dico iterum atque iternm, illum falsificasse et corru-
pisse tria privilegia et omnibus imposuisse, cum se baronem et co-
mitem jactarit; sed quod ad me attinet, (ut dixi) utinam possem
contegere meo sanguine.
Si venerit d. Ungnad, quemadmodum nobis per suum secreta-
rium significavit, ostendam illi omnia, si Vestra Illustrissima Celsi-
tudo velit ipsa videre, mittam omuia et me submitto reverenter tum
suo, tum aliorum jndicio et mihi ipsi non credam.
Utinam Vestra Illustrissima Celsitudo dignetur mittere unguen-
tum pro nervis!
Audio pro certo, mortuum esse Gallorum regem ex apostem-
mate in gutture, liberatum jam esse d. Conduinum, et rem spectare
ad magnum motum, ut scilicet evangelium invehatur. Fiat voluntas
Domini. Veniat regnum et gloria ipsius. Commendo me reverenter
lllustrissime Celsitudini Vestrae.
Tubingee die XY Decembris MDLX.
lllustrissim: Vestre Celsitudinis servitor
Vergerius.
*
1 Vgl br. n. 81. Franz II, f 5 December 1560. Sein tod änderte
die ganze lage der protestanten; Condé war gefangen und schon zum
tode verurtheilt, als des königs plötzliches ende ihn befreite.
255
1561.
107.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 Januar 1561.
Bittet um die erlaubniß, seinen neffen Ludwig zum könig von
Navarra schicken zu dürfen, wie er selbst zu dem zu eröffnenden con-
eil zu reisen wünscht; rückgabe eines manuseripte.
Ulustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Ago reverenter gratias Illustrissimie Celsitudini Vestre, qua
dignata est mihi judices ' constituere, coram quibus spero, quod
ewlestis Pater concedet mihi, ut possim omnibus Christianis videri
ita, ut sum (per Dei gratiam). Ago etiam gratias pro unguento,
quod proeul dubio proderit mibi. Jam sentio fructum*. — Atque
etiam pro indulgentia missa et pro duobus aliis scriptis ago gratias.
Cum vero Illustrissima Celsitudo Vestra dignata sit rescribere, ut
litteris comprehendam, si quid habeo conferendum, nunc paucissimis
verbis faciam.
Audio, regem Navarre * fnturum novi regis Galliarum tutorem;
si sie est, Deus impellit me suo spiritu, ut mittam" ad eum unum
ex meis. Nam familiariter fuit mihi Venetiis notus eo anno, quo
ex Italia discessi, et agnovi christianum principem esse, et spero
meum gratiosissimum dominum. Quare vellem. per unum ex meis
(ut dixi) reverenter salutare, et commonefacere, ubi sim, et sub
*
1 Bezieht sich auf den streit mit Scalichins, s. br. 64. 94.
2 Anton von Bourbon, durch seine frau, Johanna d’Albret, titular-
könig von Navarra, vater könig Heinrichs IV; da Karl IX, geb. 1550,
minderjührig war, ging auf ihn und Katharina von Medici die leitung
des stauts und des königs über; 25 März 1561 wurde er zum general-
stattbalter des königreichs ernannt; er war eine schwankende, nnent-
schiedene natur, durch keine hohen geistes- und charakteranlagen aus-
gezeichnet, Damals neigte er öffentlich dem protestantismus zu, der
mit dem tode Franz Il kräftig sein haupt erhob, aber später ließ er
sich ganz auf die katholische seite ziehen. + 17 November 1562 bei
der belagerung von Rouen. Über die französischen verhältnisse s. G.
W. Soldan, geschichte des protestantismus in Frankreich I. IL G.
v. Polenz, geschichte des französischen calvinismus 1. Il. 8. auch
br. 111. 113. 136.
256 1581
lllustrissimsee Celsitudinis Vestrze protectione, et offerre in summa,
quidquid possem prstare pro evangelii promotione (qualiscumque
sim). Quoniam autem meus nepos Ludovicus Vergerins, quem mit-
tere in animo habeo, habebit negotiola apud illustrissimam sunm
dominationem expedienda, supplico pro litteris commendaticiis ad
suam illustrissimam dominationem, ut fit, in forma, et quanto effi-
vaciores Vestra Illustrissima Celsitudo dignabitur mandare conficien-
das, tanto erunt mili cariores.
Aliud, quod voluissem conferre, est hujusmodi. Non est dubium,
quin Papa sit editurus suam indictionem, per quam omnes invitan-
tur?. Deus igitur misit mihi in cor, ut cogitem de accedendo meo
ipsius nomine, videlicet tanquam privatus christianus, qui Christi
episcopus sum in vera Christi ecclesia". Dicet aliquis, statim rapient
te in carcerem et in ignem. Respondeo: utinam facerent me Christi
martyrem, sed non audebunt, ne diffament suum concilium, et in-
terea Deus aget aliquid per me miserum peccatorem, sed servum
Christi. Infima enim mundi elegit, ut confundat fortia. Certe af-
firmarim, Papam futurum in magna turbatione cum suo concilio,
postquam me Tridenti viderint privatum (ut dixi). In summa hoc
esset meo judicio egregium facinus pro gloria Dei.
Hoc voluissem coram conferre, sed scribo et peto consilium,
imo supplico, ut Illustrissima Celsitudo Vestra ne impediat neve
exstinguat hune meum spiritum; sentio enim celestem Patrem esse,
qui hoc in me desiderium accendit. Proximus sum morti, vellem
aliquid insigne tentare pro gloria Dei mei. Dignetur Vestra Celsi-
tudo meminisse Martini de Cüuna, cui mense Majo promissa fue-
runt 40 in anno ad petitionem illustrissimi palatini Vilnensis.
Vestra Illustrissima Celsitudo dignetur mandare, ut mihi mit-
tantur (antequam Stutgardia discedat) quzdam manu scripta, quae
dimisi apud eam Beblingz, videlicet libellum de concilio ad Illu-
strissimam Celsitudinem Vestram, libellum de falsa donatione Lu-
doviei, tractatum de agnus Dei, qui consecratur a papis, denique
principium libri Germanici de prwcipuis paparum idolomaniis. Com-
*
1 Die indiktionsbulle zu dem wieder zu eröffnenden concil von
Trient erließ Pius IV am 29 November 1560. Die zwei ersten mit dem
vorsitz betrauten cardinäle, Gonzaga und Seripando trafen ostern 1561
in Trient ein; die wiedereröffnung fand statt 18 Januar 1562. Die
letzte sitzung war 3 December 1563. Vgl. br. n. 108, 110. 111. 112. 195.
1501 257
mendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre, coelestis Pater
augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum
dominum nostrum.
Tubing® calendis Januarii MDLXI.
Illustrissime Celsitudinis Vestrs
servitor Vergerius.
Bemerkungen am rande von herzog Christophs hand:
& Hatt sein weg.
b Ist noch zu frue, dan er noch in dem ansehen nit ist, sonder
von andern mitgubernatoren uberstimbt wirdet. Soll ime copias des
Bezens zeittung lattine geschickht werden.
c Ist nit gewiß, das da das concilium seinen fürgang erraiche;
darumben noch nicht zu schliessen , und ist wol zu bedenckhen, ob
ainem privato, der also von den antichristlichen asseclis also verhast,.
zu thuen seye, sich zu inen also libere vel potius temere zu begeben.
Aber das stehet weitters zu bedenckhen.
108.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 15 Januar 1561.
Über sein vorhaben, nach Trient zu gehen; Sealichius; wünscht
seinen neffen nach Polen zu senden.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Habui concilii indictionem !, quam non est dubium, quin Vestra
Celsitudo lmbeat, alioquin mitterem. Scripsi meum consilium reve-
renter, quid scilicet videretur agendum et mitto.
Scripsi cum adhuc Vestra Illustrissima Celsitudo esset Stut-
gardie, me moveri a Spiritu sancto, ut egomet privatus accederem,
cujus rei consili, quia non reddideram, nunc paucis reddam ratio-
nem. Duo salvi conductus Tridentini conciliabuli sunt valde defec-
tivi, macilenti, insidiosi. Quare concinnavi scriptum, in quo peto a
cardinale Tridentino*, ut curet mihi reformandum salvum conductum,
et demonstro, quibus in locis sit reformandus. Aut igitur reforma-
bitur, aut non; si reformabitur, accedam confisus non quidem hu-
mano salvo conducto, sed in Dei protectione atque misericordia; si
*
l S. n. 107.
2 Christoph von Maddruccio. S. br. n. 49.
Verger 17
258 1561
non reformabitur, nec me voluerint admittere, omnino erunt non
modo Germani, sed toti Europe odiosissimi etiam in tota posteri-
tate. Quid posses proficere, dicet Vestra Illustrissima Celsitudo?
Respondeo, multos esse episcopos Nicodemos, qui habent opus ex-
eitatore et stimulatore; ergo inter hos (Deo juvante) aliquid possem;
deinde aderunt ex Italia plurimi, inter quos quotidie versarer. Hec
privatim. At publice monerem libere de enormissimis eorum erro-
ribus atque palpabilibus semperque protestarer, me privatum homi-
nem esse, et nostris Gerfhanicis ecclesiis nolle ullum fieri praejudi-
cium, si ego Italus, olim episcopus atque legatus pape aecesserim.
Sed quid? volo divinare, illi mihi nunquam reformabunt salvum
conductum, ne accedam, ne detegam, ne turbem illos in suo malo
‚opere, quamquam honestissime sint salvi conductus reformationes,
quas ab illis peto. Vestra Illustrissima Celsitudo dignabitur cogitare
ea de re, neque enim, nisi post pascha esset eundum (si modo eun-
dum fuerit). Interea Deum rogabimus, ut Spiritu Sancto suo digne-
tur dirigere nostra consilia.
Ad laudem Dei et in gratiam Illustrissime Celsitudinis Vestrae
eondonavi gravissimas, quibus me affecerat Scalichius, injurias '.
Accepi ab illustrissimo Prussiee duce litteras*, quibus me monet,
ut adhuc agam de legatione ad serenissimum Polonie regem mit-
tenda, qua scilicet traheretur in amicitiam et feedus et qua ageren-
tur gratiw pro bono animo, quod scilicet voluerit sorores in Vestris
principibus collocare?. Mihi certe videretur consultissimum , pre-
sertim nune, ut admoneretur, ne etiam concilio assentiret, sed vobis-
cum viriliter disseutiret, Ludovicus meus nepos propter linguarum
peritiam videretur idoneus, qui mitteretur. Nam rex non loquitur
libenter nisi italice, praeterquam quod sperem, me et meum nepotem
habere illustrissimum palatinum Vilnensem * faventissimum. Sed
Vestra Illustrissima Celsitudo sapientissima plus videt, certe hoc
negotium de homine in Poloniam hoc tempore mittendo non est
*
18. br. n. 64. 94.
2 Der brief des herzogs von Preufen war vom 14 October 1560
datiert. Vergers antwort darauf, datiert 18 Januar 1561, berichtet
ebenfalls von seinem vorhaben nach Trient zu gehen und seinen neffen
nach Frankreich zu schicken. 8. Sixt s. 558 ff.
3 S. br. n. 93,
4 S. n. 46. 93.
1561 | 259
parvi momenti. Sic sentit sapientissimus senex dux Prussie, ne
serenissimus rex putet, se ab illustrissimis principibus protestantibus
contemni. Hoc enim caput est. Illustrissimus Palatinus elector
mihi dixerat, se velle ad illustrissimum Prussie ducem hominem
mittere, utinam fieret '
Cum nuper in Lituania fuissem, serenissimum regem, quantum
potui, reverenter ursi, ne concilio assentiretur, ursi etiam illustrissi-
mum palatinum Vilnensem, ad quem eas litteras scribo, quarum
exemplum mitto !.
Illustrissima Celsitudo Vestra dignetur meminisse, nam si quid
Scio, (quod scio perexiguum esse) in materia concilii scio; neque
deero in ea re, etiamsi vita profundenda sit pro Christo meo. Com-
mendo me reverenter Illustrissims Celsitudini Vestre, ccelestis Pa-
ter augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum
dominum nostrum.
Tubinge 15 Januarii 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
Von des herzogs hand darauf beigesetzt: »D. Brencio zu lessen
und zu erwegen geben«.
109.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 19 Februar 1561.
Überscbickt einige manuscripte; kündigt seine baldige ankunft
beim herzog an; nachrichten aus Frankreich.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Audio, Vestram Illustrissimam Celsitudinem in patriam * rediisse
incolumem (per Dei gratiam), sed utinam rebus pro republica
christiana, hoc est, secundum Christum bene gestis. Statim affuis-
sem, sed cogor exspectare amanuenses, qui describunt, quse ego post
evulgatam indictionem dictavi, prodiit autem post illius discessum.
Veniam igitur altera (si Deus voluerit) septimana, habeo enim
*
1 Liegt nichts bei.
2 Vom fürstentag in Naumburg, wohin Christoph mit seinem ülte-
sten sohn Eberhard 7 Januar gereist war.
17*
260 1561
plurima, quse reverenter conferam et Vestre Illustrissime Celsitudinis
judicio submittam, nam scripsi post editam indictionem et postquam
eam vidi ex Italia missam, nonnulla, credo, non peenitenda. Quo-
tidie enim experior, causam minime adbuc intelligi; sum enim in
ea versatus, atque iterum affirmo, non intelligi ab his presertim,
quos magis deceret intelligere. à
Mitto nunc aliquod meum manuscriptum *. Vestra Illustrissima
Celsitudo- dignetur (pro sua clementia) excutere; affirmo enim,
quod, tametsi ab ea intelligatur materia, tamen a reliquis non usque
adeo intelligitur (ut dixi) et perficiendum est, ut ex brevissimis
meis scriptis intelligant (si voluerint) nec puto, eam esse negligen-
dam, si hos nimbos et tempestatem, qua» multa minatur, evaserimus,
profecto in tuto, atque in portu erimus. Hec est mea sententia,
presertim cum ex Gallia habeamus optima nuntia; tota enim ad re-
formationem ecclesiarum suspirat, anhellat, spectat, atque aceineta
est, quod coram dicam, quamquam non sit dubium, quin Illustrissima.
Celsitudo Vestra omnia norit.
Exspecto, inquam, ut amanuenses describant, quz dedi, et mox
veniam, afflicta tamen valetudine; sed utinam Pater ecelestis me cito
&d se ex hac vita evocet! cupio enim dissolvi et esse cum illo. Com-
mendo me Vestre Illustrissim:e Celsitudini reverenter. Idem Pater
eolestis augeat eidem et toti familie atque regno suos divinos the-
sauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge 19 Februarii 1561.
Ilustrissime Celsitudinis Vestrz servitor
Vergerius.
Beide letzte worte von Vergers zitternder hand.
110.
Herzog Christoph an Verger.
Stuttgart 25 Februar 1561.
Antwort auf n. 109.
*
1 Herzog Christoph erlaubte den druck der schrift nicht, a. br.
n.l110. Aber sie erschien dennoch anonym unter dem titel: Della in-
dittione del concilio di Trento. 1561. S. Serap. s. 92. m. 102. Sixt
meint dieselbe s. 601. n. 78. Ein handschriftliches exemplar schickte
Verger au den herzog von Preufen.
1561 261
Singulariter nobis dilecte!
Vestras litteras una cum aliquot seriptis libellis de papa, de in-
dictione concilii et de aliis rebus accepimus et quantum nobis pre
negotiorum mole licuit, legimus. Significandum igitur vobis duximus,
quod electores et principes in his nostris comitiis certum tempus
constituerint, quo missuri sunt legatos suos ad certum locum, qui
omnia, quie sint de concilio pontificio agenda, communicato consilio
inter se deliberent, Et monebimus nostros, quos eo ablegaturi su-
mus, quod nos hac in re faciendum censeamus, Quare non videtur
consultum, ut interea temporis ea seripta, quz nobis misistis, in lu-
cem edantur. Venerunt etiam ad nostra comitia legati Romani
pontificis N. N. qui petierunt, nt consentiremus in continuationem
concilii Tridentini. Quid autem sit ei uno electorum et reliquorum
principum ore responsum, cognoscetis ex copia, quam his litteris
additam ad vos mittimus. Cum igitur non solum pontifex Romanus,
verum etiam reliqui homines intelligent ex eo responso, quod de
ipsis vel primatu, vel concilio adeoque de toto statu papatus sen-
tiamus, supervaenum judicamus, alia seripta (in quibus non contine-
tur integra alicujus necessarii dogmatis tractatio,) hoc tempore de
isto argumenti genere spargere, presertim cum et multa his similia
anten exstent et in his nostris comitiis cautum sit, ne quid scripto-
rum in lucem edatur, quod non sit prius ab ordinariis examinatori-
bus (quos nos hactenus nondum instituimus) diligenter perpensum
et approbatum !.
Quie a nostris commissariis inter vos et Scalichium * transacta
sunt, legimus et probamus. Quie autem vos in postremis vestris lit-
E
1 Auf den fürstentag von Naumburg waren die püpstlichen ge-
sandten Zacharins Delfino, bischof von Lesina und Joh. Franz. Com-
mendone, bischof von Zante, erschienen und 7 Februar zum vortrag
gekommen; die fürsten beschloßen das püpstliche breve nicht anzu-
nehmen; die fürstlichen räthe gaben ihnen am 5 Februar eiue ausführ-
lichere ablehnende antwort. Die hier in nussicht gestellte zusammen-
kunft protestantischer abgesandten zur endgiltigen regelung dieser
frage kam April 1561 in Erfurt zu stande, wo eine rekusationsschrift
gegen das papstthum aufgesetzt wurde, welche indessen nicht alle
evangelische fürsten anerkannten, s, Stälin IV, 588. 591. Kugler II,
230. 239. Sattler IV, beil. s 166. br. n. 112, Über Delfino & br.
n. 125. 180.
28. br. n. 64. 94.
262 1561
teris recepistis nostro judicio facietis, si, quod nec aliquid ad vestram
tranquillitatem, nec quidquam ad veram pietatem eonducit, inter-
miseritis. Et cum nobis non sumamus de hae re judicium, ratio
ipsa squitatis postulat, ut reus uec prwjudicio apud nos gravetur,
fraterne quoque dilectioni, eui vos ambo ex vestra professione stu-
dere debetis, magis congruum est, ut alter alterius infirmitates pa-
tienter ferat, quam clam apud alios odiose exagitet.
Bene valete! Datz Stutgardie die 25 Februarii anno ete. 61.
n1.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 25 März 1561.
Über seine absicht zum eoncil zu gehen; bittet um empfehlungs-
schreiben für seinen neffen zu der reise nach Frankreich.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Accepi reverenter Illustrissimze Celsitudinis Vestrz litteras, qui-
bus dignatur mihi mandare, ut d. Beurlinum! et d. Schnepfium *
audirem, et que mihi ejusdem Celsitudinis Vestre nomine dicturi
essent, perficerem. Audivi, causa mihi mirum in modum probatur.
Quare, tum quia Jesu Christi est causa, tum quia Illustrissimus Prin-
ceps Wirtembergieus dominus meus clementissimus mandat, faciam
pro virili; id me male habet, quod valetudo ab aliquot diebus non
ita recte habet, ut solebat, sed quidquid fieri poterit, faciam (Deus
seit) summa diligentia, aut si aliud non potero, dabo libros papisti-
cos et signabo loca. Accepi ex Italia litteras cum nominibus eorum,
qui facti sunt cardinales; non est dubium, quin Vestra Illustrissima
Celsitudo habuerit quoque, verum si voluerit scire, quinam isti sint,
mitto folium, unde licebit scire. Audio, Papam adbuc intentum esse
suo concilio celebrando, et velle omnino iucipere post XV dies jac-
tareque, quod velit, ut omne genus hominum, qui voluerit interesse,
intersit atque ut ex singulis nationibus deligantur duo, qui articulos
dijudicent: ac non est dubium, quin operam daturus sit, ut deli-
*
1 8. n. 49.
2 B. n. 64. 159.
8 Nicht ersichtlich, was, da der letzte brief Christophs vom 25 Fe-
bruar nicht damit gemeint sein kann.
1561 263
gantur sui hypocrite. Aget in summa, quidquid poterit, pro repri-
mendo evangelii cursu.
Non abjeci eam cogitationem de accedendo, tamquam unus ex
Christianis ex Italia, speraremque, me posse alios exules mecum ha-
bere, et aliquid profecto boni pro gloria Christi consequeretur; le-
tarenturque pii episcopi et alii, qui sunt in Italia et Gallia, quam-
quam, quod ad hanc meam profectionem attinet, erit orandum et
petendum a Patre coelesti consilium; periculum autem, ne me mar-
tyrem faciant, prorsus contemno; utinam mihi contingat! Certus
sum, regem Navarre recta via incedere et cupere restitutam in
Gallia doctrinam et gloriam Christi, sed ne major tumultus exoria-
tur, cunctanter procedit neque statim curat projiciendum papatum.
Certum est, quod exules propter religionem revocantur. Tigurum
autem et Berna, qui non sunt illi regno federe juncti (Vestra Celsi-
tudo scit) jam incipit agere de federe. Dicam amplius, animad-
verto, eosdem Tigurinos atque Bernenses cupere in causa eucha-
ristie colloquium celebrari, possem ego, si opus esset, explorare,
num ex animo cupiant.
Bullingerus * edidit librum de conciliis uavavitque bonam ope-
ram; inspexi, nondum enim vacavit legere, et multa animadverti,
quie fuerunt illi a me ex paparum libris subministrata.
Quotidie magis accendor et videtur opus esse, ut nepotem mit-
tam in Galliam * ob duas potissimum causas. Altera ad religionem
pertinet, altera vero ad stabiliendam rationem meorum nepotum,
qui me secuti sunt in meum exilium, neque audebunt amplius in
Italiam redire. Quare illis consulendum est, dum adhuc Deus pati-
tur me vivere; qui suorum curam non habet (inquit Spiritus sanc-
*
1 S. n. 107.
.2 S. n. 107.
3 Heinrich Bullioger, geb. 18 Juli 1504 im canton Zürich, Zwinglis
nachfolger in der reformation seines vaterlandes, hochangesehen als
prediger, theolog und leiter des zürichischen kirchenwesens. Seit
seiner ankunft im Veltlin stand Verger mit ihm in eifrigem verkehr
(die briefe Vergers in der Simmlerischen sammlung sind zum größten
theil noch ungedruckt). Die freundschaft zwischen beiden erlitt man-
chen stoß; Verger war in Bullingers augen zu unruhig und geschäftig,
8. Pestalozzi, H. Bullingers leben und ausgewählte schriften. Elberfeld
1858. Vgl. n. 130. 184. 205. 209. 217.
4 S. n. 107.
264 1561
tus) infideli deterior est, Cum petiissem a Vestra Illustrissima Cel-
situdine litteras ad regem Navarre commendaticias, dignata est mihi
dicere, ut exspectarem adhuc per XV dies, Exspectavi et exspeetabo
adhuc usque ad pascha, si voluerit, quo tempore vellem nepotem
mittere. Spero, Vestram Illustrissimam Celsitudinem, que mihi nun-
quam defuit, pro sua clementia non defuturam hac in re quoque,
que mibi valde est cordi. Sumpsi aliquoties ecenam Domini (per
Dei gratiam) eo tempore, quo sumebat Illustrissima Celsitudo Vestra.
Quare (si per valetudinem licebit) veniam et in proximo paschate
sumam quoque et nonnulla conferam, nam postea erunt mihi therme
adeunde, et per aliquot septimanas Illustrissimam Celsitudinem
Vestram non videbo, cui me reverenter commendo. Coelestis Pater
augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum
dominum nostrum.
Tubinge XXV Martii MDLXI.
Tllustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
112.
Verger an herzog Christoph..
Straßburg 17 April 1561.
Berichtet über seinen aufenthalt in Straßburg; seine gesundheit.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Argentinam ' triduo, quamvis ggrotus, veni, confestim quesivi
per d. Sturmium * ab ipsis dominis, numquid rescivissent aliquid de
legatis Pape, qui hac fuissent transituri; responderunt, eorum ad-
*
1 Verger war nach Straßburg gereist, um den päpstlichen nuntius
Delfino zu sprechen; dieser hatte den auftrag, mit Verger, Zanecchi
und Sturm zusanmenzukommen, um die protestanten zu einer be-
schickung des coneils zu gewinnen, Verger zn sondieren, ob er nicht
etwa zum katholicismus zurücktrete. Nach einem brief Vergers in
Sixt s. 570 hat Verger in Elsaßzabern mehrere tage lang mit dem
nuntius verhandelt und glaubte, auf diese weise seinen sehnlichsten
wunsch, nach Trient zu kommen, erreichen zu kónnen. Vgl. n. 107. 116.
2 Johann Sturm, geb. 1 October 1507 in Sleide, nach tüchtigen
studien kam er 14 Januar 1537 nach Straßburg als professor und wurde
rektor und gründer einer weitberühmten schule. f 3 März 1589. Siehe
über ihn: Jean Sturm, p. Charles Schmidt, Straßburg 1855.
1561 265
ventum in dies et horas exspectari. Quare subsisto, dum compareant,
ne illis videatur, per me stetisse, quominus ad colloquium venissem,
vel dum intelligam eos alia via in ltaliam redituros. Exhibuimus
una cum d. Polonis studiosis Celsitudinis Vestra litteras pro Polono
adolescente in carcerem conjecto senatui Argentinensi, qui dixit,
se effecturum, ne frustra fuerint scripte, sibi autem esse respon-
dendum, ubi dederint litteras, mittam. Cras mane meus nepos*
in Gallium discedet (si Deus voluerit). Multi cum Vestra Illustris-
sima Celsitudine sentiunt, quod magis mihi convenirent Ferine* quam
Badenses therme, inter quos Sturmius est, qui se Celsitudini
Vestre reverenter commendat; credo illum ad Ferinas profectu-
rum post aliquot dies. Ego, quod Dominus voluerit, faciam. Gene-
rosus d. comes Julius? simul cum d. comitissa se una mecum Illu-
strissime Celsitudini Vestrze reverenter commendant. Coelestis Pater
augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum
dominum nostrum.
Argentine die 17 Aprilis 1561.
Tllustrissimze Celsitudini Vestre addietissimns
Vergerius.
113.
Verger an herzog Christoph.
Baden 15 Mai 1561.
Nachrichten über das concil und Frankreich, über einen gefangenen
Polen; Verger bittet um geld.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Seribunt ad me ex Italia, exspectari suspensionem concilii, que
futura sit ad Michaelis, quod tamen ignorabat legatus *; si sueces-
serit, quod audio, cupere et ambire serenissimum regem Navarre 5,
eonfoederationem scilicet cum illustrissimis Germanim principibus,
ob quam causam jam puto advenisse quempiam ad Celsitudinem
Vestram, actum erit de concilio *.
1 8. n. 107. r
2 Wildbad.
3 Julius von Thiene. 8. m. 36.
4 Vgl. n. 110.
5 S, n. 107.
6 Es haben allerdings in dieser sache manchfache verhandlungen
266 1561
Mitto Argentineusium litteras in causa Poloni captiyi!, quod
negotium iterum commendo reverenter Celsitudini Vestre. Memor
sum (ut debeo) verbi Illustrissime Celsitudinis Vestre, quo dignata
est dicere, sibi consultum videri, ut, si voluero in Badensibus la-
vare, lavem postea per quadraginta horas in Ferinis thermis, quod
faciam; mitto nune hominem, qui mihi diversorium (si fieri poterit)
paret in Wilpat.
Illustrissime Princeps, duorum dumtaxat servitorum opera utor,
et nihilominus usque adeo sunt rapaces hospites, ut vix sperem,
posse me ab illis extrieare. si me Celsitudo Vestra non liberet.
Ceelestis Pater augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem.
per Christum dominum nostrum, cui Vestre Celsitudini commendo:
me reverenter.
Datum Bade XV Maii 1561.
Celsitudinis Vestre Illustrissimze servitor
Unterschrift fehlt, da die untere rechte ecke des blattes durch
moder weggefallen.
114.
Verger an herzog Christoph.
Baden 30 Mai 1561.
Über einen portugiesischen musiker, der an herzog Christophs hof
sich hóren lassen oder in seinen dienst treten will.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum Illustrissima Celsitudo Vestra ex Numburgo rediisset, dixi
illi, quod generosus comes d. Julius a Thiene * intellexerit de quo-
dam excellenti musico, quem curaret, ut ad serviendum Vestre
Nlustrissime Celsitudini accederet, si liberet; se enim esse percupi-
*
mit den evangelischen fürsten Deutschlands, besonders auch mit herzog
Christoph stattgefunden. Im April war der marschall von Vieilleville bei
ihm gewesen, und hatte ihm versichert, „Frankreich nehme am coneil
mur autheil, um des papstes greuel desto heller ans tageslicht zu
ziehen ete., s. Lebret IX, 197. Im Mai kam dr Hotmann und einige
wochen später dr E. Tremellio mit dem antrag um eine förmliche
conföderation; sie wurde aber durch ein schreiben an Navarra 17 Juni
förmlich nbgelehnt, s. Kugler II, 291.
18. n. 112.
2 S. n. 86,
1561 267
dum, aliquid efficiendi in ejus gratiam. Musicum autem faeturum
de se perieulum, quale opus fuisset, in hunc modum dixi; Vestra
autem Illustrissima Celsitudo annuit et dixit, ut musicus veniret.
Scripsi ad eundem generosum comitem gratiosum responsum ac
paulo post idem musieus ad eundem generosum misit cantum quen-
dam ab eodem musico compositum, qui generosus ad me misit, ut
Vestre Celsitudini mitterem, ut misi etiam.
Sub pascha veni iterum ad aulam, Vestra autem Celsitudo
memor totius rei geste, misit ad me in hospitium per Wilhelmum
decem taleros, quos eidem musico mitterem (quos misi etiam et scio,
eum habuisse). Cum vero paulo post Celsitudinem Vestram acces-
sissem, dixi reverenter, generosum comitem et me ad musicum. serip-
sisse, ut veniret, quare me existimare, illum esse in via, brevi ita-
que affuturum, fretum scilicet domini generosi litteris atque meis,
quod si Celsitudini Vestre placuerit, poterit retinere, quibus verbis
Vestra Celsitudo nihil respondit, ut visa fuerit annuere.
Jam venit ille Argentinam ad generosum comitem, deinde vo-
luit me in thermis Badensibus invisere, et in summa, cum ego non-
dum finierim lavare in his thermis, et etiam postea lavandum sit mihi
in Ferinis per 15 circiter dies, non putavi differendum, quin de
toto negotiolo certiorem redderem Illustrissimam Celsitudinem Vestram
usque ad illud tempus, quo Stutgardiam veniam, sed litteris signi-
fieandum putavi, venisse musicum, Argenline esse upud generosum
dominum, ubi responsum a me exspectabit, quando illi Stutgardiam
veniendum sit. Affirmat dominus comes, se scire, hunc esse in mu-
siea peritissimum, deinde (quantum vidi ego) est vir christianus, et
non indoctus, natione Lusitanus; habet secum uxorem sine liberis
tamen. Vestra Celsitudo statuat, quod videtur; exspectabo ego re-
sponsum (si placebit) in Ferinis, ad quas intra quatuor aut quinque
dies spero me accessurum, neque enim possum antea, medicorum
consilio. Therm: profuerunt mihi (per Dei gratiam) mediocriter,
spero Ferinas magis profuturas.
Audio, nepotem, qui in Galliam profectus erat, esse in via,
juste fuerunt. cause, quie illum tamdiu detinuerunt, sed scio, ven-
turum tandem cum rebus novis, de quibus ex Ferinis diligenter
scribam. Commendo me Illustrissime Celsitudini Vestra reverenter.
*
1 Sein neffe Ludwig kehrte 6 Juli zurück, s. n. 116.
268 1561
Ceelestis Pater augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem
per Christum dominum nostrum.
Datum Bad 30 Maii 1561.
Tllustrissim: Celsitudinis Vestra servitor
- Vergerins.
Postseripta. -
Scriptis jam litteris, supervenit Argentorato musicus de quo
scripsi, qui constituit, ipsemet sese offerre Illustrissime Celsitudini
Vestre. llla igitur pro sua sapientia agat, ut libuerit, non possum
non commendare hominem.
Hinten von des herzogs hand:
»sehiekt dem singer her, mag gehertt werden, wirde inne aber nit
behalten.«
115.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 17 Juni 1561.
Berichtet über die verfolgung des evangeliums im Veltlin; nach-
richten aus Italien, Frankreich, Livland.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Redii ante tres dies Tubingam; per Dei gratiam valetudo se
mediocriter habet, omnia jamdudum Patri meo ceelesti commisi, ille
mibi vel pristinam concedat vel faciat, ut vult, sive vivimus, sive
morimur, Domini sumus.
Accepi litteras ex Rhetia sive ex Curia Rheetorum. Res magna
illic agitur, quie hujusmodi est. Sub ditione illorum dominorum
existit vallis, que appellatur Valtelina (veteres Vulturenam appel-
larunt); pulcherrima est vallis, quinque aut sex milliarium in longi-
tudine, habetque ferme 30 oppida ac oppidula preter pagos. Per-
tinuit aliquando ad duces Mediolani. Jam non licebat illic evan-
gelium predicare, nam episcopus Comi? (sub cujus diocesi ea esse
*
1 Der frühere bischof hieß Bernardino della Croce, vorher bischof
von Casale und Asti; er war ein friedliebender mann, unter welchem
die verbreitung des evangeliums nieht sehr gehindert wurde. 1559
dankte er ab zu gunsten von Giovanni Volpe, der zugleich püpstlicher
nuntius in Luzern war, seit Mürs 1560, und von dem streng katholischen
statthalter von Mailand, Fernando von Cordova sehr unterstützt wurde;
1561 269
solebat) decretum ab illis dominis impetrarat, ne liceret. Ego au-
tem (qualiscumque sim) perfeceram ante octo annos, ut decretum
revocaretur, et primus omnium ccepi libere predicare, est enim illic
usus Italicre lingu®, Cum igitur viam stravissem ceteris, palam prie-
dicabatur, nune, quid contigit? Cesar, Philippus et antichristus
miserunt ad ipsos dominos Rhaetos hominem, qui eos moneat, ut ex
ipsa valle projiciant nostros concionatores, permittant autem, ut Je-
suitis liceat habitare, et dicunt, se hoe petere ad instantiam epis-
copi Comensis, qui solitus fuit ipsum vallem habere sub sua eura
(ut dixi) Multi existimant, Cesarem, Philippum et antichristum,
confisos potentia pagorum Helveticorum, qui stant a partibus Pape,
apud quos idem Comi episcopus nuntium apostolicum agit, voluisse
hine bellum inchoare, presertim cum habeant illic in proximo Me-
diolanum, Comum, Parmam, Placentiam et alia oppida opulentia,
nde possint exercitum colligere, priesertim etiam cum ex tribus
foederibus (ipsi Rheti ligas appellant) unum sit fedus, quod nun-
quam voluit evangelio assentiri. Illi ergo tres monarche adjuti a
quibusdam pagis, qui sunt (ut dixi) in Helvetia et ab ea parte pa-
pisticorum, qur est in Rhetia, videntur velle bellum suscipere.
Rheeti nondum (ante X dies) responsum dederant, jam puto dedisse,
et spero, eos fortiter et mascule respondisse, primum quia sunt
Christiani et vere fidunt Deo, deinde quia vident Tigurum, Bernam,
Basileam, Schaffhusium aliosque cantones evangelicos illis non de-
futuros, utpote confeederatos. Ego si essem minus debili valetudine,
accurrerem; nam scio, quod domini Rheti me ament atque audiant
(pro eorum humanitate); sciunt enim, me in vallem Telinam evan-
gelium invexisse (ut dixi). Videbo, si intra aliquot dies meliuscule
habuero et non omittam, quin accedam (si Dominus voluerit). Scio,
quid illic possim, (per Dei gratiam) saltem predicarem et ad con-
*
der papst und der könig von Spanien schickten eine gemeinsame ge-
sandtschaft an die 3 bünde, Bernardino Bianchi und Gianangelo Rizzi,
welche 7 Juni 1561 in Chur erschienen und die vertreibung der prä-
dikanten, die censur über die bücher, rückerstattung der eingezogenen
güter, gründung eines Jesuitencollegiums in Ponte u. s. w. forderten,
5. die forderungen n.133. Die verhandlungen dauerten bis ende 1561;
der bescheid des cantons lautete verneinend, auch erklärten sie, das
concil nieht beschicken zu wollen, s. Da Porta II, 364 ff. Meyer II,
222 W. Vgl n. 192. 130. 131. 133. 134. 135, 191.
1 Erst November 1561 reiste er dorthin, s. n. 134.
270 1581
stantiam adhortarer, interea precibus juvandi sunt, quod non omit-
tam, qualiseumque sim.
Legatus antichristi * seribit ad me ex Augusta, se Ulmse fuisse,
jactat autem, senatores Ulmenses nominasse suum Papam. sanctissi-
mum dominum nostrum, dixisse tamen, se id facturos, quod facturi
sunt principes et ordines confessionis Augustanm. Vanus est homo
et usque ad insaniem ambitiosus (nt alias scripsi); addit alia nova.
Regem scilicet Navarre Romam misisse peculiarem oratorem, qui
illie resideat, et multa polliceri pro restituenda in Galliam pristina
sedis Roman» existimatione*. Addit, Moseum indixisse bellum regno
Polonis, nisi rex amoverit omnes presidii reliquias ex Livonia. Ad-
dit deinde, regem Dacie adjntum a quibusdam aliis principibus vi-
cinis cogitare de Livonia sustentanda. Addit postremo, cardinalem
Mantu® * una cum cardinale Seripando esse Tridenti, neque inde
discessuros, licet concilium fuerit suspensum. Hsec antichristi le-
gatus. Ego vero de his duobus cardinalibus legatis affirmo, utrum-
que amare (aut amasse) nostram doctrinam, parcat illis Deus, si
munc non amant amplius, aut dissimulant: »ille servus, qui novit
voluntatem Domini«* nota sunt, que sequuntur. Preterea utrum-
que esse singulari quadam in rebus humanis prudentia et gravitate.
Postremo me non habuisse in Italia, qui me magis amaverint fo-
verintque, affirmo, inquam, quis seit, an Deus illos Tridentum
traxerit ?
Adhuc legatus Paps me urget suis litteris, ut cogitem de ac-
cedendo et conveniendis his cardinalibus; se enim effecturum, ut
mittatur salvoconductus, si voluero. Spero, me propediem ad Vestram
Illustrissimam Celsitudinem venturum, et tunc dicturum reliqua; ve-
niam autem, cum meus nepos Ludovieus ex Gallia redierit^; non-
dum enim rediit, accepi tamen ab eo litteras. Causa tam longe
*
1 S. n. 110.
2 Verger tüuschte sich; erst später schickte Anton von Navarra
seinen günstling d'Escars zu dem papst, um diesem seine unterwerfung
anzukündigen, damit er sein königreich Navarra wieder erhalte. Soltan
T, 518.
3 Hercules Gonzaga, vgl. n. 88. Seripando, s. m. 107; er starb
während des concils 17 März 1563.
4 Luce 12, 47.
5 S. n. 108,
1561 271 t
morae fuit, quod inciderit in tempus, quo regis coronatio adornabatur.
Cogebatur enim aulam sequi Parisiis usque Rems! et iterum Pa-
risios redire. Nam rex Navarre dignatus est, suo ore illi dicere,
quod velit eum feliciter expedire et mandare, ut sequeretur. Car-
dinalis Satiglion, quem nunquam vidi, ad quem nullas commendaticias
nepos habuit, egit pro me, quecumque potuissem desiderare. Au-
dieram quidem, eum favere nostre religioni, sed nunc plane agnosco,
verissimum id esse. Scribit nepos, se audivisse, quod idem cardi-
nalis regem Navarre accessisset, et me vehementer commendasset,
quare se ad domum ipsius cardinalis accessisse et gratias egisse,
cardinalem autem se patefecisse, quod nostrse doctrine bene velit
et me longe pluris faciat, quam sim faciendus. Cum ergo nepos
redierit ad Celsitudinem Vestram (dixi), accedam de multis rebus
locuturus. Interea, cum illustrissimus dux Bipontinus* id a me
dignatus fuerit petere, scribo *, que cum legato antichristi contu-
lerim, qui, si non aliis proderunt (spero autem profutura) saltem
futura sunt testimonium et veluti pignus mes constantis (per Dei
gratiam) in hac nostra sanctissima religione renata vel reformata,
erat enim deformatissima. Sed Pater ccolestis pro sua infinita mi-
sericordia per Illustrissimas Celsitudines Vestras reformavit, cui sit
honor et gloria in sempiternum. Augeat autem omnibus fidelibus
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Datum Tubinge die XVII Junii 1561.
. Tllustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Vom herzog darauf gesetzt:
Soll dem churfürsten ain copi darvon zugeschickht werden. Ime,
Vergerio, ain briefle per generalia geschriben, das ich gern gehortt,
das bey den Retis das evangelium auffgehe. Des pabst nuntii schrei-
ben seye der coursus mundi; das er baldt zu mir wolle khomen, des
will ich seiner gewertig sein.
*
1 Die salbung hatte 15 Mai in Rheims stattgefunden.
2 Wolfgang, s. n. 72; er war in Wildbad gewesen und dort war
Verger mit ihm zusammengetroffen.
8 Die schrift kam heraus unter dem titel: Al reverend. monsignor
Delfino, vescovo di Lissena ete. Auch eine deutsche übersetzung er-
schien; s. Serap. s. 98 n. 109; s. br. 116.
116.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 6 Juli 1561.
Schickt eine schrift über sein gespräch mit dem päpstlichen le-
gaten und meldet die rückkehr seines neffen Ludwig aus Frankreich.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Absolvi per Dei gratiam ante aliquot dies meum scriptum de
colloquio inter me et legatum antichristi habito ', Non misi antea,
quia sperabam me allaturum. Cum vero aliquot non leves causm
me detinuerint, consultum putavi, si mitterem, ut mitto.
Illustrissime Princeps! spero, me mittere rem magni momenti.
Supplico autem atque obsecro Celsitudinem Vestram, ut attente le-
gat, dum veniam (sum enim cito venturus, credo hac septimana)
spero, me dixisse legato, quie verissima sunt.
Aliud habeo pre manibus argumentum, quod fere idem est:
intellexi enim ex multorum litteris, aliquot laudare in ltalia, aliquot
vero non usque adeo, quod illustrissimi principes tale dederint,
quale dederunt legatis Papze responsum, et non consenserint in con-
cilium. Ego suscepi defendendas Illustrissimas Celsitudines Vestras,
italice* quidem, sed statim convertam in Latinum, ut Vestra Illu-
strissima Celsitudo possit judicium ferre, num bene susceperim de-
fendendas, submitto enim mea libenter judicio, antequam edantur.
Fieri potest, ut in hoc, quod mitto, colloquio, aliquid sit, quod
fortassis corrigendum sit, si quid erit, Illustrissima Celsitudo Vestra.
dignabitur me monere.
Habeo ex Prussia litteras et quiedam Illustrissime Celsitudini
Vestre, communicanda, cui me reverenter commendo. Coelestis Pater
augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum.
dominum nostrum.
Datum Tubinge die 6 Julii anno 1561.
Illustrissimse Celsitudinis Vestri observantissimus
Vergerius.
1 8. br. n. 112. 115.
2 Der titel: Le proposte di due nuncii del Papa fatte in Num-
burgo ete. Serap. s. 92. n. 101. Sie ist dem grafen Julius von Thiene
gewidmet.
1561 278
Postscripta.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Supervenit ex Galliis tandem (per gratiam Dei) meus nepos !,
qui videtur mihi aliquid illic de religione intellexisse. Constitui
post illum auditum venire perendie ad Illustrissimam Celsitudinem
Vestram, ut etiam de regno Galliarum reverenter conferam, non
modo alis de rebus. Celsitudini Vestre lllustrissimze me reverenter
commendo.
Datum Tubing® 6 Julii 1561.
Illustrissimse Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Bemerkung des herzogs: »bedarff nitt anntwurtt.«
117.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 20 Juli 1561.
Berichtet über einen besuch, den er von Ungnad erhalten hat.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Cum die Jovis Stutgardia discessissem, recta Uracum sum pro-
fectus, fuique aliquamdiu cum generoso d. Ungnadio* patre et ge-
nerosis d. filis, quos sum hortatus, ut, antequam in Austriam rever-
tantur, Vestram lllustrissimam Celsitudinem invisant. Hodie Tubingam
venerunt, arcem viderunt, mecum pransi sunt et mox reverterunt
Uracum. Non defui in illis suscipiendis, in his qus potui, atque
una invitavi aliquot ex professoribus, qui etiam non defuerunt suo
officio, nam vina miserunt et salutarunt.
In summa generosus d. Ludovicus ait, se habere in animo ad
Illustrissimam Celsitudinem Vestram accedere, antequam ad suum
serenissimum regem redeat, si modo per negotia licuerit, et se cu-
raturum, ut liceat, nam adhuc sunt inexpedita. Hoc putavi esse
Illustrissime Celsitudini Vestre significandum, cui me reverenter
*
1 8. n. 107 und 114.
2 S. br. n. 80.
Verger 18 ,
274 1561
commendo. Aeternus Pater domini nostri Jesu Christi augeat illi
spiritum et fidem per eundem dilectum filium suum.
Tubinge XX Julii 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
118a.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 3 August 1561.
Fragt, wo ein Franzose Monuoisius herzog Christoph sprechen
könne.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Mane misi Stutgardiam, ubi putabam Vestram Illustrissimam
Celsitudinem esse, litteras, quarum exemplum aderit; postea rescivi,
eandem Illustrissimam Celsitudinem Vestram Pfullinge esse, Quare
famulum mitto, qui has Pfullingam perferat,
Summa est, quod ille Moi Monuoisius* die 6 hujus mensis dis-
cessurus sit Argentina, ut ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem
veniat (quemadmodum scribit) nec dubium est, quin die 9 Stutgar-
die futurus sit. Quare Illustrissima Celsitudo Vestra dignabitur
significare mihi per litteras, sitne illi exspectandum Stutgardie
aut in venationem veniendum. Audio enim, illi esse opus festinatione,
Quidquid illa mandaverit, fiet.
Ego quoque accepi ante paucas horas ex Lituania et ex Prussia
litteras, in quibus nonnulla sunt, quie Illustrissimze Celsitudini Vestre
oportet me communicare, Dignelur ergo pro sua clementia me com-
monefacere, debeamne hic fortassis exspectare (nam multi affirmant,
huc venturam Illustrissimam Celsitudinem Vestram) an vero in ali-
quem loeum in venationem venire. Quod mihi mandatum fuerit,
faciam. Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre.
Ceelestis Pater augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem.
per Christum dominum nostrum.
Datum Tubing® die 3 Augusti 1561.
Ilustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
*
1 Unbekannt. S. n. 119, 120.
1561 215
118b.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Quidam nobilis Gallus Moü Monuoisius (mihi incognitus) scribit
ad me Argentina, quod illum litteris excusem. Incidit enim in febrim
nec potest ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem pervenire. Spe-
rat tamen cito posse. Puto esse missum, sed nescio a quo. Ubi
Stutgardiam venerit, veniet cum illo generosus d. comes a Thiene !
Italus. Quin et me rogat, ut veniam ipse, inquam Gallus, nescio
tamen, quid faciam; non novi (ut dixi) hominem, nec, cur me ve-
lit, scio.
Missus est ad me nobilis Italus a fratribus quibusdam, qui una
tantum nocte mecum mansit et discessit mane. Ait in summa, fratres,
qui sunt in Italia, audiisse aliquid, quod agatur de me Tridentum
vocando. Quare pro caritate christiana me monent per peculiarem
(ut dixi) nuntium, ut caveam mihi a cardinale Mantuano *, qui sit
omnino in reprobum sensum datus et factus Judas aut diabolus (ut
solent, qui agnitam veritatem negant). Hec fuit, inquam, summa,
qua de re colloquar cum Vestra Illustrissima Celsitudine, si advenero.
Mitto paraphrasim in psalmum secundum. Spiritus Vestre Illu-
strissim® Celsitudinis excitavit meum spiritum, ut eam scriberem.
Facta enim fuit de eo psalmo mentio in mensa. Commendo me
eidem Celsitudini Vestre reverenter. Coelestis Pater augeat illi suos
divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubing® die 3 Augusti 1561.
119.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 10 August 1561.
Entschuldigt das nichterscheinen der angemeldeten fremden (s.
n. 118 a und b) und wünscht selbst bald den herzog sprechen zu
können. |
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Res in eum modum se habuit revera, quod generosus d. comes
»*
] S. n. 36.
2 S. n. 88.
18 *
216
Julius a Thiene mihi seripserat sua ipsius manu, quod ipse una cum
quodam nobili Gallo Argentina erat discessurus die sexto hujus men-
sis et Stutgardiam ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem venturus,
et cum ab eadem Celsitudine Vestra sciscitatus fuissem, ubi lo-
eorum eam fuissent inventuri, eaque dignata fuisset respondere,
misi responsum obviam. In summa non comparuerunt. Ego suspicor
@gritudinem d. nobilis Galli, qua seripsi eum laborare, fuisse in
causa. Sed utcumque, volui rationem reddere, me non defuisse meo
officio erga nobilem presertim Gallum, qui mihi ——
rum causa advenire,
Preter negotia Polonica et Lituanica, quz scripsi, me habere
conferenda, supervenerunt hodie mihi quedam Gallica et Helvetica
mediocria. Non gravabor venire in eum locum; ubi Vestra lllu-
strissima Celsitudo futura sit, si ea dignabitur mihi significare, ubi-
mam possem eam invenire. Dignetur ergo mihi significare, nam me-
tuo, ne cras Fullinga sit discessura. Commendo me eidem Celsitu-
dini Vestre reverenter. Pater ccelestis augeat illi suos divinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge X Augusti 1561.
Humillimus servitor Vestre Celsitudinis Illustrissimae
Vergerius.
120.
Verger an herzog Christoph.
Reutlingen 15 August 1561.
Meldet die ankunft des Franzosen und des grafen von Thiene,
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Cum Rethlingam venissem mane, nuntium inveni, qui ad me
ibat, ut nuntiaret, generosum dominum comitem Julium esse in via,
ut cum illo nobili Gallo ad Celsitudinem Vestram veniret, sed
Stutgardiam, quare spero, illos vel hae nocte vel eras ad summum
futuros meos hospites. Ac non est dubium, quin statim sint ad
Dlustrissimam Celsitudinem Vestram profecturi. Supplico igitur, ut
ea dignetur (pro sua clementia) suis litteris commonefacere, quo-
nam veniendum fuerit Nam suspicor, post diem dominicam eam
*
1 8. br. n. 118a, b. 119.
1561 277
Fulinga discessuram aut fortasse perendie. Preterea nuntiatur mihi,
d. Balduinum ex Galliis rediisse eum mandatis serenissimi Navarre
regis atque Heidelberg substitisse, dedisse autem litteras ad me,
que Tubinze remanserunt, quas mecum adferam, cum rediero (si
Deus voluerit).
Proxima nocte parum dormivi, ita me affecit colloquium Vestrae
lllustrissime Celsitudinis, quod heri vesperi audivi. nunquam ita lo-
cutus est homo ille, ut est in evangelio*. Benedictus Deus et pater
domini nostri Jesu Ohristi, qui talia dona dat hominibus — rogo
ilum supplex — ut augeat istum spiritum atque fidem per Christum
dominum nostrum. Illustrissime Celsitudini Vestre me commendo
reverenter.
Rethlinge 15 Augusti 61.
Humillimus servitor Vestre Celsitudinis Illustrissime
Vergerius.
121.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 16 August 1561.
Berichtet, was Balduin ihm über die religiösen und politischen
verhültnisse in Frankreich geschrieben habe.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime! f
Aurelius meus nepos, qui fuit aliquamdui studiorum causa Hai-
delbergz, illuc accessit res suas extricaturus, ut statim in Gallias
proficiseeretur, cum Vestra Illustrissima Celsitudo illi pro sua cle-
mentia dederit, quie dedit. Is igitur hodie inde rediens attulit, quas
*
1 Franz Balduin, berühmter rechtsgelehrter und geschichtschreiber,
geb. 1 Januar 1520 zu Arras, trat 1547 zur reformirten kirche über,
wurde professor der rechte in Bourges, verließ 1555 Frankreich und
gieng nach Deutschland; 1557 bis 1561 war er professor in Heidelberg;
auch von dort schied er ohne erlanbnifi und es gelang ihm, sich bei Anton
von Navarra einzuschmeicheln, der ihn zum lehrer seines natürlichen
sohnes machte und zu verhandlungen mit protestanten und katholiken
gebrauchte. Der ziemlieh unlautere, charakterlose mann wurde spüter
wieder katholik, wies aber doch die zumuthung, eine apologie der
Bartholomäusnacht zu schreiben, zurück. Er starb 1573. 8. br, n. 121.
121a. 122.
2 Johann. 7, 46, eine starke sehmeichelei für herzog Christoph.
278
mitto, domini Balduini* litteras*, et mibi quoque alias ab eodem
attulit, que in summa nihil habent aliud, nisi, ut meo nepoti ere-
derem, qui tamen dictante d. Balduino scripserat prsecipua quedam
capita, quz mihi referet, et ego postea Illustrissimze Celsitudini
Vestre referem, qua sunt hujusmodi. Primores?, qui regnum ad-
ministrant (ait) esse inclinatos, ut confessionem Augustanam susci-
piant, odio autem prosequi eos, qui in eam non consentiunt, ob
multas causas. Nobiles*, qui sunt in eo regno, favere Calviniane
sententiee; verum inter hos esse permultos professione milites, qui
videntur bonis ecclesiasticis inhiare. Plebem vero atque vulgus esse
papisticum. Quare magna opus esse prudentia atque cautione, ne
quis ex his ordinibus exacerbetur et fortasse arma moveret. Non
esse spem, ut totus papatus nune uno ictu aboleatur, sed adhiben-
dam talem moderationem, quz non valde quempiam ex his ordinibus.
commoveret; imprimis non putat consultum, ut ulla in hoc principio
fiat mentio de articulo cen® Dominiem. Sed ait, sibi esse manda-
tum, ut consulat doctiores et prudentiores, qui in Germania haben-
tur, de coneipienda et scriptis atque autoritate vetustatis compro-
banda formula, ut scilicet vulgari lingua (non Latina) et missa et
relique preces in templis haberentur, ut tollatur adoratio in missa,
et alie orationes palam impie; atque idem in baptismo fiat, ut sci-
licet talis retineatur, qualis erat in primitiva ecclesia. "Neque ul-
terius nune putaret esse progrediendum, presertim quod his tribus
mutatis facile postea mutarentur reliqua; a'que interea non desine-
rent concionatores, docere atque urgere justificationem secundum
nostras ecclesias; atque hoc affirmat esse consilium, atque hue spec-
*
1 8. n. 120.
2 8. n. 121a.
8 Besonders Anton von Navarra stellte sich, als ob er der Au-
gustana geneigt wäre. Schon seit anfang des jahres stand herzog
Christoph in eifriger correspondenz mit ihm und suchte ihn immer
mehr dem protestantismus, besonders aber der augsburgischen confes-
sion zuzuführen. Juni 1561 war Melchior Salhausen, Christophs ge-
wöhnlicher gesandte in Frankreich, auch wieder am französischen hofe
und hatte in dieser sache unterhandelt. Diese unterbandlungen
führten zu nichts, weil die deutschen protestanten uneinig waren
und die Franzosen immer mehr der reformirten confession sich zu-
neigten.
4 Besonders die Chatillons und sonst ein großer theil des adels.
1561 219
tare tum reginam ' tum primores. Ait deinde, Illustrissimum Do-
minum Wirtembergicum in precipua illic esse existimatione, quod
sancte affirmat. Sperat, se propediem eo rediturum. Multa de
Rascalono *, qui in Saxoniam profectus est (ut ferunt) et illustrissi-
mum Palatinum electorem rursus accepisse apud se suas litteras,
quas ipse Rascalonus apud fratrem medicum reliquerat. Putat au-
tem consultum, si Vestra Celsitudo suas quoque apud se reciperet,
quas apud eundem fratrem ait esse dimissas. Denique consultum
putat, si ex Germania legatio in Gallias ob eas causas mitteretur,
imo putat, eam esse hoc tempore (presertim propter colloquium) ne-
cessariam, etiam si unus ex principibus mittendus esset; nominat
autem, quinam legatus illic desideretur saltem a primoribus, sed
non decet me nominare personam, de qua loquitur; novi enim im-
beeillitatem ingenii mei, et me esse indignum eo loco; preterquam
qnod senex sum et valetudinarius, sed fiat voluntas Domini. Ego
nihili facerem, si in mediis laboribus, quos pro Christo meo susce-
pissem, morerer; certum est, istum d, Balduinum dicere, me illic
desiderari, quod invitus exprimo, sed ne quid omitterem, seribo.
Hec fere capita dictavit d. Balduinus scribente meo nepote,
neque enim ausus est sua manu exarare.
Meum est consilium (quod reverenter dico) ut Vestra Illustris-
sima Celsitudo ipsummet d. Balduinum, qui non est longe hinc,
audiret; neque enim dubium est, (ut)* haberetur ab eo certior et
plenior multaru[m rerum]* informatio, et meo judicio lucrifieret et
eonfirmaretur homo, si qu: sinistra de eo suspicio est. Cogitet
Tlustrissima Celsitudo Vestra, si fortassis consultum videretur, ut
scriberem ego et mitterem litteras per peculiarem nuntium ac di-
cerem, me ejus litteras Celsitudini Vestre dedisse atque omnia, que
meo nepoti dixisset, eidem Celsitudini Vestra Illustrissime renun-
tiasse, eui consultum videri, ut usque hue excurrat, ut non modo
ista, quie seripta sunt, confirmet (si opus erit), sed alia quoque, in
*
1 Katharina von Medici, s. n. 8l.
2 Hasenlon, aus niederstem stande, durch die Guisen zum k. kam-
merdiener erhoben und als solcher manchfach gebrauchter agent Frank-
reichs bei den deutschen höfen; durch ihn wurde die sendung deut-
scher theologen nach Poissy vermittelt, er trug auch 1563 im namen der
französischen regierung herzog Christoph die statthalterstelle von Frank-
reich am. S. Baum, Beza II, 370. Stälin IV, 025. S. br. n. 148,
280 1561
quibus nunc in Gallia versatus est, referat (rediturus in Gallias
presertim). Dixi reverenter ea, quie mihi spiritus Domini suggessit;
mandet modo eadem Illustrissima Celsitudo Vestra, quod sus sa-
pientíe videbitur; nam id ipsum exequar ad unguem.
Commendo. me eidem Vestrae Illustrissime Celsitudini reverenter,
cui rogo, ut ccelestis Pater augeat suos divinos thesauros, spiritum
et fidem per Christum dominum nostrum,
Tubinge die 16 Augusti hora matutina III 1561.
Ilustrissime Celsitudinis Vestr@ servitor
Vergerius.
a Die conjunction mit der vermoderten ecke des blattes, worauf
sie stand, weggerissen und ut von anderer hand auf der folgenden
zeile vorangesetzt.
b Desgl. durch moder verloren.
121a.
Balduin an herzog Christoph.
Heidelberg 10 August 1561.
Die religionssachen in Frankreich betreffend.
Monseigneur!
Estant retourne de France en diligence pour les affaires du
roy de Navarre et de la religion, jeusse grandement desire, vous
aller faire la reverence, et vous reciter au vray lestat du diet
royaulme et religion, duquel je crains, que nestes pas bien adverty
et informe. Mays les affaires, pour lesquelles je suis retourne icy,
ne me donnent pas encores le loisir de ce faire, ny mesmes de
vous en escrire amplement. Toutesfois incontinent que les auray
expediees, je ne fauldray a la premiere occasion de vous monstrer,
combien je desire vous faire service agreable en la necessite de la.
republique chrestienne, que je scay vous estre en singuliere recom-
mandation. Cependant vous pourres scavoir une partie de nostre
intention et des nouvelles de France par monsieur Vergerius,
Sur ce, Monseigneur, en vous presentant mes tres humbles re-
commandations, je prie Dieu vous maintenir en sa grace.
De Hidelberg ce X* d'Aoust.
Vostre tres humble
Die vermoderte ecke, worauf der name stand, herabgerissen,
281
122.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 22 August 1561.
Berichtet einige neuigkeiten über Frankreich, Graubünden, Venedig,
sowie über ein antitrinitarisches buch; bittet nm einen geleitsbrief für
seinen neffen Ludwig zu einer reise nach Preußen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Constitueram, hodie accedere ad Illustrissimam Celsitudinem
Vestram, sed propterea differo, quia supervenit nescio quis paroxis-
mus, non tamen magnus. Veniam, cum videro-evanuisse, si modo
evanescet, sed fiat voluntas Domini. Scripsi ad d. Balduinum ', puto
venturum propediem, spero aliqua commoda, si eum Vestra Celsi-
tudo audierit.
D. Cognetius*, Gallorum regis orator, dubitat, num sit Basileam
ad comitia venturus; si venerit, nuntiabit mihi per peculiarem nun-
tium, ut accedam. Jam incipit sperare, se posse quatuor cantones
Helvetiorum precipuos in feedus Gallorum pertrahere; sperat enim
non futuram amplius perseeutionem contra Christianos in Galliis.
Verebatur quidem, ne se recusarent adjungere Gallorum regi, si
confessionem Augustanam in Gallias invexisset, sed tandem videt,
satis esse, si in eo regno cessetur a persecutione.
In Rhztia rex Hispaniarum proximo mense tentaturus est, an
possit ipsos Rhetos aut Grisones a Gallorum rege avellere et sibi
adjungere:
Veneti in illis finibus (Bergami scilicet) conscribunt militem ;
metuunt enim, ne Cesar et Papa moveant illic arma, nisi scilicet
Rhieti ipsi aut Grisones evangelicos concionatores ejecerint et Jesuitas
admiserint, Qua de re Illustrissime Celsitudini Vestrz ante aliquot
septimanas scripsi *.
Nobiles Lituani, qui (ut coram dixi) revocabantur a parentibus,
male scilicet informatis, constituerunt mittere unum ex suis in Li-
tuaniam, ut eos excusaret et pecuniam mittendam curaret. Is ita-
*
1 8. n. 120 und 121.
2 Matthäus Coignet, französischer gesandter bei der eidgenossen-
schaft von 1559 bis 62; s. n. 124. 145. 152. 158. Sein naehfolger hieß
Mendoza, dessen La Croix. 191.
3 S. n. 115.
282 1501
que cum meo nepote discedet, est d. Melchior Gedroviz, qui disce-
dens se Illustrissime Celsitudini Vestre humiliter commendat agit-
que gratias pro clementia sibi prestita.
Dixeram Illustrissim® Celsitudini Vestre, quod quidem fanatici
suscitabant iterum materiam de tripitate. Nunc ad me scribitur,
prodiisse in eo articulo libellum , sub nomine cujusdam Valentini
Gentilis (puto esse fictum nomen), in quo libello exagitatur Gribal-
dus! nominatim; scripsit contra eum Calvinus, quos libellos nondum
habeo, nec magnopere euro versari in istis materiis et heresibus.
Generosus d. Joannes Ungnad * tandem constituit pro certo, (vacil-
labat enim prius) quod nolit nune d. Carolum filium ejus in Prus-
siam ablegare, Quare meus nepos Ludovicus tandem constitoit abire,
jamque nihil aliud exspectat, nisi ut convalescam, et litteras, de
quibus nunc scribam; recta enim ibit hinc Norembergam ®,
Supplicamus itaque, ut Celsitudo Vestra illi dignetur concedere
ejus argumenti litteras, cujus est inclusum exemplum. Rem parvam
petimus, sed ut illustrissimus Prussie dux videat, nos revera totos
ab Illustrissima Celsitudine Vestra pendere. Plura non habeo, quie
nunc scribam. Commendo me reverenter eidem Illustrissimre Celsi-
tudini Vestre. Pater colestis augeat illi suos divinos thesauros,
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge XXII Augusti 1561.
lllustrissims Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
*
1 S. n. 38. Die schrift Gentiles: Valentini Gentilis confessio
evangelica, theologim protheses, pie ac doctz in symb. Athanas. ad-
notationes. Dagegen schrieb Cal impietas Valentini Gentilis brevi
scripto detecta, qui Christum non sine sacrilega blasphemia Deum es-
sentiatum esse fingit 1561. Valentin Gentile war übrigens kein pseu-
donym; geboren in Cosenza in Neapel, ein unruhiger geist war er
schon 1558 wegen einiger freier äußerungen über die dreieinigkeit zum.
tod verurtheilt worden; die strafe wurde aber in eine andere verwuu-
delt, es gelang ihm nach Genf zu entfliehen; lange zeit irrte er in
Deutschland und Polen umher, überall als antitrinitarier verfolgt, 1566
wurde er in Bern verhaftet, zum zweiten Mal verurtheilt und hinge-
richtet 10 September 1567. S. br. n. 171. Trechsel, die protestanti-
schen antitrinitarier II, 316 ff. 334 ff.
2 8. n. 30 und 116.
3 Den brief, welchen Verger seinem netfen an den herzog Albrecht
mitgab vom 25 August 1561, s. Sixt s. 572 ff. s. n. 193.
1561 283
Beilage.
Minuta ad illustrissimum ducem Prussie.
Ludovicus Vergerius diu fuit occupatus, primum quidem propter
diuturnam et gravem valetudinem Vergerii sui patrui, deinde co-
actus fuit in Gallias proficisci. Quare diutius distulit ad Celsitudinem
Vestram reditum, quam ipsemet voluisset. Nunc tandem rediit, ut
in ejusdem Celsitudiuis Vestre servitio perseveret. Cum vero nepos
sit Vergerii consiliarii nostri, noluimus illi negare nostram com-
mendationem. Commendamus itaque eum diligenter, gratumque mihi
tecerit Illustrissima Celsitudo Vestra, si illum sua solita clementia
susceperit.
Brief von herzog Christoph an herzog Albrecht von Preußen.
Hochgeborner fürst, freundlich lieber oheim und schwager!
Nachdem E. L. rath Ludovicus Vergerius anhaimsch in seinem
vatterland und volgenudts bei seinem vetter d. Petter Paulo Ver-
gerio (alls er ain lange zeit todtlich kranckh gelegen) gewesen,
darzu 'auch von ime in desselben geschefften in Franckreich ge-
schickt worden, so hat sich sein widerankunfft zu E. L. wider sei-
nen willen ettwas zu lanng verweilt und verzogen. Darumben uns
underteniglich gebetten, iue gegen E. L. deswegen zu entschuldigen.
Dieweil dann dem allso, so ist an E. L. unser bitt, die wellen
ermelten Ludovicum Vergerium von wegen dises seines langen aus-
bleibens aus angezeigten ursachen gnediglich für entschuldigt ball-
ten und fürtter wie bishero sein gnediger herr sein und bleiben.
Das seint uns hinwider in gleichem umb E. L. f. und schweger-
lich zu verdienen. Datum Kircheim under Teckh den 23 Augusti
anno 61.
An herzogen von Preussen.
123.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 26 August 1561.
Meldet die abreise seines neffen Ludwig nach Preußen und einen
besuch, den er von Farel erhalten; neuigkeiten aus Frankreich und
Italien, besonders über neue maßregeln gegen die proteatanten in Ve-
nedig; klagt, wie sehr er selbst noch vom papet verfolgt werde.
284 1561
Nlustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Meus nepos Ludovieus in nomine Domini mane in Prussiam
discessit'. Cum vero dominus Brentius aliquot libellos ad eum
misisset ad illustrissimum Prussie ducem portandos, portabit per-
quam libenter.
Dominus Farellus? heri vesperi intravit domum meam cum suis.
Suscepi (spero) non oscitanter. Christianus enim homo est. Fuit
mecum per hesternum diem, advocavi dominum Beurlinum et alios,
qui eum eo versarentur. Discessit postridie.
Duo tantum videor mihi potuisse ab eo intelligere, alterum,
quod illustrissima d. Margaretha Sabaudie ducissa? etiam lacrima-
bunda intercesserit apud maritum pro Valdensibus, ut illis pax con-
cederetur, quemadmodum concessa est.
Alterum vero, quod affirmarit, reginam matrem * a multis ur-
geri, ut advocet ad se d. Petrum Martirem * Florentinum, qui Ti-
18.n. 12. »
2 S. n. 49.
38 8,n. 81. Im November 1560 hatte Philibert Emmanuel von
Savoyen ein ganzes heer zur bekehrung seiner unterthanen, der Wal-
denser in Agrogna etc. abgesandt, das die entsetzlichsten grausamkeiten
gegen die unglücklichen verübte; ihr verzweiflungsvoller, heldenmüthi-
ger und glücklicher widerstand, sowie die fürbitte seiner gemahlin be-
wogen Philibert Emmanuel zu dem frieden von Cavor, 5 Juli 1561; um
die gänzlich verarmten, denen die häuser abgebrannt, die bäume nieder-
gehauen, die weinstöcke vernichtet waren, von dem hungertode zu
retten, wurden sammlungen in der Schweiz und in Deutschland ver-
anstaltet; bei dieser gelegenheit kam Farel wieder nach Deutschland.
4 Katharina von Medici.
5 Peter Martyr Vermigli, wohl der ausgezeichnetste und ange-
sehenste unter den evangelischen flüchtlingen Italiens, geboren 1500,
aus vornehmer florentinischer familie stammend, wurde sorgfältig er-
zogen, trat aber gegen den willen seiner eltern in ein kloster, wo er
sich bald durch seine gelehrsamkeit auszeichnete. In Neapel kam er
1530 mit Valdes zusammen und wurde von diesem für den protestan-
tismus gewonnen; 1542 als abt von Lucca der kezerei angeklagt, mußte
er Italien verlassen und gieng nach Straßburg; 1547 wurde er von
Eduard VI nach England berufen; nach dessen tode kehrte er in die
Schweiz zurück und blieb bis zu seinem tode (12 November 1562) als
prediger in Zürich; zum gespräch nach Poissy war er mit Beza aus der
Schweiz erbeten worden, besonders Katharina von Medici wünschte
sein erscheinen. Über seine theilnahme in Poissy s. Baum, Beza II,
184 ff. Vgl. n. 124. 130, 131. 146, 236.
1561 285
guri degit, et putant illum iturum. Sciat autem Illustrissima Celsi-
tudo Vestra, istos, pro quibus Farellus intercedit, ducere quidem
originem ab antiquis Valdensibus, sed ab octo annis alios factos
esse, et se Genevensium ecclesise per omuia conjunxisse, quod affirmo,
nam diligentissime sum sciscitatus, si ex meis essent Valdensibus ;
sed non sunt (ut dixi) longe aliud genus, non est ea mortificatio,
non eadem confessio.
Rediit peculiaris nuntius, qui litteras attulit domino Balduino !,
ut ad me Tubingam veniret; respondet, se usque ad nundinas Hei-
delberge mansurum, .mox in Galliam rediturum, spero daturum ope-
ram, ut prius me invisat. Utinam adveniret! Nam preterquam
quod relinqueret pleniorem (credo) rerum Gallicarum informationem,
adjungerem illi alterum nepotem Aurelium in Gallias profecturum.
Domini Veneti * rem novam et antehac inauditam in materia
religionis invexerunt. Cum enim nonnulli ex eorum subditis vel
spoute, vel per magistratum coacti in exilium in Germaniam vel ad
Helvetios abierint et uxores fuerint secut®, eas edicto publico edito
monuerunt, ut a maritis (proh pudor) avellant se, et in Italiam re-
deant, alias dotem amissure; infinita scilicet tirannis, qua presup-
ponunt, nos esse pessimos hereticos, a quibus etiam cogant uxores
discedere, nulla certe state antea auditum facinus. Jam vident
initia dolorum in ipsa Veneta republica, incipiunt metuere, ne quid
simile accidat, quod in Gallia accidit. Sed hac de re spero, me co-
ram locuturum (est enim per magna), ut fratres Jesu Christi cogan-
tur, si ex Italia exulaverint, etiam uxoribus in Italia ductis carere;
qusnam est tirannis, si heec non est?
Nondum rem totam plane novi, sed nescio quid prssentio esse
in rebus meis ab antichristo; magna enim exardet indignatione et
majore solito adversus me, certe prohibentur mei amici et consan-
guinei, ad me scribere et meas accipere litteras. Sciam spero pro-
pediem omnia particulariter; nunc de litteris duntaxat scio. Ego
autem illum nihil facio et scio, merum esse antichristum ; confundat
eum Dominus! Amen.
Quid si velit mandare, ut mei nepotes cogantur domum redire
k-
1 S. n. 120.
2 S. n. 17.
286 1561
sub poena confiscationis bonorum? Sed mandet, quod voluerit, non
parebo.
Commendo me reverenter Illustrissim® Celsitudini Vestre. Co-
lestis Pater augeat illi suos divinos thesauros, sri et fidem per
Ohristum dominum nostrum.
Tubinge XXVI Augusti MDLXI.
Celsitudinis Vestr:e Illustrissime observantissimus
Vergerius,
124.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 31 August 1561.
Berichtet über die schweizerischen theologen, welche nach Frank-
reich berufen seien und ist, wenn auch deutsche berufen werden soll-
ten, nicht abgneigt, dorthin zu gehen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Sunt mihi Basilea littere. Dieta, que in causa illustrissimi
Sabaudie ducis die Bartholomei sperabatur, nondum erat capta,
aderant tamen ipsius ducis legati. Cognetius ', Galliarum legatus,
non aderit, in Gallias enim profectus est. Quare neque ego ac-
cedam *.
Paucis ante diebus scripseram, quod dominus Petrus Martir
Italus, qui Tiguri degit, fuisset in Gallias profecturus. Nune significo,
venisse in Helvetiam litteras regias ex Gallia, quibus et ipse Martir
et Calvinus et Beza vocantur ad colloquium *.
Miror si non petantur ab illustrissimis principibus et statibus
imperii aliqui quoque *, ne illud regnum videatur magis inclinare
*
1 8. n. 122.
2 8. n. 129.
3 S. n. 123. Beza wurde durch schreiben der pariser gemeinde
14 Juli 1561, Condés, Colignys und Antons von Navarra eingeladen; daß
auch Calvin eingeladen worden sei, entbehrt nach Baum IL, 180, alles
beweises.
4 Über die theilnahme Württembergs s. Baum II, 369 und 419.
Kugler, herzog Christoph II, 305 führt aus, daß Navarra erst
während des colloquiums sich eines früher von herzog Christoph ge-
machten anerbietens, einige theologen zu schicken, erinnerte und herzog
Christoph darum bat, s. auch Soldan I, 533.
1801 287
in Helvetios quam in alios. Faciat Dominus voluntatem suam, cui
acquiescendum est. Si qui pro parte illustrissimorum protestantium
essent ad illud colloquium ituri, sentio me a spiritu Domini excitari,
ut scribam Illustrissim®e Celsitudini Vestre reverenter, me non eum
esse, qui fortassis possim in disputatione atque in colloquio sophista-
rum impetum et astutias sustinere, nec mihi opto illam laudem, nec
puto confidendum esse in illis colloquiis et certaminibus. Sed spe-
rarem, alia ratione me posse Christi ecclesie prodesse !, presertim
apud serenissimam reginam; ac non est dubium, quin Petrus Martir
fuerit vocatus, ut cum sua majestate versaretur permoveretque ejus
animum, ut homo ejusdem patrie nempe Florentinus. Quare non
inconsultum esset, ut ego quoque possem versari et illi ea instillare,
qua doceret me Dominus.
Dominus Cognetius, Galliarum legatus, bene animatus in Vestras
Illustrissimas Celsitudines et status Germanie discessit, quod affirmo.
Utitur humaua quadam ratione, suas Gallias, si religionem mutatur®
sint, opus habituras Vestra amicitia atque potentia magis, quam Hel-
vetiorum. Sed profecto si non vocabuntur ex Lutheranis quoque
(ut ajunt) aliqui, metuendum erit, ne nobilium factio invalescat.
Commendo me reverenter Vestrz Illustrissime Celsitudini. Pater
celestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 31 Augusti 1561.
Illustrissimz Celsitudinis Vestre observantissimus
Vergerius.
125. -
Verger an herzog Christoph. -
Tübingen 4 September 1561.
Über seine berufung nach Trient.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Jam profecto non ediitabam amplius de legato antichristi Del-
phino*, et quod voluisset pergere in tractatione jam coepta, ut
| *
1 Die Schweizer wären von Vergers ankunft wenig erbaut ge-
wesen, sie liebten ihn nicht; selbst der nüchterne Languet schreibt ihm
das talent zu, alles zu verwirren, s. n. 127. 129.
2 Zacharias Delfino aus Venedig, bischof von Lesina und Faro,
288 1561
Vestre Illustrissime Celsitudini significai, hoc est, de me. ablegando
Tridentum. Sed ecce heri vesperi, cum jam dedissem me quieti,
comparuit servitor domesticus ejusdem d. legati, qui litteras ad me
attulit, et qusedam ipse retulit, ita io summa, ut antequam respon-
deam et illum dimittam, videam necesse esse, ut egomet reverenter
cum Vestra lilustrissima Celsitudine colloquar et consilium capiam.
Quare eidem supplico, ut dignetur mihi statim per peculiarem et
celerem nuntium significare, quonam mihi veniendum sit; vellem
accedere, et accepto ejusdem consilio, remittere hunc hominem ad
suum legatum, qui Vienns est. Cesar videtur cupere (quod non
credebam futurum), ut Tridentum accedam et cardinalis Mantua *
multo magis, quin et antichristus ipse*; reliqua coram exponam,
Commendo me reverenter Celsitudini Vestra Illustrissime et illu-
strissimo d. Bipontino*. Celestis Pater augeat utrique suos divinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubing, 4 Septembris 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre» observantissimus
Vergerius.
126.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 14 September 1561.
Antwort auf eine anfrage Christophs in betreff des coneils von
Mantua und was Sleidan darüber berichte; nachrichten aus Italien;
bittet um die erlaubniß, das bad in Göppingen besuchen zu dürfen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi hac ipsa hora Illustrissime Celsitudinis Vestre litteras,
quibus statim respondeo, me nulla scripta habere de indictione et
*
gieng mit seinem mitgesandten, Joh. Franz Commendone, zum fürsten-
tag nach Naumburg, s. Stälin IV, 588. Er hatte zugleich den auftrag,
den versuch zu wagen, Verger in den schoß der katholischen kirehe
zurückzuführen. Verger schrieb an ihn: Al Mex Delfino.
Serap. 98. n. 109. S. br. n. 110. 126. 180.
1 Hercules Gonzaga, s. br. n. 88.
28.n.94 Pius IV.
3 Der pfalzgrat Wolfgang von Zweibrücken war mit hero Ch
stoph im bad Göppingen. 3
1561 289
recusatione Mantuani concilii. Nam omnia Sleidano * communi-
cavi, neque unquam potui recuperare. Verum Illustrissima Celsitudo
Vestra jubeat, ut quis incipiat a fine octavi libri et pergat usque .
ad duodecimum exclusive, et inveniet tum indictionem Pauli III a
me in Germaniam allatam, tum vero recusationem. Affirmo autem,
quod Sleidanus in his fideliter se gesserit (quidquid in aliis rebus
fecerit) scio, me monuisse atque instruxisse hominem in his, qua ad
concilium attinent, exstantque publica Scripta, unde ille multa de-
sumpsit.
Si quid aliud in hac causa, qus Christi est causa, possum,
Vestra Illustrissima Celsitudo dignetur admonere atque imperare;
versor adhuc in ea causa et gravamina colligo nobis illata contra
jus et fas in isto concilio adornando.
Discessit statim, ubi Tubingam veni, servitor legati papalis ®.
Accepi ex Italia litteras, que meam suspicionem auxerunt de bello
post concilium metuendo *. Scribunt, d. Venetos munire civitatem
Bergomi, eorum milites huc et illuc excurrere eorum mandato, ut
fit, si quando bellum exspectant in finibus. Deinde scribunt, Papam
accessurum Bononiam, Philippi vero Hispaniarum regis filium * Me-
diolanum, que omnia videntur bellum denuntiare. Prodest timuisse,
et siepe nocuit, nihili fecisse.
Velim per quindecim dies Göpping® esse et partim lavare, par-
tim bibere ex illa aqua. Sic enim consulunt medici et Vestra Illu-
strissima Celsitudo imprimis. Utinam dignaretur mittere ad me
litteras, quibus mandaretur suo Göppingensi prefecto, ut mihi lo-
cum permitteret in arce, cum non sit munita. "Velim enim per
quindecim vel viginti dies illic degere. Publica diversoria in via
regia, ad que tam multi peregrini solent accedere, debeo metuere
*
] Paul III (Farnese, papst 1584 bis 49) hatte 1535 ein concil nach
Mantua ausgeschrieben; Verger war damals beauftragt gewesen, die
deutschen fürsten für dasselbe zu gewinnen. Die absagungsurkunde
des schmalkaldischen bundegeyon Melanchthon abgefasst, ist vom 21 De-
cember 1585 datiert, s. Sixt 57 ff.
2 S. n. 11.
8 S. n. 125 und 110.
4 Über diesen zu erwartenden krieg siehe das ausführliche me-
morial Vergers darüber br. n. 62a. 184.
5 War eine falsche nachricht, denn don Carlos, von dem allein
die rede sein kann, kam nie nach Mailand.
Verger 2 19
290 1561
quotidie magis, quo nomine ago gratias Patri celesti; si hominibus
placerem, servus Christi non essem. Commendo me reverenter
lilustrissimze. Celsitudini Vestre. Pater coelestis augeat illi et omni-
bus suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Tubinge die 14 Septembris 1561. 5
Tllustrissime Celsitudinis Vestrie servitor
Vergerius.
137.
Verger an herzog Christoph.
Güppingen 25 September 1561.
Fragt, ob er einem beim herzog angekommenen Franzosen seinen
neffen Aurelius mitgeben könne; wünscht selbst nach Trient oder Poissy.
zu gehen.
Tilustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Hodie cum Illustrissima Vestra Celsitudo adesset pranderetque,
ego eram in' aquis, ut non liceret aecedere. Audivi vero, advenisse
interea novum quendam hominem ex Galliis ad Vestram. Illustrissi-
mam Celsitudinem missum. Discruciavi me, quod ad prandium non
venissem, aquis etiam intermissis. Sed cum seiam, capillos capitis
numeratos esse, tuli sequo animo. Nam sum interpretatus, quod
non fuerit voluntas Dei. Optabam (quemadmodum adhue opto) in-
telligere, (preter cetera) essetne iste per dispositos equos am vero
aliter rediturus. Nam si non per dispositos, sed mercatorio more,
voluissem illi adjungere meum nepotem, qui ad jureconsultos Gal-
lieos Vestrie Celsitudinis beneficio profecturus, nunquam hactenus
potuit invenire, cui se conjungeret, ignarus lingui atque itineris.
Quare isti homini, qui nuper venit, illum libenter adjunxissem.
Mitto, quod optassem, de illius regni statu certior fieri, Nam
id a Vestra Clementia intelligam (ut spero) cum Stutgardiam venero.
Si audiero: istum recta in Galliam rediturum (non tamem per
equos celeres), intermittam per duos dies lavationem et Stutgardiam
veniam, ut illi nepotem adjungam.
Utinam Illustrissima Celsitudo Vestra dignetur ea de re litteras
*
1 8. n. 121 und 128.
1561 99]
ad me dare. Atque illud interim reverenter moneo (quod et alias
dixi atque scripsi) me majorem fructum sperare pro recuperanda
valetudine ex laboribus itineris alicujus pro gloria Dei suscepti,
quam ex otio. Animadverti enim, profectiones (utpote mes naturse
convenientes) valde esse utiles corpori atque anims etiam (si pro
Christo fiant). Exspecto quidem vocationem a legatis! Tridentini
concilii, quamquam dubia sunt omnia et insidiis plena, quse a pa-
pistis exspectantur; sed nihilo secius aliam susciperem peregrinatio-
nem, in Gallias scilicet * (si opus fuerit), sed fiat voluntas Domini.
Rogo in summa Illustrissimam Celsitudinem Vestram, ne sinat me in
otio degere, sed laborare usque ad extremum spiritgm pro gloria
ejus, cui me reverenter commendo. Coelestis Pater augeat illi suos
divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Utinam habeam exemplum confessionis ecclesiarum ?, que sunt
in Gallia.
Datum Cheppinge die XXV Septembris 1561.
Illustrissime Vestre Celsitudinis servitor
Vergerius.
198. |
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 1 October 1561.
Macht noch einmal einen versuch, ob es ihm nicht erlaubt würde,
- nach Poissy zu gehen; eine berufung nach Trient erwarte er nicht
mehr.
Theilweise (von Scripsi bis quam ego.) schon gedruckt bei Sattler
IV, beil.,61. s. 179.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Scripsi ante quatuor dies ad Illustrissimam Celsitudineim Vestram.
Quecumque vero optabam intelligere de homine in Gallias redeunte *,
*
1 8. n. 125.
2 Nach Poissy, s. n. 124. |
3 Eine von Farel, Budseus, Carmel und Beza unterzeichnete und
in Worms 8 October 1557 übergebene confession s. Baum, Beza 1, 409.
Eine zweite, etwas ausführlichere confession, wurde auf der ersten
französischen protestantischen synode 25 bis 28 Mai 1559.in Paris ver-
faßt. S. Polenz, geschichte des französischen calvinismus I, 436 ff.
4 S. n. 127.
19 *
292 1561
(qui rediit, ut audio) cui cupivissem meum nepotem adjungere, in-
tellexi aliunde, et quod aliqui theologi sint in Galliam, colloquii
causa mittendi. ' Laudetur Deus, qui negotium dedmxit hucusque,
qui cospit, perficiet. Electio mihi videtur a Spiritu sancto facta, a
quo scio Vestrs Celsitudinis consilia gubernari.
Jam ea dignabitur (pro sua clementia) pauca qusdam consi-
derare, qu= sentio mihi ab eodem spiritu suggeri Permitto postea
omnia Vestro sapientissimo judicio. Ego rem exponam duntaxat.
Agnosco imbecillicitatem mei ingenii, nec me eum esse, qui possim
in ullo colloquio sustinere eas partes, quas collocutores sustinent,
saltem quemodmodum sunt ii, qui mittuntur, qui sane sunt bene
exercitati in ea re atque excellentes. Verum in simili occasione,
cum totum regnum sit magno in motu, opus esse video non solum
hominibus, qui in colloquio veritatem defendant, sed aliis quibusdam
esse opus in rebus politicis (quz tamen sint cum doctrina evangelii
conjuncte atque affines) nonnihil exercitati, qui scilicet possint con-
versari bic et illic cum regina*, cum rege Navarre, cum quibusdam
cardinalibus Gallicis, qui gustant bonum verbum Dei*, atque cum
aliis primoribus, atque fortassis etiam cum ipso Ferraris cardinale*
(si opus fuerit aliquando) et non dubium est, quin talis conversatio
possit aliquod commodum afferre nostre cause. Scio, me illic ha;
bere fautores, scio. praterea adesse aliquot Italos magni per Italiam
*
] Es waren Jakob Andreä (s. n. 14). Jakob Beurlin (s. 49) und
Balthasar Bidembach, hofprediger des herzogs. 2 October waren sie
abgereist, kamen 19 October in Paris an: Beurlin t 28 October an
der pest: 9 November hatten die zwei andern ihre erste audienz bei
Navarra und 11 Nov. die zweite; den 21 Novbr. hatten sie die letzte
audienz und kehrten wieder nach Deutschland zurück, ohne etwas aus-
genchtet zu haben, da das colloquium bei ibrer ankunft schon ge-
schlossen war; siehe Andreüs bericht in fama Andreana und Baum,
Beza II, 419 ff.
2 Katharina von Medici.
3 Z. b. der bischof Monluc von Valence, der cardinal Chatillon.
4 Hippolyt von Este, s. br. n. lu, legat des papetes in Poissy.
19 September 1561 war er mit dem jesuitengeneral Lainez, mit Muret
und sonstigem großen gefolge angekommen; seine aufgabe war, das
zustandekommen eines nationalconcils zu hindern und Anton von Na-
varra von der protestantischen parthei abwendig zu machen. S. Baum,
Beza II, 301 ff. S. n. 180. 131. 133. 134. 141.
e
1561 298
nominis, qui favent evangelio!. Spero deinde, ista occasione agen-
dum esse de concordia sarcienda in articulo de ccena Domini, quse
usque adeo commoda nostris ecclesiis futura esset, quam concordiam
si regina et reliqui potentiores voluerint juvare, valde esset utile
futurum. In summa sperarem ego, si in Gallia nunc essem futurus,
posse aliquid efficere ad laudem Dei. "Vestra Celsitudo cum nuper
esset Fulinge, dignata est mihi dicere (si non male intellexi) quod
nullus videretur ad eas res tractandas apud reginam magis idoneus
(que Vestra fuit clementia) quam ego.
Reverenter exposui, que mihi Spiritus sanctus (ut dixi) sug-
gessit. Nunc Vestra Celsitudo statuat. quod voluerit, quidquid
enim statuerit, laudabo, tanquam consilium Spiritus sancti.
Paratus plane sum, quatuor habeo equos, ducerem mecum, quot
opus fuerit, possum statim conscendere hac ipsa hora. Quod ad
valetudinem attinet, lavi 50 horis et amplius et stomachus ex la-
vatione (quamquam magis ex potatione) melius incipit habere spera-
remque me posse labores itineris sustinere cum Dei auxilio.
Quantum attinet ad cardinalem Mantuge* et d. Delphinum *,
qui me vellent (et fortassis fingunt) Tridentum pertrahere, suspicor
illos aut me non vocaturos, aut si modo vocaverint, me nihil pro-
fecturum cum hominibus arrogantissimis et magna interim pericula
subiturum illic (prope Italiam ipsam). Tridenti semper (et nunc
presertim) sunt innumerabiles Itali. Nunc iterum dico, mandet
Vestra Illustrissima Celsitudo, quidquid Spiritus sanctus suggesserit
illi, et mandatum sequar, ut me decet. Stabo, si jusserit, ibo, si
jusserit, aut nunc aut quando voluerit. Vix possum nepotem nunc
a me dividere, tum propter alia quedam, tum vero, quod nondum
plane absolverim librum, quem soleo dictare ipso excipiente. Diffe-
ram ad aliam occasionem, qua illum liceat in Galliam dimittere.
Argumentum libri, quem prs; manibus habeo, est, quod non modo
recusationem concilii Mantuani *, sed omnia etiam, que papse per
*
nbekannt, wen Verger damit meint.
4 S. n. 126. [n Serap. s. 92. n. 106 wird eine schrift Vergers an-
geführt: Comparation tral concilio Basiliense e il Tridentino. Aus dem
bad in Góppingen 21 Oct. 1561, vielleicht ist dies die hier erwühnte,
vgl. auch br. n. 130. 181. 132. 184. 135. 141. 142.
294
legatos (in Germania dico) de concilio tractarunt, collegi. Puto au-
tem hec futura non inutilia regno Galliw, ut scilicet discat, cavere
a paparum conciliis fraudulentissimis, que haud dubie cardinalis
Ferrarie nunc conabitur illi obtrudere.
Satisfeci conscientiw et spiritui, qui me ad ista scribenda im-
pulit. Fiat voluntas domini Dei mei et Vestre Illustrissimse Celsi-
tudinis, quam animadverto esse unam atque eandem voluntatem. Com-
mendo me reverenter eidem Celsitudini Vestra, gratia et pax domini
nostri Jesu Christi eum illa.
Cheppingee prima Octobris 1561.
Utinam habeam confessionem ecclesiarum. Gállicarum ^, certe
opus habeo ea. Lavabo usque ad diem Lun, deinde Tubingam re-
diturus, si Deus voluerit.
Illustrissimae Celsitudinis Vestrwe servitor
Vergerius. —
Hinten vou des herzogs hand: habe iue for 2 tagen mein bedencken
geschrieben. Achte woll, wan er ime also nachsetzt, werde vociert
werden, dan one vocation ist nit geratten; nam non est simplex per
sona; habe auff des kunigs von Navara beger 3 theologos
werden zu ainer reformacion und extrussion des babstums mehr 5
er wolle mit dem badt mit zu hast eillen, wass er under 140 stundt
bade, seye zu wenig. m
129.
Verger an herzog Christoph.
Göppingen 6 October 1561. —
Schreibt noch einmal wegen Poissy, und vermuthet, daß die re
formierten theologen ihn nicht dort haben wollen. Über seinem bade-
aufenthalt.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime! —
Dignetur ignoscere mihi Illustrissima Celsitudo Vestra, quod
spatio quatuor aut quinque dierum iterum scripserim eadem de re.
Nam priorum mearum litterarum responsum missum fuerat Tubin-
gam, ut paulo serius habuerim. Nunc alias accepi de profectione
Gallica litteras a Celsitudine Vestra. Dicam quod suspicor. Om-
nes, qui pertinent ad Helveticas ecclesias (meo judicio) impediunt,
*
18. n. 127.
1561 295
quantum possunt, tum apud reginam matrem!, tum apud regem Na-
varre, tum etiam apud ‚Ferrari® * ducissam, ne advocer, presertim
vero Petrus Martir? et Beza. Hoc. inquam, suspicor. Alioquin
non est dubium, quin tum mandatu horum trium, tum aliorum vo-
carer, nec puto, me errare in hac mea suspicione. Cognovi, cujus-
modi sint odia, quibus tlagrant et adversus nostram confessionem
pugnant. Sed Domini voluntas fiat, interim (hierauf dintenfleck)
pareat od. p-cat.
Absolvi qusedam de concilio *, dabo nunc describenda, deinde
Vestre Illustrissimz Oelsitudinis judicio subjiciam, spero futura non
inutilia regno presertim Galliarum.
Spiritus sanctus adduxit Celsitudinis Vestre litteras * maxime
in tempore. Cum enim laverim ad septuaginta horas, nullus est
hic medicus, (abivit enim peregre is, qui erat), quem consulerem,
essetne mihi prolixius lavandum. Quare cum crederem satis lavisse,
constitueram cras mane discedere, sed visis Illustrissimse Celsitudinis
Vestre litteris mutavi sententiam cum Dei nomine et volo pergere
lavando amplius (si Deus voluerit). Interea minus molesto animo
fero hec balnea, quia vel dicto vel lego, aut aliquem legentem au-
dio. Laudetur Pater coelestis. Confessionem ecclesiarum CGallica-
rum * dedi describendam. Oro seternum Patrem domini nostri Jesu
Christi, ut Celsitudini Vestre, cui me reverenter commendo, augeat
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Gepping® 6 Octobris 1561.
Nlustrissime Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
Hinten von des herzogs hand:
Hab 3 schreiben von ime entpfaugen, sovill dis das erst belangt,
muess man wartten, wass auss Franckreich geschribeu wirdet; welches
ich mich versihe, noch innerhalb 10 tagen.
*
Katharina v. Medici.
S. n. 2.
3 S. n. 128 und 124.
4 S. n. 123.
9 S. des herzogs bemerkung zu n. 128.
6 S. n. 127.
130. :
Verger an herzog Christoph.
Güppingen 8 October 1561.
Nachrichten aus Italien und Graubünden, von Poissy und. Venedig.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Posteaquam inclusas litteras seripsissem, accepi tum ex Rbeetia,
tum ex Italia litteras. Papa Bononiam venturus est, affirmant eum
dixisse, se cupere viciniorem esse cardinali Mantue ', concilii legato.
Erat dimissurus cardinalem Puteum, qui ageret Rome legationem,
Urget concilium; multis enim. mandavit episcopis, ut accedant, inter
quos novi nonnullos valde indoctos.
Preterea de rebus Papee scribunt, eum ipse fuerit litteris missis
ex aula Cesaris monitus, quod illustrissimi domini protestantes ad- .
versus eum et qnatuor predecessores processum instruant, et illum
velle armis castigare, valde fuisse commotum; scribo, quod ad me
scribunt, si esset verum, quod dixisset, quod non crediderim, aut si
dixit, puto quierere causam belli gerendi, et nibil dubito, quin fuisset
iturus ad arma revera, si Pater ccelestis non suscitasset eum motum,
quem suscitavit in Gallia, de qua multa andio bona nuntia. Spar-
gunt tamen, quod regina mater dixerit, se velle per omnia Petri
Martiris* Florentini consilium sequi, qui Tiguro advenit.
In Rheetia sive apud Grisones non est futura, qualis metuebatur
dieta, de ministris scilicet evangelii projiciendis, instante non modo
Papa, sed Cesare et Philippo, neque de novo federe eum ipso Phi-
lippo, uti Mediolani duci, sanciendo repudiata Gallia, Nam de his
gravissimis materiis erat futura dieta, ut memini, me coram dixisse *.
Audio, ex Anglia quoque missos fuisse doctissimos, quosdam vi-
ros in Gallias ad colloquium, qua occasione Bullingerum * dixisse,
quod nunc actum erit de Lutheranismo (sie enim inquit). Nam
(meo judicio) hoc curant, ut Augustanam confessionem videant con-
*
18.88,
2 8, n. 123. Katharine zeichnete allerdings Martyr als landsmann
vor den andern aus, s. Baum II, 273 ff,
3 S. n. 115.
4 N. 111; übrigens kamen keine englischen theologen, spüter stand
aber Verger wieder besser mit Bullinger.
1561 297
eulcatam, non autem, ut papatus ipse conculcetur. Nominavit idem
Bullingerus in eadem occasione me ipsum. Tractabitur (inquit) pro
dignitate Vergerius, si nunc in Galliam proficiscetur, ita, ut pate-
fecerit, esse inter eos veluti conspirationem quandam, ut non bene
exeipiatur saltem a su: partis theologis et a quibusdam aliis eorum
fautoribus, quieunque accesserit ex nostris ecclesiis. Deus mitiget
eorum rabiem, quz sane permagna est in hac causa. Haud dubie
sperant, ut in colloquio agatur de ecema Domini‘, et nostra condem-
metur sententia, sed vivit Deus. Dicam, quod sentio, si interfuerint
etiam theologi Anglici, non est dubium (meo judicio) quin pronun-
tiaturi sint de ewna Domini in colloquio et obtenturi (si spectetur
pluritas votorum) quidquid voluerint. Quare existimo, Vestram Illu-
strissimam Celsitudinem dedisse (pro sua sapientia) mandatum suis theo-
logis, quo modo se debeant ea iu re gerere, ut effugiant tale prie-
judicium. Utinam euraretur de profligando papatu; hoc primum et
ante omnia, deinde ut fieret conciliatio inter nos, sed fortassis alibi,
quam ubi essent futuri tot adversarii nostrarum ecclesiarum, Alia
quidam habeo in litteris, quas hodie accepi, sed selegi precipua
quedam. Addam duo ridienla, Papa misit iu Gallias bullam in-
dulgentie, qua remittit eorum. peccata, qui affuerint et honoraverint
cardinalis Ferrari legati ingressum *; qui cardinalis, cum vidisset,
se non attulisse annulum pontificalem (ut appellant), quo populo
benediceret, cuperetque habere valde pretiosum, Romam misit et pe-
tivit a Papa. qui non defuit et libenter dedit pretii octo millium
ducatorum. Populus ergo, qui fuerit benedictus manu cardinalicia
et manu ornata tali annulo, totus sanctificabitur. O carnales, o in-
felicissimos homines cum suis indulgentiis, suis annulis, suis bene-
dictionibus !
= Reverendissimus d. Joannes Grimanus °, patriarcha Aquileiensis,
D
1 Die verhandlungen bezogen sich allerdings vielfach darauf und
sehr geschickt benützten die katholiken die zwischen Lutheranern und
Reformierten bestehende verschiedenheit, um das gespräch resultatlos zu
machen.
2 Er hielt mit 400 pferden seinen einzug, der herzog von Orleans,
der herzog und cardinal von Guise waren ihm entgegengezogen. Baum,
Beza II, 303 f.
8 Giovanni Grimani, aus edler venetianischer familie, früher bi-
schof in Ceneda bei Treviso, damals patriarch in Aquileja; der viel-
seitig gebildete, kunst und wissenschaft liebende, ernste mann wurde
298 1561
emjus avus fuit Venetiarum princeps, fuit accusatus, quod nostram
doctrinam amaret et Romam citatus est. Fiet aliquid hac occasione
Venetiis; nam cunt habeat potentes, qui illi favent, senatores, au-
debit, spero, non obedire citationi. Videbimus, quid sit futurum.
Seio ego pro certo, illum valde favere nostratibus.
Commendo me reverenter Vestrze Illustrissime Celsitudini, gratia
et pax domini nostri Jesu Christi cum illa.
Datum Geppinge 8 Octobris 1561.
* Mlustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Hinten von des herzogs hand: i
Antreffendt diß sein ander schreiben, hab ich immer und noch nit.
gehordt, das der papst solle gene Bollonia khomen; so vernime ich
nit, das da das coneilium sol angehem, aber woll, das mit den Grauen
Pündten pratica vorhanden umb den paf, wa der pabst wal tumul-
tum wolte in Germania erweckhen, welches er Vergerius wol mechte
füeglieh erkbundigen, waß die Bündter gesinnet sein mechten, die-
weil er darinen bekhandt; es wirdet an des jezigen bischofls zu
Costnitz guettem willen, welcher des pabsts schwester son ist, nicht er-
winden. Das auf Engellandt theollogü inn Franckreich geschickht
seyen, hab ich nieht vernomen. Die Zwinglianer thuen guts oder
'bösses, so beleibt Christi wortt war: hoc est corpus meum, hic est san-
guis meus.
181.
Verger an herzog Christoph.
Güppingen 13 October 1561.
Berichtet über den erfolg des bades, und seine literarische thätig-
keit; bittet den herzog um geld. Nachrichten von Poissy und Grau-
bünden. :
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum Vestra Illustrissima Dominatio dignata fuisset (pro sua cle-
*
wegen seiner bemühungen, eine strengere sittenzucht bei der ihm un-
tergebenen geistlichkeit einzuführen, der ketzerei angeklagt. Die ve-
netianische regierung, welche gerade damals den papst Pius IV ersucht
hatte, ihm den purpur zu verleihen, setzte durch, daß die sache von
der inquisition hinweg, dem tridentinum übertragen wurde, das nach
?4tügiger berathung erklärte, die schriften Grimanis seien nicht ketze-
risch, aber wären besser nicht veröffentlicht worden. } 1592. S. Me
Crie, ‚geschichte der reformation in Italien 176.
1561 299
mentia) me litteris monere, mihi opus esse ampliore lavatione,
sustinui usque ad numerum 130 horarum, que mihi videntur mese
vemplexioui sufficere. Debilitatus enim sum mirandum in modum,
eruperuntque in-parte sinistra tantum (cum tamen laborem in dex-
tera) signa, que ostendunt vim ipsius aqui. In summa videtur
mihi profuisse, stomacho imprimis. Bibi etiam quotidie sesqui men-
suram. Discedam cras mane et Tubingam ibo (si Deus voluerit)
ibi statim dabo describenda, que in aquis de concilio * dictavi,
mittamque aut feram egomet ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem.
Spero, me non inutilem operam navasse. Incipiens enim a Clemente
VII collegi, quid reliqui papse egerint in causa concilii, et declaravi
etiam qusdam, quie videbantur obseuriora his, qui res Romanas non
noverunt ita familiariter; futurum autem existimo stupidum et valde
rudem, qui non inter legendum agnoverit, istos antichristos lusisse
eum concilio et noluisse revera veritatem investigare, sed aliquot
convocare episcopos, ut viderentur concilium celebrasse, ut Cesari
scilicet, regibus et quibusdam principibus imponerent extorquerent-
que exercitus pro executione concilii, quod non fecissent, nisi con-
cilium priecessisset. Valde iniquo animo ferent adversarii, ubi vi-
derint, hiec fuisse a me prolixius et clarius patefacta, quam ab ullo
unquam fuerint, quod mihi liceat modeste dixisse.
Sustinui hie aliquanto minorem sumptum, quam in Badensibus,
sed tamen Geppingenses quoque didicerunt partem zdium locare
satis care, aliquot florenis in septimana, cum multi et plures quam
antea soleant confluere. sed fiat voluntas Domini; spero, Vestram
THustrissimam Celsitudinem non derelieturam me. Nam istos extra-
ordinarios sumptus, nec parvos revera, non possum ferre, sed fiat
voluntas Domini (dico iterum). Saltem mon dubito, quin post tot
labores vite atque incommoda et cruciatus sim quietem et pacem
in vita seterna consecuturus, et quidem brevi, hec me spes conso-
latur atque sustentat. Interea videt Pater colestis, me nihil aliud
dies noctesque cogitare, (qualiseunque sim). «quam de ejus gloria
promovenda, et nullam habere aliam voluptatem, nullam omnino,
quam versari in his, quz ad eum pertinent. Commendo me reve-
renter Illustrissime Celsitudini Vestre. Oro seternum Patrem, ut
illi et toti familie augeat suos divinos thesauros, spiritum et fidem
^"
1 8. n. 128,
. 300
per Christum dominum nostrum.
Datum Geppinge XIII Octobris 1561,
Postseripta. "i
Accepi litteras ex Helvetia, quibus mibi significatur, po
Petri Martiris? dialogum de eucharistia contra Pantachum, quo no-
mine ajunt dessignari d. Brentium. Ipse vocatus est in Galliam in-
stantibus conspiratis, est conspiratio inter ipsos (ut seripsi) a qua
cavendum est. Significatur preterea, cardinalem. Ferrarim* manibus-
que pedibusque laborare, ut Galliarum colloquium impediat, affir-
mando scilicet, jam esse congregatum universale concilium. Quare
consultissimum esset, si jam prodiisset meus, quem adornavi, de
concilio liber, Utar diligentia, ut primo quoque tempore possit in
Galliam perveuire.
Audio prieterea, legatum Pape et regis Hispaniarum jam venisse
Curiam Rhitorum, ut urgeant ejectionem eoneionatorum evangeli-
eorum, cum tamen scriptum mihi fuisset, non venturos amplius ®,
Quare cogitabo, quid mihi ea in re agendum fuerit.
lllustrissimze Celsitudinis Vestre: servitor
Vergerius.
Von des herzogs hand: will seines schreibens de concilio von ime
gewerttig sein; waß die andere handlung belangt, hatt es sein weg.
Petrus Martir wirdet auch seine respondenten finden. Schicke ime
hiemit bey briefs zeigern ain badtgeldt; here gern, das er sich woll
des badts befinden thuet, wirdet sich von tag zu tag verhoffenlich
bessern.
132.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 22 October 1561.
Empfehlt dem herzog 2 Preußen, welche in Tübingen studieren
wollen. Nachrichten über seine gesundheit.
*
1 8.n.193, Martyr schrieb, veranlaßt von den züricher theologen,
gegen die ubiquitätslehre von Brenz: Dialogus de utraque im Christo
matura, Zürich 1561. Die beiden personen des dinlogs heißen: Panta-
chus und Orothetes. S. Schmidt, P. Martyr Vermigli 238 f.
28. n. 128.
3 S, n. 115 und 130.
1501 301
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Heri vesperi accepi ab illustrissimo Prussie duce litteras. Agit
quidem mecum nonnullis aliis de rebus, sed interim commendat
mihi duos adolescentes *, consiliarii sui filios, huc missos cum
peedagogo, ut litteris dent operam. Non deero illis omnibus in re-
bus, in quibus potero. Scio enim, me Illustrissime Celsitudini
Vestre rem gratam facturum, non modo illustrissimo Prussisg duci.
Spero, hac septimana amanuensem absoluturum, qua collegi, et
qui scripsi in thermis Göppingensibus de concilio *. Statim autem
cuperem egomet ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem, ut quzdam
etiam reverenter conferrem, tantum supplico, ut dignetur mihi signi-
ficare, num domi futura sit et vacaverit illi me audire, pro sua cle-
mentia, per unam. duntaxat horam.
Ego per Dei gratiam aliquanto melius habeo; profuerunt enim
proculdubio therme, prsesertim stomacho. Laudetur Deus. Ego non
aliam ob causam sum utcumque sollicitus de valetudine recuperanda
(si Deus voluerit), nisi ut possim pro virili mea parte inservire
ecclesie Christi. Commendo me reverenter Vestre Illustrissimse
Celsitudini. Coelestis Pater augeat illi suos divinos thesauros, spiri-
tum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubing® die 22 Octobris anno 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Hinten von des herzogs hand:
belangendt die 2 junge Preusen sollen sye bey der schuell in mei-
nem schutz und schirm sein;
wan er zu mir will, wirdet er mich bif! dinstag, so das ist das
festum Simonis et Jude, alhie zu abendt finden;
das ime das badt wol bekhumbt, here ich gern.
.. 183.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 23 October 1561.
Dankt für ein geschenk von 100 fl. Über die forderungen des
1 Vergers antwort auf den brief des herzogs von Preußen ist vom
28 October 1561. Die beiden jünglinge waren grafen von Nostiz, s.
Sixt 576 ff. S. br. 164.
2 S. n. 128
302 1561
spanischen gesandten in Graubünden. Nachrichten über das colloquium
in Poissy.
Mit einer beilage, die forderungen des spanischen gesandten in
Graubünden enthaltend.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi heri Vestre Illustrissimze Celsitudinis litteras simnl cum
honorario munere ad balnea centum florenorum ', Gratias ago
immortales. Benedictus Deus, qui non deserit suos; cum mihi con-
stituti sint ducenti floreni pro annua pensione, non possem me re-
vera sustentare, nisi Illustrissimi Celsitudinis Vestrze pietas aliquando
succurreret^. Rependat illi Dominus.
Legatus regis Philippi erat venturus ad Rh:tos* propter duas
causas. Altera erat, ut avelleret Rhzetos ipsos ab amicitia et pen-
sionibus Gallicis et ad se traheret, ut illi liceret, ex Mediolano
educere per ipsam Rhztiam milites in Germaniam, quando opus
fuisset, et habere illam commoditatem ipsorum Rhwetorum, qui ipsi
militarent, Hzc erat una causa. Altera vero, ut peteret, ut di-
mitterentur omnes exules propter evangelium, presertim vero con-
cionatores, qui se contulissent in illas Alpes. Venit itaque Hispa-
niarum regis legatus Curiam, et ccepit negotiari, incipiendo a poste-
riore negotio, et nullum hactenus verbum fecit de priore, sed si
fiet, statim significabitur mihi, et significabo Vestre Illustrissimi
Celsitudini omnia. Existimo, ipsum legatum minime petiturum nunc
tam multa a dominis Rheetis, sed contentum futurum, si prius ex-
periatur in articulo de religione, presertim cum habeat sibi adjune-
tum Pape etiam legatum. Quid autem in causa religionis petierit,
mitto ".
Revera fuit ad me scriptum, quod Anglie regina miserit sex
suos theologos ad colloquium Gallieum *; miror, quod Vestra Celsi-
tudo Illustrissima scribat, id sibi non fuisse significatum. Scripsi
heri, jam esse piene absoluta, que de concilio dietavi, et cupere me
accedere, cum primum Celsitudinis Vestre litteras habuero, quse milii.
significet, an Stutgardie futura sit, et vacet me audire.
Audio, Ferraris: cardinalem crucem gestare in Gallia; cum vero.
iter faciat, audiri subinde voces, qus dicunt: Renard, Renard, hoc
*
1 Vgl. n. 181.
28. 115.
1561 303 ,
est, vulpis, vulpis, (Vestra Illustrissima Celsitudo melius novit), nec
posset vox accommodatior proferri in cardinalem illum *'. Com-
mendo me Illustrissim& Celsitudini Vestre. Oro :eternum Patrem,
ut illi augeat suum spiritum per Christum dominum nostrum.
Tubinge 23 die Octobris 1561.
Illustrissim:e Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Beilage.
Postulata legati papalis et legati Philippi Hispaniarum regis
ad dominos Rhetos *.
l. Quod expellantur ab omnibus eorum dominiis omnes praedicatores
'evangelici, qui ex Italia venissent.
Quod expellantur omnes Itali, missi in exilium propter religionem,
tum ex valle Tellina, tum ex aliis suis dominiis, neque amplius
acceptetur ullus.
3. Quod priori et monachis terre, qus appellatur Morbegno, resti-
tuantur sua privilegia, et quod possint mittere suos monachos,
qui pr&dicent, ubi voluerint.
Quod mittant suos oratores ad concilium Tridentinum.
Quod recipiant Jesuitas.
Quod aboleant typographiam institutam in terra Pusclavii.
Quod comburantur omnes libri, qui loquuntur contra Papam.
8. Quod restituatur integre sua jurisdictio episcopo Comensi, et
quod se non impediant neque habeant autoritatem in personas
ecclesiasticas, tam in civili quam in criminali, neque faciant eos
solvere tributa, sed sinant eos frui sua spirituali libertate.
9. Quod restituatur sua dignitas Pape, et quod si miserit suas bullas
et indulgentias in illa dominia, recipiantur habeanturque in ho-
nore atque veneratione.
lo
"Hec
Am rande von des herzogs hand:
a Hatt sein weg.
b waß des pabst und künigs von Hispania bottschaffter bey den
"Retis werden außrichten, ist zu erwartten, wa die sachen an posteriori
1 Ein silbernes kreuz wurde ihm bei seinem einzug in Paris vor-
getragen und damals rief ihm schon die bevölkerung, Renard, Renard
zu. S. n. 128.
2 Ausführlicher siehe diese artikel de Porta Il, 369.
304 1561
articulo wirdet angefangen, ist woll zu vermuetten, das weder der ain
noch der ander nit werde bewilliget.
€ Ich hab zeittung auß Gallia, die predicanten haben sambt Petro
Martiri bewilligt, die Augspurgische confession anzunemen; ist von der
kunigin wittib und kunig von Navarra an die prelaten, des seindt die
versamblette papisti geistlichen, begert worden, das die aye auch wolten
annemen, dan sye etzlicher massen sich solches zu thuen vernemen
lassen, sover die predicanten solche auch annemen wollen, aber aye
haben es rundt abgeschlagen, und ist die kunigin sambt dem kunig von
Navara des vorhabens, sye, die prelaten, nit von ainander zu lassen,
sye haben sich dan endtlich erelert, und wirdet vermuettet, das ain
religionsfriden werde angestelt, wie jetzt in dem reich gehálten, ex
gehalten wirdet. Auss Engellandt ist khein predicant for 14 tagen
noch in Franckreich ankhomen, so ist von teutschen fürsten niemandt
ersuecht worden predicandten hineinzuschickhen, dan Pfaltz und ich, hatt
der pfaltzgrafi churfürst den Boccovinum und Michaellum Tillerum * hin-
eingesehickht; meine theollogi seindt meines verhoffens den 17% tag
diss monate alda ankhomen.
d Der cardinall von Ferrar ist mit unwillen von dem hoff abge-
scheiden, hatt fulmina et excomunionciones bracht wider die geist-
lichen, so da wolten in ennderung der religion consentieren, versiehe
mich innerhalb 4 tagen zeittung von meinen theollogis zu haben.
Actum.
Auf dem rücken: Waß zu schreiben, ist hier innen verzeichnet,
134.
Verger an herzog Christoph.
Stuttgart 50. October 1561.
Schreibt über das concil in Trient, und daß er im sinne habe, eine
schrift darüber, an die Venetianer gerichtet, zu veröffentlichen; hält
es für nothwendig, einen gesandten nach Graubünden zu schicken,
um den umtrieben des papstes entgegenzutreten und erbietet sich dazu;
über den cardinal von Ferrara.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Cum Vestra Illustrissima Celsitudo dignata fnisset mibi (pro sua
1 Peter Bouquin und Michael Dilher waren von dem reformiert ge-
sinnten Friedrich Ill abgesandt worden, um den lutherischen theologen
entgegenzuwirken. S. Baum, Beza II, 421.
2 Die Württemberger kamen erst am 19 an.
3 9 October sprachen die prülaten das feierliche anathema. über
die reformierte abendmahlslebre aus; Baum II, 899.
clementia) respondere, quod deberem Statgardiam vesire Ae Sumu-
nis et Jude, littersee fuerunt mihi redditas postridie Sera: st Inder
et cum Stutgardiam nihilominus venissem. amdivi, Vestrase Ceküta-
dinem profectam esse in venationem. Fist volwstas Iwewmc. me
est dubium, quin hoc quoque fuerit ab Aetermo ordrmatume: pe AM
causam, qui omnia suaviter disponit. Nam si capalli caper: xaemeeani
sunt, cur non affirmemus, eum de aliis rebus. que vibeoix minima.
curam habere?
Subsistam hic, dum Vestra Illsstrksıma Cekstnd> redberkt. we-
rum anticipabo, et quamobrem colloquium petiermm. pemcs sperm.
dicturus pluribus coram.
Papa semper mihi fuit suspectus, ne de armis petes crc
quam de concilio, quod me. nuper movit est ku. m e
dubium, quin omnes reges, omnes princrpes, ommes reguehib-m mn:
ille potest adigere, ut smos ad comclim legates müttaiv. cum pei-
mum statuerint de mittendo, laadeat coaecilium pro lenitzmo et sxacte
instituto, se illis subjiciant, et promittamt se adjeture: ecxecationem
armis. Quare ille maledictus amtichristus potui «ma poteztia swis-
que practicis a principe Vemetiarum et ab ummerss ılla repabhica
obtinere, ut legatos ad concilium et com:itmerit muttere. et jam
elegerit dominum Matthzum Dandulo et dominum Nicolaum de Ponte.
Negotium mihi videtur baud parvi esse poederr. Nam universa
respublica christiana visura est hoc maximam przjedicium veritati,
nempe quod hactenus illustrissimi imperh principes inique fecerint,
cum Pape concilium recusarint. Papa aatem zquissime cum suo
modo indixerit, verum quidem est, quod nemo ex electis subducetur
aut decipietur, sed tamen res est contemnenda. Ego ad ipsum se.
renissimum Venetiarum principem litteras concepi italice! (nec ta-
men misi) deinde in Latinum verti, ut Illustrissima Celsitudo Vestra
possit consilium dare. Spero, quod, qui legerit, animadvertet, con-
cilium fuisse iniquissime indictum et iniquissime adornari. Ipsi for-
tassis domini Veneti oculos aperient, (si fuerint moniti) et reliqui
quoque Christiani, nec existimabunt, Vestras Illustrissimas Celsitu-
dines sine magna causa recusasse, et diserte dixisse tum Numburgi
*
*
1 Vgl.n. 128. Sixt führt 600, 75 eine lateinische schrift un: Quid
de universali concilio exspectandum sit? epistola ad dominos Vennton,
hat sie aber nur aus einer notiz in einem briefe Vergers.
Verger 20
306 » 1581
tum antea aliquoties, quod nolint a decretis comitiorum discedere.
At boni Veneti censent, non esse standum comitiornm deeretis, sed
Papie libidini.
Vestra Illustrissima Celsitudo, eum longs sint noctes, neque
adsint istie tot negotia, quot Statgardie, dignabitur meam, de qua
dixi epistolam considerare, ut cum redierit, possit mili statim di-
cere suam sententiam. Illam enim et non aliam sequar, proderit
eadem epistola etium Gallie atque aliis regnis (si Deus voluerit)
fortassis erit in aliquibus locis emendanda, sed tota mihi quidem
non videtur projicienda. :
Scripseram de legato Papie, qui esset in Rhztia! (hoc est alte-
rum negotium) et urgeret inter alia, ut illi quoque domini legatum
ad concilium mitterent. Vult enim Papa plures habere, qui illum
armis juvent in exequendo coneilio, post alias accepi litteras, quibus
significatur, quod die Martini proxima futura sint Curiwm comitis,
ubi, responsum dabitur. Solent esse septuaginta (plus minus) qui
solent ista responsa coneinnare. Norunt ommes italice. Meum est
consilium, qnod reverenter dico, quod' Vestra Illustrissima Celsitudo,
ut christiana, nt vicina, ut ea, quie profecto amatur ab illis populis
(quod possum affirmare, cum illic degerim per biennium, et seio, me
habere multos amicos, predieaverim spero eum aliquo fenetu) quod
Vestra Illustrissima, inqnam, Celsitudo deberet quempiam ex suis
eo mittere, qui hortaretur ad constantiam, neque flecterentur prae-
ticis Pape. Dieo enim ingenue, me metuere a corruptione. Hoc
me terret et non aliud. Novi ingenia. Novi esse pauperes et an-
tiehristum divitem atque astutum, novi item, quod multi sunt. illie
adhuc papist:i, et quidem ex primoribus (meo autem judicio); con-
firmabuntur boni Rhweti, si viderint, se a tali et tanto prineipe ami-
mari. Permagnum esset incommodum, si Rhztia prolaberetur in
papatum. Est enim vicina et per Rhztiam multo citius potest in
Germaniam exercitus educi ex Italia, quam per alin loca, preter-
quam quod ex ipsa Rhoetia colliguntur robusti atque animosi milites.
Absit, ut relaberentur ad vomitum. Sed aliquid agendum est, ne
revera relabantur. Quare Vestra Illustrissima Celsitudo cogitet,
quid agendum. Non desunt illi servitores prudentes viri, qui pos-
sint hoc officium preestare, sed tamen ego (qualiscunque sim) nou
*
1 8. n. 115.
1561 307
recusabo, si opus fuerit. Sunt viginti duo milliaria, Iter est per
Lindaviam, et partim mala, partim bona est via. Quod seribo, quia
non esset tardandum.
Constitueram accedere ex me (sicuti Vestri Celsitudiui dixeram)
sed longe consultius putavi, si cum litteris Vestre Celsitudinis ac-
cederem. Dextre tamen et nop ita publice agerem (si videretur).
Sed tamen Celsitudinis Vestre consilium sequar, si accedendum fuerit.
ex me, vel cum litteris, si publice aut clanculum, quamquam non
video, quid esset timendum, si res publice ageretur pro Christo.
De lioe quoque negotio dignetur cogitare. Deo quidem esset per-
gratum, apud homines vero perhonorificum, sustentare seilicet bonos
viros, ne ab antiehristi auro corrumpantur.
Dixi duo negotia. Tertium non est, quod pluribus verbis de-
elarem, quod hujusmodi est. ‚Cardinalis Ferrari ' propterea furi-
bundus sua fulmina excommunicationum ejaeulatus est, quia non
fuit intermissum colloquium propter promissionem universalis con-
cilii, quam ille jactabat, quale vero hujusmodi concilium existat,
quod a legato prieponitur, spero, me quinquaginta cirea arcubus pa-
pyri commonstrasse *. Copi enim a Clemente VII et malas artes,
quibus tum ille, tum alii papie in materia de concilio usi fuerint,
indicavi, quod proderit Venetis quoque, qui judicium fecerunt, quasi
Paps fiat injuria, si ejus enormissimum concilium recusetur. Veni
itaque, ut etiam hune meum laborem Vestre Celsitudinis consilio
subjicerem. Pater ccelestis monet me suo spiritu, quod satis bonam.
operam navaverim, quod sit ad gloriam ejus, si sie est. Judicium.
penes Illustrissimam Celsitudinem Vestram est. |
Subsistam exspectando Stutgardie. Verum si mittendum esset
ad dominos Rlhztos, non esset morandum. Nam festum Martini est
11 Novembris, et eras adest nobis ultimus Octobris dies, nec pau-
eioribus diebus quam quinque aut sex quis potest se eo conferre.
Mihi magnum negotium videtur, sed Vestra Celsitudo plus videt.
Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre. Ce-
lestis pater augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Datum Stutgardie penultimo Octobris 1561.
*
18. n. 128.
2 8. n. 128.
308 1561
llustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
135.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 4 December 1561.
Schickt einen brief an die herzogin von Ferrara; hat immer noch
die absicht, entweder nach Frankreich oder nach Graubünden zu
gehen. a.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Vestra Illustrissima Celsitudo eum in Galliam scripserit, dignetur
has meas, quas mitto litteras, ad ducissam Ferrarie ' una mittere.
Mane misi peculiarem nuntium ad Curienses?* et Lindavienses,
ut sciant, se a Vestra Illustrissima Celsitudine non contemni, et puto,
me dextre scripsisse, dum fortassis ipsamet scribat, si dignabitur.
Mitto memoriale, quod illa dignata est mihi dieere, ut conseri-
berem pro quodam puero ®.
Exspectabo, ut Vestra Illustrissima Celsitndo remittat ad me
librum meum manuseriptum de concilio +, suo seilicet commodo.
Oravi Patrem ccelestem, qui me suo spiritu moneret, uum re-
vera esset mihi in Galliam * eundum, tandem constitui, me velle,
quocumque me vocat ccelestis Pater, proficisci pro gloria ejus. —'
Si vero aliquod videbitur apparere impedimentum, conferam me
libenter in Rhztiam, ubi animadverto, me posse multis modis ser-
vire ecclesiz per aliquot menses. Commendo me reverenter Vestre
Tllustrissim:e Celsitudiui. Celestis Pater augeat illi suos divinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 4 Decembris 1561.
Vestre Ilustrissime Celsitudinis servitor
Vergerius.
1 S. n. 2 und 136.
2 S. n. 115 und 134.
3 Die randbemerkung von herzog Christoph zu brief 136 gibt dar-
auf antwort.
4 S. n. 198.
5 S. n. 127 ff.
186.
Verger an herzog Christoph.
Tübingeu 5 December 1561.
Nachriehten aus Italien, besonders über den papst.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Scripsi quidem heri ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram, sed -
cum hodie acceperim ex Italia litteras, scribo hodie quoque.
Roms Galliarum regis nomine petitum nuper fuit, ut liceat, in
eo regno dare integram communionem (satis tenuia). Valde autem
conturbati fuerunt Papa et patres in consistorio et tota aula, ut
non potuerint uno die definire, ut res ad aliud consistorium fuerit
redacta (sic enim sonant litterarum ad me verba), Galliarum orator
mane petivit iu cousistorio cum maximo totius aule scandalo, ut
liceat in eo regno communicare sub utraque specie '*. (Quid facient,
si majora tentaverint?) In eodem consistorio eardinalis de Emps *
fuit creatus ad concilium legatus. (O prieclarum legatum eruditione
presertim, cum rudissimus litterarum sit!) Sed dico, Illustrissime
Princeps, quod isti aliquid monstri alunt. Vult enim Papa, ut car-
dinalis miles suus nepos ultra montes consistat, hoc est quod di-
xeram, quod Papa eum litteris monuisset, ne ex Germania disce-
deret. Mala mens, malus animus illius bestie Romane, aliquid in-
sidiarum molitur, et, quod semper dixi, metuo, ne tandem in bellum.
irruat. Attendat Vestra Celsitudo (ad quem potissimum spectat) ad
omnia. Nuntiatur etiam ex his litteris, d. Gabrium et alium quen-
dam missos fuisse, quasi visitarent fertilicia Romans sedis et illuc
quoque suspicantur inulti eos missos fuisse ad describendos milites.
Jam intellexerant, intellexerant jam dico Roms, quid actum
fuisset apud meos Rh:tos seu Grisones?. Audierat jam Papa, se
fuisse repudiatum, et nolle ad concilium illos accedere, sed acces-
suros, ubi audierint legitimum futurum concilium. Suspicantur id,
quod est revera, Vergerium nescio quid fecisse in hae causa, eum
*
1 Daß von Frankreich dies in Rom ernstlich gefordert wurde, ist
zweifelhaft.
2 Markus Sittich, graf von Hohenems, neíle von Pius IV, seit 1561
bisehof in Constanz, später cardinalbischof und püpstlicher legat beim
concil, + 1589.
3 S, n. 115.
310 1561
supervenisset, nescio nnde. Quare auctum est eorum in me odium,
et nunc demum persuadeo mihi, me habere benevolentiam Dei et.
Christi, quod habenm antichristissimi odium majus quam antea.
Fateor, Illustrissime Princeps, me adhuc ad illam Rhzetiam pro gloria
Dei suspirare, ubi multa me posse proficere sperarem, quamquam
illud anieat, quod a Vestra Celsitudine audivi, quod in Gallia non sint
bene informati (propterea vero petant a Papa, nt utramque speciem.
concedat). Cur a Papa peteretur, quod Christus instituit? ut Vestra.
Hlustrissima Celsitudo illustrissimo d. Bavaro duce mihi dixerat, se
dixisse, eur etiam rem tam parvam peteret (hoc est utramque spe-
ciem) Gallia? cum multo majora (si modo petenda) censerem nunc
petenda.
In Italia publica fama est, quod coneilium non debeat ulterius
progredi, sed dissolvi, hoc est abire in malam rem, quod faciat.Do-
minus.
Rom agitur eausa coram antichristo de regno Navarre aut
de parte ejus, qui legatum misit ea de re quempiam episcopum.
Deum immortalem, quid Navarre regi eum Papa? Cur non illum
exeitat aliquis? Metuo profecto, ne, eum a Papa pendeat, non au-
deat serio pro Christo agere.
Jesuita quidam erat factus in aliquo monasterio Venetiis pre-
fectus; eum vero audiret confessiones, persuasit, esse peceandum, ut
daretur occasio penitentie, peccavit (salvo honore) sane cum multis,
reddit: sunt gravid:e aliqnot, faciebant abortivum, reddito a Jesuitu
quodam pulvere, aut si qui nascebantur infantuli, solebant suffocari..
Senatus Venetus re intellecta non ad ecclesiasticos remisit, quod
solet, eum rasus et unctus aceusatur, sed. ipsemet senatus sententiam.
tnlit, ut scilicet eombureretur recta. li sunt vere Iseretiei et fla-
gitiosissimi Jesuitie, ut est Canisius.
Nec plura in meis litteris significantur, quas scio a probatis
viris et ver fidei mihi fuisse conscriptas, et possunt affirmari (meo
judicio) pro veris.
Commendo me reverenter Vestro Illustrissime Celsitudini. Coe-
*
1.8. n. 107. 142. Gerade die verhandlungen über sein künigreich
führten Anton wieder ganz auf die katholische seite; die
desselben war die lockspeise, welche Rom und Spanien dem leichtgläu-
bigen herrscher stets vorhielten.
1561 311
lestis Pater augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 5 Decembris 1561.
Illustrissimze Celsitudinis Vestrae servitor
Vergerius.
Randbemerkung von des herzogs hand:
a Sovill dise zeittung belanget, welches der weldt lauff ist, hatt
seinen weg; aber mein bedenckhen und ratt ist, das er, Vergerius,
noch verzieche, bif ich widerumben botschafft auf? Franckreich haben
werde. Ich hab sein bericht und bedennckhen, waß er bey den Retis
vernomen, dem kunig von Navarra zugeschickht, ime darbey vermeldet,
das mich für gutt ansehe, das die Reti in officio et federe cum regi
Gallie erhalten würde, mich sehe auch für gut an, das der kunig von
Navarra Vergerium zu sich beruffen ob multas causas, versiche mich
darauft, das sollichs beschehen werde '. Dus schreiben an die hertzogin
von Ferrar * hab ich auch ir uberschickht. Sovill den jungen dee pa-
stori in Lustenau vetter belanget, will ich mich in kurzem resol-
vieren *. Dergleichen auch ime mein bedenckhen des buechs halber *,
so er mir zugestelt, schreiben mit zusendung des buechs. Ich versich
mich, das meine theollogi intra biduum alhie unkhomen werden.
Auf dem rücken ebenfalls von des herzogs hand: Waß zu schrei-
ben, ist ad marginem gezeichnet.
137.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 12 December 1561.
Bittet den herzog um eine unterstützung für italiänische geistliche
in Graubünden und ebenso, daß er einen sohn des grafen Julius von
Thiene an seinen hof nehme. Nachrichten über seine gesundheit.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum nuper lllustrissima Celsitudo Vestra Tubingse adesset,
commendaremque diligenter duo negotia, qus mihi valde essent
cordi, ab illis concedendis (pro sua clementia) non est visa mihi
aliena. Verum dixit, se velle deliberare, ac dignata est mihi dicere,
*
| Es kam nicht dazu. Anfang 1562 trat Navarras hinneigung zur
katholischen parthei immer deutlicher hervor.
2 S. n. 185.
.8 S. n. 185.
4 S. n. 128.
312 1561
quod scriptis litteris adducerem ea in memoriam post paucos dies;
quod nunc Celsitudinis Vestri clementia fretus faciam. "
Alterum negotium erat, quod in mea Rhzetia (meam enim jure
appello, quod cum sit illic usus linguw Italice et pars Italie cen-
seatur cumque evangelium arripuerit) existant XVI fere verbi Dei
ministri ', profugi ex Italia, boni Christiani, et in summa inopia de-
gentes; eos ego a Deo monitus Vestre clementi atque pietati
per viscera domiui nostri Jesu Christi commendabam , ut. scilicet.
distribueret inter eos, qui sunt pauperiores, aliquot florenos, et si-
mul tres aut quatuor illorum filios colligeret, qui vel in pedagogio
Stutgardiano vel in monasteriis vel in stipendio collocarentur. Af-
firmo, Clementissime Princeps, quod nulla in terris posset esse gra-
tior Deo eleemosyna. Quare supplex et reverenter intercedo, per
eundem Patrem cclestem atque per Filium et Spiritum sanetum,
ut dignetur eam elargiri, et refocillare eos filios Dei et Jesu Christi
fratres. Scio quidem, ime aliam per Dei gratiam ab Illustrissima
Celsitudine Vestra impetrasse eleemosynam in exules Anglie, qui
Argentine ante aliquot annos commorabantur, sed hiec inter mi-
nistros Rhetos pauperiores (ut disi) dividenda mihi videretur longe
melior et Deo gratior. Jam agat Illustrissima Celsitudo Vestra, ut.
voluerit, ego, quod mihi Spiritus sanctus suggessit, libenter feci;
plura non possum.
Alterum vero negotium erat de filio generosi d. comitis Julii
a Thiene Itali *, qui Tubinge aliquamdiu mecum commoratus est,
et quem Vestra Illustrissima Celsitudo non recusasset in servitorem
accipere (pro sua clementia) nisi alio illi fuisset eundum. Hie igitur
per me summum ejus amicum petierat, ut liceret illi filium XV aut
XVI annorum collocare in Vestra aula. Novit germanice utenmque
et discet quotidie, Przstabuntur vero a generoso domino parente
omnia, que adolescentes nobiles in aulis solent habere. Hoc erat
inquam alterum ex negotiis. Non possum dicere, istud esse mibi
usque adeo cordi, ut prius existit. Nam unum caritatem Christi
spectat, ut scilicet subveniatur pauperibus membris Jesu Christi;
aliud vero spectat magis ad civilem quandam hujus mundi amicitiam,
*
1 8. n. 138; über die den Engländern gereichte unterstützung
s. n. 19.
2 8. n. 36,
1561 313
et tamen hoc quoque gratissimum mihi esset futurum, si obtinerem,
quod pluribus coram dixi. Dixi de utroque. Exspecto librum de
concilio.
Si ad dominos Rhetos ' erunt ulle litters illustrissimorum princi-
pum mittende, non inconsultum videretur, ut per unum ex meis,
qui linguam et mores hominum et meos amicos norit, mitterentur.
Nam puto, me habere idoneum.
Caput, stomachus et totum dexterum latus, quod fuerat paralysi
contactum, melius (per Dei gratiam) habet, quam hactenus habuerit,
sed sinistrum pedem. podagra invasit, que tamen non solet esse nisi
paucorum dierum hospes.
Permaneo in ea sententia, quam Vestra Illustrissima Celsitudo
dignata est mibi communicare, quod scilicet mibi in Galliam eundum
sit, qua in re fiat voluntas Domini *. Non dubito, quin Vestra Cle-
mentia sit litteris significatura, si quid, quod ad hanc rem pertinet,
scriptum inde fuerit. Commendo me reverenter Illustrissime Celsi-
tudini Vestre. Coelestis Pater augeat illi et toti familie et toto
reguo suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum domi-
num nostrum.
Tubinge XII Decembris 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Auf dem rücken von des herzogs hand:
Hab ime auff alle puncten zuvor geantwurtt, allein des graffen
von Thiennen son nit, welcher noch an dem hoff zu sein ettwaß jung
ist, dieweill er nur 16 jar; wa er aber umb seine 18° jar würde, wolte
ich seinem vattern zu gefallen mit 3 oder 4 pferdten annemen.
138.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 21 December 1561.
Über seine reise nach Frankreich, sein buch über die concilien,
die italiänischen flüchtlinge in Graubünden, den sohn des grafen Julius
von Thiene.
PA
1 S. n. 186. 150. 151. 152. 158.
2 S. n. 186.
9 17 oder 18? letzteres eher.
314 1961
lllastrissime Princeps et Domine Domine Clementissime! |
Mane dumtaxat accepi reverenter Illustrissimze Celsitudinis Vestra
litteras binas diei 10 hujus mensis, simul cum responsione ad meum
memoriale in eausa ministrorum exulum, qui sunt in Rh:etin, nec
non eum meo libro, quem de concilio scripsi. Gratias ago maximas
pro tanta clementia. Respondebo breviter ad omnia.
Consultissimum est, quod ad meam profectionem iu Galliam *
attinet, ut respousum novissimi nuntii exspectetur, imo necessarium
est, Exspectabo itaque etiam libenter, dum impetus hiemis dessviat,
deinde quia interea nonnulla colligo, qua prorsus faciunt ad Galliam.
Sit ergo conclusio in nomine Domini, ut exspectemus.
. Quantum ad librum meum? attinet, nihil mihi potuisset con-
tingere jucundius, quam ne nunc in pnblicum evulgaretur per typos,
si mihi in tractanda materia usui aliquando esse debet, ut spero
futurum. Quare libenter hune manu scriptum ad reginam matrem
et ad regem Navarrum apportabo, gratius munus futurum, quam si
impressum dedissem et multo gratius atque commodius.
Quod ad pauperes ministros®, qui sunt in Rheetia, ex Italia pro-
fugos attinet, accepi ducentos florenos inter illos distribuendos. lllu-
strissime Princeps, Deum testor, me ingenti letitia fuisse perfusum
in intimis visceribus, eorum scilicet nomine, qui reficientur tamquam
membra vera Jesu Christi. Nihil dubitet Illustrissima Celsitudo
Vestra, quin pecunia sit summa fide et summa etiam justitia distri-
buenda. In animo habeo, mittere unum ex meis, qui novit omnes,
atque distribuat. Laudetur Deus per Jesum Christum. Leetabuntur
vero et gratias agent Patri celesti, non modo ministri ipsi, verum
etian tota illa regio cum maxima Celsitudinis Vestro laude et gloria.
Curabo, ut tres adolescentes eorundem ministrorum filii in seho-
lam adducantur, ut Vestra Deo gratissima eleemosyna sustententur
et ad ecclesiarum gubernationem instituantur ^.
Credo, me respondisse ad omnia. Exspectabam simul ut de
filio generosi comitis d. Julii a Thiene Itali *, an seilicet. dignaretur
eum in aulam accipere, sed crediderim excidisse memoria", Quare
supplico, ut de eo quoque dignetur mihi responsum dare et con-
. n. 128.
. n. 128.
. n. 187, 142.
. n. 137 und 36.
1561 315
cedere pro sua clementia, quod idem generosus dominus comes et
ego ardenter cupimus.
Puerum domini pastoris in Lustnau* ctiam commendaram? et d.
Stephanum Coletum humanarum litterarum professorem, cujus no-
mine Vestra Illustrissima Celsitudo manu seripserat sua.
Mitto duo scripta, alterum latine, alterum germanice ejusdem
tamen argumenti ^, Vestra Clementia dignetur degustare. Spero, me
16 hujusmodi in Galliam portaturum (nam tot scripsi de concilio
Tridentino italice epistolas), quibus spero me illas imposturas tra-
duxisse atque patefecisse.
Non possum ante proximum diem Mercurii unum ex meis able-
gare, qui peeuniam ferat in Rhetiam. Constitui enim mittere, sed
die Mereurii mittam omnino, si interea illustrissimi principes *, ad
quos Vestra Celsitudo dicebat se scripsisse, fortassis aliquid de re-
bus Rlsetorum respondissent. Sciat Illustrissima Celsitudo Vestra,
meum usque diem Mercurii affuturum exspectaturumque, imo per
diem natalicium quoque. Commendo me reverenter Illustrissimae
Gelsitudini Vestri. Pater cwlestis illi augeat suos divinos thesau-
ros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge die 21 Decembris 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
^ Vergerius.
Von des herzogs hand am rande:
a Wass hieoben vermeldet, bedurff alles kheiner anntwurtt.
b Hab ime verschiner tagen daranff auch geanntwurtet.
© Dergleichen dises halber.
d Dif seriptum belangendt, hab ich zway bedennekhen, darinnen
das erste da affirmiert wirdet, das die patres concilii begert haben,
absolvi ab jurkmento pontificis, wiewoll es gesehriben, so ist doch
noch nit tutum, dus es beschechen sey, dieweill solche zeittung nit
beharren, und waß der babst darauff zu anntwurt,geben habe, und ob
er sich auch dem concilio submittieren wolle, welches auch begert solle
sein worden. Das anndere, da vermeldet, das die patres sollen ver-
schaffen, das sicherhait und glait geschickht werde, aladan werden wir
Teutschen erscheinen ; wa solches solte vermeldet werden, hette es uin
ansehen, als ob wir ain salvum conductum begeren thetten, und das
*
l 8. n. 135 und 136.
2 Es waren kurfürst Friedrich, plalzgraf Wolfgang vou Zwei-
brücken und marggraf Karl von Baden; sie schrieben an die Grau-
bündner, sie sollen den päpstlichen keinen durchzug gestatten,
316 1561
wir sollich concilium wolten besuechen, welches man aber sich noch
nit endtschlossen; daromben noch der zeit solches einzustellen were.
Anlangendt das scriptum ad Retos ist mir noch khein anntwurtt,
weder von pfaliz herzog Wolffgang, noch Hessen nicht zukhomen.
Auf dem rücken von demselben:
Waß zu anntwurtten, ist hierin verzeichnet; soll ime die concepta.
wideromben geschickht werden. a
139,
Brenz an herzog Christoph.
Sine dato. (December 1561.)
Brenz rüth, ein buch Vergers nicht drucken zu lassen.
Gnediger Fürst und Herr! -
Die collecta scripta Vergerii hab ich überlesen und befinde, das
prima pars ist auß der historia Sleidani, so vorhin im werck, auß-
gezogen de verbo ad verbum, So weiß E. F, G. woll, das die pro-
testatio prineipum contra Tridentinum concilium noch wicht von
allen stenden approbirt, noch keyserlicher Majestät oder dem con-
cilio überschickt worden ist, Hiruff will es bedencklich sein, das
sollieh scriptum mit E. F. G. verwilligung und in deren gebiet on
der andern chur- und fürsten vorwissen im truck divulgirt werden
sollt. Es seindt auch in den andern scriptis, darin male artes
pontificum erzeelet, ettlich historien mir unbekant, kan derohalben
ich darvon nicht judiciren. Gedencke auch, da das concilium Tri-
dentinum sollt fortfarn, nnd ir conelusion mit gwallt defendiren
und exequieren wöllen, es were nutzlicher, das sollich seripta uff
ein vorradt unaußgebreitet-behallten werden, damit die chur- und
fürsten dem unbillichen fürnemen des concilii nicht allein armis,
sonder auch scriptis, in quibus malim artes et doli adversariorum
detegerentur, widerstandt thun möchten. Jedoch möchten sóllich
seripta allein schrifftlich und vertraulich dem könig Navarre und
ettlichen andern mitgeteillt werden. Es ist auch protestatio prin-
cipum incorrect geschriben und ein dissimilis stylus, das es sich
meins underthenigen bedenckens nicht schicken will, uff sollich weiß
im truek zu divulgirn.
Auf dieß von der hand von Brenz geschriebene gutachten ist von
des herzogs hand auf den rücken gesetzt:
D. Brencius soll an Vergerio ain scriptum nomine meo begreyflen,
1561 317
darinnen dise bedenckhen vermeldet werden, und das er sollich serip-
tum regine matri und regi Navarre, woll abgeschriben, cum correctione,
hette geschickht, und noch nicht gedruckht würde,
140.
Herzog Christoph an Verger.
Der lateinische text von n. 189.
(Sine dato, Concept von Brenz geschrieben.)
Ad d. Vergerium.
Christophorus ete.
S. D. Venerabilis nobis dilecte!
Inspeximus scripta a vobis in unum libellum collata, que a
nonnullis visa sunt usui futura, si typis publice divulgarentur. Etsi
autem ne nos quidem, quod in nobis est, publiere utilitati deesse
volumus, tamen ut ista scripta hoc tempore in lucem edantur, non
videtur nobis opportunum. Prior pars horum scriptorum exstat antea
in historia Sleidani. Protestatio autem principum contra concilium
Tridentinum rude adhuc seriptum est, et nondum iu suum ordinem
redactum. Nec est hactenus ab omnibus electoribus et principibus
Augustanm confessioni adjunetis approbatum , et ut illud quoque
addamus, nondum est nec ad Ciesaream Majestatem, nec ad syno-
dum Tridentinam transmissum, in quem maxime usum conscriptum
est. Nostri autem officii non est, ut illud nostro vel mandato vel
assensu absque reliquorum electorum et principum voluntate publice
divulgetur. Nam qus de malis dolis et artibus pontificum a vobis
collecta sunt, judieamus ea utilius in archivis conservari, quam hoc
tempore in vulgum spargi, donec manifeste intelligamus, quo evasurum
sit Tridentinum concilium et res ipsa porrigat nobis occasionem, malas
illas artes et dolos pontificum orbi universo patefaciendi. Licebit ta-
men, si ita videbitur, regine matri et regi Navarre in Galliam hune
libellum, non quidem typis excusum, sed tantum litteris conscriptum,
mittere et ad manus eorum fideles quasi deponere. Et quia ama-
muensis nonnulla oscitanter presertim in protestatione prineipum
Scripsit, necessarium erit, ut emendatius describatur. Bene ac fe-
liciter valete.
Von Brenz geschriebenes aktenstück, welches dem auf der vorigen
seite enthaltenen beiliegt.
318
141.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 23 December 1561,
Nachrichten aus Italien.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Quidam non parve existimationis homo monet me suis litteris,
quod ego cogor Vestra Illustrissime Celsitudini reverenter et petita.
venia significare. Ait, se audivisse, quod dux Florentis! tractet ocenlta
quadam consilia cum Celsitudine Vestra Illustrissima, maxima autem
cautione et apertissimis oculis considerandum esse, quid tractetur et.
cum quo principe tractetur, cum presertim nullus sit in tota Italia
princeps Pape carior et in omnibus rebus conjunetior. Cum Gelsi-
tudo Vestra summa sapientia polleat summaque pietate, boni con-
sulet hand dubie (pro sua clementia) quod scribo.
Habeo litteras Romanas. Papa* habuit orationem in consi-
storio, qua tandem protulit, se propterea fuisse a Deo ad pontificem
evectum, ut libere possit suam sententiam dicere. Quare subjunxit,
Lutheranos (sic enim dixit) magnum habere campum, in quo excur-
rant et Romanam ecclesiam insectentur, quod revera nondum Rome
fuit facta ulla morum reformatio, et quod in proventibus dispensan-
dis haud bene se gerant. Conclusio fuit, quod velit novum jubi-
leum instituere et Deum rogare cum toto orbe, ut illos in corri-
gendis moribus juvet, et post paucos dies fuit ipse in cireuitu aut
processione (ut appellant) cum tota Roma. In summa nunc demum
videntur agnoscere morum reformationem esse necessariam, quam
etiam in concilii indictione pollicti fuerant, neque unquam attigerant.
Est quidem necessaria, sed non aliunde petenda est, quam a Deo
et à doctrina sincera, Corrigant ergo doctrinam et tunc demum
agnoscent, se mores correxisse, Ex mala doctrina mali mores.
Cardinali de Hemps?, quem aliis litteris scripseram creatum
esse concilii legatum, nondum data fuerat crux (ut solet) sed intra
quatriduum erat danda, ut statim se "Tridentum conferret; meum
*
1 Cosmus I von Medicis, der große, geb. 1519, seit 1537 herzog
von Florenz, f 1574.
92 N. 88 und 94.
3 N. 136.
1562 319
est judicium, quod Papa hominem litterarum rudissimum, professione
inilitem velit Tridenti habere non propter reformationem morum ne-
que doctrinarum. Pater coelestis illuminet illos pauperes homines (si
sunt ex suis).
Accepi leri reverenter Illustrissimse Vestre Celsitudinis litteras
in causa comitis Julii a Thiene ', qus mihi summopere probantur,
probabunturque haud dubie ab ipso comite; nam ad eum Argenti-
nam misi. Consultius certe suo filio est futurum, ut cum ingressus
fuerit 18 aut aliquanto minus, sit futurus in aula honorifice, quem-
admodum Vestra Celsitudo pollicetur, de quo gratias ago maximas.
Commendo me reverenter Illustrissim& Celsitudini Vestrae. Coelestis
Pater augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Chri-
stam dominum nostrum.
Tubinge 23 die Decembris 1561.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
1562.
142.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 7 Januar 1562.
Berichtet, was ihm über die stellung von Anton von Navarra zum
papstthum geschrieben worden sei.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime*
Hodie accepi Venetas litteras. in quibus aliquid legi, «quod
dignum existimavi, quod nd Vestram Illustrissimam Celsitudinem
scriberetur. Cum Pape * nuntiatum fuisset, Galliarum regnum quo-
tidie melius se habere in vera religione accessenda, rem totam illu-
strissimis dominis Venetis scripsit, imploravitque favorem et auxi-
lium, si quid Lutherani (ita enim scripsit) voluissent machinari.
Quare videtur metuere Papa, ne bellum a Germania incipiat; hoc
inquam (qualecumque sit) scribendum existimavi, certe videtur timere,
ne Gallia conjuncta cum Germania velit papatum adoriri.
*
[en
N. 137.
S. n. 94.
NS
320 1562
Est et aliud nuntium, quod Roma scribitur, (quod fortassis de-
dit causam Paps, ut in eum modum ad dominos Venetos scripserit)
rediisse scilicet ex Gallia nuntium, qui Pape nuntiaverit, quod se-
renissimus Navarre rex! usus fuerit de Papa hujuscemodi verbis,
quod non sit revera Papa, sed quod emerit papatum adjutus & quo-
dam Italie principe, et cum per simoniam evectus fuerit, sperare
se, quod dominus Deus sit eum puniturus. Deinde addidisse, quod
Gallia semper fuerit christianissima, et si quid reges erraverunt, errave-
runt in damnum regni et innocentum Christianorum, qui fuerunt combusti
ex consilio et instigatione paparum, et quod modo non sunt amplius
ea tempora. Quod speret, se posse recuperare partem regni, que
ad se spectat, etiamsi Papa noluerit. Denique ait, Papam debere
habere in memoria, quod dux Borbonii * fuit Gallus et non Italus
aut Hispanus.
Est in iisdem litteris, quod Papa obtulerat eidem serenissimo
regi civitatem Avinionsem, ne litigaret pro quadam parte regni Na-
varre cum Philippo.
Paulus ait, esse letandum, si etiam per occasionem, hoc est,
non ex proposito laudetur Deus. Quare letandum existimo, quod
iste turbe inter Papam et regem illum exortsz fuerint; sperandum
est, aliquid boni inde consecuturum.
Papa totus nunc in eo est, ut novum inveniat modum, quo de-
inceps creetur novus Papa, egregiam vero cogitationem.
Dictavi atque absolvi ad illustrissimum Ferrarie cardinalem *
litteras italice quidem, sed in Latinum converti, ut possim Vestrse
Illustrissime Celsitudini ostendere; mittam cum primum fuerint de-
scripta.
Misi tandem eleemosinam 200 florenorum in Rhrtiam *: non
*
] 8. n. 107 und besonders n. 136.
2 Der connetable Karl von Bourbon, der eroberer von Rom 1527.
Freilich war um diese zeit Navarra schon halb auf katholischer seite
und diese üuDerung, wenn er sie je gethan hat, war nur eine der
vielen schwankungen des haltlosen mannes.
3 S. das ausführlichere br. n. 143. Der titel ist: De giuramenti,
che fianno i vescovi al Papa. All’ illustrissimo card. di Ferrara. Die
italiänische ausgabe ist vom 15 März 1562. Die deutsche: An den
hochwürdigen herren Hippolyten Estensem etc. vom Februar 1562 da-
tirt. Serap. s. 98. n. 114.
4 S. n. 137 ff.
1562 321
potui prius habere tutum nuntium, spero me in reditu habiturum
nova, quid fiet in illis Alpibus. Commendo me reverenter Illu-
strissime Celsitudini Vestre. Gratia et pax domini nostri Jesu
Christi amen.
Datum Tubinge 7 Januarii anno 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestrw servitor
Vergerius.
Postseriptum.
Observet Vestra Illustrissima Celsitudo illa verba regis Navarre
»Dux Borbonii fuit Gallus et non Italus, aut Hispanus.« Ego sic
intelligo: dux Borbonii Romam aggressus est (licet infeliciter), quare
Navarre rex innuit, se quoque (qui Gallus sit) Romanam urbem
invasurum, atque hoc est (ut existimo), quod Papa metuit, cum ad
dominos Venetos scripserit; ne desint auxilio, si quid de Lutheranis
audirent.
* 143.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 10 Januar 1562.
Über seine schrift, die er dem cardinal von Ferrara widmen und
zuschicken will.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Materia de juramentis, quibus Papa episcopos obligat, ut sem-
per papatum defendant, mihi videtur permagni esse momenti, neque
satis nota omnibus, atque ideo illam attigeram in duabus meis epi-
stolis, altera ad patres Tridentinos, altera ad reginam Galliarum.
Cum vero Vestra Celsitudo dignata fuisset me per litteras monere,
quod fortassis non esset verum, quod Tridentini patres petiissent,
juramenta sibi relaxari, ego utrumque meum scriptum suppressi;
fuit enim prudentissimum Vestri Celsitudinis consilium; multa enim
scribuntur, quze postea non inveniuntur vera. Sed cum materia sit
(ut dixi) non parvi momenti, inveni locum, ubi eam collocarem, in
epistola scilicet, quam ad cardinalem Ferrari: composui ', in qua
ostendo etiam, quod vix a 300 annis pap: illam corruptelam atque
tyrannidem invexerint, et postea illa volunt sua concilia stabilire,
1 8. n. 142.
Verger
322 1562
quod horribile est dietu. Spero in summa, eandem materiam mihi
notissimam esse.
Utinam Vestra Illustrissima Celsitudo posset meam linguam Ita-
licam assequi, in qua sum fortassis aliquis (per Dei gratiam) certe
non postremus, ut mei Itali existimant: illis enim. credo, non mihi.
In ea lingua itaque paravi ad Ferrariensem cardinalem, quas mittam
aut fortassis afferam egomet (si Deus voluerit) litteras. Converti
vero in Latinum, ut Vestra Illustrissima Celsitudo possit eam videre,
antequam mittantur et judieium ferre: dignabitur itaque attente le-
gere, pro sua clementia. Novi cardinalem illum, et propterea ac-
comodavi me suo eaptui atque ambitioni. Velim impressas mittere,
ut saltem in aliis fructificarent. ri in cardinale nom. poterunt, cum
fortassis nihil credat; sed functus sum officio christiani hominis, eum.
illum fuerim ad suscipiendam veritatem adhortatus. Quis scit? nos
decet seminare, sinere postea, ut Deus incrementum det.
Commendo me reverenter Illustrissim® Celsitudini Vestre.
Gratia et pax domini nostri Jesu Christi eum illa. Amen.
Datum Tubinge die 10 Januarii anno 156
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
144,
Herzog Christoph an Verger.
Ulm 19 Januar 1562.
Antwort auf n. 141 und 142.
Christophorus ete.
Reverende nobis dilecte ac fidelis!
Vestrum nos consilium, super scripto ad cardinalem Ferrarieu-
sem perferendo liquido intelleximus, ea propter ad hoe ipsum cle-
menter annuimus.
Ceterum qui ex Venetiis et Roma ad vos perlata, non solum
iisdem novissimis vestris ad nos transmissis litteris, sed ctiam alio-
rum scriptis jam pridem cognovimus. Porro quod ducentos florenos
in Rhetiam ad destinatum locum miseritis, recte fecistis. 4
Hiec tibi ad petitionem tuam clementer significare. voluimus.
Vale. Date Ulme XVIII die Januarii anno MDLXII.
Denique hoe nostrum responsum pro petitione vestra ad nos
pervenire voluimus. Vale! Dat. ut supra.
Vergerio.
1562 323
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 28 Januar 1562.
Bittet um die erlaubniß, nach Graubünden reisen zu dürfen.
Theilweise (von Hodie tandem bis verissimum) schon gedruckt bei
Sattler IV, 182.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi nudius tertius Vestr:z Illustrissimi Celsitudinis litteras !
una cum exemplo mearum ad cardinalem Ferraricw litterarum *. Cum
vero animadverterim, eas Vestre Celsitudini non displicere, recta
in Gallias per legatum, qui degit Soloduri *, inisi, ut ille manu scrip-
tas habeat, anteaquam spargantur; sic enim mihi vidctur decere*.
Hodie tandem rediit ex Rlıztia tabellarius, qui eleemosynam
ducentorum florenorum * illuc attulerat; una cum meis tres erant,
qui ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem pertinent littere, quas
mitto; eas etiam mitterem, quse ad me pertinent, ut quedam Cel-
situdo Vestra intelligeret, sed sunt scripte italice, unas tantum (quia
sunt latine docti et magna in illis populis auctoritate pastoris 5)
mitto, qui affirmat, Rlh:tos illos primores esse Vestro Celsitudini
additissimos; deinde se scire, quod non sint illum passum seu tran-
situm per Alpes vel Pape vel hostibus Illustrissimarum Celsitudinum
Vestrarum concessuri, quod novum me valde delectat et spero esse
verissimum , interea dum aliquid fiat ab rege Gallorum; uon est
etiam contemnendus, qui litteras scripsit, quemadmodum coram di-
cam; amatur enim illic valde.
Illustrissime Princeps, si fuerit opus iu Galliam proficisci, nullum
*
8 Cognetius, s. n. 122.
4 S. n. 137 ff. Ein bruchstück des danksagungsschreibens s. Satt-
ler IV, 182, ein späteres von Paul Gadius (d. 10 Februar) ib. beil.
s. 229. Meyer, geschichte der evangelischen gemeinde in Lokarno,
der lI, 242 ff. auch von dieser angelegenheit redet. ist dabei ziemlich
ungerecht gegen Verger und herzog Christoph.
5 Der zweifel des predigers Fabricius von Chur, ob die briefe alle
dem herzog übergeben wordeu seien (de Porta ll, 172), ist nach dem
geständniß von Verger selbst ganz gerechtfertigt.
21*
324 1502
subterfugio laborem, etiam si sim senex, nullum periculum, dum possim
servire ecelesie domini nostri Jesu Christi; verum si ejus voluntas
fuerit, quod non essem (saltem nunc) iturus, coelestis Pater mihi posuit.
in cor, ut per aliquot menses Curie Khietiarum consisterem, quo
me possem hine vix quinque diebus conferre; sperarem enim, me
posse per ejus gratiam addere aliquid olei camino, efficere scilicet,
ut evangelium magis illic arderet, juvante Domino, cujusmodicunque
sim, cum lingua sit mihi nota, et possim ipsemet predicare, et con-
sequenter continere in fide eos populos, ne alteri quam Gallorum
regi aut illustrissimis imperii principibus concederetur maximi mo-
menti passus ille aut transitus; hoc in me auderem recipere per
gratiam Dei, et tamen nolo privatus esse et vix habere duos fa-
mulos, qui me sustentent. Deinde cum non adeo procul inde Tri-
dentum distet, vellem aliquem. non imprudentem neque indoctum
eo mittere, qui plurima, que fiunt, mihi significaret. Est et alia
causa, quie me urget, ut cupiam accedere: est illic typographia ',
Papa nuper per suum legatum petiit a dominis Rhietis, ut eam ever-
ierent, quod non concesserunt; typographus (corruptus credo) ait,
se nolle amplius eam habere, suntque papiste, qui cupiunt sibi
emere, ut illic excudant missalia et similia; ego vero moneor a Spi-
ritu sancto, ne sinam, (quantum in me est) illam elabi ex manibus
Christianorum; est enim percommoda in illo loco, nempe fere in
Italia, non diei itinere longe ab Italia, ubi tamen Papa nihil habet
potestatis. Postremo plurimi ex illis fratribus uno ore nune me
per litteras vocant urgentque, ut accedam, sperant enim, me posse
illic aliquid nune proficere. Quare iterum dico, si in Gallias eun-
dum sit, non recuso, ibo perquam libenter, jam sum paratus, ut ni-
hil preter jussionem Illustrissimze Celsitudinis Vestre, exspectem;
sed si quid (ut dixi) impediret (video enim rem longius protrahi)
dixi, quid spiritus me moneat, imo exstimulet; jam sum grandeya
:etate, vellemque adhue aliquid agere pro Christo, si illi placuerit,
antequam moriar; Illustrissima. Celsitudo Vestra dignetur hae de re
cogitare et suum mihi (si libitum fuerit) judicium significare ".
*
18.n. 133. Die druckerei war in Puschlav, s. br. n. 146 und
wohl dieselbe, deren einrichtung er 1550 und 51 eifrig betrieben hatte;
später wollte Verger eine eigene druckerei in Chur mit hülfe des her-
zogs errichten, nber die schweizerischen geistlichen waren nicht sehr
erbaut davon und so kam es nicht dazu. Meyer IT, 243.
1502 395
Princeps Optime, opus Dei fuit procul dubio, quod isti 200 flo-
reni fuerint in eleemosynam missi; est enim referta tota Rheotia tali
munificentia et pietate, et cessit non modo in magnam Dei et Christi
gloriam (quod affirmo), sed omnes eos populos mirabiliter affecit et
continuit in officio; quare si nunc supervenirem, omnia essent mihi
factu faciliora.
Si videremus, voluntatem Dei non esse, quod egomet essem in
Galliam iturus, mitterem nepotem, qui mea scripta tum christianissi-
mas regine, tum serenissimo Navarrz regi afferret; sed fiat voluntas
Domini, quamquam possem egomet postea etiam in Galliam, post-
quam me ex Rhetia extricassem; ibi profecto video me non modo
futurum per aliquot menses utilem, sed necessarium: sic enim exi-
stimo, et multi in Rlısetia existimant; sed dico iterum, fiat Domini
voluntas; exspectabo lllustrissimsee Celsitudinis Vestrz litteras, qui-
bus dignetur significare, placeatne istud meum consilium, an non;
vie hactenus sunt tutissimz, dico hactenus, quia multi metuunt bella,
ut Cesar quasdam ejus arces, qus sunt circa eum tractum, muniat,
magna cum omnium admiratione et suspicione. Commendo me re-
verenter Illustrissimse Celsitudini Vestre. Pater coelestis augeat illi
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Tubinge 28 Januarii 1562.
Illustrissim® Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Randbemerkungen von des herzogs hand:
a Placet.
b Hab die 3 schreiben sambt demeselben ime Vergerio gesandten
enntpfangen, schickhe ime das schreiben, so Philippus Gallicius Ver-
gerio gethan, widerumben. Waß sye mir schreiben, hatt er auf den
copien der 3 schreiben hieneben zu vernemen, wa er bottschafit zu
inen hett, wolle er darauff per generalia anntwurtten, und wiewoll
Johannes Fabricius Montanus in seinem schreiben aines byechs, so er
mir schickhe meldung thuet, hab ich solches nit enntpfangen. Pfaltz
der churfürst, herzog Wolffgang , marggraff Carle von Baden und ich
haben den Reticis geschriben und sye ad constantiam vermandt, das
sye auch nit den paf hostibus evangelii wolten geben, und wieder ir
anntwurt heruber erwarttet. Sovill sein reiß in Franckreich belangdt,
wartte ich teglichs meines botten ankhunfft von dem künig von Na-
varra, wa dan Vergerius in Galliam vociert wirdet, als ich mich ver-
sicb, ist geratten, das er solliche vocacion nit abschlage, wa nit, mag er
326 1562
alsdan nach gelegenbeit in Reciam [sich] verfuegen, und ist in alweg
dahin zu laborieren, das die truckherey nit der enden hinweg khome.
von wegen filler fürnemer ursachen.
Mein gemahel hatt Vergeri schreiben sumbt den 5 weißen
schneehienneru und weißen haßen enntpfungen, bedanckht sich deren,
mechte woll der huenner lebendig haben, wa sye also zu bekhomen
weren.
146.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 2 Februar 1562.
Über die druckerei in Puschlav, eine schrift des Fabrieius und
dessen anklagen gegen ihn, sowie über einen brief, den er vom herzog
von Preußen erbalten habe.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Aecepi heri vesperi a Vestra. Celsitudine Illustrissima litteras;
ad illas autem partes, quz videntur magis necessarie, respondebo.
Sapienter et magna pietate vidit Vestra Celsitudo, permagui
esse momenti, ne typographia !, quie est in Rl;etia in oppido, cui
nomen Puselavium, in potestate cujusdam Delphiui Landolphi, abo-
leatur aut ad papistarum manus deveniat; nulla est in tota Rhelin
neque in ea parte Helvetie, quz papistica est, Tridentum. usque,
nec circum cirea lacum Constantie alia typographia preter illam,
quamquam majoris momenti mibi videtur, quod in limitibus Italie
existat, ut non sine causa Papa per legatum petierit, ut domini
Rheti eam destruerent. Est ergo magni momenti, et conservanda
est pro Christianis, si non in ipso oppido Puselavii, at transferenda
Ouriam Rhetiarum; Geneva per concionatores et per quatuor aut
quinque, que illic sunt, typographias ea saneta strage Galliam affe-
cit, qua affecit (loquendo more humano). Sic Rhwetia contigua Ita-
lie per typograpbias atque concionatores posset evangelium in ipsam
Italiam invehere.
Non est autem facilior ratio illius typographie conservandi,
quam ut Vestra Illustrissima Celsitudo illam per aliquem seeretu
comparet, cum presertim crediderim , quod vix constaret 400 aut
500 florenos*. Nec video adesse in ipsa Rheetia vel unum hominem,
*
1 8. n, 145. 244.
1562 327
qui hoc faceret; quare periculum est, ne Papa eam nobis aufferat,
nisi ematur ab eo, qui nunc habet. Dignetur Vestra Illustrissima
Celsitudo deliberare; nam darem operam, ne nobis aufferretur; novi
totam Rhsetiam, ac nisi sit peregrinus quispiam, qui comparet et
quidem cito, profecto metuendum est, ne nobis adimatur, periculum
est in mora.
Libellum Germanicum mitto, ha&serat enim inter multas, quie
ad me fuerunt ex Rh:etia miss®, litteras. |
Vestra Illustrissima Celsitudo dignatur mandare, ut respondeam
ego (per generalia) ad ternas litteras ad illam conscriptas; faciam,
nam die Jovis habiturus sum nuntium, sed vere per generalia erit
respondendum illi presertim Fabricio ', qui libellum Germanicum
mittit; Tigurinus est, nou satis quidem zsquus nostris ecclesiis, di-
dicit sciliect ab aliis Tigurinis pastoribus; quid scribat, non intelligo,
presertim cum toties loquatur de mea legatione, quasi ego, qui
nullas litteras a Vestra Celsitudine legationis nec petierim quidem,
nomen legati usurpaverini; non facerem, Illustrissime Princeps; multo
verius scripsit alter pastor Gallicius *, sincerus vir, quare vereor, ne
in illo Fabricio vanitas quadam fuerit aut fortassis malitia, tameu
dissimulabo et quedam alia, quae scribit minime vera.
Istius hominis commemoratio, cum Tigurinus sit (ut dixi), ad-
ducit mihi in mentem, quod ad me Tiguro scribitur, rediisse scilicet
ex Gallia d. Petrum Martyrem ? tanta jactantia, ut nihil supra, ut
jam omnes Tigurini pastores dicant regnum Galliarum, in his, qua
ad relisiouem pertinent, prorsus a se pendere; dico, quod res est et
*
1 Johannes Schmidt, genannt Fabricius, geb. 1527 zu Bergheim
im Elsaß, seit 1557 geistlicher in Chur, freund Bullingers. T 6 Sept.
1566. S. über ihn de Porta II, 279 ff.
2 Philipp Gallicius (seiner mutter namen; der seines vaters war
Adam Saluz), geb. 1504 in Pontwila im Vinfigau, eifriger beförderer
der reformation in Graubünden, seit 1550 in Chur, starb 1566 an der
pest. S. über ihn die ausführliche monographie von Kind, in zeitschrift
für die historische theologie 1868, 313 ff., sonst de Porta I, 79 ff.
Meyer I, 63 et sparsim. Ein eigenhündiger brief von Gallicius an her-
zog Christoph, dat. 24 Mai 1564, liegt im kónigl. württemberg. archiv
rel. sach., büschel 20, g 23. |
3 S. n. 123. 21 November 1561 war Martyr wieder in Zürich; die
französisch-evangelische kirche war allerdings der lutherischen richtung
ganz entfremdet worden.
328 1562
certe scio, illi sunt parum amiei nostris ecclesiis. Si conturbabitur
mea in Galliam profectio, illorum factum fuerit opera.
Postremo summopere placet Vestrs Illustrissimze Oelsitudini
consilium, ut scilicet exspectetur nuntius a serenissimo Navarrie rege «;
accedamque, si me voluerit, quod si me non vocarit, tunc in Rhe-
tiam me conferam, ita tamem, ut prius me ad Celsitudinis Vestre
presentiam conferam. Persistam in hae sententia cum Dei auxilio,
interim spero, me minime otiosum esse et cito mittam aliquid.
Cum las litteras dictarem, supervenerunt mihi ab illustrissimo
duce Prussim littere '. Quidam non sunt per atramentum expri-
menda, coram vero ea exponam. Unum possum dicere: sua illu-
strissima celsitudo invitat me clementissime, ut accedam; ait, se cu-
pere, ut adsim tamquam consiliarius illustrissimo suo filio*: habiturus
sum nuntium intra triduum, scripturus vero, quod viderer mihi de-
sertor officii, ad quod me vocavit Dominus, si ex Germania, ex Gal-
lia et Rhzetin discederem, ubi possum (qualiseumque sim) ecclesiam.
juvare, et revera, Illustrissime Princeps, Deus me excitavit, ut vi-
deam, me aliquid posse prestare (per ipsius gratiam) sive in Gallia,
vel in Rhetia versatus fuero, sed fiat ipsius voluntas, dummodo ser-
viam, qui est fructus fidei. Si non cito sim Stutgardiam venturus,
seribam de Moscovitis nonnulla. Commendo me reverenter lllu-
strissime Celsitudini Vestra. Pater ccelestis augeat illi suos diyinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 2 die Februarii 1562.
Vestre Illustrissime Celsitudinis servitor
Vergerius.
Eigenhündige randbemerkungen des herzogs:
a Ich wirde die nit khauffen, khumbt mir nit zu nutz, es ziueß
ainer die bekhomen, die er weiß ime widerumben zu nutz machen.
b Hab es entpfangen, sindt fragmenta ex aliis excerpta.
€ Ist noch nit khomen, so baldt er khumbt, will ich inne wißen
lassen, wie die sachen geschaffen.
d Wiewoll es haupt condicio; dieweill aber der herzog von Preußen
"alt, er Vergerius kranckh, der wege weitt, ist noch dise condicio woll
zu bedenckhen,
Schickhe ime hiemit sein concept, weiß nit, waß es zu erbauung
dieunstlich sein möchte.
*
1 Vergers antwortschreiben s, Sixt 578 ff.
1562 329
147.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 5 Februar 1562.
Politische nachrichten aus Polen, Livland, Savoyen, Schweiz, kirch-
liche aus Genf und Italien. |
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Proximis meis litteris promittebam , me scripturum de rebus,
que in Lituania fiunt, unde litteras habui, scribam itaque, deinde
quid intellexerim per litteras, quas hodie ex Helvetia atque Rhetia
atque Italia’ accepi.
Palatinus Wilnensis! gravissime et ad mortem usque zgrotavit,
videbatur tamen melius habere.
Rex Polonie Wilna discesserat, ut in Warsovia comitia cele-
braret. Multi affirmant, quod velit efficere (si potuerit) ut Livoniam
regno Polonie adjungat, constituens scilicet feudum, et tres duces
creans, qui inibi degant, projectis scilicet episcopis reliquisque pa-
pisticis magistratibus.
Moscovita offert regi Suecie, quod, si voluerit juvare in sub-
juganda Livonia, velit eum dominum constituere, reservatis tamen
sibi quibusdam arcibus; speratur, Suecum non consensurum, pr&-
sertim quod rex Polonie videatur consentire, ut una ex suis soro-
ribus.fiat uxor fratris regis Sueci@; quod nisi fecerit, metueudum
est, ne Moscovita ipsum regem Suecie ad se pertrahat, ct de his
hactenus.
Scribunt ad me ex Helvetia de duce Sabaudie *, qui, cum ei
natus fuisset masculus, adjunxerit sibi Papam et Philippum, ut bello
repeteret, qus sibi fuerunt a regno Gallie promissa, scribunt, in-
quam, quod hac occasione bella metuunt magna et cito. Si Phi-
lippus negat, se velle Germanie bellum facere, fortassis hoc intelli-
gat, quod nolit recta ipsi Germanis, sed aliis, qui eandem religio-
nem sunt complexi, sub alio tamen pratextu.
Helvetii dietam celebrant in Rapesvil? intra Tigurum et Curiam
*
1 Radzivil, s. n. 47, über Livland s. br. 89a.
2 Philibert Emmanuel, dieser sohn Karl Emmanuel, geb. 12 Jan. 1562.
herzog 1580. t 26 Juli 1690.
9 Rapperswil am Zürichersee.
3-»
330 1502
Rhetiarum, ad quam dietam aecessuri sunt ipsi Rheeti seu Grisones.
Non libenter audio, ne fortassis involvantur et pertrahantur aliquo
modo ad soeietatem belli pro Philippo. Nullus est Galliarum lega-
tus nunc in tota Helvetia, ut neque in Rhretia. Nam Cognetius !,
qui solet in Helvetia degere, in Gallia nunc est, unde tamen ex-
spectatur, nam per quatuor menses abest.
Genevie capite plexus fuit minister verbi dei Gallus, qui de
Trinitate male videbatur sentire, sed iste pen capitales nom pos-
sunt mibi placere. Non inconsultum videretur, ut. qui peecat in hoc
genere, carceribus constringeretar, ne alios inficeret, dum sententiam
mutaret. Calvinus scribit Tigurum ostentationem quandam permag-
nam, tot esse scilicet, qui singulis horis pulsant ad ejus wdes pe-
tentes concionatores, ut Papa non tot habeat, qui missam petant.
lud est certum, quod vix admittitur in Gallia concionator, qui non
fuerit a Calvino examinatus, aut si quis voluerit predicare nec fuerit.
ab eo approbatus, aut rejicitur, aut non ita solet libenter audiri;
hiec ad me seribuutur et metuo, ne sint vera, tale est genus homi-
num et ingeniorum.
Nilil fuit a duobus fere annis quidquam auditum, quod Ve-
netiis et Florentie ulla fuerit facta in nostros fratres persecutio;
nune plane fuit exuscitata, nam Venetiis condiderunt in carcerem
quendam non contemnendum virum ob nostram dico religionem, et
profugit inde legatus ducis Florentini quidam seilicet. d. Petrus
Gielidus ® meus amieus, Florenti: vero 18 fuerunt capti. Res ha-
bet magnam significationem, quod utraque civitas omnino constituerit
velle papatum sustentare, et nuperrime promiserint pro executione
concilii eorum operam atque potentiam, Deus adaperiat illis oculos,
Commendo me Illustrissime Celsitudini Vestrae. Gratia et pax dd-
mini nostri Jesu Christi semper cum ea.
Tubinge die 5 Februarii 1562.
lllustrissimse Celsitudinis Vestre servitor.
Vergerius.
*
1 S. v. 122. Nikolaus de La Croix, abt von Orbais, wurde dann
französischer gesandter in der Schweiz.
2 8. n. 17.
1562 331
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 8 Februar 1562.
Wünscht herzog Christoph zu seiner zusaumenkunft init den Guisen
zu begleiten.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Iterum accepi ab illustrissimo duce Prussi& litteras ', et qui-
dem sua propria manu exaratas, de quibus coram; sunt enim hujus-
modi, de quibus non audeam per chartam et atramentum, ut apo-
stolus ait.
Unum dicam, quod non princeps ipse, sed ejus medicus scribit,
vina Vestre Celsitudinis tandem advenisse, sed suam celsitudinem
existimare, quod judicio Vestrorum ministrorum, nequaquam Vestro,
fuerint selecta, sie scribit medicus Stoius cognomine.
Accepi etiam Argentina, ibi exspectant Vestram Celsitudinem
die 15, quz pertranseat ad colloquium cum illustrissimo duce Gui-
sano * (sic enim scribunt), de eo scripserat ad me Rascalonus 5, et
dignata est mihi Vestra Celsitudo aliquid de ea re communicare.
Quare (si eundum fucrit revera) si videtur, si videtur, iuquam, ego
lllustrissimam Celsitudinem Vestram cumcomitarer, quamquam curru
vehor; cause, qua me movent, sunt, quod non modo adessem do-
mino meo clementissimo, quaiiscumque sim, sed non est dubium, quin
aliquot Itali et quidem docti viri essent futuri ex Italia (cum Itali-
cam habeat uxorem *). Cum illis itaque versarer et suggererem, que
*
1 Vergers antwort s. Sixt s. 580.
2 Herzog Christoph war von dem herzog Franz von Gvise, mit
welchem er in regem briefwechsel stand, zu einer zusammenkunft ein-
geladen worden; dieselbe, au welcher Christoph mit Brenz, Andreä,
Bidembach, Eißlinger und die 4 Guisischen brüder theil nahmen, fand
15 bis 18 Februar in Elsaß-Zabern statt; dieselbe bewegte sich, wie
sich denken läfit, sehr in religiösen dingen. Die Guisen verstanden es
vortrefflich, protestantische grundsätze kund zu geben und Christoph
schied von ihnen sehr befriedigt. Das blutbad von Vassy (1 März)
zeigte aber ihre wahre gesinnung nur zu deutlich; siehe die eigen-
bándige relation darüber von herzog Christoph Sattler IV, beil. 215 ff.
Baum, Beza lI, 554 ff. Soldan I, 586 ff. Kugler II, 331 ff.
à S. br. n. 121.
4 Anna von Ferrara-Este, tochter von Renata, s. br. n. 2, sie war
übrigens nicht in Zabern; auch waren keine Italiäner dort.
332 1562
Deus subministraret et (si possem intelligi) etiam ipsi illustrissimo
duci, et si interea superveniret vocatio ex Gallia, inde proficiscerer;
venirem enim paratus ita, ut non esset opus mihi huc reverti, alio-
quin non esset mihi grave huc redire.
Dixi, quod in animo habeo, et tamen Illustrissim:e Celsitudinis
Vestre judicio et voluntati committo, ut sane debeo, mandet illa,
quod vult, et si mihi veniendum erit, cito responsum exspectabo. Cui
me reverenter commendo. Pater cclestis augeat illi suos divinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 8 Februarii 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
149,
Herzog Christoph an Verger.
Leonberg 12 Februar 1562.
Antwort auf n. 148.
Herzog Christoph schlägt ihm sein gesuch, ihn nach Zubern zu be-
gleiten, ab.
Accepimus litteras tuas, quibus significas, te paratum esse, nos
concomitari ad colloquium cum duce Guisio, ita tamen ut judicio et
voluntati nostre, committas.
Cum autem iter ingressi simus, et heri Leonbergam pervene-
rimus, nec constet nobis, quos comites adducturus sit dux Guisius,
nec animus nobis sit, ultra biduum commorandi cum nominato prin-
cipe, non videtur, ut nos subsequaris.
Neque etiam fieri poterit, ut hac vie et tempestatis injuria,
presertim curru vectus, nos assequaris vel ad mos venias, ante-
quam colloquium eum duce Guisio finiatur. Hoc te scire volumus.
Date Leonberge 12 Februarii etc.
150.
Verger an herzog Christoph.
Waldenbuch 4 März 1562.
Bittet um ein pferd zur reise nach Graubünden.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
1562 333
Scribo ex media via, nempe ex Valtebuoch, quia sic opus est.
- Satan, hoc est, remora solet operibus Dei impedimenta objicere, ut
mane mecum fecit; cum enim habeam quatuor equos, quorum tribus
utor ad currum, quarto unus ex meis utitur, contigit, ut unus ex
tribus mane fuerit insigniter l»sus propter vias concretas et multis
in locis glacie minime firma impeditas; in summa vereor, ne mihi
possit usque in Rhsetiam sufficere. Quo recurrerem, nisi ad Cle-
mentissimum Dominum meum? Quare supplico, ut lllustrissima
Celsitudo Vestra dignetur pro sua solita pietate concedere mihi
equum pro curru; non curo elegantiam, dummodo fortis sit et possit
bene trahere, presertim cum vis sint pessim:, et cum ad saxosas
pergam; mitto proprium nuntium, qui exspectabit responsum. Vestra
Celsitudo Illustrissima agat, quod Deus inspiraverit, iterum dico,
non habui, quo me verterem, cum non nisi morbosi et valde senes
inveniantur, si quis velit emere ex improviso; boni consulat Illu-
strissima Celsitudo Vestra, cui me reverenter commendo; gratia et
pax domini nostri Jesu Christi cum illa.
Datum in Valtebuoch 4 Martii 1562.
Servitor Vergerius.
151.
Verger an herzog Christoph.
lala 11 März 1562.
Bittet herzog Christoph um geld für die in Tübingen studierenden
Litthauer.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Domini Lituani mei, qui Tubingam studiorum causa se con-
tulerunt, agunt gratias maximas Patri coelesti, qui eos in protectio-
nem Illustrissims:e Celsitudinis Vestre deduxit, quippe a qua multa
beneficia acceperunt. Sperant vero, illam perseveraturam pro sua
clementia, presertim nunc cum in maximum inciderint incommodum;
cum enim ante sex menses ad illos ex patria trecenti taleri mitte-
rentur, Herbroti Augustani eos miris artibus detinuerunt, successit
postea d. Varnbilerus, qui visus est, se velle pro Herbrotis solvere,
nameravitque particulam, hoc est, 50 florenos, tandem vero nobiles
ipsos litibus involvit, ut interea multa cogantur pati incommoda,
supplico in summa Pientissimam Celsitudinem Vestram, ut dignetur
334 1502
bonos nobiles Celsitudini Vestre observantissimos commendatos ha-
bere; nam si d. Varnbilerus perrexerit litigare, necesse babebunt ad
Vestrum srarium redire. Causam vero totam ab eorum praeceptore
intelliget, si voluerit, mali certi exempli causam, ut ego quidem
sentio. Commendo me reverenter Illustrissim: Celsitudini Vestri.
Gratia et pax domini nostri Jesu Christi cum illa.
Datum Tale? (nam in Rhitiam in nomine Domini pergo)
11 Martii 1562.
lllustrissims Celsitudinis Vestri servitor
Vergerius.-
152,
Verger an herzog Christoph.
Chur 27 März 1562.
Berichtet über seine reise nach Graubünden, die nachstellungen,
die man ihm bereitet habe und wie er denselben entgangen sei; neuig-
"keiten von dem coneil zu Trient.
Ulustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Cum die 10 presentis mensis Tubinga discessissem, 14"* quidem
die Lindaviam veni, verum quum vellem trajicere, oblate sunt mihi:
lernw litter: a consulibus et ministris ecclesise Curiensis, a Romane
urbis et a Venetis quibusdam fratribus, quibus monebar serio, ut
caverem mihi; Papam enim rescivisse de meo in Rhetiam reditu.
quare disposuisse insidias, tum per Helvetios (si illue transissem),
tum in oppido Emps, tum in oppido Feldkirchii, sive S. Petri, quod.
est Ciesaris, et rem esse certam, imo mandasse etiam, ut statim de-
prehensus servarer aliquot diebus in proximo oppido Emps, deinde
Romam mitterer. Hoc igitur nuntio ex ternis litteris concordibus
audito gratias egi Deo, qui me monendum putaret de periculo, im-
*
1 Tala? ob Thalheim? aber von den verschiedenen ortsehaften
Württembergs, die diesen namen tragen, liegt keine auf dem wege
von Tübingen nach Graubünden,
2 Eine ausführliche beschreibung dieser nachstellungen siehe in
einem brief Vergers an Betti, de Porta II, 176. Der brief kam auch
als eigenes sehriftchen heraus: Al signor Francesco Betti. Delle in-
sidie ete. 15 April 1562. Serap. s. 98. n. 111. Das datum mnß 15 Märs
heißen, da Verger den 26 März in Chur eintraf.
1502 335
ploravi dominorum consulum Lindaviensium opem atque consilium,
qui in summa respondebant, nullo modo esse milii palam veniendum,
sed clanculum et veluti personatum (si modo vellem transire, quod
et non audebant consulere); rem enim non carere magno periculo;
tandem per 10 dies substiti, rogans Deum, ut mihi bonum consilium
suggereret, exspectans interim aliquem cautissimum mercatorem, qui
Augustam iverat, cui omnia erant itinera Curiam usque compertis-
sima. Quare cum advenisset, mercatorias vestes indui, et sine curru,
quem Lindavii reliqui, iter equo ingressus, misso meo famulitio per
Helvetiam, in Dei nomine periculo me exposui; transivi enim fere
per 100 passus ante portam castri Eınps, deinde per 2 horas per
ejus ditionem, deinde per Feldkirchium, salvusque atque incolumis
Curiam potui pervenire ad laudem Dei, cui sit honor et gloria in
secula.
Summo quidem gaudio fui exceptus a burgimagistris atque ab
ecclesiarum ministris et reliquis fratribus. tamquam ereptus a peri-
culo non mediocri. Incipimus quidem esse solliciti, qua ratione fuerit
ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem redeundum, sed Dominus
providebit.
Cum audissem, d. Mattheum Coguetium! regis Galliarum lega-
tum Solodurum in Helvetiam redisse, scripsi statim ad eum et signi-
ficavi, me incolumem huc venisse, rogavi etiam, ut regin® matri et
serenissimo Navarre significaret, me esse apud Ithetos et diligenter
curaturum, ne fortassis iste transitus sive passus per practicaseeri-
peretur; post vero 4 aut 5 dies (ubi scilicet ine:e sarcing advenerint)
mittam meum nepotem in Galliam, per quem eadem scribam. Quan-
tum hactenus colligere possum, animadverto, Illustrissime Princeps,
los bonos Rhxtos minime concessuros esse alteri passum seu transi-
tum, quam vel Gallorum rcgi vel Illustrissimis Celsitudinibus Vestris,
qui certe hie amantur, et Vestra Celsitudo precipue; sed tamen
non est remittendum quippiam de diligentia, quia satan non dormit,
et imprimis Papa, qui haud dubie parum religionem curat, sed ma-
gis ut suis nepotibus et successoribus relinquat totum lunc tractum,
qui est a lacu Brigantino sive Constantie usque ad lacum Larium
seu Comensem, hoc cogitat, ideo tunc demum excanduit contra me
et quiesivit ad martyrium, quando animadvertit, me ista sua consilia
*
I S. n. 122.
336 1562
impedire (ut plane feci et facio) In summa Vestra Illustrissima
Celsitudo sciat, me esse in optimo loco, tum pro evangelio promo-
vendo, tum pro hoc passu seu transitu, ne in manu[s] antichristi
seu suorum incidere possit, qua de re velim, Vestra Ilustrissima Cel-
situdo bono sit animo.
Mittam ad concilium statim aliquem. prudentem virum, quam-
quam audio, magnas esse difficultates, quod seilicet Tridentini patres
impediant; scrutantur enim sollicite, quid quisque sit. Hie habent
nova, quod nonnulli Hispanorum episcoporum protestati sint, se mullo
modo pati velle, ut Papa Rom:e deereta coneinnet, quce episcopi
Tridenti pronuntient, sed se velle coneinnare, non modo pronuntiare,
quod est unum ex his, quod meis libellis Italicis admonui.
Habent etiam nova de quodam episcopo Bitunti in carcerem
eonjecto, quod formam concilii reprehendit. Item de marchione
Pischarie Mediolani gubernatore ', qui Tridentum fuerit ante paucos
dies profectus, ut protestaretur, ut :equa servaretur concilii ratio
atque forma. Audio, communem esse prudentum hominum per Ita-
liam sententiam, ut statim a celebratione concilii bella prorumpant.
Si Deus dederit mihi, ut possim (qualiscumque sim) efficere, ut hic
passus aut transitus conservetur, Papa semper erit sollicitus, ne per
hunc possint in Italiam mostri milites irruere; cariturus est ergo
passu et metuet sibi a passu. In litteris Romanis ad me datis seri-
bunt, Papam mandasse cuidam monacho Brixiensi*, ut meis libellis,
quo$ de concilio scripsi, responderet, se enim fuisse valde commo-
tum, eum de illis audisset. Deinde scribunt, quempíam dixisse Papi,
me esse mortuum, quare non mediocrem dedisse letitie sigmifi-
cationem. J
Valeo mediocriter, ita ut sperem, me perendie, hoc est ipso re-
surrectionis die concionaturum, quod summo gaudio facium. Com-
.
1 Pescara war von 1560 bis Oetober 1562 statthalter von Mailand;
zugleich war er auch zeitweise spanischer gesandter beim Tridentinum;
sein nachfolger in Mailand war Gonsalez Fernando de Cordova, herzog
von Sessa. S, br. n. 196
2 Er hieß Hippolyt Chizzuola. Der titel seines buches ist: Risposta.
d'Ippol. Chizzuola alle bestemmie contenute in tre scritti di Pnolo
Vergerio contra l'indizione del concilio publ. da Pio IV. Venez. 1568.
Verger schrieb gegen ihn: Ai Fratelli d'Italia, Di un libro di fra
Ippol. Chizzuola da Brescia 1563. 8. Sixt s. 475 H. #01. n. 87 und RE,
Serap. n. 124. Br. n. 165. 170. 172. 176. 179.
1502 337
mendo me Illustrissims® Celsitudini Vestre perquam reverenter. Has
litteras mitto ad dominos consules Lindavienses, ac non est dubium,
quin sint per peculiarem et fidelem nuntium missuri. Si quid interim
Vestra Illustrissima Celsitudo voluerit ad me litterarum dare, vef
mittat Lindaviam vel recta Curiam; ego si quid habebo dignum
scriptione, scribam diligenter et peculiares mittam nuntios. He om-
nes ecclesie rogant assidue pro Illustrissima Celsitudiue Vestra, quod
affirmo. Pater coelestis augeat lllustrissimse Celsitudini Vestre suos
divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Curie Rhstorum 27 die Martii 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
153.
Verger an herzog Christoph.
Chur 6 April 1562.
Berichtet abermals über seine reise, über die austheilung der 200 fl.
und ermahnt dringend, wegen der pässe ein bündniß mit Graubünden
zu schließen. Nachrichten vom papst und concil.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Scripsi ante septem dies, me (per Dei gratiam) Curiam Rhatia-
rum advenisse, non sine magno periculo (ut sumptum omittam atque
laborem)*. Cum enim Lindaviam pervenissem, monebar a bonis
fratribus Glaronensibus scilicet, Curiensibus atque Romans urbis,
Papam mihi collocasse insidias in Helvetia prope oppidum Emps et
in aliquot Austriacse ditionis terris, quas tamen cum Dei auxilio
superassem atque evasissem, prsesertim apud oppidum Emps; trans-
ivi enim inde, hoc est per convallem prope Rhenum mercatoriis
vestibus indutus, in summa evasi ad Dei gloriam. Hoc scripsi '.
Nunc qu& fuerint consecuta, scribam. Domini consules, domini
ministri et reliqui Curienses fratres me amanter et christiane ex-
ceperunt?, qui omnes profecto amant atque observant Vestram Illu-
strissimam Celsitudinem orantque. pro ea diligenter. Accepi etiam
litteras ab omnibus fere illis evangelii ministris Italicis, in quos fuit
*
1 S. n. 152.
Verger 22
388 1562
sparsa eleemosyna ducentorum, qui gratias summas agunt Deo,
celebrantque Vestram Celsitudinem orantque eum suis ecclesiis pro illa.
Sed ut ad rem veniam, cum diligentissime serutatus faissem, in-
veni res Gallicas, hoc est, negotium, quod ad Rhzetos pertineat, in
eo prorsus esse statu, in quo dixi hinc rediens ante 4 menses, et
scriptum dimisi. apud Illustrissimam Celsitudinem Vestram et illa in
Galliam misit, nempe fuisse factum fcedus cum Heinrico II felicis.
recordationis, et per 5 annos ultra ejus vitam, prieteriisse autem ab.
ejus morte annos 2 cum ?/;, superesse autem adhue totidem, quo
pritereat tempus foderis. Res sic se habet prorsus, isti primores,
cum quibus quotidie versor, ita affirmant *.
Cum itaque hue venissem, magnifieus dominus Mattheus Cogne-
tius*, Galliarum regis orator, Soloduro Tigurum venerat scripserat-
que, se reeta huc venturum, quim et mihi ipsi scripserat et dicebat,
se letari, quod jam luc venissem, ita ut sperarem, nunc tractandam
esse causam de federe. Sed nullum ille habuit de ea re mandatum,
quare eum Tigurum venisset, post ccenam Domini ibi palam sumptam,
cum paucis diebus constitisset, Solodurum est reversus. 3
Interea affirmo, primores priesertim dominos consules, qui nudius.
tertius me venerant visitatum, et qui heri vesperi sunt mecum ca
nati, dextere conqueruntur; cuperent enim fedus redintegratum, quod:
dicant, se quotidie obtuudi aliunde et cupere uni regi Galliarum et
illustrissimis Germanis principibus dare transitum cum sua amicitia,
sed nollent rem diutius differri.
Sic res est, ego cras mane meum nepotem ad eundem d. Cogne-
tium mitto, et quz hie audio de redintegrando federe diligenter
scribo, ut seiat omnia, urgeoque, ut sua autoritate euret, quantam.
in Gallia potest, ut de federe redintegrando agatur, sic enim dominos.
Rhzetos cupere.
Ego hic privato utor nomine, quod omnes vident, sed sspe ex
me moneo nt bonus amicus et servitor, ut. permaneant in ea. quam.
polliciti sunt, constantia atque fide, neque alteri cogitent. passum.
concedere, qunm quibus dixerunt, Galliarum seilicet regi et Vestris
Illustrissimis Dominationibus, quod quidem videntur velle. facere ^,
sed affirmo, quod nisi viderint, rem magis serio et diligentius agi,
*
1 8. n. 138.
2 8. n. 122,
1562 339
reddentur languidiores et fortassis de alio fautore cogitabunt, ne-
que enim desunt practice, et qui promittunt majora; scio, quanti
sit hoe momenti, si seribatur et multos esse in hac regione, qui se-
eus sint dieturi, non esse metuendum, sed tamen non somnio, quie
scribo, et plurimos revera esse, qui vel cupiant primoque tempore
foadus renovatum, vel aliud de se et de transitu statuere; sic audio
etiam a primoribus, sic affirmo, quin audio aliquorum voces, qui
conqueruntur, quod christianissimus rex indigne tractaverit Rheetos,
quos sibi conjunxisset atque obligasset, et aliquibus in rebus sibi
defuisse, sic enium ajunt*. Hoc est veri et christiani hominis offi-
cium, scribere sincere, que audit etiam a gravibus viris.
Consultum mihi videretur, si Vestra Illustrissima Celsitudo eu-
raret sua autoritate hoc negotium, hoc est scriberet atque horta-
retur, ne differatur amplius, sed redintegretur fedus, res confirma-
retur, neque exspectetur postremum tempus, nam multa possent
accidere, quie negotium turbarent', quum presertim tres magni
monarche sollicite quzrant istos bonos dominos subvertere atque
ad se trahere, Papa, Cwsar, Philippus, alius ex his palam et aperte,
alius tecte: neque parvi facienda est Venetorum potentia, qui jam
ex Rhztia duossibi militum prefeetos adjunxerunt, ut hanc militiam
luerifaciant et Papam juvent. Quemadmodum nec spernenda est
quinque pagorum Helveticorum, qui sunt finitimi, astutia et qui-
dam veluti in nostram doctrinam rabies, formidandum inquam, ne
ommes isti conjunctim aliquid efficiant in luerifaciendo sibi hoc
transitu, nisi primo. quoque tempore res conficiatur *.
Posset etiam contingere, ut interea, dum res differtur, quod
Papa adjutus a diabolo suo promotore reeuperaret sibi regni Gal-
liarum animos, et profecto, si lioc contingeret, fieri posset, ut a
multis, qui sunt in Rhztia, Gallia ipsa desereretur, ita ut difficilior
postea redintegratio foederis esset futura; dicam amplius, non modo
esse periculum, ut monarch® et alii, de quibus dixi, hune transitum
nobis eripiant, sed aliud est metuendum, quod non somnio, quod
scilicet hi domini Rheti velint Tigurinos et Bernenses imitari et
nemini se obligare; ajunt enim, sibi hoc futurum consultius multis
de causis; Cum vero nunc inclinent in fedus renovandum, mili
non modo non videntur contemmendi, sed obviis ulnis excipiendi.
Videbimus primum, an christianissimus rex voluerit mandare, ut
fiat cito feederis redintegratio, et tunc (si facienda fuerit) Tllustris-
29*
340 1582
sima Celsitudo Vestra statuet, volueritne contenta esse fcedere re-
gis, quemadmodum hactenus fuit, vel una cum rege confcederationem
facere, vel aliam seorsum a rege, tunc inquam de hoc illustrissima.
Celsitudo Vestra deliberabit, quando viderit rem in proeinetu de
redintegrando federe; faciam enim, ut ea intelligat in dies totius
negotii progressum, atque interea non deero pro virili conservare
atque alere amicitiam atque etiam augere ejusdem Illustrissime Cel-
situdinis Vestre cum istis dominis, et spero, me non esse hac in
re ineptum instrumentum; sunt enim Christiani, quod affirmo, quare
cum talis principis, qualis est Celsitudo Vestra (per Dei gratiam)
pietatem et in promovendo evangelio diligentiam atque ardorem illis
commendem, cum eos mihi predicatione evangelii (nt spero) lueri-
fecerim, cum ante 10 annos in Rhetiam ex Italia profugissem, fa-
eile potest coire amicitia atque augeri quotidie, ne dubitet igitur
Celsitudo Vestra, nam hoc quidem agitur diligenter, ut Dei gloria
promoveatur atque nt hec, de qua dico, amicitia arctins quotidie
constringatur ^,
De concilio hic rescivimus, illud usque ad 14 Maii diem dor-
mitare, atque interea Mantuanum cardinalem * Mantuam, quse non
longe Tridento abest, secessisse. Quare cum omnia illic per 6 sep-
timanas futura sint otiosa, supersedi hominem mittere, quem eram
missurus. Audio, actum fuisse illic inter episcopos, Mantuano car-
dinale promovente, de dando mihi salvo conductu, sed adjecta tur-
pissima atque blasphema conditione, dum scilicet velim agnoscere
potestatem Romanze eeclesie; sed paratus sum, polius quievis mar-
tyria ferre, absit a me’, Puto, Vestram Illustrissimam Celsitudinem
nunc Ulm& degere, quare recta Ulmam scribo per tabellarium Ul-
mensem, quem hie reperi. Mitto autem litteras ad doctorem Ludo-
vicum Rabum ministrum ecclesie , quem non dubito fideliter red-
diturum.
Idem meus nepos, quem ad Galliarum legatum mitto Solodu-
rum, inde in Gallias ibit, ibi gradum doctoratus Vestra beneficentia
sumpturus, et interea, quecunque poterit, ad me de statu religionis
perseribet et certa quidem; habebit enim non exigus autoritatis
promotores. »
Si Celsitudo Vestra aliquid voluerit ad me litterarum dare,
*
18. n. 88,
1562 341
Curiam mittat ad manus domini Ambrosii Marti consulis, qui mihi
aut hic tradet, aut si in proximum aliquem locum (evangelii scilicet
przdicandi causa) secessero, mittet. Omnia sunt hic pacata et om-
nium animi in istam foederis redintegrationem intenti, reliqua non
videntur curare. Si mihi nune Stutgardiam aut Tubingam redeun-
dum esset, nescirem, qua via mihi esset redeundum; sunt enim ob-
servata a Pape satellitibus itinera fremuntque, quod potuerim ex
eorum unguibus evadere; sed cum fuerit redeundi tempus, non de-
erit mihi Dominus, hoc certe scio. Interea video, me hic esse in-
clusum, sed potens Dominus *. |
Postscripta. Alter consulum ad me venit nuntiavitque, Galliarum
regem ad hos dominos dedisse litteras valde clementes atque amoris
plenas, suam majestatem scilicet non defuturam illis, hortando inte-
rim ad perseverantiam in amore atque fide erga illam, bona verba
in summa. Ceterum de federe redintegrando nullum verbum, nisi
quod d. Cognetius legatus scribit ad cosdem dominos, se circiter
Johannis festum huc venturum, sed hi domini aliud exspectassent,
non verba !.
Cum metuendum sit, ne Papa velit, peracto suo conciliabulo,
rem armis tentare, consultissimum mihi videretur, ut primo quoque
tempore foedus renovaretur, in quo etiam Vestra Illustrissima Celsi-
tudo cum aliis principibus comprehenderetur (saltem per aliquod
tempus) cum expressa mentione, «quod potestatem haberent uti hoc
transitu per Alpes in Italiam, quoties placuerit, cum expressione
etiam, quod domini Rhzeti teneantur dare aliquot milites. Hoc si
fieret, Illustrissime Princeps, Papa haud dubie perterrefieret cogi-
taretque potius de Roma custodienda, quam de Germania invadenda.
Dignetur Celsitudo Vestra diligenter de hoc cogitare, est enim maximi
momenti, imo omnes cordati viri consultius judicant, (si quid Papa
moliretur) illum invadere, antequam suos exercitus Germanie ad-
moveret, et sic bella gerere contra eum procul a propriis finibus,
hoc est, in Italia, sed etiam si hoc revera non fiat, proderit, ut
Papa metuat futurum.
Spero, Vestram Illustrissimam Celsitudinem rescivisse, quod
dux Sabaudie acceperit susceptores aut compatres nato illi puerulo
quinque pagos Helveticos, quibus nihil potest esse durius contra
nostrum evangelium, ut accepit etiam ipsum antichristum, machinan-
tur enim aliquid ".
342 1562
Iterum post scripta. Supervenerunt mihi Clavena littera die ul-
tima Martii proxime preteriti seripte, qui sic babent (verto enim
ad verbum ex Italico). Huc venit quispiam Brixia, qui ait in eam
civitatem Roma venisse nuntium, quod Papa graviter laboraret, cum
sanguinem urinaret (salvo honore), veritas suum babeat locum. Hac
verba prieeise scribuntur, fiat voluntas Domini, verum quidem est,
quod Turea et Papa nunquam möritur, quod dici solet, tamen si
iste Impius IV nune abiret a nobis, he saltem regiones usque ad
Constantiensem lacum, quas ille in suas transferre omnino cogitabat,
respirarent.
Item post scripta. Audivi, valde crevisse numerum eorum, qui
ex Italia profugientes evangelium prwdicant in finibus Italis in
ditione dominorum Rhietorum, inter quos ommes fuerunt dispensati
ducenti maxima eum corum exsultatione et Dei imprimis et Vestre
Tllustrissim: Celsitudinis laude; sunt autem inventi 23 maxima
egestate oppressi, .cum ego 16 dumtaxat esse putaverim, valde egen-
tes (nam sunt aliqui, qui non sunt usque adeo pauperes), tot enim
fuerant antea. Laudetur Deus, qui auget populum suum vehemen-
ter, ut est in psalmo.
Cum videam, d. Cognetium Galliarum legatum velle differre
suam hue profectionem usque ad festum Johannis, ego interim volo
versari in ecclesiis, ubi degunt ministri Itali et inflammari ab illis
et eos (qualiscumque sim) inflammare, ut sint diligentes in ministe-
rio, spero autem fructum non medioerem. Ilustrissime Princeps,
exiguus et veluti abortivus sum inter fratres, tamen si quid possum
prestare, in his ecclesiis possum (hec est propria. mea vocatio),
quod Deus scit, me libenter facere et magna animi letitia, spero,
me non modo usque ad festum Jobannis, sed etiam per aliquam
partem mensis Julii hie mansurum, deinde ad lllustrissimam Celsi-
tudinem Vestram rediturum, si Deus voluerit.
Adsunt colligatz aliquot littere eorum, qui fuerunt eleemosynae
participes, imprimis trium bonorum virorum, qui dispensarunt, ung
literie sunt aperta per errorem a me quidem, Illustrissima Celsitudo
Vestra dignetur ignoscere, neque enim fuit malitia, Deum testor ..
Fortassis inerebescet fama, quod circa Curiam Rhetorum omnia
Sint in armis; nec sine causa inerebescet, nam hodie facta est Iu-
stratio civium, qui prodierunt armati, ad quod spectaculum undiqne
multi concurrerunt. Sunt enim aliquot anni elapsi fere 10, quod
1562 943
tale non fuit visum, et profecto mihi visi sunt egregii milites fere
septingenti, omnes bene armati et prsstantes viri ex sola adeo Cu-
riensi civitate. Commendo me reverenter Illustrissimze Celsitudini
Vestrie. Pater coelestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum
et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Curie Hhsetorum 6 Aprilis 1562.
Illustrissim: Celsitudinis Vestre
servitor: Vergerius.
Randbemerkungen von des herzogs hand:
& Habe beide seine schreiben enntpfangen und gehrn gehortt, das
er in Recian glücklich und woll ankhomen.
b Dergleichen auch, das er alda humaniter enntpfangen seye
worden.
c Sovill das fedus inter regem Galliarum et Retos belangdt, achte
ich gennzlich, das die Galli den lenger werden zu halten begeren, und ob
woll jezt in disem verwirtten wef^en ettwan die sach nit so baldt möchte
gehandelt werden, dieweill auch noch sollich fedus bey den 2 jaren
weret, so sollen die Reti animum darumben nit alleginieren, werden
auch nit so baldt finden, der innen so vill werde geben, als.rex Gal-
liarum.
d Thuet daran recht, doch solle er sich nit zufill vertieffen, dan,
solte es ettwa bey Gallia fellen, wirde er ubel bey den Retis daran
sein.
e Diß mechte er mit dem gallico oratori communicieren.
f Weil weitteis nit anzuhalten, ist mir noch nit respondiert.
g Dieweill sye, die Reti, es ainest abgeschlagen und die sachen der-
maßen in Frunckreich stehen, wirdet der pabst und Philippus nit fast
mer umb die Ttetos buellen.
h Das ich mich mit inen solte in bündtnus einlassen, ist mir nit
zu thuen, gehertt ain schwerer seckhel dazu, zudeme ir macht gering,
und wenig ersame kriegsleut under ihnen gibt.
i Ist nit consultum, das er des concilii oder pabst salvi conductus
vertrauwe, er wolte dan sich selbst auff die fleischbanckh geben.
k Wan er wider heraußer ziehen wirdet, hett er jetzt in dem
summer bessere gelegenheit, dan zu winters zeitten, khan alwegen
durch das Zürcher oder Berner gebiet (ob es woll umb) heraußer
khomen.
| Haltt genzlich, dus es darumben beschehe, dieweill noch 2 iar
das fedus weret. . .
m Hab diß nit gehort, halte auch nit, das es beschehen seye.
n Recepi illas litteras.
944
154.
Verger an herzog Christoph.
Chur 20 Mai 1562.
Über die kirchlichen verhältnisse in Graubünden und seine thätig-
keit dort.
Theilweise gedruckt (von a decem annis bis pietate) bei Sattler
IV, 183.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum primum ad dominos Rhetos Tubinga discedens venissem,
quod fuit circiter diem resurrectionis, scripsi ad Illustrissimam Cel-
situdinem Vestram, ter quidem, Ulmamque misi litteras. Cum vero
animadverterem, adventum domini Cognetii Galliarum oratoris hue dif-
ferri, consultum putavi usque ad fines Itali: excurrere !, qnod feci,
multasque invisi per Dei gratiam ecclesias, quibus salutatis heri
vesperi Curiam redii, qua de re deque his, que fiunt atque speran-
tur, volui per peculiarem nuntium Illustrissimam Celsitudinem Vestram.
certiorem reddere. Incipio ergo ab ecclesiis ad normam evangelii
reformatis et pauca de his dicam, dicturus plura, ubi Stutgardiam
(si Deus voluerit) rediero. Illustrissime Princeps, a 10 annis cir-
citer, quibus hiuc discessi, crevit fidelium et ecclesiarum numerus
mirandum in modum. Cum enim fuerint prius 16 pastores atque
ministri, nunc sunt 34 ad laudem Dei, auditores vero in triplum
vel quadruplum excreverunt et sunt quidem in hoc numero non
pauci ferventes et mortificati; qua vero animi lwtitia et consolatione
inter eos fuerim, non possum facile dicere, quotidie in mea lingua
conciones audiebam, sepe etiam concionabar egomet magno cum
gaudio non solam meo, sed fortassis meorum fratrum, qui, Deum
testor, Celsitudinem Vestram Illustrissimam reverenter observant et
plurimi faciunt rogantque pro ejus incolumitate assidue. In summa
videor mihi profecisse nonnihil mea ista profectione et salutatione
et aliquid olei pro mea tenuitate camino addidisse *, laudetur Deus
per Jesum Christum. Cum Illustrissima Celsitndo Vestra nonnullos
*
1 Er kam bis mach Chiavenna und ins Veltlin, s. br. 153.
2 Wie seltsam klingt dazu das, was Gallicius an Bullinger schreibt:
Vergerius, vetus antagonista meus, huc appulit. Exspecto, quid sit
acturus fumivenditor per Jovem egregius; und Fabricius: De illo sper-
mologo sis quietus. Meyer II, 249.
1562 945
pauperes ministros eleemosyna 200 florenorum! juvisset sustentasset-
que, incredibile dictu est, quam grata fuerit ea pietas et liberalitas,
excitavit ea plurimorum animos confirmavitque, qui, cum vidissent,
Papam per legatum petiisse, ut ex Rhatia expellerentur tamquam
mali viri àtque haeretici, statim senserunt auxilium Patris coelestis
ab ea parte, qua minus sperassent, & Vestra scilicet Illustrissima
Pietate, sed de his coram, si Deus voluerit.
Selegi aliquot pastorum, qui sunt valde pauperes, liberos, quos
spero me adducturum, quos Vestra Singularis Pietas dignetur in
schola Tubingensi educare *, quemadmodum promisit; Deum immor-
talem, quam grata Deo futura est talis pietas quoque et quam ce-
lebrata ab omnibus ecclesiis, in quibus tanta est Illustrissim® Cel-
situdinis Vestre fama excitata ad laudem Dei, ut vix possem dicere,
dico iterum, laudetur Deus! | .
Volui in his litteris non modo de ecclesiis scribere, sed etiam
de federe cum rege Gallorum renovando, quid scilicet audiam de
eo & viris non. contemnendis, sed commodius mihi videtur, si de eo
seorsum in aliis litteris scripsero. Pater ccelestis Vestre Illustrissi-
mi Celsitudini augeat sua divina dona atque thesauros per Christum
dominum nostrum. Commendo me reverenter Vestre Singulari Pietati.
Datum Curie Rhsetorum 20 Maii 1562.
lllustrissimse Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
Eigenhündige randbemerkung des herzogs:
a Habe gern gehort, das das evangelium also sich durch Gottes
gnadt auDbreiten thue. |
155.
Verger an herzog Christoph.
Chur 90 Mai 1562.
Fragt, ob er noch länger in Chur bleiben solle und bittet um
geld.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Illustrissima Celsitudo Vestra dignabitur pro sua clementia attente
*
1 S. n. 137.
2 Vgl. n. 158.
346 1562
considerare scriptum inclusum !; dietavi enim fideliter et simpliciter,
optarem autem (si eidem Celsitudini Vestree videbitur) responsum et
scire, quidnam mihi agendum fuerit in hae causa, nam recta domum
redirem, si illi videretur, alioquin non recuso laborem atque incom-
moda in mea hac senectute, presertim quando agitur de gloria Dei et
Illustrissime Celsitudinis Vestre commodo atque honore; exspeetabo
ergo responsum, si ita videbitur ®. Is qui litteras affert, est ex fa-
miliaribus meis, qui. eum inciderit in quandam :wgritudinem, confert
se Tubingam ad thermas Blasii *. Quare non revertetur, sed cle-
mentia Celsitudinis Vestrie dignetur unum ex suis tabellariis mittere
Curiam usque, est enim quatuor dierum iter, et per eum ad me
scribere et dare consilium ^, debeamne ulterius hic exspectare an
vero Tubingam redire, cum scilicet usque ad festum Johaunis ex-
spectavero, nam usque ad illud tempus constitui exspectare, si for-
tassis hue regis Galliarum legatus adveniret.
Preterea dignetur mihi subvenire, cum enim tribus mensibus
abfuerim et multa mihi contigerint, quamobrem plura, quam putassem,
fuerunt impendenda, consumsi ducentos, quos mihi Illustrissima
Celsitudo Vestra dedit pro sua benignitate, florenos, ita ut non
possem me hine redimere, nisi ejusdem Illustrissime Celsitudinis
Vestre consueta pietas me liberaverit, quod oro per Christum, ut
faciat *.
Tabellarius inveniet me in smdibus domini Ambrosii Marti bur-
gimagistri Curiensis.
Commendo me reverenter Vestre Illustrissime Gelsitudini, ro-
gans Patrem celestem, ut illi augeat suos divinos thesauros, spiritum.
et fidem per Christum dominum nostrum.
Curie Rhietorum 20 Maii 1562.
Ilustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Handbemerkungen von des herzogs hand:
a Hab sein 2 schreiben enntpfangen von dutis den 20 May, hab ime
zuvor auf seine schreiben anntwurtt geben de dato 92, und solches
18. u. 155a.
2 Blüsibad "4 stunden von Tübingen entfernt.
3 Die bemerkung Bullingers, der um dieselbe zeit sehrieb, Verger
sei ein übler haushalter, vertiefe sich in schulden etc., Meyer IL, 47,
war nicht ganz unbegründet.
1562 . 347
gehn Lindaw dem burgermaister zugeschickt, versehe mich, er habe
es enntpfangen.
b Wie er begert ratt, ob er soll lenger in den Pundten verziehen,
oder widerumben heraußer, achte ich. das in jezigem tumultu gallico
nicht werde mit den Retis de federe gehandelt, fürnemlich dieweill das
noch 2 jar weret, so werden sioh die teutschen fürsten mit inen in
bündtnus gar nit einlassen ob certas causas, durumben geratten, er sich
widerumben auheimisch gehn Thübingen verfüege, schickhe ime bey
dem botten noch 100 gulden.
155 a.
Beilage zu n. 155.
Vergers ruth. wegen eines bündnisses, das mit Graubünden zu
schließen sei.
Ut causa melius possit iutelligi et judicari, collocabo eam ante
oculos veluti pictam in tabella in nomine Domini; videtur enim
mihi gravissima et digna, de qua consideretur.
Anno 1549 factum fuit fous inter Henricum, felicis recor-
dationis ,, regem Gallorum et dominos Rhetos seu Grisones, quod
duraturum esset ad vitam ipsius Henrici et per 5 annos ab ejus
morte, ita ut nunc 2 anni et aliquot menses desint, quibus dictum
foedus exspiret.
Cum vero adversarii aliud foedus urgeant cum domiyis Rhatis,
ut transitu aut passu, qui est per Alpes ex Italia, ct militia horum
dominorum contra Germaniam possint potiri, cumque nunc metuatur,
ne Papa velit bellum gerere (qua de re multa apparent sigua), certe
non videtur consultum, differre adhuc ad 2 aunos, quibus agatur de
foedere ipso redintegrando, neque enim desunt practice non contem-
nende, quod affirmo.
Hanc igitur ob causam illustris dominus Mattheus Cognetius !,
Galliarum regis apud dominos Helvetios legatus, qui solet Soloduri
residere, ad ipsos dominos Rhetos paulo ante proximum festum rc-
surrectionis scripsit, se ob causam foederis fuisse Curiam venturum,
sed postea scripsit, se non ante festum Jobannis posse advenire.
Cum vero ad eum modum scriberet, rex Galliarum nondum erat
abductus a Guisanis*, neque erat regnum in tanta turbatione, in
*
1 S. n. 122.
2 26 Mürz begaben sich Anton von Navarra und die 8 triumvirn
348° 1562
quanta nunc est; quare dubium est, an idem d. Cognetius legatus
sit facturus, quod scripsit, ob nova scilicet, que supervenerunt, im-
pedimenta.
Interea vero multi ex prudentioribus dominis Rhetis amicis
meis, cum quibus familiariter versor, non libenter vident, redinte-
grationem foederis eum rege Galliarum tamdiu differri, et quamvis
videant, illud regnum nunc esse in tumultu, et quamvis sciant, tem-
pus prioris foederis nondum exspirasse, tamen optarent, iterum re-
dintegratum esse fedus, imo aperte dicunt, quod metuerent aliquod
incommodum, ne scilicet Papa vel Philippus nunc obtinerent, quod
vellent, si rem tentarent, praesertim cum rex Gallorum multa hic
debeat private et publice et nihil solvat, et presertim cum rediens
nuperrime ex Italia quispiam eorum renuntiaverit, se audivisse, quod
Papa colligat milites, quo nuntio allato hi consules et reliqui domini
excitati multo magis optarent, feedus esse redintegratum, ut possent
cavere rebus suis; metuunt enim a Papa, nisi fedus habeant vel
cum rege Galliarum, vel cum illustrissimis Germanis principibus,
Res ergo existit in aliquo periculo, si adhue differatur nec red-
integretur foedus, ne scilicet adversarii irruant suis practieis et sibi
ipsis procurent foedus, ut hoc transitu seu passu uti possint atque
hac militia.
Ego hic privatus dego sine ullo mandato, sed adveni, ut visi-
tarem antiquos amicos atque ecclesias, precipue vero ut cum anno
49, quando scilicet factum fuit feedus (ut dixi), eam causam juverim;
nunc quoque juvem pro mea tenuitate apud meos amicos, nihil ergo
possum hie aliud facere, nisi d. Cognetias legatus advenerit, ut
scripsit, tuuc enim sperarem, me posse nonnihil proficere, sed interea,
dum veniet (si modo veniendum illi fuerit), propono considerandum
hoc meum consilium, quod sentio, mili a Domino inspirari.
Dubium est (ut dixi), an res Galliarum turbatee possint cito
sedari, et metuendum est, ne cito possint, ita ut perienlum sit, ne
interim adversarii urgeant et rapiant sibi commoditatem, que est
maxima hujus transitus seu passus atque militie, Quid ergo, si
illustrissimi Germanis principes illi, qui saltem sunt Rhetiw proxi-
*
(Guise, Montmoreney und St. André) nach Fontaineblenu, wo sich
Karl IX und seine mutter aufhielten und zwangen diese, sich in ibre
gewalt zu begeben.
1562 349
miores, agerent ipsi de federe? hoc propono considerandum.
Mihi certe non videretur ineonsultum, si agerent; Papa enim
omnino minitatur bellum et multum posset illustrissimis Germanie
principibus incommodare, si ipse posset eum dominis Rhetis fosdus
facere.
Dixerit aliquis: domini Rheti pro majori parte complexi sunt
puriorem evangelii doctrinam, quare non est eredibile, quod se vel-
lent Pape adjungere, presertim contra illustrissimos principes pro-
testantes. Concedo, non se conjungerent Pape, sed si Cesari vel
Philippo, Hispaniarum regi, quorum uterque est vieinus, se conjun-
gerent, idem esset, ac si Pape se conjungerent.
Imo dicam amplius, quod domini Veneti cogitant de fcedere
cum ipsis dominis Rhietis faciendo, et nuper eonduxerunt duos ca-
pitaneos ex ipsis dominis Rhztis ex familia Salicea, ea seilicet spe,
ut possint milites in Rhzetia colligere, spe dico, neque enim possunt
esse certi, eum nullum habeant fedus.
Sed si habituri essent, non dubitarem, quin totum id collaturi
essent in juvando Papa, quotiescumque bellum gerere contra nos vo-
luerit. Quare ad effugiendum istud periculum, ne domini Rheti
traherentur in fcedus adversariorum, consultum esset, si illustrissimi
Germanis principes fedus ipsi facerent.
Imo nulla alia est via, qua iste transitus et ista militia Rhz-
torum conservetur, ne ad potentiam Papi et fautorum Pape ad-
jungatur, quam ut ipsi illustrissimi Germanic prineipes sibi per
confcderationem adjungant, vel Gallorum rex adjungat ipse; sed
rex differt, aliis rebus occupatus, ergo tutius esset, ut principes i|
fedus facerent.
Saltem ad breve tempus, donec appareret, quid antichristus
post finitum suum conciliabulum acturus esset, ad arma manus ad-
movere, vel non.
De voluntate ipsorum dominorum Rh:torum videor mihi posse
affürmare, quod libenter cum ipsis illustrissimis Germanie principi-
bus se conjungerent, neque de hoc puto dubitandum.
Ac non modo hoc propono deliberandum, essetne consultum,
an non, si tale fedus esset faciendum, quandoquidem rex Gallorum,
qui est occupatus, usque adeo differat, sed propono deliberandum,
an, si rex ipse cito posset foedus redintegrare, esset nihilominus con-
sultum, ut ipsi illustrissimi principes in eodem fcedere includerentur,
350 1562
Mihi, qualiseumque sim, maxime id placeret ob multas causas,
quas non est opus hie recensere.
Cum pr:dietus d. Cognetius legatus scripserit (nt dixi), se huc
venturum ad festum Johannis, quamvis incertum sit, an sit venturus
propter eam causam, quam dixi, tamen non parcam ullo incommodo
et subsistam hie usque ad illud tempus.
Interea vero fiat deliberatio ab illustrissimis principibus, quid
agendum fuerit, ego reverenter moneo, ut aliquem prudentem con-
siliarium huc mittant, quem ego pro mea tenuitate juvabo, si Sum
Tilustrissim:we Celsitudines aliquid in ea re tentare voluerint.
Datum Curie Rhitorum 20 Maii 1562.
Illustrissimse Celsitudinis Vestre servitor.
156.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 16 Juni 1562.
Meldet seine glückliche ankunft in Tübingen, dankt für das ihm
zngeschickte geld und verspricht bald mündlichen bericht über seine
reise und seine wirksamkeit zu erstatten.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Hae nocte Tubingam' perveni (per Dei gratiam), salva quidem
sunt religionis et publica negotia, sed nullum incommodorum genus
est, quod alias non fuerim passus in propria vita, in meis comiti-
bus atque in bonis; sic enim permisit Dominus (ut ego interpretor),
quod hanc potestatem me affligendi permiserit satane; nam is me
voluit terrere, quia vidit me concionantem fortiter (per Dei gratiam)
non sine aliquo fructu, hanc igitur ob causam affligebat me, nt in-
terim a predicationis munere desistam, sed nihil (ut spero) efficiet,
dieam enim coram, quod mihi Dominus consilium immiserit,
Paulo post meum reditum ecce advenit Illustrissime Celsitudi-
nis Vestre nuntias, qui me Curiam usque sequebatur, ut 100 Ho-
renos portaret, quos hie accepi. Gratias ago wterno patri domini
* -
1 Verger besuehte Bollinger Juni 1563 in Zürich, vom dort reiste
er noch einmal ins Veltlin und blieb dort 4 wochen; s. br. 182, 184.
185. December 1563 kam er noch einmal nach Zürich. Meyer ll,
251 it.
1562 ' 351
nostri Jesu Christi, qui per Vestram Celsitudinem Illustrissimam me
refocillavit certe opus habentem.
Consilium medicorum, qui sunt in Rhretia, est, ut adhuc semel
invisam thermas; consisto itaque biduo aut triduo, tum ut quiescam,
tum ut medicos consulam. Deinde statim Stutgardiam adveniam,
inde Gepingam eam, si Deus voluerit.
Evasi mirabiliter (per Dei gratiam) Pape, qui mihi etiam in
reditu pararat insidias, ut coram narrabo. Mitto autem ea de re
tum pastorum.tum consulum Curiensium consilium, quod erat, ut
diutius subsisterem, sed oblata occasione Deus non passus est, ut
ulterius subsisterem.
Vestra Illustrissima Dominatio in litteris, quas tum pro pecunia
accepi, lstatur, quod evangelium domini nostri Jesu Christi illic
quotidie magis permoveatur,.sed non est dubium, quod ea de re
Illustrissuna Celsitudo Vestra multo magis gratulabitur, ubi me au-
dierit; nam affirmo, mirabiliter nunc revera promoveri et nomen
Illustrissimi Celsitudinis Vestre magna esse in existimatione, quod
coram Deo sancto confirmo, ut spero, me coram dicturum. Interim
me reverenter commendo; coelestis Pater augeat suos divinos the-
sauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge die 16 Junii 1562.
Servitor Vergerius.
Hierauf von Vergers' hand die anmerkung:
Vestra Illustrissima Celsitudo ignoscat puerili scripture. — Meus
&manuensis abivit.
Randbemerkung von des herzogs hand:
Bedarft kheiner anntwurt.
157.
Verger an herzog Christoph. '
Tübingen 20 Juni 1562.
Meldet, daß eine krankheit ihn genöthigt habe, seine abreise von
Tübingen aufzuschieben; nachrichten über den papst und dessen plane;
Verger fürchtet einen baldigen krieg.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Constitueram accedere postridie, quam Tubingam appulissem
scripsissemque, sed ecce ex improviso intumuit mili genu ejusdem
cruris, quod tactum est paralysi; fiat voluntas Domini, acceptum re-
352 1562
Tero Alpibus et difficillimis itineribus, quibus evasi Pape insidias;
quare differo adventum meum, dum subsederit minor; interea unum
significandum putavi, quod si fuisset diutius inveteratum, nullius
fuisset momenti. Semper dixi, antichristum in causa religionis me-
ditari bella, et quotidie magis confirmatus sum in hae sententia.
Dignetur Vestra Illustrissima Celsitudo litteras legere, quas Curiw
Rh:tiarum seribebam; nam quispiam insignis papista non negabat,
Papam omnino cogitasse de bello post absolutum concilium inferendo.
Sed quid? bonus Papa cogitur mutare consilium neque exspectare
exitum sui fraudulenti concilii. Audio enim ex fratrum, qui sunt
in Italia, litteris, eum jam se prodidisse imposuisseque tum tem-
porali tum ecclesiastico statui tributum (ipse appellat subventionem)
quatuor centum ducatorum millia, quos velit statim corradere (que
tamen exactio non fiet sine periculo seditionis alicujus) et in Gal-
liam mittere loco militum, quos collegerat; habere tamen in animo,
ut, antequam tantam pecuniam mittat, certior reddatur, quod omnes
nostram doctrinam profitentes ex illo regno profligabuntur. Quis
hoc audebit promittere? fortassis in alium usum heec pecunia colli-
gitur, et fortassis contra Germaniam. Hoc itaque illud erit bellnm,
quo totus orbis involvetur, sed magna cum gloria Dei atque evan-
gelii fructu. At magnum illud est et memorabile, quod eodem tem-
* pore Papa magna sollicitudine muniendas curat precipuas sue di-
tionis civitates. Quid? metuitne, ne re male pro se in Galliis
gesta fiat inundatio in Italiam ex Germania? Utinam mei corpo-
rales oculi intueri id possint, ut contunderetur caput serpentis! est
quidem fere impossibile, quod tale, quale scribo, nuntium ad Celsi-
tudinem Vestram Illustrissimam non pervenerit, sed levis futura est
mei laboris jactura, quod non scripserim in tempore. Reliqua qua
ex Rhztia non contemnenda attuli, coram dicam, si Dominus vo-
luerit, intra quatuor aut quinque dies. Atque utinam Illustrissima
Celsitudo Vestra dignetur mihi significare, simne illam Stutgardie
tunc inventurus. Ucelestis Pater augeat illi suos divinos thesauros,
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum, cui me reverenter
commendo,
Habeo domi bina cervorum €ornua?, que mihi videntur ele-
»
1 Die kriegsbefürchtungen s. 62a.
2 S. n. 159.
1562 | 353
gantia, ex Lituania usque ad Vestram Celsitudinem missa, que ego-
met in meo curru adducam, una cum nobili, qui ea advexit.
Tubingse die 20 Junii 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
158,
Herzog Christoph an Verger. Concept.
Münsingen 23 Juli 1562.
Er wolle 4 junge Graubündner ins seminar in Tübingen aufneh-
men und den neffen Vergers auch in seinen dienst nehmen.
Quod ad filios ministrorum in Rhztia attinet !, illustrissimus
princeps vult pro seminario ecclesie Christi 4 juvenes sustentare
Tubing® per 3 annos, et singulis annis cuilibet munera facere 30 flo-
renos, et incipiet solutio illorum a festo St Georgii jam preteriti.
Actum 23 Julii anno 62.
Illustrissimus princeps vult nepotem * domini Vergerii in ser-
vitium suum accipere, per annum illi persolvere 100 florenos ea
conditione, quod ipsi sit licitum, apud nepotem suum dictum domi-
num Vergerium cohabitare, et si qus& sint res, in quibus illustrissi-
mus princeps suam operam necesse habeat, quod ille inserviat et
quod interea magis operam det studiis et lingue germanice ap-
prehendendi.
Die aufschrift lautet :
Was ich Vergerio zu Münsingen zu anntwurtt geben hab.
159.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 25 Juli 1562.
Schreibt wegen einiger hirschgeweihe und dankt wegen der sei-
nem neffen erwiesenen gnade.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Significavi domino Melchiori nobili Lituano de cornibus cer-
*
l S. n. 154.
2 Es war Aurelius, s. n. 159.
Verger 23
354 1508
vinis*, qui venit ipsemet, ut ea offerat et reverenter Illustrissimam
Celsitudinem Vestram invi bonus profecto juvenis et stndiis valde
intentus*. Ego unum dumtaxat par videram, sed sunt duo paria,
qualia Celsitudo Vestra visura est. Cum domino Melchiore, qui ea
attulit ex Lituania usque, venit etiam nobilis adolescens, de quo
coram dixi, qui scilicet. profecit in litteris ad miraculum usque; eum
enim Tubingam venisset plane rudis litterarnm, nt nec loqui unum
verbum latine posset essetque jam adultus, nunc et commode loqui-
tur latine et multa prwterea didicit, quem reverenter commendo.
Utinam Illustrissima Celsitudo Vestra dignaretur seribere d.
Snephio*, ut mihi videndum daret seriptum nuper confectum de
recusatione concilii, quod statim redderem.
Rhetlingenses reformarunt supplicationem * ad enm modum, quo
Tllustrissima Celsitudo Vestra videbatur velle, quam mitto, et sup-
plico, ut ad senatum Rhetlingensem Vestris litteris inclusa mittatur
pro Vestra clementia". Non petimus prorsus liberationem, sed
dumtaxat nt poena ignominie in pecuniariam commutetur, quod ut
Clementia Vestra velit efficere, supplex peto. Putabam, hodie fereu-
dam esse sententiam, sed dilata res est, tamen ne ex improviso fe-
ratur, proderit litteras Celsitudinis Vestrz Illustrissime in manu
habere, propterea famulnm mitto, quamquam isti duo nobiles quoque
eurabunt negotium. .
Meus nepos Aurelius* agit immensas gratius imprimis Patri
ecelesti, deinde Vestre Clementie atque Pietati, dabitque diligentem
operam tum suis studiis, tnm lingue Germanie, seque una mecum
reverenter lllustrissimze Celsitudini Vestrie commendat, (Gratia et
pax domini nostri Jesu Christi cum illa. =
Tubinge 25 Julii 1562.
Tllustrissimee Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Randbemerkungen von des herzogs hand:
^ Die hirschhornnér seye schon, habe deswegen ime beyolhen, sei-
nem hern danck zu sagen.
b Sehiekhe ime die fürschritft.
18. n. 157.
2 S. n. 1l1.
3 Unbekannt, auf was sieh die bitte bezieht.
4 S, n. 158.
1562 355
130.
Verger an herzog Christoph.
Wildbad 10 August 1562.
Berichtet über seine badekur und eine unangenehme klatscherei,
in die er hineingerathen sei.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Fui in aquis quinquaginta horis, perseverabo (si Deus voluerit)
adhuc septuaginta, ut sit plena lavatio; credo, postremas futuras
mihi has thermas, quas tentabo, faciat postea Dominus voluntatem
suam, ipsius sumus sive claudi et debilitati, sive vivimus, sive mo-
rimur. Ubi me hinc absolvero, quod circa finem hujus mensis spero
futurum, ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem accedam; sunt
enim mihi negotiola. Interea habeo aliquid, quod me torquet.
Venit huc ad me ex Italia ante octiduum quidem bonus vir,
imperitus rerum, qui nuntiabat, famam esse in Italia, Papam esse
in quodam delirio, quin quod idem diceretur de Cesare (an intel-
ligeret spiritualiter, nescio), quod urgeret edificationem monasterii
Jesuitarum, cum quibus vellet se includere dimisso Bohemis et Un-
garie regno. Sic ille ineptus, addebatque, non esse metuendum.
quod Papa et Cesar essent facturi bellum Germanie. Quispiam
amicus meus, servitor Illustrissima Celsitudinis Vestrie petebat a me,
quid novi attulisset ex Italia hospes meus; subridens illi uni, et
quidem in aurem, respondi, quie superius recitavi, addens esse nu-
gas. Iste bonus vir statim accurrit ad illustrem dominum comitem
ab Helfestaim, qui hic lavat (credo d. Georgium nomine), et nova
illa inepta soli retulit. Quare sua dignitas exarduit mirandum in
modum et dixit decem aut XV audientibus, se velle de ea re ad
Cesaream Majestatem scribere et ad Vestram Illustrissimam Celsi-
tudinem. Sed quid peccavj miser homo? Rem uni servitori Vestro
(ut dixi) communicavi, ab alio auditam, neque affirmo pro vera.
Hoc meum est peccatum, puto mihi imputari propter diversitatem
religionis, nam et antequam ista contigissent, torve me aspiciebat.
Fiat voluntas Domini, ille mihi ignoscat et Celsitudo Vestra, si pec-
cavi revera; oportet pati christianum hominem, ego uni dumtaxat
dixeram, at illustris dominus comes evulgavit ipse inter multos.
Commendo me reverenter. Pater cozlestis augeat Serenitati Vestre
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Jesum wChristum.
28 *
356
Datum in Thermis ferinis die X Augusti 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Eigenhündige resolution des herzogs:
Eislinger soll Vergerio anzeigen, wie ich di sein schreiben ge-
lessen und hette ime daromben nit antwurtten wellen zu horen, ob
sich graff Jerg von Helffenstein waß an ime beclagen woltt, also hette
er seinem brueder gesagt, das er von der kayserlichen mayestät schmeh-
lichen geredt, auch den vogt im Wildtbadt gebetten, mir solches zu-
zeschreiben, wie hiebey zu sehen, wa Vergerius solliche reden gethan,
weren die ime woll uber geblieben, welle mich dessen aigenntlichen
berichten, damit ich ime von Helfenstain wüsse zu beanntwurtten.
Waß nun Eislinger in anntwurt einnimbt, soll er mir es zuschreiben
sambt wider schickhung diser brief.
161.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 21 August 1562.
Über das coneil in Trient, seinen streit mit Scalichius; bittet um
geld.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum essem in Thermis ferinis, oblate sunt mihi die 19 à meo
nepote Tubinga miss Illustrissimze Celsitudinis Vestre littere exa-
rate die 3 ejusdem mensis. Cum vero cogerer quotidie in aquis.
esse, responsum distuli usque ad hoc tempus, quo domum (per gra-
tiam Dei) redii.
Una cum litteris erant 13 articuli de sacrificio missse a larvis
Tridentinis propositi, nee nou aliud seriptum impressum de refor-
matione officii peenitentiarie ', que sunt mer:e nugw papales atqne
blasphemis*. Scripsi illis de rebus nonnulla, sed italice; nam ea
lingua videor mihi posse nonnihil proficere, vertam ea in Latinum,
et cum contigerit mihi-ad aulam accedere, feram, interea quiescam;
nam mihi non videtur carere magno labore. atque incommodo, si
quis in thermis versetur.
5
18. n. 162. Die schrift erschien italiänisch unter dem titel: AI
signor Pietro Antonio Nassnle. Della riformation dell" offeio della
penitentiaria. Serap. 98. n. 112,
1562 7 357
In eisdem Celsitudinis Vestre Illustrissim:e litteris erat mentio
de pastore in Lusnao in carcerem conjecto, et quod Celsitudo Vestra
nollet, ut pergerem quippiam de doctore Scalichio ! scribere. . Non
est dubium, quin illa possit mecum omnia, tantum peto, ut dignetur
meam instructionem legere, quam vel mittam vel afferam; sciat in-
terea, commissarios delegatos magnificum d. Ghiltlingherum et alios
scripto, quod penes me habeo, disertissime suam declarasse nomine
Illustrissimse Celsitudinis Vestre sententiam, ut scilicet liceat mihi
de titulis illius hominis scribere, que voluero, modo utar modestis
verbis. Si vero Celsitudo Vestra Illustrissima voluerit id revocare,
per me non deerit, quin obediam; mandet modo, nam exonerabo
meam conscientiam. Sed interim id dumtaxat peto, ut iustructio
mea expendatur, et simul quomodo se in aula illustrissimi ducis
Prussie gerat doctor Scalichius; scripsit enim contra illustrissims
sus celsitudinis medicum maledicentissimum libellum, quem curavit
imprimendum; deinde omnes meos, imprimis quos illic habeo ne-
potes, superbissime (quantum in se est) conculcat, et magnificus baro
d. Unguadius, quem scio esse ejus promotorem, ista non vult cre-
dere. Summa summarum, si Vestra Celsitudo dignabitur legere,
qui mittam vel scribam pro informatione, bene quidem; sin minus,
abstinebo clausis oculis, sed spero, illam pro sua justitia minime
negaturam informationem videre; illud affirmo, non esse in toto ter-
rarum orbe hominem, qui magis cupiat ulli mortalium morem gerere
et obedire, quam ego Vestre Celsitudini Illustrissime, Deus novit.
Interea dum a scriptione contra titulos illius doctoris abstineo, in-
formationem paro satis brevem.
Therms videntur mihi saltem non nocuisse, si non profuerunt,
Domini voluntas fiat: ego de valetudine corporis non sum sollicitus
(Deum testor), majora enim exspecto a domino Deo meo, hoc est
anims perpetuam sanitatem. Jam quarto istas aquas tentavi Ba-
denses, Ferinas bis, et Cheppingenses, et semper antehac Illustris-
sims Celsitudinis Vestre clementissimum animum et liberalitatem et
pietatem sum expertus, nolo nunc molestus esse, tametsi affirmem
coram Deo, quod plane iste Therme me exhauserint. Dicam cum
Paulo: cupio dissolvi et esse cum Christo, ubi spero me affuturum
sat cito. Dignetur Vestra Illustrissima Celsitudo meminisse ejus,
*
1l S. n. 64.
358 1562
quod dignata est Mecinge ' promisisse pro doctore meo nmepole*.
Commendo me reverenter Celsitudini Vestre Illustrissimze, Pater
celestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Tubinge XXI Augusti MDLXII.
lllustrissimm Celsitudinis Vestra servitor
Vergerius.
Eigenhündige randbemerkungen des herzogs:
a Hatt sein weg
b Ist als aiu diener sein vetter eingeschriben, und haben die landt-
schreybereyverwalter ime jerlicbs der 100 gulden zu bezallen:
162.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 5 September 1562.
Wiederholt den inhalt vou n. 161, da er diesen brief verloren
gluubt.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Olementissime !
Cum ante XV dies ex Thermis (per Dei gratiam) rediissem,
Vestraque Illustrissima Celsitudo esset in suis venationibus, seripsi
ad eam, mittens litteras per quendam; in summa, cum subdubitem,
num fuerint redditze, repeto (paucis additis) que tunc seripseram.
Scripseram autem, mediocriter me habere, cum tamen diligenter la-
verim, sed parum me esse sollicitum de valetudine corporis, dum-
modo gratia et favor domini nostri Jesu Christi me non deserat.
Seripseram, quod Therm:e me exhausissent, non tamen auderem mo-
lestus esse et petere, ut, quie mihi fuerunt pro Illustrissimi. Celsi-
tudinis Vestrz clementia. cundonata, eum proximo anno thermis usus
fuissem , condonarentur nune quoque, sed quod celesti Patri me
commendarem; scripseram, ut dignaretur Celsitudo Vestra meminisse,
quid pro meo nepote doctore Aurelio Meeing® promisisset de ven-
tum scilicet florenis constituendis; seripseram denique, me paratum
esse, morem gerere et obedire, cum illa mihi per litteras mandasset,
ne quid de doctore Scalichio scriberem, supplicabam tamen, ut digna-
retur informationem (ut sapientissimum atque justissimum principem.
decet) meam audire, quam propediem mitterem aut afferrem egomet,
*
1 8. n. 158.
1562 359
interea abstineo et faciam, que Vestra Illustrissima Celsitudo man-
daverit, haec inquam scripsi. Quare si fortassis littere non fuissent
reddite, comprehendi in his rerum summam.
Vidi quintam sessionem de communione sub utraque specie;
non putassem, illos conciliares patres esse usque adeo. malos, (mali
enim sunt, nequaquam rudes atque indocti) quamquam valde malos
esse perspectum haberem. Seripsi quedam ea de re italice, sed
nunc in Latinum verto, ut Vestra lllustrissima Celsitudo possit gu-
stare et reliqui etiam (si ita illi videbitur). Si dignaretur mihi
significare pro sua clementia, an huc vel in proximum monasterium
propediem ventura esset, ego eam hic exspectarem, sin minus, da-
rem operam, ut me possem Stutgardiam proripere. Exspecto itaque
ea de re litteras, si lubet, meque Illustrissima Celsitudini Vestre
reverenter commendo. Oro sternum Patrem, ut illi augeat suos di-
vinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge 5 Septembris 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
168.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 12 September 1562. .
Dankt für den besuch, den licentiat Eißlinger im auftrag des her-
zogs ihm gemacht habe.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Clementia fuit Illustrissime Celsitudinis Vestre, qus ınanda-
tum domino Eslinghero licentiato ! dederit, ut me conveniret et de
quibusdam articulis ageret, fuit inquam ea summa cleinentia et mo-
deratio, ago summas gratias, spero, me satisfecisse; nibil ergo de
illis repeto.
Eram venturus Stutgardiam; sunt enim mihi negotiola; sed cum
audierim, Vestram Gelsitudinem propediem in proximo monasterio *
affaturam, illuc accedam (si Deus voluerit.) .
Sum mirum in modum occupatus, et (per Dei gratiam) non nisi
x |
] S. n. 41.
2 Bebenhausen.
1562 361
165.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 27 September 1562.
Berichtet einige neuigkeiten aus dem concil und fragt, wie der
herzog seinen neffen verwenden wolle.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Ante aliquot annos, sub Julio scilicet III !, Tridenti episcopus
Cavensis Italus avulsit partem barbe episcopo Mellepotenensi Greco,
magno cum risu et scandalo omnium; uunc vero significatur mihi,
quod episcopus quidam Hispanus conseruit manum cum episcopo
Veronensi ex primaria iu republica Veneta Trivisanorum familia,
impegitque illi gravem alapam, quare bonus Veronensis tanto mce-
rore affectus fuit, ut intra paucissimos dies mortem obierit, pugna-
cem igitur Tridentini patres habent spiritum sanctum.
| Significatur mihi, evagari per Italiam librum contra me scrip-
tum * mandatu Papie, quis non stomacetur, licere*legi libros contra
nos scriptos", sed non licere nostras responsiones, quanta hic ineptia
atque injuria? Spero, non defuturas vias, quibus possim meos quo-
que libellos evulgare, uon desunt boni amici; interim ago gratias
Deo, quod Papam potuerim ad iracundiam cominovere.
Exspecto responsa, qui Vestra Illustrissima Celsitudo dignata
est mihi polliceri de libris meis in uno tomo imprimendis *, et de
nepote, cum quo contuli, quid de eo cogitet Illustrissima Celsitudo
Vestra *; sive igitur Francfordiam illi veniendum sit, sive alio mit-
tendus, obediet, ut sane debet; imo dixerim amplius, quod si aliquis
sit in Galliam mittendus (quemadmodum de me ipso constitutum
fuerat aliquando), me una cum illo paratum esse, omnem laborem
atque etiam periculum libenter subire pro gloria Dei, atque ut Illu-
strissimse Celsitudini Vestre rem gratam faciam, mandet modo, ne-
que enim defuturus sum, atque idem pro ipso nepote affirmo. Com-
*«
nach Frankfurt berufen; denn dort sollte Maximilian zum rómischen
könig erwühlt werden, und herzog Christoph hatte sehr viel dazu bei-
getragen, daß diese wahl zu stande komme. S. n. 197. Kugler II,
278 ff. .
] Julius III, papst von 1550 bis 1555.
2 S. n. 152.
8 8. n. 166 und 166a.
362 1562
mendo reverenter me et illum. Pater ccelestis augeat Pientissime
Celsitudini Vestrae suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Tubinge XXVII Septembris 1562.
Illustrissimse Celsitudinis Vestrwe servitor
Vergerius,
Kandbemerkungen vou des herzogs hand:
a Wa er das buech uberkhumbt, wolle mir es schickhen, zu sehen,
ob es wirdig, das darauf geanntwurttet werde.
b D. Breneii bedenckhen herober und in der neben verzeichnetten
buecher zu haben, ob sye also zusaimen zu truckhen zu lassen seyen.
v Jezmallen gehn Franckfortt bedarff ich seines vettern nit, wa
ich seiner bedarf, soll nit vergessen werden.
166.
Verger an herzog Ohristoph.
Tübingen 6 October 1562.
Bittet um die erlaubniß, eine gesammtausgabe seiner schriften auf
des herzogs kosten veranstalten zu dürfen; bittet für seinen neffen und
sich um geld und sagt, man verlauge wiederum seine anwesenheit in
Graubünden.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Optavi venire egomet, sed eum possim judicare, imo audiam
undique pro certo, Vestram lllustrissimam Celsitudinem esse nunc
vehementer oceupatam, malui scribere, ne molestus essem adveniens;
spero enim illam (pro sua clementia) tanti facturam meas litteras,
quibus tota res per me indicetur, quanti faceret meam presentiam*.
Spero, non oblitam esse Illustrissimam Celsitudinem Vestram,
quin ante suum discessum mittat respousa, de quibus reverenter egi
in Schambach. Et primum quidem, ut liceat mihi Vestro sumptu
meam veluti ultimam exsequi voluutatem (dixi enim, quod me para-
rem ad mortem) in imprimendis seilicet meis libris, partim Latinis,
partim ltalicis*, Addo quod non dixi prius, me facile concessnrum,
ut vel d. Brentius, sive hujus schole decani inspieiant de more,
neque enim est animus (absit) nec latum unguem discedere a nostra
renascenti doctrina et presertim a confessione Augustana, quam-
*
18. n. 166a.
1562 363
quam nullibi attigi articulos controversos. quod eos videam et d.
Brentium et reliquos tractasse pro dignitate, sed tantum ca attigi,
qui faciunt ad destructionem papatus, pro mea virili. |
De nepote!, is faciet, quidquid jusserit Vestra lllustrissima
Celsitudo, et interea dum illa Francfordiam proficiscetur, bierebit in
suis studiis, profecturus postea, quocumque illa dignabitur jubere,
quemadmodum egomet quoque*; interea cum dignata sit illi cen-
tum florenos in anno constituere, quod factum est die XXIII prze-
teriti mensis Julii in venatione, ut Wilhelmus Carietus sua manu
annotavit, dignabitur eadem Celsitudo Vestra Illustrissima mandare,
ut illi aliquid numeretur, unde se queat sustentare ".
Cum hasc duo negotia proposuissem in Schambach, Illustrissima
Celsitudo Vestra clementer respondit, se lhabituram in memoria,
tum ista duo, tum tertium, cumque respondissem ego, me duo tan-
tum petiise atque annotasse in inemoriali, illa dignata est subjungere,
esse tertium negotium, ut scilicet sit memor :gritudinis mes et
thermarum, in quibus fuerim, et sumptuum. Illustrissime Princeps,
non facerem ejus rei mentionem, nisi necessitas impelleret *; nam
profecto me partim rerum omnium penuria, partim zgritudo ex-
hausit, ducenti dumtaxat hie mihi iu anno solvuntur 4.
Iterum urgeor a quatuor Rhsetorum ecclesiis, ut sim aliquot
septimanis apud illas pro promovendo scilicet evangelio (qualiscum-
que sim) Nondum certi quidquam constitui, credo, alios super-
venturos aliarum ecclesiarum nuntios, qui etiam me urgeant, ut
accedam; faciam vero, quod Spiritus sanctus monuerit, nec diu ta-
men affuturus sum *.
Mitto supplicationem, quam Illustrissima Celsitudo Vestra digna-
bitur inspicere et statuere, quod a Patre coelesti admonebitur, causa
pertinet ad honorem Dei Commendo me reverenter. Pater co-
lestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem yer Chri-
stum dominum nostrum.
Tubingse VI Octobris 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
; Vergerius.
Eigenhändige randbemerkungen des herzogs:
a Hatt sein weg.
*
1 8. n. 158.
2 B. n. 161.
1562 365
Eigenhündige resolution des herzogs:
Ist von d. Brencio zu erwegen, ob dise zusamen zu truckhen zu
bewilligen sein wellen.
167.
. Verger an herzog Christoph.
Tübingeu 7 December 1562.
Wünscht herzog Christoph glück zu seiner rückkehr und möchte
ihn bald sprechen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Audio, Illustrissimam Celsitudinem Vestram Stutgardiam rediisse!,
ago gratias Patri coelesti per Jesum Christum, qui illam reduxerit
incolumem, rebus bene confectis. Valde cupio eam reverenter allo-
qui, advolassem subito senex atque valetudinarius, ut sum; sed nolui
me in aliquam turbam conjicere propter hospitia, quie fortassis mihi
essent defutura; in summa premittendum putavi meum nepotem,
tum ut Illustrissimse Celsitudinis Vestre consilium exquiram, sitne
mihi nunc veniendum, an non. Fama est apud nos, serenissimum
Maximilianum adventurum quoque *, quem ego valde libenter (si
.
schriften: Actiones; Consilium quorundam episcoporum; Epistole ad
regem Sigismundum; Dialogi IV de libro Osii; Postremus catalogus
hereticorum; De idolo Lauretano; Scholia in binas Pauli Pape IV
litteras. Quod Pius Papa IV licetconcilium indixerit, s. Serap. a. 100.
n. 125. Es sind also zum theil ganz andere werke, als er zuerst her-
ausgeben wollte. Was diese änderung hervorrief, ist nicht festzustellen;
vielleicht wollte er zuerst seine polemischen schriften gegen das papst-
thum herausgeben, an der herausgabe der übrigen hinderte ihn zu-
nehmende kränklichkeit und sein tod.
Die schrift: Lac spirituale (pro alendis ac educandis Christianorum
pueris etc. munusculum Vergerii) künnte nach diesem briefe als werk
Vergers erscheinen; doch wäre es gewagt, die streitfrage , ob sie ein
geistesprodukt Vergers oder des Spaniers Juan Valdez war, das Verger
nur übersetzt hat, dadurch lösen zu wollen; die gründe Böhmers, die
er für Valdez geltend macht, scheinen mir auch für diesen als ver-
fasser zu sprechen und durch munusculum würde die schrift als eine
kleine gabe bezeichnet, die er dem fürsten Radzivil darbringt, ohne
daß die autorschaft Vergers dadurch bestätigt würde. S. Koldewey,
Lac spirituale Johannis de Valdes. 1871.
1 Vou der wahl und krónung Maximilians zum römischen könig
24 und 30 November 1562 in Frankfurt.
2 14 December kam Maximilian nach Stuttgart.
366 1562
fieri posset) aspicerem, tum vero, ut mihi hospitium paret; dignetur
itaque Illustrissima Celsitudo Vestra dicere suam sententiam. vel
oretenus secretario suo aut meo nepoti. et simul maudare de ho-
spitiolo, accurram enim sine mora. Commendo me reverenter Vestre
Illustrissimse Pietati, Deus cam nobis incolumem conservet.
Tubinge VII Decembris 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
Spero, me habere negotium non contemnendum, quod ad Pru-
tenicas ecclesias in nostra confessione retinendas attinet.
168.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 December 1562.
Fragt, wann er herzog Christoph sprechen könne.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Voluissem natalicia apud Illustrissimam Celsitudinem Vestram
celebrare, sed tam magna incubuerunt frigora, ut non fuerim ausus
currum ingredi, quare domi hrerebo; sed eandem Illustrissimam
Celsitudinem Vestram supplicatam velim. ut dignetur me litteris
commonefacere, num sim illam Stutgardie inventurus, si post bi-
duum aut triduum frigora resederint essemque accessurus; hoc ego
supplico inquam. Puto enim me habere non indigna, quse com-
municem. Commendo me reverenter Illustrissims Vestre Pietati,
precor illi festa felicia, Pater ccelestis augeat suos divinos thesauros.
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge 24 Decembris 1562.
Illustrissime Celsitudinis Vestrze
servitor Vergerius.
169.
31 December 1562.
Vergers besoldung.
. Vergerii besolldung uber der gaistlichen verwaltung zu Tü-
winngen jars an:
Gellt IIc. gulden.
1502 367
Dinnckhel XXX scheffel.
Habern XXXX scheffel.
Wein XI aimer X imi.
Holz.
Zwai klaider.
So neueßt er noch bißher den stipendiaten wingardt.
Der keller zu Thübingen soll dem Vergerio hinfüro jars 50
scheffel dinckhel und 50 scheffel habern und 3 aimer geben und
jezt Georgii anfalen; so soll Franz Kurz ime jars 100 gulden an
geldt auch geben und dif alles zu Verger hie oben gezeichnetter
besoldung, soll derwegen bevelch an den keller zu Thübingen jezt
gemacht werdeu, und Vergerio durch sein vettern dise bewilligung
also lassen anzeigen. Actum ultima Decembris anno 62.
*
1563.
170.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen, den 10 Januar 1568.
Schickt briefe aus England , wünscht Brenz zu sprechen, ebenso
einen theil seiner besoldung jezt schon ausbezahlt, kündet die ankunft
von G. Weigel an.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Accepi ex Anglia litteras, quas reginze secretarius? misit una
cum scripto impresso, eo animo misso, ut Vestre Illustrissim® Cel-
situdini communicarem, quod facio. Mihi videtur non contemnen-
dum, nisi quod paulo tardius venit, fuerat enim Francfordiam mis- :
sum, deinde Augustam *.
Accepi deinde a comite ab Ostrorogo*, prudente ac sapiente
*
] William Cecil. S. über England br. 73.
2 Wenzel Ostrorog, sohn von Jakob Ostrorog, studierte damals in
Heidelberg. Bei dem reichstag in Frankfurt war zwischen Christoph
und Maximilian die rede auch auf die böhmischen brüder gekommen;
Maximilian hatte sich ziemlich wegwerfend über dieselben geäußert,
stellte sie den wiedertüufern gleich, hielt ihnen fülschung der bibel
u. & w. vor (Blahoslav hatte nämlich den griechischen originaltext
und nicht die dem kónige bekannte Vulgata zur grundlage einer bóh-
mischen bibelübersetzung gewählt.) Ostrorog scheint von diesem ge-
368 1563
juvene, litteras, qui cum in aulis serenissimi Romanorum regis aliorum-
que principum, tum Franeforti, tum Haidelbergs fuisset versatus,
audierat aliquid, Valdenses scilicet fuisse apud serenissimam Romanam
Majestatem delatos, quod valde male habuit Ostrorogum, estque de
ea re vehementer sollicitus. Littere sunt ejus manu script:, vel
ınittam, vel afferam egomet ®. *
Sperabam, me d. Brentium inventurum in proximo monasterio.
Accessi stalim a reditu. Abierat. Sed Illustrissime Princeps, dixi
coram et nunc iterum litteris inculco, non fuisse scriptum in Italia
librum tam vehementem zque ac is est, qui nuper contra nostram
doetrinam est in Italia seriptus ', Sentio, mihi valde profuisse, quod
quidam cam Illustrissima Celsitudine Vestra contulerim. Quare pergo
in responsione paulo ampliore, atque anteaquam tradum typographo,
monet me spiritus Domini, ut Stutgardiam redeam et alia queedam
conferam etiam eum d. Brentio, non modo cum Vestra Celsitudine.
Nam spero meos Italos avide lecturos *,
Habui in memoria, quod Vestra lllustrissima Celsitudo dignata
est, mandare de libello Ceelii Secundi *, quare absolvam intra bi-
duum mittamque illico ".
Cum huc venissem, dedi litteras cellario, cui erat mandatum,
ut quinquaginta saccos siliginis daret, totidem avene, et vini urnas
tres®. Egi coram et ago per litteras immortales gratias. Verum
Illustrissime Princeps, nunc in hoc tempore opus habebam, et prop-
terea nune hoec tempore petii. Cum vero voluissem nunc a cellario ali-
quid consequi, dicebat, sibi esse seriptum, ut ad festum Georgii in-
eiperet mandatum, quod quatuor mensibus abhine distat, aut paucis
diebus minus, atque interim paterer aliquod incommodum. Sed si talis
est Illustrissim® Celsitudinis Vestrie sententia, reverenter acquieseo,
sin minus, supplicarem, ut nove darentur ad cellarium litter®, quibus
mandaretur, ne usque ad quatuor menses differat. Nam sanete af-
spräch erfahren zu haben und schrieb deshalb an Verger br. n. 170a,
um dureh diesen auf Christoph und durch Christoph auf Maximilian
zu wirken. Gindely, Geschichte der böhmischen brüder, vermuthet, Ver-
ger habe den brief von Ostrorog veranlaßt, dies comüdienspiel ist doch
nach br. 172a ziemlich unwahrscheinlich.
1 Wohl kein anderes buch, als das von Chizzuola, br. n. 152.
2 8. br. n. 67, 171.
3 8. n. 169.
1568 P 369
firmo, me nunc hoc tempore egere. Ignoscat mihi Hlustrissima Cel-
situdo Vestra, quod meas necessitates aperio *.
D. Brentius d. Weigelior (illi qui ex Prussia venit) indicavit,
se velle iterum eum alloqui, exspectat hic idem Georgius avide tem-
pus, quo Stutgardiam vocetur. Reverenter dico (ut dixi), mihi videri
consultum , ut nullum relinqueretur officii genus, quo iste non ex-
cipiatur, hoc decet Christianos, presertim cum ab illustrissimo Prus-
sie duce proficiscatur. Si videbitur, una cum illo venirem; audit
enim me una cum nepote non illibenter. Quare sperarem, me ali-
quid boni posse inserere.
Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre, Pater
ccelestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Tubinge X Januarii 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Randbemerkungen von des herzogs hand.
a Vidi prius, wirdet den stich nit halten; man collorier es, wie
man es will.
b Will deren gewertig sein.
c Mag mit Brencio daraus conferiern, wan er will.
d Will sye gewertig sein.
e Dieweill sein ander geldt und frucht, so ime vou dem geistlichen
verwalter gegeben, auff Georgii angeht und auch von wegen richtig-
khait der rechnung des kellers, dieweill er von ainem sanct Jergen-
tag zu dem andern thun solle, ist also ime dermassen bevolhen wor-
den; derwegen ich den bevelh nit zu ändern weiß, mag aber herschickhen,
will ich ime die bewilligte 100 gulden geben lassen.
f Diser Wigelius wirdet diser tag alher von meinen theologis er-
fordert werden.
1708.
Wenzel Ostrorog an Verger.
Heidelberg 4 Januar 1563.
Bittet Verger, seinen einfluss bei herzog Christoph aufzubieten, da-
x
1 Georg Weigel war mit briefen von Albrecht von Preußen im
December 1562 zu Verger gekommen. Sixt 592. Februar 1563 reiste
er wieder nach Preußen. S. n. 174. 177. 187.
Verger 24
370 1563
mit dieser sich bei Maximilian für die verliiumdeten böhmischen brüder
verwende.
Salutem plurimam dico. Posteaquam Hedelbergam studiorum
gratia venissem, nihil mihi magis in votis erat, quam ad te, vir
clarissime et amice observantissime, cujus singulare studium erga
ecclesiam et egregiam in nos animi promptitudinem experti su-
mus, quam sepissime litteras mittere. Itaque naetus commodam
occasionem non putavi. eam esse negligendam, ideoque has litteras
avrogeölos exaravi. Primum antem te scire velim, nos Dei beneficio
valetudine firma et prospera frui, studiaque pietatis et artium ho-
nestarum tractare pro virili. Cum autem eo loci nunc sim, unde
non facile in patriam de rebus nostris dare litteras liceat, ad te
tamquam alterum parentem nostrum, de re quadam non tam eerta
quam periculosa seribere volui. Fuimus ante paucos menses Franco-
forti in comitiis principum Germanis, ubi audivi ex quibusdam notis
amicis, fratres nostros Waldenses, qui versantur in Bohemia, a non-
nullis malevolis et inimicis religionis causa ad serenissimum Romano-
rum regem delatos esse, ideo scilicet quasi non contenti hac agnitione
Dei, quie eis Spiritu sancto autore in evangelio suo revelavit, etiam.
alias novas sectas prsesertim anabaptistarum denuo introducant. Quem
ego rumorem vanum esse ideo arbitrabar, quod qui hoc assereret,
neminem esse tam impudentem putaverim. At ubi hue serenissimus rex
ad principem electorem venisset, idem etiam ex sermonibus quorun-
dam regis majestatis familiarium intellexi, que res et admirationem.
attulit, et si vera esset, dolorem non mediocrem attulisset. Nam
cum nobis religio fratrum Waldensium probe perspecta sit, utitur
enim non paucis magnificus parens noster verbi divini concionatoribus,
iique pene omnes ex Bohemia ad nos veniant, neque quidquam ejus-
modi novarum rerum moliantur, facile adducor, ut credam, istos,
a quibus schismatum insimulantur, parum :equos accusatores fuisse;
sunt enim, quod ego sciam, ejusmodi morum et pietatis homines, ut.
illos solos ipsis hane vitze sanctimoniam invidere existimem, quos
post se longe relinquunt doctrine puritate atque disciplina ecele-
siastica. Quare si quod tua apud illustrissimum prineipem tuum
auctoritas pondus habet (habet autem maximum) queso, adhibe om-
nem operam, ut quorum animis eam de viris bonis iniquam opinio-
nem quidam persuaserunt, tua prudentia ex eorum mentibus evellas.
Etenim preter calumnias nihil hic veri esse crediderim, imo op-
1563 971
tarim, plurimos vitz sanctioris a Waldensibus exemplum capere, Ego
sane multum interesse puto. si hie illustrissimi principis tui gravis-
sima auctoritas apud serenissimum Romanorum regem accederet, quo in
negotio, quantum tua prudentissima consilia commodi adferre pos-
sint, nemo est, qui nesciat. Itaque petimus a te majorem in modum,
ne ea in re ulli opere tuze parcas. Absterge, quantum potes, eas,
quibus sunt viri optimi falso aspersi, maculas. Id quod erit, cum
illustrissimo principi tuo et nostram debitam sus illustrissime
celsitudini observantiam diligentissime pro tua erga nos humanitate
commendaveris, ofüiciaque promptissima declaraveris, et istorum pau-
perum Christi fidelium causam omnem, quie tibi probe nota est, ex-
posueris, et ad tuendam cohortatus fueris. Spem vero bonam ha-
bemus, ut que sus illustrissimze celsitudinis pietas est atque cle-
mentia, non sit apud serenissimum Romanorum regem eorum tutelam
aspernaturus, imo supra ceteros principes oninibus modis, quod fa-
cere solet, Christi ecclesiam adjuturus. Frater meus salutem pluri-
mam tibi adscribit. Ego quod ad me attinet, peto a te majorem
in modum, ut ea, qua ccepisti complecti me benevolentia, non desinas
srpiusque me litteris tuis compellare velis. Bene vale, vir optime!
Date Hedelberge 4 die Januarii, anno salutis 1563.
Tui amantissimus
Venceslaus ab Ostrorog
manu propria.
171.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 11 Januar 1563.
Über ein buch von Curio und eine andere antitrinitarische schrift.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Mitto informationem, quam Illustrissima Celsitudo Vestra dig-
nata est petere in causa libri Ceelii Secundi '. Retinui apud me
librum ipsum, neque enim habeo plures uno. Retineo authenticas
litteras verbi Dei ministri, qui in Rhetia degit, que rem totam
aperiunt. Retineo denique scriptum, quod d. Dasilienses miserunt.
Dabo, quibus Vestra Illustrissima Celsitudo mandaverit.
*
1 S. n. 57 und 243.
372 1568
Si vel ego, vel meus nepos possemus in hac causa, vel in qua-
libet alia, ubi de honore Dei et Vestre Illustrissime Celsitudinis
agitur, aliquid efficere, minime detrectamus laborem, mandet modo.
Pretermisi, quod in informatione non scripsi, quod ipse Coelius.
valde sit suspectus, quod aliquot libellos Serveti * in unum eompi-
larit priefationibus additis, qui scilicet. libelli inventi fuerant apud
Michaelem Salenium, Polonum hic Tubing: occisum *. Deinde est su-
spectus, quod librum Gribaldi* contra symbolum Athanasii conserip-
tum emendarit sua manu. et tandem procul dubio aliquod aliud
monstrum pariet, nisi coerceatur, utinam moneatur, et quidem gra-
viter, ut desistat, neque enim aliud velim illi incommodum.
Audivi de alio libello, qui nune eireumvolitat, autore quodam
Valentino * adversus trinitatem, et profecto, nisi occnrratur , scan-
dalizabitur ecclesia, et exultabunt impii.
Papa in quadam ' sua. bulla superiore anno edita exprobravit,
quod in Germaniam pervaserit opinio, quod Christus non fuerit Deus,
animatur vero ipse Papa cum suis, cum audit, quod tales libelli non
comprimantur apud nos. Commendo me reverenter Illustrissime
Celsitudini Vestre. Pater ccelestis augeat illi suos divinos thesau-
ros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge 11 Januarii 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
172.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 35 Januar 1563.
Schiekt sein buch gegen Chizzola.
*
1 Michael Servete aus Arragonien, wegen seines buches: resti-
tutio Christianismi als lüugner der dreieinigkeit 27 October 1553 in
Genf verbrannt. Daß Curio Servetes schriften zusammengefaßt und
herausgegeben habe, ist eine ungegründete verdächtigung Vergers.
2 Michael Saletzki, s. br. n. 74.
3 &. br. n. 38. Die schrift Gribaldis wohl: Epistola de Deo et
Dei filio. Bei einer durchsuchung von Gribaldis papieren wollte man
an den verdüchtigsten stellen zahlreiche anmerkungen von Curios
hand entdeckt haben. S. Trechsel, die protestantischen Antitrinitarier,
Il, 296.
4 Valentin Gentile. S. br. n. 192.
1563 373
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Absolvi (per Dei gratiam) que institueram contra Italicum at-
que eum pessimum librum '. Constitui venire egomet et cum d.
Brentio conferre (quantum potero, cum tanta sit linguz diversitas),
sed nihil aliud me retinet, nisi quod pessims sint vie, quibus me
expedire meo curru vix possem. Exspectabo aliquantisper, dum
minus deteriores fiant et statim veniam (si dominus Deus meus vo-
luerit). .
Illustrissime Princeps: ut Vestra Illustrissima Celsitudo rem me-
lius possit gustare, totius Italici libri epitomem conscripsi, hoc est
abbreviationem rerum praecipuarum, unam partem, hoc est postremam
mitto. Scio, librum per Italiam volitare. Qui autem animadver-
terint, illustrissimos Germaniw principes posse ferre, ut eorum doc-
trina ccelestis, ut eorum divinus Pater cum Jesu Christo et Spiritu
sancto tam acriter blasphemetur, sane mirabuntur. Ego Illustrissime
Celsitudini Vestre ex animo supplico, ne prsbeat Italie tale exem-
plum. Ego (quod ad me attinet) devoravi et pertuli laborem ali-
quot septimanis et mensibus perpetuum. (Novit Dominus, quo in-
commodo mes valetudinis, qus est valde imbecillis.) Feci igitur,
quod potui (pro mea conditione), reliqua perficiat piissimus princeps
Wirtembergicus, quoad typographiam loquor. Nam postea mihi in-
cumbet onus per Italiam spargendi, quod tamen nec facile fit, nec
sine sumptu. Sed hoc in me recipio incommodum scilicet et nullum
omnino lucrum.
Si quam unquam causam Vestre Illustrissime Celsitudini com-
mendavi, hanc diligentissime commendo in Jesu Christo.
Portabo mecum reliquas duas partes abbreviationis, nunc hanc
ipsam commendo, non ut meam, sed Jesu Christi causam.
Fortassis fieri posset, ut mitterem nunc quempiam ex meis
Stutgardiam, qui pecuniam * reportaret, habeo enim opus (Deum
testor).
Commendo me reverenter Illustrissim:e Vestre Pietati, Deus
illi augeat suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum
dominum nostrum. -
Audivi, qu: reportavit M. Georgius Weigelius*, qui ex Prussia
L
l S. n. 152.
2 S. n. 170.
9 S. n. 170.
374 1563
venit. Spero, me hac de re quoque presentem collocuturum, Summe
laudo, quod fuerit tam humane et clementer exceptus, et ipse glo-
riatur, reliqua in homine non laudo. Sed de his quoque coram.
Fortassis Illustrissima Celsitudo Vestra, antequam ego advene-
rim, vellet in Prussiam litteras mittere, Consultum putarem, ut
mihi significaretar quoque. Spero, quod non illibenter illustrissimus
Prussie dux sit meas litteras inspecturus; imo dignetur meminisse,
quod operam mei nepotis obtuleram, si qua in re posset prodesse,
et nune offero quoque.
Tubinge XXV Januarii 1563.
lllustrissimee Celsitudinis Vestre servitor.
Vergerius.
173.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 28 Januar 1563,
Über sein buch gegen Chizzuola.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Deus scit, me quotidie singulis horis, singulis punctis, dies et
noctes cogitare de causa domini nostri Jesu Christi, quomodo. possit
a papatu defendi et promoveri, agoque gratias Patri coelesti, quod
mihi hanc euram immiserit (pro sua clementia). Volebam venire
Stutgardiam, ut cum d. Brentio conferrem responsionem libri, qui
prodiit ex Italia!; sed cum nepotem misissem ad illum, qui illi
significaret me velle accedere, respondit, se brevi venturum in Be-
benhausense monasterium, ubi poterimus conferre, quare eupidissime
exspecto. Sed dignetur nune audire Vestra Illustrissima Celsitudo,
quid mihi nuperrime suggesserit Spiritus sanctus. Misi eam partem
epitomes seu abbreviationis me;, qui ad maledicta contra nostras
ecclesias pertinet. Nunc vero mitto alias duas partes, quse scilicet
pertinent, altera ad falsam doctrinam, que nobis objieitur, altera
vero ad concilium, quod eum papisticum sit, reprehendimus. In
summa videretur mihi non incommodum , ut ist tres partes bre-
*
18.n.172. Die lateinische übersetzung: Responsio Vergerii ad
librum antichristi Romani ete. Regiom. 1563. Königsberg war übrigens
fälschlich angenommen für Tübingen, wo es nach br. 176 gedruckt
wurde,
1563 375
vissime, quibus, quisnam sit Pape in nostram Germaniam animus,
cognoscere licet, Latina lingua typis evulgarentur, ut tota Prussia,
non modo Germania, tota Livonia, tota Suecia, Polonia et Hungaria
quoque, deinde etiam Gallia, Anglia et Scotia posset nosse, quo
animo perseveret in nos esse. Vix quinque aut sex essent folia. Si
quidem Vestre Illustrissime Celsitudinis videtur consultum , dabo
imprimenda, sin minus, abstinebo, Mihi quidem maximopere con-
sultum videretur, ut evulgarentur, saltem postrema pars, quas con-
tinet maledicta, monerenturque universz ecclesim de re tota.
Dignabitur Illustrissima Celsitudo Vestra super ea re deliberare.
Ego vix sex aut octo florenulis rem conficerem, sive hic, sive alibi,
sive meo sive alio nomine apposito, quamquam putarem, candide et
aperte esse agendum, ut meum apponeretur, neque enim ullum du-
bium est, quin liber fuerit in Italia editus, et multis privilegiis Pape
et aliorum principum approbatus. Exspeeto ea de re litteras Illu-
strissime Celsitudinis Vestrie (siquidem placuerit) nec plura habeo,
qui nunc seribam. Commendo me reverenter Vestre Serenitati.
Pater ccelestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem
per Christum. dominum nostrum.
Si videbuntur isthme evulganda, remittende erunt due he
postremz partes una cum prima,
Tubinge XXVIII Januarii 1563.
lllustrissimze Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
174.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 3 Februar 1563.
Über seine literarische thätigkeit. Verger will bald nach Stutt-
grt kommen; kündigt die abreise von Weigel nach Preufen an.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Constitueram advenire egomet, sed increbuit fama, d. Brentium
esse venturum huc; quare cum necessaria mibi sit collatio cum illo
propter meum librum ', volo subsistere, si fortassis intra tres aut
quatuor dies adveniet, si autem videro, eum non accedere, veniam
*
1 8. n. 152 und besonders 173,
376 1568
egomet Stutgardiam. Vestra Illustrissima Celsitudo valde me ex-
citavit suis colloquiis in hae ipsa, quam tracto, mei libri materia,
presertim cum monuisset me de multis conciliis, que fiunt eodem
tempore. Majus itaque lucrum exspecto, si contingat, ut possim
iterum cum illa conferre (pro sua clementia). Cogor seribere, quod
sspe antehac dixi et scripsi, hune scilicet librum, qui ex Italia pro-
diit, magni esse momenti, magnam enim partem populorum inficiet,
nisi aliquo antidoto occurratur, quod ego (qualiscumque sim) sedulo
facio, quin audio in Galliam quoque fuisse missum.
Tllustrissima Celsitudo Vestra aut coram dignabitur dicere suam
sententiam, aut scribere, num scilicet evulganda sint convicia in La-
tinum conversa eum aliqua fortassis responsione, qua in hoc, de quo
dico libro, in nostras eeclesias et adversus Germaniam fuerunt ra-
biose jactata, deinde privilegio Pape, d. Venetorum, et aliorum
Italie principum confirmata pro veris; mibi quidem consultissimum
(ut scripsi) videretur. w
Intra tres aut quatuor dies (ut dixi) adveniam (si Deus voluerit),
Celsitudo Vestra Illustrissima dignabitur significare, an Stutgardie
futura sit. Pater coelestis augeat illi snos divinos thesauros, spiri-
tum et fidem per Christum dominum nostrum, cui me reverenter
commendo.
Tubinge die III Februarii 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Postscripta.
M. Georgius Weigelius' emit hodie equos ad currum parat-
que in Prussiam ad suum illustrissimum principem discessum, et
nihil aliud exspectat, quam litteras a d. Brentio et doctore Fabro*.
Nam ad hos duos et mihi quoque illustrissimus Prussie dux serip-
serat, quare cupit reportare responsum. Nibil simulat, affirmat, se
adhuc esse in ea, in qua prius fuerat sententia. In hoe saltem lau-
dandus, quod non palliat se, sed palam profitetur, quod sentit; uti-
nam meliora quis non optaret? Sed talis est. Quid si indicaretur
*
1-8. n. 170. 175. Den brief welchen Verger ihm an den herzog
von Preußen mitgab s. Sixt 599.
28. n. M.
1568 377
Vestra autoritate d. Brentio et doctori Fabro, quod hic nihil aliud
exspectet, quam litteras!
Ego de eo quoque optarim quaedam conferre, cum venero.
Vergerius servitor
ut in litteris.
175.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 6 Februar 1563.
Über G. Weigel; sein buch gegen Chizzuola; dankt für empfange-
nes geld.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Mitto litteras! in Prussiam ablegandas, spero me scripsisse ap-
posite in causa illius, qui petivit collationem cum d. Brentio. Sum-
ma est, quod dixerim, agi hac in re de gloria Dei, tum etiam de
quiete et pace totius Germanie, qus alioquin nunc est quieta, non
esse ergo innovandum quidquam, ne conturbentur omnia et Papa
gratuletur. Spero, suam illustrissimam celsitudinem pro sua cle-
mentia audituram me. Agam postea pluribus, cum iste M. Georgius
discesserit.
Spero, quod sua celsitudo curabit imprimendum Regiomonti li-
bellum Savonarole, misi enim duo exemplaria.
Vestra Illustrissima Celsitudo sit bono animo. Nam in causa
libri Italici contra nostram religionem scripti omnia agentur et mo-
derate et pie, ne dubitet; exspecto hic d. Brentium in dies, quare
utar ejus consilio.
Accepi nunc Augustanas litteras, audio, advenisse Paps et Ve-
netorum legatos, quam ob causam tanto citius erit mihi ad Vestram
Illustrissimam Celsitudinem accedendum eam ob causam, quam co-
ram dicam.
Pater ccelestis Vestre Illustrissime Celsitudini rependat pro
pietate et clementia, qua utitur erga me exulem Jesu Christi. Ac-
cepi enim centum pro me, deinde alios sexaginta pro typographia.
x
1 Den brief s. Sixt s. 592 f. beil. 48; die nachher erwähnte schrift
Savonarolas, vielleicht die zwei von ihm im kerker abgefaßten erklä-
rungen des 32 und 51 psalm mit einer »Regel, gut zu leben«.
378 1363
Deus inquam rependat, suosque thesauros, spiritum et fidem augeat
per Christum dominum nostrum. Commendo me lllustrissimze Cel-
situdini Vestre» reverenter. Ubi eum d. Brentio contulero, advolabo
confestim.
Tubinge VI Februarii 1563.
Illustrissimw Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
176.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 19 März 1563.
Über seine litterarische thätigkeit, wünscht nach Frankreich zu
gehen.
Nlustrissime Princeps et Domine Domine Olementissime!
Decet servitores scribere ad suos dominos non modo, quando
opus habent, quod ego hactenus reverenter feci, sed decet scribere,
etiam si opus non habent, quemadmodum ego nunc facio. Seribo
enim dumtaxat, ut eommonefaciam de meo statu. Valeo itaque per
Dei benignitatem, et veluti miraculi loco valeo, ut serviam ecelesim
Jesu Christi, qualiscumque sim. Nunquam fui magis in antiehristum
animatus, quare consequitur, me nunquam fuisse magis Christo ad-
dictum (per ejus gratiam et misericordiam). Studeo diligentissime,
si unquam alias ullo vite» mez tempore. Libelli ad imprimendum
dati gemunt quotidie sub prelo. Ante nundinas Francfordianas ab-
solvetur Latinus, hoc est abbreviatio ', aut epitome Italici libri, in quo
antiehristus in Germaniam invehitur acerbissime, non tamen nomen
loci, ubi imprimitur, expressum est, sed videtar impressus in Prussia.
Spero fruetam ex hoc labore. Liber Latinus, ubi seilicet mea sunt
congesta omnia, qua scripsi, postquam in Germaniam veni, vix estate
absolvetur. In his igitur laboribus et cogitationibus versor, ut Deo
placeam, antichristo vero displiceam.
Bona nova audio, nempe post interfectum Guisianum *, iterum
*
1 S. n. 170 ff.
2 Franz von Guise wurde von Jean Poltrot de Mérey im lager
vor Orleans 18 Februar 1563 meuchlings geschossen und starb 24 Fe-
bruar. Der friede (von Amboise) wurde 19 März d. j. verkündet. 8.
n. 177. 179.
1568 . 979
agi de pace, quam non dubito suecessuram sublato seilicet illo in-
genti adversario.
Interea vero dum pax constabit in ipsa Gallia, commodissimum.
erit tempus, quo inter illud regnum et illustrissimos Germanis prin-
cipes et Vestram Celsitudinem priesertim agatur de concordia in
religione. Ego spero, me esse tam robustum, ut adhuc possim re-
ginam adire, et tamquam Italus mea ipsius lingua agere cum illa
de re tanti momenti, nec dubitarem, quin aliquid possem proficere,
si me spiritus Domini juverit. Quare Illustrissima Celsitudo Vestra
dignetur hoe in memoria habere; sum enim paratus, quandocumque
libuerit (per Dei gloriam) et spero (ut dixi) aliquid; satis dictum.
Famulum meum misi Venetias * cum litteris Vestrae Illustrissimae
Celsitudinis, exspecto reditum intra mensem fere', ac non modo de
causa nepotis bene spero, verum etiam me intellecturum de rebus
Italieis multa, quod ad religionem attinet.
Non dubito, quin Illustrissima Celsitudo Vestra, utpote que ve-
ram fidem hausit et spiritu Dei ducatur, possit aliquid apud patrem
domini nostri Jesu Christi et nostrum patrem, quare supplex rogo,
ut me divine sus majestati in suis precibus commendet, ut me Vestrae
Celsitudini commendo.
» Tubinge XIX Martii 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestrz servitor
Vergerius.
176a.
Beilage.
Concept eines briefes, wie. herzog Christoph an den dogen von
Venedig schreiben möchte wegen Vergers neffen Ludwig.
lllustris Domine! Principes in eam maxime curam incum-
bere debent, ut inter ditiones ultro citroque amicitie conserventur,
quod fiet, si omnes cause resecentur, quamobrem consueta commercia.
non tollantur. Ea res nos impulit, ut nunc ad Vestram Illustrem Domi-
nationem litteras daremus. Vivit apud nos d. Petrus Paulus Vergerius,
olim episcopus Justinopolis, nunc noster consiliarius. Sunt illi duo
*
1 Er hieß Venturino Menucrino; den br. s n. 1764. Der diener
kehrte Juni wieder zu Verger zurück, s. n. 184.
380 . 1568
ex fratre nepotes, alter Aurelius, j. u. dr, alter Ludovicus. Quod
ad dnos priores, nihil attinet dicere, cum enim uterque existat apud
nos, illis non sumus defuturi. Tertius Ludovicus, posteaquam Galliam,
Hispaniam, Angliam aliaque regna et provincias peragravit, militiam.
scilicet secutus, ab illustri Prussise duce, cognato nostro, in consi-
liarium susceptus est, et spatio quidem decem annorum vix bis pa-
iriam invisit et quidem per paucissimos dies, unde cum summa om-
nium benevolentia et laude discessit. Nunc vero audivimus, Vestram
Dlustrem Dominationem per litteras mandasse, ut si in patriam re-
vertatur, ponatur in vineulis, que res nos admiratione affecit, cum
nobis afürmetur, nihil illi unquam fuisse nec objectum quidem, imo
vivere, ut nobilem et bonum virum decet, nihilque fuisse auditum
de eo sinistri unquam. Quare gravissimum esset, perdere patriam nulla.
precedente cognitione, nullo judicio, nulla citatione, ita ut videntur
id factum, quasi ista gravissima respublica nolit ferre, ut ejus sub-
ditis liceat penes illustres Germanis principes vivere. Cum vero
nos deceat horum Vergeriorum curam gerere, utpote eorum, quos in
nostram tutelam fidemque suscepimus, tum etiam propter cognatio-
nem et necessitudinem, quie nobis cum illustri Prussie duce existit
(et satis longe hinc habitat, nec defuturus sit suo consiliario, ubi
rem noverit), Vestram Celsitudinem monendam et rogandam duximus,
ut velit in nostram et ipsius Prussie ducis gratiam revocare litteras
contra personam praedicti Ludoviei conscriptas, ut liceat illi patriam.
invisere, quando voluerit (nunc enim non habet in animo), quod pro-
fecto nos officium gratissimum sumus habituri conservaturique in
memoria, quoties contingeret occasio, qua possemus isti justissime
reipublice morem gerere: preterquam. quod id nobis videtur exigere.
justitia, ne qnid statuatur in subditum absentem, nisi citatum et
monitum. Non dubitamus, quin accepturi simus per istum peculia-
rem, quem mittimus nuntium, responsum, quale expetimus.
Bene valeat Vestra Illustris Dominatio, cui nos offerimus atque
commendamus. Datum etc.
Mitterem proprium hominem, quare addendze illi essent patentes
littere Latina lingua, Nomen ejus, quem mitterem, est Venturino
Menucrino. Satis esset, si diceretur, quod Vestra Illustrissima Cel-
situdo mittat eum Venetias et in Italiam pro suis negotiis.
Am rande dazu von des herzogs hand: fiat,
1568 381
177.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 31 März 1563.
Nachrichten aus Polen, Rußland, Preußen; etwas von Senlichius,
dem cardinal von Mantua und dem von Lothringen.
Illustrissime -Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum advenerit ex Prussia tabellarius feratque ad Vestram Celsi-
tudinem litteras, non puto, necesse esse, ulla nova conscribere; quid
enim non scribitur ad illam? Pauca tamen atque ea precipua qu&-
dam attingam. |
Dieta Polonica nondum erat absoluta, sed hactenus magni mo-
menti negotium perfecerunt.- Cum enim d. Poloni soliti fuissent
quatuor et quinque capitaneatus sive prafecturas singuli usurpare,
nune decretum est, ut singuli unica sint contenti.
Moscovite ad 100" et amplius civitatem in Lituania obsident,
cui nomen est Plozoscki, qu® 40 miliaribus Vilna abest. Quare jussi
sunt juniores et seniores Lituani in bellum abire, atque una pala-
tinus Vilnensis !. Affirmant enim, summum esse periculum, ne ipsi
Moscovite irruant ulterius. Discordia est inter Lituanos et Polonos.
Illustrissimus Prussie princeps commendat mihi iterum M. Wei-
gelium ?. Sed aliunde mihi significatur, illum vix Regiomonti ex-
cipiendum.
In animo habeo pascha manducare cum llustrissima Celsitudine
Vestra (si Deus voluerit). Non pauca enim habeo, quse cum illa
conferam. Nam ille, qui se regem facit, Scalichius * maximas turbas
movet. Comparuerunt coram illustrissimo principe ad quinquaginta
nobiles, qui Scalichium accusarunt, qui se faciat eum, qui non est,
comitem, baronem et Veronse dominum, auditaque fuit causa, sed
nondum absoluta. Interim ille contra dominos Venetos libellum emi-
sit, insimulatque crudelitatis et tyrannidis. Nec interim pepercit
mihi, edidit enim librum contra me quoque, non provocatus tamen.
Non dubito, quin Illustrissima Celsitudo Vestra sit mihi concessura,
id quod Deus et natura concedit, hoc est defensionem modestam.
*
1 S. n. 46.
2 S. n. 170.
3 S. n. 64. 182a
382 1588
Cardinalis Mantuze', quem ego omnibus anteponebam (ut cardinalem
tamen), diem suum obiit ante aliquot dies. Y
Cardinalis Lotharingus* inciderat in maxima odia, tum Pape,
tum Tridentine synagogie, propterea quod se aperuerat, quod de
reformatione aliquid cogitasset, nec posset pati formam concilii.
Plura eoram (si Deus voluerit). Interea me Illustrissims Cel-
situdini Vestre reverenter commendo. Pater coelestis augeat illi
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Tubinge ultimo Martii 1563.
Tllustrissim:e Oelsitudinis Vestrz servitor.
Vergerius.
Hinten von des herzogs hund:
Hatt sein weg.
178.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 4 April 1563.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Bittet den herzog um seine verwendung bei dem herzog von Sachsen
zu gunsten einiger Litthauer.
Non modo eivilitas, sed caritas me impellit, ut scribam ad Cel-
situdinem Vestram ea de re, de qua scribo, fretus scilicet ejusdem
clementia. Domini Lituani nostri? atque una quispiam d. Valentinus.
Maslovius Polonus satis gravem fortunam experiuntur. Cum enim
pecunia septingentorum talerorum ad illos mitteretur per mercatorem.
Lipsensem ante annum et amplius, is mercator infideliter se gerit,
ut diu sumptibus et laboribus hos nostros nobiles defatigarit, et
*
1 Er starb 2 März. S. n. 88.
28. n.81. Er war 18 November 1562 zum coneil nach Trient
gereist mit einigen bischöffen und doctoren der Sorbonne; er machte
durch das hervorheben der gallikanischen freiheiten dem papst ver-
legenheiten, als die nachricht von der ermordung seines bruders und
vom frieden zu Amboise (s. n. 176) ihn bestimmten, seine politik zu
ändern und sich mehr an die spanische und päpstliche parthei des con-
cils anzulehnen.
3 S. n. 151.
1563 : 383
tamen pecuniam eonereditam nunquam numerarit. Videtur enim cum
judice Lipsensi'colladere, ut nullum aliud sit remedium, quam ad
illustrissimum Saxonie ducem accurrere, qui sua autoritate et ju-
stitia.suecurrat. Quare domini Litnani atque una d. Valentinus ad
suam illustrissimam celsitudinem mittunt supplicantque Illustris-
sime Celsitudini Vestre, ut dignetur eorum causam commendare.
Conscripserunt vero supplicationem, quam cupiunt litteris inseri; ipse
vero, quem dixi, d. Valentinus constituit met ad illustrissimum d.
Saxonie ducem propter hane eausam accedere. Tota vero spes in
Vestre Illustrissime Celsitudinis commendatione consistit, quam ne
velit negare, iidem d. Lituani et ego reverenter supplicamus humi-
liter se commendantes. Pax et gratia domini nostri Jesu Christi
cum illa.
Tubinge 4-Aprilis 1563.
Tllustrissim: Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius,
179,
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 7 April 1563.
Vergers freude über den frieden in Frankreich; berichtet über sein
buch; hofft an ostern Christoph zu sehen.
Ullustrissime Princeps et Domine Domine. Clementissime !
Gaudeo, gratulor, letor, utinam haberem plura hujusmodi verba,
quibus nterer in hac occasione. Audio enim, liberatum e custodia.
Condetum, pacem esse factam cum magno evangelii lucro*. Imo
audio, eam ob causam magnam dominorum Venetorum partem man-
sisse hoc nuntio veluti prostratam, antichristum vero miserrime ex-
P. 3
1 Condé war in der schlacht bei Dreux 19 December 1562 gefangen
worden und wurde dureh den frieden von Amboise (s. n. 176) wieder
frei. Übrigens hatten die protestanten keine nrsache, über diesen frie-
den zu triumphiren, denn er gewührte ihnen nicht das, was sie ver-
möge der macht, die sie hatten, fordern konnten; der hohe adel be-
kam gewissens- und cultusfreiheit für sich und seine vasallen, der
niedere für die familien, die bürgerlichen nur gewissensfreiheit; der
protestantische gottesdienst wurde mur da erlaubt, wo er bis zum
7. März bestanden hatte. Coligny war mit dem raschen friedensschluß
und diesen bedingungen gar nicht einverstanden.
384 1563
erueiari. Non puto ego, majorem fuisse nostra state stragem pa-
patus ad landem et gloriam Patris celestis, Filii dilecti et Spiritus
sancti. Rescivi quidem, Vestram Illustrissimam Celsitudinem acce-
pisse ea de re ab ipso d. de Conde litteras. Sed ego aliunde ac-
cepi. Audio preterea, in ipso Galliarum regno agi de reformandis
eeclesiis. Constitueram quidem ad Illustrissimam Celsitudinem Suam
aecedere ob alias causas, sed nune multo magis accedam, ut tum
illa, que existit fautor, nutricia, propagator vere ecclesis Christi
tam acer et tanto cum fructu, coram ut possim gaudere, gratulari,
letari, deinde ut pre me feram, quam compositus sit mihi, per
Dei gratiam, animus, cum enim responderim Pape, qui illustrissi-
mos principes, qui Germaniam ipsam, qui doctos theologos, qui in
ea versantur, invectus fuerit acerbissime. Respondi enim et in pre-
sentibus Frankfordianis nundinis saltem Latinus libellus distrahitur
meo ipsius nomine disertissime contra antichristum Romanum, nulla.
tamen vel Tubingensis typographi aut alterius nomine posito, sed
dicatus est illustrissimo Prussie duci. Videtur vero Regiomonti im-
pressus'. Sat scio, quod ipse antichristus cum suis, qui me quserit
interficere, (ut dixi coram) exacerbabitur. Verum si toto animo
scripsi adversus eum, patefecique quasdam ejus insidias, vicissim
constitui, abstinere contra quempiam alium, quem Illustrissime Cel-
situdini Vestre seripsi scripsisse contra me. Mortui sepeliant mor-
tuos suos. Non decet Christianos scribere in quemquam, sie me
eclestis Pater armavit, Spero tamen, Vestram Illustrissimam Celsi-
tudinem non defuturam mihi christiano homini in hac justissima causa,
qui quieto animo ecenam dominicam sumam, si Deus voluerit. Spero
autem me affuturum in tempore. Commendo me reverenter Illu-
strissimz Celsitudini Vestre. Celestis Pater augeat illi suos divinos
thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge die septimo Aprilis anno 1563.
lllustrissimze Celsitudinis Vestre servitor
Vergerins.
180.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 April 1563.
*
I1 S. n. 170. 173.
1569 985
Überschickt 2 briefe, die sein neffe nach Preußen mitnehmen solle.
Nachrichten aus Italien.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Cum primum Stutgardia rediissem Tubingam, copi utrumque
scriptum adornare, ad illustrissimum ducem Prussie alterum, alte-
rum vero ad scholam Regiomontanam, utrumque vero confeci mitto-
que ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram una cum meo nepote,
quem illa constituit in Prussiam mittere, quemadmodum ego summo-
pere desidero, et spero illam facturam.
Dignetur, ambo scripta inspicere, addere et minuere, quidquid
vult, acquiesco enim ipsius sententie atque judicio. Nepos exspec-
tabit Stutgardie, quamdiu responsum habeat ab Illustrissima Celsi-
tudine Vestra, statim vero ad me veniet atque binc Regiomontem se
conferet, et de hoc satis.
Sunt mihi hac nocte ex Italia littere, quibus significatur, Pa-
pam vivere quidem, sed percussum paralysi, ut pedibus uti non
possit.
Cardinalis Lotheringus* fuit exceptus Venetiis, ut mos est, mul-
tum vero hortatus dominos Venetos de defendenda Gallia atque
papatu.
Delphinus * nuntius apostolicus ille meus incidit in indig-
nationem d. Venetorum, qui gravem in illum tulerunt sententiam.
Condemnarunt enim, ut perpetuo exsulat ex dominio Venetorum, at-
que ut illi caput amputetur, si fuerit captus, causam nondum scri-
bunt.
De concilio scribunt, Cesarem velle illud in sua potestate et
alia forma incipere. Quare aliquot patres sperant, quod me Tri-
denti sint visuri, sic enim scribunt.
Scribunt preterea, cardinalem Tridentinum * catena esse con-
strictum Roms tamquam furiosum, quod facile mihi videtur. Appa-
rebat enim alere semina talis morbi.
Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre. Pax
et gratia domini nostri Jesu Christi cum illa.
*
n. 130 und 94.
. n. 81 und 177.
. n. 110.
n. 108.
Verger 25
P» Ce DO
00 un m tn
386
Tubinge XXIIII Aprilis 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestr@ servitor
Vergerius.
Auf dem rücken von des herzogs hand:
Meister Baltasar ), Ir wollet dise beide concepta Vergerii an ducem
Prüie ind scolüm Regiomonti lesen und eut! bedanckhen séparulitr
annottieren, dan mich beduncht, es seye wass zuvil affectioniert.
181,
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 April 1563.
Bittet um ausfolgung seiner fruchtbesoldung.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Vestra Illustrissima Celsitudo, pro sua magna clementia, consti-
tuerat mihi quedam frumenta, que mihi a seniore cellerario daren-
tur*. Quare is interrogatus, ut daret, respondit, se daturum quidem,
sed non ante Georgii festum. Acquieyi, cum audivissem, sic ferre
morem, qui est in ducatu, Cum vero advenerit festum Georgii,
petivi iterum, respondit, morem esse, ut exspectem per aliquot menses
adhuc. Quare cogor ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem, domi-
num meum clementissimum, accurrere, quie me in hoc quoque ne-
gotio dignetur sublevare, cui me reverenter commendo. Pax et
gratia domini nostri Jesu Christi cum illa.
Ubi videro, meum nepotem ® ex ducatu in Prussiam abivisse,
ego in Helvetiam abibo.
Tubinge XXIIII Aprilis 1563.
lllustrissime Celsitudinis Vestrwe servitor
Vergerius.
182,
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 8 Mai 1563.
Ein empfehlungsschreiben für die nach Stuttgart reisenden Lit-
thauer.
*
1 Bidembach, des herzogs hofprediger.
2 S. n. 169 und 170.
3 Aurelius, s. n. 180. 182a.
1568 387
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Ante aliquot septimanas Celsitudini Vestre Illustrissime coram
significavi, dominos Lituanos nostros! vehementer cupere felices
Vestras nuptias * inspicere.
Quare reverenter consilium dabam, ut vocarentur. Vestra Illu-
strissima Celsitudo pro sua magna humanitate dignata est subito
respondere, ut denuntiarem ipsis dominis Lituanis, ut venirent. Cum
ergo nuntiassem, illi tanta clementia exhilarati venire constituerunt,
et jam veniunt, quod non fecissent, nisi tam clementer fuissent a
me admoniti.
Non est necesse, ut eos Illustrissime Celsitudini Vestri com-
mendem. Oro Deum patrem, ut illi augeat suos divinos tlıesauros,
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge die 8 Maii auno 1563.
Vergerius Illustrissime Celsitudinis Vestre famulus.
182 a.
Herzog Christoph an herzog Albrecht von Preufen.
22 Mai 1563.
Mit einem anbang au Verger gerichtet.
Den handel mit Scalichius betreffend.
An hertzog von Preussen.
Es hatt unser ratt Petrus Paulus Vergerius uns ain buech, so
Paulus Schalichius * inn E. L. statt Kungssperg iu truckh ausgehen
lassen, fürgelegt, dorinnen grosse injurien wider iue Vergerium
seyen und dermassen, das er woll ursach gehabt hette, mit gleicher
maß endtgegen zu messen, welches wir ime aber als ainem christen
zu thun wideratten; dieweill aber sein ehern notturfft erfordert, das
bey E. L. er sich, auch der hochen schuel zu Kungsperg der unbe-
grundten aufflagen endtschuldige, hatt er seinen vettern Aurelium
*
18. n. 151. 178.
2 Die vermählung von Hedwig, herzog Christophs ältester tochter,
mit Ludwig von Hessen, sohn des landgrafen Philipp, den 10 Mai 1563.
Pfister lI, 56 (wo fälschlich 10 März steht) S. n. 188.
3 S. n. a 4. 177. 250. Herzog Albrecht machte einen sühneversuch
zwischen Verger und Scalichius durch einen brief vom 16 Nov. 1563.
W. archiv rel. s. büsch. 20. g 1.
95*
Vergerium* zu E. L. und der hochen schuel obgemelt abgeferttiget
mit schreiben und mündtlichem bevelch, wie E, L. von ime zu ver-
nemen haben, darneben auch gebetten, E. L. def wegen zu schrei-
ben und seines thuens und lassens bericht zu geben. Dieweill dan
wir uns schuldig erkhennen, khundt&chafit der warheit menigelichen
und sonders glaubensgenossen zugeben, so füegen wir E. L. zu
vernemen, das wir inne Petrum Paulum Vergerium für ain aufl-
rechten biederman und ainen rechten christen erkhennen und hal-
ten, das babstumb ander ursachen nicht, dan auss christennlichen
eiffer verlassen, in wehrender zeit er in unserem landt und dienner
gewest, sich auffrecht, redlich und wie ainem christen geburt, gehal-
ten hett, der angezognen schmachartticell, in Schallichi buech ver-
meldet, unsers wissens unschuldig; es ist auch nit on, das wir zwi-
schen ime und Schalichio nin vertrag machen haben lassen, von
wegen sein, des Schalichi, herkhomen und genalogia, wie den Scha-
elichius gehalten, zeuget sein buech; sovill nun Schaclichi herkho-
men belanget, hatt uns die rom. kunigl. Mayestät, unser allergn.
her, als Ir Mayestät nach deren gelückhafiten kronung alher zu uns
khomen, gefragt, wass wir von Schaclichio hielten, wir Ir Maje-
stüt geanntwurtt, wir hielten inne für ainen gelertten man; sagt Ir
Mayestät, die vermeinten, wass wir von seinem herkhomen hielten,
ob wir glaubten, das er deb herkhomen were, wie er sich rumbte,
anntwurttetten wir Ir Mayestüt, er hette von der kayserl. Mayestät
brief und urkhundt deswegen mit Irer Majestät aignen henden under-
Schriben; darauff vermeldet Ir Majestät, es ist nit on, der bischoff
von Funffkirchen hatt ime die felschlich ausgebracht und Ir Mayestät
zu verkhennen geben, es wehren andere sachen, das also sr Mayestät
solliche unwissendt mit dero aignen henden underzeichnet gehabt
hett, und sagte Ir Mayestät weitters darauff, sein mueter ist ains.
armen burgers tochter auss Crabatten und noch heuttigs tags ain
nehere zu Laubach, ich weiss noch nit aigentlichen, wer der vatter
gewest, ich wils aber erfaren und auch zu wissen thuen, wel-
ches alles Wir E. L. fr. woll maynung vermelden wellen, damit
sye des Vergerii halber ain wissens habe, wass wir von ime halten,
und wass die röm. kunigl. Mayestät uns des Schalichii halber für
anzeigung gethan hat und bitten E. L. fr, die wollen Vergerium in
*
1 S, n. 180, 183.
1568 389
diser seiner billichen sachen in gn. bevelch haben und E.L. jeder-
zeit fr. zu diennen haben sye uns willig. Datum den 22 Maii
anno 63.
Ad Vergerium.
Schickhe ime hiemit schreiben an herzogen von Preussen und
copi desselbigen inhalts, und mag nun er seinen nepotten zu dem
herzogen damit abferttigen, auch dif mein schreiben an den her-
zogen von Preussen bey sich in geheim behalten, ob certas causas
und bis die kunigl. Mayestät mir des Schalichi halber weittern be-
richt thuet.
Alles eigenhündig von dem herzog geschrieben.
183.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 29 Mai 1563.
Nachrichten über seine gesundheit und über die abreise seines
neflen Aurelius nach Preußen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime! -
Spero, me fuisse diligentem in percunctando, quo modo succes-
serint nupti&e !, quare vehementi lstitia affectus fui, cum audierim,
omnia prospere successisse, tum quod ad Dei gloriam, tum quod ad
mundum. Laudetur Deus.
Valeo mediocriter, imo aliquanto minus bene, ut dicam, quod
est, et si medici Helvetii consuluerint, ut Tubingenses consulunt,
spero, me in thermis Badensibus consistere aliquot septimanis, sed
faciam, quod Dominus inspiraverit.
Nihil aliud exspecto, quam ut intelligam, quid Illustrissima
Celsitudo Vestra statuerit de meo nepote in Prussiam mittendo *;
ubi id audiero, accingam me itineri confestim. Agat Illustrissima
Celsitudo Vestra, quod libuerit. Cupio quidem, ut nepos mittatur,
sed tamen Vestra voluntas fiat, non mea, sic enim decet.
Mei hospites discesserunt, relictis pueris, qui sunt in bono loco
collocati, quos spero profecturos ad laudem Dei et Illustrissime
Celsitudinis Vestre. Det Deus, ut multa sepe hujusmodi conficiat.
*
S. n. 182.
8.
1
2 S. n. 180. 191. Der herzog schickte ibn bald darauf fort. 221.
390 1968
Oro patrem domini nostri Jesu Christi, ut eidem Celsitudini Vestra
Illustrissim® augeat suos divinos thesauros, spiritum et fidem per
eundem Christum dominum nostrum. Amen.
Tubingz 29 die Maii anno restaurata humani generis salute 1563.
Celsitudinis Vestra servitor
Vergerius,
Hinten von des herzogs hand: »Bedarff kheiner anntwurtt.«
184,
Verger an herzog Christoph.
Sondrio im Veltlin 16 Juni 1563.
Berichtet, daß er nach Sondrio gereist sei, um die bäder in Bormio
zu gebrauchen. Nachrichten über die reformation in Venedig und im
Veltlin.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Eodem die, quo meus nepos in Prussiam discessit *, per Vestre
Celsitudinis clementiam, ego conscenso curru Tigurum adivi. Con-
sultata autem re mea cum multis bonis et sapientibus fratribus, de-
beremne me Badensibus tlermis* committere an non, vidi, eorum
consilium esse, ut abstinerem. Non quod non probarent vim therma-
rum, sed quod metuerent, ne quid incommodi mili accideret ab
antichristo, qui suum illic habet imperium. Quare cum audirem,
commendari thermas Bormatianas, quz sunt in Valletellina, vellem
experiri illas quoque, sic Deo suadente in Vallemtellinam veni, ubi
non desunt amici, quamquam adversarii quoque in causa religionis
non desint. Constitui autem, facere postremum periculum et Bor-
matianas ipsas invisere. Ajunt medici, fortissimas esse et satis fu-
turum, si tribus tantum septimanis lavero, quod faciam in nomine
Domini. Spero nutem, me futuro mense in ducatum rediturum, si
Deus voluerit. Volui autem Illustrissime Celsitudini Vestr@, domino
meo clementissimo, significare, ut debui, ubi sim et me paratum esse,
accedere et facere, que mandaverit, si unicis litterulis admonebor,
que erunt mittende Curiam Rheetorum ad burgimagistram d. Am-
brosium Marti?, qui illos Bormium ad thermas mittat, quod facile
NER Halle im Asrgan:
war sein gewöhnlicher gastfreund, s. n. 155.
1508 391
Rediit hodie Venetiis meus familiaris ', qui eo cum litteris Cel-
situdinis Vestre Illustrissimsee in causa alterius nepotis profectus
fuerat. Domini Veneti nihil fecerunt, ut neque responderunt, pro
eorum impietate, nunquam enim ita fuerunt tam male affecti erga
evangelium Jesu Christi, ut nunc sunt, convertat eos Deus. Proje-
cerunt nuper in exilium rarissimum juvenem, patria Brixiensem, ex
illusiri familia Martinenga et quidem comitem, Latinis, Grecis et
Hebraicis litteris valde eruditum una cum matre, sublatis illi omni-
bus bonis per confiscationem. Consistit autem nunc Clavenz, de quo
coram dicam pluribus. Ipsam video modestiam, cum hominem video.
Usque quo domine Deus pateris tantam filiorum tuorum stragem?
Animadverto etiam, ipsam Vallemtellinam veluti frigere in evangelio et
non proficere, ut deberet, Deus hic quoque accendat faces pietatis,
quod spero facturum.
Cum Bullinghero* multa contuli et monui, que mihi viderentur
necessaria, sed coram narrabo (si Deus voluerit) neque erunt con-
temnenda. Vale, Illustrissime Princeps, oro patrem domini nostri
Jesu Christi, ut Tus Serenitati augeat sua dona, spiritum et fidem
per eundem Cliristum dominum nostrum. In eundem modum multi
boni fratres quotidie orant, quod affirmo.
Datum Sondrii in Valletellina die XVI Junii 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
185.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 29 Juli 1563.
*
1 S. n. 176.
2 Ulysses Martinengo, graf von Barcho. Mac Crie erzählt von
ihm, daß er ein gelehrter, frommer edelmann, mehrere jahre lang im
Veltlin sich aufgehalten und dort gepredigt habe, spüter geistlicher
der italiänischen gemeinde in Antwerpen wurde 985. 8. n. 197. 208.
224. Herzog Christoph unterstützte ihn einmal bedeutend.
3 8. n. 111. Meyer II, 250 ff. berichtet aus dem munde Bullingers
anderes: vide, sagte ihm Bullinger, ut in illa ecclesia pacata et recte
instituta nihil coneris vel novare vel turbarum miscere; und über Ver-
gers bemühung, ein gesprüch zwischen Brenz und Bullinger herbeizu-
führen, warnte der letztere: ne pergeret agere de rebus, de quibus nul-
lum haberet mandatum.
392 1568
Zeigt seine rückkebr an.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Redii Tubingam heri demum in nomine Domini, nec tamen us-
quam lavi papistarum causa. Parcat illis Dominus. Dicam coram
causam. Redii tamen fere minus male habens, quam unquam ha-
buerim. Hiec est voluntas Domini. Volui significasse meum ad-
ventum Illustrissime Celsitudini Vestra. Spero autem, me affuturum
intra paucos dies, si Dominus voluerit, recitaturus hee et longe
plura atque alia,
Interim reverenter peto, ut Celsitudo Vestra dignetur mihi signi-
fieare, an quid litterarum habuerit a serenissimo Maximiliano in
€ausa, que me tangat; in duabus enim exspectabatur. Nec plura
habeo, que non scribam. Commendo me reverenter Illustrissime
Celsitudini Vestrae, Pater coelestis augeat illi suos divinos thesauros,
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge 29 Julii anno Domini MDLXIII.
Tllustrissime Celsitudinis Vestre servus
Vergerius.
186. t
Dedikationsschreiben Vergers an herzog Christoph.
Über den I band seiner gesammelten werke.
Ohne unterschrift. Datum August 1563,
Illustrissimo Excellentissimo et vere Christiano Principi et Do-
mino Domino Christophoro Duci Wirtembergensium, Tekzensi etc.
Montispeligardensis Domino Domino Clementissimo !
Magnam partem earum rerum, quas latine scripsi, posteaquam.
a papatu resilui, collegi atque edo sub tui nominis felicissima tutela.
Scio quidem, me parum potuisse proficere, parumque ipsum debili-
lasse papatum, Sed tamen satis putavi, si saltem nomen dedissem
meum inter eos, qui volunt plane exstinctum, uti pestem et excidium
genuine doctrine christiane, nt vere est. Hoc enim palam profiteor,
in horum numero collocari atque recenseri summa laude dignum
existimo, et pereat Papa cum suis apostatis atque adulatoribus. In
magnis et voluisse sat est. Tibi vero, Illustrissime et yere Christiane
Princeps, hoc, quidquid est meorum laborum, dicare constitui, pri-
mum quod plane videam, te principem locum temere inter eos, qui
1563 393
doctrinam evangelii restitutam volunt ex tenebris, ex quibus misere
versabatur, primus es omnino isto in certamine laudatissimo. Deus
te conservet in tali primatu. Deinde quod tante tus virtuti et fe-
licitati tantum debeam, quantum post Patrem meum coelestem ne-
mini. Accipe igitur, Princeps Optime, que tibi dicantur a tui no-
minis studiosissimo et qui orat perpetuo Patrem ccelestem, ut tibi
augeat crescentem quotidie fidem et spiritum per Christum dominum
nostrum.
Que in hoc primo tomo comprehenduntur, hzc sunt:
Secretarii pontificii actiones tres.
Consilium de stabilienda ecclesia Romana.
Epistola ad serenissimum Polonise regem.
Dialogi quatuor contra Osium.
Annotationes in catalogum hereticorum Roms conflatum.
De idolo Lauretano.
Ete. *
Dagegen ist von des herzogs band hinten aufgeschrieben:
Magis expedit, epistolam ad lectorem, quam ad me dirigere, et
quod pius lector fideat et perpendat, quid tota christiana posteritas
de ipso papatu sentiat.
186a.
Herzog Christoph an Verger.
Zwiefalten 17 August 1563.
Über einen knaben, den Verger an den hof bringen solle.
Antwort auf einen (verlorenen) brief Vergers.
Salutem. Reverende nobis dilecte ac fidelis!
Litteras vestras decimo quinto Augusti datas accepimus ex iisque
pueri quarti una cum parente suo, de quo mentionem nobis fecistis,
adventum intelleximus. Curabitis ergo, ut una Stutgardiam petant;
ibi examinationis gratia visitationis consiliarios puer adeat, ubi, si
viderint bonz indolis ipsum esse atque in litteris proficere posse,
jussimus, ut idem ei, quod ceteris tribus, stipendium numeretur.
Hec vos latere noluimus. Valete Zwifaldi 17 Augusti anno 1563.
*
1 Siehe das verzeichnis vollständig br. n. 166a.
187.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 8 September 1568.
Zeigt seine baldige abreise nach Straßburg an, das erscheinen des
I bandes seiner streitschriften. Über Hieronymus Zauchi. =
lilustrissime Princeps et Domine Domine Olementissime!
Cum Illustrissima Celsitudo Vestra tam longe absit in venatione,
ego ne tempus conteram ,. ad illustrissimum principem Radzivillum '
Argentinam proficiscor, mansurus cum eo per mensem circiter.
Liber meus excussus est, quadringentorum foliorum, et jam
prodit ad nundinas in nomine Domini. Usus sum Illustrissimse Cel-
situdinis Vestre consilio *, neque enim illi dedieavi, nec euipiam
alteri, sed lectori tantum. Titulus est: Primus tomus operum. Ver-
gerii contra papatum. Dedi compingendum. Habebit Celsitudo Vestra,
quoquot voluerit.
Sunt mihi ab illustrissimo duce Prussie littere, qui scribit, se
consilio Illustrissime Celsitudinis Vestre mandasse, ne Veigelius *
quidpiam innovet in causa cene, quod libenter audivi. Non dubito,
quin ad Celsitudinem Vestram ea de re scripserit.
Sunt mihi littere etiam ab illustri comite ab Ostrorogo *,
*
1 Nikolaus Christoph Radzivil, Sierotka genannt, der älteste sohn von
Nikolaus Czarny, s br. 46, studierte damals in Straßburg; 8 August
^ war er mit großem gefolge nach Stuttgart gekommen und wurde von
herzog Christoph anfs freundlichste aufgenommen; herzog
gab ihm ein empfehlungsschreiben nach Straßburg mit, dat. 9 August.
Von dort aus überschickte er ihm ein exemplar der auf veranstaltung
seines vaters gedruckten: polnischen bibel. August 1564 vertrieb ihn
die pest von Straßburg, s. n. 212, und er reiste daher nach Tübingen,
wo er sich noch August 1565 aufhielt, s. br. 212 bis 219. 223. Moser,
neues patriotisches archiv II, 599. In späteren jahren wurde er den
grundsätzen, welche ihm sein vater bei seiner ersten communion ein-
geschürft, ungetreu, indem er durch die jesuiten sich wieder für den
katholieismus gewinnen ließ und mit seinen drei brüdern in denselben
zurücktrat; nun vertrieb er die reformirten geistlichen und entriß ihnen
die buchdruckerei seines vaters. S. Lukaszewicz, geschichte der refor-
mirten kirche in Litthauen I, 30.
2 S. n. 186.
8 8. n. 170.
4 8. n. 170a.
1568 395
qui se humiliter et ex animo Vestre Illustrissimze Celsitudini com-
mendat tantaque observantia, quanta vix dici possit.
Audio, recruduisse certamen Hyeronimi Zanchi* Argenting, quod
previdi. Faciam, quod potero, nam coram ipsi loquar. Sed vereor,
ne sit opus publicis hominibus, qui rem tractent, ego si quid possem,
offero meam operam et spero, me acturum esse fideliter, sed tamen
non desistam privatim aliquid agere. Commendo me reverenter
Vestre Celsitudini Ilustrissime. Pater coelestis augeat illi suos di-
vinos thesauros, spiritum et fidem per Christum,
Marschaleus illustrissimi Radzivilli, hoe est Mackoueschki erat.
ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram venturus; nam in Lituaniam
proficiscitur; quoniam vero dubito, num sim illum obviam habiturus,
mitto litteras hic adjunctas, quas Illustrissima Celsitudo Vestra per
ipsum in Lituaniam perferri dignabitur.
Tubinge 8 die Septembris anno 1563.
Tllustrissimee Celsitudinis Vestrie servitor
Vergerius.
188.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 September 1563.
Nachrichten über Radzivil und Zanchi.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Redii heri Argentorato in nomine Domini. Illustris dux Radvil-
lus* senior bene valet, seque commendat reverenter, illic bene va-
lent omnes. Causa Hieronymi Zanchi ® expedita est, mortuo enim
1 Hieronymus Zanchi aus Alzano (bei Bergamo), geb. 1516, machte
seine studien in Bergamo und wurde mit Celsus Martinengo (nicht Ulysses,
br. 184) und Peter Martyr (123) bekannt, und durch sie der reformation
zugewandt; mit dem letzteren verließ er Italien und begab sich in die
Schweiz; durch Martyrs vermittlung wurde er nach England berufen,
kam dann 1553 als professor der theologie nach Straßburg; dort be-
kam er mit Marbach streit über die prädestination, ging 1563 nach
Chiavenna als pfarrer ; 1567 wurde er professor in Heidelberg, aber er
entsagte seinem wanderleben nicht; er wnrde geistlicher in Lyon,
später in Antwerpen, professor in Leyden und starb 1590. S. br.
n. 188. 244.
2 8. n. 187.
35. n. 187. Mainardi, f 31 Juli 1568.
396 1563
pastore in mea Rhetia is Zanchus vocatus est ad ministerium, quam
veniam domini Argentinenses libenter concesserunt. Tamen reno-
vata erit contentio, que sopita videbatur, neque erant futurze turbe.
Sed laus Deo, qui finem posuit. Unum metuo, ne in Rhetia excla-
met contra suos adversarios, quasi vix potuerit finem invenire, sed
resistam ego, si Deus voluerit. Mittam infra duos aut tres dies
meum primum tomum *, quem ad Francfordianas miseram eontra pa-
patum. Commendo me Celsitudini Vestre reverenter ex animo.
Tubinge XXIIII Septembris 1563.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
189.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 24 October 1563.
Nachriehten aus Kürnthen und Steiermark; entschuldigung wegen
einer geldangelegenheit.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Sunt mihi nova ex eeclesia Labacensi, quee libens mitto *; omis-
sum est nomen ejus, qui scribit, sed scribuntur a domino Primo
Trubero*. Illud mibi videtur memorandum, quod Cesarea. Majestas
quinque articulis innititur, quasi reliquos non magni faciet, Deus
perseveret ejus mentem illustrare. Novi nomen episcopi, quem Bi-
ben* vocant. Est enim quispiam rudis atque ineptus. Episcopatum
18. n. 186. k
2 Das beigelegte deutsche schreiben enthält verschiedene nach-
richten über eine gegen den bischof von Krain in Laibach verhängte
untersuchung wegen seiner hinneigung zu den lehren Primus Trubers
und zum protestantismus, sowie von dem stande der protestantischen
kirche in Krain, zugleich auch von schritten des k. Maximilians ond
sogar Bayerns beim concil in Trient, die communio sub utraque forma,
priesterehe, »freiheit der speiß« und ubschaffung der messe als sühn-
opfer zu erwirken und der entschließung beider fürsten, nachdem die
schritte vergebens gewesen, diese »artikel« in ihren erblanden zu »pü-
blicieren.«
8 S. n. 17, nach vergleichung der handschriften ist der br. an. 2
schwerlich von Truber.
4 Der bischof hief Daniel Barbo und der bischofsitz Piben (Pe-
dena).
1568 897
appellant Petinensem. Impedit igitur Labacensem episcopum, cujus
bona confiscantur, sed depereant tales episcopi, dummodo reliqua
pars populi conservetur in regno Dei. Scribunt etiam, pestem valde
coepisse grassari in Stiria inferiori et valde metuere, ne ad se pro-
grediatur.
De responsione mihi data per secretarium Vestre Illustrissimae
Celsitudinis, affirmo, nee Georgium typographum neque me esse in
ulla eulpa'. Numeravi enim ipsi pecuniam, et in animo habebam,
reliquum numerare (petiit enim) sed dixi Vestrze Celsitudini illum
exspectaturum, si quod amplius illi debetur, dum libri venderentur.
Ego qui non venditionem, sed donationem exspecto, nihil euro am-
plius. Vestra Illustrissima Celsitudo sanctum opus (ut spero) con-
fecit.
Adorno secundam et tertiam editionem tertii tomi*. Providebit
Dominus de sumptu, dummodo digni videantur, qui edantur. Nihil
curo, nisi gloriam Dei.
Generosus dominus Georgius a Turci comes, vir magni zeli in
evangelio, me monet suis litteris, ut caveam, ne Labacum accedam,
nisi sint mihi littere seu salvus conductus a Cesare sive. Maximi-
liano. Quod si fieret, sperari magnum fruetum ex mea profectione,
quasi debeam continere reliquos, ne discedant ex confessione Au-
gustana. Utinam daretur salvus conductus; nam libenter accederem
usque ad mortem, si Deus voluerit. Plura non habeo, qu: seribam.
Commendo me reverenter Vestre Illustrissime Celsitudini. Pater
coelestis augeat illi spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge 24 Octobris, anno 63.
lllustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Hinten von des herzogs hand: Bedarff kheiner anntwurtt.
190.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 7 November 1563.
Fragt, wann die litthauer studenten den herzog besuchen können,
^
1 Unbekannt, auf was es sich bezieht.
2 Wie es scheint von der gesammtausgabe seiner werke;
398 1568.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Domini studiosi, qui sunt ex Lituania *, revocantur in patriam,
et parant discessum intra XV dies. Habent in animo, invisere prius
reverenter Vestram Illustrissimam Celsitudinem, ad quam babent sere-
nissimi regis atque illustrissimi Radvilli* litteras. Venient haud dubie
et ego cum illis, quando nulla alia mihi datur facultas bene merendi
de nobilissimis et magna virtute preditis adolescentibus, qui pro-
fecto dignissimi sunt, qui amentur. Pr:eclare se gesserunt in hae
schola. Utinam magis cogniti fuissent! Volui Illustrissimam Celsi-
tudinem Vestram admonere de ipsorum adventu et de discessu in
Lituaniam. Exspectant pecuniam, que jam Norrembergam ablata
est. Jam sunt missi, qui afferant.
Utinam Vestra Illustrissima Celsitudo significaret mibi, quo tem-
pore intra X aut XI dies eam possemus Stutgardie cum d. Li-
tuanis invisere, ne frustra venissemus.
Deum testor, eas, quas mitto litteras, fuisse per errorem re-
signatas, per errorem, inquam; ignoscat Celsitudo Vestra Illustris-
sima.
Habui a cellario vinum vetus percommodum et quantum mihi
satis futurum est. Rependat Dominus. Quid enim possum dicere
amplius? Ipse ccelestis Pater augeat illi suos divinos thesauros,
spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Date Tubinge 7 Novembris, anno MDLXIII.
Vestre Illustrissime Celsitudinis servitor
Vergerius.
190a.
Herzog Christoph an Verger.
Ohne datum.
Antwort auf n. 190.
Vergerio etc.
Reverende nobis dilecte ac fidelis!
Ex litteris tuis intelleximus, studiosos Lituanos in patriam parare
*
. 151. 178. 191.
1568 399
reditum. Ferre possumus, ut per Stutgardiam iter faciant et nos
conveniant. Poteris etiam significare, quod circa tempus in litteris
tuis nominatum nos Stutgardie, quantum jam scire possumus, inven-
turi sint.
Ad litteras comitis ab Ostrorogo ', quod attinet, si quidem per
ignorantiam resignatz sunt, errori veniam damus et ignoscimus. De-
crevimus etiam, nominato comiti ad litteras suas respondere ea, que
conveniunt, que tibi una mittimus.
Hoe tibi clementer significare voluimus, ut haberes, quod stu-
diosis Lituanis responderes,
Datz nicht ausgeschrieben.
Hinten von des herzogs hand: »Soll ingrossiert werden.«
191.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 21 November 1563.
Aus dem datum der präsentation in-Stuttgart 23 November 68 geht
hervor, daß das schreiben, bei welchem der name des monats fehlt,
21 November 1563 abgefaßt ist.
Berichtet, daß der französische gesandte in der Schweiz ibn ein-
geladen habe, nach Graubünden zu kommen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Venit ex Galliis in Helvetiam novus legatus *, nam Mendocius
est revocatus. Nomen ejus, qui nuper est missus Monsiur della
Croyx, antiquus meus amicus atque dominus. Is ad me amanter scri-
bit atque ait in summa, se venisse propter fedus cum d. Grisonis
seu Rh:etis renovandum ?, optatque meam presentiam, cum norit,
me posse aliquid in eo genere prestare. Non erit eundum, nisi
post festa natalicia (ut opinor) et libenter ibo, cum sperem, me posse
aliquid boni efficere, utpote qui norim illas practicas. Adero in
presentia Vestra intra octo aut decem dies cum dominis Lituanis *,
ut Vestra Illustrissima Celsitudo dignata est scribere, et cum illa
*
1 8. n. 170. Das schreiben Ostrorogs und das antwortschreiben
herzog Christophe, die beide noch erhalten, relig. sach. büsch, 20 f. 24,
sind nur höflichkeitsschreiben.
2 Nikolaus de la Croix, abt von Orbais. Der herr von Mandosse
war nur außerordentlicher gesandter gewesen.
3 S, n, 115 und 181.
4 8. n. 190.
400 1508
coram agam de re tota, licentiam petiturus, si eundum. videbitur,
neque enim sine licentia iter aggrederer. Sunt mihi a nepote lit-
tere ex Prussia, de quibus etiam coram agam aliisque de rebus.
Commendo me reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre. Pater
ccelestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum. et fidem per
Christum dominum nostrum.
Tubing® die XXI anno 63.
lllustrissimse Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
192.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 11 December 1563.
Bittet um ein pferd zu seiner reise in die Schweiz.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Eodem die, quo Celsitudo Vestra abivit hinc, supervenit d. Vi
dasme de Cartres* Gallus, eum quo aliquot horis sum versatus,
est mibi prudens vir, eruditus et pius, quemadmodum Vestra ‚Cel-
situdo melius judicatura est, de quo non attinet plura dicere, Fui
heri Retlinge egomet, qusivi magna diligentia equum, quo abirem
ad iter meum, et Deum testor, me non potuisse reperire. Reliqui
equi mei sunt cum meo nepote? in Prussiam profecti et redibunt
(ut spero) propediem. Reliquum est, ut me ad Illustrissimam Cel-
situdinem convertam, quam per Jesum obsecro, ut dignetur unum
mutuo concedere. Reddam enim sancte. Cuperem equum pro mea
persona placidum et minime ferocem et minime pretiosum , commn-
nem equum et tolerabilem. Reddam, inquam. Ubi accepero, sta-
tim abibo, et recta Argentinam iter instituam, deinde Basileam aut
Solodurum, ubi d. legatum * possim invenire. Commendo me reve-
renter Vestre Celsitudini Illustrissime. Pater coelestis augeat illi
*
1 S. n. 183.
2 Über den Vidame de Chartres, einen der bedeutendsten führer
der Hugenotten, s. den brief herzog Christophs in Kluckhohn, briefe
Friedrichs des Frommen I, 442. Br. n. 193.
3 S. n. 183.
4 Den französischen gesandten in der Schweiz s. n. 191. 193.
1568 401
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Tubinge die XI Decembris 1568.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Nachschrift: equus erit dandus Federico Neppelio à cancellaria,
mitto enim proprium famulum ad illum, qui accipiat.
193.
Verger an herzog Christoph.
Straßburg 31 December 1563.
Meldet seine ankunft in Straßburg und daß die pest seine reise in
die Schweiz aufhalte.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Argentinam veni, ubi audivi, dominum legatum ! Gallicum esse
in dubio, num modo sit in Rhetiam profecturus renovandi foederis
causa, propterea quod pestis ccepit sevire. Misi proprium hominem,
qui interroget, quem exspecto in horas; si venerit et nuntiaverit
eundum esse, nihil morabor, etiamsi tantilla ceperit pestis regnare,
fretus clementia Dei; si vero putarit, esse differendum, ego quoque
differam et Tubingam rediturus sum.
Gallia bene habet in evangelio, multi, qui inde veniunt, affir-
mant. D. Vidama de Schartres® hic fuit aliquot diebus, deinde
profectus est ad illustrissimum Bipontinum, mox Basileam venturus.
Liber de concilio imprimitur, video eum quotidie, sed paucis-
sim& intelligo, nam germanice imprimitur.
Reliqua non sunt, quse sint scribenda, modo Basilea pestis coe-
pit etiam hic aliquantulum, Deus gubernet suam ecclesiam. Bene
valeat Illustrissima Celsitudo Vestra. Pater coelestis adaugeat sua
divina dona, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Argentine ultima die Decembris anno 1563.
Illustrissimus princeps d. Radzivillus * commendat se ex animo,
mira diligentia dat operam litteris et pietati.
Illustrissims Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
Verger Q&
402
1564.
194.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 Februar. 1564,
Meldet seine zurückkunft aus der Schweiz; bittet wm einen em-
pfehlungsbrief für einen Italiüner.
Tllustrissime Priuceps et Domine Domine Clementissime!
Veni ante X dies ex colloquio legati Gallorum! ; non accelerasi,
quod viderem, me afferre nova minus ferventia, quam optassem. Tan-
dem, enm voluissem accedere, varia impedimenta me detinnerunt,
sed tamen spero me snperaturum omnia et venturum propediem (si
Dominus voluerit) seu Stntgardiam seu Nurtingam *,
Nunc id quod me premit, tale est. Venit ad nos jam tune ex
Italia vir prudens atque fidelis, mansit postea biennio aut amplius
cum illustrissimo duce Prussie. Nunc revocatur a fratribus, redi-
turus tamen; ego licentiam non possum negare bono viro et fideli;
eum vero non longe a Labaco versetur, putavi illi dandas litteras,
que et Labaci deserviant et Justinopoli, que est sua patria, TOO
autem (ut tutus accedat), vehementer rogo. ut mihi concedantur.
Affrmo enim, illum ejus esse animi, nt redeat ad me, nec quidquam
aliud eum cogitare, quare per Jesum Christum rogo, quid enim pos-
sum dicere majus"? In summa Illustrissima Celsitudo Vestra. digne-
tur mihi litteras dare, qnales insertas descripsit. Commendo me
reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre, Pater coelestis augeat
ili sua. preclara dona, spiritum et fidem per Christum. dominum
nostrum,
P Tubinge prima Februarii 1564.
Illustrissime Celsitudinis Vestrze servitor |
Vergerius.
Bigenhündige randbemerkungen des herzogs:
^ Wan es sein gelegenheit.
b Weiß ime solliche brief nit mitzutheillen, wa er auch gefangen
würde, sye ime mehr zu schaden dan fürstandt gereichen, zudeme mir
zu hochem verweiß billich kheme, da ich einem verspreche, mein dien-
mer gewesen zu sein, den ich nit khennet und von seines thnens und
*
1 8. n. 192 und 193.
1564 403
lassens nicht wuste, hatt er paßbriff von dem herzogen von Preußen,
khan er woll mit denselben durch khomen one gefar.
c Das concept soll ime wider geschickht werden.
Waß zu schreiben, ist ad margines verzeichnet.
195.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 März 1564.
Kündigt seine baldige abreise nach Graubünden an.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Accepi hodie Vestre Illustrissime Celsitudinis litteras, quibus
breviter respondeo, mihi videri consultissimum (quidquid aliis vi-
deatur), ut in Rhetiam primo quoque tempore accedam !. Quare
constitui. peremdie nativitatis me ad iter accingere. Me id male
babet, quod tarde (ut mihi videtur) accedam, sed tamen aecedendum
est, res enim est hujusmodi, ut urgeat. Deus bene vertat; redibo,
quanti potero citius, faciat Dominus.
Rerum, quas mandare dignata est illustrissima domina conjux *,
diligens ero.
Preterea sumam coenam Domini die crastino, quod felix et
faustum sit; ego pro Illustrissima Celsitudine Vestra assidue rogo,
eui Pater ccelestis adaugeat sua preclara dona, spiritum et fidem
per Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge 1 Martii 1564.
Illustrissimi Celsitudinis Vestra
| . servitor Vergerius.
Randbemerkung von herzog Christoph:
Hait sein weg. Ist 6 wochen auff der langen banckh beleiben
ligen.
*
1 Einmal wegen des bündnisses zwischen Frankreich und Grau-
bünden; s. n. 192 ff. und dann wegen der drohenden gefahr, die in-
quisition könne von Mailand her eingeführt werden. Nach langem
bitten gewührte Christoph diese reise und Verger war April und an-
fang Mai in Graubünden, s. n. 196. 198. 202. 203.
2 Anna Maria, tochter von markgraf Georg von Brandenburg; seit
24 Februar 1544 mit Christoph vermählt; + 20 Mai 1589 in ihrem
wittwensitz Nürtingen.
96 *
404
196.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 2 Mürz 1564.
Berichtet über die einführung der inquisition in Mailand und
wünscht nach Graubünden zu reisen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Novit Vestra Celsitudo Illustrissima, quod in Sicilia invecta fuit
ante non multos annos inquisitio Hispanica, novit etiam, quod in
regnum Neapolitanum tentatum fuit anno 1545 de ea introducenda,
sed resistente magna regni vi, fuit repudiata, scit denique, hoc ipso
anno rursus fuisse tentatum de ea introducenda in statum Mediola-
nensem, imo scriptum fuisse a rege Philippo priesertim post abso-
lutum concilium? de omnino invehenda; denique puto novisse, quod
viginti mille ducatorum fuerint promissa d. duci Sesse *, quod su-
persederet per aliquot tantum septimanas, et quod res versatur in
istis terminis de ea introducenda vel non introducenda; quod si fiet,
existimo, magnum futurum ipsius Mediolanensis ducatus damnum et
incommodum, exemplo scilicet regni Galliarum, quod scilicet propter
magnam, qua usa fuit persecutione, ineidit in gravia pericula. Jam,
Illustrissime Princeps, Curie Rhetorum, que est in Rhsetia, distat
autem hine quinque dierum itinere, multi debent convenire et con-
ferre inter se et examinare, quid esset agendum in re hujusmodi;
est enim periculosa propter diversitatem religionis. Certum est,
quod monachi quidam Dominicani rem maxime urgent conanturque
perficere, ut omnino introducatur. , Summa est, quod accedentibus
*
1 Die römische inquisition war schon länger in Mailand
die spanische inquisition war den Italiänern darum verhaßt, weil sie
von Madrid aus geleitet wurde und in erfüllung ihrer schrecklichen
aufgabe viel blutdürstiger war, als die römische. In Neapel hatte
Karl V schon versuche gemacht, sie einzuführen, aber das volk hatte
sich einmüthig erhoben und ihn gezwungen nachzugeben ; auch in Mai-
land mußte Philipp von seinem vorhaben abstehen; es waren. en
die püpste, denen die spanische inquisition nicht un
die sich daher gegen dieselbe aussprachen und die er indes,
s, n. 197. 199.
2 Das coneil in Trient war 4 December 1509 geschlossen. worden,
s. n. 198.
3 S. br. n. 152,
1564 405
reliquis ego quoque vellem accedere. Nullum: video exstare peri-
culum propter profectionem nec vite neque anime, possum autem
aliquo modu proficere (si Deus vellet) id, quod fieret, paucis septi-
manis; spero inquam aliquem fructum, si accederem, et peto reve-
renter, ut liceat id mihi per Illustrissimam Dominationem Vestram,
nullum video incommodum, et spes quidem commodi non minima
apparet. Non possem discedere, nisi prope festum paschatis, interea
tempus mitigabitur et conficiam qusedam mea negotia, valeo autem
mediocriter. Non fuit visum, cogitare de discedendo, nisi impetrata.
licentia Illustrissimze Celsitudinis Vestre, a qua reverenter peto at-
que insto, ut mihi eundi venia concedatur. Sunt et alia negotia,
que conficerem, si Deus voluerit; est enim Rhtetia et Curia con-
junctissime, Commendo me reverenter, oro Patrem celestem, ut
Excellentissime Dominationi Vestre augeat sua preclara dona, spi-
ritum et fidem per Christum dominum nostrum. Amen.
Tubingw die secunda Martii 1564.
Illustrissime Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
197.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 8 März 1564.
Nachrichten über Maximilian IT und den papst.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Nondum potui pecuniam mittere ad d. comitem Martinengum *
et significare ea, quz sunt significanda, spero, me propediem posse.
Scripsi, tractari Mediolani de Hispanica inquisitione importanda *,
qui res maxime rempublicam illam conturbat. Nunc addo; ex lit-
teris Romanis scriptum fuisse, serenissimum Maximilianum misso le-
gato domino Joanne ab Helfestein exosculatum fnisse pedes Pape
pro nova creatione in regnum Maximiliani, Papamque libentissime
*
1 S. n. 184. 203.
2 S. n. 196.
3 Die wahl zum römischen könig, October 1562 in Frankfurt, s.
n. 164. In Buchholz, K. Ferdinand VII, 519, findet sich das genauere
nk huldigung Maximilians vor dem papste, ein fußkuß ist nicht
er
406 IL
illam gratulationem suscepisse. 4Quis id dubitet? Vidi egomet lit-
teras, quie affirmant, hec fuisse gesta Rome die septimo Februarii;
utinam sint falsa! Commendo me reverenter Illustrissime Celsitu-
dini Vestre, Pater ecelestis augeat illi sua preclara dona, spiritum
et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge VIII Martii 1564.
Ulustrissimse Celsitudinis Vestrae
servitor Vergerius.
198.
Herzog Christoph an Verger.
Nürtingen 10 März 1564. T
Antwort iuf n. 196. Der herzog schlägt ihm seine bitte, nach
Chnr zu gehen, ab.
Reverende et nobis dilecte!
Accepimus litteras vestras, quibus mobis insinuatis, post finitum.
concilium jam tractari de Hispanica inquisitione in ducatum Me-
diolanensem introducenda, et quia res sit periculosa propter diversi-
tatem religionis, ideo conventum indictum esse Curie Rheetorum, iu
quo hec causa agatur et examinetur, et petitis, ut vobis liceat
nostra venia et bona gratia ad hune conventum profieisei et illi
interesse.
Ceterum non potuimus ex vestris litteris intelligere, eujus no-
mine et auctoritate hie conventus fieri, et quorum principum wel
populorum legati eo venire debeant.
Ergo non judicamus consultum, ut vos eo conferatis; nam profeetio-
nem hane vestr® tenui valetudini inimicam futuram existimamus, atque
insuper conventum illum vobis maguum periculum creare posse ani-
madvertimus, presertim cum mentionem faciatis, diversarum religio-
num homines conventuros, et monachos vehementer laborare ac ur-
gere, ut inquisitio illa instituatur.
Clementer ergo vobis consulimus, ut in hae gravi state et va-
letudine vobis parcatis, neque sine causa vos presenti exponatis
periculo, sed otio et quiete a Deo tranquille fruamini, Hoc vobis
ex singulari gratia, qua vos complectimur, significare voluimus.
Date etc. Nurttingen 10 Martii auno etc. 64,
Vergerio.
1584 407
Von dem herzog ist eigenhündig bemerkt:
Soll also geschriben werden.
199.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 14 März 1564.
Dankt für den brief vom 10 März, meldet neuigkeiten aus Italien,
wünscht doch noch nach Graubünden zu reisen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Gratias immortales ago Illustrissime Celsitudini Vestre pro lit-
teris externa die Nirtinga datis!, quibus me clementer hortatur,
ut abstineam ab itinere Rhatorum. Declarabo postea, eum venerit
festum paschatis, quam sint graves causae, tunc enim commodius lice-
bit, interea ago gratias (ut dixi) pro tam magna clementia; nunc
aperiam, in quo statu res sese habeat. Post celebratum tale con-
ciliabulum, quale celebratum est *, hoc est illegitimum et stultum,
furiunt Veneti putantque, se omnia habere in manu, quia concilium
absolverint. Imprimis quispiam dominus Fridericus Cornelius *, qui
Bergomensium gubernat diocesim et episcopatum, scripsit Basileam
usque citavitque quandam mulierculam, quse decem aut quindecim
annis vixit Basilee cum marito suo medico sancte atque honeste,
citavit, inquam, ut statim a viro suo discederet et Bergomum se
conferret sub poena confiscationis bonorum, qu® vix quadringentos
ducatos excedunt, agiturque res valde serio; proh Deum immorta-
lem, quanta hic crudelitas, dividere virum ab uxore, quia vivunt in
nostra religione, quasi actum fuerit de ea, ubi ea divisio facta fuerit!
Aliud est in re consimili, quispiam frater concessit fratri filiolam
octo aut decem annorum circiter, quse cohabitaret Basilee propter
paupertatem. Veneti resciverunt atque unicam istam ob causam
patrem puelle iu carcerem intruserunt mandaruntque magna dili-
gentia, ut filiola in patriam, hoc est Bergomum remittatur. Que
durities est hsec? quasi actum sit (ut dixi) de nostra religione,
*
1 S. n. 198.
2 S. n. 196.
3 Fredericus Cornelius, geb. Venedig 1531, folgte seinem oheim
Aloysius Cornelius im jahr 1560 auf dem bischofesits von Bergamo,
wurde 1577 bischof von Padua, unter Sixt V cardinal, f 1590 in Rom.
408 Ld
posteaquam filiola ex Helvetiis discessisse. Fiunt omnia in odium
sanct® religionis nostre; Deus interponat suas partes.
Nunc quod ad inquisitionem Hispanicam * attinet, res sie habel:
ea adornatur Mediolani et exspectatur in dies, ut proferatur, neque
evadet (ut puto), quin proferatur, quod si fiet, eum magno incom-
modo Itali: fiet; nam tota mütationes et incommoda sentiet, ea tur-
babitur pars imprimis, que in Rhsetia est; habet enim magna ex
parte diversam in religione sententiam, quare cavendum erit, ne
illie ignis accendatur. Vestra Illustrissima Celsitudo sentire videtur,
ne ego accedam; fiet, quidquid mandaverit, sed tamen consultum
putarem, ut possem accedere, neque enim dubium est, quin ipsa in-
quisitio Hispanica sit invehenda, cum scilicet celebratum fuerit eon-
cilium, quale celebratum est; sed de mea illuc profectione postea
cogitandum erit, interea scripsi, ut me certiorem faciant de ommi-
bus. Non parve impendent mutationes, cum ista Hispanica inqui-
sitio impendet; tum etiam, quod Maximilianus fertur pedes exoseu-
latum fuisse antichristo * et illi jurasse obedientiam; maxima ea res
pariet motum (si vera est) ut veram puto. Audiet in summa Vestra.
Tllustrissima Celsitudo rem totam; nam significabitur mihi prope-
diem. Bene valeat Illustrissima Celsitudo Vestra, cui me reverenter
commendo. Pater ccelestis illi augeat sua preclara dona, spiritum
et fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge XIV Martii 1564.
Tllustrissim:we Celsitudinis Vestrze
servitor Vergerius,
Außen steht die bemerkung:
Bedarf keiner anutwort.
199a.
Aurelius Vergerius an herzog Christoph.
Tübingen 23 März 1564.
Bittet, ihm seine büchse, die ein herzoglicher förster ihm abge-
nommen, wieder zustellen zu lassen.
Ilustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Accidit hódierna die hora quarta pomeridiana, ut cum quibus-
*
1 8. n. 196.
2 S. n. 197.
1564 409
dam amicis animi gratia exiverim pedes portam Tubingensem ad
Lusnaum; ubi cum pervenissemus paulo ultra fornacem lapideam,
decertabam cum aliquo, tangere bombarda certum lapidem in quo-
dam muro signatum. Quo facto forte obequitaverunt duo in via
regia (nam secesseramus nos ad viam, qua conscenditur convallis
post dietam fornacem), qui hoc audito unico sonitu (quia unica tan-
tum erat bombarda) aceurrerunt, interrogantes, quo modo fuerit
displosa bombarda et quapropter? significabatur et locus quoque de-
imonstrabatur iis; interrogarunt postea, quisnam ego essem; dixi,
me indignum esse servitorem Celsitudinis' Vestro Illustrissime; pe-
tierunt, ut significarem meam personam, dixi, me esse domini Ver-
gerii nepotem, Hoc audito, petiit a me non tam profecto imperiose
quam duriter, ut illi bombardam traderem. Rogavi ego, utrum illi
lec potestas esset a Celsitudine Vestra Illustrissima concessa, ut
possit Vestre Celsitudinis servitores armis spoliare propter rem tam
nullam; affirmabat, minis quoque additis. Non potui non obedire,
Sicuti debui reverenter, petiit etiam flasculum; mecum non habebam,
quia onerata erat domi bombarda ante aliquot dies, et ut eam
exonerarem, exiveram. Qu: habui, dedi in summa propter obedi-
entiam meam; is discedens significavit, se esse przfectum silvis, qui
accepta bombarda mea et verbis minus gratis prolatis discessit.
Ego, quid faciam, preterea nescio, nisi ad Illustrissimam Vestram
justitiam atque clementiam accurrere, cui reverenter atque bumiliter
supplico, ne patiatur, talem mihi suo fidelissimo et quamvis indigno
addictissimo tamen servitori si quis mortalium injuriam fieri, sed
dignetur pro sua summa clementia per litteras mandare dieto pre-
lecto, ut mihi meam bombardam restituat, et ne Celsitudinis Vestrae
servitores tam inhumaniter posthac excipiat.
Hoc supplico, Illustrissime Princeps, Clementissime Domine, non
propter bombardam tantum, que exigua res est, sed ut huic rumori,
qui est in civitate jam sparsus, remedium feram, et aliquo modo
honori meo consulam, ne videar ita despectus, quin hoc apud Cel-
situdinem Vestram Illustrissimam impetrare valeam. Quapropter
hunc proprium mitto nuntium, qui hoc mandatum referat, supplicans
per Christum, ut hoc mihi non deneget Celsitudo Vestra Illustrissima,
cui me reverenter commendo. Pater domini nostrí Jesu Christi cu-
stodiat Illam atque augeat ad gloriam nominis sui sempiternam.
Tubinge XXIII Martii 1564.
410
Illustrissime Celsitudinis Vestre humilis servitor
Aurelius de Vergeriis.
200.
P. P. Verger an herzog Christoph.
Tübingen 23 März 1564.
Bittet um einige weinbergpfühle.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissimet
Cogor petere ab Illustrissima Oelsitudine Vestra, quod mihi
magni alicujus commodi futurum est, Mihi sunt necessarii aliquot.
palli seu ligna, qua» reponam in vinea sive horto, quem Celsitudo
Vestra dignata est mihi tribuere. Quare ab illa reverenter et sup-
plex peto, ut dignetur mandare prefecto silvarum, ut velit dare
aliquot ad meum usum, quantum suo judicio videbitur, quee res per-
grata mihi futura est. Commendo ie reverenter Vestrae Illustrissime
Celsitudini; a cellerario Tubingense litteras exspecto.
Datum Tubinge die 23 Martii 1564.
Illustrissime Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
Eigenhündige bemerkung des herzogs:
Hab der enden und zu solchem werckh nit gelegen holz.
201.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 27 März 1564.
Neuigkeiten aus der Sehweiz.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime! -
Sunt mihi e Tiguro littere exarate die vicesimo quarto Martii.
-Seribunt, adhue non esse concordes Philippianos eum Gallis; praete-
rea pestem capisse sevire in ipsa Rhetia*, Ego nihil metuerem
accedere, nisi timerem Vestrz Illustrissime Celsitudinis mandatam
usque adeo; metuo, ne quid incommodi nascatur in Rhzetia. Com-
mendo me Vestre Illustrissim® Celsitudini reverenter,
*
1 In Chiavenna starben in jenem sommer binnen 3 monaten 400
personen: in Chur im ganzen 1400.
1564 411
Datum Tubinge die 27 Martii 1564.
Illustrissime Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
202.
Verger an herzog Christoph.
Chur 19 April 1564.
Berichtet über seine verhandlungen mit dem spunischen gesandten
in Chur.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Iste nuntius venit Curiam Rheetorum et revertens litteras a me
petit, quas libenter dedi. Summa est, quod aute octo dies venit
huc legatus regis Philippi sive ducatus Mediolanensis ', magno qui-
dem cum honore susceptus a dominis Curiensibus, hodie iterum dis-
cessit Mediolanum versus, reliquit quidem aliquibus aliquam spem
foederis et nove alicujus tractationis, sed quantum video, nibil fiet,
per Dei gratiam, eo magis si successerit legatus Gallorum; annuntio
bona nova et letor, me venisse in tempore, veni enim Curiam Rhe-
torum eo ipso die, quo ipse legatus advenerat, multaque miscuerat
et turbarat. Res narrabitur a me coram (si Dominus voluerit)* spero
inquam res feliciter successuras, spero inquam. Unum hoc dicam,
litigavi cum homine coram toto senatu, nam segre ferebat, quod di-
xissem privatim, ejus legationem mihi videri legationem Pape, non
autem Hispaniarum regis, propterea quod petiit non solum transitum
a Mediolano in Germaniam, sed etiam ut liceat castigare eos Me-
diolani, qui non sunt papistice religionis, quare non poteram me
continere, quin dicerem aperte, id quod est, hominem scilicet se
prodere, quod pro Papa loquatur, non pro Philippo, et quamquam
adessent mihi boni defensores, tamen d. Curienses me condemnare
voluerunt in gratiam scilicet istius legati, cum ego vicissim nullius
principis nomen jactassem; sic res est, tamen habiturus sum ipsos
judices mecum in cona, Xantum refert audire publicam personam et
privatam, sed tamen lator hoc contigisse, nam scio, me aperuisse
oculos multorum. Plura coram (ut dixi) interea commendo me
*
1 Der gesandte hieß nach dem brief n. 2024, der überhaupt die
ganze sache ausführlicher erzählt, Adrianus Verbeccus,
412 1564
Vestrie Illustrissime Celsitudini, eui Deus abunde largiatur sua divina
dona, spiritum et fidem per Christum dominum nostrum.
Curie Rhetorum die 19 Aprilis 1564.
Tllustrissim:e Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
a Darüber von des herzogs hand: brevi ad longum.
202 a.
Verger an herzog Ohristoph.
Zürich 28 April 1564.
Berichtet über seinen aufenthalt in Chur, seinen streit mit dem
spanischen gesandten, seine zusammenkunft mit dem französischen ge-
sandten und bittet om geld.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Rediit ad me Aurelius nepos et recitavit, que cum Vestra
Illustrissima Celsitudine contulit. Nihil opus est repetere, ut nom re-
peto, tantum attingam precipua, qui interim contigerunt, Venit
eodem die, quo ego, Curiam Rheetorum Adrianus Verbeceus Flandrüs,
qui legatum agebat serenissimi Hispaniarum regis, venit quidem
paucissimis comitatus constititque quatuor diebus, et primum qui-
dem mecum coepit publice, nec provocatus contendere coram magna
parte senatus, absolutaque contentione, quasi ob eam rem venisset,
discessit et Mediolanum se contulit. Causa, propter quam coepit
mecum contendere, fuit lujusmodi. Dixerat Verbeccus, se esse mis-
sum a Philippo in Rhetiam, ut rem perageret cum dominis Rhetis,
nempe de federe cum illis renovando. Dixeram ego (inter privatos.
tamen) imo a Papa fuisse missum, qui hanc rem summa diligentia
tractaret, nempe de abrumpendo federe, quod fuit cum rege Gallo--
rum peractum. Verbeccus, quasi in hoe consisteret tota causa, con-
stitit hic ccepitque urgere atque affirmare, sibi fieri a me magnam
*
1 Durch diesen brief ist der bei Meyer H, 258 nur kurz erwähnte
»ürgerliche auftritt, den der alte streitsüchtige mann mit dem spa-
nischen gesandten hatte« klar dargelegt. Es war denn sehr :
lich, daß die Churer prediger sorgten, daß er eiligst nach Zürich ab-
reise und es ist nur zu wahr, wenn Fabricius an Bullinger schreibt:
sic bonus senex ex uno malo in aliud incidit; auch sein bedienter
hatte sehr schlimme raufhändel. »"
1564 413
injuriam, quandoquidem missus sit ab ipso Hispaniarum rege, non
autem a Papa, conabaturqne amoliri hoc ipsum caput, quod non
fuisset a Papa missus, sed a Philippo. Ego non potui non affirmare,
Philippum quidem dedisse nomen, (ut videtur) ut rem ejus nomine
conficeret, sed Pape revera conficere: Nam quorsum tentaret, Pape
autoritatem dominis Rh:tis obtrudere? tentat enim, ut Papie liceat,
per dominos Rlistos castigare eos, qui versantes in Rbzetia peccant
nihilominus in Pap: jurisdictionem et potestatem. Deinde conatur,
obtrudere aliud caput, ut scilicet liceat Philippo, militem Mediolano
in Germaniam educere. Dicebam ego, an non hiee prorsus ad Pa-
pam? Petebat in summa, ut senatus juberet me exsulare ex tota.
Rhsetia, quasi qui magnam injuriam intulissem suo regi. Causa fuit
biduo contractata, atque ita ex causa dominorum Rhietorum fuit facta.
mea causa; diffidere enim videbatur Verbeceus in propriis terminis
causam tractare. In summa senatus, qui magna ex parte constabat
ex his, qui Philippo faverent, voluit aliquid Verbeceo condonare, cum
nondum causam ipsam intellexisset, condemnavitque me ipsum, ut
solverem pecuniolam (fere XXV coronatos) cujus pars ad legatum
ipsum deveniret, pars vero ad senatum. Ego nulla mora interposita
solvi, quidquid petebatur, ut scilicet placarem mihi judices (quam-
quam non essent irati) ostenderemque, causam ita intelligere, quasi
de nihilo ageretur. Cam solvissem assistentibus mihi bonis viris,
qui ex animo favebant, invitavi protinus dominos judices, ut mecum
pranderent, acceperunt conditionem, et pransi sunt triginta quinque
hilariter atque etiam laute, magna cum letitia, affuitque preeipuus
consul d. Ambrosius Marti et d. Ladame de Tava, atque ita abso-
lutus est primus actus fabulie.
Verbeceus statim abivit satis quidem sordide simulavitque, se
Hispaniam petere.
Post duos dies eece affuit ex Gallia legatus alius, nempe Le-
verier quidam, vir quidem non magni nominis, sed tamen elegans
et doctus, ecpitque de hac causa sermones conferre cum hoc et
illo, et parare se ad fedus renovandum, quod facit assidue. Is me-
cum egit amantissime obtulitque omnia, quz& baberet in promptu,
dicebatque se velle resarcire damna, quz fuissem passus propter
sententiam juüdieum et magna quidem sollicitudine hoc agebat. Re-
eusavi ego, quippiam velle accipere, sed me hoc egisse, ut serenis-
simo Galliarum regi satisfacerem, quacumque in re possem, me li-
414 il
benter observasse, quód causam apud judices denudassem, cum sci-
licet aperuerim, causam Pape tractari coram dominis Rhwetis, non
antem Philippi. Boni eönsului in summa, hoc est actum magno (st
mihi videtur) judicum et senatus applausu,
Quantum licet prospicere et singulorum sententias animadver-
tere, nihil Verbeceus confecit, plane nihil, discessitque relictis sen-
tentiis omnium in nostra sententia, perageturque causa secundum id,
quod sentimus (si Deus voluerit). Persuasum enim est dominis
Rhetis (paucis quibusdam exeeptis, qui causam involvere et decipere
voluissent) abstinendum esse ab amicitia aliorum, adherendum vero
serenissimo Gallorum regi, quod sedulo curatur. Dominus legatus
commendat se ex animo Vestre Illustrissime Celsitudini offertque
omnia, quiecumque potest, ait, se nosse, eandem Celsitudinem Vestram.
esse optimam sui regis amicam.
Visum est mihi, proprium mittere hominem, qui hac nova et
litteras ferat, putavi enim significandum, quidquid contigisset.
Preterea siznificandum duxi, me jam ad eum statum venisse.
ut plane coperim indigere et opus habere pecunia, qua reliqua ab-
solverem et domum redirem, quod faciam, cum primum lieuerit.
Danda itaque meo famulo, quem mitto, quanta videbitur Vestre Il-
lustrissims Celsitudini, exspectabit enim, ut expediatur et se hue
conferat, si ita videbitur, omnia enim Vestre Celsitudinis arbitrio com-
mitto.
Mitto preterea murem Alpinum ut, petitus est', voluissem binos
mittere, masculum et feminam, sed nondum potui invenire, mittam
autem postea. Commendo me reverenter Vestre Illustrissimse Celsi-
tudini, cui Deum rogo, ut augeat sua przclara dona, spiritum et
fidem per Christum dominum nostrum.
Tiguri XXVIII Aprilis 1564.
lllustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius,
P. 8.
Murem Alpinum non possum commode mittere, quod portari in
equo non possit, portabo egomet, et spero, me binos portaturnm.
*
18. br m. 195. Die herzogin wünschte sie.
208.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 7 Mai 1564.
Berichtet über den erfolg seiner reise nach Graubünden.
lilustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime'
Tubingam veni per Dei gratiam heri primum et veni, ante-
quam Venturinus meus familiaris rediisset, habui eum obviam circa
Balingam. Putavi autem accelerandum, quod sentirem, me non bene
valere, deinde alia fuit causa, quod Gallorum legatus* monuerat,
me non debere usque ad Joannis in Rhrzetia exspectare. Causa est
in eo statu, in quo postremis meis litteris * scripsi, hoc est in bono,
per Dei gratiam, nibil enim dubito, quin serenissimus rex obtineat,
que velit, et si quid profeci ego mea profectione in Rhetia, sit
Deo honor et gloria, sane. puto, me profecisse, Legatus in summa
parat suum ad regem discessum, nec quidquam perficiet, nisi inde
discesserit; nam habet in animo novam ecudere ligam seu fedus aut
provisionem exclusis penitus Hispanis, succedetque (ut opinor).
Cam audiero, Vestram Illustrissimam Celsitudinem Stutgardiam
rediisse, (si Deus voluerit, ut bene valeam, ut spero) coufestim in-
visam reverenter Vestram lllustrissimam Celsitudinem, interea cun-
firmabo valetudinem.
"Gratias ago immortales pro accepta pecunia, qus quidem ve-
nerat in tempore; consumpseram enim, qux» habebam, in meo tam
dispendioso itinere, laudetur Deus, Cum adyenero, conferam multa
de magna Rhmtorum parte, que nunc voluisset statum mutare, con-
feram item quidam de Bullingero °, cum quo multa et de aliis re-
bus. Attuli murem Alpinum * seu marmotam, nunc unum tantum,
reliquos habiturus sum propediem; ajunt, illos nunc primum exire
ex eorum cavernis, dabo operam, Stutgardiam mittatur, Bene va-
leat Vestra Illustrissima Celsitudo! De pecunia, quam eadem de-
| Herr von Bellievre =. n. 204.
2 8. n. 202. 202a.
3 S.n. 111. Nach Meyer II, 255 begann von dort an wieder eine
annüherung zwischen herzog Christoph und Bullinger, auch Verger stand
mit ihm wieder in regerem briefwechsel.
4 S. br. n. 202a.
416 1564
derat ad d. comitem Ulissem *, centum seilicet florenis mittendis,
nondum potui mittere, nam Lugdunum profectus est, ea servatur
apud me. Gratia et pax domini nostri Jesu Christi sit semper cum
illa, amen. Commendo me reverenter.
Datum Tubinge die 7 Maii 1564.
Vergerius servitor,
204.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 7 Mai 1564.
Bittet den herzog um seine verwendung, damit ihm seine pension
von Frankreich ausbezahlt werde.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Vestra Illustrissima Celsitudo dignetur legere, quod me tangit,
pro sua clementia; cogitavi enim differre meum ad illam accessum,
neque enim recte valeo, sed nepos meus Aurelius ipse venit, ut, ubi
opus fuerit, suppleat. Res sie habet: anno* antequam ex Rhietia ad
Vestram Illustrissimam Celsitudinem advenissem, rex Henricus Gallis
scripsit ejus legato Morelletto, ut mihi ducentos coronatos in anno
daret pro pensione pro meis in regem laboribus atque servitiis, quem-
admodum apparet ex litteris, quas nunc mitto. Legatus non dedit
semel; contigit, ut succederet alius legatus, cui nomen Bassafon-
tane; is, ut benefaceret, cum rem totam haberet in manu sua, et
mortuus fuisset aliquis ex pensionariis, cui solvebantur centum et
viginti eireiter coronati, eam pensionem centum seilicet et viginti
coronatorum collocavit in meo nomine, et reliquum, quod erat ad
summam ducentorum coronatorum, numeravit etiam -smpius. Abiit
deinde Bassafontana in Hispaniam legatus, qui vero successerunt le-
18. n. 184. 107. =
2 Also im jahr 1552, Verger schickte seinen neffen Aurelius nach
Chur, um die sache zu betreiben und Bellievre versprach ihm seine ver-
wendung. S. n. 205 und 206.
3 Sebastian de l'Aubespine, herr von Bassefontaine, geb. 1518, bi-
schof von Limoges, 1553 und wiederum 1564 und 65 französischer ge-
, sandter in der Schweiz, in vielen gesandtschaften unter fünf königen
erprobt, später mitglied des geheimen rathes, 4 2 August 1582. 19 Mürs
1553 schreibt dieser an Bullinger über Verger: Curavi, ut habeat a
rege, unde possit honeste vivere. Meyer I, 79. S. m. 219. 220.
1564 417
gati, numerarunt mihi centum viginti tantum; abieram enim in Prus-
siam atque Poloniam, neque erat, qui negotium urgeret pro me.
Reversus non potui mutare statum rei, nam mihi solvebantur non
prout a rege constitutum ducenti coronati, sed centum et viginti
dumtaxat inscio prorsus rege. Contigit deinde, ut quatuor continuis
annis pensio cessaverit, nec fuit cuipiam soluta. Tunc Vestra Illu-
strissima Celsitudo magna pietate erga me fuit usa et de suo mihi
jussit numerari ducentos circiter florenos in auno; jam cum res in
eo sit statu, dominus Bellieurus!, qui nunc agit in Rhetia regis le-
gatum, cum hac eadem de re cum ipso contulissem, mihi significavit,
se (si Illustrissime Celsitudinis Vestri litteras ad se scriptas videret)
numeraturum integros ducentos coronatos in anno, ut fuerunt nu-
merati tempore regis Henrici.
Summa est, me ad Celsitudinem Vestram Illustrissimam recurrere
et humiliter petere, ut dignetur mihi hoc beneficium prestare, scri-
bere videlicet ad dictum dominum legatum, ut quemadmodum du-
centi coronati fuerunt constituti, ut numerarentur et aliquamdiu
numerati fuerunt, numerentur nunc quoque; quod ipsum facturum,
minime dubito.
Aliud est etiam in hac re ponderandum: quo tempore ducenti
coronati numerabantur, nepos meus Ludovicus *, qui consiliarium
agit ducis Prussie, in Galliam profectus est et supplicavit, ut in
suo ipsius nomine pensio numeraretur, postquam vita functus fuis-
sem. Obtinuit, quod petiit, quemadmodum patet ex regis libro, ubi
scriptum fuit ejus nomen loco nominis mei; itaque si negotium non
emendaretur, posset contingere, ut iterum illi solverentur post meam
mortem centum et viginti, non autem ducenti coronati, quare occur-
rendum esset tali incommodo et scribendum de tota re eidem do-
mino legato, qui cum sit ita affectus, rem ita componere posset, ut
liquido appareret, quod res est (sincere enim agitur), mihi scilicet
constitutos fuisse a rege ducentos coronatos, deinde eosdem consti-
*
1 S. n. 203. Pomponius Bellidvre, geb. 1529, statthalter in Lyon;
als außerordentlicher gesandter in der Schweiz accreditiert März 1563,
viel verwendeter diplomat und staatsmann, 1604 unter Heinrich IV
canzler von Frankreich. f 1607. S. br. n. 209. 210.
2 Ludwig war Juni 1563 nach Preußen geschickt worden, s. n. 183
und 184.
Verger 27
418 186
tutos fuisse Ludovico meo nepoti, qua quidem in re status rei licet
exigue componetur totus.
Tllustrissime Princeps, sentio, me wtate gravem esse, et exspecto
quotidie vocationem a Domino, vellemque hoc negotiolum componere,
antequam morerer; habeo enim in animo, istos ducentos dimittere
mes ex fratre nepti jam nubili*, in quod subsidium tum Ludovíeus,
tum Aurelius nepotes sunt consensuri. Supplico autem Illustrissimi
Vestre Clementie per Jesum Christum, ne mihi in hac re desit,
cum in aliis rebus gravioribus nunquam mibi defuerit pro sua cle-
mentia. Commendo me reverenter eidem. Illustrissimze Celsitudini
Vestre, cui Pater celestis augeat sua preclara dona, spiritum et
fidem per Christum dominum nostrum.
Tubinge VII Maii 1564.
Servitor humillimus
Vergerius,
204a.
Beilage.
Wie herzog Christoph an Bellievre schreiben solle.
Aufschrift:
In hanc sententiam ad regium legatum litteras desiderat Ver-
gerius.
Magnifice Domine! e
Vergerius, consiliarius noster, supplex a nobis aliquid petivit,
quod negare non potuimus. Huic existenti adhuc apud Rhetos, ante-
quam in aulam nostram venisset, Henrieus felicis memorie II ejus
nominis Gallorum rex concesserat ducentos coronatos pro annua
pensione (ut ex litteris, quas vidimus, apparet), factum deinde fuit
ministri eujusdam negligentia, ut de illa summa. ducentorum septna-
ginta coronati fuerint detruncati et hoc sine regio mandato, imo
ipso rege inscio. Quare ipsius Vergerii petitione permoti, quod
zquitas suadere videtur, petendum a vobis existimavimus, ut vestro
opere et diligentia velitis efficere, ut ipsi Vergerio ducenti coronati
*
1 Sie war die schwester von Aurelins und Ludwig, wohnte in
Triest. Nach m. 211 warb ein arzt aus Padua um sie und Verger er-
reichte nach langem bitten, daß er, nach n. 222, dorthin reisen durfte,
um ihrer vermählung anzuwohuen. S. n. 208. 211. 921. 999, 999.
Br 419
numerentur, prout aliquamdiu numerati fuerunt, aut ut serenissimus
rex rem totam intelligat: nam ipsi Vergerio aliquot centum deti-
nentur in curia (ut diximus) ministrorum, et consultum éxistimamus,
ut sua Majestas, qus justissima est, rem cognoscat (si videtur); qua
quidem in re facietis nobis rem gratam, aliis nostris favoribus, ubi-
cumque poterimus, compensandam. Est enim idem Vergerius sere-
nissimo regi mirandum in modum affectus, dignus itaque nobis vi-
detur, cujus ratio habeatur. Vale! Datum etc.
Eigenhändige resolution des herzogs:
Soll also ingrossiert werden die abeschrifft, soll bey seinem diener
erfaren werden, wie der legatus heife, und soll Vergerius ain clein
brieflin geschriben werden, das ich ad petitia ipsius das schreiben an
den franzosischen gesandten geferttiget, welches ich ime sambt des
ambassaten schreiben hiemit widerumben zuschickhe.
205.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 14 Mai 1564.
Er habe seinen neifen nach Chur geschickt. Nachrichten aus
Kärnthen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum nuper in Rhetia versarer et viderem, me incipere &egro-
tare, surripui me et valde timui, ne periculosa esset sgritudo. Cuin
Tubingam pervenissem et quievissem aliquantulum, videor mihi sani-
tatem recuperasse (per Dei gratiam). Sed cum penituisset, quod
Tubingam rediissem, cogitavi de mittendo meo nepote Aurelio Cu-
riam Rhetorum usque, ut videret, quid ageretur, et causam non
desereret; misi itaque illum mane !, qui videat et faciat meo loco,
qui poterit; quamquam enim non sit multum, quod possit, tamen
non poterit non prodesse, quod aliquis, qui négotium amat, inter-
veniat, quemadmodum spero de Aurelio, proderit spero, licet non
sit necesse.
Intellexi a fidelibus nuntiis et certis, missam fuisse projectam
prorsus in malam rem ex Villaco, Clamfurto * et Kirchemor, spero
*
1 Er kam Juni wieder zurück. 8. n. 206. 207. 208. 209.
2 Wohl Klagenfurt. Siehe über diese angelegenheit und Verger:
reise dorthin n. 208.
9n *
420 1
quidem, Vestram Illustrissimam Celsitudinem audivisse, putavi tamen
significandum, quod valde placet ad laudem Dei. Pater coelestis
adaugeat Vestre Illustrissime Celsitudini spiritum et fidem per
Christum dominum nostrum.
Datum Tubinge die 14 Maii 1564.
Vergerius.
206.
Belliöyre an Verger.
Chur 20 Mai 1564.
Verspricht Verger seine verwendung und theilt ihm den stand der
dinge in Graubünden mit.
Valde magnifice et illustrissime vir!
Accepi litteras excellentissimi domini ducis Wirtembergensis una
cum litteris dominationis vestre, fuit mihi res gratissima, audire de
bono statu vestro et vestrum audire dominum nepotem *, qui mibi
visus est eruditus, prudens et honorificus nobilis. Ejus sufficientia
est in causa, quod non capio provinciam modo scribendi de rebus,
qui ad dominos Rhzetos pertinent, que hactenus me satis exagita-
runt, sed spero, me perfecisse, ut nostri semuli sint habituri bonam
partem incommodi. Credo, quod comes Angosciola aderit intra qua-
tuor dies eum Adriano Verbecco. Rem videbimus, non sum cessurus
tam cito. Quod attinet ad negotium dominationis vestrae, de quo sua
excellentia ad me scripsit, exspectate a me omnia illa officia, que
potest facere quilibet, qui sit bene affectus. Deus mihi det vires
sequales bon voluntatis, spero, me brevi visurum suam majestatem,
cum primum Lugdunum * pervenerit, ubi habebitur memoria rerum
vestrarum, et cum Badam pervenero ad dietam, quie fiet hoc mense,
loquar cum thesaurario. Hie vero finem faciens me toto corde hu-
militer commendo dominationi vestre, illam rogans, ut velit me in
gratiam ponere illustrissimi ducis sui atque illi affirmare, me nunquam
defuturum servituti, quam per meas litteras promisi. Deus vos con-
servet incolumem. Curie Rhzetorum die XX Maii 1564.
Servitor et amicus affectissimus
Belliévre.
*
1 Aurelius, s. n. 205.
2 Karl IX machte damals in begleitung seiner mutter seine rund-
reise durch Frankreich.
421
207.
Belliàvre an herzog Christoph.
Chur 21 Mai 1564.
Verspricht, Vergers angelegenheit zu besorgen.
Potentissime Excellentissime Illustrissimeque Princeps!
Excellente Tus litteras Goeppinge datas pridie mihi Ver-
gerius junior reddidit, quibus mandas, ut causam P. Pauli Ver-
geri, qui tibi a consiliis est, suscipiam euremque, ut integra sum-
ma ducentorum solidorum, que ei a serenissimo Francorum rege
Henrico promissa indultaque est, integra bona fide persolvatur. Et
si Vergerio de principe meo reque sua publica optime merito libens,
quibuseumque rebus possem, commodarem, nihil tamen est, quod
mihi unquam gratius optatiusve accidere possit, quam si tanti prin-
eipis (eujus virtutes imprimis admirari soleo) vel laborioso officio
gratiam promereri possim. Velim itaque, Tua Excellentia existimet,
Vergerii negotium summe mihi preeipuseque cure fore. Et quia
inscio rege confici non potest, me de ea re quam accurate perscrip-
turum.. Quod si mibi a Domino dabitur, ut alia ulla in re Excel-
lentie Tum operam navare possim, me Tibi addictissimum et obse-
quentissimum cognosces. Vergerius, qui has Tibi reddet, certiorem
Te de rebus Rhswticis omnium optime faciet. Bene vale, Princeps
Illustrissime, Dominus Excellentiam Tuam quam diutissime incolu-
mem conservet!
Curie Rbetorum XII Calendas Junii.
Tus Excellentie addictissimus
208.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 23 Mai 1564.
Bittet dringend, ihm die reise nach Villach zu gestatten.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Puto, me scripturum de re, qui me fortiter tangit ad vivum
usque. Res sic se habet. Exspecto Aurelium * meum nepotem, qui
nobis afferet bona nuntia de rebus, que geruntur in Rhetia, sic
*
1 8. n. 205.
422 IN
spero. Illustrissime Princeps, significatur mihi, iterum projectam esse
missam ex Villaco* (quemadmodum aliis meis litteris scripsi); nunc.
mibi videtur oblata commoditas, qua possim meze conscientie satis-
facere. Cum enim projecta sit illa idolatria (per Dei gratiam), vi-
deo, oblatum esse tempus (quemadmodum moneor a multis amicis
Villacensibus), ut aecedam et meum officium faciam in adhortandis
bonis viris, ne desint sure vocationi, hoc est, ut constanter perse-
verent. Audio quidem, nondum esse projectam autoritatem episcopi.
Bambergensis, sed crediderim, cives Villacenses non esse stultos et.
seivisse, quid agerent, cum missam abdicarent. Fui alias ante quin-
que... annos Villaci per quindecim dies, ubi fui magno amore sus-
ceptus; apparebat enim jam tum, quid-de missa semtiretur. In
summa, vellem accedere, nec metuerem sumptum aut incommoda
pro Dei gloria promovenda, quod libentissime facerem. Sperarem,
me inde posse avellere paucis diebus, et rursus in ducatum redire
proeul dubio, et licet nullam videam imminentem mihi molestiam,
lamen irem caute et nullo, ut spero, periculo. Est quidem per
terras illustrissimi ducis Bavarie et episcopi Salitzburgensis aliquid
metuendum, sed tamen spero, me caute profecturum, et omnia pe-
ricula superaturum, dum fuero Villaci. Vocor, inquam, a bonis
amieis, qui me non patientur periclitari et Deus imprimis. Sunt
mihi preterea alia negotia Villaci expedienda, presertim de nepte*
nuptui danda, que res mihi vehementer cordi est. Peto in summa,
ut mihi per Vestram Illustrissimam Celsitudinem liceat adire ei
rem conficere, quie res mirum in modum me proyocat. Volui ego-
met ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem accedere, sed sperawi
Vestram Illustrissimam Celsitudinem non defuturam mihi in re tam
honesta et sancta, scilicet negare consensum, sine quo nihil auderem
confiere. Spero, me totum negolium confecturum spatio dierum
ter quindecim, si Deus voluerit. Repeto, me urgeri a spiritu do-
mini Dei nostri, ut accedam et peragam, quae ipse jusserit, atque
iterum peto, ut id mibi liceat, cujus rei responsum reverenter ex-
specto. Commendo me Vestre lllustrissime Celsitudini. Gratia et
pax domini Dei nostri cum illa amen.
Tubinge die XXIII Maii 1564.
Vergerius servitor.
423
209.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 1 Juni 1564.
Rüth, seinen neffen Aurelius abermals nach Graubünden zu schicken,
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Venit ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram Aurelius * meus
nepos, qui nunc rediit ex Rbetia; narrabit ille, que vidit et audi-
vit, eredo non contemnenda. Venissem egomet, sed adhuc me im-
pedit valetudo minus prospera, fiat voluntas Domini. Meum con-
silium est reverenter, ut Celsitudo Vestra hune remittat, audiat vero
causas. Novit negotium exacte (ut mihi videtur); notus est ipse
primoribus totius Rhztig et quidem domestice, imprimis magnifico
d. legato Gallorum *, et hoc enput est; notus preterea pastoribus
plurimis, e quorum inanibus atque ore pendet tota causa. Venit
legatus alius regis Hispaniarum, qui jam Curie Rhetorum subsistit,
quiquidem est magnus vir, ut mirer, tantum fuisse missum ad d.
Rhrtos. Postremo aguntur res magne de armis scilicet. capiundis,
omnia loea illic armis scatent. In summa consultissimum putarem,
si ille ipse nepos illic commoraretur aliquamdiu meo loco, conseque-
retur fructus haud dubie et non parvos (quantum ego existimo),
certe multa concurrunt, qus monent, ut istud faciat. Claneulum
esset mittendus, neque enim opus est ulla ostentatione, tantum esset
monendus, ut scriberet omnia, qu: fient, etiam per proprios nun-
tios, ae ut interim dominum legatum et dominos consules* moneret
de iis, qui sibi viderentur, audiretur enim libenter. Impensa fu--
tura est mediocris, imo tenuis etiam.
- Ego eam ferre amplius nequeo, tuli semel, sed Illustrissima.
Oelsitudo Vestra conferat, quantum illi videtur, ut possit resistere,
quod spero, illam facturam esse, nam mihi videtur necessaria. Mitto
plura dicere, Vestra voluntas fiat.
Non dicerem, si res haberet aliquid dubii, sed audio affirmare,
eum certissima sit. Dominus Bullingerus * offert ex animo omnem
*
1 8. n. 205. 221. 223. October war er wieder zurück.
2 Bellievre, s. n. 204.
3 Ambrosius Marti, bei welchem Verger gewöhnlich abstieg, und
Johannes Tscharner waren die zwei bürgermeister von Chur.
48. n. H1.
424 1564
Suam operam, omnia inquam, quicunque possunt ab homine desi-
derari, quemadmodum constat ex litteris, quas ad me scripsit, quas-
que ad Celsitudinem Vestram mitto. Plura non addo, Illustrissima Cel-
situdo Vestra sua utatur sapientia, cui me reverenter refero. Dignetur
audire nepotem et quz Deus voluerit, deliberare, Gratia et pax
sit cum illa semper, me humiliter commendo. Mitto etiam, quas
ad me legatus italice. dedit, ut in bonam spem venerim rei po-
tiundee,
Tubinge die primo Junii 1564.
Vergerius servitor.
210.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 18 Juni 1564.
Nachrichten aus Graubünden.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Venit ex Rhetia quispiam ex meis, qui affert nova, qualia dicam
breviter. Abundant illic milites, sed in oppido, quod appellant Felt-
kirch precipue; pertinet enim ad comitatum Tirolensem, aliquot
mille milites illie convenerunt, Ciesar videtur consentire, «ut colli-
gantur. Curie Rhetorum fuerunt ambo legati, Gallicus * et Hispa-
nicus*, qui contenderunt non verbis tantum, sed cum essent in atrio
principum, armis egissent, si non fuissent impediti ab adstantibus,
sed demum discessit uterque alter Mediolanum, alter in Galliam,
Insurrexit turba hominum tenuiorum et rusticorum majore ex parte,
qui accedentes ad legatum Hispanicum clamabant, se preponere Hi-
spanicum foedus, alii vero graviores et prudentiores preetulerunt
Gallieum. Qui pro Hispanico accesserunt, fuerunt remunerati con-
vivio scilicet copioso ab Hispano. Non cessat Claven:e pestilentia,
imo swvit quotidie magis. Inventi sunt Mediolanenses mediei, qui
pretextu medicine adhibuerint unguenta, quibus pestis magis inflam-
maretur, et fuerunt ejecti. In Valle Tellina intravit gravis dissensio
inter evangelii ministrum et populum; putatur fuisse opus anti-
*
18. n. 204. Bellievre.
2 Verbeccus s. n. 202a oder vielleicht der n. 209 erwähnte spa-
nische gesandte, dessen name nicht genannt ist. 8. n. 906.
1564 425
christi, adhibendum esset remedium. Przfectus loci non defuit suo
offiio, est enim ex numero Christianorum. Mitto Illustrissime Cel-
situdini Vestre libellum, sed Italicum in materia concilii, vertam
in Latinum intra paucos dies. Accedam ad Illustrissimam Celsitudi-
nem Vestram intra octo aut decem dies, cum scilicet nepos meus
doctor Aurelius Argentina redierit. Est enim illic profectus ne-
gotii eujusdam causa. Commendo me Celsitudini Vestri Illustris-
sims toto animo, ccelestis Pater illi augeat spiritum et fidem per
Christum. dominum nostrum.
Tubinge, die XVIII Junii 1564,
Humilis servitor Illustrissimse Celsitudinis Vestro
Vergerius.
211.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 4 August 1564.
Bittet abermals um die erlaubniß, seine nichte besuchen zu dürfen.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Scripsi ante unam atque alteram septimanam, mihi maximopere
opus esse propter nuptias neptis mes" conferre me Villacum aut
Labaeum usque. Rescripsit Illustrissima Celsitudo Vestra, sibi non
videri consultum *. Quare confestim acquievi, ut debeo, atque om-
nem curam abjeci de eundo. Non multo post aecesserunt littere
ejusdem persone, quie scribebat, se paratam esse venire ad Au-
gustam usque vel non longe procul, propter nuptias seilicet, roga-
batque me, ut venirem omnino. Ego qui curam abjeceram pro-
fieiscendi, suscepi eam iterum, et video prorsus necesse esse, ut
eam. Neptis jam attigit vicesimum primum annum, et si permitto,
eam diutius vivere sine marito, summum perieulum est, ne moriar
et maneat illa innupta, quod maximi momenti est. Rogo itaque et
supplico Vestre Illustrissime Celsitudini, ut mibi dignetur dare ve-
niam eundi aut Augustam aut non longe procul. Bonus est vir,
qui eam ambit doctor medicus Patavinus nobilis, quare non libenter
amitterem hanc occasionem, qua rogor, ut neptim desponsem, agitur
*
18. n. 20.
2 Der brief liegt nicht mehr vor.
426 1564
de gloria Dei. Celsitudo Vestra Illustrissima dignetur mihi eam ve-
niam concedere; nam promitto sancte, me iturum maxima cautela
et diligentia, ne possim comprehendi. Res mea agitur et nunc
multo magis, quam unquam antea; cum enim attigerim senium, Pape
libenter surriperent aliquo modo. Peto in summa veniam, qua mihi
liceat abire et citissime, hoc est initio mensis Septembris redire;
hanc si occasionem dimisero, nescio amplius, ubi possim collocare
meam neptim. Commendo me Vestre Illustrissime Celsitudini re-
verenter. Valeo mediocriter meo more per Dei gratiam. Gratia et
pax domini nostri Jesu Christi sit semper cum illa.
Date Tubinge quarta die Augusti anno Domini 1564.
lllustrissim: Celsitudinis Vestrae servitor
N Vergerius.
212.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 20 August 1564. —
Verger meldet, der junge fürst Radzivil wolle nach Tübingen
kommen.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Fui mane Uraci cum geueroso domino Ungnadio *. Tubingam
reversus inveni nuntium enm litteris illustrissimi domini Radzivilli*,
qui ad me scribit, se constituisse, Tubingam venire. Petit autem
a me, ut illi de commodis (vel qualibus possum sedibus) prospiciam.
Ego in gratiam talis principis omnia libenter faciam, etiamsi meg
ipsius wedes sint dande; sed vereor talem materiam contingere, ue
qua turba fortassis oriatur. Venit enim Radzivillus ex loco peste in-
fecto, ita ut coactus fuerit, se recipere in Carthusianum monasterium.
In hoe dubio constitui ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram ac-
currere, ut moneat sua prudentia, quid agendum fuerit. In me,
dico, nulla erit mora, sed ne injuriam faciam Illustrissimse Gelsitu-
dini Vestre et ipsi Tubinge, consisto; illa dignetur mandare, nam
quod jusserit, exequar sine mora, atque Illustrissimae Celsitudini
Vestre me reverenter commendo.
Tubinge 20 Augusti anno 1564.
Vergerius servitor.
1 8. n. 30.
2 S. n. 46 und 187.
1564 427
213.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 20 August 1564.
Fragt an, wo Radzivil wohnen solle.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime'
Cogor lllustrissimam Celsitudinem Vestram iterum obtundere,
nam urget mo nuntius cum litteris missus ab illustrissimo Radzivillo !.
Fuit nuntius Stutgardie ipsam Illustrissimam Celsitudinem Vestram
quarens. Cum vero non invenerit, verum intellexerit, eam Uracum
profectum esse, Uracum igitur constituit venire, disceditque lac ipsa
hora, qu& est prima a meridie. Petit in summa, ut liceat ipsi illu-
strissimo Radzivillo edes conducere per aliquot menses Tubingae, ut
cominoretur metuens pestem, quz Argentinse grassatur, discedit ta-
men inde salvis rebus et cum nullam susceperit contagionem per
Dei gratiam, (vixit enim in monasterio Carthusianorum maxima dili-
gentia custoditus) nihil ergo metuendum a se et suis; tantum sup-
plicat, ut Vestra Illustrissima Celsitudo concedat illi veniam com-
morandi. Qua in re summa diligentia utetur, ne qua ab illo fiat
injuria. Quod si concesserit, ut speramus, dignabitur interim ver-
bum facere generoso domino Ungnadio *, ut velit concedere sedes a
se conductas, in quibus postremo habitabat, qua possidentur a vidua
cujusdam jurisconsulti; solvet enim egregie, quidquid opus fuerit,
habitabitque partim in illis partim in meis atque ubicumque poterit
ad aliquod tempus, aut si sedes ipse Celsitudini Vestre non pla-
cuerint, accipiet illustrissimus Radzivillus, quecunque fuerint a Vestra
Celsitudine oblatz. Exspectat maxima anxietate nuntius (jam enim
sunt octo dies, quibus illustrissimum d. suum Carthusii, quod est
Argentine, reliquit). Nec plura, commendo me reverenter Illustris-
sime Celsitudini Vestre, à qua responsum exspeeto una cum litteris,
si ita placet Illustrissime Celsitudini Vestre, gélérosi domini Un-
gnadii,.qui mandet vidus, ut sedes consignet, locavit enim eas per
triennium, ut fama est, imo ipsa vidua affirmat; aut si alie sedes
magis Illustrissimse Celsitudini Vestre placuerint, de illis dignetur
*
1 S. n. 187.
2 S. n. 80.
428 1564
scribere, quamquam de parvulis contentus est, ad modicum preser-
tim tempus.
Tubinge 20 Augusti 1564.
Vergerius servitor.
214.
Herzog Christoph an Verger.
Nürtingen 24 August 1564.
Antwort auf n. 213.
Dei gratia Christophorus Dux Virtembergensis etc.
Reverende nobis dilecte et fidelis!
Accepimus litteras vestras, et quantum spectat ad conducendas
«des pro domino Radzivillo, bene fecistis in eo, quod illi vestras
dare obtulistis, ea de causa etiam accepimus litteras a magistro
aule dicti domini. Quibus lectis dedimus in mandatis preefeetis
nostris Tubinge, ut dicto domino Radzivillo pro commodis sedibus
ac petita prospiciant, quod nimirum nunc expeditum credimus, Cum
vero ipse Radzivillus una cum sua familia ex loco peste infecto pro-
fieiscatur, et ne qua turba oriatur vel rumor in vulgus spargatur,
maxime nobis eonsultum esse videatur, ut Radzivillus in certis locis
extra Tubingam ad dies quatuordecim se contineat, postmodum op-
pidum ingrediatur. Quod vobis ad litteras vestras respondere wo-
luimus. Bene valete!
Date Nirthinge 24 die Augusti anno 64.
215.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 25 August 1564.
Bittet um geld; nachrichten über Radzivil.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Det mihi veniam Illustrissima Celsitudo Vestra, quod nimis au-
deo; urget me necessitas summa, opus enim habeo centum florenis
in re magni momenti, Celsitudo Vestra dignetur mihi eos mutuo
dare, quos brevi sum redditurus procul dubio. Nuntius, qui litteras
fert, fidelis est, illi tato poterunt committi; supplico autem. ps Je-
sum Christum, ne desit mihi.
1564 429
Nuntius illustrissimi Radzivilli discessit nudius tertius bene con-
tentus, invenit enim meas ipsius :zdes et alias preterea, ita ut
duas habiturus sit Tubinge; spero, illum affuturum esse intra sex
aut octo dies (si Deus voluerit). Fecit illi Vestra Illustrissima Cel-
situdo rem summe gratam, quod locum, hoc est Tubingam, conces-
serit; studebit diligenter. Valeo mediocriter, ut possim mea manu
Scribere, sed utcumque. Commendo me reverenter Illustrissime
Celsitudini Vestre, Deus eam custodiat a malo.
Tubinge 25 Augusti 1564.
Illustrissime: Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
215a.
Cedula.
Herzog Christophs antwort auf n. 215.
Litteras vestras concernentes centum florenos, quos ut vobis
mutuo dentur, rogatis, accepimus, sed quia jam non Stutgardie, ne-
que aliter quam qui? ad quotidianum usum nostrum de necessitate
spectant, pecunia provisi sumus, non potuimus nunc temporis ad rogata
annuere. Scribimus autem per prwsentes cellario nostro, ut vobis
centum illos florenos (modo ita in promptu res habet) det et eos
futuri salarii vestri detrahat.
216.
Verger an herzog Christoph.
Jesingen 31 August 1564.
Meldet die ankunft Radzivils.
lllustrissime Princeps ac Domine Domine Clementissime!
Hodie, qui est ultimus dies Augusti, cum audissem domino de
Radzivillo * Tubinga discedens Jesingam * veni*, ubi incidi illustrissimi
principis familiarem, qui presto erat cum litteris ad me, constiti et.
intellexi, quz seribebantur. In summa sua celsitudo futura. est
*
18. n. 46.
2 Jesingen, dorf l'/« stunde von Tübingen entfernt; Herrenberg,
städtchen 4 stunden von Tübingen. * Construction unklar,
430 1564
hodie sub noctem Herrenbergee, cras Tubinge futurus. Sed memor
ego consilii Celsitudinis Vestre ' monui per litteras, ne Tubinge
consisteret (dextre tamen), sed vagaretur hinc et illine me ducente
per ducatum, donec quindecim dies elaberentur justis de causis.
Ego constitui, illum, ubi advenerit, Metzingam ducere et illic ali-
quantum subsistere. Discessit a me cum litteris et spero, illustris-
simum Radzivillum facturum, que monui, cras igitur Jesingam veniet
ad me et deinde Metzingam usque (si Dominus voluerit); putavi
Vestre Celsitudini indicanda omnia, quae fiunt apud nos, nee dubito,
ita esse voluntatem sum dominationis.
Quie reverenter Vestram Celsitudinem colit: habet secum decem
equos, vehit duo plaustra suppellectilis et in his tantillum vini pro
necessitatibus. Facio, quod possum, sed si lieeret mihi aliquanto
plura subministrare, nempe victum universum per Vestram ditionem,
faciam autem in posterum, quidquid Celsitudo Vestra dignata fuerit
mandare, plura non scribo. Dignetur Celsitudo Vestra meminisse
dare mandatum suo cellario de pecunia* mihi danda, non sine causa
mentionem facio; nam videtur mihi ille sua consilia cogitare, loquor,
quie certo scio. Faciat Vestra Ilustrissima Celsitudo, quie placuerint;
mitto litteras, quas ipse princeps mihi mittendas dedit. Commendo
me reverenter Vestrie Celsitudini, Deus eam servet incolumem,
Datum Jesinge ultimo die Augusti anno 1564. Pe;
Vestr Illustrissime Celsitudinis
servitor Vergerius,
217. ^
Verger an herzog Christoph.
Metzingen 2 September 1564.
Berichtet über den aufenthalt von Radzivil. Neuigkeiten aus der
Schweiz.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Heri vesperi Metzingam veni, comitabar autem illustrissimum.
principem Radzivillum ®; cum pervenissemus, excepit nos hospes
*
18. n. 214.
2 8. n. 215. 215a.
3 S. n. 216.
1564 431
satis commode atque laute“. Princeps lito fuit animo et semper
agebat gratias Vestre Illustrissimse Celsitudini, omniaque suffert
libentissime. Mane summo misimus nuntium ad generosum d. Un-
gnadium ! illumque invitavimus; verum excusavit se propter vale-
tudinem. Precipua nunc est cura sus illustrissim:z celsitudinis, ut
habeat, quos possit apud se habere et bene tractare in sua mensa.
Quare tanto libentius exspectabit tempus, quo Tubingam sit revo-
candus, interea sequissimo animo patitur, se in talia loca ablegatum
esse: commendat se ex animo Vestre Illustrissimse Celsitudini.
Sunt mihi ex Helvetia littere, in quibus nuntiantur bona omnia
de fadere” regis Gallie * cum ipsa Rhatia, qua in re ego non exi-
guam navavi operam per Dei gratiam. Inter alia scribit ad. me
Bullingerus^, quas litteras ego colligatas mitto; facit enim Vestre
Celsitudinis mentionem et alia nova adjungit.
Vestra Illustrissima Celsitudo boni consulat. Commorabor ego
bic, dum meus currus revertatur, quem spero die Lune adfuturum
aut Martis.
Reverenter me commendo Illustrissimse Celsitudini Vestre, quam
Deus servet a malo.
Date Metzinge die secunda Septembris 1564.
, Illustrissimus Radzivillus audivit, qus scripsi, ipse autem met
brevi daturus est litteras ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem,
cui se commendat iterum atque iterum.
Vestre Illustrissims Celsitudinis servitor
Vergerius.
Herzog Christoph schrieb eigenhündig auf den rand des briefs:
s. n. 218.
a Habe gern vernomen des Razevillus zu Metzingen ankhomen;
wirde biß dienstag gehn Pfullingen, alda ich sehen will umb ain
gelegne herberg ime, dan es alda nit gutte heusser hatt, und ver-
hoffs, S. L. zu mir beruffen, dem waidtwerckh und jagen ain gesellen
zu geben.
b Here es gern und noch lieber wolte ich heren, das der herzog
e *
1 S. n. 30.
2 S. n. 155 ff. und 205 ff. Der vereinigungsvertrag zwischen Karl
IX und den eidgenossen wurde 7 December 1564 abgeschlossen; der
schiedvertrag zwischen Bern und Savoyen, der die streitigkeiten fiber
" das Waadtland schlichtete, zu Lausanne 30 October 1564.
3 S. n. 111.
432 1564
von Saphoy (Savoyen) und die von Bern mit ainander sambt denen
von Genfl vertragen weren.
€ Schickhe ime Bullingers schreiben wiederumben, auch ain schrei-
ben an den hern Razevillum, das er ime anntwurtten welle.
218.
Christoph an Verger.
Tübingen 3 September 1564.
Antwort auf n. 217.
Reverende fidelis ac nobis dilecte!
Jucundum auditu id nobis fuit, quod illustrissimus nobis amicus
et dilectus princeps Radzevillus Metzingam pagum nostrum salvus
sanusque pervenerit. Nos hinc postridie 1 die Martis pergemus Pful-
lingam, ibi, quatenus loci illius utpote pagi ratio patitur, de com-
modo hospitio cireumspiciemus, et ipsum ut nobis amicum et dilec-
tum principem eo, ut una cum aliis quibusdam venando se ibi ob-
ectet, arcessemus. Quoad illa, quz ex Helvetia nuntiantur, lubenter,
certe et ex animo vellemus, Sabaudie principem cum Bernatibus
atque Genevensibus amice transegisse. Bullingeri, quas transmi-
sistis, ad vos remittimus litteras, una cum aliis ad principem Rad-
zivilium datis, quas illi prompte transmittetis.
Date Tubinge 3 Septembris anno 1564.
219.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 12 September 1564. 1
Zeigt seine reise nach Schaffhausen an, um den französischen ge-
sandten Bassefontaine zu sprechen.
Tllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Eram hodie, ut pararem conviviolum illustrissimo Radzivillo *,
qui et ccenavit meeum pro sua humanitate. Interea supervenit nuntius
missus a reverendissimo d. Bassafontana* legato serenissimi regisGal-
lorum, qui Schafusii constitit, et rogavit me in summa, ut ad se
accederem; curat enim, quantum potest, ut fiat conventio cum do-
*
1 8. n. 217.
S. n. 204.
1564 433
minis Rhetis, esse enim negotium in procinctu. Putavi, non negan-
dam esse meam operam, quantulacumque sit. Quare statim ingressus
sum iter Schafusium iturus'; sperabam enim, me rem non ingratam
facturum Vestre Illustrissimz: Celsitudini. Spero me intra octi-
duum rediturum, interea commendo me Vestrs Illustrissime Celsitu-
dini, Deus illi donet suam gratiam et pacem.
Date Tubinge 12 Septembris anno 1564.
Servitor Vergerius.
2198.
Herzog Christoph an die drei professoren der theologie in
Tübingen.
Schönbuch 26 September 1564.
Über ein italiänisches buch, das Verger herausgeben wolle.
Cristoff u. 8. w.
Unsern gruß zuvor, wirdigen und hochgelerten liebe getreuwen!
Wir lassen euch hieneben ain getruckt buch und dann ain concept,
so Vergerius wider ermelt buch iu italianischer sprach ausgeen lassen
will, zukomen. Und ist darauf Unser günstiger bevelch, wo ir je-
mandt von studiosen oder sonst bei der universitet hetten, der sol-
cher sprach kundig, ir wellendt denselben solch concept, doch in
gehaim, das solches gedachtem Vergerio nit fürkomm, zu verlesen
geben, und von ime satten. bericht einnemen, auch ir darauf erwe-
gen, dieweil er, Vergerius, nunmer alt und schwach, auch blöder
natur, ob es ze thon und der muew werth, das solches dem truckh
bevolhen werde etc., und alsdann Uns ain solches so Uns mit wider-
zusendung des buchs und concepts zu schreiben.
Im faal aber ir deren keinen bei der universitet, so diser sprach
kundig, haben mögen, so wellendt Uns angeregt buch und concept
den nechsten widerumb zuschicken, verlassen wir Uns zu euch gun-
stiglich. Datum Schonbuch den 26 Septembris anno 64.
An die 3 professores theologie.
*
1 Verger reiste wirklich dorthin, traf ihn aber nicht; s. n. 220.
Verger 28
484 1504
220.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 31 September 1564.
Meldet seine rückkehr von Schaffhausen. Neuigkeiten aus der
Schweiz.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Scripsi ante paucos dies, me vocatum per litteras a reverendissimo
episcopo Bassafontana christianissimi Gallorum regis legato Schafu-
sium profectum esse!. Nunc dicam réliqua. Per Helvetiam grassa-
tur pestilentia et coepit nuper Tiguri satis graviter. Cum itaque
Bassafontana Tigurum declinasset et Schafusium venisset intellexis-
setque de pestilentia, qus passim, seviret, proripuit se quanto ci-
tius et Galliam versus iter direxit. Cum itaque prope Schafusium
venissem, non inveni; erat enim magnis itineribus Solodurum pro-
fectus. Quare redeundum putavi et redivi non viso eo, a quo ex-
spectabar. Sic res est. Pauca audivi de ipsius negotiis; voluisset
trahere in confoederationem sui regis Bernam et Tigurum, sed audio
neutrum potuisse, nam utrumque habet in animo perseverare in sua
reformatione et cavere a quovis federe, in quo liceret pensiones
recipere et alia facere, quse factitabant. Qua in re videntur mihi
satis consulte agere. Curant deinde, si possint, instaurare concor-
diam, quam habuerunt cum dominis Rhetis, quod, ut opinor, illi
succedet, quamvis multa adversentur. Misi ego Aurelium * meum
nepotem, qui tractationi intersit et faciet, qure potuerit.
Plura non habeo, qua scribam. Podogra me urget per gratiam
Dei. Commendo me reverenter Vestre Illustrissime Celsitudini,
Jesus Christus sit illi protectio, quod ex animo rogo.
Tubinge 31 Septembris 1564.
Servitor Vergerius.
221.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 2 October 1564.
*
1 S. n. 219. Die ablehnende antwort Zürichs war vom 8 Segk,
2 S. n. 209. |
1564 435
Bittet dringend, ihm die reise zu seiner nichte zu gestatten, ebenso
um einen geleitebrief.
lllustrissime Princeps et Domine Domine Cleinentissime !
Vix memini, me ad clementiam Celsitudinis Vestrs scripsisse de
negotio !, quod mihi sque cordi sit atque hoc, de quo nunc scribo.
Quare supplico per Jesum Christum, mihi ne neget. Est mihi in
mea patria neptis, Ludovici et Aurelii soror, de qua scio, me ali-
quando locutum fuisse aut scripsisse; ea jam attigit annum vicesi-
mum primum, orphana, jamque incipit excedere tempus, quo esset
nuptui tradenda, vellemque ego id priestare, si possem, antequam
ınorerer: esset enim persanctum opus; neminem enim habet. qui
faceret, si ego non facio. Summa est, me cupere Tergestum ire.
ubi rem conficerem, non enim possun aliter. Tergestum est in di-
tione serenissimi Caroli Austriaci *, non longe a Labaco, distat vero
a mea patria duobus milliaribus tantum. Huc si possem me con-
ferre, sperarem, me posse rem conficere, et nonnulla accederet laus
evangelio, quod multi intelligerent, me XIII dierum iter emensum
esse, ut rem absolverem Deo gratissimam. Vestra Illustrissima Cel-
situdo potest mihi uno verbo rem absolutam reddere. si videlicet
dignaretur ad serenissimum Carolum scribere, ut mihi concederet
salvum conductum, quo possim in persoua accedere saltem per ali-
quot septimanas. Nam polliceor, me summam modestiam et silen-
tium de negotio religionis servaturum. Eia igitur lilustrissime
Princeps, ne neget mihi Serenitas Vestra rem. quam desidero tanto
animi affectu, quanto nullam scio, ine hactenus optasse. adjuro ite-
rum per Jesum Christum, me omuia summa cautela peracturum.
Quare rogo, ne meam petitionem deneget, spero, magnam Italis par-
tem laudaturam Vestram Celsitudinem «ob hoc tam «sanctum opus.
Exspecto litteras, «quas egomet vellem ferre usque prope oppidum
Gretz, quod non longe abest a Tergesto, indeque initterem certas
personas, qus illustrissimo archiduci consignarent. quem. ut opinor.
rem tam justam in gratiam presertim lllustrissimee Celsitudinis Vestra
recusaturum vix existimo.
Quid si interea quoque seribat in eandem sententiam serenissimo
1 S. n. 204. f.
2 Erzherzog Karl, b. 3 Juli 15i». ft
1 August 1590, mach then. Kraiı..
Steiermark, Górs.
436 1564
Maximiliano, qui rem juvaret apud dominum fratrem archiducem,
et mihi etiam faveret, si quando opus esset. Plurimum enim potest
sua auctoritas in tota Istria, Utinam mittatur mihi exemplum litte-
rarum, quie sunt scribendi!
Aurelius meus nepos' nondum rediit, quin neque Ludovicus *
ex Prussia, exspecto utrumque in dies, et majore cupiditate litteras,
de quibus seripsi.
Dignetur Vestra Serenitas meminisse libri Italici, quem apud
illam dimisi in Schambach, terminus est in fine Septembris.
Commendo me Vestrae Serenitati. Pater coelestis augeat illi
suos divinos thesauros, spiritum et fidem per Christum dominum
nostrum.
Taubinge die 2 Octobris anno 1564.
Servitor Vergerius.
Eigenhändige resolution des herzogs:
Er mag hinziehen, bedarf ainicher fürschrifft nit, sonder lasse ich
ime ain patent zukhomen, da er gehn Triest zieche zu seinen freunden,
bitt ine passieren zu lassen.
222.
Christoph an Verger.
Stuttgart 6 October 1564.
Antwort auf n. 221.
Christoph erlaubt ihm die reise nach Triest,
Dei gratia Christophorus Dux Wirtembergensis etc.
Litteras vestras, dilecte nobis ac fidelis, accepimus ex iisque
iter, quod T'ergestum versus nuptui locandw neptis vestrae gratia
instituistis, atque adeo que hac de causa a nobis petitis, intellexi-
mus. Cum autem litteris commendatoriis ad serenissimum Impera-
torem illustrissimumque ducem Austrie, ejus fratrem, nihil, quod
videamus, opus vobis sit, quippe omnia tuta, et eorum locorum in
ditionibus videlicet praedictorum illustrissimorum prineipum mihilpror- _
sus periculi vobis imminere arbitramur, litteras patentes, quibus
petimus, ut per eas, quas iter facturi estis regiones, tuto vobis in-
vedere liceat, his adjunctas vobis mittimus, quibus acceptis, iter,
*
1 Aus Chur, s. n, 209,
2 S. n. 183.
1564 497
quando visum fuerit, arripere potestis, idque vos latere noluimus.
Date Stutgardie VI die mensis Octobris anno MDLXIIII.
223.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 17 October 1564.
Dankt für die erhaltene erlaubniß und bittet um ein italiänisches
buch. Sonstige neuigkeiten.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Accepi reverenter Illustrissime Celsitudinis Vestre litteras da-
tas die VI presentis mensis!, mihi vero redditas die XV. Ago in-
gentes gratias, plus habui, quam optassem, ut non frustra tanta sol-
licitudine petierim, quanta petii. Quamobrem constitui me in viam
dare, sed prius hec sunt mibi agenda; invisenda erit Vestra Sere-
nitas sive hic Tubing&, ubi exspectatur, sive Stutgardie, aut ubi
fuerit; neque enim discedendum puto, nisi prius quedam communi-
cem. Preterea vellem dare imprimendum, ut interea, dum absum,
absolvatur, librum*, quem reliqui Sambaci die XXIV Septembris,
promisit vero se redditurum Illustrissima Celsitudo Vestra die XXIV
hujus mensis, spero me habiturum procul dubio; videor enim mihi
' carere me utraque manu aut oculo, cum careo commodo typographis;
oro et supplico, ut reddatur mihi facultas, qua poteram imprimere
Italica, quecumque voluissem; nunc cum senuerim, cogor emendicare
eos, qui mea legant. Dico iterum, res est mihi vehementer cordi,
ut nulla magis, aut detur mihi, qui possit mea legere atque intel-
ligere, aut meam obstringo fidem, me nihil editurum, quod possit
Vestre Serenitati displicere, quemadmodum spero, me fecisse hac-
tenus.
Postremum, quod, antequam discedam, mihi curandum puto, est
hujusmodi. Cum aliquibus in locis grassetur pestilentia inter Istriam
et Bavariam, imo in Istria quoque et Bavaria scripserimque dili-
genter, ut monear, in quibus presertim locis grassetur, ut sciam de-
clinare, qua sunt declinanda, interea dum mea dentur imprimenda
et possim cum Celsitudine Vestra Illustrissima conferre, dabo operam,
*
] S. n. 222. _
28. n. 221.
1565 . 439
mus, nos quidem licet, ut typis excudatur, ita tamen emendatus et
correctus, ut ex ipso libro videre licet nihilque moramur, quin mi-
nus eundem domino duci Radzivillo dedicetis. Potest etiam Aurelius
nepos vester una vobiscum accedere, ac. de his, que de Gallicis
legatis habet, certiores nos reddere. Idque vos valere volumus.
1565.
224.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 11 April 1565.
Bittet um herzog Christophs verwendung bei kaiser Maximilian
zu gunsten eines vertriebenen Italiünera.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Eodem die, quo Illustrissima Celsitudo Vestra discessit, Tubin-
gam venit generosus d. comes Ulisses a Martinengo !, de cujus bo-
norum confiscatione atque exilio (religionis nomine tantum) memini
me non semel, sed sepius cum Celsitudine Vestra Illustrissima reve-
renter contulisse, is in summa est, in quem Vestra Clementia cen-
tum florenos in christianum subsidium liberaliter donando pie con-
tulit. Venisset ante hac (si per valetudinem licuisset), ut Celsitudini
Vestre lllustrissime coram gratias ageret, sed cum Domini voluntas
fuerit, ut longa et gravissima sgritudine detentus, neque coram ne-
que per litteras (sicuti voluisset) id prestare potuerit, nactus jam
valetudine minus infirma, consultius judicavit, reverenter Celsitudi-
nem Vestram Illustrissimam ipse agire, et quod grati animi officium
est, humiliter prestare. Dignabitur ergo Celsitudo Vestra Illustris-
sima eundem pro sua christiana pietate clementer suscipere.
Habet etiam sibi nobilem quendam Vicentinum Alexandrum de
Trissinis adjunctum, qui propter nostram religionem profugus in Gal-
liam primo se contulit; fuit enim captivus et gravissime a satelliti-
bus antichristi persecutus, et tandem singulari Dei beneficio per
carceris eruptionem divinitus evasit. Is quamvis neque bannitus sit,
neque ejus bona (quse tamen in periculo versantur) fisco unquam
dicata fuerunt, sed solummodo per absentiam (papistarum more) cum
*
ein günstiges urtheil abgegeben, aber die abreise Vergers und seine
zunehmende krünklichkeit verhinderten wohl den druck.
1 8. n. 184. Das geld s. n. 208.
440 1565
comparere vocatus recusaverit, excommunicatus fuit, absens jam is
per biennium propemodum, ausus non est (et merito) in patriam se
tuto conferre, nisi habita prius idonea et sufficienti a Venetis cau-
tione ad annum saltem, quo temporis sua commodocumque componere
posset, ut postea commodius sine ullius gravamine ad pias et chri-
stianas ecclesias sese recipere valeret. Cum vero omnibus undique
perpensis atque diligentissime consideratis nullum inveniat potentius
et magis expeditum medium, quam si Cesarea Majestas legatum
Venetum ea de re serio interpellaverit, ut in sus Majestatis gra-
tiam dieti d. Veneti per salvum conduetum (ut vocant) hoc officium
in hune d. Alexandrum de Trissinis conferant, ut intra anni spa-
tium tuto in patria illi versari resque suas componere eo, quo po-
terit modo meliore liceat, Quia vero non ipsi tantum, sed toti prope-
modum orbi perspectissimum jam est, quantum apud suam Cresaream
Majestatem Celsitudo Vestra Illustrissima auctoritate sua valeat et
possit, propterea confidenter constituit ad Celsitudinem Vestram Il-
lustrissimam se reverenter conferre et supplicare pro sua summa et
incredibili in omnes Christianos (et religionis nomine presertim pro-
fugos) pietate atque clementia, nt eadem dignetur commendatieias ad
suam Majestatem Ciesaream officiose litteras dare, ita ut per Celsi-
tudinem Vestram Illustrissima Cesare ipso petitore hoc summum
beneficium accipiat, quod fortunas ejusque bona omnia in unum con-
cernit.
Tllustrissime Princeps, novi hominis pietatem et integritatem,
dignum revera, in quem Celsitudo Vestra Illustrissima hoc pietatis
Officium, quod illi summi beneficii loco futurum est, conferat, quod
et ego (sicuti pro omnibus fidelibus semper facere consuevi) ita nune
pro hoe pio et bono fratre, in quem possum modum majorem re-
verenter et per viscera domini nostri Jesu Christi supplico. Com-
mendamus nos reverenter Celsitudini Vestri Tllustrissimz ,' pax ot
gratia domini nostri Jesu Christi augeat illi suos divinos thesauros,
spiritum et fidem ad gloriam nominis ejus sempiternam.
Si dignaretur Celsitudo Vestra Illustrissima negotium hoc illu-
stri d. Ludovico Ungnadio ' unico verbulo commendare, nullum
esset dubium, quin brevi et sine gravi sumptu (qui necessario in
hujusmodi expeditionibus faciendus est), qum voluerit, consecuturus
*
1 Dem sohn von Hans Ungnad, s. n. 30.
1565 441
sit, quod per pietatem Vestram Illustrissimam supplicat per viscera
Dei nostri.
Tubing® die XI Aprilis MDLXV.
Illustrissime Celsitudinis Vestre servitor
Vergerius.
225.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen 14 Juli 1565.
Dankt dem herzog für seine vielfachen gnadenbezeugungen.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum nuper Illustrissime Celsitudinis Vestre aulicus conciona-
tor' apud me esset, Illustrissime Celsitudinis Vestre summa erga
me clementia indicavit affirmavitque, Illustrissima Celsitudo Vestra
vices meas dolere parataque esse in necessitatibus meis mihi succur-
rere. Quibus auditis (etiamsi aliter de pietate Celsitudinis Vestre
Illustrissime nunquam secus crediderim) ita magnis sollicitudinibus
(quibus in longo boc meo morbo crucior) sum sublevatus, ut ma-
jorem morbi partem superasse mihi videar. Ago Deo meo gratias,
quod mihi apud tam pium et clementem principem vite mes finem
esse velit, et ejus Celsitudinem incipere mihi misero in necessitatibus
meis succurrere; hinc enim apparet paternus Dei amor erga suos,
ut etiam in peregrinis locis omnibus suis bonis privati principes
ad illos sublevandos inveniant. Constitueram quidem, Celsitudini
Vestre Illustrissime nolle esse molestus, verum necessitas, qus est
summa, me cogit et Celsitudinis Vestre summa clementia mihi ani-
mum facit, ut ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram accurram et
illam reverenter rogem, ne me propediem ex hac misera mortalium
vita discessurum deserat; seio enim propediem ad patrem meum co-
lestem mihi proficiscendum. Interim dum veniat hora, rebus neces-
sariis opus habeo, quas aliunde petere nescio, quam ab Illustrissima
Celsitudine Vestra, qu& prout dignata est, per tot annos me alere,
*
1 Balthasar Bidembach, geb. 1535 in Grünberg in Hessen; 1560
hofprediger in Stuttgart, nahm am religionsgesprüch in Poissy und
Worms theil, wurde 1570 der nachfolger von Brenz als erster geist-
licher Württembergs, ft 1578 in Stuttgart, s. Fischlin, Mem. Theol.
Wirt. I, 142. Br. n. 180. Construktion ganz unklar.
1865 443
Herzog Christoph an Verger.
Göppingen 4 August 1565.
Schickt Verger 100 fl. zur unterstüzung.
Christophorus etc.
Litteras vestras, revereude nobis dilecte, accepimus, ex iisque
de diutino morbo vestro, quo adhuc detinemini, haud sane libenter
accepimus, vobisque adeo pio et christiano animo condolemus et
speramus, Deum optimum maximum huic vestre valetudini adverse»
brevi opem, que vel ad sanitatem corporis vel salutem anime vestre
spectet, laturum. Interim qui necessarii sumptus suppetunt !, centum
florenos vobis transınittimus, atque in ceteris, quibus possumus gra-
tificari, percupimus.
Date Geppinge pridie Nonas Augusti anno 65.
228.
Ludwig Verger an herzog Christoph.
Tübingen 4 October 1565.
Zeigt dem herzog den tod seines oheims an.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Tandem Pater celestis d. Vergerinm patruum meum ex mise-
riis et calamitatibus hujus mundi liberavit et ad beatam et ster-
nam illam vitam, sanguine domini nostri Jesu Christi credentibus in
eum comparatam, accepit. Hodie enim inter undecimam et duo-
decimam horam in die sine ulla fere molestia diem suum clausit;
ei tum concionatores tum medici sua opera non defuerunt, preser-
tim vero d. Primus Truberus?*, qui tamquaın conterraneus, spirituali-
bus consolationibus usque ad ultimum spiritum solatus est, ut non
sit dubium, eum ad eam metam pervenisse, ad quam tendebat,
nempe ad vitam eternam. Solitus erat, dum adhuc prospera vale-
tudine uteretur, hoc nomine presertim gloriari, quod adeo clemen-
tem et benignum principem Celsitudinem Vestram haberet, qui non
solum, dum viveret, sui curam baberet, verum etiam post mortem
x
1 Undeutlich zu lesen.
2 S. n. 17,
444 - A565
futurus esset memor, Quare Illustrissime Celsitudini Vestre, prius-
quam sepeliretur, hsc significare volui, ut Illustrissima Celsitudo
Vestra pro sua clementia academicis istis eum, etiam mortuum, com-
mendare dignetur. Ego quidem sum solus hic et peregrinus, nec
sine auxilio Celsitudinis Vestre Illustrissime scio, quo me vertam
Dignabitur ergo pro sua clementia mandare, quid sit agendum. .
Tubinge 4 Octobris 1565.
lllustrissims Celsitudinis Vestr® servitor
Lud. Vergerius.
229.
Herzog Christoph an den keller ' zu Tübingen.
Wildbad 5 October 1565.
Befiehlt ihm, die kosten der beerdigung Vergers zu tragen.
Cristoff u. s. w.
Lieber getreuwer!
Dieweil Petter Paulus Vergerius u. s. w. mit todt abgangen und
die leicht in Sanct Jergen kirchen bei dir begraben werden soll, so
ist unser bevelh, sover er nit sovil hinder ime verlassen, das die
depens, so auf solche begrebnus lauffen würdet, davon entricht werden
mecht, du wellest alsdan auf seines vettern Ludwig Vergerius begern,
solchen uncosten von unsert wegen bezalen, und denselben underschid-
lich mit guttem urkund aufmercken; der soll dir alsdann auf disen
bevelh in deiner rechnung für guter außgab gelegt und passiert
werden, verlassen wir unß gnediglich. ,
Datum Wildtbad den 5 October anno 65.
930.
Herzog Christoph an den rektor? der universität Tübingen.
Wildbad 5 October 1565.
Verordnungen wegen der beerdigung von Verger.
Cristoff u. s. w.
Liebe getrewen!
Nachdem der erwirdig unser besonder lieber Petter Paulus Ver-
*
1 Der keller zu Tübingen hieß Ludwig Riepp, 1550 bis 1574.
2 Rektor war damals Dietr, Schnegf, s. br. 64.
1565 445
gerius u. s. w. die schuld menschlicher natur bezallt und auß disem
jamerthal verschiden, so ist unser günstiger und gnediger bevelh,
ir wellendt verordnung geben, das die leycht in Sanct Jergen kir-
chen bei euch an ain bequemen ortt, es sei bei dem Ungnaden oder
sonnst, cristenlich zur erden bestettigt, und das ime an demselben
ortt ain tafel zu einem epitaphium aufgericht, aber sonst allein auf
das grab ain stain mit seinem wappen und umbschrifft, wie es under
euch, den universitetverwandten, gebreuchlich, gelegt mege werden,
auch ir und alle universitetsverwandten mit der leicht geen. Was
man dan dagegen zechen schuldig sein, das wirdt durch sein hinder-
lassen vettern oder unsern keller zu Tüwingen bezalt werden. An
dem allem beschicht unser günstige und gnedige mainung.
Datum Wildtbad den 5 October anno 65.
231.
Herzog Christoph an Ludwig Verger.
Wildbad 5 October 1565.
Drückt sein beileid über Vergers tod aus.
Cristoff u. s. w.
Unsern gruss zuvor, lieber getreuwer!
Wir haben dein schreiben, darinen du unß deines vettern Potter
Pauls Vergerius tedtlichen abgang zu erkenen gibst, alles ferner
inhallts gelesen.
Und dieweil es also der will gottes, und wir disem joch all
underworffen, so muß man solches seiner almechtigkeit haimstellen
und bevelhen.
Was dan wir rector und regenten zu Tüwingen von wegen der
leicht, wie die zur erden bestettigt werden soll, schreiben, das hastu
inligendt zesehen.
Und im faal, das er, dein vetter, nit sovil hinder ime verlassen,
das die depens, so auf die begrebnus lauffen, davon entricht werden
möcht, so bastu hiebei ain bevelh an unsern keller zu Tüwingen,
das er solchen uncosten von unsert wegen bezalen welle; wollten
wir dir hinwider zu gnediger antwort nit bergen.
Datum Wildtbad den 5 October annö 65.
1565 447
vini patruo (pie mempris) dari jussisse, hanc vini mensuram cella-
rium in computis posuisse, tamquam illustrissimus princeps non dono
dedisset.
Tertio silvarum prefectum sine principis jussu ligna dare nolle,
eum tamen illustrissimi principis sit voluntas, ut omnia jam dentur,
qua& d. patruo (si ad festum Georgii vixisset) dari debuissent.
Adest cellarius, cum quo hsc omnia confici possunt, quapropter
D. T. rogo, ut hsec pro nostra amicitia expedire velit.
Amicus et servitor
Ludovicus Vergerius.
232.
Aurelius Verger an herzog Christoph.
Tübingen 16 October 1565.
Dankt dem herzog für die seinem oheim erwiesene güte und em-
pfiehlt dem herzog sich und seinen bruder.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime!
Ex Helvetiis reversus inveni antiquum et fidelissimum servito-
rem Illustrissime Celsitudinis Vestre (bons scilicet recordationis) do-
minum Vergerium olim patruum meum magnum longe carissimum. ad
superos concessisse; et quamquam hoc ita demum fore mihi antea
optime perspectum erat, non potui tamen non aliquo modo vehe-
menter dolere, quum tali homine me privatum inveniam, sub cujus
patrocinio et umbra pueritiam et juventutem meam integram traduxi.
Verum quando ea mecum animo repeto, qua illi jam decrepita setate
viro, in gravissimo et incurabili morbo constituto, sequo animo citra
omnem humanam consolationem seu refrigerii alicujus certam spem
ferenda fuere, optime ipsi a domino Deo nostro prospectum esse
video, cum permutata hac miseriarum tantarum valle ad amcenissimos
terns beatitudinis colles inter celites receptus sit, per unicum
meritum passionis, resurrectionis et ad coelos ascensionis domini
nostri Jesu Christi, quse quidem firmissima fides (post beneficium
agnite veritatis) illi semper fuit, in qua sola consolabatur in afflic-
tionibus suis, cupiens dissolvi et esse cum Christo. Nam revera illa
resurrectionis consolatio (credentibus serio) omnium gravaminum et
humanarum miseriarum , incommodorum malorumque levamen est
singulare,. solatium et fortitudo patienti et invicto animo ad omnia
448 1565
faeile subeunda, quie in hoc seculo adverse homini christiano acei-
dere possunt, secum itaque optime factum, certum.
Quantum autem ad me attinet, novi ex Dei beneficio (annos
jam ante aliquot), quanta bonitate, pietate, christiana caritate singu-
larique clementia Illastrissima Celsitudo Vestra sit, et novi non so-
lum in viventem patruum, sed in mortuum quoque, et non in ipsum
tantum, sed in innumerabiles multos, maxime vero in me fratremque
meum et familiam nostram universam, ut nihil amplius dubitem,
quin divinitus de Potentissima et Clementissima Celsitudine Vestra.
prospectum sit nobis.
Vieissim vero persuasissimum sibi habeat Celsitudo Vestra Illu-
strissima, quod, si non ejus doctrinz, prudentie et summe illius re-
rum experientie, cujus patruus noster magnus prwditus fuit, sumus,
fidei tamen, diligentie et perpetum in Celsitudinem Vestram Illu-
strissimam observantiw heredes erimus singulares, in quibus illius
memoriam etiam (si fieri poterit) superare conabimur. Interim gra-
tias agimus immortales et sempiternas Illustrissime Celsitudini Vestre
pro omnibus maximisque benefieiis et olim et nunc in jam defunc-
tum d. patruum et in nos clementer collatis, pro quibus rependet
Dominus; nos vero ea, qua unquam poterimus grati animi significa-
tione, diligentissime curabimus, ne in immemores ingratosye tanta
contulisse intelligat Celsitudo Vestra Illustrissima, cui humiliter sup-
plicamus, ut nos sicuti pie ccpit, inter suos clementer conservare
velit. Commendamus nos reverenter Illustrissime Celsitudini Vestre,
Pater ccelestis augeat illi suos divinos thesauros, spiritum et fidem.
per Christum dominum nostrum.
Tubinge XVI Oetobris 1565.
Illustrissime Celsitudinis Vestre» humilis servitor
Aurelius de Vergeriis.
233.
Keller in Tübingen an herzog Christoph.
Tübingen 5 November 1565.
Über die besoldung und die leichenkosten Vergers.
Gnediger Fürst und Herr!
Nachdem E. F. G. durch dern secretari herrn Frantz Kurtzen
mir gestern gnedig bevelhen lassen, E. F. G. unverzogenlich zu be-
1565 449
richten, was mein son, der gaistlich verwalter * zu Tüwingen und -
ich weilundt herrn Petri Pauli Vergerii bischoff seligen vettern, Lu-
dovico Vergerio an gemelts, seines vettern, deputat, so E. F. G. ime
Ludovico zu geben bewilligt, geraicht, gib E. F. G. ich hiemit under-
thenig zu erkhennen, das uf gehórten E. F. G. bevelch ich gemel-
tem Ludovico gegeben hab wie volgt, namlich: Für XXVIII scheffel
dinckel XIIII gulden, für XIII scheffel habern VI!/s gulden, und für
XI imi VI maß wein 1 gulden XLVIII kreitzer, thut alles nach
herrn gülten zwaintzig zwen guldin achtzehen kreitzer. Was nun
gemelter mein son im Ludovico geben soll, wirt, wie gehört, etwas
namhaffts sein, E. F. G. derwegen von meim son, dem ich solchs
zugeschriben, inn wenig tagen auch bericht zukhomen.
Am andern, nachdem von E. F. G. ich vor disem, als gemelter
bischoff noch gelebt, doch wenig tag vor seim abganng bevelch ent-
pfangen, ime ain aimer weins ains guten trunckhs also bald zu ge-
ben, doch darinn nit vermeldet, daß es uß gnaden geschehe, hab
ich gemeltem Ludovico selbigen aimer weins nit bezalt. So ich
nun sollichen aimer weins auch wie anders nach herrn gülten be-
zaln soll, haben E. F. G. mir verner zu bevelhen.
Zum dritten, als gemelter bischoff mit thod verschaiden. haben
E. F. G. mir weiter schreiben und bevelhen lassen, sover seine
erben nit so vil vermógen, das sie ine zur erden bestátigen, soll ich
dasselb von E. F. G. wegen betzalen u. s. w. Da hab ich gemel-
tem Ludovico solchen bevelch mit bescheidenhait etwas geóffnet,
darneben begert, er solle mich particulariter inn schrifft verstendigen,
was solchs gesteen, welt ich mich darinn aller gepür erzaigen, ee
aber er mich solchs bericht, ist bald der obgemelt E. F. G. be-
velch, im das noch usstendig deputat, was gedachtem bischoff bis
künfftigen Jeorii (da ers erlept) hat gepürt, nach herrn gülten zu
bezaln, gevolgt, demselben bevelch bin ich nachkhomen, den andern
die begrebnus belangendt steen lassen, gedacht, es würde damit
ussein. Nun hatt abe» vilgemelter Ludovicus, nachdem ich ime ob-
gemelte XXII gulden XVIII kreitzer betzalt, mich erst angesprochen,
ich werde inn krafft gehörts begrebnusbevelchs, was uf den grab-
stain, auch das epitaphium, so man erst hawen und machen, geen,
die
Ld
1 Rudolf Riepp wurde 1574 seines vaters (s. br. n. 229) nach-
folger.
Verger 98
1565 451
235.
Herzog Christoph an den keller in Tübingen.
Stuttgart 29 November 1565.
Befiehlt Vergers schulden und die begrübni&kosten zu bezahlen.
Cristoff u. s. w.
Lieber getreuwer!
Wiewol wir dir und dem geistlichen verwalther hievor aufer-
legt und bevolben, das ir weilund Petri Pauli Vergerii seligen ge-
ordnet pension seinem hinderlassen vettern Ludovico Vergerio bis
auf Jeory künfftig an gellt oder die fruchten und wein nach herren
gülten vóllig bezalen wellen, so kan aber er, wieer uns undertenig-
lichen berichten lassen, die schulden und dan, was auf die begrebnus
ermelts seines vettern gangen, davon nit bezalen, darumb so i:t
unser bevelh, du wellest das gewonlich und gebreuchlich leggellt,
deßgleichen den grabstein und das epitaphiuin, was solches ungever-
lich gesteen wurdt, auf ermelts Ludovies Vergerio crvordern von
unsert wegen bezalen. Am andern, was dan den aimer wein, so
wir ime, dem alten Vergerio, wenig tag vor seinem absterben ver-
ordnet, belangt, diewcil nun er denselben nit empfangen, auch du
dem Ludoyico nach herren gülten nit bezalt, so wellest ime den-
selben auch aus gnaden nach herren gülten bezalen. Das alles soll
dir auf disen bevelh und gebürlich urkund in deiner rechnung für
guter außgab passiert werden. Verlassen wir uns gnediglich.
Datum Stutgart den 22 Novembris auno 65.
236.
Verger an Brenz.
Tübingen 26 Februar 1554.
Wegen der unstellung eines professors der hebräischeu sprache,
Emanuel in Tübingen. Neuigkeiten aus Italien und England.
"Schon gedruckt in Anecdota Brentiana vou Pressel, s. 874 f.
Clarissime Brenti! Audi novum negotium, quod ad gloriam Dei
pertinet, neque enim in aliis me libenter impedio. Aute interimisti-
cam calamitatem Hebraicas litteras docebat Argentine d. Emanuel!
*
1 Emmanuel (Tremellio) kam nicht nach Tübingen, starb 1580 als
professor in Sedan.
D^
452 1554
vir valde doctus atque idem valde pius; quum Bncerus?, pim me-
morie, in Angliam vocaretur, una vocatus fuit is Emanuel, qui
Cantabrige aliquamdiu professus tandem propter turbationem regni
vix evasit et Argentinam se recepit, ubi locum suum invenit oceu-
patum, itaque libenter huc veniret et communicaret donum sancte
illius linguie, in qua audio eum valde excellere, quin puto natum
esse Hebreum et affulsisse illi lumen gratie, quod ex tenebris eum
eripuit, unde majore etiam favore dignus est, ut agnoscat, se inve-
nisse veracem Deum patrem nostrum pollicentem, se non deserturum
suos; proposui rem d. rectori, d. Frechto *, d. Fuchsio * et allis
quibusdam, quibus d. doctor Kilianus et doctor Ehemus valde bo-
num testimonium de ipso Emanuele, quem aliquando Argentine no-
verunt, jam dederant, in summa nemo est horum omnium, qui mon
videatur cupere eruditiorem virum (in Hebrea inquam lingua) qui
hie profiteretur, quam is sit, qui nunc profitetur, et vident, fore ut
multi, qui alioquin negligunt, excitentur ad studium illud, si pre-
ceptorem solide doctum habituri sint, preterquam quod etiam docti
ipsi theologi spe poterunt illius opera uti. Sed aiunt, se audisse,
illustrissimum dominum ducem dedisse locum illum ei, qui nune ob-
tinet, ad vitam, certe ita schole persuasum est, alioquin (ut audio)
alium quererent, Nunc mi Brenti, illud ante omnia protestor, me
amare bonum hune virum, qui nunc hie hebraice docet et putare
dignum omni honore et commodo. Sed si ita est, quod illustrissimus.
* '
1 Martin Butzer (so schreibt Baum), geb. 1491 in Schlettstadt im
Elsaß, trat frühe in ein dominikanerkloster, aber durch die reformation
angeregt 1519 aus dem orden. Franz von Siekingen nahm sich des
verfolgten an, nach dessen fall begab er sich nach Straßburg und
führte dort mit Zell und Capito die reformation durch; die folgen des
schmalkaldischen krieges veranlaßten ihn, eine ehrenvolle berufung
nach England anzunehmen, wo er 28 Februar 1551 starb. Marin Tu-
dor ließ seine gebeine wieder ausgraben und durch den henker ver-
brennen 6 Februar 1556. S. Banm, Cnpito u. Butzer, Straßbhrge xeforc
matoren. Elberfeld 1860. :
2 Martin Frecht, geb. in Ulm, lehrte dort 1526 das
wurde aber wegen nichtannahme des interims gefangen und 1548 bis
1549 in Kirchheim gefangen gehalten, von herzog pro-
fessor der theologie nach Tübingen berufen und mit dem eh
seminars betrant; er starb, 14 September 1556.
3 8. n. 96. Dr. Kilian Vogler war professor juris seit 1562..
34 453
princeps illi consultum cupiat, habet mansiones multas, in quibus
eum collocet, ut interim locus sancte lingue docende exercitatiori
et celebriori detur. Rem totam audisti. Dominus Jesus spiret in
cor tuum, ut facias beneplacitum ejus. Si videtur, quere istic, quo
in statu res sit et quo animo illustrissimus princeps, certe plurimi
ex academia Argentine mihi Emanuelem illum maximopere commen-
dant, prsesertim a pietate; rari in ea lingua excellentes viri re-
periuntur, et si quando apparent, non sunt deserendi.
D. Petrus Martir' iterum Argentinse sacras litteras profitetur.
D. Bullingerius * mittit tibi dono librum, quem videbis, scribit
ad me, ut ornem munus verbis, at quid opus? facessant ceremoni®
inter fratres. Salutat te certe amanter et reverenter.
Dux Florentinorum? dedit filiam nuptui nepoti Pape * alioquin
ignobili, sed ob immensas divitias et impietatem nobili facto; per-
- dat enim Dominus.
Obiit tyranno Turcarum adhuc alius filius; affirmant verum
fuisse de Mustapha primogenito interfecto parentis jussu.
Oppidum est in agro Senensi, cui nomen S. Florentii *, hoc nunc
Caesaris exercitus obsidet et Gallus parat se ad liberationem.
De Anglia adhuc spes, non est abbreviata manus Domini, to-
tam audio tumultuari et renuere extraneum regem et papistica sacra
restituta *.
Vale et salve, honoratissime frater, oro, juva me tuis precibus
apud dominum Deum nostrum; illi ego etiam hoc nomine gratias
semper ago, quod me in perpetuis studiorum laboribus, quales toto
cursu vite mes non sustinui, pulchre sustentat, utinam talis pro-
veniat fructus, qui gloriam ejus illustret !
Tubinge die 26 Februarii 1554.
Vergerius.
] S. n. 123.
2 R. n. 111.
8 Cosimo. N. 141.
4 Julius III, s. n. 165.
5 Sanflorino.
6 Nach dem tode Eduards VI und der thronbesteigung von Maria
Tındar
454 1555
237.
Von Verger.
Sine dato et loco.
Fällt anfang 19555.
Über die sendung Morones zum Augsburger reichstag.
Summa hec est. Quum Ratispon® celebrarentur comitia !, at-
que ad ea missus fuisset cardinalis Contarenus *, huic missa fuerunt
quinquaginta millia coronatorum cum his mandatis, videlicet ut pri-
mum tentaret, si talis concordia iniri posset, quam papatus posset
ferre et in hoc casu largiretur ex ea pecunia, cuicumque illi vide-
retur. Si vero videret, nullam honestam concordiam fieri posse, quod
tunc curaret de liga seu foedere defensivo faciendo inter Papam et
catholicos principes Germanis et in hoc secundo casu, quod depo-
neret illa quinquaginta millia coronatorum tamquam pro arra et
cum promissione de addendo, quantum opus fuisset pro sua portione
ad juvandam ligam. llis rebus possum dare certissimum testimonium,
quia fui presens et vidi. Nunc ergo amicus ille mihi significat hzc
verba: »il cardina] Moron ? vien alla dieta con le medesime com-
missioni, et con la medesima quantita de danari, che hebbe il card.
Contareno nella dieta di Ratispona,« hoc est, cardinalis Moronus
venit ad comitia cum iisdem mandatis atque cum eadem summa
pecunie, quam habuit cardinalis Contarenus in comitiis Ratispo-
nensibus.
Unten der name Vergerius durchstrichen. Doch ist das blatt von
dessen hand.
X
] Jahr 1541, wo durch ein religionsgesprüch zwischen Melanchthon,
Butzer, Pistorius, Contarini, Eck, Plug, Gropper eine vereinigung zwi-
schen den beiden confessionen erzielt werden sollte.
2 Kaspar Contarini, geb. 1483 in Venedig, seit 1521 von dieser
republik zu diplomatischen sendungen gebraucht; 1534 von Paul Ill
zum cardinal erhoben, nahm theil an den religionsgesprüchen von
Worms und Regensburg, t 1542. Ein edler mann, dem protestantismus
ziemlich geneigt.
3 S. n. 20.
1598 455
238.
Nachrichten über ein bündniß zwischen papst, kaiser und
England gegen die protestanten.
Sine dato.
Muß anfang 1555 fallen.
Cardinalis Moron ! mittitur legatus a pontifice ad regem Ro-
manorum, ut intersit diete Augustane *, in qua Cesariani auxilio
pontificis per dicti cardinalis assistentiam multa et magna sibi pro-
mittunt. Is enim cum ampla facultate sibi a pontifice concessa pro-
ficiscitur et Romse et in Italia omnibus Cesaris negotiis praest
eaque omnino dirigit. Est vero hsc certissima conjuratio facta
inter Cssarem, regem Anglie *, regem Romanum, pontificem et non-
nullos etiam principes imperii, qui in obedientia Romans ecclesi®
permanserunt contra principes evangelicos, quos omnino oppressum
iri et hanc dietam certissimum illorum exitium fore sibi persuadent.
Et revera apparct aliquid magni mali illis impendere, si secreta ista
conjuratio effectum habuerit. Rex Romanus, quiillius etiam est par-
ticeps, miser non intelligit, rem totam contra se principaliter esse
susceptam. Rex enim Anglie, qui omnem favorem a pontifice ex-
spectat in capite libri, hoc exigit secreto, ut dictus pontifex debeat
ili omne auxilium prestare, ut ad successionem imperii facilius
pervenire possit. Quod si faciat, se affines illius remuneraturum et
multa ilis bona in regno Neapolitano daturum, promittit. Atque
sunt ista inter illos secretissima. Ab hac conjuratione tam principes
evangelici quam ceteri, quibus libertas Germanis cara est, diligenter
sibi cavere ct supradicta attentissime considerare debent, atque
imprimis rex Bohemis, qui propter amicitiam, quam putat esse inter
dictum cardinalem et patrem suum, nihil sibi timet. Sed si consi-
deret, quod ante dictum est, istum negotiis Cesaris in Italia pre-
esse et regis Anglie in ducatu Mediolanensi subditum esse et quod
sperat, Cesaris et dicti regis Anglie auxilio summum pontificatum
se aliquando adepturum, et ad hec (quod caput est et certissimum
*
l 8. n. 20, er war zum Augsburger reichstag als päpstlicher nun-
tius geschickt. '
2 Eröffnet den 5 Februar 1555.
3 Philipp von Spenien, gemahl von Maria Tudor.
456 155
argumentum) quod Cesar religionem nullo modo curat, quam tamen -
in omnibus actionibus suis, ut in ista sus ambitioni semper pre-
texunt, ut simplicibus hominibus et credulis facilius imponeret, die-
tus rex Bohemis et ceteri omnes Germanis principes sibi cavere
et de rebus suis libertateque cogitare debent. Ad hee cardinalis
Polus! Anglus, qui, quam bono animo in omnes Germanos esset, su-
perioribus diebus edita contra illos oratione ostendit, et dictus Mo-
ron sunt amieissimi et tamquam fratres. Itaque inter illos constitu-
tum est, ut tabellarios ordinarios habeant, quos nltro citroque ad
se mittent et remittent, ut communi consilio rem gerant. Ex ista
etiam intelligentia reges Romanorum et Bohemisz possunt conjicere,
quid sibi immineat. Sed ad istam conjurationem debilitandam nihil.
in przsentia effieacius esse videtur, quam si principes omnes, de
quorum rebus et libertate agitur, dizetam Augustanam directe vel
indirecte non assistendo inutilem reddant.
239.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato et loco,
Muf 1555 sein.
Fürbitte für 2 gefangene in Graz.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Gratiosissime!
Vestra Celsitudo dignata est pro sua clementia et pietate iu-
terponere auctoritatem suam apud serenissimum regem Romanum ete.
atque instare pro liberatione illorum duorum infelicium adolescen-
tum, compatriotarum meorum *, qui jam fere septem annis tenentur
in durissimis vineulis, et quidem innocentissimi. Sed tandem d. Bern-
hardinus Manesius, inimicus illorum crudelissimus, obtinuit cum aliis.
suis Hispanis apud eandem regiam Majestatem, ut illi nunquam
possint exire ex carceribus, nisi prius tum ipsi, tum fratres et ali-
quot consanguinei eorum dent scriptum regie Majestati, in quo af-
firment, parentes eorum (qui scilicet jam mortui sunt) fuisse proditores
et nebulones; nam ille Manesius, qui castrum et bona eorum in-
justissime occupavit, sperat per talem confessionem se posse acqui-
1 8. n. 10.
2 S, n. 17.
1555 457
rere aliquod jus, quia nullum aliud habet. Jam, ne illi miseri
marcescant et moriantur in illo squalore et miseria carcerum, con-
stituerunt, velle dare una cum fratribus suis regis Majestati quale-
cumque scriptum postulat, atque hoc medio obtinere liberationem (si
modo adhuc poterunt obtinere). In quo quidem negotio plurimum
possent juvari a generoso domino Johanne Ungnad !, qui illos ser-
vat in una turri, qus est in quodam castro vocato Graz. Quare
reverenter supplico Celsitudini Vestre, ut pro sua maxima pietate
ac caritate dignetur per suas litteras eos commendare illi generoso
domino Ungnad et petere, ut quacumque in re illos possit juvare,
velit in Vestram gratiam juvare, nomen eorum est Julius et Darius
Gauardi, filii nobilis viri quondam domini Sancti patria Justinopoli-
tani Non dubito, quin valde profutura sint illis miseris captivis
tales littere Celsitudinis Vestre. In quibus etiam posset fieri men-
tio, quod ego osfenderim eidem Celsitudini Vestre litteras ipsius
. domini Johannis Ungnad, qui se tam reverenter et tanto animi af-
fectu commendavit suaque obsequia obtulit. Exstat diserte precep-
tum Christi de adjuvandis captivis maxime innocentibus. Quare ite-
rum supplico per Jesum Christum, ut Celsitudo Vestra non deneget
nobis patrocinium suum.
Vestre Celsitudinis observantissimus
Vergerius.
240.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato.
Muß ins jahr 1559 fallen, s. n. 85 ff.
Bittet um die zurücksendung eines buches und um anweisung
einer neuen wohnung.
Illustrissime Prigceps et Domine Domine Clementissime!
Primum supplico, ut Celsitudo Vestra dignetur meminisse, me
illi reliquisse annotationes meas in catalogum *, que utinam ab ea
legantur mittanturque ad me cuim judicio ipsius. Dixi, d. Brentium
legisse neque improbasse.
1l S. n. 30.
2 8. br. n. 85.
458 1559
Deinde aliud est, in quo clementiam Vestre Celsitudinis co-
gor implorare. Aedes, in quibus hactenus Tubinge habitavi, intra
paucos dies vendentur, quare cogor exire. Cum autem diligentissime:
inquisierim, nulle alie apparent, in quas possim me recipere, nisi
abbatis Blopirensis, qui binas habet conjunctas, in alteris degit fa-
mulus ipsius ibi servans frumenta et vina, altere sunt vacum, et
nullo ipsius incommodo possuntlocari. Non recuso, solvere annuam
pensionem. Sed nisi Celsitudo Vestra auctoritatem interponat suam,
abbas non dabit. Quare eidem reverenter ac per Christum supplico,
ut dignetur snis litteris ad abbatem scribere, ut mihi debeat wdes
locare. Tubingam hodie redeo.
Vergerius.
Hinten von des herzogs hand:
Belangendt den chatalogum, so er gedenckht in truekh außgehen
zu lassen, schickhe ich ime den wider; mag inne auch truckhen lassen,
doch dieweill darinnen fill historisch, soll er sehen, das, waß er alle-
giert, certum seye, damit er nit reprehendiert werde.
Das hauß, so er begert, soll dem undervogt geschriben werden,
derwegen zu handlen.
241.
Herzog Christoph an Radzivil.
Sine dato et loco.
Muß 1559 oder 1560 fallen.
Herzog Christoph empfiehlt Verger an Radzivil.
Illustris Princeps et amice nobis singulariter dilecte!
Vestram Dilectionem amice certiorem facimus, quod nobis re-
verendus consiliarius noster et dilectus, fidelis, Petrus Paulus Ver-
gerius litteras legendas exhibnerit, in quibus illustrissimus princeps
et nobis dilectus affinis Joannes Friderieus dux Saxonie, sum di-
lectionis ejusdemque fratris ducis Joannis Wilhelmi nomine, ipsi
Vergerio mandatum potestatemque ledit de curandis quibusdam
negotiis, matrimonium * inter ipsum ducem Joannem Wilhelmum et
regis Polonie sororem contrahendum spectantibus: sieut Vestra Di-
lectio ex copiis (uti vocant) seu exemplo illorum testimoniorum
amice cognoscere poterit. Horum ergo negotiorum gratia Vergerius
*
1 8. n. 89.
1562 459
Vilnam usque profectus est. Sed quia aliquid impedimenti in hac
causa intercessit, et remora quaedam objecta fuit, amice rogamus,
ut Vestra Dilectio de Vergerio nihil sinistri suspicetur, sed ipsum
excusatum habeat. Interim Vestrie Dilectioni nos ad omnia amica
officia promptissime praestanda offerentes.
Überschrift: —
Ad Palatinum Vilneusein.
242.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato et loco.
Muf) 1562 fallen.
Bittet um geld.
Illustrissime Princeps!
Cum lllustrissima Celsitudo Vestra me ante novem aunos fu-
gientem a papatu suscepisset, pro sua pietate et clementia, consti-
tuta tunc mihi fuit pensio ducentorum florenorum in auno; prseterea
frumenta, vina, avena et ligna pro aliis centum cireiter. Cum vero
Henricus Gallorum rex, antequam in Vestrum ducatum venissem !,
constituisset mibi ducentorum coronatorum pensionem, potui, tum
Celsitudinis Vestre, tum regis pensione mediocriter vivere. Con-
tigit autein, quod pensio regia urgente Papa et dominis Guisanis
nuper mihi fuerit adempta; contigit, ut annona facta fuerit in duplo
carior; contigit denique, ut gravissima :wgritudo ita me oppresserit,
ut necesse fuerit augere numerum famulorum, qui me sustentarent,
ita in summa, ut nisi Clementissima Celsitudo Vestra mihi opem tu-
lerit, nullo modo possim evadere egestatem in bac mea senectute
egritudinaria. Cum vero rem totam coram eidem Celsitudini
Vestre narrassem, inandavit mihi, ut memoriale conscriberem,
scribo itaque et me reverenter commendo. Ducenti coronati fuerunt
mihi ademti (ut dixi), crevit annonz pretium; cogor quoque propter
imbecillitatem plures alere apud me; Vestra lllustrissima Celsitudo
agat mecum servo Jesu Christi, ut a Deo inspirabitur, et vel ad
suum dispensatorem Tubingensem scribat, ut voluerit, vel cui vo-
luerit, mandet, ut mei rationem habeat. Spero, me non futurum
x
1 8. n. 204.
460 1562
oneri longo tempore Vestra Celsitudini. Nam vocabit me Pater em-
lestis educabitque in suo regno, quem oro, ut eidem Celsitudini
Vestre Illustrissime augeat suos divinos thesauros, spiritum et fidem
per Christum dominum nostrum.
Tllustrissim:w Celsitudinis Vestrae
servitor Vergerius.
243.
Memoriale Vergerii.
Sine subscriptione, dato et loco.
Fällt unfang 1562.
Über seine reise nach Graubünden und die seines neflen nach
Frankreich.
Retenta conclusione, quod intra octo dies debeam in Rhsetiam
redire ut privatus homo, sed vocatus a fratribus, hoe preebeo me-
moriale:
Nullis litteris opus habeo, nisi tantummodo patentibus, tum
propter loca, per que cogar transire, tum ne quis in Rhetia suspi-
cetur (si nullas litteras viderit me attulisse) me sine consilio Illu-
Strissimse Celsitudinis Vestre Stutgardia aut Tubinga discessisse.
Supplico itaque pro patentibus litteris, in quibus dicatur, quod
Vergerius consiliarius etc. vadit in Rhetiam pro suis negotiis, re-
diturus propediem *.
Puto, me mansurum usque ad tempus distz, quie fiet ad ascen-
sionem Domini. Quare absens manebo tribus mensibus. Agat Vestra
Celsitudo, ut Deus illam suo spiritu monebit (pro sua pietate). Ego
certe opus haberem aliqua sustentatione, sed fiat voluntas Do-
mini *.
Item dixi, me habere in animo, nepotem interea in Galliam
mittere, cui Vestra Illustrissima Celsitudo deputavit ante octo men-
ses florenos ducentos, ut in Galliam eat, illic jure consultos audiat
et gradum doctoratus sumat. Cum hoc igitur meo nepote videren-
tur mittende ad serenissimum Navarre regem littere, quarum mi-
nutam* concepi sub censura lllustrissimse Celsitudinis Vestre.
Item eum ante octo menses dati fuerint eidem meo nepoti cen-
tum floreni? (ut dixi) reverenter supplico, ut Illustrissima Celsi-
1562 461
tudo Vestra dignetur mandare, ut alii centum nunc numerentur, ne
post quatuor menses cogamur eos in Galliam mittere.
Von herzog Christophs hand am rande:
a Soll gestelt werden.
b Soll ime 200 gulden auf gnaden gegeben werden von Frantz
Kurtzen.
c Dif concept sol nit, sonder soll dem künig von Navarren nur
schlecht geschriben werden, das er disen Aurelium in gnedigem be-
velh wolle haben, dieweill ich ine verleg.....
d Sollen ime die andere 100 gulden auch gegeben werden, doch
das die quittung gestellt werde, er die auff die von mir beschehen 2
jerige studia enntpfangen hab, sonst khem er wider.
Hinten von Vergers hand:
Memoriale Vergerii Illustrissimo Principi.
244.
Verger an herzog Christoph.
Sine subscriptione, dato et loco.
Fällt 1562.
Über das buch Curios: de amplitudine beati regni Dei.
Illustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Cum Vestra Illustrissima Celsitudo dignata fuerit mihi indicare,
quod multe nunc exsistant querele contra typographos Basilienses,
qui scandalosos libellos excudant, quare velle sua auctoritate inter-
cedere, ne ulterius pergatur, dedit mihi negotium, ut in memoriam
illi adducam, quid actum fuerit de libello Coelii Secundi !, cui titu-
lus de amplitudine misericordie Dei, pendet enim judicium et nihil
de eo statutum fuit Basilee. Quare paucis attingam rem totam.
Ulricus Zwinglius sensit, quod plurimi serventur per obser-
vationem legis naturse, absque eo, quod Christum norint esse natum
in mundo. Quam sententiam inseruit in epistola ad Franciscum
Galliarum regem. Qus quidem videtur mihi totum invertere evan-
gelium et Christi gloriam, neque attinet ipsius articuli disputationem
instituere hoc in loco. Quis non agnoscit?
Quare Coelius Secundus Ulricum Zwiuglium secutus, libellum
scripsit, cui titulum fecit »de amplitudine misericordie Dei« Nam
eos etiam putat esse salvandos, qui Christum venisse in carnem igro-
+‘
1 S. br. n. 57 und 171.
:*
1562 463
sim urbis Basile@ in fine epistole, dedieatorie [nomen] inseruisset?
Ad primum non negavit Coelius, se fuisse monitum a rectore et
censoribus, ne librum in lucem ederet, sed respondit, non se, sed
filium suum imprimendum dedisse, idque hoc modo accidisse, Fi-
lium suum Horatium propter privata quedam negotia profectum esse
in Italiam, ac tunc priusquam iter ingrederetur, rogasse , ut sibi
libelli hujus describendi et seeum ferendi copiam faceret, id quod
ipse fieri permiserit. Postquam igitur superatis Alpibus Puschlavium
pervenisset, ibi viso apud filium libello, eum imprimendum curarunt.
Quod vero attinet ad nomen civitatis Basilez, inde venisse,
quod postquam sperarit, hunc libellum Basilee approbatum atque ad-
missum iri, qui imprimeretur, se hanc epistolam ad regem Poloniw,
cui librum dedicarit, scripsisse et, ut moris est, primum ei in libello
locum attribuisse, ubi tum sese non potuisse alio loco vel civitate
litteras datas significare atque exprimere, quam ubi domicilium suum
haberet, hoc est in civitate Basilea atque ita factum, ut cum filius
sibi ipsi libellum tune descripserit, in eo etiam nomen Basilez re-
manserit, ex quo (ut speret) nihil detrimenti sit captura civitas.
Qui hic recitavi, sunt verbum verbo desumpta ex scripto reetoris
et censorum Basiliensium, quibus fuerit causa (ut dixi) delegata,
quod ipsi domini Basilienses ad Vestram Illustrissimam Celsitudinem
miserunt. Authenticum est apud me. Quare pulchre apparet, ipsos
censores Colium monuisse, ne librum evulgaret et ipsum Colium
totam culpam in filium rejecisse.
Fuisset quidem rectoris atque censorum officium, investigare,
num vera fuissent, que ipse Ccelius respondisset, quod scilicet filius
curaverit liberum imprimendum , non autem ipsum Ceelium; facile
enim potuissent ad veritatem pervenire, unis saltem litteris in Rhe-
tiam scriptis. Sed tamen jam nou videtur opus. Nam Puschlaviensis
verbi Dei minister, vir integerrimus ac doctus, Julius de Mediolano !
seribit litteras, quarum exemplum inferius describitur, in quo plane
affirmat, librum fuisse de voluntate et sumptu Colii impressum, non
autem quod alius fecerit, ut Coelius respondit.
Tenor autem litterarum Italica lingua scriptarum, quas etiam
*
1 Julius von Mailand, ein schüler von Valdez. freund Occhinos
und Martyre; er war in Venedig in den kerker geworfen worden, aber
daraus entflohen und seit 1547 in Puschlav als geistlicher angestellt,
464 1502
habeo, verbi Dei ministri sie habet ad punctum.
Valde miror, quod dominum Colium Curionem non pudeat se
eontegere propter suum librum hie impressum, cui titulus de Ampli-
tudine regni Dei, Res ad hune modum habet, quam marro omhi
sincera veritate. D. Celins misit hue dedita opera suum filium
natu maximum, ut imprimeretur dictus liber, de quo negotio dedit
litteras typographo et mihi, rogando, ut adhiberemus omnem dili-
gentiam, ut quanto posset citius, imprimeretur, dicens quod prela
Basiliensia ita erant oceupata, ut non potuerit Basilee imprimi, nt
esset absolutus tempore nundinarum. Semper suspicatus sum, ne
liber aliquid ruginis in se haberet et siquidem potuissem, effecissem,
ne potuisset imprimi, nisi prius fuisset examinatus diligenter a viris,
qui judicio pollent. Sed quia homines tantum sibi ipsis tribuunt, ut
nolint subjacere aliorum reprehensionibus, nunquam potui librum
videre, nisi posteaquam fuisset impressus. Nam filius semper milii
dicebat, quod illum corrigeret negabatque, se posse illum mihi in
manus tradere, quia degebam ego Tirani, ipse autem Puschlavii, Fuit
ergo impressus iste liber tanta sollicitudine tantoque sumptu, ut
vix possem exprimere, augebatur mihi vero semper suspicio. Tan-
dem cum fuisset absolutus, legi una eum domino Panlo preedicatore
Tiliensi, sed tanto stomacho, ut vix potuerim perlegere. Nam preter
precipuum caput, quod est monstrosum et diabolicum et przeterquam.
quod scripture sancte sinistre interpretabantur, imo magis quam
apud papistas, mihi videbatur animadvertere, aliquid fuisse dietum
de persona domini nostri Jesu Christi, quod mihi non videbatur
probandum, tametsi res ageretur subtilissima astutia, quod etiam
Franeiseus Niger' animadvertit et semper existimavi, fore mt de
isto libro contingeret, quod contigit. —
Quod vero Ceelius miserit ipse ad hoc peeuliariter suum filium.
natu maximum, qui hie Puschlavii librum imprimeret, ipsemet Coelius.
seripsit typographo et mihi. Causam vero, eur non euraverit im-
primendum Basilee aut Tiguri aut Argentine, ubi minor fuisset
* sumptus et nullum vecturz periculum, judicet, qui sani est judicii.
Hae autem tota de re facio vobis plenam fidem. Hic finem facio
et me commendo toto corde. Dominus vobisenm.
*
1 Franziseus Niger, nus dem Veltlin, lehrer des hebräischen
Chiavenna «
1562 465
Puschlavii 6 Februarii 1562.
Minor frater et servitor
Julius de Mediolano.«
Illustrissime Princeps, hanc ego rem magni momenti esse exi-
stimo, neque enim satis futurum est, ut Vestra Illustrissima Celsi-
tudo moneat dominos Basilienses, ne patiantur tales libros apud se
excudi, sed monendi videntur, ut diligenter inspiciant, ne fiat aliqua
impostura, quemadmodum hic apparet fuisse factam, monendi, inquam,
ne professores, qui iu illa academia versantur, cum fuerint prohibiti,
ne Basilee possint suos libros excudere, alio se conferant et nomen
Basilee mentiantur atque ita spargant, quas voluerint, res, inquam,
mihi magni momenti videtur, et vix inveniretur simile exemplum. -
245.
Verger an herzog Christoph.
Chur 6 Juni.
Muß im jahr 1562 geschrieben sein, gehört also zwischen n. 155 u. 150.
Berichtet über eine verhandlung zwischen einem püpstlichen ge-
sandten und ihm.
Illustrissime Princeps Domine Domine Clementissime !
Scriptis jam litteris venit ad Curiensem episcopum quidam a
concilio missus vir non parve (ut videtur) inter papistas auctoritatis,
certe satis prudens secundum mundum, appellant eum equitem ori-
ginalem ex Bellinzona. Is me voluit invisere, quamquam nulla prius
fuisset mihi cum eo notitia. Admisi, ut debui, libenter (sum enim
in civitate libera et Illustrissime Celsitudini Vestre et mihi, suo ser-
vitori, favente). In summa, post multa, cum illum ursissem dicens,
quod Papa post concilium peractum vellet armis nos adoriri, id af-
firmavit addiditque: Si servus meus non faciat, quz illi mando,
quse causa est, quamobrem non possin baculo cogere? Tunc dixi
ego, Papam vehementissime errare, si putat, illustrissimos Germanie
principes esse ipsius famulos, neque enim esse, sed dominos episco-
porum. Petieruut, iuquit, concilium, nunc vero recusant concilium
adire etiam invitati et rogati. Respondi ego, verum esse, quod con-
cilium petierint et petant, sed universale, liberum et christianum
concilium, nequaquam tale, quale congregavit Papa. Quare mone-
bam, ne diceret amplius (si verum dicere voluerit) illustrissimos
Verger 30 .
466 1562
Germanis principes coneilium reensare, optare enim concilium, sed
legitimum, sed recusare, quale Papa ewpit celebrare. Prseterea con-
questus sum apud ipsum, quod eodem tempore, quo salvum con-
ductum emisit, eodem Papa querat me interficere, imo me pro-
scripserit, quod magnum habeat priemium (quod in aliis litteris non
scripsi, sed ita est revera) quieumque me interfecerit. Respondit,
se velle curare, ut hsc proscriptio tollatur, multum vero videbatur
deferre Illustrissim:e Celsitudini Vestrue.
Suspicor, liunc virum non missum fuisse Curiam aliam ob cau-
sam, quam ut intelligat, quid hie faciam et qus mea sit de com-
vilio sententia. Deus novit, quid responderim, justissimam seilicet
habere causam illustrissimos dominos protestantes principes, quam
ob rem non accedant ad tale concilium, quod diligentissime ursi.
At replicabat ille, non impune ferent, nam gravissimum illis bellum
inferetur. Inferatur, dixi ego, confidunt in Domino, non in pro-
priis viribus, quamquam vires non sint exigum.
Multa in summa mecum contulit in hoc genere, et cum nihil
amplius haberet, quod replicaret, eowpit me hortari miris modis, ut
me vellem papatui reconciliare obtulitque mihi ea in re diligen-
tissimam operam. Quid attinet dicere? Ego egi, quod Christianum.
decuit et restiti, ut sane debui, resistamque, dum vixero, per Dei
gratiam. Non deerunt mihi in his locis versanti tales ssepissime
tentationes et practice, sed spero, me esse in Christo radieatum et
nibil mihi metuendum esse ab istis tentatoribus modo a dextris, modo
a sinistris. Vivit Deus, vivit suus spiritus in me per gratiam ejus,
Commendo me reverenter Illustrissimie Celsitudini Vestrae,
Curie Rhietiarum die 6 Junii.
Ejusdem Vestrie Celsitudinis Illustrissimae
servitor Vergerius.
246.
Verger an herzog Christoph.
‚ Bine dato, muß aber c. 23 bis 25 Juli 1562 fallen.
Wegen der kinder der pfarrer aus Graubünden, die herzog Chri-
stoph erziehen lassen will. 8. n. 158.
llustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime! ——
Ilustrissima Celsudo Vestra quatuor pastorum filijs, qui de-
1562 461
gunt in Rhztia, propter evangelium profugorum dignata est, triginta
florenos in anno pro tribus annis constituere, ut Tubingse dent ope-
ram litteris. Cum vero eam, quam potui ea in re, diligentiam ad-
hibuissem, Deum testor, tres dumtaxat invenire potui idone:w setatis,
XIV scilicet annorum, qui possint ad ministerium verbi erudiri at-
que preparari, atque bi non nisi exacta hieme possunt adesse; nam
interim exercentur a parentibus in litterarum radicibus aliquanto
melius. Quare cum unus supersit locus, non fuissem ausus ego (ab-
sit) alium collocare, qui non fuisset aut ministri filius aut saltem
nepos. Verum cum priecipua, qua sit in Rhatia, ecclesia, nempe
Vicosopranum mihi per litteras diligentissime commendarit pauperein
adolescentem, uon tamen ministri filium, qui loco quarti ab Illu-
strissima Celsitudine Vestra admitteretur, eum ego reverenter pro-
pono atque commendo, ut scilicet per tres annos triginta habeat iu
anno, et possit studiis incumbere. Quod si placet (ut spero), digna-
bitur ad suum dispensatorem Tubingensem dare litteras et mandare,
ut Joanni de prepositis Rhato numeret ut supra, incipiendo a festo
sancti Georgii. Nam ita Illustrissima Celsitudo Vestra constituit,
quemadmodum manu Wilhelmi Caretti annotatum est, futura est
Deo gratissima eleemosyna.
Illustrissimse Celsitudinis Vestre
servitor Vergerius.
Eigenhändige resolution des herzogs:
Man mueß sehen, wie die bewilligung beschehen seye und mich
solches berichten.
Beleibt bey dem buchstaben der bewilligung, solen auch gehn
Thubingen ad studia kbomen. Waß den 4 hierinnen vermeldet, die-
weill er nit aines predigers son und aber zweifels one deren woll sein
werden, daromben beleibt es uti supra.
Von anderer hand ist bemerkt:
Ita scriptum est Vergerio.
. 247.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato et loco.
Muß October 1562 fallen.
Bittet herzog Chrietoph, den druck seiner gesaminelten werke zu
übernehmen.
a"
468 1502
lllustrissime Princeps et Domine Domine Clementissime !
Quod dictum est a filio Dei: estote parati, tangit quidem om-
nes omnium :etatum, sed magis mihi videtur pertinere ad senes et
senes :wgrotantes. Quare eum ad me precipue animadvertam per-
tinere, paro me ipsum ad mortem et gratias ago Patri meo coelesti,
qui concedit, ut hoc possim facere, non quidem in condendo testa-
mento, neque enim curo res frivolas, ut sunt opes bujus mundi, quas
olim habui et non habeo amplius, sed in relinquendo post me ali-
quid, quod possit ecclesiam Dei promovere (qualiseumque sim); in
summa collegi, quz post meum a papatu discessum scripsi latine
aut italice, pertinent enim omnia ad causam religionis, atque eu
vellem evulgare ad gloriam Dei; sperarem enim aliquem fructum
inde rediturum. Sunt quidem passim plurimi libri, sed amici solent
per Italiam eorum, quos ipsi domestice aliquando noverunt, libros
libentius legere, preterea dixi, me de ipsa Italia aliquid boni spe-
rare. Verum quid? cum mea gravissima »gritudo profecto me ex-
hauserit, non habeo, unde sumptum faciam. Supplico igitur Vestre
Pientissimze Celsitudini, ut dignetur contenta esse, mandare Georgio
typographo vel matri, ut imprimat Vestro sumptu? Latina omnia,
qui sunt Vestree Celsitudini dedicata, quemadmodum Italica. his,
qui italice noruut. Credo sumptum futurum centum florenorum eir-
eiter; si possem de meo, Deus seit, quod non essem molestus. Sunt
jam duo anni et amplius, quibus pensiuneula trecentorum franco-
rum, quam mihi Henricus II felicis recordationis constituerat*, cum
primum ex papatu fugissem, mihi non solvitur, et metuo, ne papa-
tus hoe etiam incommodum mihi fecerit, quando minus opus erat,
hoc est in senectute, sed fiat voluntas Dei, non auferet mihi Jesum
Christum, ubi sunt mes divitis, eui summas gratias ago, quod mibi
tantum bonum revelaverit.
Tllustrissimze Celsitudinis Vestre humilis servitor.
Vergerius.
248.
Verger an herzog Christoph.
Ohne unterschrift, datum und ort.
*
18. n. 166,
2 8, n, 204
1562 469
Muß in das jahr 1562 oder 63 fallen, während die unterhandlungen
von Spanien und dem papst mit Graubünden wegen des durchzugs
noch fortdauerten.
Mahnt dringend, mit Graubünden ein bündniß zu schließen, ehe
Philipp und der papet es thun.
Postea quam abivit a nobis Tubinga Vestra Illustrissima Celsi-
tudo, diligentius adhuc cogitavi de causa Rhsetorum. In summa
mihi videtur pessime factum. Tamen monueram diligenter etiam
scripto dominum legatum !, ut caveret et nihil profeci. Ille totam
existimationem (ut inde incipiam) regni Gallici et magnam Germa-
nie partem posuit in periculo. Quomodo enim poterit in Italia am-
plius bellum gerere et se tueri, si interea aditum seu passum ad
Italiam occludere voluit? Notum est, quam difficulter res fuerit
confecta, cum Galli nuper Rhetiam magna sollicitudine retinerent et
tamen vix poterant penetrare atque resistere, quod neutiquam po-
tuissent, si Rhetiam neglexissent. Certe nihil aliud hic dici potest.
nisi quod voluerint pecunie parcere. Nunc quid isti dicent? passos
fuisse dominos Gallos, se vinci pecunia, cum de re maxima ageretur?
Dicet aliquis, exiguam fuisse jacturam, neque enim patientur
Rheti, educi militem per Rhetiam ex Italia. Respondetur, fuisse id
verbo promissum, ne miles educeretur, sed si coperit res urgere
et hsc inchoata amicitia in dies confirmabitur, majora videbimus.
Certe adapertum est ostium, quo extranei milites possint Germa-
niam nullo negotio ingredi. "Viderunt hoc Hispani, qui magna sol-
licitudine bene ter brevi temporis spatio urserunt, ut sibi liceret
suos milites ex Italia in Germaniam educere, quod nunc non magna
pecunia consequuntur. Si Papa voluerit bella gerere et Germanis
civitates invadere, quid potuisset consequi commodius? Imo cum
nunc Constantiam custodiat acerrime, quid potuisset commodius con-
sequi? Dicam amplius, Illustrissimus Wirtembergensis fere ad Con-
stantiam usque pervenit suo dominio. Ille quoque singulariter vi-
detur obnoxius, ne a Papa invadatur atque ab Hispanis.
Quid quod exposite sunt multe civitates Helvetiorum maximis
injuriis? Possunt opprimi per Rhatiam et Mediolanum nullo negotio.
Quid de Geneva dicendum est? lla enim illinc a duce Sabaudis
%
1 Den französischen gesandten Coignet, s, n. 122, oder de la Croix,
s. n. 191.
470 1563
et eomite de Namur, hine per Rhetiam potest offendi, ,
Dominus legatus, qui dicebat, non esse sibi opus provineiis, qua
non possent equitatum adducere, viderit nunc, quem equitatum prü-
ferat et quid tandem speret. Mihi videtur, exeusationem quandam
fuisse, qua se ipsum deciperet. Vix ex suis Alpibus poterunt avelli
domini Rbeeti, quid nuno opus est, nt de equitibus cogitemus? Pro-
fudit Mediolanum ad XII millia, qua summa dicendum est, se totam
Rhietiam, se Hispanos atque Italos Incri fecisse. In summa. pessime
faetum, contempserunt prudentes illos viros, qui hactenus Galliam
et magnam Italiee partem. defenderunt.
Adhibendum esset remedium, quamquam serotinum futurum est,
qualeeumque adhibeatur, sed tamen adhibendum esset qualecumque,
neque esset cessandum.
Nullum vero adest remedium, nisi ut multitudine peeunim res
superetur. Significandum videretur Galliarum regine, que incom-
moda atque damna inde proveniant, que significatio potest nom so-
lum litteris, sed certis nuntiis quoque significari. Scio, me fecisse
meum officium et legatum swepe ursisse, ut suum faceret, imprimis
ne sineret Rh:etiam rapi, ut rapta est a Papa atque Philippo.
Quod si aliquis dixerit iterum, non magnam fuisse jacturam,
quod ducatus Mediolanensis contulerit XII mille, respondeo, magnam
esse jacturam, quod semel sit aperta Mediolanensibus via, qua pos-
sint penetrare, quo voluerint. Dixi, quz sentio. Illustrissima. Cel-
situdo Vestra dignetur cogitare diligentissime nec sinere (si fieri
potest) negotium perire. Objecerit quis rursus, exiguam esse jac-
turam, eum religio sit salva. Utinam sit salva! Cum enim Rhatia
multos habeat (tertiam fere partem) que in religione nobiseum non
consentiat, eumque contiguum sit Mediolanum, plane papistieum,
data est nunc occasio, qua tota Rhstia eorrmmpatur. Et quid po-
test in religione contingere deterius?
Domine, Domine adjuva nos! Nam profecto est, quod metu
mus. Loco enim firm: religionis, que vigebat in Rheetis, succedet
mune eorruptissima ex Hispania et Mediolano. Quid erit vendere
religionem, si hoc non est? Quid erit Galliam contempsisse et pe-
dibus conculcasse, si lioc non est? O miseram Galliam, quee tot la-
boribus ad veram religionem se proripuerat; imo o miseram Rhe-
tiam, qui erit facta Hispanis et Mediolano in prava religione socia!
Si quod est remedium, non recuso omnes labores atque omnes
1863 471
aerumnas, dum possim occurrere huie tanto malo, etiam si mihi mo-
riendum sit.
Hinten von des herzogs hund:
Das pass ist woll begert, aber nit bewilligt; werden es auch nit
thuen, gebeu sich selbst auff die fleischbanckh alle die, so von dem
pabstumb abgetretten, wa sye frembdem kriegsvolckh den durchzug
und pass wurden gestatten, wurden sye gewiß die ersten sein, so es
gereuwen wurde.
249.
Verger an herzog Christoph.
Tübingen, sine dato.
Muß November 1568 fallen.
Bittet um frist für die Litthauer zur bezahlung ihrer schuld; für
sich um die erlaubniß, nach Graubünden reisen zu dürfen und um eine
billigere wohnung in Tübingen.
Illustrissime Princeps et Domine Domiue Clementissime!
Domini Lituani ' rogarunt me, ut supplicem Illustrissimae Celsi-
tudini Vestre eorum nomine, quod, cum debeant illi trecentos tale-
ros pro totidem sibi mutuo datis, «qus fuit maxima ejus clementia,
dignetur exspectare, dum in patriam redeant. Sancte enim affir-
mant, et ut nobiles decet atque Christianos, se statim misuros sine
mora. Faciet Vestra Sublimitas in ea re rem gratissimam atque
honorificam sibi et toti corum familie *.
Ego, quod ad me Vergerium attinet, monitus sum & d. della
Croyx *, se profecturum in Rletiam et tractaturum causam foederis
renovandi in mense Januario circiter festum S. Pauli, et cupit, ut
sim una cum illo. Quare in animo haberem accedere, et sperarem
aliquem fructum (si Dei voluntas esset). "Vestra Illustrissima Cel-
situdo dignetur dicere suam sententiam, an mihi esset eundum»;
non detrectarem laborem, maxime quia dubito futuram aliquam dif-
fieultatem in renovando. Nam Hispani et Mediolanenses maxime
urgent, ne fiat, sed cum illis potius, quod certe scio. Preterea
sperarem, me aliquid in religione profecturum multis modis.
Habitavi hactenus multis annis per Dei gratiam Tubings iu
] S. n. 151.
2 Der französische gesandte, s. n. 191.
472 1568
sdibus cujusdam papiste medici, qui est mortuus. Solvi pensionem
magnam, quinquaginta quinque scilicet florenos in anno, que exce-
dit quartam partem pensionis, quam Vestra Illustrissima Celsitudo
dignatur mihi concedere pro sustentatione (qualis pensio non est
Tubinge tam grandis). Quare cum magis senuerim et pauper sim,
debeo me a tanta pensione retrahere. Cum ergo dus sint domus
Tubinge, altera alicujus, qui agit coquum in Vestra familia, prope
portam, quie appellatur Actor ', pro qua solverentur viginti, ut puto,
altera vero prope portam Lusnator?* ubi commorabatur Rodolphus
Riepus cellarius, que ad Vestram Sublimitatem pertinet, harum duarum
dignetur alteram mihi concedere “, quamdiu vixero, sum vicinus
morti, et spero, me usurum brevi tempore ad gloriam Dei.
Fortassis esset consultum, scribere de tota hac materia ad do-
minum prsfectum Tubingensem, qui provideret de edibus. Superiore
anno initio Januarii (nisi fallor) dignata est mihi concedere centum
florenos jn anno pro parte pensionis, quse mihi solvebatur a rege
Gallorum, cum jam adsit terminus alterius anni, supplico, ut digne-
tur mihi solvi facere illos florenos. Credo scriptos fuisse in can-
cellaria. Nam debeo iter facere pro fcedere renovando et pecunia
mihi deest.
Servitor Illustrissima Uelsitudinis Vestrzg
Vergerius.
Am rande von des herzogs hand:
a Der Litawer preceptor vergleiche sich derwegen mit den kirchen-
rätten einnemen und das es gewiß seye. [sic]
b Khan nit schaden, das er sich dahin begebe, wa es seine
leibs halber und sicherheit des weges thuen khan.
e Es soll an den vogt gesohriben werden, ime umb ain huß, da
er nit so fill zinß auß durfft geben, beholffen zu sein.
d Frantz Kurtz soll ime 100 gulden seins weitter bewilligten geldt
geben, wiewoll das jar noch nit furuber.
Hinten noch von des herzogs hand:
Wilhelm soll Vergerio die anntwurt ad marginem anzeigen und
Frantz Kurtz den lesten puncten verrichten.
] Haagthor.
2 Lustuauer thor; welche wohnung Verger bekam, ist nicht nach-
zuweisen.
1564 V
ZW.
Verger ag bsrmsnr Ürrsurk
See Dar O45 UM
Mac me par :3*d ducem
Die händel mit Sealichra: betrediema
Illustrissime Princepe et Domime Inaize t iemertisume °
Causa. de „ua «ribe. ad me ipeum propri? pertinet. quamquam
intersit nomen nepotk. tamen proprie mea est. et nulla potest esse
mihi magis propria. Qware Colstulini Ve-trz reverenter supplico
atque per Jesum Christum ülium Dei obtestor. ut dignetur. me ser-
vitorem addietissimum patienter amdire.
Res est hujusmodi. Venerat im ducatum Uelstudinis Vestre
ante quinque annos Sealichims !. vir tarbalentus et plane malus
(quemadmodum infra paucos dies constabit clarius luce meridiana).
Presensi, hominem esse talem. et cum impoeturas ipsius coepissem
cognoscere, llustrissima Celsitudo Vestra meliora sperans de ipso
certis judicibus delegatis mandavit. ut causam cognoscerent. (Coguo-
verunt, et demum facta est transactio inter me et illum, qua utrim-
que erat facta promissio, quod nemo amplius vel facto vel verbo
Iederet (licet à me nunquam fuisset lesus). Et quamquam gravis-
sima mihi videretur talis transactio. tamen tuli omnia reverenter in
honorem Dei atque in gratiam Illustrissime Celsitudinis Vestre. lis-
cessit Scalichius in Prussiam atque ibi fracta tide et jurejurando
scripsit contra me atque impressit librum virulentissimum atque ihi
evulgavit preesente et consentiente illustrissimo principe domino duce
Prussie. "Vestra Celsitudo librum vidit et judicavit, indignissimum
esse, qui legéretur. cum priesertim etiam Illustrissimi — Celsitu-
dinis Vestre mentio in eo fuisset facta. In summa dignata est nu.
merare nepoti meo doctori Aurelio centum taleros, quibus se iu
Prussiam conferret et de libro coutra me edito apud illustrissimum
Prussie ducem conquereretur. Profectus Aurelius, cum multos men-
ses insumpsisset atque illam pecuniam a Celsitudine Vestra (pro ejus '
gratia) numeratam et aliam consumpsisset, tandem nullam potuit
consequi justitiam, ita ut re infecta discedere coactus fuerit. In-
*
1 S. n. 94. 182a.
ATA 1504
terea commotz fuerunt mir: tragcedie de ipso Scalichio, tamquam
de homine, qui multa de se mentiretur et multa misceret odiosa,
ita ut a Cesare sive Maximiliano fuerit appellatus bastardus (ut
puto, eum esse) et falsificator privilegiorum. Maxima inter reliquos
injuria affeeit generosum d. Ungnadium ', a quo nusus est petere,
ut sibi restitueretur ejus filia in uxorem, iunuens se eum illa elan-
eulum contraxisse, quo tempore etiam lllustrissimam Celsitudinem
Vestram ausus est ad nuptias per litteras invitare. Preetermitto re-
liqua ab ipso Sealichio perpetrata, unum hoe dixerim, illum in Prussia.
omnium contra se odia concitasse, et ejus adversarium Albertum
Trussium nobilem Prutenum (de quo fortassis Illustrissima Celsitudo
Vestra antea audivit) ad Ciesarem et serenissimum Romanorum re-
gem esse profectum, ut probationes certas et firmas adferat, quibus
Scalichium non esse talem, qualem esse se dieit, probet. Nee du-
bium est, illum, quod optat, inventurum, Nam ex magnifico d. Un-
guadio intellexi, generosum d. Ludovicum, sus magnificentize filium,
tale quid ad suam magnificentiam scripsisse, que si bonus d. Un-
gnadius antea rescivisset, hominem defendendum et promovendum
nunquam suscepisset (sicuti credo, ejus magnificentiam jam peenitere).
Jam ad rem. Cum Scalicbius ipse animadverteret, se in tota
Prussia infamiam subiturum (quod mon evadet) perfecit apud illu-
strissimum Prussim ducem suis consiliis, ut alius meus nepos, cui
nomen Ludovico Vergerio, missus fuerit ejusdem principis in Ger-
maniam legatus (nam ejusdem consiliarius est cum tribus equis in-
serviens).
Bonus Ludovicus credens rem serio agi et christiane ingressus
viam, ivit ad illustrissimum Palatinum electorem ibiqne legationem.
absolvit. Cum deinde ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram ac-
cessisset legationem expediturus, exspectaretque audientiam in dies
et horas, ecce. proferuntur litterz illustrissimi ducis Prussie, qui ad
me ipsum scribens dieit, tandem se molle amplius uti opera prie-
dicti Ludovici, postea quam illum tam longe misisset non parvo
sumptu, sed illum liberasse a suo servitio, maximo eum praedieti
* Ludovici prejudieio atque meo. Possunt enim, quicumque legerint
5
18. n. 30. Ungnad hatte dem schwindler auch einen sehr war-
men empfehlungsbrief an den herzog von Preußen mitgegeben. 8.
archiv für kunde österreichischer geschichtsquellen 20, 247 f,
1564 475
litteras, aut factum quoquo modo intellexerint, suspicari, meum ne-
potem dimissum esse propter enorme aliquod flagitium atque scelus,
cum per quinquennium ejus Celsitudini inserviverit et inauditus absens
fuerit a legatione remotus, inscius, rebus suis omnibus ibidem in-
compositis relictis cum majori mobiliam suorum parte, opera tautum
et diligentia istius, quei sepe dico, Scalichii.
Jam Illustrissime Princeps ea contidentia, qua servitores in
Christo solent (que mihi spem dat) reverenter peto, non scilicet, ut
Illustrissima Celsitudo Vestra «quippiam scribat et conetur, dictum
meum nepotem reponere in suo officio et in servitio (nam ipse ante
fere annum a me petiit, ut illum avocarem, prsesertim cum animad-
verteret, se post Scalichii adventum negligi) non hoc petitur, inquam;
faciet ea de re illustrissimus Prussie dux voluntatem suam. Sed
peto, ut dignetur Celsitudo Vestra litteras scribere (si placet et si
dignatur) quibus significet predictum Ludovicum conscium sue iuno-
centi:e , et se omnino inculpabilem esse et indignum tali dimissione
tantum itineris suscepisse, ut patefaceret suam innocentiam, hoc
tantum peto, et ut illi litterze dentur, que bonis servitoribus dari
consueverunt, ut possit apud alios principes locum invenire, si de
nullo peccato constiterit.
Puto, me petere rem justissimam et omnibus meis officiis erga
Celsitudinem Vestram Illustrissimam promovendam. Interea res ipsa
declarabit, quomodo se gesserit Scalichius, spero enim fore, ut
cognoscatur pro evidenti impostore, et meus nepos contra pro bono
viro. Illustrissim& Celsitudini Vestre negotium hoc reverenter com-
mendo, tanto magis quod litterz ipsius Scalicbii manu ad me exarate
fuere ejusdem illustrissimi principis nomine, quod ex caracteris col-
latione evidentissime apparet.
Vergerius.
-
Von des herzogs hand:
Nota in des herzogen zu Breussen schreibeu zu vermelden, die-
weill Ludovicus Vergerius widerumben hinein zu reitten mir angezeigt
und darbey gebetten, wa er in ainicher ungnade were, ine zu gnediger
veranntwurttung khomen zu lassen uud so er S. L. nit weitters zu diener
angenem, ime ain genedigen schrifftlichen abschidt zu geben, damit
er inne der enden in gott beleitten wurde auffzulegen hat, dieweil] ich
inne dan zu S. L. auch gnedig gefuerdert, und nit gern sehe, wa er sich
nit nach deren gefallen gehalten und dan breuchig den dienern ab-
schidt zu geben, hette ich nit umbgehen khinden, obgemelter massen
m
474 1564
terea commote fuerunt mire tragrd* ^." „undlicher itte, ine zu
de homine, qui multa de se ime ,, und dan ime ain gnedigen
ita ut a Omsare sive Maxim" Lys des seye u. *. w.
puto, eum esse) et falsifir a
injuria affecit generosr P e" 3.
ut sibi restitueretur ,^^ — — , jerzog Christoph.
culum contraxise. ne dato et loco.
Vestram ausu
liqua ab ipe wn ps et Domine Domine Clementissime!
omnium e —
Trusiv D" anni, quibus in principio mensis Januarii Vestra
Vest” i yisitado dignata est pro sua clementia mihi ex camera
j p. centem. (nisi fallor) florenos, quibus victitarem. Habui
V rdi zppos Centum et habui ante annum totidem pro pecunia,
/ si” jac milii dare rex Gallie. Nam convertit eam pecuniam.
/ (p p venerit illud tempus et per Dei voluntatem affixus sim
/ (egroto enim non mediocriter) cogor a Vestra Celsitudine Illu-
/ gris petere consuetum, ut babeam, unde me sustentem ad glo-
Dei.
na Vergerius servitor.
Hinten von des herzogs hand:
Wan das verschinen jar herumbher, soll ime Frantz die bewilligte
100 gulden auff künfftig jar geben.
252.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato et loco.
Verger bittet um geld.
Illustrissime Princeps!
Duobus superioribus annis in fine scilicet Januarii Vestra Illu-
strissima Celsitudo dignata est mihi jubere dari florenos centum.
Nam promiserat ex camera. Dignetur nunc pro sua clementia tan-
tundem. Nam profecto opus habco, boni consulat Vestra Illustrissima
Celsitudo.
Vergerius.
Hinten von des herzogs hand:
Diser khumbt alle tritt und helt umb geldt an; soll ainest mit
ime abgerechnet werden und so man ime waß zu thuen, solches ime
besallen.
477
„ter folgende rechnung von anderer hand:
gellt 300 fi.
dinckel 80
habern 90
wein 2 fuder 3 aimer
holtz 20 claffter.
Soma nach herren gülten
A 450 fl.
2522.
Beilage.
Abrechnung über Vergers besoldung.
Volgt, was der keller zu Tiwingen dem hern Vergerio von Je-
orii anno etc. 64 bis Jeorii anno etc. 65 an I. scheffel dinckel,
I. scheffel habern und Ill aimer wein amptshalber noch schuldig:
Dinckel XXXII scheffel.
Habern XXIII scheffel.
Wein III aimer.
So ist der verwalther daselbst ime, Vergerio, obgehorte zeit an
XXX scheffel dinckel, XXXX scheffel habern und XI aimer X imi
weins auch noch schuldig, wie volgt:
Dinckel XXV scheffel.
Habern XXXI scheffel.
Wein V!A aimer.
Suma :
Dinckel LVII scheffel.
Habern LIIII scheffel.
Wein VIII'A aimer.
Die IIe guldin, so verwalther ime, Vergerio, neben gemelter
frucht und wein, auch XX klaffter holtz jerlichs raicht, hat er schon
hievor eingenommen.
253.
Verger an herzog Christoph.
Sine dato et loco.
Durchaus nicht zu bestimmen.
Bittet um einen geleitsbrief für seinen neffen Ludwig, der nach
Kärnthen reisen solle.
478 1565
Illustrissime Princeps et Domine Clementissime !
Cogor mittere nempe pro causa Christi unum ex meis fami-
liaribus, cui nomen Ludovico Vergerio, ad aliquot barones et alios
nobiles, qui sunt in Carniola. Cum vero possit contingere, ut ipsi
familiari et nepoti meo opus sit auctoritate et veluti umbra Vestra
ad evadenda pericula, qus accidere solent his temporibus, quibus
vigent ista religionis dissidia, supplico, ut ea dignetur (pro sua in
promovenda pietate consuetudine) voncedere eitlem nepoti patentes
litteras in forma consueta, quibus scilicet Illustrissima Celsitudo
Vestra testetur, ipsum Ludovicum esse unum ex suis ministris et
servis, ut revera est. Cum enim sim ego minister et servus Vester,
illi quoque ad Illustrissimam Celsitudinem Vestram haud dubie per-
tinent, qui mihi inserviunt, quia aluntur Vestro pane et serviunt
illi una mecum. (Commendo me revereuter.
Ejusdem [llustrissim:e Celsitudiuis Vestr:e deditissimus
Vergerius.
254.
Ludwig Verger an herzog Christoph.
Datum 1565.
Der kranke Peter Paul Verger schickt ein französisches buch und
bittet um guten wein.
[llustrissime Princeps ct Domine Domine Clementissime !
Cum litteras mei patrui hodie acceperim, quibus quiedam apud
lllustrissimam Celsitudinem Vestram expedienda mihi injungit. ejus
petitioni deesse non potui Quare illa, qua Celsitudini Vestre lllu-
strissime significari per ime vult, hzc sunt:
Sibi missum esse colligatum libellum gallice scriptum, quem
cum ignoret, num Celsitudo Vestra antea viderit, Celsitudini Vestrie
offert, ut, si antehac non viderit, perlegere possit.
Bullingerum ad se scripsisse, cardinalem Constantiensem ! Roma
domum rediisse. Episcopum Curiensem * esse mortuum.
Se in eodem statu esse, nempe :egrotum, supplicemque a Cel-
*
| Marx Sittich von Hohenembs, s. br. n. 136.
2 Thomas von Planta war vom 21 December 1548 bis 2U Mai 1565
bischof in Chur.
1565 479
situdine Vestra petere, ut cellario mandare dignetur, ut aliquantulum
boni vini pro sua persona in hoe morbo dare velit; se enim in tota
urbe non posse invenire, quod morbo suo conveniat. Meminit, se
ante quinquennium ex arce satis bonum habuisse, poterit cellarius
de illo vino, quod Celsitudo Vestra ei annuatim pro sua clementia dat,
tantundem accipere vel retinere. Petit quoque, ut, si per Illustrissi-
mam Celsitudinem Vestram licet, ad se veniam. Ait enim, se per
tres vel quatuor dies opera mea opus habere. Dignabitur Celsitudo
Vestra mandare, qus ei placuerit.
lllustrissime Celsitudinis Vestre humillimus servitor
Ludovicus Vergerius.
Hinten von des heizogs hand:
Soll keller gehn Thubingen geschriben werden, das er Vergerio
auß dem grossen faf) item verschines jars gewachsne Holtzgerlinger '
"lasse versuechen, und so er ain willen zu deren ninem hab, das er ime
ain halben aymer gebe.
Der hiesig Vergerius mag ain tag 3 oder 4 hinnber reitten. Ich
will das buchlin zu gelegenheit lessen.
*
1 Holzgerlingen, ein dorf 3 stunden von Tübingen entfernt; jetzt
wird dort kein wein mehr gebaut.
SCHLUSSWORT DES HERAUSGEBERS.
Der vorliegende briefwechsel wurde während der sechziger jahre
von herrn vieedirector von Kausler im hiesigen archiv gesammelt und
von mir geordnet. Äußere umstände verzögerten die herausgabe
des oft angekündigten werkes längere zeit, doch wurde es als ma-
nuseript mehrfach benützt, so von Kugler und Stälin. Leider sollte
herr von Kausler die herausgabe nicht mehr erleben, er starb 27
August 1873 mitten unter den vorbereitungen und so übernahm ich
allein die endgültige ordnung, die abfassung der lebensskizze, der
Anmerkungen, des registers etc., aufs eifrigste und treueste umter-
stützt von herrn hofrath dr Staudenmayer, der in seiner stellung
als archivbeamter den lebhaftesten antheil an dem zustandekommen
des werkes nahm, früher beinahe die"hilfte der briefe abgeschrie-
ben hatte und nun mit unermüdeter sorgfalt die druckbogen naclı
den originalmanuscripten revidierte. Für diese große freundlichkeit
und vielfache hülfe spreche ich ihm hier den wärmsten, aufrichtigsten
dank aus. t
Die ordnung der sammlung war eine durch das datum der
briefe von selbst gegebene; die beilagen wurden gewöhnlich nicht
mit eigenen nummern versehen, sondern unter a. b. an die schrift-
stücke angehängt, auf welche sie sich bezogen. Kleine unregel-
mäßigkeiten bitte ich damit zu entschuldigen, daß, nachdem der
ganze briefwechsel schon geordnet und numeriert war, noch einige
neue briefe aufgefunden wurden, welche, so gut es anging, an ihre
stelle eingeschoben werden musten, ohne die bisherige ordnung all-
zusehr zu beeinträchtigen. Einige andere briefe, die nicht gerade
an herzog Christoph oder Verger gerichtet sind, aber in den zu-
sammenhang des ganzen passen, haben dadurel eine stelle in dem
briefwechsel verdient. Auch der brief an Brenz n. 236 wird sein
481
erscheinen in dieser sammlung damit rechtfertigen künnen, dass er,
soweit mir bekannt, der einzig noch erhaltene ist, den Verger an
herzog Christophs vertrautesten geistlichen rath richtete.
Anmerkungen zu schreiben, ist immer eine mißliche sache, da
sie den einen zu lang und den andern zu kurz, manchen auch ganz
unnóthig erscheinen; diese wollen ganz einfach eine kurze orien-
tirung über die personen und verhältnisse geben, welche hier er-
wühnt werden und ich hoffe doch, daß sie manchem leser nicht ganz
unerwünscht sein werden.
Was die schreibart der dokumente betrifft, so wurden die la-
teinischen in die gegenwürtig übliche veründert (mit ausnahme der
eigennamen), die deutschen dagegen so genau als müglich wieder-
gegeben, da das deutsche des 16 jahrhunderts sprachlich ein ganz
anderes interesse darbietet, als das oft ziemlich nachläßige latein
des Italiäners; aber auch da wurde die willkührliche interpunktion
und der planlose wechsel von grofen und kleinen buchstaben nach
dem heutigen gebrauche und den grundsätzen des litterarischen ver-
eins geregelt.
Schließlich fühle ich mich gedrungen, den beamten des k. staats-
und hausarchivs hier, herrn geheimen legationsrath von Schlossberger
und herrn archivrath dr Stälin, sowie meinen collegen an der hie-
sigen bibliothek, herrn oberstudienrath Heyd und herrn professor
dr Wintterlin, für die vielfache förderung und unterstützung, welche
sie dem werke zu theil werden liefen, meinen aufrichtigsten dank zu
sagen.
Stuttgart 22 Mai 1875.
TH. SCHOTT.
Verger 81
482
REGISTER.
Agnes, kurfürstin von Sachsen 50.
Agrogna, Angrogna (Piemont) 140.
284.
Albert (Albrecht) V, herzog von
Bayern 66. 68. 249. 310.
Albona (Istrien) 132.
Albrecht IV, herzog von Bayern 66.
Albrecht von Brandenburg, herzog
von Preußen 18. 19. 24. 26. 31.
129. 180. 181. 182. 188. 184. 137.
. 217. 218. 227. 234. 236.
. 251. 258. 259. 260. 282.
. 326. 328. 857. 360. 369.
. 380. 381. 384. 385. 386.
. 894. 402. 408. 417. 473.
474. 475.
Albrecht, markgraf von Branden-
burg-Culmbach 50. 51. 52. 53.
55. 63. 165.
Alfons I, herzog von Ferrara 67.
Alfons II, herzog von Ferrara 66.
67. 68. 72.
Alicante, Alicata (Sicilien) 55.
Alpen, Alpenpüsse 338. 339. 340.
341. 346. 347. 348. 349. 469. 470.
411.
Altenburg 63.
Amboise, friede von,
382. 383.
Andelot von Chatillon 205.
Andreä, Jakob, 34. 35. 75. 83. 84.
88. 90. 95. 100. 209. 292. 376.
377.
Anna von Ferrara 11. 50.
Anna von Polen 215. 227. 229. 234.
236. 258. 458.
378. 379.
Anna Maria, herzogin von Würt-
temberg 57. 131. 326. 403. 414.
Anna Sophie, herzogin von Meck-
lenburg 183. 217.
Antitrinitarier 26. 371.
Anton von Bourbon, kónig von
Navarra 33. 35. 205. 255. 257.
263. 264. 265. 266. 270. 271. 277.
278. 280. 286. 292. 294. 295. 304.
310. 811. 314. 316. 317. 319. 320.
321. 325. 328. 335. 347.
Antwerpen 190. 204. 391. .395.
Archibald 72.
Arras 77. 277.
Asti (Italien) 98.
Aubespine, Sebastian 59. 416.
Auersperg, Wolfgang, baron von,
179.
Augsburg (stadt) 82. 91. 93. 95.
96. 101. 108. 123. 127. 150. 195.
196. 198. 203. 204. 206. 208. 209.
215. 270. 335. 367. 377. 425.
confession von, 116. 161. 162. 163.
187. 194. 195. 196. 198. 204.
205. 213. 219. 224. 233. 270. 278.
281. 296. 304. 317. 362. 397.
reichstag von 1530 3. 11. 109.
von 1548 109. von 1555 81. 91.
92. 123. 140. 455. 456. von 1559
31. 188. 189. 191. 193. 195. 196.
203. religionsfrieden von, 81.
August, kurfürst von Sachsen 57.
63. 65. 66. 382. 383.
Augusta 167.
Aurifaber, Andreas 218. 220.
Avignon 320.
483
Azoren 106.
Bacharach 249. 251.
Baoknang (Württemberg) 175.
Baden (Aargau) 38. 232. 389. 390.
420.
Baden-Baden 18. 33. 34. 189. 265.
266. 267. 299. 957.
Balduin (Baudoin) Franz 277. 278.
279. 281. 285.
Baldus von Albona 17. 58. 80. 82.
84. 85. 86. 87. 108. 109. 132.
Balingen (Württemberg) 415.
Barbo, Daniel 396.
Basel 38. 43. 89. 140. 158. 159.
188. 281. 286. 371. 400. 401. 407.
461. 462. 463. 464. 465. _
Bassefontaine 432. 433. 434.
Bathory, Stephan, von Siebenbür-
gen 215.
Bayern 437.
Bayonne, bischof von, s. Monstiers.
Bebenhausen (Württemberg) 33.
242. 248. 245. 217. 249. 359. 368.
Beer, Caspar 81. 103.
Bela, könig von Ungarn 246.
Belgien 150.
Bellay, Eustachius du 197.
Bellay, Jean du 195. 196. 197. 198.
203.
Bellievre 415. 416. 417. 418. 419.
423. 424.
Bembo 2.
Bergamo (Italien) 8. 9. 135. 281.
289. 395. 407.
Bergheim (Elsaß) 327.
Bern 43. 89. 140. 158. 177. 232.
268. 282. 339. 343. 431. 432. 484.
Bernardo, Johannes Aloysius 55.
Bettlingen (Württemberg) 102.
Beurlin, Jakob, 34. 141. 176. 201.
236. 238. 262. 284. 292.
Beza, Theodor von 28. 34. 47. 139.
140. 151. 257. 284. 286. 291. 295.
Bianchi, Bernardino 269. 300. 302.
303. 306.
Bibelübersetzung , slavische , s.
Slaven.
Bidembach, Balthasar 34. 292. 386.
441. 442.
Bläsibad (Württemberg) 346.
Blahoslav 367.
Blaubeuren (Württemberg) 13. 22.
110.
Böblingen (Württemberg) 251. 253.
256.
Böhmen 166. 249. 370. böhmische
brüder, brüdergemeinde, brüder-
unität (Pikarden, Waldenser) 25.
27. 28. 29. 32. 41. 43. 129. 130.
154. 160. 167. 168. 219. 232. 367.
368. 370. 371. confession 154.
160. 161. 162. 163. 168. 173.
Bologna 140. 289. 296. 298.
Bormio (Veltlin) 390.
Boschetel, Bernhardin 89.
Bouquin, Peter 304.
Bourbon, cardinal von, 34.
Bourbon, Kari von, connetable 320.
321.
Bourbon, Ludwig von, s. Condé.
Bourdillon, -herr von, 188. 189. 206.
Bourges 47. 277.
Brandt, Ahasverus 199.
Brastberger, Gebhard 210.
Braunsberg (Preußen) 199.
Brenz 12. 13. 15. 46. 47. 48. 52.
65. 68. 70. 75. 83. 100. 101. 104.
110. 111. 112. 113. 114. 115. 117.
118. 120. 121. 124. 126. 129.141.
146. 148. 149. 181. 199. 200. 203.
. 959. 284. 300. 316. 362. 365.
367. 368. 369. 372. 373. 374. 375.
376. 377. 378. 391. 441. 451. 457.
catechismus von, 12. 13. 46. 48.
49. 110. 112.
Brescia 70. 342. 391.
Brissac, marschall von, 80.
Brixen 140.
Brüder, bóhmische, s. Böhmen.
Brüssel 78.
31 *
484
Budiius 151.
Bullinger, Heinrich 12. 15. 35. 60.
64. 168. 263. 296. 297. 327. 344.
346. 391. 412. 415. 416. 423. 431.
432, 453, 478.
Butzer, Martin 173. 452. 454.
Cajetan 4.
Calvin, calvinisten 45. 47. 130.
140. 168. 172. 173. 177. 278. 282.
286. 330.
Camerarius 210.
Canisius 310.
Cannstatt (Württemberg) 75.
Canterbury 68. 79. 452.
Capito 452.
Capodistria, Justinopolis (lsicitn)
1. 4. 6. 7. 40. 82. 402.
Caraffa, s. Paul IV.
Carmel 151. 291.
Cateau-Cambrésis, friede von 177.
205.
Catechismus von Brenz, s. Brenz.
Cavor, friede von, 284.
Cecil, Wilhelm, lord 30. 194. 902.
204. 365.
Chartres Vidame de, Jean de Fer-
rieres 400, 401.
Chatillon 278.
Chatillon, Odet, cardinal von 271.
292.
Chiavenna 9. 59. 342, 344. 391.
395. 410. 424.
Chieri (Oberitalien) 118.
Chizzuola, Hippolyt, 38. 336. 368.
372. 974. 377.
Chur (Graubünden) 12. 18. 36. 37.
38. 54. 59. 268. 269. 300. 302.
306. 323. 324. 326. 327. 329. 334.
335. 337. 338. 341. 342. 343. 344.
345. 346. 347. 350. 352. 390. 404.
405. 406. 410. 411. 412. 419. 436.
466.
Clemens VII, papst 3. 78, 299. 307.
Coburg 134.
Coccejus, Sebastian 147.
Cochleus, Johannes 216.
Cöln 251. 252,
Coignet, Matthäus 35. 281. 986.
387. 323. 330. 335. 338, 341. 342.
343. 344. 346. 347. 348, 350. 469.
A70.
Coligny, Caspar 205. 286, 383.
Colonna, Mareo Antonio 143. 144.
Colonna, Vittoria 5. 6. 147.
Comander 11. 13.
Commendone, Joh. Franz 261. 264.
265. 288.
Como 69. 70. 269.
' Condé, Ludwig von Bourbon 205.
254. 286. 383. 384.
Confession, Augsburger, s. Augs-
burg. der böhmischen brüder
5. Böhmen. der franzósisch-re-
formirten kirche 291. 294, 295,
rhätische s, Graubünden. würt-
tembergische s. Württemberg.
Constantinopel 62,
Constanz 166. 175. 469.
Contarini, Caspar 6. 68. 92. 454.
Cordova 112.
Cordova,Fernando von, 268. 336.404.
Cornelius, Aloysius 407. Frede-
rieus 407.
Corsica 62,
Cosenza (Neapel) 982.
Cosimo von Medici, herzog von
Florenz 70. 318. 330. 453.
Courtenay, Eduard von 54.
Cranmer 68, 98.
Croce, Bernardino della, 268. B
Croix, Nikolaus de la, 281. 330.
399. 400. 401. 402. 411. 412, 409,
471.
Culm 199.
Curio (Corione) Cólius Secundus
6. 11. 15. 55. 147. 158. 159. 308.
371. 372. 461. 462. 468. 464. -
Dänemark 133.
Dalmatien 212,
Dandolo, Matthäus 305.
485
Danzig 175.
Delfino, Zacharias 36. 261. 264. 265.
270. 271. 272. 287. 289. 291. 298.
885.
Derendingen (Württemberg) 83.
Dietrich, Veit 21. 83.
Dietrichstein, Sigismund, baron von
176. 179.
Dilber, Michael 304.
Dillingen (Bayern) 94. 112.
Dirr, Hans 102.
Dominikaner 404.
Donato, Francesco 48.
Doria, Andreas 62.
Dorothea Susanna, von Sachsen
(Pfalz) 215.
Dorpat 218.
Dragu 51. 62.
Dreux, schlacht bei 54. 383.
Dubourg, Anna 33.
Dumoulin (Molineus) 49. 51. 68.
231. 235. 236..
Eberhard, prinz von Württemberg
50. 61. 109. 111. 154. 241. 248.
252. 259.
Eck, Johannes 216. 454.
Eduard IV, könig von England 54.
Eduard VI, könig von England
10. 30. 50. 52. 58. 58. 210. 284.
453.
Ehemann, dr 91. 98. 94. 452.
Einsiedel, Schónbuch, Schambach
(Württemberg) 62. 72. 74. 950.
252. 362. 363. 430.
Eisenmann, Johannes, 20. 181.
Eißlinger, Balthasar, 123. 356. 359.
Elisabeth, kónigin von England
80. 31. 98. 184. 187. 188. 189.
190. 191. 192. 198. 194. 195. 196.
198. 200. 202. 208. 204. 210. 213.
214. 233. 302.
Elisabeth, herzogin von Sachsen 50.
Elsaß 36.
Embs, Hohenems (Oesterreich) 384.
935. 337.
England 10. 13. 80. 81.52. 53. 54. 56.
58. 68. 76. 77. 78. 79. 91. 92. 98.
94. 95. 97. 98. 101. 102. 106. 129.
187. 188. 189. 194. 195. 196. 200.
202. 203. 207. 209. 210. 230. 238.
284. 296. 297. 298. 304. 312. 357.
375. 380. 395. 451. 452. 453.
Engländer, vertriebene in Straß-
burg 72.
Erasmus 211.
Erfurt (Erfelt) 32. congress von
1561 141. 261.
Ermland 199.
Este 158. Hippolyt von, 5. 67.
292. 294. 297. 300. 302. 808. 804.
307. 320. 321. 322. 323.
Exeter, marquis von, 54.
Fabri s. Andreä.
Fabricius, Johannes 323. 325. 326.
327. 344. 412.
Farel 28. 189. 140. 151. 283. 284.
285. 291.
Farges (Schweiz) 118.
Farnese, Ottavio, herzog von Par-
ma 47.
Feldkirch (Oesterreich) 334.335. 424.
Felicio 92.
Ferdinand I, kaiser 3. 23. 29. 48.
81. 82. 84. 91. 92. 93. 95. 96.
99. 100. 104. 109. 118. 126. 186.
188. 140. 154. 156. 163. 165. 166.
170. 171. 175. 176. 178. 181. 185.
187. 191. 213. 219. 220. 245. 246.
269. 281. 288. 296. 316. 317. 325.
334. 339. 349. 355. 356. 860. 385.
388. 396. 397. 424. 435. 455. 450.
44.
Ferrara 54. 56. 58. 71. 189. 140.
142. 158. cardinal von, s. Este.
Flaoius, Matthias Illyricus 132.
Flaminio 2.
Flandern 77. 78. 98.
Florenz 70. 77. 330.
Fontainebleau 348. edikt von, 47.
Forest, Anton 182.
487
417. 418. 419. 420. 422. 423. 424.
481. 433. 484. 460. 466. 467. 469.
470. 471. confession 11.
Gray, Johanna, 53.
Graz 82. 485. 456. 457.
Greiers (Schweiz) 90. 91.
Gribaldi, Matthäus 11. 24. 42. 118.
119. 128. 139. 141. 167. 177. 182.
188. 282. 372.
Grimani, Giovanni 297.
Gültlingen, Balthasar von, 65. 68.
74. 83. 118. 121. 129. 357.
Guise 279. 297. 347. 459. Franz von,
11. 32. 37. 50. 331. 347. 378.
Karl, cardinal von Lothringen
172. 206. 381. 382. 385.
Gundelsheim (Baden) 48.
Gunzenhausen (Bayern) 131.
Guzman, Martin von, 165. 181.
Guardo, Julius und Darius 82. 84.
457. Sanktus 84. 2 gefangene
108. 105. 117. 118. 121. 128.
456.
Hall, (Württemberg) 181.
Hannibal, bischof 158.
Hedwig, prinzessin von Württem-
berg 887.
Heideck, Wolf von 360.
Heidelberg 30. 31. 148. 184. 215.
216. 217. 229. 238. 289. 244. 248.
277. 285. 367. 368. 370. 395.
Heilbronn 48.
Heinrich II, kónig von Frankreich
10. 29. 37. 47. 51. 54. 55. 68.
72. 73. 80. 89. 98. 105. 153. 165.
171. 172. 177. 196. 205. 206. 207.
208. 338. 847..416. 417. 418. 421.
459. 468. 472. 470.
Heinrich IV, kónig von Frank-
reich 255. 417.
Heinrich VIII, kónig von England
53. 68. 98.
Helfenstein, Georg, graf von, 855.
956. 405.
Herbert 32. 33.
Herbrot 338.
Herkules II, herzog von Ferrara
90. 56. 57. 58. 61. 62. 63. 66. 67. -
68. 72. 73. 158. 171.
Herrenals (Niederóstreich) 175.
Herrenberg (Württemberg) 48. 429.
430.
Hesdin (Belgien) 54.
Hilsbach (Baden) 281. 234.
Hirsau (Württemberg), abt von,
13. 64.
Hohenstaufen 765.
Holzgerlingen (Württemberg) 479.
Hooper 162.
Hosius, Stanislaus, bischof von
Ermland 31. 199. 209. 210. 211.
216. 219.
Hotmann, Franz 266.
Jakob 168.
Jena 32. 132. 217.
Jerbach bei Tunis 281.
Iesingen (Württemberg) 429. 430.
Jesuiten, Jesuitenorden 5. 39. 94.
100. 165. 178. 269. 308. 310.
Illyrien 210.
Ingolstadt 169.
Inquisition, inquisitoren 6. 8. 15.
16. 128. 172. 178. 404. 405. 406.
408.
Innsbruck 248.
Interim, interimistischer streit 181.
182. 181. 210. 220.
Johann, kónig von Schweden 215.
Johann Friedrich, kurfürst von
Sachsen 58. 62. 63. 65. 66. 136.
189. 215.
Johann Friedrich der mittlere, her-
zog von Sachsen 11. 50. 57. 58.
61. 62. 65. 66. 67. 142. 229. 230.
231. 284. 236. 458.
Johann Wilhelm, herzog von Sach-
sen 32. 215. 217. 230. 236. 458.
Johann Albert I, herzog von Meck-
lenburg 188. 217. 248.
Johanna d'Albret, königin von
488
Navarra 255.
Jonas 165.
Israel 27.
Istrien 82. 132, 179. 213. 243, 486.
437.
Italien 17, 21. 26. 41. 43. 46. 48,
49. 51. 55. 56. 59. 62. 67. 68.
69. 70. 71. 72. 76. 78. 80. 89.
92. 94. 101. 104. 105. 113. 115.
116. 117. 119. 120. 121. 124. 125.
181. 141. 143. 146. 148. 149. 153.
157. 165. 167. 171. 172. 177. 178.
180. 186. 187. 199. 205. 207, 211.
222. 223. 230. 231. 237. 239, 245.
255. 258. 260. 262. 263. 265. 268.
269. 270. 272. 275. 283. 284. 285.
988. 289. 292. 293. 296. 303. 306.
309. 310. 312. 314. 318, 321. 322,
324. 329. 336. 340. 341. 342. 344.
947. 348. 352. 355. 361. 368. 373.
374. 376. 379. 380. 385.395. 102,
407. 408. 435. 451, 455. 462. 463.
469.
Julius III, papst 24. 47. 49. 54. 55.
56, 73. 78. 91. 175. 361. 453.
Julius, graf von Thiene, s. Thiene.
Julius von Mailand 158. 463.
Justinopolis, s. Capodistria.
Ivrea (Italien) 80.
Iwan IV, kaiser von Russland 248.
210.
Katharina von Arragonien, königin
von England 53. 54. 98.
Katharina von Medici, kónigin von
Frankreich 34. 106, 206. 255.
278. 284. 287. 292. 293. 295. 296.
304. 314. 317. 321. 325, 335. 348.
379. 420. 470.
Katharina, königin von Polen 3.
26. 129. 130. 137. 138. 185.
Katharina, prinzessin von Polen
215. 227. 229. 234. 236, 258.
Karl V, kaiser 20. 58. 54. 66. 68.
69. 72. 76. 77. 78. 79. 81. 96. 98.
112. 126. 135. 136. 139. 140. 181.
188. 404. 455, 456,
Karl IX, könig von Frankreich
255. 271. 981. 309. 311. 325. 324.
335. 338. 339. 340. 341. 348. 345.
347. 348. 349. 412. 418. 414. 419.
420. 421. 431. 494.
Karl Emmanvel, herzog von Sa-
voyen 329. 341.
Karlos infant von Spanien 289.
Keller zu Tübingen, s. Riepp.
Kempten (Bayern) 21. 22. 83. 110.
Kettler 218.
Killigrew, Heinrich 30. 190. 192.
Kirchheim (Württemberg) 452,
Klagenfurt (Kärnthen) 175. 419.
Klein-Polen 161.
Königsberg 26. 32. 43. 130. 131.
136. 138. 169, 218. 220. 374. 377.
381. 384. 385. 386. 387. 388,
Krain, Kürnthen, Steiermark 21,
83. 88. 109. 111. 167. 169. 178,
396. 397. 419. 435. 477, 478.
Krakau 164. 199. 219. 232.
Kurz, Franz 241, 360. 367. 448.
472. 410.
Laibach (Krain) 83. 175. 182, 888,
396. 397. 402, 425. 435.
Lainez 299.
Landolf, Delphinus 326.
Languet, Hubert 34. 45. 287,
Lasco, Johann von, 129. 130. 154.
160. 163. 168. 173. 181. 219.
Lasso, Petrus 95, 96. 97.
Lauffen (Württemberg) 11. 88.
Lauingen (Bayern) 166, 208, 204.
207. 223. 247.
Lausanne 10. 158. 431.
Leipzig 110, 382. 388.
Leonore von Ferrara 50. 57. 6l.
74. 154.
Leverrier 413.
489.
Lewald, Balthasar, 221. 227. 229.
230.
Leyden 395.
Limoges 81.
Lindau 37. 49. 51. 306. 308. 334.
335. 337. 347.
Lipomani 25. 27. 185. 138. 189.
199. '
Litthauen 133. 138. 219. 220. 238.
242. 248. 244. 246. 247. 248. 259.
274. 276. 281. 329. 333. 353. 354.
881. 382. 384. 386. 387. 395. 397.
398. 399. 471. 472.
Livland 130. 138. 184. 187. 218.
219. 268. 270. 329. 375.
Locadellus, Vincentius 94.
Lokarno (Schweiz) 69. 70. 88. 89.
108. 104.
Lothringen, cardinal von, s. Guise.
Lucca 158. 284.
Lucignano (Toskana), treffen von
70.
Lucretia von Ferrara 1l. 50. 57.
58. 61. 62. 67. 74. 142.
Lucretia von Medici 66.
Ludwig XII, kónig von Frankreich
l1. 50. 61.
Ludwig II, kónig von Ungarn 77.
Ludwig, landgraf von Hessen 387.
Ludwig VI, kurfürst von der Pfalz
230.
Lukkau 63.
Lupetinus, s. Baldus.
Luserna (Piemont) 140.
Lustnau (Württemberg) 409.
Luther, lutherisch, Lutheraner 4.
45. 93. 97. 182. 162. 178. 187.
197. 210. 216. 222. 287. 818. 319.
821.
Lyon 172. 177. 895. 416. 420.
Madrid 72. 404.
Madruccio 189. 150. 151. 152. 257.
885.
Mähren 167.
Magdeburg 132.
Mailand 67. 73. 78. 80. 92. 140.
232. 248. 268. 269. 289. 296. 302.
836. 403. 404. 405. 406. 411. 412.
413. 424. 469. 470. 471.
Mainardi 395.
Mainz 129.
Mandosse 399.
Manesius 82. 84. 456.
Manovisius 274. 275. 276.
Manriquez, Alfonso, 147.
Mauriquez, Isabella, 17. 145. 146.
147. 148. 149. 152. 155. 156. 157.
Mantua 340. concil von, 4. 288.
289. 293.
Marano (Venetien) 176.
Marbach 395.
Margaretha von Navarra (Angou-
léme) 5.
Margaretha von Valois, herzogin
von Savoyen 98. 206. 284.
Maria, kónigin von Ungarn 77.
185.
Maria Stuart, kónigin von Schott-
land 206.
Maria Tudor, königin von England
59. 54. 58. 68. 77. 98. 102. 129.
452. 453. 455.
Marillac, Karl 188. 189. 203. 204.
205. 200. 207. 208. 228.
Markelfingen (Baden) 166.
Martin, Ambrosius 341. 346. 390.
418. 423,
Martinengo, Celsius 395.
Martinengo, Ulysses 391. 416. 439.
Martyr, Peter Vermigli 2. 6. 11.
34. 147. 284. 286. 287. 295. 296.
300. 304. 327. 395. 453. 463.
Mathilde von Bayern 66. 67. 68.73.
Maulbronn (Württemberg) 235. ge-
spräch von, 176.
Maximilian Il, kaiser 17. 27. 28.
29. 95. 96. 127. 145. 147. 159.
160. 161. 162. 163. 164. 165. 166.
167. 168. 173. 174. 175. 178. 179.
182. 183. 186. 195. 197. 213. 214.
491
Petrarca 1. 98.
Pfalz 184.
Pfauser, Johann Sebastian, 166. 173.
178. 179. 195. 198.
Pforzheim 50.
Pfullingen (Württemberg) 181. 274.
276. 277. 293. 431. 432.
Philibert von Baden 66.
Philibert Emmanuel, herzog von
Savoyen 54. 78. 98. 206. 232.
284. 286. 329. 341. 431. 432. 469.
Philipp II, könig von Spanien 36.
76. 77. 78. 96. 98. 140. 150. 153.
165. 171. 191. 231. 269. 281. 289.
296. 320. 329. 330. 339. 343. 348.
349. 404. 410. 411. 412. 413. 414.
455. 469. 470.
Philipp von Braunschweig 66.
Philipp, landgraf von Hessen 96.
136. 139. 387.
Piacenza 269.
Piali 231.
Piemont 118.
Pinczow (Polen) 26.
Pius IV, papst (Medici) 85. 72. 92.
216. 230. 231. 232. 248. 256. 261.
262. 269. 270. 281. 283. 285. 288.
289. 296. 297. 298. 303. 305. 306.
307. 309. 310. 315. 318. 319. 320.
321. 323. 324. 326. 327. 329. 330.
334. 335. 336. 337. 339. 341. 342.
343. 345. 347. 348. 349. 351. 352.
355. 361. 375. 376. 377. 382. 384.
385. 392. 405. 408. 411. 412. 413.
425. 426. 439. 465. 466. 469. 470.
Planta, Thomas 465. 478.
Plieninger, Hans Dietrich 129.
Poissy, religionsgespräch von, 18.
84. 75. 141. 279. 284. 286. 290.
291. 292. 294. 296. 298. 800. 302.
907. 441.
' Pola (Istrien) 6. 20.
Pole, Reginald 67. 68. 69. 71. 79.
90. 92. 93. 98. 100. 103. 199.
450.
Polen 18. 16. 18. 22. 24. 25. 26.
27. 28. 29. 31. 41. 54. 127. 128.
129. 130. 181. 132. 183. 184. 185.
136. 137. 138. 144. 154. 159. 160.
161. 162. 163. 168. 172. 173. 181.
182. 185. 187. 196. 199. 200. 201.
209. 214. 218. 219. 220. 225. 227.
228. 231. 232. 244. 248. 249. 265.
266. 276. 282. 329. 375. 881. 417.
462.
Poltrot, Jean de Merey 378.
Ponte (Graubünden) 269.
Ponte, Nikolaus, Venezianer 232.
305. |
Pontresina (Engadin) 86.
Pontwila (Vinßgau) 327.
Portugal 135. 266. 267. 268.
Preußen 22. 24. 27. 31. 41. 127.
130. 133. 136. 138. 169. 175. 182.
199. 216. 218. 219. 220. 227. 229.
236. 248. 272. 274. 281. 282 283.
284. 300. 301. 869. 373. 374. 375.
376. 377. 381. 385. 386. 390. 400.
417. 436. 473. 474.
Puschlav, Posciavo (Graubünden)
9. 808. 824. 326. 462. 463. 464.
Radzivil, Nikolaus, fürst von, 24.
25. 96. 97. 29. 32. 33. 135. 136.
187. 138. 139. 168. 187. 211. 215.
219. 221. 226. 227. 228. 229. 234.
236. 247. 258. 259. 329. 381. 394.
398. 438. 458. 459. Nikolaus
Christoph 185. 394. 895. 401. 426.
427. 428. 429. 480. 481. 432. 438.
Rapperswil (Zürich) 329.
Rascalon 279.
Raschiza (Krain) 83.
Regensburg 128. 136. 149. 150. 152.
religionsgespräch von, 454.
Renata, herzogin von Ferrara 11.
50. 57. 61. 65. 66. 67. 68. 72. 73.
140. 154. 295. 308. 311.
Reutlingen (Württemberg) 22. 88.
102. 111. 117. 127. 247. 248. 249.
276. 354. 400,
493
Sittich, Marcus, 300. 318. 478.
Sixtus V, papst 407.
Skumin, Friedrich 226.
Slaven, slavische bibelübersetzung
76. 79. 80. 88. 88. 90. 91. 92.
93. 100. 101. 106. 109. 110. 111.
112. 118. 189. 142. 167. 179. 184.
211. 212.
Slavonien 212.
Sleidan 20. 69. 70. 71. 91. 95. 98.
106. 144. 145. 288. 289. 316. 317.
Socino, Lelio 11. 26.
Soliman, sultan 51. 17]. 453.
Solothurn 38. 323. 335. 388. 840.
347. 400. 434.
Sondrio (Veltlin) 38. 390.
Sorbonne 382.
Soto, Petrus de 112. 118. 117. 118.
121. 124. 149. 150. 152. 199.
Spalatin 2.
Spanien 97. 105. 177. 205. 810. 920.
336. 380. 413. 415. 416. 456. 469.
470. 471.
Speier 123. 127.
Spiera, Francesco 7. 8. 89. 118.
172. 174. 176. 181.
Staphylus, Friedrich 131. 169. 178.
216.
Steiermark 23. 109. 110. 111.
Steinhilben (Württemberg) 241.
Stella, Franciscus 218. 214.
Stettin 32. 217.
Straßurg 20. 30. 38. 51. 69. 90.95.
96. 97. 98. 106. 111. 116. 135.
188. 210. 264. 265. 266. 267. 268.
274. 275. 276. 284. 312. 319. 394.
395. 396. 400. 401. 425. 427. 451.
452. 453. 462. 464.
Strozzi, Peter 70. 106.
Strozzi, Philipp 70. Pbilipp der
jüngere 106.
Sturm, Johann 264.
Stuttgart 19. 26. 37. 65. 68. 71. 75.
83. 99. 100. 113. 128. 129. 134.
146. 147. 148. 149. 152. 186. 200.
. 243. 246. 248. 252. 256.
. 273. 274. 275. 276. 290.
. 907. 312. 328. 341. 344.
351. 352. 359. 365. 366. 368. 369.
. 375. 376.'385. 386. 393.
. 402. 415. 427. 429. 437.
438. 441. 460.
Sylvius, Bartholomäus, 82. 86.
Syntagma suevicum 12. 46. 49. 50.
59. 94.
Tarnow 24.
Terracina (Italien) 89.
Thangel, Lukas 142. 215.
Theupulus, Stephan 48. 85. 88.
Thiene, Julius, graf von, 17. 116.
118. 119. 120. 121. 122. 124. 125.
126. 189. 141. 143. 144. 188. 207.
209. 223. 224. 265. 266. 267. 275.
276. 311. 312. 313. 314. 815. 319.
Thionville 70.
Timotheus 26. 127. 128. 134.
Toledo, Franz von, 77.
Tomicki 24.
Tremellio, Emmanuel 266. 451. 452.
498.
Trevisano 361.
Trevisano, Marcantonio 48. 85. 86.
Tridentinum, s. Trient.
Trient 139. 324. 326. 340. cardinal
von, 8. Madruccio. concil von,
tridentinum 7. 14. 15. 18. 25. 94.
35. 36. 47. 50. 92. 112. 140. 141.
169. 170. 171. 172. 199. 216. 255.
. 258. 259. 261. 262. 268.
. 269. 270. 275. 287. 288.
. 293. 296. 298. 303. 309.
315. 316. 317. 318. 319. 321. 324.
934. 336. 337. 840. 343. 356. 359.
361. 382. 385. 396. 404. 406. 407.
408. 465.
Triest 39. 83. 418. 435. 430.
Tripoli 281.
Trissinis, Alexander von, 489. 340.
Truber, Primus 21. 22. 923. 24. 39.
83. 92. 93. 99. 100. 104. 109. 110.
495
422. 423. 425.
Viret 168.
Vogel, Matthäus 220.
Vogler, Kilian 452.
Voitt, David 241.
Volmar, Melchior 12. 47. 49. 52.
Volpe, Giovanni 268. 269.
Waldburg, Otto von, 94. 112. 209.
Waldenbuch (Württemberg) 333.
Waldenser, französische 29. 140.
284. 285. böhmische, 8. Böhmen.
Warnsdorff, Nikolaus von, 159. 160.
195.
Warschau 199. 329.
Weigel, Georg 367. 369. 378. 375.
376. 377. 381. 394.
Weimar 31. 217. 221.
Wiedertäufer 95. 96. 160. 167. 198.
870.
Wien 22. 29. 121. 147. 154. 156.
157. 158. 159. 108. 164. 175. 178.
199. 221. 222. 288.
Wiesiolowski, Johannes und Peter
226.
Wildbad 18. 29. 33. 38. 151. 169.
174. 200. 223. 265. 266. 267. 271.
355. 356. 357. 358.
Wilhelm von Brandenburg 132. 133.
Wilna 27. 133. 136. 137. 164. 221.
329. 381. 459.
Wimpfen 176. 236.
Wintriz (Böhmen) 110.
‚Wittenberg 2. 4. 26. 110. 130. 182.
159. 210.
Wolfgang, pfalzgraf von Zweibrü-
cken 82. 80. 82. 186. 187. 271.
288. 315. 316. 325. 401.
Wolowitz, Eustachius, Johannes,
Joseph 2206.
Worms 151. religionsgesprüch von
1540 5. 454. von 1557 141. 150.
151. 152. 169. 176. 181. 441.
Württemberg, confession 12. 46.
49. 50. 59. 94. 115. 132. 199. 211.
223. 224.
Zabern (Elsaß) 37. 264.
Zaboloczki, Georg 226.
Zanchi, Hieronymus 264. 395. 396.
462.
Zell 452.
Ziegler, Ambroeius 174. 175.
Zizishausen (Württemberg) 102.
Zürich 88. 43. 48. 51. 60. 89. 104.
118. 147. 152. 158. 164. 195. 196.
213. 263. 284. 286. 296. 327. 329.
330. 338. 339. 343. 390. 410. 434.
462. 464.
Zwingli, Ulrich, Zwinglianer, zwing-
lisch 129. 158. 161. 162. 163. 198.
238. 203. 298. 461. 462.
496
BERICHTIGUNGEN UND NACHTRAGE.
S. 9 ff. Graubündten] lies stets Graubünden.
S. 11, z. 4 v. o. Gribaldo] lies Gribaldi.
8.13, anm. 1. Nach den alten stiftsprocuratorenrechnungen ist der
»Augustinerweinberg«, der jezige klostergarten, eine stiftung von dem
tempore reformationis in Tübingen gewesenen nuntio Petro Vergerio.
S. 19, z. 6 v. o. 215] 1. 215a.
S. 23, a. 1. vgl. Walersdorff, alte slavische drucke auf der kreis-
bibliothek zu Regensburg, in: Verhandlungen des historischen vereins
von Oberpfalz und Regensburg. Bd. 29. s 122.
S. 24 mitte Gribaldo] 1. Gribaldi.
S. 44. n. 236. Das originalmanusciipt ist in der k. öffentlichen
bibliothek in Stuttgart Hist. 527. fol. g; die correktur wurde nach dem
originale revidiert.
. 76, z. 2 v. o. Carl] 1. Karl.
. 77, 2. 7 v. u. ebenso.
. 80, z. 15. v. o. humilline] l. humilime.
82, anm. 1. Mamsius] 1. Manesius.
. 89, anm. 4. Bochatel] l. Bochetel.
101, z. 8 v. o. abisus] 1. abyssus.
106, z. 11 v. o. slavische] 1. Slavische.
112, z. 9 v. o. ebenso.
118, z. 3. v. o. frates] 1. fratres.
. 118, z. 12 v. o. die 3 bogen] 1. die 3 ersten bogen.
go UD Un Un Cn UD UD CO CO CD CO
. 127, a. 2. Über Nidbruck vgl. Horawitz, beiträge zu den samm-
lungen von briefen des Ph. Melanchthon in den sitzungsberichten der
Wiener akademie, philosophisch-historische cl. bd 76. s. 300.
S. 1386, a. 1. Über Sabinus vgl. weiter: Heffter, Erinnerung an
G. Sabinus. Königsberg 1844. Töppen, die gründung der universität
zu Königsberg und das leben ihres ersten rectors G. Sabinus. Königs-
berg 1844.
S. 200, mitte Saletzky] 1. Saletzkhi.
S. 202, z. 11 v. u. gibt ihnen briefe] l. gibt ihnen die briefe.
S. 216, anm. 4 zu Cochlseus vgl. Otto, Johannes Cochläus der humanist.
Breslau 1874.
497
S. 224, z. 3 v. u. Nicolaus] l1. Nikolaus.
S. 264, a. 1, z. 2 Zancchi] 1. Zanchi.
S. 271, z. 5 v. o. Satiglion, wahrscheinlich Chatillon, Colignys
bruder.
S. 281, mitte Bergami] 1. Bergomi.
S. 286, mitte abgneigt] l. abgeneigt.
S. 355, z. 1 v. o. 130] 1. 160.
S. 386, anm. 1, vgl. br. n. 225.
S. 417, anm. 1. Kónnte auch ein anderer herr von Bellievre (general-
statthalter von Vermandois) sein, der ebenfalls gesandier in der
Schweiz war.
S. 420 Angosciola — Johannes, graf von Anguisola, spanischer ge-
sandter in der Schweiz bis März 1569, s. a. s. 424, a. 2.
S. 432. n. 218 Christoph] l|. herzog Christoph.
S. 436. n. 222 ebenso.
S. 455 med. libri — sic.
S. 459, z. 9 v. u. coram eidem — sic.
Verger $2,
498
INHALT.
Einleitung . . . . . .. 4... 4. ll B on n
I Vergers leben . . . .. ......-.-.-...-
IL Der bnefwechsel . . . . . . 2 2 2 2 -. ee
1558.
1. Tübingen 24 Juni. Verger an herzog Christoph. Verger
überschickt seine italiänische übersetzung der württembergischen
confession, sowie die vorrede zu dem syntagma, erbietet sich, den
catechismus von Brenz zu übersetzen und wünscht bei dem kreis-
tag in Ulm zu sein. nn.
2. Tübingen 27 Juli. Verger an herzog Christoph. Verger
berichtet über seine übersetzungen; bittet um einen wagen und
einen begleiter zu seiner reise nach Graubünden; nachrichten aus
Italien und Sicilien über einen einfall der Türken; über die be-
rufung von Dumoulin und Volmars gastfreundschaft. . . . . .
8. Urach 30 Juli. Herzog Christoph an Verger. Antwort auf
n. 2. Glückwünsche zur reise nach Graubünden; nachrichten über
England, den markgrafen Albrecht von Brandenburg-Culmbach ;
gewährt Vergers bitte um einen begleiter zur reise
4. Chur 10 August. Verger an herzog Christoph. Nachrich-
ten über den thronwechsel in England, den französisch-italiäni-
schen krieg, Polen, Venedig, das Veltlin und Verger reise nach
Ferrara. .
5. Chiavenna (Chur) 17 (28) Sept. Verger a an herzog Christoph.
Verger berichtet, daß er nicht nach Ferrara reisen konnte; über
die heirathsangelegenheit; spricht den entschluss aus, bleibend
seinen wohnsitz in Tübingen zu nehmen, wenn es der herzog ge-
statte.
9 8. Püpstliche vollmacht. für Paul Odescalco.
5b. Chur 28 Sept. Verger an herzog Christoph. we egen der
ferrarischen heirath.
6. Chur 2? Sept. Verger An | erg Christoph Nachrichten
über die türkische flotte. . . . . e. nn
47
49
61
61
499
7. Stuttgart 10 October. Herzog Christoph an Verger. Her-
zog Christoph dankt Verger für seine bemühungen in den hei-
rathsangelegenheiten und bietet ihm Tübingen oder einen andern
ort Württembergs als wohnsitz an. . . . . . . . . . . .
78. Stuttgart 16 November. Herzog Christoph an Verger.
Herzog Christoph weist Verger unterhalt und wohnung an.
1554.
8. Stuttgart 7 April. Verger an herog Christoph. Wegen
der ferrarischen heirath. . .
9. Sine dato. Herzog Christoph an n Verger. Antwort auf n. 8.
10. Tübingen 19 April. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über die ferrarische heirath und über ein buch von R. Pole.
ll. Stuttgart 26 August. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über den krieg in Italien, die ausbreitung des evangeliums
in Lokarno, den märtyrertod von Franciscus Gamba und Sleidans
geschichte. .
12. Straßburg 23 October. Verger an | herzog Christoph. Nach-
richten über seine schriftstellerische thätigkeit und Sleidans ge-
schichte; neuigkeiten aus Ferrara. . .
13. Stuttgart 6 November. Herzog Christoph. an | Verger. Ant-
wort auf n. 12; bittet um den catalogus hereticorum.
13a. Nürtingen 1 December. Herzog Christoph an B. von
Gültlingen. Wegen des venezianischen gesandten.
14. Góppingen 31 December. Verger an herzog Christoph.
Zeigt au, daß er den venezianischen gesandten erwarte; schrift-
stellerische thütigkeit.
1555.
15. Góppingen 6 Januar. Verger &n herzog Christoph. Ver-
ger berichtet über seine zusammenkunft mit dem venezianischen
gesandten Mula und theilt die über kaiser Karl V, Philipp Il,
Ferdinand Gonzaga, England, Türkei u. s. w. erhaltenen nach-
richten mit. Beginn der slavischen bibelübefsetzung. .
16. Góppingen 7 Januar. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über den krieg in Italien.
l7. Góppingen 15 Januar. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet abermals über sein gesprüch mit dem venezianischen ge-
sandten, bittet um des herzogs verwendung für 2 gefangene in
Österreich, und für einen gefangenen protestanten, Baldus von Al-
bona in Venedig. Über die bibelübersetzung ins Slavische.
17a. Januar. Verger an herzog Christoph. Bittet um ver-
wendung für 2 gefangene in Österreich und für Baldus in Venedig.
17b. Tübingen 81 Juli. Schreiben, das herzog Christoph an
32*
Seite
62
63
65
65
67
69
71
13
74
74 .
76
80
501
sandten zu übergeben. Über die freilassung von Baldus de Al-
bona. .. moe o9 oe m o. 9 o9 os 9 on n on
30. Stuttgart 13 Juli. Verger an herzog Christoph. Über
einen brief von Hans Ungnad und die slavische bibelübersetzung.
Zusammenkunft mit Truber beabsichtigt. Prinz Eberhard. .
31. Stuttgart 8 August. Verger an herzog Christoph. Zeigt
seine abreise nach Reutlingen an, wo der druck der bibel begin-
nen sole. . .. eem o. i.m o. o s tm on
32. Reutlingen 18 August. Verger an herzog Christoph.
Schickt den ersten bogen des ins Slavische übersetzten Matthäus.
Bittet um das buch von Soto. . . . . . . . . . . . ..
33. Reutlingen 12 November. "Verger an herzog Christoph.
Schickt die 3 ersten bogen seiner übersetzung des brenzischeu
buches gegen Soto; über die slavische bibelübersetzung ..
34. Stuttgart 14 November. Herzog Christoph an Verger.
Antwort auf n. 32 und 88. . . . . . . . . . . . . .
35. Reutlingen 23 November. Verger an herzog Christoph.
Berichtet über den fortgang des bibeldrucks und über die über-
setzung der württembergischen confession ins Slavische. . .
36. November. Verger an herzog Christoph. Trägt die bitte
des grafen Julius von Thiene um aufnahme in Württemberg vor.
37. Bóblingen 25 November. Herzog Christoph an Balthasar
von Gültlingen. Über den grafen von Thiene, die 2 gefangenen
in Österreich und die vorrede zu dem buche von Brenz gegen
Soto. . . . ee o om os o. o. tm on 9 n 9
38. Stuttgart 25 November. Herzog Christoph an Matthüus
Gribaldus. Verlangt von ihm auskunft über den grafen Julius
von Thiene. . ne
39. 27 November. M. Gribaldi an herzog Christoph. Ant-
wort auf n. 38. Über den grafen von Thiene.
40. Stuttgart 2 December. Die 4 räthe an herzog Chri-
stoph. Ihre ansicht über die vorrede Vergers zu dem buch von
Brenz gegen Soto; über die aufnahme des grafen Julius von
Thiene und über die 2 gefangenen in Wien. . .
Al. Stuttgart 7 December. Die rüthe zu Stuttgart an n herzog
Christoph. Legen das lateinische concept des erlasses an Ver-
ger vor. .
4la. Stuttgart. 11 December. Die räthe an n Verger. Die ent-
scheidung des herzogs über die aufnahme des grafen von Thiene
und über Vergers vorrede zu Brenz's buch gegen Soto. . .
1556.
42. Reutlingen 20 Mai. Verger an herzog Christoph. Ver-
ger rüstet sich zu einer reise nach Preußen und Polen und. bittet
Seite
108
109
111
112
113
114
115
116
117
119
120
120
124
124
503
55. Stuttgart 8 November. Herzog Christoph an Verger.
Antwort auf n. 52. 53. 54. ee
56. Tübingen 3 December. Verger an herzog Christoph.
Schickt die übersetzung eines briefs des herzogs von Ferrara an
Christoph; seine litterarischen arbeiten. .
96a. Wien 4 December. Maximilian an Verger. Maximilian
dankt für die überschickten bücher und ladet Venger | ein, zu ihm
zu kommen; über Isabella Manriquez. . .
1558.
57. Tübingen 1 Januar. Verger an herzog Christoph. Bittet,
daß Isabella Manriquez ihren aufentbalt in Württemberg nehmen
dürfe; kündigt seine abreise nach Wien an; litterarische neuig-
keiten. . . . eom o9 o9 oe o9 oom o om n. non
58. Wien 19 Februar. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über seinen aufenthalt in Wien und den gesandien, wel-
chen Maximilian zu herzog Christoph schickt .
99. Wien 20 Februar. Verger an herzog Christoph. Verger
gibt den grund an, warum er nicht als gesandter nach Polen
geschickt werde . .
60. Wien 29 (?) Februar. Verger an | herzog Christoph. Sein
bericht über die polnische angelegenheit.
61. Tübingen 20 April. Verger an herzog Christoph Ver-
ger zeigt seine rückkehr aus Wien an.
61a. Summa earum rerum, quae Vergeriue ex Austria rediens
Christophoro duci renuntiavit. .
62. Tübingen 1 Mai. Verger an herzog Christoph. Verger
überschickt eine denkschrift über das concil, berichtet über ein
buch von Staphylus und kündigt seine abreise nach Wildbad an.
62a. Die denkschrift Vergers, wie man einen krieg vermei-
den kónne, der beim ausschreiben des concils wahrscheinlich aus-
brechen werde. . .
63. Wildbad 11 Mai. Verger an | herzog Christoph. Nach-
richten über die inquieition in Frankreich, die umtriebe der Cal-
vinisten in Polen, das buch des Musculus über den wucher und
seine eigene schrift über Spiera. .
64. Tübingen 31 Mai. Verger an herzog Christoph. Verger
empfiehlt einen evangelischen prediger, Ambrosius Ziegler, der in
Württemberg gerne eine stelle annehmen würde. Litterarische
neuigkeiten. TOME
65. Tübingen 9 Jani. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über den frieden, der in aussicht stehen solle, die strei-
tigkeiten zwischen Genf und Bern. Verger noch krank . .
66. Tübingen 16 Juni. Verger an herzog Christoph. Fragt
Seite
151
153
155
157
159
160
161
164
165
169
170
172
174
177
504
an wegen bücher, die nach Österreich bestellt sind; nachrichten
über die lage der Evangelischen in Kärntben, die aufnahme zweier
kürnthnischen jünglinge in das seminar zu Tübingen; die ver-
folgung der protestanten in Italien; bittet um einen geleitsbrief
für seinen neffen. . . TP C
67. Tübingen 1 Juli. Verger an herzog Christoph. Schickt
die übersetzung eines spanischen briefes und empfiehlt seinen
neffen für des herzogs hof .
68. Tübingen 5 August. Verger an n herzog Christoph. Schickt
einige bücher; nachrichten aus Polen. . .
69. Tübingen 11 August. Verger an herzog Christoph. Über
Georg Tzurzschick von Mitterburg, der Verger geld schuldete
und über eine schrift von Gribaldi. .
70. Tübingen 2 December. Herfog Christoph an den kurfür-
sten Ottheinrich von der Pfalz. Geleitbrief für Verger zu seiner
reise in die Pfalz. . e] of ol om o. nm s s
71. Tübingen 30 December. Verger an hersog Christoph.
Nachrichten aus Polen. . ren
71a. Sine dato. Heruog Christoph an Verger Antwort auf
n. 71. "A . ne.
1559.
72. Tübingen 5 Februar. Verger an herzog Christoph. Schickt
einige bücher; erinnert an eine bittschrift bei Maximilian.
73. Tübingen 24 Febrnar. Verger an herzog Christoph. Neuig-
keiten aus England und Polen, ob die lutherische oder helveti-
sche lehre siege. Über seine litterarische thätigkeit
73a. Straßburg 24 Januar. Heinrich Killigrew an Verger.
Über das zwischen England und den evangelischen fürsten Deutach-
lands zu schließende bündnif.
78b. Stuttgart 30 Januar. Verger : an die königin Elisabeth
von England. Wegen des bündnisses zwischen den protestan
schen fürsten Deutschlands und Elisabeth. e. e.
73c. Westmünster 2 März. Wilhelm Cecil an Verger. We-
gen des genannten bündnisses. Antwort auf 78 b. e
78d. London 5 Mürz. Anton Cook an Verger. Über die re-
ligiósen wirren in England. MM
74. Tübingen 6 März. Verger an herzog Christoph. Über-
schickt briefe, meldet, daß die Züricher über seine bemühungen
wegen der annahme der Augustana in England sehr erzürnt seien;
bittet für einen gefangenen buchdrucker in Augsburg, berichtet
über einen in Tübingen erstochenen Polen Saletzkhi und die
versuche du Bellays, ihn zum papstthum zurückzubringen.
74a. Beilage. Neuigkeiten aus Italien "m
Seite
178
180
180
182
184
185
185
186
187
188
190
192
194
195
197
505
75. Nürtingen 7 Mürz. Herzog Christoph an Verger. Ant-
wort auf n. 74. . . oom om e m | om m n. t] n ng
76. Tübingen 15 März. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet über den preußischen gesandten, der zu ihm gekommen,
herzog Albrechts wunsch, er solle gegen Hosius schreiben; das
lange ausbleiben seines neffen Ludwig. . .
77. Wildbad 26 März. Herzog Christoph a an die 4 räthe. Die
bücher des in Tübingen ermordeten Polen Michael Saletzkhi seien
in beschlag zu nehmen. . .
78. Wildbad 3 April. Herzog Christoph an | die 4 räthe. Gibt
ihnen die briefe aus England an Verger zur erwägung. .
79. Lauingen 20 April. Verger an herzog Christoph. Über
seine zusammenkunft mit Marillac und dem englischen gesandten
Mundt. ne
80. Lauingen 21 April. Verger an herzog Christoph. Über
seine unterredung mit dem englischen gesandten. . . .
81. Tübingen 25 April. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet seine verhandlungen mit Marillac, die sich besonders auf
die aussichten des protestantismus in Frankreich bezogen; eben-
so, daß er vertraulich mit dem gesandten über die schuld Frank-
reichs an Württemberg gesprochen, ferner, dal viele Italiäner von
Genf nach Württemberg einwandern und die augsburgische con-
fession annehmen wollen . . .
82. Stuttgart 1 Mai. Herzog Christoph an Verger. Antwort
auf n. 81l.. . .
83. Tübingen 1 Mai. Verger an herzog Christoph. Einige
bücherneuigkeiten ; wünscht nach Augsburg reisen zu dürfen.
84. Tübingen 2 Mai. Verger an herzog Christoph. Neuig-
keiten aus England und Tübingen; beschwert sich über den lang-
samen druck seines buches gegen Hosius. .
85. Tübingen 11 Mai. Verger an herzog Christoph. Berichtet,
er werde gegen den eben erschienenen catalogus hereticorum
schreiben. In betreff der slavischen bibelübersetzung habe er
einen mann gefunden, der die bibel schon ganz in diese sprache
übersetzt habe und nur die druckkosten nicht aufwenden könne;
herzog Christoph móge dieselben übernehmen. e
86. Tübingen 1 September. Verger an herzog Christoph. Für-
bitte für einen in Görtz gefangenen Italiäner ; die züricher theo-
logen seien sehr erbost auf ihn, weıl er die königin von England
zur annahme der Augustana bewegen wolle. .
87. Tübingen 27 September. Verger an herzog Christoph.
Schickt die übersetzung eines itali&nischen schreibens, theilt seine
baldige abreise nach Polen mit. .
88. Erfelt 2 November. Verger an | hersog Christoph. Be-
Seite
198
199
200
202
208
204
205
208
209
209
211
218
214
506
richtet über seine bisherige reise und über ein neues buch des
Staphylus. . .
89. Stettin 25 November. Verger an 1 herzog Christoph. Be-
richtet über seinen aufenthalt beim herzog von Mecklenburg.
89a. Königsberg weihnachten. Verger an herteg Christoph.
Nachrichten über Preußen, Polen, Livland. . . . e$].
1560.
90. April. Verger an herzog Christoph. Kündigt s seine bal-
dige ankunft.in Württemberg an. .
91. Mai. Verger an herzog Christoph. Bittet um eine em-
pfehlung für seinen neifen Aurelius an den könig von Bobmen,
damit er in Wien studieren kónne.
92. Tübingen 10 Mai. Verger an herzog Christoph. Schickt
das glaubensbekenntniß des grafen Julius von Thiene und er-
neuert die bitte um verwendung für seinen neffen Aurelius.
92a. Confessio generosi comitis d. Julii a Thiene, Vicentini.
93. Wilna 4 März. Nikolaus Radzivil an herzog Christoph.
Empfieblt einige Polen, welche der studien halber Tübingen be-
suchen wollen; die polnische heirath. . .
98a. Stuttgart 20 Juni. Herzog Christoph s an Nikolaus Rad-
zivil. Antwort auf n. 98. . .
93b. Wildbad 16 Mai. Herzog Christoph an kurfürst Fried-
rich III von der Pfalz. Wegen der polnischen heirath. . "M
94. Tübingen 28 Juni. Verger an berzog Christoph. Neuig-
keiten aus Italien, über den Türkenkrieg, papst, Venedig, Eng-
land und den streit zwischen Scalichius und Gangolf. e$
95. Maulbronn 3 Juli. Herzog Christoph an Verger. Ant-
wort auf n. 94. . . MM LZ
96. Tübingen 8 Juli. Verger an herzog Christoph. Über
Molinüus, die polnische angelegenheit und den streit mit Scali-
chius, sowie über seine eigene krankheit und seinen neffen Ja-
kobus Vergerius. . . TM
97. Tübingen 12 Juli. Verger an herzog Christoph. Dankt
für den ihm zugesandten leibarzt des herzogs, berichtet tiber Sca-
lichius und schickt eine abschrift seines testaments
97a. Vergers testament. . en
98. Tübingen 8 September. Verger an herzog Christoph.
Berichtet über seine genesung und bittet um gewährung eines
aufenthalts in einem kloster; schickt einen türkischen hund dem
prinzen Eberhard. . . e.
99. Urach 10 September. "Herzog Christoph an Verger. Ant-
wort auf n. 98. .
100. Bebenhausen 14 September. Verger a an herzag Christoph
Über den streit mit Scaliohius.
223
x
7]
2
235
507
101. Tübingen 5 October. Verger an herzog Christoph. Bietet
einige zobelfelle dem herzog an; nachrichten über seine gesundheit.
102. Reutlingen 20 October. Verger an herzog Christoph.
Bittet, den gesandten des herzogs von Mecklenburg nach Tü-
bingen zu schicken; über eine reise des papstes nach Innsbruck,
den czar von Rußland, die zobelfelle, seine litterarische thütigkeit.
108. 13 November. Herzog Christoph an Verger. Wegen
einer fuhre wein, die dem herzog von Preußen geschickt werden
solle. . . . NNNM
104. Tübingen 14 November. Verger an herzog Christoph.
Wünscht den herzog zu sprechen und fragt, wann und wo er ilın
besuchen könne; die zobelfelle. ER
105. Tübingen 15 November. Verger an herzog Christoph.
Wegen des weines und wegen der protestanten in Venedig. . .
106. Tübingen 15 December. Verger an herzog Christoph.
Überschickt 2 bücher; meldet den tod von Franz Il. . 0.4
1561.
107. Tübingen 1 Januar. Verger an herzog Christoph. Bittet
um die erlaubniß, seinen neffen Ludwig zum könig von Navarra
schicken zu dürfen, wie er eelbet zu dem zu eróffnenden concil
zu reisen wünscht; rückgabe eines manuscripts. .
108. Tübingen 15 Januar. "Verger an herzog Christoph.
Über sein vorhaben, nach Trient zu gehen; Scalichius; wünscht
seinen neffen nach Polen zu senden.
109. Tübingen 19 Februar. Verger an " herzog Christoph.
Überschickt ein manuscript; kündigt seine baldige ankunft beim
herzog àn; nachrichten aus Frankreich .
110. Stuttgart 25 Februar. Hereeg Christoph an Verger.
Antwort auf n. 109. . . . .
lll. Tübingen 25 März. Verger an berzog Christoph. Über
seine absicht, zum concil zu gehen; bittet um empfeblungsschrei-
ben für seinen neffen zu der reise nach Frankreich. . . .
112. Straßburg 17 April. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet über seinen aufenthalt in Strafburg; seine gesundheit.
113. Baden 15 Mai. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über das concil und Frankreich; über einen gefangenen
Polen. Verger bittet um geld. .
114. Baden 80 Mai. Verger an _ herzog Christoph. Über
einen portugiesischen musiker, der an herzog Christophs hof sich
hören lassen oder in seinen dienst treten will.
115. Tübingen 17 Juni. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet über die verfolgung des evangeliums im Veltlin. Nach-
richten aus Kalien, Frankreich, Livland. . . . . . . 2.0.
Seite
250
251
252
255
265
509
nach Poissy zu gehen; eine berufung nach Trient erwarte er
nicht mehr. . . 9 o om o9 oe om s 9 o. son
129. Göppingen 6 October. Verger an herzog Christoph.
Schreibt noch einmal wegen Poissy und vermuthet, daß die re-
formierten theologen ihn nicht dort haben wollen. Über seinen
badeaufenthalt. . en
130. Göppingen 8 October. Verger an herzog Christoph.
Nachrichten aus Italien und Graubünden, von Poissy und Venedig.
131. Göppingen 13 October. Verger an herzog Christoph.
Berichtet über den erfolg des bades und seine litterarische thätig-
kéit; bittet den herzog um geld. Nachrichten von Poissy und
Graubünden. . . . M
132. Tübingen 22 October. Verger an herzog Christoph.
Empfiehlt dem herzog 2 Preußen, welche in Tübingen studieren
wollen. Nachrichten über seine gesundheit. e.
183. Tübingen 23 October. Verger an herzog. Christoph.
Dankt für ein geschenk von 100 fl. Über die forderungen des
spanischen gesandten in Graubünden; nachrichten über das col-
loquium in Poissy. Beilage. . en
134. Stuttgart 30 October. Verger an herzog Christoph.
Schreibt über das concil in Trient und daß er im sinne habe,
eine schrift darüber, an die Venezianer gerichtet, zu veróffent-
lichen; hält es für nothwendig, einen gesandten nach Graubün-
den zu schicken, um den umtrieben des papstes entgegenzutreten
und erbietet sich dazu; über den cardinal von Ferrara. ,.
135. Tübingen 4 December. Verger an herzog Christoph.
Schickt einen brief an die herzogin vou Ferrara, hat immer noch
die absicht, entweder nach Frankreich oder nach Graubünden zu
gehen. TM
136. Tübingen 5 December. Verger nn heizog Christoph.
Nachrichten aus Italien, besonders über den papst. . .
137. Tübingen 12 December. Verger an herzog Christoph.
Bittet den herzog um unterstützung für italiänische geistliche in
Graubünden und ebenso, daß er einen sohn des grafen Julius von
Thiene an seinen hof nehme. Nachrichten über seine gesundheit.
188. Tübingen 21 December. Verger an herzog Christoph.
Seite
291
294
296
298
300
301
304
308
309
311
Über seine reise nach Frankreich, sein buch über die concilien, -
die italiänischen Hüchtlinge in Graubünden, den sohn des grafen
Julius von Thiene.
139. December. Brenz. an | herzog Christoph. Brenz rüth, ein
buch Vergers nicht drucken zu lassen. .
140. 8 December. Herzog Christoph an Verger Der latei-
nische text von n. 139. . . . e eos
141. Tübingen 23 December. Verger an herzog Christoph.
. 818
316
317
510
Nachrichten aus Italien. . . . ..
1562.
142. Tübingen 7 Januar. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet, was ihm über die stellung Antons von Navarra zum
' papstthum geschrieben worden sei.
143. Tübingen 10 Januar. Verger an n herzog Christoph. Über
seine schrift, die er dem cardinal von Ferrara widmen und zu-
schicken will . ee
144. Ulm 19 Januar. Herzog Christoph an Verger. Ant-
wort auf n. 141 und 142.
145. Tübingen 28 Januar. Verger an | herzog Christoph. Bittet
um die erlaubniß, nach Graubünden reisen zu dürfen. . .
146. Tübingen 2 Februar. Verger an herzog Christoph. Über
die druckerei in Puschlav, eine schrift des Fabricius und dessen
anklagen gegen ihn, sowie über einen brief, den er von dem her-
zog von Preußen erhalten habe. . .
147. Tübingen 5 Februar. Verger an n herzog Christoph. Po-
litische nachrichten aus Polen, Livland, Savoyen, Sohweiz; kirch-
liche aus Genf und. Italien.
148. Tübingen 8 Februar. , Verger an herzog Christoph.
Wünscht herzog Christoph zu seiner zusammenkunft mit den
Guisen zu begleiten.
149. Leonberg 12 Februar. Herzog Christoph : an Verger.
Antwort auf n. 148; schlügt ihm sein genuch, ihn nach Zabern
"begleiten zu dürfen, ab. . .
150. Waldenbuch 4 März. Verger ün ! erzog Christoph. Bittet
um ein pferd zur reise nach Graubünden. . .
151. Tala 11 März. Verger an herzog Christoph. "Bittet her-
zog Christoph um geld für die in Tübingen studierenden Litthauer.
152. Chur 27 März. Verger an herzog Christoph. Berichtet
über seine reise nach Graubünden, die nachstellungen, die man
ihm bereitet habe und wie er denselben entgangen sei; neuig-
keiten von dem concil zu Trient. . .
153. Chur 6 April. Verger an herzog. Christoph. Berichtet
abermals über seine reise, über die austheilung der 200 fl. und
ermahnt dringend, wegen der püsse ein bündniß mit Graubünden
zu schließen; nachrichten über papst und concil. . .-
154. Chur 20 Mai. Verger an herzog Christoph. Über die
kirchlichen verhältnisse in Graubünden und seine thätigkeit dort.
155. Chur 20 Mai. Verger an herzog Christoph. Fragt, ob
er noch lünger in Chur bleiben solle und bittet um geld. .
lóba. Beilage. Vergers rath wegen eines bündnisses, das
mit Graubünden zu schließen sei. .
196. Tübingen 16 Juni. Verger an herzog Christoph. Meldet
326
332
332
511
seine glückliche ankunft in Tübingen, dankt für das ihm zuge-
schickte geld und verspricht, bald mündlichen bericht über seine
reise und seine wirksamkeit zu erstatten.
157. Tübingen 20 Juni. Verger an herzog Christoph. Mel-
det, daß eine krankheit ihn genöthigt habe, seine abreise von
Tübingen aufzuschieben; nachrichten über den papst uud dessen
pläne; Verger fürchtet einen baldigen krieg. . e
158. Münsingen 28 Jul. Herzog Christoph an Verger. Er
wolle 4 junge Graubündner ins seminar in Tübingen aufnehmen
und den neffen Vergers auch in seinen dienst nehmen. e
159. Tübingen 25 Juli. Verger an herzog Christoph. Schreibt
wegen einiger hirschgeweihe und dankt wegen der seinem neffen
erwiesenen gnade. .
160. Wildbad 10 August. Verger an n herzog Christoph. Be-
richtet über seine badekur und eine „angenehme klatscherei, in
die er hineingerathen sei. .
161. Tübingen 21 August. Verger an herzog Christoph. Über
das concil in Trient, seinen streit mit Scalichius; bittet um geld.
162. Tübingen 5 Sept. Verger an herzog Christoph. Wieder-
holt den inhalt von n. 161, da er diesen brief verloren glaubt. .
163. Tübingen 12 Sept. Verger an herzog Christoph. Dankt
für den besuch, den licentiat mögen im auftrag des herzogs ihm
gemacht habe. .
164. Tübingen 27 Sept. Verger an herzog Christoph. Fragt,
ob ein graf Nostiz, der in Tübingen studiere, den herzog nicht
nach Frankfurt begleiten dürfe.
165. Tübingen 27 Sept. Verger an | herzog Christoph. Be-
richtet einige neuigkeiten aus dem concil und fragt, wie der her-
zog seinen neffen verwenden wolle. .
166. Tübingen 6 October. Verger an herzog. Christoph.
Bittet um die erlaubniß, eine gesammtausgabe seiner schriften
auf des herzogs kosten veranstalten zu dürfen; bittet für seinen
neffen und sich um geld und sagt, man verlange wiederum seine
anwesenheit in Graubünden. e
166a. Beilage. Verzeichniß der lateinischen schriften Ver-
gers, die gedruckt werden sollen. .
167. Tübingen 7 Deceniber. Verger - an " herzog Christoph.
Wünscht herzog Christoph glück zu seiner rückkehr und móchte
ihn bald sprechen. .
168. Tübingen 24 December. Verger an herzog Christoph
Fragt, wann er herzog Christoph sprechen könne. .
169. 31 December. "Vergers besoldung.
1568.
170. Tübingen 10 Januar. Verger an herzog Christoph. Schickt
Seite
350
351
353
953
355
356
358
359
360
861
362
512
briefe aus England, wünscht Brenz zu sprechen, ebenso einen theil
seiner besoldung jetzt schon ausbezahlt, Kndigt die ankunft von
G. Weigel an.
170a. Heidelberg 4 Januar. Wenzel Ostrorog : an Verger.
Bittet Verger, seinen einfluf bei herzog Christoph aufzubieten,
damit dieser sich bei Maximilian für die verläumdeten böhmischen
brüder verwende. . .
171. Tübingen 11 Januar. Verger. an | herzog Christoph. Über
ein buch Curios und eine andere antitrinitarische schrift. e
172. Tübingen 25 Januar. Verger an narsog Christoph. Schickt
sein buch gegen Chizzuola. .
173. Tübingen 28 Januar. Verger an | herzog Christoph. Über
sein buch gegen Chizzuola. .
174. Tübingen 3 Februar. Verger an » herzog Christoph. Über
seine litterarische thütigkeit; Verger will bald nach Stuttgart
kommen; kündigt die abreise von Weigel nach Preufen an. . .
175. Tübingen 6 Februar. Verger an herzog Christoph. Über
G. Weigel; sein buch gegen Chizzuola; dankt für ompfangence
geld. . . .
. 17%. Tübingen 19 März. Verger ı an herzog Christoph. Über
seine litterarische thütigkeit, wünscht nach Frankreich zu gehen.
176a. Beilage. Concept eines briefes, wie herzog Christoph
an den dogen von Venedig schreiben möchte wegen Vergers
neffen Ludwig. . .
177. Tübingen gl März. Verger a an herzog Christoph. Nach-
richten aus Polen, Rußland, Preußen, etwas von Scalichius, dem
cardinal von Mantua und dem von Lothringen. . .
178. Tübingen 4 April. Verger an herzog Christoph. Bittet
den herzog um seıne verwendung bei dem herzog von Sachsen zu
gunsten einiger Litthauer. . nn
179. Tübingen 7 April. Verger an herzog Christoph. Ver-
gers freude über den frieden in Frankreich ; berichtet über sein
buch, hofft, an ostern Christoph zu sehen. . .
180. Tübingen 24 April. Verger an herzog Christoph. Über-
schickt 2 briefe, die sein neffe nach Preußen mitnehmen solle.
Nachrichten aus Italien. MM
181. Tübingen 24 April. Verger an herzog Christoph. Bittet
um ausfolgung seiner fruchtbesoldung. .
182. Tübingen 8 Mai. Verger an herzog Christoph. Ein em-
pfehlungsschreiben für die nach Stuttgart reisenden Litthauer
182a. 22 Mai. Herzog Christoph an herzog Albrecht von
Preußen. Die händel mit Scalichius betreffend. . .
183. Tübingen 29 Mai. Verger an herzog Christoph. Nach-
richten über seine gesundheit und über die abreise seines neffen
381
382
Aurelius nach Preußen. . en
184. Sondrio 16 Juni. Verger an herzog Christoph. Berichtet,
daß er nach Sondrio gereist sei, um die bäder.in Bormio zu ge-
brauchen; nachrichten über die reformation in Venedig und im
Veltlin. ne
185. Tübingen 29 J ali. Verger an herzog Christoph. Zeigt
seine rückkehr an. ete ere oro om É m ons
186. August. Dedikationsschreiben Vergers an herzog Chri-
stoph. Über den ersten band seiner gesammelten werke.
186a. Zwiefalten 17 August. Herzog Christoph an Verger.
Über einen knaben, den Verger an den hof bringen solle.
187. Tübingen 8 September. Verger an herzog Christoph.
Zeigt seine abreise nach Straßburg an, sowie das erscheinen des
I bandes seiner streitschriften. Über Hieronymus Zanchi.
188. Tübingen 24 September. Verger an herzog Christoph.
Nachrichten über Radzivil und Zanchi.
189. Tübingen 24 October. "Verger an herzog Christoph.
Nachrichten aus Kürnthen und Steiermark; entschuldigung wegen
einer geldangelegenheit. TOT
190. Tübingen 7 November. "Verger an herzog Christoph.
Fragt, wann die litthauer studenten den herzog besuchen kónnten.
190a. Sine dato. Herzog Christoph an Verger Antwort
auf n. 190.
191. Tübingen 21 November. Verger. an | herzog Christoph.
Berichtet, daß der französische gesandte in der Schweiz ihn ein-
geladen habe, nach Graubünden zu kommen.
192. Tübingen 11 December. Verger an herzog Christoph.
Bittet um ein pferd zu seiner reise in die Schweiz.
193. Straßburg 31 December. Verger an herzog Christoph.
Meldet seine ankunft in Straßburg und daß die pest seine reise
in die Schweiz aufhalte.
1564.
194. Tübingen 1 Februar. Verger an herzog Christoph.
Meldet seine zurückkunft aus der Schweiz, bittet um einen em-
pfehlungsbrief für einen Italiäner. .
195. Tübingen 1 März. Verger an herzog Christoph. Kün-
digt seine baldige abreise nach Graubünden an.
196. Tübingen 2 März. Verger an herzog Christoph. Be-
richtet über die einführung der Inquisition in Mailand und wünscht
nach Graubünden zu reisen. .
197. Tübingen 8 März. Verger an herzog Christoph Nach-
richten über Maximilian II und den papst. . .
198. Nürtingen 10 März. Herzog Christoph an | Verger. Der
Verger 33
394
395
396
397
395
399
400
401
402
403
404
405
515
Antwort auf n. 213. .
215. Tübingen 25 August. Verger an herzog Christoph Bittet
um geld; nachrichten über Radrivil. . .
215a. Cedula. Herzog Christophs antwort auf n. Pp
216. Jesingen 31 August. Verger &n herzog Christoph. Meldet
die ankunft Radzivils. en
217. Metzingen 2 September. "Verger an herzog Chiistoph.
Berichtet über den aufenthalt von Radzivil; neuigkeiten aus der
Schweiz . . en
218. Tübingen 3 September. Herzog Christoph an Verger.
Antwort auf n. 217. . . . . M
219. Tübingen 12 September. "Verger an herzog Christoph.
Zeigt seine abreise nach Schaffhausen an, um den französischen
gesandten Bassefontaine zu sprechen . mom om m s s
219a. Schónbuch 26 September. Herzog Christoph an die 8
professoren der theologie in Tübingen. Über ein italiänisches
buch, das Verger herausgeben wolle. . .
220. Tübingen 31 September. Verger an | herzog Christoph.
Meldet seine rückkehr von Schaffhausen; neuigkeiten aus der
Schweiz. en
221. Tübingen 2 October. Verger an herzog Christoph.
Bittet dringend, ihm die reise zu seiner nichte zu gestatten, ebenso
um einen geleitebrief. .
222. Stuttgart 6 October. Herzog Christoph. an | Verger. Her-
zog Christoph erlaubt ihm die reise nach Triest. . . .
293. Tübingen 17 October. Verger an herzog Christoph. Dankt
für die erhaltene erlaubniß und bittet um ein ituliänisches buch;
sonstige neuigkeiten. . .
223a. Sine dato. Herzog Christoph an Verger Antwort auf
n. 223. e. . . . e;
1565.
224. Tübingen 11 April. Verger un herzog Christoph. Bittet
um herzog Christophs verwendung bei kaiser Maximilian zu gun-
sten eines vertriebenen Italiäners. . . .
225. Tübingen 14 Juli. Verger an herzog Christoph. Dankt
dem herzog für seine vielfachen gnadenbezeugungen. .
226. Tübingen 30 Juli. Verger an herzog Cbristoph. Dankt
dem herzog für seine hülfe und bittet noch um einige unter-
stützung in seiner krankheit.
227. Göppingen 4 August. Herzog Christoph an Verg
Schickt Verger 100 fl. zur unterstützung.
228. Tübingen 4 October. Ludwig Verger an herzog Chri-
stoph. Zeigt dem herzog den tod seines oheims an. .
>
Seite
428
428
429
429
430
432
432
433
434
434
436
437
438
439
441
442
448
443
516
229. Wildbad 5 October. Herzog Christoph an den keller zu
Tübingen. Befiehlt ihm, die kosten der beerdigung Vergers zu
tragen. . ne
230. Wildbad 5 October. Herzog Christoph an den rektor
der universität Tübingen. Verordnungen wegen der beerdigung
von Verger. . . . TM
231. Wildbad 5 October. Herzog Christoph an Ludwig Ver-
ger. Drückt sein beileid über Vergers tod aus. .
231a.b. October. Ludwig Verger an? Wegen der begrüb-
nißkosten. .
232. Tübingen 16 October. Aurelius Verger an herzog. Chri-
stoph. Dankt dem herzog für das seinem oheim erwiesene > gue
und empfiehlt dem herzog sich und seinen bruder.
233. Tübingen 5 November. Der keller zu Tübingen an n her-
zog Christoph. Über die besoldung Vergers und die kosten sei-
ner beerdigung. . .
234. Tübingen 16 November. Der verwalter der geistlichen
güter in Tübingen an herzog Christoph. Wegen der besoldung
Vergers. . .
235. Stuttgart 22 November. Herzog Christoph , an den keller
in Tübingen. Beflehlt Vergers schulden und die begräbnilkosten
zu bezahlen.
236. Tübingen 24 Februar 1554. Verger an | Brenz. Wegen der
anstellung eines professors der hebrüischen sprache Emmanuel in
Tübingen. Neuigkeiten aus Italien und England. . .
231. 1555. Über die sendung Morones zum Augsburger reichstag.
238. 1555. Nachrichten über ein bündnifi zwischen papst, kaiser
und England gegen die protestanten. rn
239. 1555. Verger an herzog Christoph. Fürbitte für 2 ge-
fangene in Graz.
240. 1559. Verger an | herzog Christoph. Bittet um die zurück-
sendung eines buches und um anweisung einer neuen wohnung.
241. 1559. Herzog Christoph an Radzivil. Herzog Christoph
empfiehlt Verger an Radzivil. . .
242. 1562. Verger an herzog Christoph. Bittet um geld.
248. 1562. Memoriale Vergerii. Über seine reise nach Grau-
bünden und die seines netlen nach Frankreich. . .
244. 1562. Verger an herzog Christoph. Über das buch Curios:
de amplitudine beati regni Dei. .
245. 1562. 6 Juni. Verger an herzog Christoph. Bezichtet über
eine verhandlung zwischen einem püpstlichen gesandten und ihm.
246. 1562. Verger an herzog Christoph. Wegen der kinder der
pfarrer aus Graubünden, die herzog Christoph erziehen lassen will.
247. 1562. Verger an herzog Christoph. Bittet herzog Christoph,
Seite
448
490
517
den druck seiner gesammelten werke zu übernehmen. .
248. 1562. Verger an herzog Christoph. Mahnt dringend, mit
Graubünden ein bündniß zu schließen, ehe k. Philipp und der
papst es thun. . . .
249. 1563. Verger an herzog Christoph. Bittet um frist für die
Litthauer zur bezahlung ihrer schuld; für sich um die erlaubniß,
nach Graubünden reisen zu dürfen und um eine billigere wohnung
in Tübingen. . . .
250. 1564. Verger an a herzog Christoph. Die hündel mit Sca-
lichius betreffend. . or
251. Verger an herzog "Christoph, Bittet. um n geld. .
252. Verger an herzog Christoph. Verger bittet um geld. .
252a. Beilage. Abrechnung über Vergers besoldung. .
293. Verger an herzog Christoph. Bittet um einen geleits-
brief für seinen neffen Ludwig, der nach Kärnthen reisen solle.
204. Ludwig Verger an herzog Christoph. Der kranke Peter
Paul Verger schickt ein franzósisches buch und bittet um guten
Wein. |. . . . . 2 4 4 4 eta eoe eo. oS oom o9 tm nt n
Schlusswort des herausgebers .
Register
Berichtigungen und nachträge.
TS