Das
Evangelium
aeternum und
die
Commission
Heinrich Denifle
LITTERATUR- UND KIRCHEN-
GESCHICHTE
DES MITTELALTBR8.
HERAU8GEGEBEN
vos
P. HEINRICH DEiNIFLE 0. P. dbd ERANZ EHRLE S. J.
EHSTER BAND. ER8TES HEFT.
BERLIN
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.
1885.
Zur Geschichto des Srbaty.es, der Hibliothek und dos Archivs der
Papste im vierzcbnten Jb ., von Ehrlc S. I
y Daa KvanKeliurn aotcrnum und dic Commission zu Anagni, von Deuiflc 40
^ Protocoll der Commission zu Anagni, von demselben 90
M i t theiln g % e d.
Dic Hss. von Kymorichs Directorium inquisitionis, von Deuiflo . . .143
Zur Qui-lleiikundi' dor Franci^anpr (rrschic hto, von domscllion . 14 r >
Zur Qucllenkundo dor Doniinicaner-Gcsrhi( hte, von domsolben . . . 148
Das luvcntar des papstlichen Scbatzes von Perugia aus dem Jahr 1311,
von Ehrle 149
Die historischen Hss. dor Borghosiana, von dcmsclbon 151
Zur Frati( ollcn-Gescbichtc. von dcmsolbcn 154
Dic Spiritualen vor dcm Inquisitioiistribunal, von dcmselbcn . . . 15fi
Ludwig dcr Bayer und dic Fraticcllcn und Gbibcllincn von Todi und
Amclia im J. 1328, von dcmsclbcn 158
Zur GescMchte
des Schatzes, der Bibliothek und des ArcMvs der Papste
im vierzelmteii Jahrhuudert
Studien ttber Geschichte der mittelalterlichen Scholastik
legten mir den Wunsch nahe, die Provenienz einiger fttr dieses
Arbeitsgebiet sehr wichtiger Handschriften der Vaticana zu er-
mitteln. Wie wenig fur solche Untersuchungen die gedruckten
Materialien bieten, zeigt die kurze Zusammenstellung derselben,
welche Bethmann seinen im Pertzschen Archiv verdffentlichten
Skizzen vorausschickt. Ja auch die in der Yaticana selbst er-
haltenen handschriftlichen Aufzeichnungen und Cataloge erwiesen
sich als unzureichend zur Ldsung meiner Aufgabe; denn der
alteste dieser Cataloge — dessen VerSffentlichung Muntz und
de Rossi in Aussicht stellten — datiert eben nur aus dem
Jahre 1455 und doch musste ich mindestens bis zum Ende des
13. Jahrhunderts vorzudringen suchen.
Einige bisher wenig beachtete Andeutungen Marinis in
seiner Arbeit uber das vaticanische Archiv fuhrten mich in diese
reiche Fundgrube, in welcher sich, sobald ich einmal in das
richtige Geleise eingelenkt hatte, die gewunschten Aufschlttsse in
uberraschender Fulle darboten.
So liess ich mich denn verleiten, diese Actenstttcke nicht
etwa bloss fttr meine Ilauptarbeit auszubeuten, sondern sie hier
zusammenzufasBen und zu verdffentlichen. Freilich kann diese
Arbeit keine ersch5pfende Geschichte der papstlichen Hand-
schriften-Sammlung sein, nicht einmal fttr die Zeit zwischen
AxehiT far Littwmtar- nnd Kirehengwchiohu L 1
Digitized by Google
.2
Franz Ehrle,
Bonifaz VDI und Calixt III; trotzdem hoffe ich, dass durch die-
selbe fftr die noch zu schreibende Geschichte der Vaticana einige
brauchbare Bausteine zurechtgelegt und andern Forschern, welche
in ahnlicher Weise dic Geschichte einzelner Handschriften dieser
Sammlung aufzuspilren haben, die Wege etwas geebnet werden.
Wenigstens bis gegen das Ende des 14. Jahrhunderts lasst
sich wohl eine papstliche Bibliothek mit gesonderter Verwaltung
und ihr eigenen Beamten nicht nachweisen.
Es fand sich zwar an dem jeweiligen Standort der Curie
stets eine zuweilen nicht unbetrfichtliche Anzahl von Biichern,
aber dieselben wurden, so lange die Papste an einer der rfimi-
schen Eirchen wohnten, unter der Obhut des Sacrista im
Sacrarium 1 ) und etwas spftter bei der durch den wachsenden
Reichthum der Eirchen gebotenen Erweiterung dieser Raum-
lichkeiten im Vestiarium*) durch den Vestararius verwahrt. Als
sodann die papstliche Hofhaltung sich weiter ausgestaltete und
zumal bei den vielfach unruhigen Zeitlauften sich von ihrem
engem Verbande mit dem Lateran und Vatican abldste und
einen ihrer grossen Regierungsaufgabe entsprechenden Haushalt
schuf, trat — wenn wir Galetti glauben durften*) unter
Bonifaz VIII — an die Stelle des Vestiariums die Schatzkammer
(thesaurus) oder die camera 4 ) und die Obliegenheiten des
Vestararius gingen auf den Thesaurarius oder Camerarius ttber.
1) Cancellieri, Fr., De secretariis ethnicorum et veterum christianorum.
Romae 1786, pp. 324 sqq., 890 sqq.
2) Cancellieri 1. c. pp. 337 sqq. und Galletti, Del vestiario della S. Bom.
Chiesa. Roma 1758, passim.
3) Galletti 1. c. p. 58. 'Nel principiare del secolo XIV, cioe dopo la morte
di Bonifacio VDI noi troviamo, che qnello che ne' remoti tempi si chiamava
ve8tiario, si dicea tesoro della chiesa romana, e che era sotto la custodia del
camarlingo della medesima'. Doch scheint mir diese Zeitangabe, wie manche
andere Aufstellung dieses Anctors auf nngenfigender Induction zu beruhen.
Bichtig ist, dass nach dem Tode Bonifas V£H in dem Inventar von 1304 und
1303 des Thesaurarius Erwahnung geschieht. Aber dieses Amt bestand, wie
wir sehen werden, schon fruher. Es war also die besagte Veranderung be-
reits fr&her eingetreten.
4) Im Inventar von 1310 (cod. Ottobon. 2516 Bl. 132) finden wir zweimal:
'in thesauro seu camera'.
Digitized by Google
Schatz, Bibliothek und Archiv dor Papste im XIV. Jahrhundert. 3
So finden wir denn vom Ende des 13. Jahrhunderts bis in
das fttnfzehnte hinein im papstlichen Schatz nach den einzelnen
Hofamtern geschieden Alles, dessen die papstliche Hofhaltung
bedurfte: neben den sedie, banchalia, facistoria, carpeta, den
cortine und panni ad parandum consistorium; dem Tafelgerath:
den ydrie, brocce, poti, cuppe, flascones, scultelli, plate, urceoli,
saleria; den Schatzen der Kapelle und Sacristei: den elemosinarie,
bacilia, thephanie, flabella, tobalee, frixa, cape, dorsalia, frontalia,
altaria viatica, der 4 corona, que vocatur regnum, cum tribus
circulis aureis' (schon im Schatze Clemens V); neben den cophi-
netti, sacculi und burse mit Tausenden von dupli, carlini, florini;
ja in der avignonesischen Zeit neben den Waffen der Rttst-
kammer: den lancee und alsaguaye, den balliste mit ihren ten-
ditoria und gasanque, den lorice de malhis, platine seu coirasse,
cervelerie feree, den cirotece de ferro, den garroti pro canonibus
et spingalis; neben dem Schatze hl. Reliquien, neben den
Pergamenen und Documenten, den Regesten-Banden undRechnungs-
bttchern der papstlichen Kanzlei: — so finden wir neben und untcr
allem diesem eine je nach Zeiten nicht unbetrftchtliche Zahl
von Handschriften , von den Missalien und Pontificalien, den
Codices des Civil- und Kirchenrechts bis zum Almagestum des
Ptolemaus, den medicinischen Werken der Araber und den
griechischen Commentatoren des Aristoteles. Alles dies bezeich-
neten die Papste als 'ihren und der heiligen romischen Kirche
Schatz/
Hiernach ist klar, dass wir in den altesten Verzeich-
nissen dieses Schatzes die frtthesten Cataloge der Biblio-
thek und des Archives der Papste zu suchen haben. Wir
mttssen also zunachst die .e Verzeichnisse ermitteln.
Seitdem Clemens V den Sitz der papstlichen Hofhaltung
nach dem sudlichen Frankrcich verlegt hatte, wurde fttr geraume
Zeit der thesaurus antiquus d. h. jener, welcher sich bis zurZcit
der Wahl Clemens V in Rom und den umliegenden Residenzstadten
derPfipste angesammelt hatte, und der thesaurus novus, welcher
von 1305 an am franzSsischen Hoflager der avignonesischen
Papste anwuchs, genau unterschieden.
l*
Digitized by Google
4
Franz Ehrle,
Von dem „alten Schatz" sind mir bisjetzt 1 ) folgende In-
ventarien bekannt geworden:
1. Das im ersten Regierungsjahre Bonifaz VIII
(1295) gefertigte Inventar, das vollstandigste und geordnetste
aller uns erhaltenen, welches die einzelnen Gegenstande unter 83
Rubriken zusammenordnend den gesammten papstlichen Schatz ver-
zeichnet. A. Molinier ist eben (seit 1882) im Begriffe dasselbe
nach einer aus dem siebzehnten Jahrhundert stammcnden Copie
der Pariser National-Bibliothek (cod. 5180) in der Bibliotheque de
recole des chartes zu veroffentlichen. Die sehr naheliegende Ver-
muthung, das Original werde wohl im papstlichen Archiv zu finden
sein, hat sich bestatigt. Ich werde uber dasselbe sogleich genauer
berichten. Obrigens ist die Pariser Copie, so viel ich bisher sehen
konnte, ziemlich correct; wenigstens wurde fur den bisher publi-
ciertenTheil eine Collationierung mit dem vaticanischen Original nur
weniger wesentliche Correcturen ergeben haben').
2. Ein in Rom und Perugia (1304) gefertigtes par-
tielles Inventar uber verschiedene vom papstlichen Schatz-
meister Michael de Encret abgelieferte oder in Verwahr ge-
nommene Werthsachen mit einigen Zusatzen aus den Jahren 1308
und 1310. Eine wohl gleichzeitige Abschrift findet sich in der
Ottoboniana cod. 2516 (memb. fol.) Bl. 126* bis 132; aus ihm
hat es Galletti — freilich ziemlich nachlassig — in seinem Discorso
del vestiario della S. Rom. Chiesa (Roma 1758) abdrucken lassen.
Eine wahrscheinlich im siebzehnten Jahrhundert gefertigte Abschrift
befindet sich in der PariserNational-Bibliothek (cod. 12580 Bl. 238).
Bei der Seltenheit des Gallettischen Druckes dttrfte die
Mittheilung einiger, chronologische Anhaltspunkte enthaltender
1) Da die anderthalb bis zweitausend Bfinde enthaltende Abtheilong des
raticanischen Archivs, welche als das Archirmn Avinionense bezeichnet ist,
eben einer Neuordnung unterzogen wird und folglich der alte, zudem etwas
dfirftige Catalog hinf&llig geworden ist, so war eine erschSpfende Durch-
suchung derselben nicht mSglich. Doch durfte das hier Yerzeichnete die
Hauptsache bilden.
2) Bei n. 511 steht am Band: 'Attende quia ista est scripta cum . . .
de nachara'; bci n. 522 und 523: ( In camera domini sunt'; wo das Gewicht nicht
angogcben: 'In camera, ideonon est pondus'; auch sonst ist noch zuweilen: 'In
camera' angemerkt.
Digitized by Google
Schatz, Bibliothek und Archiv der Pftpste im XIV. Jahrhundert. 5
Partien, aus welchen die Abfassungszeit ermittelt werden muss,
erlaubt sein. Wir entnehmen dieselben dem Codex Ottobon.
'In nomine Christi. Amen. — Anno eiusdem a nativitate Millo III IIII
(1304) tam Rome quam Pernsii hoc inventarium thesauriromane ecclesie fuit
factum de tempore dominorum Bonifatii et Benodicti summorum pontificum.
Aurum de tempore dui Bonifatii pape octavi.
In nomine dhl. Amen. — Die sabbati XXVII Octobris. Ista sunt vasa
aurea de camera dfii papc, que receperunt mercatores de societatibus
Spinorum, Clarentum et Bardorum a dho Michaele de Encret pro coro-
natione dhl Benedicti pape XV* 1 .
Primo lemosinariam ad modum navicelle de auro ponderis march. XXI
et V unc\ ... — Nach dicsem langeren Verzeichniss folgt ein zweites,
wie uns scheint, die Gegenstande enthaltend, wclche Encret von dem
unter Bonifaz gesammelten Scbatze in Verwahr nahm und in der Schatz-
kammer niederlegte. Der Titel des Verzeichnisses lautet:
'Assignata per diium Michaelem de tempore dui Bonifatii pape VIII'. —
Zu Ende lesen wir: 'Omnia isto sunt in quodam cophino magno vcteri,
laborato ad vites'.
Es folgt eine kurze Notiz Bl. 127*: 'Postmodum rait reddita Perusii
dno Michaeli post mortem dui Benedicti una thefania pro speciebus de
argento deaurato intra et extra cum pede parvulo(?), quam redidit sibi
Fr. Crescinus'.
Nach einigen andern Listen mit ahnlichen ttberschriften (die Ietzte:
'Do tempore diii Benedicti papc XT) finden wir Bl. 130 eine mit dem
Titel: 'In guardaroba dhl Benedicti fuerunt iste res inventc: in primis
unum calicera de auro cum patera, in qna est agnus Dei in pede et pomo
et in medio sunt smaita, in quodam cofino sigillato sigillo dhl camerarii'.
Nach einer letzten Liste von Gegenstanden de tempore dhorum
Bonifatii et Benedicti bilden Bl. 132* folgende von derselben Hand ange-
fugte Zusatze den Schluss des Actenstuckes:
'In nomine Dni. Amen. — Anno Dni millesimo CCC decimo, die
nona mensis februarii, pontificatus ssmi patris diii Clementis pape V in
libro portato per bo. me. I. olim Spoletanum electum tunc camerarium
invenitur, quod de tempore dhl Bonifatii erant in camera seu in the-
sauro XVI poti de auro, et de tempore dhl Benedicti VII poti de auro
diversarum formarum, et sic sunt in universo XXIII de auro.
Invenitur in libro thesauri facto Avinione die XV mensis maii
anni MCCCVHI, quod XXU poti de auro fuernnt portati per dictum
electum apud Lugdunum, et sunt in thesauro, quod est in curia. —
Item invenitur, quod de tempore dhorum Bonifatii et Benedicti erant CXV
anuli in tbesauro, de quibus sunt in thesauro, quod est Avinione XVH,
qui sunt portati per electum predictum, et sic restant Perusii secundum
Digitized by Google
6
Franz Ehrle,
libros prcdictos LXXXXVIII anuli. — Item invenitur, quod do tempore
dnorum Bonifatii et Benedicti erant secundum dictum librum in thesauro
seu camera XXXVII cupe de auro, de quibus invenitur, quod sunt portate
per dictum electum XXVIII et sunt in thesauro, quod est Avinione, et
sic restant Pcrusii secundum dictum librum novem cupe de auro\
Zum Verstandniss diescs Inventars haben wir Einiges nach-
zuholen. — Beim Todc Benedicts XI (7. Juli 1304) befand sich
vermuthlich der betrachtlichste Theil des papstlichen Schatzes in
Penigia, wohin Benedict anfangs Mai ') desselben Jahres das pftpst-
liche Hoflager verlegt hatte. Von hier liess Clemens V — wohl gleich
nach seiner Wahl a ) — einen Theil, zumal silberne und goldene
Gerathschaften fttr seine Kronung durch Johannes den erwahlten
Bischof von Spoleto nach Lyon bringen; der grossere Theil jedoch
blieb in Perugia zurttck, bis Clemens V im Marz 1310 die Uber-
ftthrung desselben nach Assisi und nach Avignon anbefahl.
Betrachten wir im Lichte dieser Thatsachen das Inventar
der Ottoboniana, so ergibt sich vor Allem: 1. dass dasselbe
nicht Originalaufzeichnungen enthalt, sondern nur eine, wahr-
scheinlich 1310 gcfertigte Abschrift Yon partiellen Inventarien
ist. — 2. Das Verzeichniss der in Rom zur Kronung Benedicts
den p&pstlichen Bankiers ttbergebenen Werthsachen ftthrt ein
falsches Datum. Die Kronung fand am Sonntag an der Vigil
der hl. Apostel Simon und Juda den 27. October statt Wir haben
also vielleicht hier den 26. October zu lescn. — 3. Die nun
folgenden Inventarien bildeten wohl einen Theil der Rechenschafts-
ablage, welche Encret in Perugia wahrend des langcn Conclave
(7. Juli 1304 bis 5. Juni 1305) den Cardinalen erstattete, wie
wir es seinen Nachfolger nach dem Tode Clemens V in Carpentras
thun sehen werden. — 4. Die ZusStze stammen wahrscheinlich von
den Verhandlungen, welche 1310—1312 die tFbertragung des
Schatzes nach Assisi und Avignon einleiteten.
1) Brevi annali della Citta di Peragia (1194—1352): «Adi 6 di maggio
venne in Perugia papa Benedetto XI, albergo nella canonica di S. Lorenzo*.
Archivio stor. ital., ser. 1, t. 16, part. 1, p. 60. — Uber die Vorbereitungen inm
Uberzug vgl. Grandjean, Registre de Benoit XI, col. 375, n. 567.
2) Der Bischof von Spoleto bringt die Werthsachen nach Lyon, wo
die KrSnung stattfand und Clemens nicht lange verweilte. Doch kam dieser
Theil des Schatzes bald nach Avignon.
Digitized by Google
Schatr, Biblioihek und Archiv der Papste im XIV. Jahrhundert 7
3. Aus der Zeit, in welcher ein betr&chtlicher Theil des
alten Schatzes in Assisi verwahrt wurde, besitzen wir drei
Inventarien, eines von 1327 und zwei von 1339, welche
zumal fttr die Geschichte des Archives und der Bibliothek der
Papste von gros8em Werthe sind; wesshalb wir dieselben voll-
standig mittheilen werden. Weniger stark ist in ihnen das
Gold- und Silber-Geschirr vertreten, da dasselbe theilweise
1305 und 1312 nach Frankreich abgegeben und durch die Ghi-
bellinen von Assisi 1319 und 1320 gar sehr dccimiert worden war.
II. Vom „neuen" avignonesischen Schatz liegen uns
noch folgende Inventare vor:
1. Das im April 1314 wahrend des Conclaves nach dem
Tode Clemens V (f 20. April 1314) im bischeflichen Palais von
Carpentras verfertigte. — Clemens hattc, als er sich 1311 von
Avignon nach Vienne zum Concil begab den Schatz von Avignon
dahin bringen lassen 1 ). Nachdem er anfangs Mai 1312 Vienne
wieder verlassen hatte 1 ), verweilte er langere Zeit in dem Priorate
von Grauselle und in Avignon. An diesen letztern Ort war der
Schatz bereits von Vienne zurtlckgekehrt. Im Jahre 1314 brach
Clemens nach Bordeaux auf, einen nicht unbedeutenden Theil des
Schatzes mit sich fUhrend. Diesen finden wir nach seinem in Roque-
Maure erfolgten Tode beim Conclave im bischflflichen Palais von
Carpentras.
Von diesem Inventar sind uns im vaticanischen Archiv meh-
rere Abschriften erhalten. Instrum. Miscel. an. 1314 ist die
jetzige Signatur einer derselben. Es ist ein Bundel von sechs
Pergamentstreifen von verschiedener Lange mit der Kanzleischrift
jener Zeit. Drei weitere wohl ebenfalls gleichzeitige Abschriften 8 )
1) Am 2. August 1311 schrieb Clemens: 'Archiepiscopo Viennensi. —
Nnper dilecto filio Roberto electo Salernitano, capellano et thesaurario nostro
dedimns in mandatis, ut cum thesauro nostro sne commisso custodie ad civi-
tatem Viennensem sine dilatione se conferat et ad castrnm tnum de Bastida
jnxta eandem civitatem . . . declinet'; soll ihm hierin hilfreiche Hand leisten.
im Non. Ang. an. 6°. Reg. Vatic. n. 58, de curia epist 111.
2) Den 6. Mai datirt er noch von Vienne, am 19. von Abolene Trica-
stine dioc, am 23. Mai dat. in prioratu de Grausello prope Malausanam
Vasionensis dioc. Vgl. Reg. Vatic. n. 59.
8) VgL BL 2 fl„ 26 fl., 38 fl.
Digitized by Google
8
Frans Ehrle,
sind in der Papierhandschrift cod. Archiv. Avin. 467 (ehe-
mals armar. LVII, tom. 7) 1 ) zusammengebunden. Die vor den
einzelnen Theilen des Verzeichnisses mehrmals wiederholte Ein-
leitung lautet:
4 In nomine DnL Amen. — Anno Dni millesimo trecentesimo quarto
decimo, indictione XII m4 , die XXVII mensis maii, per obitum fe. re. dni.
Clementis pape V u aplica sede vacante, reverendi in Cho patres dm Ar-
naldus episcopus Albanensis, sedis predicte camerarins, Neapoleo scl Adri-
ani dyac. cardinalis fecerunt vocari ad se venerabiles et discretos viros
dnum Bernardum Royardi auditorem contradictarum et duum Fetrum Spo-
letanum electum et magistrum Fetrum de Verdala auditorem camere ad
portam palatii sive conclavis, in quo sacrum collegium dominorum car-
dinalium sce rom. ecclesie residet. Quibus comparentibus coram eis pre-
fatus dnus Neapoleo presentibus dno Johanne Viterbiensi electo, Oddone
de Sennineto et Johanne de Regio eiusdem sedis camere clericis legit
quandam cedulam continentie talis: Flacet collegio sce rom. ecclesie car-
dinalium et singulis de collegio, quod tam thesaurus ecclesie antiquus
quam novus non consignatus videatur diligenter, ponderetur et describa-
tur et id quod est in pecunia numeretur, et postea consignetur nomine
collegii per discretos viros dnum Bernardum Royardi auditorem contra-
dictarum, dnum Petrum electum Spoletanum et mag. Petrum de Verdala
auditorem camero et sic ponderata, numerata, descripta et consignata illi,
qui tenuerunt predicta auctoritate et nomine rom. ecclesie, assignent
tenenda et custodienda pro rom. ecclesia_et futuro summo pontifice rev*°
patri dho Arnaldo ep. Albanensi sedis aplice camerario secundum tenorem
Qregoriane constitutionis conservanda per eundem.
Qua cedula lecta prefati dni cardinales predictis dominis . . . manda*
verunt, ut dictum thesaurum tam antiquum quam novum non consignatum
videant diligenter . . . et mandaverunt predicta scribi per clericos camere
supradicte, hoc addito, quod quatuor ex penitenciariis, cum predicta fierent,
sint presentes, quod hiis peractis sacro collegio quod factum esset referre
curarent. Qui quidem dni Bernardus, Petrus Spoletanus electus et mag.
Petrus de Verdala virtute mandati huiusmodi die XXVIII dicti mensis
in palacio episcopali Carpentoratensi presentibus et conscribentibus
camere clericis supradictis ac presentibus fr. Johanne Rigaudi, fr. Johanne
de Podio, fr. Johanne de Morra, fr. Johanne de Arzbico et fr. Galtero
1) Auf dem Rficken trftgt sie die Aufschrilt: «Invent bon. mobil. Clem. V
et processus contra usurpatores eorum. 1814. 1320'. — Wirklich folgt Bl. 45
der nnter Johann XXII gegen Bertrandus de Guto, vicecomes Leomanie et
Altivillaris, den Neffen Clemens V, wegen Beraubung des p&pstlichen Schatzes
gefuhrte Froceas.
Digitized by Google
Schatz, Bibliothek nnd Archiv der Plpste im XIV. Jahrhundert. 9
de Cronilla penitenciariis recepernnt nomine collegii a venerabili viro
dho Raymundo Fabri Archidiacono Tullensi, olim prefati dni Clementis
m
thesaurario XXXY (millia) florenos auri' . . .
Nach der von Gregor IX ttber das Conclave erlassenen Bulle
mu88te der Cardinal-Kammerer den p&pstlichen Schatz in Ver-
wahr nehmen und dem neuerwahlten Papste ttbergeben. So be-
gannen denn bereits am 23. April die verschiedenen Beamten der
Hofhaltung Clemens V die ihrer Obsorge anvertrauten Gegen-
stande den drei von den Cardinalen hiefttr delegierten Wttrden-
tragern zur Inventarisierung vorzuweisen. Die Reihe eroffnen:
4 dnus Raymundus Fabri, archidiaconus Tullensis, olim prefati dni
Clementis thesaurarius' und 'dnus Guillelmus Raymundi, sacrista,
thesaurarius Lugdunensis'. Noch am 12. und 14. October bringt
Andreucius serviens mehrere Koffer herbci. Die Gegenstande
werden in Kisten verschlossen und versiegelt 1 )
2. Andere meistens ins Jahr 1320 gehSrige Inventarien
finden wir im cod. Archiv. Avin. 448, welcher auf seinem
Rttcken die nicht genau zutreffende Aufschrift ftthrt: 'Expense
palatii apTici 1317. 1337'. — Den Anfang bis Bl. 42 bilden ver-
schiedene Aufzeichnungen ttber die Ausgaben der papstlichen
Hofhaltung aus den Jahren 1316 — 1318, welche wir ttbergehen.
Im Jahre 1320 nahmen Bischof Gasbertus von Marseille,
Kammerer (camerarius) und Ademarius Amelius der papstliche
Schatzmeister (thesaurarius) — zwei Bezeicbnungen, welche wir
hier zum erstenmal auf zwei Personen vertheilt sehen — eine
neue Inventarisierung des Schatzes vor. Es werden also die
von den verschiedenen Palastbeamten in Verwahr genommenen
Gegenstande diesen beiden Wttrdentragern vorgewiesen, wenn
ndthig, abgewogen und verzeichnet
BL 42». 'Anno a nativitate dhl MCCCXX die XXI mensis septembris
fuit factum inventarium de vasis tam aureis quam argenteis infrascriptis
thesauri ssfiii in Cho patris et dm Johannis div. prov. pape XXII receptis
per dhuni Kaymundum Lascoutz, canonicum ecclesie Regensis, cam-
brerium ipsius dni pape, et ponderatis per Richardum Carbol, mercato-
rem Romanam curiam sequentem, in presentia venerabilis patris dni
1) Zur Geschichte dieses Schatzes vgl. Theiner, Cod. diplom. dom. temp.
8. sedis t. 1 p. 492; Reg. Avin. Joan. XXII t. 14 f. 454".
Digitized by Google
10
Frans Ehrle,
Gasberti Dei gratia episcopi Massiliensis camerarii et dol Ademarii
Amelii thesaurarii prefati dhl pape et Guillelmi Gisberti notarii et traditis
eidem per camerarium et thesaurarium ut infra sequitur.
Imprimis recognovit eisdem dhls camerario et thesaurario dictus
dhus Raymundus, se habuisse et tenuisse, et se habere et tcnere de dicto
thesauro unam ydriam argenti ad tenendam aquam ponderis XXXVHI
march. ad pondus Avinion'. . . .
Bl. 45 und 46. Notizen mit denselben Namen aus den
Jahren 1326, 1328, 1330 ttber weitere Gegenstande, welche dem-
selben papstlichen Kaminerer 'pro usu hospitii dni pape, pro
coquina ad usum dicti dfii nostri, pro capella et mensa dfii' ttber-
geben wurden.
Bl. 47*. Ein Inventar auch vom Jahre 1320 von demselben
'camerarius et thesaurarius, de rebus . . . quas ibi recognovit, se
habere et tenere in capella et camera dfii pape dfius Gaufredus
Isnardi, prepositusAquensis, phisicus et capellanus ipsius dfii pape\
— Es werden die Gegenstande de thesauro antiquo und de thesauro
novo genau geschieden,
Bl. 50 b . Inventarisierung vom 21. Sept. 1320 vor obigen *de
rebus, quas Bernardonus de Mandalhis serviens dfii pape recog-
novit, se habere et tenere in custodia sua de thesauro camere'. ... —
Es sind die Sachen der papstlichen Garderobe.
BL 53'. Am 2. Sept. 1320 'fuit factum inventarium de arma-
turis hospitii dfii nostri pape presentibus G. camerario, A. thesau-
rario, Johanne Beraldi scriptore dfii, Bernardo de Fagia domicello
dfii nostri pape.
Imprimis de armaturis, quas receperat dictus B. de Fagia,
videlicet in camera bassa subtus consistorium fuerunt invente CXV
inter lanceas et alsaguayas'
3. Im cod. Archiv. Avin. 289 folgen auf eine Reihe
von instrumenta ad regestrum camere aus den Jahren 1346 — 48
einigeVerzeichnissc vonGegenstanden, welche imNov. 1349 von dem
papstlichen Kammerer Stephan Erzbischof von Arles theils aus den
Spolien verschiedener Pralaten in Empfang genommen, theils fttr die
Neffen des Papstes (dfio Guillelmo, decano Baiocen. pro munitione
hospitii sui,dfioNicolaoRogerii, dfioJohanniRogerii pro presentando
Helienordi de Convenis) verausgabt wurden. — Sodann finden
wir ein ziemlich umfangreiches In ventar aus den Jahren
Digitized by Google
Schatz, Bibliothek trad Archiv der Papste im XIV. Jahrhundert. H
1342 und 1343: 4 Anno Dni Millio CCCXLH die XV Juiii fuit
inceptum inventarium per venerabiles viros dfios Stephanum abbatem
Monticelle Trecensis et Guillelmum de Albussaco cantorem ecclesie
Rothomagensis thesaurarios dfii nostri pape de pecuniis repertis
in thesauro inferiori. — Et primo receperunt per manus dni Jacobi
deUrca archidiaconi deLunaco inecclesiaBiterrensi olim thesaurarii
de receptis per ipsum in dicto officio' — Hier sind auch vier
Kistcn mit Archivalien verzeichnet.
4. Cod. Archiv. Avin. 475 (cart. fol. ff. 50) Bl. 1\ 'Sequun-
tur amota de inventario. Primo, die XV mensis februarii anno
Dni MCCCLIII, pontificatus ss ml in Cho patris et domini nostri
Innocencii div. prov. pape VI anno 1°, reverendi patres et dni dni
St(ephanus) archiepiscopus Tbolosanus camerarius ct dominus
Reginaldus archidiaconus Tyrachie in ecclesia Laudunensi, thesau-
rarius eiusdem domini nostri pape tradiderunt et assignaverunt
dominis Gerardo la Francilha et Guillelmo de Cruce (Ceuce) ipsius
domini pape buticulariis vaxella infrascripta'. . . Wir finden hier
also Verzeichnisse der Gegenstande, welche 1353 der
Kiimmerer und der Schatzraeister an die Beamten der
verschiedenen Abtheilungen der papstlichenHofhaltung (buticulariis,
custodi vaxelle, ayquerio, panetario *), sowie den nepotibus domini)
abgaben oder von denselben in Empfang nahmen oder endlich
an die Kaufleute verkauften. Bl. 1 bis 39. — Bl. 39 bis 42:
'Sequuntur amota et extracta de inventario traditaque et assignata
de mandato domini nostri religioso viro fratri Petro de Porta
priori domus Villenove Cartusiensis fundate per eundem dominum
nostrum'. Auf Bl. 41 und 42 sind die an diese Carthause
abgcgebencn Bttcher verzeichnct, von welchen Suarez*) noch
c. 1610 viele an ihrem Posten fand. — Bl .44, 45: Sequntur amota
de inventario an. 1357 und 1358. — Bl. 46 b finden wir die Ge-
schenke verzeichnet, welche fttr 'comiti Pictaviensi filio regis
1) Vgl. fiber diese Hof&mter: Muratori, Scriptores rerom italic. t. 3,
p. 2, col. 810 sqq.
2) Der gelehrte Bibliothekar der Barberiniana. Vgl. in dieser Bibliothek
cod. XXXIX 73- Daselbst aach ein vollstandiges Verzeichniss dieser Hand-
schriften Cartusianorum Ville nove secus Avinionem.
Digitized by Google
12
Franz Ehrle,
Francie, duci Borbonie, nepoti regis Cypri' der papstlichen Schatz-
kammer entnommen wurden.
5. Eine Reihe weiterer Inventarien enth< cod. Archiv.
Avin. 4 68. 'Invent. mobilium Palatii aplici. 1339, 1369\
— Nach dem schon crwahnten und spater mitzutheilenden In-
ventar von Assisi aus dem Jahre 1339 folgen bis Bl. 165 viele
kilrzere Verzeichnisse aus den Jahren 1358 bis 1380
flber die Gegenstande, que sunt extracta ex turri alta (et bassa),
ubi thesaurus ecclesie est reconditus.
Ansdensclben mOgen nur zwei Notizen hier Platz finden: Bl. 147 a:
(Extracta de turri bassa:) 'quatuor morasque sive plate de auro cum
litteris grecis, que fuerunt portate Rome per dfiurn Urbanum papam V
et reportate Avinionem, quas morasquas habuit dfius noster papa Cle-
mens VII per manus dfiorum Geraldi Mcrcaderii ct Jobannis Rosseti et
ipsas reposuit dnus noster papa in archivo camere sue palacii aplici
Avinionensis'. — Demselben Thurme werden einige Bucher entnommen
und den Cartbausern 'domus de Pomeriis dioc. Gebennensis' geschenkt
'in presentia magistri Anthonii librarii'.
Bl. 165 bis 286 enth< ein grosses General-Inventar
sammtlicher Mobilien des avignonesischen Palastes
vom Jahre 1369 1 ).
Bl. 182* (al. I): 'In nomine Dfii. Amen. — Anno a nativitate eiusdem
MCCCLXVIIII, indictione septima, pontificatus ssmi in Cho patris et dfii
nostri Urbani div. prov. V anno septimo, fuit factum inventarium de rebus
etbonis in presenti cartulario contentis existentibus in palacio aplico Avinio-
nensi, que quidem res et bona fuerunt assignata per reverendissimum
in Cho patrem et dfium dnum Philippum s. ecclesie rom. presb. cardinalem
reverendo in Cho patri et dno dfio G. (aucehno) Dei gratia Magalonensi epi-
scopo, dfii nostri pape thcsaurario, et per ipsum dfium thcsaurarium recepte
et recognite, prout in fine huius cartularii latius continetur'.
Zu Ende desselben BI. 286* (al. CVI): 'Que omnia et singula prout
in presenti cartulario videlicet in CVI foliis precedentibus, isto incluso
scripta et designata sunt prefatus reverendus pater et dfius dfius G. Maga-
lonensis episcopus dni nostri pape thesaurarius, se habuisse ct recepisse
a prcfato dfio cardinali Ihcrosolimitano recognovit una cum quodam magno
1) In diese Zeit gehort auch das von Muratori (Antiquitates italicae.
t. 6 col. 76 sq.) verOfifentlichto Veweichnisa der 1366 im pfipstlichen Archiv
von Aviguon vorhandenen Urkunden.
Schatz, Bibliothek nnd Archiv der Pftpste im XIV. Jahrhundert. 13
instrumento in quatnor pellibus pergameni conglutinatis, composito atque
facto mann magistri Andree Fabri notario auctoritate aplica et imperiali,
continentes in se diversas obligationes factas per nonttullos homines ac
universitates comitatus Venayssini scil. do arnesiis sive artilheria ipsis
universitatibus traditis per supradictum dnum cardinalem pro defensione
comitatus eiusdem, quod instrnraentum factnm est sub anno a nativitate
Dni MCCCLXVni indictione VI* die IHI* mensis martii; et incipit in
tercialinea: pho, et finit in eadcm: Guillelrao; et incipit in penultima
linea: dutandum, et hnit in eadem: eodno'.
Hier findet sich auch das grosse Verzeichniss sammt-
licher im papstlichen Palaste vorhandenen Handschriften.
6. Auch der cod. Archiv. Avin. 469 enthalt Fragmente
verschiedener durch Feuchtigkeit und Mausefrass arg beschadigter
InyeDtarien. Der Band fflhrt den Titel: 'Invent. bon. mob. Pal.
aplici 1373, 1383'.
Den Anfang bildet ein Verzeichniss von dem papstlichen
Schatze zugehorigen Gegenstanden, welche in einem bischfiflichen
Palais — wohl dem von Orvieto') — verwahrt werden. Doch fehlen
die ersten elf Bliitter. In ihm sind auch viele Biicher verzeichnet
Es folgen kiirzere Inventarien aus den Jahren 1371
und 72 der papstlichen buticularia, paneteria, des officium cere,
der palafrenaria, ferreria; hierauf ahnliche Verzeichnisse vom
Jahre 1369.
Den Schluss bildet ein Inventar der extracta ex turri alta
et bassa tempore Clementis VH in den Jahren 1379 und 80.
— In demselben lesen wir u. A.: 'Item fuerunt extracti
de turri bassa libri infrascripti (es sind fiinf juristische und
canonistische Werke) et portati in camera thesauri secreta, ubi
tenctur consilium, de mandato dicti dni camerarii et fuerunt
positi in archivo dicte camere'. — An letzter Stelle finden wir
ein: 'Inventarium librorum, qui solebant esse in camera tertii
volantis, nunc vero sunt in magna libreria turri(s)' ; doch ist das-
selbe fast ganz abgefault.
1) 81. 20 b lesen wir: 'in camera papali eiasdem episcopatus'. Bl. 16 a :
*8tatuta hominmn S. Vitd'. Bl. 23* : 'olim de castro plebis, nunc de Urbe-
veter.'; ebendaselbst (Bl. 22') ist auch von einer wohl im Palast befindlichen
capella S. Silvestri die Rede.
Digitized by Google
14
Frans Ehrle,
7. Ein Inventar des avignonesischen Palastes aus
dem Jahre 1411 findet sich ira cod. A 76 dcs Kapitels-
Archives von St. Petcr 1 ). Es ist ein Papier-Codex in Folio
von 31 Blattern, wohl eine gleichzeitige Abschrift.
Bl. i a : 'Sequitur inventarium de mandato reverend" 11 in Cho patris
domini Francisci miseratione divina archiepiscopi Narbonensis, domini
nostri pape camerarii et pro eodem in civitate Avinionensi ct comitatu
Venesini in temporalibus vicarii, ct ad requisitionem domini Didaci
Navarri canonici et arcbipresbiteri Scgobricensis (sic!) durantibus octo
diebus, antequam ipse et alii Cathalani palaciura apostolicum Avinionense
detinentes, ipsum palacium dimitterent et etiam postquam illud dimiscrunt
et restituerunt, factum et scriptum per nos Jobannem Ludovici clericum
Gratianopolitane diocesis publicum et camere apostolice notarium et
Nicolaum Olery clericum Baiocensis diocesis eciam publicum notarium
de bonis et rebus ad ecclesiam Romanam pertinentibus infra palacium
huiusmodi repertis sub anno a nativitate Dm millesimo quadring mo un-
decimo et sub diversis diebus mensium novembri et decembri eiusdem
anni, pontificatus vero 8s ml in Cho patris domini nostri Johannis divina
providentia pape XXIII an. 2°. Et fuerunt presentes in huiusmodi in-
ventarii confectione venerabiles et discreti viri dnus Constantinos de
Pergula collector Provincie, Antbonius Cabenolli bidellus studii civitatis
Avinionensis predicte et Petrus Fine clericus Ebredunensis diocesis eius-
dem civitatis habitator'.
Das Inventar bezeugt, falls es vollstandig ist, dass der
Palast sich damals im Vergleich mit andern Zeiten in einem recht
armseligen Zustand befand. Nur die Bttcher waren in grosser
Zahl an ihrem Posten geblieben; das Verzeichniss derselben fttllt
fast die ganze Handschrift, Bl. 10 bis 43.
8. Von einem Inventar der Bibliothek Gregors XI,
welches sich einst in der Handschriften-Sammlung des Gabriel
Naude befand, ist uns, wie es scheint, nur mehr der Titel er-
halten : 'Registrum omnium librorum librarie domini nostri papae
distinctum per tabulas compositas iuxta serenitatem et aptitudinem
intellectus Rogerii de Bello forti, sola Dei clementia Gregorii
papae XI. an. Dni 1375 scriptum per fratrem Petrum Amelii de
Benaco'
1) Die Kenntni8 dieses Iuventars verdanken wir der gutigen Mittheilnng
des trefflichen Archivisten Don Pietro Wenzel.
2) Vgl. Delisle, Cabinet des Mss. de la Bibl. nat. t. 1 p. 489.
Digitized by Google
Schatx, Bibliothek und Archiv der Pfipste im XIV. Jahrhundert. 15
9. Besser sind wir tiber die Bibliothek Peters von
Luna (Benedict XIII) unterrichtet , deren Bestand und Schicksal
fttr die Geschichte der vaticanischen Handschriften-Sammlung
von grosser Wichtigkeit ist Es sind uns zwei Cataloge derselben
erhalten. — Der erste bildet den cod. XXXIX 84 der Biblio-
thek Barberini (cart. fol. ff. 24.). Es ist das Original, wie
es der Bibliothekar Benedicts hatte anfertigen lassen und in Ver-
waltung seines Amtes mit zahlreichen Zusatzen und Notizen
versah. Bl. 1* lesen wir oben: 'Secuntur libri, qui portantur
ubique pro servitio domini nostri pape Benedicti XHT. Unter
dieser Aufschrift folgt Bl. 1* bis 13* ein Fach-Catalog ttber
c 6—700 Handschriften. Die Abtheilungen ftthren folgende Titel:
De theologia. — Postille et lectare biblie. — Concordantie. —
Textus sentcntiarum cum suis apostillis. — Summe et compendia. —
Tabule. — Libri de beatis Ambrosio, Gregorio, Yeronimo, Augustino,
Ysidoro et Bernardo. — Libri de beatis Thoma, Benedicto (1. Bona-
ventura) et de diversis doctoribus theologie. — Libri heresum et iudeo-
rum. — Libri sermonum. — De iure canonico textus. — Lecture super
decreto. — Lecturo super decretalibus. — Lecture super sexto. —
Lecture super Clementinis. — Memorialia. — Summe. — Repertoria
seu tabule. — Tractatus diversorum doctorum iuris. — Libri diversarum
constitutionum et ordinationum Romane curie et aliorum particularium.
— De philosophia naturali. — De philosophia morali. — Libri poeta-
rum. — Libri cronicarum et ystoriarum. — Libri arengarum et episto-
larum. — Libri logicales et gramaticales. — Libri divinorum officiorum.
— Libri divers . . . — De medicina 1 ). — De astrologia. — [Libri
de scismate].
Bei einigen Nummern war am Rande angemerkt: 4 In Avi-
nione'; doch wurde dies spater durchgestrichen und ein: 4 hic'
daneben geschrieben; so Bl. 6 ab , 8 b , 9". BL 10 b : 'In Peniscola',
Bl. ll b : 'Dedit regine Yolande in Barchinona; dedit dominus noster
Johanni de Luna\
Auf Bl. 14' bis 15 b sind die neu erworbenen Hand-
schriften verzeichnet unter folgenden Oberschriften: 'Secuntur
libri, qui venerunt de Barchinona. — Secuntur libri, qui fuerunt
de executione domini Petri de Berga. — Secuntur quatuor libri
retenti per dominum nostrum de executione abbatis de Murcia (?)
1) Yon hier an eine andere Hand.
Digitized by Google
16 Frans Ehrle,
— dc execut. diii Gerundensis — episcopi Barchinonensis —
magistri Lazari — Secuntur libri, qui fuerunt portati per magistrum
Andream Bertrandi de executione patriarche Jerosolomitani*.
Bl. 16 b bis 17 b : 4 Libri acommodati scripti XXVI marcii
an. Dfii MCCCCIX'; unter andern an: l dno patriarche Constantino-
politano, Ihersolomitano, dno Petro de Luna cardinali S. Adriani,
dfio Burgensi, Maioricensi, Cartaginensi, Libri acomodati in
Barchinona, generali Predicatorum'.
Bl. 17 b bis 19* und Bl. 22 b bis 24' folgen zwei weitere Ver-
zeichnisse derselben Bttcher nebst einigen unbedeutenden Notizen.
Das Verzeichniss der ausgeliehenen Bttcher stammt offenbar
aus der Zeit, in welcher Benedict nach seiner Flucht nach Spanien
in Perpignan und spater bei Barcelona verweilte. Das erste eigent-
liche Register wurde wohl noch in Sttd-Frankreich angefertigt.
Selbstverstandlich findet sich in ihm eine gute Zahl von Hand-
schriften, welche spater auch in den gleich zu erwahnenden In-
ventarien von Peniscola und Toulouse verzeichnet wurden.
Aus der Zeit, in welcher Benedict auf dem Felsenschlosse Peni-
scola der ganzen Christenheit Trotz bot, ist uns ein zweiter,
freilich nicht ganz vollst&ndiger, aber immerhin 1090 Handschriften
verzeichnender Bibliotheks-Catalog im cod. 5 1 56* d er National-
Bibliothek von Paris erhalten 1 ). Ein Vergleich dieses
Cataloges mit den unter n. n. 5 und 7 verzeichneten Catalogen
von 1369 und 1411 wird zeigen, in welchem Sinne die Behauptung
Delisles, zu deuten ist: Benedict habe den besten Theil des
Schatzes und der Bttcher aus Avignon') fortgeftthrt. Vielleicht
lasst sich behaupten, Benedict habe vorzttglich die durch ihre
aussere Austattung sich empfehlenden Handschriften ausgewahlt
Das Verzeichniss von 1369 zeigt annahernd, was er vorfand, und
das von 1411, was er in Avignon zuruckliess.
Von Peniscola kam Benedicts Bibliothek spater an den Car-
dinal de Foix (de Fuxo), welcher sie dem von ihm in Toulouse
gestifteten und nach ihm benannten Colleg vermachte (1457).
1) Vgl. uber ihn Delisle, Cabinet des Mas. de la Bibl. nat. 1. 1 p. 486 eqq.
2) A. a. 0. 'En 1408 quand Benoit XIII force de quitter la France, se
sauTa en Catalogne, il emporta avec lui lameilleure partie des ornements
et des livres du Palais d'Avignon.'
Digitized by Google
Scbatz, Dibliothck und Archiv der Papste im XIV. Jahrhundert. 17
Was sich beim Zerfall diescr Anstalt 1680 in derselben noch
vorfand (c. 320 Handschriften), kam in die Colbertina und mit
ihr 1732 in die jetzige National-Bibliothek von Paris. In ihr
also haben wir nun, ahnlich wie in der Borghesiana, einen Theil
der unter Urban V. 1369 iin papstlicheu Palast von Avignon vor-
findlichen Handschriften aufzusuchen.
10. Ein Inventar des papstlichen Schatzes aus der
Zeit Gregor XII 1 ) findet sich im Vaticanischen Archiv cod.
Arm. LVL 46.
BL 1\ l An. Dni millesimo quandringentesimo undecimo, in-
dictione quarta factum est inventarium de libris dfii Gregorii
pape XH, quos Petrus de Camera assignavit dfio archiepiscopo
Brundusino'. — Hierbei steht am Rand in derselben Hand: 4 Hos
libros dictus dominus noster papa habuit ante papatum'. — Den
Titeln der Bttcher werden meistens die das zweite Blatt beginnenden
Worte beigefttgt.
Bl. 8*. 'An. a nativitate Dfii millesimo quadringentesimo
duodecimo, die penultimo mensis iulii fuit factum hoc inventarium
de infrascriptis libris acquisitis tempore papatus ss ml dfii nostri
pape Gregorii XH\ — Am Rande ist vou dcrselben Hand die
Herkunft derselben angemerkt: 'Donati dfio nostro', bei einem
Wycliffe 'dc Praga', 'scriptus Gaiete, empta, de spoliis thesaurarii
Romandiole, donavit dfio nostro episcopus Gaietanus, de spoliis
Liciensis episcopi, de Tropiensi episcopo, de spoliis episcopi
Calvensis, Civitatensis, electi Novariensis Arimini deftincti'.
Bl. 11*. 'An. a nativitate Dfii millesimo quadringentesimo
undecimo, die quarta mensis iulii hoc inventarium factum fuit de
omnibus paramcntis spectantibus ad altare, que fuerunt cum ss mo
dfio nostro papa Gregorio XII, quando ivit Gaietam, que fuerunt
recepta de Venetiis, que fuerunt sub custodia tunc reverendi
patris dfii Antonii episcopi Cenetensis et aliis ^aramentis spectanti-
bus ad altare, que fuerunt postea portata de Civitate Austria
Gaietam.
1) Fttr dicse Zeit verdient aoch Beachtung das: 'Inventarium librorum
et rerum contentorum in IIII or botarellis nuper missis de Avenionc die
XVHI septembris an. a nat. Dni millesimo CCCC nono'. cod. Archiv.
Avin. 490. Es ist eine Liste von 85 Handschriften.
AtcblT for LiutrmtBr- usd Kircl»Dg««ihicht« I. 2
Digitized by Google
18
Franz Ehrle,
Bl. 21* folgen noch die Inventarien der coquina und credentia
von 1415. — Nach einerNote zu Ende wurde diese Inventarisierung
1418 zur Prttfung ttbergeben.
11. Cod. Archiv. Avin. 490 ist ein Papierband auf dessen
Pergamentumschlag in ziemlich alter Schrift angemerkt ist: 'In-
ventarium de libris fe. re. d. Eugenii pape IV 1445'.
Die ersten 29 Blatter enthalten das Verzeichniss der Handschriften-
Sammlung dieses Papstes. Dieselbe war wirklich der Art, dass
Traversari '), nachdem er sie im papstlichen Palaste bei Sti. Apostoli
besichtigt hatte, sagen konnte: nihil novi inveni. Es sind die da-
mals allenthalben vorhandenen Auctoren. — Von Interesse sind die
Randbemerkungen. Sie enthalten die Namen jener, an welche
in den Jahren 1443 — 1447 Bfinde ausgeliehen wurden. Unter
ihnen kehrt der Namen des dnus cardinalis S. Sixti (des ge-
lehrten Dominikaners Johannes de Turrecremata) besonders h&ufig
wieder.
Sollte dies Verzeichniss nicht etwa nur die Privatbibliothek
Eugens, sondern die gesammte damals in Rom vorhandene
papstliche Handschriften-Sammlung betreffen, so wird ein Vergleich
desselben mit dem obenerwahnten Bibliotheks-Catalog von Calixtm
(von 1455) zeigen, welch grossen Zuwachs die Sammlung unter
Nicolaus V erhielt
Soviel zur Kenntniss der uns vorliegenden Materialien.
Der eigentliche ( )genstand der Arbeit, fttr welche
ich diese Inventarien verwerthen will, ist die Geschichte der
Bibliothek und des Archivs der Pfipste; den Schatz werde
ich nur so weit berucksichtigen als es im Interesse des Haupt-
Gegenstandes geboten scheint. — Demgemass theile ich an
erster Stelle dasim Inventar von 1295 enthalte Handschriften-
Verzeichniss mit. Sodann folge ich dem pfipstlichen Schatz
von Rom ttber Perugia nach Assisi und Carpeiicrag (bis zum
Jahre 1314), wobei ich aus dem Innntar von 13U. Alles die
Bibliothek und das Archiv Betreffende aushebe. An dritter
1) Ambro8. Trarersarii, Latioae Epistolae. Florentiae 1759, ep. VHI,
42. XI, 21.
Digitized by Gc
Schatz, Bibliothek und Archi? der Papsle im XIV. Jahrhun dert. 19
Stelle werde ich ttber die Bcraubung des Schatzes in Assisi
durch die Ghibellinen (1319 und 1320) und die Folgen dieser
That fttr die Stadt berichten. Viertens endlich theile ich mit
raeinem Freunde H. Denifle 0. Pr. die drei Inventarien von Assisi
vollstandig mit, da in ihnen die Handschriften und Archivalien
die Hanptsache bilden und nur schwer aus den andern Gegen-
standcn ausgeschieden werden konnten.
Von den Inventarien des „neuen", avignonesischen
Schatzes berttcksichtige ich nur die Handschriften-Verzeichnisse,
indem ich Alles tfbrige den Kunsthistorikern ttberlasse. Bei
Weitem am wichtigsten ist fttr uns das Inventar von 1369 des
cod. Archiv. Avin. 468. Aus ihm werde ich hier oder an
anderer Stelle das ttber 80 Folioblatter fttllende Handschriften-
Verzeichniss vollstandig mittheilen. Besonderen Werth verleiht
demselben der Umstand, dass fast bei sammtlichen Handschriften
die ersten Worte des zweiten und vorletzten Blattes angegeben
sind, wodurch das Wiederauffinden sammtlicher, uns noch er-
haltener, im Jahre 1369 im papstlichen Palaste von Avignon be-
findlicher Handschriften ermSglicht ist Die in den Inventarien
von 1379 und 1380 (cod. Archiv. Avin. 469) und 1411 (Archiv.
S. Petri cod. A 76) enthaltenen Bttcherlisten, sowie die beiden
Bibliotheks-Cataloge Benedict XH, von welchen die drei letzteren
besondere Beachtung verdienen, werde ich bei der Verflffent-
Hchung eben dieses grossen Cataloges von 1369 mitverwerthen.
Eine weitere Erganzung dieser Pub^cation werden endlich auch
die auf Bttchereinkaufe bezuglichen >otizen bilden, welche sich
in den zahlreichen, dem 14. Jahrhundert angehorigen Banden des
'introitu8 et exitus camere apostolice' finden.
Doch noch ein anderer Umstand erhdht die Bedeutung dieses
grossen Cataloges. — Es war eine gluckliche Fttgung, dass ich
vor der Durchsicht desselben mich langere Zeit mit den Hand-
schriften der im Palast Borghese befindlichen Bibliothek hatte
besch&ftigeL durfen; eine Vergttnstigung, fttr welche ich Sr. Durch-
laucht, dem Fttrsten Mar ntonio Borghesc meinen verbindlichsten
Dank ausspreche. Ich fand nun in delu avignonesischen In-
ventar von 1369 manchcn alten Bekannten aus der Borghesiana
wieder. Die hierdurch erzeugte Vermuthung ttber die Herkunft
2*
Digitized by Google
20
Franz Ehrle,
letzterer Bibliothek erhob ein viel jttngeres Verzeichniss des
piipstlichcn Archives von Avignon (aus dem Jahre 1594)') zu
voller Gcwissheit. Es findet sich namlich zu Ende desselben
nach den, mehrere hundert Seiten fttllenden Archivalien eine
Liste von c. 330 Handschriften vorzttglich theologischen und
juridischen Inhalts. Trotz der unvollstandigen und oft geradezu
sinnlosen Titulaturen derselben, erkannte ich in ihnen doch
bald eine Menge der Codices der jetzigen Borghesiana. Es
stellt also dieses Inventar vonl594 die Thatsache fest,
dass der grfisste Theil der jetzt im Palast Borghese
befindlichen Handschriften, von denen zumal die theo-
logischen fttr die Geschichte der mittelalterlichen Scholastik von
nicht geringer Wichtigkeit sind, spatestens von 1369
wenigstens bis 1594, im papstlichen Palaste von Avig-
nonstanden. Daher wird das zu veroffentlichende Handschriften-
Verzeichniss von 1369 uns zugleich auch die ursprttnglichen
Titel der borghesischen Handschriften bieten, was fttr das Studium
derselben um so wichtiger ist, als dieselben — wohl erst nach
ihrer tfbertragung nach Rom — mit ihren alten Einbanden ihre
alten Aufschriften verloren. In ahnlicher Weise werden wir aus
ihm erseheu, welche Handschriften der ehemaligen Colbertina in
dcr Pariser National-Bibliothek von Avignon ttber Peniscola und
Toulouse (Colleg des Card. de Foix) nach Paris gewandert sind.
— Endlich erfolgte, wie bekannt, die Oberftthrung der Bibliothek
sowohl wie des Archives von Avignon nach Rom grosstentheils erst
im Laufe der letzten drei Jahrhunderte. Es ist also das avigno-
nesische Inventar von 1369 auch die unentbehrliche Grundlage
fttr die Geschichte der seit Martin V im Vatican erwachsenen
jetzigen papstlichen Bibliothek. Dasselbe allein kann zeigen»
was von den successiven Erwerbungen der Vaticana eben nur
dem Palaste iu Avignon entnommen, was von den Papsten wirklich
neu erworben wurde.
1) 'Index librorum mss., qui in archivio palatii Avinionensis reperti
sunt tempore legationis ill mi et rev 1 * 1 d. d. Octavii cardinalis de Acquaviva
an. Dni 1594'; cod. Arcbiv. Avia. 33. Es ist dies gewissermassen ein In-
ventar der (wie oben 8. 4 erwahnt wurde), jetzt als Archivum Avinionenae
bezeichneten Abtheilung; dieselbe war sicher Bchon vor 1671 nach Rom
Obertrageu worJcn.
Digitized by Google
SchaU, Bibliothek und Archiv der Papste im XIV. Jahrhundert. 21
I.
Das Verzeichniss der Handsohriften des papstlichen
Sehatzes onter Bonifaz Vm im J. 1295.
Das oben erwahnte Inventar dcs papstlichen Schatzes aus
dem Jahre 1295 fttllt einen massigen Folioband. Derselbe ist
sorgfaltig in rothes Leder gebunden; auf seinem Rttcken zcigt
er uns das Pignatelli-Krttgchen — er erhiclt also unter Inno-
cenz XII seinen ncucn Einband — und den Titel: 'Inve. bon(orum)
Bon. VIIT. Auf der innern Seite des vordern Deckcls findet sich
die Bibliotheks-Signatur: Arm. LVI. n. 45. nebst einigen auf das
Inventar bezttglichen Citaten und Notizen, welche wohl von einem
der vatikanischen Archiv-Vorstande des vorigen Jahrhunderts
stammen. Der Band wird von 79 Pergamentblattcrn gebildet
Fast von allen ist oben ein Theil abgefault und wohl im vorigen
Jahrhundert durch aufgeklebte Pergamentstreifen ersetzt wordcn,
auf welche die neue Paginierung aufgeschrieben wurde. Glttcklicher-
weise wurde die Schrift durch diesen Schadcn nur auf den
ersten und letzten Blattern ein wenig bertthrt, Die Schrift ahnelt
der sogenannten littera parisiensis, deren kraftigerc und mchr
abgerundeten Zttge dem Auge weniger Schwierigkeit bereiten als
die spitzige, eng gcdrangte, gewdhnliche gothische Schrift. Die
Linicn laufen durch und sind nicht in Golonnen abgebrochen.
Auf dem ersten (nicht nuraerirten) Blattc findet sich unter
dem Titcl: 'Capitula inventarii et numerus rubricarum', ein Inhalts-
verzeichniss. Die in lateinischen Zahlen geschriebenen Seiten-
angaben desselben beziehen sich auf die ehemalige, nun abgefaulte
Paginierung.
Auf der zweiten Seite sind oben die ersten Worte abgcfault;
doch kflnnen sie wohl also erganzt werden:
(Flabella de carta) in LXII.
(Libri theolog)ie in LXV.
Libri ad divinum officium in LXXI.
Libri juris civilis in LXXIIII.
Libri juris canonici in LXXV.
Die folgenden letzten drei Rubriken beziehen sich auf drei
Digitized by Google
22
Fran* Ehrle,
Zusatze zum eigentlichen Inventar des von Bonifaz VIII bereits
vorgefundenen Schatzes:
'Recepta tempore ssmi patris domini Bonifatii VIII in LXXVm.
Aurum et argentum et paramenta quedam et quedam alia, que
non videntur esse de thesauro in LXXXI. Expensa de rebus
supradictis (es folgte in LXXXIII, wurde aber ausradiert) in
alio quaterno'.
Auf dem ersten numerierten Blatt beginnt das Inventar mit
folgender Aufschrift: 4 In nomine Dni Amen. — Istud est in-
ventarium de omnibus rebus inventis in thesauro sedis apostoiice
factum de mandato sanctissimi patris domini Bonifacii pape VIII
o
sub anno millesimo CC nonagesimo quinto, anno primo pontificatus
ipsius'. — Das letzte auf den eigentlichen Schatz bezugliche
Kapitel Bl. 61* fuhrt die Aufschrift: Tlabella de carta' und endet
mit denWorten: 'Item aliqua quantitas de frustunculis parvis de
ligno aloes', worauf nach zwei leeren, in der neuen Numerierung
ubergangenen Bl&ttern Bl. 62* die von uns mitzutheilende Bttcher-
liste folgt.
Aus der Aufschrift des ganzen Inventars ersehen wir, dass
aller Wahrscheinlichkeit nach diese Handschriften-Sammlung nicht
etwa von Bonifaz selbst zusammengebracht, sondern mit dem ubrigen
reichen Schatze bei seinem Begierungsantritt als Erbschaft seiner
Vorganger angetreten und auf sein Geheiss alsogleich inventarisiert
wurde. Wann und durch wen diese ftir jene Zeiten nicht unbetr&cht-
liche Bibliothek angelegt worden war, konnte ich bisher nicht er-
mitteln.
Irre ich nicht, so befand sich dieses interessante Scbriftstuck
im Jahre 1327 mit dem alten papstlichen Schatze in Assisi im
Convente von St. Francesco; denn im Inventar der 1327 da-
selbst verwahrten Gegenstande finden wir verzeichnet: 'Item
quoddam inventarium factum tempore domini Bonifacii Vm de
rebus, que suo tempore erant in thesauraria'. Von hier wanderte
es im Jahre 1339 nach Avignon, wie wir aus dem Verzcichniss
der in diesem Jahre dorthin ubertragenen Gegenstande ersehen.
In Avignon verblieb es wenigstens bis 1594; denn im Inventar der
damals daselbst im papstlichen Palaste verwahrten Archivalien')
1) Cod. Archiv Avin. 33. Bl. 3 b -
Schatz, Bibliothek und ArchW der Papste im XIV. Jahrhundert. 23
lesen wir: 'Inventarium de omnibus rebus inventis in thesauro sedis
apostolice factum de mandato ss" patris Bonifacii VIII an. 1295,
pontificatus sui an. 1°\
Wie ich oben bemerkte, steht das Inventar von 1295 in
naher Beziehung zu den beiden andern von 1327 und 1339; da
naralich von dcm 1295 vcrzeichneten Schatz ein grosscr Theil
ilber Perugia nach Assisi kam, muss er sich in den beiden da-
selbst verfertigten Inventarien wiederfinden. Trotzdem habe ich
mich nach langerer Cberlegung entschlossen, auch die beiden
letzteren fast unverkurzt zum Abdruck zu bringen. Das bedeutend
kurzere von 1327 fttgt den einzelnen Handschriften den Preis bci,
zu dem sie von der papstlichen Untersuchungs-Commission
taxirt wurden; auch sind in ihm dic Buchcrtitel so mit dem
Ubrigen verwoben, dass sie sich ohne Zerstuckelung des Acten-
stttckes nur schwer ausscheiden liessen. Im Inventar von 1339
finden sich nicht wenige Titel deutlicher und vollstandiger an-
gegeben als in dem von 1295, es ist uns also schon aus diesem
Grund unentbehrlich; wo jedoch die Wiederholung derselben nutz-
lo8 schcint, werde ich mich auf den Verweis auf die entsprechende
Nummer des alteren Inventars beschranken.
Ich fttge jeder Handschrift jedes Inventars die Nummer an,
unter der sie in den andern verzeichnet ist, wobei ich mich der
leicht verstandlichen Abkttrzungen Bo. Jo. Be. zur Bezeichnung
der drei Inventarien von 1295, 1327 und 1339 bediene. Ist die
Identitat nicht ttber allen Zweifel erhaben, so steht der Verweis in
Klammern. Durch das an erster Stelle stehende Zeichen 'Cf.'
verweise ich auf andere Nummern desselben Inventars.
Was in runden Klammern in den Text eingeschoben ist,
findet sich in der Handschrift nicht, sondern ist von mir zur
Erganzung oder Correctur eingefttgt. In eckige Klammern da-
gegen wurde das eingeschlossen, was zwar in der Handschrift
steht, aber zum richtigen Verstandniss auszumerzen ist. Endlich
habe ich die Handschriften numeriert, um sie leichter citieren zu
kdnnen ').
1) Ich bediene mich sur Raumersparniss einiger leichtverst&ndlichor
Abkiiraungen: It. (Item), vol. (yolumine), glo. (glosatus etc), serm. (sermonum),
inc. (incipit etc), cop. (copertus), cor. (corio), rub. (rubeo), sent. (sententiarum),
fris. (fratris).
24
Franz Ehrle,
(f. 62'). Libri Theologie, Iuris Oivilis, Iuris Canonici
et Medioine et multd alii, siout inferius singulariter
desoribuntur.
1. In primis 1 ) Genesis, Exodus ct Leviticus in uno volumine glo-
sati. Bc. 265.
2. Item Genesis et Exodus in uno alio vol. glo.
3. It. Lcviticus, Numeri et Deutcron. glo. in uno vol. Be. 257. 262.
4. It. Leviticus Numcri ct Deuteron. in uno vol. glo. Be. ibid.
5. It. Josue, Iudicum et Exter in uuo vol. glo. Be. 260.
6. It. primus, sccundus, tertius et quartus Regum in uno vol. glo.
Be. 261.
7. It. Paralipomen. et Maccab. in uno vol. glo. Jo. 143. Bc. 264.
8. It. libri Salomonis in uno vol. glo. Be. 258.
9. It. duodecim Prophete glo. Be. 275.
10. It. Isaias, Jeremias et Treni glo. (Be. 263).
11. It. Daniel ct Ezechiel in uno vol. glo.
12. It. duo psaltcria glo.
13. It. nn° r Evangelia glo. in uno vol. Bc. 266.
14. It. IIU> alia Evangelia glo. in uno vol.
10. It. Matheus et Marchus in uno vol. glo.
16. It. epistole Pauli in uno vol. glo. Be. 267.
17. It. Actus Apostolorum in uno vol. glo. Bc. 273.
18. It. una biblia magna glo. in uno vol., copcrta de corio albo.
Be. 426.
19. It. una alia biblia magna ct pulcra sine glosis, cop. de cor.
rubeo.
20. It. alia biblia minor cum tabulis nudis.
21. It. una biblia in duobus voluminibus ad usum capellanic.
22. It. alia biblia coperta de cxamito. Be. 428.
23. It alia biblia parva cop. de cor. rub.
(f. 62 b ). 24. It. Testamentum XII patriarcharum, quod incipit: Tran-
scriptum testamenti Ruben. Be. 1.
1) Cod. 1 bis 16 incl. der jetzigen Municipal-Bibliothek von Assisi ent-
sprechen, obgleich manche Bande offenbar spater umgebunden wurden,
ziemlich genau dcn hier verzeichneten, ersten 17 Nummern. Es sind herr-
liche, breitrandige Bande in Grossfolio im Dominikanerstil (Vgl. Denifle,
Zeitschr. fttr kath. Theologie. Innsbruck. 1883. 8. 711.) gleichformig um
die Wende des 13. u. 14. Jahrh. geschrieben und mit kleinen, aber sehr
feinen Initialen gcziert. Auch sie enthalten allc die Glossen. Freilich trageii
einige die Zeichen der Inventarisierung von 1381. In cod. 15, Bl. 146 b steht
in alter Schrift: 'Istud volumen procuravit fr. Symon de Valle dari nove
Digitized by Google
Schati, Bibliothek und Archiv der Papsto im XIV. Jahrhundert. 25
25 It.(Hugonis a S. Caro)postille super Genesi,Exodo,Levitico,Numer.,
Deutcr., Judicum et Ruth, qui inc: Principium verborum tuorum. Cf.38.
26. It. postille super Ysaiam, Jeremiam, Ezechielem, Ose et Amos,
qui inc: In explanando Ysaiam. Be. 153.
27. It. postille super Tren. Macab. et Evaugelia, qui inc: Hoc
dicit dominus deus. Jo. 48. Be.4i.
28. It. postille super Jeremiam, qui inc Apocalipsi octavo. Cf. 33.
Bc. 25. 77. Jo. 41.
29. It (Ilugonis a S. Caro) postillo super Eoclesiastic, qui inc:
Summi regis palatium. Bc. 128.
30. It (eiusdem) postille super Ysaiam, qui inc: Habemus firmiorem.
Jo. 63.
31. It (Stephani Langton) postille super XII prophetas, qui inc:
Ossa XII prophetarum. Be. 42.
32. It. alie postille consimiles istis.
33. It. (Hugonis a S. Caro) super Jeremiam et Ezechielcm, qui inc:
Apocalipsis octavo % vidi et audivi. Cf. 28.
34. It (eiusdem) postille super Psalterium, qui inc: Egredimini.
Cf. 40. 90. Jo. 55. 56.
35. It postille super Job, qui inc: Legitur Osee undecimo. Jo. 53.
36. It (Hugonis a S. Caro) postille super Cantica, Ecclesiast. et
libro Sapientie, qui inc: Deus in gradibus.
37. It. (eiusdem) postille super Proverbia, Ecclesiast, Sapicntie,
Cantica et Ecclesiastico, qui inc: Dicit Ecclesiasticus. Be. 292.
38. It. (eiusdem) postiUe super Genesi, Exodo et Levitico, Denteron.,
qui inc: Principium verborum tuorum veritas. Cf. 25.
39. It (eiusdero) liber postillarum super Luca et Matheo et di-
stinctionum et postillarum super Parabolis: Vidi et ecce quatuor qua-
drige. Cf. 52. Jo. 13.
40. It. (Joannis de Abbatisvilla) lib. postiUarum et distinctionum
super Psaltcrio, qui inc: Exurge psalterium et cithara. Cf. 34.
41. It. (Hugonis a S. Caro) postillarum super Ysaya, Jeremia et
Ezechiele, qui inc: Habemus Jirmiorem sermonem. Cf. 30.
42. It Ub. postillarum super Marcum et Matheum, qui inc: Simi-
litudo vultus.
(f. 63'). 43. It (Stephani Langton) postUle super Ecclesiast, qui inc:
Hoc nom(en) 1 ). Be. 28.
domui frfim predicatorum de Pruvino adhibita conditione, quod non possit
vendi vel alias alienari'. Vgl. Jo. 192 bis 204.
1) Entspricbt dem cod. 74 der jetaigen Muwcipal-Bibhothek von Assiai.
Hat nicht die Zeichen der Inventarisierang von 1381.
26
Franz Ehrle,
44. It. lib. concordantinrum biblie. Jo. 102.
45. It. alius lib. concordontiarum, copertas corio nigro.
46. It interpretationes biblie.
47. It. postilla supcr Mathenm ct Lucam, qui inc. : Fecit deus duo
magna luminaria. Jo. 59. Be. 156.
48. It lib. postillarum super libris Regum, Paralipomenon et Job
in uno volumine, qui inc: Iudex sapiens iudicabit populum suum.
49. It. lib. postillarum super Marcho et Johanne, qui inc: Filii
Sgon exultant. (Jo. 176).
50. It. lib. postillarum super cpistolis Pauli, qui inc: Sicut vtteris
testamenti.
51. It. lib. postillarum super epistolis Pauli, qui inc: Exter octavo
dixit. Be. 127.
52. It (Hugonis a S. Caro) lib. postillarum super Lucam, qui inc :
Vidi et ecce quatuor quadrige. Cf. 39. Jo. 47.
53. It. lib. postillarum super Apocalipsim, qui inc: De beati-
tudine.
54. It lib. Salomonis, qui inc: Qtte de libro Salomonis. Be. 17.
55. It. (Hugonis a. S. Caro) lib. postillarum super Matheo et Marco,
qui inc: Quatuor sunt minitna terre. Jo. 58. Be. 82.
56. It lib. distinctionum, qui inc: Statutum est in sacris constitu-
tionibus.
57. It moralia Job. Be. 147.
58. It. alia moralia Job.
59. It. ystorie scolastice. Jo. 136. 207. Be. 241. 244.
60. It. alie ystorio scolastice.
61. It expositiones vocabulorum super biblia.
62. It. distinctiones frls Mauritii, que inc: Circa aditionem (abiec-
tionem). Cf. 257. Jo. 215. 218. Be. 1. 142.
(f. 63 b ). 63. It. lib. sententiarum cum tabulis nudis. Jo. 71. 74. 77.
Be. 268.
64. It. Ub. sent. copertum de corio rubeo.
65. It unus Ub. sent. cop. de cor. rub.
66. It. lib. sent. cum tabuUs nudis.
67. It. primus et quartus frls Bonaventure supcr scnt. Jo. 174.
(Be. 33. 281.)
68. It secundus et tertius eiusdem fris B. super sent (Jo.14. Be.33).
69. It summa frls Alexandri (de Hales) super sent
70. It. tertius summe frls Alexandri super sent. et inc: Qui ad
iustitiam. Bc 152.
71. It tertius summe frls Alexandri super sent, qui inc: Tota
ckristiane fidei disciplina.
Digitized by Google
Schata, Bibliothek und Archiv der Papste im XIV. Jahrhuodert. 27
72. It. quartus summe frls Alexandri super sent, qui inc: Domine
Jhesu Christe.
73. It (Guillelmi Autisiodorcnsis) summa super IIII 4r libris sent,
que inc. : Fides est substantia rerum sperandarutn. Jo. 99. Be. 61. 132.
74. It. (Hugonis a S. Caro) lib. postillarum super sent., qui inc:
Iuxta sanctorum traditionem.
75. It. alia summa magistri Guillelmi (Autisiodorensis) super sent., que
inc: Fides est substantia.
76. It. summa (Guillelmi Autisiodorensis) super sent., que inc: Fides
est substantia rerum.
1 7. It summa dominicalis (Philippi de Greve) Cancellarii Parisiensis,
que inc: Non deserentes.
78. It. summa fris Rolandi, 1 ) que inc: Antequam procedamus ad
occulta. Jo. 175. Bc. 141.
79. It. lib. distinctionum super psalterium, qui inc: Sicut habetur
secundo regum.
80. It. tractatus dni Innoceutii super VII psalmos penitentiales, que
inc: Ne inter occupationes multiplices; in quo libro est unus quaternus
lcgnm. Jo. 205. Be. 433.
81. It. canonice frls Guillelmi de MiUicon (Mellitona) et Apocalipsis
fris Johannis de Rupella, que inc: Quatuor sunt minima terre. Jo. 45.
82. It. lib. Augustini contra Faustum maniceum, qui ioc: Faustus
quidam fuit. Jo. 180.
(f. 64*). 83. It. lib. magnus epistolarum s. Gregorii, qui inc:
(Credo) in unum deum. Be. 55.
84. It lib. epistolarum Clementis pape ad Jacobum fratrem domini,
qui inc: Clemens Jacobo domino et episcopo. Jo. 29. Bc 143.
85. It tractatus Thome super Cantica Canticorum, qui inc: Oscu-
letur me o(b)sculo. Be. 137.
86. It. lib. epistolarum Ieronimi et Augustini et Damasi, qui inc:
Dormientem te.
87. It lib. Augustini, qui inc: Preceptis tuis parui beatissime pater.
88. It lib. postillarum super Actibus Apostolorum, qui inc: Super-
hedificati. Be. 113.
89. It lib. Leonis pape, qui inc: Leo Episcopus. Be. 131.
90. It lib. postillarum psalterii, qui inc: Incipit liber hymnorum.
Be. 56.
Hier ist eine Linie freigelaBsen; daher das folgende: In primis.
1) Auf Grund dieser Nottz konnen wir nun cod. 439 der Bibliothek
Mazarine in Paris mit Sicherheit als die Arbeit des ersten Dommikaner-
Magisters an der Pariser UniTersitat bezeichnen.
Digitized by Google
28
Franz Ehrle,
91. In primis lib. de ortu b. Virginis, qui inc: Anna et Emeria
fuerunt sorores.
92. It (Richardi a S. Laurentio) prima pars libri de laudibus b.
Virginis, cuius proheroium: Universis Christi /idelibus, et liber incipit:
Ave Maria. Jo. 95. Be. 64.
93. It secunda pars eiusdem libri, que inc: Celum Maria maxime
quo ad animam. Jo. 95. Bl. 65.
94. It. lib. de vita b. Marie Virginis, qui inc: Igitur beata et glo-
riosa; Be. 243; — et liber Athanasii contra Arrium, Sabetlum acque Fo-
tinum, de fide catholica, qui inc: Cum apud Niceam urbem; in uno vo-
1 iiniiDC*
95. It (Petri VenerabiUs) lib. miraculorum b. Virginis, qui inc:
Ad omnipotentis dei laudem; et sermones vulgarcs in uno volumine.
Jo. 93. Be. 68.
96. It. lib. de vita b. Marie Virgtnis, qui inc: Ego Jacobus.
97. It. (Petri de Capua) lib. in arte sermocinandi, prologus cuius
inc: Dilectus primum et diligendus; et dicitur rosa.
98. It. alius lib. in eadem arte, quos fecit dus P(etrus de Capua)
cardinalis s. rora ecclesie. Be. 23. 24.
99. lt. lib. actus (artis) predicandi, qui inc. : Parvuli petierunt panenu
100. It. lib. sermonum dfii Innocentii, qui inc: Innocentius Episcopus
servus. Cf. 109. 110. Be. 188. 353.
(f. 64 b ). 101. It (Gilbcrti de Tornaco 0. Min.) lib. serm., qui inc:
Abiciamus.
102. It. lib. serm., qui inc: Vidit Jacob scalam; et est copertus
corio piloso.
103. It lib. serm. dominicalium, qui inc: Horta (hora) est iam nos. x )
104. It lib. serm. b. Antonii et communis sanctorum, qui inc: Quasi
actus (astrum) refulgens.
105. It. lib. serm., qui inc: In die /rigoris sol ortus est.
106. It lib. serm. super evangeliis dominicalibus, qui inc: A quatuor
ventis; et interpretationes in uno volumine.
107. It lib. serm. per totum annum, qui inc: Erunt signa in sole
108. It. lib. serm. dominicalium, qui inc. : Dixit Moyses ad Aaron.
109. It lib. serm. dni Innocentii, qui inc: Ecce veniet propheta
magnus.
110. It. lib. serm. dfii Innocentii, qui inc: Innocencius episcopus.
1) Dieses auch unter n. 114, 129, 136, 142, 155 wiederkehrende Incipit
finden wir in cod. 303 in Troyes bei Pctrus Provincialis 0. Pr.; ferner in den
Predigten des Cancellarins Paris. (vgl. Delisle, Cabinet des Mss. t. 3, p. 131);
endlich in denen des Hugo a S.Caro (Echard, Script. 0. Pr. t. I, p. 201).
Digitized by Google
Schnt*, Bibliothek und Archir der Papste im XIV. Jahrhundert. 29
111. It. lib. serm., qui inc: fn montem crcelsum ascende.
112. It. lib. serm. (Petri Hemensis 0. Pr.), qui inc: Qui sunt isti,
qui ut nubes. Cf. 138.
113. It. lib. serm., qui inc: Cum appropinquasset Jesus.
114. It. lib. serm., qui inc: ffora est iam nos.
115. It. lib. serm. super epistolis et evangeliis, qui inc: Narraverunt
micki iniqui fabulationes. Cf. 152.
116. It. lib. serm., qui inc: Vidi turbam magnam.
117. It. Hb. scrra., qui inc: Uncri et (te) dominus in principem.
118. It. lib. quorundam sermonum et quarundam allegationum, qni
inc: JPotentia sci Spiritus.
119. It. quidam sermones, qui inc: Qui parce seminat.
120. It. lib. 8erm., qui inc: Cum sacrosancta mater ecclesia.
121. It. lib. scrm., qui inc: Verbum caro /actum est.
122. It. Ub. serm., qui inc: Levavi octdos meos ad mo(ntem).
123. It. lib. senn., qui inc: Pastores ovium sumus.
124. It. iib. serm., qui inc: Tu autem cum jeiunas.
(f. 65*). 125. It. unus quinternus de sermonibus. . . .') (in)cuius mar-
gine est rubrica, que dicit: De hoc . . . .
126. It. sermones, qui inc: Ecce nomen domini.
127. It lib. serm. (Philippi de Greve) Cancellarii Parisiensis, qui
inc: Jerusalem cito venit salus tua. Cf. 160. Be. 2. 196.
128. It. lib. serm. frls Guillelmi, qui inc: Dicite filie Syon. Cf. 161.
Be. 11.
129. It. lib. serm., qui inc: ffora est iam nos de sompno.
130. It. lib. serm. et epistolarum Yindocinensis (Godefridi Winto-
niensis) abbatis, qui inc: frater Gottefridus peccator. Be. 107.
131. It. (Gilberti de Tornaco 0. Min.) lib. serra., in quo est unus
quaternus parvulus, qui inc: Que est ista; et alius inc: Abiciamus ergo
opera tenebrarum.
132. It. lib. serm., qui inc: Tempus occidendi et tempus sanandi.
133. It. lib. serm., qui inc: Diligcs dominum deum tuum.
134. It. lib. serm., qui inc: Dominus iudex noster. Jo. 5.
135. It. lib. serm., qui inc: ffomo quidam erat dives; et sunt plura
volumina iu eodem libro.
136. It. Hb. serm. dominicalium, qui inc: ffora est iam nos.
137. It. lib. serm. Cancellarii Parisiensis, qui inc: Homo quidam e(rat)
d(ives). Cf. 153. Jo. 216. Be. 2. 196.
138. It. lib. 8erm. (Petri Remensis 0. Pr.) festivorum et dominica-
lium, qui inc: Qui sunt isti. Cf. 112. 408.
1) Einige Worte abgefault.
Digitized by Google
30
Franz Ehrle,
139. It. lib. serm., qui inc: Misit Herodes re.r manus.
140. It. lib. serm., qui inc: Obtulerunt pro eo domino.
141. It. lib., qui inc. : Abiciamus opera tenebrarum.
142. It. alius, qui inc: llora est iam nos de sompno; principium primi
quaterni deficit.
143. It. alius, qui inc: Veniet desideratus.
144. It. alius, qui inc in prima parte: Primum evangelium; et in
secunda: cre.
145. It. alius, qui inc: Venite post me.
(f. 65 b ). 146. It. lib., qui inc: Ego sum alpha et 0.
147. It. alius, qui inc: Aspiciebam ego in visione vocis (noctis).
148. It lib. sermonum dominicalium, qui inc: Ecce dies veniunt.
149. It. lib. serm. 1 ), qui inc: In principio cre(avit) deus. Be. 192.
150. It. alius, qui inc: Vidi Jacob in sompniis.
151. It. lib. serm., qui inc: Elevata est magnificentia tua.
152. It. alius, qui inc: Narraverunt michi iniqui fa. Cf. 115.
153. It. lib. senn. dominicaiium, qui inc: Homo quidam erat dives.
Cf. 137.
154. It. iib. serm. frls Mauricii, qui inc: Cum appropinquaret.
155. It. lib. serm., qui inc: Hora est iam nos de somno surgere.
156. It. lib. serm., qui inc: Hora est iam nos.
157. It. lib. serm., qui inc: In cruce.
158. It. lib. scrm., qui inc: Pensate igitur fratres.
159. It. Ub. serm., qui inc: Sic currite, ut comprehendatis.
160. It. lib. serm. (Philippi de Greve) Cancellarii Paris siensis, qui
inc: Jerusalem cito ve(niet) sa(Ius). Cf. 127. Be. 2. 196.
161. It lib. senn. frls Guillclmi de Lugduno, qui inc: Dicite JUie
Syon. Cf. 128. Be. 11.
162. It lib. serm., qui inc: Induit se ut gigas.
163. It. lib. serm., qui inc: Dies autem appropinquavit.
164. It lib. 8erm., qui inc: Ecce ascendimus Jerosolimam.
165. It. lib. serm. fris Mauricii, qui inc: Ad te le(vavi) a (nimam)
vitam (meamt).
166. It. lib. serm., qui inc: Ascendam in palmam.
167. It. lib. serm., qui inc: Loquere domine, quia audit ser(vus).
168. It. summa serm. super psalterium et liber Bernardi.
169. It. prima pars speculi naturalis fris Vincentii, que inc: Quoniam
multitudo librorum. Jo. 120. 206. Be. 278.
170. It. secunda pars eiusdem libri, que inc: Quinta die ornavit
deus. Be. 279.
1) 8o lautet das Incipit der Predigten des hl. Antonius von Padua im
alten Inventar der Bibliothek von Assisi (von 1381) Bl. 76*-
Digitized by
Schatz, Bibliothek und Arehiv der Papste im XIV. Jahrhundert. 31
171. It. tcrtia pars eiusdera operis, qne inc: Ab anno primo Gratiani.
(f. 66*). 172. It. alia prima pars eiusdcra opcris, que inc: . . .
173. It. lib. ethimologiarum Isidori, qui inc: ... Jo. 82. 125.
Be. 140. 271.
174. It. alius liber I(sidori) ethimologiarum, copertus de viridi corio.
175. It. lib., in quo continetur Rethorica, Atrismetica, Geometrica,
Musica, Astronomia cum Almagestis ot tabulis Tholomei. Be. 181.
176. It (Roderici Ximenez) istoria Tholetana, que catholica dicitur,
et inc: Nove legis salutare. Be. 270.
177. It. lib., in quo continetur liber Job et Saloraonis, Apocalipsis
Bernardi ad Eugenium et dialogus s. Gregorii. Jo. 67.
178. It. lib. Bernardi ad Eugcnium et confcssionum Augustini in uno
voiumine.
179. It. alius libcr Bernardi ad Eugenium.
180. Itflores libronim s. Bernardi, qui inc: Abbatum pompa. Bc.117.
181. It. lib. primus (?) de Romana ecclesia secundum rectam lineam, qui
inc: Anima mea desideravit.
182. It. antiquus liber parvus, qui intitulatur, qui incipit 1 ) de VH
miraculis mundi.
183. It. lib. tractatus dc VII viciis capitalibus. Cf. 202. Be. 50. 80.148.
184. It. summa magistri Guilielmi de virtutibus. Cf. 201.
185. It. alia summa de virtutibus. Cf. 388. Be. 138. 168.
186. It alia summa de viciis et virtutibus, copertus corio rubeo.
187. It (Guillelmi de S. Amore) lib. collectionum catholice et ca-
nonice scripture, copertus corio albo, qui inc: Sapientiam antiquorum.
Ci 352. Jo. 1. 4. Be. 9. 53.
188. It alius lib. similis isti, copertus corio rubeo.
189. It. lib. causarum universaliuro, qui inc: Perfecta consideratio ;
et quedam epistola, que dirigitur Neroni.
190. It. lib., qui tractat de laudibus ecclesie, de paradiso, et archa
Noe et tabernaculo foederis, de templo Salomonis, de muliere, de civi-
tate sancta Jerusalem et ornamentis ecclesie et virtutis, et sunt in eodem
libro sermoncs.
(f. 66 b ). 191. (It. lib.) frls Johannis de Rupella de vitiis, et quidam alius
(lib. in eodem) volumine, qui inc: Cum summa theologice discipline*).
Be. 151.
192. It lib. Ugonis de s. Yictore 3 ), in quo tractatur de claustro
corporis et anime, qui inc : Rogasti nos frater. Jo. 96. Be. 66.
1) Wohl: qui intitulatur: Incipit de etc.
2) Entspricht liemlich gcnau dem cod. 587 der jetzigen Municipal-
Bibliothek von Assisi.
3) Es wird auch Hugo prior S. Laurentii de Fulliaco als Verfaaser genannt
32
Fraiu Ehrle,
193. It. summa de sacramentis ecclesie, queinc: Queritur de sacra-
mentis legis. Jo. 100. 101. oder 108. 112. Be. 40. 119.
194. It excepta (excerpta) bcatissimi Gregorii pape. Be. 105.
195. It lib. collectionum cum tabulis rubris, qui inc: Diabolus portat
peccata nostra communia.
196. It lib. diu Iunocentii de miseria conditionis bumane et de tippo
legalium indumentorum, et de omnibus, que spectant ad officium misse et
hymnarium glosatum et curaeorura (equorum) in eodem volumine. Be.367.
197. It. opistola frls Uberti (Gilberti) de Tornaco, in qua tractatur
de erudictione principura. Be. 305.
198. It. (fr. Gerardi Leodiensis 0. Pr.) lib. de disciplina cordis,
qui inc: Preparate corda vestra. Jo. 104. Be. 166.
199. It sumraa Prepositivi (Prepositini Cremonensis) de officiis 1 ).
Be. 93.
200. It Hb. de virtutibus et fide, qui inc: Presens opus habet quin-
que partes.
201. It. tractatus frls Guillelmi (de Peraldo 0. Pr.) de virtulibus.
Cf. 184. Jo. 177. Be. 86.
202. It. tractatus moralis in VII viciis capitalibus. Cf. 183. Be. 50.
80. 148.
203. It alia summa de VII viciis. Jo. 107. 129.
204. It lib. Augustini de perfectione iustitie et natura et gratia cum
duabus epistolis.
205. It. lib. concordantiarum episcopi Anteradensis et Uiemata pre-
dicandi.
206. It. lib. themate multorum sanctorum et aliquorum sermonum.
207. It lib. de gestis magri Jacobi, arcbidiaconi Leodiensis. Be. 250.
208. It lib. (Macrobii) sompnii Sipionis (Scipionis) in Affrica visi.
209. It tractatus fidei contra diversos errores, qui inc: Quoniam
fides est totius spiritualis. Cf. 387. Be. 51. 70.
(f. 67*). 210. It lib. Alani de arte predicandi. Be. 206.
211. It. lib. de amicitia christiana et dilectione dei et proximi, (qui
inc:) Diminute sunt. Be. 46.
212. It speculum penitentie, quod inc : Miserator et misericors. Be.92.
213. It aliud speculum penitentie. Be. 92.
214. It. lib. de archa federis.
215. It. breviloquium frts Bonaventure et summa florum beati Ber-
nardi et itinerarium mentis, in uno volumine, coperto corio nigro. Be.88.
216. It. (fr. Gerardi Leodiensis 0. Pr.) lib. de doctrina cordis. Cf. 198.
Jo.113. Be. 72.123.
1) Cod.55derjeUigenMunicipal.Bibliothekvon Assisi; fehlt im Invcntar
vou 1381.
Digitized by Google
Srhatz, Bibliothek und Archiv dcr Pap^te im XIV Jahrhundert. 33
217. It. philosophia Guillclrai de Concis.
218. It. lib. de predicatione crucis contra Sarracenos.
219. It. sexta pars (de) instabilitione sacramentorum et sacrameo-
talium virtutum ac operationum ipsoruro per viam probationis.
220. It. lib. Gregorii (Guilielmi de Alvernia) Parisiensis episcopi de
fide et lege, cuius principium deficit. Be. 116.
221. It. distinctiones Alani secundum alphabetum.
222. It. summa dm Parisiensis (Guillelmi de Alvernia), que inc: Post-
quam claruit.
223. It lib. Ambrosii de ministeriis sacramentis.
224. It. deflorationes quinque librorum Moysi. Be. 78.
225. It oda Bonifacii Veronensis ad Joannem papam.
226 It. dicta diversorum sanctorum collecta et ordinata sccundum
diversas rationes. Be. 124.
227. It allcgorie quinque librorum Moysi.
228. It. lib. Petri Aldefunssi, qui appellatur dominicalis disciplina.
229. It alius lib. eiusdem Petri.
230. It lib. moralis secundum magistrum Stephanum (Langton) Can-
tu(a)rien8em archiepiscopum super veter ite(stamento) et aliqui sermones.
Be. 167.
231. It. lib. de arte musice, qui inc: Omnium siquidem petitio scri.
Be. 182.
232. It. (Gilberti de Tornaco 0. Min.) tractatus de raorte, qui inc:
Dum propriam imperitiam. Be. 357.
(f. 67 b ). 233 qui inc: Qpis dabit capiti (meo lachrimas).
234 Cantu(a)riensis contra hereticos. Be. 44.
235. It. tractatus contra Gregos, qui inc: Licet Oregorwn ecclesiam.
236. It. lib. Alpharabii de continentia et utilitate scientiarura. Be. 393.
237. IL epistole Jeronimi ad Damassum et ad multos alios sanctos
viros. Jo. 86. Be. 162.
238. It. tractatus super auctoritatibus Augustini, Gregorii, Ambrosii,
Jeronimi et Bernardi.
239. It. rethorica, que inc: Sepe et muitum hoc mecum cogitavi.
240. It. rethorica moralis de officiis membrorum huraani corporis,
que inc: Sancte deus ly.
241. It. questiones disputate Parisius, que inc: Virgimbus religiosis
et sacris. Be. 76.
242. It alie questiones disputate Parisius, que inc: Qjueritur de
peccato ana. Be. 76.
243. It summa questionum magistri Gotfridi Pictaviensis. Be. 165.
244. It. expositio super Cantica, que inc: Symoni domum sapientie.
Bc. 90.
ArekiT for Litwr.tM- und Kireh.ngMehlchto I. 3
Digitized by Google
34
Frans Ehrle,
245. It. expositio super psalmos et liber moralis, qui inc: Sapientia
EQ. tnali.
246. It. themata per ordinem biblie conscripta, quorum quod quota
carta et qoa pagina continetur, numero et litteris annotatur, et inc:
Sicut eecundo Regum.
247. It. lib. Palladii de agricultura.
248. It. lib. dialogorum s. Gregorii. Cf. 177. 397. Be. 91.
249. It. lib. de vita patrum. Be. 133.
250. It. lib. de rememoratione constitutionis corporis celestis. (Be.205).
251. It. lib., qui inc: Patribus expositis.
252. It. quidam alius liber, qui inc: Sicut in agro tritici.
253. It. quidam liber, qui tractat de fide. Jo. 65. Be. 160.
254. It. tres quaterni de interpretatione nominum ebraicorum.
(f. 68 4 ). 255. It itinerarium fris Bonaventure . . .
256. It. epistola ad Innocentium papam im, que inc: . . . Pie
Marie filio.
257. It. quidam lib. (i. e. fr. Mauritii distinctiones) cum tabulis, co-
pertus de corio nigro, que inc: Circa abiectionem. Cf. 62.
258. It quidam lib. cum tabulis rubeis, in quo tractatur de ludo
scaccorum, et est ibidem designata tota terra promissionis in quodam
panno.
Libri ad divinum officium.
259. Sieben breviaria, davon funf 'notata de nota quadra'.
260. Acht antiphonaria, davon vier 'notata de nota quadra'; — ferner:
'unum antiphon. antiquum notatum de nota Romana'; — auch drei andere
; notata de nota Romaiia'; — zwei derselben: 'cum duobus psalteriis
ad usum Capellanie'.
2G1. Zwei passionaria, eines in duobus voluminibus ad usum Capellanie.
262. Acht psalteria Romana; — zwei cum hymnario notato; — zwei
(f. 68 b ) cum orationibus dominicalibus et festivis und eines derselben
ausserdem cum officio mortuorum notato; — eines cum martirologio; — ein
psalterium GalUcanum ad tonsas aureas cum ystoria passionis ad aurum;
— unum psalterium cum expositione s. Ieromini, quod inc: Rorne dudum.
263. It. bymnarius glosatum.
264. It. martirologium copertum.
265. Drei ordinaria; — eines copertum de xamito rub. cum baculis
aureis; — die beiden andern cum orationibus et capitulis, und eines
ausserdem cum martirologio.
266. It. unus quaternus, in quo sunt psalmi et orationes, que dicuntur,
267. Sieben gradualia; davon vier notata nota quadra, die Ubrigen drei
notata nota Romana.
Schatz, Bibliothek und Archiv der Papste im XIV Jahrhundert. 35
268. Zehn missalia, davon zwei sine cpistolis et evangeliis, von
welchen zwei als pulcra bezeichnet werden und zwar eines als copertum
xamito rubeo.
(f. 69*) 269. Vier orationalia, wovon eines cum antiphanis ad B(ene-
dictus) et Mag(nificat), copertum xamito rubeo.
270. Sieben evangelistaria, wovon zwei cum laminis argenteis resp.
aureis, eines: grossum et pulcrum guarnitum de argento.
271. Zweimal: evangelia et epistole in uno volumine.
272. Vier epistolaria, davon eines pulcrum copertum de xamito et guar-
nitum de argento.
273. It» unum volumen, in quo sunt epistole et evangelia contigua
et missale.
274. Sieben pontificalia, eines pulcrum guarnitum de argento, eines:
antiquum.
(f. 69 b ). 275. Unus liber, in quo est secreta misse et ordinatio subdiaconi.
276. It lib. sequentiarum de nota Romana.
277. It duo libri de motetis de nota quadrata.
278. It. lib. de translatione corporis s. Stephani et quorumdam
aliorum. Be. 377.
279. It. lib. cum ystoria de passione b. LambertL Be. 376.
280. It Ub. de vita b. Francisci.
281. It alius liber de vita b. Francisci.
282. It lib., in quo est ystoria et vita s. Gregorii (Georgii) miiitis
et s. regis Adegarii (Eduardi) et s. Earmundi archiepiscopi. Be. 375.
283. It lib. miraculorum abbatis Raymundi. Be. 378 sq.
284. It lib. de vita cuiusdam sancti, qui fuit episcopus Tholosanus.
Jo. 160.
285. It. unus quaternus de consecratione virginum.
286. It. unus quaternus de vita Johannis Calonite et s. Benedicti.
287. It unusquaternusdeystoria ss.Trinitatis,cum nota quadra. Be.391.
288. It unus quaternus cum Kyrie, Gloria in excelsis deo.
289. It unus quaternus, in quo est officium de corpore Christi.
290. It. unus quaternus, in quo est ystoria de virginibus.
291. It unus quaternus, in quo sunt benedictiones episcopales (epl'ales)
per totum annum.
292. It unus liber, in quo sunt legende sanctorum. Be. 114.
293. It alius cum tabulis nudis, in quo sunt legeude sanctorum.
294. It alius lib., in quo est officium de corpore. Christi.
295. It. alius, in qno est simile officium.
296. It unus lib. parvus, in quo est officium trinitatis et aliquarum
dominicarum et festivitatum cum tabulis copertis de corio rubeo. Cf. 287.
3*
Digitized by Google
36
Frani Ehrle,
(f. 70*). 297. It unus lib., in quo sunt sermones (a prima domini)ca de
adventu usque ad dominicam XXffil (post pentecosten). Be. 38.
298. It. unus lib., in quo sunt XL omelie b. Gregorii.
299. It lib., in quo sunt omelie a festo resurrectionis et sermones
usque ad dominicam XXim post pentecosten.
300. It. unus quaternus, ubi est vita s. Heustachii. Be. 383.
301. It unus quaternus, in quo est vita cuiusdem sancte, que vo-
catur Gratiose Marie, et inc: Praecepit dominus discipulis suis. Be. 101
oder 385.
302. It. unus lib., in quo continetur, quid significant omnes partes
ecclesie et quid partes totius ecclesiastici officii.
303. It lib. dni Innocentii de miseria conditionis humane et de expo-
nitione sex ordinum, quos Romanus pontifex habet secum in missa et
omnium, que in ipsa missa aguntur. Be. 366.
304. It. alius Ub. dni Innocentii, qui vocatur liber sacrificiorum, in
quo est cxpositio omnium ordinum et [de] eorum, que sunt in missa.
305. It ltb. frls Nicole Mangiacoce (Maniacutius Gan. Reg. S. Aug.
Lateran. c. 1180), in quo redditur ratio de vigiliis matutinis et missis
nativitatum et multorum aliorum dierum et de missis in locis stationum.
306. It. unus lib. qui intitulatur excertum (excerptum) de ordine
Romano.
307. It. quidam quaternus, qui intitulatur excerta pollitici a presbitero
Benedicto compositi de ordinibus Romanis et dignitatibns urbis et sacri
palacii.
308. It. quidam quaternus, in quo est electio, incronicatio, coronatio
et alia, que summi pontifices certis diebus facere debent.
309. It quidam quaternus de tribus cartis, in quo est, quomodo
stunmus pontifex eligi debet, et sive eligatur in Urbe seu electus et con-
secratus, vel electus et non consecratus ad Urbem accedat, quid facien-
dum sit
310. It. epistole magistri Petri Bleseusis. Jo. 212.
311. It. summa magistri Thome de Capua. Be, 398.
312. It formularium curie. Bc. 405. 406.
313. It aliud formularium.
(f. 70 b ). 314. (Alani de Insulis) (It. Claudia)nus et Anticlaudianus.
Jo. 15. Be. 87. — 314' It. (Clau)dianus.
315. It. ars de lo(g)ica, in qua continentur IX libri. Be. 172.
316. It Boecius de consolatione. Be. 176.
317. It lib. topicorum Boecii. Be. 171.
318. It lib. Papie ct de naturis bestiarum in uno volumiue.
319. It flores auctorum.
Digitized by Googl
Schate, Bibliothek und Archiv dcr Papste im XIV Jahrhundert. 37
320. It. Hb. Macronis (vielleicht Virgilii Maroois. Be. 184).
321. It. cronica frlB Martini.
322. It cronica Sutrini (wohl Bonizo Sutriensis). Jo. 118. Be.251.
323. It alius lib. Ieronimi ad Damassum de gestis sanctorum pon-
tificum.
324. It. (Godefridi Viterbiensis) liber, qui dicitur Panteon. Be. 238.
325. It. lib. (Guidonis de Colomna) de ystoria Troiana et multis aliis
terris et provinciis.
326. It. lib. Mauricii (Marci) Tullii [et] Ciceronis de officiis. Be. 150.
327. It. (Galfridi Monmutensis) ystoria Britonum tempore Julii Cesaris.
Be. 112.
328. It. alius lib. (Suetonii) de gestis Julii Cesaris et aliorum im-
peratorum usque ad Domicianum. Be. 255.
329. It. lib. eruductionis principum. Jo. 103. Be. 83.
330. It. breviloquium de virtutibus sanctorum.
331. It. lib. (Jaoobi de Vitriaco) de statu terrc orientalis.
332. It. lib. (Giraldi Cambrensis) de statu Hibernie et penis omnium
decedentium in peccatis mortalibus.
333. It. lib., qui intitulatur ex Romano Pontificali, in quo sunt pos-
sessiones et loca Romane ecclesie subiecta et distinctio provinciarum et
ordo Romanus de consuetudinibus et observanciis et precipuis solemnita-
tihus et transcriptum privilegii Constantini et multa alia privilegia et pacta.
334. It. lib. de iuribus comitatus Venesini.
335. It lib., in quo est tractatus contra hereticos adigen(ses) (Albi-
genses).
336. It lib. Johannis Chrisostomi. Jo. 61 oder 92. Be. 157.
337. It. oraelie Petri Ravennat. Be. 109.
338. It. omelie Cancellarii. Cf. 341. Jo. 66. (Bc. 204).
339. It oraelie et primus lib. Cassiodori. Jo. 97.
(f. 71"). 340. It liber abbatis Claravallensis super XX omelias. Be. 4.
341. It. omeliarium Cancellerii.
342. It liber de arte notaric. Be. 173.
343. It. quidam quaterni de cartis bonbicinis, in quibus est liber sa-
criticiorum et sermones dni Innocentii. Cf. 304.
344. It. unus quaternus, in quo describuntur signa, sub quibus homines
nati habere debeant in vita.
345. It. libellus de arte dictandi et versificandi.
346. It quidam quaterni diversorum voluminum et tractatuum.
347. It. nil quaterni de nova expositione Canticorum.
348. It. V quaterni, qui tractant de sole et luna per versns.
349. It. H quaterni sermonum.
350. It. summa magistri 0. contra hereticos. (Be. 99).
38
Franz Ehrle,
351. It. unus quaternus de disputationibus faereticoruni et catolicorum.
Be. 392.
352. It. (Guillelmi de S. Amore) tractatus brevis de periculis novissi-
morum temporum. Cf. 187. 188. Jo. 1. 4. Be. 9. 53.
353. It. duo quaterni de sermonibus.
354. It. themata et concordantie varie secundom diversas materias.
355. It. quidam Uber antiquus de lictera Beneventana.
356. It. tres quaterni.
357. It. tres quaterni, ubi continentur acta in concilio Lugdunensi.
Be. 242. 372. 360.
Libri Juris Civilis. — Rubrica.
358. It. totum corpus juris civilis in uno volumine de littera subtili
et pulcra. Be. 316—32.
359. Drei Exemplare des digestum vetus, wovon zwei de pulcra littera,
eines de antiqua littera.
360. Drei Exemplare des digestum novum derselben Art.
361. Drei Exemplare des codex de pulcra littera.
362. Vier Exemplare des volumen, wovon drei de pulcra, eines de
antiqua littera.
(f. 71 b ). 363. Zwei Exemplare des anfortiatum de pulcra littcra.
364. It. autenticum et anforciatum de antiqua littera.
365. Drei Exemplare der summa Aconis, wovon eines de pulcra littera.
366. It. instituta et tres partes.
367. It. instituta et surama Aconis super ipsa.
368. It. liber de ordine iudiciorum.
369. It. summa magistri 0. de arte notarie. Jo. 19. Be. 398—400.
370. It. X quaterni de antiqua et vili littera, qui tractant de iure civiti.
Libri Juris Canonici.
37 1 . Drei Exemplare des decretum, coperta de corio albo, nigro, rubeo.
372. Fttnf paria decretalium, eines cum apparatu, eines sine coperta,
eines coperta de corio endico, zwei andere de corio viridi und rubeo.
373. It. unum par decretalium et sunt duo volumina de antiquis.
374. It. unum par decretalium valde parvuro.
375. It decretales et epistole Damassi pape ad Johannem presbiterum.
376. Vier weitere Exemplare der decretales antique.
377. Zwei Exemplare des apparatus Innocentii, eines cum corio viridi
und eincs cum tabulis nudis. Be. 336.
(f. 72'). 378. It. summa dni Hostiensis.
379. It. summa Goffredi super titulis decretahum. Be. 339.
380. It. summa super titulis decretalium.
381. It. postille Compostallani super decretalibus.
382. It. summa magistri Johannis Faventini. Cf. 384. Jo. 230.
Schatz, Bibliothek uml Archir der Pftpste im XIV Jahrhundert. 39
383. It. summa super decretum.
384. It summa episcopi Faventmi super decretalibns. Be. 339. 419.
385. Zwei Exemplare der summa frls Raymundi de caaibus, eines cum
corio rnbeo. Jo. 156. Be. 47. 410.
386. It liber Isidori, in qno sunt omnia conelia (concilia) antiquornm
et decreta.
387. It qnedam snmma (Benedicti de Aligniaco 0. Min.) episcopi
Massiliensis super Tinniter credimus'. Be. 70.
388 l ) It summa de virtutibus. Cf. 185. Be. 138. 168.
389. It. liber concordantiarum biblie.
390. It. liber Trenorrum glosatus.
391. It. postille super Apocaliiim, qui inc: Vidit Jacob in sompniis.
392. It. postille super hbris proverbiorum Ecclesiastici, qui inc: Sicut
Ecclesiastictts. Be. 302.
393. It. liber postillarum super Marcum, qui inc: Confirmatio.
Jo. 60. Be. 52. 425.
394. It. psalterinm antiquum, expositum, de antiqnissima httera, qui
inc: Domine labia mea aperias.
395. It. summa magistri Roberti de Corson, queinc: Tota celestis phi-
losoptiia bonis moribus et Jide consistit. Be. 74.
396. It distinctiones (Philippi de Greve) Gancellarii Parisiensis super
psalterium. Be. 19. 100.
397. It. tractatus de proprietatibus (Jo. 164. Be. 49), epistole
Transmundi, dyalogus Gregorii, summa de vitiis, interpretationes et ser-
mones in nno volnmine grosso, ligati in carta de corio. (Be. 19.)
398. It. unum volumen grossum sutum in nua carta de corio, in quo
sunt plures quaterni de cartis bonbicinis et pecudinis, in quibus suut
sermones et multe alie rationes.
399. It liber contra Grecos, qui inc: (Jrecos a Filio negantes pro-
cedere Spiritum.
(f. 72b). 400. It liber questionum theoloycarura. Cf. 241. 242. Be. 306.
401. It. Cantica Canticorum postillata.
402. It. summa Cancellarii Parisiensis de virtutibus. Be. 139.
403. It liber artis predicandi, qui inc: Quisquis ad sacre scripture
notitiam desiderat pervenire.
404. It sermones dominicales magistri Jacobi cardinalis et episcopi
Tuscnlani, qui inc: Domine in tua misericordia speravi. Be. 18.
405. It sermones magistri Johannis deAbbatisvilla, qui inc: Cum sacro-
sancta Romana eccUsia.
406. It. sermones, qui inc: Erunt signa in sole et luna.
1) Die Nummem 388 bis 420 siud aus Yersehen zweimal abgeschrieben.
Daher am Randc va-cat.
Digitized by Google
40
Franz Ehrle,
407. It. scrmones, qui inc. : Cum /errum ferro acuitur.
408. It. (Petri Remensis 0. Pr.) sermones, qui inc: Qui sunt isti,
qui in nubes (nubibus) velant (volant). Cf. 138.
409. It. sermones, qui inc: Prima Johannis quarto.
410. It. sermones, qui inc: Quarti Regum quinto.
411. It. sermones, qui inc: Fili recordare.
412. It. postille super lamentationibus Jeremie, que inc: Quomodo
sedet sola.
413. It. sermones, qui inc: Simile est regnum.
414. It. unum volumen, in quo sunt sermones in cartis bonbicinis, qui
inc: Facta sunt encenia, et alii sermones in cartis pecudinis, qui inc:
A voce tonitrui formidabunt.
445. It. unus liber, qui inc: Egredimini filie Syon.
416. It. unus rotulus de carta, in quo sunt descripte gcnerationes
veteris testamenti et a Christo usque Eutiranum (f. 72 bb Euticianum)
papam et Tacitum imperatorem.
417. It. aliqui quaterni de diversis rationibus et sermonibus.
418. It.mi quaterni, in quibus est officium de corporcChristicum nota.
419. It. XVII quaterni de quodam antiphonario diorno cum nota
Romana.
(f. 72 bb ). 420. It. Dyonisius super celesticam jerarchicam in greco. 1 )
421. It. Simplicius super phisicam Aristotelis.
422. It. Commentum Simplicii super phisicam.
423. It. phisica Aristotelis et de musica.
424. It. rethorica Aristotelis.
425. IL liber Theodosii de sp(h)eris et Ancolii (Anatolii) de ortu et
occasu.
426. It. expositiones Filoconi (Philoponi) super methafisicam.
427. It. commentum Johannis Filoponi super librum de anima.
428. It. commentum Simplicii super librum de celo et mundo.
429. It. expositio Theonis super primam partem AlmagestL
430. It. liber Almagesti.
431. It. expositiones vocabulorum difticilium.
432. It. commentum Procli super Timoeum Philonis.
433. It. liber Alexandri problemacum.
434. It. Cirili super Osee et alios prophetas.
435. It. liber Tholomei de resumptione.
436. It. prima pars etimologie.
437. It. expositio Procli super Parmenidem.
438. It. cxpositio Theouis super secundam partem Almagesti.
1) ln Jo.: Wiginti libri de littera greca\
Digitized by Google
Schatz, Bibliothek und Archiv der Papste im XIV Jahrhundert. 41
439. It. commenta super Porfirium et super libros pericininias (peri-
hermeneias) et super librnm priorum.
440. It. commentum Johannis Philoponi super librum posteriorum
Aristotelis.
(f. 73'). 441. It prima et secunda pars etimologic.
442. It. liber primus physice Aristotelis.
443. It. IIII r volumina, in quibus non cst sup(erscriptio) latina.
Von andercr Hand: It. CLX cartas edinas.
II.
Dle Bibliothek tmd das Arohiv der Papste in Perngla,
Assisi und Avignon bis 1314.
Dass dcr papstliche Schatz, wie bereits oben erwahnt wurde,
(sammt den Handschriften und dem Archiv) von Benedict XI im
FrQhling 1304 nach Perugia uberfuhrt wurde, beweist das von
uns besprochene Inventar der Ottoboniana von 1304. Es
verzeichnet wenigstens einen Theil der von Bonifaz und Benedict
neu erworbenen Gegenstande. Wir stellen hicr zusaminen was
dasselbe an Handschriften und Archivalien aufweist.
Aus der Zeit von Bonifaz finden wir nur:
1. Item unus sacculus cum licteris. (Galletti p. 66, cod. Ottob. f. 128 b )
2. IL due littere sigillate sigillo Alberti regis Alcmannie supcr re-
cognitione subiectionis imperii ab ecclesia Romana et super quibusdam
promissionibus ecclesie factis per eum. (p. 68).
3. It. una littera bulata dni Bonifacii de reservationc beneficiorum
vacantium in curia. (ibid. f. 129 b ).
4. It. multe lictere et carte in codem cofino. (p. 69, f. 130").
5. It. in uno cofino viridi multe litere bullatc bullis aureis et alie
divcrse scripture. (ibid.)
6. It. in uno cofino viridi quidam libri quorundam tractatuum
medicinarum. (p. 70, f. 130o).
7. It. multe et diverse scripture. (ibid.)
Aus dcr Zeit von Benedict XI ist nichts verzeichnet.
Von Perugia ging zunachst Einiges 1305 fttr die Kronung
Clemens V nach Lyon. Wenigstens einen Theil hievon muss
in dem 1314, nach Clemens Tode in Carpentras wfihrend des
Conclave angefertigten Inventar verzeichnet sein. Auch
Digitized by Google
42
Frani Ebrle,
aus ihra wollen wir Alles die Bibliothek und das Archiv betreffende
ausheben.
Dem Instrum. Miscel. 1314 entnehmen wir:
1. Item novern regestra dni Bonifacii pp. VIII, onom dni Benedicti
pp. XI et decem (zoerst war septem geschrieben) regcstra dni Clementis
pp. y. — (Vgl. cod. Arch. Avin. 467 f. 24*, 37').
2. It. librom censoalem. — It. doos libellos de regola Templi. —
It. decem tam libellos qoam qoaternos de diversis materiis et formis.
Predicta regestra, libelli et qoaterni positi sont in tribos cofinis
signatis per >f.
3. It moltas litteras sigillatas sigillis pendentibos tangentia negotia
qoondam imperatoris, Ferrariensiam, regam Francie, Aragonie, Ungarie
et Sicilie.
4. It specialiter assignavit qoatoor litteras com bolla aurea et sex
litteras com sigillis pendentibos qoondam Herrici imperatoris super ardois
negotiis ecclesiam Romanam tangentibus confectis in soi coronatione,
inramenti prestatione et ecclesie libertatibos.
5. It doas litteras bollatas dicti dni Glementis super coronatione
imperatoris et duas litteras sigillatas magno sigillo imperatoris soper
ipsios coronatione et procoratione cardinaliom, qoi iveront pro eo, ac
etiam tres litteras sigillatas sigillis episcopi Basiliensis ct Johannis de
Melans.
6. It. assignavit doas litteras, qualiter cardinales acceperunt iora-
raentum ab eo.
7. It onam litteram bollatam, tria instromenta et qoasdam litteras
clausas.
Predicte littere sont in una techa posite in cofino signato
per signum HK
8. It assignavit decem litteras bullatas bollis aoreis regis Roberti
soper diversis confectas et doas litteras bullatas bolla dni Clementis
pp. V.
9. It. doas litteras sigillatas sigillis regom Caroli et Roberti.
Predicte littere sont in doabos cassolis posite in cofino sopra
proxime.
10. It onom cofinellom parvum, in quo sunt multe littere rcgis
Francie super factom Templariorom, et est repositos in eodem cofino.
11. It onam cassulam cum litteris multis tangentibus Venetos et
factum Ferrarie,
12. It. aliam cassulam cum multis litteris tangentibus factum dni Bo-
Predicta posita sunt in cofino signato per hoc signum HK
Digitized by Google
Schat», Bibliothek nod Archiv der Pap«te im XIV Jahrhundert. 43
13. It. unam malam magnam plenam multis scriptnri6, Ktteris et
libris computorum et rationum, decimarum et aliorum negotionim por-
tatam de Perusio.
Ausserdem finden wir in cod. Archiv. Avin. 467:
(f. ll b , 32*). 14. It. unum magnum librum totum scriptum litteris
aureis, qui non fuit de thesauro et cum multis iraaginibus et illuminatio-
nibus auri, in quo sunt quatuor evangelia exposita. Creditur, quod fuerit
monasterii Cluniacensis.
15. It. unam cassam Hgneam, in qua est una papirus sigillata si-
gillis tribus cardinalium.
16. It unam cassulam sigillatam tribus sigillis cardinalium, in qua
dicitur esse bulla.
(f. 12% 24 b , 37*). 17. It. unam litteram bulla aurea bullatam dm J.
regis Aragonum de recognitione regni Sardinie.
18. It. unam Utteram dicti regis ad faciendum homagium.
19. It duas litteras Frederici et unam Caroli, in qua constituitur
dux filius eius ad faciendum homagium.
20. It unam papirum Tartaricorum.
(f. 13% 34*). 21. It. duos coffinos ligatos, in quibus sunt multe
scripture Tcmplariorum et similiter aliorum sigillatos ut supra.
22. It. in uno cofino veteri diversorum colorum sunt: una littera
bullata bulla dni Clementis et plures scripture posite in V sacculis si-
giUatis contingentes negotium Templariorum.
23. It in alio cofino antico fracto diversorum colorum sunt duo
sacculi pleni Utteris multis et una techa de corio.
(f. 15*, 34*). 24. It tres cofini, in quorum uno sunt quedam scripturede
miracuHs Celestini pape et in alio calceamentapapaHa vetera, in tercio nichil.
25. It. tres sacci magni pleni diversis scripturis, qui portati fuerunt
de Montiliis per magistrum Johannem de Lescapon.
26. It una mala parvi valoris, in qua sunt unus codex anticus et
sextus liber decretaUum cum quibusdam aUis HbeUis et scripturis, que
dicuntur fuisse cuiusdam, qui notatus erat de falsitate.
27. Ultra predicta sunt una cassa, Ucet non assignata, Hgnea, in
qua dicuntur esse quedam procuratoria prelatorum comparentium in con-
cUio Viennensi per procuratores.
Dies sind die ersten Aufzeichnungen, welche uns Qber das papst-
liche Archiv der avignonesischen Papste erhalten sind, weshalb sie
trotz ihrer Durftigkeit dennoch einiges Interesse beanspruchen.
Marini 1 ) wusste, da ihm selbst das Inventar der Ottoboniana
1) Memorie iatoriche degli Archivi della s. sede. Roma 1825 p. 5; — im
Abdruck in Lammers Monumeota Vaticaua p. 436.
Digitized by Google
44
Franz Ebrle,
unbekannt geblieben war, Nichts von der tfberftthrung des papst-
lichen Schatzes nach Perugia und erging sich in verschiedenen
Vermuthungen ttber dic Zeit, in welcher derselbe, wie er meinte,
von Rom nach Avignon und Assisi gebracht wurde. Aus dem
ebengenannten Inventar wissen wir nun, dass wir 1304 den papst-
lichen Schatz in Perugia zu suchen haben. Die Durchblatterung
der neun Regesten-Bande Clemens V ergab uns einige Actenstttcke,
welche nicht nur diese Annahme aufs vollste bestiitigen, sondern
auch Uber die Oberftthrung des Schatzes nach Assisi und Avignon m
werthvolle Aufschlttsse geben.
Es erliess namlich Glemens am 15. Marz 1310 von Avignon
aus, als er sich eben mit den Vorbereitungen fttr das Concil von
Vienne beschaftigte, folgende drei Schreiben:
Reg. Vatic. n. 57. Bl. 277 b rpisL 27 de curia.
Dil. fil. magistris Gregorio de Placentia, archipresbytero
ecclesie Montisilice, capellano nostro et Vitali de Cabanaco
clerico Padaano et Burdigalensis diocesis ac Guillelmo de
Lua scrvienti nostro.
De vostre circumspectionis industria et fidelitate probata plenam
fiduciam obtinentes, discretioni vestre mandamus quatenus ad civitatem
Perusinam accedentes vos vel duo vestrura a dil. fil. magistris Jacobo
de Casalibus, decano S. Severini Burdigalensis et Petro de Eugubio
CanonicoLaudunensis ecclesiarum, camere nostre clerico thesaurum nostrum
sive in aurea vel argentea pecuniis aut auri vel argenti massis aut vasis
sive annulis, lapidibus pretiosis ac sericis scarletis aut lineis et tappetis seu
quibuscunque aliis pannis et rebus consistant custodie ipsorum commissum
petere et recipere, et ad caraeram nostram una cum altero predictorum
magistrorum Jacobi et Petri deferre fidoliter studeatis. Nos enim pe-
tendi et recipiendi a dictis magistris Jacobo et Pctro, quibus super hoc
per alias nostras litteras scribimus, thesaurum eundcm, ipsosque de hiis,
que receperitis ab eisdem quitandi plenarie et etiam absolvendi liberam
vobis seu duobis vestrum tenore presentium coucedimus potestatem.
Datum Avinione id. martii an. 5°.
Bl. 278* epist. 28 de curia.
Dil. fil. magistro Jacobo de Casalibus, decano S. Severini
Burdigalensis et Petro de Eugubio, camcre nostre clerico.
Cum nos dil. fil. magistros Gregorium de Placentia, archipresbyterum
ecclesie Montisilice, capellanum nostrum et Vitalem de Cabanaco clericum
Paduanum et Burdigalensis diocesis ac GuiUelmum de Lua servientem no-
strum latores preseutium Perusium recepturos a vobis thesaurum nostrum
Digitized by Google
Schate, Bibliothek und Archiv der Plpste im XIV Jahrhandert. 45
sive in aurea sive argentca pecuniis . . . (wie oben) rebus consistant custo-
die vestre commissum et ad cameram nostram una cum altero vestrum de-
laturos specialiter destinemus; volumus et per apostolica scripta discre-
tioni vestre mandaraus, quatenus predictum thesaurum capellano Vitali
et Guillelmo prefatia aut duobus eorum nostro et ecclesie Romane no-
mine assignare curctis. Nos enim eisdem capellano Vitali et Guillelmo
aut duobus ipsorum, vos de huiusmodi thesauri, quem eis duxeritis assi-
gnandum postquam eis assignatus extiterit, plene quitandi et etiam ab-
solvendi liberam per alias nostras litteras vobis presentandas concedimus
facuitatem.
Volumus insuper, quod alter vestrum, qui cum nuntiis et thesauro
predictis non venerit, transumpta omnium privilegiorum, instruraentorum,
munimentorum et registrorum in libris de pergameno scriptorum, que
custoditis cum thesauro predicto, tieri faciat illaque nobis quam citius
facta extiterint, studeat destinare; quodque originalia dictorum privile-
giorum instrumentorum, munimentorum et regestrorum ac res illas
modici valoris, quas in tbesauro conservatis eodem, queve vobis et dictis
nuntiis non videbuntur portande in domo fratrum minorum b. Francisci
de Asisio in aliquo tuto loco deponere studeatis. Ad quorum custodiam
ille ex vobis duobus, qui cum thesauro predicto, ut premictitur, non
venerit, remaneat, quousque a nobis super hoc aliud receperit in mandatis.
Volumus autcm, quod de assignatione huiusmodi duo publica instru-
menta vestris munita sigillis harum seriem continentia, in quibus distincte
per singula omnia, que capellano, clerico et servienti prefatis vel duobus
eorum assignanda duxeritis; et alias quicquid deposueritis in premissis
et feceritis, exprimantur, contici faciatis; quorum uno penes vos retento
reliquum nobis per eosdem capellanura, clericum et servientem aut duos
ipsorum destinare curetis.
Datum ut supra.
Ebendas. epist. 29.
In eundem modum scribitur venerabilibus fratribus universis archi-
episcopis, episcopis etc. necnon principibus ducibus etc.
Cum nos dil. til. . . . ad civitatem Perusinam certas res de thesauro
nostro, quem pcr dil. fil. . . . ibidem facimus custodiri ad eandem ca-
meram . . . delaturos specialiter destinemus, so sollen sie ihnen securura
conductum gewahren.
Datum ut supra.
t)ber die Ausftthrung dieser Befehle werde ich in der n&chsten
Abtheilung dieser Arbeit berichten.
Die Regesten-Bande Bonifaz VTII und Benedict XI waren wohl
schon 1305 nach Lyon abgegangen; sie waren fttr die Verhand-
Digitized by Google
46
Fram Ehrle,
lungen mit Philipp zumal in Betreff der von Letzterem angestrebten
Verurtheilung Bonifaz VIII zu unentbehrlich. Auch will Clemens
in seinen eben mitgetheilten Schreiben nicht die Pergament-Bfinde
selbst, sondern nur Abschriften. — Diese Abschriften bildeten viel-
leicht den Inhalt jener mala magna plena multis scripturis, welche
wir oben 1 ) (in Instrum. Miscel. 1314, n. 13) als von Perugia ge-
kommen verzeichnet fanden. Sehr zahlreich dtlrften ttbrigens die-
selben kaum gewesen sein, da wir spater Benedict XII einen
ahnlichen Befehl ertheilen sehen.
Die anbefohlene tTbertragung des zurttckbleibenden Schatzes
von Perugia nach dem in nachster Nahe gelegenen Assisi er-
folgte bald. — Das mit seinen thurmhohen Unterbauten festungs-
artig vom Httgel ttber den steilen Abhang hinausragende Grab des
heiligen Franz wurde schon seit geraumer Zeit als besonders sichere
Stfttte von Kirchenfttrsten und Kauf herrn zur Aufbewahrung von
Werthgegenstanden bentttzt
So schricb schon Alexander IV am 24. September 1255 von Anagni
an den Guardian (Custos) von St. Francesco: 'Cum fel. rec. Innocentius
papa praedecessor nostros libros et qoacdam alia per dil. fiL fratrem
Laurentium, nunc electum Antibar. in sacristia ecclesiae S. Francisci fe-
cerit commendari devotioni tuae, per scripta apostolica mandamus qua-
tenus libros et bona ipso Petro servienti nostro latori praesentium facias
assignari, quae autem assignaveris ei nobis tuis litteris intimare pro-
cures'*). — Clemens IV am 27. Juni von Viterbo an denselben: 'Re-
cepimus arma et alia, quae per nuntium nostrum, sicut vobis man-
davimus, destinastis. Unde cum adhuc indigeamus quibusdam armaturis,
quae sunt in scriniis penes vos de mandato nostro depositis, vo-
lumus . . . quatenus easdem armaturas per dil. fil. magistrum Albertum
de Parma scriptorem nostrum . . . nobis . . . destineti8 ,, ). — Gregor X
verlangt am 23. Juni 1273 von Florenz aus vom Custos: 'quatenus
duo scrinia nostra cum aliis rebus nostris in domo vestra deposita, quae
dii. fil. Honoratus serviens noster . . . duxerit eligenda . . . sinc diffi-
cultate assignetis' 4 .) — Am 11. Mai 1282 quittirt Galganuctius familiaris
magnifici viri dni Bertuldi de filiis Ursi (Orsini) dem Convent von St
Francesco de mille florenis aureis . . . de ere seu pecunia dicti domini
•>
■*
1) Vgl. oben S. 43.
2) Sbaralea, Bullarium Franciscanum. t. 2. p. 76.
3) Sbaralea 1. c. t 3, p. 106.
4) Sbaralca 1. c. t. 3, p. 206.
8chati, Bibliothek und Archiv der Papste im XIV Jahrhandert. 47
deposita apud ecclesiam S. Francisci. Actum in loco, qui dicitur „ante
sacristiam 1 ). — Am 19. August 1288 quittirt Paulus Spine, civis et
mercator Pistoriensis, socius et procurator Lantis dni Agolantis civis et
mercatoris Pistoriensis , (hiezu bevollmachtigt durch Briefe mit dem
Siegel rev. patris dni Petri (Peregrossi) S. Georgi in velo aureo diac.
cardinalis) dem Custos fr. Galganus de Eugubio: quatuor scrinia serrata
et sigillata, que mense Januario proxime preterito Nesius Admaniti socius
eorundem mercatorum deposuerat in sacristia loci b. Francisci*).
Wie es schon einige dieser Notizen andeuten und es die
spater mitzutheilenden Actenstucke noch deutlicher aussagen,
wurden diese Schatze in sacristia oder richtiger supra sacristiam 8 )
verwahrt, Ortlichkeiten, welche jetzt noch erhalten sind und wirk-
lich ftlr diesen Zweck geeignet waren. Es sind deren zwei. Schon
die untere (der untern Kirche dienende) Sacristei, welche von der
Kirche, theilweise den untern Theil des massiven Kirchthurms
bildend, in den ersten Klosterhof hinausragt und nur von der
Kirche aus zuganglich ist, bietet in ihren zwei hochgewtilbten
Raumen, zumal dem zweiten, grosse Sicherheit. Uber dieser
zweigetheilten untem Sacristei, befinden sich zwei ebenfalls in
den Thurm hineinreichende, geraumige, wcnn auch weniger hohe
Kammern. Uber diesen endlich liegt die Sacristei der obern
Kirche und neben ihr der jetzt als Paramentenkammer bezeichnete
grosse und hohe Rauni. So viel ich sehe, ist es dieser Raum,
auf welchen jene eben erwahnten Bezeichnungen am Besten
passen. Er ist eine altior quaedam camera sacristie und ist von der
obern Sacristei aus unmittelbar zuganglich; endlich wurde er im
14. Jahrhundert geradezu als die 'sacristia pape' bezeichnet 4 ).
Hier also wurden die im Convente hinterlegten Schatze aller Wahr-
scheinlichkcit nach aufbewahrt.
1) Archiv von St. Francesco (Assisi) cod. 2 (ehemals 234) n. 48.
2) Ebendas. n. 51.
3) Nach dem Inventar von 1327 gingen die p&pstlichen Abgeaandten
zur Untersuchung des Schataes ad quamdam altiorem cameram eorum (i. e.
fratrum) sacristie. — Im Inventar von 1339 lesen wir: 4n sncristia superiori
dicte ecclesie, per quam immediate accessus seu ingressus habetur ad came-
ram, ubi dictus thesaurus est repositua 1 .
4) Im alten Bibliotheks-Catalog des Conventes aus dem J. 1381 (jetzt
cod. 691)lesen wir Bl. 99*: 4 in sacristia pape, que est iuxU sacristiam supe-
riorem conventus S. Francisci'.
Digitized by Google
48 Kranz Ebrle: Scbatz, Bibl. n. Arch. der Papate im XIV Jabrb.
Freilich war St. Francisco nur sicher gegen Angriffe die ?on
Aussen auf die gutummauerte, von der machtigen, sehr festen
Burg ttberragte Stadt unternomraen wurden, einem Angriff da-
gegen, der von der Stadt selbst ausging, boten nur die Portale
der Kirche einen geringen Widerstand. Zur Sicherheit des hier
deponirten papstlichen Schatzes gehorte also auch die Fort-
dauer der Herrschaft der Welfen in der Stadt. Nach den traurigen
Erfahrungen von 1319 und 1320 dachte daher, wie wir sehen
werden, Johann XXII an die Zuruckverlegung des Schatzes nach
Perugia.
(Schhtss folgt.)
Franz Ehrle S. J.
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni.
Wer die neuere Litteratur ttber das Evangelium aeternum
verfolgt hat, kfinnte eine nochmalige Erflrterung der Frage recht
ttberflttssig finden. Im Grossen und Ganzen schien dieselbe den
neuesten Forschern endgttltig gel5st zu sein. Ich bin allerdings
entgegengesetzter Meinung, denn es ist mir unzweifelhaft, dass
die Frage hinsichtlich der wichtigsten Punkte heute noch fast
ebenso offen stand wie vor Jahren und dass man seit Engelhardt
nicht allzuweit vorwarts gekommen ist. Das Hauptresultat Pregers,
namlich die von ihm aufgestellte Hypothese, dass die drei Haupt-
8chriften Joachims untergeschoben seien, bezeichnet sogar einen
Ruckschritt gegenttber den Forschungen des vorigen Jahrhunderts.
Thatsache ist zun&chst, dass die Gelehrten sammt und son-
ders gerade die Grundbedeutung des 'Evangelium aeternum' ausser
Acht gelassen haben. Dieses sonderbare Versehen hatte darin
seinen Grund, dass die Forecher selbst die wenigen Quellen, die
sie zurHand hatten, oberflachlich benutzten, in Folge dessen sie jene
Perednlichkeit, welche die Bezeichnung 'Evangelium aeternum' in
die gelehrte Litteratur des Mittelalters eingeftihrt hat, um ein
halbes Jahrhundert zu spat ansetzten und den eigentlichen Autor
ubersahen. Man war ausser Stand, die verschiedenen Phasen,
welche*"die Bedeutung jenes Ausdruckes durchlief, zu erkennen,
geschweige denn sie genetisch zu behandeln, und man hielt sich
ohne es zu gewahren an einen in unverstandener Weise ttber-
tragenen Sinn. Die handschriftlichen Quellen, die ein neues Licht
Ard»iT tflr LiMmtar. vni Kirehcncwehiohtt l. 4
Digitized by Google
50
Heinrich Denifle,
auf diesen Gegenstand werfen, wurden sowohl in Bezug auf den-
selben als auch auf die einschlagigen Fragen fast ganz vernach-
lassigt. Kein Wunder, dass sich in die bisherigen Untersuchungen
bedeutende Irrthttmer eingeschlichen haben.
Ich werde mich in dieser Darstellung, welche ein bisher
nicht ediertes und sehr wichtiges Document einleitet, nur auf
die kritische Seite der Frage beschranken, und lediglich den
Grund zu der einschlagigen Eriirterung in meiner Geschichte der
Universit&t Paris legen.
1. Das Evangelium aeternum an der Wende des 12. Jhs.
Von der ttblichen Methode, wonach die bisherigen Resultate
an die Spitze gestellt werden, Umgang nehmend, will ich ohne
weitere Umschweife die Antwort auf die Frage, was unter dem
Evangelium aeternum zu verstehen sei, zu geben versuchen. Es
wird sich ohnehin fortwahrend Gelegenheit bieten, mich mit den
Forschern auseinanderzusetzen.
Das Evangelium aeternum knttpft sich im Mittelalter zunachst
an den Namen des Gistercienserabtes Joachim, Stifters der
Monchscongregation yoh Fiore in Calabrien (gest. 1202), des-
selben Abtes, dessen Lehre ttber die Trinitat in einem Punkte
vom IV. Lateranconcil censuriert wurde. Fast gefahrlicher als
Joachims Irrthum in der Trinitatslehre wurde dessen Lehre Ober
die drei Perioden oder status mundi. Er theilte namlich die Zeit
bis zum Ende der Welt in drei grosse Abschnitte. Der erste
reicht vom Anfange der Welt bis zur Erscheinung Christi, der
zweite von Christus bis zum Jahre 1260, und der dritte bis zur
Weltvollendung. Die erste Periode ist das Zeitalter des Vaters,
• und zugleich das der Verheiratheteu und Laien. Die zweite ist
die Aera des Sohnes und die der Kleriker. Die dritte ist das
Zeitalter des hl. Geistes und des Mflnchthums. In der ersten
Periode herrschte der Buchstabe des alten Testamentes, in der
zweiten der des neuen Testamentes oder des Evangeliums Christi;
die dritte Periode soll vom Evangelium aeternum leben 1 ).
1) Die Belegstellen finden sich in detn unten pablicierten Documente der
Verhandlungen der Commission von Auagtii.
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni.
51
Was war nun dieses Evangelium aeternum? Gebrauchte schon
Joachim diese Bezeichnung? Und wenn dies wirklich der Fall
war, in welcher Bedeutung nahm er sie?
Kein Forscher hat in neuerer Zeit auf diese Fragen Ant-
wort zu geben vermocht, trotzdem sich Joachim zum wiederholten
Male darttber ausgesprochen hat. In Folge dessen entbehrte
man des Massstabes, alle spateren Bedeutungen der Bezeichnung
zu beurtheilen ').
1) Uieher gehoren folgende Autoren: Hosheim, Instit. hist. eccles. ed. 2
p. 456. Heyenberg, De pseudoevangelio aeterno. Helmstadt 1725. Beide
Autoren kannten nicht die Schriften Joachims. Engelhardt, Kirchengeschicht-
liche Abhandlungen, Erlangen 1832, 8. 1 ff Engelhardts Darsteliung be-
zeichnet einen bedeutenden Portschritt gegenuber den Arbeiten fruherer Zeit.
Nichts wesentlich Neues bieten Oieseler, Lehrbuch der Kirchengescb. II. 2,
4. Aufl. (1848) S. 353 ff. und Hahn, Gesch. der Ketzer im Hittelalter III,
98 ff. Was Hahn 8. 158 t uber die bisherigen Ansichten sagt, hat Preger,
Das Evangelium aeternum und Joachim ron Floris, Hunchen 1874 8. 6 f. voll-
8tandigezcerpiert,ohne indess seine Quelle zu nennen. Dasselbc Verfahren hielt
er S. 15 gegenuber Gieseler 8. 356 Anm. und in der Gesch. der deutschen
Mystik I, 207 gegenuber Engelhardt 8. 253 und 262 ein. Unter Fregers
Arbeit stehen in neuerer Zeit nur die Schriften Rousselots, Histoire de
1'evangile eternel, Paris 1861 (die alte Schrift ist mit dem neuen Titel Etude
d'histoire religieuse aux XII. et XIII. siecles 1867 wider erschienen) und
RisoB Discorsi academici (Hilano 1872) p. 67 ff. Dir zunftchst steht Schneiders
Programm 1872/73, Joachim von Floris und die Apokalyptiker des Hittel-
alters (Dillingen), S. 35 ff. In Bezug auf die Darstellung des Joachimi-
tischen Systems ist Dollingers Darstellung in Raumers Historischem
Taschenbuch herausg. von Riehl (Leiprig 1871) S. 325 ff. die schlechteste
Arbeit, die in neuerer Zeit geliefert worden ist. Furs erste ist bis auf ein
par Stellen alles nur den selbst von DOllinger anerkannten un&chten
Werken Joachims entnommen. Und dann ist der betreffende Abschnitt ledig-
lich Piagiat. Dollinger stoppelte nur nach gelinder Umarbeitung S&txe aus
Friederich (Gandidat der protestantischen Theologie), Kritische Untersuchung
der dem Abt Joachim von Floris lugeschriebenen Commentare Jesayas und
Jeremias in der Zsch. £ wissenschaftl. Theologie (Jena 1859) S. 349—363;
449—514 Busammen. Ich will die Seitenzahlen Friederichs, wie sie bei
D611inger am Rande stehen soUten, citieren. SS. 466. 458. 461. 465 f. 473.
481 ft 484. 497. 496 f. 504 f. 463. 497. Nur etliche Sitie sind nicht aus
Friederich. Warum hat Ddllinger es nicht fur gut gehalten seine Quelle zu
nennen? Renan hat 1866 in der Revue des deuz mondes (tome 64) p. 94 ff.
eine Abhandlung uber Joachim de Flore et Tevangile eternel veroffentlicht.
Angesichts der handschriftlichen Schfttze zu Paris ware gerade Renan iu der
Lage geweaen, die Frage weiter xu fordern. Allein mit andern Arbeiten be-
sch&ftigt fand er nicht Muse dieselben auszunutzen; hat er doch die ge-
4*
Digitized by Google
52
Heinrich Denifle,
Joachim sagt im Psalterium (ed. Venet. 1527 fol. 259 b), der
hl. Geist werde erst jetzt recht wirken, damit manihn ehren
lerne wie den Vater und Sohn. 'In quo? Haut dubium quod in
evangelio ejus. Et quod est evangelium ejus? Illud, de quo
dicit Johannes inApocalypsi: vidiangelum dei volantem per medium
celum, et datum est illi evangelium eternum. Quid est evange-
lium ejus? Illud, quod procedit de evangelio Christi, littera enim
occidit, spiritus autem vivificat"). Das Evangelium aeternum ist
also nach Joachim kein anderes als das in der geheimen Offen-
barung (14, 6) verheissene ewige Evangelium, das aus dem Evan-
gelium Christi ebenso hervorgehen werde, wie der Sinn und Be-
griff aus dem Buchstaben. Im Tractate uber die Evangelien (cod.
druckten Werke Joachims nur flochtig gelesen. VergaDgenes Jahr, also nach
18 Jahren, publicierte er in seinen Nouvelles etudes d'histoire religieuse
(2. ed.) Paris 1884, p. 217 sqq. neuerdings denselben Artdkel, und zwarganz
wdrtlich mit Ausnahme geringer Einschaltungen. Renan nahm sich nicht
einmal die Muhe die alten Signaturen der Handschriften der Kational-
bibhothek mit den neuen seit mehr denn 12—14 Jahren eingefuhrten su ver-
tauschen, was allerdings um so weniger Wunder nehmen darf, als er auch
seinen Averroes noch nach der 2. Aufl. citiert Anscheinend besonnener arbeitete
H. Beuter, Gesch. der religidsen Aufklarung im Mittelalter II, 191 ff. 536 ff.
Allein auch er vermochte nicht dem Geschicke Aller zu entrinnen. Reuters
eigentliches Verdienst bleibt, Pregers Hauptresultat als unhaltbar erwiesen
iu haben. Hierin folgte ihm Tocco, I/eresia nel medio evo (Firenze 1884)
p. 291. ff., obwohl seine Abhandlung im ubrigen um so mehr Mangel an
Kritik offenbart, als ihm doch eine vollstandige Copie des Actenstuckes der
Commission von Anagni vorgelegen hat. Gervaise, Histoire de 1'abbe Joachim
(Paris 1745) gehSrt noch der alteren Periode an, in der man mit zu wenig
Quellen vertraut war. Mdller in Herzogs Real-Encyclop&die (2. Aufl.) VI,
785 ff ist unselbststandig.
1) Auf diese Stelle aus dem Psalterium machte bereite eine Glosse
Gerards aufmerksam, die Renan (Revue des deux mondes p. 111) mit den
Anfangsworten des Passus edierte. Aber weder Renan noch Reuter, der
Renans Citat kannte, fanden die Stelle. Tocco (p. 468 Anm. I ) entdeckte
nnd citierte sie, allein unbegreiflicher Weise verstand er sie nicht und meint,
'Gioacchino parla qui per incidenza delP Evangelo eterno, ne certo egli ha
la superba pretensione di dare questo norae ai suoi libri'. Allein davon ist
ja gar keine Rede. Auf die Schriften Joachims hat die Beseichnung erst Gerard
angewendet. Hier handelt es sich darum: Hat Joachim bereits den Aus-
druck Evangelium aeternum gebraucht, und welchen Sinn verband er mit
demselben? Wie vermag aber Tocco p. 464. 467 zu bebaupten, Joachim
habe jene Beseichnung nie angewendet 'parlando del nuovo periodo'? S.
nachste Anm.
Digitized by Google
Das Evangelium aelernum und die Commission su Anagni. 53
Patavin. 322) lehrt Joachim, das Evangelium regni werde ein Orden
predigen: 'illud scilicet evangelium, de qno dicit Johannes in
apocalypsi XIII: vidi angelnm . . . Sed qnare vel a domino di-
citnr evangelium regni, vel a Johanne evangelium eternum, nisi
quia illnd, quod mandatura est nobis a Christo vel apostolis se-
cundum fidem sacramentorum quantum ad ipsa sacraraenta tran-
sitorium est et temporale, quod autem per ea significatur, eter-
nura")? Was Joachim hier ausspricht stimmt vfillig zu seiner
Lehre ttber die Sacramente, die man unten Bl. 202 b bis 204 a
dargestellt findet Das Evangelium aeternnm ist mithin das Gei-
stige und Bleibende im Evangelium Christi, welches dem Buch-
staben nach vergeht; ein kunftiger Orden werde es predigen.
Das Evangelium Christi hdrt demnach theilweise auf. In Christo,
sagt Joachim in Apocal. fol. 95 b s ), muss man geboren werden
4 per evangelium eternum, quod est in spiritu, — quoniam utique
evangelium, quod est in littera, temporale non eternum.' Die
also Geborenen gehen ein 4 in terram fluentera lac et mel.' Gleich-
bedeutend und im Zusammenhange hiermit nennt Joachim dieses
Evangelium auch 'spirituale evangelium Christi' (contra Judaeos.
Cod. Patavin. 322), dessen Glorie c non modo non tegitur velamine
aut lucet in caligine lune sicut facies Moysi, sed quemadmodum
1) Toceo kannte dicse Stellc aus dem Processe von Anagni (s. unten
Bl. 95a), citiert sie nachtr&glich p. 561, und begleitet sie mit den seinen
Standpunkt kennzeichnenden Worten: No ostante che questa opera sia citata
dai giudici di Anagni non posao tenerla per autentica, perche Gioacchino
nelle opere genuine non parla mai delT Evangelo eterno in modo coei esplicito,
come nel passo surriferito!
2) Neander citierte in Beiner AUg. Gesch. der christL Religion und
Kirche II, 2 (1856) S. 456 Anm. 5 genau diese Blatteeite und gab anch die
Stelle an. Aber nur einer wurde darauf aufmerksam gemacht, und dieser
eine konnte sie im Werke auf dem genannten Blatte nicht finden. Reuter
citiert namlich Gesch, d. relig. Aufkl. II, 360 n. 21 die Stelle mit der An-
gabe 'Exposii in Apoc. p. 95', bemerkt jedoch: *aber hier findet sich die
Stelle nicht, die dem Wortlaut nach auch anderswo von mir nicht hat aus-
gemittelt werden kdnnen'. Aber wartnn laa Reuter Bl. 95 nicht zu Ende?
Er h&tte dann die Stelle am untersten Rande desselben ausgemittelt. Engel-
hardt, besonders jedoch Hahn bringen Auszuge aus den Schriften Joachims.
Indess entgiengen ihnen alle auf das Evangelium aeternum bezfigliche
Stellen Dies war wohl der Grund, warum auch Spitere keine fanden, denn
im Grossen und Ganzen wurden in Deutschland nur Hahns Ausznge ben&tst.
Digitized by Google
Heiorieh Denifle,
si sol luceat in virtute sua.' Zur Erkliirung ftthrt er an: 'Igitur,
et quod in veteri testamento completum est secundum litteram
velamen fuit; et quod in novo testamento exhibita sunt fidelibus
bona ante promissa, non est aliud, quam amoto velamine videre
faciem Moysi; et quod euntibus nobis de claritate in claritatem
datum est intelligere celestia atque divina et utique in spiritu,
qui donatus est nobis, videre est in gloria ipsam faciem Christi
et audire in monte contemplationis vocem patris dicentis: Hic
est filius meus dilectus' ') etc.
Evangelium spirituale ist also identisch mit Evangelium aeter-
num, wie bereits Gerard von Borgo S. Donnino bemerkte: 'evan-
gelium regni vocat evangelium spirituale, quod b. Joannes vocat
evangelium eternum, quod in adventu Helye predicari oportet
omnibus gentibus"). Noch ofter als diese beiden Bezeichnungen
gebrauchte Joachim den gleichbedeutenden Ausdruck 'evangelium
regni.' Vgl. z. B. Apoc. Bl. 175 b; Conc. Bl. 60 a (c. 40); 70 a
(c 18); Super evangelia (Cod. Patav. 322); u. s. w.
Mit dem Evangelium aeternum in innigster Verbindung ist
der spiritualis intellectus oder die spiritualis intelligentia des
alten und besonders des neuen Testamentes, von dem Joachim so
haufig in seinen Schriften spricht Fortw&hrend setzt er dem
vetus und novum testamentum oder dem Buchstaben beider Te-
stamente den spiritualis intellectus gegenflber. Der spiritualis
intellectus steht auf Seite des hl. Geistes; wie dieser vom Vater
und Sohn ausgeht, so auch der spiritualis intellectus von beiden
Testamenten. 'Agnosce itaque in littera veteris testamenti, que
est, ut ita dixerim, scientia primitiva, ymaginem patris, in littera
novi, que est littera de littera, ymaginem filii, in spirituali in-
telligentia, que ex utraque procedit, ymaginem spiritus s.' (Conc.
Bl. 18a. Vgl. Bl. lOa. Apoc. Bl. 9a). Vergleicht man diese Stelle
mit den oben ttber das Evangelium aeternum angefuhrten, so er-
gibt sich von selbst die Correlation zwischen dem spiritualis in-
tellectus und dem Evangelium aeternum. Joachim konnte deshalb
ebenso sagen, das Evangelium werde im dritten Zeitalter 'secun-
1) Zu obiger Lehre vgl. Concord. Bl. 6* f. 96*» 112»» (c»p. 84).
2) So in einer Glosse, die von der Commission tu Anagni citiert vnrd,
S. unten Bl. 102*.
Digitized by Google
Das Evangelium aeiernum uod die Commission zu Anagni. 5ft
dum spiritualem intellectum' gepredigt (Conc. Bl. 88 b), als, es
werde das Evangelium aeternum verkundet werden. Und wie
dieses zu predigen nach seiner Meinung ein contemplativer Orden
die Aufgabe haben wird, so wird auch 'spiritualibus viris spiri-
tualis intelligentia, que ex utraque (littera utriusque testamenti)
procedit' gegeben werden (Conc. Bl. 9a). Die spirituales viri,
d. i. die monachi, reprasentieren ja wie der spiritualis intellectus
'imaginem spiritus s.' (Conc. Bl. 9b). Gleich einem Feuer wird
dieser spiritualis intellectus den Buchstaben des Evangeliums ver-
zehren (Conc. 7a). In ihm besteht der 'finis perfectionis nostrae'
(ibid. Bl. 6b)').
Consequent musste Joachim filr den dritten status eine spi-
ritualis ecclesia annehmen. Er spricht dies auch offen aus. Durch
die spiritualis ecclesia, meint er, 'predicatur evangelium regni in
universum orbem' (Conc Bl. 70 a, c. 18)'). Im Tractate Contra
Judaeos lehrt er dort, wo er vom dreifachen status spricht, dass
'in Maria spiritualis ecclesia (designatur); quamvis enim et
ecclesia clericorum spiritualiB sit, quia libera . . . respectu illorum
hominum qui seculariter vivunt, longe tamen altius spiritualis eet
illa, que liberata a curis seculi spiritualiter vivit, custodiens uti-
que sabbatum, hoc est sanctum otium . . . vacans orationibus et
psalmis etc. (Cod. Patavin. 322). Diese spiritualis ecclesia, meint
Joachim im Tractate super Evangelia, wird auch, weil 'quasi
media inter occidentalem atque orientalem ecclesiam', mittels der
'spiritualis doctrina' die Brucke bilden, zur Ruckkehr der Griechen
l ad intellectum spiritualem et unitatem ecclesie' (Cod. Patav.322).
Vgl. auch Conc. Bl. 117a). Sie ist es, welche den heiligen Orden
der dritten Periode gebiert (Conc 7b).
Man entschlage sich aber des Gedankens, als habe sich
Joachim unter dieser spiritualis ecclesia eine Kirche im prote-
stantischen Sinne gedacht. 'Non igitur, quod absit', lehrt er,
1) Mehrere Stellen findet mu gesammelt bei Hahn S. 125 Anm. 2.
Keine Metet einen nenen Gedanken.
2) Der Tezt iat in der Ausgabe verderbt; auch fehlt dort das Wort
'spirituahY, weshalb auch allen Forschern obige Lehre entging, obwohl der
Ausdruck auch sonst in den gedrnckten Ausgaben vorkommt, s. B. Apoc.
BL 83*; Concord. BL 24«» u. a. w.
Digitized by Google
56
Heinrich Denifle,
'deficiet ecclesia Petri, que est thronus Christi, sicut accidit natis
mulierum in fine veteris testamenti, sed commutata in majorem
gloriam manebit stabilis in eternum' (Conc. Bl. 95 b). An sich
schon vergeht weder der ordo laicorum, wenn der ordo clericorum
kommt, und dieser nicht, sobald das Zeitalter der monachi vor
derThure ist, 'sed quemadmodum si primo appareret alicui una
turba virorum, cui tamen protinus adderetur secunda, adderetur
et tertia* (Contra Judaeos. Cod. Patav. 322). Aber der Buchstabe,
die Hulle, das Fleichliche und das Materielle vergeht in der Kirche
im Zeitalter des hl. Geistes, der spiritualis ecclesia, wahrend das
Wesen, sei es des Evangeliums, sei es der Gnadenmittel, d. i. der
Sacramente, bleibt. Alles wird vergeistigt und in der Vergeisti-
gung die letzte, bleibende Vollendung erhalten. Dies ist der
Character des dritten Status (vgl. Conc Bl. 112a).
Es ergibt sich nun von selbst, dass sich Joachim unter dem
Evangelium aeternum nicht ein geschriebenes Evangelium gedacht
hat Das Evangelium des dritten Zeitalters ist nicht wie jenes
der zweiten Periode eine Schrift. Wer dies behauptet, versteht
das ganze Joachimitische System nicht. Demselben zufolge ver-
geht ja der Buchstabe. Ware das Evangelium aeternum auch
litterale, so wurde es in der Meinung Joachims ebenso vergftng-
lich wie das Evangelium Christi sein. Der Orden, dem die Ver-
kundigung desselben im dritten Zeitalter anvertraut werden wird,
gelangt zur Kenntniss desselben nicht durch ein Buch oder eine
Schrift, sondern durch hdhere Erleuchtung von Seite des hl. Geistes,
der den Inhalt seines Evangeliums l de evangelio Christi et de
scriptura ejus' nehmen wird (Psalt. 259 b). Dem hl. Geist ge-
hfirt ja die dritte Periode an, und darum wird er in den 'spiri-
tualibus viris' wirken (Conc 8bf.). Er wird alle Wahrheit lehren
(Psalt259b. Conc.20b.,133a etc) in jener Zeit der Contemplation,
bedingt durch ein besonderes donum spiritus sancti (ConcBl.133),
das ,donum contemplationis' (Apoc Bl. 47 a), in jenem Zeitalter
des eigentlichen vollkommenen Sabbats (Psalt Bl. 271), der ewigen
Ostern (Conc. Bl. 112a). Joachim nennt eben deshalb auch die
Kirche der dritten Periode 'ecclesia contemplativa' (Conc. Bl. 66b,
c 13), oder 'ecclesia contemplantium' (Apoc Bl. 83 a), den Orden
selbst 'contemplativus, justus, sapiens, spiritualis' (Tractat supra
Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni.
57
Evangelia, Cod. Patav. 322. Vgl. Conc Bl. 96 a), 'ordo contem-
plantium' (Apoc. Bl. 27 a), 'populus spiritualis' (Conc.B1.70b,85b),
oder noch Sfter 'viri spirituales', weil 'spirituale ad contem-
plativam (vitam pertinet), quod est proprium spiritus sancti' (Apoc
Bl. 22 b). Nicht ein Buch oder eine Schrift ist der Lehrer, son-
dern der hl. Geist selber. In Bezug auf diesen Punkt wandte
Joachim nur die Lehre der Victoriner uber die Contemplation
auf seine Theorie uber den dritten Weltzustand an, den allerdings
die Victoriner nicht kannten.
Das ist in den Hauptzugen die Lehre Joachims tiber das
Evangelium aeternum. Dieses ist also zunachst der hdhere gei-
stige, verklarte Sinn des Evangeliums Christi, aus dem ihn der
hl. Geist nimmt und den Mitgliedern des Ordens der dritten Pe-
riode mittels des donum contemplationis und durch den spiritualis
intellectus oder den ignis divinus mittheilt Dieser Orden hat
die Aufgabe, das Evangelium aeternum der ganzen Welt zu ver-
kiinden. Die Folge wird sein, dass sich Heiden und Juden (Conc.
Bl. 85 a. 60 a. 11 2 b), sowie die Griechen (s. weiter oben), ja fast
die ganze Welt (Conc. Bl. 96 a) bekehren wird.
2. Das Evangelium aeterniun um dle Mitte des 13. Jhs.
Das Evangelium aeternum knupft sich im Mittelalter nicht
bloss an den Namen des Abtes Joachim, sondern auch an den
des Franciscaners Gerard von Borgo S. Donnino. Im Jahre
1254 verdffentlichte er eine Schrift unter dem Titel: Indrodu-
ctorius in Evangelium aeternum.
Die altere Ansicht, der Franciscaner-General Johann von
Parma sei der Verfasser gewesen '), ist nicht mehr haltbar, wie ich
1) Znent finde ich si* vertreten tou Rernard Guidonis im Catal. pontif.
roman. Allerdings variieren die Hss. Cod. Vat. 2043 schreibt: qnidam
Johannes de puia cognomine et origine. Offenbar ein Schreibfehler. Cod.
Ambros. A. 267 Inf., aus dem Muratori den Text in SS. rer. ital. III. p. 2
publiciert hat, hietet richtig: Johannes de pma, w&hrend Muratori p. 404
irrig Johanne* de Prima schreibt (er hat die Abkfirzung fehlerhaft aufge-
lost). In Eccard Corp. med. ae?i II, 1778 steht unrichtig: Johannes de
Parvo. Was Affo, Vita del b. Giovanni di Parma (1777) p. 76 ff ftber
«Johann de Prilna , sagt, entbehrt aller Grundlage. In den Memorie degli
scrittori e letterati Parmigiani I, 146 wurde er durch Salimbene auf die
58
Heinrich Denifle,
in meiner Geschichte der Universitat Paris nachweisen werde und
wie sich von selbst aus Salimbenes Chronik (p. 102. 233) ergibt. Es
ist geradezu unbegreiflich, wie Tocco noch an der ttberlebten
Meinung festhalten und dem Gerard nur die Glossen zuschreiben
kann')- Sein Beweis lauft doch schliesslich darauf hinaus, dass
der Zeitgenosse und Joachimit Salimbene nicht gut informiert
war, oder dass er, der doch jeden Scandal, von dem er wusste, mit
behaglichen Vergnugen erz&hlt, nicht dieWahrheit sagen wollte.
Was verstand nun Gerard unter dem Evangelium aeternum?
Verband er mit diesem denselben Sinn wie Joachim?
Wussten wir von der genannten Schrift auch nur den Titel
allein, so musste es uns klar werden, dass Gerard mit dem Aus-
drucke Evangelium aeternum etwas anderes meinte als sein Vor-
panger. Wie ware es denn auch mOglich zu dem von Joachim dar-
gelegten Evangelium aeternum, dessen Begriff wir soeben kennen
gelernt haben, eine Einleitung zu schreiben? Von selbst ergibt
es sich, dass Gerard mit dem Evangelium aeternum eine oder
mehrere Scbriften bezeichnet haben mtlsse. In der That ist auch
dem also.
Die Ansicht des Franciscaners erfahren wir am besten aus
seinem Introductorius, von dem sich nicht raehr als einige Excerpte
erhalten haben. Gerard sagt, dass c. 1200 der Geist des Lebens
von beiden Testamenten ausgegangen sei, damit das Evangelium
aeternum entstunde"). Auf welche Weise ging nun der Geist des
Lebens von der hl. Schrift aus, warum gerade c. 1200, und wie
entstand das Evangelium aeternum? Der Geist des Lebens gieng
in zweifacher Weise von der hl. Schrift aus. Zunachst und vor
allem dadurch, dass Abt Joachim mittels der vom hl. Geiste ihm
gegebenen spiritualis inteliigentia dasjenige verstand, was im alten
und neuen Testamente litteraliter hinterlegt ist. Diese spiritualis
intelligentia tritt am meisten in den drei Hauptschriften Joachims,
der Concordia, der Expositio in Apocalypsin, und dem Psalterium
richtige Ansicht gefuhrt. Wenn in Eymericha Directorium inquisitionis
ebenfalls dem Johann von 1'arma die Autorschaft sugeschrieben wird, so hat
dies keine Bedeutung, da wie wir unten im 4. Abschnitt sehen werdon, tou
15 Hss. nur eine einrige diese Notix nebst den Satten aus dem Evangelium
aeternum enth<
1) P. 471 ff.
2) Quod c. 1200 annum incarnationis dominice exivit spiritus vite de
Digitized by Google
Daa Evangelium aeieraam und die Commission su Anagni. 59
decem chordarum zuTage. Da nun nachJoachim selbstdiespiritualis
intelligentia aus beiden Testamenten hervorgeht und den hdhern
geistigen Sinn der hl. Schrift aufschliesst, d. h. das Evangelium
aeternum erkennen oder vielmehr schauen l&sst (s, oben), so sollen
die drei Hauptschriften Joachims Evangelium aeternum genannt
werden. Klar spricht sich darOber Gerard in emer bisher nicht
bekannten Glosse zu Gonc. lib. 2 tr. 1 c. 29 Bl. 18a') aus: Ab
hac intelligentia denominatur iste liber (Concordie) cum duobus
sequentibus (Apoc. und Psalt) evangelium eternum, ut apparet
in dicto libro, qui dicitur Psalterium decem cordarum'). Hier
erfahren v?ir nicht bloss das bisher bekannte Factum, dass Gerard
die drei Hauptschriften Joachims mit dem Ausdrucke
Evangelium aeternum bezeichnet hat'), sondern auch den
bis jetzt nicht bekannten Grund, warum er dies that. Der liber
Concordiae Bollte dem zufolge von nun an das erste Buch, die
Apocalypsis nova 4 ) das zweite, das Psalterium das dritte Buch
duobus te6tamentis, ut fieret evangelium eternum. S. unten das Actenstuck
der Commission v. Anagni fil. 91» der Hs.
1) Agnosce itaque in littera veteris testamenti, que est ut ita dixerim
scientia primitiva, ymaginem patris ; in littera novi, que est littera de littera,
ymaginem filii; in spirituali intelligentia, que ez utraque procedit, jmagineiu
spiritus e. Corr. nach Cod. Vat. 4861 Bl. 31«.
2) Im Cod. Burghes. zu Rom n. 314 BL 28*. Die Beschreibung dieBer
Hs. folgt mit jener der ubrigen Codd. unten im 6. Abschnitt.
3) Bereits Mosheim, Hist. eccles. ed. p. 456 n. c. traf das Richtige;
nur hielt er die drei Scbriften, die er nicht kannte, ffir untergeschoben. Die
Quelle fur die richtige Auffaasung war das Excerpt aus dem Introductorius
bei Quetif-Echard, 88. Ord. Praed. I, 202. Auf Orund derselben Quelle
vertrat die richtige Anricht Engelhardt a. a. 0. S. 31; er kannte auch die
drei Hauptschriften, die er fur ftcht hielt. Him folgten Neander a. a. 0. V.
(1845) 8. 1214 Anm. 2; Hahn a. a. 0. S. 159, und theihreise Oieeeler a. a. 0.
8. 356 Anm. Unabh&ngig von dieeen Renan, Revue des deux mondes L c.
p. 113, jedoch ebenfalls auf Orund der Excerpte aus dem Introductoriue.
Um 80 8onderbarer nahm sich Pregcrs Behauptung aus (Das Evangehum
aeternum S. 15 ff. 20), er habe erst die Frage, was man unter dem Evangeiium
aeternum verstanden habe, 'mit Sicherheit 1 beantwortet (vgl. dazu Zarnckee
Centralblatt 1875 n. 6), v/offir er von Reuter a. a. 0. 8. 363 eine gerechte
Rfige erhielt.
4) Renan ist im Irrthume, wenn er unter Apocalypsis nova den Intro-
ductorius in Apocalypsin versteht (1. c. p. 99. 111. 113 n. 2). Hltte er das
Document von Anagni nicht so flfichtig gelesen, wiirde er gefunden haben,
Digitized by Google
m
H«'inrich Denifle,
des Evangelium aeternum genannt werden 1 ). Nach Gerard hatte
die 'sacra scriptura' drei Theile: das alte Testament, das neue,
und das Evangelium aeternum. Diese drei Theile nennt er ( tria
sacra volumina', oder auch 'triplex littera/ Das Evangelium
aeternum ist eben auch eine scriptura, die 'scriptura evangelii
aeterni"), n&mlich die drei Schriften Joachims. Wie das alte
Testament den Glilubigen jener Periode, in der Gott der Vater
wirkte, und das neue den Christen des Zeitalters Jesu Christi
gegeben wurde: so wird uns, meint er, ebenfalls eine 'sacra
scriptura' gegeben in der Aera, in welcher der hl. Geist seine
Werke wirkt 3 ). Darum heisst auch diese Schrift evangelium spi-
ritus sancti 4 ). Zur Annahme derselben ist das Volk des dritten
Zeitalters ebenso gehalten, wie das Volk des ersten zu der des
alten Testamentes, und das des zweiten zu der des neuen Te-
stamentes.
Gerard betrachtete also die drei Hauptschriften Joachims
als die canonischen Schriften des dritten Zeitalters. Er fasst
dieselben auch unter das eine Wort l opus' zusammen, und nennt
Joachim 'scriptor huius operis' 5 ) (unten Bl. 91b), oder auch 'mi-
nister huius operis' (Bl. 94 a. 102 a). Somit ware Joachim der
Evangelist des dritten Zeitalters.
Nun verstehen wir, was Gerard damit meinte, der Geist des
Lebens sei von beiden Testaraenten ausgegangen, auf dass das
Evangelium aeternum entstunde. Er gieng aber nach Gerard,
dass die Commission deutlich den Introductorius und d&s Enehiridion von
der Apocalypsis nora (die also sogar Bl. 98» citiert wird) geschieden nnd
unter letxterer die Expositio in Apocalypsin verstanden hat.
1) 8. unten das Document der Commission von Anagni Bl. 91». Eben-
60 sind die nachstfolgenden Stellen demselben entnommen. S. dazu auch 91b>
2) S. unten Gerards Olosse Bl. 100 1 ».
3) S. unten die Excerpte aus dem Introductorius.
4) Dies sagt Wilhehn von S. Amonr in der Predigt 'Qui amat\ auf die
ich weiter unten xu sprechen komme.
5) Renan 1. c. p. 116 hat diese Stelle ganz missverstanden, indem er
meint, der Ausdruck beziehe sich auf Gerard. Verffihrt wurde Renan durch
die falsche Leseart HnteUigaC statt «intelligatur'. S. ubrigens unten BL 102»,
wo Gerard ungef&hr dieselbe Phraa$ gebraucht. Aus dem Vergleiche beider
Stellen ergibt sich, dass bei Gerard 'scriptor* und 'minister operis' iden-
tisch sind
Das Evaugelium aeternum and die Commission za Aaagai. 61
wie wir gesehen haben, c. 1200 aus. Wie so? Joachims Testament,
in welchem er seine coabbates bittet seine nunmehr vollendeten
Hauptschriften sammt allen ubrigen Werken dem Urtheile des
hl. Stuhles zu unterbreiten, tragt das Datum 'anno dominice
incarnationis 1200' Gerard bezeichnete nun diesen Zeitpunkt
als daa beilaufige (circa) Jahr, in dem die drei Hauptschriften
Joachims, mithin das Evangelium aeternum, bekannt wurden').
Darum sah er in Joachim jenen Engel der Offenbarung, der 'circa
1200 an. incarn. dom.' vom Himmel her erschien mit einem offenen
Buche in der Hand (s. unten Bl. 102b). Dieses Buch ist aber
das Evangelium aeternum.
Um das Jahr 1200 trat aber nach Gerard noch ein anderer
Mann auf, an dessen Namen sich das Evangelium aeternum knUpft.
% naralich der hl. Franz. von Assisi (s. unten Bl. 91b. 102 a). Er ist
der Engel der Offenbarung, 'qui habuit signum dei vivi\ Seinem
von ihm gestifteten Orden, 'qui integratur et procedit equaliter
ex ordine laicorum et ordine clericorum 1 , ist vorzugsweise das
Evangelium aeternum anvertraut (s. unten Bl. 91b); dieser muss
dasselbe den Volkern mittheilen. Auch insofern konnte also
1) Die Urkunde findet sich in mehreren Hss. der Werke Joachims bo-
wie in den Drucken der Concordia und der Apocalypsis.
2) Auch Wilhelm von St Amour spielt in seiner Schrift De pericu-
lis novissimorum temporum auf das Jahr 1200 an, wenn er schreibt, 'quod jam
erant lv anni, quod aliqui laborant ad mutandum evangelium Christi in aliud
evangelium' etc. Dies sagte er aber im J. 1255: 'huiusmodi hore XI jam
transacti sunt mille cclv anni'. So haben die besten und altesten Hss., s.
B. Cod. Vat. 1160 Bl. 17>>; Codd. Paris. 2482 Bl. 66» (wobl gleicbzeitige Hs.);
14880 BL 90*; 15913 Bl. 95'; Arsenal n. 387 (aus St. Victor, eine der
besten Hss.) Bl. 42>»; Erfurt Amplon. in 4° n. 170* Bl. 170 b u. s. w. Ebenso
steht in der Ed. Constantiae 1632 p. 38. Die Jahreahl 1255 kommt sogar
wiederholt vor. Da der ausserst fehlerhafte Druck bei Brown das Jahr 1 264
bietet, so glaubten Engelhardt S. 262; Preger, Gesch. der deutschen Mystik
I, 207; Keuter S. 362 n. 6 Anm. 1, Wilhelm von St. Amour habe 'die Junger-
schaft des ewigen Evangeliums' mit der Secte der Amalricaner, deren Ent-
deckung in das Jahr 1209 fallt, in Verbindung gebracht Aber warum hat
man denn keine Hs. nachgeschlagen ? Uebrigens hatte wenigstens Preger
in Munchen durch Cod. lat. Mon. 14722 Bl. 28 b vorsichtiger gemacht werden
sollen; dreimal bietet dieserdas Jahr 1296(wohldas Jahr, in dem er oder die
Vorlage geschrieben wurde), wahrend Clm. 14635 Bl. 154* richtig 1255
Digitized by Google
62
Heinrich Denifle,
Gerard sagen, c. 1200 sei der Geist des Lebens von beiden Te-
staraenten ausgegangen, *ut lieret evangelium eternum'.
Es ist nun ein Leichtes den Gerardschen Begriff des Evan-
gelium aeternum mit jenem Joachims zu vergleichen und an jenem
Kritik zu ttben.
Die Ansichten beider schliessen sich aus. Joachim betrachtete
das Evangelium aeternum, wie wir erSrtert haben, als den hdhern,
geistigen, verklarten Sinn beider Testamente, den der hl. Geist
mittels des donum contemplationis den viris spiritualibus des
dritten Zeitalters mittheilt. Wie dieses Evangelium rein geistig
ist, so ist es auch in keinem Buche hinterlegt. Fortw&hrend
setzt Joachim dasselbe der Schrift oder dem Buchstaben beider
Testamente gegenuber. Ein geschriebenes Evangelium aeternum
ist mit dem ganzen Systeme Joachims im Widerspruche. I
Nach Gerard ist das Evangelium aeternum zunachst eine
Scriptura, und zwar gerade so, wie jene des alten und neuen
Testaments. Es ist die hl. Schrift des dritten Zeitalters, die
gerade jene drei Schriften bilden, in denen der Verfasser, nam-
lich Joachim, ein ganz geistiges Evangelium fttr die letzte Zeit
vorhersagt In der That, Niemand hat die Schriften Joachims
mehr missverstanden, als der Verfasser des Introductorius in die-
selben; und kein anderer hat Joachim mehr in Misscredit ge-
bracht, als dessen ungeschickter Interpret. Dies zeigte sich erst
recht in den Consequenzen, die Gerard allerdings nicht durchweg
gezogen hat, und die uns theilweise in sieben dem Introductorius
entnommenen 'errores' crhalten sind.
Alle VorzQge, die nach Joachim das Evangelium aeternum
gegenttber dem alten und neuen Testamente besass, mussten nach
Gerard, wolite er consequent bleiben, auf die drei Hauptschriften
Joachims ttbergehen. Wenn z. B. ersterer das Evangelium aeternum
ttber die hl. Schrift stellte, so folgte im Gedankengange Gerards,
dass die Schriften Joachims nicht bloss das alte Tcstament, son-
dern auch das Evangelium Christi ttbertreffen. Unter den 31
errores, auf die wir weiter unten zu sprechen kommen, lautet in
der That der erste aus dem Introductorius gezogene Satz: quod
evangelium aeternum, quod idem est quod doctrina Joachim,
excellit doctrinam Christi et omne vetus et novum testamentum.
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission su Anagni. 63
Befand sich auch der Satz in dieser Form wahrscheinlich nicht im
Introductorius, da ihn die Gommission von Anagni nicht notiert,
so war er doch nicht weniger Consequenz im Systerae Gerards 1 )
als die von ihm ausgesprochene Behauptung, zur Annahme der
Schriften Joachims seien die Menschen des dritten Zeitalters ver-
bunden (s. o. S. 60). Was Joachim vom Evangelium aeternum sagte,
• das wendete eben Gerard anf die drei Schriften Joachims an.
• Ich will diese Analysierung nicht weiter fortsetzen. Auch so
• finden wir das Wort der Commission von Anagni bestfitigt, im
, Introductorius seien uberall 'fatuitates' zu finden. Wir begreifen
auch, dass Salimbene, der doch selbst Joachimit war, von seinem
Ordensbruder sagen konnte: excogitavit fatuitatem componendo
libellum et divulgavit stultitiam suam, propalando ipsum ignoran-
tibus fratribus"). Der Introductorius enthalte l verba frivola et
risu digna' 5 ), und 'multas falsitates contra doctrinam abbatis
Joachym, quas abbas non scripserat' *).
Salimbenes Urtheil ffthrt uns noch zu einem andern Resultate.
Der genannte Autor war Joachimit, wie er zum wiederholten
Male gesteht, und doch fallte er ein so scharfes Urtheil ftber
Gerards Introductorius. Wie erklfirt sich dies? Man konnte
eben recht wohl sich als Jttnger Joachims ausgeben, und dabei
doch ein heftiger Gegner der Auffassung Gerards sein. Die
r Joachimitischenldeen und jene Gerards sind eben zwei verschiedene
j Gedankenkreise. Was speciell das Evangelium aeternum anbc-
langt, so verbanden die Joachimiten wie Joachim selbst mit ihm
einen ganz anderen Begriff als Gerard. Indem neuere Forscher
dies ausser Acht liessen, hahen sie arge Verwirrung angerichtet
Reuter spricht des Breiten von der Jungerschaft des Evangelium
aeternum*). Sie war ihm zufolge 'die neologisch-apocalyptische
I Fraction der Franciscaner', 4 die Mannschaft des Fortschritts', die
Mitglieder derselben 'Aufklfirer 1 . In einem Athemzuge werden
1) Allerdings hatten die Excerpisten kein Recht dasu, die Welt glanben
zu machen, ala stunden solche S&tze auch wircklich im Introductorius.
2) Cod. Vat 7260 Bl. 108». Ed. Parm. (1857) p. 102.
3) Cod. Vat BL 196»». Ed. p. 236.
4) Cod. Vat 195»». Ed. p. 233.
5) QescL d. reL Aufklarung II, 198 ff.
Digitized by Google
64
Heinrich Denifle,
sie aber 4 die Joachimiten' genannt, welche die drei Hauptschriften
Joachims sowie dessen Lehre als ihre hl. Schrift ansahen. Gerard
erscheint gewissermassen als derjenige, der im Namen der Joa-
chiraiten den Introduetorius schrieb, damit dieselben wie die ge-
meinen Christen auch eine 'ausgelegte' Bibel besassen, u. s. w
Es gibt wohl keine schlimmere Verkennung der ganzen Sachlage.
Allerdings ist es wahr, dass es unter den Franciscanern nicht »
wenige Joachimiten gab, denen die Schriften Joachims heilig •
waren, aus welchen sie sich uber den kflnftigen Weltzustand, in dem *
sich das Evangelium aeternum offenbaren sollte, Belehrung holten. %
Aber diese Joachimiten hatten im Grunde keine andere Doctrin
als Abt Joachim selbst. Wie steht es jedoch mit den Gerardinern?
Gab es dercn? Hatte Gerard einen Anhang, eine Jtingerschaft?
Ist Reuter im Stande mehrere solcher Junger aus dem Francis-
canerorden urkundlich nachzuweisen? Ich glaube, er bringt es
kaum auf zwei'). Eben deshalb ist es irrig zu behaupten, wie
so h&ufig geschieht, 4 die Joachimiten 1 hatten die Schriften Joachims
oder dessen Lehre, odcr den Introductorius fttr das Evangelium
aeternum gehalten. Was Gerard that, darf nicht den Joachimiten
imputiert werden. Diese Verwirrung hat lediglich darin ihren
Grund, dass man sich, wie wir im Beginne sagten, nicht ttber die
Lehre Joachims in Betreff des Evangelium aeternum klar und in
Folge dessen ausser Stand war, die Lehre Gerards zu beurtheilen.
1) Zu welchen Intrepretationskftnsten dieses Durcheinander Renter ge-
fuhrt hat, ist merkwurdig. Salimbene schreibt, Gerard habe, als er iu
Paris studierte, sein Buch l ignorantibus fratribus' publiciert. Ed. p. 233.
Reuter erklart nun diese Stelle in dem Sinne, dass es der Jungerschaft des
Evangelium aeternum darauf ankam, zur rechten Sttinde die bisher esoterische
Offenbarung zur allgemeinen zu machen. Wahrend man den geeigneten Zeit-
punkt abwartete, wurden die Pariser durch eine Unvorsichtigkeit (ignoran- I
tibus fratribus), welche in Folge einer voreiligen Veroffentlichung des In-
troductorius begangen ward, durch eine Enthullung uberrascht (d. h. wohl,
su fruh in Kenntniss gesetzt). Rel. Aufklarung 8. 199. Daiu S. 363 Anm. 6.
2) Die verdachtige Historia de septem tribulationibus 0. M. (Cod. in 8.
Isidoro in Rom; vgl. die 3. und besonders die 4. tribulatio, vorzuglich Bl. 42, —
daraus Wadding in seinen Annalen) spricht weitlAnfig uber Johann v Parma,
und kurz uber seine beiden socii Oerard und Leonard. Sie vertheidigten
Joachim inBetreff seiner Trinitatslehre. Aber war Johann durchweg Qerardinex?
Bekamite er sich zu allen Thorheiten Oerards?
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni. • 65
Vielleicht halt rair Jemand das Schreiben Alexanders IV. vom
4. November 1255 entgegen, in welchem der Papst dem Bischof
von Paris auftragt, bci Ausfdhrung seines Bcfehles in Betreff des
Introductorius so vorsichtig zu Werke zu gehen, l quod dicti
fratrcs (Minores) nullum cx hoc opprobrium nullamque infamiam
incurrere valeant . . . et obloquitores et aemuli non possint exinde
sumere contra ipsos materiam detrahendi', da er wunsche, dass
ihr Name unangetastet bleibe 1 ). Man konnte also glauben, als
wfire nicht bloss Gerard, sondern flberhaupt dcr Franciscaner-
orden am Introductorius Schuld gewesen*). Allein, dem ist nicht
also. Da der Verfasscr des Introductorius ein Franciscaner war,
so schien die Furcht begrtlndet, dass die Schande auf den ganzen
Orden falle, dem er angehorte. Deshalb sagt auch Salimbene:
occasione istius libelli improperatum fuit ordini et Parisius et
alibi'). Dieser Fall ist ja auch heute keine Seltenheit. Jeder
dumme Streich, den ein Ordensmitglied macht, wird dem Kloster,
wo der Betreffende sich aufhalt, ja dem ganzen Orden zur Last
gelegt, wenngleich nur jener 6ine schuldbar ist. An Orten, an
denen man schon a priori den Orden abgeneigt ist, trifft dies
noch mehr zu. Und das war damals die Lage der Dinge zu
Paris. Der Kampf eines grossen Theiles der Universit&t unter
Fuhrung Wilhems von St. Amour gegen die Bettelorden war
bereits heftig entbrannt, als derlntroductorius erschien. Alexanders
Auftrag an den Bischof von Paris, bei AusfOhrung seines Befehles
mit solchcr Vorsicht zu Werke zu gehen, dass auf dic Ehre der
Franciscaner kein Schatten falle, war also ganz am Platze.
Uebrigcns kommt er nur in cinem der drei Schreibcn vor.
So betrachtete also Gerard dic drei Hauptschriften Joachims
als das Evangelium aeternum. Daran, dass ihm auch der Joachimi-
tische Begriff bekannt war, ist nicht bloss nicht zu zwcifeln, son-
dern ergibt sich aus einzelnen Stellen des Introductorius und bc-
sondcrs aus einer Glosse, in der er auf die AusfQhrung Joachims
■
1) Bei DlArgentre I, 166.
2) Dies ist auch die Ansicht Pregers (Das Evangelium aeternum S. 18),
der aber die Frage nicht grundlich studiert hatte.
3) Cod. Vat Bl. 108»- Ed. p. 102.
Aichir for Litterfttar- und Kircbengewhieht*. I. 5
Digitized by Google
66
Heinrich Denifle,
im Psalterium verweist (s. unten Bl. 100 b). Allein diesc Bcdeu-
tung tritt bei ihm in den Hintergrund.
Von selbst musstc sich Gerard die Nothwendigkeit aufdrangen,
auch die Lchrc Joachims mit dcm Worte Evangclium aeter-
num zu bezeichnen. Dieses sollte ja im 3. Zcitalter gepredigt
werden, wic Gerard selbst in einer Glosse sagt (s. unten Bl. 102a).
Und wenn die Menschen der dritten Periode zur Annahme der
Schriften Joachims verpflichtet sein sollten, so waren sie es natilr-
lich auch zur Annahmc der Lehre Joachims. Doch findet
sich in den Exccrpten, dic auf uns gekommen sind, keine Notiz
daritber. Gleichzeitige kannten aber diesen BegrifT nicht weniger
als den ersten 1 ).
Indess bedarf es dcr Bemerkung, dass die Zeitgenossen nicht
immer gut informiert waren oder genau referierten. So fassten
Wilhelm von St. Amour und die Excerpistcn der 31 Irrthttmcr die
3 Hauptschriften Joachims oder vielmehr die Concordia
mit dem Introductorius in die Bezeichnung Evangelium
aeternum zusammen, und lctztere nennen den Introductorius die
prima pars, dic Concordia die secunda pars desselben. Andere
nannten wieder nur den Introductorius l Evangeliura aeternura' a ).
Dies war entschieden unrichtig, erklart sich aber zum Theilc dar-
aus, dass man vielfach nur vom Hdrensagen tiber das Evangelium
aeternum sprach. Bci Gerard finden sich die zwei soebcn ange-
ftthrten Begriffe nicht
1) So in den 31 Excerptsatien. S. den ersten von mir S.62. angefuhrten.
So auch Wilhelm von St Amour, De peric. nov. temp. c. 8 p. 38 (ed. Con-
stant. 1632); Thomas v. Aquin, Op. contra impugn. religionem c. 24; das
Concil von Arles ; Martin von Troppau (Mon. Gerra. XXII, 440), von dem die
Ansicht in die meisten nftchstfolgenden Chroniken wortlich ubergegangen ist.
2) Thomas v. Aquin 1. c; Mathaeus Paris, Hist. maj. ed. Luard V, 599;
Richer, Chron. bei D'Achery, Spicil. »11, 645. Mon. Germ. XXV, 328. Reuter,
Gesch. der rel. Anfkl&rung II, 363 Anm. 10 behauptet, das Wort Evangelium
aeternum habe auch xur Bezeichnung des kunftigen Weltxustandes gedient
(vgl. auch MSller in Herzogs Real-Encycl. VI, 788). Allein davon findet
sich nirgend eine Spur. Das Wort 'opus' in der Stelle: quod adveniente
evangelio spiritus s. sive clarescente opere Joachim, quod dicitur Evangelium
aeternum etc, bedeutet das Werk, die Schrift Joachims, wie sich aus dem
Verzeichnisse der 31 Irrthumer, woraus jene Stelle genommen ist, sowie aus
Joachim selbst (vgl. z. B. Pracf. zur Conc. und unten S. 77) ergibt.
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission zn Anagni. 67
3. Art der Verofftentlichung des Gerardschen
Evangelium aeternum.
Wie ich oben bemcrkt habe, publicierte Gerard im J. 1254
den Introductorius in Evangelium aeternum 1 ). Erscbien nun dieser
fur sich allein, oder leitete er wirklich die Hauptschriften Joachims
ein, welche Gerard als Evangelium aeternum bezeichnete, d. h. war
der Introductorius mit den drei Hauptschriften Joachims vcrbundcn?
In ncuester Zeit war dies die allgemeine Ansicht. Sehen wir, ob die-
selbe auch richtig und in wieweit sie zu modificieren sei.
Vor allem ist zu constatieren, dass Gerard scine Schrift in
Paris ausgearbeitet und dort veroffcntlicht hat. Salimbenes Worte
lasscn uns dariiber nicht im Zweifel.") Zudem wurde der Intro-
ductorius zuerst in Paris bekannt; an andcren Orten sprach man
in jenem Momente noch nicht von demselben. Erst von Paris
aus erhiclt man anderswo Nachricht ftber ihn.
Ist nun dem also, so vcrsteht es sich, dass man auch in
Paris wusste, ob der Introductorius fflr sich oder in Vcrbindung
mit den drei Hauptschriften Joachims publiciert wurde. War dies
letztere der Fall, so musste man dort mit dem Introductorius
zuglcich auch zur Kenntniss der drei Hauptschriften Joachims
gelangt sein. Welche Schriften Joachims kannte man nun aber
in Paris beim Erscheinen des Introductorius?
Die ersten, wclche in Paris im J. 1254 auf dcn Introductorius
offentlich aufmerksam gcmacht haben,warenWilhelm vonSt. Amour
und seine Genossen. Ira genannten Jahre hieltWilhelm eine Predigt
gegen die Bettelorden, in der er auch auf das Evangelium aeter-
num zu sprechcn kommt, dem zufolge das Evangelium Christi
nur noch 6 Jahre lang gepredigt wurde, um dann dem Evangelium
— .
1) S. daxu die n&chste Anmerknng.
2) Et Parisius fecit istnm libellum et ignorantibus fratribus divulgavit
Ed. p. 233. Cod. Vat. Bl. 195b. Erst nach der Verdffentlichung wurde Gerard,
wie Salimbene weiter sagt, in seine Provinz zuruckgeschickt. Auch Wilhelm
von St. Amour schreibt, das ETangelinm aeternum 'Parisius, ubi viget sacre
scripture studinm, positnm fnit iam publice ad exemplandum anno dom. mccIihi,'
nicht 1255, wio der Druck De periculis bei Brown bietet. 1254 haben die
besten Hss. *. B. Cod. Vat. 1160 BL 18*. Codd. Paris. 14880 BL 90«; 15913
Bl. 95»; 2482 BL 66»? British Museum Vit C. XIV. BL 82»; Arsenal n.
387. Bl. 42>> u. s. w. Ebenso anch die editio Constantiae p. 38.
5*
68
Heiorich Denifle,
aeternum Platz zu machen 1 ). Er sei zur Kenntniss jenes Buches,
d. i. des Evangelium aeternum, gelangt, habe aber nur die Hiilfte
desselben gesehen, jedoch gehdrt, dass, wo immer dasselbe ge-
funden werde, es ebenso viel ja noch mehr enthalte als die Bibel').
Aus dieser Stelle erfahren wir einmal, dass dem Introductorius
wenigstens nicht alle drei Schriften Joachims folgten. Denn wie
konnte sonst Wilhelm sagen, er habe nur die Halfte oder einen
geringen Theil des Evangelium aeternum gesehen.
Wie wir weiter unten erortern, war es Wilhelm von St.
Amour oder seine Partei, welche aus dem 'Evangelium aeternum'
31 Satze zog. Allein nur dem Introductorius und der Concordia
sind dieselben entlehnt. Verstand also Wilhelm von St. Amour
unter] 'media pars illius libri* bloss den Introductorius Gerards
und die Goncordia? Mehr als wahrscheinlich. In der That lassen
sich auch die Satze, welche Wilhelm in seiner im J. 1254 gehaltenen
Predigt anfuhrt*), nur auf den Introductorius und die Concordia
zuruckfiihren; vorziiglich die letztere hatte er im Auge in der
Predigt am Pfingstfeste des nachsten Jahres 4 ). So scheint es,
1) 8o in der Predigt Qui amat. Sie findet sich mit ganz defectem
Text bei Brown, Appendix ad fascicul. rernm expetend. Londini 1690 p. 51,
und gieng in derselben Gestalt in die Opp. Guillelmi de S. Amorc (Constantiae
1632) p. 491 uber. Ich fand vier Hss. dieser Predigt: Cod. Vat 1160
13-14 Jh. (BL 47*>); Cod. Monac. lat. 14635, 15. Jh. (Bl. 168); Cod. Vindob.
4941, 15 Jh. (BL 195 b ); Cod. Amplon. in 4. n. 170», 13-14 Jh. (BL 174*).
Die ersten 3 Hss. kommen in den Lesearten uberein ; die vierte stimmt mehr
su dem Drucke. In den ersten drei heisst es: et dicitur ibi (in Evangelio
aeterno), tantum adhuc per VI annos evangelium Christi predicabitur. Cod.
Ampl. 'quinque'.
2) De istis novis periculis jam habemus (quedam Parisius, Cod. Amplon.)
scilicet librum illum qui dicitur evangelium sempiternum, et nos (Cod. Mon.
'vere') vidimus nonnisi mediam partem illius libri, et audivi, ubicunque liber Ule
sit, tantum et plus contineat quom tota biblia. Cod. Amplon.: et nos non
vidimus nisi modicam partem etc. Ebenso der Druck.
3) Ich komme weiter unten auf sie znruck. Allerdings standen die
Satze nicht in der Formulierung, die ihnen Wilhelm gegeben, in den Schriften ;
in diesen fanden sich nur Anhaltspunkte.
4) Im Cod. Amplon. 4° n. 170» BL 174*. Sie beginnt: Si quis dUigit
me. Die Predigt ist nicht ediert. Die Sitxe heissen hier: quod regnum
dei adhuc non durabit nisi usque ad V annos, et tunc ordo quidam regna-
bit, qui ibunt nndipedes (s. nnten BL 91 b L de quo exponitur ibi quod
seriptum est: et dominabitur a mari usque ad mare etc. (s. BL 93*). Didtur
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission xu Anagui.
69
dass man zu Paris im J. 1254 vorlaufig nur mit dem Introductorius
und der Concordia Joachims bekannt -wurde.
Zu diescm Resultate gelangen wir auch durch eine andere
Erwagung. Gerard mag allerdings die Schriften Joachims neuer-
dings abgeschrieben haben. Aber nicht darin bestand die eigent-
liche Verdffentlichung derselben, sondern dass er sie mit Glossen
in seinem d. i. im Sinne des Introductorius versah. Dazu ge-
nttgte aber, dass er ein bereits vorfindliches Exemplar bentttzte,
denn die Glossen standen, wie im Cod. Burghes., am Rande. Nun
wusste aber die Gommission von Anagni nur von solchen in die
Concordia, denn sie citiert nie Glossen in die Apocalypsis und in
das Psalterium. So ergibt sich auch daraus, dass Gerard den
Introductorius nur mit der Concordia ver6ffentlicht hat. Gerard
hatte aber im Sinne, die zwei andern Bttcher folgen zu lassen,
denn in der oben S. 59 citierten Glosse aus dem Cod. Burghes.
sagt er: ab hac intelligentia denominatur iste liber cum duobus
sequentibus evangelium eternum.
So folgt am naturlichsten, dass Gerard vorl&ufig den Intro-
ductorius nur mit der Concordia verflffentlicht hat, wenngleich
ich gerne gestehe, dass dies mit absoluter Gewissheit nicht be-
hauptet werden darf. Sicher ist jedoch, dass Gerard keineswegs ttber
die einzelnen der drei Hauptschriften Joachims die Bezeichnung
Liber primus evangelii aeterni, Liber secundus . . . Liber tertius . . .
geschrieben hat Die Commission von Anagni citiert die Schriften
Joachims nie in dieser Weise, und ich selbst fand von den 27,
resp. 25 Hss. der drei Hauptwerke Joachims (von den Bruch-
stttcken und Auszttgen ganz abgesehen), nicht eine einzige mit
einem solchen Titel. Gerard wollte allerdings, wie er im Intro-
ductorius sagte, dass die Concordia das erste Buch des Evan-
gelium acternum genannt wttrde oder sei (appellaretur, vocetur,
sit), die Apocalypse das zweite, das Psalterium das dritte; allein
er schrieb dies nicht ttber die einzelnen Schriften. Wenn die
Excerpisten der 31 S&tze den Introductorius als prima pars, die*
Concordia als secunda pars libri, qui appellatur evangelium aeter-
ibi, quod deficient aacramenta ecelesie infra quinquennium (s. BL 104») . . .
item dicit maledictua liber ille, quod evangelium Christi deficiet infra quin-
Digitized by Google
70
Heinrich Denifle,
num, bezeichnen, so hat dies darin seinen Grund, dass von Gerard,
wie ich soeben darlegte, der Introductorius mit der Concordia
verbunden publiciert wurde. Die Excerpisten achteten dann auf
nichts anderes als auf die series, in der sich die beiden Schriften
folgten. Daraus erklart sich auch, warum gerade Wilhelm von
St. Amour und die Excerpisten den Introductorius mit der Con-
cordia Evangelium aeternum genannt haben 1 ). Dies die einfache
Ldsung der Fragc, uber die man bisher nicht recht ins Klare
kommen konnte.
i
4. Die 31 Excerptsatze und die mendloanten-feindUche
Professorenpartei zu Paris.
Es sind uns Satze, in verschiedener Anzahl und Recension,
erhalten, die man schon friihzeitig als Auszuge aus dem 4 Evan-
gelium aeternum' betrachtet hat. Am verbreitetsten sind jene
27 errores, weiche uns in Eymerichs Directorium inquisitionis
auf bewahrt sind, und mit den Worten eingeleitet werden : Dominus
Alexander papa IV. condcmnavit Romae quendam librum Evan-
gelium aeternum communiter appcllatum, cujus autor fuit, ut
fertur communitcr, quidam frater Joannes de Parma Italicus mo-
nachus, in quo libro sequentes haereses et errores sunt repcrti 3 ).
Am nachsten steht die Recension im Cod. Vat. 4380 aus
dem 15. Jh. Bl. 40: Sequuntur articuli pessimi de quodam libro
condempnato in curia Romana a papa Alexandro et combusto
Parisius, qui dicebatur Evangelium sempiternum. Es werden nun
29 errores aufgezihlt, also um zwei mehr als sich im Directorium
inquisitionis finden. Nach dem im Directorium als 18. error be-
zeichneten Satz folgen namlich zwei (aus dem ersten Tractate
des vierten Buches der Concordia ausgezogene) Sentenzen tiber
die enumeratio carnalium genealogiarum, und das studium mani-
festandi momenta et tempora. Im Qbrigen stimmt der Text des
1) S. oben S. 66.
2) Directorium inquisitionis p. 2 qu. 9. p. 188 ed. Pefia (Romae 1578).
Man findet die errores abgedruckt bei Du Boulay, Hist univ. Paris. III, 330.
Engelhardt S. 21, Hahn 1. c. S. 165 ff„ Schneider S. 41 Anm. 17. Hahu fthrt
den 27. nicht auf. Cber Johann v. Parma vgl. oben S. 57 f.
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni.
71
Codex mit jenem des Directoriums wesentlich ttberein 1 ). Hier
wie dort fehlen auch die Nachweise, aus welchen Theilen des
'Evangelium aeternum' die Satze genommen seien.
Eine neue Recension wurde durch die Verdffentlichung
Heinrichs de Hervordia Liber de rebus memorabilioribus 3 )
bekannt. Der Text bietet um zwei Sfttze mehr als der des Cod.
Vat, 3 ), bei dem die zwei letzten von Heinrich von Herford ci-
tierten felilen. Und dann werden in dieser neuen Recension auch
die Quellen bezeichnet, denen die Satze ihren Ursprung ver-
danken 4 ). Sieben seien dem Introductorius, die ttbrigen (24) der
Concordia Joachims entnommen.
Die Codd. lat. Mon. 311 (13. Jh. Bl. 90*) und 9558
(14.-15. Jh. Bl. 1 19 b ) enthalten imWesentlichen dieselbe Recension
des Textes der errores, wie Heinrichs von Herford Werk*).
Ehe man die zwei soeben citierten Recensionen gekannt
hatte, war man mit dem von D'Argentr6 publicierten Fragmente
aus Cod. Paris. 16533 vertraut 6 ). Dasselbe bietct alle S&tze in
1) Allerdings nehmen im Codex die 29 genannten Satze noch weitere
7 errores auf. AUein diesc haben mit dcm Evangelium aeternum nichts xu
thun. Dererstc (30.) heisst Bl. 41»: Quod corpus Christi mortuum nullam
habuit formam substantialem eandem, quam habuit vivum.
2) Ed. Potthast (Gottingae 1859) p. 181.
3) Vier Sitze mehr, als im Directorium inquisitionis angegeben sind.
4) Der Text bei Heinrich von Herford bildet fur den unvoUstandigen
bei Corner (in Eccardi Corp. hist medii aevi, Francofurti 1748, II, 848) die
(irundlage. Meyenberg, De Pseudo-Evangelio aeterno (Helmstadt 1725) bot
p. 11 allerdings die Recension Heinrichs von Herford; allein die Schrift war
Wenigen zug&nglich.
5) Der Text aus den zwei Munchener Hss. wurde ediert von Preger in
seinem Evangeiium aeternum S. 33—36. S. unten S. 74 Anm. 1. Mdglich, dass
Preger den Bericht des 'Passauer Anonymns' zu fruh ansetzt Vgl. 0. E. Friess,
Qeschichte der osterreichischen Minoritenprovinz (Wien 1882) 8. 11 Anm. 4.
6) Coll. jud. I, 164. Der Codex trug zur Zeit D'Argentres die Sig-
natur 990; sp&ter fonds de Sorbonne 1706. Jetzt hat er die oben angegebene
Nurnmer. Bl. 53* (der jetzigen Paginieruug) heisst es: adhuc reditur nd
Evangelium aeternum. Dann folgen die errores: De prima parte libri, qui
appellatur etc. Am Schlusse des Fragmentes steht: Cetera defficiunt.
Isti errores conferantur cum aliis positis in secundo foUo huius sisterni
maxime ultimi de genealogiis. Nun werden in vier Zeilen einige aufgez&hlt.
Dann folgt: Hec de Ulis puntis. Auf fol. 2 (der alten Paginierung, jetzt
46«) findet sich nftmlich der von drei Cardinftlen veranstaltete Auszug aus
Digitized by Google
72
Heinrich Denifle,
der Ordnung und mit den Nachweisen wie die genanntcn bis zum
20. inclus., wo es mit den Worten abschliesst: In secundo vero
tractatu huius quarti libri errores isti inveniuntur. Cctera def-
ficiunt.
Die wichtigste Fassung der 31 errores hat uns Matthaeus
Paris hinterlassen. Sie wurde von Luard in den Additamenta der
Chronica majora des genannten Historikers publiciert 1 ). Matthaeus
Paris ftthrt die errores zum .Tahre 1256 an, gleichwie er auch
im Werke selbst von der Verdammung des Evangelium aeternum
zum genannten Jahre spricht').
Ein Vergleich der verschiedenen Texte ergibt, dass zwei
Hauptclassen von Recensionen zu unterscheiden sind: die bei
Matthaeus Paris, und jene bei Heinrich von Hcrford. Auf die
erstere weisen das Directorium inquisitionis und der Cod. Vat.
zurttck, auf die letztere der Text der zwei Munchener Hss. Cod.
Paris. 16533 nimmt die Stellung zwischen beiden ein.
Matthaeus Paris bietet den reinsten Text. Dieser enthalt zu-
nachst bei den aus dem zweiten Buche der Concordia ausgezogenen
Satzen statt der storenden und irrigenWorte: 'papae Romanorum',
'papa grecus\ 'papa latinus' (wie in der zweiten Hauptrccension
und im Cod. Paris. steht): 'populo romano', 'populus grecus', 'po-
pulus latinus', was sich aus der Concordia selbst als das Richtige
ergibt. Das Directorium inquisitionis und Cod. Vat fielen nur
einmal, und zwar beim ersten Satze, in dieseu Fehlcr*). Diese
dem Introductorius in Evangelium aeternum, woruber weiter unten. D'Argentre
war p. 165 der irrigen Meinung, dieser Auszug sei die Fortsetzung des ebeu
citierten Fragments. Ubrigens enthalt der Text D\Argentres nicht wenige
Fehler. Tocco, der die Hs. nie, und, wie ich zu vermuthen allen Grund
habe, D'Argentre nur flfichtig zu Gesicht bekam, behauptet p. 462 Anm.,
die Aufz&hlung der errores sei dort identisch mit der bei Eymerich.
1) Mathaei Parisiensis Chron. majora VI (London 1882), 335—339.
Renan sowohl wie Tocco hfttten darauf aufmerksam machen sollen. Das
Document hat die Uberschrift: Errores qui elici possunt de libro Joachim
abbatis, et evangelium quod dicitur eternum, quem librum Papa Gregorius
dampnavit et reprobavit in principio decretalium snorum.
2) Chron. maj. V, 598 f. Die Anspielung auf die Verdammung durch
Gregor IX hat keinen andern 8inn, als dass in den Decretalen Gregors (1, 1)
die vom 4. Lateranconcil flber Joachiros Trinitatslehre verh&ngte Censur
vorkommt.
3) Cod. Paris. stellt sogar in jenem Satze, bei welchero in der zweiten
>
Digitized by Google
Das Evangelium aeternum und die Commission zu Anagni.
73
beiden stimmen mit Matth. Paris auch darin tiberein, dass sie
dieselbe Ordnung in Aufzahlung der Satze einhalten, wahrend
in der zweiten Hauptrecension der vierte und funfte error aus
dem zweiten Buche der Conc. umgestellt werden. Cod. Paris.
halt sich hier zur ersten Classe.
In den Mtmchenerhss. und bei Heinrich von Herford heisst
es ferner: item in eodem quinto libro in tractatu de Job etc.
Matthaeus Paris schrieb richtig 'de Jacob', denn die Stelle kommt
nicht im Abschnitte 'Job', sondern 'Jacob' vor. Wahrend ferner die
zweite Hauptrecension im zweiten Excerpte aus dem l.Tractatedes4.
Buches der Concordia den zum Verstandniss nothwendigen Satz
'per ea que evenerunt in primo statu mundi' unterdrttckt, bietet
Matth. Paris, mit dem Codd. Vat. und Paris. ubereinstimmen, den
richtigen Text. Dass dieser auch an anderen Orten zu bevorzugen
sei, wird unten ein Vergleich mit der Concordia ergeben. Nur
einigc Male steht die Leseart bei Matth. Paris zurtick, und zwar
wie ich vermuthe nur durch die Schuld dieses Schriftstellers
selbst Er schreibt bei den drei ersten Excerpten aus dem 5.
Buche der Concordia statt 'psalmi' oder 'psalmistae': 'apostoli'.
Das Directorium inquisitionis und Cod. Vat. besitzen wie die
zweite Hauptrecension die richtige Leseart Der Umstand, dass
Matth. Paris erst im J. 1256 mit den 31 Satzen bekannt wurde,
veranlasste ihn ferner zu einer entsprechenden Aenderung des
Textes an drei Stellen. Im genannten Jahre waren es bis 1260,
in dem der ncue Weltzustand beginnen sollte, nur mehr vier,
und nicht sechs Jahre, wie wohl seine Vorlage (ahnlich der zweiten
Hauptrecension, der des Direct. inquis. und des Cod. Vat.) bot
Matthaeus unterdriickte 'per sex annos proxime futuros', und
setzte dafttr das zweite Mal: 'infra tempus predictum', das dritte
Mal am Schlusse: 'usque ad annum incarnat MCCLX'.
Sollte man es noch einmal der Muhe werth halten, die 31
Sfitze wieder zu edieren so miisste der Text des Matth. Paris
als Grundlage genommen werden. Eine Collation desselben mit
Hauptrecension das Richtige getroffen wurde, dem Worte 'populua' den Aus-
druck ^papa' nnter.
1) Obwohl man ihnen bisher, wie wir sehen werden, eine Bedeutung
beigelegt hat, die sie nicht verdienen.
74
Heinrich Denifle,
jenem der zweiten Hauptrecension lasst uns so ziemlich die ur-
sprttngliche Gestalt der S&tze erkennen 1 ).
Welchen literarischen Ursprung haben nun diese Sfitze? Es
ist kaum glaublich, welche Hypothesen man bisher daruber
aufgestellt hat. Die ftlteren Autoren, wie Engelhardt und Hahn
sind zu entschuldigen , dass sie nicht die richtige Antwort zu
gebcn vermochten. Sie kannten die Sfttze nur aus dem Dire-
ctorium inquisitionis, und glaubten, alle seien aus dem Introdu-
ctorius excerpiert. Sie bemtthten sich fttr einen jeden der Excerpt-
satze einen Beleg aus den Werken Joachims beizubringen; allein
Engelhardt war nur beim 21. und 23. Satz glticklich, Hahn unter-
liess sogar hier die Belegstellen zu bringen. Man findet bei
beiden ubcrhaupt nur allgemeine Vermuthungen ■). Renan hat
gesehen, dass nur die ersten sieben Satze dem Introductorius
entnommen seien; die ttbrigen hait er fttr thatsachliche 'extraites
de la Concorde de Joachim 1 *). Preger kam unabhangig von Renan
zu demselben Resultate. Nach ihm stehen die Satze wirklich in
der Concordia. Er htttet sich jedoch auf die ersten vier Bttcher
derselben einzugehen, denn um deu Nachweis zu liefern, dass
sich die Satze in ihnen vorfinden, hfttte er sie ganz lesen
mttssen. Das fttnfte Buch enth< Unterabtheilungen, und gerade
solche wurden bei den Excerptsatzen citiert. Prcger mochte es
genttgen, da und dort einen Blick in dasselbe zu werfen. Deshalb
1) Preger hat auf den Text in den zwei Munchener Hss. zu viel Ge-
wicht gelegt; und doch ist er sehr incorrect. In einem Punktc steht er
allen nach, n&mlich in Hinsicht auf die Excerpte aus dem 2. Tractate des
vierten Buches der Concordia. Ans zwei Satzen wurde ein einziger gemacht,
so dass uberhaupt nur 30 und nicht 31 errores sich ergeben. Das Verderben
kam nicht erst in die Munchenerhss., sondern war schon in der Vorlage,
denn sonst hatte nicht von vornehercin die Uberschrift gewahlt werden
kdnnen: Evangehum eternum . . . continet XXX errores etc. Preger hat
die Corruption nicht bemerkt nnd begnugt sich in der Anmerkung die
Variante aus H. von Herford zu citieren.
2) Engelhardt S. 69 ff. Hahn S. 164 ff. Letzterer hat allerdings auch
von D'Argentr6 gewusst; aber er zog keinen Nutzen daraus. Meyenberg hfttte
es leichter als diese Forscher gehabt; allein er kannte nicht Joachims Werke.
Engelhardt beklagt sich S. 81, fhr den 18. 8atz keine Belegstelle anfuhren
zu kCnnen, trotzdem er S. 121 einen Auszug aus jenem Caput, in dem sie
steht, bringt!
3) Revue des deux mondes p. 114. Nouvelles etudes p. 262.
Digitized by Google
Das Evangelium aetornum und die Commission su Anagni. 75
sagt er, bei den einzelnen S&tzen wttrde l auf eine Reihe von
Tractatcn des 5. Buches der Concordia: de Job, de Joseph et
pincerna, de tribus generibus hominum, de David, de Judith ver-
wiesen; sie nnden sich alle im 5. Buch des Druckes und es ist
leicht zu sehcn, dass die bezeichnetcn Satze aus diesen
Tractaten genommen sind' In der That fand Preger auch
zwei Satze (wenn man den aus David abrechnet), n&mlich den
ersten aus dem fttnften Buch (den bereits Engelhardt kannte),
und den letzten, den ein Blinder h&tte entdecken mttssen. Preger
hat ttbrigens doch das eine bewiesen, dass er auch das fttnfte
Buch der Concordia nur theilweise gelesen hat, denn sonst h&tte
er gewahren mttssen, dass sein bertthmtcr Passauer Anonymus
einen irrigen Tractat (de Job) angibt, in dem sich die angeblich aus
demselben citierte Stelle nicht findet. Wie kann ferner Preger aus
seiner Erflrterung den Schluss ziehen : 'So glaubcn wir den sicheren
Beweis geliefert zu haben, dass die im J. 1519 zu Venedig ge-
druckte Concordia . . . den zweiten . . . (resp.) den ersten Theil
des ewigen Evangeliums gebildet habe', da sich sein Nachweis
doch nur auf zwei resp. drei S&tze des fttnften Buches der
Concordia bezieht? Reuter vermag nur l die meisten' der S&tze
aus dem vierten und fttnften Buche auf die Quellen zurttkzuftthren,
ohne dass er den Versuch gemacht h&tte, auch nur einen Satz
zu belegen. Von den errores aus deml. — 3. Buche seien 4 sehr viele'
unberechtigte Ueberspannungen achter S&tze. Erh&rtet wird von
ihm dicsc Ansicht durch einen Hinwcis auf Engelhardt und Preger,
welche jedoch von den Excerpts&tzen aus den genannten Bttchern
auch nicht einen richtig ofier auch nur belegt haben 8 ). Thesen
wie die erste, zweite und sechste aus dem zweiten Buche kdnnten,
meint Reuter, nicht einmal auf Stellen in den ftchten Schriften
Joachims zurttckgeftthrt werden. 'Es ist vollig ttberflttssig, dar-
nach zu suchen' '). Tocco geht noch weiter als alle seine Vor-
g&nger. Vom 3., 4. und 5. Satz aus dem zweiten Buch, und dem
1) S. 19. Die Stelle ist von mir unterstrichen.
2) Preger hat in seiner Geschicbte der deutschen Myatik I, 205 bloss
von Ubertreibungen geeprochen, die man sich mutmasslich in Betreff des
Introductorius habe ru Schulden konunen lassen.
3) Qesch. der relig. Aufklarung I, 365 c.
Digitized by Google
76
Heinrich Denifle,
1. und 2. des zweiten Tractatesdes 4. Buches findet sich nach ihm
keine Spur in der Concordia. Sein Schluss lautet in Folge davon
also: ( das Evangelium aeternum, aus dem die Satze im Directorium
inquisitionis genommen sind, war verschieden von jenem, das die
Gommission zu Anagni vor Augen hatte' '). Mithin ist nach Tocco
die Concordia, aus der die errores gezogen wurden, nicht identisch
mit jener, die auf uns gekommen ist.
Ohne weitere Reflexionen anzuknflpfen, will ich vorerst die
Satze auf ihre Quellen zurUckfahren, um endlich dem kritiklosen
Gerede ein Ende zu machen. Da der Introductorius in Evan-
gelium aeternum verloren ist, so hin ich ausser Stand, dasselhe
Verfahren in Bezug auf die ersten sieben Satze einzuhalten. Es
bleiben also nur mehr 24.
Fflr die zwei S&tze aus dem ersten Buche der Concordia
findet sich an sich kein Anhaltspunkt. Ich kann aber nachweisen,
wie die Excerpisten zu ihrer Aufstellung gekommen sind. Im
9. Cap. spricht Joachim von den letzten Drangsalen des Volkes
Israel vor der Ankunfb Christi, und wie Gott dasselbe oder we-
nigstens Einzelne schliesslich doch errettet hat. Die Kritiker
witterten in Joachims Ausftihrung folgendenlrrthum: quod quantum-
cunque dominus affligat judeos in hoc mundo, tamen aliquos reser-
vabit, quibus benefaciet in fine etiam manentibus in judaismo etc.
Mehr Grund hatten sie zur Aufstellung des zweiten Satzes. Wir
sind nun in den Tagen der Trttbsal, meint Joachim im 1. Cap.
Bl. 1 a, und suchen eine kunftige Statte. Sind die Tage der Trauer
voruber, so vergisst man dieselbe: Mulier cum parit, tristitiam
habet, quia venit hora ejus; cum autem peperit puerum, jam
non meminit pressure propter gaudium, quia natus est homo in
mundum. Joachims Intention ist nun 'regni temporalis, quod
proprie dicitur Babylon, comprehendere finem, et quod prope sit
ecclesie partus, qui tempore eodem futurus est, verbis lucidissi-
mis aperire' (s. unten Bl. 97 b). Die Excerpisten schlossen: quod
1) I/ereuU nel medio eto p. 465 Anra. 1. Es ist beieichnend, dass Tocco
die 8*tze noch iminer nur aus dem Directorinm inqnisitionis tu citieren
yermag.
Digitized by Google
Das Evangeliutn aetcrnum und die Commission ru Anagni. 77
ecclesia nondum peperit neque pariet filios ante finem regni tem-
poralis 1 ), quod finietur post sex annos proxime sequentes.
Der erste Satz aus dem zweiten Buche hat im 1. Cap.
des 1. Tractates sein Fundament. Joachim vergleicht die drei
status mit einander. Obwohl der zweite, namlich das neue Te-
stament, in dem das Evangelium gepredigt wird, von grosserWurde
ist und das alte ubertrifft, so ist doch nicht in ihm 'finis per-
fcctionis nostre\ Wirft doch Paulus den 4 iam renatis in Christo'
vor, sie seien noch animales. 'Restat ergo, ut in tertio celo (d. i.
im dritten status) finem perfectionis nostre positum esse in-
tclligamus' etc. Es lag zu nahe, die Gedanken Joachims mit den
Excerpisten in den Satz zusammen zu fassen: quod evangelium
Christi neminem ducit adperfectionem. Ebendaselbst spricht Joachim
vom Opfer des Elias und meint: 'Oportet inquam nos in hoc
opere (der Concordia) altare testamenti prioris pro dono omni-
potentis dei ordinate componere fundentes et statuentes insuper
aquam novi testamenti, aliud inter aliud. . . invisibilem autem
spiritum exspcctare desuper, qui veluti de tertio celo ignem suum di-
rigat spiritalem, ut veniente eo quod perfectum estevacuc-
turquod ex parte est.' Mit Zuhilfenahme der beigefilgten Glosse
Gerards fabricierten die Kritiker den Satz : quod adveniente evan-
gelio Spiritus sancti sive clarescente opere Joachim, quod dicitur
evangelium eternum sive Spiritus sancti, evacuabitur evangelium
Christi.'). Man mdge unten Bl. lOOb vergleichen; ich hoffe,
auch Reuter werde dann zur richtigen Einsicht gelangen.
Der dritte Satz aus dem zweiten Buch hat in der Stelle Joachims tr . 1
c. 7 seine Grundlagc: quod littera veteris testamenti commissa fuit
populojudeorum, litteranovitestamenti popu!oRomano,spiritualibus
autem viris spiritualis inteiligentia (s. u. Bl. lOOb) *). Eben dortfindet
1) Die zweite Hauptrecension hat irrig 4mperialis'. Joachim selbst
bietet 'temporalis'; aber niemand konnte bisher den Satz auf seinen Ursprung
zuruckfuhren.
2) In seinem Libellus de antichristo et eiusdem ministris (Bibl. Angelica,
Cod. T. 6. 27. Martene-Durand, Ampl. coll. IX, 1324 n. 30) formulierte Wilhelm
von Si Amonr den Sats also: Spiritus evangelicam doctrinam consumet et
devorabit.
3) Die Excerpiaten erschJosscn daraus folgenden Irrthum: Quodspiritu-
alis intelligentia novi testamenti non est commissa populo Iatino, sed tantum
Digitized by Google
78
Heinrich Denifle,
sich der Satz: Nec illud estimetur alienum a misteriis, quod
sive tunc X tribus a domo David, sive nunc ecclesie Grecorum di-
vise sunt secundum aliquid a romana ecclesia, quia ct illud verum
esse constat . . .: divisiones gratiarum sunt, idem autem Spiritus.
Gleichwie der Bischof Florentius (s. unten Bl. 98 a) daraus schloss,
nach Joachim 'scisina grecorum a latinis scu apostasia corum a
romana ccclesia fuisse a spiritu sancto\ so licssen ein Jahr frtther
die Excerpisten Joachim sagen : quod recessus ecclesie Grccorum ab
ecclesia romana fuit a Spiritu sancto (der vierte Satz nach Matth.
Paris, der fttnfte nach Heinrich v. Hcrford 1 ). Man staunt nicht,
wenn aus dem also formulierten Satz die Excerpisten folgerten: per
hoc datur intelligi, quod viri spirituales non tenentur obedire ro-
mane ecclesie ncc acquiescere ejus judicio in hiis que dei sunt. Den
5. Satz (nach H.v.Herford der vierte): Quod tertius ordo electorum,
qui secundum eundem librum est ordo religiosorum , non tenetur
se exponere morti pro defensione fidei aut pro conservatione cultus
Christi in aliis hominibus, leiteten die Excerpisten aus Joachims
Vcrgleich der drei ordines mit einander im 2. tr. Bl. 20 a her:
primus ordo (conjugatorum), qui institutus est primo, vocatus est
ad laborem legalium preceptorum; secundus (clericorum), qui
institutus est secundo, vocatus est ad laborem passionis;
tertius (monachorum), qui procedit cx utroque, electus est
ad libertatem contemplationis, womit er das 'otiunrmeint,
von dem er im 1. tr. Bl.Hb, und den Frieden, von dem er tr. 2
c. 6 spricht (s. unten Bl. 102 a). Fttr den sechsten Satz, quod
populus grecus magis ambulat secundum sanctum') spiritum, quam
Htteralis. Sie bemerkon dann: Per hoc datnr intelligi, quod ecclesia
romana non potest jndicare de spirituali intelligentia novi testamenti, et si
jndicat, temerarium est jndicinm ejus, et non est adqniescendnm jndicio
ejns, et quod ipsa romana ecclesia animalis est et non spiritualis. Letzteres
geht allerdings aus der oben zum ersten Satz angefnhrten Stelle hervor.
Die zweite Hauptrecension hatte wider einen irrigen Text.
1) Tocco hatte den Tezt der Commission von Anagni vor Augen, und
war trotzdem nicht im Stande beiden Sfttzen auf die Spur zu kommen.
2) Durch dieses WSrtchen, das bei Matth. Paris steht, wird der Sinn
ein anderer, und der Satz l&sst sich ohne Muhe nachweisen. Die Gestalt
desselben in der zweiten Hauptrecension: quod papa grecus magis ambnlat
secundnm spiritum quam papa latinus, ist ein wahrer Nonsens, und es darf
um so wentger Wunder nehmen, dass man den also formulierten error nicht
Digitized by Google
Das Evangelium aeteraum und die Commission zu Anagni.
79
populus latinus '), und den siebcnteu : quod sicut Filius operatur
salutem populi roraani, quia ipsum repraesentat, sic Spiritus sanctus
opcratur salutem populi greci, quia ipsum repraesentat, musste zu-
nachst die Stelle Joachims ibid. c.4 B1.20b herhalten: quod populns
grecorum electus est ad imaginem Spiritus sancti, wahrcnd l po-
pulus latinus' den Filius bezeichnet, wic aus dem Zusammen-
hange hervorgeht (vgl. auch Bl. 9a). Die Grundlage fUr dcn
zweiten Satz, zu dem noch die Nutzanwendung gemacht wird:
quod pater salvum faciet populum judaicum, quia ipsum repre-
sentat, bildeten die Worte Joachims: In quibus (reliquiis latino-
rum) operabitur spiritus s. opera sua usque ad consummationem
seculi, vocatis per eos ad unitatem ecclesie non modo grecis, qui
prope esse videntur, verum etiam et judeis, qui longe discesse-
runt a gratia (tr. 1 c 27 Bl. 17b. S. unten Bl. 98 a). Der von
den Excerpisten beanstandete Sinn der Stelle wurde erst von
ihnen selbst hervorgerufen, wahrscheinlich, wcil sie bei Joachim
1. c. tr. 2 c. 4 die Worte lasen: Populus grecorum . . . septem
hebdomadas ante pascha sacro dedicavit jejunio; populus autein
latinus sex magis quam septem, nimirum quia senarius numerus
specialius adscribitur filio ob perfectionem laboris, septenarius spi-
ritui sancto propter septem munera gratiarum ipsius. Et bene
in eodem tempore latinus populus obmissis canticis letitie canticis
doloris id cst tractibus uti consuevit, grecorum populus alleluja
sine intermissione decantat, quia filius dci (den cben populus la-
tinus representat) pro salute mundi tristitiam passionis sustinuit...
et spiritus sanctus (den populus grecus representat), qui est gau-
dium dei, illos quos replet, exultatione demulcet' (corr. nach
Cod. Vat 4861).
Der achte Satz ist den Worten Joachims (ibid. c. 7 BL 22 b)
nachgebildet: Sicut autem a Joanne baptista consummatis veteri-
bus apparuerunt nova, ita et nunc vetera estimanda sunt, que
transierunt usque modo respectu novorum, que faciet dominus
in der Concordia fand, als mannicht einmal achtc auf ihren Uraprung zuruck-
zufuhren vennochte.
1) Die Exerpisten setsen die Folgerung hinzu: Per hoc datur intelligi
quod (popululus grecus) magis est in statu salvandorum et quod magis ei
adherendum est quam populo romano sive romanae ecclesiae.
Heinrich Denifle,
super terram. S. unten Bl. 93 a. Die Excerpistcn folgerten: Quod
novum testamentum reputabitur vetus et projicietur.
Der eine Satz aus dem dritten Buche lautct nach Joachim
also: Quid mirum, si ita dicitur, spiritus s. accipere aliquid in
(so die Hss.; die Excerpisten setzen 'de') ecclesia, quomodo
Christus in quo homo (die Excerpisten: in quantum homo) accepit
aliquid a Spiritu s. (lib. 3 tr. c. 12 Bl. 31 a).
Ftir die zwei Satze* aus dem ersten Tractate des vierten
Buches bot der Gesammtinhalt dieses Abschnittes des Buches,
das nicht im Drucke, wohl aber in einigen Hss., z. B. Cod.
Vat 4861, zwei Tractate besitzt 1 ), die Grundlage. Darubcr waltet
kein Zweifel ob. Filr die zwei Satze aus dem zweiten Tractate
war folgende Stelle Joachims die Yeranlassung: In secundo statu,
fructificavit ordo clericorura, inchoatus a Ghristo et sanctis apo-
stolis per actionem predicationis, contemplativa interim perfectione
usque scilicet ad hec nostra tempora in sterilitate manente,
nimirum quia, ut ad sextam etatem labor, ita ad septimam per-
tinet contemplatio, quorum alterum quidem usque modo precessit,
alterum et jam incepit et amodo perfectius in perfectis manebit
(lib. 4. c. 33. Bl. 57 a. S. unten Bl. 97 a). Die Excerpisten machtcn
nun aus diesem nicht im Zusammenhange aufgefassten Satz ohne
weiteres folgende zwei Sentenzen: 'Quod Christus et sancti Apostoli
ejus non fuerunt perfecti in vita contemplativa'. 4 Quod activa vita
usque ad tempus Joachim fructuosa fuit, sed modo non est fru-
ctuosa. Contemplativa vero ab ipso Joachim fructificare cepit et
amodo in perfectis successoribus suis perfectius manebit'. Per
hoc datur intelligi, quod ordo clericorum, ad quem pertinet activa
vita, amodo non fructificabit in edificatione et conservatione
ecclesie nec omnino in regimine, sed ordo monachorum amodo in
his fructificabit.
Die drei ersten S&tze aus dem Tractate De septem diebus
des fttnften Buchcs finden in den Worten Joachims ihre Er-
klarung: Futurum est enim, ut ordo unus convalescat in terra
similis Joseph et Salomonis et etiam ipsius filii hominis, cujus
1) Der erste geht bis znm 33. cap. des Drackes, das beginnt: Finis
esset libri sermo iste etc. Bl. 95* der Hs. Anch die Commission ron Anagni
batte eine solche vor sich.
Digitized by Google
Das Evttugclium aeternum und die Commission 2u Anagni.
81
etiam similis dictus est a propheta, qui in ipso et per ipsum et
secundum ipsum formatus erit, qui et omnibus ordinibus, qui a
tempore quinto clarere ceperunt, prelatus erit gloria et dignitate,
et ipse subjiciet bestias et omnem terram, ut compleatur in eo
promissio illa psalmi dicentis: et dominabitur a mari usque ad
mare . . . Ipse est ille populus sanctorum ... hic est populus
ille sanctus, ordo sc. justorum circa finem futurus . . . qui secuti
sunt ad integrum vestigia ejus (filii dei) et in quibus occursurus
esf christianus populus in virum perfectum, in mensuram etatis
plenitudinis Christi. Quodsi queritur de sanctitate illius populi
vel ordinis qualis erit, quam aperte in Zaeharia demonstratur
cum dicitur: Extendam manum meam ad parvulos et erunt in
omni terra dicit dominus (lib. 5 c. 18 Bl. 69 b. Gorrigiert nach
Cod. Vat. 4861 und Urb. 8. S. unten Bl. 93 a). Fttr den vierten
Satz: quod sicut in primo statu commissum fuit regimen totius
ecclesie a Patre aliquibus de ordine conjugatorum, in quo auto-
rizatus est ille ordo, et in secundo statu etc. bildeten die Worte
Joachims das Gerippe: In primo statu autorizatus est a deo
patre ordo conjugatorum, in secundo glorificatus est a filio ordo
clericorum, in tertio glorificabitur a spiritu s. ordo monachorum
(ibid. c. 21. S. unten Bl. 92 b. Bl. 70 b).
Aus den unverfanglichen Worten Joachims: Sed et viri spiri-
tuales, qui presunt hiis diebus collegiis monachorum, eo magis
debent cogitare, qualiter cum suis omnibus revertantur ad suos,
quo magis vident nonnullos clericorum invidere sibi super pro-
speritate donorum dei, imitantes patrem suum sanctum Benedictum,
qui declinans a facie sacerdotis nequam abiit ad montem (ibid.
c. 50 Bl. 84b im Tractat de Jacob. Corr. nach Cod. Vat 4861),
wurde unter der Feder der Excerpisten folgender Satz: quod isti 1 ),
qui presunt collegiis monachorum, diebus istis cogitare debent
de recessu a secularibus et parare se ad revertendum ad anti-
quum populum Judeorum.
Der Satz aus dem Tractate De Joseph et Pincerna: quod
predicatores, qui erunt in ultimo statu mundi, maioris erunt digni-
tatis et auctoritatis quam predicatores primitive ecclesie id est
11 So i«t mit der enten Hauptreceasion iu lesen statt «nulli' der sweiten.
Arekir for LilUittar- an4 Kirebengr.chicht*. 1. 6
Digitized by Google
82
Heinrich Denifle,
apostoli, ist dem Sinne nach dem 57. cap. (Bl. 88 b. Man sehe
die Stelle unten Bl. 93 b f.) entnommen. Den Satz Joachims
(c. 58 BL 90 a im Tractate De tribus generibus hominum): Tran-
situri sunt etiam nunc fideles ad infideles predicare illis verbum
salutis, ut quia falsi christiani persequuntur spirituales viros, et
indignos se judicant regno dei justo omnipotenti dei judicio, tollatur
talentum ab indignis et detur proferentibus inde lucrum, formu-
lierten die Excerpisten also: quod predicatores et doctores reli-
giosi, quando infestabuntur a clericis, transibunt ad infidelcs.
Sie setzen die Folgerung bei: Et timendum est, ne ad hoc tran-
seant predicatores, ut cogantur (infideles) ire ad prelium contra
romanam ecclesiam.
Fttr den vorletzten Satz fanden die Excerpisten in Joachims
Ansicht tiber die Eucharistie einen Anhaltspunkt (s. untenBl. 103 b);
der letzte, 'quod sacramenta nove legis non durabunt amodo nisi
per sex annos' oder 'usque adannum incarn. MCCLX', ist Joachims
Worten Uber diese Jahre, 'in quibus novi testamenti sacramenta
consistunt' (s. unten Bl. 104 a), nachgebildet.
Nun erst vermag man tiber die Natur und den Werth
dieser Excerptsatze, die seit einem Jahrhundert so viel Staub auf-
gewirbelt haben, ein sicheres und richtiges Urtheil auszusprechen.
Alle lassen sich auf achte Stellen der Concordia Joachims zurtick-
ftihren, allein nur die wenigsten treffen den Sinn, welchen sie
in Joachims Concordia besitzen. Die zwei Satze aus dem 1. Buche,
der 1., 5. und 6. aus dem 2., der 1., in mancher Hinsicht auch
der 2. aus dem 2. Tractate des 4. Buches, die Sentenzen aus
Jacob und De tribus generibus des 5. Buches sind geradezu
boswillige Verdrehungen mehr oder weniger unverfanglicher theil-
weise auch irriger Satze Joachims; die 'errores, 1 wie sie da-
stehen, wurden erst durch die eigenen Worte der Excerpisten
hervorgerufen. Beim 2. Satze aus dem 2. Buche wurde die In-
terpretation Gerards zu Hilfe genommen, in Folge dessen man
zur Vermuthung gelangen musste, Joachim habe sein Werk als
'Evangelium spiritus sancti' bezeichnet. Bei andern Satzen werden
Irrthtimer Joachims auf die Spitze getrieben oder Consequenzen
gezogen, gegen dic der Abt allerdings protestiert hatte. Nur
der 8. error aus dem 2. und jener aus dem 3. Buche, die zwei aus
Digitized by
Das Evougelium aeternum und die Commission zu Anagni.
83
dem 1. Tractate des 4., endlich die drei ersten, jener aus Joseph
und die zwei letzten aus dem 5. Buche treffen mehr oder weniger
den Sinn, welchen die betreffenden Stellen bei Joachim haben.
Die Folgerungen, welche die Excerpisten manchmal den Satzen
beigeben, sind naturgemass durchweg dem Geiste Joachims ent-
gegengesetzt; nur beim 8. Satze und zura geringen Theile beim
*2. Buche kdnnen sie hingehen.
Aber wer sind dic Excerpisten dieser S&tzeV Hahn und
Preger erblicken in ihnen die Inquisitoren. Ersterer meint,
Eymerich habe uns 'nach romischen Acten' die Auszttge aufbe-
wahrt 1 ). Preger ffthrt diesc auf einc 'Pariser Untersuchung' und
'romische Inquisitoren' zurtlck, und es erklarc sich, 4 dass gerade
diese Satze auch Eymerich hat, dem das amtliche Material der
Inquisition zu Gebotc stand"). Reuter schliesst seinen Excurs
Uber die Satzc mit dem Gestandniss, dass er sich den Ursprung
der Urkunde nicht zu erklaren vermag*).
Was nun Hahns Ansicht anbelangt, 80 genUgt die Bemer-
kung, dass von 'rfimischen' Acten keine Rede sein kann. Ebenso
wenig kann man mit Preger von einem 'Material der Inquisition'
und 'rdmischen Inquisitoren' sprechen. Da bereits Pefia in den
Noten zu Eymerich bemerkt hatte, dass die Satze in drei ihm bci
Herausgabe des Directorium inquisitionis vorgelegenen Hss. nicht
enthalten waren, so bemUhte ich mich, die Forschungen darUber
fortzusetzen. Ich fand im Ganzen 1 5 Hss., die ich unten in den
'Mittheilungen' aufzahle. Nur eine einzige derselben, namlich God.
N. I. 18 im Escorial, enthalt die Excerptsatze; in den Ubrigen
14 ist keine Spur von ihnen zu finden. Es ist also mehr als
zweifelhaft, ob Eymerich die 'Errores' seinem Werke einverleibt
habe. Ursprttnglich standen sie wohl nicht in demselben. Wahr-
scheinlich sind sie erst nach ihm von einem andern zur Vervoll-
standigung des Werkes in den betreffenden Absatz eingefUgt
worden; die gcnannte spanische Hs. bot aber vermuthlich dem
ersten Drucke, namlich dem von Barcelona 1503, die Grundlage.
1) L. c. S. 164.
2) Das Evangelium aeternam S. 10 f. 16.
3J 8. 8G6 za n. 1.
6*
Digitized by Google
84
Heinrich Denifle,
Keinesfalls darf man in Zukunft behaupten, Eymerich habe die
Satze aus dem amtlichen Material der Inquisition genommen.
Dieses letztere erweist sich aber schon deshalb als irrig,
weil nicht Inquisitoren, sondern die den Bettelorden
feindlich gesinnten Pariser Professoren die Excerpisten
waren. Auf die liberale Pariser Professorenpartei, an deren Spitze
Wilhelm von St. Amour stand, sind die 31 Satze zurttckzuftthren.
Den Nachweis werde ich in meiner Geschichte der UniversiUlt
Paris ftthren. Hier bemerke ich nur, dass die Forscher, wenn
schon nicht handschriftliche Quellen, so doch der Bericht Richers
von Senones auf dieses Resultat hatte leiten sollen. Dieser
Zeitgenosse sagt: Predicatores quendam librum Evangeliorum
compilaverunt, in quo dicebantur aliqua contineri, que contra
fidem esse videbantur. Clerici (die den Bettelorden feindlichen
Professoren, wie aus dem Zusammenhange hervorgeht) vero nescio
qua arte procuraverunt, ut copiam ipsius libri haberent, ex quo
omnia capitula fidei contraria decerpserunt et eascripto
commendantes sibi retinuerunt 1 ). Dieselbe Professoren-
partei zog auch ungefahr um die namliche Zeit 110 'errores*
aus der Schrift des Franciscaners Bertrand de Bajonna'), und
17 'errores,* die 'videntur contineri in libello qui intitulatur de
perfectione spirituali' des hl. Thomas, aus. Hier wie dort zeigt
sich derselbe Geist: Verzerrung und bOswillige Entstellung mehr
oder weniger unverfanglicher Worte. Die errores wurden erst
gemacht Dic genannte Partei gieng so weit, dass sie, weil im
Universitatsstreite ungleich mehr gegen die Dominicancr als gegen
die Franciscaner erbosst, die Autorschaft des Evangelium aeter-
nura lugenhaft den ersteren zuschrieb'). Wilhelm von St. Amour
1) Chron. bei D'Achery, SpiciL» II, 645. Mon. Germ. SS. XXV, 328.
2) Seine gegen Wilhelm von St. Amonr gerichtete Schrift beginnt:
Manus que contra omnipotentem tenditur. Die drei Haupthss. sind : Univerei-
tatsbibl. zu Paris Ms. t. II. 40»; Paris. 15975; Burghes n. 360. In dieser
letzten Hs. ist auch Bl. 129 der Verfasser genannt: Tractatus fratris de
Baiona, quem fecit contra libellum qui incipiebat: Ecce videntes clamabunt
foras. Die Schrift findet sich auch in Epinal n. 46; im Cod. lat. roon.
21059 BL 67; Cod. Burghea. 161; Brfissel 18027—35 Bl. 135.
3) Die Luge gieng dann in die Werke einiger jenergleichzeitigen Historiker
fiber, welche sich auf die Seite der Gegner der Dominicaner srhlugen. So
Das Evangelium aeternum und dle Commission xu Anagni. 85
selbst sagte in scinem Buche De periculis: quod appropinquante
consummatione seculi quidam, qui videntur in ecclesia maxime
zelatores fidci et maxime amare Christum, dimittent Evangelium
Christi, et adherebunt Evangelio eterno 1 ). Zelatores, athletae,
pugiles, propugnatores fidei wurden damals von den Papsten
Mai i$oxijv die Dominicaner genannt, und der hl. Thomas hatte
in seiner gegen Wilhelms Schrift gerichteten und im Namen der
Dominicaner verfassten Antwort richtig erkannt, dass Wilhelm
letztere darunter verstanden habe indem cr sagt: In hoc plane men-
tiuntur, quia illi, de quibus loqui videntur, Evangelium Christi
non dimittunt, nec alteri Evangelio adhaerent 1 ). Allerdings wusste
die Partei ebenso gut, wie andere in Paris, wer den Introduc-
torius verfasst und das 'Evangelium aeternunT publiciert hatte.
Musste doch der Franciscanerorden um des einen Gerards willen
manche Schmahungen auch in Paris erdulden, wie uns Salim-
bene berichtet. Allein darauf kam es der Partei nicht an, son-
dern, welches Mittel am sicherstcn zum Ziele ftthrc, die Pro-
fessoren des Dominicanerordens fttr immer aus dem Univcrsitats-
in die Chron. maj. des Matthaeus Paris ed. Luard Y, 598 (Preger hat p. 17
Matth. Paris nicht verstanden); in Richers von Scnones Chron. (s. obcn); in
die Chronica Joannis de Oxenedes ed. EUis p. 207 (ganz nach Matth. Paris).
Naturlich durfte dann diese Liige auch nicht im Roman de la Rose fehlen
(ed. Meon II v. 12799 ff.; 12804 ff.). Die Chroniken von St. Denys (Recneil
des historiens des Oaules XXI, 120) lassen Jehan de Parme, Jacobin, Ver-
fasser sein. Die liberale Universitatspartei hatte gut gerechnet. Noch
sebr spftt und bis in nnsere Zeit acceptierte man ihre Verleumdungen.
S. Oudin, Comment. de SS. eccles. III, 245; Jubinal in der Ansgabe Rute-
beufs I, 386; Le Clerc in Hist litt. de la France XXI, 471; zum Theil
Weiland in Mon. Germ. XXII, 440 Anm. 86 und vorher Du Boulay UL 266.
1) Opp. p. 40. In demselben Jahre 1254 versandte die den Bettel-
orden feindliche Partei die Littera universitatis, die in Bezug auf Ent-
stellung der Thatsachen ihres Oleichen sucht.
2) Opusc. contra impngnant. relig. c. 24. Es erklart sich nun, warum
es keinem Verfasser apologetischer Schriften ans dem Franciscanerorden bei-
fiel auf Wilhelms Vorwurf zu antworten. Auch Alexander IV. fand es in
seinem zweiten Schreiben vom 8. Mai 1256 nicht mehr nothwendig die
Minoriten speciell zu erwahnen. Ganz fehl geht Reuter S. 197, der unter
den 'zelatores' die Eiferer im Franciscanerorden erblickt, darauf nicht achtend,
-lass ein grosser Unterschied zwischen 'zelatores fidei' nnd 'zelatores regulae'
oder 'paupertatis' obwaltet.
Digitized by V^OOQle
86
Heinrich Denifle,
verbandc zu entfcrnen. Es gcntigtc ihr dcshalb keineswegs, Siitze
dem Wortlautc und Sinne nach aus dem Introductorius und der
Concordia Joachims auszuhebcn. Die verhassten Iieligioscn, welche
angeblich bei Abfassung des erstern und Publicierung der lctztern
bctheiligt waren, ja die sogar die Autoren der Concordia sein
konnten 1 ), liess man so crasse Irrthilmer lehren, dass auch das
Volk, das man von der Kanzel herab in die ganze Angelegenhcit
einweihte, gegen die Bettelorden emport werden musste.
In der That erzahlt Wilhelm von St. Amour selbst: Cum ego
et alii predicassemus contra errores repcrtos in libris, qui
dicuntur esse abbatis Joachim, et qui fuerunt positi Parisius ad
exemplar, et diceret nobis tam clerus quam populus, quarc non
procurabamus illos errores per sedem apostolicam reprobari, ideo
dixi, quod de illis crroribus jam aliqui erant damnati 3 ), ut in-
tellexeram, reliqui vero non poterant ita cito inspici ad dam-
nandum tum propter magnitudinem et multitudincm illorum, tum
etiam propter muitipliccm curic occupationem, et forte quia libri
aliquos habebant defensores 3 ). Bereits im J. 1*254 predigte Wilhelm
von St. Amour, im Evangelium aeternum stehc: quod Christus
non est deus ; quod sacramentum ecclesie nihil sit, et cvangelium
Christi non sit verum evangelium. Diejenigen, 'per quos peri-
cula venient,' d. i. nach Wilhelms Schrift De periculis die Bettel-
orden, besonders die Dominicaner, 'dabunt aliam legem vivendi
et aliter disponcnt ecclesiam' *). Natttrlich standen diese Siitzc
ebenso wenig im Buche, wie z. B. der aus dem lntroductorius
gezogene: sacerdotio Christi aliud sacerdotium succedit, und
andere, nach denen man im Documente der Commission von
Anagni umsonst sucht*).
1) Aus der Erw&hnnng Friedrichs im Abschnitte David der Conc. schlossen
die Excerpisten, die Conc. sei nicht von Joachim, sondern neuen Ursprungs.
2) Er meinte wohl jene aus dem Introductorius.
3) So in seinen Responsiones. Opp. p. 95. Ich nahm die Codd. Paris.
15812 BL 25 b und 14880 Bl. 84 zu Hilfe.
4) Predigt Qui amat. Corrigiert nach den oben S. 68 Anm. 1 citierten Hss.
5) Es ist sonderbar, dass Renan an den oben S. 74 Anra. 3 citierten
Stellen behaupten kann, dass die 7 aus dem Introductorius gezogenen Satze
identisch seien mit den error*»s, welche die Commission von Anagni aus dem-
selben Buche notiert hat.
Digitized by Google
Dan ETangeltum aeternum und dle Commission zu Anagni. 87
Dic 31 Sfitzc aus dem Introductorius und der Concordia
soliten eine Verdammung derselben durch den hl. Stuhl vor-
bereiten. Einzelnc Sfttze stellte die Partei so dar, als kOnnten
Stellen der genannten Schriften in dem von dcn Excerpisten an-
gcdcutcten Sinn aufgefasst wcrden (extrahi possunt; so vorztiglich
bei den errorcs aus dem Introductorius und den ersten drei Buchern
der Concordia); andere bezeichnete sie als thatsftchlich in den
Schriften vorhanden (vorzuglich jene aus dem 5. Buche). Es ist
auch nicht zu leugncn, dass im Grossen und Ganzen die Sfttze
aus dem 5. Buche dem Sinne Joachims mehr entsprcchcn. Diesc
31 Sfttze wurden verthcilt und kamen auch in die Hftnde des
Papstcs, dcm der Bischof von Paris den Introductorius ttber-
schickte '). Einige Geschichtsschreibcr, wie Matthaeus Paris und
Richer von Senones, Jassen Wilhelm von St Amour mit
dcm 'Evangelium aeternum' persdnlich nach Rom gehen. Allein
dicse Nachricht beruht auf einem Missverstandnisse. Wilhclm
war erst spftter vor dem Papste, um wegen seiner Schrift De
periculis zur Rcde zu stehen. Doch beweist die Notiz immerhin das
cine, dassWilhelm von St Amour mit seiner Partei regen und thft-
tigcn Antheil an der Verurtheilung des 'Evangelium aeternum' nahm.
Dcr Papst verdammte am 23. October 1255 den Introductorius;
er sagt aber in dem an den Bischof gerichteten Schreiben: et
quia quaedam scedulae plerisque fuerunt exhibitae, in quarum
nonnullis mnlta, quae in libello non continebantur eodem, nequiter
sibi adscripta fuisse dicuntur, censuimus de ipsis scedulis illud
idem*). Schon Reuter vcrmuthete, es kdnnten hier die Excerptc
aus Joachims Schriften und, wie hinzu zu setzen ist, aus dem
Introductorius gemeint sein, denn in der That muss man jetzt
gestehcn, dass jene 31 errores vieles enthalten, was weder Joachim
noch Gerard gesagt haben. Der Papst kam zur Kenntniss der
sccdulae und zu diesem Resultate durch die von ihm eingesetzte
zuletzt am 8. Juli tagende Commission von Anagni.
Die 31 Errores durfen von nun an nicht raehr als Ausztige
1) Eingesendet wurde daa Buch an Innocen* IV; verurtheilt yon Ale-
xander IV.
2) Du Boulay m, 292. D'Argentr6 I, 165. Ahnlich im Schreiben vom
4. Not. D'Argentre 1. c.
Digitized by Google
88
Heinricb Denifle,
aus dem 'Evangelium aeternum 1 betrachtet und zur Darstellung
des Joachimitischen oder Gerardschen Systeras herbeigezogen
werden. Sie dienen nur dazu, die Leidenschaftlichkeit der Pariser
Professoren gegen die Mendicanten ins helle Licht zu stellen.
Wenn Preger glaubte, erst mittcls jener Satze seines Passauer
Anonymus kflnnc ein definitives Urtheil ttber das Evangelium
aeternum abgegeben werden, oder wenn Reuter, besonders aber
Renan, dieselben zur Darlegung der Lehre der Joachimiten ver-
wendeten, so sind sie nicht weniger irre gegangen als Dollingcr,
welcher das JoachimiUsche System aus den unachten Werken
Joachims dargestellt hat.
5. Die Commission von Anagni und das Conoil zu Arles.
Die Darstellung desjenigcn, was in Betreff des Introductorius
und der Werke Joachims zu Anagni im J. 1255 geschehen ist,
bietet das unten verflffentlichte Document. Mehr ist darttber
nicht aufzufinden. Einige Bemerkungen muss ich aber an
dasselbe knttpfen.
Die Commission wurde zum Zwecke der Untersuchung des
Introductorius und der Werkc Joachiras vom Papstc eingesetzt.
Sie bestand aus den Cardinalen Odo, Hugo und Stephan. Doch
ist nicht wahrscheinlich, dass in der einen und selben Sitzung ttber
die beiden genannten Dinge discutiert wurde. Wahrend bei den
Verhandlungen ttber den Introductorius der Card. Stephan von
Palestrina als anwesend erwahnt wird, war er in der am 8. Juli
stattgehabten Sitzung nicht zugegen. Die Discussion ttber den
Introductorius gieng jener ttber Joachims Schriften vorher.
Der eigentliche Promotor war der Bischof von Accon, Flo-
rentius. Hinsichtlich der zweiten Sitztmg ergibt sich dies von
selbst aus dem Documente. In Bezug auf die Verdamraung des
Introductorius sagte er aber auf dem Concil zu Arles, es sei
dieselbe in seiner Gegenwart und auf seine Veranlassung hin
geschehen.
Die von der papstlichen Commission angewandte Methode
sticht wohlthuend ab von jener, welche die Pariser Professoren
eingeschlagen hatten. Die Untersuchung bczog sich auf Satze, die
wortlich ausgehoben wurden. Und da die Commission von den
Digitized by Google
Das Evangelium acternuna und die Comtnission xu Anagni
89
31 errores Kenntniss hatte, vergewisserte sie sich in der zweiten
Sitzung durch Herbeiziehung und Vergleichung der vollstandigcn
Werke Joachinis, ob die vora Bischofe Florentius vorgelegten
Excerpte thatsachlich in jenen enthalten seien. Die Excerpte,
welche Florentius in der zweiten Sitzung vorlas, waren genommen
aus der Concordia Joachims mit Gerards Glossen sowie aus fol-
genden Schriften Joachims: Apocalypsis, Psalterium decem chor-
darum, Concordia evangeliorum, De articulis fidei und Enchiridion ').
Die so gewonnene Lehre wurde unter Gesichtspunktc gruppiert,
so dass hier die interressanteste und reichhaltigste Darsteilung des
Joachimitischen Systems, die bisher geschrieben wordeu ist, vorliegt.
Was nun dic Exccrpte anbelangt, welche Florentius vorlas,
so wurden sie von ihm selbst aus den Schriften Joachims und
den Glossen Gerards angefertigt und mit seinen eigenen Bemer-
kungen versehen. Sie sind uns in dem Documente der Gom-
mission von Anagni vom Absatze an: Primo notandum est(Bl. 92a)
erhalten*).
Das Resultat der Sitzungen war die Vcrdammung des In-
troductorius durch Alexander IV. Die Werke Joachims blieben
vorlaufig unbeanstandet. Die allgcmeine Kirche hat dieselben
(mit Ausnahme der Schrift gegen Peter Lombardus) nie censu-
riert. Dies geschah vom Provincialconcil zu Arles unter dem Vor-
sitze des Erzbischofs Florentius, der unterdessen von Accon nach
dcm erzbischdflichen Stuhle von Arles transferiert worden war.
1) Pregera paradoxe Aufstellung, die drei Hauptschriften Joachims
(Concordia, Apocalypsis und Psalterium) seien untergeschoben, ist nicht weniger
hinfallig, als seine zu denelben Zeit vertheidigte These der Unachtheit
sammtlicher Hildegardisschriften. Mit Recht wurden beide unverzfiglich von
den Gelehrten angefochten, und einstimmig aufgegeben. Zn den innern Be-
weisen, die man bisher vorffihrte, fflge ich hier noch diese auaseren Be-
weise ans den Hss. an. Der Codex von Pavia fiber die Apocalypse wurde
geschrieben, ehe der Franciscanerorden, aus dem die Werke hervorgegangen
sein sollen, als solcher existiert hat. Andere Hss. aus der ersten Hftlfte und
der Mitte des 13. Jhs. weisen gegenseitig schon Varianten auf, die wenigstens
dahin deuten, dass die Werke schon l&ngst von Verschiedenen abgeschrieben
wurden.
2) Es ist nnbegreiilich, wie Benan Revue p. 116. 118; Nouvellea
etndes p. 267. 270 auf den Oedanken kommen konnte, diese Excerpte aeien
♦une sorte de nouvelle edition 1 von Oerards Introductorius gewesen.
00
Heinrich Denifle,
Bisher nahm man allgemein an, dieses Concil habe im J. 1*260
stattgefunden. Allein Florcntius wurde erst im J. 1262 Erzbischof.
Am 28. November dieses Jahres kilndigte Urban IV. dcm Capitel
von Arlcs an, dass er den Mag. Florentius, Bischof von Accon,
zum Erzbischofe designiert habe. Das Capitel mfichte nun nuntii
an ihn senden um ihn einzuladen, nach Arles zu kommen und
von der Kirche Besitz zu ergreifen Am 13. Janner 1263 war
Florentius noch nicht in Arles, wie aus dem von Urban an ihn
gerichteten Schreiben dicses Datums hervorgeht ; auf seincr Reise nach
Arles sollte cr tiberdiess zur papstlichcn Curie kommen'). Das
Concil von Arles hatte also in keinem Falle vor 1263
statt').
Auf der Synode wurde in kurzen Worten Joachims Lchre
ttber die drei Zeitalter dargelegt, dann daran erinncrt, dass, ob-
wohl dic unter dem Namen Evangelium Spiritus sancti verbreitete
Lehre verdammt worden sei, doch die Grundlagen dieser Lehre,
namlich die Concordia und dic Ubrigen Schriftcn Joachims, weil von
den Doctoren nicht untersucht und bei Religiosen verborgen, noch
nicht dasselbe Schicksal erfahren h&tten. Das Concil verbietet
deshalb, dass die Schriften verbreitet oder gebraucht wttrden *).
6. Handschriftliohe tfberlieferuiig der Werke Joachims.
Zum erstenMale folgt hier eine Darlegung der handschrift-
lichcn Ueberlieferung der umfangreichen Werke Joachims, deren
Aechthcit sich nicht bestreiten lasst. Bisher war man froh, auch
1) Reg. Vat. an. 2 ep. 27. Das Schreiben ist von 4 kal. Dec. an. 2.
2) Reg. Vat. an. 2 ep. 51. Das Schreiben ist datiert Id. Jan. an. 2.
3) Aus Mistsverst&ndniss bezog man die Jahrxahl 1260 im Acte des
Concils (die Periode deg Sohnes 'duravit annis MCCLX') aaf den Zeitpunkt,
in dem das Concil gehalten wnrde.
4) Der Teit des Concils bei Labbe, Conc. XIV, 241 und Mansi
XXIII, 1001 ist lusseret fehlerhalt. Cod. Chisian. C. V. 151 (Bl. 7«:
Concilium domini Florentini), aus dem Cossartius die Synodalacten pnbli-
ciert hat, bietet hier folgende Gestalt: tamen (nicht tamqnam) pestis huinsmodi
fnndamenta nec discussa fnerunt nec damnata, libri videlicet Concordan-
tiarum et alii libri Joachitici, qui a maioribus nostris usque ad tempora
remanserunt intacti, utpote latitantos apud quosdam religiosos in angulis,
et a nostris (bei Labbe: et antris!) doctoribus indiscussi etc. Ich werde
spater den vollstandigen Text publicieren.
Digitized by G
Das Evangeliam aeternom nnd die Commission zu Anagni. 91
nur die Drucke der drei Hauptwcrke aufzutreiben. Ich hofftc
immer dem einen oder andem jencr Mss. auf dic Spur zu kommen,
welchc nach dem Berichte Salimbcnes (Chron. p. 101) im J. 1248
der Abt cines der Congregation von Fiore angehorigen Klosters
zwischen Lucca und Pisa in das Franciscanerkloster der letzteren
Stadt uberftthrt hat. Allcin in Pisa ist nichts mehr zu finden,
und selbst in dem im J. 1355 angefertigten Invcntar des dortigen
Franciscanerklosters (jetzt iin Archivio di stato zu Pisa) entdeckte
ich unter den Bttchern nicht eine einzige Hs. Joachims. Eben-
sowenig in Lucca und in Siena, obwohl in dem im J. 1481 ver-
fassten 1351 Nummern enthaltcndcn Catalog dcr Franciscaner-
Bibliothek zu Sicna, den Papini in L'Etruria Francescana (Siena
1707 I, 117) veroffcntlicht hat, eine Concordia erwiihnt wird. In
Assisi findet sich keine Hs.
1. Concordia novi ac veterii testamenti.
Codd. Paris. 10453. 15254. 16280. Alle drci aus dem 13. Jh. Die
Rceension dersclbcn ist in allen zicmlieh idcntiseh und correet.
Die Concordia beginnt: Quia labentis ac perituri scculi pcrnrgcre
ruinain scripta in Evangelio signa terroresquc fatentur etc.
Cod. Paris. 3320, 14. Jh. In allen vicr Ilss. fcblt dic im Druckc dcr
Pracfatio vorgcsctztc Erkhtrung Joachims: Ego Joachim circa
medium ut opinor noctis silentium etc, auf die Preger Gcwicht legt
(S. 30). Sic gehort nicht zur Couc, steht abcr in JoachimsApocalypse
Bl. 39 b.
Cod. Trcccn. 249. f. 1. 13. Jh. Dic IIs. stimmt mit den gonanntcn
ttberein und besitzt im Eingange dic Urkunde Joachims vom J. 1200
und den Brief Clemens III.
Cod. Vat. 4861, 13. Jh., wohl k in littera grossa'. Dic Rccension gc-
hOrt zu den correctesten. Beginnt wie dic vorhergehendcn Hss.
Cod. Vat. 3821. Papicrhs. 14. Jh. Nach dcm Bricfe Clemens III. und
jcnem Joacbims folgt: EgoJoachim etc. wieim Druckc, dic cinzige
Hs. dcr Concordia, welchc dicse Eingangs-Bemerkung enthalt.
Cod. Vat. Urbin. 8. Renaissanceschrift auf Pergamcnt.
Cap. S. Pctri 205 D. 14.— 15. Jh. in Rcnaissanceschrift nuf Pergament.
Der Text ist incorrect ; die Hs. stimmt aber sonst mit deu ubrigen
Ubcrein.
Cod. Burghes. 190, 13. Jh. Obwohl dic Recension des Textcs viel
zu wttnschen ttbrig lasst, so gehOrt die IIs. doch zu dcn wichtigsten,
die uns erhalten sind, da sie die einzige ist, welche noch Ueber-
Digitized by Google
92
Heinrich Denifle,
bleibsel Gerardscher Glossen enth<. Sie stchen am Randc auf
Bl. 11 b zu Conc. lib. 2 tr. 1 c. 1 (Bl. 6b dcr Ausg.; s. unten
BUOOe); Bl. 28a zu ebend. lib. 2 tr. 1 c. 29 (B1.18a dcr Ausg.;
s. oben S. 59); Bl. 12 zu lib. 2 tr. 1 c. 1 (Bl. 7a der Ausg.; s. unten
BL iOOb). Der Codex gchorte der papstlichen Bibliothek dcs
14. Jhs. an.
Cod. Laurcnt. Plut. VIII. dext. cod. X aus der Bibl. S. Croce, 13. Jh.
— Plut XXVIII. cod. 1 1 cnthalt ntir das 5. Buch der Concordia.
Cod. Patavin. S. Antonii 328. 13. Jh. Es fehlt die Eingangsnotiz.
Die Hs. enth< Glossen, jcdoch nicht im Sinne Gerards.
Cod. Bamberg. A. II. 50. 13. Jh. Es fehlt die Eingangsbemerkung.
la. Bearbeitungen der Concordia.
Taurin. Bibl. naz. K. VI. 32. Perg. 15. Jh. (1459). In nomine Jhesu.
Incipit summula seu breviloquium super concordia novi et vctcris
testamenti. Ad consolationem et solamen corde (sic!) fidelium
atque humilium hoc opusculnm seu concordie summula edita est
ct do concordia Johannis Joachim et ccteris dictis ejus et aliarum
aliquarum notabilium personarum collecta, in qua quidem do huius-
modi testamenti vet. et novi concordia et de scalarum seu genc-
rationum ct temporum ordine sub compendio pertractatur. ImWerke,
das in 14 partes oder Distinctiones getheilt ist, sind die drei status
Joachims zu Grunde gelegt. Es enth< viele Bilder.
Matrit. Bibl. nacion. S. 247, 13.— 14. Jh. Concordia testamenti veteris
et novi. Cum non sit nostrum nisi divina revelacione seu inspi-
racione noscere tempora vel momenta, que pater in sua posnit
potestate etc. Scbluss: Explicit Summula seu breviloquium super
concordia novi ct vet. testamenti. Das Werk, ebenfalls in 14 Di-
stinctionen getheilt, mit vielen Bildern, ist, babc ich mich nicbt
getftuscht, identisch mit der Turinerhs.
Tarraconen. Bibliot. civ. R. 232 ; 79 und in einigcu auderen Hss. das-
selbe Werk (15. Jh.). Die Bilder fehlen.
Caesaraugustan. Bibliot. capit. n. 1272 ist ebonfalls dicsc Sumula
seu breviloquium super Concordia novi et vet. tcstamenti cnthaltcn.
Sie beginnt aber: Exposita sunt tempora per dicta prophctarum 1 ).
1) Weder in Spanien noch im British Muscum und in Uxford fand
ich handschriftlich vollst&ndig eines der achten Werke Joachims. Die Aus-
zuge aus der Concordia erwahne ich hier ebenso wenig, wie in den n&chst-
folgenden Abschnitten jene aus der Apocalypsis und dem Psalterium. Auf-
merksam will ich in dieser Hinsicht nur auf den nicht unwichtigen Cod.
Vat. 4860 und den Dresdener Cod. A. 121 machen.
Digitized by Google
Das Eva ngelium aeternum und die Commission su Anagni. 93
2. ApocalypsiB nova.
Cod. Paris. 427 mit Introdoctorius in Apocal 1 ). 13 Jh. Pergamcnths. Die
Apocalypse beginnt in allen Hss. mit einem Prologus: Quam propen-
sioribus studiis a viris catholicis et orthodoxis certatum sit etc
Dann folgt der Introductorius: Universa historiarum nemora, que
vetus testaroentum obumbrant 8 ). Der Commentar in Apocalypsin
seibst fangt an: Incipit prima octo partium in expositione Apoca-
lypsis. Apocalypsis Jesu Christi, quam dedit illi dominus palam
facere servis suis, quam oportet fieri cito. Quia profunda libri
huins itinera velud ex alta montis specula contemplari volentes etc.
Cod. Univers. Paris. Ms. t. II. 11 vom J. 1300. Bl. 187a das Te-
stament Joachims, 187 b der Brief Clemens IH. vom 6. Id. Jun.
an. 1. Die Hs. enthalt auch den Introductor. in Apocal.
Cod. Trecen. 249, 13. Jh., mit dem Introduct. des Druckes in Apocal.;
folgt in der Hs. auf die Concordia.
Cod. Rothomagen. A. 450 aus dem 16. Jh.
Cod. Ticinen. C. XXX A. 7. Unter allen Joachimshss. nimmt diese
den ersten Platz ein, denn sie ist die ftlteste von allen. Sie bc-
ginnt : Incipit Encberidion abbatis Joachim super Apocalipsin. Quam
propensioribus studiis a viris catholicis et orthodoxis certatum
est etc. Die Hs. enthalt namlich als Einleitung zur Apocalypse
nicht den gewOhnlichen Introductorius, sondern das sogenannte
Enchiridion, vou dem unter 2a die Rede sein wird. Der Cod.
hat das Format von kl. 8°, und durchgangig die Schrift des 12. Jhs.
Manche rothe Ueberschriften und die Striche auf dem i (ausser
bei ii) wurden spater nacbgetragen. Doch mag die Hs. crst aus
dem Anfange des 13. Jhs. stammen. In 'Manuscriptorum oodicum
series apud Petrum Yictorium Aldinium' (Ticini Regii 1840) n. 247
wird die Hs. 'membr. saec. XH.' bezeichnet. Der Cod. gehOrte
einmal Fr. Bernardin Strabelli a Mediolano, Ord. Min. Observ.
Cod. Chisian. A. VIH. 231 kommt in Bezug auf Alter der eben be-
schriebenen Hs. am nachsten. Auf den ersten Blick mOchte man
die Hs. in das 12. Jh. setzen, doch zeigt sich bei naherer Be-
trachtung, dass sie wohl nur den ersten Decennien des 13. angc-
h5ren, jedoch nicht in eine sp&tere Zeit gesetzt werden kann.
Einzelne Rubricierungen und Initialen datieren aus der n&chsten
Epoche. Sie beginnt: Incipit prologus Joachim primi Florensis
abbatis in expositionem Ubri Apocalipsis (roth, sp&tere Schrift).
Quam propensioribus studiis a viris catholicis et orthodoxis etc. Dann
1) Nicht su verwechseln mit Gerards Introductorius.
2) Eb bedarf hier der Bemerkung, dass der gewShnliche Introductorius
mitden Worten schliesst: dummodo diverse vie ad unam perveniant civitatem.
Digitized by Google
94
Heiurich Denifle,
folgt dcr Introductorius; doch ist diescr nicht das Enchiridion dcs
Cod. Ticinen., sondern der gewdhnliche des Drnckes. Wic in
allen alten Hss. so wird auch in dieser die Apocalypse in 8 Tlicile
gethoilt. Im Drucke sind die einzelncn Theile dnrch Schnld dos
Setzcrs verwirrt. Leider gieng der Schlusstheil der Hs. (vom
cap. 11 an) verloren.
Cod. Tudcrtin. n. 43 (in der Communalbibl. aus dem Franciscancr-
klosterj iu fol. mit Introduct. aus der Mitte des 13. Jhs. Am
Rande Bemcrkungen aus dem 14. Jh. Diescr Codex zeigt nm
dcutlichsten, dass die Apocalypse 8 Theile bcsitzt, da man die-
selben bis zum Ende verfolgeu kann.
Cod. Ambrosian. H. 15. Inf. Miscell. cod. Bl. 65 a bis 160b mit
Introduct. (15. Jh.) bis zur Erklarung des 6. Theiles; das Uebripe
weggerissen. VonBI.1— 64 sind AuszttgeausJoachimsSchriften(13.—
1 4. Jh.), die beginncn : Excerptioncs librorum viri eruditissimi venerabilis
Joachim primi Florcncium abbatis dc pressuris seculi ct mundi
tine ctc. Folgcn AuszUge aus der Concordia, dcm Introductorius, dem
Psalterium; dann schliesst sich der Brief ttber Ezechiel an; Excerpte
aus Commentar ttber Jeremias, De oneribus prophetarum etc. So-
mit stimmt diese Abthlg. der Hs. mit Cod. Paris. 16397 Bl. 61 a
bis 138b (frtther 1-91 resp. 78b) ttberein. In Mailand folgt
Bl. 63 a auf anderem Pergament und mit der Schrift dea 13. Jhs. Apo-
calypsis. Signum magnum apparuit in celo draco, eiue Abhandlung,
die Salimbene kannte. Bl. 65 a beginnt die Apocalypse. S. obcu.
Dcr Codex stammt aus Avignon.
Cod. Basileen. B. IH. 19 14.— 15. Jh. mit der Urkunde Joachims
und dem Schreiben Clemens Ul. Dann beginnt der Introductorius
mit der Apocalypse.
Cod. Lipsien. n. 194, 15. Jh. mit Introductorius.
2a. Enohiridion in Apooalypsin.
Cod. Vat. Reg. 132 Bl. 49— 95a. 14.-15. Jh. Incipit prefatio Joachim
abbatis super Apocalypsin. Apocalypsis liber ultimus ct librorum
omnium, qui phrophecie spiritu scripti sunt et in sacrarum cathalogo
seripturarum habentur. Diese Einleitung zur Apocalypse ist langcr
und vielfach verschieden von dem gewGhnlichen Introductorius, und
wurde Enchiridion super Apocal. gcnannt. Bl. 53b De titulo Apocaljp-
sis. Bl. 58 b. Super Apocalypsin. Quoniam propensioribus studiis a
viris catholicis etc., wie der Introductorius beginnt Bl. 59 a: Uni-
versa historiarum nemora etc wie im Introductorius. Manche
Abschnitte, wie De VII. tempore et VH. signaculo fchlen im gew5hn-
lichen Introd. BL 77 a heisst es: Et quod in illo primo opere (Con-
cordiae) laboriose ostendimua, innitentes veteribus, amplectentes ia
Digitized by Googi
Das Evangelium aeternura und die Commission zu Anagni.
95
hoc secundo novum Apocalypsis librum studio quo possumus exqui-
ramus. Das Enchiridiou dieute also als Einlcitung zum Commentar.
Schluss BI. 95 a: magis autem ex tunc ct usque in secula secu-
lontm. Amen. Explicit Enchcridion supcr librum Apocalypsis.
Amen. Die Commission von Anagni citierte ciuige Male ausser
dem Introductorius in Apocalypsin dieses Enchiridion.
Cod. Ticinen. C. XXX. A. 7. S. obcn S. 93 n. 2. Es fehlen hier nur die
Abschnittc, welchc im vorhergehcnden Cod. bis Bl. 58 b stehen.
Dresden. A. 121. 14. Jh. GekQrzt, jedoch mit dcr Rccension des Cod.
Reg. 132.
Cod. Vat. 3822 Bl. lOOb — 108 ein BruchstQck des Enchiridion.
3. Psalterium decem chordamm.
Paris. 427 (s. n. 2). Beginnt in allen Hss.: Antiqua patrum traditionc
pcrlatum est usque ad modcrnos, magui essc premii psalmodiam etc.
Patavin. S. Anton. n. 322, cin Prachtcodex (nicht paginiert) aus 13. Jh.,
der noch andcrc seltene Schriften Joachiras enthfllt, von denen die
hieher gehorigen weitcr unten Erwfthnung finden.
Cod. Vat. 5732, 14.— 15. Jh., mit gutem Text.
Cod. Norimb. Cent. II. 51. Schlechte Papierhs. aus 15. Jli.
4. Super quatmor Evangelia oder Concordia EvangeUornm.
Patavin. S. Anton. 322. Beginnt: Liber generationis Jesu Christi fllii
David, filii Abraham. In exordio sacre huius lectionis evangelice
tale nos oportet in cxpositione ipsius jacere fuudamentum, quod
valeat totius intelligentie fabricam firmiter sustinere etc Die
Expositio hat hier drei Tractate; sie ist aber nicht vollstandig.
Thatsacblich ist sie eine Concordia cvangcliorum, wic dcr Titcl
in dem unten Appendix A anzufQhrenden piipstl. Invcntar lautct.
Auch werden die drei Synoptiker zumeist neben einander in drei
Spalten bchandclt.
Dresden. A. 121 Bl. 176 aus 14. Jh. Der Hcrausgeber des Catalogs
der Handschriften zu Drcsden, Schnorr von Carolsfeld, zweifeltc
I, 56, ob der Tractat dcm Joachim gehOre. Allein abgcsehen da-
von, dass im Werke derselbe Geist wie in dcu drei Hauptschriften
sich kuudgibt, beruft sich Joachim darin auf dcn Liber concordic vet
ac novi tcstamenti. Salimbcne Chron. p. 124 kannte dcu Tractat.
5. Contra Jndaeos.
Patavin. S. Anton. 322. Beginnt: Contra vetostam daritiam Judeorum
idcirco nonnulli agendum cxtimant auctoritatibus scripturarum,
quia si eis advcrsantibns fidei nostrc non cssct qui resisteret etc.
Joachim selbst envahnt diesen Tractat in seinerUrkunde vom J. 1200.
Digitized by Google
96
Heinrich Denifle,
Drosden. A. 121. Bl. 223. Schnorr von Carolsfeld zweifelt nicht bloss,
ob der Tractat Joachim znm Verfasser habe, sondern l&sst es
auch dahingestellt, ob er zur Goncordia gehOre.
6. De articuli» fldei.
Patavin. S. Antonii. 322. Ad fratrem Johannem. Begiunt: Rogasti rae
attentius fili Johannes etc. S. unten Bl. 104 b, denn in der Gora-
mission von Anagni wurde gerade der Anfang citiert. Die 4 Con-
fessio fidei' geht dem Tractate voraus.
Florent. Laurent. Plut. IX. dextr. cod. 11 Bl. 57b. Tocco p. 310 Anm.
hat das Capitelverzeichniss gegeben. Die 'confessio tidei' fehlt
im Cod., weil sie eben nicht zum Tractate gehOrt.
Vat. 4860 enthielt von BL 62 ab den Tractat, wie aus dem Inhaltsver-
zeichniss hervorgeht; es fehlen jetzt aber die Blfttter bis Bl. 72.
Appendix A.
Cod. Balliol. 296 zu Oxford in fol. 14. Jh. enthftlt BL 219a: Joachimus
abbas contra Lombardum. Dicser Titel ist aber nur von jungerer
Hand beigcfugt. Der Tractat ist nichts weniger als Joachims Werk
gegen den Lombarden, wie schon der Anfang desselben beweist:
(Cum) a pluribus dubitetur de confessione fidei, que (in pri)ncipio
libri decretalium continetur facta cum petro (lom)banlo per domi-
num papam Innocentium tercium in concilio (la)teranensi, expedire
putavi, que circa ipsam dubitabilia occurrant, conscribere. Hier
geschieht also eine Anspielung auf die Yerdammung von Joachims
Trinitfttslchre und Polemik gegen den Lombarden auf dem
IV. Latcranconcil und auf die betreffcnde Decretale in Gregors IX.
Sammlung (1, 1). Der Tractat geht bis Bl. 245; 246-248 sind
herausgerissen ; auf Bl. 249 stcht eine anderc Abbandlung.
Im Pftpstl. Inventar (Arcb. Vat Avenion. n. 468 Bl. 200) wird unter
den Schriften Joachims erwfthnt: Item Joachim de unitate trinitatis,
coopertus corio viridi, qui incipit in secundo corundello primi folii:
piatttr et finit in ultimo corundello penultimi folii ante duas
epistolas de dissimili manu scriptas: positum. Wfthrend diesc
beiden Briefe unzweifelhaft die Urkunde Joachims, welche be-
ginnt: Universis quibus litere iste, auf die ein anderer Band
der Werke des Inventars hindeutet, und der bekannte Bricf
Clemens III. sind, ist es weniger klar, welche Schrift Jochims ge-
meint sei. Das Psalterium decem chordarum nicht, denn die ci-
tierten Schlagworte kommen am Anfange und Ende desselben nicht
vor. Wahrscheinlich liegt uns hier wirkiich Joachims Tractat De
unitate seu essentia trinitatis contra Petrum Lombardum vor.
Weder P. Ehrle, der das Inventar spftter publicieren wird, noch
Digitized by Google
Da8 Evangelium aeternnm und die Commission zu Anagni.
97
ich konnten bisber der Bs. aaf die Spur kommen, wir geben aber
nicht die Hoffnung auf, dass es uns gclinge. Unter andern Scbriften
Joacbims werden auch zwei Exemplare ttber die Apocalypse, eine
Goncordia vet et novi testamenti, die Concordia und das Enchi-
ridion genannt.
Appendix B.
Das Protocoll der Commission zu Anagni.
Cod. Paris. 16397 (vorher fonds de Sorbonne n. 1726), eine Miscel.
Hs., welche drei Theile enthalt. Den ersten (Bl. 1 — 19) fttllt
Thomas Hybernicus, De tribus ierarchiis etc. (13. Jh.); den zweiten
(bis Bl. 58) ein Bruchstttck Hugos von S. Victor, De partu virginis
(12. Jh.); den Ietzten (von Bl. 59 an) nimmt das Stfick ein, das
uns hier interessiert (auf Bl. 59 ein mediciuisches Fragment). Im
13. Jh. und noch im 14. waren die zwei Stttcke bis Bl. 59 nicht
mit dem letzten Theil verbunden, der auch die alte Paginierung
von 1 an (nach zwei Vorsetzblftttern) trftgt, und diese habe ich
unten beibehalten. B). 1 (61) bis 78 b sind Excerpte aus Joachims
ftchten und unftchten Schriftcn (s. Renan Revue p. 108 f. Nouvelles
etudes p. 250 f.), wie in dem oben S. 94 citierten Mailander Codex
enthalten; die Blfttter 79—90 incl. fehlen; von Bl. 91—106 stehen
von anderer Hand geschrieben die Verhandlungen der Commission
zu Anagni. Auf die Hs. habeu zuerst Quetif-Echard, SS. Ord. Praed.
I, 272 aufmerksam gemacht und Auszttge aus ibr mitgetheilt.
Renan und neuestens Tocco haben sie wieder bentttzt. Das Docu-
ment der Commission von Anagni erscheint unten zum ersten Male.
Der Text desselben ist ftusserst fehlcrbaft und es wftre unverzeih-
hch gewesen, ihn ohne weiteres abdrucken zu lassen. Die Stellen
aus den in den Excerpten Florentins citierten Werken Joachims, dic
ich sftmmtlich handschriftlich aufgefunden habe, wurden von mir des-
halb nach einigen der besten Codices corrigiert, und die Varianten
der Pariser Hs. in den Anmerkungen notiert. Zur leichteren Ueber-
sicht theilte ich den Text auch ftusserlich in mehrere Abschnitte,
wo er die nOthigen Anhaltspunkte bot. Am Rande der Hs. findot mau
hftufig 'nota' oder fthnliche Bemerkungen, die ich, weil sie von
spaterer Hand herrfthren und nicht zum Texte gehoren, weggelassen
habe. Um das Aufsuchen der Stellen zu erleichtern, fttgte ich die
Nachweise aus dem Drucke der drei Hauptwerke bei. Doch habe
ich denselben, weil er sehr fehlerbaft ist, zur Collation des Textes
nur selten berangezogen.
Archir far LitttrKor- unj Klrcb«Dge*etiicbt« 1. 7
Digitized by Google
98
Heinrich Denifle,
Cod. Mazarin. 391 (14.— 15. Jh.) enth< von Bl. 1—86 Summa Domini
Guidonis ep. Majoricarum contra hereses, die sich bekanntlich
auch mit Joachims Irrthumern besch&ftigt; dann von Bl. 86 a— 93 b
das Document der Commission von Anagni. Schon Renan machte
darauf aufmerksam. Der Text der Hs. dient aber nicht zur
Correctur des andern Codex; soweit ich verglichen habe ist der
Mazarin Codex nur eine Abschrift. Wenigstens ist er ebenso
fehlerhaft wie Cod. Paris.
Cod. Paris. 16533, 14. Jh., bietet auf Bl. 46 nur den Auszug aus
dem Introductorius der Commission Yon Anagni. Was Renter p.364
n. 7 Anm. 1, b. daruber, ohne die Hs. gesehen zu haben, sagt, ist
irrig. Der Text der Hs. ist unglaublich corrupt und defect, wie
eine Collation desselben bei D'Argentre I, 163 mit dem unten mit-
getlieilten ergibt. Ich habe deshalb nur an einigen wichtigeren
Stellen die Varianten desselben angegeben. Ueber ein anderes
hieher gehdriges Sttlck der Hs. ist noch das oben S. 71 Anm. 6
Gesagte zu vergleichen.
Dieser Uebersicht ftlge ich die Bemerkung bei, dass ich die Bibuo-
theca Burghes. schon vor einigen Jahren benutzt habe. Bei der Ord-
nung der Hss. zog mich Bibliothecar Passerini zu Rathe. Die alten
Signaturcn wurden damals vielfach verflndcrt. Allein im Cataloge steht,
ich weiss nicht warum, die alte und dic ncue Signatur. So tr> dort
der Cod. Burghes., wclcher die Concordia cnthftlt, die neue Nummer 190,
und die alte 314. — Zum Danke verpflichtet bin ich Herrn Michelant
an der Nationalbibliothek zu Paris.
Digitized by CjOOgle
Protocoll der Commission zu Anagni.
Tabula oollatorum oodicum.
A . . . Cod. Paris. 16397.
B . . . „ Vat. Urbin. 8.
B 1 ... „ Vat. 3821.
C . . . „ .1 4861.
D . . . „ Burghes. 190.
E . . . w Vat Reg. 132.
F . . . „ Chisian. A. VIII. 231.
G . . . „ Tudert. 43.
H . . . „ Ticinen. C. XXX. A. 7.
I . . . n Patavin. S. Anton. 322.
I I . . . w Paris. 427.
I» . . . * Vat. 5732.
K . . . „ Laurent. Plut. IX. dext. cod. 11.
L . . . „ Paris. 16533.
M . . . n Mazarin. 391.
N . . . m Editiones trium librorum Joachimi Concordie, Apocalypsis
et Psalterii (Conc. Venetiis 1519; Apoc. und PsalU 1527).
(91a) Hec notavimus et extraximus de Introductorio in Evange-
lium eternum misso ad dominum papam ab episcopo Parisicnsi, et tradito
nobis tribus cardinalibus ad inspiciendum ab eodem domino papa vide-
licet: O. 1 ) Tusculano, St.*) Prenestino episcopis, et Hugoni sancte Sabbine
presbitero cardinali. Quod circa m c c. annum incarnationis dominice
exivit spiritus vite de duobus testamentis, ut fieret evangelium eternum.
Hoc probatur xv. capitulo d, et xxiii b. Quod liber Concordiarum
vel Concordie veritatis appellaretur primus liber evangelii eterni, pro-
batur xvu. capitulo g., et quod liber iste Conconiie sit Joachim,
1) Odo episcopus Tuscvlanv». 2) Stephanus Praenestinu* episcopu».
7*
Digitized by Google
>
100 Heinrich Denifle,
habetur per totum istum (sic!) capitulam. Quod liber iste, qui diciturApoca-
lipsis nova, appellaretur secundus liber ejusdem evangelii, probatur xx. c,
et maxime g. Similiter quod liber, qui dicitur Psalterium decem cor-
darum, sit tercius liber ejusdem evangelii, probatur xxi. capitulo a et
g. et per totum. Item xxvui. capitulo f. ponuntur hec verba: 'in
primo libro ipsius cvangelii eterni videhcet in secundo secunde Con-
cordie'. Et tria predicta probantur similiter expresse xxxi° capitulo b,
ubi distinguitur triplex littera ibi: 'attendent unum* etc. Et similiter
ante fiucm ultimi capituli ubi dicit: 'Illud attendendum' eto. Item xxiv.
capitulo ante finem comparat vetus testaraentum primo celo, evangehum
Christi secundo celo, evangelium eternum tercio celo. Et expressius
xxv. capitulo, ubi comparat vetus testamentum claritati stellarum,
novum testamentum claritati lune, evangelium eternum sive spiritus sancti
claritati solis. Item xxvu. capitulo comparat vetus testamentum atrio,
novum sancto, eternum sancto sanctorum. Item xxx. g. comparat vetua
testameotum cortici, novum teste, evangelium eternum nucleo. Item
xxix. capitulo dicit evangelium eternum esse spirituale, evangelium
Christi litterale, et quod evangclium etcrnum est illud, de quo Je-
remias xxxi 1 ): dabo legem meam etc. Idem, scilicet quod evangelium
Christi sit litterale, expresse dicitur xxi. capitulo f, ubi etiam asserit,
quod evangelium regni vocatur evangelium Spiritus sancti et non evan-
gelium Christi, et adducit argumentum ad hoc probandum ex ipso textu
Mathei xxiv*), videlicet, quod cum evangelium Christi predicatum sit
in toto mundo, nondum tamen venit consumatio. Item xxvui. capitulo
a dicit, sacram scripturam divisam in tres partes, scilicet in vetus
tcstamcntum, et novum, et evangelium eternum 3 ), quod capitulum totum
est notabile et totum legatnr. ltem expresse habetur xxx. capitulo,
ubi dicit: 'Hec tria sacra volumina'. Et eodem capitulo d dicit:
'alia est scriptura divina, que data cst fidelibus co tempore, quo Deus
Pater dictus est operari, et alia que data est Christianis eo tempore,
quo filius operari dictus est, et alia que nobis*) data est & ) eo tempore,
quo Spiritua Sanctus proprietate misterii operatur'. Itcm x. capitulo
d. dicit, quod tcrcius status mundi, qui est proprius Spiritus sancti, erit
sine euigraate et sine figuris. Unde circa medium ejusdem capituli
ponit hec verba: 'Apostolus 1. Cor. xm 6 ). loquens de fide et caritate
distinguendo statum fidei, scilicet sccundum statum mundi, qui enigmaticus
est, a statu caritatis, qui proprius Spiritus sancti est et est sine enigmate
figurarum duonim testameutorum, ut patet alibi, ct 7 ) comparando unum
1) in textu xxi ; Jer. 31, 33. 2) Matth. 24, 14. 3) deest A
4) deext L. 5) danda est L, interlineariter erit. Secundum Gerardum scriptura
tertii status jam data est in tribus o/teribus Joachim, et per hoc A dicit nobis.
6) i. Cor. 13, 2 sqg. 7) quare A.
Digitized by Google
Protocoll der CommiBsion tn Anagni.
101
ad aliad dicit : ex parte cognoscimus et e.r partt prophetamtts — et hoc
qaantnm ad secundum statum — , cum autem venerit quod perfectum est,
scilicet tempus caritatis, quod est tercius status mundi, evacuabitur quod
ex parU est x ). Quasi dicat: tunc cessabunt omnes figure ct veritas
duorum testamentorum sine velamine apparebit. Et statim subdit:
videmus ntmc per speculum* etc. Item vui. capitulo dicit, quod sicnt
in principio primi status apparuerunt tres magni viri, scilicet Abraham,
Ysaac et Jacob, quorum et tercius scilicet Jacob habuit xn 1 ); et sicut
in principio secundi status (91 b) tres, scilicet Zacharias, Johannes
baptista et homo Cbristus Jhesus, qui similiter secum babuit xii 3 ):
sic et in principio tercii status 4 ) tres similes illorum, scilicet vir indutus
lineis, et angelus quidam habens falcem acutam, et alius angelus habens
signum Dei vivi 5 ). Et ipse 6 ) primo habuit xu, inter quos et ipse
fuit unus, sicut Jacob habuit xn in primo statu, et Cbristus in secundo.
Item quod per virum indutum lineis intelligatur Joachim scriptor hujus
operis probatur xxn. capitulo circa medium per hec verba: 'De quinqne
inteltigentiis generalibus et vu tipicis', ubi 7 ) sic ait: *vir indutus lineis
in aperitione mysteriorum Jeremie prophete. Ecce, ait, preter hystoricum
moralem tropologicum' etc. Item xxuii. circa principium ita dicitur:
'ad quam scripturam tenetur populus tercii status mandi, quemadmodum
populus primi status ad vetus testamentum et populus secundi ad novum,
quantumcunque hoc displiceat hominibus generationis istius'. Quod
evangelium eternum traditum et commissum sit illi ordini specialiter,
qui integratur et procedit equaliter ex ordine laicorum et ordine cleri-
corum, probatur xui. capitulo circa medium, quem ordinem appellat
nudipedum xxvi. capitulo in fine. Hoc idem tangitur in fine xxu.
capituli, item in fine xxvu. ct in fine xxviu. c. * ibi multi speciales
intellectus' etc. et in fine ultimi capituli: 'nunc autem ob reverentiam' etc.
Item in xu. capitulo versus finem ponit hec verba: «Usque ad illum
angelum, qui habuit signum Dei vivi, qui apparuit circa m. C c. incar-
nationis dominice', quem angelum frater Gerardus vocat et confitetur
sanctnm Franciscum. In ix. capitulo ponit hec verba: 'primus status fuit
sub lege, secundus sub gratia, tertius sub ampliori gratia 8 ), quam gratiara,
1) v. 9. 10. 2) mppU filios. 3) apostolos. 4) addit L erunt,
quod faUum ext, quia Joarhim, Dominiau et Francucus jam mortni erant, tjuando
Introductorius fuit scriptus. Joachimitat putanmt tempore istorum trium sanc-
torum vel potius anno 1200 tertium statum qnodammodo initium sumpsisse, sicut
etiam apparet ejt principio hujus documenti et ex sequentibus. *Yo» ergo hic dtritur,
nt opinatus est Reuter, s. Franciscum iterum venturum esse* 5) /Janiel 12, 7.
Apoc. 14, 14; 7, 2. Glonsa interlinearis: scil. 8. Franciscus. 6) ». *• Francisrus.
7) detst A. 8) tertius — gratia deest ALM, sed debet suppleri ex Con-
eordia V c 84.
Digitized by Google
102
Heinrich Denifle,
inquit Joanues 1 ), pro grntia dedit nobis. Primus fuit in liraore, secundus
in fide, tercius in caritate'. Item in iu. capitulo circa medium dicitur:
'opera que fecit deus trinitas ab initio usque nunc, sunt opera patris*)
tantum'. Et post pauca: 4 et illud tempus, in quo operatus est deus
pater, est principiura temporis vel primum tempus 8 ) et potest dici
primus status mundi' etc. Item vu. c. in fine ponuntur hec verba ista:
'de generationibus autem tercii status mundi nondum scimus, quot
menses vel annos habeat quelibet generatio, sed hoc tantum scimus per
multa scripturarum testimonia, quod 4 ) ille generationes valde breves
erunt, ut apparebit inferius in multis locis'. Istos errores et fatuitates
inveniraus in isto libro, et quia totus liber istis et consimilibus respersus
est, ideo noluimus plura scribere, quia credimus ista sufficere ad cog-
noscendum de libro 5 ).
Anno Domini m.° cc.° 1v.° viu. idus Julii Anagnie coram nobis Odonc
episcopo Tusculano et fratre Hugone presbitero cardinali auditoribus et
inspectoribus datis a papa unacum reverendo patre Stephano Prenestino
episcopo, se excusante 6 ) per proprium capellanum suum et nobis qnantum
ad hoc vices suas conmittente, comparuit magister Florentius episcopus
Acconensis proponens quedam verba de libris Joacbira extracta,
suspecta sibi ut dicebat, nec 7 ) publice dogmatizanda aut predicanda sive
in scriptis redigenda, ut (1. sicut) fieret, nisi doctrina sive liber aut sui 8 ) libri,
prout sibi videbatur, damnarentur 9 ). Et ad hec audienda et respicienda
(92 a) adjunximus una nobiscum duos alios scilicet fratrem Bonevaletum
episcopum Panedensem 10 ) et fratrem Petrum lectorem fratrum predica-
torum Agnanie, quorum unus tenebat originalia Joachim de Florensi
monasterio, et inspiciebat coram nobis, utrum hec essent in predictis
libris, que predictus episcopus Acconensis legebat et legi faciebat per
tabellionem nostrum; et incipiebat sic:
Conc. JJ. Primo notandum est fundamentum doctrine Joachim. Et proponit I
tr. 1 c. 4. tres status tocius seculi 1111. capitulo secundi libri quod incipit: InttUi-
gentia vero iUa etc. dicens: 'Aliud tempus fuit in quo vivebant
homines secundura carnem, boc est usque adCnristum, cuius 11 ) initiatio
facta est iu Adam; aliud est, in quo vivitur inter utrumque, hoc est
inter carnem et spiritum usque scilicet ad presens tempus, cuius 1 *)
initiatio facta est ab Heliseo propheta sive Ocia rege Juda; aliud in quo
vivitur secundum spiritum videlicet usque ad finem mundi, cuius 13 )
1) Joh. 1, 16. 2) trinitatis L. 3) vel primum tempus] patris A.
A) quodj et A. 5) hic dejicit L, sed continuant A M. 6) A M. excusavit.
7) A ne. 8) irf est Joachim. 9) dte*t. Conjectnra ex Quttif-Echard. 10) detst.
QuCtif-lichard, Renan, Tocco falso letfunt Pavendensem. Est ecclesia PanidensU
mb patriarchatu Constantinopolitano. Cfr. LequUm, Oriens Christianus JIJ, 965,
ut tt Renan conjecturavit. 11) A ad carnem, cui. 12) A cui. 13) A cui.
Digitized by Google
Protocoll der Comroisaion m Anagni.
103
initiatio facta est a diebus sancti Bonedicti. Fructificatio itaque vel pro-
prietas primi temporis sive nt dicamus melius primi status fuit ab Abraham
usque ad Zachariam patrem Johannis baptiste; iniciatio ab Adam.
Fructificatio secundi status a Zacharia usque generationem 6 ) xlii.; initiatio
ab Ozia sive a diebus Asa, sub quo vocatus est Heliseus ab Helia pro-
pheta. Fructificatio tcrcii status ab ea generatione que fuit xxu. a
beato Benedicto usque ad consumationem seculi 7 ); initiatio a sancto
Benedicto' 8 ). Deinde in capitulo sequenti immcdiate distinguit tres
ordines electorum respondentes tribus statibus seculi predictis, quorum lb.c.5.
primus est conjugatorum , secundus clericorum, tercius monachorum.
'Conjugatorum ordo initiatus ab Adam fructificare ccpit ab Abraham 9 ).
Clericorum ordo iniciatus est ab Ozia, qui cum esset de tribu Juda
obtulit incensum domino, etsi non impune. Fructificavit autem a
Christo qui est verus rex et sacerdos. Monachorum ordo 10 ) incepit a
beato Benedicto 11 ), cuius 1 *) fructificatio in temporibus istius'. Quantum
autem protendatur tempus medium horum trium sive status secundus di-
citur secundo libro Concordie capitulo x., quod incipit: Propter hec ve-
neranda myeteria^ scilicet ubi dicitur: 'Ut autem pretermittamus tempora Jb. c. 9.
inicialia et teneamus id quod singulo statui 18 proprium est, primus ab
Abraham Ysaac et Jacob usque u ) ad Zachariam patrem Johannis bap-
tiste sive usque ad ipsum 1 *) Johannem et ad Christum Jesum 16 ). Se-
cundus ex eodem tempore usque ad presens. Tercius a presenti tem-
pore usque in finem.' Quot autem generationes contiaeat iste idem sta-
tus medius 17 ), dicitur in xi. capitulo ejusdem secundi libri d, quod sic
incipit : In tertia vero arbore etc. hiis verbis : ' Sunt etiam a Zacharia Ib. "-. 2.
patre usque ad finem hujus status generationes xhi.' Quot autem annos c * *•
habeat unaqueque i6tarum xlu generationum hujus secundi status habetur
xx. capitulo ejusdem libri, ubi probatur, quod xxx, multiplici argumento, Ib. tr. i.
scilicet quia 'xxx annorum erat dominus quando cepit 18 ) habere filios c - lb '-
spirituales, David quando inunctus est in regem, Ezechiel quando incepit
prophetare, quia perfectio huius numeri 19 ) pertinet ad fidem trinitatis.
Inde est quod nemo absque magna necessitate debet in novo testamento
suscipere sacerdotii dignitatem, ut fiat pater spiritualis, xxx nisi esset anno-
1) Luc. 21, 25. 2) Luc. 17, 20. 3) litteraliter invenitur hatc sententia
Matth. 24, 3. Apud Lvc 21, 7 non eadem rerba. 4) Luc. 17, 20. 21.
5) Ib. v. 29. 6) A generationes. 7) deest A. 8) A prosequitur: usquc
ad consumationem. iniciatio a beato Benedicto. 9) A Adam. 10) Codd.
BCD prosequuntur : secundum quandam propriam fonnara, cui spiritus s. qui
est autor bonorum perfectam exhibuit autoritatem. 11) Codd. viro utique
claro miraculis opere et aanctitate. 12) A cui. 13) deest A. 14) deest A.
15) deest A. 16) A ipsum. 17) A medii. 18) incepit. 19) numeri]
Digitized by Google
104
Heinrich Denifle,
rum, ne ab illo summo sacerdote dissimilis esse videatur, qui fuit dux
Ibid. itineris 1 ) in conspectu ecclesie'. (98 b) Et paulo post: 'Igitur generationes
ecclesic sub spacio xxx annorum singuic sub singulis tricenariis acci-
piende sunt, ita ut sicut Matheus*) comprehendit tempus primi status sub
spatio generationum xbi aut quasi xl duarum»), ita tempus secuudi sub
eodem generationum numero ternarii non sit dubium, maxime cum
hoc ostendatur significatum 4 ) in numero dierum, quo mansit Helias 5 ) abs-
conditus a facie Achab, et quo mulier amicta sole, que designat eccle-
siam, mansit abscondita in solitudine a facie serpentis*), accepto haut
dubium die pro anno, et mille cc d( lx diebus pro totidem annis'. Item
de generationibus tercii status dicitur sequenti capitulo xxi., quod in-
Ib.c. 17. cipit: Memorari debemus, hiis verbis: 'Sane tertius status, cujus initia
presto sunt, numerum quinquagenarium ob magni jubilei libertatem re-
quirit'. Deinde refert hos ternarios ad tres personas in quinto libro
Ib.V.c.Qt. Concordie, tertia parte prime distinctionis, capitulo secundo, b. ubi dicit:
' In primo statu auctorizatus est a deo patre ordo coningatorum, in secundo
glorificatus est a filio ordo clericorum, in tercio clarificabitur 7 ) a spiritu
sancto ordo monachorum. In primo sane ordine veneranda est ymago
patris, in secunda filii, in tercio spiritus sanctf. Item secundo libro
capitulo vn., quod sic incipit: Quod atdem tres generationes etc. dicitur
tb. 11. tr.i. sic: 'Quia vero tres sunt persone, etsi ipse tres unus deus, dicit filius
c - 6 ' de patre et de se: pater meus usque modo operatur et ego operor*). Quando
autem pater sine filio aut filius sine patre? Sed tamen quia ait 'usque
modo' proprietates ymaginum iutelligi voluit, ut sicut in illis, qui patres
dicti sunt usque ad Christum, veneranda est patris similitudo, ita et in
illis, qui redempti sunt per sanguinem filii et nati ex aqua et spiritu
sancto, veneremur ymaginem ipsius 9 ) filii, qui voluit babere fratrcs
in terra, cum sit dominus omnium et creator universorum, ut sit ipse,
ut ait Paulus, primogenitus in multis 10 ) fratribus 11 ). Quia vero baptizatis
jam apostolis aitidem 1 *) dominus et redemptor : Vos autetn baptieabimini
gpiritu sancto non post multos kos dies 1 *), ostenditur etiaro post 14 ) hec
operatio spiritus sancti in spiritualibus viris, que maxime circa finem
seculi expectanda est, etsi in aliquibus jam precesserit, quando consu-
mabitur in multis, que inchoata est in paucis, promissio illa domini per
Johelem dicentis: erit in novissimis diebus effundam de spiritu meo super
omnem carnem et prophetabunt filii vestri et JUie vestre lb ). Et de his 16 )
proprio loco satis dictum est.' Hoc expressius dicitur in Enchiridio sive
1) ne — itineri8 deest A. 2) Matth. 1, / tqq. 3) aut — dnarum deest A.
4) A ordinatur Bignatum. 5) A Heliseus. 6) a facie serpentia dmat A.
7) A glorificabitur. 8) Joh. 5, 17. 9) deest A. 10) Primis A. 11) Rom. *, 29.
12) deest A. 13) Act. /, 5. 14) post] primo A. 15) Joel 2, 28. 16) his
deest A.
Digitized by Google
Protocoll der Commisrion xu Anagni. 105
Introdactorio saper Apocalipsia, qnod sic incipit: Nunc de vn. tempore
et vu. signaculo 1 ) etc. abi dicitar: 'Credendum est, ut ea concordia inter
secundum statum et tercium habeatur, que habita 2 ) est inter primom
et secundum, ut quomodo filius loqutus est de patre et de se dicens:
pater meua usque modo operatur, et ego operor, ita spiritus sanctus opere
magis quam voce de filio et de se loquatur et dicat: filius cum patre
usque modo operator, et ego operor 13 ).
Hec omnia predicta de fundamento hujus doctrine summatim di*
cuntur. Similiter inlntroductorio Apocalipsis c. m., quod intitulatur De
tribus statibus mundi*) et incipit: Primus trium statuum etc. Supcr hoc Int. c 5.
igitur fundamento procedit tota doctrina Joachim, et predicit multa va-
riando de fide secundi status et de tercio statu et de quodam ordine
qui debet dominari in eodem tercio statu usque in finem seculi, inter
que notavimus aliquos passus.
II Primo de libro Concordie,et prius id quod dicitur quasi in summa
de illo statu in secundo libro Concordie, c. xluu. e quod incipit: Radix Conc. II.
prime arboris, (93 a) hiis verbis: 'Sicut a Johanne baptista consumatis veteri- tr ' 2 ' °' 1
bus apparuerunt nova, ita et 5 ) nunc vetera estimanda sunt que transiverunt
usque modo respectu novorum, que faciet dominus super terrara.' Igitur
si jungatur huic verbo 6 ) istud, quod dicitur in fine vui. capituli ad Hc-
breos in textu et in glosa, videtur quod cessare debeant ea, que hactenus
habita sunt in novo testamento 7 ). Item paulo ante finem primi tracta-
tus quarti libri Concordie sunt bec verba: 'In ecclesia incipiet generatio
xlii. vel hora, in qua Deus 8 ) melius novit, in qua videlicet generationc Ib. IV.
peracta prius generali tribulatione et purgato diligenter tritico ab uni- c ' 3im
versis zizaniis ascendet quasi dux novus de Babilone universalis pontifex
uove Jerusalam, hoc est sancte matris») ecclesie 10 ), cujus typo scriptum est
in Apocalipsi vu 11 ): vidi angelum ascendentem ab ortu solis habentem si-
gnum dei ww et cum eo reliquie excussorum. Ascendet autem non gressn
pedum aut immutatione locorum, sed quia dabitur ei plena libertas ad
innovandam christianam religionem et ad predicandum verbum dei 1 *) in-
cipiente jam regnare 18 ) domino excercituum super omnem terram.'
Ecce hic dicit ecclesiam purgandam ab universis zizaniis xlu. gene-
1) A de vu. Biguaculo ot vu. tempore. Dttst in FGJN., *ed invenitur
in Codd\EH. 2) H habenda. 3) A prosequitur etiam facta opera secundi
statUB magis spiritualia sunt qnam opera primi minus quam tercii, quod
deest in Codd. EH. 4) F sic intitulatur. 5) et] quod A. Hebr. «, 13:
dicendo autem novmn veteruvit priu*. Quod autem antiquatur et tenescit, prope
interitum e*t. 6) A jungatur Joachim huic verbo. In originali 'Joachiin'
verisimiliter erat interiineariter scriptum. 7) Additur Q. 8) Deest A. 9) hoc
— matris deest A. 10) A prosequitur tertii status hoc est sanctA matris
ecclesie. 11) ln textu xuu. Apoc 7, 2. 12) deest A. 13) regnante A.
Digitized by Google
106
Heinrich Denifle,
ratione, de qua non ^upersunt modo nisi quinque anni, et tamen tunc
non ponit seculnm terminari, sed pocius adbuc restare totnm tercinm
statum babiturum quinquaginta generationes, sicut probatum est supra.
Contra boc signandum est Ulud Augustini xl. 1 ) capitulo de fide ad Pe-
trum ubi dicit: 'firmissime tene et nullatenus dubites, aream dei esse
ecclesiam catholicam et intra eam usque in finem seculi frumento mixtam
paleam contineri.' Quare si forte quis dicat, quod Augustinns hic lo-
quatur de permixtione frumenti cum paleis, Joachim autem de permixtione
tritici cum zizaniis et de purgatione ab eis, attendat quod subdit Augu-
stinus immediate dicens in eadem regula fidei: 'hoc est, bonis malos
sacramentorum communione misceri, et in omni professione sive
clericorum sive monachorum sive laicorum esse simul bonos et ma-
los, nec pro malis bonos deserendos, sed pro bonis malos'), in quantum
exigit fidei et caritatis ratio, tolerandos' etc. 'In fine vero seculi bonoa
et malos etiam corpore separandos, qoando veniet Christus habens venti-
lahrum in manu sua et permundabit arearo.' Ktiam infra in fine tocius
libri dicit Augustinus: 'Hec interim xl capitula ad regulam vero hdei
firmissime pertinentia fideliter crede, fortiter tene, veraciter pacienter de-
fende, et si quem contraria hiis dogmatizarc cognoveris, tanquam pestem
fuge, et tanquam hereticum abice'. Et accepit Augustinus banc regulam
de evangelio Mathei c. ui. et xiii., ubi ipse dominus exponens parabolam
zizaniorum, in qua predixerat: siniu utraque crescere usque ad mes3em*\
subdit: messis est consummatio seculi. G. 4 ).
Quis autem sit iste dux, de quo predixit Joachim, habetur v. libro
Concordie in secunda parte prime distinctionis capitulo vi. quod incipit:
lb.V.c.18. Sexto die etc. ubi dicitur: «Natis sex filiis Lie quasi in sex temporibus 6 )
mox circa finem editus est Josepb, qui prefnit fratribus suis, et domina-
tus est in omni terra Egipti, ita ut ipse Pharao obediret ei et staret
omnibus consiliis ejus. Futurum est enim, ut ordo unus convalescat in
terra similis 6 ) Joseph et Salomonis et ipsius quoque filii hominis, cuius
etiam similis 7 ) dictus est a propheta, quia in ipso et per ipsum et
secundum ipsum formatus erit, qui et 8 ) omnibus ordinibus, qui a temporo
quinto clarere ceperunt, prelatus erit 9 ) gloria et dignitate, et ipse Bubjiciet
bestias et (93 b) omnem terram, ut compleatur in eo promissio illa psakni 10 )
dicentis: et dominabitur a mari usque ad mare, et a fiumine usque ad
terminum orbie terrarum. 11 ) Ipse est ille populus sanctorum, de quo dixit
angelus Danieli: Regnum autem et potestas et magnitudo regni quod est
I) in textu XXXIX. E»t Fulgentii Liber de Jide ad Petrum. Ed. Faris.
16HS, VI. Append. P . 32. 2) nec pro - malos detst A. 3) Mattk. 3, 12;
13, 30. 4) Id e*t Glossa. 5) A filiis hoo est quasi in. 6) similiter A.
7) A eimiliter. 8) deest A. 9) qui et — erit dtest B\N. 10) psaimi]
patris A. 11) Psalm. 71, 8.
Digitized by Google
Protocoll der Coromission xu Anagni.
107
subtu» omne celum dabitur populo sanctorum altissimi 1 ). Hic est popu-
Iu8 ille *> sanctorum 3 ), ordo scilicet justorum*) circa tinem futurus, de
quo in tipo Salomonis dictum est 5 ): ego ero illi in patrem et ipse erit
michi inJUium'*) Et paulo post eodem capitulo: 'Quod si queritur de
sanctitate illius populi vel ordinis, qualis erit quam aperte in Zacharia
xiu. ante finem demonstratur cum dicitur: extendam manum meam ad
parvulos et erunt in omni terra dicit dominus (Nota quod male putat et
abutitur auctoritate) ; partes due in ea disperdentur 1 ) et tercia pars relinque-
tur in «a, et educam terciam partem per ignem, et uram eos sicut uritur
argentum, et probabo eos sicut probatur aurum*). Ipse invocabit nomen
meum, et ego exaudiam eum 9 ). Verum quia idem ordo non erit absque
prelatis qui gerant in eo vicem Christi: etsi generalis intellectus totum
ipsum ordinem tangat, specialiter tamen ipsos prelatos, in quibus etiam
regnabit Christus Jbesus, quem oportet dominari et regnare donec pouat
omnes inimicos suos sub pedibus suis 10 ). Sane uxor Ade, que data est
illi 11 ) in sodalem, ecclesiam significat spiritualem 1 *), per quam et predicatur
evangelium regni in universum orbem.' Item in quinta parte ejusdem
prime distinctionis capitulo vi. quod incipit: Repetenda sunt verba, ubi
loquitur de misterio pincerne et Josepb, designans per pincernam ordinem
cleri, per Joseph autem predictum ordinem spiritualem, sic ait: 4 Ut autem R.V.c.56.
percurramus sequentia completum est misterium hujus pincerne in diebus
Constantini augusti, qui vocans ad se revera quasi de carcere beatum
papam Silvestrum, audivit ab eo verbum Christi, et baptizatus est ab eo,
ut quidam tradunt 19 ). Et bene post tres dies, quia completis quasi tri-
centis annis ab incarnatione domini conversus Constantinus honorificavit
ecclesiam. Et hec quidem de pincerna. Sed quid de Joseph, qui ad-
huc detinebatur in carcere? Quinimmo quomodo ipse erat in carcere,
si pincerna erat a vinculis absolutus? An, quia non prius quod spiri-
tuale est, sed quod animale, deinde quod spirituale? Ita est u ). Prius
enim 16 ) oportebat evangelium predicari secundum veritatem littere, deinde
in senectute mundi secundum spiritualem intellectum, qui pertinet ad
illos quos designat Joseph 16 ). Quod si tempore Constantini gloriii-
catus est pinceraa, id est ordo ille, quem designat pincerna, quod
putamus tempus 17 ) esse vel fuisse vel futurum esse, in quo clarificetur 18 )
ordo quem designat Joseph? Verum hoc ex eodem misterio perpendi
nequit, quia non est scriptus annorum numerus post 19 ) absolutionem pin-
1) Danitl 7, 27. 2) iste A. 3) B sanctus. 4) A sanctorum justorum.
5) Codd. addunt a domino per Nathan prophetam. 6) 2. Reg. 7, 14. 7) Codd. atm
Zaek. addunt et deficient. 8) A argentum. 9) Zachar. t3, 7—9. 10) /Wm. 109, 1.
11) A sibL 12) B specialem. 13) Codd. addunt: in nomine Salvatoris.
14) A ita enim est quod. 15) detst A. 16) A pro*tqvitur verum hoc ex oodem
mjsterio perpendi nequit. 17) A tempore. 18) A glorificetur. 19) A preter.
<
Digitized by Google
108
Heinrich Denlfle,
cerne. Ex aliorum vero collatione locorum datur intelligi, quod circa
finem status secundi et inicium tercii. Etenim in hiis diebus bomines
facti sapientes in noticia littere querunt intellectum spiritualem earum vi-
sionum, que scripte sunt in libris, in quibus illud est precipuum, quod
vii anni steriles sequuntur uberes, et omnes necesse habent vivere de
tritico, quod collegit Joseph. Et licet isti anni secundum generalem in-
tellectum designent vii tempora primi status, in quibus triticum 1 ) verbo-
rum dei collectum est in libris prophetarum, et vu tempora secundi sta-
tus, in quibus aperta sunt horrea eloquiorum dei: secundum tamen (94 a)
eum*) intellectum, de quo 9 ) agimus nunc, qui 4 ) est unus de specialibus 6 ),
septem anni uberes signiticant hec tempora nostra, in quibus adhuc licet
predicare verbum 6 ) dei et recondere triticum in cordibus electorum, donec
superveniat 7 ) fames (Nota quod de primo antichristo, qui veniet in fine
secundi status, nec de illo secundo antichristo qui veniet in jine tercii,
quem appellant Oog y sicut patebit in/ra) illa valida antichristi, in qua non
licebit scrcre aut colligere messionem. Sed hoc tantum erit in cibum,
quod dabit pro velle suo spiritus dei vivi, loquens et aperiens ora mutorum,
ut proferant de horreis suis piorum cordium cibum domesticis domus sue.
Scriptum quippe est de doctoribus illius temporis: docti in populo doce-
bunt plurimos*). Tunc quoque diversa populi multitudo designata in
Egypto postulabit alimenta a spiritualibus viris, ut possit liberari a morte
anime, et subdetur universa multitudo populi gentilis sceptro Christi de-
signati in Pharaonc. Et quod non erit minoris gaudii domus 9 ) Jacob,
qui olim vendidit fratrem suum. Descendet a superbia sua, ut
fiat unus populus cum gentili, et erit dominatio populi sanctorum desi-
gnati in Joseph. In ipso enira tunc erit successio romani pontificis a
mari usque ad mare et a flumine usque ad terminum orbis terrarum.
Et hic finis hystorie Joseph secundum hunc intellectum. Si autem vo-
lumus continuare, — cum ea hystoria Moysi a tempore quo descendit
Joseph in Egiptum usque ad Moysen significat juxta hunc intellectum
tcmpus plenitudinis gentium, in quo videlicet tempore dominatus est
Joseph in Egipto, quia satis excrcuit a principio spiritus sanctus domi-
nium suum 10 ) in populo gcntili per viros spirituales 11 ), ctsi non eo modo,
quo in tercio statu, quando penitus deficiet regnum carnis, utcompleatur 1 *)
illud quod ait apostolus : Nunc ejc parte cognoscimus et ex parte prophe-
tamus; cum autem venerit quod per/ectum est, evacuabitur quod ex parte
1) in quibus triricum dee*t A. 2) deest A. 3) A quo non. 4) nunc
qui deest A. 5) A spiritualibus, et protequitur in quibus triticum., 6) A evan-
gelium. 7)^superveniat. 8) Dan. 11,3.3. 9) ct subdetur — gaudiidomus^o^un^tr
po*t fratrem suum. 10) dominium suum detst A, spatio relicto. 11) per viros
•pirituales deest A, 12) eodem A.
Digitized by Google
Protocoll der Commission tu Anagni.
109
e»t n ). Et infra ante finem ejusdem capituli*): 'Sane cccc ti anni quibus
filii Israel fuerant in Egypto significant xl generationcs ab incarnatione 58.
Christi vel a baptismo usque ad presens 8 ), circa quorum finem hec
omnia et hiis similia consumationem accipient. Si autem generatio mala
et adultera signum querit ut credat ista, sciat quod 4 ) non dabitur ei
siguum nisi signum Jone prophete. Quod autem xl annis temptatus est
populus in deserto, significat tempus antichristi, quod abreviabit dominus
propter electos, quando erit tribulatio magna qualis non fuit ab initio usque
modo neque fiet B ). Etenim in illis diebus erit abhominatio desolationis'.
Quod exponens frater G. 6 ) scripsit: l Hec abhominatio erit pseudopapa.
ut habetur alibi'. Et istud 'alibi' reperitur longe infra v. libro Concordie
de Zacharia propheta, ubi dicitur: l In evangelio dominus 7 ): cum videritis Jb. V.
abominationem desolationis, que dicta est a Daniele" etc. Rursus et ibi c - i0 *-
fraterG.: 'Hec abominatio quidam papa erit symoniaca labe respersus,
qui circa finem sexti temporis obtinebit in sede, sicut scribit in quodam
libello ille, qui fuit minister hujus operis'. G. 8 ). Item c. sequenti post
supra dictum, quod intitulatur de Samuele et David et incipit: Pott
Abraham et Moysen, ante finem illius magni capituli 9 ) dicitur sic: 'Beatus Ih.Vc.65.
erit ordo ille, quem diliget deus super omnes, ut pote qui visione pacis 10 )
fruiturus est et dominaturus a mari usque ad mare et a flumine usque
ad terminum orbis terrarum.' Et infra (94 b) prope finera ejusdem capituli:
'Senectus David hujus secundi status et ordinis ecclesiastici militantis
in littera evangelii senectutem designat. Mulier Sunamitis, quo juncta
est ei, et nou concepit ex eo, nova quedam religio erit, que oranino erit
libera et spiritualis, in qua se romani pontifices potiti pace ecclesie") con-
tinebunt. Quia vero in servando ordine suo antiquo incipiet romanus 1 *)
pontifex frigescere pre senectute, extollentur adhuc aliqui ex his is ), qui
videbuntur esse strenui ad certamen 14 ), ut stent in regno ccclesie pro
patre suo, sed non obtinebunt, quia non erit adhuc necesse regnare
ordinem belli in die pacis, sed magis oportebit religiosos transire in
1) 1. Cor. 13, 9. A omittit kic quod sequitur in Codd: igitur, et si non eo
modo, quo circa finem mundi, aarig tamen pro tempore sublimarus est Joseph
tempore piorum principum et collegit frumenta eloquiorum dei et expendit
pro arbitrio voluntatia sue. N non intelleiit aenwm , ticut apparet tx textu et
interpunctione. 2) A in principio sententiae: usque ad presens. 3) usque ad
presens deett A. 4) sciat quod deett A. 5) Matth. 24, 21. 22. 6) L fc. Ge-
rardus de Borgo San-Donnino. 7) dominus] et dicitur A. Matth. 24, 15.
8) i. e. Gerardus. 2'occo p. 467 nota 1 non intelligens, nomen Gerardi hic signi-
Jicare Jinem glossae ejusdcm auioris, vult substituere nomen Joachim. 9) sirut
etiam apparet ex Codd., sed non ex N, ubi hoc capitulum dividitur in septem partes
(59—65). 10) pacis] patris A. 11) addit A perpetuo. 12) romanus deest A.
13) ex his deest A. 14) A addit de clero.
Digitized by Google
110
Heinrich Denifle,
illum ordinem, qui designatus est in Salomone, studere autem contem-
plationi et paci. Ac per hoc non Adonias, qui usurpabat sibi regnum,
sed Salomon, qui cum consilio prophetarum constituetur a rege, regna-
turus est, et ipse succedet eo jubente patri suo David, et sedebit in
solio ejus post eum regnans et judicans in equitate. Non igitur, quod
absit, deficiet ecclesia Petri, que est tronus Cbristi, sicut accidit natis
mulierum in fine veteris testamenti, sed commutata 1 ) in majorem gloriam
manebit stabilis in eternum'. In sequenti autem capitulo quod est de
Ib. c. 66. galomone in principio capituli sic : ' Post obitum David regnavit filius
ejus Salomon pro eo, filius, de quo dixerat dominus spiritu eidem David:
Cum dormieris cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, quod egre-
dietur de utero tuo, et firmabo regnum ejus. Ipse edificabit domum no-
mini meo, et stabiliam tronum regni ejus usque in sempiternum, et ero
illi in patrem et ipse erit mihi in filium*). Hec verba et hiis similia pu-
tant judei completa esse in Salomone, non 9 ) attendentes, quod 4 ) in exitu
ejus malo demonstratum sit, non fuisse illum filium David, de quo do-
minus 5 ) ait: Ego ero illi in patrem et ipse erit miki in filium% et, quod
dominus non habitet in manu/actis templis*) aut delectetur in parietibus
deauratis et lapidibus sculptis et preciosis, qui velut sub ictu oculi
jecit super nichilum fundamenta terre et fundavit orbem super stabili-
tatem suam 8 ). Non ergo dictum est verbum istud de dicto Salomone,
sed sive secundum litteram de Christo, sive secundum spiritualem in-
tellectum de ordine quodam circa finem futuro, ad cujus predicationem
et instantiam omnis pene mundus convertetur ad deum; nam et rectius
inteUigitur de aliqoo justorum ordine 9 ) hoc, quod dicit dominus 10 ): ego
ero illi in patrem et ipse erit mihi in filium, quam 11 ) de ipso Christo
Jhesu, nimirum, quia verbum Ulud adoptionem magis indicat quam pro-
prietatem nature. Neque enim deus omnipotens unigenito suo in patrem
est, sed magis pater, aut patri suo Christus Jhesus in fiUum 1 *), sed
magis fiUus'.
Item in tractatu super quatuor ewangelia 18 ) exponens Uiud
de Symeone presentato Christo in templum die purificationis ait: 'Itaque
senex iste justus et timoratus romane 14 ) presules designat ecclesie"), in
quibus donante domino manet usque in finem promissio iUa domini di-
centis Petro: Ego rogavi pro te t ut non deficiat fides tua lB ). Semper enim
Petri successio affectat videre completum, quod predicat, et cum dabitur
1) A addit est. 2) 2. Reg. 7, /2-/4. 3) A nec 4) quod] et A.
5) additur in evangeUo. 6) c/r. nota 2. 7) AcL 17, 24. 8) fto/m. 103, 5.
9) quodam — justorum ordine deest A. 10) dicit dominus] ait deo do-
mintu A. 11) quam] quod A. 12) A christo ihesum fiUum. 1S) A trac-
tatu ewangeliura, relicto spatio inter tractatu et ewangeliurn. M sine tpatio.
14) romane] ratione A. 15) ecclesie] exitus A. 16) Luc 22, 32.
Digitized by Google
Protoeoll der ComroisBion zu Anagni.
111
ei videre qubd optat, ut videticet ita videat confirmatum 1 ) donum spi-
ritus sancti in populo christiano, sicut futurum credimus in adventu Helye,
qui venturus est omnia consumare*), videns sanctum illum ordinem, quem
ecclesia peperit spiritualis, (98 a) quasi de abditis presepii locis venientem
ad lucera: accipiet eum in ulnas fidei et dilectionis sue et pronunciabit
in eo, illum esse vivificantem spiritum, in quo est salus mundi, qui et
loquetur in eo ad predicandum evangelium regni in universo mundo,
illud scilicet evangelium, de quo dicit Johannes in apocatipsi xnu: Vidi
angelum dei volantem per tnedium celi, et datum est illi evangelium eter-
num s ). Sed quare vel a domino 4 ) dicitur evangelium regni, vel a Johanne
evangelium eternum, nisi quia illud, quod mandatum est nobis a Christo
vel apostotis secundum fidem sacramentorum, quantum ad ipsa sacra-
menta transitorium est et temporale, quod autem per ea significatur,
eternum? Ergo cum tatis puer manifestatus fuerit in ecclesia dei, qui
sit utique contemplativus, justus, sapiens, spirituatis, et 6 ) qui ita possit
succedere episcoporum ordini posito a domino ad se sequendum in vita
activa, quomodo regi David successit Salomon, quomodo Petro principi
apostolorum Johannes evangetista, quin pocius quomodo ipse Christus
Johanni baptiste: letus et confortatus sustinebit equanimiter et patienter
tormenta antichristi, sciens illud quod ait sibi in Petro dominus suus:
cum*) autem senueris, extendes manus, et 7 ) alius te cinget et ducet quo
tu non vis 8 ). Quasi ergo in ulnas suas suscipiet puerum senex 9 ) Symeon,
cum successores Petri, quibus data est prerogativa fidei et discernere
inter sanctum et prophannm l0 ), videntes illum ordinem 11 ), qui imita-
tur ve6tigia Christi, in virtute spirituali sustentabit 1 ') eum munimine
auctoritatis sue, et confirmabit verbis testimonii sui, annuncians com-
plenda esse in eo vaticinia prophetarum. De quibus est illud Danielis
vu: Regnum quod est subtus omne celum dabitur populo sanctorurn altis-
«mt 13 ). Neque enim 14 ) super dissolutionem suam poterit dolere, cum se
in metiori successione permanere cognoscet. Scimus enim, quod 15 ) ut
alius ordo designetur in precessore 16 ), et atius in successore, non facit
diversitas fidei, sed proprietas retigionis. Cum enim atiquis 17 ) ordo in-
cipit esse sollempnis, tamdiu ordo ipse servat idem nomen, quamdiu in
eadem forma non desinit esse successio. Si autem aliqui egrediuntur ex
eo, qui assumpta altera metiori forma commutantur in metius, jam non
1) consumafcum A. 2) Matth. 17, 11. 3) Apoe. 14, 6. 4) non ab ipso
Jesu Ckristo, sed ab evangeUsta pronvnciatur evangelium regni MatiL 4, 23;
9, 36. Marc. 1, 14. 5) deest A. 6) A cum autem. 7) Joh. 21, 18.
8) extendes manus etdeestj. 9) deest A. 10) prophetam A. 11) deest A.
12) Joachim ponit hic singularem pro pluraU sustentabunt, subintdligm* senem
Sgmeon, et sic postea. 13) Daniel 7, 27. 14) deest A. 15) quod] et A.
16) predeceasore A- 17) enim atiquie] autem alius A.
Digitized by Google
112
Heinrich Denifle,
dicitur esse 1 ) eiusdem ordinis, sed alterius procedentis ex eo. Sed num
qui talem intuetur sibi fructum succedere, dolere potest, qaia desioit
esse in se particularis perfectio, ut succedat universalis? Absit, absit,
absit hoc. Absit 8 ) hoc a Petri successore*), absit ut tabescat invidia
super perfectione ordinis spiritualis, quem videbit esse unum spiritum
cum deo suo et ambulare secundum doctrinam suam in omnibus*) se-
mitis mandatorum suorum. Quin pocius letabundus exultabit et dicet:
Nunc dimittis domine servum tuum secundum verbum tuum in pace, qvia
viderunt oculi mei mlutare tuum b ). Et bene subjunxit: lumen ad revela-
tionem gentium et gloriam plebis tue Israel*), quia et per ipsum lumen
spirituale, quod datum est populo gentili, revelantur abscondita tenebrarum,
et per ipsum dabitur gloria converso ad deum populo Israel'.
Hactenus verba Joachim, quibus nititur mirabiliter et incredibfliter
exaltare nescio qualem ordinem venturum, ut dicit, in fine 6ecundi status,
de quo jam non supersunt 7 ) nisi v< M anni, sicut patet per predicta,
exaltare dico non solum super omnes alios ordines, sed et super totam
ecclesiam et super totum mundum, sicut aperte dictum est in pluribus
locis supra. Sed nichilominus attendendum est diligenter, quod jam in-
cipit convinci ex verbis propriis et instabilis sive incertus haberi. Nam
aliquando asserit predicta consumari in xl» generatione, aliquando in
xlii.* Quorum (95b) primum falsum, quia jam elapsa est xl» generatio
transactis quinquaginta quinque annis.
Et qnod ita asserat, non solum patet per ea que predicta sunt in
illo loco: Sane quadringenti 8 ) anni quibus filii Israel etc. 9 ), verum etiam
quinto libro Concordie, capitulo x° quinte partis prime distinctionis, quod
eapitulum est de transfiguratione Babilonis, et incipit sic: Post ea que i0 )
Cone. V. dicta mnt de gestis Helye, ante finem cujus capituli dicitur ita: 4 Sicut
c - 77. completis a Cyro rege xl annis data est judeis plena libertas reedifi-
candi templum domini, et non longe post sub Artaxcerse muros Jerusalem,
ita completis xl generationibus ab incarnatione domini oportet dari tide-
libus pleniorem libertatem in spiritu sancto, ita ut tunc veraciter liceat
et libeat canere alleluia, preeunte tamen partu ecclesie in tribulatione
illa maxima, que erit in fine secundi status 11 ), quatinus et illud compleatur,
qnod veritas dicit: amen amen dico vobU quia plorabitie et fiebxtit, mundus
auiem gaudebit. Iterum videbo vos, et gaudebit cor vestrum ei gaudium
1) 6886 in A. 2) A solummodo absit, absit hoc. 8) snccessione J.
4) deut A. 5) quia — tuum deett A. Luc 2, 29. 30. 6) et gloriam
— • israel caseatum A. Luc l e. v. 32. 7) in margine manu recentiori scilicet
tempore Joachlm. 8) octoginta A. 9) cfr. fol 94». additw ad hoc signura,
locum codieie designando. 10) post ea] preterea A. 11) illa maiima— status
deest A ntpplendo verbo antichristi.
Dioitized bv G
Protocoll der Commission xu Anagni.
113
vestrum nemo tollet a vobis 1 ). Quod ergo signatum est in ea libertate, que
facta est 6ub Cyro, completum est circa primum adventum Christi et in
adventu spiritus sancti procedentis a patre; et quod signatum est in ea
iibertate, que facta est sub Dario persa, conplendura est circa finem se-
cundi status in adventu ipsius spiritus procedentis a filio'. (Nota quod
hic distinguit processum spiritus sancti a patre et processum ejusdem a
filio.) Item frequenter asserit predicta terminari in fine xl° generationis
sive in fine secundi status, quod idem est asserere non solum populum
gentium tunc universaliter convertendum, sed etiam judaicum populum, de
quorum utroque modica aut nulla spes habetur, quod infra vi ae annos
debeat converti, quando sciiicet terminabitur secundus status et xlii» gene-
ratio. Et quod hoc pronunciet, non solum habetur ex interioribus verbis
ad hoc signum*), verum etiam ex eodem libro Concordie, capitulo de
misteriis Jacob ante finem, quod incipit sic: Non est omnino similis*)
etc. ubi dicitur hoc: 'Sane Jacob completo itinere venit ad patrem suum, 76. V. c 51.
quia completo itinere sexti temporis sexte 4 ) hujus etatis, in quo et sextum
signaculum aperitur, conjungetur gentilis populus cum hebreo, et fiet unum
ovile et unus pastor'. £t in eodem v° libro in fine secunde distinctionis:
( Si mysterium veli positi inter populum et altarc non segniter intuemur, Ib. V.c.84.
intelligimus non absque causa die xl., in quo et conficitur sanctum crisma,
ejicitur a conspectu altaris, ut jam non videant fideles altare ipsum quasi
per speculum in enigmate, sed magis facie ad faciem 5 ). Nimirum quia
in tempore isto, in quo agitur xl* generatio, oportet auferri velamen littere
a cordibus multorum, quatinus et rebellis hactenus judeomm populus ab-
lato velamine cordis sui convertatur ad deum. Erit autem hoc in aper-
tione sexti 6 ) sigilli, que erit velud 7 ) in die parasceve, qui est sextus
in ebdomada sexta'. Item in secunda parte tercii iibri Concordie capitulo
sexto sive penultimo capitulo tocius libri tercii, quod capitulum incipit:
Sextutn signaculum, ubi loquens de sexto rege, qui secundum Danielem
sanctos altissimi conteret, et de septimo, qui super quam credi potest
universa vastabit, sicut legitur viu. Daniebs 8 ), dicit sic: ( Tempus autem, Ib. 11 j.
quando hoc erit, dico manifeste, quia prope est; diem autem et horam /'• 2 - c - °-
dominus ipse novit. Quantum tamen secundum coaptationem concordie
extimare 9 ) queo, si pax conceditur ab hiis malis, usque ad annum *. cc
incarnationis dominice. Exinde ne subito ista tiant, suspecta mihi 10 )
sunt") omnimodis et") tempora (96a) et momenta. Erit autem tunc tribu-
latio roagna, qualis non fuit ab initio, sicut aperte liquet ex apertione
sexti signaculi 18 ) in libro Apocalipsis, ubi inter cetera scriptum est: Beges
1) Joh. 16, 20. 22. 2) ponitur siynum Qh+- 3) A non est consimilis.
4) sexte dtat A. 5) /. Cor. Vi, 12. 6) A quinti. 7) A ultra 8) Daniel. 8, 24.
9) A exbtiinare. 10) roihi Jeett A. 11) addit A nisi 12) et deest A. 13)sigilliA
Arckir tar Littantur- ■nd Kirobeng«Mbieht«. L 8
Digitized by Google
114
Heinrich Denifle,
terre et principes et tribus et divites et fortes et omnis servus et liber abscon
dent se in speluncis et petris montium ' l ) etc. Idem habetur etinlntroduc-
Jnt. c.20. torio Apoc. xiu. cap. e, ubi dicitur: 'Secutus est autem 2 ) Benjamin, qui
natus est in obitu matris, in quo significatus 5 ) est populus iudeorum,
qui convertetur in iine, in fine dico secundi status, non in fine tercii,
licet hoc totum in fine mundi, quia nos sumus ut ait apostolus in quos
Int. e.25, fines seculorum devenerunt*). Et infra in eodem Iotroductorio xvn°
capit. c. repetit predictum verbum apostoli : in quos fines seculorum de-
venerunt, et addit immediate dicens: 'Quoniam quidem 5 ) ut verum
fatear ter verbum illud est dicendum, antequam desinat mundus iste,
antequam transeant transitoria et clarescant eterna, et primo quidem 6 )
consumatis seculis hebreorum, secundo hoc est in proximo consumatis
seculis plenitudinis geutium, in fine vero mundi consumatis adhuc scculis
reliquiarum Israelis et gentium'. Item in fine libri Goncordie
loquens de illo verbo Danielis xn 7 ): Usquequo finis illorum mirabilium?
Et audivi virum, ^mi erat induttis lineis et stabat super ripam fiuminis,
cum levasset manum suam et jurasset per viventem in eternum, quod in
tempus et tempora et dimidinm temporis, dicit sic iste Joachim: 'verba
hec ^ Danieiis ultima ita a lectore huius operis pensari vcliem, ut
quicquid a principio huius operis usque huc late ac diffuse contulimus,
sub uno quam brevi coarctemus 9 ) sermone. Nihil enim aliud nos intimasse
credimus, nisi hoc quod sonat versiculus iste: In tempus et tempora et
dinudium temporis, omnium scilicet 10 ) istorum mirabiliiun finem. Sed ct
sermones signati sunt usque ad tempus statutum, hoc est, usque ad sextum
signaculum, quia 11 ) sicut jam per multas vices nos dixisse meminimus,
in hiis xlij generationibus septem signacula 1 *) continentur, nicbil-
que aliud est diccre, in tempus et tempora et dimidium temporis com-
plebuntur omnia mirabilia hec 18 ), quam illud, quod sub sexto angelo tuba
canente alter angelus aut forte unus et idem ait: tempus jam non eril
amplius XA ). Sed in voce septimi angeli, cum ceperit tuba canere, con-
sumabitur misterium dei nb ). Etinfra: 'Nunc ergo xl* generatio agitur, et
ideo tempus statutum est, in quo 16 ) clausi aperiantur sermones.' Et
paulo post: 'Dico ergo o 17 ) fideles et securus hoc 18 ) dico 19 ): numerus
iste tam sollempnis citius quam putatur consumationem accipict.' Et
paulo post: 'Finem itaque libro non ego ponam, sed ipse sit, quem do-
minus posuit, hoc est in tempus et tempora et dimidium temporis. Hoc
quesivimus a principio operis, et pervenimus usque ad ipsum. Ultra hoc
1) Apoc 6, 15. 2) deest A. 3) siguatus A. 4) 1. Cor. 10, 11. 5) deest A.
6) deest A. 7) /aUo A in. Dan. 12, 6. 7. 8) detst A. 9) coarcta-
remur A. 10) deest A. 11) deest A. 12) sigilla A. 13) huiuBraodi A.
14) Apoc 10, 6. 15) Ib. r. 7. 16) in quo] ut A. 17) ergo o deest A.
18) deest A. 19) addit A hic.
Digitized by Google
Protocoll der Commission xu Anagni.
115
procedere nec 1 ) oportet, ncc Hbet, hoc est enim tempus ecclesie, sub
quo pleuitudo 2 ) gentium oportet ingredi, ut pariens filium masculum
ingrediatur in templum 1 . Item in libro suo Apocalypsis, ubi exponens
illud Apocal. beati Jobannis vu° cap. et omnes angeli stabant 9 ) etc. , et
infra: et clamabant voce magna dicentea*), sic ait: 'Bene omnes angeli
istud 5 ) acclamare dicuntur, quia a sexti apertione signaculi 6 ) et de- ^^?'
inceps omnis pene mundus convertetur ad domioum'.
(96b) Huc usque verba Joachim et fratris Girardi. Ex prenotatis
videtur, quod iste novas et falsas opiniones confingat, et hoc maxime vane
glorie causa, id est, ut exaitet huiusmodi ordinem incredibiliter et intempesti-
ve super alios ordines, immo super totam ecclesiam. Et ideo diligenter
conferenda est hec difinitio Augustini de heretico in primo libro de uti-
litate credendi 7 ), ubi dicit: 'hereticus est qui alicujus temporalis commodi
ct maxime vane glorie principatusque sui gratia falsas ac novas opiniones
vel gignit vel sequitur'. Et habctur hoc in decretis xxuij» q. ultima 8 ),
ubi etiam ponitur iilud verbum Jeronimi et Ysidori vui. ethimologiarum:
'heresis grece ab elcctione dicitur, quo scilicet unus quisque eam eligat
disciplinam, quam putat esse meliorem. Quicumque igitur aliter scrip-
turam intelligit, quam sensus spiritus sancti flagitat, quo 9 ) scripta est,
licet ab ecclesia non recesserit, tamen hereticus appellari potest'. Sic
dicunt Augustinus, Jeronimus et Ysidorus. Quod autem iste prefatam
doctrinam preferat hiis omnibus, videtur capitulo sccundi libri Concordie
ante finem, paragrafo Construendum, ubi loquens de sacrificio Hclye tercio cw. //
regum xviu 0 , intelligit per terram vetus testamentum, per aquam novum tr - *• c - 1 -
testamentum, per ignem autem qui dc celo desceudens voravit ista 10 ),
evangelium eternum, sicut patebit infra. Hec igitur sunt que secundo
notanda sunt in doctrina ista.
III Notatis illis que pertinent ad incredibilem exaltationem cuiusdam
ordinis monachorum, nunc tercio notanda sunt ea que faciunt ad de-
prcssionem ordinis clericalis, et cessationem ejusdera, necnon et vite
active in ecclesia. Quod 11 ) facit idem u° Iibro Concordie xxxuij. capitulo
ante finem, ubi dicitur sic: 'Duo perfecti ordines claruerunt in ecclesia") Ibll.tr.i.
de quibus dicit psalmista: si dormiatis inter medios cleros ia ) etc., cleri- c# ^'
corum unus, alius monachorum, et ipsi duo unus sunt clerus, qui tamen
uno modo consumationem accipiet in tribulatione antichristi, alio modo
mansurus est usque ad consumationem seculi. Petrus sane et Johannes
1) A non. 2) A plenitudinem. 3) Apoc 7, 11. A) Ib. v. 10. 5) dte»t A.
6) sigilli A. 7) ed. Paru. 1694, »77/, 46- 8) Decr. Grat. c. 24 qu. 3 c. 27.
hid. EthtfmoL VIII c. S. 9) a quo A. 10) 3. Reg. 18, 38. Sicut appartt
ex locis /. iOOb notatis, rerba citata sttnt proprie fratria Girardi, et solummodv
Mtcundum partem inrtniuntur in Cancordia. 11) in textu ad quod. \'2) in
ecclesia deest A. 13) l^alm. 67, 14.
8*
Digitized by Google
116 Heinrich Denifle,
nnins ordinis sunt, et tamen ipse 1 ) unus ordo consumari prius oportet
quantum ad Petrum, ut scientibus loquar*), stabit autem quantum ad
Johannem'. (Nota quod in predictis verbis loquitur de primo antichristo
qui apparebit et deicietur in fine secundi status^ non de illo qui cognomi-
natus est Gog t qui veniet in fine secundi status sicut patebit post.) Quod
autem per Petrum intelligantur activi, per Johannem contemplativi, non
solum habetur ex glossa sub fiuem c vangelii Johannis, sed etiam ex isto 3 )
Int c.19. Introductorio super Apocalipsira cap° xim a, ubi dicit: 'Petrus et
Johannes magnam pre coapostolis suis prerogativam io multis*) habuisse
noscuntur, primus namque activam, secundus 6 ) prenotat vitam contempla-
tivam'. Item xlii. capitulo secundi libri (Conc.) qui incipit: Si prescripta 6 ),
ubi de numero generationum tertii status excedente numerum generationum
Conc. II. primi et secundi status, sic ait: 'Tercium opus, quod diximus proprietate
tr. 2. c5. mysterii pertinere ad spiritum sanctum, dissimile est secundum aliquid
a primo et secundo numero generationum, ita tamen, ut in eo secundum
aliquid etiam xlii. numeri perfectio veneranda servetur, quatenus eisdem
incremeutis videatur surgere secundum aliquid 7 ) tcrtia arbor, quibus et
due prime, secundum vero 8 ) aliquid etiam duas primas excedat, tanquam
si imposito fine Petro et Paulo de*) solo Johanne 10 ) dictum sit 11 ): sic
eum volo manere donec veniatri li ). (97a) In prima parte tercii libri capitulo
Ib. III. vui. v qui incipit: Joseph descendit in Egiptum, dicitur sic: \Anno xl. defecit
p. 1. c 14. Moyses, et substitutus est Josue, quia ut alterum tangam mysterium,
completa hac generatione xl*, que agitur nunc, comutandus est iste
status ecclesie de Lya in Rachel, de verbi eloquentia ad spiritualem in-
tellectum, de frondium pulchritudine ad suavitatem pomorum. Hoc est
enim illud: nisi ego abiero, paraclitus non veniet ad vos, si autem abiero,
mittam eum ad vos 13 ). Nota verbum, et u ) signa mysterium. Omnis elo-
quentia pertinet ad verbum, omnis intelligentia spiritualis ad spiritum
sanctum. Ulud 15 ) ergo precedit, sequitur istud'. Iu secundo 16 ) tractatu mj.
Ib. IV. libri c. primo f dicitur sic: 4 In secundo statu fructificavit 17 ) ordo cleri-
c - corum inchoatus a Christo et sanctis apostolis per actionem predicationis,
conteraplativa iutcrim perfectione usquo ad hec 18 ) nostra tempora in steri-
litate manente. Nimirum quia ut 19 ) ad sextam etatem labor, ita ad septi-
mam pcrtinet contcmplatio*. Item c. proximo sequenti quod incipit: Sicut
Ib. c :u. ordo, tunc sic: 'Ordo clericornm iniciatus ab Ozia, fructificavit a Christo,
consumabitur autem* 0 ) ut putamus circa finem generationum xlii ab incar-
1) ipse deest A. 2) ut scientibus loquar dtest A. 3) additur Joachim.
4) multis] mysteriis K F G H. 5) secundus] servus A. 6) suprascripta A.
7) aliquid] quod A. 8) decst A. 9) deest A. 10) Johanni A. 11) est A.
18) Joh. 21, 22. 13) Joh. 10, 7. !4) dent A. 15) istud A. 16) additur
libro A. 17) inchoavit A. 18) huc A. 19) dee*t A. 20) dcest A.
Digitized by Google
Protocoll der Coramission zu Anagni.
117
natione domini, consumabitur dico sccundum id, quod pertinct ad verbum
domioi dicentis Petro: sequere me i )\ Item v° libro et v. parte prime
distinctionis capitulo viii. quod sic incipit: Post obitum David y in fine
dicitur: 'Erit etiam") in illo sabbato illud, quod supra commemoravi: Ik. V. c. 68.
orietur in diebus ejus justicia et habundantia pacis, donec au/eratur
/wwa 3 ), id est, donec transeat ex toto vita activa et adducatur*) justicia
sempiterna'. Item secunda distinctione ejusdem quinti libri c. i°, quod
incipit: Quia de numero tricenario, in fiue dicitur sic: 'Oportet enim in/6. V. e. 81.
die illo 6 ) Petrum seniorem crucifigi, ut scquatur dominum, Jobannem
autem manere sic, donec veniat dominus, qui et ista predixit Denique
crucifigetur unus ad complendum numerum sacrorum martirum, alter re-
manebit, ut colligat profugos Israel'. Item ultimo capitulo tocius Iibri
prope ante finem libri Concordie, ubi expouit illud Danielis xn 6 ): qui
ad justiciam erudiunt multos, erunt quasi stelle in perpetuas cternitates:
'Quare istud? Quia sanctis qui in illo tempore futuri suut, nuda erunt Jb. V.
omnia et manifesta. Non enim 7 ) adhuc erit tcmpus Lye laboriose , que r - 117 •
est Jippis oculis, sed tempus Racbelis venuste faciei et dccore aspectu 8 ).
Jam enim videre incipient facie ad faciem ea, que antiqui patres nostri
viderunt per speculum in enigmate, quia jam erit delcta iniquitas in po-
pulo dei, statuta justicia sempiterna, quia jam regnabunt sancti dei et
dcleti erunt impii a facie terre'. Item inlntroductorio Apocalypsis xuu.,
quod incipit: Petrus et Johannes, anto medium sic: 'Quia unus Jacob int. c. 19.
duas duxit uxores, Lyam videlicet et Rachel, videtur, quod ordo mona-
cborum, quem secundum significatum 9 ) diximus pcrtinere ad Johannem,
duplex sit 10 ) propter duas vitas quibus innititur, activam scil. et
contemplativam, et propter duos intellectus, quorum unus pertinet ad
secundum statum, alius ad tertium. Etenim significatum Petri sic ac-
cipiendum cst") in secundo statu, ut nunquam tamen ut jam diximus
transeat") ad tercium; significatum 19 ) vero Jobannis sic accipiendum est
in secundo statu, ut multo tamen dignius refundatur ad tertium 15 ). Et
paulo post: 'Sane eo tempore (97b) quo Rachel concepit, cepit soror Lya in- Ib. & 20.
firmari in partu 16 ), quia cum defectu secundi status, id est sexte etatis
mundi, transiet exercitatio vite active, et 17 ) incipiet convalescere fructus
vite contemplative'. Et infra c. xvi., quod incipit: Petrum et Johannem,
ubi facit roentionem de ascensu Petri simul et Johannis ad horam orationis
nonam, sicut legitur in actibus apostolorum "), et alibi in eodem libro, Ib. c. 24.
1) JoL 21, 19. 2) deest A. 3) Psalm. 71, 7. 4) introducatur A.
5) enim in die illo] iUum A. 6) Dan. 12, 3. 7) enim] tamen A.
8) Gen. 29, 17. 9) uignatum A. 10) duplex sit] dicit sic A. 11) accipitur
etiain A. 12) deest A. 13) signatum A. 14) in secundo statu deest A.
15) terminum A. 16) Gen. 30. 17) et tunc A. 18) Act. a P o*L 3, 1.
Digitized by Google
118
Heinrich Deniflc,
ubi multa uarrantur mirabilia Pctri ct uulla Juhannis, dicit sic: 'Lcgi-
mus 1 ) multa dc Petro, de Jobanne vcro 2 ) uihil cxccpto quod communitcr
dc omuibus apostolis dictum est: per tnanus apostolorum 3 ) etc, tanquam
si Johanues cxpcctaret et diceret: tempus meum nondum venit 4 ). Intcrini
cedendum 5 ) est Petro, cujus nunc proprie tempus est. Veniet autcm
dies 6 ) quando ipse vocabitur ex hoc mundo ad deum, et tunc incipiam
implere cursum 7 ) ministerii mei'. Item in secundo paragrafo
Psalterii decacordi xxm. capitulo, quod incipit: /« prima specie
Pt. BL intelligentie, dicit sic 8 ): 'Iu sexta intclligentia Abraham signi-
265". fi ca t prelatos sccuudi et tercii status, Agar ccclesiam laborantium,
que presens est, Sara ecclesiam quiesccntium que futura in tertio statu,
cum dabitur sabbatismus populo dei. Nccessc est enim, ut transeat
significatum 9 ) Petri, et maneat significatum Johanuis'. Et sequenti ca-
Jb. Bt. pitulo xxuu. quod incipit : Primo itaque assignandi sunt, dicitur sic : 'Non
261*. est mirum, si vu ccnobia similia vn tribuum et vu ecclesiarum 10 ) nec-
dum claruerunt in mundo, quia manente adhuc tempore Petri uon po-
tcrit eo superstite vires suas ut ita dixerim exercere Johannes; ubi autem
pertransierit quod significat 11 ) Petrus sequens dominum cum 1 *) cruce sua,
succedit manifeste quod designat Johannes'.
Hec igitur et hiis similia notari possunt in libris istis circa depres-
sionem et cessationem ordinis clericalis. Ad hoc etiam facit illud in
principio libri Goncordie in primo capitulo, quod incipit: Non haben-
tibus in hoc mundo, ubi aperiens intentionem suam in toto suo opere
Conc.l.c ldicit sic: 'Licet utilitatem libri hujus multiplicem esse putem, intentionis
tamen nostreest, quantum nobis prestitit 18 ) deus, regni temporalis, quod
proprie dicitur Babilon 14 ), comprebendere fiuem, et quod prope sit
partus ecclesie, qui tempore eodem futurus est, verbis 15 ) lucidissimis
aperire'. Quod autem in hiis verbis non intelligat regnum reproborum
bominum, sicut ait Augustinus in libro de civitate dei, ponens duas ci-
vitates 16 ), scilicel Babilonem malorum et Jerusalem bouorum, patet, quod
ista Babilon cum civibus suis, sicut ait Augustinus, currit 17 ) indesinenter
simul cum Jherusalem cum civibus suis usque in finem mundi. Iste
autem ponit finem Babilonis hujus, de quo loquitur, esse prope, hoc est
in fine secundi status et xlii* generationis, sicut patcbit per sequentia.
1) hec epecialiter legimus de Petro in libro act apostolorum. CWrf.
2) deestA. 3) Act. 5, 12. 4) Joh. 7, 6. 5) credendum A. 6) dttst A.
7) cursum] tempus A. 8) det*t hoc foli um in J. 9) signatiun A, et sic
deinrep*. 10) addit A que scripte sunt in Apocalypsi sub b. Ioanne. Haec
phrasis invtnitur in Codd. in alio connexu immediate prius. 11) siguat A. 12) in A.
13) prestiterit A. 14) babilonis A. 15) libris A. 16) dt , ir. dei l. 17 c. 16.
17) cnrri A.
Digitized by Google
Protocoll dcr Commiusion xu Anagni.
119
Item hoc idem patet per hoc, quod addit dc partu ecclesie tuuc futuro,
qui partus non potest intelligi terminatis duabus civitatibus, quas ponit
beatus Augustinus et maxime de illo fructu, de quo loquitur in secundo
libro Psalterii decacordi, c de centum quinquaginta 1 ) propositionibus P*. Bl.
spiritualium intclligentiarura, capite quod incipit: Nonfuit propositi nostri, 27 1*.
ubi dicit: 'Siquidem quod conceptus ecclesic fuit in adventu domini,
partus autem vel in tempore vel circa tempora antichristi '. Et loquitur
de primo antichristo, sicut patebit postea, videlicet subdit: l Erit autem
et illud sabbatum post tribulationem, quam facture sunt gentes infideles,
quando et 8 ) dominium Babilonis dissipabitur'. Item hoc patet, quia
infra in omnibus operibus suis appellat istam Babilonem, de qua hic
loquitur, novam, (98a) sicut patebit in pluribus locis. Quod autem per regnum
Babilonis intelligat dominium romane ecclesie, colligitur ex pluribus locis,
sicut in fine xxxinj. capituli secundi libri Concordie, ubi post plurima
verba de grecis dicit sic: ( De latinis autem non deesse poterunt reliquie ConcJI.tr.
post transmigrationem Babilonis, que, sicut ostendetur postea, presens *• c * ^ 7 '
est, in quibus operabitur spiritus sanctus opera sua usque ad coosuma-
tionem seculi'. Item prima parte quarti libri Concordie c vi. f, ubi
loquitur de detrimcnto ecclesie romane tempore Octaviani imperatoris et
pape Alexandri tertii, dicit sic: 'Utrum autem occasione hujuscemodi ib.IV.
amiserit aliquid 8 ) ecclesia de libertate sua apud filios Babilonis nove, c «
videat ipsa, que novit melius quid patiatur. Nobis autem supersedendum
est interim, donec plenius elucescat, utrum melius fuerit resistere ati pati,
donec ficus bone et ficus male de suo fine intelliguntur, ne forte et hoc
ipsum a nostris exigatur delictis, ut non liceat nobis impune agere quod
melius csse scimus'. Item. v° libro prope finem de Daniele primo ca-
pitulo, ubi interserens hec verba Ysaiae xin 4 ) capitulo: erit Babilon illa
gtoriosa in regnis inclita in superbia Caldforum, sicut subvertit dominus
Sodomam et Gomorram etc, dicit: 'Hec verba Ysaiae sic secundum 6 ) n. V.
aliquid completa sunt in ruina Babilonis illius, que percussa est a Medis, c. 109.
ut tamen multo amplius complenda sint 6 ) in ruina, quam describit Jo-
hannes Apocalipsi xvu., et de qua facit Petrus mentionem, cum quibus
dam dicit 7 ): Salutat vos ecclcsia, que est in Babilone\
Idem apertius dicit in libro Apocalipsisnove, ubi exponens illud
Apoc Johannis, xvii. capitulo: Mulier quam vidisti, civitas magna est, que
habet regnum super reges terrc*), dicit: 'Non 9 } solum autem ex auctoritate A P . Bl.
libri hujus et ex presenti loco traditum est nobis a patribus, quod Roma
sit in spiritu Babilon, verum etiam ex sententia Petri, qui scribens ali-
1) centum xl A. 2) et deest A. 3) aliquid] an A. 4) additur xuu.
h. 1.3, 19. 5) 8ecundum] per A. 6) explenda sunt A. 7) dicens A.
1. Pet. 5, Vi. 8) Apoc. 17, 18. 9) inde A.
Digitized by Google
120
Heinrich Denifle,
quibus ex urbe Roma inquit in prima canonica c. ultimo: Sululat vos
ecclesia, que est in Babilon 1 ). Si quis autem dicat, quod hoc intelligit
de Roma quantum ad imperium laicorum, non quantum ad imperium cleri,
videat quid ibi statim subditur: 'Ne quis aut confidat de se steriliter
propter bona que promissa sunt apostolo Petro a domino dicente: tu es
Petrus*) etc, aut diffidat propter omnia mala, que scripta sunt in hoc
libro: si quamvis corporc 8 ) peregrinetur in ea, non fuerit de filiis Babi-
lonis, sed de filiis Jherusalem, qui plerumque egrediuntur simul ex 4 ) uno
utero. sicut Esau et Jacob, quia potens est deus, ut ait Petrus, homines 5 )
pios de temptatione eripere*). Nec putandum est 7 ), quod civitas illa solos
illos complectatur, qui murorum ipsius ambitu circumscripti 8 ) esso
videntur, sed omnes, qui pertinent ad imperium ejus, quod licet divisum
sit et dilaceratum in partibus, ut ostendatur appropinquare desolatio
ejus, unum tamen est 9 ) in omni populo christiano, maxime autem in
latino, qui per omnia romano pontifici subjectus esse consuevit\
Ex hiis igitur patere potest diligenter intuenti, qualiter hec doctrina
tendit finaliter ad subversionera cleri, hoc est roroane ecclesie et obedien-
tium ei. Addendum etiam hic puto illud, quod videtur iste dicere, sci-
licet quod scisma grecorum a latinis seu 10 ) apostasia eorum a romana
ecclesia fuisse a spiritu sancto hiis verbis satis indiscretis secundo libro
Goncordie, vui. capitulo ante finem, ubi ioquens de separatione decem
Conc. II. tribuum a domo David sub Eroboam sic ait: 4 Nec illud estimetur alienum
tr. l. c. 7. a mysteriis 11 ), quod sive tunc x tribus <98b) a domo David, sive nunc ec-
clesie grecorum divise sunt secundum aliquid a romana ecclesia, quia et
Ulud verum esse constat quod apostolus dicit: divisiones gratiarum sunt*
idem autem spiritus n% ).
Ad intelligentiam autem predictorum et dicendorum notandum est IV
quarto, quod ille Joachim ponit duos antichristos sollempnes, quorum
Apoc unus venturus est in fine secundi status, et hic est dc quo dicitur
Bl 196. Apocal. xvii., ubi loquitur de septem capitibus bestie portantis mulierem
dicens: 'vii capita vii montes sunt super quos mulier sedet, et vii reges
sunt; quinque ceciderunt^ unus est^ et alius nondum venit y et cum venerit
oportet eum breve tempus manere 1 *). Alius autem antichristus in fine tertii
status, qui cognominatur Gog, de quo Apoc. xx. et Ezechiel xxxvw.' u )
Item ponit similiter duo judicia generalia distincta per duo predicta tempora,
vel duos status predictos, que duo judicia astruere nititur per verba apo-
stoli scribentis de hoc bis, scilicet in prima 15 ) epistola ad Thess. et in
1) A addit coUecta. l.PetriS, Vi. 2) Matth. 16, 18. 3) deeat A. 4) de A.
5) deat A. 6) 2. Fet. 2, 9. 7) detst A. 8) circumsepti A. 9) dtest A.
10) deest. 11 ) in codd. fide. 12) /. Cor. 12 , 4 13) Ajtoc. 17, 0. 10.
14) Apoc. 20, 7; Ezech. 38, 2. 15) deest A.
Protocoll der Commission iu Anagni
121
sectinda, et quamvis omnes expositores nostre referant illa verbi utriusque
epistole ad unum ct idem finale judicium, iste tamen refert ad diversa,
sicut patet v. iibro Concordie tertio de Noe, quod est capitulum primum
v 1 * partis prime distinctionis, et incipit: Noe cum quinquentorum esset an-
norum etc, ubi ante finem dicit 1 ): *Et quidem tribulatio sequens, quam cw r.
facturus est filius perditionis in ecclesia dei tribus annis et dimidium fieri, c - 3S -
sollempnis satis sententia et a magnis viris tradita opinio tenet. Hec
autem, que precedet in romani desoiatione imperii, incerti est temporis
et momenti. De hac enim tribulatione prima scribens apostolus ad
Thess. ait: de horia autem et momentis non necesse habetis y ut scribamus
vobis, ipsi enim scitis, quia dies domini sicut fur in nocte ita veniet. Cum
enim*) dixerint, pax et securitas, tunc repentinus eis superveniet interitus
sicut dolor in utero habenti*), et non effugient*). Quia vero putaverant
diem domini solam diem iliam esse accipiendam, in qua manifestus
vcniens dei filius judicaturus est mundum, errorem ipsum, qui eos sterili
timore compresserat, alia epistola correxit dicens: Rogamus vos fratres
per adventum domini nostri Jhesu Christi, ut non cito moveamini a vestro
sensu, neque terreamini y neque per spiritum, neque per sermonem, neque
per epistolam tanquam per nos missam, quasi instet dies domini, ne quis
seducat vos ullo rnodo, quoniam nisi venerit discessio printum> et revelatus
fuerit homo peccati, jilius perditionis, qui adversatur et extollitur super
omne, quod dicitur deus> aut b ) quod colitur, ita ut in templo dei sedeat
ostendens se tanquam ipse sit deus 6 ), — subauditur: non instabit. Ecce,
qui in prima epistola negavit signum ad presciendum diem adventus
domini, in secunda dedit signum discessionis et revelationis antichristi,
ut pro alio judicio accipiatur ille dies, de quo loqutus est in prima
epistola, pro alio ille ultimus, de 7 ) de quo loqutus est in secunda'. Huc
usque Joachim. Idem nititur astruere per textum evangelii Johannis 8 )
eodem libro Concordie primo de hystoria Abrabe et Loth, quod sic in-
cipit: Ostenso quam 9 ) breviter etc, post medium capituli 10 ): 4 Cum com- lb, V. c 41.
pletus fuerit numerus electorum, pro quibus deus sustinet peccaU
mundi, effundet super impios iram indignationis sue et perdet omnes
qui fornicantur ab ipso dicente domino Luce 11 ) xvn: Sicut factum est in
diebus Loth, edebant homines et bibebant y emebant et vendcbant, planta-
bant et edijicabant; qua die autem™) exiit Loth a Sodomis 1 *), pluit ignis
et suiphur de celo et omnes perdidit. Secundum (99a) hoc erit qua die jilius
hominis revelabitur. Non ait: qua die filius hominis descendet de celo,
1) additur et Joachim. 2) autem A. 3) habentis A. 4) /. Thess. 3,
1-3. b) autem A. 6) 2. The*s. 2, 1-4. 7) pro A. 8) Johannis] Jero-
nuni A. dtbuit diccre Luce, ticut apparet ex testu a. scripturae. 9) quod A.
10) additur Joachim •« marginc. 11) Joannis ubique. 12) dcest A. 18) additur et.
Digitized by Google
122
Heinrich Denifle,
sed qua dic filius hominis revclabitur. Ista rcvelatio filii homiuis occulta
et repeutina aliter est, ut ego arbitror 1 ), accipienda, quam illa, que fiet
de celo apparente ipso domino in majcstate 8 ), etsi altcra alteri viciua,
quia ista dics domini occulta erit, et 8 ) in ipsa revelabitur veritas, cui
in hac die sua homines non credunt, illam vero signa manifesta prece-
dunt hic. Et que suut illaV Erunt, inquit Luce xxi, signa in sole et
luna et stellis 4 ) et similia. Ut autem sciremus, quod ita sit, uoluit Lucas
loqui de utraque die comuniter, sicut Matbeus et Marchus, sed
magna interpositione verborum ct operum domini distinguit inter
utrumque, ita ut horum primum referat dictum ad interrogationem pha-
riseorum (Lucas xvn. 5 ) querentium: quando venit regnum dei, sequens
sccrete et ab aliis seorsum ad interrogationem discipulorum querentium:
quod signum esset adventus sui et consumationis seculi*). Et illos quidem
tanquam extraneos et similes eorum, super quos superveniet repentina
hora illa, noluit manifcste instrucre et docere, sed ait: non venit regnum
dei cum observatione neque dicent: ecce hic y ecce i//ic 7 ); discipulis autem
secretius atque humilius requirentibus dedit multa indicia adventus sui
et consumationis seculi, negata tamen die ct hora, ne quis de scientia
glorietur. Igitur quod dictum est de egressione Loth 8 ), non est ad ad-
ventum domini referendum, sed ad quoddam occultum iudicium, quod
adventum ipsum precedet, de quo et dicitur: in hora illa qui fuerit in
tecto et vasa ejus in dotno, non descendat tollere i//a, et qui in agro, non
recedat retro' 9 ).
De duobus autem antichristis dicitur in Enchiridion sive in Intro-
ductorio Apocalipsis c° de vu. tempore et dexu. signacuio 10 ), paulo post prin-
cipium sic: 11 ) 'Secundum illam vero concordiara, que in tribus statibus
assignanda est, omnia prout dictum est uniformiter obscrventur, excepto
quod in fine secundi status nequaquam in concordia regis Antiochi Gog
tyrannorum ultimus accipiendus ") est, sed alius quisnam similis ejus, de
quo dicit Johannes xvn. Apocalipsis: et unus nondum venit™). Et nicbilo-
minus 14 ) in fine tertii status venturus est veraciter ipse Gog facturus ea,
que scribit diffusius Ezechiel propheta c. xxxvui et xxxix, et que brcviter
Johannes in hoc libro pronunciat c. xx d 16 ).' Idem habetur per inspec-
tionem arborum et figurarum inde confectarum ab ipso Joachim. Idem
habetur per finem libri Goncordie ante recapitulationem, ubi exponit
verba Danielis xu. capitulo de antichristo, que omnia refert ad tyrannum
1) ut ego arbitror deest A. 2) majestate] manifesto A. 8) et eam A.
4) Luc. 21, 25. 5) ibid. 17, 20. 6) Matth. 24, 6. 7) Luc. 17, 20, 21. 8) ibid. v. 28.
9) ib. v. 31, Huc usque Joachim, interlinealiter et minori characiere scriptunt.
10) A de vu. signaculo et vn. temporc. Cfr. «upra />. 103 nota 1. 11) inter-
Uneariter Joacim. 12) occidendus A. 13) Apoc. 17, 10. 14) non minus A.
15) sicut nota 9.
Digitized by Google
Protocoll der Coinmission zu Anagni.
123
illum scu antiehristum qucndam, qucm prcdicit vcnturura in tine secundi
status, quod probat per verba Danielis xu. capitulo ubi ad qucstioncm
Danielis: usque quo finis horum mirabiliumt dicit 1 ): Respondit angelu?, CW. 1".
qui stabat juxta ripam fluminis: quia in tempus 2 ) et tempora et dimidium c ' ilH '
temporis est totum tempus secundi status et totum misterium ejus, sicut
plane dicit Joachym in fine istius loci 3 ). Item habetur per notulam
fratris Gerardi super principium ejusdem capituli Danielis, ubi dicit
sic frater Gerardus: l Hec tribulatio, que erit talis qualis nunquam fuit,
debet fieri ut ex multis locis apparet tam in hoc libro, quam in aliis,
circa M m cc n lx" annum incarnationis dominice, post quam revelabitur
antichristus. Hec tribulatio erit in corporalibus et spiritualibus maximc.
Scd tribulatio maxima, que statim sequctur interposito tamen cujusdam
spacio quantulecunque pacis erit magis in spiritualibus; unde erit peri-
culosiorquam prima. 1 (99b) Item habetur expresse in Introductorio
super Apocalips c.v. sub hiis verbis*): 'Ut autem in fine primi status ultimus J,u. c. 7.
rex Antiochus nomine ceteris immanior fuit, ita 5 ) in fine secundi, qui
crit in proximo, vn. ua rex ille venturus est, de quo dicit Johannes Apoc. xvu:
et unus nondum venit 6 ); et ipse dcterior erit omnium qui fuerunt antc
se, utpote qui supra quam credi potest universa vastabit 1 ). Sane in fine
tercii status venturus est alius, qui cognominatus est Gog, et ipse erit
nltiraus tyraunus et ultimus antichristus. Etenim 8 ) antichristi multi sunt
Johanne dicente: sicut audistis quia antichristtts venit; nunc autem anti-
christi multi facli sunt 9 ). Et dominus in evangelio: multi venient in no-
mine meo 1 etc. 10 ). Item capitulo sexto proximo sequenti, quod intitulatur /&• «• *•
de dracone rttffo xx ) d, loquens de vn* visione et xi* Danielis, in
quibus loquitur de duobus pessimis regibus, ait 1 '): 'Ita miro modo alter
in alterius spiritu venturus est, quomodo in spiritu Helye venturus erat
Johannes. Quia etsi 18 ) unus Helyas promissus est a domino per prophe-
tam dicentem: ecce mittam vobis Ilelyam prophetam etc. 1 *), tamen duos
Helyas fore mittendos a domino novimus, unus qui jam venit, alius qui
venturus est. Et quasi de uno magno tyranno locuti sunt viri sancti,
et tamen duo venturi sunt circa finem, quorum singulus sit homo iniquus
et maximus adversarius fidei christiane, ille scilicet de quo dicit Johannes
Apocalip. xvn: unus ib ) nondum venit, et cum vetierit, oportet illum breve
tempus 1 *) manere 11 ) ; et alius, qui cognominatus 18 ) est Gog 19 )'. Hucusque
1) deest A. Daniel 12, 6*. 2) tempore A. 3) noH tamen ad litteram.
A) Interlineariter Joachim. 5) ita] et A. 6) Apoe. 17, 10. 7) Dan. 8, 24.
8) etenim] et A. 9) /. Joh. 2, IS. 10) Matth. 24, .5. Jnterlineanter huc
USque Joachim. 11) F tic intitulaiur. 12) interlineariter Joachim. 13) quia
etsi] quasi enim JV. 14) Malach. 4, 5. 15) unus] alius A. 16) brevi
tempore A. 17; A P oc 17, 10. 18) cognominatur A. est de**t. 19j Apoc. 20, 7.
Digitized by Google
124
Heinrich Denifle,
Joachim. Et infra 1 ) fere pcr totuin capitulura. Item notandum, quod
ponit Christura bis vcnturum ad judicium personaliter: semel secundum
fidem in fine muudi ad generale judicium, de quo constat, et semel in
fine secundi status secundum opinionem suam. Unde ait super locum
illura Apocal. xix: vidi celum apertum tt ecce equus albus*), et infra in
Ap. Bl. textu: et exercitus, qui sunt in celo, sequebantur eum in equis albis vestiti
20 bisso mundo*), quod exponens Joachim ait in originali: 4 Hec orania 4 )
proposita sunt non exposita. Proposuimus autem illa ut sciamus. Unde
agitur in articulo isto, in quo non aliquis sanctus ostenditur esse dux
belli, sed is qui mortuus est pro nobis et redemit nos 5 ) in sanguine
suo, ut compleatur illud quod scriptum est per Zachariam: ecce dies
domini veniunt, et congregabo omnes gentes ad Jherusalem in prelium, et
capietur civitas, et vastabuntur domus, et mulierts violabuntur, et egredietur
pars media civitatis in captivitatem, et reltquum populi non auferetur ex
urbe, et egredietur dominus et preliabitur contra gentes illas, sicut preliatus
est in die certaminis 6 ). Dixerat 7 ) superius sanctus Johannes, quod bestia,
que 8 ) fuerat et non erat, ascensura esset de abisso et in interitum iret,
et quod rex vu. qui nondum venerat venturus esset, et cum veniret opor-
teret eum breve tempus 9 ) manere 10 ). Quod ergo tunc futurum dixerat,
hic pro loco libri exhibet quasi presens, excepto quod de rege illo non
facit 11 ) mentionem, ut ostendatur ipsum esse illum iniquum, qui vocatur
antichristus, in cujus immundissimo corpore habitabit personaliter draco
ruffus, qui post iteratum 18 ) prelium bestie incarcerandus esse scribitur
in abysso, ut non seducat amplius gentes, quousque 18 ) compleatur tempus
incarcerationis ipsius, quod tamen oppinando dicimus magis quam
asserendo, sive hic sive in aliis locis, utrum scilicet rex iste vn*', utrum pre-
cedens, de quo supra 16 ) dicitur unus est 18 ), et 17 ) utrum ille qui (lOOa) vocatur
Gog 18 ), an aliquis alius sit ille, qui proprie dicitur antichristus. Unum di-
cimus secure, quod deterior erit sextus precedentibus quinque, et vu"
deterior sexto, et uterque repletus erit felle draconis. Et ipsi sunt duo
ultima capita ipsius draconis, in quibus maxime pugnaturus est in hoc
tempore sexto. Et sicut ego puto, primus horum erit rex super bestiam,
que ascendit de mari 19 ), secundus super bestiam, que ascendit de terra illa,
que'°) dicta est hic 21 ) pseudopropheta 22 ). Cum 23 ) autem aperte liqueat,
enm, qui sedet in equo albo, Christum esse Jhesum, queritur quid possit de
1) interlineariter Joachim. 2) Apoc. 19, 11. 3) /6. v. 14. 4) detst A.
5) deest A. 6) Zach. 14, 1—3. 7) interlineariter Joachim ibidero A. 8) bestia
que deest A. 9) brevi tempore A. 10) Apoc. 17, 6—10. 11) fecit A,
12) iteratumjin tantum G. 13) Apoc 20, 2. 3. 14) tempore A. 15) deest A.
16) Apoc. 17, 10. Cfr. supra p. 120. 17) et deest FG. 13) Apoc. 20, 7. 19) /6. 1. 13,
20) dte*t A. Apoc. 13, 11. 21) dtest A. 22) Apoc. 16, 13; 19, 20. 23) inter-
lineariter et ibidem.
Digitized by Google
Protoeoll der Commission in Anagni.
125
eo sentiri vel opinari, utrum per se ipsum visibiliter apparere dignetur 1 )
in tempore tante necessitatis, ut prelietur contra gentes illas in gladio
oris sui, sicut in tempore quo venit in mundum, an*) non apparebit visibiliter
in se ipso, sed magis in sanctis suis preliabitur et obtinebit, sicut ex eo
tempore quo ascendit in celum?' Et paulo 5 ) post: 4 Ego autem puto quod
ipse per se ipsum veniat ad destruendum ipsum.' Et paulo 4 ) post: *8ed
si ipsemet veniet contra anticbristum cum exercitu suo, quid opinari
possumus, quod super equum album sedere 5 ) visus est, nisi quod in
corpore suo mundo a peccato apparebit visibiliter*) coram bonis et malis,
ut faciat vindictam in nationibus et increpationes in populis? Hec enim
cogunt nos intelligere sequentia, maxime propter illud quod subditur:
et exercitus qui sunt in celo sequebantur euni in equis albis. Verum si
hoc est, quomodo istud fieri posse dicimus, ut sancti, qui venturi sunt
cum 7 ) Christo, appareant cum corporibus suis, nisi forte partem accipi-
amus pro toto, ut de illis intelligatur dictum, qui post resurrectionem
domini venerunt in sanctam civitatem?' 8 ) Et infra: 'quamvis Ih. bi.
non incongrue 9 ) forsan in equis albis corpora mortalia sanctorum intel- ^?»-
ligi queant, quod magis puto, qui seqoentes passionem domini sui ita
pugnaturi sunt 10 ) in corporibus suis tradendis pro nomine crucifixi in
sexto tempore, quomodo ipse in die 11 ) sexto in candido illo equo corpore
suo mundo 1 ') superavit et vicit 18 ).'
In hiis verbis patet quod non loqoitur 14 ) de extremo judicio, quod
erit in fine seculi in generali resurrectione tantum, quia dicit ista futura
in vi. tempore, quod est finis secundi status, post quem sequetur totus
tercius status, sicut habetur per septimum capitulum Introductorii in
hanc Apoc, quod capitulum intitulatur De generalibus partibus Apocalipsis,
et incipit sic: Generales libri partes, tum etiam, quia in hoc adventu int. <-. 9.
domini, de quo loquitur, non dum ponit resurgere generaliter omnes,
sicut patet in secunda questione, quam fecit de illis qui venturi sunt
cum eo in equis albis, et maxime in secunda solutione ad illam eandem
questionem, in qua solutione ponit sanctos adhuc habere mortalia corpora,
sicut patet in predictis verbis. Nec moveat, quod immediate subjun-
gitur in predicto (Apoc.) loco 16 ): 'Pertinere autem hoc totum ad diem Ap. Bl.
magni judicii ex illo loco sexti capituli quinte partis demonstratur, ubi *oh*.
coadunationis 16 ) horum regum 17 ) ad bestiam hoc modo mentio facta est:
vidi de ore draconis* 9 )' etc. Non inquam moveant hec verba, quia loquitur
1) digreditur A. 2) adde et supple quod. 8) interlineariter Bubdit
Joaehim. 4) sicut nota 3. 5) Apoc 19, 11. 6) deett A. 7) cum] coram A.
8) Matth. 27, 63. A addit Apoc. in. 9) et quamvis incongrue A 10) deest
A. 11) addit A parasceve. 12) corpore mundo deest FG. 13) interlineariter hucus-
que Joachim. 14) interlineariter Joachim. 15) *icut nota 14. 16) coadunationis]
ad privationis A. 17) regum] regnum A. 18) ««</ nota Vi. Apoc. 16, 13.
Digitized by Google
126
Heinrich Denifle,
hic de illo magno judicio, quod erit in fine sexti temporis et secundi
status secundum ipsum. Hoc ctiam apparet per principium sequentis
partis que incipit: Peractia atx partibus libri, in qua incipit exponere
Ih. Bi. septimam partem libri, que pertinet ad tercium statum mundi, et continet
20.v>. xx « C apitulum Apocalipsis 1 ).
Quinto notanda sunt quedam circa litteram evangelii et circa auc- Y
torem ejus dominum Jhesum Christum, et apostolos, et circa sacramenta.
Et primo circa evangelium notandum est illud Joachim in fine primi 1
Vonr. ll. capituli secundi libri Concordie: 4 Construendum est nobis cum Helya
//•. /. f. /. altare de terra 2 ); ipsa terra collocanda est inferius, ut aqua desuper
locari queat (lOOb) expcctantibus nobis ignem de celo, qui consumat terram
et aquam, expectantibus 8 ) spiritualem intellectum, qui terrenam illam super-
ficiem littere, que de terra est et de terra loquitur, evacuando consumat,
et nichilominus evangelicam doctrinam designatam hic in aqua Iambendo
commutet, secundum quod illa aqua crassa, quam posuit in altari Nee-
mias sacerdos 4 ), conversa est in ignem, aut sicut in Cbana Galilec 5 )
aqua idriarum commutata est in vinum 6 ). Oportct inquam nos in hoc
opere altare testamenti prioris pro dono omnipotentis dei ordinate com-
ponere, fundentes et statucntes insuper aquam novi testamenti, aliud
interaliud, ac si rota infra rotam inesse per concordiam videatur, invi-
sibilem autem spiritum exspectare desuper, qui veluti de tertio celo
ignem suum dirigat spiritalem 7 ), ut veniente co 8 ) quod perfectum est,
evacuetur quod ex parte est 9 ).' Super hoc Girardus in glosa: 'In hoc
loco 10 ) vocat terram scripturam prioris tcstamenti, aquam scripturam
novi testamenti, ignem vero scripturam evangelii eterni 11 ).' Et supra,
If>id. eodem capitulo 12 ): 'Erat autem 13 ) locus tenebrosus et quasi ceium ob-
scurum vetus illud testamentum, quod proprie littera dictum est, nichil
habens in se caloris, nichil luminis, nisi quod prophete viri justissimi
sub eo multipliciter dati sunt, qui habentes in se ipsis spiritum dei
essent quasi quedam luminaria in caliginoso loco aut certe velut 14 ) clara
celi sidera in caligine noctis 16 ). Sequtum est autem tempus gratie, ut
panderetur 16 ) secundum celum et conderetur novum testamentum velut
in claritate lune 17 ).' Et infra, postquam notavit multam preeminentiam
1) usque vertvm 11 inclus. G intitulatur revera: Incipit septima pars.
2) 3. Reg. 18, 30 sqq. 3) A addit id est 4) 2. Macc. 1, 20. 5) Joh. 2, 1.
6) in codd. hic aliqua adduntur. 7) exspectare — spiritalem] scilicet ignem
spiritualem veluti de tercio celo dirigere A. 8) hoc A. 9) 1. Cor. 13, 10.
Interlineariter httC USque Joachim. 10) mjsterio A. Correctura desumpta est
ex qlotsa ad hunc locum in D. 11) addit Glossa in D: ut posterius apparebit.
12)" tnterlineariter dicit Joachim. 13) deest A. 14) deest A. 15) Codd. pro-
sequuntur: Sed quanta es8e potest lux illa volentibus operari? 16) con-
deretur A. 17) sicut nota 9.
Digitized by Google
Protocoll der Commission zu Anagni.
127
et differentiam novi testamenti ad vetus 1 ) subjungitur'): 'Certe videmus
vel s ) ex parte, quid differat et quid 4 ) distet inter utrumque celutn.
Sed num 5 ) quia secundum celum tante novimus esse dignitatis, idcirco
dicimus esse in eo finem perfectiouis nostre? Et ubi est illud, quod
jam renatis in Christo inproperabat Paulus 6 ), vo^ans illos homines et
animales et quibus lac opus esset et non solidus cibus, dicens, animalem
hominem non percipere ca que sunt spiritus dei 7 )? Restat ergo ut in
tertio celo finem perfectionis nostre positum esse 8 ) intelligamus, celo
utique spiritualis intelligentie, que de utroque testamento procedit 9 ).'
Super hoc glossa fratris Girardi: 'Declaratio est ejus 10 ), quod dicitur
evangelium eternum, in secundo libro Psalterii decem cordarum 11 )',
scilicet xix. capitulo, quod incipit: In primo sane tempore. »Sed nunc 1 *) A Bl -
agendum est de tempore quinto, in cujus initio sumus nos, in quo 259h '
oportet adhac spiritum sanctum missum a filio operari opera sua multo
altius quam hactenus operatus est, ut omnes discant honorificare spiritum
sanctum, sicut patrem et filium. In quo? Haut dubium quod in evan-
gelio ejus, non enim sicut decet honorificat illum, qui non subjectus et
devotus recipit evangelium ejus. Et quod est evangelium ejus? Illud,
de quo 13 ) dicit Johannes in Apocalipsi: vidi angelum dei volantem per
medium celum, et datum est illi evangelium eternum 1 *). Quid est 15 ) evan-
gelium ejus? Illud, quod procedit de evangelio Christi, littera enim
oceidity spiritus autem vivtfcat 1 *). Propter hoc enim veritas ipsa ait:
Cum venerit ille spiritus veritatis, docebit vos omnem veritatem 11 ). Et 18 )
ut ostenderet, quod de evangelio Christi et de scriptura ejus acciperet
et commutans quasi aquam in vinum inebriaret 19 ) electos, adjecit et ait:
Non enim loquetur a semetipso, sed quecunque audiet loquetur et que
ventura sunt annuntiabit vobis. Ille me clarificabit, quia de meo accipiet
et annunciabit vobis 30 ): Item secundo libro Concordie, capitulo .viii.
in fine dicit: 'Sciendum quod littera veteris testamenti commissa fuit cw. //.
populo judeorum, littera novi testamenti populo Romano"), spiritualibus <r. Uc7.
autem viris spiritualis intelligentia, que ex utraque procedit' Item tercio
libro c. ij°: (lOla) 'Ezechie additi sunt de gratia anni xv M ), ut intelligatur ib. III.
manifeste, quia quidquid* 8 ) datum est nobis sub quinta apertione, que p.Uc.2.
1) ad vetus] adventus A. 2) interlineariter Joachim. 3) deestA. 4) deest A.
5) num] non A. 6) 1. Cor. 1 »q. 7) /6. 2, 14. 8) deest A. 9) ricut
nota 20. 10) declaratio est ejus deest in glossa Z>, sed per erratum invenitur
declaratio est in textu inter in tercio celo ei finem perfectioms. 11) verba
sequentia non eunt Girardi sicut apparet ex D. 12) 8ed jam non A, interlineariter
verba Joachim. 13) de quo] quod A. 14) Apoc. 14, 6. cfr. supra 95«.
15) quod] in quo A. 16) 2. Cor. 3, 6. 17) Joh. 16, 13. 18) deest A.
19) comudutaret A. 20) Joh. 16, 13. interlineariter huc ueque Joachim.
21) populo romano dee*t A. 22) 2. Reg. 20, 6. 23) quod A.
Digitized by Google
128 Heinrich Denifle,
proprie 1 ) pertinet ad spiritum sanctum, magis est de gratia quam de
iege statuta. Precesserunt enim in Ghristo mi opera, secundum quod 2 )
quatuor sunt animalia, scilicet, nativitas, passio, resurrectio et ascensio.
Et secutum est in v. gradu donum spiritus sancti, hoc est illud donum,
quod proprie pertinet ad sedem dei.' De hoc manifestius in principio
JK v. r. /. quioti 5 ) libri Concordie, ubi dicit sic: 'Quatuor concordiarum libri, quos
hucusque digessimus, ita secundum numerum 1111 animalium accipiantur
in specie, ut primus, in quo simpliciter compilantur hystorie, referatur
ad hominem, secundus, in quo agitur de precipuis et evidentioribus locis
concordiarum, referatur ad vitulum, tercius, in quo agitur de concordiis
vii signaculorum, referatur ad leonem, quartus, in quo agitur de pleni-
tudine concordie, referatur ad aquilam. Etenim in hiis iiij libris parum
agitur secundum spiritum, magis autem secundum litteram, hoc est
secundum concordiam littere 4 ), littere scilicet duorum testamentoruro.
Quia vero post iiij illa magna opera Christi, quibus se nascendo, patiendo,
resurgendo, necnon et ascendendo 5 ) in celum iiii animalibus conformavit
nonnisi 6 ) in quinto ordine ignis est ostensus divinus, secundum quod et
de ipsius verbis hystoricis spirituales prodeunt intellectus: oportet nos
in hoc quinto libro de quibusdam gestis sollempnioribus que occurrerunt
spiritualiter agere, ut ex multis testimoniis ostendamus laboriosos rerum
fines, et post magnos agones et 7 ) certamina pacem victoribus impertiri 8 ).'
Ap.Bl .9,5*. Item in prima parte Apocalipsis c. de angelo Laodicie dicit sic: 'Secun-
dum hoc ut ego arbitror perpauci remansuri sunt de populo isto, qui
de terra Egipti exire ceperunt, hoc est de societate eorum, qui carna-
liter vivunt, pro eo quod non ambulant coram facie sua, sed revertuntur
animo in Egiptum. Filii autem eorum, qui gignentur in Christo per
evangelium eternum, quod est in spiritu, — quoniam utique evangelium,
quod est in littera, temporale 9 ) non eternum, — ingredientur revera
in terram bonam, in terram fluentem lac et mel.' Item in secundo libro
P». Bl. Psalterii, xxiii. capitulo 10 ), ponitmethaphoram ad reprobationem quandam
2tf«5«". eorum, que fuerunt in primo statu adveniente secundo, et similiter eorum,
que fuerunt et sunt in secundo statu adveniente tertio, que parabola
diligenter ait notanda est sub hiis verbis posita^j^Neque enim quid-
quid dicitur reprobum, secundum totum reprobum dici potest 1 *), scd
8ecundum partem. Alioquin si pro eo quod synagoga judeorum, que
in servitute generavit, reprobata esse dicitur, secundum totum accipien-
1) deest A. 2) secundum quod] sed quia A. 3) quarti A. 4) ubique
additw et. 5) glossa interiinearis ecce opera un evangeliorum. 6) inter-
lineariter ecce additio. 7) et] etiam A. 8) interlineariter a tergo, id est, tft
manuscripto, qvod commissio prae manibus habebat. 9) addit A est. 10) deest hoc
folium in J. 11) additur interlineariter Joachim. 12) A non dicitur quicquam
reprobum secundum totum, sed etc.
Digitized by Googl
ProtocoU der Commission zn Anagni.
120
dum est 1 ) et non potius, ut ait apostolus, secundum partem : quid dice-
mus de patriarchis et propfaetis, qui et ipsi secundum tempus in servi-
tute genuerunt? Sed reprobatur precedens quod bonum est secundum
partem, ut statuatur subsequens quod perfectius est. Non quod illi qui
bene militaverunt secundum tempus, non recipiant in regno dei mercedem
suam, sed*) ut deficiat imitatio 8 ) eorum que bona fuerunt 4 ) in tempore
suo, quatinus 5 ) quod transeunte minori bono 6 ) statnatur illico quod
majus est Ut enim inferamus aliquid exempli causa: edificanda erat
domus dei et decoranda ere, argento et auro, ita duntaxat, ut primum locum
obtineret 7 ) in ea es, secundum argentum, tercium aurum. (lOlb) Hec
tria neceasaria pariter. Sed quia modus impositus est rebus, si hii qui
consueverant offerre es, obtulerunt ad sufficientiam et receperunt merco-
dem et leti remeaverunt ad propria: quid 8 ) adhuc querent 9 ) ab eis, qui
venerunt post eos invitati 10 ) ad offerendum argentum, iterum offerre es,
cujus consumatum est opus et sabbatizatum ab eo, aut hii, qui succe-
dunt vice tertia, offerre iterum argentum 11 ) consumato opere ipsius, et
non pocius aurum et lapides preciosos, quod suo loco et tempore neces-
sarium est? Non igitur reprobatur es, quod positum est in templo, sed
reprobata est 1 *) oblatio eris non oblata in tempore suo, et reprobati
sunt offerentes es, a quibus exigebatur argentum. Nec reprobatur argen-
tum, quod positum est in templo, sed necesse est ut desinat
oblatio ejus, ne negligatur opus auri, quod in fine 1 *) necessarium est.
Hoc pro causa actum est, ut servitus et libertas secundum tempus et
tempus 14 ) accipiende sint, quemadmodum si servitus ascribatur ferro
respectu eris, eri respectu argenti, argento etiam respectu auri, nimirum
quia 16 ) unumquodque secundum quod est vilius, magis manet in usu,
et secundum quod est carius, in loco optimo custoditur. Circa hoc
etenim tria versantur secundum id, quod significant vii 16 ) species intelli-
gentie typice, que supra notate sunt; nam tres earum 17 ), que prime sunt,
simpliciter intelligende sunt, unaqueque in statu suo, ita tamen, ut
secundum 18 ) plus et minus in singulis statibus extimetur necessaria
oblatio 1 *) trina, dnm modo splendidius sit es secundi status ere primi,
splcndidius es tercii ere secundi, similiter et 80 ) argentum et aurum, ita
ut non extimetur reprobatum generaliter es tempore secundi aut tercii
status, sed es primi 81 ), nec") argentura* 8 ) generaliter tempore tertii
1) rit A. 2) sed et A 3) invitatio A. immutatio J*. 4) fuit A.
sunt J 1 /*. 5) quatinus quod A. 6) deest A. 7) obtineat A. 8) quid]
quia A. 9) quereret A. 10) invitati] inviti A 11) addit et A. 12) re-
probata est deest A. 13) additur auri A. 14) tcmpore A. 15) deest A.
16) vn N. 17) quorum A. 18) deest A. 19) addit est A. 20) detM A.
21) addit A tempore tertii statua. 22) nec] sed. 23) addit A secundi
nec argentum.
Anhiv flU Litt«r»tur- nnd KiTchen^Mhiebt* L 9
Digitized by Google
Heinrich Denifle,
status, sed argentam secandi 1 ). Ut enim tangamus causam, absit ut in
secundo stata dicamus reprobatam vitam conjugalem, in qua fuerunt
primi parentes, sed reprobata est in hac parte imitatio Abrahe, qui
habuit simul duas*) uxores, et Jacob qui habuit duas consobrinas suas
et duas simul concubinas, et David, qui habuit simul plures et 8 ) uxores
et concubinas, et facere libellum repudii et si quid*) simile. Sed forte
in ecclesia non est hoc passus apostolus, quod si deus infunderet gra-
tiam, immo et infundit 5 ) et iofundet plenius, preferendum sit, ut inveni-
antur multi in populo 8 ) christiano, qui non causa libidinis accipiant
uxores, sed causa prolis, habentes uxores quasi non habentes 7 ), ut non
voluptate carnis sed voluptate spiritus recreentur 8 ), et serviant domino
in corde perfecto. Hoc si impossibile videtur hominibus, sed non deo 9 ).
Sustineant paululum, donec percutiatur Babilon, quando precionor erit
vir auro, et homo mundo obrizo' 10 ).
Secundo notandum in hac quinta 11 ) parte, quod ipse ponit, dominum 2
Jhesum Christum, qui apparuit in principio secundi status cum apostolis
suis, esse figuram et similitudinem cujusdam venturi cum suis in prin-
cipio tertii status, quod habetur in fine libri Concordie hiis verbis 1 *):
Conc. IV. 'Arbitror tamen 13 ) ut dixi, quod in viris, quos venturos expectat mundus,
c - addito aliquo ut puto alio u ), de quo non est sermo manifestus, consu-
mabitur 18 ) similitudo Zacharie, Johannis baptiste et hominia Christi
Jhesu, in quorum manifestatione erit quoque ut credimus similitudo
manifesta xii apostolorum, maxime autem Johannis evangeliste et vii eccle-
siarum, que fuerunt in Asia, sive etiam (102a) septem tribuum, que po-
streme acceperunt hereditatem. Et predicabitur in universo orbe evan-
gelium regni, et perveniet spiritalis intellectus usque ad judeos, et con-
fringet quasi quidam touitrus duritiam cordis 16 ) eorum, ut compleatur
illud quod scriptum est in Malachia propheta: Ecce ego mittam vobig
Helyam prophetam, antequam veniat dies domini magnus et horribilw, et
convertat corda patrum ad filios et corda filiorum ad patres eorum, ne
forte veniam et percutiam terram anathemate 11 ). Hoc totum consumandum
est 18 ) in fine secundi status et principio tercii, tempore videlicet aut
circa tempus, in quo calcabunt gentes infideles civitatem sanctam, hoc
est latinam ecclesiam 19 ), mensibus xlii 80 ) regnante illo rege iniquo, qui
scriptus est in Daniele propheta, qui et supra quam credi poteat tx ) uni-
1) tempore — secundi deest A. 2) plures A. 3) deest A. 4) et si quidj
quod eat A 5) infudit A. 6) A addit proximo. 7) 1. Cor. 7, 29. 8) re-
trahantur A. 9) non deo] nondum A. 10) J*. 13, 12. Inttrlintariter huc
usque Joachim. 11) quarta A. 12) interlineariter Joachim. 13) deett A.
14) deest A. 15) conservabitur A, 16) cordium A. 17) Malach. 4, 5. 6\
18) deest A. 19) hoc - ecclesiam deest Codd. 20) Apoc. 11, 2. 21) deest A.
Digitized by Google
Protocoll der Commifleion su Anagni.
131
verea vastabit 1 ).' Hac asqae verba ejus*) in fine quarti. Et super
principium verborum istorum notula fratris Girardi: 4 In hoc loco vir
jndutus lineis qui fuit minister hajas operis, loquitur de se et de duobus
qai seqati sunt eum statim post m. cc. annis incarnationis dominice,
quos Daniel dixit se vidisse super ripam fluminis 3 ), quorum unus dici-
tur in Apoc. 4 ) angelus habens falcem acutam, et alius dicitur angelus
qui habuit signum dei vivi, per quem deus renovavit apostolicam vitam.'
Idem ibidcm super illud verbum 'evangelium regni' dicit similiter Girar-
dus in notula: 'Evangelium regni vocat evangelium spirituale, quod beatus
Joannes vocat evangelium eternum, quod in adventu Helye predicari
oportet omnibns gentibus, et tunc veniet consumatio.' Item quantum
potest argui ex similitudine vel figura ad id quod figuratur, videtur ipse
preferre illos xii, qui venturi sunt in tercio statu, xii apostolis, sicut
patet in secunda parte secundi libri Concordie c. vi., quod est xlii.
tocius libri, et incipit: Ex hiie que notata sunt in hac figura, ubi paulo
post principium dicitur sic: 'Duodecim fore diximus patriarchas filios Ib.JI. tr.2.
Jacob, qui intraverunt cum ipso in Egiptum, xii principes, qui defece- c •
runt in deserto, xii qui intraverunt in terram promissionis. Dicimus
autem, xii patriarchas designare omnes patres xii tribuum, quorum ipsi
fuerunt primi u6que ad finem primi status, hoc est usque ad Christum;
xii vero principes qui ceciderunt in deserto cum hiis, qui egressi fuerunt
de Egipto, xii apostolos cum successoribus eorum, quorum manet temp-
tatio et ruina corporum usque ad finem secundi status; xii principes
qui ingressi sunt terram promissionis patres tercii status, quorum primi
erunt xii, qui omnes visuri sunt illam pacem, quam promisit deus dili-
gentibus se. Igitur secundum significatum 5 ) et xii principes, qui corru-
erunt in deserto, respiciunt apostolos et successores eorum, et xii viri,
qui ingressi sunt terram proraissionis, respiciunt xii viros post tempus
boc non longe futuros 6 ).'
Item circa hoc idem diligenter notandum, qualiter prefert tercium
statum secundo. Et quamnis hoc inveniatur in locis plurimis, sufficit
tamen iUa recapitulatio, quam facit in v*° libro Goncordie in fine secunde
distinctionis c. quod incipit sic: Ad explanationem misterii eupra scripti,
ubi sic ait: 'Tres denique mundi status, prout iam scripsimus in hoc Ib. V. c. 84.
opere, divine nobis pagine sacramenta commendant: primum in quo fuimus
sub lege, secundum in quo sumus 7 ) sub gratia, tercium, (102b) quod e vicino
expectamus, sub ampliori gratia, quia gratia y inquit Joannes 8 ), pro gratia
dedit nobi», fidem scilicet pro caritate, et similiter utrumque. Primus
1) Daniel. 8, 24. Joachim. 2) interlineariter 3) c/r. npro 96a. 4) Apoc.
14, 14; 7, 2. 5) signatom A. 6) interlineariter huc usque Joachim. 7) fuimus
A. 8) Jok. 1, 16.
9*
Digitized by Google
132
Heinrich Denifle,
ergo status in scientia foit, secundus in parte sapientie, tertius in pleni-
tndine intellectus. Primus in servitute servili, secundus in servitute
filiali, tertius in libertate. Primus in flagellis, secundus in actione, tertius
in contemplatione. Primus in timore, secundns in fide, tertius in cari-
tate. Primus status servorum est, secundus liberorum, tertius amicorum.
Primus puerorum 1 ), secundus juvenum, tertius senura*). Primus in luce
syderum, secundus in aurora, tertius in perfecto die. Primus in hyeme,
secundus in exordio veris, tertius in estate. Primus protulit urticas,
secundus rosas, tertius lilia. Primus herbas, secundus spicas, tertius
triticum. Primus aquam, secundus vinum, tertius oleum. Primus per-
tinet ad Septuagesimam, secundus ad Quadragesimam, tertius ad festa
pascalia. Primus itaque status pertinet ad patrem, qui auctor est omni-
um, et idcirco a primo parente, quantum spectat ad mysterium Se-
ptuagesime, inchoatus est juxta illud apostoli: primus homo de terra terre-
nus, secundus homo de celo celestis*). Secundus ad filium, qui assumere
dignatus est limum nostrnm 4 ), in quo jejunari et pati posset ad refor-
mandum statum primi hominis, qni ceciderat comedendo. Tertios ad
spiritum sanctum, de quo dicit apostolus: ubi spiritus domini ibi libertas'-').
Et primus quidem status significatus 6 ) est in 7 ) illis tribus ebdomadis,
que precedunt jejunium quadragessimale ; secundus in ipsa quadragessima,
tertius in tempore sollempni, quod vocatur pascale. Quocirca, si myste-
rium veli positi 8 ) inter populum et altare non segniter 9 ) intuemur, in-
telligimus, quod non absque causa die xl., in quo et conficitur saoctum
crisma, ejicitur a conspectu altaris, ut jam non videant fideles altare
ipsum quasi per speculum in enigmate, sed facie ad faciem. Nimirum
quia in tempore isto, in quo agitur xl* generatio, oportet auferri velamen
littere a cordibus multorum, qnatinus et rebellis hactenus judeorum
populus ablato velamine cordis sui convertatur ad dominum. Erit autem
hoc 10 ) in apertione vi u sigilli, que erit velud in die parasceve, qui est
scxtus in ebdomada sexta 11 ), a dominica vero prima xl« quadragesimus
primus. In sexto dcnique angelo tuba canente angelus qui descendit de
celo protulit in 1 *) manu sua librum apertum, et vii tonnitrua locuta sunt
voces sttas 18 ). In diebus autem vocis vii™ 1 angeli, hoc est in tempore
vii" 1 sigilli, quod erit quasi sabbatum vigilie pasche, consummabitur, ut
ait Joannes, misterium rf« u ), sive quod designatur in 15 ) tempore quadra-
gesimali, sive quod pertinet universaliter 16 ) ad omne tempus laboris,
quatinus quod reliquum erit temporis pertinentis ad tertium statum, sit
1) seoum A. 2) puerorum A. 3) /. Ccr. 15, 47. 4) limum nostrum]
luroeo eteroom A. 5) 2. Cor. .3, 17. 6) sigmatus A. 7) deest A. 8) po-
sitom A. 9) segniter] secretom A. 10) deest A. II) sententia: Qno circa
— ebdomada sexta jam svpra p. 95*> fvit eitata. 12) in] de A. 13) Apoc. 10,
2. 3. U) Ib. v. 7. 15) deest A. 16) deest A.
Digitized by Google
Protocoll der Commiasion zu Anagni.
133
in gaudium et sollempnitatem diligentibus deum, donec subsequatur 1 )
dies ille sollempnis et dies quem fecit dominus ad exultandum et letan-
dum 2 ), eternus dies 8 ), de quo dicit idem psalmista 4 ), melior est dies
una in atriis tuis super milia: Hactenus verba sunt Joachim. Sed
superidem: /» yi*° denique angelo tuba canente, dicit frater Girardus
in notula: 'Iste doctor sive angelus apparuit circa *. cc. anuum incarna-
tionis dominice. Hoc est ille iiber, de quo loquitur hic, in quo vii tonitrua
loquta sunt voces suas, que sunt mysteria vii signaculorum.'
S Item tertio in hac quinta 6 ) parte notanda sunt verba quedam suspecta
circa sacramenta, sicut est illud cap. i. secundi libri Goncordie, scilicet:
'Huc usque scribendi studium consumatum non est, quousque se in- CW. //.
fundat humanis mentibus ille, qui revelabit abscondita tenebrarum et ma- /r * ^* c - *
nifestabit consilia cordium. (103a) Interim et si indigui, Joannis tamen bap-
tiste imitatores esse debemus, qui tamdiu baptizavit in aqua, quousquc
veniret ille, qui baptizavit in spiritu.' Item in Enchiridion sive
in Introductorio super Apocalips. c. de vii. tempore et vii. signaculo*),
loquens de visionibus Danielis sic ait: 4 Illa visio, quc in viii. loco sequta
est, in qua 7 ) promittebatur justicia sempiterna, et abolitio culpe 8 ), ex
parte non ex toto in primo adventu domini completa est, in quo baptis-
mus sacramentalis, qui in aqua suscipitur, exteriora et actualia crimina 9 ),
sicut aqua lutum emendat; sed major est ille 10 ), qui revelatus est in igne,
quo etiam cogitationum rubiginem apertiori et efficatiori gratia emundari
oporteat, que") quidem in secundo statu vixin paucis hominibus operata
est, in tertio sollempniter 18 ) aperte revelanda est 13 ), ut quo mundi finis
urget et vicinitas regni, eo majori pietate populus christianus eniteat et
ad ventari susceptionem regis preparatus occurrat. Unde et per pro-
phetam dicitur: ecce mittam vobis Heliam prophetam, antequam veniat
dies domini magnus et horribilis, et convertet corda patrum ad filios et
corda JUiorum ad patres eorum u ), ne forte veniam et percutiam terram
anathemate 15 ). Tale est enim ac si diceret: Jo. baptista venturus est in
aqua, quinimmo ille baptista 16 ), quem deaignat Johannes, hoc est uni-
genitus dei filius, cujus est ista vox, ut majora peccata abluat per activam
vitam, nec tamen plenitudo justicie in eadem activa vita consumanda est:
oportet quod sequatur Helyas, non in aqua, sed in igne, quinimmo ille
spiritus, quem designat Helyas, ut arguat mundum de peccato, de
juaticia, et de judido ll ) y et 18 ) convertat corda dura et inveterata peccatis
1) sequetur A. 2) /Wm. 117, 24. 3) eternus dies deest A. 4) psal-
mista] Joannes A. Psalm. 83, 11. 5) qnarta in textu, sed quinta m margine
alia manu. 6) cfr. supra pag. 105. nota 1. 7) quam A. S) Dan. 9, 22. 24.
9) et actualia crimina deat A. 10) L e. baptismus. 11) i. e. gratia.
12) addit A et 13) deest A. 14) suos A. 15) Malach. 4, 5. 6. J6) baptis-
mus A. 17) Joh. 16, 8. 18) t» Codd. hic et postea ut.
Digitized by Google
134
Heinrich Demfle,
ad innocentiam parvulorum, et emundet oculos mentis ab immundis
effcctibus, ct doceat illos omnem plenitudinem veritatis, sicut scriptum
est: beati mundo corde, qnoniam ipsi deum videhunV 1 ). Item secundo
capitulo d, secundi libri Concordie agens de baptismo Johannis sic ait:
Conc. II. ^Si constat, quod ipse Johannes sine aliquo quoque baptismo repletus
tr. l. e. 2 faft spiritu sancto adhuc ex utero matris sue, quid obsistat non video,
quoniam etiam et illis qui baptizati sunt in Johannis baptismate occulta
saltem spiritus sancti gratia data esse referatur sicut et ceteris*) viris
justis, qui sub lege et prophetis salvari per gratiam meruerunt. Aut si
putas non 8 ) pertinere ad rem, quia non Jobannes dedit spiritum sanetum,
sed deus oranipotens misit illum: ergo nec baptismus Christi quo bapti-
zabant apostoli pertinet ad rem, quia etsi homines erant qui baptizabant,
deus tamen solus qui infundit gratiam, dcus solus qui operatur opera et
virtutes'. Item de sacramento penitentie ultimo capitulo prima pagina
prime distinctionis quinti libri secundum quod incipit: Postea que dicta
Ib. V. e. 77. sunt de gestis Helye^ dicit sic: 'Oportet in vicino 4 ) tempore hora qua
nescimus parturire ecclesiam, sicut in adventu domini, et compleri illud
quod dominus ait: modicum etjam non videbitis m« a ) etc Oportet electus
plorare et lugere in istorum completione annorum, etsi nunquam defuerit
fletus raanentibus sub 6 ) vinculis Babilonis, dicente scriptura: super flu-
mina Babilonis 1 ) etc. Sicut autera patres qui laborabant expectando
liberati fuerunt a captivitate in passione domini, ita et filii in passiono
ista; et sicut ibi remissio peccatorum facta est in clarificatione filii dei,
ita fiet hic in clarificatione spiritus sancti'. Similiter in secundo tractatn
quarti libri cap. sccundo: l Tamdiu enim 8 ) ostenduntur figure, qnamdiu
Ib. IV. veritas figurarum consumata non est. Ubi autem inceperit consumari quod
<\ 37. prenuntiaverant 9 ) figure, oportet ex toto evacuari figuras, (103b) ut fiat
illud quod scriptum est: sermonem breviatum faciet dominus super terram' 10 ).
Item in quinto libro Concordie cap. de Helya, quod est capitulum ma-
gnum quinte partis prime distinctionis ejusdem libri, loquens de sacrificio
Ib. v. c 74. Hclyc contra sacerdotes Baal 11 ), sic 1 *) ait: 'Et bene usque tertio effusa
cst aqua, quia et verba evangelica 18 ) secundum litteram instruunt pueros,
et actus seu verba apostolorum adolescentes in Christo, et regule sanc-
torum patrum seniores in domino. Quare sic? Quia infirmatus est Christus
in nobis, ut nos essemus fortes in ipso 14 ); condescendit 1& ) infirmitati
nostre, ut nos ascenderemus ad firmitatem suam. Que est autem firmitas
Christi nisi illa vita, que instituta est a sanctis patribus et tradita nobis
in eisdcm libeliis, quos 16 ) ideo 17 ) non omnes fideles eo modo quo devoti
1) Matth. 5, 8. 2) et ceteris deest A. 3) non] parum A. 4) ultimo A.
5) Joh. 16, 16. 6) deest A. 7) Psalm. 136, 1. 8) deest A. 9) prenotarunt A.
10) Rom.9, 2». 11) 3. Reg. lb, 30 *qq. 12) sicut A. 13) evangelii A.
U) ipso] Christo A. 15) cum descendit A. 16) quo A. 17) ideo] Johannes A.
Digitized by Google
*
Protocoll der Commission in Auagni. 135
monachi legunt et reverentur, quia de sola in eis agitur perfectione
monachorum, et monachos magis respicit, quod jubetur in eis. Sed quid
est quod inter terram et aquam manent simul carnes et ligna, nisi 1 ) quia
vetus testamentnm verba carnalia sonat secundum litteram, ct novum
crucem*)? Verum hec omnia consumpta sunt ab igne divino, ut ipse in
con8nmptione eorum magnus et prepotens efficeretur'. Et paulo post:
'Tamdiu enim necessarium est amplecti figuras istas, quamdiu videmus
per speculum in enigmate, et scire non possumns sicut est illam veritatom, Jb. e. 74.
quam significant ista. Cum autem venerit spiritus veritatis, et s ) docebit
vos omnem veritatem, quid vobis ulterius de figuris? Sicut enim evacuata
est mactatio 4 ) agni pascalis in mactatione corporis Christi, ita in clarifi-
catione spiritus sancti cessabit observatio omnis figure, ut non sequantur 6 )
ultra homines 6 ) figuras, sed illam simplicissimam veritatem, que significatur
in igne, dicente domino: spiritus est deus, et eos qui adorant eum in
spiritu et veritate oportet adorare 1 ). Ergo et lapides et ligna et carncs
et pulvis et aqua vorabuntur ab igne' 8 ). Et paulo post addit de sacra-
mento eucbaristie dicens: 'Si quidem 9 ) inter cetera, que nobis secundum
litteram mansura 10 ) in eternum exhibet catholica fides, illud 11 ) est precipue
venerandum, qnod credimus de carne Christi, que sic assurapta est in
unitatem personc, ut maneat in eternum. Et tamen cum diceret disci-
pulis 1 *) suis 15 ): qui non manducat carnem meam 14 ) etc., et hii, qui circum-
stabant et audiebant, intelligerent carnaliter dictum et proptcr hoc
aliqui abirent 15 ) retro: ut ostenderet carnalem intellcctum devorandum a
spirituali, subjecit et ait: spiritus est qui vivificat; caro autem non prodest
quicquam 1 *). Undc apostolus: littera occidit, spirittis autem vivificat 11 ).
Quodsi in ipsa carne Christi littera devoratur a spiritu, quanto magis in
aliis rebus'? 18 ) Nota qualiter arguit, quia si recte arguat, ratio sua pro-
cedit non tam in secundo statu, quam in tcrcio, propter quam specialiter
inducit ista, quod patet per conciusionem, quam 19 ) subinfert dicens* 0 ):
( Non igitnr res ipsas que sunt") ex toto, quod absit**), dicimus consu-
mandas, sed dicimus oportere ") transire ipsas earum ymagines, pro quibus
precipue scripte sunt ad designandum aliquid spirituale'. Sed ne forte
referat hoc aliquis ad statum glorie, eo quod promisit: quamdiu videmus
per speculum in enigmate**), attendat, qualiter utitur hoc verbo apostoli et
nsus est supra hoc eodem capitnlo quarta pagina 86 ), (104a) ubi loquens de
1) non A. 2) deest A. 3) dee»t A. 4) codd. obaervatio. 5) consequatur
A. 6) homines] omnes A. 7) Joh. 4, 24. 8) 3. Reg. 18, 38. 9) quid A.
10) men8ura A. 11) istud A. 12) discipulus A. 13) deestA. 14) Joh 6,
24: nisi manducaveritis etc. 15) abierunt A. 16) Joh 6', 64. 17) 2. Cor. 3, 6. I S)
interlineariter huc usque Joachim. 19) deest A. 20) interlineariter Joachim.
21) que sunt dee*t A. 22) quod absit ei toto A. 23) oportet A. 24) 1. Cor. 13,
12. 25) in manuscripto sciiictt, quod prae manibtu habebant.
Digitized by Google
136 Heinrich Denifle,
xlii mensibus, quibus abscondit se Helyas a facie Achab, et non pluit
lb. r. 73, supcr tcrram 1 ), dixit: l Hii xlii menses significant xlii generationes ecclesie,
secundum quod scribit et*) Matheus sub eodem nuroero generationes
vetcris testamenti, incipiens ab Abraham cui facta est promissio a domino.
Ut enim completis ibi xlii generationibus natus est Christus, ita completis
hic ejusdem numeri generationibus apparebit veritas manifesta procedens
de ventre littere et de domo novi testamenti, in qua latuit secundum ali-
quid usque in presentem diem. Licet enim multa viderint sancti
per speculum in enigmate, non sunt tamen ausi presumere aliquid contra
iilam Pauli sententiam dicentis: cum autem venerit quod perfectum est y
evacuabitur quod ex parte est*). Sed si hoc illi, qui tam magni fuerunt,
quid nos intirmi et abjecti? Vorum etsi impares meritis, quis tamen
nesciat viciniores nos esse illi tempori, quod designatum est in tempore
revelationis Helye? Igitur, etsi audacter, non tamen insipienter dico,
hoc etenim 4 ) dico quod veraciter 5 ) sentio: prope est tempus, ut Helyas
reveletur Achab et populo Israel, non modo secundum litteram, sed et 6 )
secundum spiritum, ut convertat corda patrum 7 ) ad filios' 8 ) etc. Ecce
qualiter in predictis verbis utitur predicta auctoritate apostoli: videmus
per specxdum in enigmate. Idem patet supra in fine quarti capituli quinte
partis prime distinctionis ejusdcm quinti libri, et supra vi° capitulo ejusdem
partis in principio tractatus de Moyse, et adhuc planiu6 primo capitulo
secundi libri et in fiue secunde distinctionis quinti libri. Sic ergo lo-
quitur de figuris et ymaginibus novi testamenti in hoc capitulo de Helya.
Item infra hoc eodem quinto libro Concordie in tertia distinctione c. ul,
quod cst de Judith, ubi dicit, quod mansit Judith in viduitate sua annis
lb. v. e. bB. tribus et mensibus vi 9 ): 'Magnum istud plane et apertum mysterium.
Hic est enim ille magnus numerus, qui universa hec continet sacramenta.
Sunt etcnim 10 ) menses xlu sive dies m cc et lx, et nichil aliud significant,
quam annos u cc et lx, in quibus novi testamenti sacramenta con-
sistunt'. Hec et hujus modi notanda sunt in hiis operibus de sacra-
mentis nostris.
Ps. Bl. Scxto 11 ) notandum diligenter illud, quod ipse dicit in primo libro VI
229*>. Psaltcrii decacordi distinctione prima, ponens exemplum de sole, radio »
et calore ad astruendam fidem trinitatis et unitatis, ubi invehitur primo
contra Sabellium et Arrium, sed statim post contra magistrum Petrum
Lombardum hiis vcrbis: 'Et 12 ) quod hiis nequius est nescio, que tria
preter substantiam nova adinventio assignare presumpsit, ut in altero
1) .V. Reg. 17, 1 sqq. 2) deest A. 3) 1. Cor. 13, 10. 4) enim A. 5) deest A.
6) detst A. 7) corda patrum] populum A. 8) interlineariter huc usque
Joachim. 9) Judith 4. 10) enim A. II) quinto A. 12) in margine i 8
contra P. Lombardum.
Digitized by Google
Protocoll der Commiseion tu Anagni.
137
unitas, in altero trinitas demonstretur, quasi, cum 1 ) substantiam iliam
igneam que in celo est, et radium qui ex eo nascitur, et calorem unum')
solem esse dicimus, quartum aliquid solis nomine assignemus 3 ), et non
pocius hoc 4 ) dicentes scisionem fugimus 5 ) illorum trium 6 ), et unitatem,
qua manent indivise 7 ), monstramus. Quid enim vidisti in sole nisi illa
tria? Aut quid ibi aliud ostendere possumus dicentes, ea esse unum
solem aut unam substantiam, nisi hoc tantum, quod esse 8 ) illa tria osten-
dimus indivisa? 0 humana temeritas quam ceca semper! 0 inimica
semper (104b) humane pietati presumptio! Si sic existimasti simplicem di-
vinani substantiam ut seorsum a personis cogitaveris illam, Sabellium 9 ) sub
Arrio palliasti, si seorsum tres personas a substantia 10 ), Arrium sub Sa-
bellii palliatione excusas. Non hoc sancta animalia clamant'. Et paulo
infra eadem distinctione seu capitnlo videtur adhuc astruere heresim
dampnatam in concilio Lateranensi hiis verbis: 'Diligenter attende, Ib. Bl.
quod aliud sonat unus, aliud 11 ) unitas. Unus enim absolute dici nequit 23 * b -
nisi de una persona; unitas vero proprie dici non potest nisi de
duobus ad minus. Neque enim, cum jubemur cousistere in unitate,
ad singularem personam referri posse credendum est, sed 1 *) ad populum,
ad conventum, ad plebem. Cum enim dicitur absolute: unus est hic vel
illic, nec 13 ) est in loco illo nisi unus, personam incunctanter intelligo.
Cum vero dicitur: unitas est in loco illo 14 ), profecto nichil aliud intelli-
gimus, quam multorum cor unum, ct animam unam, hoc est unam volun-
tatem et unum consensum. 8i vero sic dicitur: unus est in loco illo,
ut u ) protinus addatur quis 16 ), potest unus accipi de collectione multorum,
ut unus populus, una plebs. Sic igitur 17 ) cum dicimus, pater et filius
et spiritus sanctus, non audemus dicere, unus sunt, nisi consequenter
addatur deus. Si ergo dicimus, tres persone unum sunt, catholica con-
fessio est, et si dicimus, tres persone unus deus sunt, catholica confessio
est, qui 18 ) autcm dicit, pater et filius et spiritus sanctus unus sunt, Sa-
belliane hereseos asseverator efticitur. Constat igitur 19 ), quod neque
trinitas neque unitas de una persona simpliciter dici potest, sed trinitas
dicitur de tribus personis 80 ), unitas* 1 ) de substantia una non unius per-
sone, sed ipsarum trium personarum ,M ). Et infra eadem distinctione A Bl.
seu capitulo: 'Multum interest inter assignationem unitatis et assignationem 23 ^'
trinitatis, et non eodem pondere rationis demonstratur utrumque.
1) cum] enim A. 2) solem unum A. 3) assignamus A. 4) quod scilicet
svbgtantia ignea, raditu et calor ait mtu sol. 5) fingimua A. 6) trium] taroen N.
7) A oddit diversun esse. 8) esset 1*. N. 9) Sabellini A. 10) a sub
stantia tres persona.s A. 11) A oddit sonat. 12) sed] licet N. 18) non
P N. U) illo loco A. 15) nisi A. 16) quasi N. 17) igitur] ergo A.
18) dtest A. 19) enim A. 20) dtt*t A. 21) A oddit scilicet easentialis.
22) interlineariter huc usque Joachim.
Digitized by Google
138
Heinricb Denifle,
Non enim invenio aliquod quartum, quod possim ostendere sciscitanti,
quomodo ostendimus illa tria, et ideo 1 ) necesse habemus reducere
mentis oculos ad tres ipsas personas, in quibus assignavimus*) trinitatem,
et dicere, tria ipsa esse unum, et essc 3 ) unam substantiam, et 4 ) unum
dominum, quomodo, ut non rem similem sed dissimilem dicam, tribus
Juda et 5 ) tribus Benjamin et tribus Levi, que remanserunt filiis 6 ) David
et 7 ) tcmplo domini, unus simul populus dicti sunt. Neque enim cum
dico unus populus, quartum aliquid assigno, sed dico quod unitas est in
tribubus 8 ) illis, eo quod non sint 9 ) scisse vel divise 10 ) a domo
David, quomodo decem relique tribus. Quod cum ita sit, quid possum
ostendere, de unitate cum 11 ) interrogor, nisi quod ipsum vas u ), in quo
sunt tria cornua 18 ), unum est'?
Item habetur apertius in libello ipsius Joachim de articulis fidei
descripto ad quendam fiiium suum Johannem, quod opus suspectum est
cx ipso prologo, ubi sic incipit dicens: 'Rogasti me 14 ) attentius, fili Jo-
hanues, ut tibi compilatos traderem articulos fidei et notarem illa, que
occurrerent scripturarum loca, in quibus solent simplices frequenter
crrare. Ecce in subjecta pagina invenies quod petisti. Tene apud te
et lege sub silentio, observans ne perveniat ad manus eorum, qui rapiunt
verba dc convallibus et currunt cum clamore, ut vocentur ab hominibus
rabbi, habentes quidem speciem pietatis, virtutem antem ejus penitus
abnegantes'. Ecce qualiter in hoc prologo vult iste Joachim articulos
fidei legi in abscondito (105 a) more hercticorum, qui in conventiculis
dogmatizant. Item inhibct, nc tractatus suus veniat ad manus magistrorum,
quos etiam tam impudenter quam superbe vituperat. Sed do hoc non
curetur, quin pocius diligenter attendatur, primum capitulum hujus com-
pilationis, quod intitulatur defide trinitatis 15 ) ubi sic ait 16 ): 'Ante omnia in-
tellige, deum tuum csse tres personas plenas, integras atque perfectas.
ita ut credas singulam esse plenum atque perfectum deum et simul tres
unum deum totum simplicem, totum eternum, invisibilem et impalpabilem,
spiritus enim est deus, non corpus. Et idcirco mirari non debes, si
tres sunt unum et unum tres. Unum tamen dicimus non singularem,
non utique sicut dicimus unum sidus, unum jaspidem, unum smaragdum,
sed unum ab unitate, utpote cum dicimus: unum gregem, unum populum,
unam turbam. Unde et n ) bene dicunt grammatici: populus currunt et
turba ruunt, ut id quod taliter 18 ) unum dicitur, plurabs esse numeri 18 ) in-
I) ideo] iam A. 2) assignamus A. 3) et eese deest A. 4) detst A,
5) et hic tt demcep* deest A. 6) deest A. 7) et] in A. 8) tribus P N.
9) sunt A. 10) diverse A. 11) cum de unitate A 12) interhneariter musi-
cum A. 13) interlineariter scilicet psalterium A. 14) interlineariter Joachim.
15) desunt in 1 tituli, inveniuntur tamen in K. 16) interlineariter Joachim.
17) deest A. 18) unum taliter A, 19) pluralem — numerum A.
Digitized by Google
Protocoll der Commission iu Antgni.
139
telligatur. Loquimur 1 ) ad intellectum, non ad simpliccm vel perfectam
similitudinem , ut videlicet per visibilia invisibilia intelligamus. Si de
duobus tribubus Israel dicit scriptura: dixit Judas Symoni fratri suo
veni pugna mecum in sorte mea, ut et ego pugnem in sorte tua, miratur
homo, si tota trinitas dicitur unus deus. Si una massa auri distingueretur*)
in tres statuas, maxime si nt solet 6eri in arte fusoria tote tres essent
conjuncte, sic 9 ) diceretur 4 ) singula statua esse unum aurum, ut tamen
simul tres non dicerentur nisi unum aurum: et miratur homo, si singula
divinitatis pcrsona dicitur esse unus 5 ) deus et simul tres unus deus. Si
in calenti clibano proicerentur stipule et ligna, licet deesse viderentur
flamma et carbones, repente tamen in uno illo hoc 6 ) ardore tota tria
ipsa pariter apparerent: si flaramc adherenti sulphuri adhiberetur com-
petens fomentum, licet deesse viderentur carbones, repente tamen in uno
illo tota tria 7 ) pariter 8 ) haberentar. Sed etsi carbo solus adesset, mox
adhibitis stipulis tota tria illa pariter integra apparerent. Item habetur
in ultimo capitulo ejusdem operis quod intitulatur: Con/essio fidei «/«*'),
id est Joachim, et incipit illud capitulum: Confiteor sanctam trinitatem,
ubi premissis quibusdam verbis sic ait 10 ): ' Nec quia dico : filium esse de
8olius patris substancia, idcirco separo substautiam filii a substantia
patris, ut cogar proptcr hoc duas substantias confiteri secundnm
nostrorum, id est latinorum, intentionem, quia ut ait Augustinus: qui
manat et de quo manat unum sunt, unum sunt unitate non singularitatc,
ac si tria vasa aurea ex una fornace procedentia dicerentur unum
aurum. Ac per hoc, etsi singulum dicatur et sit aurum et unum aurum,
differt tamen hoc unum ab illo uno, quia illud unum non dicitur collec-
tive, sed singulariter de singulo 11 ), istud 1 *) dicitur collective de tribus.
Hoc me sentire fateor, hoc me confiteor inconcusse tenere, non juxta
date similitudinis iniirmitatem, sed juxta intellectum, quo data est simi-
litudo, servata in verbo prolato illa animi puritate, qua distinguo 18 ) dili-
genter inter singularia et composita, et id, quod mirabiliter exciudit
utrumque hoc, quia revera medium assero 14 ) tenere beatum. Nam neque
(105 b) singularem deum neque compositum me fateor adorare, sed eum
qui trinus est et tamen non compositus, simplex et unus nec tamen sin-
gularis. Inde eat 15 ), substantiam vel sapientiam genitam dictam esse in-
separabilem et insecessibilem ab ingenita, ac per hoc sic 16 ) ingenitam
1) loquena A, loquntur K. 2) distinguatur A. 3) sic] si /. 4) dice-
rentur / 5) unus] verus I K. 6) illo hoc] loco id est in A. 1 addit ad
'illo hoc 1 est. 7) A addit illa. S) haberentur pariter A. 9) /n K detst hoc
capiiulum, invtnitur tamen in /, ubi ponitur ante opusculum de articulu Jidei, ex
quo eonjici poteat, quod non pertinebat ad oputculum. 10) ricut nota 1. 11) inter-
lineariter vase. 12) illud A. 13) deest 1. 14) infero A 15) A addit veram,
/ ut 16) deut A.
Digitized by Google
140
Heinrich Denifle,
nego esse genitam et e converso, ut tamen simul genitam et ingenitam
non dicamus duas substantias esse, sed simpliciter 1 ) unam. Inde est
ut sapientiam dei et naturam cocternam et veram divinitatem fatear in-
carnatam, nec tamen id quod commune') est trinitati, sed quod pro-
prium est filii, id est, non quod collective intelligitur cum pronunciatur
divinitas aut natura divina, sed quicquid ibi dicitur aut dici potest
genitum, sive in quantum deus, sive sapientia, sive essentia, sive virtus,
sive substantia genita ibi dicatur, hoc intclligatur incaruatum, excluso,
non a loco sed a causa, quicquid ibi s ) dicitur ingenitum 4 ), sive deus,
sive sapientia, vel essentia ingenita. Inde est, ut sub anathemate dicantur
mancre, qui negant Mariam verum genuisse deum, et sub eodem manere
judicio, qui eam dicunt genuisse innascibilem deum'.
Hec extracta sunt de libris Joachim, que satis possunt sufficere ad
cognoscendum de doctrina cjus, que quamvis preter ista continean-
tur in eis plurima curiosa, inutilia et inepta ad ea 5 ) propter que indu-
r&l ' r cit ea ipse Joachim, sicut est illud de tribus cornibus psalterii musici
decacordi, per quod intendit astruere fidem trinitatis aproprians illud
cornu, scilicet angulum obtusum, persone patris, reliquos autem duos
angulos acuto8 filio et spiritui sancto, quamvis iste angulus obtusus nou
sit angulus unus, sed pocius duo, sicut patet intuenti: nichilominus
fiiiq* «piritw .. ton>en accipit Ulos duos angulos, pro uno, aproprians Ulum patri, sicut
patet in bac figura 6 ), ratione dupUci, quaiiter ponit in principio quarte
A.B/.2^\distinctionis primi Ubri Psalterii hiis verbis: 'Veniendum est ad iUum
articulum, ex quo pendet noticia personarum. Quod ut recte fiat, prin-
cipale Ulud cornu, ex quo tota ars originem sumit, in primo loco trium
quemadmodum expedit statuamus, in quo nimirum cornu non alius
quam deus pater intelligendus est, a quo et fiUus et spiritus sanctus,
alter quidem nascendo alter procedendo, idem acceperunt esse quod ipse
est. Hec igitur principalis persona in principaU cornu psalterii designata
est, quod quasi principale principium duorum esse videtur. Ibi enim ut
supra diximus manet inicium tocius vasis, et quasi quidam fons vivus et
efficax 7 ) in quedam larga maria dilatatur. Quod ergo ipsum cornu quod
principale est videtur aUquantulum a duobis dissimUe, Ulud profecto in-
sinuare videtur, quod pater quidem sicut a nuUo est, ita nunquam legi-
tur ad homines missus, ut pote qui non habuit principium a quo mitteretur;
fiUus vero cum spiritu sancto (influens illam civitatem celestem et 8 )
replens gratia sua novem ordines angclorum) ut'0 cujusdam fluminis im-
1) simpUcem /. 2) dtest A. 3) deest A. 4) addit A ibi. 5) locus
comtptus, sicuti et in M. Vidttur deesse pars sententiae. 6) in A omnes anrpih
aequales resp. acuti sunt. ln M delineata est Jigura quadrata. 7) qiudam fonfl
vivua et efficax] aqu* ex fonte manans A N. 8) deest A. 9) ac gi N.
Digitized by Google
ProtocoU der Commission zu Anagni.
141
petas salvaturus humanum genue ad inferiora conflnxit, yenit enim
querere quod perierat 1 ) et cordam inferiorem, in qua pro cordarum
dispositione tota ars terminatur, ad ostendendas divitias bonitatis sue in
genere humano perficere. Quod si pater sicut*) a nullo est, ita 8 ) nun-
quam legitur*) (106a) raissus, filius vero et spiritus sanctus, alter quidcm in
carnis substantia, alter in columba et igne, ab eo, qui a nullo mittitur,
missi sunt et ita missi ad homines, ut eum, qui se misit, non dimitterent,
sed in eo 5 ) et cum eo sine fine manerent: quam convenienter cornu
primo locus primus ascribitur, duobns concurrentibus hinc et inde, non
minus est mirabile quam apertam.* Et infra quinta distinctione ponit
aliam rationem ad hoc idem paragrafo qnod incipit: Eet tamen et aliud
8acramentum quod debeat vigilanter peneari^ et 6 ) dicitar paulo post:
'Cum autem. constet quod initiale acumen principium 7 ) significet tempo- Bl.
rale, ut pote in rebus creatis, que ab ipso, qui est principium sine
principio, non de aliqua jam existenti re, sed omnino 8 ) de nichilo sunt
creata 9 ): merito 10 ) idem principale cornu acuminis artitudine caret, quia
deus pater cum filio et spiritu sancto caret principio tempornm et die-
mm, quia non aliquando cepit esse, sed semper erat quod est Si enim
principale cornu inchoaret ab acuminis artitudine 11 ), videretur esse simile
illi rei, que fieri cepit ex nichilo. Ut autem deus omnipotens semper
ostendatar esse principium sine principio, congrue satis cornu ipsum sine
acumine manet, ac si verbis suis apertis vocibus clamaret dicens: in dei
omnipotentis eternitate non est querendum 'esse cepif, sed 'semper erat
quod est\ Et paulo post: 'Apte ergo principale cornu psalterii quod
assimilatar patri artitudine acuminis caret, quia eternitas illa, que erat
in deo 11 ) ante 18 ) tempora secularia, nobis omnino qui ex tempore esse
cepimus inperscrutabilis est, et 14 ) quo suo occulto consilio voluerit creare
ex tempore lfi ), quod non fuit ab eterno, hebetatur sapientia hominum, de-
ficit 16 ) sensus et intellectus.' Et paulo post: 'Sed num 17 ) quia duo
cornua inferiora desinunt in acumine, filius et spiritus sanctas habitari
sunt finem, cum etiam electis omnibus 18 ) eternitas temporum promittatar?
Absit Sed quia soli 19 ) ipsi acceperunt res visibiles, in quibus apparue-
runt hominibus, licet alio modo filius, alio modo spiritas sanctas, quia
ille humanam naturam in unitate persone, iste speciem columbe in figura
sancte matris ecclesie.' Et infra: *Et M ) filius igitar et spiritus sanctus
accepit corpoream creaturam, in qua demonstrarentur' 1 ) hominibus et in
l) Luc 19, 10. 2) dee»t A. 3) deest A. 4) legitur] intelligitar A.
5) cum eo et in eo A. 6) est A. 7) principium acnmen A. 8) omnino]
ideo A. 9) creata] inicio. 10) deett A. 11) acuminis artitudinem inchoaret A.
12) in deo deest A. 13) addit A omnia. 14) deest A. 15) ex tempore deest A.
16) demit N. 17) num] non A. 18) omnibns] hominibus A. 19) deeet A
20) deett A. 21) demonstraretur Z
Digitized by Google
142 Heinrich Denifle, Protocoll der Commission zu Anagni.
qua consumaretur 1 ) opus, pro quo et missi sunt.' Et paulo post: 'Non
enim eo s ) modo non oportebat filium factum bomincm non 8 ) quomodo-
libet babere finem, quomodo non poterat, priusquam esset bomo, tempo-
rum*) habere principium, quia creatura temporaliter proficit 5 ), et quan-
doque 8 ) ultra proficere 7 ) desinit consumata, etsiamsi 8 ) in momcnto pro-
ficiat, apud deum autem non est trammutatio, nec vicissitudinie obumbratio' 9 ).
Et infra: *Si ergo verum est, quod deus non esse cepit, sed semper est,
recte principale cornu, quod refertur ad patrem, qui est a nullo et a
quo procedunt filius et spiritus sanctus, caret acuminis arctitudine, ut
non videatur incepisse, sed 10 ) semper esse quod est De filio autem et
spiritu sancto non eo 11 ) modo dicere possumus, quod non secundum
aliquid habituri erant finem, quomodo neque pater neque ipsi 1 *) deitatis
habuere principium, quia et filius habuit finem vite hujus temporalis in
assumpta carne secundum illud, quod ipse ait: Ea xs ) gue scripta sunt de
me jinem habent 1 *), vel certe habiturus est in consumatione corporis 15 )
sui, quod sumus nos. Et spiritus sanctus habiturus (106b) est finem in
effusione donorum 18 ), quod figuratum est in effusione olei de mandato
Helisey 17 ), quia cum vas defuit, stetit oleum, et tandem finem habuit
effusio illa.' Hactenus verba Joachim. Nota quod contrarie sunt rationes
iste veritati, ut scilicet ei attribuatur obtusio seu hebetudo figure, cui
primo debetur ratio principii et eternitatis, et acumen ei non competat,
cum tamen omnis philosophia dictet, quod quanto plus babet aU-
quid ratione principii et eterni, tanto plus conveniat ei ratio simpiicitatis
in omni re de mundo. Principia enim simpliciora sunt in suo genere 18 ).
1) consumarent A. 2) eodem A. 3) deest A. 4) temporum] ipsum A.
5) perficit A. 6) quanquam A. 7) perficere A. 8) etsi non A. 9) Jac. 1, P.
10) deestJN. lljeodem^. 12) ipsi] ibi /». U)deettA. 14) Luc. 22, 37 '. 15)cor-
poris] operis A 16) textus in AI est abbreviatus. 17) 4. Reg. 4, 6. 18) A, mhimt
vero M, addit in Jine manu posteriori: Errores qui continentur in Introductorio ta
evangelium eternum, et in libro Concordiarum Joachim, 24. h o. foL 46. coL 1
Haec nota non spectat ad praemissa, sed ad aliquod manuscriptvm, in quo continebantur
errores proscripti. Alia manu scripta sequitur kaec annotatio in A: In hoc volu-
mine continentur extractiones librorum Joachim et extractiones de ewangelio
eterno et reprobationes eorumdem. Quod volumen est pauperum magistroruin
de Sorbona ex legato magistri Petri de Lemovicis, quondam socii domus huju6.
Pretii 20. solid. 39 inter Originalia mixta sanctorum. Haec verba, quae
Renan non intellexit quique erronee scripsit 29, nihil aliud sign\ficant quam ama-
rium, in quo iste liber in JBibliotheca Sorbonnica repositus erat. Arm. XX2CVH.
erat enim intitutatum Originalia mixta sanctorum. No. 39 istius armarii, volu-
men praedictum sciticet (seu potius ultima pars voluminis a foi. 59), fuit catenalum.
Cfr. Catalogum Sorbon. impressum apud Delisle, Le Cabinet des manuscrits HJ, 41.
P. Heinrich Denifle 0. P.
Digitized by Google
Mittheilungen.
Die Hss. von Eymerich» Directoriam inquisitionis. — Dem oben
S. 83 gegebenen Versprecben gem&fs verzeicbne ich bier die voa mir auf-
gefondenen Hss., welche Eymerichs Directorium inquisitionis enthalten.
Ich habe sie lediglich in Hinsicbt auf die im gedruckten Texte sich vor-
findenden Stellen flber das Evangelium aeternum durchforscht und ver-
glichen. Dabei fiel mir aber auf, dass die Hss. auch sonst Verschiedcn-
heiten gegenflber dem Drucke aufweisen, speciell sei hier die Liste der
errores des Raymundus Lullus genannt, die in den Hss. nicht so gross
wie im Drucke ist. Um Wiederholungen zu vermeiden bemerke ich,
dass, wie ich bereits oben angegeben habe, in allen Hss., ausser in jener
des Escorial, in der qu. 9 der 2. pars die errores aus dem Evangelium
aeternum sowie die dazu gehOrige Eingangsnotiz feblen; dasselbe ist der
Fall betreffs der Erwfibnung dcs Evangelium aeternum in der qu. 26.
Cod. Vat. lat. 4866. Papierbs. des 15. Jbs. Beginnt: Hic incipit liber
inquisitionis compilatus per fr. Nicolaum Eimerici Ord. FF. Pred.
s. tbeologie mag., capeilanum D. N. pape ac in terris D. regis
Aragonie inquisitorem heretice pravitatis.
Codd. Vat. Palat. 680. 681. Beide aus dem 15. Jh., der erste auf
Perg., der andere auf Papier. Sie stimmen mit dem vorerwahnten
flberein.
Cod. Vat. Ottob. 1125, Perg.- und Pap.-Hs. aus dem J. 1461. Be-
ginnt: Incipit epistola in librum vocatum Directorium inquisitorum,
compilatum etc., und schliefst: Iste liber fuit compilatus in
Avinione per circumspectum et magne scientie virum fr. Nic.
Eymerici Ord. FF. Pred. mag. in theol. et capellanum dom. n.
pape ac inquisitorem heret pravitatis in Aragonia sub anno dom.
milles. ccc. septuagesimo sexto. Die Bemerkung stand auch in
dem Exemplare zu Gerona, das Quetif-Echard (SS. Ord. Praed. I,
710) fflr das Original ausgaben. Nach derselben folgt im Cod.
Digitized by Google
144
Heinrich Denifle,
Ottob. die nicht znm Werke gehSrige Notiz: Rev. n. inquisitor etc.
faciet sennonem gerieralem et qua^dam exeqnuciones hora consueta
in sede Dertnsen. (Tortosa); quare snspendit et simpliciter inter-
dicit pro illa die infra dictam civitatem et eiusdem terminos omnes
alios sermones et confert auctoritate apostolica xl dies de indul-
gentia ad dictam sedem confluentibus illa hora. Darnach findet
sich mit anderer Scbrift folgende Notiz: Nota quod ego fr. Gabriel
de Barcbinona theologie professor et inquisitor Bononie feci scribi
hoc directorium inquisitionis anno dom. mocccLxi, et pertinet ad
ipsum officium inquisitionis, pro quo directorio exposoi libras
bonon. xxm, solidos x. — Pefia benotzte zu seiner Ausgabe des
Directoriums neben dem ersten Drucke drei Hss M die er Codd.
Bononiensis, Sabellanus (des Card. Savelli) et Card. de Gambara
nennt. Der Bononiensis gehOrtc der Inquisition zu Bologna ao
und war 'descriptus summa diligentia temporibus Pii papae ejus
nominis secundi'. Er ist wohl identisch mit Cod. Ottob., der ebea
das Eigenthum der Inquisition zu Boiogna war und im J. 1461,
mithin ( temporibus Pii II'. (1458—1464), in regelm&ssiger
Renaissanceschrift, 'summa diligentia', geschrieben wurde. Pefia
hielt ihn fttr ftlter nnd besser als die zwei andern von ihm be-
ntitzten Hss.
Codd. Bonon. 2255 (Pergamenths., Anf. 15. Jhs.) und 2261 (Pap. 15. Jh.)
der Universitatsbibl. Beide Hss. gehOrten frtther den Canonikern
S. Salvatoris. Die zuerst genannte beginnt nicht blofs wie Cod.
Ottob., sondern besitzt anch dessen erstes Explicit. MOglich,
dass bei Anfertigung des Cod. Ottob. der Cod. Bonon. 2255 als
Yorlage diente.
Cod. Neapol. fol. XII. A. 13 der bibl. nazionale, Pap. 15. Jh., und l*-
ginnt: Incipit liber inquisitionis etc wie Cod. Vat.
Cod. Taurin. den Dominicanern gehftrig, ohne Signatur, Pap., 15.
mit dem Explicit des Cod. Ottob.
Cod. Vindobon. in der DominicanerbibL, Pap. 15. Jh. ohne Signatur
Cod. Lipsien. 579 der Universit&tsbibl. Pergamenths., in dem aJpbabe-
tischen von Ebert angefertigten Catalog der Hss. fftlschlich unter
Campo Heymer. s. Heymericus registriert. Auf der Innenseite des
Einbandes die Notiz: Uber fratrum predicatorum in Iipcxk ad s.
Paulnm. Am Schluss des 2. Theiles Bl. 87 a: Explicit secunda
pars libri heretice pravitatis finitum (sic!) per me Stepbanum anno
d. MCCCCXXVI.
Codd. Helmst. 279 (Pap.). 315 (Pap. u. Perg.) zu Wolfenbuttel, beide
aus dem 15. Jb. und mit der gewohnlichen Recension.
Cod. Hispalen. Z. 138. 36 der Columbina. Pap. 15. Jh.
Digitized by Go
Mittheilnngen. 145
Cod. Salamant. 1. 3. 22 der Universitatsbibl. Pap. Anfang des
15. Jbs.
Cod. Escorial. N. I. 18, Perg. Anf. 15. Jhs. mit dem Explicit des
Cod. Ottob. Bl. 88 b finden sich die 27 errores aus dem Evan-
geliom aeternum mit der oben S. 70 citiertcn Eingangsnotiz.
Bl. 107 a (in der 26. qu.) steht ferner: D. papa Alexander pre-
dictus condempnavit librum appellatum cvangelium eternum, de
quo supra, naralich Bl. 88 b.
Der erste Druck crschien unter dem Titel Directorium inquisitorum
im J. 1503 zu Barcelona: Iropressum Barchinonae per Joannem
Luschner Alemanum sub factis et cxpensis . . . Didaci de Deca
cpiscopi Palentini . . . anno D. MDIII. Er^enthalt hinsichtlich
der Stellen uber das Evangelium aeternum die Recension dcr Hs.
im Escorial, welche dann Pena in seiner Ausgabc (Romao 1578
1587, Venetiis 1591 u. s. w.) gegen die drei ihm vorlicgenden
Codd. aufnahm.
H. D.
Zur Qnellenkunde der Franciscaner-Geschiohte. — 1. P. Ehrle
hat in der Zscb. f. katb. Theologie VII, 338 nach den beiden Hss. Taur.
J. VI. 33 und Laurent, Plut. 27 sin. n. 9 sowie dem Spcculum vitae s.
Francisci et sociorum (Venetiis 1504) den Catalogus ministrorum
generalium dcs Franciscanerordcns edicrt und dabei die zuerst ge-
nannte Hs. zu Grunde gelegt. Eingehcnd beschilftigtc sich Ehrle mit
dem Verfasser und der Wichtigkeit jenes Catalogs S. 323 ff. Seitdem
verglich ich noch cinigc andere Hss. Cod. Paris. 12707 (auf den Ehrle
bereits S. 337 Anm. 2 aufmerksam machte), aus dem J. 1508. Von
Bl. 175b — 179a steht der Catalog. Dcrselbe reicht bis zum Beginne des
Generalats Gerards Odonis, und enthalt das Explicit: Non plus reperi in
exemplari. Explicit liber cronicarum ord. fr. min. an. d. mill. quingent.
octavo XVin. die mensis Augusti. Bis zu demselben Generai fortge-
fllhrt ist der namliche Catalog im Ms. Berol. 4° 196 aus dem 14. Jh.
(Bl. 114a-119a). Er schliefst wie im Cod. Paris.: Isti (Michaeli de
Cesena) successit fr. Gcraldus de provincia Aquitanie mag. in theologia
pari6iensi8 electus in generali capitulo parisius anno dom. MCCCXXVni
(Cod.Pari8.1324), qui ctuunc ordini preest. Diese letztenWorte, welche im
Cod. Paris. fehlen, wurden spater auch in dcr Berlinerhs. fein durchstrichen
(Qber den Cod. selbst s. N. Archiv VI, 608 und Analecta Franciscana
edita a Patribus collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas propo Flo-
rentiam 1885, I, XI). Weiter als die beschriebenen Codd. reicht die
Hs. in St. Florian in Oberfisterreich XI. 148, aus dcm 14. Jb., in der
l 10
Digitized by Google
HG
Heinrich Denifle,
*
von p. 264—273 derselbe Catalog steht Hier wird die Vita des
Gerard Odonis zu Ende gefuhrt und gesagt, 'opinioni dom. Jo. pape
XXII. de visione beatiiica nimis favens determinationem quam ipsam
(sic!) determinavit parisins, per regem francie compuisus est publice
revocare. Que revocatio sub generalis ministri sigillo in bibliotheca
regis non sine nota ordinis reservator. Tandem ipsum ad patriarchatum
Antiocenum assumptum fr. Fortonerium de provincia Aquitanie mag. in
theologia in capitulo Marsilie celebrato anno d. mcccxI (sic!) accepit
successorem '. Hiermit schliesst der Catalog. — Cherance* citiert
in seinem Saint-Fran$ois d^Assise (Paris 1881) p. XIV eine Hs. aus dem
15. Jh., die ebenfalls Bernard de Bessa enthalte. Der Autor gab den
Fundort nicht an; ich entdeckte aber die Hs. in der Stadtbibliotbek zu
Angers, n. 737. Die Hs. erdffnen die Conformitates Bartb. de Plsis,
nach welchen der Processus mirac. b. Clarae de Montefalcone steht,
Bl.380 beginnt ein neuer Tractat mit der Cberschrift: Cronica fr. Bernardi
de Bessa provincie Aquitanie de b. Francisco et sociis ejus. Die beiden
ersten kurzen Abschnitte sind nun allerdings aus Bernards de Bessa
Liber de laudibus s. Francisci, nur sind sie umgestellt. Der erste fongt
an: Quasi sol oriens; der zweite: Plenam virtutibus beati Francisci vitam
scrip8itetc Indess folgt schon auf BI. 380 b: Primo ergo sciendum est, quod
pater noster b. Franciscus in omnibus suis actibus fuit Christo con-
formis, d. i. das Incipit der Fiorctti und des Speculum vitae b. Francisci.
In der That ist der ganze Tractat bis zum Schlusse Bl. 406 nur eia
Conglomerat aus derartigen Quellen, von BI. 404 b an werden 6fters
sogar die Conformitates citiert. Che*rance* gestand mir spater in einer
mflndlichen Unterredung zu, dass er durch den Titel irregefuhrt wurde.
— Vom Cataloge Bernards de Bessa fand ich bisher keine andere Hss.
als die oben angefuhrten. Sie reprasentieren bis zum Qeneral Gundisalv
zwei Recensionen, die eine vertritt der Turiner Codex, die andere liegt
in den ubrigen Hss. und dem Speculum vor. Vom General Gundisalv,
bis zu welchem der Turiner Codex geht, theilen sich bis Michael von Cesena
auch die genannten Hss. Dem Laurent. gegenOber stehcn die Codd.
Berol., Parisin., S. Floriani und das Speculum. Von Michael de Cesena
an, mit welchem Laurent. aufhdrt, beginnt ein neuer Zwiespalt Die
Grundform scheint mir immer die Turinerhs. zu bilden, obwohl der
Text viei zu wunschen ubrig l&sst Bernard de Bessa hat seinen Catalog
keinesfalls weiter als bis zum General Gundisalv, vielleicht nur bis zu
dessen Vorganger Johann de Murro incl. fortgefuhrt.
2. Die umfangreichste allgemeine Ordenschronik der alteren Zeit ist
die Chronica XXIV generalium. Neuestens haben dieselbe Panfilo
da Magliano (Storia compendiosa di S. Francesco. L Roma 1874 p. 7
n. 1 und 5.), Ehrle (Zsch. f. kath. Theol. VII, 324) und ich (ebend. VI,
Digitized by Google
147
712) wiederholt bentitzt, ich citierte gerade auch die Hs. der Municipal-
bibliothek zu Assisi, auf die Holder-Egger jttngst (Neues Archiv X, 239)
als auf eine neu entdeckte Ghronik, 'welche ftir die Geschichte des Mi-
noritenordens von grosscm Werth scheint' hinweist und dabei zur irrigen
Vermuthung ftihrt, als sei sie eine Chronica von 'quatuordecim' Gene-
ralen. Von dieser Chronik sind mir folgende Hss. bekannt: Cod. VUI.
C. 12 in der Nationalbibliothck zu Neapel (Itickenhaft, da die Initialen
herausgeschnitten sind); Cod. Gaddian. reliq. 53 der Laurent. und Cod.
279 der Riccardiana zu Florenz; der bereits erwahnte Cod. in der Muni-
cipalbibliothck zu Assisi; einer in S. Isidoro de' Irlandesi zu Rom; Cod.
3417 der Hofbibliothek zu Wien. Eine weitere schfine Hs. wurde, wie
Ehrle bei seinem Aufenthalte in Perugia wahrend der Osterwoche erfuhr,
durch Vermittelung des dortigen Bibliothekars Prof. Rossi vom italieni-
schen Unterrichtsministerium erworben, wahrscheinlich um sie der Vittorio
Emanuele zu tibergeben. Panfilo da Magliano bentitzte dic im Besitze
des P. Benedetto da Como zu Brescia befindliche Hs. Der General-
definitor der Franciscaner P. Gaudentius zeigtc mir eine zum Drucke
bereitete Copie cines Cod., der sich in Stidtirol befinden soll, und den
einst Bonelli bentttzt hat Im Cod. Paris. 12707 stehen Bl. 2b— 152b
blofs die Viten aus der Chronik. Diese selbst gcht in den Hss. zumeist
bis zum J. 1374, und wurde wohl ungefahr um jene Zeit resp. 1378
verfasst.
3. In der eben genannten Chronik wird zu wiederholten Malen auf
die Chronik des fr. Peregrinus de Bononia hingewiesen. Peregrin
war ein Zeitgenosse des Generals Johann von Parma, und er berichtet
einiges, was er vom General selbst geh6rt hatte (et hoc habui ex ore
ejus). Wo aber existiert Peregrins Chronik? Sbaralea machte in seinem
Supplementum ad Scriptores trium ordinum auf zwei Hss. aufmerksam,
deren eine Pinciac in bibliotheca comitis de Gondomar, die andere im
Franciscanerconvent San Juan de los Reyes in Toledo mit der Signatur
FF n. 43 liege. Wahrend meines Aufenthaltes in Spanien suchtc ich
beiden Hss. auf die Spur zu kommen. Allein vergebens. Die Bibliothek
de los Condes de Gondomar, welche auf die Marques de Malpica tiber-
gieng, existiert wenigstens in Valladolid (Pincia) nicht mehr, und in
einem ftlteren Catalog jener Bibliothek, der in der Academia hist. nac.
zu Madrid auf bewahrt wird, fand ich wohl unter £. pe. 3. 12. 5. Peregrini
summa moralis notiert, nicht jedoch eine Chronik Peregrins. Die be-
rtihmte Bibliothek des Klosters San Juan de los Rcyes zu Toledo nahm
aber zur Zeit des Franzosenkrieges ein trauriges Ende. De los Rios
schreibt (Toledo pintoresca, Madrid 1845 p. 113) dartiber: Este rico
depdsito de preciosidades, verdaderamente regio, fu6 saqueado en 1808
por nuestros Dustrados vccinos de allende los Pirineos, siendo pasto de
10»
Digitized by Google
148 Heinrich Denifle,
las Uamas cuantos libros y cddices habian logrado escapar de su barbara
codicia. Im Cod. Dd 77 der Nationalbibliothek zu Madrid befinden sich
nur noch wenige dttrftige AuszUge aus einigen Hss., die in jener Bibliothek
vorhanden waren. Sbaralea gibt als Incipit der beiden genannten Hss.
die Worte an: 'Quoniam preteritorum narratio', also identisch mit jenem
der Chronik der 24 Generale. Mdglich, dass die Hss. nur diese und
nicht Peregrins Chronik enthalten haben.
4. Nur wenige Wortc schliesse ich hier hinsichtlich der Viten des
hl. Franz v. Assisi an. Die filtestc Hs. der ersten von Thomas de
Celano verfasstcn Vita scheint mir die bisher nicht bekaunte im Archivo
de la corona de Aragon, Abthlg. Ripoll n. 41, in Barcelona zu sein.
Sie reicht in die erste Halfte oder wenigstens in die Mitte des 13. Jhs.
zurUck. Es ware zu wttnschen, dass sie bei einer kUnftigen Publicierung
der Vita zu Grunde gelegt wttrde. — Bernard de Bessa erwahnt eine
Vita des hl. Franciscus, * que incipit Quasi stella matutina ' und die ' vir
venerabUis dominus ut fcrtur Joannes (de Ceprano) apostolice sedis
notarius' geschrieben habe. Bisher konutc man keine Spur derselben ent-
decken (s. darttber Ehrle 1. c. S. 391 ff.), was um so mehr zu bedauern ist,
als sie vor der Mittc des 13. Jhs. verfasst wurdc. Auch ich war nicht so
glttcklich ein Exemplar aufzufinden; doch kcnne ich nun einen Auszug
aus jener Vita, durch dcn wenigstens die einstige Existenz der Vita sicher
gestellt ist. In dem von mir in der Zsch. f. kath. Thcol. VII, 710f.
beschriebenen Originalcodex der gcsammten Liturgie des Dominicaner-
ordens, der 1256 Yollendet wurdc, sind die 9 Lectionen fttr das Fest
des hl. Franz von Assisi eben der genanntcn Vita entnommcn. Sie sind
ttberschrieben: Ex gestis eius abbreviatis, que sic incipiunt Quasi stella.
Derselbe Auszug ist mit Varianten in den Vitae Sanctorum des Rodrigo
de Cerrate im Cod. 146 der Universitfttsbibliothek zu Madrid enthalten.
In beiden Uss. beginnt er: Beatus Franciscus de patria Tuscia civitatc
Assisii natus parente mediocri post lasciviam juveuilis ardoris et nego-
tiorum secularium vanitates gravis languoris molestia attritus dei
digitum ad sue convertit convcrsionis cffcctum. Schluss: In huius nomine
mire magnitudinis construi curavit (Gregorius IX.) ecclesiam primarium
lapidem in ipsius iacicns fundamento, ubi non multo post corpus ejus
sanctissimura admiranda fuit veneratione reconditum. Obiit autem anno
d. Mill. ducent. vises. sexto. Ich halte es nicht flir ttberflttssig zu be-
merken, dass das BruchstUck nichts ncues bictet 1 ). H. D.
Zur Quellenknnde der Dominicaner-Geschichte. Roth hat im N.
Archiv X, 395 die Frankfurterhs. n. 1514, welche Bcrnards Guidonis
Schriften zur Geschichtc des Dominicanerordens enthalt, beschrieben.
») Fortsettung folgt im nfichsten Hefte.
Digitized by Google
Mittheilungen.
149
Lange vor ihm hat bereits Pregcr in der Zsch. f. hisL Theol. 1869 S. 4f.
16ff. auf sie aufmerksam gemacht und sie in ausgiebiger Weisc bentitzt
Prcger und Roth schlagen aber den Werth dcs Codex zu hoch an, wie
dies in der Rcgel der Fall ist, wenn man eigcntlich nur &ne Hs. kennt.
Unter obigem Titel werde ich in einem der spatcren Hefte Untersuchungen
uber die Dominicaner-Geschichte beginnen und in denselben auf diesen
Punkt zuruckkommen. Ich bemerke schon hier, dass hinsichtlich der
Samralung dcr Gcneralcapitel eine im Generalarchiv des Ordens befind-
liche Hs. dcn ersten Rang behauptet, da die Partie bis zum 14. Jh. auch
tbatsachlich im 13. Jh., mithin fruher und unabhangig von Bemard Guidonis,
geschriebeu wurde. Die Collection des Bernard Guidonis nimmt dieser
Sammlung gegentlber zumcist dic zweite Stelle ein. Es war mir bisher
nicht mdglich ein anderes completes Exemplar dcr ersten Redaction aufzu-
tindcn. Nur in Bordeaux, Archiv. d^partcraent Fonds des Dorainicains
n. 651 bis Bl. 1 50 ff. fand ich BruchstOcke der Generalcapitel bis MCCC
secundo, die vor dem Erscheinen von Bernards Compilation niederge-
schrieben wurden. H. D.
Das Inventar des papttlichen Schatzes von Perngia ans dem
Jahxe 1311. - Eine sehr erwunscbte Erganzung meines oben raitge-
theiltcn Verzeichnisses der Inventare des pfipstlichen Schatzes aus dcm
14. Jahrhundert bot mir Wenks Aufsatz 'uber pflpstliche Schatzver-
zeichnisse des 13. und 14. Jahrhunderts und ein Verzcichniss der papst-
lichen Bibliothek vom Jahro 1311*. Mittheilungcn des Instituts fur
ftstcrreichiscbe Geschichtsforschung. VI 270—286. Das Vorhandeusein
dieses Inventars war mir durch die gutige Mittheilung dcs Prof. A. Rossi
in Perugia bereits bekannt; abcr trotz aller meiner BemOhungen war es
mir nicht gelungen dasselbe aufzufinden. Es war namlich schon im
17. Jahrhundert noch in Avignon in einen der gegen 400 Bande der
Regesta Avinionensia eingeheftet worden, und zwar in einen Regesten-
band Clemens VI. Hior hatte es Wenk bereits vor langerer Zeit zufallig
entdeckt 1 )-
Es Mt im Reg. Avin. Clemens VI tom. 10, ff. 452 a— 538 b. In
der Kanzleischrift dcr Zeit sehr sch6n auf Pergament geschrieben zeigt
ds viele Aehnlichkeit mit dem Inventar des cod. Ottob. 2516 (s. oben
S. 4, 6). Dasselbe wurde von den oben (S. 45) erwahnten pfipstlichen
Schatzmeistern 1311 vom 27. Februar bis 4. Juni angefertigt. Wir
») Im Registrum Clementis V. Romae 1885 p. CCIV ist der Anfang
dieses Inventars mit der irrigen Bemerkung mitgetheilt, dasselbe befinde sich
im Decemviral-Archiv Yon Perugia. Die letiten drei Zeilen dieses Anfanges
(Et quia dicti Perusini . . .) gehSren offenbar einera gani andern Actenstficke,
etwa dem Berichte eines pfipstlichen Legaten an und haben mit unserm
Inventar absolut Nichts zu thun. Wie sie wohl hierher gerathen sind?
Digitized by Google
150
P. Ehrle,
konnen in ihm drei Theile untcrscheiden. Der erste (ff. 452 a — 478b)
enthalt die eigentlichen Wertbsachen : Gold- und Silbergef&sse, kostbare
mit Juwelen, Perlen und Stickereien gezierte Gewandungen u. s. w. Dies
AUes fuhrtc Cardinal Gentilis 1312 (vermuthlich Anfangs April) nach
Lucca, wie uns f. 478 b eine Randnoto lehrt: Hucusque fueruut portata
Luce predicta. Den zweiten Theil (ff. 478b— 510a) bilden im Grossen
und Ganzen die weniger werthvollen Haushaltgegenstandc des Palastes,
der Kapelle luid der Garderobe der P&pste. Hievon kam wohl das
Mciste nach Assisi 1 ). Von den Noten am Rande bcsagen einige (wofal
von 1327 oder 1339 stammende), was verkauft und was geraubt worden
war. An dritter Stelle (ff. 51 Oa— 538 b) finden wir die Handschriften
vcrzeichnet*).
Die beiden ersten Theile, zumal der erste, besitzen, wie ich glaube,
nicht geringen Werth fttr die Kunstgeschichte, da die Bescbreibung der
einzclnen Uegenst&nde vielfach noch eingehender ist als iro Inventar von
1295 3 ). Es verdient daher wohl als Erganzung und Fortfuhrung des-
selben cine Stclle iu eincr kunstgcschichtlichen Zcitschrift.
! ) Das bei dieser Abtheilung allenthalben am Rand angemerkte 'non'
und 'non per totum', besagt, dass diese Gegenst&nde nicht nach Lucca gingen;
wir finden sie grossentheils in den Inventarien von Assisi wieder.
3 ) f. 510a 'Libri secuntur; primo . . nicht: Libri secimentuin
primo, wie in den 'Mittheilungen' S. 278.
3) Als Probe theile ich zun&chst die Beschreibung der Bruchstficke
zweier Thronsesscl mit: (f. 466a) Item unum caput leonis de auro,
quod videtur de facistorio Constantini, in quo sunt oculi de
cristallo, laboratnm in capite et in collo ad bolinum, et habet sub capite
grossitudinem cum quatuor compassibus quadrangulatis et relevatis, et in
dicta grossitudine sunt duo grossi balatii et septem minores et octo ex-
meralde communes ct sex grosse perle, et deficiunt duo grossi lapides et
unus parvus balatius, et habet concavitatem, intus in qua concavitate videtur
esse de ligno; ponderis totum trium librarum. — (f. 478 a) Item XXI lapides
incastonatos in argento deaurato, de quibus undecim sunt saphiri, tres
granata, sex exmeralde et unus lapis doto; sunt etiam cum eis sex
resecte de argento deaurato, in quarum duabus sunt due perle et in
aliis sunt granati; que onmia videntur fuisse de facistorio Fede-
rici. Sunt etiam cum eis duo granati sine castonibus; ponderis totum unius
uncie et trium quartorum et dimidii. Ligati sunt omnes per se. Ebendaselbst
sind noch andere Bruchstucke verseichnet Siehe uber diesen berfihmten
Thron FriedrichlL und seine Geschichte Huillard-Breholles (Bibliotheque
de Tecole des chartes 1863, XXIV, 139—144), dessen Vermuthung hiereine
interessante Bestatigung erh<. Eine Beschreibung dieser beiden hier er-
wahuten Thronsessel aus der Zeit als sie noch unversehrt waren, findet sich
im Inventar von 1295. Vgl. A. Molinier, Bibl. de 1'ecole des chartes. 188?,
XLII, p. 632 ff., vgl. p. 278. — Der Namen Constantins findet sich auch
Digitized by Google
Mitthcilungen.
151
Von dcm drittcn Theil bcsitze ich bereits eine druckbereite Ab-
schrift, welche ich im Anschluss an die Handschriftcn-Vcrzeichnisse der
voravignonesischen Bibliothek der Papste von 1295, 1327, 1339 mit denen
der avignonesischen Sammlung von 1369, 1411, 1594 (sowie dcm
Benedicts XIII von 1409 nnd der Borghesiana) veroffentlichen werde. Die
Cataloge der im 15. Jahrhnndert erstehenden vaticanischen Bibliothek
Eugens IV (1445), Nicolaus V (resp. Calixt III 1455) n. A. bereiten Fabre,
der Herausgeber des liber censnum und der bekannte Kunstbistoriker Muntz
zum Drucke. Besondern Werth hoffe ich dieser Publication dadurch ver-
leihen zu konnen, dass ich nach Moglichkcit den gegenwartigcn Stand-
ort dieser ehemals im papstlichen Besitz befindlichen Handschriften an-
merken werde.
Am Scblusse des Handschriften-Verzeichnisses von 1311 (f. 538 a)
lesen wir am Rande: Predicti libri, quaterni et scripture non fnerunt
portati, d. h. sie wurden nicht 1312 nach Avignon (resp. Lucca) abge-
fohrt, sondern kamen nach Assisi. Obgleich also diese Handschriften
und Archivalien in den Inventarien von 1327 und 1339 wiederkehren,
so erg&nzen sich doch diese drei Beschreibungen in vielen Punkten.
Da sodann im Inventar von 1311, welches in Bezug auf die Hand-
schriften am ausftihrlichstcn ist, die Reliquien l ) gar nicht und die Archi-
valien sehr summarisch verzeichnet sind, so ist der nun nicht mehr rtlck-
gangig zu machende vollstandige Abdruck der Inventarien von Assisi
nicht ohne den entsprechenden Nutzen. F. E.
Die historischen Handschriften der Borghesiana. — Das Einzige
vvas meines Wissens uber die Handschriften-Sammlung dcr Borghesiana
bisher ver6ffentlicht wurde, sind jene Zeilen, welche Pertz aus dem
Nachlass Bethmanns zusammengestellt hat. (Neues Archiv U 364). Wie
ich oben bemerkte, werde ich in einer binnen Kurzem erscheinenden
grosseren Pnblication uber die Handschriften-Sammlungen der Papste im
14. Jahrhundert neben den Catalogen der Handschriften des 'alten 1
und des «neuen' Schatzes, dem der Bibliothek Peters von Luna
bei einigen andern Gegenstanden: (f. 453 b) Item unum cifum cuppe de illis
Constantini rine pede totum deauratum de opere duplici cnm hominibns et
bestiis relevatis ex parte exteriori, intns vero est figura hominis super unum
animal; ponderis trinm librarnm et dimidie. Anch f. 456 b iireimal *de
cnpis Constantini'. — Zuweilen ist * anch die Verwendung der Gegenst&nde
angegeben; i. B. f. 471 a *pomum ad ponendum ad nasum contra reuma' und
pomnm ambre contra reuma'; f. 460 b 'crnx . . . qne consuevit portari ante
papam in asta': f. 46 la 'magna candelabra . . . ad tenendum faculas magnas,
qne ardent ante altare vel in camera pape de nocte'.
l ) l 538b 'Item restant ad scribendnm reliquie, quaa obmisimns propter
ipsarum reverentjam usque ad portationem\
Digitized by Google
152
F. Ehrle,
(Benedicts XIII), womdglich auch ein vollstftndigcs Verzeichniss der Bor-
ghesiana veroffentlichen. Um jedoch den WUnschen einiger Forscher
mdglichst bald zu entsprechen, theile ich hier eine Beschreibung der
wenigen fur die geschichtliche Forscbung dienlichen Handschriften mit.
Eine fthnliche Beschreibung stellt ftir das n&chste Ueft P. Denifle in
Betreff der ftir die Geschichte des Civil- und Kirchenrecbts bedeutsamen
Codices in Aussicht.
cod. 30. membr. fol. s. XII.
f. lab Ein Fragment aus einer Kirchengeschichte.
f. 2a in sehr grossen rothen Buchstaben: Liber s. Petri Corbeiensis,
qui furatus fuerit, anathema sit, darunter in Cursivschrift offenbar
Autograpb: Ego Guido de Bolonia, episcopus Portuensis (et) 1 ) s. Rufine,
sancte romane ecclesie cardinalis, abui hunc librum precario ab abbate
monast(erii) Corbeiensis et promisi reddere, et in test(i)moniom presentem
scripturam manu propria scripsi. Guido wurde 1342 zur Cardinalswurde
erhoben uud starb 1373 auf einer Legationsreise in Lerida. — f 2b ist
unbeschrieben.
f. 3a 'Incipit prefacio Cassiodori senatoris in libro historie eccle-
siastice bipartite'; vollstftndig.
Hierauf: Incipit prefacio in historiam persecutionis Affricane sub
dnobus regibus Wandalorum Genserico et nunirico Arianis scribente
beato Victore patrie Vitensis. Ist unvollstftndig, bricht nach 35 Blftttern
in dem Abschnitt: Tunc apprchensi sunt quoque septem fratres quantum
attinet ad concordiam mit den Worten ab: pro fide domini dei nostri
perferimus |
Aehnliche Notizen chemaliger Besitzer finden sich in mehreren
Handschriften. Ich erwahnc drei, welche auf die Privatbibliothek
Clemens VI. hinweisen. — Auf dcr letzten Seite von cod. 362 stcht in
thcilweise erloschtcn Zugcn: Istud scriptum fratris Thome de Aquino
supcr primum sentcntiarum completum et verax est P(etri) Rogerii de
Malo Monte, monachi Case Dei (Chaise-Dieu), quod emit an. dora.
MCCCXXIIII die dorainica in octava b. Marie precio LV sol. turonen-
sium a quodam librario (?). — In cod. 134, welcher zumal aristotelische
Schriften enthalt, lesen wir auf dem hinteren Deckblatt: In hoc volumine
continentur isti iibri per ordinem et sunt P. Rogerii de Malomonte,
monachi Case Dei, es folgen die Titel. Fast wortlich dieselbe Notiz
findet sich am Ende von cod. 362, den astronomische Schriften fullen.
cod. 312. membr. fol. s. XHI in. (XII ex.), ff. 32.
f. la Rubrik: Incipit Cronica Ricardi Pictaviensis, Clunia-
censis monachi de diversis libris collecta. — Die Chronik beginnt: Deus
ab eterno est, qui cum sibi placuit, hunc mundum fecit visibilem . . .
l ) Was eingeklammert ist, ist von mir erg&nzt.
Digitized by Google
Mittheilungen.
153
Endot f. 30a: porto cius excelsc igne combusto sunt. Darunter: Je .
nen . sai . plus.
f. 30a— 32 a Ein Papstcatalog. Er beginnt: B. Petrus apostolus
natione Galileus ; endet mit Alexander II f. 31 b: unde scismata in sancta
romana ccclesia surrexerunt non minima. — Hieran schliesst sich (mit
der Bemerkung: Et quoniam dc romana ccclesia se occasio prebuit,
honus est ut de eius ordinatione et institucione aliquid dicatur) das ge-
wdhnlich mit dcm liber provincialis verbundene Verzeichniss der Cardinals-
titel und einige Bestimmungen in Betreff der von den Papsten abzu-
haltonden Feierlichkeiten.
Aus diesen Angaben ergibt sich, dass diese Handschrift genau dem
cod. 1911 der Reginensis in der Vaticana entspricht, welcheu Muratori
in seinen Antiquitates italicae IV 1075 f. abgedruckt hat 1 ).
f. 32 ab enthalten — in nur wenig jungerer Schrift — eine kurzc
Sammlung von Geistererscheinungen, sodann die Sage von K5nig Cyrus
und Pilatus; sic beginnt: Cum rex Cyrus nacione Magontinus de palla-
cio Berleit in partibus Barbergensibus venarctur; cndet: ad suasionem
Childee Jesu Christi fit discipulus.
Diese Handschrift war cod. 1145 der Handschriftensammiung Urban V
in Avignon.
cod. 102. cart. 8°, s. XIV, ff. 38.
Actenstucke uber die von Johannes de Montessono (c. 1387) an
der UniversitAt von Paris erregten Streitigkeiten.
cod. 160. membr. 8°, s. XII.
Gegen Ende des Bandes: Passio s. s. martirum Cosme et Damiani,
Antimi, Leontii et Euprepii. Beginnt: Licet omnium sanctorum vene-
randa; endet: apud nos autem regnante domino nostro Jesu Christo, cui
est honor . . . Dieselbe fllllt 3^Blatter.
cod. 802. membr. 8° s. XIV ex.
f. lb in alter Schrift: In hoc volumine continentur: Miracula plu-
rima b. Jacobi apostoli. — Translatio corporis s. Jacobi apostoli in
Galitiam. — Tractatus Turpini archiepiscopi Remensis de gestis Caroli
Magni. — Itinerarium ad s. Jacobum in Galitia. Sermo Calisti pape
in vigilia et in festo s. Jacobi apostoli. — In jungerer Hand: ex biblio-
theca Josephi Stephani, episcopi Vestani (Viesti im Neapolitanischen)
1586. — Die in obiger Inbaltsangabe verzeichneten Schriften follen den
Iiand. F. E.
t) Ueber die verschiedenen Redaetionen vgl. Weiland im Archiv XII
43 f. und Berger, Richard le Poitevin moine de Cluny, historien et poete,
Heft 6. der Bibl. des ecoles francaises d'Athenes et de Rome.
Digitized by Google
154
F. Ebrle,
Zur Fraticellen-Geschichte. — 1. *Pour cctte histoire, aueuue
source ne sera peut-e^tre d'une importancc aussi capitale, que le manu-
scrit de la Laurentienne, dont il est ici question'. Mit diesen Worten
wird im neuesten Heft der Bibliotheque de 1'ecole des cbartes, 5. livr.
1884 pp. 523—532. ein kurzes Referat Ober die gewohnlich dem Angelus
Glarinus zugeschriebene: historia de septem tribulationibus (ordinis Mi-
norum) eingeleitet und dasselbe mit den Worten geschlossen: „Des
maintenant uue publication intcgrale s^impose." — Solchen Werth h&tte
wohl der Yerfasser dieses Referates der historia kaum beigclegt, ihre
Drucklegung wohl nicht als so dringlich bezeichnet, wenn ihm die mit
viel mehr Recht den Namen des Clarinus tragende 'epistola excusatoria
ad papam de falso sibi impositis et fratrum calumniis , bekannt gewesen
ware. Dieselbe wurde bereits vor hundert Jahren veroffentlicht, blieb
abcr, so viel ich sehe, in der fachmannischen Geschichtsforschung der
neueren Zeit vBllig unbekannt. Nicht etwa nur Bcnan (Nouvelles etudes
d'histoirc religieuse. Paris 1884), selbst Tocco (L/eresia nel medio evo.
Firenze 1884) ttbersah sie, welcher sie wenigstens aus Panfilo da Magliano
(Storia compendiosa di S. Francesco e de'Francescani. Roma 1876 II 192)
kennen konnte. Es kann freilich aus der Unkenntniss dieses interessanten
Actenstttckes ein Vorwurf kaum hergeleitet werden. Denn der (fttnfte)
von dem Observanten Flaminio Annibali da Latera zur Gorrectur einiger
conventualistischer Auslegungen dem Bullarium Franciscanum des Con-
ventualen Hyacinth Sbaralea angefugte Band 1 ), in welchem die Ver-
offentlichung erfolgte, fehlt selbst in gar manchen der bedeutendsten
italienischen Bibliotheken. Die Exemplare, welche ttber die Alpen hin-
ausgekommen sind, dttrften sehr bald gezahlt sein. Selbst in Rom wurdcn
in den letzten Jahren die wenigen zum Verkaufe gekommenen Exemplare
dieses massigen Foliobandes sofort zu mindestens 75—100 frca. abgesetzt
Dic Seltenheit dieses Druckes, einige wenige Lttcken dcsselben, die
Wichtigkcit dieses Actenstttckes veranlassten mich den gedruckten Text
moglichst genau zu revidieren, um denselben nebst einigen historischen
Notizen, welche ich muhsam aus den ttbrigen, fiast nur ascetische Rath-
schlage und Ermahnungen enthaltenden Briefen des Clarinus auszusuchen
hatte, demnachst von Neuem zu vertffentlichen. — Langst schon war
die aus der Strozziana in Magliabecchiana und mit dieser in die National-
Bibliothek von Florenz ttbergegangene Handschrift der epistole Angcli
l ) Ad Bullarium Franciscanum a P. Fr. Joan. Hjac. Sbaralea O. Min.
Cony. in lucem editum Supplementnm studio Fr. Flaniinii Annibali de Latera
0. Min. Obs. praeviis animadversionibus in notas eiusdem Sbaraleae illu-
stratum. Romae, typ. A. Casaletti, 1780, fol. pp. XXIV, 174. 260. — Die
epistola auf pp. 153—164, vgl. p. 138 sqq.
Digitized by Google
Mittheilungen.
155
Glarini bekannt 1 ). Schon Prapcbroch*) hatte sic in Handen gehabt, ohne
sie jedoch gentkgend verwerthcn za kdnnen; sic liegt der Ausgabe des
P. Annibali zu Gnmd und noch neuerdings hatte Pautilo da Magliano
(A. a. 0.) von Neuem auf sic aufmerksam gemacht. Ucber sie, sowie
ttber zwei andere Handschriften des Augustiner Simon de Cassia, dem
wir diese Briefsammlung verdanken, werde ich eingehender bei Gelegen-
heit des Neudruckes zu berichten haben.
2. Die in der Laurentiana in Florenz befindliche Handschrift der
Eingangs erw&hnten historia de septem tribulationibus Ord. Min. war
aus Montfaucon (Bibliotheca bibliothecarum I 284), Bandini (Catal. Bibl.
Med.-Laurent. Codd. lat. I 619) und Sbaralea (Supplementum ad scriptores
trium ordinum s. Francisci. p. 40, vergl. p. 385) schon langst bekannt
und wurde neuerdings von Hdfler 8 ) und von mir 4 ) und etwas spater
von Tocco oder wenigstens von Alvisi 5 ) bentttzt Das nach Dionysius
von Genua und Sbaralea ehemals im Franciskaner-Convent von Chiavari
befindliche Autograph (originale mss. P. Angeli) scheint — wenn es sich
Oberhaupt jemals dort befand — verloren. — Eino zweito in der
neuern Zeit unbeachtet gebliebene Handschrift der historia
findet sich in Rom in dem von Wadding fHr die irischen Franciskaner
gegrttndeten Convente von St. Isidoro. Sie ist ohne Zweifel dieselbe,
welche der unermttdlicbe Annalist des Franciscanerordens als 'apud me
mss. 1 bezeichnet und nur allzu fleissig und vertrauensvoll bentttzte. Es
ist ein Duodezbftndchen auf Papier, noch in der zweiten Halfte des
14. Jahrhundert8 geschrieben. Auf den Rttcken schrieb eine Hand des
16. Jahrhunderts: Angeli Clareni de septem tribulationibus. Anfang
und Endc der historia stimmen genau mit der Florentiner Handschrift.
Auch die 7. tribulatio beginnt wio im Codcx der Laurentiana: Post hec,
que orta est, ut dicitur, Narbone inter predicatores et minores. Die
hier angefttgte Rubrik bezeichnet das Folgcnde deutlich als die 4 7» tri-
bulatio'; eine Bezeichnung, die freilich nicht, wie dies bei den andern
tribulationes der Fall war, als laufender Titcl auf jedem Blattc wieder-
holt wird.
Tocco theilte im vorigen Jahre, freilich ohne seine Handschrift anzu-
geben, zahlreichc Bruchstttcke aus einer alten italicnischcn Bear-
i) cod. XXXIX, 75; cart. 8°, saec. XIV ex. ff. 219.
3) Dies geht ziunal klar aus einem Brief Papebrochs hervor, welcber sich
vorne in dem Codex Strozzianus findet
3 ) Die romanische Welt und ihr Verh<niss zu den Refonnideen des
Mittelalters. Wien 1878. 8. 98.
*) Zeitschrift fur kath. Theologie. Innsbruck 1883 S. 891.
*) L'eresia nel medio evo. L c. p. 419. Er verheimlicht freilich den
Standort der von ihm benutzten Handschrift.
Digitized by Google
156
F. Ehrle,
beitung der historia mit. Dieselbe wurde nach Dionysius von Genua und
Sbaralea zu Anfang des 16. Jahrhunderts von Johannes von Ventimiglia
angefertigt Schon Affo kannte cine Handschrift derselben und bentttzte sie
in seiner Lebensbeschreibung des Fra Elia di AssisP). Ricbard durch
Tocco auf diese Bearbeitung aufmerksam gemacht suchte vergeblich
nach eincr Handschrift derselben. Wie er mit Berafung auf Sbaralca
eine solche iu Chiavari vermuthen konntc, ist mir unerfindlich 2 ). Schon
vor zwei Jahren hatte ich auf eine solchc Handschrift: cod. 1487 der
Riccardiana in Florenz aufmerksam gemacht 3 ). Es ist ein Duodez-
bandchen, wohl noch im 16. Jahrhundert auf Papier geschrieben, von
149 Blattern. Bl. la Incominciano le croniche dell' ordine de' frati
minori. — Bl. 143 b Schluss: et sara illoro maestro Dio Ihesucristo et
lo spirito santo in secula seculorum amen. Diese Schlussworte stimmen
genau dem lateinischen Texte.
Als Verfasser der historia wurde wenigstens schon seit der Zeit des
Marcus von Lissabon*) gewdhnlich Angelus Glarinus bezeichnet, doch,
wie ich fast glauben raOchte, vorzttglich, wenn nicht ausschliesslich auf
Grund der Aehnlichkeit, welche zwischen der historia und der sicber
Angelus zugchcrigen epistola excusatoria besteht Ncuerdings zeigteu
sich Affo (Vita di fra Elia. p. 10), Pamfilo da Magliano (Storia com-
pend. II 437, not 3) und Richard (Bibl. de Tecole des chartes. 1884
p. 528) geneigt, sie ihm abzusprechen, freilich ohne fttr ihre Behauptung
gentlgende Beweise beizubringen. Offenbar l&sst sich diese Frage nach
der Autorschaft der historia vernttnftigcrweise erst dann erortern, wenn
jene epistola zur Grundlage der Untcrsuchung genommen werden kann.
Die Spiritualen vor dem Inquisitionitribunal. — Selbstver-
st&ndlich dttrften wohl kaum irgend welche Actenstttcke so geeiguet
sein, uns ttbcr das eigentliche Wesen der Spiritualen, ihre Irrtbttmer,
die gegen sie vorgebrachten Anklagen, ihr ganzes Leben und Treiben
zu belehren als die Acten der von den inquisitores haereticae pravi-
tatis gegen sie geftthrten Prozcsse. Leider sind uns nur sehr wcnige
dieser Schriftstucke erhalten. Es m&chte daher wohl angezeigt sein auf
drei derselben hinzuweisen, welche mir bei anderweitigen Studien zu-
fallig in die Handc fielen. Alle drei betreffen Tuscien und Umbrien.
a) Der alteste dieser Inquisitionsprozesse, aus den Jahren 1313
und 1314, ist zwar theilweise gedruckt, aber in einer Schrift ttber den
Tod und das Grab des heiligen Franz, wo ihn nicht leicht Jemand
*) Vita di frate Elia. Panna 1819. pp. V n 9.
2 ) Bibliotheque de Tecole des chartes. 1881 p. 525, 526.
3 ) Zeitschrift fiir kath. Theolegie a. a. O.
*) Chronica da orden dos fradres menores. Lisboa 1556—62.
Digitized by Google
Mittheilungen.
157
suchen wird. — Um die in seiner berttbmten Bulle 'Exivi de paradiso*
enlhaltenen Bestimmungen zur Ausfubrung zu bringen, erliess Clemens V.
bald nach dem Concil von Vienne eine Reihe von Schreiben, in welchen
er den Bischofen anbefahl, die Spiritualen, welche sich vom Orden ab-
getrennt hatten, zur Ruckkchr unter den Gehorsam ihrer Obern aufzu-
fordern und im Weigerungsfalle mit den kirchlichen Strafen gegen sie
vorzugchen. Die Yon Papioi in seinen 'Notizie sicure della morte, se-
poltura, canonizzazione e traslazione di S. Francesco d'Assisi e del ritro-
vamento del di lui corpo' (2. ed. Fuligno 1824 pp. 244—267), veroffent-
lichten Documente enthalten die Protocolle des Verfahrens, welches auf
Grund eines dieser papstlichen Schreiben 1 ) der Erzbischof von Genua
und die BischOfe von Bologna und Lucca als papstliche Delegierte gegen
die Fratizellen von Florenz, Siena und Arezzo einleiteten. An erster
Stelle finden wir den Erlass vom 15. Februar 1314, durch welchen —
nach Mittheilung des Delegations- und Subdelegationsscbreibens — die
hier namentlich aufgefttbrten 34 Spiritualen zur Rttckkehr in ihre
Ordensconvento aufgefordert werden. Da die Meisten der Mahnung
keine Folge leisteten, so erfolgte durch ein weiteres, an zweiter Stelle
mitgetheiltes Schreiben vom 24. Mai 1314 die Excommunication der
Schuldigen und die Verh&ngung des Interdictcs ttber die sogenannten
Convente. — Diese beiden Actenstucke befanden sich ehemals im
Convente der Conventualen von St. Francesco in Pisa. Papini bentttzte
zur VerOffentlichung nur eine Abschrift.
Ein drittes einst im Franziscaner-Convente von Colle verwahrtes
Actensttlck ist uns bei Papini leider nur auszOglich erhalten. (Notizie.
p. 264 ff.) Er betitelt es: appellalio interposita per fratres minores
spirituales non acquiescentes sententiis in eos latis an. 1313 ab episcopo
Florentino et a fratre Grimoaldo Pratensi hcreticae pravitatis inquisitore
in Thuscia. Die Appellanten sind die in den beidcn ebcn crwttbnten
Actenstuckcn Genannten und ausscrdem 24 Andere, wclche sich spflter
eines Besseren besannen und daher im Excommunicationsschreiben nicht
mehr erwahnt werden. Da diesc sehr ausfllhrliche Appellation eine ein-
gehende Darlegung der Beschwerden und Anklagen enthielt, welche die
Spiritualen gegen die 'communitas' d. h. gegen den Orden erheben zu
konnen glaubten, so ist der nun hOchst wahrscheinlich crfolgte Verlust
dieses Scltriftstttcks zu bedauern.
An interessanten Einzelheiten ttber das Treiben der Spiritualen
sind diese ersten Prozessacten nicht sehr reich. Besonders hervorge-
l ) Siehe dieses Schreiben vom 15. Juli 1313 bei Wadding Annales ad
an. 1313 n. 5. — Das Subdelegationsschreiben fur Bernard, den Prior von
St. Fedele in Siena, welcher im Namen der genannten Kirchenfursten den
Prozess fuhrte, siehe in Pecci, Storia del vescovado di Siena. Lucca 1748 p. 254.
Digitized by Google
ir>8
F. EhrK
hoben werden nur die Gewaltthaten, darch welcbe sie mit bewaffheter
Hand fcnni potentia saeculariam armatorum) die der Commnnit&t des
Ordens angehftrigen Convente, ja zuweilen sogar Privatwohnuneeo der
Laien uberfielen (ac etiam ad saecalarium domos alicnbi, qood inho-
nestios est, vos contumaciter contuUstis . . . commorantes ibidem pro
libito vestrae voluntatis. Notizie. p. 240), die Insassen vertrieben und
Bich in den so eroberten Behausungen verschanzten 1 )-
b) Die Acten eines zweiten Prozesses, welcher 1341 in und um
Assisi gegen die umbrischen Spiritualen gefnhrt wurde, befand sich bis
vor Kurzem in der Bibliothek des Couventes von St Francesco in
Assisi. Dort hat sie noch zuletzt Wustenfeld eingesehen *). Bei der
provisorischen Inventarisierung der dortigen Uandschriften konnte ich
jedoch dieselben nicht mehr aufnnden und halte sie daher fur verloren.
— Moglichcrweise ist uns jedoch von Papini ein Auszng derselben er-
halten (Notizie sicure p. 273 ff.). Dieser eifrige Sammler theUt uns
namlich Notizen aus den Protocollen dcr von fr. Angelo von Assisi,
dem Inquisitor von Umbrien gegen die Spiritualen aus der Umgegend
von Assisi gefnhrten Prozessen mit, welche, wie er sagt, zu seiner Zeit
im Archiv von St. Francesco verwahrt wurden. Das letzte Datum der-
selhen war 1360. Die Protocolle waren nicht ohne Interesse, wie uns
die so erhaltenen Brucbstficke zeigen. Diese letzteren sind bei der
flnchtigen Arbeitsart und der gereizten Stimmnng Papinis gegen alle
Reformbestrebungen mit Vorsicht zu gebrauchen. F. E.
Ludwig der Bayer und die Fraticellen und Ghibellinen von Todi
nnd Amelia im J. 1328. — Am meisten Ausbeute bieten die Prozessacten
aus den Jahren 1329, 1330, welche im vaticanischen Archiv einen Folio-
band von 150 Seiten fuUen. Hier haben wir die ProtocoUe der Verhore
sowohl der Anklagcr und Angeklagten als auch dcr Zeugen vor uns,
weshalb diese Acten uns auch einen nicht zu unterschatzenden Einblick
in das Verfahren der Inquisitoren bieten. Die Untcrsuchung war zumal
gegen die FraticeUen des Conventes vou St. Fortunatus in Todi und
gegen die GhibeUinen von Todi und Amelia gerichtet. Eine der Haupt-
anklagen bildetc die Parteinahme fur den Bavarus (Ludwig den Bayer),
*) Notizie. p. 258: more saecularium beUatorum cum armatis et armis
insultus execraiulcB faciunt, adversus alion fratres buob hostUiter et potenter
insurgunt, de locw ordinw eos violenter eiiciunt ac patenter contra suum
ordinem rebellando alberteschis cum propuguacalis et balistis eam loca tenent,
muniunt et defendunt. Hoc fecerunt Asciani. hoc Areti, et etiam (quamvis
non sic ubique per omnia) Carminiani. Et hoc idem tam in loco de Colle,
qunm etiam alibi facere attentarunt
*) Pfhur-Hartung, Iter italicum. II 740.
Digitized by Google
Mittheilungen.
159
seinen Afterpapst und die von diesem letzteren bestellten geistiichen
Wordentr&ger. Lndwig hatte nftmlich auf seinem Zuge von Rom nach
Pisa (August 1328) in dem ghibeUinischen Todi einige Rasttage gehalten.
Eine der Nachwehen war eben dieser Prozess, weshalb derselbe auch
einige Beitrftge zur Geschichte des R6merzuges Ludwigs
bietet
Die erw&hnten Acten finden sich in Archiv. Avinion. 1 ) cod. 104 der
Abtheilung CoUectoriae. Der Titel auf dem Rucken des Bandcs lautet:
Joan. XXII. Processu8 habiti ab inquisitore heretice pravitatis in provincia
s. Francisci contra communia et speciales civitates Tuderti et Amelie
annis 1329, 1330. — (f. la) erklart fr. Angelus Mischie de Pcrusio, notarius
inquisitoris, dass er in dem Nachfolgenden die ProtocoUo der vom In-
quisitor fr. Bartholinus de Perusio gefUhrten Prozesse niedergeschrieben
habe; — uns Uegen in diesem Bande nur die Abschriften der Originalauf-
zeichnungen vor. Die Protocolle selbst sind in dem weitschweifigen
Kanzleistil der mittelalterUchen Notare abgefasst. Ich muss mich daher
hier auf die MittheUung einzelner Proben beschrftnken, welche dem Leser
ein selbstsULndiges UrtheU uber den Inhait und Werth dieser Acten er-
mOgUchen. — Zunachst lasse ich die Einleitung folgen.
(f. 2b) 'In nomine domini amen. — An. dom. MCCCXXVIIII, in-
dictione XII, temporc sanctissimi patris et domini domini Johannis
pape XXII, die kalendarum mensis augusti. Hec est inquisitio generalis,
quam reUgiosus vir BarthoUnus de Perusio de ordine fratrum minorum
in provintia b. Francisci inquisitor heretice pravitatis per sedem aposto-
Ucam spetiaUter constitutus facit et fiacere intendit in civitate Assisii
eiusque districtu et dyocesi et etiam in tota provintia et administratione
b. Francisci et in omnibus aliis et singulis terris et locis iurisdictione
*) Diese grosse, in dem dffentUchen Arbeitssaale aufgesteUte AbtheUung
des vaticanischen Archivs umfasst, so Tiel ich bisher erfahren konnte, vor-
sfigUch vier grossere UnterabtheUungen. 1) Die c. 350 B&nde der avi-
gnonesischen Regesten (nebst einer Zahl von Suppliken-R&nden); 2) c. 500 Baude
Reehnungsbucher der verschiedenen collectoriae d. h. der Finansdistrikte, in
welche die papstliche Kammer die christliche Welt eingetheilt hatte, um mit
Ordnung die ihr zukommenden Hezuge einzuziehen. Hier findet aich auch
eine Anzalil von B&nden 'Processua', 'Inventaria', 'Hationes camerae' etc. ein-
gereiht 3) c. 600 Bande 'Introitus et exitns camerae apostoUeae , . 4) Einige
hundert B&nde ( Instrumenta\ notarieUe Acte aus dem Fursenthum Orange
— Die ganze Abtheilung beginnt mit einer gewissen VoUstandigkeit erst
bei Johann XXII; in der 2. und 3. Unterabtheilung finden sich noch einige
Bande vom Ende des 13. und dem Anfang des 14. Jahrhunderts. — Die
Regestenbftnde kamen erst im vorigen Jahrhundert von Arignon nach Rom,
die drei andern Unterabtheilungen bereits im siebsehnten.
Digitized by Google
160 F - Ehrle,
inquisitionis sibi subiectis contra omnes et singulos Patarenos sive
hereticos, et contra omnes et singulos credentes, fautores, defensores
sive adiutores, valitores et receptatores et complices et sequaces eorundem
et in quamcunque speciem heresis relapsos; et contra omnes et singulos
inobedientes ac impcdieotes per se vel alium directe vel indirecte offitium
inquisitionis prcdicte ; et contra omnes et singulos dicentes, quod illa non
sunt peccata, que sancta romana ecclesia docet esse peccata et precipit
evitari; vel qui dixerint, quod illa sunt minora peccata, que s. rom. ecclesiA
dicit esse maiora; et contra omnes et singulos, qui essent de septa et
nova heresi introducta, que dicitur spiritus libertatis; et contra omoes
et singulos, qui dixerint, quod lex iudaica vel alia est melior quam
christiana seu qui induxerint christianos ad execrabilcm iudeorum ritum;
et contra omnes et singulos, qui sacram scripturam aliter intelligunt,
quam Spiritus Sanctus efflagitet; et contra omnes et singulos, qui dixerint
contra statum et observantiam sacrosancte romane et universalis ecclesie
seu contra illa, que romana docet et tenet ecclesia; et contra omnes et
singulos cuiuscunque condictionis, dignitatis vel status existant, qui de-
traxerint dignitati et persone sanctissimi patris et domini nostri domini
Johannis pape XXII. et constitutionibus eius.
Ich lasse nun die wichtigsten Partien aus dem VerhOre der Anklager
folgen, welche die Grundlage sowohl des Prozessverfahrens als der nacb-
folgenden Verh5re der Schuldigen bilden und daher die eigenUiche hi-
storische Ausbeute des ganzen Bandes enthalten.
(f. 6a) Die XVIII dicti mensis augusti (1329). Actum in dormitorio
conventus minorum de Perusio prcsentibus fratribus Symone Morichecti
et Petrutio laico de Agello dc ordinc minorum testibus. — Thomassutius
Andrutii de Assisio constitutus coram fr. Bartholino inquisitore predicto
et juratus . . . dixit, quod vidit et presens fuit tempore, quo ille intrusus
et antipapa, qui se dicit papam Nicolaum V m , venit Tudertum, quando
infrascripti fratres de ordine minorum binati exiverunt ecclcsiam s. For-
tunati de dicta terra sequcntes crucem ad obviandum dicto Antipape,
ac si esset papa lcgitimus. £s folgen die Namen.
Item dixit dictus testis, quod se presentc et audiente dictus frater
Petrus Nini de Tuderto predicavit publice in pulpito consueto (f. 6b)
dicte ecclesie s. Fortunati, quod papa Johannes non erat papa, immo
erat hereticus et patarenus, et ortabatur populum, ne haberet fidem in
eo. Et iste fr. Petrus fuit primus, qui predicaret contra summum pon-
tificem in ecciesia supradicta. — Interrogatus de tempore respondit, qnod
fuerit anno preterito de mense augusti'. Dasselbc predigen bierauf
andere in ecclesia fratrum minorum in Todi, in loco Monthionis, in loco
dc Burgo.
(f. 8a) Am 30. August deponiert ebendaselbst fr. Paulus Telli dc
i
I
Digitized by Google
Mittheilungen.
161
Tuderto, 'quod prescns fuit, quando fratres de s. Fortunato de Tuderto
ordinis minorum processionaJiter obviam exierunt Bavaro et Bavarisse
et antipapc. Et vidit testis, quod fr. Franciscus Blunde porrexit crucem
obsculandam Bavarisse, et postmodum ipse testis intravit civitatem Tuderti
cum ipsa Bavarissa et fratres ipsi remanserunt extra ipsam civitatem,
expectantes antipapam et Bavarum'. Es folgen die Namen der bei diesem
Empfang (anno proxime preterito de mense augusti) anwcsenden Bruder.
Als Ort dieses Empfanges bezeichnet der Zeuge «prope portam vie piane
de Tuderto extra civitatem . . . erat maximus populus et consursus Tu-
dertinorum'.
(f. 9a) Item dixit testis, quod Bavaro existente in comitatu Urbe-
vetano et castrametato in plano Patcrni duo mercatores iverunt ad ipsum
Bavarum ex parte Tudertinorum et sibi portavcrant quatuor milia flore-
norum, dummodo ipse Bavarus Tudertum non intraret. Et istis existen-
tibus in hoc tractatu, se teste presente et vidente, venerunt ad ipsum
Bavarum ambaxiatores infrascripti ex partc dominorum Claravallensium
scil. Ugo Linutius de Baschi, Baldinus de Marsciano et Jannoctus et
Colutius Ghe?i de Alviano. Qui ambaxatores venientcs exhibueruut eidem
Bavaro reverentiam tanquam vero (f. 9 b) imperatori et invitaverunt
ct animaverunt cum ex parte predictorum Claravallcnsium ad eundum
Tudertum, dicentes eidem, quod non solum 1111 or milia, sed plus quam
X milia flor. dabant sibi Tudertiui, si Tudertum accederct. Dies sei
geschehen im August des vergangenen Jahres 'in predicto plano Paterni
comitatus Urbevetani prope Tiberim et in papilionibus ipsius Bavari'.
Item dixit dictus testis, quod se presente et vidente Egidius domini
Pctri de Tuderto et Juctius et Ncapoliutius de Fracta de Spclto ivcrunt
ad Bavarum, dum erat in Urbe et tractatum cum eo habuerunt simul
cum ipso Bavaro, ut civitas Fulginci invaderetur et caperetur per gentem
ipsius Bavari et poncretur in manu ipsius Bavari. Quem tractatum pre-
dicti Egidius, Juctius et Ncapoliutius etiam cum ipso Bavaro habucrunt
in Viterbio. — Intcrrogatus dc loco, tempore et presentibus, rcspondit,
quod prcdictus tractatus habitus in Urbc fuit apud s. Petrum anno
MCCCXXVIII dc mense iunii, prescntc ipso teste et magistro Alaman-
norum; qui magistcr erat interpres, et alii plures stabant a longe, sed
non audiebant tractatum, quia secrete fiebat. Tractatus vero predictus
paratus in Vitcrbio fuit in palatio pape, anno predicto de mense Augusti,
presentibus dictis magistro Alamannorum et teste.
(f. lOa) Item dixit testis, quod Claravalle Paulelli domini Beraldi et
Cicbinus Rubei Gualterelli receperunt benefitia ecclesiastica ab illo intruso
antipapa Petro de Corvario, qui se nominat papam Nicolaum V., et se teste
presente et vidente dominus Tarlatus Ballutii de Claravallensibus impe-
travit benefitia pro predictis Claravelle et Cichino a predicto antipapa
ArchiT for LilMrator- uod Kircbengmchiebt*. L 1]
162
F. Ehrle,
et porrcxit sibi petitionem taoquum vero pape et summo pontifici pro
predictis benctitiis obtiuendis. — Interrogatus de tempore respondit,
quod fuit anno domini MCCCXXVIII de mense junii. — Interrogatus de
loco rcspondit, quod fuit in Urbe apud locum minorum scil. apud s.
Mariam de Araceli. . . .
Item dixit dictus tcstis, quod prcsens fuit et vidit, quando Bavarus
appropinquavit ad civitatem Tuderti ad unum miliarc, quod infrascripti
civcs Tudertiui silicet dominus Andreas domini Ranutii, dominus Fran-
ciscus domini Beraldi de Claravellcusibus, Nallus domini Rustici, dominus
Rannldus Massuli, Ugolinellus Oddutii, Tacculus domini Massci, Albertinus
domini Massci, Bartholellus et Paulcilus filii domiui Corradi, Robertus
Grcgorii (f. 10 b) Caruatius domini Oddonis, dominus Tarlatus, Mannus
Sarduli, Monaldus Phylipputii, Potius Roberti, Ciccolus domini Seghi,
Franciscus Telli Roberti ct Gayetanus domini Audree, predicti omnes et
singuli exierunt obviam dicto Bavaro cxtra civitatem Tudcrti ad unum
miliarc et cidem Bavaro revcrcutiam cxhibuerunt tanquam vero imperatori.
Et ibidcm tunc inter se prcdicti cives Tudertini ordiuaverunt ct se adin-
vicem diviserunt, quod aliqui corum ircnt cum Bavarissa ct aliqui cum
antipapa ct aliqui cum ipso Bavaro ad intromictendum eos cum honore
intra Tudcrtum, ut moris est dominorum honorabiUum; ct qui eorum
debercnt portarc braviuin sivc pallium, ct qui prcdictos adestrarc deberent,
ita quod aliqui predictorum civium Tudcrtinorum super prcdictos Bava-
rissam, antipapam et Bavarum ab inviccm divisi portabant pallium,
aliqui peditaudo ducebant corura equos ct adcstrando illos, ut est moris.
Non tamen potuit distinctc cognosccrc propter pressuram, quis eorum
alterum faceret predictorum. — Interrogatus dc loco, ubi predicti cives
obviavcrunt prcdicto Bavaro et eidem revereutiam cxhibucrunt ct sic se
ordinavcrunt ad obsequia prcdictorum, respondit tcstis ct dixit, quod
fuit iu quodam arborcto iuxta pontem Martinum positum super fluvium,
qui dicitur Nagia. — Intcrrogatus de tempore, respondit, quod fuit pre-
dicto anno proximc clapso de mcnse augusti. — Intcrrogatus de presen-
tibus, rcspondit, quod ibi crant preseutes multi baroncs et domini, quos
non cognosccbant. . . .
(f. 11 a» Item dixit dictus tcstis, quod tempore predicto se prescntc
ct vidcnte populus maximus Tudertiuorum adunati omnes et singuli,
prout in talibus spcctaculis consucvit populus adunari, receperunt pre-
dictos Bavarum tanquam impcratorem, et autipapam tanquam verum papam
ct sanctissimum pontiticem, et cisdcm tanquam vero imperatori et tan-
quam summo pontinci houorem ct reverentiam exhibuerunt. Et fucruut
et moram coutraxcruut continuam predicti Bavarus ct antipapa in civitate
Tudertina pcr dics XII tim continuos pacifice et quiete' 1 ).
M Forschungen Xni: Il&utle, Beitrage zum Itinerar Kaiser Ludwig des
Digitized by Google
Mittheilungon.
16)4
k Item dixit dictus testis, quod est publica vox et fama in civitate
Tuderti et eius dyoccsi, quod omnes clerici et religiosi commorantes in
predicta civitate et eius dyocesi tcnent et servant interdictum, ibi iuri-
dice positum, exceptis dumtaxat illis ecclcsiis, quas tenent Claravallenses
et exccptis fratribus minoribus de s. Fortunato et adherentibus eisdem.
Et ipsc testis dixit, se audivisse pulsari campanas s. Petri de Cesis et
s. Gcmini de Massa pulsari per homines, qui sunt ccclesie predictorum.
Auf Grund diescr Aussagen wurdc sodann ein doppelter Prozess
eingeleitct: der cine gegen die Fraticellen von St. Fortunat, der andere
gcgcn dic Ghibcllinen dcr Stadt. — Ich theile die Anklagepunkte mit,
in Betreff dcrer die Angeschuldigten sich zu verantworten hatten.
(f. 28 b) Infrascripti sunt articuli generales, super quibus interrogari
debent et respondere omnes fratres rebelles inquisiti:
l u » primo si Petro de Corvario intruso et Bavaro hercticis et scis-
maticis vel altcri eorum crediderunt, consenserunt, faveruut vel ad-
heserunt
2 08 Item si predictis hereticis exiverunt obviam cum cruce tempore
quo intravcrunt Tudertum.
3 w Item si prcdictos Bavarum retinueruut pro imperatore et Petrum
dc Corvario pro summo pontitiee ct eis vel alteri corum reverentiam
fccerunt vel obediverunt.
4 u »Item si dogmaticaverunt vcl dixerunt aut predicaverunt, cousti-
tutiones domini pape Johannis csse hcreticalcs et ipsum pontiticem esse
hcreticum ct non pontificcm.
5 US Item si postquam fratcr Michacl olim generalis minister a
ministcrio fuit dcpositus pcr dictum sanctissimum patrem et dominum
dominum Johannem papam XXII ct pcr cundem condempuatus de multi-
plicibus hcresibus cidcm Michacli adhcscrunt in suis herroribus et eidem
tanquam generali ministro et suis nuntiis obediverunt vel faverunt.
(f. 75 a) In Christi nomiue amen. — Infrascripti sunt articuli gene-
ralcs super inquisitione Tudcrtinorum, super quibus respoudere debent
singuli inquisiti:
l u » si fuerunt in cousilio quocunque civitatis Tuderti vel in cora-
muni colloquio multorum vel tractu seu ordinatione quacunque, iu quo
vel in qua ipsi cousiliatores extiterint vel ordinatores aut conseuserint,
B. S. 512: '1328 28. Juni Tyberpurch (Tibur?), 12. Nov. Pisa\ - Ficker,
Urkunden zur Gesch. des Rdmerzuges K. Ludwig des B. n. 167. Die
Florentiner melden an den Herzog von Calabrien am 10. Aug. 1328: exivit
(Ludwig) de Urbe die Jovis preterite proxima et tunc sequenti proxima die
sabbati pervenit Viterbium et quod intendit procedere deinde Tudertum et
deinde ad partes istas accedere sine mora. — Am 15. Aug. (n. 169): de partibus
Bolsene, ubi nunc est. — Am 20. Aug. (n. 172): venit Tudertum. cf. n. 183.
11*
Digitized by Google
164
F. Ehrle.
ut Bavarus et intrusus invitarentur et intromitterentur in civitatem Tu-
dertinam.
2™ Item si obviam exierunt extra civitatem dictis Bavaro et anti-
pape ct eis exhibuerunt reverentiam vel alteri eorum.
3"* Item si predictos Bavarum tanquam verum imperatorem et Petrum
de Corvario tanquam summum pontificem introraiserunt seu receperunt
in civitatem Tudertinam cum honore et reverentia ipsos vel alterum
eorum adestrando vel super caput altcrius eorum pallium portando seu
clamorosis vocibus cum populo Tudertino predictos hereticos extollendo.
4 H * Item si postquam predicti Bavarus et intrusus intraverunt Tu-
dertum vel ante fuerunt consiliarii vel adiutores eorundem publice vel
occulte vcl eisdem vel alteri eorum favcrunt, crediderunt, adheserunt,
confederaverunt aut gratiam aliquam postulaverunt.
5" Item si in ordinatiooe seu tractatu habito cum dicto Bavaro
ad invadendum terram aliquam, civitatem vel comitatum et maxime Ful-
gineum interfuenmt vel consenserunt.
(f. 75 b) G na Item si celebrationi missarum sollempniter in ponti-
ficalibus dicti intrusi interfucrunt et eum in ecclesia tunc et postea vel
extra por terram tanquam pontificem associaverunt vcl honoravcrunt.
7 U * Item si compulerunt vel compelli fecerunt clericos vel laycos
religiosos vei secularos, tunc quando heretici predicti crant in Tuderto
vel post recessura eorum inde, ad obediendum predictis Bavaro ut im-
pcratori et Petro de Corvario tanquam summo pontifici et maxime ad
violandum ecclesie interdictum.
8°* Itcm si eidera Bavaro vcl cius nuntiis obedivcrunt vcl consen-
seruut et maxime ut civitatis Tudertina regatur per ipsum Bavarum et
eius vicarios in rebellione sanctc romane ecclcsie et summi pontificis.
9»« Item si per se vel alios fucrunt causa vel dederunt operam, ut
nomiua Bavari et antipape ponerentur in confectione instrumentorum et
non poncretur nomen domini Joliannis pape XXII sancte ecclesie veri
sponsi.
10 u ' Item si dictis hcreticis Bavaro ct Pctro de Corvario vel alteri
eorum miscrunt aliqua ensenia vcl victualia vel datas et collectas sol-
verunt pro predictis Bavaro vel intruso seu in consilio communitatis
ordinaverunt vel consenserunt fieri donaria hereticis supradictis.
li u * Itcm si aliqua alia fecerunt, perpetraverunt et commiscrunt in
auxilium, consilium et favorcm prcdictorum hereticorum vel alterius eorum.
12 a * Item si prcdicta omnia ct singula publica sunt et notoria et
de hiis est communis extimatio, publica vox ct fama 1 ).
F. E.
i) Schluss folgt.
Digitized by Google
Verlag der Weidmannschen Buchhandlung in Berlin.
Demn&chst erscheint:
Die
Universitate xi
des
Mittelalters bis 1400.
Von
P. Hefaffidi Drnifle,
Au» dem Predigerorden, l ntcr«rchiT»r dee HL StuhUa.
ERSTER BAND.
Die Entstehung der Universit&ten des Mittelalterg bis 1400.
gcfben ift erfcbtencn :
<$ e f dj i dj t c
<Petitfdjen !H!itteratur
ocn
^DtCBeCm 5>c6erer.
Irittc Vtufloge.
(XII unc 814 6.) gr. 8.
gtbunbcn tu Seiuoanb 10 9Karf, gfbunbcn in balbfranj 1 1 <Dtarf.
Druck »on W. Pormetterin Berlin.
I